Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on Hbrary shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we liave taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at |http : //books . google . com/|
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdes to trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch fiir Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .corül durchsuchen.
WIENER STUDIEN.
Zeitschrift für classische Philologia
Supplement der Zeitsclirift fü.r österr. Gymnasien.
Verantwortliche Redactenre:
TAT. V. Hartel, K. Schenkl.
Fttnfzehnter Jahrgang 1893.
WIEN.
Druck andVerlftg von Carl Gerold's Soh n.
1893.
Inhalt des fünfzehnten Bandes
der Zeitschrift „Wiener Studien'
Seite
Novae lectiones Pindaricae. Von Hugo Jurenka , 1 — 34
Kritische Stndien zu den Bruchstücken des Euripides. Yon Eugen
Holzner 35 — 76
Zur Metrik der Oracula Sibyllina. Von Alois Bzach 77 — 115
loannis lacobi Reiskii animadversiones in Philostratos. Von C. Schenkl 116 — 127
und 200—208
Pro Prisciliiano. Von G. Schepss 128—147
Die Benutzung des thukydidei scheu Geschichtswerkes durch den Perie-
geten Pausania^. Von Otto Fischbach 161 — 191
Zu Nemesius. Von Karl Im. Burkhard 192—199
Das rhythmische Element in Ciceros Reden. Von Johann Schmidt . 209 — 247
Atque vor Consonanten und ac vor Gutturalen bei Livius und Curtius.
Von Robert Novdk . 248—259
Beiträge zur Textkritik des Itinerarium Antonini. Von Otto Cuntz . 260 — 298
M i 8 c e 1 1 e n.
Die Dokimasie nach der 'AGrjvaiuJv iroXiTCia. Von Wilh. Weinberger 148 — 149
Zu Aristoteles' 'AÖTivaiwv iroXiTcia cap. 23. Von J. Rohrmoser. . 149 — 152
Textkritisches zur ersten olympischen Ode des Pindar. Von Hugo
Jurenka , . . . . 152—155
Die Handschrift von Valenciennes der Ilias latina. Von K. Wotke . 155 — 159
Cicero ad fam. I 8, 6. Von A. Goldbacher 160
Zu Pindar Pyth. IX 62 flf. ed. Bergk^ Von Hugo Jurenka . . . 299—801
Beitrüge zu Babrios. Von Karl Wotke 301—306
Piatons Laches 182 A. Piatons Apologie 30 B. Von Karl Wotke . 305—306
Zu Varro de lingua Lat. Von Georg Heidrich . . . 306 — 307
Addenda ad Imaginum Philostratearum editionem Vindobonensem. Von
Guil. Weinberger .308—309
Aus spanischen Handschriften. Von W. v. Hartel 309—318
Zu Hör. Sat. II 2, 29f. Von C. Cristofolini 313-314
Novae lectiones Pindaricae.
Quartum foras data Pindari carminum editione Bergkiana
Mauritius Schmidt in ind. lect. aest. Jenens. a. 1879 p. 5 egregiam
codicum Pindaricorum bonitatem identidem a se praedicatam (v.
edit, carmm. Olymp.^ Jenae 1866, p. LXXXV sqq.) eo potissimum
cemi dixit, quod, quibus locis antea gravissima vitia iuflicta cre-
derentur, bis iteratis sagacissimi illius critici curia leves admodum
vulgaresque maculas adspersas esse perspiceremus. quod vere esse
indicatum cum alii confirmaut, in quibus L. Bornemann in Burs,
annal. a. 1885 p. 83, tum ego, quo diutius in poeta castigando
versor, eo magis mihi persuadeo, nunc ut magnam spem habeam,
si illa lex semper criticis ante oculos fuerit, codicum indole penitus
cognita poetae erisin laetissimis auctum iri incrementis. itaque inde ab
initio maxime elaboravi, ut oculorum acie per tenebras istas nubium
instar bis carminibus offusas quasi penetrarem poetaeque manum
cognoscerem. ipsum scilicet Pindarum opus suum aureae paterae com-
parare omnes scimus : quam dum sordibus detergendis, quae tot saecu-
lorum situ ei insederunt, in pristinum fulgorem restituere cupimus^
summa adhibenda est cautio diligentiaque, ut tenuissima quaeque
artis vestigia integra serventur neve quid quod genuinum sit per vim
effringatur in eiusque locum adulterini auri fallax splendor suppona-
tur. fructum autem operae iueundissimis temporibus subsicivis im-
pensae hune nobis expetimus, ut aliorum studia nobis aut acutiorum
aut feliciorum incendisse quandoque videamur : tantus est enim huius
poetae prae ceteris lyricis carminum ambitus, ut permultornm etiam,
qui acta fortasse agunt, laborem et capiant et patiantur.
Ut autem ratione et via quaestio progrediatur, materiam se-
cundum mendorum genera, quibus quisque locus infectus est, dis-
ponam; quae ubi exemplis aliquot hinc illinc, si ex re putavero,
Wien. Stad. XY. 1883. '^
2 HUGO JURENKA.
delibatis indicavero, locos corruptos tractabo. qua in re venia
mihi dabitur, si non omnes quotquot prolatae sunt coniecturas,
sed potiores tantum quaeque a litterarum ductibus in libris exaratis
proxime recedant enumeravero : omnes tarnen adiungam^ quae in
Bergki editione quarta nondum inveniuntur.
Ac primum quidem magnus est eorum locorum numerus,
quibus et Bergk et alii critici interpunctione mutata aut etiam
litteris, quae nostris in libris in unius vocabuli corpus coaluere,
divulsis suam poetae verbis sanitatem reddiderunt. hue ex nostris
faciunt hi:
01. Ill 42 sqq. Momms.
Carmen hoc tribus enuntiatis brevissimis finiri volunt: to
TTÖpcui b* kxi cocpoic fißarov | KCtcocpoic . ou viv biuuHoi * kcivöc eiriv.
sed quamquam a Pindaro tam concisae sententiae non alienae sunt,
tamen in extremo maxime carmine nimium quantum confragosa haec
oratio displicet, atque idem mecum sensisse videntur Naber et Her-
werden, quorum ille ou jLifjV biuü^uj kcivöc fjLijLiev, hie ou juctv biüüHuj
Keivöv oIjLiov coniecit. sed particula yly quam vulgo v. 43 edunt,
codicum auctoritate destituta est: horum enim optimus Ambrosianus
cum aliis habet be, quod, quo insolentius videtur, eo plus sibi fidei
vindicat. sed qui huius lectionis patrocinium susceperunt, Mommsen
et Mezger, Pindars Siegeslieder, Lips. 1880 p. 175, hi et ipsi inde
a verbis vOv hi TTpoc dcxctTictv e. q. s. apodosin incipere volunt. at
vero neque hie particulae be usus alias apud Pindarum invenitur
— nam qui unus praeterea locus adfertur a Rurapelio, lex. Pind.
p. Ill fin. (Pyth. XI 56), exiguae fidei est, quia do lectione ibi
haudquaquam constat: v. p. 20 — , et praegresso altero bk haec parti-
culae vis prorsus obscuraretur. inde nobis longe alia hoc de loco
nata est sententia. notissimum enim statimque primi carminis Olym-
piaci exordio firmatum Pindarum in comparationibus parataxi quam
hypotaxi uti maluisse, quo comparationis membris vis accresceret.
hoc reputans sic carminis exitum constituo:
€1 b' dpicxeuei jLiev ubujp, Kxedvujv be xP^coc aiboiecTarov,
vuv bk irpoc dcxaiidv Gripujv dperaiciv kdvujv aTTTexai
oiKoGev 'HpaKXeoc cxaXdv, to Trdpcuj b* kxi cocpoic fißaxov
Koicöcpoic, ou viv bioiHuj • K€ivdc eiTiv.
haec igitür ex poetae more dicta sunt pro el b\ ibc libujp jaev dpi-
cxeuei, Kxedvuüv bk XP- ct'ib., (ouxuj) vuv Gripujv . . . alterum bk. duo
priora membra consociat, tertio novum adiungitur, of. Hom. Od.
XVIII 282 et de sententia Isthm. Ill 29—31. ceterum Christium
secutus scripsi viv verbum biiwHiu obiecto carere non posse putans:
NOVAE LECTIONES PINDÄRICAE. 3
viv cum in interpanctione tradita quo referretur non haberet, in
|üif)v mutatum est.
Adiungo duos locos, quibus corruptelae causa fiiit bk. parti-
cula tertio loco posita. quem cum omnino apud Pindarum eam
teuere posse negat Ed. Hiller, annal. phil/et paed. a. 1888 p. 465,
fallitur. eadem nimirum apud nostrum valet lex quae apud ceteros
scriptores omnes, praecedere posse banc particulam non unam
tantum vocem, sed duas vel tres vel etiam plures, si quidem tarn
apte eae cohaerent, ut unam tantum efficere aut propter sensum
divelli non posse videantur. itaque LIV locos Rumpeli exhibet
lexicon, quibus bk articulum aut praepositionem nomini suo iunctara
sequitur, dein Ol. VI 67 legimus eöx^ Sv bi, Ol. X 99 iraib' dpaxöv
b' metro postulante. de tota re v. Kühner, gn Gr. II 2 p. 809 sq.
apud poetas quam late pateat ea licentia luculenier docet locus
Aesch. Pers. 719 ireCöc fj vaiiiric bk ireipav xfivb* djLiuüpavev rdXac,
nostrae quam statim proferemus coniecturae disertus suasor. legimus
Pyth. X 28 sqq.
öcaic be ßpoTÖv fGvoc dTXaiaic aTTTÖjLiecOa, Tiepaivei irpöc ^cxaxov |
ttXöov . vauci b' ouT€ TreCöc libv Sv eöpoic | k Tirepßop^ujv ÖTUJva
OaujLiaTÖtv 6b6v. non posse consociari ^cxctrov TrXdov cum per se
manifestum est, tum evincitur locis Isthm. III 29 öcca b* ^tt' dvGpdb-
TTOuc fitixai I jLiapTupia cpGijLievujv Cujijuv t€ cpuiiOjv | dTiXerou böhac,
tTrevpaucav Kaxd ttoIv t^Xoc . dvop^aic b* ecxdxaiciv | oiKoGev cxdXai-
civ QTTXovO* 'HpaKXeiaic, OL III 43 vOv bk irpöc dcxctxidv 6r|pujv
dpexaiciv iKdvujv ÖTTxexai oiKoGev 'HpaKXeoc cxaXdv. neutrum fcxcxxov
autem pro substantive legitur Ol. I 113 xö b* ^x^tTOV KOpucpoOxai
ßaciXeOci. cf. etiam Soph. Ant. 846 Trpoößric in fcxctxov Gpdcouc.
itaque Bergk puncto post ?cxaxov posito irXdov ab eupoic suspendit,
sequenti autem versu Gaujuaxdv öbov, quae verba hypostigme se-
iungit, appositionis vice fungi vult. sed mihi permire dictum videtur
(oöxe) vauci irXöov äv eupoic oöxe ixelöc iu)V. quare una litera mutata
— nam ov et ujv utrumque scriptum olim fuisse ON nemo nescit —
sie verba rescribö
. . . TTcpaivei TTpöc fcxaxov.
TiXeujv vauci b* oöxe nelöc iibv Sv eupoic
k 'YTiepßop^iJüv QTUJva Gaujuaxdv 6b<5v.
notum ex Homero vrit TrXeujv II. VII 88 al. et dv vauci (vel vrii) irXeiv
habes apud (Xenoph.) rep. Ath. 1, 43, Plat. Alcib. 1 p. 117 G, rep. I
p. 341 D. neque, opinor, considerata membrorum congruentia ttX^ujv
vaud et Treloc libv particulae bk collocatione offenderis.
4 HUGO JÜREXKA.
Alter est locus
Pyth. II 17
af€x bi xopic q>iXiuv iroirivoc (codd.) dvri pepTujv OTriZoMeva ' i ce
Vy (ü A€lVo^€V€l€ irai, Z€q>upia npo bo^uuv | Aoicplc iropGcvoc amku
▼ocem omlo^cva male adhaerescere puto anteeedentibas. primum
enim, ubieomque hoc Terbum legitur, de hominibas est, non de
abstractis. deinde com semper valeat i. q. revereriy id mihi ex
sensu qaodammodo pugnare videtor cum verbo orf€i, quod h. 1. est,
/idigäj impellWy sicat Pjtb. VII 13 dfovn be ^c ttcvtc . • 'IcOmoi
VucoL denique, quod est gravissimum, verba qaae sequuntar irpo
ÖO|iuiv velut alta voce postulant, at 61n2Io^^a secum iungatur, id
qaod reetissime observav^it Härtung comm. II p. 209 sq. de virginum
autem choris adi interpp. ad Pjth. Ill 78 et X 38 x^poi 7rap6^vujv,
qui laudant O. Müllerum Dor. II p. 329 sq. iam ita si scripseris
om^ofieva
ck b^, ib A. nax, Z€q>upia irpo bo^ujv
AoKpic TropGcvoc aiwei
non haerebis, cur poeta noluerit dicere hi c, (b A. ttoT. sed occa-
sione oblata de autecedeutibus quoque quid ipsi statuamus in
medium lubet proponere. lectionem traditam ttoi tivoc tuetur Bergk
sic struens verba: drei bi irou (= ttoi, Dorice) x^9^^ ÖTn2IoMCvr|
q>iXuiv Ttvoc dvri epyuiv, quod subobscurum est. alii coDiecturis loco
sucearrunt, quarum plurimis probatur Spiegeliaoa ttoiyi^oc. sed
quibus fulciri earn putant locis Nem. 1 70 dcuxiov kg^iutuuv ^eToXcuv
iroivdv Xoxövt' eEaipcxov et Pyth. I 59 irdp Acivoficvei KeXab^cai
TTiOeö ^0l Tioivdv TeGpiTnruJV, his ttoivq est de remuneratione laborum
in studiis agonisticis positorum : Dum autem tu putas in Universum
sic hominum animum gratum vocari posse bene factornm praemium?
displicuit haec lectio etiam M. Schmidtio, qui edit. a. 1866 prolegg.
p. XCVIIL coniecit äjex be x^P^c q)iXujv ttoittvuöc dvn pepTUJV
ÖTiaLopiiyoL sed vide num levissime loco immutato planum assequa-
mur sen sum scribentes
drei be x<ipic q>iXuiv ttoi tivqc dvTi p^pTUJV
i. e. mnt etiamnunc profedo quos gratus pro acceptis beneficiis
animus impeUat^ qua lectione aptum insuper verbi drei obiectum
nanciscimur alias aegre desideratum, cur autem Bergk dicat non
recte interpretes lungere qpiXuiv cum ?PTUiV, ego non video: nam
omnem dubitationem diluunt loci Hom. Od. XXIV 210 bjLiiuec dvoT-
Koiot, TOi ol qpiXa dpTdCovxo et Aesch. Prom. 660 uic fidOoi, ti
Xpr| bpdivr' fi X^tovtu bai^ociv Trpdcceiv qpiXa. ceterum o et a saepis-
sime confundi in libris Pindaricis infra demonstrabitur.
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 5
Dirimendis udIus vocabuli litteris sanos reddi putamus locos hos:
OL VI 92
elrrov bk |Li€|Livac0ai ZupaKoccav Kai 'OpruTicxc. dirov indicativum
esse contendit Mezger 1. c. p. 132 eumque pertinere ad v. 6 cuvoi-
Kicxrip T€ xäv KXeiväv ZupaKOCcäv, qua explicatione meo ex intellectu
nihil cogitari potest ieiunius ineptiusve: nam ea recepta lyricornm
poetarum prineeps eo non sublimius sonare videretur, qui com-
mentarium forte scribat tironibus. nee magis mihi Wilamowitzi
probatur indicativi cTttov defensio, quam adfert Eug. Horn, de Ari-
starchi stud. Pind. (Gryphisw. 1883) p. 34, not. 56. is enim scholio
Vrat. A: 'Apicxapxoc • toTc Kard xopöv eirreiv ^mKeXeuei (Horn; cod*
€iTr€iv, diriKeXeuujv) tujv T€ ZupaKoucuiv |Li€|Livfic6ai ktX. sie emendate
Toic Kard xopöv elirov ^iriKeXeuuüV . . vertit: ,Ich gebot zu gedenken
des Hiero,* id enim si placet, cogites necesse est poetam, ante-
quam carmen suum Aeneae xopobibacKdXifJ quem sibi fingunt docen-
dum traderet, collocutum cum chorentis admonuisse eos^ ne in ca-
nendo carmine dim obliviscerentur Syracusarum Hieronisque. quam
ob rem ego quin etirov (nam de accentu persuasit mihi Horn citans-
Herodian. p. 400 ed. Lentz) imperativus sit respondens alteri impe
rativo ßrpuvov vOv v. 87 nullus dubito, sed de interpretatione longo
secus mihi videtur. nam hoc ego non adsequor, cum de arte sua
poeta loquatur carminumque suorum interprete Aenea, quid atti-
nuerit chorum admonere, ut Syracusarum meminisset. neque ^xaipouc
ad choreutas pertinere puto, sed ad amicos comissantes, plane ut
Ol. IX 4 dTCjuoveOcai KUJ|LidZovTi (piXoic 'EcpappöcTqj cuv dxai-
p 1 c et Nem. XI 4 eö b* ^raipouc dTXaiu cKdTrrtjj niKaCy cX c€ T^pai-
povT€C . . . herum de poesi sua indicium (fvüüvai t' fTreix* dpxaiov
dveiboc dXaOeciv Xötoic el qpcuTOjuev, Boiuitiav uv) per Aeneam sibi
exposcit poeta. porro cum v. 96 verbis dbuXoyoi bi viv XOpai fioXTrai
T€ Tivu)CKOVTi iterum ad sc suaque carmina olim in Hieronis honorem
composita redeat, prorsus absonam iudico choreutarum de Syracusis
admonitionem. praeterea de ea, quae inter poetam choreutasque
intercesserit; condicione adeas velim Alfredum Croisety la po^sie
de Pindare^ Paris. 1880 p. 100 ,?a personne des choreutes grecs
n^a plus d'existance dramatique que n'en a aujourd^hui^ dans un
opera, celle des musiciens composant Vorchestre^ in eandem fere
mecum sententiam Leop. Schmidt; Pindars Leben und Dichtung,
Bonnae 1862 p. 276; olim disputarat traditam lectionem jLiejüivdcOai
tuitus (nam vertit: yünd sage auchj dass wir Syrakusens und Or-
tygias gedenken^), nisi quod perperam imperativis öxpuvov et elnov
6 HUGO JURENKA.
carmen compellari a poeta putat, Aiveia geDetivum esse adfirmans :
quod quo modo cum verbis proxime antecedentibus ttX^kuüv ttoikiXov
Ufivov coire sibi finxerit, non intellego. verum subiectum iDfinitivi
pejuvacOai si desit, satis ambigua fit oratio neque qnemquam sub-
scripturura puto iis, quae eius rei excusandae causa addit Schmidt
p. 278 not. ,das Lied soil hier den Dichter und sich zusammen-
fassen^, sed vide quam levi ac prorsus nulla mutatione reponatur
quod desideramus: scribe sis
elirov V i\kk juiväcGai ZupaKOccäv.
nolo enim dare eiTTOV be fie jixvolcOat; nam illud si praecepit poeta,
declamanti vocabula distinere proclivius fuit. verbi formam juväcOai
notam ex Homero aliisque poetis iure Bergk ex scholiis nostro
vindicavit etiam Pyth. IX 88 diujv pväcGai scribens pro dei |li€-
jLiväcGai.
Pyth. IV 250 sq.
KXevpev T€ Mribeiav cuv auxqi, rdv TTeXiao cpövov, | ?v t* 'QKcavoö
TTcXaTecci |li{t€v ttöytiu t' ^puGpoi | AajLiviäv t' IGvei T^vaiKuiv. — cuv
auTqi, quod dudum nihili esse intellexere grammatici scribentes
ouTijjj (schol.: ÖTTcp evioi jLifj vooOvrec jueraTpoicpouci cuv auitu, xui
b^pei), Mezger 1. c. p. 215 interpretatur ^mit ihrer eigenen Hilfe^.
sed cum poeta v. 47 dicat capita tantum se rerum attingere velle,
quid opus ei fuit repetere quod iam supra v. 221 sqq. dixisset?
itaque Bergk coniecit KXevpev T€ Miibeiav cuv auibiiu, TTeXiao
q)6vov, qua in coniectura displicet cum ipsum vocabulum ficticium
aöujTOV — nam Pindaro frequens est vox fiuiTOV — , tum quod
sensus ei inest, qui pugnat cum v. 230. etenim peractis laboribus,
quos Aeetes ei imposuerat, lason vellus aureum ex pacto accepit
neque furandum ei fuit. praeter eas, quas Böckh adn. crit p. 470
et Bergk adferunt, coniecturas dignae quae commemorentur Schmidti-
ana, ind. lect. aest. Jen. a. 1879 p. 10 not., KX^vpev re Mrjbeiav <ccpi)
cuwauTttv, TT. q). (vel cuv drei pqi) et Bornemanniana, Philo!. An-
zeiger XIII p. 296 KXevpev tc Miibeia cuv aur^ TTeXiao iroGdv. verum
bis omnibus coniecturis inesse quo offendamur concedes, si ea
spectaris, quae statim subsequuntur. etenim ego valde vereor, ne
alii quoque, id quod mihi olim accidit, verba ?v t' 'ÖKeavoö ireXd-
Tecct fiitev ita intellegant, ut ad juitcv secundum notam ex Homero
verbi significationem subaudiant cpiXörriTi; quod quidem hoc in
loco, quo admonemur versus 222 Kaiaivricdv re koivöv yd^ov t^ukuv
^v dXXdXoict jLii^ai, non parvi est aestimandum. itaque satis defensum
articulum rdv (cpövov) ralus locis a Böckhio citatis, Aristoph. Thesm.
541 (535) lauTTiv euicai ifjv 98öpov Toiauia KaGußpi2Ieiv et Eur.
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 7
Ipbig. Aulid. 794 (de Helena) rdv kukvou tövov (v. etiam Hermann,
ad Viger. p. 930 sq. ed. IV.), sie verba dirimo
KXevpev T€ Mrjbeiavcuv aö tqi, t^ TT. cpöviu, . . .
iam vides non solum eam, quam modo indicavi, difficultatem tolli,
sed etiam quanto ita melius t^ TleXiao cpövuj iungatur cum narra-
tione de Argonautarum in Graeciam, ubi scelus patratum, reditu,
de ceteris satis erit dixisse, cum semel male iunctum esset cuv
aÖT^, reliqua contagio infecta. — sequenti porro versu pluralis TieXd-
T€cci offensioni est criticis, cui simile quidquam non memini me
legere.') coniecerunt Hecker Trepdrecci, Bergk, qui etiam in iv vocula
offendit, T€vdT€CCi, ego propono
^v t' 'ÖKeavoO TreXdraici |liit€V ttövtou t' ^puOpoö
AttjLiviäv t' ?0V€i T^vaiKiBv
memor loci Aeschyl. Pers. 49 TjliüjXou TreXdiTic (i. e. accola) et
IHad. in 209 Tpiiecciv dv dTpojuevoici fjLiixOev.
Ol. II 95 sqq.
dXX' alvov ^TTcßa KÖpoc | ou biKcx cuvavTÖiuevoc, dXXd judpTUJV
Ott' dvöpiöv, | tö XaXaTncai OdXujv Kpücpov t€ e^juev ecXiuv KaXoic fpfoic
— non repeterem verba Bergki, quae paene piget legere, ,po€ta
in extremo carmine in angustias compulsus contorta oratione utitur%
nisi inde clara in luce positum iri sperarem, nil ad hunc locum
sanandum redundare ex iis, quae sive libri manu scripti sive scholia
sive recentiorum commentarii suppeditant. nuperrime ea retracta-
runt P. Feine, de Aristarcho Pindari interprete in comment, philol.
Jenens. vol. II p. 275 sq., qui novam M. Schmidti coniecturam
secum communicatam adfert tö XaXaTaiciv GAujv (yinsanorum komi-
num est perpetuis hariolationihus obscurationem facere honestis
bonorum operibus^), Eug. Horn 1. c. p. 22, L. Bornemann, qui
Philol. Anz. XIII p. 295 coniecit KaxaXaXficai, Herwerden Pind.
p. 9, qui ou biKcx cuvavTÖ)Li€VOC (dXXd ludpT^v T^p dvbpOüV tö XaXa-
THCCii), 0Aujv Kpucpov Ti9^jLi€V mavult. mihi vero numquam persuaderi
potuit blaterando (tö XaXafficai, sive cum Mezgero mavis ,durch
räsonnieren^) posse egregium f acinus aut ignotum reddi aut obscu-
rari (Kpucpov TiB^jLiev).^) deinde quod KÖpov de Capye et Hippocrate
Theronis inimicis, de quibus multi sunt scboliastae^ intellegunt ,in-
solentiam^ interpretati, baud periculosos eos futures fuisse adver-
saries dico, si nuUis aliis nisi linguae armis eum quietum exagi-
') Benigne Victor Thumser collega ex suis mecam communicat copiis
locnm Horn. Od. V 335. tarnen vel sensni magis convenire coniecturam meam puto.
^) V. quae dixi ephem. gymn. Austr. a. 1892, p. 889 sq. et p. 891.
8 HUGO JURENKA.
tassent. itaque, quod non raro usu venit apud Pindarum, ab iis,
quae antecedunt atque subsequuntur, quae vitii immania sunt, cor-
ruptelae medelam repetendam duco. praegressa igitur eximia The-
ronis praedicatione cum pergat poeta dXX' alvov direßa Kopoc,
quern alium vocabulo KOpoc inesse putemus sensum quam fastidii,
quod immodica ex laudatione oriri solet? idem dixit poeta Pjth.
I 81 Kttipöv ei q)9eTEaio, ttoXXOüv Treipaia cuvrovucaic dv ßpaxei, jiieiujv
2n6Tai )LUJü^oc dv9ptü7ru)v dTrö yctp Kopoc djiißXuvei aiavfjc raxeiac
^XTTibac, et exstaut alii praeterea loci, quibus poeta modum egres-
8um se quasi revocat, ne satietatem moveat carmen, veritus: Pjth.
Vin 29 €1^1 b' dcxoXoc dva9ejLiev irdcav jnaxpoXoTicxv..., Mr) KÖpoc
dXOibv Kvicij et Nem. X 19 ßpaxu |lioi ctömq irävT* dvaTrjcace* . . ., Icti
bk KOLi KÖpöc ßapuc dvTidcai. hue pertinet, quod oratione admoduin
citata atque coucisa, sicut loco Pythiorum modo laudato, rem absolvit
his: ^irei ipd^^oc dpiGpöv TrepiTT^qpeurev, Kai kcivoc 6ca xdpjuar' dXXoic
l9riKev, TIC av q)pdcai buvaiTo; (de i-neX . . . kolx, quod non debebat
soliicitare Kaibel Hermae vol. XIX p. 247, cf. 01. X 88 et 91). iam
quae haec inter iacent videamus. non per ins fasque illud accidere
ait, sed hominum quorundam culpa, quos fiidpTOUC vocat. his nonne
verbis admonemur eorum, de quibus modo locutus est poeta
vv. 95sqq? quibus cum tribuatur TiaYT^ujcda, cum dicantui* Xdßpoi,
KÖpaKec ujc atque dKpavra fapvexv, iam intellegis, quo pertineat to
XaXaYTJcai, quid sibi velit KÖpoc. satietatem nimirum laudes obterere
et quasi calcare ait, si insani (^dpfoi, cf. Nem. IX 19 et 01. IX 38
TO Kauxdc9ai napd xaipöv ^ avid civ uiroxp^Kei) poelae ad blate-
ran dum se deferri patiantur, ita cumulum cgregiorum (v. Isthm. Ill 7
TÖV ^cXöv) poetarum praeclaris operibus addituri. itaque divulsis
verbis to XaXatncai ita, ut quod poeta scripsit TOAAAAFEZAI 0EAON
legatur
TO XaXayeiv al G^Xov,
verbis denique, quae antiquitus corrupta esse omnes consentiunt,
Kpuq)iovTi9€|Li€V sic emendatis
Kpuqpqi (subdole, cf. 01. I 47) 'ttiO^^cv kXuiv KaXoic ipTOic
et metro et sensui aptissime satisfactum erit. nam lege sis totum locum
dXX' alvov inißa KÖpoc,
ou bxKq. cuvavT<5ja€Voc, dXXd ^dpTiwv uir' dvöp<&v,
TO XaXayeTv al 9Aov Kpucpqi 'tti9^|üi€V kXwv KaXoic
fpToic.
'TTiGejLiev idem fere valet atque in notis dicendi formulis KoXoqxX^va vel
KcqpdXaia dTTiTi9^vai {,auf setzen'), denique hoc moneo, eoniunotionem
ax ipsa corruptela hoc loco servatam multis aliis quoquo looi« fortasse
NOVAE LECTION ES PINDARICAE. 9
a Pindaro adhibitam vulgatiori ei cessisse: certe quidem Pyth. IV 78
omnes fere libri exhibent aire, unus €it€, et Nem, I 65, quod codices
habent Kai^ a Bergkio mutatum in xei, soribendum videtur Kai, deni-
que Nem. IV 36 omnes libri Kainep exei, Bergk Kcmep coniecit, Ahrens
Kai Tiep^x^i. hoc Kai et apud Theoer. legitur XXIX 16, Beren. 1
aliosque et est in inscriptionibus, v. Ahrens de dial. Dor. p. 380.
Et hoc, quem modo tractavimus, loco et supra p. 3 peccatum
a librariis vidimus in transscribendis ex antiqua litteratura voca-
libus (= 0, {jj, ou) et E (== e, ei, r|). idem accidit locis his:
Pyth. III 106
dXßoc ouK ec juaKpöv dvbpwv fpxeiai | öc ttoXuc cöt' Sv dTiißpicaic
^TiriTai. corruptum est 8c, Bergk scripsit f\ ttoXuc idemque duodecim
virorum doctorum coniecturas aliam alia futtiliores recenset, quibus
adde Böckhianam ou, ttoXuc . . . mihi Pindarus scripsisse videtur
oXßoc OUK ec jLiaKpöv dvbp&v fpxeiai,
XU)C TToXüc, eui' av ^Trißpicaic eirriTai.
XU)C est Kai öc totiusque loci sensus hie: non in longum dural feli^
citas hominum, quantumvis magna, si muUa möle irruat. alia huius
craseos quam dicunt cxempla apud Pindarum habes haec: x^'^^iv,
XibTTÖTav, xuJ'Ti/ Xii^™öev (v. Hermann, opuscc. I p. 254 et Rumpel
8. V. Kai), ne quis auteni forte dicendum fuisse contendat oub' 8c
iToXuc, adscribam locum Homeri Od. XIII 6 c' ouTi . . . y' öitu
äi|i dirovocTriceiv, ei Kai judXa ttoXXoi 7r^7rov9ac.^)
OL VII 1
<I>idXav ibc et tic dcpveiac dTrö x^ipöc ^Xibv. verba imb X^ipöc
^XOüV Sana esse non persuasit mihi Fritzsche, annal. phil. et paed.
a. 1882 p. 148 sq., qui accuratam de iis instituit quaestionem.
Ipse quam protulit explicationem ^mü reicher Hand erfassend, gibt
er sie von sich fort' non possum a me impetrare ut ea probabiliorem
putem, quam dederat de Jongh, qui änö X^^poc cum bujpf^cerai
iungi iubet participium ^Xujv orationis copia Homerica abundare
dicens. utrique adversatus Bornemann, philol. Rundschau I (1881)
p. 1430, coniecit dirö X^ipöc ^kuüv (v. eundem in Burs, annal. 1883
p. 93). sed mihi verba dnö X^ipöc ncc satis concordare cum v. 4
Trpomvujv videntur et omnino, ut sunt ieiuna, officere praeclarae
imaginis splendori. nee qiiicquam lucramur coniectura Bergkiana
dtTTÖ XVi^ov ikibv. itaque ego conieci
<l)i(iXav tbc e! tic dcpveiuiv dirö x^iXeoc ou,
^) S')ph. Ant. 3 fortasse scribendum öp' oTc9* 6 Ti ZeOc Ttliv dir' OIöittou
KaKÄv x^TTOiov ouxl vtpv ^Ti Zibcaxv TcXct;
10 HUGO JURENKA.
quam coniecturam ut commendem, pauca adferam : dqpvcioc sic absolute
positum legi Nem. VII 19 dqpveoc irevixpöc t€ Gavdiou Trepac ä|Lia
veovrai et frgm. 218 (239), 4 5c jnev äxprJMUJV, dq)V€6c ttotc, singu-
larem x^i^coc pro plurali Theocr. I 59 (beirac) . . . oube xi na ttotI
XeiXoc ipiov GiTOV, Bion I 11 kqi to ^obov q)euT€i tä x^'^^oc, Theocr.
VII 20 xeXuic hi o\ eTx€TO x^iXouc corruptelae origo in aprico: cum
scriptum esset ATTOXEAEOZO, id non intellegentes grammatici pro
captu suo metri legibus consuluemnt.
Accedimus ad longam eorum locorum seriem, quibus in clau-
sulis Yocabnlorum peccatum est a librariis: has enim imprimis
apnd Pindarum corruptelae obnoxias esse bis dixit Bergk (ad
Pjth. V 121 et XI 33). atque eins rei baud scio an ipse poeta
causam manifestam nobis significarit, cum carmina sua dicat (01.
11 85) q)U)vd€VTa cuveroiciv, ic bk TOirav dpjiiriv^uiv x^Tiileiv. scilicet
ipsi librarii quae describebant non intellegentes et interpolationibus,
quibus hoc genus hominum antiqua monumenta fere omnia detur-
pavity abstinebant, quod grata iis mente referimus^ et permultis
locis ut fors ferebat vocabula inter se concinnando densam nubem
obduxerunt. itaque inter se confunduntur u)V et av (inde error
natus Pyih. X 29 iibv €Öpoic pro iibv av €Ö.), ov et av et oc, u)V et
ac (v. supra p. 9), deinde, cum iota quod vocatur subscriptum potius
adscriberetur, ov et ui, a et ov, lu et av. ceterum baud rare ut
erant in errorem proni ipsa scripturae vacillatione transversi sunt
acti. velut simillimae inter se fuisse iam in antiquissimis exempla-
ribus videntur litterae N et Z: inde e. gr. in omnes ad unum
codices errores irrepserunt Pyth. IV 152 Gpovov (verum est Opovoc),
Pyth. V 88 ßaGeiav (ßaGeiac schol. firmant), Nem. VII 60 cuvccic
(cüv€Civ), 95 *'Hpav (°Hpac), Isthm. VII 27 ^picac (Ipicav), neque ego
dubito Pyth. IX 28 cum Bergkio scribere €tX€OC pro ^tX^'^v. innu-
meris vero locis his in litteris discrepant libri. porro recte monet
Böckh nott. critt. p. 471, ubi duo sigmata concurrerint sive con-
finio vocum sive mediis vocabulis, unum tantum esse exaratum:
unde mendum contraxit locus Pyth. IV 254 sq. ^v dXXobairaic irep
dpoupaic pro dXAobairaic circp^' dp., quod Hermann! debemus saga-
citati. similiter pro duobus NN simplex exstat Isthm. VII 63 dvd-
TTO (dvam, dvaÄ, av diro), verum restituit Hermann av vdTTOC, Pyth.
XU 26 KaXXixopiu vaioici, quod ortum est ex KaXXixopovaioici, nam
verum KuXXixopov vaioici, Isthm. V 23 nepa NciXoio, quod in metrum
peccat, pro nepav NciXoio: pro vc solum c Pyth. II 79 ßaOu occuac,
verum restituit Bergk ßaOuv CK€udc, indeque non miraberis, si pro
cv leges c (Bergk 01. VII 5 Tijidcaic v€0v, codd. rmdcaic Wv, 01. 1 63
^^i
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 11
oic viv, codd. oiciv), pro vc solum v, adeoque pro cc solum v. sed
haec hactenus. nunc singulos iocos tractabimus.
01. IX 53 sqq.
Kdviuv V fccav | xctXKdcmbec uja^tcpoi TrpoYovoi | dpxaOev 'laireTioviboc
qpuiXac I Koupoi Kopclv xal q)epTdTiJuv Kpovibav, eTX^i^Pioi ßaciXfiec
aiei; | irpiv ktX. in tractando hoc loco impeditissimo si virorum
doctorum sententias percensere quidque in iis displiceat quibusque
de causis exponere velimus, grandem libellum conficiamus. itaque
satis habebimus eos laudare, qui post Mezgerum in eo enodando
desudarunt — sunt hi N. Peters, TTivbapiKai jaeX^iai in ecprijaep. tujv
cpiXo^aetJüV, 'lavouapiou 1880, dpiG. 19, ceX. 289—294, Lübbert, de
Pind. Locr. Opunt. amico et patrono, ind. lect. Bonn. 1882/3, Borne-
mann Burs* annal. 1883 p. 97, 0. Schroeder, Zeitschrift f. G.-W.
1885, 2 p. 344 sq. — statimque nostram de eo sententiam pro-
ponemus. fugisse putamus omnes ad unum criticos quod est gra-
vissimum, poetam eiusdem radicis vocabula KoCpoi et Koupdv non
fuisse compositurum, nisi notam huius figurae rhetoricae, quam
anaphoram vocnnt, quae nostro fuit in deliciis (v. e. gr. Pyth. II
43 jLidva KOI jLiovov, Nem. I 25 le'xvai b* ^T^pujv Siepai, 01. IX 105
ivTi ydp dXXai 6bujv 6boi 7T€paiT€pai, alios locos infra exscribam), vim
etiam hoc loco ei inesse voluisset. sed verba ilia a Mezgero divel-
luntur, cum artissime cohaereant, a ceteris fere vertuntur „Söhne
von Töchtern'' sive „Söhne einer Tochter", quo omnis figurae vis
ac vigor subducitur. nee minus errant quicumque verba Ktti (peprd-
Twv Kpovibav ita interpretantur, ut lovem genti, ex qua Ephar-
mostus ortuB erat, semen suum admiscuisse prius etiam, quam
Protogeniam, Opuntis Epeorum regis filiam, compresserat, dicant.
nam mihi non dubium est, quin toti loco hie insit sensus: inde a
Deucalione et Pyrrha (k€ivu)V v. 53) continuata eiusdem stirpis
regum series cum propter Locri orbitalem (v. 61) periculum esset
ne exstingueretur, sospitasse eam lovem Protogenia, Locri uxore,
gravida ex se facta, hue ducit sententia particula Trpiv incohata,
hue quod Protogenia ex love gravida Locro reddita esse, ut
progenie gauderet, narratur. quamquam igitur est in fabulis Deu-
calionis filiam Protogeniam, quam vulgo vocant priorem, et ipsam
cum love concubuisse, eius rei rationem poeta hoc loco, ut par
erat, habuit nullam. his expositis videamus codices, hi aut Kopdv
praebent, quod et scholiasta agnoscit, aut Koupujv (vitiose N, et
A/ KOupu)v), formam vulgatiorem, nullus Kdpu)v, quod unice verum
iudico. nam verbis KOupoi Kopwv hoc exprimi duco, continua serie
12 HUGO JURENKA.
filio patrem sequente Locrensium reges inde a Deuealione et Pyrrha
alium alii successisse. eodem modo dictum apud Horn. II. XX 306
vuv bk br\ Aiveiao ßir| Tpu)€cci dvdEei,
Ktti Traibujv Tiaibec, to{ k€V jueiÖTricGe T^vtuviai,
ipsumque Pindarum Nem. VII 100 Traibuuv hk iraibec ^xoiev aUi |
T^pac TÖTiep vuv Kai fipeiov ömGev et Isthm. VII 25 toO }ikv dvri-
0€oi I dpicTeuov vMec ui^ujv t' dprjiqpiXoi Traibec dvop^a, ct apud
Verg. Aen. Ill 98 et nati natorum . . • quod autem metro subaetus
poeta scripsit KoCpoi Kopujv, idem fecit ac Pylli. IX 122 TiapO^vov
K€bvdv X€p'i X€ipdc iXibv et Sophocl. 0. C. 184 ToXjaa ^eivoc im HevT^c,
quo loco utemur ad emendandum versum Pyth. IV 118, ubi Pin-
darum scripsisse credimus Aicovoc fäp naic ^nixiipioc oö Scivoc
E^vav tKOijLi' Stv alav. delude nil dubito H6mano suffragari, qui
edidit Kal q)€pTdT0U Kpovibdv non reveritus Böckhium, qui ita si quis
coniceret temerarium fore dixerat. corruptela eadem est ac Pyth. IV
26, ubi unus F^ iprmw praebet, ceteri fere omnes ^priiiiujv, verum
autem dpr)|Liou, ac firmatur Hdmani emendatio locis his : Isthm. V 15
TÖV (pipjaiov 06UJV, 01. XIV 14 Geujv KparicTOu Tiaibec et de lunone
Pyth. II 38 u7T€poxuiTdT(ji OupavibSv. itaque locum sic refingo
Kcivujv V Iccav
XaXxdcTTibec uja^repoi TipÖTOVoi,
dpxdöev laTTCTioviboc q)UTXac
KoOpoi KÖpojv Ktti q)€pTdTou Kpovibdv
^TX^pioi ßaciXfiec aUi,
npiv . . .
eaque verba ita verto: ,ab Ulis orti vestri maiores, inde ab initio
ex lapeti stirpe filiorum filii iidemque (mi) principis caelestium
(nam ^k Aioc ßaciXfiec Has. theog. 96, unde bioxeveic audiunt apud
Homerum)*) indigenae (hoc est ifxthpiox, plane ut apud Soph. O. C
871 Tfjcbe THC ^TX^Pioi) reges, donee . . .* per lovem enim demum
alienus sanguis admixtus est genti, ab eodem alienae terrae pro-
genies (v, 58 dirö tSc 'ETreidiv) per Protogeniam, peregrin! regis
filiam, in regno Locrensium constituta. neque vero aut sanguis ille
pudendus erat aut gens peregre ascita; nam ille deorum erat,
haec regia.
Pyth. I 67
Ze\j T^Xei', aUi bk Totaurav 'Aja^va irap' öbujp | alcav dcToic Kal ßaci-
XeOciv biaxpiveiv frujiiov Xoyov dvOpiuTtujv. de verbis his difficillimis
nuperrime disputavit M. Stahl in ind. lect. hib. Monast. a. 1891/2
*) Fortasse etiam qpeprdTUüv Kpovi&dv potest defend! ita, ut regies illi
deorum Olympicorum dicantur horumque deinde princeps Protog^eniam rapuisse.
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 13
p. 13 sq.y qui ceterorum refutatis et explicandi et emendandi cona-
tibus redeundum censet ad Böckhi interpretationem hance: ^precor
verus hominum sermo semper talem fortunam Aetnae adiuäicet
et decernaV. verum enim vero si planissima baec, quam Böckh
indicavity sententia bis ex verbis elici potest, qui factum est, ut
tantum Studium in iis expediendis collocarent viri docti? sed videa-
mus scboliastam. is cum interpretaretur TOiauTT^v jLiepiba ßaciXeOci T€
Ktti bimÖTttic Trapdcxou, (&ct€ töv tiuv dv9ptü7TU)v Xöyov biaKpiveiv
toOto Ktti dXri9k dTiocpaiveiv, öti ^v ^XeuGepicji eiciv (Böckh p. 307),
sine dubio verba ita struebat, ut fTu^ov Xö^ov dirimeret atque
XÖTOV subiectum infinitivi biaKpiveiv acciperet, eamque se ab eo
interpretationem mutuatum esse proiitetur Mezger. reliqua autem
ille perversissime interpretatus est; TeXei' enim imperativum esse
putavit, dein ante biaKpiveiv supplevit ujcre: quod ut inauditum est,
ita non absonum ab istius generis hominum ineptiis. v. M. Schmidti de
Bcholiis Pindaricis indicium Berl. philo). Wochenschr. 1884 p. 1278 et
Wilamowitz-Möllendorffi Deutsche Lit.-Ztg. 1891 n. 27 p. 984. poeta
igitur implorat lovem perfectorem, ut talem sortem (i. e. civitatis
secundum Doriensium normam cooformationem) per omne tempus
futurum ut unice veram atque germanam Aetnae regibus civibusque
adiudicet et decernat sermo hominum. itaqüe recte quidem iudico
Mezgerum Jtujuov ad alcav trahere neque tarnen mihi persuadeo
poetae deberi obscuritatem verborum Itujliov Xöyov, quae tot tantique
ingenii homines doctos lusit ac fefellit. una enim litterula mutata
si pro ?TU)Liov scribas erujiiav, ut est apud Soph. Philoct. 205, omnia
plana ac perlucida. sin displicet aut infinitivus biaKpiveiv aut soloeca
feminini forma eTUjLia, per me scribas licebit
Zeö TcXei', alel bfe roiauiav Trap' 'Ajn^va öbujp dcToic Kai ß.
aicav biaKpivei' frujuov Xötoc dvbpdiTTtuv.
de optativi forma cf. Pyth. IV 7 KTicceiev.
Nein. I 64 sq.
Ktti Tiva CUV TtXaYiiu | dvbptöv KÖptu cieixovTa töv ^xöpdiatov | cpäc^
viv büjceiv jLiöpov. huius loci emendationem ingeniöse incohavit Bergk
neque absolvit. is igitur primum pro Kai Tiva scripsit Kei Tiva, licuit
fortasse Kai Tiva (v. p, 8 sq.), dein cuv TrXaYitu adverbii vice fungi
vult et ita fortasse et schol. intellegebat p. 45 ed. Abel, inde pro
KÖpip dedit KUpoi, at potuit religiosius servare librorum vestigia scri-
bendo x' 6piD.^) sed maxime miror, quod non contigit viro egregio,
5) V. Kühner gr. Gr. II 2 p. 1054, 4.
vv >^iicu^*' N^wnnt. .u.ccttptefc ti^j €\%oTaTOV jLiöpov, idque eo magis,
ruv^ |/«H* ii«*i;!^«Ä iittöosüi: tat eontiptelae sedera articulum tov.
t.it» »u^MMv^r /w«y^ iiAipu^nKac T. 6S posito si scribas
v^i n^vot cwv TrikorftH^
i>OjNiv X ii^^ CT^ixovTO, TÖV dxepoTdTUJ
►.uu*.^ x<iULiiv. a.^^ui^ue (i"i&p<?6i»cac hod aptissime iunctum cum Gfipac
.v»*»^*v/ ui con i^<*u<iuaÄ jsit iu diöpobiKav idque puncto post Gnpac
;^a*iv c^um uva c^ut^ciaüduai. cf. quae p. 19 de loco Nem. Ill 23
■^"•'"'"*- Pyth. II 56
is) u\v^uiav v>i cOv Tiix<^ TTOTMOu cocpiQC ttpiCTOv. miscre hie locus
iv>i*a lutoipiot^d (v. praeter scholia p. 469 ed. Abel etiam Eugenium
tU^4Uiuiu I. o. p. 4JJ et P. Feioium 1. c. p. 290) tarn veteres quam
tvOcuicA, quorum reieotis conaminibus Mezger standum censet Ari-
a^ichoÄ lutorprotatioDe hac: cuTroTjLiÖTaToc kiiv 6 ttXoutäv xai
vv>a)iuv Ujnu TUYX^^*^^' ^^^ inanem verborum cumulum^ quem his
x,-i'i>i?> iuosiÄü vorisiüuie observavit Böckh, nee ipse sustulit nee
I' uuu', qui Aiiatarchi explicationem ex vulgata expromi posse ad-
Ü uuU, si hoc modo verba construamus: to TrXouieiv hi cuv Tuxa
uvUjaou - cüq)iac dpicxov, nee Bergk, qui Croiseto et Herwerdeno
j>iv4oi'iuitibus couiecit xd ttXoutciv bk cuv Tuxa TrdTjuou cocpiac t'
v(^)uiov, (\uod Croisot vertit jpar la faveur du sort et par Taide de
t< pu>pK sui^cs^v' (ann. de Tass. p. Tenc. d. 6t. gr. XII p. 63):
II III» roiiuiuctH vocabula synonyma Tuxot et 7^6T^oc obscuritatem
u .11 olVuu^loro vorbi» uoii possunt, M. Schmidt denique proU. p. CI sq.
,viij..a i\> iiXuuuiv 6i, cuv TUX()i TTpöjLiou coqpiac, fipiCTOV ipse addens
V ,p!u Hiivnu^iu, i|uum vix quisquam ex eius coniectura excutiat:
.1,. .i|^v«p.uvvi|i vuv lUXM Tf^c coq)iac. nos cum Bornemanno, annal.
liiii . i lSSi'> |>. 10Ö, qui noudum diiudicatam litem adfirmat, cocpiav
,1. luv ullalv^ pootiou iulollDgimus, poetamque hoc dicere putamus:
,1 I III iKi.> »im ut Aroliilooho detrimentum adferat, eum non esse
null umIuiu, oouUh hi Hcl naturales ingenii dotes — TTOTjiiOC cocpiac
»lixlili» U»ilv^ uocoJaut, oam optimam esse vitae condicionem.
K.v.M lutiui nv u^i4iu oiuuibuH sublatis orationis difficultatibus nan-
ii^ iiXouuiv 6fc CUVTUXÖV 7t6t|uiu cocpiac fipictov.
jihmn mit Uvisitiiyaben yepaart ist das Beste.^ genetivo
l^uul vuvu'^uvtiv logimus quidem etiara apud Soph. Phil.
n 'v-|' > O. r. liHi? i^C'ubat cou Tuxoijui), sed nil fere muta-
1 . i»
. VI u- mill
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 15
tur, si TTÖTjLiiu praeoptes. cum sequentibus autem haec ita cohaerent,
ut verbis ^XeuG^pa (= ^XeuGepitu) q)p€Vi i. e. liberal! ingenio (v.
V. 74 sqq.) simul sapieDtia atque huinanitas regis innuatur.
Pyth. III 27
. . . aiev vaoO ßaciXeuc | AoHiac Koivävi irap' euGuTditu Yvuüjuav ttiGujv,
TTdvTa picavTi vöiu. recte, ita si legamus, nap' cum ttiGuüv iungi
debere, ut sit YVibjLir]V TiapaTreicac, docet Bergk, neque cuiquara,
opinor, persuadebit Mezger, qui KOivävi irap' euGuTditu consociat
vertitque ,bei seinem untrüglichen Berather^ et Yvibjiiav ttiOujv ,animo
persuadens% unum adferens locum Plat. Theaet. p. 170 D Kpivac ti
Tiapd cauTi|i. pariter enim Latini dixerunt quidem ,apud animum
suum constituere^y non autem ,apud animum suum sententiam
mutare\ qui molestissiraus esset verborum cumulus, eodem nomine
reiciendum quod Böckh edidit f^ibiia ttiGijuv. sed YViijaav TrapmOibv
non admittendum esse idem docuerat, quippe quod locis Hom. II.
XIV 28 et Od. XXII 213 significationem haberet ,persuadendi
sermonibus astutis^; accedit construendi difficultas. at vero ad-
scripsit vir summus eos locos, unde verissima huius loci pendet
emendatio, Isthm. III 90 KußepvaTfjpoc oiaKOCtpöcpou fVUüM? ireTriGujv
TToXußouXuj et Pyth. IV 109 XeuKaic niGricavTa cppaciv, ex quibus apud
Pindarura mGibv et 7ri6r|cac etiam intransitiva gaudere significatione
evincit. iam omnia^ credo, sana videbuntur, si lenissima mutatione
restituamus
Koivdvi Trap' euGuidiav TVU))Liav iriGOüv
irdvTa picavTi völu,
dielt poeta ApoUinem ab animo suo omnia scienti persuaderi sibi
passum quod minime exspectaverat, idque adprime convenit fabulis
(v. Hesiod frgm. 148 ed. Rzach), in quibus Apollo ita exarsisse
inexpectato nuntio narratur, ut corvum, eius rei nuntium, ex avi
Candida nigram redderet. eu6uc autem apud Pindarum etiam ubi
translate usurpatur genuinam servavit vim, ut non sit, quod fere
volunt, yWahr\ sed potius .gerade, aufrichtig^: cf. Nem, I 25 lexvai
b' diepujv etepai . xp^ t>' ^v euGeiaic öboTc cieixovTa judpvacGai cpuqi
et Ol. XIII 12 TdXjLia juoi euGeia yXODccav öpvuei X^t^iv (,gradauS'
strebende Zuversicht* Mezger).
Ol. IX 89
*'ApT€i T* ?cx€06. Kuboc dvbpüüv, TiaTc b' 'AOdvaic ' | oiov b' iv Mapa-
Oijuvi cuXaGeic dreveiwv | fi^vfv dtuiva Trpecßuiepujv djucp' dpYupibecciv.
16 HUGO JURExNKA.
oiov vulgo ita interpretantur, ut sit exclamantis et admiranti»
(schol. <peVf (h GaOjua), quod stare non potest, nam si quid video,
verbis his sermo est de subeundo tantum eertamine, cum de ipso
decursu atque eventu eius sequeotibus demum versibus agatur.
dicit Pindarus Epharmostum, cum exclusus esset ex puerorum manu,
non cum aliis, quibus idem factum, recessisse, sed seniorura conten-
tionem djucp' dpTVJpibecciv exspectasse. itaque cum referant scholiastae
pro olov etiam legi oIov, quod sensu caret, inde nil vereor conicere
01 oc V iv MapaGujvi . . . juevev dTuöva TipecßuT^pujv
djucp' dpTVJpibecciv.
addo, ne quid desideretur, locum Hom. II. VIII 80 N^CTUjp oToc
IjLUjLive. Bergki autem coniecturam olvov nil moror.
Nem. I 46 et 48
librorum lectionem dTX^M^voic bk xpovoc | ipuxdc direTTveucev jieXeuiv
dqpdTUiV, quod dicendi genus prorsus insolens dicit Bergk, sic emen-
dandam puto:
dTXO|Lievoic bk xprfvov
vpuxdc d7T€Trveuc€V jueX^wv dcpdiuiv.
nam xP^voc subiectum esse nullo pacto potest, melius d7r^7TV€uc€V,
quocum vulgo conferunt nostrum Jemandem das Lebenslicht aus-
blasen^, de Hercule dictum, (cf. Plut. mor* p. 281 B cpoic diro-
TTveiTai yWird ausgeblasen^.) neque quemquam infitias iturum puto
Xpdvov sicut vernaculum ^eine Zeitlang^ vel de exiguo temporis
spatio dici posse. — in iis quae sequuntur ck b* dp' diXarov beoc nXdHe
YuvaiKQC vitiosum est beoc. sed virorum doctorum coniecturis XP^oc,
ßXdßoc (numquid detrimenti accepit infans?), Tdq)OC praelatum iri
spero banc nostram: diXaroc Gea (cf. Soph. O. C. 1651 ibc beivoG
Tivoc q)6ßou qpavevToc oub' dvacxexoO ßXeireiv et Xen. Cyr. I 4, 24
TO 7Tp6cu)7T0V ToO TidTTTTOu T^TPiu^MevGV 6711 Tfj G^oi Tq auToO).®) nam dxXa-
Tov G^oc non audeo reponere, quoniam hoc vocabulum unde in
lexicon suum adsciverit Passow (p. 1393 ,G€OC, to ^ Geajaa poet. (?)*)
iffQoro.
^ Nem. V 6
ouTTUJ T^vuci cpaivujv Tepeivav juaTep oivdvGac OTiuupav. iure Bergk
culpandum fore Pindarum adfirmat, si juaTepa oivdvGac diriüpav di-
xisset: scilicet nee tunc neque postea genetricem lanuginis in genis
ostendebat Pytheas, sed ipsam lanuginem. at ipse quod dixit jiiaT^p'
esse dativum, mihi non persuasit. itaque Pauwium sequor pLOriß'
oivdvGav ÖTTiüpac scribentem, nisi quod me pungit T^peivav, quod
^ Addo ex Herrn. Bernhardii carmine vernaculo, cni inscribitar ,Der Lowe
in Florenz* v. 24 ,o qualvoll herzzerreißende Schau*,
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 17
quo referatur nimis ambiguum. omnia plana, si usi loco Aeschyl.
Sappl. 998 T^peiv' ÖTTübpa b' eöcpöXaKToc oubojaoic scribamus
oÖTTiü T^vuci (paivuüv lepeivac .uar^p* olvdvOav ÖTroipac."')
Pyth. VI 4
öjLicpaXöv ^pißpdjLiou I xöovöc ic vaöv irpocoixOM^voi. in metrum peccat
^c vaöv. sed quibus placet Hermanni (opuscc. VI p. 288) coniec-
tura ^c vaiov, ab Hartungo comra. II p, 271 et Bergkio monitos
velim parum convenienter hoc ordine (contra cf. Soph. Ant. 1204 sq.
ibique v. interpp.) componi praepositiones ic et Tipoc-. Bergk con-
iecit de Xdivov, alii alia, v. quoque Leutsch. Philol. 1880 p. 304,
nos proponimus
öjLicpaXov dpißp6|Liou
X9ovöc dvvdiov TTpocoixöjLievoi.
dvvdiov, quamquara alias non invenitur, similiter formatum puta atque
evdXioc, dvoiKioc, dvÖTiXioc, fjUTToXic alia v. Th. F. G. Bräuning de
adiect. compos, ap. Find. I p. 42 (Altonae 1880, progr.)
Pyth. IV 100
dxOicToici )Lif| ipeubeciv | Karajaidvaic eiir^ yevvav. hoc loco si quis ce cum
Hartungo desiderat (nam tu cf. Nem. III 15 Oüv TraXaicparov dyopdv
[an dKodv?] ouk iXe^xleccw *ApicTOKXeibac dpiave et Aesch. Agam. 636
eucpriiLiov fjiiiap ou ttp^ttci KaKaTfeXiu yXoiccij juiiaiveiv), nescio an melius
illo, qui IxöiCTOic C€ edidit, correxerit
Karajuidvaic (c')ei7Tfe T^vvav.
idem vitium sustulit Bergk Pyth. III 86 ei Tiv' dvOpuiTiuJV, (c')ö
jLi^TCtc TTÖTjLioc et Soph. 0. C. 518 cT€pHov, <c')iKeTeuu).
Pyth. V 15.
TÖ juev, ÖTi ßaciXeiic | icci jueTaXäv iroXiuiv ] ixex cuTfcvk | 6cp9aX^öc
aiboiÖTaiov T^pac, | T€oi toöto juiTVUjLievov cppevi. sie verba edidit
Bergk Rauchensteini (comm. Pind. I p. 12 sq.) amplexus explana-
tionem, quam integram exscribam, id ni fiat, vix quemquam quid ille
senserit intellecturum ratus, hoc igitur poetam ait dicere: ,primum
quod rex es magnarum urhium, tenet (vel tuetur) oculus tuus a maio^
ribm acceptam maxime venerahüem hanc dignUatemy temperatam tua
sapientia^, quam verborum obscuritatem Mezger interpungendo tolli
posse putans sie ut scribatur praecipit: tö ju^v, öti ßaciXeöc dcci
jueTCxXäv iroXioJv. ^xex cuTfevfic öqpGaXjiöc aiboioTatov T^pac. leql toOto
'') His iam impressis idem olim suasisse video Dreykomium, comment. Plnd.
spec. (Land. 1863), p. 5.
Wien, Stnd. XV. 1893. 'i.
18 HUGO JURENKA.
jLiiTVUjLievov qppevi. ac recte ille quidem et alia expedivit et puncto
post TToXiuiV eollocato effecit, ut toOto v. 19, quod in leetione Berg-
kio probata abundat, referri posset ad verba 8ti ßaciXeuc 4cci ju. it.
hoc unum etiaranunc displicet, quod verba Tea toOto jLUYVUjiievov
qppevi, quae iure discedens a Rauchensteinio vertit ydies ist dir m-
theil geworden^ nuUo nexu cum iis, quae antecedunt, coeunt, quod
consilio fecisse putat poetam, ut orationis membra (to |u^v, 8ti . . .
jLiotKap be Ktti) dispicerentur. itaque videndum, num minus etiam
salebrosa fluat oratio, si unum tantum enuntiatum interponatur.
quare lenissima manu eraendatrice sic locum constituo
ö(p9aX)Liöv aiboiÖTttTov, ydpac
Teqi toOto jaiTVUjLievov qppevi,
i. e. habes convenientem indoli tuae, quod decus est maxime venera-
bile, honorem (i, e. ut rex sis) menti tuae (i. e. tibi pro sapientia
tua; ,Teqi qppevi = tiv qppovijuijj övti* Fenell) admixtum (i. e. tribu-
tum). notabis, quam apte statim post cuTT^vec, quae vox h. 1. est
gravissima, seqüatur appositio öqpGaXjuöv aiboiOTaTov^ quod ipsum
aptius dictum iudico quam Mezgerianum öqpGaXjnöc cuTTCvrjc. quod
autem Bornemann (qui coniecit ^x^\c t dTT^vfi öqpO. aib. T-) T^pac
negat de regia dignitate usurpari posse (Philo!. Anzeiger XIII
p. 296), immemor fuit loci Nem. VII 40 MoXocci'a b' djaßaci'Xeuev
oXiTOv xpovov • dTotp Ye'voc aiei qp^pev toOto poi yepac. corruptela
vero inde orta est, quod librarius sensus incuriosus verba eo ordine,
quo se excipiebant, inter se concinnabat: cuTfevfjC öqpGaXjuöc aiboio-
totov Tfpac.
Nem. Ill 23 sqq.
bdjLiace be Gfipac ev ireXaTei | UTiepoxouc, ibict t' epeuvace Tevareuuv |
^odc, ÖTTOi TTOjUTTiiLiov KttT^ßoive vocTou tAoc^ | KQi TOtv qppdbocce. vocem
ibi(ji explicant scholiastae (p. 85 ed. Abel) : oukcti TtpocTdHavToc €upu-
cGeujc, quod si exprimere voluisset poeta, non omisisset Eurysthei
mentionem, Leutsch autem ,sine comite ullo (=: ibicjt dir* öXXu)v)*, qua
interpretatione sententia inculcatur vel maxime superflua. sed acquie-
scendum foret in altera utra explicatione — nam lectionem variam,
quae est in scholiis, bid t' dpeuvace, qua alii alitor ad emendandum
locum usi sunt viri docti, nil moror — , si reliqua sana essent, at
vero neque quid sibi velint verba Epeuvace TevaY^iuv podc liquet —
paene ridiculnm enim videtur, si fingas Herculem loca vadosa per-
scrutatum, si forte aliquid periculi ibi navigantibus lateret (v. Har-
tunor. comm. Ill p. 165) — nee qui ille fuerit navigationis finis
verbis önq. TTOjamjaov KttT^ßaive vöctou TeXoc indicatus (Mezger: yWO
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 19
er hinabstieg (vom Schiffe) 0u dem Rückkehr gewährenden Ziel (seiner
Fahrt/, quae explicatio quatenus comprobetur loco Isthm. III
73 — 75, quod dicit E. Schmidt, progr. Seehausen 1891 p. 12, non
video), multo aptius iungi arbitror Tevax^ujv ßoac Sttoi Kax^-
ßaiv€ TrojLiTri^ov voctou t4.\oc hoc sensu: ySicubi in vada lüoribus
proxima descendit navigationis fine facto (jiXoc) salvus (Tröjamiüiov)
€x alto mari in terram redux*. v. etiam Bornemann, Philol. Anzeiger
XIII p. 292, et de hac vocabuli vdcToc significatione Hom. Od. V
344. restat corruptela \h\c(. t% cuius toUendae ansam praebent loci
duo: Nem. I 64 huic simillimus, ubi bestiarum internecioni poenae
a maleficis hominibus sumptae opponuntur, deinde Isthm. III 73,
ubi heros et terras et mare pervestigasse narratur. nee nomina male-
iicorum illorum poeta tacet: de Antaeo, Libyae rege, — Syrtium
memoria, ni fallor, poetae subiit animum, T€vaY^uiV ßootc dum scribit
— est ^sermo Isthm. III 70 et Pyth. IX 106, de Alcyoneo gigante
V. Isthm. V 33 et Nem. IV 27. alios enumerat Apollod. II 5, 11 sqq.
illorum uterque advenis maxime ad se per mare delatis insidiatus
•esse fertur (nam Aloyoneus in isthmo Pallenae paeninsulae cum
Hercule luctabundus congressus est), ut novum etiam Alcyonei
mentioni fulcrum addatur verbis TevaT^ujv ßodc itaque sanitatem
reddi loco confide hac conieotura
bdjLiace bk Ofipac ev TreXdrei,
uTTepöxouc civibdc t' epeiivace, xevaTeujv
podc ÖTTCx KttT^ßaive
TTÖjLlTTllLlOV VÖCTOU leXoC.
de civibac dpeuvace cf. Xen. Cyr. 12, 12: xP*A>VTai be toTc juevouci
Tiliv ^q)r|ßujv ai dpxai, fjv ti f| qppoupfjcai bericr] f| KttKOÜpTOUC
epeuvfjcai f| Xqcrdc uTTobpajLieTv f| ctXXo ti, öca icxiioc t€ Kai
Tdxouc fpTOt ecTiv. sequentibus denique verbis Kai tdv cppdbacce
redit oratio ad *HpaKXeoc Kiovac v. 21 commemoratas.
Pyth. II 67
ßouXai bd Trecßutepai | dKivbuvov d^oi peiroc ttoti irdvia Xötov | inai-
V€iv TiapexoVTi. pronomen ck ex scholiis erutum, quod deesse non
potest, Böckh post, Bergk ante ttoti inseruerunt; utroque proba-
bilius ex re palaeographica J. H. H. Schmidt, Synonymik der griech.
Spr. (Lips. 1876 — 79), vol. I p. 75 scripsit Xötov (c*), nisi quod non
debebat tueri Moschopuli interpolationem ttoti' ß' äiTavTa (ttoti ßa
TtdvTa). scribendum
dKivbuvov djLlOl peTTOC TÖ TTOTI TTdVTa XOTOV
(c') ^TTaiveiv TTap^xovTi.
de T et TT permutatis statira agetur p. 22.
20 HUGO JURENKA.
Pyth. XI 54 sqq.
£uvaici b" djLiq)* dperaic TCTajaai. cpOovepoi b* ajuuvovrai | ärot, ei tic
aKpov dXibv deux? Te ve^Ojuevoc alvdv ößpiv | direcpuTev. . . . libri pleri-
que djLiuvoVT' habent, sed mihi non dubium, quin m ante sequentem
vocalem elisum sit a librariis versuum incisa nil curantibas. paulo
gravius ad rem nostram est, quod exceptis duobus tribusve libris
omnes ctra praebent iota non subscripto. sed haec verba cpOovepol
h' djLiuvovTai drqi (sic enim fere eduntur), quae non aliter legit scho-
liasta, qui interpretatur Tij aurdiv finj Kai ßacKavia (Kai hoc loco,
ut saepissime in scholiisy valet id quod ^id est') d^uvovrai kqV
ßXdTTTOvrai, nee hoc ipsum significare possunt — utique enim aliquo
modo exprimendum erat, in quo sententia tota consisteret, xr) auTUiV-
— neque djuuvovxai excepto uno Platonis loco leg. VIII p. 845 C
passive usurpatur, nee denique dtot cum ei, quo metro ^atisfiat,^
coalescere potest, quod olim adfirmavit Böckh, de arte crit. in Find»
carmm. factit. in Act. Acad. Berol. 1825 p. 356. sed haec ut omnia
concedantur, quid^ quaeso, obverteris Wiskemanno, Beiträge zur
Erkl. Pindars, Marb. 1876 p. 12 sqq. quaerenti, num quis re vera
invidos a se defendat, si fastigium felicitatis evectus pace fruens
insolentiam vitet? immo frequens est haec apud Pindarum sententia
eum, qui beatus vi vat, efiugere non posse invidiam, atque harum
diflicultatum, quas modo enumeravi, aliis aliae laborant virorum
doctorum coniecturae, qnarum pleraeque insuper a codicibus nimium
recedunt. sed omni ex parte^ opinor, probabitur scriptura haec:
qpOovepoi b' djuuccovTai | iLt*.
de verbo d|uucc€iv cf. Horn. II. I 243 cu b' evboGi Gujuov djuuEeic
XuudjLievoc, Aesch. Pars. 161 xdjii^ xapbiav djuiiccei qppovtic, ibid. 115
qppfjv djLiucc€Tai qpößiii. ad sensum autem cf. Soph. Ant. 319 6
bpiliv c' dviqi idc cpp^vac, rd b' ü5t' i^dj^ qui locus in hunc optima
quadrat, quo verbum T^iajLiai de poetae labore victores canticis
celebrantis adhibetur. porro verba sic constituta cum parenthetica
sint, cetera adsensus Bergkio totum locum sic legendum iudicot
HuvaTci V d|U(p' dpeiaic Teiajaai — cpGovepoi b' djniiccoviai
ü&t' — , e! TIC ttKpov dXibv dcuxql Te vcjuojuevoc aivdv ößpiv
direcpuTev juAavoc 8b* eqs.
denique, si quis elisionis ante plenam interpunctionem admissae
exempla desideret, ad eos quos adfert Bergk locos addo ho^ : 01. IX
40, Pyth. IV 23 VI 1, Nem. VII 86 IX 37 X 83, Isthm. I 8.59
III 53 V 56, neque quidquam invenitur frequentius apud tragicos.
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 21
Ol. XIII 103 sq.
TÖt b' utt' öcppiii TTapvacict | ?E' ''ApTei b' öcca Kai ^v 0rißaic* öca t'
'ApKdciv dvdcciüv | juapiupricei Aukoiou ßujjLiöc avaE. convenit fere inter
criticos dvdcciuv interpretamentum voci oivaE v. 107 adiectum ger-
manum vocabolum expulisse. quod ego non satis possum mirari.
quid enim? tritissimum vocabulum ävai aut omnino interpretamenti
indigere aut huius ipsius eadem a radice ducti videbatur? at non
idem iudicavit Hermann, qui coniecit 'ApKOtc dvcjiccwV; quam tamen
coniecturam ab ipso abiectam non debebat protrahere Mezger,
refutatam argumentis luculentissimis ab Hartungo comm. II p. 309 sq.,
ex quibus quod est gravissimum repetiit Bergk future ^apruprjcei
locum non esse, itaque tradita lectio dvdccuiV sub examen vocanda
est latere puto verbi formam, qua future ]LiapTupr|C€i, quod de vitio
non suspectum est, fultura quaedam accedat. quodsi scriptum erat aut
'ApKdciv $cuj aut potius 'ApKdctv detcuj, coniunctivo additum a nescio
quo &v, quod deesse posse notum est, locum corrupit. possis etiam
tentare 'ApKdc' dv deicw, ut aei in unam vocalem decurtatum sit in
libris sicut Nem. III 12, ubi quod in libris exstat KOivd)cojiai recte ex
scholiis correxit Bergk scribendo KOiV deicojaai (vel ^cojLiai), denique
'ApKdc' dv $cu), siquidem aoristum ^ca non abhorrere a Pindari
oratione ex Paus. IV 30, 6 (frgm. Pind. 39) recte evicit Rumpel
in lex. s. v. deibw. nam quod Hermann dicit^ de dial. Pind. p. VII
(opuBCc. I p. 250), in dativo pluralis post simplex c non abici i,
sed tantum post duplex (e. gr. Pyth. I 92 K^pbecc')? eins legis
iustam rationem non video, ac iure monet Bergk in iis rebus poetas
Ijricos Homerum sequi solitos, ex quo adfero II. VI 221 buüjaac',
neque Herwerden ad Nem. VIII 43 (Pind. p. 28) conicere dubitavit
^v ö^^ac' ib^cOai. denique Nem. IX. 23, ubi optimi libri habent
cuijaaciv diriavav, Triclinius dedit Q\b^ac' iniavav, Hermann cuijuiaci
mavav. pro t' (v. 103) autem cum Bergkio praeopto b\ ut versus
ita sonent:
Td b* utt' dcppui TTapvacicf
gg- "ApTCi b' 6cca Km dv Grißmc öca V 'ApKdc* dv djEicuj,
jLiapTupiicei AuKaiou ßujjiöc dvaS.
restat ut addam codices aliquot eosque non deterrimae notae prae-
bere dvdcuiv, unum ex non interpolatis Q 'ApKdci, in qua re memi-
neris elisas vocales librarios metri incuriosos addere solitos esse.
Sequuntur aliquot loci, quibus corruptelae causa fuerunt lit-
terarum inter se similium, quales sunt u et v, t et ir, v et t^ c et
^> V et Xf permutationes, aliis quoque ex scriptoribus notissimae :
quare ex Pindaro exempla adferre supersedeo.
22 HUGO JÜRENKA.
Pyth. VIII 12
Tdv (*Acuxiav) ovbi TTopcpupiüJV |Lid9ev | nap' aicav ^EepeOKtüV. non
facio cum Herwerdeno Find* p, 19 Mezgerum tecte carpente, qui
patrocinetur lectioni traditae jiidGev. ipsnm virum doctum fugit
^dOev h. 1. non esse ,didicit\ ,expertus esP, sed ^noverat^ quod iam
Böckh monuit« Matthiaei autem coniectura XdOev improbanda^ ne idem
sensus v. 16 (dXuHev) moleste recurrat. at vero judGcv mihi quoque
displicet, quod facile quis iungere potest ouk ^jaaOev dEepeOiZiuuv, id
quod impeditur, si fulcro aliquo addito hoc verbum nervosius
efferatur. itaque ego rescribo:
Totv cube TTopcpupiujv judG' eu
Trap' alcav eHepeGiZujv,
i, e. hanc Porphyrio quoque haud bene noverat, cum praeter ius
fasque earn evocavit, nitor locis his: Pyth. IV 286 sq. 6 ydp Kaipoc
TTpöc dv9pd)7rujv ßpaxu ju^rpov fx^i • eu viv fTVUJKCV et Isthm. IV. 50,
ubi item juavGdveiv est de personis cognoscendis: Tcvedv KXeoviKOu
^KjLiaOiwv. postponitur eö Pyth. I 99, Simonid. Cei frgm. 5, 12,
Herod. VI 29 et 30.
Pyth. XI 41 sqq.
Moica, TO bk leov, ei jaicGoio cuveGeu irapexeiv | (pu)vdv uTrdpYupov,
dXXoT* fiXX(jt Tapacc^^6v | f\ Traipi TTuOovkuj | to t^ vuv f\ 0pacubaiuj.
locus foedis aliquot librorum vitiis remotis sic ab editoribus con-
formatus nondum persanatus est. corruptum enim etiam Tapacce^ev,
quod vocabulum ab arte musica prorsus alienum dicit Bergk. adde
quod obiectum ei deest, quod maxima desideravit Böckh no tt. critt.
p. 507, neque, si q)U)vdv suppleamus, id ipsum loco quem fere lau-
dant Soph. 0. R. 483 satis defenditur. Bergki coniectura q)Uiväv,
utt' fipYupov dXXoT* dXXqi xapacc^^ev quid uterer diu haerebam, donee
ex angustiis Herwerden mc extraxit, haud sanabilem ea sibi videri
locum fassus (Pind. p. 24). ipse quod commendat el fiicdoio cuv^Oeu
irap^X^iv <pu)vdv SXXot' dXXqj, iTapacx^M€V ktX, merito futtile dicit
Bornemann, Philol. Anzeiger XIII p. 297, adde quod leviore medela
melius loco consulitur: nil enim fere mutamuSy cum scribimus
dXXoT' dXXcji 7rap(|icc^^€V,
i. e. /ilias aUorsum praeterferri^ nunc quidem aut ad (nam dativi
qui sequuntur sunt finales) Pythonicum patrem aut ad Thrasy-
daeum^j quae imago maxime convenit ei, qua utitur poeta Pyth.
X 54, ubi musam suam cum ape comparat.
NOVAE LECTIONES PINDAKICAE. 23
Nein. IX 7
9€C7r€Cia b' iniwv Kauxctic doibct Tipöccpopoc. codices cum praebeant
Kttuxctc — neque aliud quidquam legerunt scholiastae, v. Abel
p. 258 sq. — , dativum, quem postulat adiectivum Trpöccpopoc, restituit
Benedictus, cui frustra contra dicunt Friederichs stud. Pind. p. 84 et
Friese de cas. sing, usu ap. Pind. p. 70. sed corruptum etiam
iniwv, cuius in locum alii alia substituerunt, nullus a codicibus
non nimium recedens. Mezger autem cum dicit verbis ^tt^iuv äoiba
iterum pronuntiari id, quod iam v. 3 legatur, dir^uiv Ö)livov, corrup-
telam iis ipsis verbis tutatur, quae corrumpendi fortasse causam
suppeditaruut. nam Pindarus dignus esset, qui vituperaretur, si in hoc
verborum ordine eniwv cum Kauxciic iungi voluisset. immo scribendum
Gecireda b' eieöv Kauxaic doibd Trpocqpopoc,
i. e. divinus atitem re vera gloriationi cantus conveniens.
Isthm. I 12 sqq.
dW eyib 'HpoboTUj reuxujv to ixkv apjuaii TeGpiTUTriu T^pctc | dvia t'
dWoxpiaic ou x€pci vuj|LidcavT' dGAuj | fj Kacxopeiiu fj loXdoi' dvapjuoHai
viv u)iVi|J. corruptae sunt particulae jnfev et t^, quibus consociari
inter se nequeunt orationis membra prorsus diverse conformata.
itaque Christ scripsit T€UX€iv, cui respondere vult infinitivum dvap-
}x6ia\f Herwerden reüxtuv rob' ^cp' apjuaTi t. x^pac. sed priusquam
nostram proferamus loci emendationem, de scholiastarum interpreta-
tione lubet paucis absolvere. nullus igitur eorum aliud quidquatu
legit (id quod adfirmat Härtung comm. IV p. 86 sqq. neque vero
persuasit M. Schmidtio, Philol. Wochenschr. a. 1884 p. 1278), sed nil
non expedituri verba ita construunt, ut apjuaTi TeGpiTTTiiu et dvia
dXXoTpiaic x^pci ou vujjudcavT' particulis jnfev — xt (= be) iuncta
sibi respondere fingant, quod facere omnino non potuerunt, nisi
vu))idcavT' dativum esse posse credebant. hue refero scholion cor-
ruptum, quod legitur apud Abelium p. 362, 8 dWeiTiei bid to vuj-
|uac0ai, quod fortasse sic refingendum: ^XXeiirci bt i Tifi vuj)idcavT'.
itaque Wiskemann 1. c. p. 22 sq. cum in textu scribendum putat
vuj)idcavTi GeXuj, non quod scholiastae legerunt, sed quod debuerant
legere restituit. ego Pin darum scripsisse confido
dXX' kf\h *HpobÖTtu Tcüxtuv to )xi'f fipinaTi TeGpmTriu T^pac,
dvia t' dXXoTpiaic oö x^pci vuj|LidcavT iQiXiX) ktX.
articulum praeclare huic loco convenire argumento sunt loci Pyth. V
97 Tov iv doibql veujv Trp€7r€i xpv^cdopa ct>oTßov dTiueiv, IxovTa TTuGwvöGev
24 HUGO JUUENKA.
T Ö KaXXiviKOV XuTripiov barravav jueXoc x^piev et Isthm. IV 22 jnf)
<p06v€i KOjUTTOv TÖV ^Oiköt' doibct Kipvd|U€v dvTi ttövuüv. V. etiam Rumpel
lex. 8. V. 6 d TO C) 1) p. 320. porro |li€tictov T^pac (de vocis signi-
fieatione v. Bornemannum p. 18 laudatum) dictum est sicut Nem. VIII
25 ju^TicTov T^pac. in sequenti versu pro dvia t' Bergk commendat
dvi' fix' (= utpote), sed ipse addit fire alias apud Pindarum esse
comparantis: nam de Isthm. V 51, ubi Mezger are judvTic dvf|p
vertit yüls ein Seher\ parum constat, unde ego couieci dvia f' :
hac enim particula sensu causali totas sententias (dvia f' ^^^*
ou X^pci vuj)idcavT' i. e. quippe qui habenas non alienis manibus
moderatus sit) adnecti pernotura est; v Kühner gr. Gr. II 2 p. 736, 7.
Pyth. VIII 67 sqq.
dvaH, Ikovti b' €uxo)iai votfj | Kara xiv dpjuoviav ßXdTieiv | djacp* cKa-
CTOV, oca v^O]iai. his verbis idem accidit, quod aliis locis Pindaricis
non paucis: iusti sensus extorquendi causa in urna quasi iactata^
quo ordine exciderant^ eo construebantur. quare antequam quae
obscuriora sunt expediamus, certa quaedam quaestionis fundamenta
iaciamus oportet, primum omnium iuxta posita vocabula dvaH, €uxo-
)iai, Ikovti vouj aliter non possunt intellegi quam ita, ut Ikövti vöiw
i. e.propitio animo (quod qui ea negat significare posse C. L. Kayser
lectt. Pind. p. 59 immemor fuit loci Isthm. V 43 €i ttot' ^jLidv, (b
ZeC, Oujuqj 6Au)V dpdv dKOucac) ad eum referatur, quem poeta adit
precibus: nam quis umquam Skovti voiu precabatur? postero versu
Tiv si scribas, dativus est, non accusativus, v. Muckc de dial. Stes.
lb. Sim. Bacch. cum Pind. compar., diss, inaug. Lips. a. 1879, p. 59,
qua in re consentiunt viri docti. porro Kara ad ßX^Tieiv trahendum;
in tertio denique versu non possunt iungi djucpl et v^Ojiiai (sic codd. ;
Mingarelli v^jnojiiai) neque potest ^KacTOV de homine dici, cum sequa-
tur neutrum 8ca. haec si mihi dentur, fidenti animo singula aggre-
diar. ac primum quidem aegre desideratum verbi KaraßXcTreiv sub-
iectura habebis, si pro b' scripseris c'. KaraßX^Tueiv idem valet ac
Ka9opdv Pyth. IX 49 ct)oi߀ . . . xwtx jneXXei, x^ixöGev Iccerai, €Ö
KaOopqic, pro tiv dpjuovfav scribendum xiv' dpjuoviav, quod diserte
suadet Kayser 1. c. p. 58 laudans inter alios locum huic similem
01. IX 26 el CUV xivi jaoiptbiip TraXdjuqt XapiTU)v v^iiojuai Kdirov.
denique mutandum djucp' iKacTOV^ oca x^Ojuai, note verbi sensu,
quem apud Pindarum habemus Isthm. VII 58 im Gpfivöv T€ ttoXu-
(pa)iov ^x^vav et Pyth. X 56 öira TTpoxcovriuv. iam verba sic con-
formata
NOVAE LECTIONES PINDARICÄE. 25
fivaH, ^KOVTi c' euxojLiai vöqj
Kard Tiv' dp)ioviav ßX^Tieiv
djLAcp' ^KttCTov, öca xeojLiai
vertenda sunt: reXy volens propitius ut aptum quendam concentum
dispicias (deprehendas) precor circa omnia, quaecumque ore effundam.
ad oral poeta deum poetarum antistitem, ne carmen suum in tanta
materiae copia supra iustos fines forte effusum displiceat, eodem
fere sensu atque Ol. IX 80 €iriv €upTici€7rf|C dvaTcTcGai TTpöccpopoc iv
Moicfiv biqppiu. denique ne quid desit addo Herwerdenum Pind. p. 20
coniecisse djucp' ^Kacr' iv (i. e. ec) öca veojuai.
Isthm. III 89
€V0a X6UKIU061C Kdpa | )iupToic ob' dvfjp biTrXöav | viKav dveqpdvaxo
iraibu)V Tpitav irpöcGev. tota quaestio vertitur in explenda lacuna,
quae est in libris non interpolatis, qui Traibujv Tpirav praebent, cum
metrum desideret - ~ — s^ -. ex scholiis enim Bergk luculenter
demonstravit ex tribus victoriis unam Melissum puerum reportavisse.
Mommsen scripsit Kai Tiaibujv Tpixav, Hermann Traibwv xe xp,,
Schnitzer TiaibuJv be xp., sed tunc exspectes ex 7raibu)V, sicut Nem.
XI 19 €K be TTepiKxiövuüV eH Kai b€K 'Apicxaxöpav dxXaai viKai . . .
^cxe(pdvu)cav. ego soliti librariorum moris vulgares formas inculcandi
memor commate post ob' posito, quo constructioni pernoscendae in-
serviatur, scribendum censeo
fv0a XeuKUüGeic Kdpa
juupxoic ob* dvfip bnrXöav
vkav dvecpdvaxo, TiaTc b' iOjv xpixav irpöcGev.
^e iraic lübv cf. Nem. III 44. olim scriptum erat Traiabujv . . .
Subiungam locos, quibus synizesis quam vocant oblitterata est
quibusque vocales elisae perperam suppletae poetae verba pessum
dederunt.
Pyth. VIII 77
xd b' ouK ^7t' dvbpdci Keixai, baijuujv be irapicxei, | fiXXox' SXXov ÖTiepGe
ßdXXu)V, äXXov b' uTüoxeipujv . jiiexpijj Kaxaßaiveiv. sie locum constituit
Bergk, qui tamen egregiam suam emendationem Kaxdßaiv' * iv in
notiß exulare quam textum ornare maluit. sed verbi uiroxeipouv aliud
exemplum ae non novisse fatetur, nee sufficit locus Äristoph. vesp.
443 irpöc ßiav x^ipouv. universo loco lucem adtulit verissimamque
emendandi viam aperuit Härtung comm. III p. 284 sqq. relegans
nos ad Sophoel. P^lectr. v. 1090, ubi ex Musgravi coniectura scribi-
26 HUGO JURENKA.
tur: liX)r]c jnoi KaGuirepGev | x^^Pi ^ai ttXoutuj Tocovb' ^x^P^v, 5cov |
vOv U7TÖX€ip vaieic, quo loco usi conicimus
ciXXoT öXXov ÖTiepGe ßdXXojv, aXXov b' uTiöxcip' eoiv.
cetera vide ad Pyth. IV 36.
Pyth. IV 36
cornipta verba cob' &mdr\ci vlv, in quibus explicandis abominanda
est scioli alicuius audacia haec scribentis: ouk dTieiGfi auTOV rre-
TTOiTiKe TTpöc xfjv ÖTrobox^v. neque vero probabiliora interpretandi
teDtameota aliorum, quae vide apud Mommsenum. itaque HermaoD
IV (Iv) scripsit, sed respuit insoleDtem pronominis formam praeter
necessitatem adhibitam Bergk: licuit nimirum dicere oi, quod Här-
tung edidit. at ouk dTTiGricev quoque corruptum: hac enim formula
inde ab Homero poetae nisi praecedentibus verbis, quibus cui quid
imperatur, uti non solent eaque de causa displicet M. Schmidti con-
iectura, ind. scliol. aest. Jen. 1879, p. 17, diriGricaiLiev, qui an tea, pro-
legg. p. CIV, d0€piH^ viv tentaverat. verum existimo
oub' ÖTTiG' face viv,
i. e. ,nec pone eum reliquif, de vi formaque verbi vide sis unura
locum pro multis Hom. II. IV 22 ittttouc }xkv tdp face Kai apjuara
TTOiKiXa Xci^^MJ> ^^ synizesi II. V 256 ouk ea, Od. XXI 233 ouk
ddcouciv, Soph. 0. C. 1192 facov, Trach. 1005 ^xe.
Isthm, I 36 sqq.
€1 b' dperqi KardKCirai iräcav öpxdv, | djnqpdiepov bairdvaic re koi
TTÖvoic, I XP^I VIV €upövT€cciv dxdvopa KÖjUTTOV I |uf| cp6ov€paTci qpepeiv
TViujuaic. verba sic edita a Bergkio — lectionemque defendit Meager
— vide quot quantisque difficultatibus laborent. primum ,KaTaK€Tc0ai
omnino alienum^ cuius loco dehebat did dxKeTcGai' (Bergk), deinde
subiectum deest huic verbo (ceteri tic subaudiunt, Mezger ex ante-
cedenti sententia TTOvrjcaic), porro viv (v. 43) aut ab eupdvrecciv sus-
pendunt, ut referatur ad dpexdv, aut de victore intellegunt, ut XPH
cum dativo iungatur; denique qui banc amplectitar constructionem
Mezger 9^p6iv idem valere dicit ac ßacrdZ^eiv. pendebit emendatio
loci baud dubie corrupti a verbis XP<^ viv eupoviecciv dydvopa kojli-
7T0V |Lif| cpGovepaTci cp^peiv TViojuaic, quae ita, ut Mezger Didymum
secutus vult, construi posse praefracte nego. nam €upicK€iv de in-
ventione quidem legitur apud Pindarum Pyth. XII 22 eupev Gedc
auXujv TrdjLiq)U)vov jue'Xoc, frgm. 125 (91) t6v ßa (seil. ßdpßiTov) T^p-
Tiavbpöc TToG' 6 Aecßioc eupev, Ol. Ill 4 veociyaXov eupövxa TpÖTiov,
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 27
nec tarnen poetae ita significari possunt, ut dicantur ^invenisse
magnificam praedicationem\ dein verbi 9^p€iv earn vim, ut sit i. q.
ßacTctZieiv {,laudibus efferre% frustra qaaeres apud Pindarum: contra
conferaa Ol. IX 41 cpepoic TTptuTOfeveiac ficrei T^iuccav et Nem.
III 28 AlaKtu C€ cpajai T^vei T€ MoTcav qp^peiv. bis perpensis quis
ausit soloecatn illam verbi XPH constructionem obtrudere Pindaro?
sed iam redeundum ad verba ei b' dpeiqi KardKeiTai Tiacav 6pT<xv.
ea sie ut scripsimus emendavit Aristarchus^ cum antiqua scriptura
▼ideatur fuisse dperd: v. E. Horn i. c. p. 71 et Feine 1. c. p. 319,
quorum hie coniecturas a viris doctis certatim prolatas et recenset
et refellit. nil dicit de ea, quam proposuit ipsius magister M. Schmidt
€1 b* dperql KardKeirai traOeav öpTciv (proll. p. CXLIV sq.), quam
postea ipse abiecisse videtur auctor, neque vero probabiliorem sub-
stituit banc: el b' dpeTctc KaidKeirai ttöciv dpxd djuqpoxepov bairdvaic
T* ^v Kai TTÖvoic (philol. Wochenschr. 1884 p, 1278), ipse ego ad
locum sjinandum utar Pindaricis locis hisce: Isthm. IV 4 AdXoc, ev
$ (Herwerden Pind. p. 30 praeter necessitatem scribit dv [= de] 8v)
K^X^MCti et Pyth. XI 54 HuvaTci b' djacp' dpexaic T^raiiai, nisi quod
KexucOai dici puto non tam de laboribus impensis quam de amore
studiove, in quod quis eflFusus est (cf. praeter Lycophr. v. 2. a
Bergkio laudatum etiam Luc. tt. Guciujv 5 dpujTiKÖc bfe u)V Kai eic
Td dcppobicia K€XU|Li^voc et Alciphr. 1, 6 p. 24 Tipöc Ttdcav fibovfjv
d(ppobiciu)V Kexu|Li^voc). inde emendandum puto
ev b' dpei^ Terax' ei tic ndcav öpYdv.
ceterum cum öp^d sit digammatum (v. Bergk. ad Nem. V 32),
licebit coniectare Tidccji popT^ . TexaT* autem et perfectum esse potest
(v. Hermann, opuscc. I p. 254) et plusquamperfectum. corruptelae
origo haec: cum suppleta elisione scriptum esset TETATAIEI, inde
facile quis ex coniectura elicere potuit quod traditum est KaidKeixai.
denique pluralem eupövxecciv antecedente singulari xic nemini puto
fore offensioni, qui contulerit locum a Böckhio laudatum Plat. rep.
I p. 334 B: eireibdv b^ xic TTpoc xoic xujv ttoXixujv xPHM^ci Kai auxouc
dvbpa7robicd)Li€Voc bouXiwcTixai, dvxi xouxujv xOuv alcxpoiv ovojudxujv
€uba()iOvec KaV juaKdpioi K^KXiivxai et Pind. 01. I 84 GaveTv b* oiciv
dvdTKCjt, XI K^ xic e. q. s. alios habes apud Kühnerum gr. Gr. II 1
p. 49, b, quibus adde Soph. Ant. 707 sq.
Nem. VII 84
X^TOVxi Y«P AiaKÖv viv uttö jnaxpobÖKOic TOvaTc cpuxeöcai | i\xa \ihf
TToXiapxov eöuiVUjLitfj irdxpa, | 'HpdKXeec, c^o hk irpoTTpewva judv Heivov
dbeXcpeöv x*. primum pro Ijuci utique legendum puto cum Hermanno
28 HUGO JÜRENKA.
iq. (i. e. Aeaci) insoleDtiorem hanc formam tritae i)xq, cessisse
1 atus. nam djuqi de sola poetae patria intellegi posset, de qua nuUus
hie sermo est, non de choreutarum (v. Croiset 1, c. p. 100 le moi,
si frequent, represente toujours le poete). deinde loco TToXiapxov
vocabuli novieii Bergk coniecit iroXiäxov, potuit etiam iroXidoxov,
qua de forma of. Ahrens de dial. Dor, p. 568. corruptum denique
in sequentibus verbis [xiv, quae particula quo referatur non habet,
nam ea quae sequuntur nullo sententiae vinculo cohaerent. qua
particula deleta coniecere Bergk Trpoirprjova; Härtung multa et alia
molitus TTpocTiv^a, Rauchenstein judv requirit. ego religiose librorum
legens vestigia genuinum puto
*HpdK\€€C, do bfe TipoTTpeuJV* ?|U€V HeTvov dbeXqpeöv t' •
de forma Homerica f)i€V, quae etiam apud Theocr. XXV 16 obvia
est, V. quod adnotavi p. 43 de elisione Homerica 'ApKdc'.
Vergente ad finem quaestione in eos inquiram locos, quibus
corruptela soli librariorum levitati est imputanda : quorum in pleris-
que illi, ut erant somniculosi, ductuum similitudine decepti trita
vocabula in locum reconditiorum inculcaverunt.
Pyth. Vni 97
dXX' ÖTttv aiTXa biöcboToc IX613, | Xa)iTrpöv cperfoc änecTxy dvbpOuv Kai
jueiXixoc aiiüV. manifeste corruptum est dvbpiuv, quo vocabulo ofFen-
sus varia molitur Bergk. sententia eadem est atque Ol. I 96 sqq. ö
viKUüv (cui h. 1. respondet öxav aTyXa biöcboroc fX0q) bfe Xomöv djucpi
ßioTov ?X€i jueXiTÖeccav eöbiav, Nem. IX 44 ^k ttövujv b*. . . xeX^Oei
TTpöc rnpac ald)V djn^pa, Isthm. VI 37 dXXd vöv jlioi faidoxoc
€Öbiav ÖTTttccev | Ik x^iMtövoc, cf. etiam frgm. 109 Bergk.* v. 1 — 3,
quibus locis similis fit hie, de quo agitur, si scribamus
Xa)i7rpöv (p€TTOc firecTiv aiGpac
Ktti jueiXixoc aldiv.
de aiGpac cf. Sol. frgm. 12, 22, direivai autem est finstare^, bono quem
dicunt sensu ut h. 1. jWinken% malo ^drohen' apud Hesiod. op. 114
oÖT€ Ti yf]pac ^Tojv, Soph. El. 1467 el b* ?Tr€CTi v^iuecic, oö X^tuj ; alios
locos lexica suppeditant. noster autem hoc verbo usus est Pyth. IV
170, ubi dövra ttXöov, quod Mezger vertit ,dic stattfindende FahrP,
ineptum est; scribendum dTTÖVTa.
Pyth. Ill 44
Kai0)i^va b' aÖTqj bi^9aiV6 irupd. — bi^9aiv€ potior librorum pars
habet; sed aliquot bU(paV€. at neutrum significare potest quod
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 29
Mezger vult fiUtzte auseinander^, iiam biacpaivuj est ^perluceo sive
transluceo'f non ydisiunctim luceo* (Rumpel), cui sensui conveniret
Bergki coniectura bix' ^qpaive. ego suam loco sanitatem reddi pato
hac correctiuDCula
KttioiLi^va b* auTÖv bU(ppac€ Tiupd,
i, e. ardens autem eum transmisit pyra. verbum biacpp^iü legitur
Aristoph. av. 292 tojv lUTipiiuv xfiv KvTcav oö biaq)piiC€T€ (Suidas:
biaTr€jai|i€T€) et Thuc. VII 32 öttuüc \xr\ biacppricouci touc iroXeiuiouc.
ad de Etym. M. p. 271, 44 biacppuj cinumvei tö biaKOjuiZiiü Kai eici^vai
Kai <i(p€Tvai(?) ttoioj. neque vero de forma dubitabis, si perlegeris quae
de verbo qppeu) eiusque compositis exponuDt G. Curtius, Studien
VIII p. 327—334 et K. Brugmann, annal. phil. et paed. 1880 p. 217
(imprimis p. 227 sq.), qui ex Aristot. hist. an. V p. 541 B, 11 ad-
ferunt verbum eic-m-cp p d-vai. ceterum v. etiam Muckium I. c. p. 12.
Pyth. IV 204 sqq.
?v0' dTVÖv TToceibdujvoc &cavT' elvaXiou TCjaevoc, | cpoivicca be 0pr|'i-
Kiuiv dTcXa Taupujv UTtdpxev, | Kai vcöktictov XiGuüv ßujjiioTo Gevap.
merito Bergk offenditur verbo uirdpxev hoc genus dicendi ab anti-
quorum poetarum usu plane abhorrere contendens. sed quod inter-
pretamentum id dicit, cum genuinura sit Trapflv cqpiv, non consentio.
numquid enim irapflv adeo obscurum est, ut interpretamenti eguerit?
emendationis ansam mihi praebere videntur libri aliquot, in quibus
optimae notae B, qui post UTuäpxev distinguunt, ut ßujjuoTo öevap
ad ^ccaVTO referendum sit. quod mihi perplacet. nam ara ilia, si
iam praesto fuit, non nova (vcöktictoc) dici debebat^ etiamsi a
Phrixi filiis condita erat — quam quam unde haec seien tia Butt-
manno lexil. II p. 29? — , sed antiqua. at vero Argonautas demum
eam aedificasse narrat ApoUon, Rhod. II 532 sqq. neque hoc asse-
quor, qui raupujv dy^Xa mactanda praesto fuerit Minyis. itaque
alterum versum parentheses! a ceteris disiungo ita refictum:
— q)oivicca bfe öprjiKiujv dx^Xa xaupiüv UTtdxei — .
narrat poeta Minyis templum Neptuno metantibus aramque struen-
tibus taurorum gregem iam antea in sacrificium paratam faustum
mugitum reddidisse divinae voluntatis indicem. ex more esse Pin-
daro talia addere ad narrationis vigorem augendum decent interpp.
ad Ol. III 19 sqq. utttix^uj autem ceteroquin est ^adsonare^ hoc
autem loco ampliore intellectu ^zustimmend tönen\ quod idem valet
verbum latinum modo citatum apud Ovid. metam. Ill 507. ex Pin-
daro adfero verbum UTTOKpcKeiv Ol. IX 39, quod translate usurpa-
30 HUGO JITRENKA.
tum (juavidav uTroKp€K€i) sckoliasta hoc ipso de quo agimos verbo
interpretatur: ÖTrrixel, 7rpoceoiK€v öiroicpeKeiv ^fdp KUpiuuc ecri to ^ P€-
|Llaia>c uTTrixeiv ev nu dpinöZleiv rryv KiOdpov.
Pyth. VI 10
Xei|Li6pioc öiißpoc eiraicToc eXOujv.
€TTaKT6c quin mendosum sit non dubitat Bergk; quae substitait voc&-
bnla ab ipso novata einiKTOc vel aiKTOC ne ip« quidem sofficiunt.
Herwerden coniecit diTÖ' eTreXdujv (Apoll. Rbod. II826 diTÖiTv), ego
in medium propono
XeijLi^pioc ö|Lißpoc dire UK TO c eXOuüv.
Olvmp. X 93 sq.
t\v b' döu€7Tr|c T€ Xupa fXuKuc T auXoc dvairdccei xdpiv. omnes ad
unum editores dvaiixxccEi acribunt, quae vox neque alias iegitur,
unde äuspecta Ber^kio, neque aptum praebet sensom. nam locos,
quos eins firmandae causa adt'erunt viri docti 01. VI 76 aiboia
TTOTicTdEr) Xdpic euKXea uopq)dv et Nem. I 13 CTreTpe vuv dTXoiav
Tivöi vdcuj (Mezger p. 104), nemo non videt esse alienissimos, scho-
iJMsta autem, cum interpretatur dvaTroiKiXXeu hariolatur. itaque ad con-
iecturas confugerunt M. Schmidt proll. p. CXV ctfi^ öirdccei et Bergk
dvaOucc€i uterque sat longe a tradita lectione aberrans. mihi huic
loco maxime convenire videtur verbum dvairpdccei, quod de pecu-
niis debitis vel promissis exigendis legitur apud Thucyd. VIII 107, 2.
II 95, 1, Xenoph. anab. VII 7, 31. nam totus hie locus est de mercede,
quam quasi debitam quod vis facinus egregium possit exigere (v. p. 4).
ad de quod ipsuni hoc carmen post longum temporis intervallum
Agesidamo victori mittitur, quam tarditatem poeta et ineunte car-
mine et V. 85 Tot Trap' cökX^i Aipxa XP<^^M^ M^v q)dv€V excusat, xdpic
igitur est iucunda operae impensae remuneratio (v. 93 TepTTVOv),
quam poeticae Jaudes adfernnt. ne quis autem pedestris orationis
propriam illud verbum contendat, moneo simplex verbum Tipdcceiv
consimiii «f^nsu a Pindaro usnrpari locis his: Pjth. IX 104 i^i b'
ihv TIC doibfiv Wij/av dK€i6M€vov TTpdccei XQ^oc et OL III 7 cT6q)avoi
TTpdccovTi ^€ TOÖTO OcdbjuaTov XP^öc.
pyth. XII 14
XutptW t' fpavov TToXuWKTqi 9fiK€ juaTpöc t' JjHTrebov | bouXocuvav to
t' dvafKaiov X^xoc. sensu carere JjUTrebov adserit Bergk; quid insti-
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 31
tuta sententia desideraret bene vidit Bossler, cum d)Li7T^ba coniecit,
quod tarnen displicet Bergkio imperfectuni ab hoc loco alienum esse
iudicanti. sed vide num melius nobis res successerit haec periclitatis :
XuTpöv t' ?pavov TToXubeKia GfiKe juaipdc t' ^k iroböc
bouXocüvav TÖ t' dvaTKaiov \ixoc,
cui coniecturae fidem addi confidimus loco Nem. VII 67 ßima TrdvT*
eK TToböc epücaic. itaque quod Atticus scriptor dixerit dKTrobÜJV Ti0e-
vai yttus dem Wege räumen, beseitigen, aufheben' (cf. Nauck ad Soph.
O. C. 113), id est apud Pindarum ^k TTOböc TiGevai. sueta porro
sensu translate poetae sunt irctp iroböc (Pyth. III 60 X 62), trpö
TToböc (Isthm. VII 13), ev iroci (Pyth. VIII 32). de duplici autem
verbi GfiKCV rectione v. interpp. ad Pyth. I ^40 et Soph. Ant. 357 et
0. C. 1357, unde hue transcribe Eur. Phoen. 963 iriKpöv b' *AbpdcTip
vöcTOV GflKC. . .KXeivdc re 0tißac et Soph. 0. C. 1357 töv auiöc auToö
TTöT^pa TÖvb' dirtiXacac KdGiiKac ottoXiv kqi cxoXdc laÜTac qpopeiv.
Nem. XI 18 sq.
ev XoYOic b' dcTUJV dTaGoTci viv aiveicGai XP^u^v,
Ktti jLieXiYbouTToici baibaXGevia jiieXiZejaev doibak.
hon debebant oflfendi viri docti synizesi vocis doibaic: quam si
Pindaro in hac voce non licuit admittere (sed sumpseraut hoc sibi
Terpand. 5, Stesich. 44, v. Mucke 1. c. p. 36), omnino licuit in
nulla: quid quod verbum deibeiv Nem. III 12 koiv' deicojaai ita
metitur poela? nee auditu dignus Härtung, qui ipsum vocabulum jueXi-
Zeiv sollicitat, pro quo M. Schmidt, Berliner philol. Wochenschr. 1884
p. 1281, mavult ceßiZicjaev. at hoc meum animum pungit, quod in
altero enuntiato subiectum infinitivi deest, quod hoc loco non est
praetereundum. bene enim Pindarus, artis suae haud parous aesti-
mator, distinguit laudes a civibus victori tributas ab iis, quae poe-
tarum carminibus eidem parantur, id quod luculenter docet locus
Isthm. III 3 et 7: dEioc euXoTictic dcxuiv jLiejLiixGai et euKXeujv b' fpTUJV
ctTTOiva xp^ jLifev tjjLivf]cai töv ecXdv. eadem est huius loci sententia:
fortiter opponuntur sibi dcTUJV Xö^oi dTCiGoi et verba jueXiTbouTioic
baibaXGevxa doibaic: nam verbum baibdXXeiv de poetico ornatu, de
quo uno intellegi potest, legimus etiam Ol. I 29 uirep töv dXT]Gfi
XÖYOV I bebaibaXju^voi v|;€ubeci ttoikiXoic eHaTraiOüvTi jliöGoi pariterque
verbum baibaXdiu Ol. I 105 Hevov KXuxaici baibaXujcejaev Ö|livu)V tttu-
Xaic. quare ego Pauwi premens vestigia, qui jaeXiZiev d-oibaic con-
iecit, sie Vitium procure :
Ktti jLieXiTbouTToici bmbaXGdvxa lueXtCev l\x' doibaic.
pronominis formam pleniorem €|li€ apud Pindarum aliis pronominibus
32 HUGO JURENKA.
vel nominibus opponi exemplis docet Rumpel lex. s. v. if[x) II) A) 1).
quae si vere sunt disputata, hie locus dovus isque baud dubitabilis
testis infinitivi in -€V desinentis est; nam ceteroquin syllaba -€V
anceps a multis editoribus in -eiv immutatur. v. Führer, der boot.
Dial, des Find., Philol. 1885 p. 49.
Pyth. X 17
0fiK€V bk Ktti ßaGuXefjaujv' uttö Kippac dTibv | Treipav KpaTTiciTtoba
OpiKiav. haec verba vulgo duriuscule construuntur : 0fiK€V bi Kai
dyiLv ÖTTÖ ßa0u\€i)Liu)va Kippac Treipav KpaTriciTTOba OpiKiav. sed ego
banc lectionem nil moror: concedit enim Mezger inauditum esse
praepositionis uttö cum accusandi casu iunctae hoc in loco usum,
quod iam Härtung comm. II p. 306 notaverat, qui insuper nihili
esse contendit ßa0u\€ijLiu)va Trerpav jder tiefauige Felsen^ sive cum
Mezgero mavis ,der mit tiefbegraster Wiese geschmückte Felsen^.
sed quod ipse coniecit ßa0u\€ijuujv uttö Kippac Trerpac dTU)V, ea non
necessaria mihi videtur mutatio ; licet enim servato verborum ordine
sive irerpac scribere sive Trexpäv; nam ßa0uX€ijLiujv quin nomina-
tivus sit nolim dubitari. sed nondum sana omnia, quis enim sit ill^
Phricias, adeo incertum est, ut alii patrem Hippocleae eum intellegant
scholiastas secuti, quorum quae sit in talibus rebus fides locus docet
Ol. XIII 42, alii equum, Eustathio maxime freti, qui prooem. 6 ittttov
KpairiciTToba ex Pindaro adfert: verum is, id quod iure monet Bergk,
aut alium respexit locum aut perversa interpretatione ipse deceptus
est. at vero ambigi de Phricia omnino vetat Rauchenstein coram,
I p. 17: patrem Hippocleae eum esse inde ait evinci, quod soleat
Pindarus nomina propria hominum vel personarum, de quibus plu-
ribus acturus sit, postquam eos circumlocutionibus . . . significant,
... in fine periodi collocare. verum si inspicias locos congestos a
Mezgero, cui persuasit vir doctus, videbis id in heroum tantum
nomina eorumque notissimorum quadrare, quales Hercules (Ol. X
30. 34, Isthm. V 30. 35) et Perseus (Pyth. XII 17) sunt, heroinarum-
que velut Iphigeniae (Pyth. XI 22). scilicet eorum res gestae tritae
hominum sermonibus adeo notae erant, ut tactis rebus ipsorum
audientes admonerentur; quod ab hoc loco alieuissimüm. itaque
nimia obscuritate, qua, si nil addatur, laborant, poetae verba libe-
randa esse existimo. scripsit ille nimirum:
0fiK€ bk. Kai ßa0uX€i)Liujv uttö Kippac dTÜbv
Trdxpujv KpaTTiciTToba OpiKiav.
eodem ipodo patris matrisve fratres commemoravit aliis locis Pin-
darus, ubi de cognatorum egit laudibus, quos suppeditat Rumpeli
NOVAE LECTIONES PINDARICAE. 33
lex. 8. V. Träxpiüc et jndTpujc. de uttö Kippac ef. Ol. X 30 utto KXeiu-
väv. corruptelam autem inde ortara autumo, quod Cirrha comine-
morata statim saxorum, quae ibi fuerunt, iniecta est memoria:
V. interpp. ad Pyth. V 37.
Pyth. IV 118
Aicovoc fäp Tfaic eirixtüpioc ou Eeivav iKOjaav Toictv aXXtuv. versui ex
metro iaboranti ut succurrerent Bergk et Christ ad libitum verba
transposuerunty neuter foeda interpoiatione aXXiuv ofTensus, quae
vox post Heivav moleste abundat, id quod Härtung comm. 11 p. 248
observavit. nee probabilior Herwerdeni coniectura ou Heivojv iKoi|uav
bujjLi' äv fiXXu)V. itaque ego servato qui est in libris verborum ordine
sie locum constituo :
Aicovoc Tap ^ctic emxiipioc ou Heivoc Hevav ikoijh* av aiav.
versum mutilatum cum a EeTvoc ad Hvav librarius aberasset, addito
äXXuJV expletum puto. nam ^cTvoc Hevav metro subigente poetam
composuisse ostendimus supra ad Ol. IX 56 (p. 12). similem inter-
polationem (nam id vitiorum genus prorsus a Pindari libris abesse
Dolim me credere putes propter ea quae dixi p. 10) deprehendimus
Isthm. V 36, ubi lacunam in libris exstantem ec ttXöov** baivujuevuiv
Triclinius inserto ttövtujv resarsit. ceterum optativus ikoijli* av, cui
nullum hie locum esse dicunt Härtung 1. c. et Bergk — at is Her-
manno haud displicuerat ou Heivav iKoijuav TCiTav scribenti — non
tam exprobrantis est quam iocantis.
a.'^MDCCCLX™. HUGO JURENKA.
Wien. stud. XV. 1863.
34
HUGO JURENKÄ. NOVAE LECTIONES PINDARICAE.
Index.
pag.
Olymp. II 95 sq. Momms. ed. min. 7
„ in 42 sqq 2
„ VI 92 6
„ vn 1 9
„ IX 53 sqq 11
„ IX 89 15
„ X 93 sqq 30
„ XIII 102 21
Pyth. I 67 12
« 11 17 4
„ II 56 14
„ II 67 19
„ III 27 sqq 15
, m 44 28
„ III 106 9
„ IV 36 26
^ IV 100 17
„ IV 118 33
r, IV 170 28
„ IV 204 sqq 29
„ IV 250 sq 6
„ IV 251 7
„ V 16 17
Pyth. VI 4 17
„ VI 10 30
„ Vm 12 22
„ VIII 67 24
„ Vin 77 25
„ VIII 97 28
X 17 32
„ X 28 3
„ XI 42 22
„ XI 54 20
y, XII 41..., 30
Nem. I 46 16
« 148 16
„ 166 13
„ m 23 18
„ V 6 16
„VII 84 27
„ IX 7 23
^ XI 18 31
Isthm. I 12 23
I 36 26
« ni 8J 26
Kritische Studien zu den Bruchstücken
des Euripides.
Wenn auch im letzten Jahrzehnt durch die textkritischen Ar-
beiten hervorragender Gelehrten eine Fülle wertvoller Emendationen
zu den Fragmenten des Euripides zutage trat, die dann durch
Naucks monumentales Werk ihren Abschluss fanden, so bleibt doch
noch immer eine Masse unerledigten Materials zurück. Von genauem
Studium der Bruchstücke ausgehend, habe ich gefunden, dass für
eine richtige Textgestaltung derselben aus den erhaltenen Tragödien
noch viel zu gewinnen ist, und dass die Analogie des Sprach-
gebrauches viel Licht auf kritisch- schwierige Bruchstücke zu werfen
vermag. Und dies gilt umsomehr, wenn man beobachtet, wie der
typische Ausdruck in den meist dem Bereiche des Sentenziösen an-
gehörenden Fragmenten zum untrüglichen Leitfaden der Emendation
wird. Den Vorwurf willkürlicher Änderung des Überlieferten glaube
ich nicht fürchten zu müssen : oft habe ich mich mit einem auf
neue Wege der Emendation deutenden Fingerzeig begnügt, auf die
endgiltige Textgestaltung verzichtend, und wiederholt habe ich
meine Erörterungen gerade auf die Vertheidigung des Überlieferten
gerichtet; wo ich mit eigenen Vorschlägen hervortrat, schien mir
die Berechtigung hiezu stets dadurch erhärtet, dass vor mir schon
andere dort coniciert und — geirrt hatten.
Fragm. 22.
Tf]v b' euY€V€iav irpöc öeujv juri )uoi Xeye,
dv xPWaciv TÖb' dcTi, jLif] yaupoö, Trdxep *
kukXiu fäp ?p7T€i • TLu juev ec0', 8 b' ouk e'x^i *
Koivoici b' auToic XP^M^Ö' * i^, b' av ev böjaoic
Xpövov cuvoiKij TiXeicTov, oijToc euTuxnc.
36 EUGEN HOLZNER.
Das Bruchstück gehört in die Reihe jener, welche das Wert-
verhältnis persönlichen Adels und Reichthums zu einander erörtern:
es bandelt sich nun festzustellen, wie der Dichter diesmal die
euf^veia und die xP^lMöia gegeneinander abschätzt: der ganze Zu-
sammenhang mit seiner geringschätzenden Beurtheilung des flüch-
tigen Besitzes lässt es ausgeschlossen erscheinen, dass der Dichter
— was er sonst oft thut — den Reichthum auf Kosten des Adels
preist. Das hat Schmidt*) richtig hervorgehoben; aber es ist un-
richtig, wenn Schmidt behauptet, der Dichter wolle xP^M^iTa und
euT^veia herabsetzen, und wenn er deshalb zu schreiben vorschlägt:
Kai xPHMOCiv TToXXoTciv juf) YCiupoO ttotc, abgesehen davon, dass das
eine volle Umwälzung der Überlieferung bedeutet.
Es ist vielmehr zu lesen:
TfjV b' euT^veiav irpöc Geoiv ixr] jnoi \€T€ *
^v xp%ctciv f' ouK fcTi, jLifj TctwpoO, Trdxep.
Die allgemein gehaltene unmuthige Äußerung über die euY^veia im
ersten Verse wird im zweiten in specielle Beziehung zu den XPH"
juaia gerückt. „Im Gelde wenigstens beruht sie nicht**. Vgl. in
diesem Sinne ganz besonders Fragm. 95 dXX' oubfev riuY^veia
Tipöc Ta xpni^ciTa. Die Belehrung wird also in unserem Fragmente
jedenfalls jemandem ertheilt, der seine xP^M^Ta für ausreichend
gehalten hatte, um auf sie den Anspruch der €UY€veia begründen
zu können; daher im folgenden der detaillierte Nachweis der Un-
zuverlässigkeit eben dieser x^rmaTa. (Abgesehen von allem andern
hätte das unsinnige TÖbe nach euT^veia schon Bedenken erwecken
müssen^.) Durch unsere Erwägung fällt also auch der zweite Vor-
schlag Schmidts, statt iv XPHMCiciv TÖb' ^cii zu schreiben fjv XPH""
juaciv 7rpoüxi]C bfe.
In dem KOivoTci b' auioTc XP^M^Ö' sucht Schmidt mit Unrecht
einen „communistischen" Gedanken. Er sagt, „ebensowenig
kann ein communistischer Genuss der XP* hervorgehoben werden,
nachdem soeben von der ungleichen Vertheilung des Besitzes
die Rede ist". Daher schlägt er zu ändern vor: jnovijiioici b' oÖTOi
XpiWjueG'. Nach meiner Meinung hat aber der Dichter gar keinen
*) Ich eitlere ohne nähere Angaben: F. W. Schmidt, Kritische Studien zu
den griechischen Dramatikern IL Band (zu Euripides).
») Herwerden (Mnem. N. S. XII 308) fasst die Worte ^v xpn^ac^v TÖb' icji
als Inhalt des \i'X€. r^ag mir nicht von der ei)^,i ,Sie beruht im Gelde'." — Ich
frage : kann TÖbe in dieser Weise veraligemoineriid auf das in unmittelbarer Nähe
stehende eCiY» zurückgreifen? Abgesehen davon hat diese Art der directen An-
führung und das Asyndeton etwa» Befremdende».
KRITISCHE STUDIEN Z. D BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 37
comraunistischen Gesichtspunkt im Auge: er spricht vielmehr nur
aus, dass der Besitz in fortwährendem Wandern begriffen sei:
„kukX(P y&p Spirei", wir besitzen insofern die XP« ^Is KOivd, als die-
selben fortwährenden Wechsel des Besitzers erfahren: also es ist
derselbe Gedanke, wie Phoen. 555 oÖToi Tct X9W^'^' ^^^^ K^KTTivrai
ßpoTOi, ferner El. 939 xd (sc. xpnM«Ta) 5' oöbfev, ei jnfj ßpaxOv öjlii-
Xfjcai XPÖvov, oder Suppl. 534 vom cujjiia : oöti yäp KeKxriiLieGa fijn^-
T€pov auTÖ irXfjv dvoiKfjcai ßiov '
Fragm. 29.
ciTciv cppovoOvTa KpeTccov eic öjiiXiav
7T€CÖVTa • TOÜTljJ ö' dvbpi jUtJT' CITIV CpiXoC
jutlT€ Huveinv, öcTic aÖTdpKTi qppoveiv
ixenoiBe bouXouc touc 9iXouc fiTOUjaevoc.
Monk zu Eur. Hipp. 19 hat gelegentlich vorgeschlagen, Kpeic-
cov' statt Kpeiccov zu schreiben. Während es also vorher hieß: „Es
ist besser, dass ein Vernünftiger, der in eine Gesellschaft geräth^
schweige," ist zwar durch Kpeiccov' diese Gesellschaft näiier präci-
siert, aber dafür wird der Satz syntaktisch aus den Angeln ge-
hoben. Gomperz^) scheut vor der Annahme eines vorn zu ergän-
zenden cptljLi' if[i) nicht zurtlck und deutet nur nebenhin auch- die
Möglichkeit einer durchgreifenderen Umgestaltung der Überlieferung
an, etwa von der Art wie: xpfl töv 9povouvTa Kpeiccov' eic öjuiXiav
irecövra citöv riDbe jui^t' u. s. w. Ich glaube, dass die Überlieferung
durchaus zu halten ist mit Ausnahme einer kleinen Änderung; ich
lese nämlich: cifäv qppovouvTwv KpeTccov eic öjuiXiav Tiecövra • (Vgl.
übrigens den ähnlichen Ausdruck ciToiv dueivov in Tro 384 oder
ciYciv . . KoXöv in Fragm. Adesp. 170.) Das cppoveTv ist in jenem abso-
luten Sinne gebraucht, wie er dem Euripides geläufig ist^ vgl.
Suppl. 445, 735, Hipp. 920, siehe Schmidt II 281.
Das Folgende nun macht den Kritikern große Schwierigkeiten;
nach dem heutigen Stande der Überlieferung müssen wir über-
setzen: dem Mann aber will ich nicht Freund sein . • ., der alles
selbst zu wissen vertraut und die Freunde für Sclaven hält: also
„ein Gegensatz zwischen dem, der sich selbst weise dünkt, und den
ihm näherstehenden Bekannten (ot cpiXoi), auf die der Eingebildete
') Ich eitlere ohne nähere Angaben: Gomperz, Beiträge zur Kritik und Er-
klärung griechischer Schriftsteller 1 — IV; desselben, die Bruchstücke der griech.
Trag., u, Cobets neueste kritische Manier. Ein Mahnwort; desselben: Nachlese
«n den Bruchstücken der griech. Tragiker. Wertvolle Aufklärung einzelner Punkte
▼erdanke ich gütiger brieflicher Mittheilung.
38 EUGEN HOLZNER.
vornehm herabblickt, iDdem sie in seinen Augen der nöthigen Ein-
sicht bar sind" (Schmidt). Anstoß nahmen nun an boüXouc Barthold^
der ireTTOiG' dßoüXouc, Schmidt, der ireTTOiGe qpauXouc schreiben wollte.
Nauck andererseits hat vor Jahren statt touc cpiXouc Touc TrdXac
vorgeschlagen.
Ich meine, dass zu übersetzen ist: dem Manne aber will ich
nicht Freund sein, der den Sclaven genügende Vernunft zu-
traut und sie auch für seine Freunde hält. Ich ändere nur
touc in Ktti und verbinde also: öcTic auTÖpKi] qppoveiv Treiroiöe bouXouc
Ktti cpiXouc f)YOUjU€VOC. Der Dichter hat im Vorangehenden jedem, der
unversehens in eine öjuiXia qppovouvTUJV hineingeräth, gerathen zu
schweigen: aber Sclaven gegenüber wäre jene bescheidene Zurück-
haltung nicht am Platze: den cppovouvrec sind die boOXoi als unfähig
zum auiapKT] qppoveiv gegenübergestellt. Also es ist der Gegensatz im
zweiten Gliede erweitert ; statt zu sagen : „nur vor qppovoOviec soll
man schweigen, nicht aber vor Sclaven", ist das negative Moment
sofort auch zur Beurtheilung eines Menschen mitverwendet, der so
falsche Ansichten über die Geistessphäre der Sclaven hat. Vgl. nun
Fragra. 86 öctic be bouXiu qpujTi mcieuei ßpoiOüv, TroXXfjv Trap' f)|uiv
jaujpiav oqpXiCKdvei. Ferner Fragm. 48 bouXou qppovoövTOC |LiäXXov fj
qppoveiv xpcüjv oük eciiv ax9oc jueiZiov . . ., Fragm. 51, femer die
äußerst bezeichnenden Worte Hei. 730, wo der ctYY^Xoc sich, trotz-
dem er ein Sclave sei, das Recht auf einen voöc eXeuGepoc zuspricht
und verlangt, auf eines der zwei Sclavenübel: das KttKdc qppe'vac
^X^iv oder das boöXov dKOueiv dXXuiV, verzichten zu dürfen. Vgl.
auch Fragm. adesp. 304 boöXoc TieqpuKac, ou juexecTi coi Xofou.
Fragm. 52. 4—9.
biet b' iKpivev d leKoöca fä ßpoTouc
6|Lioiav xöujv airaciv ^SeTiaibeucev 6\\fiv,
ibiov oubev fxo|uev * |Liia bk fovä
t6 t' euYevec Kai xö bucTev^c.
v6|Liiu be TciOpov auTÖ Kpaivei xp^voc.
TÖ qppdvijLiov euT^veia Kai tö cuveröv
6 Geöc bibuuciv, oux 6 ttXoOtoc.
Naucks „scriptura et metrum incertum" erneuert Gomperz mit
Recht. Hense statuiert (Ex. er. p. 13) nach v. 8 eine Lücke und
ergänzt: vö|LH|i b^ TotOpov auG' 8 Kpaivei xP<5voc <(d2aXe{qpei TrdXiv>(?).
Gomperz formuliert den Vers zu einem Trimeter, indem er schreibt:
vdjLiiu bk favpwv aurd biaKpivei XP^voc. Ich glaube, man muss
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRÜCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 39
festhalten, dass in diesem Verse mit auTÖ etwas von dem bucY€-
v^c ausgesagt sein musS; da im folgenden wieder das oben an
erster Stelle genannte euYCV^c erwähnt wird: daher glaube ich,
dass von einem övo|liov, nicht von vöjuoc die Rede ist. Zu dv6|Liiu
Taöpov vgl. Iph. Taur. 275 dvo|Liicc0pacuc, Her. f. 780 dv6|uiu xdpiv
bibouc. Allerdings liegt sonst noch alles im Argen : schon die Frage,
ob die Worte biet b' fKpivev d TCKoOca t« ßpOToüc in dieser Fassung
zu belassen oder durch Einfügung einer Negation (mit M. Schmidt
und Gomperz) in gegentheiliger Weise zu verstehen sind, ist für
den ganzen Zusammenhang von bestimmender Bedeutung. Auch
die von Wilamowitz jüngst (Ind. lect. aest.) Getting. 1893 versuchte
iambiscbe Gliederung des ganzen Fragmentes, die mehrfache Er-
gänzungen nothwendig machte^ ^bringt speciell für unseren Vers
keine Lösung. Wilamowitz übersetzt die Worte vöjuifj be YCtöpov
auTÖ Kpaivei xpövoc: „sensim demum per legem et consuetudinem
(vöjLiov) discrimina facta sunt." (?) Ist der Sinn der Worte vielleicht
folgender: „Edel und Unedel waren von Haus aus dasselbe: erst
die Zeit bringt das Unedle als ein am Frevel sich Freuendes in
die Erscheinung." Also vielleicht ein Anflug eines theodiceischen
Motivs ?♦)
Fragm. 60.
Ohne auf die Frage nach der endgiltigen Gestaltung des
zweiten Verses, die von Scluuidt, Nauck und Vitelli verschieden
versucht wird, einzugehen, bemerke ich, dass nach dem Vorbilde
von Fragm. 376: ouk oib' otuj xpH Kavövi rdc ßpOTuJv Tuxctc 6p0üüc
d9pr)cavT' elbevai TCt bamövujv, wo Gomperz nach Piersons und nach
Valckenaers Vorgang cTa0|LiricavT' schreibt (vgl. auch Hek. 602, wo
Gomperz statt Kavövi toö KaXou |Lia0ujv cxaGjaoiv einsetzt), man
auch vielleicht in unserem Bruchstücke: xpövoc be beiHei^c'), iL
T€K|Liripiui juaGujv f| xPICTöv övra YVU)co|uai c' fj KttKÖv, — CTaGjuuiv
zu schreiben hat.
Fragm. 62.
*€KdßT], TÖ 0€Tov djc öeXTTTov epxerai
GVTITOTCIV ?\K€1 b' OUTTOt' CK TttUToO TUXttC.
Der Mangel jedweder Kenntnis der Umgebung, in der diese
Worte standen, lässt alle Heilungsversuche im Dunkeln tappen.
Schmidt meint, der Zuspruch habe den Sinn „dass göttliche Fügungen
zwar unerwartet kämen . • ., dass sie aber nicht fort und fort das-
selbe Haus heimsuchten . . ." und schreibt daher: GvriTOiciv, fiKei
^) In dem Sappl. des Index zu den Fragm. trag, sagt Nauck: XP^^'^H' ^^
taOpov ai)TÖ Kpaivei vojuioc malim. (?)
40 EUGEN HOLZNER. »,
b' outtot' eic rauTou ci^Tac. Das hat ebensowenig Wahrscheinlichkeit
als Weckleins*) €\k€i b' outtot' ek rauTou ZiuToO. Ich vermuthe,
dass im Anschluss an die ebenfalls an Hekabe gerichteten Worte
des Chors der Tro. 683 eic rauiöv f]Keic cu|Liq)opäc auch im
Fragm. 62 zu schreiben ist: fiKCic ou tot' eic TauTÖv tuxiic.
Der gesammte Sinn aber ist auch mir noch nicht klar. Sollte viel-
leicht 9vr]ToTciv als Dativ zu TaÖTÖv zu ziehen sein? Oder sollte die
Änderung Gvtitoiciv, e\Kei b' outtot' eic TauTÖv tux^c genügen?
Fragm. 163.
dvbpöc qpiXou be xP^cöc djuaGiac |Li^Ta
dxpTiCToc, ei |Lir| KdpeTfjV ^x^v tuxoi.
Nauck nennt cpiXou mit Kecht „vitiosum". Aber weder Engers
dvbpöc ZiairXouTou xP^cdc noch Schmidts dvujcpeXf)c bk xp- haben
viel Wahrscheinlichkeit für sich, noch weniger Heimsoeths dvbpöc
qpiXoc be xP^cöc d|ua9iac jueTa dxpncTOC („aurum cum insipientia con-
iunctum inutilis amicus est"). Gomperz schreibt dvbpöc be qpauXou.
Nach meiner Meinung Hegt in Anbetracht des Ausdruckes in Fragm.
235 irXouTeic, ö ttXoOtoc b* djuaOia beiXdv 9' djua am nächsten zu
schreiben: dvbpöc be beiXoö.
Was Fragm. 235 betrifft, so bietet seine Heilung allerdings
selbst große Schwierigkeit. Nauck sagt: „versus corruptus". In der
That weiß man nicht, ob ttXoötoc wirklich Subject, d|Lia9ia und
beiXov Prädicate sein sollen. Ich glaube, dass uns ein anderes syn-
taktisches Verhältnis nahegelegt wird durch Gedanken wie CKttiov
Ti XPHMCt ttXoötoc r\ r direipia Fragm. 96, oder 641: TrXouTCic, Td
b' dXXa juf) bÖKei Euvievai, ev tiu fäp öXßin qpauXÖTTic ^vecTi Tic . .,
776: beivöv fe, toTc ttXoutouci toöto b' ejuqpuTov, CKaioTciv eivai,
1069, 2 cKttiöv TÖ ttXoutcTv käXXo jaribev eibevai, Phoen. 597 beiXöv b'
ö ttXoötoc Ktti qpiXövpuxov KaKÖv. Es ist wohl eher zu erwarten:
Keichthum und Unwissenheit sind ein beiXöv; das aber
lässt sich im Rahmen unseres Fragmentes nicht wiedergeben.
Anderseits aber haben Fragm. 246 veaviac Te Kai irevric coqpoc
9' ä|ua, TaÜT* eic ev eX96vT' dSr ev9ujuriceujc, ferner Ion 642
biKttiov eivai |li' ö vöjuoc f] qpucic 9' djua irapeixe tiu 9etuu. a. in mir
den Verdacht erweckt, dass wir es hier nur mit dem Anfang eines
Satzes zu thun haben, dass also zu schreiben ist:
TtXouTeic, 6 TiXouToc t' d|Lia9ia beiXdv 9' Sjua
*) Ich citiere olüie nähere Angaben: Wecklein, Studien zu Euripides, im
siebenten Suppl.-Band der Jahrb. f. Phil., ferner desselben einzelne Abhandlungen
aus der pbil.-phil. Classe der bayr. Akad. von 1878, 1888» 1890.
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRÜCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 41
und im Nachsatze von diesen drei coordinierten Subjecten aus-
gesagt wurde^ dass sie zumeist zusammen in einer Person zu er-
scheinen pflegen, also vielleicht etwa ßpOTOici toTc auToTci YiTvecGai
cpiXeT.«)
Fragm. 172.
out' eiKÖc apx€iv oute xp^v eivai v6|uov
Tupawov eivai • inujpia be Kai GeXeiv,
6c Tuiv öjuoiujv ßouXeiai KpaieTv |li6voc.
Das dv€u vdjuou (oder vÖ|liujv) von Botho (und Badham) für elvai
v6|Liov erscheint mir eine unzweifelhafte Emendation. Schmidts Ein-
wand: „Qui tyrannus enim existat, eum facile patet existere öveu
vojLiou, quasi vero liceat apud Graecos TÜpavvov elvai cuv vö|Liifj"
glaube ich widerlegen zu können durch Hinweis auf Suppl. 429
oubev Tupdvvou bucjaeveciepov TiöXei, öttou tö ju^v ttpOütictov ouk eiciv
vöjuoi KOivoi, KpaieT ö* eic töv vöuov KeKTimevoc.
Im Folgenden hat man das Kai 9^Xeiv ersetzen wollen durch
Ktti cpiXeTv (Hense), Kai irAeiv (L. Dindorf), jaujpiav boKei b' öqpXeiv
(Enger) u. g. w. Ich glaube, dass die überlieferten Worte ganz
richtig sind und führe als Parallelen an: Orest 695 djuaGec be Kai
TÖ ßouXec9ai rdbC; Hipp. 475 ou ydp dXXo TrXf]v ußpic lab* ecii,
Kpeicciu baijaövujv eivai GeXeiv. Also es heißt: Thorheit ist auch das
Wagen dessen, der . . .
Fragm. 201.
Kai |Lifiv öcoi |U€V capKÖc eic eueEiav
dcKoöci ßiOTOV, r|V cqpaXtüCi xP^mdiojv,
KaKOi TToXTiai • bei fäp dvbp' ei0ic|uevov
dKoXacTov fjGoc Yctcipöc ev xauTiu jueveiv *
Nauck: pYOtCTpöc ferri non potest". Schmidt greift zur Änderung:
KaKOi TToXiiai t', emep dvbp' eiGicjLievov
dKÖXacTov fjGoc eiKÖc ev xauTtu jaeveiv.
Heimsoeth hatte vermuthet Xrj ydp lüb' (für bei ydp dvbp'). Sehr
trefl'end vertheidigt Qomperz die übrige Überlieferung im Hinblick
auf das Fragm. 285, belegt ferner die Wendung ev TauTUj |Lieveiv^)
aus Euripides, gelangt aber schließlich zur Annahme einer Lücke:
*) Herwerden (Mnera. N. S. XVII 269) entscheidet sich nach mehreren
anderen Versuchen für irXouxeTc ö ttXoötoc ö* d|Lia9iav öeivöc ( öv?) Tp^(p€iv
neuestens (XX, 435) für irX. ö irX. ö' a|Lia0i(^ boöXov 0a|Lid.
') Herwerden (Mnem. N. S. XU 309) schlägt vor: Ö€l (ligat sive vincit) fap
fivöp' ctöicjui^vov dKÖXacTov f^Goc Tocxpöc, ^v t' a<)T\^ v^4Nt\.
42 EUGEN HOLZNER.
Xpnv Totp avbp' ei6ic|Li€Vov
diKÖXacTov fiGoc (vriöüoc 8* f)ccii)Li€VOV
TuxT]c ßeßaiujc aiev) iv lauTtu jueveiv.
Ich glaube mit der einfachen Änderung
bei Tctp ctvbp' 6i6iC|Lievov
dKÖXacTov fjöoc iiidpTOV evieOGev ju^veiv
das Richtige getroffen zu haben: „dass ein an Maßlosigkeit ge-
wohnter Mann von da an ein Schlemmer bleibe". Tctcrpöc
ist gewiss nichts als ein Glossem, das mit der Zeit in den
Text eindrang.
Vgl. Andr. 947 fi jaev ti Kepbaivouca cujiiqpGeipei X^xoc • ii 5'
(XjLiTrXaKOÖca cuvvoceTv auTfj GeXei, iroXXai be inapTÖxriTi • KÄVTcOOev
böjaoi vocoöciv dvbpujv. Ferner Kykl. 310 Trapec tö judpTOV cfic fvd-
Gou. Das evTeOGev findet sich an derselben Versstelle Hipp. 336,
Suppl. 109, 675, Her. 1014, Her. f. 314, El. 1247.
Fragm. 220.
TTOXXoi bk GVT]TUJV TOÖTO TldcXOUClV KttKÖV *
TViüjar] qppovouvTec oö GeXouc' UTDipexeiv
vpuxQ td TToXXd Tipöc qpiXuiV viKibjuevoi *
Meineke wollte statt cpiXuuv in Vers 3 einfach KttKUJV setzen, statt
Hjuxrj Tux»;i. Hense schrieb statt TVU*|Lir) ohne weiters auxoi, Her-
werden schrieb ipuxfic und verband es mit YVU)|ir].®) Einen großen
Schritt zur Klärung hat Gomperz gethan, indem er feststellte, dass
irpöc qpiXujv von rd qpiXa und nicht von oi qpiXoi abzuleiten sei (so
mag auch Weil sein TrpocqpiXuüV verstehen), also id cpiXa sind die
Vergnügungen, Lüste. Vgl. Fragm. 187, 6 öiav T^uKCiac nbovfjc ficcuiv
TIC ^. Was aber ipuxq betrifi't, so glaube ich durch den Hinweis
auf Hek. 844 ecGXoö fäp dvbpöc ir) biKr) G' uirnpeieiv auch an
unserer Stelle die Nothwendigkeit von UTrripereiv biKij erbracht
zu haben. Das Ganze heißt also: In ihrem Wahne verständig
wollen sie sich nicht dem Rechte unterwerfen, indem sie sich zu-
meist von dem ihnen Angenehmen leiten lassen.
Fragm. 249.
)Lif] ttXouciov Gr)c • evbeecxepoc ydp wv
TttTreivöc ^ciai * Keivo b' icxuei ju^t«
ttXoötoc Xaßiüv <t e) toOtov euT€vf]c dvrjp.
®) Neuestens (Mnem. N. S. XVII 268) setzt er für T^^l^i] KaXCöc ein.
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÖCKEN D. EURIPIDES. 43
Das ik ist Dicht überliefert; mit Hilfe dieses ife erhält Nauck den
Gedanken: „das aber vermag viel, Reichthum und eia edler Mann^
der ihn empfängt. ** Ich muss gestehen, dass mir diese Zusammen-
koppelung von ttXoötoc und Xaßibv toOtov €UY€vr|C dvfip durch te als
Subjecte und icxuei ju^y« als Prädicat immer sehr bedenklich vor-
gekommen ist; ich komme immer wieder auf die Vermuthung, dass
an Stelle jenes nicht überlieferten einsilbigen Wortes und statt
TOUTOV ein V er bum ursprünglich dagestanden sein mag. Vergleichen
wir nun aber Andr. 331 flf. :
. . Tct 5' fvbov irdciv dvGpuüTroic icoi
TrXfjv ei Ti TiXouTiu • toöto b* icxuei ineYOt.
(siehe Nauck, Eur. Stud. II 109), so scheint mir richtiger, auch in
unserem Bruchstücke nach }ii^a stark zu int erpungieren.
Das KeTvo bedeutet: irXoucidv Tiva GeTvai. Auf den Gedanken: „Jenes
(nämlich das Reichmachen) hat große Bedeutung, macht großen
Eindruck, bringt eine große Umwälzung hervor", folgte nun, meine
ich, correspondierend der Gedanke: Im Besitze des Reichthums
wird (selbst) ein edler Mann übermüthig. Es wird also der Satz,
der heute uns in der verstümmelten Form
ttXoutoc Xaßujv ^ toötov €UT€vf|c dvrjp
vorliegt, entsprechend zu transformieren sein: Zunächst muss es
gewiss heißen ttXoötov Xaßüjv b'; ein den rhythmischen Anforde-
rungen der Versstelle und dem Sinne ganz entsprechendes Verbum,
das in den Rahmen ttXgötov Xaßujv V - - ^ euYevnc dvrjp genau
hineinpasst, wäre ÖYKOÖcGai. TOYTON ist vielleicht der Rest eines
or KOITAN ; das Ganze heißt dann: ttXoötov Xaßujv b* öykoTt^ av
€UY€vf|c dvrip.
Fragm. 252.
^K Tiöv öiKttiujv Y^P vöjLiGi t' ttuErJiLiaTa
jaeYöXa qpepouci irdvia b' dvbpoJTTOic . . .
Tab' ecTi xp^MCti' fjv tic euceßf] 0€Öv.
Das ^K ist in der Handschrift (Or. Flov. I, 3) aus ei sichtbar corri-
giert; siehe Gomperz, Beitr. I 18; am Schlüsse des zweiten Verses fehlt
ein zweisilbiges Wort; im übrigen ist die Überlieferung äußerlich
ungestört. Von Versuchen, in das Bruchstück einen erträglichen Sinn
zu bringen, erwähne ich:
Schneidewin: töjv Yctp biKaiujv o\ v6\xoi TauEri)LiaTa
jueYoiXa cpepouci • irdvTa b' dvGpuJTroic Tdbe
TrdpecTi xpillLioiT' k. t. X.
44 EUGEN HOLZNER.
Ranke: oi tiüv biKaiiüv fäp vö|uoi Ta()^r\\xaTa
jueTciXa cpepouci, irdvia b* dvGpüJTroici toi
Xdb' €CTl XP- K. T. \.
Meineke: ^k tuiv biKaiiüv oi vÖ|lioi Tau£ri)LiaTa
|LieTd\a cpdpouci, irdvia t' dvöpüJTrei' del •
Tdb' ecTi XP K. T. X.
Hei werden: oi tujv biKaiiüv y^P bö|Lioi xauHrJiLiaTa
ILieTdXa qpepouci . .
„reliqua, quam vis de sententia satis constet, adeo corrupta sunt^ ut
raanum abstineri satius esse arbitrer**.
Gomperz: dK tiüv biKaiiwv yctp vo|lioi t* auHr)|uaTa
|Li€TdXa qpepouci, irdvTa b' dvGpübiroic <(ßpÜ€i) •
Tdb' ecTi XP- K. T. X.
In der Recension der zweiten Auflage der Trag, fra^m. Woch.
f. cl. Ph. 1890 Nr. 11 schlägt Stadtmtiiler vor: irdvTa b' öpeoÖTai
ßpoTOic. Kann ich mich auch mit dem öpGouTai nicht einverstanden
erklären, so scheint mir doch Stadtmüller mit der Erkenntnis, dass
statt dv0pu)7TOic ßpOToTc einzusetzen sei, dem Richtigen bemerkens-
wert nähergerückt zu sein. Vgl. über diese Erscheinung des will-
kürlichen Einsetzens von dvGpujTTOi an Stelle von ßpoTOi und GvriToi
Heinisoeth, Kr. St. p. 176.
Ich ziehe Fragm. 364 eK tOüv ttovujv toi TaTdG* aöSeTai
ßpOTOic heran und schreibe statt vö|Lioi ttövoi (vgl. auch Suppl.
323 ev Toic irövoiciv aöEeTai TraTpic), ergänze die Lücke am Ende
des zweiten Verses durch eirei; das ganze heißt also:
Ol Tiöv biKaiujv YCtp ttövoi TauErj)LiaTa
lueydXa cpepouci iravTa toTc ßpoToic, enei
Tab' ecTi xpnMOtT\ fjv Tic euceßr) Geöv.
das heißt: die Mühen der Gerechten bringen den Menschen alle
großen Förderungen, da das Reichthum bedeutet, wenn man Gott
ehrt. Zum Gedanken vergleiche Suppl. 594 ff. :
^vöc |u6vou bei, touc Geouc e'xeiv, öcoi
b\Kr\v ceßovTm • TauTa fäp HuvövG' Ö)liou
viKriv bibujciv dpcTf) oubev cpepei,
ßpoToTciv, f|v ixx] TÖv Geöv xprilovj' äxx}.
Dass aber Tab' ecTi xPni^ctT', f]V Tic euceßq Geöv unberührt
bleiben muss, dafür zeugen^ glaube ich, Ausdrücke wie: Hei. 560
Geöc TCtp Kai tö TiTVWCKeiv cpiXouc, Her. 590 Tdb' (nämlich das
TipoGaveiv t^vouc) dvfi iraibiüv kTi juoi Kei|LiriXia, Orest. 644 XPH"
juaT', r|V ipuxfiv e|ufiv ciücric . .
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRÜCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 45
Fragm. 261.
^ c tu c a bouXriv oöcav * oi yctp ficcovec
ToTc Kpeiccociv qpiXoöci öouXeueiv ßpoTujv.
In das Dunkel dieser Worte hat weder Meinekes ecuüce oder dTtpba
bouXriv oöcav noch Schmidts Ictüce boüXri qpöcd ju', noch auch Gora-
perz' fYVU)V ce bouXriv oiScav Licht zu bringen vermocht.
Ich vermuthe:
ficcijü cu bouXeuouc' . dei ydp ficcovec
K. T. X.
Fragm. 270.
DU TÄV KttKOUpYUiV oIkTOC dXXd TTJC blKtlC
Nauck: „verba poetae graviter corrupta". Engers 6 tuüV KaKOupyujv
oTktoc dvdXucic biKnc kann so wenig Wahrscheinlichkeit für sich
geltend machen als Schmidts juf) fcTUJ KttKOUpYUJV oTktoc dXX' diTic
biKT]. „Kein Mitleid mit den Übelthätern, sondern Strafe für den
Frevel.** Ich corrigiere vielmehr einfach
oö Tiöv KttKOupYUJV oIktoc dXXdxTei blKllV.
Fragm. 285.
Die scharfsinnige Analyse, die Gomperz von dem Fragment
gegeben, hat das Verständnis sehr gefördert, und auch Weils seit-
her publicierte Emendation evG' für ^v b* oder ?v b' in v. 13 er-
scheint unzweifelhaft. Im Argen liegt nur noch der Schluss: die
beiden letzen Verse sind überliefert:
^KcTvo Ydp |Li€|Livii|ue8' • oioc fjv ttotc
KdTib |li€t' dvbpuiv f]viK' tiutuxouv ßiuj.
Cobet verlangte oloc f\ Troie, Nauck oiov fjv ttotc, Wecklein Kd^ib
|Li€T dXXuJV, Schmidt ändert gar:
ou KeTvo Ydp |U€|livt]|li€6' • oioc fjv ßioc
KOtXuiV ^T* ÖVTUJV, f^VlK' TIUTUXOUV TTOTC.
d. h. „was war das für ein Leben; als ich ehemals noch im Besitze
der Glücksgüter glücklich war."
Ich meine, dass durch Vergleichung unseres Fragm. mit Her.
f. 1299 TTpöc Taut' öpiCTa }ir]bev' *€XXr|vu)v |li' 6pdv
iv oiciv €UTuxouvT€C fjiLiev ÖXßlOl
sich evident ergibt, dass ßiiu am Schlüsse des letzten Verses
aus öXßioi verstümmelt ist. Vgl. dann auch bezüglich des Übrigen
Hek. 284 kät^ü fäp f\ ttot', dXXd vuv oük €1|li' fxi, t^v irdvia b'
6Xßov fijLiap £v )Li' d(peiXeTo.
46 EUGEN HOLZNER.
Eine allen Bedingungen entsprechende Formulierung der
beiden Verse habe ich bis jetzt nicht gefunden; ich begnüge mich
darauf hinzuweisen, dass der Schluss des letzten Verses gelautet
hat: c: - ^ f]viK' riÖTuxoujLiev öXßioi (oder ^ fjviK' eÖTuxoOvrec
fjjuev öXßioi). Ich halte juer' dvbptüv für ein Glossem, das durch das
auf |Lie|uvriju€6a folgende KdYib provociert wurde. Mekler, der meine
Berufung auf die Heraklesstelle acceptiert, schlägt mir brieflich vor
zu schreiben: KdTib jueriiv, 6t' t]utuxoO|li€V öXßiou
Fragm. 286.
In diesem viel und oft besprochenen Fragment handelt es
sich bekanntlich um die Frage, ob der letzte Vers
Tct Geia TiupToöciv ai KaKai le cujucpopai
der Rest nach einer Lücke oder die Verstümmelung eines Verses ist,
der mit dem unmittelbar vorangehenden in Zusammenhang war.
Die zwei vorangehenden Verse stehen mit dem Schlussvers in der
jetzigen Überlieferung in räthselhaftem Verhältniss:
oI|Liai b* av ujuäc, ei tic dpTÖc u)v GeoTc
euxoiTo Kai juf] x^ipi cuXXeYoi ßiov
xd Geia TrupYoöciv ai KttKai xe cu/nqpopai.
Nauck erklärte bekanntlich die Schlusszeile für unheilbar zer-
rüttet. Und in der That konnte keiner der bisher vorliegenden
V<*rsuche befriedigen : weder Heimsoeths id qpXaOpa irupfouv xdc
KttKdc xe cujaqpopdc, noch Seyfferts xd Geia TrupYoöv ou, KaKdc xe
cujaqpopdc, noch Kocks GaveTv dqpuKxoic ejairXaKevxa cujuqpopaic, noch
Ilerwerdens juaGeTv, direipTeiv ei cGevouci cujaqpopdc, noch schließlich
Schmidts ibeiv diropiav av Kawdc xe cujuqpopdc. Am interessantesten
ist der Versuch Vitellis, mit Zuhilfenahme von El. 80 ff. den vor-
letzten Vers zu formulieren, den Schlussverß aber zwischen den
2. und 3. Vors des F'ragments einzureihen.
Das Wichtigste nun ist aber, sich klar zu werden, was im
Zusammenhang mit dem Vorangehenden als Schlussgedanke folgen
musste. Nach der allgemeinen Abweisung des Glaubens an eine
Existenz Gottes wird der Atheismus durch zwei Beispiele vertheidigt,
die eigentlich sich gegenseitig als Reversseiten entsprechen : Es
gibt keine Götter 1. weil es frevelhaften Tyrannen besser geht als
friedlichen Menschen, 2. weil kleine gottesfürchtige Städte in Ab-
hängigkeit größerer gottloser Städte stehen: nun folgt mit den
Worten oTjuai 5' Sv u|udc ein argumentum ad hominem. Aber in
welchem Sinne? Die meisten Kritiker suchen nach einem Gedanken,
dessen Inhalt Noth und Elend als unmittelbare ^Folge einer Frömmig"
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 47
keit, die das Arbeiten vergisst, in sichere Aussicht stellt" (Schmidt.)
Oder wie ein anderer Kritiker sich drastisch ausdrückt: „Legt euch
nur einmal auf die faule Haut und ihr werdet sehen^ was es mit
der Existenz der Götter auf sieh hat."
Ich meinerseits nun glaube, dass diese Auffassung fehlgeht.
Denn die Behauptung: „seid fromm und faul, und die Götter
werden euch im Stiche lassen," erweist ja implicite gewisser-
maßen gerade jenes vernünftige Walten der Gottheit, das ja in
den vorangehenden Beispielen aus den Völkerschicksalen in Ab-
rede gestellt wird: die Götter, die dem unthätigen Frömmler ihren
Beistand versagen, sind ja gerecht.
Es wird also vielmehr, meine ich, als höchster Trumpf der
atheistischen Argumentation die Behauptung ausgespielt: „Ich glaube,
dass es euch bei ünthätigkeit und Frömmigkeit ganz gut gehen
wird." Suchen wir nun den Vers xa Geia irupYOUciv ai KttKai le
cujLiqpopai zur Herstellung dieses Gedankens zu verwenden und
nehmen wir an, dass tiefgreifende Zerstörung des ursprünglichen
Wortlautes stattgefunden hat, so liegt es vielleicht nahe zu schreiben:
oT|Liai b' Sv üjuäc, ei tic dpTÖc u)V GeoTc
eöxoiTo Ktti jufj xeipi cuXX^yoi ßiov,
juaGeTv äv eiKCiv ejuirüpoici cu|Li(popac.
Vgl. Hei. 756, wo — ohne jene Ironie, wie sie hier im Aus-
drucke liegt — in entgegengesetztem Sinne ausgesprochen wird :
Koubeic dTrXouTric* ^juirupoiciv dpTÖc ujv.
Auch Fragm. 684,2
o'i jufev fäp €u Tcpaccouci, toTc he cujuqpopai
CKXripai irdpeiciv euceßouciv eic Oeouc . .
Hält jemand aber an der Ansicht, dass eine Lücke vorliege,
fest — und in der That hat der plastische Ausdruck, „Unglück
umthürmt den Gottesglauben" etwas Bestechendes — so will ich
ihm für diese Auffassung zwei Stellen zur Verfügung geben, die
mir, als Ich selbst mit der Annahme der Lücke rechnete, ins Auge
fielen: SuppL 551
Tpucpqi V 6 baijuujv* irpoc xe t^p toö öuctuxoöc,
ibc eujLievnc ij, tiiliioc Tcpaipeiai,
8 t' 6\ßioc viv, Ttveujua beiiiiaivujv XmeTv,
uipriXöv atpei.
ferner Hek. 958
cpupouci V auTct Oeoi ttciXiv t€ Kai Trpdcuj
lapaTJLiöv evTiGeviec, ibc <iTVU)ci(jt
C^ßU)|Ll€V aÖTOUC.
48 EUGEN HOLZNER.
Vgl. auch Fragm. adesp. 356 cpdßoc rd Geia xoTci cüjcppociv ßpoxalv.
Auf das Sisyphusfragmont des Eritiasy namentlich V. 12 ff. mag
wohl schon früher bei Behandlung unseres Bruchstückes hingewiesen
worden sein.
Fragm 292 4—8.
vöcoi ö€ 0vr|Tiüv a'i judv elc' auGaiperoi
a'i b' CK Geuiv irctpeiciv, dXXd toi vö|biiu
iuü|Li€0' auTotc • dXXd coi XeSai GeXuj,
€1 Geoi Ti bpoiciv aicxpdv, ouk eiciv Geoi.
Gomperz hat herausgefühlt, dass man weit eher einen Satz er-
wartet^ der auf beide Glieder des Gegensatzes und nicht bloß
auf eines Bezug hat. Er vermuthete dXX' diiXui v6|utu libjueO' aöidc
„wir aber tragen jenem Unterschiede keine Rechnung und suchen
alle Leiden einer einfachen Satzung gemäß zu heilen".®) Indem auch
ich den Gedanken ähnlich formuliert wünsche, möchte ich vor-
schlagen zu schreiben:
vöcoi bk Gvnxujv, el |udv eic' auGaipeioi
€it' CK GeÄv Trdpeiciv — ciXXo (oder aXXa) toi vöjliuj
iibjaeG' ctXXujc . .
(vgl. besonders Fragm. 962 dXX' en' dXXr) qpdpjuaKOV KCirai
vöciu). Also es heißt: „Die Krankheiten der Menschen, seien sie
sefhstverschuldet oder von Gott gesandt — jedes heilen wir, dem
Brauche gemäß, anders." Das entspricht ja eben genau dem am
Anfange des Fragmentes ausgesprochenen Rathe, |Lif) imräi rd qpdp-
jLittKa öibövT*, edv }xf\ Tauia xr) vocui TTpeirr). Über ei ju^v — eire statt
eiT€ — eiie vgl. Kühner, Ausf. Gram. 11 § 587, 22. Im Folgenden
ist dann wohl zu schreiben: toutö coi Xe£ai GeXuu . . Der letzte
Vers aber knüpft wohl folgendermaßen an: „Veranlassen aber die
Götter eine vöcoc, dann sind es gar keine Götter."
Fragm. 297.
ibc ^jLiqpuToc jaev ttciciv dvGptüiroic KdKri *
öcTic bl TrXeTcTOV |uicGöv eic x^Tpcxc Xaßujv
KttKÖc Y^VTixai, Tujbe cuYTViü|Liii }iiw oö,
TiXeiui bk luicGöv jueiZiovoc töX|lit]c fx^v
Töv Tiüv ipeTÖVTUJv ßdov äv qpepoi Xöyov.
^) Herwerden (Mnem. N. S. XII 312) nimmt an, es sei in unserem Fragment
von der Incousequenz die Rede, mit der die Mensehen den Göttern Antheil an den
Vergehungen zuschreiben und dennoch dieselben dann strafen. Er vermuthet eine
Lücke und schreibt: dXX* ö|LiU)C vö|Liif) | Idijueö* auxdc k^ tcou * * €l Geoi Ti öpOici
K. T. \.
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 49
Indem man von TrXeiiü juicGov (v. 4) mechanisch auf das Gegentheil
in V. 2 schloBs^ gelangte man nacheinander zu den Vorschlägen:
ocTic be Traöpov, oder öXiTov oder |uiKpöv |liic6öv elc x^ipac Xaßu)v . .
Dann erhält man den widersinnigen Gegensatz: „Wer für wenig
Lohn ein Schurke wird, erhält keine Verzeihung; wer aber mehr
Lohn bekommt für eine größere Kühnheit, kann Tadel ertragen/
Das ist doch augenscheinlich ganz widersinnig! Nicht besser wird
die Sache durch Schmidts 8cTic b' eir' alcxpoic |liic0öv elc x^ipac
XaßdiV . . Man sehe nur, wie viel Schmidt bei der Übersetzung ein-
zuklammern genöthigt ist. Er übersetzt: „Wer sich um schnöden
Lohn für das Schlechte gewinnen lässt, dem kann man nicht ver-
zeihen; wer aber für ein größeres Wagestück auch einen reicheren
Lohn davonträgt, der (hat davon wenigstens einen materiellen Vor-
theil und) setzt sich (darum) leichter über böse Nachrede hinweg."
Die bessernde Hand war nach meiner Ansicht nicht an irXei-
CTOV sondern an irXeiuj zu legen, welches in ineioi zu verwandeln
ist; also jiieiujbfejLiicGöv jiieiZovoc TÖX|Liric fx^v. Wer für sehr viel Geld
ein Schurke wird, ist verwerflich. Wer aber für geringeren Lohn
ein größeres Wagestück versucht, kann den Tadel leicht ertragen.
Die beiden Comparative contrastieren gegeneinander. Zu dem Ge-
danken vgl. Phoen. 525 (wohlgemerkt: im Munde eines Frevlers):
exTiep fäp dbiKeiv xPHi Tupavviboc ir^pi köXXictov äbiKeiv.
Fragm. 317.
Kai vOv Tiapaivuj iräci toTc veuure'poic,
jLlfl TtpÖC TÖ Tflp^C TOUC TÖMOUC TrOlOU|Ll^VOUC
cxoXrj TeKVOöcGai iraibac • ou -fäp fibovrj,
TuvaiKi t' dxOpöv xpx]}ia TrpecßuTiic dvrip.
dXX' die idxiCTa * Kai ydp CKTpoqpai KaXai
Kai cuwedZuiv f)bu iraic v^uj Trarpi.
Es erscheint kaum zweifelhaft, dass der vierte Vers den regel-
mäßigen Ablauf der Gedanken unterbricht, und nach Entfernung
desselben schließt das übe rdxicTa sehr gut an das jiif) cxoXrj tckvou-
c6ai an. Wir werden also v. 4 mit Änderung des t' in b' an den
Schluss setzen und es ergibt sich nun:
cxoX^ xeKVOöcOai rraibac — ou y^P fibovri —
dXX' übe tdxicia * Kai y^P ^Kxpoqpai KaXai
Kai cuvvedjiüv f]bu TraTc veij) Trarpi .
YuvaiKi b* ^xöpöv XPfl^oi iTpecßÜTTic dvrjp.
Es ist also kein Grund, den vierten Vers mit Nauck zu verdäch-
tigen. Vgl. Fragm. 804
Wien. Stad. XT. 1808. ^
50 EUGEN HOLZNER.
|Liox0rip6v ecTiv dvbpi irpecßuTr) leKva
bibtüciv öcTic ouKeG' ibpaiuj yaiiiei'
becTTOiva TOip Y^povTi vu|Li(piiu Y^vri.
wo die Gedankenfolge — mag in dem bibtüCiv öcTic ***) was immer
stecken — zu Gunsten unserer Versetzung des v. 4 an den Schluss
spricht. — Verwandten Inhaltes sind noch Fragm. 24, 338, 491,
501, 807, 914.
Fragm. 322.
?pijuc faß dpYÖv Kdm toioutoic ?(pu*
qpiXei KttTOTTTpa Kai kÖ|ut]c HavGicjuara,
cpeuT€i bk |Liöx6ouc • 'ev bi. }ioi T€K|ufipiov •
oubeic TrpocaiTUJV ßioTov ^pdc0Ti ßpoTOJV,
ev ToTc b' ?xo^civ f)ßTiTf)c Treqpux' 8b€.
Das Verzeichnis der Heilungsversuche des dem Sinne und dem
Metrum nach gleich anstößigen fißriirjc bei Nauck ist lange nicht
erschöpfend.**) Gomperz führt über ein Dutzend Conjecturen und
Umstellungs versuche an, von denen keiner Anklang zu finden ver-
mochte. Auch Gomperz' dßpoßdTr]c scheint nicht das Richtige zu
sein. Gälte es die große Zahl der bisherigen Vorschläge zu ver-
mehren, so würde ich nicht anstehen zu bemerken, dass ich in
fißriiric die Spuren von dTrqjböc suche (vgl. Hipp. 103^ äp* oök
diTLuböc Kai Tonc rrdqpux' ööe;); nur freilich müssto die Aufnahme
dieses Wortes in den Vers weitergehende Veränderungen in Bezug
auf die Wortfolge nach sich ziehen: dazu sind wir aber gerade
deshalb, weil das sinnlose f]ßTiTr|C auch gegen das Metrum sündigt,
umso eher berechtigt. Der Vers würde also heißen müssen (da
iv ToTc b* Ixoy^c! ^TTipböc djUTTeqpux* 6be 8j)rachlich nicht correct ist)
dTTifjböc ^v b' fxowciv ^jUTTeqpux' ßbe.
„Als Zauberer ist er unter den Reichen zu Hause."
Die Wiederholung der Präposition kann ebenso wenig Anstoß
erwecken als bei dveivai ^v xivi, vgl. Schmidt II 34. Bemerken
will ich noch, dass zweifellos auch im letzten Satz fpujc Subject
sein muss. Jeder Versuch, in flßriinc die Spuren eines Eigennamens
oder eines Gattungsnamens für eine im Stücke auftretende Person
*•) Vgl. hierüber unten p. 68.
*') i^öuiraOnc Grotins, vriTnjT»ic Salmasius, ^x^ici b' i[XT[lq>\)Kev i^ßr^xi^ic
ö'öe, Pierson, Gaisford iv rote ö* Ixo^ci xpHMCIt' (!) ^iHTr^qpux' öhe, Musgrave djuißdTTic,
Heath i^Y^Tiqc, Valckeuaer ^qpiqßoc ^inTr^qpux' ööc, Wagner it\bi) iralc und I^Kpari^c,
Herwerden i^Öac ^juiirdq)., Diintzer öccttöttic, ItnßdTnc, Schmidt c^Jircrnc u. s. f.
Neuesten» Stadtmüller (Woch. f. cl. rhu. 1890 N. 11) iffeyf\c
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 51
ZU guchen, geht fehl, weil das ev Toic ^xo^ci genau den toTc dpTOic
resp. TOiouTOic des ersten Verses entspricht.
Fragm. 334, 1—3.
TToXXoic Trap€CTT]V KdqpGövrica bfj ßpoTUJV
8CTIC KttKOlClV €C0XÖC U)V 6|L1010C ^,
XÖYtüv ^axaiuüv eic ajuiXXav dSiiöv.
Weckleins äjuoioc fjv ändert nichts an der auffälligen Ausdrucks-
weise; es ist zu schreiben:
8CTIC KttKOlClV kOXÖC U)V Ö|LIUJC CUVflV.
Vgl. Her. 300 öc 5^ viKtiOeic irdOip KttKoTc €KOiviüvricev, ouk ^Traiv^cuj.
Fragm. 354.
rdc ouciac fäp judXXov f\ idc dpiraTdc
Tl^dV blKttlOV. OUTC Tdp TTXoOtÖC TTOXe
ßeßaioc dbiKOc.
Ob wirklich dies so heillos verderbt ist, dass, wie Gomperz meint,
„jeder Versuch, die ersten anderthalb Verse mit annähernder Wahr-
scheinlichkeit herzustellen, ein vergeblicher bleiben muss?'' Wila-
mowitz im Commentar zum H. f. erklärt beiläufig, dass er die
Überlieferung für ganz heil halte, oucia sei das „was man hat",
im Gegensatz zu dpiraYil j^das, was man nimmt". Weder Herwerdens
öciouc TpöiTOUc fdp, noch auch Heirasoeths rdc oöv biKac fe haben
irgend welchen Anspruch auf Wahrscheinlichkeit; ich meinerseits
möchte zur Vertheidigung des Überlieferten auf Hei. 903 hin-
weisen, wo es heißt:
jLiiceT Ydp 6 Geöc Tfjv ßiav, la KTrjTd b^
KTdcOai KcXeiiei iravTac ouk de dpiraYdc .
Das Td KTTiid entspricht unserem idc ouciac.
Fragm. 359.
Gexiöv bfe TTttibujv ttou Kpdioc; id qpuvra ydp
Kpeiccuj vojaiZieiv tujv boKrijudruiv xP^iwv.
Mir scheint es unzweifelhaft, dass hier ein Gegensatz zwischen leib-
lichen und adoptierten Kindern ausgesprochen wird. Mekler^*)
allerdings theilt mir brieflich mit, er halte Geroi im dialectischen
Sinne für angenommene, qpüvia für gleich övxa, daher boKrijuara für
nur in der Vorstellung vorhandene. Ich glaube, dass jener von
*') Ich eitlere ohne nähere Angahen Mekler, Euripidea 1879, desselben Erit.
Beiträge zu Ear. und Soph., desselben Lectionum grace, specimen 1882. Durch
eine Reihe privater Mittbeilungen wurde ich auf das Angelegentlichste gefördert.
52 EUOEN HOLZKER.
Mekler aDgenommene Gegensatz vom Dichter so deutlich ausge-
drückt worden wäre, wie er dies getban hat Med. 566
e^oi le Xuei toici ^eXXouciv tckvoic
Tct 2&vt' övficai.
Ist nun aber wirklich in unserem Fragmente von leiblichen
und angenommenen Kindern die Rede, was soll dann das boKii^iöt'
TUJV? Herwerdens CTriKTTiTtüV und jLifj TTpooiKdvruiv gibt zwar den an
unserer Stelle erwarteten Sinn wieder, entfernt sieh aber ganz und
gar von den überlieferten Schriftzügen. Im Eiiripideischen Sprach-
schatze gibt es zum Verbum 5€X€c0ai, auf das man doch sofort,
den gegensätzlichen Begriff suchend, verfällt» nur das eine Substan-
tivum: beSiuüjLia und ich zweifle nicht, dass der Vers ursprünglich
gelautet hat:
Kpeicctü vo^i^eiv beEitüiidTUJv xpc^i^v.
Vgl. Fragm. 324, wo beSiiu^a scherzhaft dem ttXoötoc als Kosewort
beigelegt ist; auch dort ist der Gegensatz zwischen dem Pflege-
kind und der leiblichen Verwandtschaft im Folgenden ausdrück-
lich hervorgehoben.
Fragm. 362.
Vergleicht man v. 28 — 31:
Ktti Touc TTOvripouc |LirJTroT' aöHav' ^v irdXei *
KQKOi yäp ^jUTiXticOevrec f\ vojuicjiiaToc
f| TToXeoc ^|LiTrecövT€c €ic dpxiiv riva
CKipTOlClV dbÖKlIT' eUTUXTlcdVTlWV bÖMUJV
mit Fragm. 626, 3 — 7
. . . jLirjb' dvbpa brjiutu ttictöv ^KßdXr)c ttotc
lirib' aö£e Kaipoö \xe\low\ oö yap äccpdkec,
ILArj coi Tupawoc Xaiuirpöc il dcroO cpavq.
KÖXoue b' dvbpa irapd biKTiv ximwjLievov,
TTÖXei Yctp euTuxoOvrec oi kukoi vdcoc
80 ist es klar, dass im Fragm. 362 v. 31 das bei Stobaeus über-
lieferte dbiKiDC um des Trapd biicriv willen statt dböioiT* in den
Text zu setzen ist.
Ferner schlage ich vor im Hinblick auf Orest. 895
^TTi TÖv eOxuxfi
Trrjbuic' dei KrjpuKCc • öbe b' auxoic cpfXoc,
8c av biivTiTtti TTÖXeoc**) ?v x' dpxaiciv ij
statt ^iLiTrecdvxec in v. 30 zu schreiben: djaiiribiüvxec.")
'^) Vgl. über diese Stelle neuestens YiteUi (Estratto dagli studi iUHani di
Filologia classica I 24, 1892).
**) Herwerdeo, Revae de Phil. II (N. S.) 67: ^juiiraicavTCC.
!^
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRÜCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 53
V. 18—20 heißen:
qpiXouc bk Toüc juev jufj x«3^ö&VTac ev Xotoic
K^KTT]CO • TOUC bk TTpÖC XOtplV CUV f|bOVr|
TT) er) TTOViipoüc KXrjöpov elpTexu) crdfric.
Das TTOvripouc einfach durch XaXoOviac, XeTOvrac zu ersetzen, halte
ich für ganz unmethodiseh. Ich glaube, dass 7roVT]pouc irpöc X^piv
CUV f^bovrj ganz gut gesagt werden kann von denen, die ihren
Thaten nach, u. zw. zu Lieb und Gefallen Jemandes Schurken
sind, im Gegensatz zu jenen, die ihm in Worten nachgeben. Vgl.
auch Eritias Fragm. 3:
&CTIC bi. Toic qpiXoici irctVTa irpöc x^piv
irpdccujv öjLiiXeT, Tf)v irapauTix' fibovf|v
fXÖpav KttGicTTic' eic töv öciepov xpövov.
Fragm. 389.
Hier heißt die Überlieferung:
dvf|p faß ßcTic xp^M^^^v jufev ^vber|C,
bpäcai bi x^ipi öuvaidc, ouk dveHerai
Tct Tujv b* ^xovTUiv xP^ctÖ' apn&lew qpiXeu
Nauck schreibt dq)^H€Tai statt dv^Serai und ßia statt qpiXei, rd Tiijv
mit Valckenaer statt Td t&v b\
Während Nauck also durch seine Änderung den Sinn heraus-
bekommt: „Ein Armer, der handfest ist, wird sich nicht enthalten,
die Besitzenden mit Gewalt zu berauben", glaube ich dem gegen-
theiligen Gedanken, der durch die Überlieferung durchschimmert
und nur an zwei Stellen laediert ist, aufhelfen zu können. Es ist
einfach aus dpirdZieiv dpTTd2!uiV, aus q)iX€i q)iXujv zu machen. Das
Ganze heißt nun:
dvf|p Ydp öcTic xpr]ixäT{ji)V jiifev dvberic,
bpdcai bi xexQx buvaiÖc, ouk dv^Hexai
rd tOüv ^xovtujv xP'lMctÖ' dpirajuiv qpiXujv.
Für dvdxecGai mit Particip Beispiele anzuführen ist überflüssig.
Ich glaube, dass meine Vermuthung bekräftigt wird durch Suppl.
872 ff., wo es heißt:
veaviac fjv Ttjj ßiip juev dvberic,
q)iXuJV be xpvcbv TroXXdKic buipoujuevujv
oÖK eicebi^aT oIkov oube touc tpöttouc
bouXouc TTapdcxe xPHMdxujv JeuxOeic öiro.'^)
**) E8 ift also gerade um unseres Bruchstückes willen an <pi\iuv nicht zu
ändern. Schmidt will dafür ohne triftigen Grund iroWdiv setzen. Anders verhält es
54 EUGEN HOLZNER.
Fragm. 413 4—5.
Ktti Top ^V KttKOlClV U)V
^X€u6^poiciv ^)LiTre7raibeu|Liai Tpöiroic.
Da das Bruchstück nach dem Zeugnis des Plutarch der Ino in den
Mund zu legen ist (allerdings bezeugt Plutarch dies nur von dem
zweiten Vers des Fragments), so bot das uiv stets Schwierigkeiten.
Dindorf und Wecklein haben sich bemüht, über die Grenze, inner-
halb derer dieser Gebrauch des Mascul. im Munde einer Frau er-
laubt ist, Licht zu verbreiten. Letzterer leugnet die Möglichkeit des
div an unserer Stellq und schlägt vor ^v xaKOic ö^iwc.
Ich meine, es ist einfach zu schreiben:
KOI Tap f|V KttKOlC cuvd»«
Fragm. 426.
TCt Toi iLieTiCTtt TrdvT' direipTCtCTai ßporoic
TÖXjU' uiCTC VlKCtV 0ÖT€ TCtp TUpaWlbCC
XUJpiC TTÖVOU TCVOIVt' CtV OUT* OIKOC jU^TÖC-
Für TÖXju' i&CT€, das keinen rechten Sinn gibt, habe ich in der
Zeitschr. f. österr. Gymn. 1891 vorgeschlagen toXjuäci; also:
Td TOI jLi^TiCTa irdvT' direipTCtcTai ßpoToic
ToXjLlUJCl VlKttV.
Alles Gewaltige kommt zustande durch Menschen, die zu siegen
wagen.
Fragm. 444.
iS baijuov, u)c oÖK ?ct' dTTOCTpoqpf) ßpoToTc
Tiijv djuqpÜTUJV T€ Kai 9eT]XdTU)V KaKiöv.
Legt nicht Fragm. 297, 1
fjLiqpUTOC jLieV TTÖCIV dvGpiWTTOlC KttKr]
und Fragm. 1027
Tfjv djuapTiav ^x^i
€IC TflpCtC aÖTOO TOIC TpÖTTOlClV ?)Ll(pUTOV
es nahe^ hier KttKUJV nicht von KttKÖv sondern von KttKr] abzuleiten?
Fragm. 475.
TÖ Tfjc dvdTKric ou XeTCiv öcov Zutöv.
Richtig bemerkt Heimsoeth : „6cov non satis aptum voci Jutöv :
etenim ZuTÖv rem significat, öcöv requirit qualitatem rei.** Aber wenn
sich mit dem oTkov des nächsten Verses, welches gewiss unrichtig ist. Aber weder
Weckleins oO^v nooh Schmidts dölKOV befriedigen ganz.
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 55
er ou X^Y€iv 6cov für die „disiecta membra adiectivi superlativi" hält
und coniciert
TÖ Tfic dvoiTKnc dXKi)Liu)TaTOV 2uy6v,
so können wir ihm nicht mehr folgen. Weder Schmidts oux 6pac
öcov noch ctqpaTÖv ecö' Scov von Herwerden können Anspruch auf
Wahrscheinlichkeit machen.
Ich gehe von Stellen aus wie Andr. 301 ctt' iXidci Iviöv
fiXu9e bouXiov, ferner Orest. 488 iräv touH dva^KTic boOXöv ecr'
ev Toic coqpoic, ferner Tro. 600 Iv^ä b' fivuce bcuXia, Tro. 678
eic boöXov Iv^öv, ferner ganz besonders Soph. Fragm. 532 touc
be bouXeiac Ivföy/ fcx^v dvayKac und vermuthe daher
TÖ Tflc dvdTKric boOXöv dcö' 8cov Zuyov,
wobei boöXov 8cov in der bekannten Gebrauchsweise für bouXöraTöv
steht. Vgl. Kühner, Ausf. Gr. II § 349, 6 p. 26.
Fragm. 518.
Kttl KTTlJLia b', lÖ TeKOOca, KttXXlCTOV TÖbe,
ttXoütgu bk KpeTccov ' tou ju^v iwKeTa TTtepuH,
Traibec be XP^ctoi, kSv ödvujci, biwjLiaciv
KttXöv Ti 9r|caupicjLia toTc teKoOci te
dvdGrijLia ßiöiou koöttot' ^KXeiirei böjuouc.
Nauck sagt: „kSv ödvujci verba vitiosa" und führt zwei Conjecturen
von Heath Kdv crevoTci und Kdv 7T^vr|ci an. Ich glaube, dass kSv
Ödvuici ganz richtig ist und nur einem Miss Verständnisse die Ver-
dächtigung dieser Worte zu danken ist. Legt man nämlich dem
Meleager diese Worte in jener Scene in den Mund, in welcher er
gegen seine Mutter das Recht auf seine neue Ehe mit Atalante
geltend macht mit dem Hinweise auf eine zu erzeugende tüchtige
Generation — so Ribbeck, Rom. Trag. p. 514 — , dann freilich ist
das kSv Gdvuici im Munde des lebensfrischen Meleager unsinnig.
Anders aber verhält sich die Sache, wenn der sterbende Meleager
seine Mutter über seinen ihm von ihr zugefügten Tod tröstet, und
ihr versichert, dass auch todte Rinder ein unverlierbares
Vermächtnis für das Haus bleiben, in dem sie lebten.^®) Ich
halte schon wegen des Gegensatzes dvd6ii|ua ßiörou das Kdv Odviüci
für ganz gedeckt: ^ein Weihgeschenk, ein Vermächtnis des Lebens
bleiben sie auch im Tode". Wir haben in diesem Sinne besonders
auch das outtot' eKXeiirei böjUOuc, das synonym ist mit KTfjjLia, Gricau-
picjua und dvdOima, in Betracht zu ziehen.
*') Vgl. übrigens auch Fragm . 362, 3 f^v Odvui . . . KeijunXia . . .
5ß EUGEN HOLZNER.
Fragm. 522.
ei Kepkibujv juev dvbpdciv jueXoi ttövoc,
Yuvaifl b' öttXuuv ejuTT^coiev fjbovai,
dK Tfic e7ricTr|)Lir]c fäp eKireTTTiüKÖTec
Keivoi T av oubev eiev ou9' njueic fri.
Das YOtp in v. 3 vertrug sich selbstverständlich nicht mit der An-
nahme, dass wir es hier mit einer normalen hypothetischen Periode
zu thun haben. Daher nahmen Fritzsche und Mekler an, dass der
Satz mit ei die Protasis einer vorangegangenen Apodosis war, dass
also nach fibovai stark zu interpungieren sei.
Gewichtiger ist der Anstoß, den Gomperz an imcTr\^r] ge-
nommen hat, da dieses Wort der Sprache des Euripides sonst fremd
ist. Mir scheint, dass sich hinter dem diricrrijuric ein Wort aus der
Begriffs Sphäre der Kepxibec verbirgt; ich schlage vor zu
schreiben :
iK TUIV dcp' iCTOlC VTlILldTUJV TTeTTTtüKOTeC
Keivoi t' av oubev eiev oöö' fjjueic exi.
Vergleichen wir Bacch. 118 eic öpoc, ?v9a juevei 6T]XuYevf|C
öxXoc dqp' iCTUJV Trapd KepKibiuv t' oicTpr]6eic Aiovücijj, ferner Bacch.
514 eqp' icToic bjuajibac KeKTrjcojuai, Bacch. 1236 fi tote Trap' IcToic
^KXiTToOca KepKibac eic )LieiZov tikiu, dann Ion 747 Y^vaiKec Ictujv
Tiliv e)Lia)V Kai KepKiboc bouXeujua ttictöv . ., so sehen wir, wie iCTol
und KepKibec immer miteinander genannt werden und auch in jenem
symbolischen Sinne für Frauenbeschäftigung dem Dichter geläufig
sind. Die hypothetische Periode ist also ganz intact.
Fragm. 525 1—3.
ei b' eic Ta^ouc ^Xöoijli', 8 jur) tuxoi iroie,
TÄv dv TTÖvoiciv f]jLiepeuoucd»v del
ßeXriov' dv TeKOijLii biujuaciv xeKva.
Für TTÖvoiciv vermuthete Musgrave bdjuoiciv, was Nauck in den
Text aufgenommen hat, und was auch mir evident erscheint. Da-
gegen halte ich Henses Xfjjuaciv (statt biüjuaciv) für eine ganz inhalts-
lose Conjectur und wundere mich, dass Nauck sie nicht lieber in
der adnotatio ließ, wohin sie allein gehört. In dem T^Kva ßeXriova
bdjjLiaci T^KOiiLii dv liegt nach meiner Meinung sehr viel Bezeich-
nendes: Atalante, das Mannweib, sagt, sie, die so viel außer dem
Hause sei, werde gerade häuslichere, für das Haus bessere
Kinder zur Welt bringen als jene Mütter, welche immerfort im
Hause sitzen. Also sie vertfaeidigt ihre normale Befähigung, Mutter
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 57
werden, gegen Solche, welche ihr aus ihrem emancipierten Be-
hmen die Berechtigung auf Mutterfreuden abgesprochen hatten.*')
An der Wiederholung aber von bö|Lioiciv und btüjLiaciv in zwei
feinanderfolgenden Versen nehme ich gar keinen Anstoß in An-
tracht dessen, dass sich diese Wiederholung auch sonst vorfindet;
1. das oben behandelte Fragm. 518, wo bui)Liaciv und ööjliouc nur
rch einen Vers getrennt sind, ferner Andr. 593 aKXijcx' ctbouXa
j jLi a 9' ^cTiac XittOüv, ujc bfj Tv^vaiKa cibqppov' ev b 6 |li o i c extüv . . .
er Tro. 946 ti br| cppovrjcac' iK böjLiuiV aju' dcirdiLiriv Hevu), Trpo-
jca TTttTpiba Ktti böjLiouc djLiouc. Ferner Ale. 655. vgl. Sybel, de
)et. p. 18.
Fragm. 543.
jucTaXt] Tupavvic dvbpi iCKva Kai T^vrj .
icr|v Totp avbpi cu)Li(popdv etvai \iyix)
T^KVOJV 9' ajuapieiv Kai Trdrpac Kai xp^MdruiV
dXöxou le Kebvnc, ibc juövov tujv xpimdiiüv
f\ Kpeiccöv ecTiv dvbpl, cu)q)pov' i^v Xdßij
ks Bruchstück bietet große Schwierigkeiten im einzelnen und in
zug auf die Gliederung der Gedanken.'**) Zunächst muss als fest-
hend betrachtet werden, dass jueTdXr] xupavvfc ,more tralaticio^
braucht ist im Sinne einer „herrlichen Herrschaft", Der alte ge-
indete Oedipus preist sich glücklich, dass ihm wenigstens die
fdXri Tupavvic von Weib und Kind geblieben sei. — Gehen wir
n zum Folgenden über, so ist nach meiner Meinung tckvuiv in
»sem Zusammenhange unmöglich; nachdem vorher (gemeinsam
t T^vri) die T^Kva als besonders wertvoller Besitz zusammengefasst
rden sind^ kann nun ihr Verlust nicht auf gleiche Stufe mit dem
rluste von xpi^lMCtTa und irdipa gestellt werden. Ich glaube daher,
i8 zu schreiben ist:
TOK^iüV djuapteiv k. it. k. xP-
Vgl. Suppl. 506 qpiXeiv iuev ouv xpih touc coq)OÜc irpujTOV T^Kva,
eiTO T0K€ac Tratpiba 9', fiv aöEeiv xp€U)v.
Also der Dichter sagt: Weib und Kinder sind ein könig-
her Besitz; denn der Eltern, des Vaterlandes und des Besitzes
*') Ich dachte einige Zeit an: tOöv ^k^övoic cuvT]|Li€p€UOUcOüv del ßeXriov'
T^KOijui öu[)|Liaciv T^Kva» d. h. : ich würde häuslichere Kinder gebären als die-
gsn Mütter, die mit ihren Kindern den ganzen Tag zuhause zubringen. Aber
Rücksicht auf die Cäsur erhebt wohl Einsprache.
*^) Weil trennt den ersten Vers von dem folgenden als selbständiges Frag-
it los (vgl. Nauck, Trag. diet, index, suppl. p. XXII). Auch er schreibt v. 4 —
ich nachträglich in Bursians Jahresb. 71. t!ö9 sehe — |Li6vilc statt jiiövou j
ler in v. 5 statt i^ : ti.
58 EUGEN HOLZNER.
verlustig zu gehen, steht auf der gleichen Stufe des Verlustes, d. h.
also : der Besitz der Eltern bedeutet für einen Gatten und Vater
nur bo viel als der Besitz von Vermögen und Vaterland. Es ist
also nach XPHM^'^^V stark zu interpungieren sodass mit dXöxou bk
(so schreibe ich statt re) K6bvf)C ein neuer Satz begiunt, der an
das fv\Y\ des ersten Verses ganz treffend anknüpft, und die Un-
ersetzlichkeit der Frau, die oben in jU€T<iXi1 Tupawic positiv
ausgesprochen war, durch eine negative Wendung bekräftigt: es
muss nämlich heißen:
dXoxou bi. Kcbvnc, ibc juövtic tOüv KTr]judTU)v,
o\) KpeTccöv ktiv dvbpi, ciLqppov* fiv Xdßr).
Das Ganze heißt also:
jueYdXri Tupavvic dvbpi T^Kva Kai T^vrj.
Tcr|v Tdp dvbpi cujucpopdv eivai XdTiw
TOKeujv djLiapTeiv Kai Trdtpac Kai xpi1M<iTUiv.
dXÖXOU bi. KCbvflC, ibc JUÖVTIC TÜJV KTTljLldTUiV,
Ol) Kpeiccöv icTiv dvbpi, cuxppov i^v Xdßrj.
Im Folgenden war dann (anknüpfend an das TCKva koi
Yuvri im v. 1) von den reKva die Rede.
Von früheren Emendationsversuchen erwähne ich Meinekes
willkürliches tux»! tic für Tupavvfc; das Richtige ahnte Hense, der
statt dvbpi in v. 2 ouxi setzen wollte, um jene gedankenstörende
Gleichstellung der Verluste zu beheben. — Anders gieng wieder
Bergk vor, indem er T^Kva in v. 1 beseitigte und Kai Kcbvfj f^vri
schreiben wollte. — Die letzte Zeile wollte Musgrave in KpdiiCTÖv
ecTiv dvbpi . . . und Dobree in Y^vri ecu Kpeiccov dvbpi . . . um-
formen.
Für die Lostrennung des v. 4 und b spricht auch Ale. 879 ti
Ydp dvbpi KaKÖv jueiZov djuapieiv tticttjc dXöxou. — Die pleo-
nastische Wendung dXöxou be Kcbvf^c --- fjv cdjcpova Xdßr) finden wir
in gleicher Weise gebraucht in Frafi;m. 163 (vgl. oben), ferner 212
ei voOc ^vecTiv * ei bfe juri, ti bei KaXfic f ^vaiKÖc, ei juf] idc cppevac
XpncTdc fxoii ferner Fragm. 548. — Bezüglich KTimdiojv statt XPH-
judiujv vgl. Fragm. 164 dpicTOV dvbpi KTfijua cupTraGfjc T^vr^.
Fragm. 550.
eK TiJüV d^XTTTUJV f\ xdpic peiZuJV ßpoioic
qpaveica judXXov f^ tö irpocboKiwjuevov.'*')
'^) Eiiiü gewisse Ähnlichkeit init unserem Fragmente bietet Hek. 831 — 832:
^K TOO CKOTOU T€ TiÖV T€ VÜKT^pUlV ßpOTOtC
9iXTpu)v yL€ficTY] titvexai ßpoTolc x<Äp*c.
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRÜCHSTÜCKEN D. KÜRIPIDES. 59
Für die Verdächtigung des zweiten Verses haben sich nacl^ Nauck
noch Enger, Kock, Cobet und Herwerden'®) ausgesprochen, besonders
bewogen durch das jnäWov. Und in der That muss man zugestehen,
dass nach dem jueiZiuv das juäWov etwas überaus Schleppendes ent-
hält. Daran wird auch die Vertheidigung Gomperz' nichts ändern^
der die Zulässigkeit derartiger, den Comparativ erneuernden Wen-
dungen nachgewiesen hat. Verfehlt sind oflfenbar Versuche wie
Engers f| 'k tujv deXiTTUJV eöxapic xctpic ßpoTOic oder Kocks caivei
be jLidWov statt qpaveica judWov oder Schmidts GeXYOuca judXXov und
Cobets TepTTOuca päWov.
Vielleicht ist der Schwierigkeit auf einem ganz anderen Wege
beizukommen. Vergleichen wir nämlich Fragm. 135 fi ttou tö jLieX-
Xov dKcpoßei KttG' fjjudpav ibc toO t^ iräcxeiv touttiöv jueT2ov
KaKÖv, ferner adesp. 324 rroXXtü be KpeTccöv den juf| beboiKÖra
TiaGeTv tö jue'XXov beivöv fj beboiKÖra, ferner Orest 860 irpocfiXöev
i\mc, f^v cpoßouiLievT] TrdXai tö jliAXov dS€TTiKÖ)Lir]v töoic, so liegt
es nahe, zu vermuthen, dass zu schreiben sei:
eK Tiöv deXiTTiüv f] xctpic jueiCuiv ßpoToTc *
cpoßei bfe jLieXXov Kai tö irpocboKUJiLievGV.
Aus Unverhofftem entsteht größere Freude. Es ängstigt aber sogar
das Erwartete^ welches noch in der Zukunft liegt. Also : alles Un-
verhoffte ist angenehm; alles aber, was man erwartet (sogar das,
was man erhofft), verursacht, als ein noch Bevorstehendes, be-
ängstigende Spannung.
Fragm. 552.
TTÖTepa T€V^c6ai bfJTa xP^ciM^^epov
cuveTÖv dToX|uov fi öpacuv Te Kd|ua6fi;
TÖ |uev Yctp auTÄv CKaiöv, dXX' djuüveTai,
TÖ b' fjcuxctiov dpYÖv • ev b' d|uqxoiv vöcoc.
Mir erschien das aÖTUJv in v. 3 immer bedenklich, da man nicht
weiß, worauf 6s zu beziehen ist. Es wird unterschieden zwischen
einem verständigen Feigling und einem dreisten Ignoranten^
und es werden ihrer Beider Eigenschaften in vergleichende Be-
trachtung gezogen. Gehen wir vom Schlussvers aus, so ist es klar,
dass das f^cuxaiov, welches dpTÖv genannt wird, auf cuveTÖv firoX^ov
zu bezieben ist: also cuveröc dToXjLioc, f|cuxctToc dpTOC ist die eine
Reihe. Folglich muss sich das im dritten Vers Gesagte, von dem
'°) Stnd. crit. p. 98: „non vero potent esse fraus apertior quam in Eur.
fgp. . . . ubi versus posterior nihil contitiet nisi ineptum et obscurum, prioris inter-
pretamentnm.
60 EUGEN HOLZNER
es heißt, dass es ein CKaidv sei, aber class es sich zu wehren wisse^
auf den Opacuc &^aQr\c, den dreisten Ignoranten beziehen; ich glaube
nun, dass es von diesem geheißen hat:
TÖ jLifev Top ÄTOTTOV CKttiöv dXX' djLiuveTai.
Es entspricht also dem cuvexöc dioX^oc das ncuxaiov dpTÖv, dem
Gpacüc djLiaGfic das aroTTOV CKaiöv.
Vgl. die ähnliche Häufung von Attributen in Fragm. 688;
(ferner vgl. Fragm. 290
dei Tdp fivbpa cKmöv icxupdv qpücei
ficcov beboiKtt tdcGevoOc xe Kai cocpoö.
Das dcGevfjC cocpöc entspricht unserer Gruppe cuverdc dxoXjLioc, das
CKaiöc \cxvp6c dem Gpacuc djuaGrjc.)
Fragm. 564.
8xav KaKOi TrpdHuiciv, iB Hevoi, KaXOuc
ttTttv Kpaxoövxec kou vojuiCovxec biKr]v
bCüceiv fbpacav ttcivx' dcp^vxec fibov^.
Schmidt übersetzt: ^Wenn schlechte Menschen in höherer Macht-
stellung vom Glücke begünstigt werden^ dann leben sie nur ihren
persönlichen Genüssen^ indem sie wähnen, sich ungestraft alles
erlauben zu dürfen. ** Er meint nun zu einem äyav Kpaxeiv könne
man nicht auf Grundlage des Glückes gelangen, daher müsse die
Bezeichnung einer Machtstellung im Vorhergehenden enthalten
gewesen sein; daraufhin coniciert er:
8xav KttKoi TTpagiüciv eö xafoi, KaKUJC
aiav Kpaxoövxec k. x, X.
Nauck nennt diese kühnen Vermuthungen mit Recht ^admodum
]ncerta^ Zunächst, glaube ich, haben wir es gar nicht nöthig, die
Protasis bei koXuüc zu schließen, sondern können dieselbe bis bu)C€iv
fortführen, und mit ^bpacav die Apodosis beginnen lassen.
„Wenn schlechte Menschen vom Glücke begünstigt werden,
übermäßig herrschend und in der Meinung, keine Buße zahlen zu
müssen, so thun sie Alles^ (es) der Lust überlassend.^ Das oö
ist vollständig gerechtfertigt, wie Kühner, Ausf» Gr. § 515, 3
Anm. 2 zeigt. Aber auch zugegeben, dass die Protasis nach koXOüc
schließt, lässt sich die Überlieferung ganz und gar halten. Vgl.
Hck, 285 ou xouc KpaxoOvxac XPH Kpaxeiv & juf) xp€u>v. Vgl. ferner
im allgemeinen zum Gedanken Suppl. 463
KaKoTciv d)c öxav bai^wv bib(fi
KaXuic, ußpttouc' ujc dei npdEovxec eö,
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D EURIPIDES. 61
ferner Hei. 417
oxav b' dvfjp
TTpctSri KaKUic uiprjXcJc, eic dr]Oiav
TTiTTTei, KttKiiü Toö irdXtti bucbai|Liovoc,
ferner Fragm. 644.
Will man aber das ctYav Kparouviec durchaus ändern, so läge
dTCtv qppovoOvTec oder auch Xiav q)povoOvT€C sehr nahe.'')
Fragm. 571 7—8.
kSv au T^vujVTai ciiicppovec, koköv ju^tö,
XuTToOci TÖv qpiJcavTa, |uf| TrdGiüCi ti.
Schmidt erhebt Einwand gegen die Verbindung XuireTv )Lif| und will
dafür schreiben: fjv TrdGuJCi tu Ich glaube, dass Her. f. 1388 Xuttij
Ti iraibuiv ^f| irdGuü juovoujuevoc die Überlieferung genügend deckt.
Auch Herwerden vertheidigt dieselbe gegen Schmidt (Mnem. N. S.
XVII 270).
Fragm. 606.
TÖ b' fcxciTOV bx] ToÖTo 6au|uacTÖv ßpoToTc
Tupavvic, oöx eöpoic Sv döXiiürepov .
q)iXouc T€ TTopGeTv Kai KaiaKTaveTv XP^^v,
irXeiCToc q)ößoc irpöcecTi, juf) bpdcujci ti.
Das Bruchstück bot der Kritik mehrfache Angriffspunkte. Zunächst
verwarf Nauck fcxaTOV und conicierte dcxdTUJC. Ist vielleicht zu
lesen tö b' dvdcx€T0V? Im Folgenden ist der Ausdruck 9iXouc irop-
0€Tv höchst eigenthümlich. Nauck wollte iröXeic t6 iropöeiv Kai cpiXouc
KTaveiv XP^iWV, Hense TrdXeic t€ iropGeTv Kai KaTaKTaveiv xP^djv, Gom-
perz und Munro qpiXouc t' dnujöeiv, Schmidt qpiXouc ^dp iböeiv.
Mir scheint vor allem festzustehen, dass es sich wirklich um
(piXoi und nicht um TröXeic handelt. Die Unseligkeit des Tyrannen
wird dadurch charakterisiert, dass er von den Umständen genöthigt
werden kann^ sogar Freunde von sich zurückstoßen und tödten zu
müssen. Vergleicht man Ion 626, wo es von dem Tyrannen heißt:
(li Touc TTOvnpouc i\bovr] q)iXouc fx^iv,
dcGXouc bk |Liic€i KaTÖaveTv cpoßoujuevoc,
ferner Suppl. 445:
dvf|p bk ßaciXeuc • . . oöc av fjYfiTai q)pov€iv
KTcivei, beboiKuic Tfic Tupavviboc Trdpi.
'*) Wie ich nachträglich sehe, schlägt Herwerden neuestens [Mnem. N. S.
XX p. 437 (1892)] öiT€pq)povoOvT€C vor („aut simile quid, sed lenioiem expecto
medelam**). Wecklein nimmt an dem löpacav nach irpdHiuciv Anstoß und ergänzt
(KdvxaOS* ^9dv6n toOö' 6 t^TvecGai 9iX€i) örav KttKol irpdSuiciv, cti H^voi, KaXOüc.
62 EÜOEN HOLZNER.
ferner Hek. 255, wo Hekabe von den bnjuilTÖpouc Tijuctc 2[t]Xoövt€C
sagt: jLirjbe TiTViücKoicöe juoi, oi touc qpiXouc ßXdiTTOVTec ou qppov-
TiCeie, ferner Orest 627:
Mr|be bucceßeic
eXr], Trapiücac euceßeciepouc qpiXouc,
60 meine icli, dass zu schreiben ist:
q)iXouc TrapiüGeiv Kai KaiaKiaveiv xp^^v
ecGXouc qpoßoc T^p ^cti juf] bpaciüci ti.
Das qpößoc yap ecTi hat schon Schmidt vorgeschlagen. Ich be-
merke, dass ich einige Zeit an q)iXouc TaTreivoOv k. k. xP» itictouc
dachte: aber sowohl irapiuOeTv als auch kOXöc werden durch die
oben angeführten Parallelslellen dringend empfohlen. Denn das
oöc äv fiTTlTtti qppoveTv in den Suppl. 445 entspricht genau den
ecGXoi in Ion 626. Vgl. in der Vertheidigung de» Kreon Soph.
O. R. 611 (piXov Top ecGXöv ^KßaXeiv.
Sind meine Erwägungen richtig, dann ist die Annahme einer
Lücke, wie sie Gomperz und Wecklein zwischen v. 2 und 3 an-
gesetzt haben^ überfltlssig.
Fragm. 608.
€v ToTci jLiev beivoTciv ibc qpiXoi qpiXcuv,
ßtav be TTpdHujc' eu, biuüGoOvTai xapiv
auToi bi' auTOuc euiuxeiv fjToujLievoi.
Naück stimmt Schmidt zu, der das ibc qpiXoi qpiXuuv verdächtigt hat,
vei'wirft aber die von Schmidt vorgeschlagenen Verbesserungen
öcpeXoc ol 91X01 und ibqp^Xei cpiXov. Ich habe in der Zeitschr. f.
österr. Gymn. 1891 vorgeschlagen: ev Toici ju^v beivoiciv dcqpaXeic
91X01, mit einer ironischen Pointe: „In ihrem Unglücke sind sie
zuverlässige Freunde."
Zieht man Orest 666
^v ToTc KttKOic XP^ Toic q)iXoiciv d)q)€X€Tv
öiav b* 6 baijLiujv eij bibu), ti b€i 91XUJV;
in Betracht, so möchte man in der That eine Form des Verbums
iAJ9eXeiv in ibc 91X01 suchen. In den Addendis bemerkt Nauck, dass
vielleicht tujv 9iXujv 9iXoc gentige. Auch ich neige mich jetzt zu
der Annahme, dass die Überlieferung der zwei Formen von 91X00
zu halten ist;''^) nur möchte ich im Hinblick auf Iph. A. 344
Toic 91X01CIV ouK^Ö* fjcOa ToTc TTpiv ibc TrpöcGev 91X00
") Auch Herwerden vertbeidigt jet»t die Überlieferung gegen Nauck (Mnem.
N. S. XVII 270).
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 68
und Ale. 369 ujc cpiXoc cpiXuj schreiben:
ev ToTci jLifev KttKoiciv übe qpi'Xoi q)iXoic.
Fragm. 626, 4.
juri coi Tiipavvoc Xa^ixpöc eg dctoö cpavrj
Schmidt will statt XajUTrpöc xö^^ttöc schreiben, weil nicht sowohl
auf die äußerlich glänzende Stellung des Machthabers als vielmehr
auf die Gefährlichkeit für das Gemeinwohl hingewiesen werde.
Ganz eigenmächtig ändert er das \a|U7Tp6c in xctXeiröc auch in
Her. 280, wo es gerade unserer Stelle zu voller Bürgschaft gereicht.
Ich glaube aber, dass auch in Suppl. 424
fj bfj vocüübec TouTo toic djueivociv,
ÖTttv TTOVTipdc dHiujju' dvf|p fxfl • •
das dEiuj^' ?x^] genau dem XajiiTTpoc cpavrj entspricht. Vgl. Suppl. 440
Ktti TttöG' ö XPijCuiV XajLiTTpdc der' von einem popularitätsbeflissenen
Volksmann.
Fragm. 668.
äv€U Tijxnc Tdp, iJJCTrep f\ 7Tapoiju(a,
irövoc jLiovujöeic ouk^t' dX^tivei ßpoTouc.
Dieses Schmerzeuskind der Kritik hat schon vielgestaltige Verände-
rungen durchgemacht. Auf den ersten Blick hin suchte man den
Gedanken: „Ohne Glück ist Arbeit vergeblich**: das hatte
selbstverständlich zur Folge, dass man für das in diesem Falle
sinnwidrige dX^wvei einen Begriff wie ,vermehren', ,fördern* suchte.
In diesem Sinne conicierten Afusgrave dXbaivei, Finkli eöcppötivei,
Matthiae ouk inavi&vex und oObev dX9dv€i (ßpOTOüc), Heimsoeth oubfev
dtraiLiuvei, Schmidt outtot* dv Xuoi (ßpoTok) u. s. w.
Dann wurde von Cobet dveu Tiix^ic in öv (respective fjv, weil
sich dv statt edv bei den Tragikern nicht findet) euTuxrjc verändert.
Zugleich erschien auch der Ausdruck dveu tüxtic juovujGeic unerklär-
lich und in seiner pleonastischen Fülle äußerst bedenklich. Mit der
Schreibung
f|V euTux^c Tdp, uJCTrep i\ 7rapoi)Liia,
TTÖVOC )L10VUj6€IC OUK€t' dXyuVei ßpOTOUC
war aber ßpOTOUC neben f\v euTUxQc unmöglich. Schmidt änderte nun
f\v euTuxq idpT*, ujcirep f) Trapoijuia,
TTÖVOC )Li^v oubeic oök^t' dXTuvei ßpoToüc.
Mit der diametralen Veränderung des Sinnes, die durch die
Veränderung des dveu tuxtic in i^v euTuxrjc vor sich gieng, kam
natürlich wieder das dXYuvei zu vollen Ehren. „Wenn die Arbeit
Glück hat, macht den Menschen keine Mühe Beschwerde^.
64 EUGEN HOLZNER.
Ich für meinen Theil nun halte außer Cobets fjv euTUX^c ganz
besonders Schmidts Gedanken, an juovinOeic die bessernde Hand zu
legen, für methodit^ch durchaus richtig. Ich glaube aber noch weiter
gehen zu müssen und auf Grund der Annahme, dass hier tief-
greifende Verstümmlungen des ursprünglichen Bestandes vorliegen,
schreiben zu sollen :
f|v euTuxqc TOtp, oüCTTep f| 7rapoi|Liia,
dvöc juövou bei, c' outtot' dXXoioöv Tpöirouc.
Wenn es Dir gut geht, ist nur das Eine nöthig, dass Du Deinen
Charakter nicht änderst. Vgl. I. A. 345
övbpa b' ou XP^^v
TÖv dToOöv TrpdccovTa jueTdXa touc rpÖTTOuc jueöicrdvai,
ft-rner Fragm. 963 }iy\V €\)Tvxr]}jLa nr]bkv iLb' fcTUJ jU^TCt? 8 c dHcTrapei
jLi€i2ov Fl xP^^v cppoveiv.
Zu ^vöc juövou bei vgl. I. T. 1052 ^vöc jliövou bei xdcbe
cuTKpiii|;ai tdbe, ferner Suppl. 595 ivöc juövou bei touc Oeouc fx^iv,
öcoi biKr|V c^ßovTtti.
Fragm. 698.
bei Tdp jue bdSai tttujxöv [elvai rrijLiepov]
elvai jLitv öcirep eijui, cpaivecGai bi jurj.
Diese beiden bei Aristoph. (Ach. 440) aus dem Telephos entlehnten
Verse können unmöglich in der ursprünglichen Gestalt auf uns
gekommen sein. Es bleibt freilich die Frage oflfen, ob eine Corruptel
oder eine absichtliche Entstellung seitens des Aristophanes vorliegt.
Für den ersteren Fall sei es gestattet, da die bisherigen Emen-
dationsversuche (Meineke elc tö crijuepov, Wecklein iv irapövri Kai)
keinen Anspruch auf Billigung haben, der Emendation einen anderen
Weg zu weisen. Vergleicht man Hei. 1050
Hei.: ßoüXei XeTtcöai }ii\ Gavujv Xöyu) Gaveiv
Men.: KttKÖc juev öpvicei be Kepbavuj Xeyeiv^^)
?Toijuöc eijui
ferner Soph. Elektra v. 59 ff.
Ti Tdp |ue XuTrei toöG', örav Xötw Gavujv
fpYoici cujGdi KdHev^TKWjLiai kX^oc.
boKiü juev oubtv pnjLia cuv K^pbei KttKÖv,
ferner adesp. fragm. 181 fa )Lie Kepbaivovra KeKXfjcGai koköv, so
wird man auch in dem GINAI THMGPON die Spuren eines Gedankens
'') Für den Zweck unseres Citates bleibt es irrelevant, ob wir das über-
lieferte KCp&avdi X^Y^iv festhalten, oder mit Wecklein K^pöoc dv Xö^ifJ* rait Scheiikl
Kepöav(!i XÖYOic, mit Meklor KCp&aviIi ßX^ireiv schreiben.
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. G5
suchen von der Art wie: „wenn ich Gewinn davon habe".
Geht GINAI THM6P0N vielleicht zurück auf HN Tl AHMM GAQ : bei
Yctp jiie boHai tttiüxöv, fjv ti Xfi^^' ?Xuj?
Fragm. 714*
Dem metrischen Fehler des ersten Verses in dem Fragm.
Tl YCtP ^€ ttXoOtoc üjq)€\€i vöcov;
cjLiiKp' Sv GAoijLii Kai KttG' f|)Li^pav fx^v
äXuTTOC okeiv inäXXov f\ ttXoutäv voceiv
suchte man verschieden aufzuhelfen: Cobet tI f&p jU€ ttXoOtoc iLq)€-
XeT irpöc Tf|v vöcov, Schmidt ti fäp ßapüv jiie ttXoOtoc ib^eXeT vöciu,
Nauck Tl Yctp ^€ ttXoOtoc ujcpeXeT vöcuj ßapuv.
Das Einfachste bietet mein Vorschlag:
Tl Y<ip M€ ttXoOtoc ibqpeXei vdciu Trpociwv;
wo der Gleichklang von vöciu und irpocibv den Ausfall sehr bo-
fördern konnte.
Fragm. 738.
TTOXXol T€T*J&T€C ävbpeC OUK fXOWC'i ÖTTUiC
befEouciv auTOuc tuiv KaKtXiv dSoucia.
Sollte TToXXol Y€T<JLiT€C nicht ganz heil sein? „Viele, die zu Männern
geworden sind". Von allen Vorschlägen (Wecklein schreibt kGXoi
T€TtüT€C fivbpec, Schmidt iröXei V €7TÖvt€c avbpec [statt beiSouciv
aÜTOuc schreibt er fipSouc' dXuTTUJc]) scheint mir Her Werdens ttoXXoi
Tap övTCc fivbpec der beste. Aber statt tüjv KaKuJv ^Houci^ wird
es wohl iTapouci()i heißen müssen ''*) und der Ginetiv xaKiDv nicht
von KaKoi sondern von Kaxd abzuleiten sein.' Vgl. Hek. 227. Anders
verhält es sich in Fragm. 644, 3, wo dioucia Kaxdiv die Zügellosigkeit
der Frevler bedeutet.
Fragm. 739.
q)€0 q)€0, TÖ qpuvai TraTpöc euTevoOc fiiro
8criv Ix^x q)p6vTiciv dSiuJiud t€ •
kSv ifdp irevTic u)v TUTXdvij, xP^l^^öc fefihc
Ti^f|v ?X€i Tiv', dvajueTpoujuevoc be ttujc
TÖ ToO TraTpöc Y^waTov ujqpeXei TpÖTTiu.
Auch nach Kocks d)q)€X€T tökouc und nach Weckleins dX9dv6i TpÖTTUJ
nennt Nauck den letzten Vers einen ^locus nondum cmendatus^.'^^)
**) Oder vielleicht Huvouciqi?
'*) Weil (Revne des Etudes Grecques II 1889) schreibt, wie ich aus Bursinn
71. S59 nachträglich ersehe, rd toO irarpöc t^walov üicpeXcl Tpöirov.
ViMi. Stad. XV. 199S. 1^
6G EUGEN HOLZNER.
Vergleichen wir Fragra. 285 v. 4 x*™ CTrepjua Tcwaiov Trpocrj, so
erscheint unzweifelhaft, dass es auch hier heißen mnss:
TÖ ToO TTttTpöc fcwaiov ujcpeXci irpocdv.
(Vgl. Hipp. 970 TÖ b' fipcev auiouc ibcpeXeT irpocKei^cvov.)
Es erübrigt noch die Construction des Satzes ins reine zu
bringen. Vor allem sei bemerkt, dass in v. 3 und 4 das am Schluss
stehende FGrQC und AGTTQC eine sehr verdächtige äußerliche Ähn-
lichkeit haben und dass für den Fall der Nothwendigkeit einer
Änderung hier keine große Verpflichtung gegen die Tradition be-
steht. Wecklein, der mir schriftlich seine Zustimmung zu irpocdv aus-
sprach, rieth mir zu schreiben avajuexpoujuevbv bi viv und dva)ne-
TpoiijLievov passivisch zu fassen ; es würde also dann heißen :
Tijufjv €X€i Tiv', dvajLieTpoOjLievov bi viv
TÖ ToO iraipöc T^vvaiov ibcpeXeT irpocöv
^und bei einer Wertschätzung seiner Person gereicht ihm das ihm
vom Vater her anhaftende Wesen eines Edelmannes zum Vorzug.**
Ich meine, dass man aber auch schreiben kann:
Tijufjv exei Tiv' dva)LieTpoü)Li€voc, iröcov
TÖ Tou TTttTpöc T^vvaiov ibcpeXci Trpocöv.
„er genießt Ehre, wenn er danach bemessen wird, wie viel ihm
das ihm vom Vater her anhaftende Wesen eines Edelmannes nützt."
In dem abhängigen Fragesatze liegt nichts Schleppendes; vgl.
Fragm. 898, 2 fl*.:
fiv oub' äv eiTTOic oub^ jLi€Tpr|ceiac Sv
8 CT] TTeqpuKe xdcp' 8cov biepxcTai,
ferner Ion 1281fr.:
ev cu)Li)Lidxoic Tdp dvejueTprjcdjiiTiv q)p^vac
Tdc cdc, öcov jLioi THijLia bucjLievTic t' £q)uc.
Fragm. 776, 1-2.
beivov Y€ ToTc ttXoutouci toOto b' f^CpUTOV
CKaioiciv eivai •
beivöv T€ als Einleitung eines Infinitivs oder eines ÖTav, ei, ibc
findet sich auch sonst: aber hier ist die Verbindung des einleiten-
den beivdv T^ und des toöto be nicht ohne Anstoß. (Meineke«
Vorschläge b' €|UcpuTov TÖbe und b' ^criv ^^cpuTOV betreffen nicht
diesen Punkt.) Ist vielleicht zu schreiben:
beiXöv Ti ToTc irXouToOci toOtö t' ^.uqpuTov
CKQioTciv €ivai,
wodurch sich das Fragment in die Reihe jener Bruchstücke stellen
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRÜCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 67
ürde, welche die Trias: „Feiji:heit, Reichthum und Thorheit" zu-
immenrücken? Vgl. oben p. 41.
Fragm. 795, 4—5.
öcTic Totp aöxei öeiüv ^TTicxacGai Trepi,
oubev Ti jLiäXXov oibev ?| ireiOei Xct^Jv.
etrachten wir diese Worte sie zusammenhaltend mit I. A. 958
TTäc*®) be jLidvTic fcT' dvrip,
8c öXiT dXr|9f], iroXXd be ipeubf] Xeyei
TUXiWV, ÖTttV bk )Llf) TUXIJ, blOlXeTttl.
as Tuxiwv hat den Kritikern viel Mtihe gemacht: das „wenn er es
ifft** oder „im günstigsten Falle" passt sehr schlecht zu dem
)XXd be i|;eubfi XeTei.''^'^) Es muss wohl statt Tuxubv heißen auxiöv.
6c öXiT dXr|Gf], iroXXd be ipeubf] Xeyei
aux«JLiv' ÖTav bk jur) Tiixij, bioixexai.
11 Stelle des überlieferten Treiöei XeTUJV haben Schmidt ireiöeiv
;Xov, Wecklein f| dTraxctv öxXov, Munro ei TreiOei XeTUiv vorge-
hlagen ; ich ziehe Heimsoeths ipeubn X^y^iv vor und belege es neu
it den oben angeführten Worten der Iph. Aul. Die beiden Stellen
enen sich also gegenseitig zur Correctur.
Fragm. 797.
X^Hiü b' eTiw, KÖv jLiou biacpGeipac boKrj
XÖYOuc UTTOCidc auTÖc ribiKriKevai*
dXX' eS inox) ydp idjud juaGricr] kXüuüv,
6 b' auTÖc auTÖv djucpaviei coi Xeyujv.
)n diesem Bruckstück, das uns in allen seiuen Theilen noch
Lthsel aufgibt, sei heute nur der dritte Vers betrachtet. Man ver-
ebte ihn auf verschiedene Weise zu verbessern: Meineke las idjud
vt' eicei, Enger ictju' äv eK^dGoic, Wecklein TrpdTMCiT aÖT eicr],
adtmüller Tclju' imcTr\cri kXuujv (im Anschluss an Soph. O. C. 53
' oiba Kd^ÜJ Trdvx' emcTricri kXuiüv). Trotz des Beifalles, den Nauck
dem SuppL des Trag, fragm. index der Emendation Stadtmüllers
*^) So lese ich mit Schmidt statt des unverständlichen t(c.
'') Weil übersetzt: „qui dit peu de choses vraies parmi beaucoup de men-
igesy s*il rencontre juste, si la chance lui est favorable.'^ Also soil es schon ein
icklicher Fall sein, wenn er unter vielen Lügen wenig Wahres spricht? Erwartet
n nicht vielmehr: welcher, wenn es ihm glückt, unter vielem Wahren nur wenig
gen spricht? Auch aus Englands Übersetzung: „he teils many lies for every
th" werden wir nicht klüger. Verführt das folgende oxav b^ |Lif| Tiüxi;i nicht
der Ergänzung oxav bä ix9\ tüxij iroXXci ipcu&f^ X^tew, was doch ganz augeu-
leinlich widersinnig ist?
68 EUGEN HOLZNER.
und seiner Bezapiahme auf die Parallelstelle des O. C ertheilt,
halte ich die Analogie, die sieh ans Ear. Iph. T. 779
övo^a bic kXuuiv ^dOotc
ergibt, für maügebender. Beachten wir, dass im leisten Verse des
Fragmentes davon die Rede ist, dass jemand sich nenne, so werden
wir darauf gefiihrt, auch in rd^ä die Spuren eines Tofivo^a za
suchen. Die endgiltige Gestaltung des Verses ist mir nicht klar;
ich dachte an
dXX' iE i^iov yap övo^' d^öv kXuuiv ^dOoic
Wecklein, der mein övo^' acceptiert, räth mir brieflich zu
dXX' iE ipLOv Tdp tou^öv övom' eiqj kXuuiv.
Fragm. 798.
Trarplc KaXwc Trpdccouca tov tuxövt* dei
• ixeilu) TiÖTici, bucTuxoöca b' dcöevfi.
Die Handschriften haben euTuxoOvx*; tuxovt' ist Conjectur vorm
Matthiae, KparouvT' verrauthete Madvig. Ist der Oedanke, dass da»
glückliche Vaterland den Reichen fördere, — wie Madvig, an die
Überlieferung anknüpfend, vorschlägt — wirklich in dem Fragment
enthalten, so schlage ich vor zu schreiben:
Trarpic KaXuic Trpdccouca töv Trppöxovr' dei
K. T. X.
Fragm. 804.
MOxOripöv dcTiv dvbpi TipecßÜTij TCKva
bibuuciv ocTic ouKeG' ibpaToc fapieu
bdcTTOiva tdp T^povTi vu^q)llu Tuvrj.
Die Hauptschwierigkeit dieses Bruchstückes, das den Kritikern
schon 80 viel Mühe bereitet hat, liegt in dem Worte bibujciv. Kock
schrieb ökoitiv, Wecklein vedviv, Nauck iiXiöioc, Blaydcs dcppujv
Tdp. Mekler er<j^änzte voraus die Worte ibc auTÖ toOö' ö tiü veavi(]t
KaXöv und schrieb T€K^ap; also es lautet dann:
<djc auTÖ ToOe* ö Ttu veavia KaXöv),
jLioxöripdv ecTiv dvbpi Trpecßütri, T^Kjuap
bibuuciv öcTic ouk^G* ujpaToc fa^ei.
Stadtmüller vermuthete ebenfalls T^K^ap, er ändert bibujciv in fjßui-
cav; das Ganze heißt dann sehr ansprechend:
jLioxOnpöv kriv dvbpi TipecßuTij T^K^ap,
fjßujcav öcTic ouK^Ö' (bpaioc yaixeu
Ich hielt mich stets an die Vergleichung der sinnverwandten Bruch-
stücke 24, 317, 338, 491, 807, 914 und adesp. 111; im Anschlüsse
an 491,4
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 69
«ji TOtp Ö€oi bibilici jLifi qpuvai TCKva,
ou xpn .uaX^cOai rrpöc tö Geiov dXX' eäv,
dachte ich &n
MOxOnpöv ecTiv dvbpi TrpecßuTij xcKva,
öiöujciv & 0€Öc ouK^G' ibpaiiii TctMeiv.*®)
Oder es ließe sich lesen:
jLioxOripöv icTiy dvbpi irpecßÜTij yaMOC,
öcTic öiöujciv ouKeG' ibpaitu xeKva.
Oder mit Aniehnang an Fragm. 338
övTuüv bi iraiöujv Kai TreqpuKÖToc yevouc
Kttivouc qputeOcai TraTöac ev ööjlioic GAeic
könnte man auf die Vermuthung kommen, dass AIAQCIN aus einem
Infinitiv — etwa qputeueiv — corrumpiert ist, der allerdings dann
seinen Platz mit öcTic wechseln müsste. Dürfte man in diesem
Falle wagen?:
^oxGripöv ^cTiv dvbpi Trpecßurij icKva,
öcTic cpuieüeiv ouk^ö' ibpaToc TOMeT.
ObpaToc (pureüeiv gehört natürlich zusammen.
Fragm. 810.
^ifiQTOV dp' fjv x] qpucic* tö fdp koköv
oubeic Tpecpuiv eö xpI^töv äv Qeix] irote.
Die naheliegende Vermuthung, dass statt xpeqpuiv ctpeqpuiv oder rpe-
TTUJV zu schreiben sei, muss man zurückhalten^ anbetracht des Um-
BtandeSy dass die Vorstellung des Organischen zugrunde liegt.
Fragm. 812, 4—9.
KdTih jLi^v ouTUJ x^cTic 4'ct' dvf|p coqpöc
XoTi2Io|Liai rdXriöec, eic dvbpöc qpiiciv
CK07TUJV biairdv 6' fjviiv* fnnepeuerai . . .
öcTic öjLiiXiüv fiberai KttKoTc dvrip,
ou ttiöttot' ripÜJTTica, YifvuJCKUiv öxi
ToioöToc ecTiv oicrrep fibetai Huvujv.
Die Annahme einer Lücke, die von Meineke unter Naucks Zu-
stimmung nach V. 3 angesetzt worden ist, glaube ich durch Hin-
weis auf Aeschines noch besonders bestärken zu können. In der
") f ctM€tv hat der Cod. Ä des Stobaeus, der freilich nur in seltenen Fällen
gegen M und S Recht behält. — Dass die Stellung des bCblUCiv immer eine
Bchwierigkeit enthält, bleibt mir bei meinem Vorschlage selbstverständlich nicht
verborgen; ich gebe deshalb nur eine nnvorgreif liehe Anregung.
70 EUGEN HOLZNER.
Paraphrase, die Aeschines gibt, entsprechen die Worte ttuic töv
kqG' fijuepav ßiov Ifji den Worten biairav fivTiv' fmepeuerai, die Worte
Ktti Tici xoipti 7TXr|cidZ[iJüV dem Sehlussatze öcTic öjaiXdiv fibetai k. t. X.
Dazwischen spricht Aeschines davon, ÖVTiva TpÖTiov bioiKci
Tr)v ^auTOu oiKiav, ibc TrapairXriciUJC auTÖv Kai tA ttjc
TTÖXetüC bioiKr|COVTa. Das nlso gibt den Fingerzeig für den aus-
gefallenen Gedanken und entspricht auch dem bei Aeschines zu
Anfang stehenden dXX' ck tujv €TriTTib€U|LidTUJV Kai Tuiv ö^iXiujv . . .
Vgl. übrigens auch Fragm. 759
rrpoc Totc qpiiceic X9^ ^ai ra irpaTMara ckottcTv
Kai Tac biairac tujv KaKUJV t€ KaTaöoiv,
TieiGui be ToTc iikv cibcppociv TroXXfjv ?X€iv,
Toic |Lifi biKaioic b' cube cuiußdXXeiv xpeii'v.
Fragm. 816, 1—4.
KaiTOl TTOT €1 Tiv' eiClbOlfl' dvCt TTTÖXlV
TuqpXöv TTpoTiTHTfipoc eEripTimevov,
dbiijLiovüOvTa cu|Li(popaic eXoibdpouv,
ujc beiXoc ein Gdvaiov eKTiobibv Ix"^^-
Sehr treflfend bemerkt hiezu Schmidt, dass ^Gdvarov eKTiobuiV ^xwv
schwerlieh bedeuten kann, was der Zusammenhang verlangt: den
Tod vermeidend, nicht suchend. Nauck schlägt ^juirobiüv vor,
was aber doch wohl nur heißen kann: während er den Tod vor
sich habe. Dieser Gedanke würde es aber unerklärt lassen, inwie-
fern dem Blinden Feigheit zur Last gelegt werden könne."
Was Schmidt zur Verbesserung vorsehlägt: ^KTioveTv ^pwv,
oppujbujv ciYav oder öppuibujv, Xeyujv möchte ich nicht gutheißen;
vielleicht ist zu schreiben statt
ibc beiXöc ei'ri Gdvaxov eKirobibv exujv :
UJC beiXoc eiTi Gdvaiov ev ttoGuj 'vex^JV,
d. h. den Tod (nur) in der Sehnsucht festhaltend, ihn nicht
ausführend.
Vgl. dann in Fragm. 816, 7 weiter
o'i rriv eTTicteixoucav fjjLiepav Ibeiv
TToGeii' ^xovtec jaupiujv axGoc KaKOiv.
Vgl. auch Lycophroii frg. 5 Aibric TroGeitai toic bebucTuxnKÖciv.
Fragm. 908, 1—6.
TÖ jLifi fevecGai Kpeiccov fj cpövai ßpoTOic
eireiTa iraibac cuv TiiKpaic dXTnööciv
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPJDES. 71
TiKTUi; T€KOÖca b\ f\y |Liev ctqppovac tckuj,
CTeviü juaraiujc, eicopilica (juev) KaKouc,
XPncTOuc b' drroXXuc' • r|v be Kai cectucjaevouc,
Ti^KUJ rdXaivav Kapbiav öppiübiot.
Von allen zu diesen Worten vorgebrachten Conjeeturen hat nur
Naucks dTToXXuc' statt des überlieferten dTroXuouca (d. h. dem Sinne
nach) Recht auf unbedingte Zustimmung. Im übrigen denke ich
zu beweisen, dass sowohl Meinekes Versuch, an Stelle dcppovac
dpcevac zu setzen (wo bleiben dann die Mädchen, für deren Er-
wähnung bei der offenbaren Vollständigkeit des Fragmentes kein
Platz ist?), als auch Eooks ^KTpecpouca statt eicopujca ganz über-
flüssig sind. Schmidt, schreibt v. 3, 4 und 5 folgendermaßen:
TeKOÖca b* F|v jnfev dqppdvujc tüxdü,
crivw jLiaraiujc cdCic öpilica jwev KaKoüc,
XPncTOuc b* diroXXöc'. f|v b' ?x^ cecuiCju^vouc, k. t. X.
und übersetzt: „wenn ich in meiner Unbedachtsamkeit geboren habe**.
Mit Recht weist er darauf hin, dass man zu dem überlieferten rjv be
Kai kein Verbum ergänzen könne. Fassen wir zunächst den Zu-
sammenhang ins Auge : eine Mutter klagt, dass ihr, ob sie dcppovac
oder xpncToOc zur Welt bringe, stets Leid bevorstehe. Ich glaube
die Unantastbarkeit des dcppovac erweisen zu können durch Ver-
gleicfaung von Med. 1103 f.^ wo es heißt: ?ti b' eK touruiv eir' em
(pXaiipoic cTt' em xp^ctoic jlioxöoOci, röb' ectiv fibriXov; ferner
von Fragm. 571, wo es von den Kindern heißt:
Kai fäp KaKOi T^TUJiec exOiciri vöcoc,
KÖv aö T^vuiviai ciucppovec; KaKÖv jueTa,
XuTTOÖci TÖv cpücavra, ^fl TidGujci ti.
Wir haben also drei parallele Paare von Bezeichnungen für „ge-
rathene und ungerathene" Kinder: cpXaöpoi — xP^CToi, KaKoi — cu)cppo-
vec, acppovec — xP^ctoi; diese Ausdrücke schützen sich gegenseitig.
Das ganze Bruchstück aber möchte ich folgendermaßen schreiben:
TeKOÖca b' f|v jLiev dcppovac t^kuu,
cte'vu) jaataiuic • eicopüjca <b' ujc) koköc
XPnCTOUC dTTÖXXuc' eKblKUiC fjCCUJjLieVOUC,
Tr|KU) idXaivav Kapbiav 6ppujbi(]i,
d. h. „bringe ich dcppovac zur Welt, dann seufze ich natürlich ver-
geblich. Glückt es mir aber schon, xP^ctouc zu gebären, so muss
ich Von schmerzlicher Sorge um sie berührt sein, wenn ich sehe,
wie der erste beste Bösewicht xP^ICTOÜc zugrunde richtet, indem
sie ihm wider Recht unterliegen." Meine Änderungen beschränken
72 EUGEN HOLZNER.
sich auf eKAIKQCHCCQMeNOYC für HNAeKAICeCQIMCNOYC; vgl.
noch Fragm. 293
ou f&Q äEiov Xeucceiv qpdoc
KttKOUC ÖplIlVTaC ^KÖ^KUJC Tl jLl IJÜ jLl^ VOUC.
Fragm. 951.
fjV Ol T€k6vT€C TOUTO TlTViÖCKUJc' ÖTl
VeOl TTOT fjcaV, ^TTIUJC Tf|V TUJV T^KVIÜV
oicouci KuTTpiv, qpüviec ou CKaioi cpuciv. *
Meineke wollte den zweiten Vers umgestalten in KaÖTOt veoi itot
fjcaV; Tiiriuüc tckviüv . . . Schmidt hat treffend darauf aufmerksam
gemacht^ dass ou CKmoi unmöglich richtig sei und dass es ^f| cxaioi
heißen müsse; er schreibt:
f|V Ol TCKÖVieC TOÖTO TITVIUCKUJC ÖTl
V^Ol 7T0T ÖVT€C fjCttV OUK äXXoi (pÜClV,
OICOUCI KÜTTplV ^mUJC TfjV TÜJV TCKVUiV,
was zwar eine logische Gedankenfolge, aber eine zu schonungslose
Behandlung der Überlieferung bedeutet; ich glaube, dass man durch
Vergleichung von Fragm. 904
dXX' ÄKpac euriGiac
aiTTOiT' av, öcTic Tfiv (puciv viKäv G^Xei,
auf qpuvTCC ou viKäv qpüciv gelangt.
Oder sollte es mit Rücksicht auf Hipp. 1304
YViijaij be viKäv Tf|v Kunpiv neipwixlvr]
vielleicht heißen:
oicouci KuTTplV, (pÜVT€C OU VlKCtV KuTipiV?
qpuVTec ist übrigens Correctur von Nauck, die Handschriften haben
ouvTCC, Schneidewin schrieb övrec. über qpuvm mit dem Infinitiv
vgl. Kühner a. a. O. § 473, 3.
Fragm. 964, 1-4.
CTib öfe(TauTa) irapd coqpou tivoc juaGibv
€ic (ppovTibac voOv cu^(popdc t' dßaXXöj^iiV;
qpuydc t' ^juauriij TTpocriöeic Trdipac iixf\c
9avdT0uc t' diipouc Kai KaKujv dXXac öboüc . . .
Das Fragment ist bei Galen und Plutarch überliefert; außerdem
bei Cicero in einer Übersetzung, die gerade über die Schwierig-
keiten des V. 2 keinen Aufschluss ertheilt; es heißt dort ^futuras
mecum commentabar miserias".^®) Dübners Plutarchausgabe bringt
'^) Bei dieser Gelegenheit möchte ich auf Fragm. 757 hiDweisen, welches
uns ebenfalls durch eine Übersetzung bei Cicero, Tusc. 3, 26, 59 flberliefert ist.
Dort hat Schmidt mit flecht darauf aufmerksam gemacht, dass die Worte Ciceros
KBITISCHE STUDIEN Z. D BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 73
€ic cppovTib* dd cuj^cpopdc ^ßaXX6|Liiiv. Nach der neuesten Angabe
Naucks in den Addendis zu den Trag, graec. fragm. „videntur libri
Plutarchi praebere €ic cppovTibac eic cujiiqpopdc." Sauppe conicierte
€ic qppovTib' fvvouc cu^q)Opdc t' eßaXXöiuTiv, verband x* falscher Weise
mit dem folgenden le^ während cu|Liq)Opdc CollectivbegriflF ist. Schmidt:
elc cppoviib' ctGXouc cujucpopdc t eßaXXö^riv. Ich glaube, dass einfach
cuj^qpopdc und qppovribac die Plätze vertauscht haben,
und dass es zu lauten hat
elc cujucpopdc voöv qppovTibac t' ^ßaXXöjLiTiv.
Nun kommt das t' zu voller Geltung.
Fragm. 1019.
Schol. Find. Pyth. 4. 71.
dTreibf) bk o\ oiK^Ttti tujv becTrotuiv touc ttövouc biaXuouci iq 9€pa-
Treia, Xuciirövouc auTouc ^KaXecev, djc Eupmibric „bouXoici ydp t€
lib^ev Ol dXeuGepoi**.
In das Verständnis dieser räthselhaften Worte ist man weder
durch Heaths boüXoici Tdp xoi, noch durch Barne»' 2Iuj]li€v oi x' eXeu-
Gepoi, noch durch Pflugs bouXoici boOXoi 2Iijü|li€V, Heimsoetbs boiiXoici
Tdp 2IaijLiev ttövujv dXeuGepoi (!), noch auch schließlich durch Henses
boüXoic Ydp ^CjLiev tuiv ttövujv eXeuGepoi eingedrungen. Interessant
ist der Versuch Meklers, der vorn ein ecpeijuevoi ergänzend folgender-
maßen schreibt:
<^q)€lJLl€VOl>
bouXoici TÖpTa I6j}xeyf oV IXeuGepoi.
Ich bekenne, dass mein Versuch, in die merkwürdigen Worte
Licht zu bringen, noch unfertig ist: aber ich glaube doch darauf
hinweisen zu sollen, dass der Zusammenhang mit dem Scholion
mehr als es bisher geschehen ist, in Betracht gezogen werden muss.
Es scheint mir fraglos, dass die Worte touc ttovouc biaXuouci
und XuciTTÖvouc den Punkt bilden, um dessenwillen das Citat aus
Euripides angeführt wird. Irre ich nicht, so stand ein Xuouci nahe
dem Worte boiiXoici" und gieng infolge der Ähnlichkeit des -Xoici
und Xuouct verloren. Der Vers lautete also wohl : <boüXoici TÖip)
Xüouci TCtpfCt _ ^ _ v^ - ^ - .
.qaae generi hnmnDO angorem nequiquam adferunf*, mehr geben als das uns
vorliegende griechische Original, wo es heißt: Kai rdb' dxOovTat ßpOTOi. Schmidt
darjin anknüpfend, dass sich bei Stobaeus KaTä b^ findet, glaubt aus dieser Di£ferenz
auf eine tiefergehende Entstellung schließen zU; dürfen und schlägt vor Kai k^v*
dxOovrai. Ich glanbe, dass einfach KQTab* in K^Ta b* aufzulösen ist, das Ganze
aber als Frage zu fassen ist: das fragende »K^Ta b' (d. i. Kai cita) &x-
60VTOI ßpoToC, €lc ftiv 9^povT€C T^v;** gab Cicero dem Sinne nach durch
nequiquam vermehrt wieder.
74 EUGEN HOLZNER.
Was dem Wortlaute nach weiter folgte^ darttber will ich mir
eine Vermuthung nicht gestatten, zumal das IfSjixev dXeuOepot in diesem
Falle dann nicht verwendbar ist; aber soviel scheint mir klar, dass
der Gedanke lautete: „durch die Sclaven, als ,Arbeitserldser', leben
wir selbst als Freie".
Fragm. 1052.
veaviac yctp öctic Oüv "Apri ctuy^,
KOixr] jiövov Kai cdpKCC, epya b' oubajaoö.
ÖpCiC TÖV €UTpdTT€2l0V, UJC f|buc ßioc
6 t' öXßoc ?Euj6ev Tic ecTi TTpaTMCXTiuv.
dXX* OUK IvecTi cT€(pavoc oub' euavbpia,
€1 ^r^ Ti Kai ToXm£»ci Kivbuvou juexa •
Ol Tctp TTÖvoi TiKTouci Tf)v cuavbpiav,
f) b' euXdßeia ckötov ^xei Kaö' *€XXdba,
TÖ biaßiOüvai jnövov del GripuijuevTi.
Nauck nennt den vierten Vers „nondura emendatus**. Und in der
Tiiat sind weder Hirschigs ö t' öXßoc ibc fginö^v den TTpaTjuaTUiV,
noch Schmidts o t' öXßoc ?£uj9ev rOrici TrpafjudTUuV, noch Weckleins
8 t' ÖXßoc cEuj viv TiGnci TrpafjLidTUJV, noch Herwerdens i&c i* öXßiöc
TIC ecTi TTpaTMdTUiv <bixa), noch Heirasoeths 8 t' öXßoc dgoxiuTaidv
Ti Tip. überzeugend.
Ich vermuthe, dass es heißen muss
8 t' ÖXßoc eEoTKUJV Ti8r|c' dupdrinova.
Vgl. Suppl. 863 ff.
fiKicra b' öXßuj TCiöpoc f\y, (ppövinua be
oiib^v Ti jLieKov €ix€v fj TievTic dvrjp,
qpeuTiAiv TpaireZiaic öctic cEotkoit' ötciv . .
Fragm. 1058.
eyOj Tdp eEuj XeKTpa auToic KaXoic exeiv
biKaiöv ecTiv oici cuYYripdco|Liai.
Dieser ,]ocus nondum emendatus' harrt noch der bessernden Hand.
Valkenaer schrieb A; eTUJ TrapeHiu X^KTpa coi KaXujc fx^iv, B. biKaiov
ecTiv, oici cuTTnpaco|Liai. Hense will ifd) Trap^Hiu ccpiv X^x^ KaXiöc
e'xeiv, oder statt Xexn auch ydiuouc, und hält auToic für ein Glossem
von cqpiv. Dürfte man auf einem so unsicheren Terrain sich mit
einer schüchternen Vermuthung hervorwagen, so schlüge ich vor,
eine Vertauschung der hinteren Vershälften vorzunehmen. Es spricht
vielleicht jemand den Gedanken aus, dass er auch anderen eine
Ehe gönne, da er selber jemanden habe, mit dem er sein Greisen-
alter verbringen werde. Ich sehe in KaXuic die Spuren von dXXouc^
das den Gegensatz zu dem betonten ifib enthält. Also etwa:
KRITISCHE STUDIEN Z. D. BRUCHSTÜCKEN D. EURIPIDES. 75
biKQiov dcTi XeKTpa Touc ciXXouc fx^iv •
€TÜJ Totp eHiü, ToTci cuTTIpaco^ai.^")
(über Toici vgl. Hirzel, de Ear. in comp. div. arte p. 59 adn.)
Fra^ra. 1061.
jLioxOoOjLiev aXXiüc öfiXu (ppoupouvrec t^voc *
flTlC TOP aUTT] ^fl 7T€q)UK€V (?VblKOC,)
Ti b€i (puXdcceiv KaHajuapidveiv irXeov;
^vbiKOC i8t im Cod. B. des Stobaios überliefert, die anderen Mse.
haben Ivbov evboc. Cobet ergänzte diesen Rest zu ciuppoveTv, Meineke
zu Koc^ia, Nauek zu fwojLioc, Mekler, wie es scheint, am treffendsten
zu fvbov <jLi€V€iv). Mir handelt es sich aber um die Schlussworte.
Nach der Überlieferung ist von einem Sündigen des Mannes die
Rede;^^) das ist doch offenbar widersinnig. In diesem Sinne schrieb
Mekler ri bei cpuXdccetv, }xr\ '^ajuapidvij ttX^ov; oder ti bei cpuXdcceiv;
Kd^ajiapTdvei ttX^ov. Schmidt : ti viv cpuXdcceiv |Lif| dSajuapTdveiv nXeov
(ti TiXeov = quid iuvat).
Ich halte für möglich
Ti bei qpuXdcceiv toö 'HajaapTdveiv irXeav;
Vgl. Fragm. 1027, 3 f.
veoc b* ÖTav
TTÖXX' eHajLidpTij, tt^v djuapTiav exei
eic yf]^ac auTOÖ toic Tpöiroiciv ^jucpuTov.^^)
über den Genetiv siehe Kühner Ausf. Gr. § 478, c, p. 603.
Fragm. 1063, 1-13.
bei TTuvGdvecGai yap ce vujv x^M^c ce'Gev.
TÖ jLiev jaeTicTov, outtot' dvbpa XPH coqpöv
Xiav qpuXdcceiv dXoxov ev jnuxoic böjuuiv •
ipq. Tdp öipic Tflc GupaGev fibov^c
ev b' dcpGövoici ToTcb' dvacTpuicpujjLie'vri 5
ßX^TTOucd t' eic irdv Kai Trapouca iravTaxoö
Tfiv öipiv e|LiTrXricae' dirnXXaKTai KaKoiv.
TÖ b' dpcev del toö KCKpujuiLievou Xixvov.
öcTic be jLioxXoic Kai bid cqppaTicjadTUJV
cuj2Iei bd^apTa, bpdv ti br\ boKUiv cocpöv lo
jLidTaiöc ecTi Kai qppovOuv oubev cppovei*
fiTic TCtp tijLiujv Kapbiav Güpa2[' e'xei
Gdccov jLiev oicTou Kai uTepoö x^tpiZieTai.
'") Die beiden Futura sprechen augenscheinlich für ihre Zusammengehörigkeit.
**) Nanck wollte schreiben ti bei (puXdccovx' K. T. X.
*^) Naack im Suppl. ad Trag. Fragm. liest mit Geuuadius c^JV^c^viiON.
76 EUGEN HOLZNER. KRITISCHE STUDIEN etc.
Das Fragment ist bei Stobaeus und außerdem sind v. 2 — 7 bei
Choricius pro mimis überliefert. Hinter v. 4 steht bei Choricius
der Vers
epqi b' ttKOueiv iLv qpuXdiTCTai kXuujv.
Steilen wir die zwei aufeinanderfolgenden Verse zusammen
€pqi Tctp öipic Tflc GupaGev fibovfic
epqi b' ÄKOÜeiv iLv qpuXdiTeiai kXuujv,
so ergibt sich sehr leicht die Correctur:
epa Tap öipic iLv (puXdiTerai Xiav (oder ßX^neiv),
epci b' dKOiieiv Tfjc 9upaci KXribövoc
Xiav und KXribövoc haben sich durch Abirren des Auges in kXuiuv
und fibovfjc verändert; das Xiav qpuXdcceiv greift genau auf denselben
Ausdruck in v. 3 zurück. — Nauck und Cobet haben öipic ver-
dächtigt und fiTic, resp. oijv Tic dafür einsetzen wollen. Aber abge-
sehen von Anderem stützt gerade das später folgende öipiv i^T[\r\'
caca das öipic auch an unserer Stelle. — In dem Wechsel d<5r
Subjecte zu epa wird wohl niemand etwas Anstößiges finden. Das
epqi ist ähnlich anaphorisch gebraucht in Fragm. 898, 7 und 9.
Für unerlässlich aber halte ich es, in v. 13 statt Xttpi2€Tai**)
KOucpiZiexai zu schreiben, eine Corruptel, deren Entstehung aus
der Minuskelschrift sich sonnenklar ergibt.
Prag. EUGEN HOLZNER.
Verzeichnis der behandelten Stellen.
Fragment
Fragment
Fragment
Fragment
Fragment
Fragment
22
252
359
550
739
951
29
261
362
552
757
964
52
270
389
564
776
1019
60
285
413
571
795
1052
62
286
426
605
797
1058
163
292
444
608
798
1061
172
297
475
626
804
1063
201
317
518
668
810
220
322
522
698
812
235
334
525
714
816
249
354
543
738
908
^') Mekler acceptiert KOU(p{Z^€Tat und macht mich darauf aufmerksam, dass
Nnuck in der ersten Auflage (Adesp. 458) xuJpi^CTai schrieb, eine Differenz, die
nicht recht erklärlich sei.
Zur Metrik der Oracula Sibyllina.
Die Fähigkeit der aus einem Explosivlaute und einer Liquida
im weiteren Sinne (Liquida oder Nasalis) bestehenden Consonanten-
verbindungen Positionslänge zu bilden hat im griechischen Hexa-
meter analog anderen Erscheinungen der epischen Verstechnik im
Laufe der Zeit mancherlei Veränderungen erfahren. Bei den späteren
Dichtern, die sich des heroischen Versmaßes bedienen, tritt ent-
sprechend der größeren Flüssigkeit des sprachlichen Materiales,
die sich in verschiedenen Momenten, wie namentlich in dem Über-
wiegen des daktylischen Rhythmus offenbart, deutlich die Tendenz
hervor, die Positionsbildung vor Muta cum Liquida einzuschränken
und die betreffende Silbe lieber als Kttrze denn als Länge zu ver-
wenden. Natürlich taucht diese Erscheinung nicht ganz plötzlich
und unvermittelt auf, sondern sie ist das Ergebnis eines längeren
Processes, der schon z. B. im philosophisch-didaktischen Verse des
Empedokles oder im bukolischen Hexameter der alexandrinischen
Zeit wahrnehmbar zu werden beginnt. Späterhin ist in manchen
Dichtungen eine wachsende Zunahme solcher Vernachlässigungen
zu verzeichnen, wie z. B. in den Orphischen Argonaütika, den
Manethoniana oder Quintus Smyrnaeus. Die Reformen des Nonnos
auf dem Gebiete der hexametrischen Verstechnik haben sich be-
greiflicherweise auch auf diesen Punkt erstreckt, so zwar, dass
die von ihm eingehaltenen Normen auch hierin den Eindruck
strenger Gesetzmäßigkeit machen.
Die Verfasser der apokryphen Sibyllinischen Orakel verhalten
»ich, wie die folgende diesem Thema gewidmete Untersuchung
zeigen soll, ihrer Zeit entsprechend: die Positionsbildung vor Muta
cum Liquida ist bei ihnen erheblich eingeschränkt, während die
Correption (in der Thesis) viel öfter zugelassen wird als im älteren
Hexameter; sie nehmen also den Standpunkt der jüngeren vor-
nonnianischen Technik in dieser Hinsicht ein. Der Natur der Sache
78 ALOIS RZACH.
nach werden wir diese Erscheinungen zu erörtern haben einerseits
in Bezug auf den Auslaut^ anderseits in Bezug auf den Inlaut:
in beiden Abschnitten werden die Wirkungen und Vernachlässi-
gungen der Positionsbildung auf ihre Bedingungen zu untersuchen
sein. Die auf einem Theile der Pseudophokylidea beruhende, von
einem Interpolator in die Sibyllinen eingeschobene Partie (II 56 bis
148) wird ihrer Eigenart wegen in einem Anhang am Schlüsse be-
sprochen.
I.
Von entscheidender Bedeutung ist der Umstand, ob die im
Auslaute stehende, kurzvocalisch schließende Silbe, der ein mit
Muta und Liquida anlautendes Wort folgt, unter dem metrischen
Ictus, also in der Hebung steht, oder nicht.
1. Im ersten Falle wird Positionslänge erzeugt: durch gewisse
Umstände erfährt jedoch diese metrisciie Erscheinung bei den
Sibyllisten eine Einschränkung.
Bei der Betrachtung des Materiales *) ist es nothwendig, außer
auf die Art der Combination von Muta und Liquida auch auf die
Stellung der gelängten Silbe in den verschiedenen Versarten, sowie
auf den rhythmischen Wert und die besondere Beschaffenheit des
betreffenden Ausdruckes zu achten. Für manche Fälle liegen Ana-
loga in anderen hexametrischen Dichtungen vor.
In der ersten Vershebung begegnen naturgemäß bloß einsilbige Wörtchen:
III 197 t( TipiIiTOV = Hom. i 14, Theokrit. XVII 11 «n derselben Versstelle,
III 143 TÖ Tp(TOV = Hom. Z 186, Hesiod. Theog. 313, Theokrit. XXV 24 ebenso
') Gleich hier sei bemerkt, dass es räthlich erscheint, da wo am Ende eines
Wortes, dem ein mit Muta und Liquida anlautendes folgt, das v paragogicnm bei-
gefügt werden kann, dies nicht zu unterlassen: einerseits weisen die Sibyllisten,
wie unsere Untersuchung zeigen wird, überhaupt einen beschränkten Gebrauch
der in Rede stehenden Positionslängen aus, anderseits wird jener Vorgang zumeist
auch durch Erwägungen anderer Art gebieterisch rerlangt. So erscheint durch die
HilbergVchen Gesetze der Silbenwägung (p. 42, 66, 67) die Beifügung des v un-
erlässlich in der zweiten Hebung bei II 304 TICOUCIV Tplc TÖCCOV, III 44 CT^p-
Souciv Kpu(piu)C, III 641 ^Xoujciv xpwcoO, XII 106 ccpiKT^ci TpoTra(r)Ci ist corrupt
(Herwerden (ppiKTOtciv Tpoiraioic Mneraos. nov. XIX 369, Buresch ccpiTXÖ^cr) T€
ir^ör|Ci Rhein. Mus. 1892 p. 346); in der dritten Arsis I 11 öi|jujcev, f^auK/|V, in
der vierten III 431 TOiciv K\doc, in der fünften IH 606 ^(hiouciv ßpoxoi, VIll 492
dviciciv 9\ÖYa. Mit Rücksicht auf die verschwindend wenigen Beispiele, wo in
Ausdrücken von der Form eines Tribrachys die Schlussnilbe durch Muta und
Liquida gelängt erscheint, empfiehlt es sich auch bei XI 310 ödKpuciv ßpoT^otC
in der dritten und III 105 ^ircciv xXOöccai, VIII 163 ?(pUY€v ßpOTÖc in der vierten
Arsis des v paragogicum beizusetzen.
ZUR METRIK DER ORACULA 8IBYLLINA. 79
in erster Arsis. Hiezu kämen durch Conjectur: XIV 309 ö irpiv, wie Alexandre
für 6c trpiv, das durch die Satzconstruction ausgeschlossen ist, geschrieben hat ;
ähnlich steht ö irpiv bei Theokrit XXV 23ft (jedoch in III. Arsis) nnd das rela-
tive und neutrale 8 irpiv bei Apoll. Rhod. B 754 (V. Arsis). Weiters habe ich
y 444 TÖ iTpiv |U^v für das unstatthafte TOtYdpTOt vorgeschlagen; in dieser Weise
steht die genannte Formel tö irpiv bei Hom. Z I2n, (p 32, Apoll. Rhod. A 497.
Ist meine Vermuthung VII ßO 6 irpöjuaxot (pop^ouci (0 iKirpo^oXövxa qp^pouc* alei,
¥ ^KirpOjLioXövTa cp^pov ye äei) richtig (vgl. die Note meiner Ausgabe), so wäre auch
diese Stelle hier beizufügen.
In der zweiten Arsis sind zu nennen:
ä) einsilbige Wörtchen:
IV 65 bi KpdTOC V 292 5^ övo(p€pi^
V 273 bk KpOi|iouciv III 292 t€ xpw<=<^v
VIII 206 bt bpÖMOC XIV 101 T€ ßpiapri
VII 2 öd irpii)Tr) VIII 180 xe qpXoTMÖv
Vin 211 6^ Y\uK€poO III 576 t€ Kvi'ccr)
VII 132 bä TX/|CovTai IV 13 t€ 5vo<p€p/|
IV 132 bt (pX^Hij V 287, XI 122, XIII 119 C€ rX/miüv
XI 314 bä Tvii)ci3
Die nothwendige Besserung des handschriftlichen xpwcöv T€ xciXköv T€ TU
292 hat Nauck vorgenommen (nach Horn. ^ 324), indem er einfach umsetzte xotXKÖv
T€ xp^c^^v T€; weiter käme hinzu XIV 268, wo ich aÖTol bk qppdccovrai für das
handschriftliche aCiTol diriqppdccovTai vermuthete, da der Zusammenhang keine
solche asyndetische Anfügung eines neuen Satzes verträgt. Hingegen ist von IV 69
irOpyiüV Te iTpr)viC|Uoi, wie 0Y geben, abzusehen, weil auf Grundlage der besten
Überlieferung ß (mjpyiwv t' 4|biirpr)C^o() sich zu schreiben empfiehlt mjpfiwv 4|li-
irpr)C|Uo{ T€, vgl. die Addenda und Corrigenda meiner Ausgabe p. XIX.
Von analogen Stellen führe ich außer der schon erwähnten (Hom. S 324)
noch an für VIII 211 t€ T^UKep^v Hesiod. Theog. 206, für HI 576 t€ kviccij
Hom. I 600, für IV 13 xe ovocpcpfjc Hesiod. Theog. 107 Fragm. 239.
b) pyrrhichische Ausdrücke:
XIV 61 Ciirö KpaTepiü IV 48 dirö irpiIiTric
V 122 Kard Kpr)|üiv(I)v XI 120 irpöc 2ti irXr)Ynv
XI 189 dvl irpo|udxoici I 248 Yva yvoir)
XIV 143 ^irl irpoxof|ci
Darch Conjectur käme hinzu I 261 ^vl Opu^toiciv, worüber ich in den
Krit Stnd. zu den Sibyll. Orak. p. 8 gesprochen habe. Die Verbindung XIV 143
^irt irpoxoQci stammt aus Hom. P 263 (= Apoll. Rhod. f 67); von sonstigen
Parallelen hebe ich hervor für IV 48 das ähnliche ^irl irpiiirrici bei Apoll. Rhod.
A 376 (IV), für XI 120 irpöc ^Ti (oder irpoc^xi) irXnrnv Theokrit. I 28 in yXx)-
q)dvoto, für I 248 iva yvoiri (das sich ganz ebenso z. B. bei Nonnos Metab. P 70
findet) Theokrit. XXV tva Tvutioi.
c) Wörter anderer Messung (also nicht einsilbige kurze oder pyrrhichische)
begegnen nnr ausnahmsweise mit Längung der Schlusssilbe in der zweiten Arsis;
immer wirken besondere Umstände mit. So stammt XII 249, 275, XIV 116 "Aprji
KpaT€piXi einfach aus Hom. B 516. Zu I 15 vi(pea bpocöevTa gibt ein Analogon
ApolL Rhod. A 1282 ir€Öia öpocöcvxa. IV 96 rjiöva irpox^UJv wiederum stammt,
wie die ganzen Verse 95 und 96, aus einem älteren Orakel, vgl. Strabon I 3, 7
so ALOIS RZACH.
p. 63 C =: Orac. ed. Hendefi 186. Bemerkenswert itt I 67 aOSccOc iiXii60v€c6* ;
dM^ Wortlaut ist nicht anzutasten, da er dorch die m Grunde liegenden Stellen
der Septiia^inta (Oenes. 8, 18; 9, 1, 7) ebenso ^esehfltxt wird wie dnreh den ana-
logen sibyllinischen Vers I 273 aöSö^cvot irXT)0uv6|ievot ktX^ wo die Partteipien
in derselben Reihenfolge erseheinen. Endlich bleibt %u nennen VI 23 irailovra
6viiT0lct vofmaciv; so bietet Laetantins, ans dem Angnstinns de dr, del 18, 2Ü
Bchöpfte ('ludentem mortalibns mentibns*); Q gibt ^Oövra OviiTOtav ^v ömiaav,
4> ¥ irTaiovra OvT)Totci vofmaav. Strnve dachte an die Sehreibiing iroilovr' ^v
8vr)T0tci vormaciv: indes dürfte mit Rücksicht auf das Zeugnis des fnr die Sibjl-
linen sonst so wichtigen Lactantius, das zom Theil durch ^V bestätig^ wird, kaum
f;twas zu ändern sein.
Die dritte Arsis ist mit äußerst spärlichen Belegen betheiligt; sanSchst:
I 231 NüLic (ppeciv XI 94 tr^vre 1Tpo^oXdlv
Heide in der ßchlassdilbe gelängte Wörter stellen nnveränderliche Ausdrucke
dar; irpojUoXdJV «chrieb übrigens für das überlieferte irpoceXOiiiv Nauck, während
Meineke an irpoceXidv dachte. Außerdem ist eventuell hier anzuführen I 99
^€T& 9p^C*; für den zweifellos verderbten (vgl. p. 8) Verseingang TaOTT]C, 6tti
«ppfcciv (B (ppaciv, P (pac(v) habe ich Krit. Stud. p. 5 TafÜTTfc, öm jiCTd 9p^c*
vermuthet: ähnlich hatte schon früher der Anonym. Londin. xaOrric, ÖTTi Ivl
rpp^c' conjiciert; vgl. den homerischen Vers Z 419, wo ^€Td q>pec( in der vierten
Arsis vorliegt. Hiezn kommt XIV 8 iTOp(pöp€a x^^^^vac
In der vierten Arsis:
a) einsilbige Wörtchen:
V 51 5^ Tpiroc IV 107 bt Tpcdcci
XII 170 bä Tpiroc IV 143 bk iiXarO
XIII 157 6d TpiTdrou V 177 bi cpXcT^OovTi
Die Stelle IV 107 ist zweifelhaft; Mendelssohn hat nach V 438 in an-
Hpreolionder Weise 6^ crpdjcci vermuthet.
Z« vergleichen sind Hom. b 651 bk xpiTOV Apoll. Rhod. f 516 bk rpiTOC (V),
Apoll. Hhod. r 1340 bk TpiraTOV (II), Apoll. Rhod. A 1198 bk iiXarOv, Hom. Z 211
Tf. rpXcT^Oouciv (II) und llesiod. Theog. 846 T€ qpXcY^BovTOC (V).
h) pyrrhichiscbe Wörtchen:
XIV 108 bxÖL KpaT€p/|v I 137 ^vl <pped
XI 52 bid Kpaxepdc I 243 kvi <pp€c(
XI 70 b\ä Kparepdc I 330 ky\ qppcd
XI 124 b\ä KpaT€p(ic IV 170 Ivl (ppcd
XI 209 M€Td KpaT€püüv IV 70 kn\ TiXarOv
XIV 326 Otto Kparepf^c II 324 dirö (pXcyoc
XIV 145 (jirö KpaT€piüv V 626 dirö (pXoYÖc
III 484 ^ttI xpövov II 19 Ciirö <pXoTÖc
III 109 ^ttI irpOT^pouc II 237 ^vl <pXoT(
XI 6 ktil TipOT^pouc Vni 200 nkya KpdTOC
XIII 24 knl irpuÜTou III 276 öti cppedv
IV 18 b\ä (pp€vöc III 624 irupl (pX^Eouctv
VII 188 bid (ppcvdc
Auf Vermuthnng beruht XII 262 dvd Kpdroc, wie Mendelsohn für das un-
zulässige iikfa KpdTOC, und XIII 3, wo Alexandre und ich für dq>€{XaTO bi\ xpövov
das nothwendige dcpciXar* Ib^ xp<5vov vorgeschlagen haben«
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINA. 81
Von analogen Stellen sind zu nennen Horn. B 40 hiä Kparcpdc, Horn. IT 447
dirö Kparepflc, Apoll. Rhod. A 793, A 962 iitX xpövov, Apoll. Rhod. T 126 Ini
irpOT^poiciv, Theokrit. XVlt 3 4vl irpcÜTOici, Hom. A 297 ^vl 9p€c{, Hom. P 432
^irl irXaTiliv, Apoll. Rhod. T 1018 dirö 9X6^0, Hom. I 468 biä qpXoTÖc, Theokrit.
II 26 M (pXcyi, Hom. 366 Trupl <pX^Y€TO, Hom. A 763 ^i^fa Kpdroc, Apoll.
Rhod. A 607 ^Ti (ppecC, Theokrit. XVII 14 5t€ 9p€c{v.
c) Sonst wäre nur der durch Conjectur gewonnene Ausdruck XII 236 ^T€a
Kpövoc zu erwähnen: in der verderbten Stelle XII 234 sq. 6lc ^xaröv blc cTkoci
6lc 6O0 iTXiipi6c€tev I irpöc toU il ^T]cIv ^TCpov xp<^vov habe ich deiKoct und
iTca Kpövoc vermuthet, Buresch irXiipiuGeir) . . . dr^uiv xpövoc. Auszuscheiden ist
III 299 Td t' icc6[i€va cppecl Oelvai, da nach III 164 iccöyiev' kv (pp€c( zu lesen ist.
In fünfter Arsis:
ni 21 T€ irX/iGoucav VIII 141 "Apca irpovojueOcct
V 303 T€ 9X€Y^6ouciv III 38 b6\xa q)pov€ÖVTUJv
XIV 234 T€ 9XeT^eovT€C III 822 dccö|üi€va irpö t' dövra
XIV 196 Ipxba iTp09^povT€C XI 319 dccd|üi€va irpö t' ^dvxa
Hiezu kommt auf Conjectur basierend III 700, wo Gomperz für das hand-
schriftliche ÖTt Kev juövov iv 9p€cl 9/)i;) zu schreiben empfahl juct ^vl 9p€c{,
was ich nur billigen kann.
Die meisten auf diese Hebung entfallenden Beispiele sind einfach aus dem
epischen Sprachgute übernommen; so III 21 = Hom. Z 484, III 822, XI 319 =
Hom. A 70, für V 303 und XIV 234 vgl. Hesiod. Theog. 846 T€ (pXcT^OovTOC (V),
für XIV 196 Hom. f 7 ?pi5a Trpoqp^povTai.
Angesichts des Umstandes, dass von Wörtern, deren rhythmischer Wert über
drei Kürzen hinausgeht, nur ein einziges (£ccö|U€va) und dies nur in einer durch
alten Gebrauch sanctionierten Formel in der Schlusssilbe Längung vor Muta
com Liquida erfährt, ist die Richtigkeit der von Alexandre herrührenden und auch
von mir angenommenen Conjectur III 327 ^XcOcccGc irpöc ÖXeOpov (vgl. I 313
^ireiYÖjuevat irpöc öXeOpov), obzwar sie sonst den Gesetzen der Verstechnik nicht
zuwiderläuft, immerhin noch fraglich. Die Familie gibt dX€i!)C€c9' elc öXeOpov,
y dXe0c€c9€ elc ÖXcOpov: vielleicht ist Dausqueius mit seiner Vermuthung ^XcCicecB'
elc TÖv ÖXeOpov der ursprünglichen Leseart näher gekommen.
In sechster Arsis:
I 267 V 362 oOpavöOt irpö. Die Formel stammt aus Hom. z. B. f 3.
Aus dem vorgeführten Materiale lässt sich das Verhalten der
Sibyllisten betreffs der in Rede stehenden metrischen Erscheinung
unschwer erkennen. Entsprechend dem allgemeinen Zuge der jünge-
ren Poesie, welche eine allmähliche Verwitterung der vocalischen
Endsilben wahrnehmen lässt, zeigt es sich, dass auch die Fähigkeit
derselben, durch folgende Muta cum Liquida gelängt zu werden,
selbst unter dem Einflüsse des Ictus bereits eingeschränkt ist.
Hiebe! kommt zunächst die Stellung der betreffenden Silbe
in den verschiedenen Arsen in Betracht. Als die zur Positions-
bildung noch am meisten geeigneten Hebungen erscheinen die zweite
und vierte; sonst ist nur mehr die fünfte noch erwähnenswert,
Wien. Sind. XY. 1898. ^
82 ALOIS RZACH.
wobei aber zu beachten bleibt, dass die Belege für diese Arsis
zumeist älteren Dichtungen entnommen sind.
Was die Beschaffenheit der Ausdrücke betrifft, deren Schluss-
silbe Längung erfährt, so stellen sich diese im wesentlichen als
einsilbige und pyrrhichisch gemessene Wörtchen dar; von
ersteren finden wir (mit Ausschluss der auf Conjectur beruhenden)
bei einer Gesammtziffer von 77 Beispielen 28, von der zweiten Art
32, zusammen 60 Fälle vor, demnach eine erdrückende Mehrzahl.
Wieso es kommt, dass gerade bei diesen Wörtchen die im all-
gemeinen eingeschränkte Positionsbildung im Wortschlusse zuge-
lassen wird, dafür gibt ihre Stellung im Satze die Erklärung. Bei
den einsilbigen Wörtern findet, zunächst bei den Conjunctionen
bi (15 Beispiele) und T€ (8 Fälle) inniger Anschluss und enge
Anlehnung an das nächste Wort, d. h. an den durch Muta und
Liquida gebildeten Anlaut statt, so dass die gelängte Silbe nahezu
zu einer Art inlautenden geworden ist. Ahnlich steht es mit dem
Fragewörtchen lij dem Artikel tö und dem Relativ 8. Noch mehr
tritt dieser enge Zusammenhang hervor bei den zweisilbigen Prä-
positionen, welche die große Masse der pyrrhichischen Wörter
ausmachen (27 Belege). Dadurch, dass dieselben sich eng an das
folgende Wort anschließen, fließen die beiden Wörter förmlich
in ein Ganzes zusammen. Drei Belege (ibe XIIl 3, iva I 248, öti
III 275) gehören Conjunctionen an, die ebenfalls mit den folgen-
den Worten zusammengehören; dasselbe geschieht bei den Ver-
bindungen jueya KpotToc (VIII 200) und Trupi q)X^Houciv (III 524),
die schon bei Homer zu lesen sind 365, A 753. Bei anderen als
einsilbigen und pyrrhichischen Wörtchen ist Längung der Sehluss-
silbe nur ausnahmsweise zugelassen: fast immer ist ein besonderer
Umstand dabei maßgebend. Zumeist geschieht es bei Imitationen her-
gebrachter epischer Verbindungen: dahin zählten wir das dreimalige
"April Kpaieptu aus Hom. B 515, das zweimalige ^cc6|Li€va Tipö t'
^övTtt aus Hom. A 70, das ebenfalls zweimal vorliegende oupavöOi
TTpö nach Hom. f 3, ferner fpiba TrpoqpepovTCC (XIV 196) nach
Hom. r 7 fpiba Trpoqpepoviai, riiöva rrpox^uiv (IV 96) aus einem
älteren Orakel (Hendeß 185), endlich veqpea bpocöevia (I 15) nach
Apollon. Khod. A 1282 irebia bpocöevra. Diesem letzteren Falle
parallel stehen die drei Beispiele, wo sonst noch ein einen Tri-
brachys darstellendes Wort in Betracht kommt: VIII 141 ^'Apea
7rpovo|Li€uc€i, III 38 böXia qppoveöviujv und das auf Conjectur be-
ruhende fiea Kpövoc XII 235. Bei Wörtern trochäischer Messung
Nai€ cppeci (I 231) und tt^vtc irpojiioXi&v (XI 94) wird ebenso wie
ZUR METRIK DER ORACÜLA SIBYLLINÄ. 83
bei einigen anderen Belegen (I 57 auHecOe ttXti0uv€C0' und VI 23 rrai-
loy/ja GvTiToTci vorjjLxaci) die Längung durch die schon oben angedeu-
teten Umstände begreiflich.
2. a) Steht die vocalisch auslautende Silbe, der ein mit Muta
cum Liquida anlautendes Wort folgt, in der Senkung des Verses,
so konnte schon im alten Epos die Positionsbildung nicht so
leicht erfolgen. Im Laufe der Zeit wurden immer engere Grenzen
gezogen, bis der Reformator der hexametrischen Verstechnik, Nonnos,
die letzte Consequenz zog,*) indem er in der ungeheueren Zahl
seiner Verse nur mehr sechs Belege zuließ, von denen zwei durch
den folgenden Eigennamen entschuldigt sind, während die anderen
vier sich als homerisch erweisen. Bei den Sibyllisten zeigt sich
auch in diesem Falle das Bestreben, die Positionslänge vor Muta
cum Liquida zu beschränken: in der Senkung ist sie im Wort-
schlusse analog dem Gebrauche der Jüngeren, wie z. B. des Quintus
Smyrnaeus®) nur in einigen sicheren Beispielen zugelassen, die zum
Bestände epischer Formeln gehören, und zwar nur in der Thesis
des ersten und zweiten Fußes.
Im ersten Fuße: III 828 uüc Td irpüÜTa, vgl. z. B. Horn. 268; eine
reiche Fülle von Stellen hat Ludwich gesammelt, Jahrb. f. Phil. 1874 p. 236. Hiezu
käme durch Conjeetur V 167 f^v TÖ TTpuÖTOV, vgl. Sib. Anal. Wien. Stud. XII p. 195
und Wien. Stud. XIV p. .31 ; ein Muster ist z. B. Hom. A 267. Ferner ist zu
nennen III 808 dXXä xpi^» entnommen aus Hom. A ö7 T 228; Quintus Smyrnaens
freilich sagt IV 92 äWä xpi\ 4v vr)6CCi mit Vernachlässigung der Längung bei
dXXd in erster Thesis, obzwar er anderswo, XII 278, T(jp C€ XPH ^^^ homerische
Reminiscenz (nach H 331, I 100, p 417) zulässt.
Im zweiten Fuße: III 211 tci TrpiXira, wie Hom. A 6, Apoll. Rhod. A
952, Quint. Smyrn. I 14 u. s.
Die Beispiele rä TrpiUra (und tö Trpöüxov) können als ein Ausdruck (xaTTpiIiTa)
gefasst werden, so dass streng genommen nur der einzige aus Homer recipierte
Fall äXKä xpf\ übrig bleibt. Denn was sonst noch scheinbar bei den Sibyllisten
von solchen Längungen sich vorfindet, stellt sich als Verderbnis der Überliefe-
rang dar.
Dahin gehört zunächst die Stelle I 145, wo in dem bekannten Zahlenräthsel
eine arge Corruptel sich eingeschlichen hat: Kai Tp€tc xplc 6€Kd6€C Ci3v f* ^'^Td*
YVoOc bä Tic €l|Lii ktX. P gibt cOv YCip ^irxd, V ciJV Totc ktirä. Der Fall involviert
schon eine grobe Verletzung des dritten Hilberg^scben Gesetzes/) Verschiedene
Verbessemngsvorschläge sind hier gemacht worden: noch am wahrscheinlichsten
ist Alexandres Vermuthang cOv rote 6uc{ oder 6iccotc, wodurch die längst von
Canter vorgeschlagene Auflösung des Zahlenräthsels (der Zififer 1692 entsprechend)
*) Vgl. Scheindler, Quaest. Nonn. p. 22.
•) Vgl. liudwich, Jahrb. f. Phil. p. 236.
*) Siehe Hilberg, Silbenwägung p. 18 und 20 und meinen Aufsatz 'Zur Vers-
technik der Sibyll.* Wien. Stud. XIV p. 20.
84 ALOIS RZACH.
möglich ist Indes ist es schwer, auf so schlilpfrlgem Boden eine definitive Ent-
scheidung zu fällen.
Gleichfalls schlecht überliefert ist I 99 xaiÜTiic, ÖTTi (ppecclv dKO^avTOV
vöov elxov,*) wo P ganz verderbt (padv bietet. Da hier die Endsilbe von 6tti
in der zweiten Thesis vor qppcccCv geläugt wäre und außerdem eine Präposition
vermisst wird, so habe ich |U€Td unter gleichzeitiger Reception des von einem
Anonymus vermutheten dKo{|Lir]TOV (für dKij|LiavTOv) in den Text gesetzt (vgl. p. 4).
Nach der Sippe lautet I 243 iKßaXev, ö(ppa YvCp ^vl (ppcciv, während
V statt öqppa die Conjunction tva gibt. Längst schon hat Opsopoeus Yvoir) her-
gestellt: aber die sehr bedenkliche Längung der auslautenden Silbe von öqppa
sowie ein weiterer Umstand ^) hat mich bestimmt, noch ein k€ einzufügen, das in
Finalsätzen im epischen Sprachgebrauche hinzutreten kann, vgl. Hom. M 26 (an
derselben Versstelle) cuvex^c, öqppa K€ Gäccov dXiirXoa T€(x€a Qeir] oder aus
einem jüngeren Epos Orph. Argon. 852 (Abel) Öqppa Ke Tr€ipr]0€lc ddGXuiv . . . |
Kijöac äXr] xp^ceiov (ebenso öv, wie Hom. p 298 öqpp' öv ÖTOi^v).
Weiters wird auch V 170 Kai iroTaiLiöc Tißepic C€ KXaucerai zu ändern
Rein, indem diese Längung des C€ in der Senkung des dritten Fußes dem sonstigen
sibyllinischen Gebrauche nicht entspricht. Deshalb habe ich (Wien. Stud. XIV 31)
die Schreibung c^ fe KXaüccxai vorgeschlagen, zumal XI 296 und XIII 128 bi
ce KXaiicexai vorkommt (in vierter Thesis),
Endlich ist noch XI 23 zu erwähnen: die Überlieferung (Q) lautet: 0ÖV0|Lia
bä cxncei ToO dKpocTixtou tö Ypdmua, wonach in der fünften Thesis das Wört-
chen TÖ Längung erfahren würde, ein ganz singulärer Vorgang.') Dies fühlte Ale-
xandre, welcher toO dKpocTixtoio tö fp&n[ia zu schreiben sich entschloss; da
aber allem Anscheine nach auf den ersten Buchstsben (0) des den nächsten Vers
einleitenden Wortes (qpdcfava) hingewiesen wird, mit welchem der hier angedeutete
Name Tharao' anhebt, so liegt es näher an cxi^C€i€V dxpoCTixiou töÖ€ Ypd^MO
zu denken. In jedem Falle aber ist die Längung des tö Vor Ypd|a|Lia in der fünften
Thesis unzulässig.
2. b) Die regelmäßige Erscheinung, die wir bei kurzvocalisch
auslautender Endsilbe vor Muta cum Liquida, wenn jene in der
Senkung steht, wahrnehmen, ist die Vernachlässigung der
Positionsbildung. Für die spätere hexametrische Poesie, und
so auch für die Sibyllinen ist, wie oben schon angedeutet, die
höchst bedeutende Zunahme dieser Erscheinung, die übrigens auf
einem natürlichen Entwicklungsprocesse beruht, charakteristisch
gegenüber der bescheidenen Zahl solcher Fälle in der älteren
Technik. Ein Vergleich mit Homer, Hesiod oder Apolloniog Rhodios
lässt die ungebundene Bewegung der Sibyllisten in dieser Hinsicht
weit gediehen erscheinen.
Es ist nicht gleichgiltig, von welcher Art die Verbindung der
Muta cum Liquida ist, d. h. ob ein p oder X oder der Nasal v in
•) Vgl. Hilberg a. a. O. p. 20 und 28.
«) Vgl. meinen Aufsatz: Zur Verstechnik der Sibyll. Wien. Stud. XiV p. 21.
'') Vgl. Uartel, Hom. Stud. I^ p. 88 und meine Auseinandersetzung Wien.
Stud. XIV p. 81.
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINA. 85
Betracht kommt (mit jn liegt bei den Sibyllisten überhaupt kein
Beispiel vor). Ebenso sind betreffs der verschiedenen Senkungen
des Verses (resp. der ersten oder zweiten Kürze derselben) ganz
bestimmte Unterschiede wahrnehmbar. Ebens^o wie diese Momente^
ist auch die Beschaffenheit der Worte, deren letzte Silbe der Muta
und Liquida vorausgeht, zu beachten. Um aus diesen Detnilpunkten
die allgemeinen Normen ableiten zu können, soll hier eine über-
sichtlich geordnete Darstellung des einschlägigen Materiales gegeben
werden, unter Bezeichnung der Stellung im Verse und Hinweis
auf geeignete Analoga aus hexametrischen Dichtungen der Zeit vor
Nonnos. Es erscheint die Positionsbildung vernachlässigt vor fol-
genden Ausdrücken:
a) In der ersten Kürze der Senkungen:
1. Thesis.
ßpoTiXiv III 107, V 232, ßpoTotci B'ragm. I 18; vgl. ßpoTÄv Horn, t 170 ßpoTolc
Maneth. I 6
epiaiuißoc VIII 130, XIII 129
KpdTOC VIII 67, XIII 3, vgl. Hom. Y 121 (aber 3 a)«)
KpCctv III 687, vgl. Kpkeic Maneth. II 315 (aber 3 a), KpCciv Orph. Argon. 428
Abel (aber 5 a)
KpÖTtüv IV 82*»)
TTpöiravTa II 186*
irpöc in 192, 559, 696, V 113, VIII 488, vgl. Hom. f 156 und Quint VIII 139
irpocoxO(Ziüv III 271
irpo(piiT€tiouca III 811, VIII 3, 7rpoqpr]TeiJ€iv III 822, irpocpr^xeOcoua VII 133,
irpocpiiTeOcai III 699, 812
Tpir^KOCiUJV V 21, XII 89, 148, Tpir]KOc(r]C V 38, 42, Tpir]KOc{ouc VIII 148
Tpkqj VII 189, vgl. TpiTT) Hom. k 356, Tpixaic Maneth. V 278
Tpidiv V 24
Xpövuiv m 649, 728, vgl. xp<^vqj Quint. II 334 (doch 3 a)
ßX^ireiv V 426
KXövip IV 68
kXovOiv VIII 434, vgl. kXovi^ici^ Quint. VIII 41 (aber 5 a)
KXubuJvicGetca I 289, vgl. kX06ujv Ilom |li 421 und kXu6u)voc Orph. Argon. 688
(aber 2 a)
irXdva III 68, vgl. irXdvuJv Maneth. I 4 (doch 4 a)
irXdvac (Subst.) Ill 231
") Die Stellung der nicht gelängten Silbe in der ersten oder zweiten Kürze
einer Thesis wird durch die Zahl derselben und den Buchstaben a oder b an-
gedeutet.
^ Die Sternchen bezeichnen durch Conjectur gewonnene Belege.
86 ALOIS RZACH.
2. Thesis.
ßp^cpoc VIII 475, 478, vgl. ßp^cpn Maneth. VI 41 (aber 3 a), ßp^cpecctv Maneth.
VI 19 (aber 5 a)
ßpOToi I 157, III 862, 641, 813, ßpoTOiciv III 120, 196, 210, ßpoTOtc III 155,
ßpoToOc I 391, III 182, VIII 198, XI 136; vgl. ßpoTOlci Hom. Hymn. Aplirod.
32, Quint. V 576, ßpoToOc Maneth. III 46
ßpoxdc Fragm. I 32
bpdKWv VIII 88, 6pdK0VT€C III 794, vgl. 6pdK0VT€C Quint VIII 348, ferner bpd-
KOVTQ Horn, r 33, bpdKOVXoc Apoll. Rhod. f 1178
öpaiaoOci II 48
Gpövtu IV 123, vgl. Opövouc Quint. VI 169
Opöoiciv Vni 49*
Kpaxaiöv V 67, vgl. Kpaxaiöc Hom. c 382 (doch 6 a), KpaxaioO Quint. Ill 110
(doch 3 a)
Kpdxoc VIII 79, XII 34, vgl. Hom. Y 121 (doch 3a)
Kpößuroi in 474*
Kpövoc III 110, Kpövqj III 129, vgl. Kpövoc Maneth. II 177
^^pö^oc VII 48
Trpöc III 268
Tpdrov XIII 169, vgl. xpdrouc Hom. i 239
xpdiaovxa VIII 347
xpöiuoc I 147, vgl. Quint. II 641, XII 399 (doch 3 a)
Xpövip V 20, VIII 471, XPÖVUJV III 280, xP<ivoic VIII 457; vgl. xpövov Maneth.
III 136
KXdboici V 60, vgl. KXdboi Lithik. 630 Abel (doch la)
KXiGricex' XIV 140*, vgl. KXiöflvai Hom. a 366 (jedoch öa)
TrXdvr]C VIII 58, vgl. trXdvriv Orph. Argon. 26
cpX^ßec I 265, vgl. Quint. XI 192 (doch 3 a)
3. Thesis.
ßpoxoi III 104, 690, 776, IV 162, V 144, 276, VIH 224, XII 120, Fragm. 1 26,
ßpoxOiv in 522, 638, 782*, IV 9, V 80, 419, Fragm. I 6, ßpoxoTc I 337,
III 98, 232, 638, 563, 623, 633, 812, V 64, VIII 244, ßpoxouc IV 182, V 471;
vgl ßpoxoi Hom. x 360, Quint. IV 64, ßpoxiliv Hom. H 446, Apoll. Rhod.
B 230, Quint. II 646, Maneth. II 16, ßpoxotc Hom. Hymn. XXXII 13, ßpo-
xouc Quint. Ill 499
ApdKWV V 622, vgl. Hom. Z 181, Apoll. Rhod. B 406, Quint. VI 268
Gpdcouc V 386, vgl. Gpdcoc Quint. I 289, Gpacelc Maneth. II 469
Gpövoc VIII 476, wie Hom. Z 308
Kpaxan'jv III 22, vgl. Kpaxaifl Quint. I 692, dann Kpaxai/jv Quint. XI 194 (doch
in 6 a)
KpixiP)piov Fragm. I 18, vgl. KpCccic Maneth. U 316
Kpövoc I 292, III 121, 148, Kpövip III 181, Kpövov III 127, 150, 201; vgl. Kpövoc
Maneth. VI 158, dann Hom. 479 (diese Stelle aber 6 a) und Maneth. II
177 (2a)
irpö III 310, wie Hom. 351, Apoll. Rhod. A 84
iTpO|Lidvxta III 227 ist als unsicher bei Seite zu lassen.
ZUR METRIK DER ORACÜLA SIBYLLINA. 87
TTpoTrovT(6oc III 442, XIV 165, TTpoirovrlöi XIV 102; vgl. TTpoTrovxiboc Apoll.
Rhod. A 936, 983
Trpöc II 241, III 137, 526, 591, vgl Hom. E 274, Orph. Argon. 53, Quint. I 708,
Maneth. IV 523
Trpoctbirou III 679, vgl. irpöciwira Horn, u 362
irpoxeivac VIII 251
Trpo(piiT€UCUJ I 2, Trpo(priT€Ocai III 163, 298, 491
Tpißou III 720, tpißoi III 777, vgl. xpißov Orph. Argon. 69
Tpir]Koc(ujv XII 121*, vgl. xpiriKÖcioi Hom. 5 20 (doch la)
Tpici3XXaßov XI 163*
xpixov III 544, vgl. xpixoc Hom. M 96
xpöjLioc III 532, vgl. Quint. II 641
xpoiraiocpöpujv XIV 343
TpÖTTOV III 430, vgl. xpOTTfjc Maneth. II 40
xpoqpfic I 58, xpoqp/iv VII 39, vgl. xpoqpflc Maneth. VI 19; dann xpocpoO Hom. t
489 (aber la)
(ppcvCüv Fragm. lU 23, wie Orph. Argon. 398, Abel; vgl, auch tppiyac Quint. IX 53
q)pov€tv III 155
0pOT€C III 205, 0pUT«I»v XI 132
Xpövou III 158, xpövov I 295, V 1, 361, xpövoic III 289, vgl. xp6vip Quint. II 334,
Xpövwv Maneth. III 415, xP<^vouc Maneth, III 135, 417
ßXdTTUJv Vin 104, 203*, 282
KXixwp* (KXixoc) III 346
KXövip V 438*, vgl. KXovncij Quint. VIII 141
kXdxöc XIV 103, kXuxiFi V 88, XI 234, XII 202; vgl. kXuxöc Quint. Ill 237, kXuxh
Quint. IV 48
irXdcev I 22, irXdcäc III 24
qpX^ßec Fragm. I 14, wie Quint. XI 192
4. Thesis.
ßpoxuiv VIII 371 (in einem interpolierten Verse), ßpoxoic V 429
Kpaxiöv Fragm. I 17, KpaxoOv XIV 279
irpöcuiirov H 310, VIII 366
Tpi»]KOcioici XIV 60, wahrscheinlich corrupt
Tpoqpöc I 198, vgl. XpocpoO Hom. x 489 (jedoch la)
ßXdTTUJV VIII 368
irX^€iv I 94, vgl. irX^UJV Hom. H 88 (3 a) und TrX^ouca |a 70 (6 a)
5. Thesis.
ßpaßela II 149, vgl. ßpaßeiic Maneth. V 262 (3a)
ßpaßeOcci II 45
ßpdöuve III 624, vgl. ßpabOc Maneth. IV 432 (3 a)
ßpöxeiov XIV 347, ßpoxeiaic III 259
ßpoxolcw I 219, 343, III 42, 154, 173, 335, 601, 631, 662, 759, V 68, 103, 240,
301, 331, Vm 10, 473, XI 56, 109, XIV 168, Fragm. III 12; vgl. Hom. X
31, Quint. I 299, Maneth. II 211
88 ALOIS RZICH.
öpdKovTOC Vin 116, bpdKOVTac I 17, vgl. &pdKOVTOC Qaint. XI 74, Bianetb. II 69,
6pdK0VT€C Apoll. Rhod. T 1216, Quint. V 39
epövoictv IV 54, Tgl. Horn. 422, Apoll. Rhod. A 719
KpaTQifi XI 204, 288, XII 193, Kparaiöv III 739, KpaTatf) XIV 136, Kparaiotc
XI 112; vgl. Kparai/) Horn. E 83, KparatCp Quint. I 24; ferner Kparaiöc
Horn, c 283, Maneth. I 119, Kparai^ Quint. I 742
KpaxoOca V 186, KpaxViceic V 441, Kpaxficei IH 424, V 13, 61, 366, VIII 68, 134,
169, 248, Xn 24, 176, XIV 360, Kpar/jcuiv III 49, KpaTiJqj XI 93, Kpa-
T/|cac XI 168
Kpövoio ra 162, 157, 200*, VHI 46, XI 133, vgl. Horn. E 721, Maneth. VI 76
iTp{v, u. ZW. in TO irpCv XIV 48, 214 r= Theokrit. X 2; vgl. hiefÜr auch Incert.
Idyll. Vni (= Mosch. IV) 2 (doch 3 b), dann rd irpiv Empedokl. 182 St
(ebenso 3 b)
Trpö IV 118, vgl. Quint. I 437 (aber 3 a)
TipoßdXXou V 236
TTpobiiXov V 37
TTpobdicet V 310, wofür sehr wubrscheinlich mit Herwerden iTpof|C€i en schreiben ist.
irpoXeCiinj XI 47, irpoXeCiiiei VIII 132, XIII 127
Trpövoia V 227, 332
irpöiravTa II 207*, lU 80, VUI 337*, vgl. Trpoirdcac Horn. B 493
irpöc m 121, 314, 634, 773, 799, IV 162, VII 67, XIV 190, vgl. Quint U 161,
Maneth. II 262
irpocdtiici XIV 97, vgl. irpocduTCi Maneth. n 443, 498, III 61
irpoc^XGi^ XI 318
irpöctüTTOV in 649, 657, irpocuÜTrou V 59 ; vgl. irpöcujirov Quint IV 486, irpocüdirou
Quint II 623, Trpöcujira Horn. T 286
7rpoq)flTai III 682, 781, irpocpiiTOöv I 386, V 239, irpocpf^xiv III 818
xpdTrerav V 470, Vm 304, 403, xpairdraic XI 223; vgl. xpdircZav Hom. a 138,
Quint. VII 223, xpair^Jaic Quint XIH 146, Maneth. III 192
TpißaXXotc XI 188*, XIV 70*
xp^cpccOai III 189, vgl. xpdcpei dorn, e 422 (3 a) und Quint I 627 (3 a), xpaq)i^-
covxai Maneth. IV 696 (3 a)
xpöiraia V 256
(ppovoOca III 732, q)pove1x€ XIV 2, vgl. qppovoOvxac Maneth. IV 498
OpuTiIiv m 169, 614
Xpövoio n 186, III 50, VIII 137, 139*, 221, XI 94, vgl. xpövoiciv Maneth. I 188
ßX^irovT€C V 466
YXdyouc II 818*, vgl. tXdroc Quint III 137 (3 a)
KXiOetca VII 160, kXiG/icij VIII 77, vgl. kXiG^vxc Quint XIV 173 und KXiBflvai
Horn, a 366
TiXavöcGc III 29, irXav/icei III 68, irXavnGclc III 276
b) In der zweiten Kurse der Senkungen.
1« Thesis.
ßpdi|Lia I 367, Vni 303
Ypdmuax* I 141
epnvficouciv II 297, XI 69
ZUR METRIK DER ORACÜLA SIBYLLINA. 89
TrpaOc Vra 236*
TTpiaimibriv HI 427, wie Hom. = 375
irp(v I 3, wie Horn. T 313
iTpoc6oKdovT€C II 181
7rpöce€V V 192, wie Quint. VI 199; vgl. auch Apoll. Rhod. f 477 (2 b).
irpÄT* III 820, vgl. öv Tiva irpüjxov Horn, f 320 und Quiut. III 238; außerdem
in 2 b ÖT€ irpöÖTtt Apoll. Rhod. A 1080, t( vij irpüÖTa Quint. XIV 289
irpuJTOYÖvuJv XIV 263
irpujTÖirXacTov I 286
Tp€lc V 61* Vin 66, XII 95, 176, XIV 68, 247
TpiiiKoduiv XIV 126
Xpuc/|€VTac Fragm. III 25, vgl. xpV)C6(r]v Orph. Argon. 326 Abel, xpv^ceioici, Quiut.
IX 294, Maneth. V 22; ferner denselben Ausdruck, aber in 4 b im Hom.
Hymn. Demet. 431
iTXa2:o)Lidvoic Vm 368, vgl. irXdrei Maneth. III 122 (jedoch 5 b)
iTXf)6oc VIII 89, vgl. Maneth. II 299 (jedoch 2 b), dann irXiiGOoc Quint. VI 619
trXncOi^cij in 311, vgl. TrXr]cd|Li€VOi Quint. XIII 138
irXiipüdcei I 359, VUI 278, irXriput^cavxec VIII 66; vgl. TrXnpoc^Xnvov Maneth. II 490
irXoOv VIII 237, vgl. irXöoio Orph. Argon. 556 Abel (doch 5 a)
trXu)T€Ocouav V 448, vgl. nXu)Ta( Dionys. Perieg. 465
2. Thesis.
XpucoO VIII 27, vgl. xP^cea Quint VI 256 (jedoch Ib)
irXncidcei III 185
cpX^Seiev III 761, vgl. cpXoTÖc Maneth. IV 318 (3 a)
fvoir] 1 243* nach meiner oben p. 8 erwähnten Lesung öcppa k€ fvoix]
3. Thesis.
TpdiLi^aT' I 142, vgl. Ypdmuaxoc Maneth. IV 436
epijKOiv V 333, vgl. Hom. E 462 (jedoch 5b) und Apoll. Rhod. A 799 (lb)
eprjcKeinv VHI 486
irpecßi3T€pov XHI 80, 87*, irpecßDxdpujv VIII 271
Trp(v in 819 (in & irpiv), vgl. xd irpiv bei Empedokles 182 St
Tpelc XI 76
TpwiKÖv VIII 161, vgl. TpiJbiov Quint. II 369 (2b) und Tpwidbwv Hom. I 112 (Ib)
Xp/jciima VIII 383
tX/||uiov€C VII 124
iXficeai XII 105, vgl. xXrico|Liai Quint. X 430 (4 b), xXncex Maneth. III 144 (4b)
4. Thesis,
ßpacco^^vr) IV 109
Tpd|ui|Liaxoc V 16, XIV 205 = Maneth. IV 435 (3 b)
OpT|vf|COVxat U 168
90 ALOIS BZACH.
Kpelccov VII 110
irpriuv IV 1Ö9, vgl. irpiiO Orph. Argon. 760 Abel
irpöc Fragm. in 41
irpöcOev II 214, 255, 343, V 90, vgl. Quint I 789
XpriCTÖc I 169
Xpucoir^biXe V 434, vgl. xpwceoTdpcoic Orph. Argon. 840
*
KXdciuaTa VIII 277
KXaOcerai XI 296, KXaOceO* XIII 128, vgl. KXaioiJCr]C Horn, u 92 (1 b), kXqIov
Quint. II 633 (2 b)
KXnpov III 114
KXr]piJü9€tcav V 322, Buresch vermuthet kXucOcIcqv
TiXeiovac II 30, 320, VIH 210, XI 238, irXcCova Fragm. Ill 18, vgl. hi nXiiuv vOH
Horn. K 262 (6a), irXdcu Hesiod. Erg. 690 (la)
TrXTi|Li)LiOpiiTai IV 61, vgl. nXimiuupecKev Quint. XI 161 (1 b), TrXimiuiiipouca Orpb.
Argon. 883 Abel (lb)
ttXtipiJuc61€v XII 234, trXripuucavTa III 26, irXiipiJbcaca VIII 150, XI 273
TrXouTOC II 18, vgl. ttXoOtov Quint. VII 678, ttXoOtoc Maneth. I 218 (aber 6 b)
0vriT^ 1 6, GvriTd V 278; vgl. Ovtitöc Quint. I 93
TTveOiLia VII 67, irveO|LiaTOC VIII 297, TrveO)LiaTi VII 69, Fragm. Ill 40; vgl. itvi-
oucav Hesiod. Erg. 319, TrveO|Liaciv Maneth. V 160 (aber 3 b)
5. Thesis.
ßpovTiIJV VIII 433
ßpuT|Liu)v II 332
Ypd|Li|Lia XI 23*
bpncxric IV 119»
Kpa(v€i III 693, vgl. Kpalv€V Orph. Argon. 64
KptjLia V 444*
Kpivwv II 243, VIll 112, Kpivei VIII 222, Kptvai VIII 82; vgl. Kpivd^ievoc Horn.
A 697 (1 b)
Tip\i)Tr\ VIII 38, irpiJjTTic XU 177*, irpiOxriv V 21, 25, XII 39; vgl. irpOüTOC Horn.
p 276 (lb) und trpOUTOi Quint. XIII 378 (4b)
TpdXXic V 289
Tpiccd II 188, TpiccilJV XIV 69, 106; vgl. xpiccnv Dionys. Perieg. 331, Tpiccaf
Orph. Argon. 897 Abel
Tpoir\c XI 132 = Quint. I 17
cppdHai I 213*
XpucoO m 13, xpv^cotc ni 67; vgl. xp^cea Quint. VI 256 (lb)
ßXnOeic XIV 76* vgl. ßXriTÖc Quint. Ill 429
KXaOcuj I 190, vgl. KXatov Quint. II 633 (2 b)
KXrjreiv III 660
irXeupdv I 373
TiXeucei VIII 348
irXrirnv HI 519, vgl. irXrirt Qui»«^- VIII 332
irXfjeoc I 235, Fragm. HI 7, vgl. TrXfiOuoc Quint. VI 619 (1 b)
TiXnci;! IV 133
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINA. 91
TrXoCiTip m 189, 657, XIII 66 = Maneth. III 238, vgl. auch irXoÖTOV Quint, VII
678 (4 b) und Manetb. II 262 (Ib)
TXniLiuiv VIII 176, vgl. TXf||Liova Quint. VIII 399
XXujpöv I 239, vgl. Horn, k 234
evTiTifj VIII 449, evr]TOtc III 204, VIII 263, wogegen GvnTfJ IV 10 entfallen
dürfte, vgl. meine Bemerkungen Wien. Stud. XIV p. 24 und Metr. Stud, zu
den Sih, Orak. p. 47; siehe die Correptionen von Gviixalc bei Empedokl. 391
St., Maneth. II 207, IV 71, dann evr]TÖC Empedokl. 356 St., Quint. I 660,
ÖvriTÄv Empedokl. 376 St., Maneth. II 195, endlich GviitCJ» Incert. Idyll.
VIII (= Mosch. IV) 55 (dies aber 4 b)
irvoi/|v VIII 144, vgl irvoif) Qnint. V 637
Das hier beigebrachte Material ist nach verschiedenen Rich-
tungen lehrreich. Zunächst tritt sehr deutlich die große Neigung
zur Vernachlässigung der Positionsbildung hervor: während wir in
den Sibyllinen rund an 80 Fälle der Positionslängung im Aus-
laute unter Beihilfe des Ictus vorfinden, ist dieselbe äußerst selten
in der Senkung zugelassen, u. zw. nur in zwei Ausdrücken, die sich
als alte epische Reminiscenzen ergeben ; dagegen ist die Längung in
der Thesis nicht weniger als etwa 400 mal unterlassen. Die Correption
findet indes nicht in allen Senkungen des Verses gleichmäßig statt.
Im allgemeinen ist hervorzuheben, dass weit mehr als zwei Drittel
aller Beispiele auf die erste Kürze der Thesis entfallen, wogegen
die zweite sich mit dem restlichen Drittel begnügen muss.
In der ersten Gruppe stehen die Belege für den dritten (85)
und fünften (116) Fuß voran: was den dritten betrifi't, so ist es die
an^ieser Stelle (trochäische Cäsur) eintretende Pause im Vortrag,
die es ermöglicht über das Hindernis, das die Muta und Liquida
dem vorausgehenden kurzen Vocal entgegensetzt, leichter hinweg-
zukommen: diese Consonantenverbindung wird bei dem erwähnten
Umstände nicht als stark genug empfunden, um eine metrische
Länge zu erzeugen. Für die Correption im fünften Fuße ist zu
beachten, dass in den späteren hexametrischen Poesien der dakty-
lische Rhythmus im Versschlusse der herrschende wird. Die große
Veränderung, die in Betreff solcher verstechnischer Fragen sich
vollzogen hatte, als die Sibyllisten ihre apokryphen Weissagungen
und biblischen Erzählungen in die Ofi'entlichkeit treten ließen, wird
uns, wenn wir Vergleiche anstellen, besonders deutlich. Bei den
Sibyllisten ist die Positionsbildung in der ersten Kürze des fünften
Fußes bei einer Gesammtzahl von 4220 Versen 116 mal vernach-
lässigt, in der ersten Kürze des dritten Fußes 85mal: in den beiden
homerischen Epen sind nun ebenfalls diese zwei Versstellen die-
92 ALOIS RZACH.
jenigen, welche die meisten Correptionen vor Muta cum Liquida
ausweisen 278, resp. 202 Belege): aber was sind diese Ziffern gegen-
über der ungeheueren Zahl der homerischen Verse? Die hesiodi-
Schen Dichtungen ergeben für die erste Kürze des fünften Fußes
29, des dritten 24 Beispiele; weit strenger verfährt ApoUonios
Rhodios, der nur 18, beziehungsweise nur 9 Fälle enthält: bei ihm
erscheint also auch die Stellung in der trochäischen Hauptcäsur in
dieser Beziehung als wirksamer.
Beiläufig sei bemerkt, dass Nonnos in seinen beiden Dich-
tungen 393mal in der ersten Kürze des fünften, 183mal in der des
dritten Fußes Vernachlässigung der Positionslänge zuließ.
In der ersten Kürze der ersten und der zweiten Thesis er-
geben sich in den Sibyllinen nahezu gleichviel Correptionen, 38
resp. 39 Belege; bei Homer zählt man 28, resp. 27 Fälle, bei He-
siod 6, resp. 3, bei ApoUonios Rhodios 2, resp. 1 ; bei Nonnos 41
resp. 30 Beispiele.
Betreffs der ersten Kürze in der Senkung des vierten Fußes
nehmen die Sibyllinen eine besonders bemerkenswerte Stellung ein:
während keine der oben zum Vergleich herangezogenen Poesien an
der genannten Versstelle auch nur einen Beleg bietet, da hier die
gemiedene xojLxf) Kard xeiapTOV xpoxaTov einfällt, finden wir bei den
Sibyllisten, welche, wie anderwärts auseinandergesetzt werden soll,
diese Nebencäsur unter Umständen nicht so anstößig fanden, mehrere
vor; unzweifelhaft sicher sind folgende:
I 94 fiXXqj bh. TrXeeiv laeju^XriTO
I 198 ?cr) be xpocpöc Ttepi Ttaviujv
II 310 VIII 356 dTTOCTpeijiei cpavepujc tö ttpöcujttov dir' auioiv
XIV 279 ÖTTÖT* äv TÖ KparoGv dTTÖXriTai
Fragm. 1 17 dTravra Kparujv bid rraviöc
VIII 368 Ktti ujTa, ßX^7TU)v kcCx ökouwv.
Drei weitere Stellen erscheinen kritisch unsicher: zunächst
V 429, wo in der handschriftlichen Überlieferung oök In fäp TreXeiai
beiXoici ßpoTOici beivd ein Wörtchen ausfiel, das aller Wahrschein-
lichkeit nach TÖre ist: ich bin jetzt der Meinung^ es sei unter
gleichzeitiger Umstellung von TT^Xeiai zu schreiben ouk Iti ydp bei-
Xoici ßpoToTc TT^Xerai röxe beivd. ^**)
Entschieden corrupt ist XIV 60 ^repoe bk dvaS le rpiTiKOCioici
jueG^Hei, ohne dass es bisher gelungen wäre, die Heilung zu finden.
") Früher habe ich oÖK in fäp irdXexai 6eiXo1ci ßpOTotc xöxe 6eivd ver-
muthet.
ZUR METRIK DER ORACÜLA SIBYLLINA. 93
Einer Interpolation endlich gehört an VIII 371 öca Ttep XeXaGdüV ye
ßpoTiliv TIC lirpaEev (0 Scca XaGiüv ye ktX., V öc Tic t^ ßpoTujv Xa-
ÖIÜV Ti ktX.)
Am Ende der Senkungen (also in der zweiten Kürze) er-
folgen die Vernachlässigungen der Positionslänge seltener, am
häufigsten im fünften Fuße, nämlich 41mal. Hier ist der Unter-
schied gegenüber der älteren Technik noch eclatanter: bei Homer
finden sich überhaupt nur drei Beispiele dieser Art (6 462 f]Yr|Topi
GpijKÄv A 572 öpiaeva irpöccu) K 234 jixeXi xXujpov), bei Hesiod gar
keines, bei Apollonios zwei, u. zw. vor Eigennamen A 119 eicaTO
OpiEoc und B 1155 Tqj bi T€ OpövTic; auch Nonnos hat späterhin
diese Correption nirgends zugelassen. Für die Sibyllisten sind aber
schon die Gedichte des Theokritos Vorläufer: fasst man alle unter
seinem Namen gehenden zusammen, so ergeben sich darin nicht
weniger als 36 einschlägige Belege.
Dem besprochenen Falle zunächst steht die zweite Kürze der
vierten Thesis, also die vor der bukolischen Diairesis stehende.
Auch hier tritt die veränderte Gebrauchsweise entschieden hervor,
indem gegenüber den 35 sibyllinischen Beispielen bei Homer nur
2 (V 186 ßoböevTi U xpiev eXaiuj ^ 105 in' f\^aTi, Tpic b' dvapoißbei),
bei Hesiod 3 (Asp. 393 Erg. 605 Fragm. 274), bei Apollonios 2
(vor Eigennamen, f 357 1r|cova KpT]0€töao und f 190 djuujLxova Opi-
Hov) vorliegen. Nonnos hat 14 Fälle vor Eigennamen, den einen
vor einem Appellativum fevi KXrjjLxaTU Yupoic Dion. XLVII 69
schrieb er dem Maximos nach, wie Ludwich Quaest. Nonn. p. 111
Dachwies.
Von größerer Bedeutung ist für die Vernachlässigung der
Positionslänge in den Sibyllinen noch die zweite Kürze der ersten
Thesis mit 29 Beispielen, denen bei Homer 25 Fälle gegenüber-
stehen, wogegen Hesiod nur 3, Apollonios 5 (Theokritos 5) kennt:
Nonnos gestattete sich dies nur einmal Dion. XXVII 285, vor einem
Eigennamen: jLxvweo TpiTtToXeiaöio.
Nur von geringem Belang sind die übrigen Versstellen: be-
merkt mag indes werden, dass, während die ältere Dichtung am
Ende der dritten Thesis fast keine Positionsvernachlässigung kennt
(das einzige homerische Beispiel A 69 Trupojv f\ Kpi0eu)v, toi bk bpa^-
^ttTtt Tapcp^a TTiTTTei hat Hartel durch Einführung der Form bdpY-
HttTtt beseitigt), sich bei den Sibyllisten 12 Fälle finden. In der
zweiten Kürze der zweiten Thesis liegt in den Sibyllinen ebenso
wie in sonstiger hexametrischer Dichtung nur sehr selten (4mal)
ein Beleg vor.
94 ALOIS RZACH.
Berücksichtigt man weiter die Art der Verbindung von Mut»
cum Liquida, so ist hervorzuheben, dass bei den in Rede stehenden.
Vernachlässigungen der Position überhaupt niemals der Nasal |ul
mit in Anschlag kommt, der Nasal v nur in wenigen Fällen uncL
dies wiederum nur in der zweiten Kürze der Verssenkungen, ni»
in der ersten. Die große Überzahl der Belege gehört den Verbin-
dungen mit der Liquida p an, u. zw. im ganzen 325, während au£*
die Verbindungen mit der Liquida X 74 Beispiele entfallen. Voa
den Nasalen ist, wie gesagt, nur v mit 11 Fällen (in der zweiten
Kürze der Thesis) betheiligt.
Werfen wir noch einen Blick auf die Beschaffenheit der
Wörter, deren Schlusssilbe vor Muta cum Liquida nicht gelängt
wird, so sind dies in der großen Mehrzahl (259 von 410 Belegenj
solche, die entweder trochäisch oder daktylisch schließen (den
ersteren gehören etwas über vier Fünftel, den letzteren etwa ein
Fünftel der Belege an). Der Rest (151 von 410 Fällen), also die
entschiedene Minderzahl, sind pyrrhichische oder kurze einsilbige
Wörtchen.
Diese letztere Gruppe bietet ein größeres Interesse: deshalb soll auf sie
etwas näher eingegangen werden.
1. Pyrrhichische Wörtchen.
Hier sind in erster Keihe die Präpositionen zu erwähnen; zunächst solche,
weiche, eigentlich Postpositionen darstellend, hinter dem zugehörigen Nomen oder
Pronomen erscheinen ; hiebei wird die Correption sehr wohl begreiflich, da die Post-
position mit dem vorangehenden Ausdrucke eng verwuchsen ist, so dass die sich
hiebei ergebende kleine Pause im Vortrag die Vernachlässigung der Positions-
bildung leichter ermöglicht. Belege hiefür finden sich a) am Ende des ersten
Fußes (1 b): töv nira xpetc öpSouciv VIII 66, XII 96, 176, XIV 58; hiezu kommt
noch V 61, wo der verstümmelte Verseingang nach dem ganz gleichlautenden Verse
XII 176, resp. nach den übrigen eben angeführten Hemistichien von mir (Krit.
Stud. p. 50 sq.) hergestellt ward. Außerdem ist zu nennen XIV 126 töv (ndTa
TpiTiKOciwv dpiOjLidiv öc t' ^XXax€v öpx'^v. Analoge Fälle gibt es ebenso in anderen
Dichtungen, wie z. ß. Maneth. VI 364 div öiro xpriixara (1 b). h) Am Ende des
vierten Fußes, also in der bukolischen Diärese: x^P^^^ ^vi 6piiv/)C0VTai II 158;
ähnlich sagt z. B. Quint. Sroyrn. VI 319 n&XQ ^vi rXfjvai ö|LiiXov an derselben
Versstelle.
Beachtenswerter ist die Correption bei Präpositionen, die vor ihrem Nomen
stehen: solches findet sich übrigens auch anderwärts in der hexametrischen
Poesie, gelegentlich selbst in älterer. Bei den Sibyllisten geschieht es am häufigsten
am Ende der Versfüße; namentlich des dritten: so VIII 271 biä irpecßUT^pujv
ä^a xeipüuv, XIII 80 und 88 bidt irpecßOTepov ßaciXfla, VIII 486 ^irl ÖpncKeiriv
Kax^XOVTCC, XI 76 inX xpetc laovdbac ^viauxiliv, VIII 154 ^irl TpwiKÖv äp|Li' im-
ßdvxa. Hei XIII 80 rührt die Correctur ßaciXfla für überliefertes ßaciXciav von
Friedlieb, bei XIII 88 die Schreibung biä Trp€Cßi!iX€pov für das handschriftliche
Y6 b\ä iTpöxepov von mir her. Beide Stellen stützen sich gegenjfieitig. Ein Ana-
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINA. 95
logon für die Vernachlässigang der Längung an dieser Versstelle gibt Qointus
III 634 CTd2^€ 6* äp '<i)Lißpocir]v kotA KpdaTOC (3 b) nnd früher schon ein theokri-
tisches Gedicht XXII (XX) 30 Kard KXtjuiaKOC d|LicpoTdpuJv &E, (3 b) oder Maxim. 11
6irujpivo1c ^vl Y^i^veciv aÖYdroiTO (3 b). Weniger häufig begegnen Belege in den
Sibyllinen am Ende der übrigen Versfüße: des vierten in III 114 Kard KXf^pov
^KdcTOU, VIII 297 Oirö 7rveö|aaT0C dXXou; vgl. Hesiod. Asp. 293 öirö TpuyriTripuuv
(4 b), Empedokl^ 299 St. ^ttI Tpr*i|LiaTa iruKvd (4 b), 339 St. 6id cppovriöoc ^X0€iv
(4 b), Theokrit. I 54 irepl irX^TiuaTi raöel (4 b), Orph. Lith. 252 Abel inl Kpdari
\dxyr\v (4 b), 565 öirö Kpdaxi Gdjiivoi (4 b), Quint. I 62, UI 339, XII 421 ttgtI
TpiJüiov dcTU (4b). Am Ende des fünften Fußes bieten die Sibyllinen: V 444 qppo-
v^ouc, ^ttI Kpt|Lia, III 13 006* dirö xp^coO, II 332 dKaindrcüv dirö ßpuYluOöv; vgl.
Empedokl. 391 St. dvacTp^(po|Liai iLiexd GvtitoIc, Quint. VIII 332 a1 b' öirö irXnTfl»
Orph. Argon. 403 Abel dbaibdXxoic ^irl trXeKxalc, 54 Cb Ivi Kpalvev, Dionys. Perieg.
331 öc x' ^irl xpiccrjv, Maneth, II 126 Kaxd irpi^iiivriv, II 444 irepl irpf^Hiv.
In der ersten Kürze der Thesis aber ist in den Sibyllinen die Schluss-
silbe einer pyrrhichischen FrSposition überhaupt nur zweimal als Kürze vor Mnta
cum Liquida gebraucht: IV 128 troXXol 6' d|aqpl Opövip (2 a), vgl. Hom. 199
ceicaxo 6* elvi Gpövip (2 a), Quint. Smyrn. IV 181 ef)K€v dp djuicpl 6pö)Lioio (2 a)
und Hesiod. Theog. 476 dfucpl Kpövip (la); dann XI 223 (p6voc d|Liq)l xpair^^aic
(5 a), vgl. Quint. I 56 djuqpl irpocidTrip (5 a).
Eine zweite Gruppe hieher gehöriger Wörtchen bilden pyrrhichische Con-
junctionen und Adverbia; die betreffende (nicht gelängte) Silbe steht durchweg
nur in der zweiten Kürze einer Senkung.
1 b: ni 311 Kttl xöx€ 7rXr]cer|Cij 4b: II 320, VIII 210, XI 238 xöxe TrXeiovac
V 448 oÖK 2x1 7rXu)X€i»couciv II 30 trdXi trXeiovac
VIII 237 oÖK ?xi irXoOv ^E€i Fragm. III 18 ttoXO trXclova
XIV 247 Kai xöx€ xpetc VII 110 noXi) Kpetccov
II 297 Kai xöx€ 9privr|couciv IV 109 iroxe ßpoccoM^vri
I 285 ilE 8x6 irpuixÖTrXacxoc IV 159 oök 2xi irpriOv
VIII 488 oö TTOxe irpöc vr\^v 5 b: III 204 oÖK 2xi Gvrixotc ")
2b: VIII 27 6(xa xP^coO'*) VIII 348 oCik Ixi TrX€iJC€i
3b: Vn 124 xöxe xXr|)Liov€C XII 177 irdXi irpibxnc
4 b: VIII 277 xöx€ KXdc|Liaxa
Die noch übrigen F'älle sind außer einem Verbum Nomina oder Pronomina,
die sämmtlich in der Schlusssilbe in der zweiten Kürze einer Senkung die Position»-
bildung vernachlässigt zeigen.
2b: III 761 iTupl qpX^Hciev 4b: V 15 Xdxe TpdjLi|naxoc
Sb: Xn 105 6ca xX/|C€ai II 214, 255 KaKd trpöcOev
I 142 60o Tpdmnax' V 90 6ca irpöcOev
VIII 383 Tdbe. xpr]ci\ia 6 b: I 190 iröca KXaücu)
4 b: VII 69 iraxpl irveOinaxi I 235 Fragm. III 7 iroXu ttXtiGoc
XI 273 biKa TrXiipujcaca XI 23 xöbc Ypdmna*
XII 234 60o irXripiOceiev
*') So ist jetzt mit Herwerden Mnem. nov. XIX p. 365 für das überlieferte
d^a Xp\)CCj) zu schreiben.
") Vgl. den ganz analogen Versschlusa bei Empedokl. 355 St. oök 2xi Ovrixöc.
96 ALOIS RZACH.
2. Einsilbige Wörtchen:
Die Sibyllisten haben in zahlreichen Fällen die Positionsbildnng vernach-
lässigt (wofür sich in jüngerer wie in älterer Poesie Analoga verschiedener Art
vorfinden), und zwar bei:
6d 1 a: III 271, 742, IV 68, V 88, VII 139, VIH 148, 434* Ib: Fragm.
Ill 25; 2 a: I 147, II 48, III 268, V 20, VII 48, VIII 198, 457, 471, 475, 478,
XI 135; 3a: IV 182, XIV 103; 4a: I 94, 198; 5a: III 29, 634, V 68, 441, XI
818; 5 b: XIV 106. Von Analoga sind beispielshalber zu nennen Hesiod. Asp. 154
dv hi irpoitüHic (1 a), Apoll. Rhod. A 1541 uüc hk 6pdKU)v (1 a), Maneth. VI 273
cOv bi Kpövqj (1 a), Horn. H 529 di|Li(pl H xKatyav (1 b), Apoll. Bhod. B 955 ^vOa
bä TpiKKaioio (1 b), Quint. Smyrn. II 334 Kpaxcpöv bi XP^^vip (8 a), Maneth. VI
266 aOxöc bä Kpövoc (3 a), Hesiod. Erg. 319 Odpcoc bi trpöc öXßijJ (5 a), Quinta
Smyrn. XIII 146 ol bä rpair^raic (5 a), Quint. Smyrn. V 490 d)Li(pl bk. Kpara (5 b)-
T€ 1 h: (in öc T€) V 42, XII 39, 148, (in Ojc tc) III 812, 822, V 426;
2a: III 155, 794, 820, XIII 169; 3a: III 131, 201, 538, 590, IV 9, V 471, XVT
60, 102, 155; 4b: II 18; 5a: II 318, III 68, 121, 139, 169, 424, 514, VIII 403,
XI 188; 5 b: I 239, 373, III 57, IV 119 XIV 59. Vgl. Hesiod. Erg. 688 aöaXdoc
bi T€ xpyJjc (2 a). Erg. 487 T^pirci T€ ßpoTOiüc (3 a), Maneth. VI 302 aÖToO t6
Kpövou (3 a), Horn. |i 99 bi T€ Kpaxl ^Kdcxqj (4 b), Orph. Argon. 428 y^V€c(v T€
Kpiciv T€ (ö a), Quint. Smyrn. VII 223 ^OSeivÄv t6 TpdireZav (5 a), Apolh Rhod.
B 1155 Tijfi bi re OpövTic (5 b).
Y € 3 a: III 227 nach Alexandres Herstellung (0 Td); 4 a: VIII 371 in einem
interpolierten Verse; 5a: VIII 248 (Variante tc). Vgl. Hom. Q 796 Kai xd ye
Xpüccinv (1 b), Maneth. IV 379 ^ir/iv T€ Kpövoc (2 a).
K € 1 b : VIII 326 öc f>d K€ irpaOc nach meiner Vermuthung Krit. Stud,
p. 80; vgl. Theokrit. XII 32 6c bi K€ irpoc|üidHi;| (Ib); 2b: I 243 öqppa K€ tvoCt],
wie ich zu schreiben vorschlug.
f>a 1 a: III 231 Kai pa irXdvac, vgl. Quint. Smyrn. XII 100 Kai j5>a kXut(|i (la).
d 3b: III 819 6if]\ujC€V, & irpiv, vgl. Empedokl. 182 St. ^(pOovTO xd irpiv (3 b).
ö 3a: III 24 ^cG' ö trXdcac, VIII 104 irdc ö ßX^iruJv; 6 a: VIII 176 ^lunrpo-
cGev ö xXniuuJv, vgl. Theokrit. X 19 a(jx6c ö TTXoOxoc (5 b), XXII 105 aöxdp ö
TrXriYeic (5 b).
xö la: VIII 67 oö xö Kpdxoc; Ib: I 367, VHI 303 ^c bk xö ßpO&|Lia,
V 192 öcca xö irpöcOcv; 2 a: VIII 79 iroO xöxe coi xö Kpdxoc, XIV 34 aOHi?|C€i
xö Kpdxoc, vgl. Theokrit. XI 35 xö Kpdxicxov; 3 a: Fragm. 1 18 xö Kpix/)piov,
III 644 xö xpixov iLidpoc; 4a: XIV 279 öttöx' dv xö KpaxoOv, II 810, VIH 356
cpavepilic xö irpöcuJTiov, vgl. Theokrit. (Incert.) XXIII 13 xoX^ xö irpöcujirov (2 a);
5 a: XIV 48, 214 d^c xö irpiv, wie schon Theokrit. an derselben Versstelle X 2;
dieselbe Verbindung begegnet in der zweiten Kürze der dritten Senkung auch
Incert. Idyll. VIII (= Mosch. IV) 2.
xd 2 a: VIII 68 Kdpxaiiic xd irXdviic, doch ist die Stelle kritisch unsicher;
3a: V 333 xd 0pi;iKÖiv Ipya.
|i€ 3 a: III 812 irpoqprixcOcai jic ßpoxotc, vgl. Theokrit. XXV 176 öxxi |a€
TTplIlXOV (4 b).
cO la: VIH 130, XIII 129 Kai ci) Gpiainßoc, vgl. Hom. p 275 ^^ cö irpiö-
xoc (1 a).
C€ la: V 232 xic C€ ßpoxiöv, vgl. Hom. Hymn. Aphrod. 131 dXXd C€
TTpöc Zrivöc (Ib); 4b: XI 196 bi ce KXaOcexai. XIII 128 bi ce KXaOccB*, vgl.
Theokrit. XXV 180 bi C€ (ppdZoiuiai (4b); 6a: XIII 127 YW^vdicac C€ irpoXciiiiCi.
^
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINA. 97
IL
Wenden wir nun unser Augenmerk dem Inlaute zu, so ist
auch hier die Stellung der einer Muta cum Liquida vorausgehenden
Silbe in der Hebung und in der Senkung wohl zu unterscheiden.
Im ersten Falle erscheint sie natürlich gelängt; in der Senkung
kann zwar auch Positionslänge erzeugt werden, aber sie ist keines-
wegs nothwendig: es wird sich vielmehr ergeben, dass die Sibyl-
listen, der jtlngeren Verstechnik folgend, in dem angedeuteten Falle
die Correption der erwähnten Silbe sehr begünstigen.
1. Betreffs der Positionsbildung im Inlaute in der Arsis
ist nur Weniges zu bemerken: nach meinen Sammlungen erfolgt die-
selbe in den sibyllinischen Versen 446mal und es vertheilen sich
die Belege auf die einzelnen Verbindungen der Muta cum Liquida
folgendermaßen :
p: TP 25 Bei
spiele.
KP 36 B(
3ispiele,
XP 20
Beispiele,
bp 10
n
TP 55
»
0p 21
n
ßp 25
n
Tip 12
T)
(pp 34
77
X: f\ 14
V
k\ 20
rt
XX 6
77
bX —
n
T\ 1
r)
ex 13
97
ßX 3
j>
ttX 22
n
cpX 5
rt
H: TM 17
n
KjLl 6
rt
XM —
n
bfx 3
n
Tji 5
7)
0|i 3
n
v: TV 38
n
KV 16
rt
XV 3
>»
bv 6
n
TV 5
n
0v 15
77
ßv-
»
7TV 4
n
cpv 3
77
Im ganzen finden sich also in den Sibyllinen rund fünfthalb-
hundert Belege für Positionslänge vor Muta cum Liquida im In-
laute, von denen auf einzelne Ausdrücke (resp. Wortstämme) eine
größere Anzahl entfällt, wie z. B. auf ÖTpioc, 8X€0poc, ößpic, T€ve-
ÖXii, ayvöc, Svafvoc, ?0voc u. a. Der Löwenantheil gehört natürlich
den Verbindungen mit der Liquida p (238 Beispiele), während auf
jene der Liquida X und des Nasals v fast gleich viel entfallen (84,
resp. 90); die Betheiligung der Verbindungen mit dem Nasal ji ist
begreiflicherweise eine weit geringere (34 Belege).
Von Interesse ist es zu erfahren, wie sich die einzelnen Vers-
hebungen gegenüber den Längungen verhalten: voranzustellen ist
die vierte Arsis, da hier bei 76 verschiedenen Wörtern (in 91 Be-
legen) Positionslänge erfolgt; diese Hebung zeigt also auch bei
den Sibyllisten noch eine besondere Fähigkeit der Längung im
Wien. Sind. XY. 1893 ^
98 ALOIS RZACH.
lulaut zu unterstützen. Daneben ist die fünfte Arsis zu nennen mit^
97 Fällen, die sich aber auf nur 61 Wörter vertheilen, und di^
sechste mit 101 Längungen, jedoch bei nur 44 verschiedenen Aus-
drücken. Wenn diese beiden Hebungen die vierte hinsichtlich der
Gesammtzahl der Fälle noch etwas übertreffen, so hat dies seinen.
Grund in dem Umstände, dass gerade in diesen Arsen ein uni
dasselbe Wort oft wiederkehrt, wie z. B. eGvoc in der fünften Arsia.
sechsmal die Längung zeigt, otTVÖc in der sechsten achtmal, äva-
Tvoc gar fünfzehnmal, Y^veGXr] siebenmal, ÖXeöpoc zehnmal, t^kv«
sechsmal u. a.; wir haben es also hier vielfach mit bloßen Wieder-
holungen zu thun. Der ersten Arsis mit 76 Längungen bei 49 Aus-
drücken nähert sich die zweite mit 61 Fällen bei 45 verschiedenea
Ausdrücken. In den Hintergrund aber tritt die dritte mit bloß
20 Belegen bei 16 Wörtern. Es wiederholt sich eine auch schon
anderwärts beobachtete Erscheinung: in der dritten Arsis kann
eine Längung vor Muta cum Liquida im Inlaute erfolgen, zu-
nächst wenn die trochäische Cäsur oder die Hephthemimeres
vorliegt: letzteres nun ist selten der Fall; handelt es sich um die
trochäische Cäsur, so tritt als weitere Bedingung der genannten Po-
sitionsbildung die Erfordernis ein, dass die gelängte Silbe die vor-
letzte Silbe eines Wortes ist. Diese Umstände beschränken also die
Möglichkeit der Längung in der dritten Arsis sehr und machen
ihre geringe Anwendung begreiflich; der sonst einzig noch mög-
liche Fall, d. i. Positionsbildung in der dritten Arsis in der Pen-
themimeres bei Elision des hinter der Muta cum Liquida folgenden
Vocals kommt gleichfalls in den Sibyllinen nur sehr selten in Be-
tracht, u. zw.: II 299 tckv' UTrojadCia, III 482 tckv' dXivnx^ct; in
III 341 ßdpaGp' dxctvf] steht die gelängte Silbe in dritter Hebung
und in der Penthemimeres ; es ist aber diese nicht die Hauptcäsur,
die vielmehr erst nach dxavf] (als Hephthemimeres) eintritt.
2 a. Auch wenn imWortinnern die der Muta cum Liquida voraus-
gehende Silbe der Senkung angehört, kann Positionslänge
erfolgen: allein die Gebrauchsweise der Sibyllisten ist hier eine
wesentlich andere als die des alten und alexandrinischen Epos.
Während in den homerischen Gedichten '^) in diesem Falle die
Längung das Regelmäßige ist und Apollonios Hhodios noch ängst-
licher diesen Standpunkt festhält, erscheint dieselbe in jüngeren
hexametrischen Dichtungen immer mehr vernachlässigt. Wie bei
Quintus oder in den Manethoniana ist auch bei den Sibyllisten
'=») Vgl. Hartel, Homer. Stud. V 80.
ZUR METRIK DER ORACÜLA SIBYLLINA. 99
die Correption in der Thesis gegenüber der Längung weitaus be-
vorzugt. Es empfiehlt sich zunächst^ das diesbezügliche Material
übersichtlich zusammenzustellen.
Landungen der Silbe vor Muta cum Liquida in der Thesis ") sind folgende
zu verzeichnen:
a) Verbindungen mit p:
dfpoi XI 97* (2) nach meiner Conjectur
XuTpi^v Vn 151 (2), vgl. Hom. Q Ö31 XuTpuiv (2), Apoll. Rhod. A 694 XuTpotc (3)
AoKpoTo III 433 (2), vgl. Hesiod. Fragm. 141, 1 AoKpöc (2)
MttKpiIi V 20 (1), HQKpöv XIV 304* (3), ^laKpai V 615 (3), vgl. Hom. (p 122 |Lia-
Kpnv (2)
ILiiKpöc II 323 (4), luiKpri IV 91 (4); wegen |HiKpfic V 269 (1) siehe unter iriKpöc;
vgl. Hom. X 296 |LiiKpöc (2)
V€Kpfi V 311 (2), V€Kpu)v III 330 (2), I 35Ö (3), VIII 205 (3), vcKpoOc VIH 414
(3) nach der Lesart des Lactantius (die Sibyllineohandschriften bieten v^Kuac);
vgl. Hom. X 367 viKpoto (2), A 493 vcKpöc (3)
iriKpöv V 446 (4), iriKpiP|V III 502 (2), ferner nach Herwerdens einleuchtender Con-
jectur iriKpfic V 269 (1) (statt jniKpf^c seil, ctevöttitoc) ; vgl. Hom. A 271
irtKpdc (3)
{iiXTÖXpiCTa III 589 (2) in einem wahrscheinlich interpolierten Verse
lüi^Tpov I 135 (1), V 476 (4), |H^TpU)v III 424 (4), jn^Tpoic XI 168 (6), vgl. Hom.
Hymn. Herm. 47 jn^rpoici (2)
|Li€TpiIiv Vm 341 (3), fehlerhafte Überlieferung
iraTpic VIII 480 (3), vgl. Apoll. Khod. B 856 irdTpnc (3)
iraxpöc III 117 (2), VI 12 (3), vgl. Hom. Ö 466 irarpöc (2), ebenso Apoll. Rhod.
A 348, 1310 (2)
TT^Tpnc Xin 40 (2), in 440 (3), ircTpüiv III 607 (2), vgl. Horn. U) 8 ir^Tpnc (2),
ebenso Apoll. Rhod. A 913 (2) und Quint. XII 13 (2); ferner Hom. I 15
irdrpric (3), ebenso Apoll. Rhod. B 134 (3)
ßaepnööv V 119 (4)
ßdGpuiv V 418 (2)
XöGpip V 32* (4), XII 84 (4) = Hom. Z 268 (2)
TTouXuepOxxnTov in 466 (i)
Xdßpou I 103 (3), Xdßpuiv II 212* (2)
oiTÖßpuixa Fragm. III 26 (1), vgl. Hom. ß 203 ßeßpuiceTai (3).
dßpiv VI 25 (1), vgl. Hom. o 329 dßpic (1), ebenso Hesiod. Erg. 238 (1) und Apoll.
Rhod. B 989 (1) #
{)ßpt2:6^€vai I 398 (3)
dvTiirpippa VIII 190 (5), vgl. Empedokl. 258 St. dvbpöirpujpa (2)
aOT6irp€|nvov I 18G (1), HI 404 (1)
dirpnKTOv XIV 380 (2)
^irpdSaTC I 151 (3) vgl. ^(ppdccaTO Hom. b 629 (4), Apoll. Rhod. A 15 (3)
Kuirpoc V 450 (3), Kuirpou III 457 (2), vgl. Hom. p 442 Kuirpov (2), Hom. Ilymn.
X 6 KOirpou (2)
Tdqppn II 205 (3).
Abzusehen ist von dem Ausdruck iöptü|LiaTa; denn IV 28 bietet Pseudo-
iustinus XiGuiv d9töpO|LiaTa KU)q>(iiv und in der verhältnismäßig besten Handschriften-
**) Die arabische Ziffer in Klammer bezeichnet die Nuiri!n:<r der Thesis.
100 ALOIS RZACH.
Sippe Q sind die Spuren derselben Leseart wahrnehmbar: sie ist deshalb der von
O Y und Clemens gebotenen X{6uiv i6pO|LiaTa vorzuziehen, zumal sie auch der all-
gemeinen Neigung der Sibyllisten zur Correption vor Muta cum Liquida in der
Senkung entspricht; corrupt ist XIV 62, wo x^veucouci väCöv löpO^ara X^ipo-
iroir^TUJV zu 0€U)V &(pi6p0^aTa zu verändern ist. Desgleichen wird in 31, wo wir
außer O Y keine andere Textesquelle besitzen, für XiGivoic 9' löpO^aci q)UJTaiv
analog den anderen Stellen t^ dq)i6pO)Liaci zu schreiben sein.
An zwei Stellen, VII 141 und XI 30, ist es, da den Ausdrücken ^axpi)
resp. in^Tpou eine Lücke im Verse unmittelbar vorausgeht, unmöglich die Quan-
tität der vor Muta cum Liquida stehenden Silbe zu bestimmen.
h) Verbindungen mit X:
^KirdTXwc in 501 (l) = Hom. X 437 (1), Theokrit. XXV 114 (1), Quint. I 191 (1)
•HpaKXfja XII 210 (5) = Apoll. Rhod. A 1316 (5), f 1233 (5), A 1477 (5), Quint.
Smyrn. VI 215 (6)
kukXou XIII 70 (2), m 221* (3), kOkXip III 667 (2), vgl. Hesiod. Asp. 141 kOkXiu
(2), Hom. A S3 kOkXoi (3)
ßeßXrm^voc XI 268 (3) = Hom. N 212 (3), Quint. Ill 437 (4)
ßißXoic XI 318 (4), ßißXouc III 425 (4), XI 169 (4)
?irXnH€V V 518 (2)
irpuuTÖirXacToc I 285 (2)
€<pX€H€ V 419 (2)
TucpXoi V 350 (1), VIII 207 (1).
c) Verbindungen mit ju:
KiKHY\K€ in 3 (3), XII 298 (3), vgl. Hom. Z 262 K^K|LiTiKac (2)
öebun^^voi I 71 (4) = Hom. K 2 (4), vgl. Hesiod. Erg. 116 (3J, Apoll. Rhod.
A 1080 (3), A 1649 (3), Quint. V 349, XIII 88 (3)
Ka6|Li€loi XIV 215* (3) auf Grund meiner Conjectur für das verderbte Kai öapcloi
der Handschriften, vgl. Hom. A 391 (3)
bhufji m 462 (4), Öb|na1c VIU 490 (1), vgl. Hom. i 210 bb^^i (1)
()Hi{6|LiTiTOV XIV 217 (4)
äriLiolciv Vni 492 (2)
dvripiOfiU)V Fragm. III 7 (4).
d) Verbindungen mit v:
ÄTVÖv III 276 (3), 600 (3), VIII 290 (4), ÄTVotci III 284 (4), Ayvalc VIII 497 (1),
406 (4) •
^TvcüC V 172 (1), VII 66 (2), V 330 (3), ^yviücav III 686 (5), vgl. Hom. p 273
^TViwc (1), Theokrit III 15 äfvwv (1), ebenso Apoll. Khod. B 484 (2)
ILiiYvuvTai III 696 (4)
T^Kvqj V 390 (3), t^kvoici VIII 84 (2), t^kvoic III 309 (2), V 202 (4), vgl. Hom.
V 26 T^KVOV (3)
txvii Vm 320 (3)
T^Xvn I 269 (2), VIII 453 (3), T^xvac I 91 (3), vgl. Hesiod. Theog. 770 T^xvnv (2),
Hom. Hymn. Herrn. 166 TixyY\c (2)
T€Xvncd|Li€VOC I 148 (3), vgl. Hom. X 618 (1)
^Ovoc III 172 (3), XII lOG (4), ^0vn II 173 (3), III 515 (3), I 346 (4), 40vOöv
I 384 (l),.Vjn 12 (4) .
•- .• • • -•- •
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINA. 101
)vr]K€ XIV 307 (2) = Hom. a 196 (2)
rrviüce VII 131 (2), vgl. Horn, ir 288, kottvoö (1), Apoll. Rhod. B 1008 Kairvi?! (2),
vi|) I 301 (2), vgl. Hom B 41 öirvou (2), ebendies Apoll. Rhod. A 518 (2)
Von reOveilJCiv I 373, XIII 116, dann (äeiKeXiijci) T^xvi^civ XII 112 wird
bei den Correptionen in Thesi die Rede sein.
Im ganzen zählt man solcher Längungen in der Senkung etwa
0, die sich auf ungefähr die Hälfte (genauer 48) verschiedene
ortstämme vertheilen.
Begreiflicher Weise stehen unter den verschiedenen Verbin-
ngen von Muta und Liquida auch hier die Fälle, wo ein p auf-
tt, voran (45 Belege bei 22 verschiedenen Stämmen); die nächste
eile nehmen ein die Verbindungen mit dem Nasal v (30 Beispiele
10 verschiedenen Ausdrücken), dann folgen die mit X (14 Fälle
9 Wörtern, und ju (9 Belege bei 7 Wörtern). Vielfach berührt
h der Gebrauch der Sibyllisten mit dem anderer Dichtungen, wie
5 gelegentlich beigebrachten Analoga zeigen.
In Bezug auf die Vertheilung der Belege auf die einzelnen
irsfüße ist hervorzuheben, dass die meisten (30 Fälle bei 23 ver-
liedenen Wörtern) in der dritten Senkung, also bei der der TO]Lif|
»/Gri|uijLiepf|c folgenden Silbe nachzuweisen sind. Hieran reiht sich
j zweite Thesis mit 27 Beispielen (bei 23 Wörtern); dies wird
greiflich, wenn man bedenkt, dass die hexametrische Versteehnik
• den Spondeus im zweiten Fuße eine Vorliebe hatte *'^): man
rd es daher nicht durchaus nöthig haben I 151 nach Volkmann
:ov eirpd^aTe für das überlieferte öcc* dTTpaHaxe zu schreiben, zu-
l1 die Penthemimeres bei den Sibyllisten auch nach elidierten
orten eintreten kann. Unzulässig ist es XI 268 ßeßoXT]]Lievoc für
s handschriftliche ßeßXrijLi^voc zu lesen; letztere Perfectform er-
leint auch I 138 TrepißeßXTijLiai bk ödXaccav. Auch die vierte Thesis
list zahlreichere Fälle auf (23 bei 14 Ausdrücken) ; auf die erste
nkung entfallen 15 Belege (bei 13 Worten); naturgemäß sehr
bwach ist die fünfte Thesis betheiligt, nämlich mit nur drei Bei-
ielen bei ebensoviel Wörtern, da dieser Fall überhaupt nur bei
ondeischem fünften Fuße eintreten kann; es geschieht dies sicher
i dvTiTrptjjpa, ^HpaKXfla und (oök) ^Yvwcav. Dagegen verräth sich
,8 XII 112 überlieferte deiKcXirjc Texvijciv schon durch die für den
^yllinischen Sprachgebrauch unstatthafte Form deiKeXiijc als ver-
chtig, während bei I 378 ^TravacTaciriv xeGveujciv und XIII 116
IC xeGveiJüCiv im Versschlusse xeGvewciv viersilbig zu lesen ist.
'») Vgl. Ludwich, Aristarchs Hom. Textkrit. II 326 sqq.
102 ALOIS RZACH.
Der Verlauf unserer Darstellung wird ergeben, dass den Sibyl-
listen die Positionsbildung vor Muta cum Liquida in der Thesis
im Wortinnern lange nicht so sympathisch ist, wie die Correption
der betreffenden Silbe: allein es wäre ein Irrthum zu glauben, dass
sie die Längung nur aus Verszwang zuließen. Unter allen oben
angeführten Beispielen gibt es nur eines, das ohne Zulassung der
Positionslänge in der Thesis im Hexameter nicht verwendet werden
kann, Fragm. Ill 7 äviipiOjuuiV, sonst ließe sich durch entsprechende
Stellung im Verse überall diese Zwangslage vermeiden. Ebenso-
wenig haben die Sibyllisten sich etwa eine beschränkende Regel
auferlegt wie später Nonnos,*®) welcher die Positionslänge vor Muta
cum Liquida in der Senkung bei zweisilbigen Wörtern (etliche
anderweitig zu erklärende Fälle abgerechnet) nicht zulässt, sondern
nur bei mehrsilbigen: im Gegentheil, gerade die Hauptmasse der
hier in Betracht kommenden Fälle bilden die zweisilbigen Aus-
drücke.
2 h. Weitaus häufiger, als im Inlaute Positionsbildung vor Muta
cum Liquida in der Thesis erfolgt, finden wir bei den Sibyllisten
dieselbe vernachlässigt. Diese Erscheinung hängt mit der allge-
meinen Neigung der jüngeren hexametrischen Verstechnik zusammen,
den Wert einer solchen Silbe anders zu wägen als dies in früherer
Zeit der Fall war. In raschem Flusse ward nunmehr über das
Hindernis der Doppelconsonanz hinweggeglitten, ohne dass letztere
imstande war, der kurzen Silbe die Kraft der Länge zu verleihen.
Es ist dies kein bloßes Spiel des Zufalles oder absonderlicher
Willkür, sondern erscheint durch das im Laufe der Zeit veränderte
sprachliche und metrische Gefühl bedingt. Was im älteren Epos
nur Ausnahme war, ward später immer mehr zur Regel. Ludwich
hat*') bezüglich des Epikers Quintus Smyrnaeus daraufhingewiesen,
dass dieser in der Senkung vor Muta cum Liquida Längung sehr
ungern statuiert, weil 'diese Stütze seinem Gefühl als zu schwach
erschien', ohne dass es etwa als ein barbarisches bezeichnet werden
dürfe. Von demselben Gesichtspunkte werden wir die vielen Cor-
reptionen in den Sibyllinen zu beurtheilen haben: es offenbart sich
hierin, wie in anderen metrischen Thatsachen, eine Epoche ver-
änderter verstechnischer Grundsätze, die als unbewusstes Ergebnis
einer langen sprachlichen und metrischen Entwicklung in die Er-
scheinung treten.
*«) Vgl. Ludwich, Jahrb. f. cl. Philol. 1874, p. 236 sq.
") Jahrb. f. Philol. 1874 ebenda.
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINÄ. 103
Das Übergewicht der Correptionen gegenüber der Zahl der
.Dgiingen ist in den Sibyllinen ein ganz bedeutendes. Übrigens
weist der Umstand, dass eine und dieselbe Silbe vor Muta cum
(juida im nämlichen Worte in der Hebung als Länge, in der
nkung ebensogut als Länge wie als Kürze verwendet wird, die
lere Behandlung der Silben hinsichtlich ihres Quantität s wertes,
vor wir jedoch zur Erörterung dieser Punkte übergehen können,
eine Übersicht über das Material nothwendig.
Correption im Inlaate erscheint in der Thesis vor:
TP
)iov VII 79* (4 a) nach Herwerdens Herstellnng (Mnemos. nov. XIX p. 365),
dYpiuiv Fragm. III 11 (3 a); vgl. Theokrit. XV ö3 Sypioc (4 a), Maneth.
IV 246 ärpin (1 a)
)oOc III 237 (4 b) = Quint. Smym. IX 199 (3 b)
)UTrvoOvTac II 179 (6 a), vgl. Theokrit. X 10 Aypuirvflcai (3 b), Maneth. I 81
dYpuTTVTiTflpec (3 b)
•pöv Vn 58 (6 a), XI 185 (6 a), XuTpoC XI 59 (3 b), XuTpalc YIII 64 (3 b); vgl.
Incert. Idyll. VIII (= Mosch. IV) 73 XuTpoO (3 b), Orph. Argon. 727 .Abel
XuTpn (3 b), Maneth. IV 490 XuTpöv (1 b), II 287 XuTprj (3 b), VI 731
XuTpd (5 a). Quint. Smym. IX 410 XuTpöv (5 a), X 265 XuTpoi (3 b), XIV
658 XuTpdc (3 b)
•Tpacpeic VIII 249 (2 a), vgl. Theokrit. XV 81 typaMiav (5 b)
paYpd|Li^aTOV III 24 (4 b)
pioc XI 160 (4 a)
bofp&(poc III 419 (2 a), vgl. Maneth. IV 75, 232 irXacTOYpdcpouc (1 a)
öoTpa(piI)v III 430 (l a)
KP
arov I 367 (5 b) = Theokrit. XIV 18 (5 b)
otTf^ V 439* (1 a) nach Ludwichs Conjectur in der Berliner Philol. Wochenschr.
1892
dtTiiTOC Fragm. V 1 (4 a), vgl. Maneth. IV 314 dKpaToOc (2 a)
r\TOV Fragm. III 39 (5 b), vgl, Empedokles 144 St. aKpr^TOi (5 b)
DCTixCou XI 23 (3 b), dKpocTix(oic VIII 249 (3 b), XI 17 (3 b), vgl. Empedokl.
18 St. uKpoici (4 b), Theokrit. XIV 61 ÄKpov (6 a), Maneth. II 47 ÄKpnc
(3 b), V 177 dKpovuKTiov (3 a)
upÖKpavoc V 47 (1 b), XII 164 (1 b)
OKpaxetc VIII 135* (1 a)
puiwv II 300 (2 a), bdxpuciv XI 60 (2 a), 310 (2 a), vgl. Empedokl. 35 St.
buKpOoic (2 a), Apoll. Rhod. f 805 buKpOotct (2 a), dasselbe auch Incert.
Idyll. VIII (= Mosch. IV) 59 (2 a). Quint. Smyrn. III 604 (2 a)
pOcu) VII 1 (5 b), öaKpucei V 198 (5 b), vgl. Theokrit. II 62 buKpOcui (6 b),
und bei Hom. t 122 wenigstens öuKpuirXuüeiv.
xioKp(TT]c III 704 (4 a) , vgl. Theokrit. XXI 33 öveipoKpirac (2 a)
dTiiC€ V 416 (2 a)
KpdvTopi XIII 112 (4 b)
raKpOv|javTEC III 607 (3 b), vgl. Hom. e 488 lv€Kpui|i£ (4 b), dasselbe Apoll. Rhod.
A 170 (4 b); vgl. auch dTTCKpucpGcv Orph. Argon. 460 Abel (2 b)
104 ALOIS RZACH.
K^KpoTTCC XIV 215 (2 a)
K€VOKpdvouc III 430 (Ö b)
luaKpöv II 302 (1 b), II 329 (5 a), VIII 427 (5 a), |iAaKpir|v VIII 34 (2 b), iLiaKpöOev
XIII 42 (8 a), vgl. Empedokl. 219 St. laaKpd (3 a), Theokrit. XVIII 34
laäKpCüv (3 b), Quint. Smyrn. II 245 laaKpöv (3 b), V 76 und XIV 838 |LiaKpnv
(3 b), Maueth. VI 469 laaKpf^c (3 b)
vcKpuiv VIII 227 (2 b), v€Kpotc VIII 393 (3 b), vgl. Theokrit. XXII 179 v€KpC&v
(2 b), dasselbe Quint. Smyrn. VII 100 (3 b), Maneth. II 290 (1 b)
iravTOKpdTU)p Fragm. I 6 (1 a), I 66 (2 a), II 330 (2 a), VIII 82 (2 a), 265 (2 a),
XI 8 (2 a)
iriKpöv ni 69 (5a), VIII 124 (5a), iriKpfjc V 246 (lb), mKpd VIII 481 (4 a), vgl.
Empedokl. 280 St. iriKpöv (3 b), dasselbe Quint. Smyrn. VII 296 (3 b) ; Horn.
(richtiger Orph.) Hymn. VIU 12 mKpi^v (3 b), ebendies Maneth. VI 412 (3 b)
iroXuKpavoc III 176, vgl. Theokrit. XV 3 irOTiKpavov (2 b)
irpocKpivare XIV 8* (4 b); so babe ich für das überlieferte irpouKpivare geschrieben
gemäß dem sonst begegnenden irpo^Kpivav VIII 19 (5 b), 23 (5 b), vgl.
Theokrit. XXUI 23 KOTCKpivac (2 b)
XP
dXpavTOC VIII 430 (2 b) = Orph. Argon. 1325 Abel (4 b);
dxpnCTOic Vni 382 (3 b), Vni 389 (5 b), Fragm. III 45 (5 b)
dXpic IV 20 (3 a), I 273 (4 a), äxpi V 252 (3 b), XI 62 (4 a), vgl. Quint. Smyrn.
1526 äxPic.(3a), IV 92 äxpic (4 a), Maneth. II 119 dxpi (4 a)« Hiezu
II 47 (2 b), wo O ÖXP* *^c^» ^ t' dxp^ bietet; Opsopoeus Kai dxP*
GeoxpicTOUC V 68 (5 b), vgl. Maneth. IV 342 öXKaboxpicrac (5 b)
K€poxpOcu)v V 355 (5 b)
Kuavöxptwc XI 68 (2 b), KuavoxpiiJTU)v XI 289 (5 b), vgl. Empedokl. 402 St. aloXö-
XpiüTi (2 b), Theokrit. XVIII 31 jio6oxpU)C (2 b), Maneth. V 248 iroXuxpid-
|au)v (5 b),
jiA^XpiC ni 568 (Ib), XrV 199 (3 b), XII 128 (5 a), jiidxpi HI 570 (4 a), 766 (4 a),
Vin 129 (4 a), 51 (5 a), vgl. Quint. Smyrn. I 830, XII 178 H^XptC {3 a),
ebenso Maneth. lU 243 (3 a), VI 319 (3 b)
irapaxpfliua V 367 (6 b)
TToXuxpOcwv III 170 (5 b), V 288 (5 b), TioXuxpOcoic V 200 (5 b)
(piXoxpnMOCuvn III 642 (1 b), IH 189 (2 b), VIII 17 (3 b), (piXoxpnMOcOvnv DI 235
(l b), vgl. Pseudophokyl. 42 (in der in die Sibyllinen eingeschobene Partie
des zweiten Buches erscheint dieser Vers als II 111) q>iXoxpilMOcOvT) (1 b),
Maneth. IV 66 ßaOuxptilbiova (3 b)
6p
dKpoöpOwv III 747 (2 a)
dq>i6pO)LiaTa IV 28 (4 b) nach der Lesart des Pseudoiustinus und der Familie Q;
so ist auch XIV 62 (3 b) zu schreiben, vgl. oben; endlich d9i6p\3|Liaci III
31* (4 b)
gbpacev Xn 228 (5 b)
ivdbpwv Fragm. III 7 (1 b) = Maneth. IV 534 (1 b)
TP
dXXoTpin V 46 (2 a), XII 162 (2 a), dXXoTpd;) III 511 (2 a), 643 (2 a), vgl. Hom.
n 102 dXXÖTpioc (5 a), Hesiod. Erg. 315 dXXorpiwv (2 a), dasselbe Maneth.
II 164 (2 a), 270 (4 a)
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINA. 105
lipörpoic I 93 (3 b)
dxpairoOc I 338 (2 a) = Orph. Argon. 87 (2 a), Maneth. IV 1 (3 a), vgl. Empedokl.
59 St. drpairöv (3 a), dasselbe Maneth. IV 631 (2 a)
ÖTpccTOV I 157 (2 b), vgl. Quint. VIII 340 ärpecTOC (2 b)
elbiuXoXdrpai II 269 (6 b), clöiuXoXaTpdJV lU 38 (3 b)
^Xdrpcucac HI 277 (2b), IXdxpcucav XII 112 (2b), VIII 381 (ob) (siehe weiter
unter XarpetSciv)
irtirpex^e V 614 (6 b), vgl. Empedokl.. 11 St. diroTp^ijiaTe (4 b), Maneth. I 199
|Ll€TaTp€lJI^|Üi€V (4 b)
dTpdcpii VIII 298 (3 a), vgl. Hom. Y 84 die Variante ^Tpdq)T]|Li€V (2 a)
KaT^Tpi\|iav III 497 (1 b), vgl. Hom. Hymn. Herm. 348 bUrpiße (4 b), Maneth. I
161 irap^Tpit|i6 (2 b)
XaTp€0€iv VIII 263 (3 b), 483 (5 b), Xdrpeue III 763 (5 b), Xarpeuceic XI 64 (5 b),
XarpcOcci VIII 446 (6 b), XarpcOcai VIJI 307 (5 b)
Xdxpic III 368 (2 b), XI 298 (3 a), 51 (3 b), vgl. Orph. Argon. 21 Xarpeinv (5 b)
M€TptiC€i VIII 302 (6 b), |üi€Tpir|ci3 I 372 (5 b), |H€Tpficai IV 10 (3 b), |H€|a€TpTi|Li^voc
XI 276 (4 b), vgl. Maneth. IV 279, 524 |ae|a€Tpn|Li^va (3 b), 2 und 625 ^k-
fieiudTpriTai (6 b)
ffavTOTpöcpov Fragm, I 6 (1 a), vgl. Hom. Y 84 4Tpd(pri|Liev, Maneth. Ill 9 irpui-
TÖTpöcpouc (4 a)
iraxpöc III 116 (3 b), 816 (3 b), XIV 188 (4 a), Trarpi VII 69 (4 a), VIII 474 (4 a),
vgl. Theokrit. VIII 20 irarpöc (4 a), dasselbe Quint. I 709, II 264 (4 a),
XIII 532 (3 b), Maneth. IV 411 (4 a), III 119 (5 a); für ttarpi Quint. Smyrn.
V 561, VII 294 (4 a), Maneth. IV 393 (4 a), 388 (6 a)
-itdTpnv V 404 (l b), V 218 (3 b), ireTpüüv IH 804 (3 b), vgl. Quint. Smyrn. IV 8
ir^Tpnv (3 b), Theokrit. X 7 ir^rpac (3 b), Maneth. IV 325 ir^Tpnc (2 b)
TToXOrpiiTOC VIII 116 (2 b)
c:iTOH€Tpir|C€i Xm 48 (6 b)
TCTpaYpdniaaTOv III 24 (4 a), vgl. Hom. Ö 824 TCTpdKUKXov (4 a), Maneth. III 290
TCTpdyuivoc (2 a), III 234 (6 a)
-TCTpdöoc xm 84 (2 a), XIV 79 (2 a), XIV 149 (3 a)
-rerpacOXXaßoc I 141 (3 a), XIV 18 (3 a), XH 166 (4 a), vgl. Hom. Ö 324 rerpd-
kukXov (4 a)
T€TpdTOU V 166 (2 a), Terpdri] I 111 (2 a)
^euböiraxpic HI 420 (1 b), XI 40 (1 b)
\|iuXOTpoq)€lTai Fragm. Ill 8 (5 a)
^uxorpöcpov V 600 (1 a)
ep
dOpf^cai I 27 (6 b), 253 (6 b) =:= Orph. Argon. 978 Abel (5 b) und Maneth. IV 466
(6 b), vgl. Theokrit. XV 78 dOpncov (6 b), Maxim. 36, Quint. Smyrn. XIII
387, Maneth. Ill 244 dOpf^cac (6 b)
dXXoOpöouc XIU 114 (4 a) = Hom. a 183, f 302, o 463 (4 a)
diroepr)vf|COuav IH 455 (4 b)
^HoXoep€i3c€i V 454 (6 b), XIV 107 (6 b)
'EpuOpaia XI 34 (4 b)
'EpuOpfJc ni 814 (1 li)
kaep/|cai I 231 (6 b), vgl. Maxim. 24 kaOpricac (6 b), Quint. I 111 tcdOpnca (5 b)>
Maneth. Ill 286 tcaGpi^ici] (6 b)
106 ALOIS RZACH.
XaGpaiiuc III 142 (6 b), vgl. Maneth. IV 484 XaGpaiouc (5 b)
XdGpT] III 139 (8 b) = Manetb. VI 184, 291 (3 b)
|U€XdGpu)v V 470 (2 b), jüicXdepoici II 342 (2 b), XIH 61 (2 b), |Li€Xdepoic XI 126
(2 b), m 53 (8 b), ygl. Maneth. Ill 239 jacXdOpoic (1 b), IV 350 iieXdOpoi-
civ (4 b)
öXoGpeOcei III 393* (6 b), V 304 (5b), Xn 102* (6b), vgl. Maneth. U 271 ÖXe-
Opouc (4 b)
iroXuepdmLiova Vin 30 (4 b), vgJ. Empedokl. 106, 126 St. ooaTOOpdmiiovac (4 b)
iroXOepnvov Vm 239 (4 b), iroXOepnve V 184 (5 b), vgl. Theokrit. Vn 74 tOpn-
V€uv (6 b)
cuvaepo(Z:ovT€C II 269 (3 b), cuva6po(c€i XII 60 (5 b), vgl. Maneth. II 227 cuva-
epoi2:ovTac (3 b)
9iXoGp^fifiovoc V 396 (4 b), siehe zu iroXuBp^|Li|aova
ßp
'Aßpad^ n 26 (3 a)
raßpinX vm 460 (2 a)
*Eßpaloi I 387 (2 a), 396 (3 a), II 248 (5 b), *Eßpa(uiv U 170 (2 a), 173 (2 a),
I 346 (8 a), II 176 (3 a), *Eßpa(oic I 362 (2 a), *Eßpa(ouc II 260 (2 a), IH
69 (3 a)
ößpiv m 629 (lb), IV 166 (2b), vgl. Maneth. IV 496 ößpic (4a)
ößpiCTflpec I 123 (lb), vgl. Maneth. IV 312 ^(pußpicTOUC (6b), Quint. I 751 ößpi-
U^ev (3 b)
Oijlißpoluoc m 1* (1 a)
irp
djaqpiirpocidiTOic II 263 (6 a), vgl. Empedokl. 267 St. djaqpiTrpocuJira (2 a)
6iaTrpdHei XIII 152 (6 b)
^XcuOepoTrpacia II 13 (4 b)
^irpaHac XI 287 (5 b), JirpaSev VIII 371 (6 b), ^irpaHav I 46 (5 b), 103 (6 b), II
261 (5 b)
KaKOTrpdT|Liov€C I 177 (3 b), VIII 186 (3 b), vgl. Maneth. V 336 KttKOirpi^YiLiova
(3 b), V 336 iroXuirpriYinova (3 b), IV 160 TToXuTipriKTopac (4 b)
(pp
'A^pobirn III 122 (5 a) = Horn, f 380 (5 a), Quint. Smyrn. XI 289 (5 a)
ßapßap6<ppiuv V 96 (lb), I 342 (2b), vgl. Empedokl. 181 St. r|TriÖ9pu)v (lb),
Maneth. IV 680 iriCTÖcppovec (la)
luq)paivA]U€VOi III 703 (3 b)
^(ppaHav VIII 420 (2 b)
ir€pi9paT|üioU II 319 (5 b), VIII 209 (5 b)
Taireivocppovctv VIII 481 (3 a), vgl. Empedokl. 195 St. Tr^q)pövT|K€v (4 a), Maneth.
IV 283 |Liu)pö(ppovac (1 a)
T^cppn IV 133 (3b), 179 (3b), T^cppnv VII 57 (lb), vgl. Quint. XIV 26 T^qppn
(3 b), V 604 T^9piiv (a b)
kX
ÖKXaucTOC V 342 (6 b)
dvdKXive Fragm. Ill 37 (6 b), vgl. Hom. <p 138 irpoc^xXive, wofür Bnttmann irpöc-
kXiv€ wollte; Theokrit. Ill 37 dnoKXivOelc (5 b), Maneth. I 92 diroKXivij (6 b)
dir^KXcica II 343 (2 b), V 156 (2 b^
ZUR METRIK DER ORACULA SIBYLLINA. 107
/kX^ouc V 87 (1 a), an eine Synizese des cou, wodurch die zweite Silbe als
Länge in der Senkung möglich wäre, ist nicht zn denken; vgl» Theokrit.
XY 140 oO TTaTpÖKXflc (t b); schon bei älteren Dichtem mass mitunter die
Correption stattgehabt haben^ da das inlautende Digamma bei Formen wie
*HpaKX^T|C Hesiod. Theog. 318, 627, welche von jüngeren Epikern oft wieder-
holt wird, die Synizese von er) verbot, demnach die zweite Silbe als Kürze
verwendet werden masste.
AilTOC VIII 480 (4 b), vgl. Quint. XIV 434 K€KX/|CO|aai
txXuciuöc m 109 (2 b), XI 6 (2 b), II 232 (5 b), KaxaicXüCHÖv I 317 (4 b), V
115 (5b), KaTaicXucjaotc I 131 (5b). Hiezu kommt, wie ich anderswo be-
gründen werde, KaTaKXuc|Li(p (6 b) für überliefertes KaTaicXaOc€i (P KaraKaOcei)
ExXOZeTO III 823 (4 b), Kar^KXuccac V 234 (5 b), KaxdicXucc' I 230 (4 b); vgl.
Qaint. XI 313 troTiKXOrerai (4 b)
rpoxXÖTTOi I 178 (1 a), XeKxpoKXönuiv III 38 (1 a)
icXripoc XIII 170 (2 b)
axXOrei Xn 135 (4 b), XIH 132 (5 b), vgl. Quint. XI 313 TroTiKXOrcrai (4 b)
uxXaucTOU V 54 (5 b)
öxXucTOV IV 129 (3 b)
Xd2:ovT€C VIII 238 (3 b)
CXijciv III 806 (4 b), vgl. Quint. IV 519 ö|HlxXn (2 b)
ßX
iov III 81 (4 a)
ßX^irovrcc Vm 62 (6 a)
ttX
TrXr|C€i III 188 (6 b), 613 (5 b), vgl. Quint. XIV 270 ^irXnOeTO (3 b), Maneth.
IV 83 ireirXiiecdc (5 b)
irXOjcei ni 425* (5 b), XI 169 (5 b)
avr]Toc Fragm. I 28 (4a), vgl.Maneth. 1 4 äirXdvtJV (4a), IV 91 irouXuiiXavric (1 a)
EToi XI 2 (2 a), vgl. Quint. VHI 234 öirXcTOV (1 a)
ICToxöpoi I 177* (1 b), VIII 186* (1 b), äuXriCTOKÖpuiv XIV 20 (3 b), dirXncTO-
xöpoic I 329* (3 b), diiXTiCTOKÖpouc XIV 5 (3 b)
iToc Xni 170 (5 b)
i»c VIII 290 (3 b)
irXriYOC XI 31 (2 b)
ivr]C€v VIII 261 (1 a), inXavacQe Fragm. I 25 (2 a), TreirXavflcGai III 233 (l a),
TreirXavTiiLidvoi III 721 (4 a), vgl. Empedokl. 246 St. ^TrXavaro (2 a)
icc€v V 423 (5 b) = Theokrit. XXIV 10, vgl. Horn. X 583 Ttpocij^Xale (wofür
man •irpöc'irXa2^€ lesen wollte)
^ma III 779* (2 b), vgl. Orph. Argon. 752 Abel ^Tr€TrX€(o|H€v (4 b)
:XacTOv III 8 (2 b), vgl. Maneth. IV 569 BeoTiXdcTac (5 b)
Zönevov XIV 63 (3 b), vgl. Theokrit XIII 52 öwXa (4 a)
^T]pi(iK€i I 246 (3 b)
iirXiie^a XII 62 (4 b)
'oirXiiT^' vm 115* (4 b)
9X
hV 150 (4 b), vgl. Theokrit. XXII 211 c\)vi(p\€l€ (4 b)
qjXcKTOc III 118 (2 b)
108 ALOIS RZACB.
XiXMflcai Xm 139 (5 b)
TU
l9€T|at&v I 7 (4 b), k(peT\idc I 38 (4 b), vgl. Orph. Argon. 6 (Abel) tqpcTfiatc (3b)
dvnpiO^ov m, 438 (5 a)
dpiGjuouiLievoc III 609 (3 b), vgl. Theokrit XVII 27 dpiGficOvxai (2 b), Manetli.
Ill 408 ^Hapie^oOvTac (5 b)
dpieiaöc ni 496 (3 b), äpiOinoO I 144 (2 b), XI 267 (2 b), XU 68 (2 b), XIV 74
(3b), dpiG^olo XI 208 (2b), XI 30 (5b), 91 (5b), 266 (5b), XU 245 (5b),
258 (5b), xm 83 (5b), 157 (ob), dpiOiuov Xn 96 (2b), XIV 59 (2b)>
I 327 (3 b), V 475 (3 b), VHI 361 (3 b), XIV 106 (3 b), dpiOiüiCLiv V 24 (2 b),
41 (2 b), XI 114 (2 b), 190 (2 b), XII 49 (2 b), 143 (2 b), XIH 157 (2b),
XIV 95 (2 b), 227 (2 b), V 21 (3 b), XII 39 (3 b), 148 (3 b), -238 (3 b), 260
(3 b), XIV 22 (3 b), 28 (3 b), 44 (3 b), 126 (3 b), 163 (3 b), dpiGiioOc XI 17
(lb), XI 244 (3b); vgl. Maneth. Ill 419 dpiGinöv (3b), Theokrit XIV 48
dpiG|ar]Toi (5 b)
TV
dTVOoOciv VIII 398 (5a), vgl. Maneth. V 338 dyviiJiLiova (3a).
KV
iruKvatc Fragm. Ill 26 (3 b), vgl. Theokrit. XXII 126 ttukvoi (3 b).
T^KVOV VIII 265 (5a), T^Kva V 11 (4a), XI 111 (4a), Xn 11 (4a), XI 206 (6a),
T^KVOic VIII 26 (2h), vgl. Theokrit. XVII 44 T^Kva (3 a), Quint.- V 374 T^KVOt
(4 a), Theokrit. XIV 39 t^kvoiciv (2 b), dasselbe Maneth. in 39 (4 b), t^k-
voic Maneth. I 48 (lb).
Bei Seite gelassen sind die zwei Stellen, wo tKvelTai überliefert ist (5 b)
III 304, 779; denn hier ist, wie ich (Krit. Stud. 14) nachgewiesen habe,
nothwendig YKT^Tai zu schreiben.
XV
dpdxvaic Fragm. III 26 (4 b)
iXvoc II 26 (1 a), vgl. Maneth. IV 277 ixvecciv (5 b)
iraxviCTÖv XIV 150* (5 b) nach Buresch's Conjectur für irdviCTOv der Codd. Da-
gegen ist VII 106 auch Kpu|aaX^oici b^ iz^fwuivr] (Traxuvo|Li^vT| Codd.) Kpu-
CTdWoic (vgl. V 465) möglich, neben KpujaaX^oic bt Tiaxvxtoyiivr] KpucxdXXoic.
T^XViJCiv XII 112 (5 b); voran geht zwar in der Überlieferung &€iK€Xii;]C, was
jedoch schon von Friedlieb richtig zu deiK€Xii;)Ci verändert ward; an der
Messung der ersten Silbe von t^xvi^civ bei dem Sibyllisteii ist um so weniger
zu zweifeln, als sich dieselbe in den Manethoniana IV 440 (5b) findet;
ahnlich schon bei Empedokles 120 St. TexvriC (2 b) ; außerdem vgl. noch
Maxim. 439 T^xvnc (1 b), Maneth. III 100 T€xvac (3 b).
Gv
gGvoc XI 74 (la), 77 (1 a), IH 194 (1 b), XIV 360 (2 b), XI 64 (3 b), VIII 127
(5 a), IGvd)V III 663 (3 b), vgl. Orph. Argon. 1061 (Abel) ^Gvoc (2 b), 741
and 1063 ^Gvr] (3 b), Maneth. III 318 ^Gvdu)v (3 a)
TeGv€(X)Ctv I 378 (5 a), XIII 116 (5 a); die Annahme der Correption der ersten
Silbe ist im Hinblicke auf Analoga wie Maneth. IV 548 irpOTcGviiKe (2 b)
ZUR MBTRIK DEB 0B4CULA SIBTLLINA-
109
für die Epoche der SibyUisten ohne Weiteres zulfissig, anders natürlich bei
Hom. T 331 TeevcSxi.
TTV
uirvoOvrac n 179 (5 b), vgl. Theokrit. XXIV 104, arpiJirvoc (ö a)
iTV€OcTU)v V 406 (5 b), ecoirveOcTOic V 308 (5 b)
:vi2:o|u^vTiv III 506 (1 b)
(irvouv V 129 (4 b)
ibcac VIII 312 (5 b), vgl. Quint. I 123 öirvoc (3 b) IX 67, öttvov (4 a), Maneth.
rV 302 ÖTTViji (3 b)
<pv
'IJ Xin 128 (3 b) = Maneth. III 261, VI 198 (3 b).
Zusammen ergeben die ausgewiesenen Beispiele von Correp-
len in Thesi die erhebliche Ziffer von rund 330 Fällen, d. i.
7& SVgmal soviel als Längungen in Thesi (rund 100) begegnen,
raus geht die entschiedene Neigung der SibyUisten zur Vernach-
sigung der Positionslänge in der Senkung genugsam hervor,
jht weniger als 201 aller Belege (in lOI Wörtern) gehören den
rbindungen mit der Liquida p an, während auf die mit X 54
i 34 Wörtern), mit ju 45 (bei 5 Wörtern, die nur 3 verschiedenen
mmen angehören), mit v 27 (bei 14 Wörtern) entfallen. Für die
rbindungen yX, öX, tX, öX, (tjh, kju, bjii,) öv, tv, ßv liegen keinerlei
ispiele von Correptionen vor.
In wie weit die Stellung der betreffenden Silbe in dieser oder
er Senkung, resp, der ersten oder zweiten Kürze einer solchen
i in Anschlag kommt, lehrt die folgende Tabelle:
Thesis ....
I
II
III
IV
V
Kürze ....
a b
a b
a b
a b
22 26
a b
Fälle
15 22
30 44
14 67
20 77
Zumeist kommen also in Betracht die zweite Kürze des fünften
ßes, hienach die zweite Kürze des dritten, dann des zweiten,
rten und ersten Fußes; also im allgemeinen die Ausgänge der
zelnen Füße, indem hier am leichtesten über die Muta cum
uida zum nächsten Fuße hioübergeglitten wird; dies geschah
Schlüsse des Verses im fUnften Fuße umso leichter, als dieser
daktylischer Form beliebt war und nach der TOjuf) Kaxd rpiTOV
Xaiov, da die nächste in der zweiten Kürze der dritten Thesis
lende Silbe nach dem Verseinschnitte sich inniger an das fol-
ide anlehnen konnte. Weit weniger sind die ersten Kürzen der
ikungen betheiligt. Wie bedeutend sich das metrische Gefühl in
jüngeren auch durch die SibyUisten vertretenen Verstechnik
ändert hatte, ergibt die einfache Thatsache, dass etwa fünfthalb-
110 ALOIS HZACH.
hundert LäDgungen im Inlaute vor Muta cum Liquida unter dem
Ictus und etwa 100 solchen ohne den Ictus (in Theei) nicht weniger
als rund 330 Correptionen in der Senkung gegenttberstehcD.
W21S das heißen will, wird noch klarer, wenn man einen Veif leich
mit einem Vertreter der älteren Technik anstellt. Ein solcher ist
z. B. auch Apollonios Rhodios, während ein anderer Alexandriner,
der Bukoliker Thookritos, auch hier schon die Wege weist, wie
wir sie z. B. in den Manethoniana, bei den Sibyllisten oder bei
Quintus Smyrnaeus betreten finden. Während der genannte Apol-
lonios im Inlaute rund etwa 1530 mal Positionslänge in der Hebung
und nahezu 200 mal in der Senkung zulässt, findet sich Correption
nur fünfmal'®) vor, wenn man von dem zweifelhaften ^HpaicX^nc,
das in einer Anzahl Stellen ") vorliegt, absieht
Ob bei der Beurtheilung des in Rede stehenden metrischen
Gebrauches der Umstand in Anschlag zu bringen ist, dass in einer
ganzen Reihe von Beispielen die Correption entweder am Schlüsse
des ersten Gliedes eines Compositums oder im Augment, reap, in
der Reduplication von Verbalformen vorliegt, lehrt ein Blick auf
die oben gegebene Zusammenstellung: allein es bleiben noch genug
andere Fälle, wo ein solches entschuldigendes Moment nicht vor-
handen ist, so zwar, dass die große Freiheit in der Zulassung der
Correptionen, wie erwähnt, auf die Veränderung des metrischen
Gefühles hinweist.
3. Bezeichnend für diese ist es auch, dass die Sibyllisten mit
Leichtigkeit ein und dieselbe Silbe vor Muta cum Liquida als Länge
oder Kürze je nach Bedarf verwenden konnten. Sie gehen hierin viel
weiter als es z. B., wie Ludwich zeigt, Quintus Smyrnaeus gethan.
*") Die Belege sind : KX€ioiraTpiiv B 239 (1 b), das als zusammengesetster
Eigenname eine besondere Stellung einnimmt, öaKpOotci f 805 (2a), das nicht
mit Hermann (Orphica p. 759) zn bdKpucct zu ändern ist, ebensowenig wie das
homerische Muster öaKpOotci c 173 nach Spitzner (de versu Graec. her. p. 188)»
weil einzelne Handschriften bdKpuci bieten, in der angeführten Weise umgestaltet
werden darf (Pajrne-Knight baxpuj^ci); ferner dv^Kput|i€ A 170 (4 b) nach dem
Laurent., der besten Handschrift, wogegen der Guelferb. das von einigen Heraus-
gebern aufgenommene SyKpuiiie bietet: die Vorlage war Homer € 488; beide
Stellen schützen sich gegenseitig, weshalb auch bei Homer weder ^Kpui)i€ nach
Hermann (Orph. p. 756), noch ^YKput|i€ mit Buttmann (Griech. Sprachl. V p. 40)
zu schreiben ist; endlich v€66p€iTTa f 1400 (2b), womit Hymn. Hom. XXYI 7
e6pet|iav zu vergleichen, und irpoTr^cppabiii^vov f 1315 (4b) nach Hesiod.
Krg. 665 'n:poiT^9pa6)Lidva.
^^ A 349, 426, 864, 993, 1040, 1163, B 967, 1063, A 1459 nebst 'HpaicXdr)v
B 767.
ZUR METRIK DER ORAGULA SIB^TLLINA. 111
Es ist nicbt ohne Interesse anf die Einzelheiten binzaweisen. Wir wollen
hiebe! der Vollständigkeit halber nicht bloß die Verwendung der Silben in der
Thesis als Länge oder Kürze, sondern auch in der Arsis als Länge in Betracht
ziehen, wenngleich hier natürlich der Ictus von entscheidender Bedeutung ist. Es
lassen sich zwei Gruppen von Fällen unterscheiden: I. Zur ersten gehören die-
jenigen, bei denen die der Muta und Liquida vorausgehende Silbe in der Senkung
in doppelter Weise gemessen erscheint; bei einer Anzahl hieher gehöriger Wörter
findet sich außerdem die genannte Silbe als Länge in der Arsis verwendet. II. Zur
zweiten Gruppe sind alle Ausdrücke zu zählen, bei welchen in der Hebung vor
Muta und Liquida Positionsbildang, in der Senkung dagegen bloß Vernachlässigung
derselben nachweisbar ist.
I »•).
dTpöc A: ^Tpoi HI 750. Th. a: dypoi XI 97*. Th. b: dYpoöc III 237.
XuTpöc A: XuTpöv V 214, Xuypd III 302, 379, V 445, XI 282, Fragm. I 33.
Th. a: XuTp/|V VII 151. Th. b: Xuypöv VII 58, XI 185, XuTpoi XI 59,
XuTpatc Vni 64.
^lOKpöc Th. a: naKpijf» V 20, |naKpöv XIV 304*, juaKpai V 515. Th. b: |naKpöv
II 302, 329, VIII 427, |naKpr|v VIII 34, inaKpöGev XIII 42.
V€Kpöc Th. a:^€Kpif| V311, V€Kpüiv I 365, ni330, VIH 205, v€KpoOc VIII 414.
Th. b: V€Kp<Bv VIII 227, vcKpotc VIII 393.
TTiKpöc A: iHKpöc IV 160, iriKpöv III 324, 530* iriKpotc V 128, iriKpV ^^ ^68,
TTiKpuic I 61. Th. a: mKpöv V446, laKpfjc V 269* iriKpriv III 502. Th. b:
TTlKpöv III 59, VIII 124, TTiKpfjc V 246, mKpd VIII 481
Stamm xpic- Th. a: |LiiXTÖxpiCTa III 689. Th. b: GcoxpicTOUC V 68
Stamm ^iCTpo- A: ladxpa III 237, 264, VIII 361 ju^Tp' I 322; (für ineTpVjcac VII 27
ist wohl jiiTpidcac zu lesen, vgl. Addenda meiner Ausgabe p. XX). Th. a:
lüi^Tpov I 135, V 475, |H^Tpu)v III 424, |H^Tpoic XI 168; unsicher |H€Tpuiv VIII
341. Th. b: iLi€Tpi^C€i VIII 302, |Li€Tpir)ci;i I 372, |üi€Tpf^cai IV 10, |ae|LieTpTi-
Mvoc XI 275, ClTO|H€TpnC€l XIII 48.
Stamm iroTp- A: iraxpöc VII 70, XII 191, 207, -narpi VII 44, 160, VIII 263.
Th. a: irarpöc III 117, VI 12. Th. b: iraxpöc III 116, 815, XIV 188, ira-
Tp( VII 69, VIII 474.
ir^Tpii A: ir^Tpnc V 282, ir^Tpi] VIII 179, ir^Tpai III 683. Th. a: ir^Tpnc in
440, XIII 4b, ireTpÄv III 607. Th. b: ir^Tpnv V 218, 404, irerpOiv III 804.
Stamm (ißpi- A: ößpiC VIII 168, ößpiv III 352, 455, IV 34, ößpi V 184, 231,
ößpeic IV 164, ößpeci IV 158, ößpicrai II 259. Th. a: (Ißpiv VI 25, ößpi-
WiLievai I 398. Th. b: ößpiv HI 5-29, IV 155, OßpiCTfJpcc I 123.
Stamm irpay- A: ir^irpaKTai III 769, dirpriKTU)c XIV 257. Th. a: dirpriKTOV XIV
330, (öcc') lirpdHaTe 1 151 (wofür Volkmann das allerdings mögliche occov
4TrpdHaT€). Th. b: ^irpaHac XI 287, ^irpaHev VIII 371, ^irpaHav I 46, 203,
II 261, öiairpdHei XIII 152, KaKOirpdTlnovcc I 177, VIII 186.
T^cppV) und DerivHta A: T€<ppu)9€lcav V 124, 315, unsicher Tl<ppr\y VII 96. Th. a:
Tdqppn U 206. Th. b: Ti(ppr\ IV 133, 179, Tiq>pr\v VII 57.
'HpaxXfic Th. 8: 'HpaKXf^a XII 210. Th. b: 'HpaxX^ouc V 87, denn eine Syui-
sese von €0U ist hier nnstatthaft und daher a kurz.
'*) Im Folgenden ist mit A die Verwendung der Silbe als Länge in der
Arsis, mit Th. a als Länge in der Thesis und mit Th. b als Kürze in der Thesis
bezeichnet.
112 ALOIS BZACH.
ßißXoc Th. a: ßißXoic XI 318, ßißXouc III 425, XI 169. Th. b: ßißMov HI 81.
Stamm irXaT- A: ^irXaccav IV 6 und lirXdcOri VIII 472. Th. a: irpuiTÖirXacxoc
I 285. Th. b: eeöirXacTOv III 8, ^irXacccv V 423.
Stamm (pXcy- A: ImcpXdHei IV 80, KaTa9X^H€i XIII 124. Th. a: ScpXcSc V 419.
Th. b: ?<pX€H€ V 160, in)p(<pX€KTOC III 118.
dvripie^oc Th. a: dviipiOmuv Fragm. Ill 7. Th. b: dv/|pi6|üiov III 438.
T^KVov A: T^Kva U 191, 298, m HI, 133, 268, 626, Vffl 26, 84, 89, XI 89,
T^Kv' II 299, III 482, T^KVOic XIII 130, drcKvoc XIV 307. Th. a: rdicvqi
V 890, T^KVOiCi VIII 84, T^KVOic III 309, V 202. Th. b : t^kvov Vm 266,
T^Kva V 11, XI 111, 206, XII 11, t^kvoic VIII 26.
txvoc Th. a: Txvn '^HI 320. Th. b: Txvoc II 26.
T^Xvn A: T^xvnc III 14, T^xvnv I 134, t€XvOjovto I 98. Th. a: tIxvy] I 259,
vm 453, T^xvac I 91, T€XVTicd]U€VOC I 148. Th. b: T^xvijciv XII 112
(nach Friedlieb^s Lesung, vgl. oben).
^Gvoc A: ^Gvoc m 620, VIII 96, XIV 313, ^Gvca III 698, 636, XI 2, 168,
XIII 104, XIV 81, ^GvTi III 636, ^Gveciv II 60, III 619. Th. a: ?Gvoc III 172,
XII 206, ^Gvn I 346, U 173, III 615, IGvdiv I 384, VIII 12. Th. b : €Gvoc
m 194, VIII 127, XI 64, 74, 77, XIV 360, ^GvOiv III 663.
TdGvTiKa A: TcGvnOÖTi XrV 41, TeGvinlira XII 276, XIV 169, xeGviiÄTac VI 14.
Th. a: T^GvTiK€ XIV 307. Th. b: TcGvcOiciv I 378, XIII 116.
Stamm Kairvo- A: xairvCp VIII 495. Th. a: KdiTVU)C€ VII 131. Th. b: xairvilüo-
la^vnv III 606.
ÖTivoc A: ÖTTVOC VIII 452, öirvidcei VU 46. Th. a: oirvqi I 301. Tb. b: öttvOi-
cac vm 312, dTpuTTVoOvTac II 179.
n.
drpioc A: dTPioc lU 390, V 180, XI 216, aypiov n 276, VH 164, «Tpioi m 37,
dypia in 644, 778, VIII 454. Th. b: dTpiov VH 79 nach Herwerden's
richtiger Verbesserung dypiov TreT€T|V(5v für das überlieferte dfpiiivd irc-
T€ivd (Mnemos. nov. XIX, p. 365).
Stamm •jpacp- A: 2^qJOYpoiq>{ac III 589 (wahrscheinlich interpolierter Vers). Th. b:
irpoYpacpcic VIII 249, t|i€u5oYpd90C III 419, i|ieu5oYpaq>Cüv III 480, rcxpa-
Ypd|LiiLiaTOV III 24.
TiYpic A: TiYpiboc IV 64, TiYpiöi XI 60. Th. b: TiYpioc XI 160.
Stamm dxpo- A: dKpou I 196, VII 12, dKpric Xm 40. Th. b: dKpocTix^ou XI 23,
dKpocTixioic VIII 249, XI 17.
Stamm 6aKpu- A: ödKpua I 191, XI 300, bdKpuct I 66, 6aKpu6€VTa II 299,
III 602, Fragm. Ill 20, iroXu6aKp\5TOio m 407, XI 139. Th. b: öaKpöuiv
II 300, bdKpuciv XI 60, 310, öaKpöcu) VII 1, öoKpOcei V 198.
Stamm Kpä- A: dKpadi] I 35. Tb. b: dxparov I 367.
Stamm Kpav- A: ^u^Kpavev III 283, zweifelhaft dKpdvTOUC VII 31*. Th. b: Geo-
KpdvTopi XIII 112.
Stamm Kpar- A: öiaKpar^ovrec IV 50. Th. b: aÖTOKpaT€lc VIII 135*, dKpdriicc
V 416.
Stamm Kpi- A: dxpiTOV III 764, dKpira VIII 140, dKpiTÖßouXov I 110. Th. b:
öiKaicKpirric III 704^ irpocKpivarc XIV 8*, irpo^Kpivav VllI 19, 23.
dXpövTOC A: dxpavTOV VII 96, dxpdvTOici VIII 462. Th. b: öxpo^VTCC VIII 430.
dXpncTOC A: dxpi^CTOiciv IV 92. Th. b: dxp/|CTOic VIII 382, 389, Fragm. Ill 45.
ZUR METRIK DEfe ORACüLA SIBYLLINA. 113
Äxpic und iii^xptc A: «XPtC 1 2, XI 160, 289, XII 104, XIII 17, 134, XIV 200, 341,
äXpt HI 192, V 276, 466, Xn 233, |ui^xpi HI 441, XII 252. Th. b: äxpiC
I 373, IV 20, «xpt n 47, V 262, XI 62, H^XP»C III 568, XHl 28, XIV 199,
H^XPt III 670, 756, VIII 51, 129.
Stamm xpo- und xpwT- A: Kuovöxpwov XIII 160, fieXavöxpoec V 194. th. b:
icuav6xpuic XI 68, KuavoxpitiTUiv XI 289.
Stamm I6pu- A: i&pu|Li^voc III 2. Th. b: dq)i&pö|iiaTO IV 28, XIV 62* d<pi.
6pO|Liaci ni 31*; über diese Fälle ward oben gesprochen.
Stamm ö5po- A: Tbpoxöoc V 257. Th. b: dvO&pujv Pragm. III 7.
dXXörpioc A: dXXöxpioc III 464. Th. b: dXXoxpir] V 45, XII 162, dXXorpdj
m 611, 648.
dporpov A: Äporpov XI 309, dporpeOouciv II 211. Th. b: dpörpoic I 93.
drpairoc A: drpairov I 348. Th. b: dTpairoöc I 338.
Stamm Xarp- A: XaxpeCac III 763, XarpeCiouca II 31, XaxpeOceic XIII 94, Xa-
Tp€Oc€i IV 104. Th. b: XarpeOeiv VIII 263, 483, Xdxpeue HI 763, XarpeO-
C€ic XI 64, 204, Xaxpeöcei VIII 445, XaxpeOcai VIII 307, dXdxpeucac II,
277, ^Xdxpeucav XII 111, Xdxpic III 368, XI 51, 298, elöiwXoXdxpai II 259,
€l6u)XoXaxp(Bv III 38.
Stamm x€xpo- A: xexpd&oc V 40, X€xpÖiKic VIII 164, xexpdiroöoc XIV 302,
X€xpaTrö&U)v I 161, 207, 278, IV 30, VIII 364, xexpdirpö' III 692. Th. b:
x€xpd6oc XlIT 84, XIV 79, 149, x€xpaTpd|H|naxov III 24, xexpacOXXaßoc
I 141, xexpdxou V 155, xexpdxi;) I 111.
Stamm xpeq)- A: TrouXuxpöq)ou XIV 319. Tb. b: Travxoxpöq)ov Fragm. I 5,
i|iuxoxpöq)ov V 500, i|iuxoxpoq)€txai Fragm. Ill 8.
öOpctv A: dGp/)couciv II 193. Th. b: dOpncai I 27, 253, ^caOpr^cai I 231.
Xdepn A: XdGpr] il 281, XdBpiov HI 148. Th. b: XdBpn III 319, XaGpaduc
III 142.
M^XaGpov A: iiieXdGpoic XII 336. Th. b: |H€XdGpujv V 470, fieXdOpoici II 342,
XIII 61, |Li€XdGpoic III 53, XI 126.
öXcGpoc und öXoGpeöeiv A: öXeGpoc V 381, 458, öX^Gpou III 348, V 199,
XI 35, ÖX€QpovI288, III 452, V 97, 214, 374, öXdGpiüV VIII 394. Th. b:
ÖXoep€i3c€i Itl 393* V 304, XII 102, ^HoXoGpeOcei V 454, XIV 107.
'Eßpaloi A: •Eßpaloi VII 135, 'Eßpaituv V 161, 258, VIII 141, 'Eßpaioic XI 38.
Th. b: 'Eßpatoi I 387, 395, II 248, 'Eßpadwv I 346, II 170, 173, 175,
•Eßpafoic I 862, 'Eßpdouc II 250, III 69.
^i|Jißpe|Li^xiic und öx|i(ßpo^ioc A: önjißp€|n^xric V 433. Th. b: öip(ßpo|noc
III 1 nach Volkmann's Conjectur; vielleicht ist hier aber oupdvioc un^ißpe-
fuidxa, 8c ?X€tC KxX. zu lesen, wie ich vermuthete.
^tamm q)p€V- A: äq)povi III 687, 722, öq)pova V 96, dqppovec III 229, dqppo-
c0viicIV157, d(ppoci3vi;i I 74, Fragm. III 40, d<ppocOvi;iciv IV 38, 117, 141,
XIII 125, öoXöcppov III 217, ducppocövnc VIII 486, KaKÖ(ppov€C IV 171,
K€V€6<ppoyi III 590, Keveöcppova III 670, luaxaiotppocOvijciv VIII 80, ineraXö-
(ppovoc XIV 2dl, öXoöqppiüv III 399, öXoöcppovoc XII 263, öXoö(ppova VIII 197,
mvuxöcppova VIII 501, irpoqppov^ujc I 209, 256, caöq)pu)v III 375. Th. b:
ßdpßapöqppiuv I 342, V 96, ^u(ppaivö|Li€VOi III 703, xaTteivoqppovctv VIII 481.
Stamm kXuö- A: KttxaKXöZovxi III 690, dTriKXOZouciv V 295, KaxaKXuc|Lioto IV 53.
Th. b: KaxeicXu^exo III 823, Kax^KXuccac V 234, Kax^KXucc I 230, irapa-
kK^Ui XII 135, XIII 132, KaxaKXuc|ui6c II 232, III 109, XI 6, KaxaKXuc|LH?i
V122*, KaxQKXuciLidv I 31'?, V 115, KaxaKXuc|iio1c I 131, iroXtiKXucxov IV 129.
Wien. Sind. XY. 1898. ^
114 ALOIS BZACH.
Stamm kXott- A: iTrUXoTroc V 362, XIII 89* (nach Fehr, Stud, in Or. Sib. 113),
vuKTOKXoirCai III 379, vuKTOKXoiriac III 238. Th. b: XcktpokXöttoi I 178,
XeKTpoKXöiriüv III 38.
öinixXn A: öinixXn V 379, XII 215. Th. b: öinixXiJCiv III 806.
ÄTrXeTOC A: äirXeTOi II 208. Th. b: änXeroi XI 2.
äTi\r\TOC A: ättXiitov I 100. Th. b: ättXiitoc XIII 170.
Stamm öttXo- A: öirXa III 650, 729, ötiXicG^vtcc V 341, ^cpoirXiccavTec XIV 72.
Th. b: ÖTiXiWiLievov XIV 63.
^qperiLiri A: ^qpexiuOuv I 45, XIV 71. Th. b: ^(p€T|mjJV T 7, ^<p€T|adc I 38.
äpiOiudc A: dpiOiiiöv XIV 248. Th. b: dpiBinöc III 495 nebst weiteren 39 Formen
dieses V^ortes (vgl. oben), dpiÖ)Liou|H€VOC III 609; vgl. jedoch dv]^pi9|aoc.
TTUKVÖc A: TTUKvai XIV 90. Th. b: iruKvatc Fragm. III 26.
Stamm ttvu- A: riroXOTivoiav VIII 180. Th. b: GeoTrveucTiwv V 406, GeoTtveu-
CTOIC V 308, ILlUpiTTVOUV V 129.
äcpvu) A: m 483, XI 179. Th. b: XIII 128.
Anhang.
Die bei unserer üntersuchuDg bislang außer Betracht geblie-
bene Partie der Sibyllinen II 56 — 148 bietet insofern immerhin
einiges Interesse^ als es sich auch in dem Verhalten gegenüber de
Positionsbildung vor Muta cum Liquida wahrnehmen lässt^ welche
Verse der Interpolator in seiner eigenen Werkstatt zusammen-
schweißte, um sie in die den Pseudophokylidea entnommene Partie^
einzufügen.
Im Auslaute findet sich in der Hebung nur einmal Positions-
länge vor folgender Muta cum Liquida, und zwar in der nach
Vers 21 der Pseudophokylidea umgestalteten Stelle II 79 Ibpidq)
(so wohl mit Boissonade und Mendelssohn für das überlieferte^
löpujciv zu lesen) craxuwv X^ipl XP^^ovti Trapctcxou. Die Längung-
der Schlussilbe eines trochäischen Wortes ist für die stümper-
hafte Verstechnik des Compilators bezeichnend.
In der Senkung erfolgt allemal Vernachlässigung der Positions-
bildung: vier Belege gehören den Pseudophokylidea selbst an:
II 62 (= Pseudophok. 10) jnf) Kpive TrpocuiTriu (5 a), 148 (= Pseudo-
phok. 79) Tdxicxa, 7rp{v (3 a), 133 (= Pseudophok. 61) f| iroXXf| be
Tpocpt] (2 a), 125 (= Pseudophok. 53) jlitiö' ivi ttXoutiü (Ladwich
vermuthet Lect Pseudophoc. 8 ixfyre T€ ttXoutiu); dem Interpolator
selbst gehört an 92 juribd KUKdic tc Tipoceiinjc (2 a) und 95 |üirib6
(pp^vac (1 a).
Im Inlaute erscheint in den Pseudophokylideischen Versen
oft genug (18 mal) Positionslänge in der Arsis, in den eigenen Fabri-
ZÜE METRIK DER ORACÜLA. SIBYLLINA. 115
katen des Interpolators dreimal (II 79, 94, 144); in der Thesis in
drei Belegen, die alle den Pseudophokylidea selbst angehören (II
141 = Pseudophok. 69 juerpip, II 140 = Pseudophok. 63 äqppujv
und KiKXricKeTai)»
Charakteristisch ist das Verhalten der Verfasser in Bezug auf
die Correptionen in der Thesis; von diesen gehören nur zwei
Fälle, dXXüTpiiüV II 57 (= Pseudophok, 6), das schon bei Homer
so geraessen wird, und das Compositum qpiXoxpTilLiocüvTi II 111
(= Pseudophok. 42) dem iroiTijLia vouBctiköv an, wogegen alle übrigen,
fünf an der Zahl, die wenigen Verse, welche der Interpolator selbst
verbrach, betreffen: ein deutliches Zeichen, dass letztere ein Product
späterer Zeit sind, und zwar öiaKpivetai II 94 (3 b), djuerpriTOC 144
(5 b), ETTpaHev II 93 (5 b), OTrXiJeiv II 119 (5 b), ^Kja^rpa II 95 (5 a);
das zuletzt angeführte Beispiel beruht auf der zweifellos richtigen
Conjectur Boissonades, welcher den corrupten Versschluss der Hand-
schriften (Y) jLiiiö^ iriveiv äjueTpa zu jlitiö* ^Kjnetpa Triveiv umänderte.
Prag. ALOIS RZACH.
8»
loannis lacobi Reiskii animadversiones in
Philostratos.
Particula prior.
Tres extant in bybliotheca regia Havniensi fasciculi Reiskii
manu conscripti, quibus eius animadversion es in Philostratos con-
tinentur. ter enim eorum libros lectitavit atque emendare conatus
est. ac primam lectionem^ id quod ipse in prime fascicule testatus
est, incepit exeunte mense Decembri a. MDCCLV opusque quod
sibi imposuerat absolvit die tertio mensis lanuarii anni insequentis.
qua lectione omnes Philostratorum libros praeter epistulas^ quas
omnino non tractavit, complexus animadversionibus, quae ei inter ^
legendum natae erant, in unum congestis fasciculum paginarum ^
LXIII formae quae dicitur octavae minoris eonfecit. iterum eum
ad bos scriptores rediisse ex altero fasciculo, qui eiusdem formae:=^
est et paginarum LV, intellegitur. quem quo anno quoque tem-
poris spatio conscripserit, ignoratur, cum huius rei in eo no».
sit facta mentio. id tarnen certum est eum ante tertium, de quo
mox exposituri simius, confectum esse, multo plures ille quam
primus continet observationes, sed plerumque breviores ac saepe-
numero coniecturas solas interpretationibus illustrationibusque non
adiectis. in hoc fascicule animadversiones in Philostrati minoris
Imagines non leguntur. praeterea neglectae sunt epistulae ApoUonio
adscriptae, de quibus Reiskius iam in fascicule prime paucis ad-
notationibus conscriptis^) hoc iudicium fecit: *non placuit ulterius
in legendis his epistolis procedere, postquam mihi constitit eas non
Apollonii veras epistolas, sed sophistae alicuius imitamentum esse.'
') Nihil inest in his adnotationibns festinanter scriptis, quod commemoratione
dignum esse videator.
10 AN. IAO. REI8KII ANIMADVERSIÖKES IN PHIL0STRAT08. ll7
a in re longe s^cessit a Valökenarii sententiä, qui in libro, de
vol. XIIII p. 267 sqq. exposuimus, haec adscripsit: ^Apollonii
istoläe sunt sane gehuinaö, spirantes veri noroinis pfailosophum
qui dem Pythagoreum/ memorabile autem est faunc fasciculum
:idä elegantique scriptura exariatum esse neque fere in eo lituras
reniri. quifttn' ad rem cum acöedat, quod nulla in eo temporis
;nMcat;io reperiatur, suspicor eum ex libellö primö simili descrip-
n esse eo consilio^ ut praelo e:s:cudendus subicereturJ sed ne hac
idem re absoluta sibi satisfecidse visus est vir ille immortalis, qui
sidua opöra ea quae conscrip'serat limäbat atque perpoliebat. die'
im Xll mensis Novembris a. MDCCLXVIiU tertium ad hos libros
ititandos accessit atque observationibus, quä'ä atite conseripserät,
DUO examinätis et correctis simulque aüötis atque amplificatis
vum fasciculum eiusdem formae et paginarutn CLXVIII implevft.
que tarnen ut opus ad fi'nem perduceret, ei contigit, sed abrupisse
earn lectionem adscripsit die VIII mensis Februarii anni inse-
entis. sübstitit enim in tertia Philostrati minoris imagine, quem
icicuhiin si' cum aherd comparäveris; facile intölleges hunc ante
im ortutn esse, nam coni^cturäs aliquot, quae in hoc pröpositae
nty in illo improbatas esse invenies. suöpicatuiii s6 esse o lim
tnpluribuä locis dicit Reiskius hoc modo scripturam emendandam
re, sed nunc meliora edoctum aliam rationem sequi velle in eä
ingenda. quamquani id satis mirum est, quod obsdrvatiönes quas-
m bonae frugis, quae in altero fascicule leguntur, in tertio omisit^
quod festinantiae cuidam tribuendum esse videtur^ qua re et
ores in nümäris paginarum et versuum commissi et scripturae
tnda nön infrequentia in fasciculo tertio explicäntur. quae cum
siüt; patet ei qui Reiskii observationibuä uti völit non solum
tium, sed etiam alterum fasciculum inspiciendum esse, primi
tem^ cuius animadversiones omnes in ceteris repetitae sutit^ ratio
n est habenda nisi in eis quae ad Philostrati minoris Imagines
rtinent.
In legendis Philostratorum libris Reiskius usus est , Olearii
itione^) atque observationes suas ad eam conformavit singulis
ginis et versibus indicatis. hanc igitur editionem semper respexit
mesque quibus ea adfecta est maculas abstergere studuit itä, ut
il levissima typographörum vitia notaret. praeter eam evolvit
Idinam, quae in bybliotheca universitatis Lipsiensis extat, et
orellianam. codices non adhibuit nisi Guelferbytanum, qui priorem
') Exemplar quo usus est Reiskius servatur in bybliotheca Havniensi.
118 O. SCHENEU
Philostrati maioris Imaginnm librum continet*), atque hunc contalit,
DOD tarn Philostratum quam Libanii qui insunt libros curans mense
demum April! a. MDCCLXXII fasciculis, de qaibus modo dispu-
tavimuSy iam confectis.
Egregium vero ingenii acumen atque eximiam aollertiam,
quibns excelluit Reiskius, in his quoque animadversionibus conspici
non est sane quod pluribus exponam. nam si quia ea quae mox
prolaturus sum vel obiter inspexerit^ intelleget in eis quoque eas-
dem virtutes^ quae in ceteris viri summi scrip tis cernuntar, elucere.
quam ob rem^ ne longus sim, id tantum dicam Reiskium non solum
permultis loeis coniectando ea quae codices meliores aetate ilia
nondum excussi praebent restituisse emendationesque ab viris doctis,
qui post eum Pbilostratis operam tribuerunt, propositas satis multas
praecepisse, sed etiam non paucis locis corruptis unum lucem ac
pristinum nitorem reddidisse. qua in re maxima admiratione dignum
csty quod saepenumero iis locis, qui in editione Olearii vitiati varus
modis sanari poterant, mira quadam sagacitate proprietatisque atque
elegantiae sermonis sensu praeditus ea divinavit quae nunc codici-
bus optimisy veluti in vita ApoUonii Tyanaei libro Parisiensi gr.
1801 (tt) comprobata habemus. sed liaec omnia indicare in tanta
animadversionum ubertate longum est. quam ob rem tantum emen-
dationes, quae ab eo aut primo aut solo inventae sunt, et delectum
ex ceteris observationibus hoc loco proponam. etenim si quis omnia,
quae his libellis oontinentur, praeferre vellet^ et taedium pararet
lecturis et male mereretur de viro egregio* nam at taceam de-
Olearii erroribus puerilibus a Reiskio notatis, negari non potest^:
in his animadversionibus inesse nonnulla, quae tenebris potius re—
linquenda quam in lucem proirahenda esse videantur. atque ut^
omittam quacdam, quae artis grammaticae legibus repugnant tem-^
poribus illis nondum recte explicatis, primum Reiskius non eam^
quae requirebatur, sermonis illius aetatis notitiam habuit. qua r^
factum est, ut saepius in scriptura refingenda haesitaret incertus^
qua via progrederetur, atque ea quae omnino sana atque integr»
sunt immutaret scriptorum atticorum consuetudinem secutus. studoit
sane huic rei, quae eum non latuit, eo mederi, quod in foliis
oxemplari editionis Olearianae, quo usus est, adiunctis multa, quae ad
Philostratorum sermonom cognoscendum atque aestimandum faciunt,
diligenter congessit* sed haeo non sufficiebant ad rem criticam
') Conferas quae de eo oodioe exposuit lacobsius in praefatione editionis
Philostratorum Imnj^inum p. XXXII.
lOAN. lAC. REISKII ANIMADVERSIONES IN PHILOSTRATOS. 119
bene administrandam et quae turn fuerit lexicorum condicio non
est quod hoc loco exponam. delude Reiskius interdum audaeius
quam consultius egit in scriptura refingenda ita, ut earn licentius
immutaret, lacunas statueret atque expleret aliaque, quae minime
probanda sunt^ admitteret. concede quidem vel eiusmodi adnota-
tionibus pretium quoddam tribuendum esse, quippe quibus qua
ratione ac via Reiskius in re critica factitanda usus sit edoceatnur.
sed haecy si quando Reiskii opuscula inedita in unum corpus col-
lecta edentur, bominibus doctis proponantur, ab hoc loco autem
talia proferre paucis exceptis alienum esse videbatur. ceterum in
Reiskii observationibus adferendis summa brevitate usus sum, ita
ut plerumque coniecturas solas enumerarem, argumentationes autem
interpretationesque eis adiectas praetermitterem. rare quaedam ex
eis quae is de singulis locis disputavit addidi, rare meam de locis
in examen vocatis sententiam adiunxi.
Libellum, quo de Reiskii animadversionibus disputavi^ in duas
particulas divisum esse volui. priore enim capite de observationibus
in libros de vita Apollonii Tyanaei egi, altero, quod alter huius
voluminis fasciculus continebit, de animadversionibus in ceteros
Philostratorum libros exponetur.
Primum id quod iam ante dixi emendationes vel coniecturas
a Reiskio prime propositas, in quas post eum alii quoque viri docti
inciderunt, enumerabimus. id enim viri summi memoriae deberi
videtur, ut in posterum eis locis, quibus primus lucem attulit, eius
nomen honorifice prime loco commemoretur. praeceptae igitur sunt
ab eo hae lacobsii emendationes: 100, 9 UTroßX^irei (idem legitur
in Schellershemiano m. alt.), 150, 18 irepieiCj (irepiei postea scripsit
Cobetus), 155, 4 ^KTeiucpXüuceceai, 165, 25 id few, 167, 13 ecp-
iCTdvTa, 189, 17 boKCi, 230, 7 irepieijii, 292, 8 ttoXXiJi, 305, 15 dvciT-
KTiv, hae Kayseri: 76, 22 <^v>eKd0€ubov, 126, 21 toOto, 130, 18
TrXeiCTouc, 136, 7 <^pwTricujv> • epuiia, 140, 20 dKpoacoju^vouc (idem
legitur in Vratislaviensi et Lugdunensi 73), 147, 19 fjToOvTai, 156,
13 irpoGeiTiv, 166, 23 dvicoT, 167, 10 'AGnvaiuj, 180, 7 toutou, 188, 30
dXXo Ti <7TpdTT€iv) (Kayserus irpdireiv post irpaTTouci inseruit),
197, 27 Seev hi, 208, 22 cpeeT^ojuevou, 209, 13 bei b^, 222, 24 dpi-
e^rjcac, 239, 1 cucKeuacojiievoc, 245, 10 TeTpotM^eiai, 262, 31 \ o'i,
270, 31 KOivujvncai <cO Moi, 284, 2 TrapaTTeXujv, 334, 8 hi auific,
339, 27 jLi^v dXneeueiv auiov, hae Cobeti: 13, 23 lir^KOirrev et 184,
17 lirdKOTTTE (diTiKÖTTTei Reiskius quoque restituit 269, 19, confirma-
tum Paris, gr. 1696, qua in re iam praeiverat Salmasius), 143, 8
aÄTÖeev, 162, 2 Trap* 8tw, 229, 9 too ti . . . dvOuMTiefivai, 240, 25
120 C. SGHENKL.
auTÖc T€, denique hae Westermanni 20, 23 äiTÖYpai|iai, 51, 14 &9* ofi,
169, 9 ä T€, 284, 27 emeiv, Piccoli 239, 31 Ttb xai, Spengelii 277,
18 Kivfjcoc. 278, 13 idem coniecit Keiskius quod Valckenarius in
libro, de quo exposui vol. XIIII p. 267 sqq. (cf. p. 270) oi kqt-
apTu6^VT€C Tubv iTTTTUJV KcCx jaeTaßoXövTec. cum Hamakero Lect
Phil. p. 85 et 54 conspirat in coniecturis 147, 24 ÖTfroijuiiiv apti,
quam recta reiecit lacobsius, et 287, 14 fj (}xf])'j \ir\ dTToXoToO, quam
comprobare non dubito; quis enim quaeso statuet cum Kaysero
interrumpi Apollonii interrogationem ab imperatore et scribendum
esse „Ti f\ — "?, cum Meinekio ad Men. 145 in coniectura 145, 17
jLiopjLioXuKeTa.*)
His quae modo exposuimus iam adiungamus delectam ex
ceteris quas conscripsit Reiskius observationibus adnotatiunculis
hie illic adspersis. adferam autera animadversiones, quae mihi ali-
cuius momenti esse videntur. qua in re me non fugit perdifficilem
esse et lubricam illam eligendi rationem, si quis suum indicium
in hoc negotio sequi velit. nam facile fieri potest, ut ea proponat
quae aliis leviora esse videantur^ neglegat quaedam, quae alii prae-
ferenda esse contendant. sed in tanta animadversionum copia aliam
qua procederem viam non inveni. ceterum ut et brevitati consalerem
et lecturis tamquam manu monstrarem, quas observationes ipse
gravissimas esse iudicavissem, stellulis adpositis indicavi eas quas
dignissimas esse putabam^ quae a viris doctis examinarentur et, si
mecum sentiunt, comprobarentur. 10, 17 KOKicji, 10, 26 Mvbdiv kqi
CripOjv (quid scripserit Philostratus incertum est, libri praebent
capbovwv, Bentleius Capbiavujv temptavit, Kayserus Capbibwv. sed
neque Sardium antiquarum commemoratio hoc loco apta est neque
Sardiniae auri fodinarum cum Indiae divitiis comparatio), 14, 20
ÖTTÖTE <Te> Mnv, 19, 27 embibouc <ec> xfiv, 25, 15 uivirep (cf. 341, 7,
quo loco Reiskius eodem modo ac, nisi fallor, cum maiore adeo
probabilitate ujcirep in divirep mutavit), 25, 29 <toö) cocpicioO te,
*) Festinantia, qua Reiskius usus est in his animadversionibus conscribendis,
factum est, ut noniiumquam coniecturas, quae iam ante prolatae erant, immemor
eorum quae sine dubio legerat repeteret. sic quamquam Bentleium locis aliquot
commemorati tarnen his locis coniecturas ab eo inventas iteravit: 30, 10 ol b^
dY€lV| 139, 1 ^c TO (quod, si Kayseri editiouem maiorem respicis, Schellershemianus
et Vratislaviensia soli pratbent, in ceteris ^c Tif) esse videtur), 224, 19 ^TiavrXi^-
cai|Lii (in quod postea Boissonadus ad Heroic, p. 5ö3 incidit), 245, 3 SujLiiTd)uiTrei.
praeterea has coniecturas ab aliis prolatas iterum proposuit : 138, 5 irpöppiiciv
(cf. Moses Solanus ad Luc. Ill 438), 255, 8 Alv(u) (cf. Valckenarius ad He^od.
nil 18), 291, 30 (uoXOc) (iiiuy (cf. Taylor, ad Dem. de cor. s. 136), 317, 5 xupav-
viiC€(ovTac (cf. Abresch. ad Cattieri Gazophyl. p. 10).
10 AN. I AC. REI8KII ANIMADVE^SIONPS IN PHILOSTKATOS. 121
26, 5 fijLi^pac <b'> (niLi^pac <65öv> Kayserus), 27, 1 ToiaOta (ut Mo-
relliai^a), 41, 21 Icpri, (djc ßctciXeuc) • ßaciXeiic (ego de adverbio ßa-
ciXikOüc supplendo cogitavi), 44, 9 otjuai, Mvbüüv (recte offendit
Reiskius in verbo Ibibv, quod ex ^XdiV depravatum esse suspicor;
haec enim. verba in codicibus saepenumero perjuutata esse con-
stat), 46, 27 <TÖ> jLi^TicTOV; 50, 16 eipficOai, 56, 19 jurj (mqi) touc,
58, 2 f| ireTpa <߀ßaioi>, 65, 26 (^k) ckicIc, 67, 3 eiracTpaTriei,
69, 2 jLi€ (d)b6Kei, 74, 15 d7TeXe(U0epuuv <dTrop€uojL|r]v> dKoXouBouc
fxiwv* (?xwiv legitur in Paris. 1801, eixov nihil aliud esse videtui*
nisi inepta coniectura), 77, 8 Ka6€ubfic€i t oijTOc*, 82, 28 djuauiaQ,
quod legitur in Vratislaviensi, 89, 25 uireKßaXujv, 90, 8 bpaxdvTUJV
oxbe (Damis et ApoUonius), 92, 11 Kai öXujc elvai (male; non intel-
lexit Philo^tratum hoc loco respexisse locos homericoß U. V 739 sqq.,
VIII 393 sqq.), 94, 27 ^aXaKiirrepov bk Giyeiv f\ mjueXfiv, dkre boKcTv
oia Äaioy dir' auToO XeißecGai ("^loquitur Philostratus non d« lino
asbestine, sed d^ cottoneo seu xylino' haec Reiskius, cuius coniec-
turam non minus in^iprobo quam earn quam Kayserus protulit t{kt6i,
f\ (bky (bk addidit lacobsius Obs. in Ael. H. A. p. 40) ola f. dir' au.
XeißeTai. sed fortasse Beiskii vestigii^ insistentes sic locum restituere
possumus: kui (libri f) vel f]; f\ et Kai saepissime a librariis confun-
duntur) irijiieXfi (boKcT) oia L dir' au. XeißecGai. ante oculos habuissc
Philostratum versum Odyss. VII 107 Kaipocewv.5' öGovdwv diroXei-
ßerai ÖTpöv IXaiov iam lacobsius adnotavit), 104, 18 Traxeid y€, 109,
20 direfiricavTO (postea retinuit Reiskius direcTuarjvavTO atque hoc modo
interpretatus est: ^tumulos super ipsis exstruxissent insignes titulis
et religionibus.' locum, quo verbum eTTiCTi|Liaivec9ai eodera vel simili
modo adbibitum est, non repperi), 124, 8 (ev)opujpuY|U€vr|, 127, 13
TrpoairrjvTUJV*, 128, 6 dvbpdci y* ^CTecpavuicGai, 128, 8 tou <b^)ovToc
(fortasse recte; lacunam ante övtoc indicavit, Kayserus), 131, 11
uepi auTf|v, 133, 29 diriiaejUTivicGai auiiu, 137, 5 .eX^Y^TO, 137, 6 ibc
<Kai) ^ObucceT ?bpSev, 139, 7.djr|6n (av),. 14?, 16 KiGapujboi, quod,
convenit ei quod sequitur Kr|pjj|c^c, 145, 12 oibaje*, 147, 12 XoYioi
(quod magnam habet veri speciqm), 152, 19 btiXiyceie, 154, 6 (eSy
HuYKeijLievoc, 157, 5 Tctoj jnfev to qpoßepöv (scribßndum esse videtur
(pvKy eK^ivoic UTidpxov; nam scriptura codicuqa sententiae huius
loci repugnat), 158, 1 jueuicGujjLievoc (ec) touto, 160, 10 Kaidpaid
Te, 161, 9 €1 iroie (ÖTiöie quid sibi velif, non intellego), 162, 20
<eY>YeYP«JLijLie'vov, 168, 30 „livac" ^cpri „<oük> IciecpavoicGai", 169, 26
(^T^Tpdcpei, 170, 4 jLif) <jue)|LiacTiYU)cecGai (^quod tempus ita amavit
et frequentavit Philostratus, ut auctorum nullus alius magis'), 175,
11 bixac (dbiKOuc)* (quod meijubroruin quoqu€^ concinnitate requi-
122 C. SCHENKL.
ritur), 183, 25 to (CapdTnboc) lepov (sine dubio Sarapidis templum
Bignificatur, ged illud Alexandriae volgo to iepov vocabatur dei nomine
non adiecto), 186, 4 epTOtcojiievoc* (quod in alterius classis codicibus
legitur sine dubio recipiendum), 188, 20 „auTd" etirev „auTOt briXw-
C€i**, 190, 1 ßpaxuv Ktti dbpöv Xotov, 192, 28 Tupawibwv f€, 193, 3
{i\)icTai, 196^ 6 to ixeia laijia (tiD) dmcToujudvip, 201, 13 öpTnc
<fiHia>, 201, 20 fxwv aÖTÖc, 202, 17 Aitutttou <Tf|c> irepi (fortasse
recte), 204, 5 to irepl yh^ (^TP^v) fiirav (baud sine veri specie;
nam praeter aquam aere quoque terra circumdatur), 225, 23 bta-
ßdXXujv*, 231, 29 TaÖTa (id) UTrovooiijueva*, 232, 1 xai ßiüjLiouc kqi
öpiCeiv & (verbis transpositis), 249, 6 ?H€iv*, 249, 15 xP^ceia, 249,
27 iKK\r]ciale }iiv f\ iröXic (egregie, sed i^KKXriciaJe scribendum), 258,
12 Kal ToO jLifi, 261, 22 coqpuiTepoc, 272, 27 xiXiapxdv ^e (an jli€V<|li€>?),
274, 20 TfjV dc auTOKpdTopa (libri auTd, quod ex compendio scrip-
turae aÖTOKpdropa ortum esse statuit Reiskius. sed certe töv auTO-
Kpdropa scribendum fuit. Eayserus auTOV posuit, quod non satis-
facit. locus nondum expeditus est), 278, 6 bouXoujuevoc TOic xPHMC^civ
f\ uirepopiuv auToiv* (quod in libris legitur bouXoujudvouc t. x- f|
UTiepOpuJVTac, inde natum est, quod bouXoujiidvouc prave scriptum
alteram labero, immutationem verb! utrepopiXiv, secum traxit. pessime
autem rem gessit Kayserus, qui verba fj öirepopuJVTac . ♦ . toO ttXoö-
tou tamquam insiticia secJusit), 280, 7 el <f]) KaTTjTopia, 280, 24 toO
jLiTiTpdc 'AGnvdc, 280, 27 öctu Ydp (TrXefouc) touc okeiOTaTouc, 280,
31 7T€ic€c9€, 285, 10 bebiibc jafev (ou) (male; metum sunm celare
studebat Damis ita, ut hominis soUiciti tantum speciem prae se
ferret, neque fugit Reiskiura Damim re vera pertimidum natura
fuisse; cf. 286, 1), 286, 24 öjLiuüpocpiouc auToic, 287, 3 Kai jnfjv,
287, 3 auTriv <t€>, 288, 12 uirip d&v <|Lif|> Trdireicai (recte; hoc enim
poscitur et sententia huius loci et membrorum concinnitate. cur
uutcm turpe sit cognoscere de eis, de quibus iam peisuasum sit,
non intellegitur, cum causa non dicta aliquem condemnare certe
iniperatorem non deceat. neque profecto is fuit Apollonius, qui
talem sententiam pronuntiaret; cf. 302, 19. sed fortasse juriTru) sup-
plcndum), 295, 29 (^tti) toutoic (Kayserus toutoic in oiiiuic muta-
vit), 297, 29 oub' dv eai^pou, 302, 4 kqivoOv*, 302, 24 djc ^tui
olba, 303, 16 Kttl YdjLioi (xai)* (nullo pacto Kaysero obsequendum
est, qui f&ixox seclusit), 304, 28 ipeOcai* (libri ipeucacGai, Eayserus
coniocit T€pdT€ucai, quod quomodo in ipeucacGai corruptum sit, nemo
puto intelleget), 306, 16 <k> Td je dXXa, 307, 19 CToXfjc kot* dpxdc,
310, 14 jLiCT^ßaXev (recte puto), 310, 22 jaueiv, 312, 10 al ipuxai (ai>
diaKToOcai (cf. v. 14 a\ bk MeGuoucai ipuxai), 314, 25 f\ (kui) icxOv*,
lOAN. UC. REISKII ANIMADVER8IONES IN PHILOSTRATOS. 123
315, 27 iK Yflc djaiKTOu, 318, 25 eti' övap cpriciv, oöttiü otba (inter-
clusio est), 321, 18 ei Mfev<dMfe>*, 322, 14 jneid (ifiv) öciav*, 324, 17
efu) bk (ipficpov) (Xdyov supplevit Kayserus), 326, 7 rd auTUJv tto-
voOvra iv dpx^ (id auTüüv TOiaOra Olearius; postea Reiskius aut
de verbo TOiaura tamquara prava iteratione verborum rd auTUüv
delendo cogitavit aut Td auTuiv vocoCvra scribendum esse coDieeit
addiditque vocabula ev dpxQ non videri in principatü, sed in prin-
cipio seu initio significare. td Toiaura primaria est scriptura, quod
Eusebii testimonio eonfirmatur; Td auTuiv, quod in Paris. 1801
supra scriptum est manu altera, nihil aliud est quam coniectura,
cui fidem habere non licet), 327, 9 fop <oi) ai, 327, 26 ekdc fjv
öiaTcOetc (verbis transpositis ; xai ante TtdXtv non est copula, sed
cum adverbio irdXiv coniungendum).
lam ex eis quae modo protulimus adparet Reiskium multis
locis ita medicinam adferre eonatum esse, ut lacunis eos adfectos
esse statueret. ac re vera in codicibus quibus utimur aut singula
aut plura etiam verba librariorum incuria intercidisse omnium, qui
in his Philostrati libris emendandis versati sunt, consensu compro-
batur. quamquam iusto audacior fuit Reiskius in hac medicina ad-
hibenda, quippe qui non paucis locis aut integris aut alia ratione
sanandis sua commenta intruserit. qua de re nunc uberius disputare
nolo:^) sed de locis aliquot explicationem accuratiorem requiren-
tibus, quibus verum vidisse Reiskium mihi persuasi, iam expositurus
sum. ad ea, quae 75, 3 leguntur haec ille adnotavit: Videtur hie ali-
^) Unum tantum locum examinabo, qui nunc, ut mihi quidem videtur, tur-
piter deformatus in editionibus legitur. 176, 14 sqq. in Olearii editione Laec legun-
tur: 6 6' AkuiTTOC 2x01 M^v oötwc, lüc nr\bkv tuöv toioOtwv ?X€w, cpeiboixo bk
Kttl iJDv €Tx€, T^i^ciKTOC bk a()T<|i CTT^v&uiv (cTT^vbuiv Par, 1801, cudvöoi Kayserus),
€1
ocov ÖIC ä|aeXx0€tca dbiöou, kqI KTipiov iit\ t6v ßu)|Liöv q)^pu)v (cpdpwv Par. 1801,
q>^poi Kayserus), 6cov Ti\v xeXpa ^imrXf^cai • ^cxiäv 6* aöröv Kai fnOproic iXiexo
(otoiTO in priore editione proposuit Kayserus, in altera id reiecit) Kal irapaBeic
ÄV TU>v fidbwy f\ T(I)v xwv KO|iiiöfl ÖXiYOt. quibus haec adscripsit Reiskius : 'punctum
(dicit id quod post ^jUirXf^cai legitur) commate mutandum videtur 6* (post ^CTidv)
eiecto et post |LiupTOic addendum CT€q)aviJÜcac, ut sic sit: ^iLnrXfjcai ^CTiäv abröv^
Kttl fxCfpTOic CT€(pavii)cac CfixeTO (?) Kal irapaOelc ai5 xdiv f)ö6u)V.' ut cetera omit-
tam, iam eo erravit vir doctissimus, quod de myrteis coronis cogitavit. nam quo-
minus haec sumamus, ea obstant quae v. 20 leguntur. sed non minus erravit Kay-
serus, qui alterius manus in libro Parisiensi scriptura comprobata hunc locum
coniectnris refinxit. quae cum ita sint, verba ^CTifitv Ö* . . . ^€T0 interclusionem
esse statnendum ac bk post Y^XaKTOC in T€ mutandum est servata simul primaria
scriptura cirdvbwv et q)^pu)v. qua mutatione lenissima sane accepta nihil est quod
in hoc loco elegantissime scripto reprehendas.
124 a SCHENKL.
quid deesse ad hunc fere modum: töv hk fcu) KTfqpfJva TrcpiCTdvT€c
(Tiepi libri) to reixoc eipHav, (Cujvra uiroTiicpeiv (vel KOTOKdctv) dire-
XoOvTec), KaiToi . . . ac recte mihi de lacuna stätuenda cogitavisse
videtur; nam neque Piersoni coniectura elXSav, quam lacobsias et
Cobetus comprobarunt, accepta loco laboranti consulitur neque
Westermanni commento ^T^av neque denique eo quod in raentein
venit Eaysero irepiS to reixoc ^KXijcav. quae cum ita sint, cum B^tskio
de lacuna statuenda consentio ac veram huius loci sanandiviam
cum monstravisse existimo. certe non sine causa Philostratns tytR'Bh
num ilium fucum nominavit, sed eo consilio, ut hoc nomen eis quae
modo narraturus erat conveniret. non autem ea quae saf)]^vit
Reiskius probo, sed mihi ante trept verbum veluti KaTTVioOvrec • inter-
cidisse videtur. — 88, 24 mendum inesse in verbis KaV Totic uiri
Tttc uiruupeiaG le Kal touc Xdqpouc i'evtai hk non latuit.Eajserum,
qui haec scribenda esse coniecit: ol bk uttö t. u. t€ k. t. X. Tevxai
jLi^v, illud Kal TOuc ex eis quae sequuntur librariorum oscitantia
repetitum esse ratus. sed huic coniecturae neminem calculum <lätfi-
rum esse existimo. Eeiskius contra ante Kal toOc excidi«se Tiepi bä
TOUC öpctouc suspicatus est, ut hoc mode serpentes pakiatres eis
qui in montibus vel regionibus ad radices montium sitis habitant
opponerentur, KttTd touc Xocpouc autem dictum esse de collibus in
campis extantibus. quae coniectura etsi non certa, tarnen veri
similior esse videtur. — ad verba quae leguntur 97, 22 Reiskius
haec adnotavit: post ujniv videtur anulus catenae deesse hie: FTu-
0aTÖp()t b' AIyutttioi: ut Pythagoras vobis tradidit, Pythagorae
Aegyptii tradiderunt, Aegyptiis nos tradidimus/ et recte ille de
hoc loco iudicavit, cum apertum sit eiusmodi membrum hoc loco
requiri atque ea quae inseruit propter similitudinem verborum facil-
lime intercidere potuisse. — 170, 7 sq. imperfectum' esse enuntia-'
turn Toic hi, "€XXtici Tiva f]TiJ, d) M^vittttc ; statuit lacobsius, qui in
Obs. ad Athen, p. 212 post Mevmire addidit TToXcjiudiTepov. cui pland
adsentior neque audiendum esse puto Kayserum, qui p. 188 'ed.
mai. lacobsii sententiam impugnavit* Reiskius haec adscripsit: ^in
TTÖTcpa noscito reliquias vocabuli xc^^^^ribTepa, unde coUigo Philo-
stratum sic ferme dedisse: toTc bk "EXXrici Tiva f|Tq, fi Mdvmire,
(eiriTTibeOcai xctX€>TruiTepa; EepHriv . . .* baud recte ille irÖTcpa
abiciendum esse statuit; sed nihil obstat^ quominus banc coniec-
turam amplexi scribamus; in, xctX^irifiTcpa ; TiÖTcpa E. incertum sane
est, quo modo refingatur hie locus, sed quin lacunosus sit, ego
non dubito. — 306, 8 legitur f] bfe t^xvt] cpiXoxprJluaToi Tdp irdv-
T6C. haec explicari non posse manifestum est. Kayserus ydp -se-
lOAN. inc. BEISKn ANIMADYEBSIONES IN PHILOSTRATOS. 125
eluait QpinatoB banc voculam a librario intrusam esse, sed etiamsi
Ifap rfieohtdatint, stamen hunc looum ita a PhiloBtrato coDformatum
esae miki ntm persuadeam. nielia8][^rein ges&it Keiskiusy^^qnrpofft haefc
yerba inikp !^pr\ixa'J!MJV lintercidisse suspicatus est. et 'qüamqäam locus
sic coDstitutus aliquantum ab illo, quern Reiskius m hoc refingendo
Fe»pexit^ dififert, dico verba irScai intkp Xf>r]ix&rik)y 305, 24, tarnen non
ab Tero ftbhorret tale quid propter litterarutn simiHtudinem hoc loco
e^Anmsae.') similis plane huic est eius loxä condicio, qui legitur
327„ lib* iofibfev Toiituiv, ÄXX' dlcTtep . • . laeobsius illud dXX' intör-
pratattoB nosi «st, seclusit id Kayserus, Reiskiud vero verbum post
banc vo«uhMn veluti dq>fiK€V vel simile quid intercidisse statuit.*^)
Pau(^ locis interpolationibus codicum scripturam deformatam
esse statuit Reiskius. ac primum breviter commetnoro eum cogno-
viase 221, 7 post to'Oto verba eöpäro 60ev Itwjlivi£i9tit€ ixkv CK€uf]c®)
temere ex fiuperioribus repetita esse, id quod iam ant« eum Bentleius
intellezerat. deinde bos locos proferatn : 20, 5 ad verba f\ cTit^v (nunc
exKAyseri coniectura legitur f\ (djiieXOoc) eitrev) haec adscripsit: Verba
f\ elirev ut scholium truncatum sunt delenda. dederat olitn scholiasta
fi X^<^^c eTw€V ad declarandam vim verbi trap€q)6eTSaT<)/ — 273,
5 Reiskius verba ö T^p €\itujv deleri iussit, neque ptofecto qtiem-
quam, si ea non extarent in libris^ de lacuna hoc loco cogitaturum
esse persuasum habeo. sed interpolata ea esse baud veri simile est,
cam neque quid ansam praebuerit ea inserendi intellegatur neque
hoc Joco scholium inrepsisse ullam veri speciem habeat. quam ob rem
.eorrupta ea habere malim quam cum Kaysero in v. 7 post ix^ixvx]-
cOai lacunam statuere. quae lacobsius interpr. germ. I 597 ad hunc
locum emendandum prpposuit satisfacere non posse certum est^),
neque is coniecturae suae quicquam tribuisse videtur. sed inest in
hoc loco altera etiam difficultas, dico verba kSv ixkv ccptiXuj aÖTrjV,
quibus membrum quod huic respondeat requiri significatUr. quam
ob rem lacobsius ad Phil. Imag. p. 605 kSv jnf} cqpi^Aui post auTTjV
supplevit fortasse post Oediv excidit membrum eiusmodi^ quale est:
•) Neque eo loco, qui legitur 313, 2, -fäp eiciendum, sed fortasse in äpa
mntsndam esse videtur.
') Ambigna est res in enuntiato, quod legitur 821, 18 sqq. id enim quaeri-
tar, Qtnun post Kai ante diroXdcai, quod lecte restituit Kayserus ex codicum scrip-
tara dvoX^cOai, verbum mente intellegend urn sit ex eis quae anteceduut d^OLivac
VJTo{|Lia2^ov Kttl KttTiiYOpiac an re vera verbum veluti ^ciToO&aJ^ov interciderit,
qnod statuit Heiskius.
') Q*ae tamen in solis alterius classis codicibus leguntur.
"): Buan qnam proposuerat olim coniecturam ad Phil. Im. 605' hoc loco re-
taMlforit
126 C. SCHENKL.
av bk jur) cqprjXtJü, rd ek tujv dv0pu)TriüV. quibus verbis respicit Aelianus
sacramentum a se dictum simuique quae sibi instent pericula im-
peratore ab aliis regno privato atque occiso aperit. intricatissimos
certe est hie locus ac dubito^ num his tenebris obmtus eerta
emendatione restitui possit.
Semel bene distinguendo Reiskiüs lucem attulit loco ab omni-
bus editoribus interpretibusque non intellecto, qui legitur 292, 9 sqq.
hoc loco interrogat Damis Apollonium: „(5 Tuaveu, Ti ireicojuieOa";
^6 Ye ^irdGojaev", fqpri (Apollonius) „Ti^pa b' oöb^v, ovbk dTioiaevei f^ac
oubeic". „Ktti Tic" eiirev (Damis) ^outwc atpwioc; XuOrjaj hi. iröre";
„TO jLifev im Tuj biKOtcavTi'' fcpri (Apollonius) „Tf^epov, to bfe dir* djioi
fipn". vides seriem atque ordinem interrogationum atque respon-
sionum ita comparata esse^ ut neque inter se neque personis lo-
quentibus conveniant. sed statim lux in tenebris fulgebit, si Reiskium
secutus eas ita disposueris: A. (& T., ti TreicöjLxeOa; 'A. 6 y€ L^ tt. V
oi)b4v. A. oibk Ö. f|. oubeic; *A. Kai t{c o6. ÖTpwTOc; A. XuGi^crj b^
tt6t€; a. TO jLi^v et q» s. simul alterum responsum ApoUonii, quo respi-
ciuntur versus Eur. Phoen. 594 sq., optime explicatur. — 97, 14 sic
distinguendum esse statuit Reiskius liriX€ip6i toutiji, Suvexi&pilC€,
recte ut mihi videtur; nam ImxetpeT nude positum vix ferri potest
et aptissime coniungitur cum dativo toutuj i. e. Tij) cpiXocoqpeiv«
NonnuUa quoque, quae ad interpretationem aliquid confemnti
in his observationibus leguntur. quae hoc loco proponere longum
est» unum tantum locum tangam, dico verba 116, 20 sqq. t& jüi^v
bi\ TUJV dCT^pÜJV Kttl TfjV TOiaÜTTjV JLlttVTlKflV TTÖCaV ÖlT^p Tf|V dvGpUl-
Tieiav fiYoöjLiai cpüciv Kai oub* el KiKJxyzai Tic otba, quae ita inter-
pretantur, ut obiectum verbi k^kttitui Tf|v TOiaÜTTiv |LiavTiirf|V esse
statuant. sed audias quaeso ea quae adnotavit Reiskius: 'fortasse
Td jui^v bfi (sc. cvTfQ&lxixaja 'AiroXXwviou) irepl täv dcr^puiv — nam
scripta ApoUonii de his rebus designari constat ex insequentibus
oi)b* €1 K^KTTiTai TIC olba: neque no vi an quisquam eos ApoUonii
commentaries possideat*. qua in observatione vera falsis mixta sunt,
etenim quin verba Td |i^v • • • (puciv in Universum dicta sint, dubi-
tari non potest: obiectum autem verbi K^KTtiTai non est Tf|v Toiaö-
TTiv jLiavTurfjv, sed ApoUonii libri trepl jnavTeiac dcT^pwv, qui paulo
ante commemorantur, id quod eis quae sequuntur confirmatur: tö
bk irepl Ouciuiv b/ ttoXXoic jh^v UpoTc eupov. quam ob rem nisi forte
putas quaedam intercidisse, statuendum est mira quadam hoc loco
brevitate Philostratum usum esse, deinde de loco agam qui legitur
141, 8 öjLieic bfe dßpÖTEpoi t&v Zipiox) T^vaiKÜ&v dcp' lauToöc (haec
coniecit Olearius, ^tt' aÖTOuc extat in libris) ct^XX€c8€ ol Y^pOVT€C
lOAN. lAC. REISKII ANIMADVER8I0NES £N PHIL08TRAT0S. 127
ol v^oi TO dcprißiKdv. Olearii coniecturam reiciendam esse nemo non
intellegit. et reiecerunt earn Hamakerus Lect. Phil. p. 78 sqq., qui
^auTOuc CTeXX€C0€ proposuit, et lacobsius, qui Harnakeri vestigia
secutus ?Ti aÖToüc cxAXecGe coniecit. contra librorum scripturam de-
fendit Beiskius^ qui earn sic interpretatus est: 'vos autem multo etiam
quam Xerxis mulieres delicatiore induti habitu atque armatura pro-
ceditis in aciem adversus illos (maiores vestros); cum quibus Xerxes
ad Salamina pugnavit, illos ex Acharnis, illos e Colone/ denique
adscribara ea quae ad caput XXXV libri sexti (247, 8) adnotavit
Reiskius: *cum hoc capite videtur noyus liber ordiri vel potius
nova operis divisio. in superioribus enim cum exposuisset de itine-
ribus ApoUoniiy iam incipit eius disputationes et res gestas domi
persequi aut eas certe, quas domum reversus gessisset/ quae sane
non temere dicta esse videntur.
Vindobonae. CAROLUS SCHENKL.
Pro Priscilliano.
Zahlreiche Kritiker, welche meine Priscillian-Arbeiten theils
recensierten,^) theils auf Grund sorgfältigen Studiums der von mir
veröflfentlichten Texte umfassendere Abhandlungen*) über PHscillian
schrieben, haben hierbei, sei es ausdrücklich, sei es stillschweigend,
die Richtigkeit meiner Annahme anerkannt, dass der Gesammt-
inhalt des cod. Wirceb. mp. q. 3 auf ^inen Autor und zwar auf
keinen andern als auf Priscillian zurückgehe. Dem gegenüber haben
unlängst die Herren Emil Michael,®) soc. Jes. in Innsbruck, und
Prof. Sittl*) in Würzburg einigen Zweifel an der Echtheit und
Einheitlichkeit der Fundstücke geäußert, gegen den ich im Interesse
meines Autors nicht stumm bleiben zu dürfen glaube.
Wunderlich genug begeht M., der S. 698 mit überlegener
Miene verkündet, 'dass man die Kritik zuerst an den Ergebnissen
') Über meine Ausgabe des Prise. (Bd. 18 des Wiener Corpus script, eccles.
1889) wurden mir bekannt die Recensionen der Herren: A. E(ußner), F. y. Funk, H.
Haupt, (Bischof) H(erzog), A. Hilgenfeld (in seiner Zeitschr. Bd. 32), O. Holder-Egger,
J. Huemer, F. X Kraus, G. Krüger, B. Kubier, X., A. Lavertujon, F. Loofs,
L. Massebiean, P. Mohr, M. Petschenig, W. Sanday, V. Schnitze, Th. Stangl,
K. Weyman. Mehrere derselben hatten auch schon meinem 1886 über den Fund
in Vortragsform erstatteten ersten Bericht (erschienen Würzburg 1886, Stuber) eine
Anzeige gewidmet, den ich hinfort kurzweg als 'Vortrag' citiere.
') Hilgenfeld (in s. Zeitschr. Bd. 35); Par et, jetzt prot. Stadtpfarrer in
Backnang, Württemb., Trisc. ein Reformator des IV. Jahrb.', Würzb. 1891, Stnber;
Puech in mehreren Artikeln des Journal des Savants 1891 (p. 110, A. 2 gegen S*).
Diese Werke und ihre Meinungsverschiedenheiten durften principiell von mir in
gegenwärtiger Abhandlung nicht in breiterem Maße herangezogen werden.
^) Triscillian und die neueste Kritik', unter den Abhandlungen der Zeitsehr.
f. kath. Theologie 1892, S. 692—706 = M.
*) Bursian — y. Müllers Jahresbericht Bd. 69 [erschienen 1890], S. 44 f. ss SS
besonders aber Bd. 68 [erschienen 1892], S. 267 f. = S^
PRO PRISCILLIANO. 129
der eigenen Studien zu üben habe', die grobe Nachlässigkeit, sich
in allem, was er gegen mich sagen will, nur auf meinen Vortrag*)
(s. oben Anm. 1) zu berufen, während doch selbstverständlich
nunmehr jedem Forscher, der in diesen Fragen den Anspruch auf
Gründlichkeit erhebt, zumal wenn er die ^neueste Kritik' kriti-
sieren will, die Obliegenheit zufällt, sich mit der Ausgabe selbst
auseinanderzusetzen. M.s 'Abhandlung' qualificiert sich als ein Mosaik
von breiten Citaten aus älteren und neueren Autoren,®) und wenn
er auch nicht wie S' erklärt, dass ihn Prise, an und für sich 'nicht
interessiere', so lässt sich doch unschwer wahrnehmen, dass er die
11 Original tractate'') keiner weiteren Prüfung unterzogen hat.
Seine Hauptaction richtet er durchweg gegen eine Anmerkung auf
S- 11 f. meines Vortrages, in welcher doch, wie ein biUiger Be-
urtheiler leicht erkennt, schon der Natur eines solchen Vortrages
nach, ein ausgedehnterer 'Beweis' gar nicht erbracht werden sollte;
ich bat nur, man möge 'namentlich' diesen und jenen Punkt fest-
halten, der im Vortrag zutage treten werde; den vollständigsten
Beweis brachten aber der gesammte Context und die Indices meiner
Ausgabe, allerdings zunächst nur für den, der einigen guten Willen
hat dieselben zu studieren.
*) In den wesentlichen Punkten halte ich jenen vorläufigen, im Vortrag
niedergelegten Bericht zwar noch immer für correct; doch ist z. B. p. XXVII
d. Ausg. das allzugünstige Urtheil, welches ich Vortr. S. 24 über Priscillians Stil
abgab, ziemlich modificiert; auch den Schlnsspassus Vortr. S. 25, den M. yoUen
Abdruckes würdigt, hätte ich später wohl nicht mehr so panegyrisch gehalten.
•) M. beginnt, Priscillian und Priscillianisten ohne weiteres identificierend,
mit Vorführung abfälliger Urtheile, welclie sog. 'Zeitgenossen' über Prise, gefällt.
Gerade an Augustin, welchen er gleich an erster Stelle mit dem im J. 428 ge-
schriebenen Buch de haeresibus nennt, könnte leicht nachgewiesen werden, wie
wenig wissenschaftlich er den flüchtigen Bericht benutzt hat, den ihm der kürzlich
auch von Petsch (Fleckeisens Jahrb. 1892, 219 ff.) hinsichtlich oberflächlicher
Willkür beleuchtete Orosius i. J. 415, d. h. 30 Jahre nach Piisc.s Enthauptung
erstattet hatte. Alsdann kommen^ um den Leser noch mehr*gegen Prise, einzu-
nehmen und um ihm Proben 'ernsterer Geschichtsschreibung' vorzulegen, Urtheile
aas Döllingers und Neanders Kirchengeschichten, die in den Jahren 1843 und 1856,
d. b. am ein Menschenalter vor Auffindung der Würzburger Handschrift erschienen
sind. Wer beurtheilt Sokrates einseitig nach Aristophanes, wer Epikur nach dem
über Epikureer Vorgebrachten?
') In einer sehr an S* erinnernden Weise bemängelt M , die 11 *Stücke'
würden von mir nicht ganz zutreffend als Tractate bezeichnet. Ich nahm den für
Citate bequemen Ausdruck aus der Hs. selbst, die ihn in den In- oder Subscrip-
tionen von 'Stück' IV — X bietet. Über tractatus = Bischofspredigt vgl. die in
Matzingers Cyprianprogramm (Nürnb., alt. Gymu. 1892) S. 43 angegebenen Stellen.
Wies. Stud. XV. 18^3. ^
130 G. SCHEPSS.
M. wirft mir vor (S. 695), ich habe aus den Namens- und
Ortsverhältnissen, die für tr. II in Betracht kommen, den Schluss
gezogen, dass Prise, diesen Tractat verfasst haben müsse, während
doch nur folge, dass er ihn wahrscheinlich geschrieben habe.
Das mir imputierte 'muss' habe ich zwar in dieser apodiktischen
Form im Vortrag selbst nicht ausgesprochen, hege aber nach wie
vor die Ansicht, dass die höchste Wahrscheinlichkeit vorliegt, die
hier geradezu als Gewissheit gelten darf. Wer sonst soll denn, in
der Zeit nach dem in tr. II mehrfach genannten Concil von Sara-
gossa und vor dem Tode des Damasus,®) also zwischen 380 und
384,^) wer soll, als Bischof aus Spanien kommend, als erklärter
Feind des Hydatius und als solcher auch bei Ambrosius verdäch-
tigt, als Freund des Symphosius und Hyginus, welch letzterer
nach Sulp. Sev. aus einem Verfolger ein Beschützer des Prise,
wurde, wer sonst außer Prise, auf den alle im Tractat gegebenen
Umstände und auch der, dass Redner erst als Mann die Taufe
empfieng,*") ungezwungen passen, soll so als beredter Vertheidiger
einer angefeindeten Gemeinde in Rom*^) an den Papst Damasus
appelliert haben? Sulp. Sev., chron, II, 48 nennt als Prises Reise-
gefährten nach Rom den Instantius und Salvian; letzterer starb in Rom,
soll aber hier, da das Bittgesuch an Damasus doch vermuthlich gleich
zu Beginn des römischen Aufenthaltes eingereicht wurde, nicht a
limine ausgeschlossen werden. Nirgends ist bezeugt, dass Instantius
und Salvian irgendwie schriftstellerisch thätig waren, während von
") Für den, der die Ausgabe nicht zur Hand hat, bemerke ich, dass dieser
und die im folgenden von mir genannten vier Eigennamen in tr. II selbst vorkommen.
*) Unter Einrechnung der genaueren, bei Sulp. Sev. erwähnten Umstände
hat man für Prises Romreise wohl 382 anzusetzen.
*•) p. 34, 20 meiner Ausg.: ante conplures annos viri lavacri regeneratione
reparati, vgl. tr. I, 4,12 ~ 5,1.
**) S* schreibt: *(tr. II) soll von dem in Rom anwesenden Prise, an Papst
Damasus gerichtet worden sein', und meint, ich sei 'durch die Worte praestes
audientiam depraec^uur (p. 42, 23) irre geführt, Worte, die nur eine wohlwollende
Erhörung der in Z. 24 flF. ausgesprochenen Bitten bedeuten'. Der erste dieser Sätze
ist mir durchaus unverständlich, da doch aus der Überschrift des tr. II und ans
p. 41, 17 (venimus Romam) völlig klar ist, dass der Sprechende tbatsächlich in
Rom war und sich schriftlich (libellus) an Damasus wandte; wenn aber S* nur
meinen Ausdruck 'Audienz' (Vortr. 17) tadeln wollte — der sich nicht sowohl auf
42, 23 audientia, was ja gewiss auch den aligemeinen Sinn 'Erhörung' haben kann,
als auf den Fortgang der Thatsachen bezog — , so möge noch p. 41, 18 verglichen
werden (desiderantes ut te primum adiremus), sowie die gleichfalls für vorausge-
gangene Bitte um eine Audienz sprechende Stelle bei Sulp. Sev., chron. II, 48
'ne in conspectum quidem (Damasi) admissi sunt'.
PRO PRISCILLIANO. 131
Prise, aus Hieronymus bekannt ist 'scripsit multa opuscula'.**)
Hätte aber Instantius, Salvian oder irgend ein anderer, von Sulp.
Sev. nicht genannter Parteigenosse den tr. II geschrieben, er hätte
doch, wie schon Loofs '^) richtig andeutet, sicherlich nicht umhin
gekonnt, den Namen des leitenden Parteiführers, des Prise, zu
nennen — dieser aber fehlt in unserem tr. II. Vorsichtshalber hat
denn auch M. 696 nochmals zugegeben, den tr. II habe Prise,
^wahrscheinlich' geschrieben, und ferner auf S. 698 die Clausel
und Cautel beigefügt, er 'leugne keineswegs die Autorschaft für
d i e in Rede stehenden StückeV*) ^r wolle eben nur zeigen, dass
die moderne Kritik zu' voreiligen Schlussfolgerungen neige.
Die in tr. I auftretenden Namen Tiberianus, Asarbus, Itacius
und andere Momente,**) die gleichfalls mit hoher Wahrscheinlich-
keit auf Prise, als Verfasser hinweisen, übersieht oder übergeht
M, gänzlich. Wird nicht von Hieronymus ausdrücklich gesagt,
Tiberian habe, cum Priscilliano der Häresie bezichtigt, einen
apologeticus geschrieben, eine Notiz, mit welcher die Bemerkung
am Eingang unseres tr. I, dass Tiberian eine Reinigungsschrift
verfasst habe, gut in Einklang steht? Itacius aber war längst aus
Sulp. Sev. als specieller Feind des Prise, bekannt.'®} Und besteht
nicht zwischen p. 4, 9 'non ita obscuro editi ad saeculum loco aut
insipientes vocati sumus' und dem Bericht des Sulp. Sev. über
Prise's vornehme Herkunft, Reichthum^^) und Gelehrsamkeit eine
") V&^' tr. I, 3,7: frequentibus libellis locuti.
'») Tbeol. Lit.-Ztg. 1886, 393.
**) Gegen den Scblass seines Aufsatzes (705) sagt M. selbst: *der recbt-
gläabige Anstrich darf nicht befremden, weil es Priscilliaii daran liegen musste,
jeden Verdacht der Häresie fernzuhalten', — und weiterhin folgt sogar die freilich
wieder einen anderen Widersprach gegen mich bergende Stelle: ^es ist (in den
Tractaten, deren lateinisches Original M., wie gesagt, so gut wie gar nicht heran-
gezogen hat) nichts zu finden, was der CharakterzeichnuDg des überlieferten
Priscillian und seiner Lehre widerspräche'.
*') Vgl. Anm. 10. 12.
*•) Vgl. u. a. Hopfensack im Progr. des Gym. zu Cleve 1838, S. 4 (A. 18).
Diese fleißige Schrift 'de primo in ecclesia Christiana haeroticorum suppHcio',
auf welche mich H. Haupt aufmerksam machte, sei hier genannt als Nachtrag zu
den in cap. I meiner praefatio aufgeführten Werken.
*') Nach Ewalds Tapstbriefen der britischen Sammlung' (N. Arch. f. ä. d. G.
V, 1880, S. 609) befahl „Papst Gelasius I. (492—496) dem Justus, Bischof von
Larinum ('nicht weit von Mons Garganus, wo der Cult des h. Michael besonders
blühte; vgl. Baronius, ann. eccl. ad 493'), er solle die von PriscilHanus und Feli-
cissimus auf ihrem Grundbesitz Mariana gegründete Basilica dem Erzengel
Michael weihen." Mariana = Almagro liegt an der Straße von Emerita nach
\
132 G. SCHEPSS.
beachtenswerte Parallele? Stehen nicht zum Überfiass in diesem
I. Tractat die Namen Armaziel, Balsamus, Barbilon, Leosibora, die
Hieronymus an mehreren Stellen (s. App. zu p. 29 m. Ausg.) ge-
rade den spanischen Sectierern zuschiebt unter unverkennbarer Be-
ziehung auf Prise, selbst? Aber für M. existieren solche Erwägungen
nicht und er bricht, wiewohl er sich statt an den lateinischen Text
augenscheinlich fast nur an Parets Übersetzung, bezw. Paraphrase
hält, über meinen Satz (Vortr. S. 11), es sei aus zahlreichen
inneren und äußeren Gründen, wegen der Übereinstimmung in Ge-
danken, Redewendungen und Citaten für ausgemacht zu halten,
dass der Verfasser der übrigen 10 Tractafe kein anderer sei als
der des tr. II, eilfertig den Stab, ohne sich die Mühe zu nehmen,
die von ihm so geringschätzig erwähnten 6jLioi6Tr]T€C ^®) sorgsamer
nachzuprüfen.
Da der letztere Punkt bei der Erledigung der SittTschen
Einwände zur Sprache kommt, so erübrigt hier nur noch, einige
schiefe Darstellungen M.s zu berichtigen. Es ist dies die Art und
Weise, in welcher DöUinger'®) und mein wackerer 'Parteigenosse'
Cftsaraugnsta, — aber was soll dort Justus von Mons Garg.? Die Deutung aufs
apulische Larinum dürfte wohl falsch sein.
^") Er scheint übrigens auch hier nur die im Vortrag S. 12 gegebenen ersten
Proben (tract. ^ canones), nicht aber die wichtigeren Parallelen, die ich in
Wölfflins Archiv III, 309 zusammenstellte, im Auge zu haben, geschweige dass
er meine Indices consultiert hätte.
*^) Bereits im December 1885 fragte ich bei H. Hofrath v. Hartel an, ob
ich den von mir gefundenen Priscillian für das corp. script, eccl. bearbeiten
solle. Dass DöUinger H. Prof. Caspari gegenüber etwas über ein ihm einst zuge-
kommenes [wie viel umfassendes?] Apographon einer Würzburger Hs. geäußert,
welches er mit Prise, in Zusammenhang gebracht, erfuhr ich erst im Mai 1886,
als das Concept zu meinem Vortrag schon fertig war; ich fügte also die auf
Döllinger bezügliche Stelle S. 12 des Vortrages erst nachträglich ein, mir wenig
zum Dank, denn auch andere sonst wohlmeinende Recensenten drehten die Notiz
schier so, als habe ich auf der von Döllinger gefundenen Spur nur weitergesucht.
So grundverkehrt diese Meinung und so unpassend M.s Ausdruck ist, dass ich 'die
Autorität Döllingers angerufen', so sonderbar ist M.s weiterer Schluss, es solle daraus,
dass Döllinger in seineu 1890 erschienenen Beiträgen zur Sectengesch. meiner
Prise-Resultate nicht gedacht habe, ex silentio zu folgern sein, er habe sie nicht
gebilligt. Mit mehr Recht und weniger Spiegelfechterei wäre wohl die umgekehrte
Folgerung am Platz, dass Döllinger, hätte er meine Resultate nicht gebilligt, diesen
seinen gegensätzlichen Standpunkt irgendwie würde ausgesprochen haben. Ich
habe es dem greisen Gelehrten, den M. sonst zum Gegenstand der bissigsten An-
(i^riffe macht, nicht verübelt, dass er in jenem Werke, das bekanntlich in weit
früheren Jahren seinen Ursprung hat, keine Zusätze und Nachträge über meine
Prise- Arbeiten gemacht hat; schon 1881 erwiderte er auf Casparis Aufforderung,
das Apogruphon herauszugeben, mit den Worten 'dazu sei er zu alt\
PRO PRI8CILUANO. 133
Paret^) erwähnt werden; wahre ich mir im Hinblick auf DöUinger
aufs entschiedenste alle Selbständigkeit, so gebietet mir anderseits
die Gerechtigkeit, zu betonen, dass auch Parets Buch eine ganz
selbständige Leistung ist und nicht in dem Maße, wie einige andere
zu meinen schienen und wie es auch M. unter Beiziehung eines
Dankeswortes von Paret zweimal (S. 696. 702) hervorhebt, unter
meinem 'Rat und Beistand' entstand. Um ferner von einer doch
schwerlich auf Autopsie beruhenden Abänderung, die M. an meiner
Altersbestimmung der Hs.^^) vornimmt, nicht zu reden, so sind
M.s Worte (705) von der 'verstümmelten Gestalt' der Tractate ge-
eignet, dem Leser eine irrige Auffassung beizubringen ; thatsächlich
sind gerade tr. I und II, sowie auch IV — VII und X ganz un-
versehrt erhalten. Außerdem aber will ich, ohne mich auf die Ver-
knüpfung oder Entgegenstellung der widersprechenden modernen
Ürtheile, ein Spiel, an welchem M. ausnehmende Belustigung findet,
des näheren einzulassen, doch die beiläufige Bemerkung nicht unter-
drücken, dass es befremdet, an zwei Stellen (698. 705) ein Urtheil
von H, Haupt citiert zu finden, welches M. nur aus zweiter Hand,
d. h. als Citat bei Loofs kannte, welches aber durchaus nicht, wie
dies in der oben (Anm. 14) mitgetheilten ersten Stelle M.s geschieht,
die Rechtgläubigkeit Prises als bloßen 'Anstrich' auffasst und auch
mit der in der gleichen Anmerkung abgedruckten zweiten Stelle
M.s insofern in Widerspruch steht, als seine spätere positive Fort-
setzung bei Haupt (Corresp. d. Westd. Zeitschr. 1889, S. 103)
lautet: 'zum Ketzer haben ihn erst seine persönlichen Feinde ge-
stempelt'; der 'überlieferte Priscillian', wie ihn sich M. denkt, ist
dagegen von Haus aus der verlogene Häresiarch, der sich nur ge-
schickt zu maskieren versteht. Ich meinestheils bin der Ansicht,
'•) Nur zur Beleuchtung der Selbständigkeit Parets erwähne ich, dass ich
ihm 8. B. yergeblich rieth, sein Buch nicht mit den canones, sondern mit den
11 Tractaten zu beginnen. Über Parets Bekämpfung der vermeintlichen Verbesse-
mngsYorscliläge auf S. XXVI meiner Ausgabe habe ich mich in der Recension
seines Baches (Wochenschr. f. class. Phil. 1891, col. 882 flF.) ausgesprochen. Die
paar Dutzend Druckfehler, die ich herausfieng, hätte P. wohl auch ohne meine
Beihilfe gefunden, und die Correspondenz beschränkte sich auf wenige kurze Briefe.
Ob mit M.s anscheinender Verwunderung (701 f.) über gewisse Verschiedenheiten
zwischen Parets und seines angeblichen 'Rates und Beistandes* Auffassung liebens-
würdig zu verstehen gegeben werden soll, dass entweder Paret mich nicht ver-
standen oder ich meine anfänglichen Ansichten nicht aufrecht erhalten habe, das
kann ich nach obiger Erklärung des Sachverhaltes auf sich beruhen lassen«
*^) M. 696 sagt, sie stamme aus dem 6. oder 7. Jahrhundert; ich sehe
keinen Grond ein, von dem Ansatz saec. V — VI abzugehen.
134 G. SCHEPSS.
dass sich PriscilliaD, ein leidenschaftlicher, aber großdenkender
Mann, zwar leider in seinem Process durch die Noth seiner Lage
nicht durchaus freihält von Beschönigungen und ünwahrhaftigkeiteD,
dass aber seine Ankläger und Richter kaum Grand haben, sich
besserer Sitte zu rühmen, und dass die an Prise, verübte Gewalt-
that die schärfste Missbilligung verdient.
Nun zu Sittl, dessen Einwände sich dahin zusammenfassen
lassen, in tr. III herrsche eine andere Sprache als in den von ihm
für echt erklärten (besonders wichtigen und langen) Tractaten I
und II; auch von tr. IV — XI sei die Echtheit erst noch zu be-
weisen; ferner spreche das Äußere der Hs. gegen einheitliche Ab-
stammung der Tractate.
Ich ziehe es vor^ ehe ich Sittls Beanstandungen einzeln be-
antworte, eine Reihe von inneren und sachlichen Merkmalen
vorzuführen, welche, wie ich glaube, sehr entschieden für meine
Auffassung sprechen, dass Prise, nicht nur tr. I und II, sondern
auch tr. III — XI verfasst hat.
Es ist erstlich mehr als unwahrscheinlich, dass zwei ver-
schiedene Verfasser jene genaue Übereinstimmung in der
Verknüpfung gewisser, zum Theile sehr entlegener Bibel-
citate^*) zeigen sollten, welche in folgenden Parallelstellen zutage
tritt und welche, nebenbei bemerkt, in Cyprians testimonia und in
dem sonst mit Prises Bibel nahe verwandten*^) pseudoaugustini-
schen Speculum keine engeren Analoga besitzt. Wir finden:
1. tr. I, 32,22—26 Tobias 4, 13 und ep. ludae 14(15).
„ III, 44,15—46,1 ep. ludae 14. 15 und Tobias 4, 13.''*)
'') Ich benutze die Gelegenheit zu der Erklärung, dass ich die einst ernst-
lich geplante größere Arbeit über die Bibel Prises, selbst wenn ich mich aufs
lohnendere Alte Testament beschränken wollte, an meinem jetzigen Wohnort nicht
ausführen kann und mich nur freuen würde, wenn ein anderer au dies Thema
herangienge; übrigens sind auch vom Fortschreiten der Wiener Patres, von den
Arbeiten der englischen, französischen und belgischen Gelehrten, wie auch von
den jetzt in Wölfflins Archiv inaugurierten Bibeltextstudien noch wichtige Auf-
schlüsse zu erwarten. Zu den im folgenden gebotenen kleinen Beiträgen, die ich
an anderer Stelle (vgl. unten Anm. 60) einigermaßen zu vervollständigen gedenke,
wurden meist meine älteren in Würzburg hergestellten Excerpte benützt.
'^) W. Sanday hat in Classical review IV, p. 415 ff. meinen Hinweis auf
diese Verwandtschaft des weiteren ausgeführt.
*^) Tob. 4, 13 stimmt die Würzb. Hs. an beiden Stellen (wozu auch noch
tr. III, 55,4 zu vergleichen ist) wörtlich überein, nur dass p. 45,26 f. zwei et ein-
geschoben sind (die p. 55 wie in tr. I wiederum fehlen); der *Itala'-Text Sabatiors
bietet eine durchaus andere Fassung. — ep. Jud. 14 f. ist in tr. 111 vollständiger
citiert als in I,
PRO PRISCILLIANO. 135
2. tr. I, 30,20—31,4 I Cor. 12, 3 und I. loh. 4, 2. 3.
II, 42,4-7 I. Ich. 4, 2. 3 und I. Cor. 12, 3.
Ill, 51,27—52,3 I. loh. 4, 3. 2 und I. Cor. 12, 3.«^)
3. „ I, 30,1-6
„ III, 49,9-11
4. „ I, 5,13—21 Esaias 44, 6; 43, 10. 11; Deut. 6, 4; Baruch
3, 36-38.
„ II, 37,27—38,11 Baruch 3, 36-38; Deut. 6, 4.«^)
„ V, 66,26—67,7 Esai. 43, 10. 11; 44, 6; Baruch 3, 36 ff.'^«)
Eph, 1, 21 und Baruch 3, 36.«*)
5.
6.
7)
I, 23,1 24,14 j g.^^^^ J gp ^^^ ^^^^
V^ 64,1—3 J ' '
I, 4,16-18 1 J ^^^^ 22. 14«») und Rom. 6, 21.
I, 85,5—7 ) ' ^ '
VII
7. „ I, 9,26 f.
„ VIII, 87,7-10
Rom. 7, 143«) ^nd n^ p^tr 1^ 20.^0
«) I. loh. 4, 3 in tr. I (31,3) mit der Vulgata 'solvit', in II *non confitetur',
in III *negat'. — I. Cor. 12, 3 an alien drei Stellen des Wirceb. 'loquitur*, Saba-
tiers Itala-Text und Vulg. 'potest dicere'.
'^) Baruch 3, 36 an alien fünf Stellen 'reputabitur'; It. und Vulg. 'aestima-
"bitur'. In v. 37 stimmt tr, I und V enger überein. Baruch wird in I und V als Hie-
remias citiert, in II und III als profeta. Die für Prises canones wichtige Bibel-
Landschrift von Cava und verwandte Hss. lassen Baruch sofort auf Jeremias
folgen. — Vgl. auch Paret S. 198 (284) Anm.
'") Deut. 6, 4 hat in tr. I, wo freilich nicht nothwendig an beabsichtigte
Treue des Bibelcitates gedacht werden muss, die Lesart 'noster', in 11 *tuus', ein
Beleg, dass auch in den von Sittl als echt anerkannten Tractaten gelegentlich
kleine Varianten vorkommen.
") Arnos 5, 8 an beiden Stellen die von den bekannten Texten abweichen-
den Lesarten 'advoeat, spargit, totius terrae*.
^•) An beiden Stellen die gleiche Kürzung, indem die nämliche größere
Partie von v. 22 (die übrigens, wie tr. IV, Ö9,6 ff. und IX, 90,7—10 ausweist, in
Prises Bibel nicht fehlte) weggelassen und sofort auf v. 14 und Rom. 6, 21 über-
gesprungen wird; zu der etwas vollständigeren Wiedergabe des v. 14 in tr. VII
vgl, ferner tr. I, 9,24, wo wie an unseren zwei anderen Stellen auch die Lesart 'vitae'
Beachtung verdient (It. und Vulg. 'vestrae*). — Vgl. Anm. 30. 40.
^) Rom. 7, 14 in VIII dadurch vollständiger als in I, dass dort auch 'ego vero
camalis* steht; aber an beiden Stellen fehlt 'venundatus fub peccato', was indessen
in tr. I, 19,22 und VI, 80,2 zu finden ist, an welchen Stellen auch die Worte 'nos
antem carnales* stehen. Vgl. auch canon 65.
•") If. Petr. 1, 20 in tr. I 'profetia', in VIII 'profetia vel scribtura*, in
VI, 69,10 'scribtura*; Fulg. bei Sab. liest 'profetia scripturae*. Bachiarius, der Neu-
beransgabe verdient, hat 'sermo'.
136 O. SCHEPSS.
8.
r iiZ-i]^"''-'''''^^'''''''''''''^
[9. „ IV, 58,25-59,8 I. Petr. 1, 22; I. Tim. 6, 17; L Petr. 1, 22;
I. Tim. 6, 18.
„ IX, 90,7—91,9 I. Petr. 1, 22;«') I. Tim. 6, 17. 18.]
Der Ausweg, welcher in der etwaigen Behauptung läge, der
Verfasser von tr. III — XI habe diese Citatscon glomerate — von
welchen ich als besonders instructiv die unter 1. und 5. stehen-
den, weit auseinanderliegenden und selteneren Bibelstellen nochmals
hervorhebe — ohneweiters aus tr. I und II abgeschrieben, ist nicht
möglich, denn wir sahen in den Anm. 24, 29, 30, dass der Verfasser
von tr. III — VIII, bezw. IX einige Verse in vollständigerer Form gibt,
was von einem Plagiator, als welchen den Verfasser zu bezeichnen
auch die kühne Selbständigkeit der in tr. III vorgetragenen Ge-
danken verbietet, doch gewiss nicht zu erwarten wäre, um wie
viel natürlicher ist meine Annahme, dass Prise, selbst alle 11 Trac-
tate geschrieben und ihnen aus seiner reichen Schriftlectüre heraus
— bald kürzer, bald vollständiger, bald verbotenus, bald mehr an-
klangsweise citierend^*) — diese ihm besonders liebgewordenen und
beweiskräftig erscheinenden Schlagworte mehrmals in der gleichen
Verknüpfung eingefügt habe.
Es besteht zweitens auch zwischen den handschriftlich dem
Prise, ausdrücklich zugeschriebenen (s. ed. p. 109,4) Canones in epi-
stulas Pauli ^^) und den von S. angefochtenen Tractaten entschiedene
Verwandtschaft bezüglich Aufstellung gleichartiger Citatsgruppen;
so sind verknüpft:
Col. 3, 9. 10 (12) und I. Cor. 15, 49 nicht nur in can. XXXI
(p. 123), sondern auch in tr. VI, 72,19—73,4 und in tr. X, 98,12—16;
^') S* ist der Meinung, für diese Apokalypsestelle liege in tr. I eine andere
Bibelübersetzuug zu Grunde als Id tr. X; es entgeht ihm, dass an beiden Stellen
die ganz eigenartige Lesart *ad conturbandos reges^ steht.
") S. Anm. 29.
^•"j Ambrosius, Cassian, TertuUian citieren ihre Bibel oft mit starken Varianten,
nicht so Cyprian.
^^) Auf das Vorhandensein der canones im Einsidlensis 16 saec. X machte
mich nach dem Erscheinen meiner Ausgabe Herr P. Odilo Hottmauuer in München
aufmerksam. — Bemerkt sei, dass die von Kühler, Deutsche Lit.-Ztg. 1889, 810
gestellte Forderung, ich hätte die Reduction der prisc. Sectionen statt sie in den
zweiten Index zu verweisen gleich dem Texte in Klammern beigeben sollen, der
Hauptsache nach im I. Apparattheil insoweit erfüllt ist, als ich daselbst diejenigen
Bibelstelleu mittheilte, an deren Wortlaut Prises canon am nächsten heran-
kommt.
PRO PRISCILLIANO. 137
Vgl. zu diesen Stellen überhaupt die größeren verwandten Citaten-
knäuel in tr. I, 19,20—20,26; tr. V, 67,9— ii; tr. VI, 77,16; 81,2;
tr. VIII, 87,3 [II. Cor. 4, 16] nebst canon XXXII und XXXIV. —
Verknüpfung von Rom. 6, 4; (8, 16); II. Cor. 10, 3; Col. 2, 12
8. in can. LXXVHI (vgl. LXXH), tr. IV, 60,8 flF.; tr. VI, 73,19 flF.
— Von sonstigen einfachen Parallelen zwischen can. und tract,
will ich hier gar nicht reden ; am Fuß der Ausgabe und im ersten
Index, sowie in den Arbeiten Parets und Hilgenfelds sind ihrer
genug verzeichnet.
Drittens bietet das Fragment, welches Orosius aus einer
epistula Priscilliani liederlich ^^j aushebt, auf dem kleinen Raum
von acht Druckzeilen [p. 153,11—18 m. Ausg.] eine beträchtliche
Anzahl von auffallenden Ausdrücken, die auch in den 11 Tractaten
und deren von S. incriminierten Theilen begegnen, so adstrictus,
chirographum, dispositio, militia, obligatus, patriarcha, principatus,
typus.^')
Viertens bemerke ich im Anschluss an die Erwähnuüg des
Orosius gleich hier, dass sich die entlegenere und für jene Zeit
jedenfalls ungewöhnliche Kenntnis vom Alten Testament, welche
derselbe p. 153, 1 f. hervorhebt mit den Worten Trisc. primum in
eo Manichaeis miserior quod ex ueteri quoque testamento haeresim
confirmavit' gerade in tr. III besonders geltend macht. Dass sich
Priscillian persönlich in der Apokryphenfrage zu vertheidigen hatte,
geht auch aus manchen Stellen von tr. I und II deutlich hervor.^®)
Zu breiterer Behandlung dieses Themas, wie sie in tr. III vorliegt,
war er ohne Zweifel der geschickteste und berufenste Wortführer
seiner Partei. S^ hat die Bemerkung hingeworfen, der Anfang des
tr. IIP*) spreche gegen die Autorschaft des auf seine Bildung
^) Paret (292) geht, so trefflich mehrere seiner diesbezüglichen Beobach-
tungen sind, darin zu weit, dass er dies Fragment geradezu für unecht hält. Seine
eigene geniale Schreibmanier charakterisiert Orosius p. 151, 11: 'necesse me fuit
festinato edere et coacervare in unum perditionum arbores*, wobei 'in unum'
dem Sinne nach masc. gen. und dem Sündenbock Priscillian gewidmet ist.
*') Vom astrologischen Aberglauben der Priscillianisten (cf. jLieXoOeda) spricht
noch der im XI. Jahrh. lebende Heinrich v. Augsburg in seinem *planctus Evae*
(ed. Huemer im Progr. des k. k. Staatsgymn. im 2. Bezirke, Wien 1891).
'*) Z. B. tr. I, 23,9 ff. : hereses quas sibi homines ... ex apocrifis fabricarunt;
I, 31,22: quiutum aliquod evangelium vel fingunt vel confiteutur; II 41,21 ff. wehrt
Prise, eine Anklage des Hydatius *de scribturis quibusdam' ab; die einen Gegen-
satz zu Apokryphem bildenden Worte canonicus und canon stehen I, 23, 11; II,
41,26; 42,2.
3^) Auf die große durch Quaternioausfall entstandene Lücke am Anfang des
tr. m komme ich gegen Schlnss dieses Aufsatzes zu sprechen.
138 G. SCHEPSS.
eitlen Mannes; er tibersieht dabei, dass vom Unwert der sapientia
saecularis auch in tr. I mehrmals die Rede ist, so 9,21; 14,9.11;
16,6;"*") ebenso in den canones p. 110,17 f.; 146,17. Nicht ein Einwand
Sittls, sondern eigene Gewohnheit bei solchen Untersuchungen jedes
pro und contra abzuwägen, veranlasst mich hier einzuflechten, dass
sich ein paar Sonderbarkeiten, die in tr. III aufstoßen und zuerst den
Eindruck gröberer Fehler machen^ denn doch als ziemlich harmlos
herausstellen; denn wenn p. 55,12 Petrus statt Paulus und p. 44,12
Judas statt Thomas genannt wird, so liegt im ersteren Falle gewiss
nur ein lapsus calami von Seite desjenigen vor, der die Würzb. Hs.
schrieb; da alles übrige in tr. III dafür spricht, dass ein Mann,
der mit selteneren Bibelcitaten nur so um sich wirft, doch auch
die elementare Kenntnis besaß, dass den Brief an die Kolosser
Paulus und nicht Petrus*^) geschrieben hat; für die auch sonst
vorkommende Vertauschung von Thomas-Judas aber vgl. Paret
S. 175 und 193 Anmerkungen. Zur Entschuldigung des Fehlers
p. 46,15 (Quis lacob — lies Mosem — dictum a deo Faraonis deum
non amet?) kann angeführt werden, dass Prise, hier wie so oft
gedächtnismäßig citiert und seine Bibel, Exod. 7, 1, nicht mehr
aufgeschlagen hat.
Als fünftes inneres Merkmal betone ich, dass die zahlreichen
Entlehnungen aus Hilarius,*^) welche sich in tr. I — XI findeo,
doch mit weit glaubhafterer Wahrscheinlichkeit auf einen und den-
selben Mann zurückzuführen sind, als dass man annehmen sollte,
der Anonymus, dem S. den IIL Tractat vindiciert wissen will, sei
in gleicher Weise wie dies vom echten Prise, in tr. I und II ge-
*°) I, 16,5 unter Citierung von Col. 2, 8 mit der Lesart 'depraedari', die
auch V, 64,23 steht; an beiden Stellen, d. b. in tr. I und V, sind die Bibelworte
'et inanem seductionem (Vulg. : fallaciam) secundum traditionem hominum, secundum
elementa* weggelassen; vgl. die oben in Anm. 29. 30 notierten Kürzungen. Wegen
*8ap. saec* vgl. Paret 265 und 173 f., nach welch letzterer Stelle die Eingangs-
worte des Tractates ironisch gefärbt sein sollen, was jedoch die Richtigkeit meines
obigen Satzes, dass Prise, oft im Ernst gegen Überschätzung der sap. saec. eifert
nicht umstößt. Vgl. noch unten Anm. 58.
") Der hier vor Petrus stehende Titel apostolus wird von Prise, sonst vor-
nehmlich dem Paulus ertheilt; Petrus heißt II 34,12 beatus und VIII, 87,8 beatissimus.
*^) Ich will Parets Behauptung S. 266 Anm., welche das Bestehen eines
näheren literarischen Abhängigkeitsverhältnisses zwischen Prise, und Cyprian
in Abrede stellt, im allgemeinen nicht anfechten, wenn ich unten ein paar Paral-
lelen aus Cyprian mittheile und hier gelegentlich anmerke, dass die Stelle, welche
Cyprian (Quod idola dii non sint, ed. Hartel I, 24, 7 ff.) nach Wölfflin, Archiv
VIII, 17, mit Minuc. Felix, Oct. 27 gemein hat, ähnlich auch bei Prise, tr. 111,
54,19 ff. zu finden ist.
PRO PRISCILLIANO. 139
Beheben ist, behufs Aufputzes seiner Elaborate just auf Ausplün-
derung des, wie es scheint, verhältnismäßig nur wenig verbreiteten
Hilarius verfallen. Es sei erlaubt hier zu bekennen, dass ich 1884
bei Anfertigung eines Auszuges aus dem Würzb. Hss.- Verzeichnis,
den die Wiener Akademie wünschte, auf Grund des aus mp. th.
q. 3*^) notierten Initiums 'Sufficiebat quidem credentibus dei sermo'
geradezu wähnte, es liege ein alter Hilariustext vor, da in Aumers
Initia die gleichen Worte (nur ohne 'quidem') für Hilar, de trin.
Buch II angegeben waren; erst ein Jahr später konnte ich mich
ernstlicher an das Studium der älteren Würzb. Hss. machen und
fand nun den Priscillian, der eben jenes Initium zu tr. VI aus
Hilarius entlehnt hat. Wie stark trotz aller theologischen Selb-
ständigkeit die Benützung des Hilarius bei Prise, ist, geht schon
aus der langen Liste in meinem Index S. 168 hervor, und von
Mohr**) und Paret**) sind mancherlei Nachträge geliefert worden.
Bei folgender Auswahl wiederhole ich in bequemerer Übersicht zu-
meist solche Stellen, die schon im Apparat der Ausgabe namhaft
gemacht wurden, und hoffe damit zugleich klarzustellen, dass der Ver-
fasser einige vorbildliche Hilariusstellen sogar doppelt verwendet hat:
Prise. Hilarius.
1. tr. I, 4,13: tamquam in portum 1. trin. XII, 1: ad tutum securae
securae quietis intravimus.*^) fidei tranquillumque portum,
ad optatae quietis sinum; cf.
trin. I, 3.
2. tr.I, 5,8: dum volunt humanis 2. trin. I, 19: comparati''^ enim
conparare divina; — tr. VI, terrenorum ad deu'^ * , Pst.
69,9: licet conparatio terreno- .. -
rum ad deum nulla sit.
*^) Ich habe schon anderwärts gesagt, dass der Katalog als Gesammttitel
der Hs. angab : Hncerti auctoris opuscula patristica\
^*) Nene philol. Rundschau 1890, S. 95, namentlich mit Bezug auf die
Späteren (zeitlich größtentheils früheren) Tractate VI— XI, in denen sich die
Entlehnungen hSufen.
*^) Paret 266: *Ganze Zusammenhängo sind dem Hilarius nachgebildet oder
tinter dem Eindruck seiner Darstellung entstanden, so die Citaten Sammlung zu
Anfang des I. Tractates [cf. meine Ausgabe 5,2 flF.; Paret 197 f.], das Ausgehen
'vom Taufbekenntnis und der Übergang von persönlichen Bekenntnissen zu der
höchsten Frage des Glaubens und der Theologie [Ausg. 4,8; Hil. trin. I, 3].' Ähn-
lich verknüpft Paret S. 235 Anm. den Anfang des tr. II mit hilarianischen Gedanken.
^*) Cyprian I, p. 299, 6 ed. Hartel : tunc tranquillam quietem . . . securitatis
aeternae portum petivimus; die Einleitung zu Cyprians Schrift de mortalitate
(p. 297 ff.) zeigt, worauf ich schon im Index kurz hinwies, überhaupt manche Ähn-
lichkeit mit dem Anfang unseres tr. I.
140
G. SCHEPS8.
3. tr. I, 14,7: etiamsi tarn otiosi
ad deum . • • viveremus.
4. tr. 11^ 38,21: (Patripassiano-
rum) tanta infelicitas est, ut
etiam daemoniaca confessione
damnentur; es folgt Matth. 8,
29 ; cf. 1, 6,25 : daemoniaca con-
fessio, wieder m. Mattb. 8, 29.
5. tr. II, 41,18: ne taciturnitas
metus conscientiae iudicare-
tur.*^)
6. tr. Ill, 44,13: post passionis
insignia.
7. tr. Ill, 45,11: qualiter consul
tatio potius quam tumultus,
consilium quam temeritas,
fides quam perfidia (cod.:
perfidia quam fidis) dicitur ; —
51,20 : non est timor, fides est.
8. tr. Ill, 53,12: quamvis . . .
crimen sit apostolicis non
credidisse sermonibus.
9. tr. Ill, 55,2: cesset invidia
diaboli.
10. t/eifV, 57,10 : mortalium sen-
11^—? rerum saecularium fami-
lia?hate captivi intra humanae
inbecilli talis clauduntur erro-
rem; — IV, 58,7: sensuus
vestros intra angustias hu-
manae inbecillitatis obsessos
tamquam in novam lucem
religiosa docendi exhortatione
laxemus; — VI, 69,11 : huma-
nae intellegentiae infirmitas
cogit rerum species terrena-
rum tamquam superiorum in-
dices quaerere, ut visibilium
*') Cyprian I, p. 352, 10 ne iam
cipiat qaod tacemus.
3. c. Const, imp. 25: tametsi no-
bis ad fidem otiosum est.
4. trin. VI, 49 : haeroticos non iam
apostolicis doctrinis, sad dae-
monum ore convinci; es folgt
Matth. 8, 29.
5. trin. VII, 1 : ne . . . rea in no-
bis sit • . . taciturnitas.
6. c. Auxent. 1 : post passionis
suae gloriam.
7. c. Const, imp. 6 : non est istud
tcmeritas sed fides neque in-
consideratio sed ratio nequ&
furor sed fiducia; 24 perfidiar
non fides est
8. trin. VI, 21 : si mihi crimen
est nimium me . . . apostolis
credidisse.
9. c. Const, imp. 6 (u. ö.) : cesset
itaque maledictorum opinio ct
mendacii suspicio.
10. trin. I, 7: cum religiosa mens
intra imbecillitatis suae con-
cluderetur errorem; — trin. I,
18: terrenarum mentium in-
firmas atque imbecillas opi-
nion es esse abiciendas et
omnes imperfectae sententiae
angustias religiosa discendi
exspectatione laxandas ; —
trin. I, 19: infirmitas nostrae
intellegentiae cogit species
quasdam ex inferioribus tam-
quam superiorum indices quae-
rere, ut rerum farailiarium con-
nou verecundiae, sed diffidentiae esse in-
PRO PRISCILLIANO.
141
coDBuetudine familiariter ad- suetudine admonente ex sensus
monente ad insolitos sensus nostri conscienta ad iDsoIiti
religiosus ^sensus) intelle- sensus opinionem educeremur.
gentiae construatur, . . . ne-
cessarium est nobis propter
vos humilitatem sermonis
nostri in ea quae inenarra-
bilia videntur extendere; —
X, 94y20 : quamvis . • . humani
intellectus infirmitas cogat
profetici sermonis eloquia
rerum species terren arum tarn-
quam superiorum virtutum
indices quaerere, ut visibilium
consuetudine familiariter ad-
monente in insolitos sensus
huraanae inbecillitatis angu-
stias religiosa discendi exspec-
tatione laxemus; — XI, 104,1:
quamvis mens nostra . . . intra
humanae inbecillitatis clau-
datur errore(m).
Icb gehe secbstens (iber zu einer Auswahl aus jenen Sinn-
ig «rallelen, die in der Diction der Tractate selbst, d. h. zwischen
'. I, II (-f- canones) einerseits und tr. III — XI andrerseits bestehen:*®)
tr. I, 22,10: secundum institu- 1. tr. III, 46,23: si qua ab in-
tum suum . • . heretici inter-
polantes scribturas et sen sum
infelicitatis suae divinis ser-
monibus inserentes falsa veris
et catholicis mendacia miscu-
erunt; — tr. II, 42,9: nee . . .
damnari debemus qui catholici
sumus, si scribturas de dco
loquentes secundum] se haere-
tici falsaverunt; — prolog, in
felicibus hereticis sunt inserta;
— 51,20: hereticorum in plera-
que sensus invadens pugnam
catholicis parans falsare maluit
quam teuere; — 56,7: ne quia
ab hereticis pleraque falsata
sunt, . • . haereticae falsitatis
inruant foveam; — 56,12: in
Omnibus heresibus cunctarum
scribturarum interpraetatione
*«) Für die stärkeren Ähnlichkeiten innerhalb der Tractate III— XI sei
hier knrz hingewiesen auf: III, ö3,5 f. ^ IX, 90,17; IV, 67,1 f. ^ X, 92,16 f.; IV,
67,17 ^ X, 96,24 ff.; IV, 60,16 ff. ^ X, 100,3 ff.; IV, 61,1 ^^ VI, 74,23; V, 62,6 ff.
^ VIII, 86,12 ff ^ X, 94,8 ff.
142
G. SCHEPS8.
can., p. 110,4 ff. : contra haere-
ticorum versutam fallaciam . . .
qui • . . in suum pravissimum
sensum ea interpretari nituntur.
2. prol. in can., 110,12: vel lu-
bricis dialecticae syllogismis
involvatur.
3. tr, I, 5,9: dividunt unitam . . .
substantiam et magnitudinem
Christi . . . Binionitarum sce-
lere parti untur; es folgt bald
Baruch 3, 36.
4. tr. I, 32,3: (electi) ex quibus
Christus secundum camem
sicut et generatio domini in
euuangelio per eos disposita
et edicta retinetur, per quos
profetans se dominus adventus
sui iter praestitit.
5. tr. I, 8,6: hi sunt qui dubios
evertunt et ad perditionis suae
excidia deducunt.
6. tr. II, 35,20: velut agendae
vitae poneret disciplinam.
perversa infelicium sectarnm
instituta . • . fecerunt.
2. tr. Ill, 48,15: nee de sofisticis
quaestio est . . . dum dialect!-
cum ingeniorum opus volunt.
3. tr. Ill, 49)8: ne Binionitarum
error valeret . . ., unum se
credi voluit, non divisum; es
folgt Baruch 3, 36 [vgl.. oben
Anm. 26].
4. tr. Ill, 55,6 : venturum in carne
deum omnis homo seivit, non
dicam hü quos in dispositione
generationis suae in evangelio
deus posuit et divinae naturae
fidem et numerum canoni prae-
statures.
5. tr. V, 64,3: hü omnes . . . dubios
evertunt et consentientes ad
perditionis suae pericia dedu-
cunt.
6. tr. VII, 82,6 : vivendi omnibus
posuit disciplinam; — X,
102,15: velut quoddam vitae
exemplarium positum.
7. IX, 91,11: ea quae sunt sum-
ma.*«)
Endlich sind siebentens die Ähnlichkeiten in der sprach-
lichen Form zu nennen; ich rechne dahin Stileigen thümlichkeiten,
LiebHngs Wendungen und einzelne Lieblings Wörter wie folgende: die
in allen Tractaten herrschende Neigung zu gehäuften Participien;
die Vorliebe für relativen Anschluss; die nominativi absoluti; die
Concessivsätze am Anfang der Tractate (speciell 'etsi' dient als
Einleitung zu I, II, IV, V); die Formeln zur Einführung von Bibel-
citaten 'sicut scriptum est', 'sicut ait', 'dicente' (apostolo u. ähnl);
ferner 'et ideo', '^sic denique', 'non dicam', gegensätzliches 'hie est,
hi sunt* u. ä., 'alü alii' u. dergl. mehr; zuletzt auch Ausdrücke
7. tr. II, 36,3: ea quae prima
sunt.
'^) Vgl. Hilgrenfeld in seiner Zeitschr. Bd. 35, 56.
PRO PRISCILLIANO. 143
wie adinplere, adscribere, apparentia (ae), auctor, consentire, elec-
tus, exclamare, Phrasen mit *factus', fides veri, malum^ media(orum),
miseriae, monstrare, non negare, non omittere, omne quod vivimus,
opus verbi, oslendere, pecuHariter, probabilis, religiosus, respuere,
sauctificare, sententia, superflua, tendere iter, vitia castigare.
Mag ja einiges von dem, was ich in obigen sieben Abschnitten
vorgeführt habe, als conventionelles Citat oder formelhafte Wendung
^Gemeingut' der Zeit sein, das Gesamratbild und die Summe
xinserer Beobachtungen spricht doch, glaube ich, aufs deutlichste
"und einleuchtendste für Abfassung sämmtlicher Tractate durch
^inen Autor. Nicht um 'einzelne Ähnlichkeiten, die nichts be-
"weisen' (S*), sondern um durchgreifende Übereinstimmung handelt
es sich da. Und wenn nun gelegentlich kleine Verschiedenheiten ^°)
der Sprache aufgezeigt werden können, so kommt ihnen nicht die
^wesentliche' Bedeutung zu, wie S^ meint: sie erklären sich viel-
mehr wie die Stil Verschiedenheiten auch bei anderen Schrift-
stellern, deren frühere und spätere Werke einer vergleichenden
anatomischen Zergliederung unterworfen werden. Die von S^ ge-
machten Wahrnehmungen treflfen übrigens bei weitem nicht alle zu
und sind zum Theil geradezu falsch. Er begründet seinen Satz, dass
sich tr. III in der Sprache 'wesentlich von den sicher Priscillian an-
gehörenden Tractaten I und II unterscheide', durch folgende Punkte :
In tr. III finden wir 1. hinc := de eo (44,8); 2. fortassis; 3. auf-
fallend oft qualiter; 4. zweimal quomodo^ 5. zweimal numquid (aut
numquid = an); 6. quilibet ille sit oder quilibet qui; 7. evange-
lista; 8. cata Lucanum (!) oder Matthaeum; 9. in regnorum (47,8);
10. ecce (p. 49,28) außerhalb bibl. Citate; 11. suapte natura (54,15);
12. singuli quique^ nicht singuli; 13. Jesus p. 61,3, während bei
Prise. Jesus Hiesu, Josua aber Jesus heißt; [14. u. s. w.].
Ad 1. wäre zu erwidern, dass 44,8 hinc nicht nothwendig
= de eo sein muss, sondern übersetzt werden kann *von dieser
Richtung her'; III, 51,8.12, sowie VIII, 87,10 flf. und X, 99,10 flF. ist
hinc sicher nicht = de eo; anderntheils könnte auch II, 40,1
allenfalls hinc = de eo gesetzt sein.
Ad 2., 8., 9. ist zu antworten, dass S.s Bemerkungen doch
nur dann wirklicher Wert zukäme, wenn den betreffenden Aus-
drücken ein Gegensatz aus tr. 1 und II gegenübergestellt werden
^") Wollte man den Spieß umdrehen, so könnte man es auch seltsam finden,
dass z. B. in tr. I idolatria, II idololatra steht, oder dass absque nur in II den
Ablat., in I, III, IV den Accus, hat; pascha ist im IV. Tract, bald Femin., bald
Neutrum.
144 Or. 8CHEPS8.
könnte, also ein *forsitan — forte', ein 'secundum Lucanum',*^) ein
*in libris regum', — das ist aber nicht der Fall.
Für 3., 4., 5., 10. ist erstlich zu beachten^ dass sich das Vor-
kommen der Fragepartikeln sehr einfach durch den in tr. Ill an-
geschlagenen erregten Ton erklärt^ ferner dass 'qualiter* auch in
tr. II (V. X) und 'quomodo, (aut) numquid'*') sehr häufig in der
lateinischen Bibel begegnen, so dass sie im Sprachgut eines theo-
logischen Schriftstellers, der ausnehmend viel auf seine Bibel hält,
gar nichts Befremdliches haben, so wenig als das von Sittl bean-
standete, gleichfalls aus der Bibel herübergenommene 'ecce'. S.s Be-
merkung, dass «in tr. III 'aut numquid = an', leidet zudem unter
dem Umstand, dass 'an' selbst III, 44,20 in Gebrauch ist. Auch
hier hätte S. Gegensätze aus tr. I, II aufzeigen müssen^ wie
etwa, dass in ihnen an nichtbiblischen Stellen ein (thatsächlich
nicht vorhandenes) 'en' stehe.
Vielleicht für 6., sicher für 12. kann gleichfalls die Bibel
herangezogen werden; ich habe im Index nachgetragen, dass III
45,22 (convertat itaque sese quilibet qui huiusmodi est) Anklang
an Act. Ap., 3, 26 vorliegt; ob freilich eine Bibelhs. gerade 'qui-
libet qui' hat, weiß ich nicht und will auch die Bemerkung wegen
'quilibet ille sit' (III, 54,5) vorläufig als ersten Treffer anerkennen*
— Dass singuli quique I, 33,2 (in einem Bibelcitat) und dass sin-
guli ohne quique XI^ 104,13 steht, scheint S. nicht beachtet zu haben.
Gänzlich unrichtig ist 13. S.s Bemerkung über 'Jesus'; die
Frage liegt eigentlich wegen der starken Abkürzung, die der Name
früh zu erfahren pflegte, mehr auf paläographischem Gebiete, doch
sei constatiert, dass der alttest. Josua in tr. I, 31,6 'Hiesu Nave'
und auf der gleichen Seite Z. 11 mit veränderter Orthographie
'Jesus' genannt wird; tr. IV, 61,3 heißt er Jesus Nave; hinter dem
Namen Christus steht immer die Form Jesus, nie Hiesu^ z. B. I,
7,16; 13,17; 16,21; III, 44,ii; 51,29; VI, 75,5.
So wäre denn, abgesehen von der ad 6. gemachten Einräumung
nur 7. und 11. übrig geblieben; wenn aber die Reserve von Ein-
wänden, die S. mit seinem [14.] 'u. s. w.' anzudeuten scheint,
nicht beweiskräftigerer Natur ist als sein an sich wenig geeignetes
^*) Die Unform des Accus. 'Lueanum', für die ich im App. vier ßibelcodices
nanute, hat selbst bei einem gebildeten Mann wie Prise, nichts besonders Auf-
fälliges; im gleichen tr. III, 53,7 lesen wir übrigens ancli die Genetivform 'Lucae\
") Die Stelle III, 55,18: aut numquid damnabilis apnd vos apostolus fait?
klingt an 11. Corinth. 11, 7 an: aut numquid peccatnm feci (cf. II. Cor. 3, 1).
PRO PRI8CILLIAN0. 145
Wort 'evangelista' und 'suapte',*^) so wird er herzlich wenig Gläu-
bige finden.
Doch auch Mie äußere Gestalt' der Hs. soll nach S* gegen
die Einheit des Originals sprechen. Er stellt unter Berufung auf
eine imaginäre Vorlage**) die Sache so hin, als sei (auf Grund der
auf den späteren Lagen der Hs. befindlichen Quaterniozahlen) vom
Wirceb. ein Qnaternio vor dem jetzigen I. Tractat und einer nach
Bl. 121 (in tr. VIII. IX) verloren gegangen; als der Schreiber")
mit tr. II fertig gewesen, habe er den in der Subscript, zu II
Bl. 55 a (Explicit ad damasum . incipit liber de Ade . de apocryfis)
angekündigten Tractat de fide nicht gefunden, wohl aber — aus
anderer Vorlage — Blätter mit dem jetzigen III. Tractat, wes-
halb er 'nachträglich' jener Subscriptio hinzugefügt habe 'de apo-
cryfis'; 55 b sei also als 'bekanntes Zeichen der Lücke* leer ge-
blieben und 56 dann mit dem abrupten Anfang des jetzigen tr. III
beschrieben worden. Ich antworte, dass auch nach meiner Über-
zeugung, die ich schon in der praef. p. XI sq. auf Grund mecha-
nischer Abzahlung der Blätter und nach entsprechender Prüfung
ihrer Zusammengehörigkeit zum Ausdruck brachte, aus Wire, zwei
Quaternionen zu Verlust gegangen sind, der eine nach Bl. 121, der
andere aber nicht vor tr. I,^®) sondern vor III, nach Bl. 55; d. h.
der Schreiber fand die angekündigte Schrift, aber später, vielleicht
schon sehr bald, gieng der von ihm geschriebene Quaternio für
uns verloren. Dass die Worte 'de apocrifis' erst nachträglich
zugesetzt seien, kann ich — auch auf Grund nochmaliger im Herbste
1892 vorgenommener Einsichtnahme — nicht zugeben, vielmehr
spricht die Totalanordnung der Subscriptio sammt den zu unterst
•^) Auch hier könnte angeführt werden, dass in I. II ein deutliches Ver-
meiden oder ein förmlicher lat. Ersatz des Wortes evangelista nicht nachweislich
ist und dass, wenn nicht *pte', so doch wenigstens (sibi)'met' in I. V auftritt.
•*) Was S. über eine Äbtissin als Bestellerin der Hs., über den Grund,
warum der Name Amantia ausgekratzt wurde, über die tiron. Note u. ä. sagt, ist
KU nebensächlich und willkürlich, als dass ich hier darauf eingehen sollte.
**) Auf den Ausweg, den S. in einer Anmerkung andeutet, dass nämlich
die Hs. vielleicht unter mehrere Schreiber vertheilt worden sei, verzichte ich
aus guten Gründen; der Wire, macht von Anfang bis Ende den Eindruck, dass
er nur ^inem Schreiber seine Entstehung verdankt; gegen eine Mehrzahl von
Copisten spricht, abgesehen von dem gleichmäßigen Schriftcharskter, die Ein-
haltung der nämlichen Wortbrechungsgesetze, die gleiche Art der Subscriptionen-
Bchnörkel u. a. m.
••) Unser tr. I ist, wie schon gesagt, ganz intact; es wäre nach meiner
Ansicht seltsam, wenn der angeblich vor I fehlende Quaternio gerade ein ge-
schlossenes Ganze ausgemacht hätte.
Wien. Stnd. XY. 1808. 10
146 G. SCHEPSS.
stehenden üblichen Schlussstrichen gegen S.s Meinung. Was den Tite
de fide de apocryfis betriflFt, so mag naan annehmen, dass sich an
eine kürzere Darlegung der fides im gleichen Tractate die breitere=
Behandlung eines damals ganz besonders bedeutungsvollen Punktes,^
in dem sich die fides ^') äußerte, d. h. die Vertheidigung correctei"^
kirchlicher Stellung in der Apokryphenfrage, könne angeschlosse
haben, oder man nimmt ohneweiters de fide de apocryfis*®) in de
Sinne: 'was man bezüglich der Apokr. zu glauben, was man vo
ihnen zu halten habe'. Dass das Leerbleiben von Bl. 55b, welchem
das Schlussblatt des jetzigen siebenten Quaternio bildet, so ver —
dächtig sein solle, muss ich wiederum bestreiten. Für die Aufnahmen
des hübscher auszustattenden Anfanges (drei rothe Zeilen am An —
fange fast aller Tractate, auch bei I!) des neuen Tractates kanrr^
der Schreiber doch ebensogut der ersten Seite des ehemaligen
achten, jetzt verlorenen Quaternio den Vorzug gegeben haben vor
der Schlusseite des siebenten Quaternio, d. h. 55b, wie er auch am
Schlüsse des III. und VII. Tractates den Raum nicht spart und
die ganze Rückseite von Bl. 74 b und Bl. 117 b lediglich zu Sub-
scriptionen verwendet. Zudem wird von S. nicht beachtet, dass
Bl. 55 nur als Nothbehelf und eben, um nur noch den Schluss von
tr. II, der nicht auf Bl. 54 gegangen war, würdig unterzubringen,
angestückt ist; mit Bl. 46 hatte Quat. VI geschlossen mitten in
einem Bibelcitat, der Schreiber griff nach einem neuen Quaternio
und begann Bl. 47 mit der Fortsetzung jenes Bibelcitats; als zum
Schlüsse von tr. II dieser Quaternio nicht ausreichte, setzte er ein
Doppelblatt an, musste aber dessen Vorderhälfte, die vor Bl. 47
zu stehen gekommen war, natürlich wieder wegschneiden, da ja
dort nichts nachzutragen war. Was sollte es Einfacheres und Natür-
licheres geben als diese Erklärung?
Als 'Beweis' für seine Ansicht, dass der Schreiber des Wirceb.
seine Abschrift aus verschiedenen Vorlagen, d. h. aus mindestens
zwei, wenn nicht drei älteren Hss. geschöpft habe, verwendet S.
die Erscheinung, dass in den Subscriptionen zu tr. I und II das
Wort 'explicit', zu tr. III — VII dagegen *finit' auftritt; tr. IX und
^') Das Wort fides kommt in tr. HL vor: 48,1—22; besonders beachte 49,16:
ne amore fid ei ducti ad alia nos quam proposueramus convertisse dicamur.
**) Mit meiner in die Ausgabe gesetzten Änderung 'de fide et de apocryfis'
glaube ich nicht eben das Ziel verfehlt zu haben, hätte sie aber besser unterlassen.
Hilgenfeld (13d. 35, 8. 8. 68) schreibt de fide de apocryfis. Die von Paret in den
Anm. 8. 174 und 182 f. vorgetragene Ansicht kann ich mir nicht aneignen. — Vgl.
beiläufig auch I, 21,1 de terra de limo.
PRO PRISCILLIANO. 147
!X*^) haben wieder explicit und ^können daher aus der ersten
Vorlagehandschrift stammen oder auch aus einer dritten'. Der Mög-
lichkeity dass in der zweiten Vorlage, abgesehen vom abominablen
III. Tractat allenfalls auch echter Prise, gestanden haben könne^
gedenkt S. zwar weder im bejahenden noch im verneinenden Sinne,
möchte aber doch oflFenbar dem letzteren das Wort reden und
im Zusammenhalt mit seiner sonstigen Befehdung des tr. III die
Meinung erwecken, dass tr. III und die folgenden Tractate
schon um des ^finit' willen als spurii anzusehen seien. Ich meines-
theils könnte die Möglichkeit, dass der Schreiber des Wire, aus
verschiedenen Prisci 11 ianh SS. geschöpft habe, immerhinzugeben,
ohne meine Gesammtauffassung, an der ich nach allem obigen un-
verbrüchlich festhalte, irgendwie zu gefährden, erachte dies Zuge-
ständnis aber durchaus nicht für nothwendig, da meines Erachtens
der Wechsel von explicit und finit gar nichts auf sich hat und
bloßer Laune des (Vorlage- oder Abschrifts-) Librarius beizumessen
ist. Oder will S auch in folgenden Fällen behaupten, es handle
sich da um gewechselte Vorlage? Der auch nach Dick's Glorificierung
des Bernensis noch immer besonders wichtige alte Bambergensis
zu Martianus Capella hat unter Buch 1 — 7 und unter 9 explicit,
unter Buch 8 ein vereinzeltes finit; der Vindob. 271 saec. X zu
Boethius' consol. hat zu Buch 1 — 2 finit, zu 3 — 5 explicit; der
gleichfalls wichtige codex R (Regin. 95, saec. X) zu des Hilarius
Psalmen hat nach Zingerles Apparat p. 37 ein explicit, bei den
nächsten sechs Abschlüssen finit, bei den folgenden acht wieder
explicit, hierauf in hübscher Abwechslung S. 224 Zing, finit, 233
explicit, 248 finit, 269 explicit, 276 finit, dann wieder fünfmal ex-
plicit und S. 570 und 580 nochmals finit. In anderen Hss. aber
wie z. B. im Monac. 6403 X — XI findet sich gar die nach S.s
Methode geradezu unerhörte friedsame Verbindung : 'finit . explicit'.
Und damit auch hier*") Schluss und Ende.
^') Tr. VIII und XI sind mutili a fine und entbehren somit der Subscriptio;
tr. V und VI waren vermuthlich, tr, IX und X sicher durch ein *eiusdem' der
Subscriptio als Eigenthum eines Autors bezeichnet ; auch die gleichartigen Themata
(V genesis, VI exodus, VII psalm. 1, VIII psalm. 3 (X psalm. 59) deuten auf einen
Verfasser. Ähnliche Stoffe und äbaliche Gedanken (auch Citate) wie Priscillian
hat u. a. schon Aphraates.
®") Andere Nachträge allgemeineren Inhalts sollen in einiger Zeit an eine
theologische Zeitschrift eingesandt werden.
Speier a. Rh. G. SCHEPSS.
10*
Miscellen.
Die Dokimasie nach der AOnvaiujv iroXireia.
Von einer unter obifcem Titel im März 1892 der Redaction,
der „Archäolo^isch^epi^rapliischen Mittheilungen aus Österreich-
Ungarn" vorgelegten Abhandlung bleiben nach dem Erscheinen dei^
zweiten Auflage von Busolt und Gilberts Handbüchern und der
zweiten Abtheilung von Hermann- Thumser nur einige epikritische
Bemerkungen über, welche die Redaction dieser Zeitschrift gütigst
aufgenommen hat.
Bedenken erregt zunächst dis P'assung des Satzes, welcher
bei Gilbert auf das Citat aus dem 55. Capitel der aristotelischen
Schrift folgt (S. 243, A. 2): ,Dass diese doppelte Dokimasie der
Archonten in jedem Falle stattfand, ergibt sich auch aus Dem.
20, 90/ Die Stelle der Leptinea, wo sich bei einem Vergleich zwi-
schen den Cautelen bei der Gesetzgebung und denen bei der Zu-
lassung zum Amte der Thesmotheten die Worte finden: touc fiev
OecjLAoGe'Tac touc^) em touc kXtipovöjliouc bic boKijuacGeviac dpx€iv ev
Te Tf] ßouXrj Ktti Trap* ujlaiv ev tlu biKacTTjpiuj, erklärt sich durch Ari-
stoteles dahin, dass die Archonten nur nach zweimaliger Bestäti-
gung ihr Amt antreten konnten, während bei der Abweisung durch
den Rath, die früher definitiv war, erst später Berufung an das
Gericht eingeführt wurde. Für die Frage, wann diese Neuerung
stattfand, kommt die Inschrift C. I. A. I 9 (nach Böckh I Add.
S. 891, 73 b aus Eimons Zeit) in Betracht. C. Schäfer schloss
nämlich Jahrb. CXVHI 828 aus Z. 7 f.^: '€pu9paiujv dTT[ö Kjudjuujv
ßouXfjv eivm eiKOci Kai ^kqtöv civbpac, tov b^ KUttjueuGevia 5oKijLid2!€iv
ev irj ßouXrj, dass den zu Mitgliedern des Rathes Erlosten gegen
einen abweislichen Bescheid des Rathes keine Berufung zustand.
Ob man auf Grund der Nichterwähnung der fq)€Cic bei Lys.
XXVI 6 (wo nur von der Unmöglichkeit, einen anderen zu erlosen,
die Rede ist) den terminus post quem bis 382 heruntersetzen kann,
bleibt fraglich.
*) Blass streicht toOc, da O€C|üio0^Tac prädicativ aufzufassen sei. Warum nur
die 6 Thesmotheten — wenn diese allein unter den OeciioO^Tai verstanden werden
können — genannt sind, leuchtet, wie mehrfach hervorgehoben wurde, ein.
MISCELLEN. 149
Der bei Lysias folgende Einwand des Gegners, es sei jeden-
falls zu spät: X] Top aupiov f]jLiepa jiiövn ^omfi toö eviauxoö dciiv,
ev be xauTrj tiD Ali tuj cuüifipi Oucia Yi^verai, biKaciripiov bi irapd
Touc vöjLiouc dbuvaxov 7r\r|piJü0fivai, erklärt sich nach Aristoteles
dahin, dass die zweite Dokimasie vor Gericht nicht rechtzeitig^
stattfinden könne. Ob eine Gerichtssitzung wirklich unmöglich
war*) und Euandros mit einer Gesetzesverletzung zum Archontat
gelangte, das er thatsächlich 382/1 bekleidet hat, braucht hier nicht
entschieden zu werden. Ebenso bleibt es offen, ob die Scheidung
von Wahl- und Losämtern bei Aristoteles und anderswo^) in einer
successiven Gesetzgebung oder in Specificationen des Gesetzes
ihren Grund hat. Dagegen würde ich mich beim § 12 der lysia-
nischen Rede: irepi lauxric xfjc dpxnc dKpißecxepav xf]V boKijuaciav
f\ Ttepi xuuv fiWuJV dpxiöv TtoieicGai zu der auch von Gilbert ange-
nommenen Erklärung, unter dXXai dpxcti seien die Buleuten ge-
meint, nur dann verstehen, wenn keine andere Möglichkeit wäre;
man kann aber doch auch an die anderen Archonten im Gegen-
satz zum d7TiJüVU|i0C denken, wie denn Blass (Gesch. d. att. Bereds.
P 475, 2) gerade den § 12 als Beweis dafür anfährt, dass es sich
um einen dpxuiv dTTüüvujLioc handle.
Wien, im März 1893. Dr. WILH. WEINBERGER.
Zu Aristoteles' 'Aenvaiujv iroXixeia cap. 23.
Aristoteles vindiciert (in 'AOriv ttoX. c. 23 ed. Kaibel Wilamo-
witz) dem Areiopag ein hervorragendes Verdienst um den Seesieg
bei Salamis, auf Grund dessen er (der Areiop.) nach dem Abzug
der Perser (jLiexd xd MribiKd) den früheren Einfluss auf die Leitung
der Staatsverwaltung zwar nicht de iure, aber doch de facto zurück-
erlangte. Dieses Verdienst habe in Folgendem bestanden: Als die
Feldherren aus Verzweiflung den Befehl ergehen ließen, jeder soll
auf seine Rettung Bedacht nehmen, da theilte der Areiopag unter
die Bürger je acht Drachmen aus und bewirkte dadurch, dass sie
sich auf die SchiflFe begaben. (Tujv ydp cxpaxriYO^v eEaiTopTicdvxujv
ToTc TrpdYjLiaci kqi KnpuEdvxujv cujleiv cKacxov ^auxöv, iropicaca bpax-
indc ^Kttcxifj ÖKXib biebujKe Kai eveßißacev eic xdc vaOc.) — Unschwer
erkennt man, dass hier Aristoteles auf ein Ereignis hinweist, von
«) Schäfer führt S. 823 f. C. I. A. II 125 zum Beweise an, dass am letzten
Skirophorion Volksversammlungen stattgefunden haben; vgl. A. Mommsen, Heorto-
logie S. 93, Keusch, De diebus contion. (Diss. Argentor. III) S. 104, der ein Schalt-
jahr anzunehmen scheint, und des letzteren Bemerkung S. 60: *festa .... in Uni-
versum pro contionum impedimento haberi non possunt.' — Thalheini (Herm. XIII
563) erwartet bei dieser Auslegung — ra. E. mit Unrecht — Kard tdijc vö|uiouc.
^) Vgl. Aesch. III 14 f. und das bei Harpokr. s. v. boKijuiacOetc bewahrte
Fragment des Lykurg, in dem dreierlei Dokimasien: der Archonten, der Redner
und der Strategen unterschieden werden. Vielfach (vgl. Meier-Schömann I' 137
A. 88) wurden Archonten und Strategen als Repräsentanten der erlosten, bezw. der
erwählten Beamten anfgefasst, was wenigstens bezüglich der ersteren nunmehr
Zweifeln begegnen muss.
150 MISCELLEN.
dem Herodot VIII, 40 ff. berichtet.*) Die hellenische Flotte ziehte
sich nach dem Untergange des Leonidas auf die Bitten der Athener-^
von Artemision nach Salamis zurück, die athenischen SchiflFe da —
gegen legen sich an der attischen Küste vor Anker. Als die Athener—
sahen, dass die Peloponnesier, statt ihren Heerbann nach Böotien^a
vorzuschieben, nur auf die Vertheidigung des Isthmus Bedachts
nahmen, während das feindliche Heer sich lawinenartig gegen das-a
attische Gebiet heranwälzte, da fassten sie den heroischen Ent —
schluss, Stadt und Gebiet zu räumen und mit der gesammten Wehr —
kraft den Feind zur See zu bekämpfen.^) Es ergieng demnach an.^
die Bürgerschaft die öflFentliche Kundmachung, dass jeder seinem
Kinder und Angehörigen retten soll, wohin er könne, die denn aucW.
theils in Trözen, theils in Agina und Salamis untergebracht wurden^
Herodot VIII 41. .uexd be Tf)v amHiv Kr^puTjua dTTOirjcavio, 'A6iivaiuj>r
Tf] TIC buvaiai, cdüZieiv id T€Kva T€ Kai touc oiKexac. Von wem jener-
Befehl ausgieng, lässt Herodot unbestimmt, doch dürfen wir unbe-
denklich annehmen, dass ihn die Feldherren erließen, wie Aristoteles
angibt, denn die Räumung Athens ist ja eine militärische Maß-
regel. Da aber im Feldherrenrathe damals Themistokles das ent-
scheidende Wort führte, so müssen wir mit Plutarch (Them. c. 10)
ihn für den Urheber jenes KripUTM« CTpairiYiwv halten.^ Sollen wir
es für möglich halten, dass die Feldherren in diesem kritischen
Momente, wie Aristoteles angibt, geradezu zur Fahnenflucht auf-
forderten? denn nichts anderes bedeutet der Heroldsruf ciuZeiv €Ka-
CTOV ^auTÖv. Die Feldherren würden sich dadurch für immer als
feige Vaterlandsverräther gebrandmarkt haben. Und doch wird
nirgends, auch von Aristoteles nicht, ein Tadel gegen sie aus-
gesprochen. Der überlieferte Text der 'AGrjvaiujv iroXiTeia des Ari-
stoteles muss demnach an dieser Stelle verderbt sein, und nach
Herod. VIII 41 verbessert werden. Das Kr|puY|nct der Feldherren
lautete nicht ciuZieiv tKacTov ^auTÖv, sondern ciu2[€iv CKttCTOV xd rexva
le Ktti TOUC oiKeiac. Damit gewinnt das KrJpuTjLia ein ganz anderes
Ansehen, es ist nicht mehr kleinmüthig und landesverrätherisch,
sondern vielmehr patriotisch und heroisch, und Themistokles konnte
*) Bauer, Forschungen zu Aristoteles' 'AGiiv. iroX. p. 131 verweist bei dieser
Steüe auf Uerod. VII 143 fl. , und hält es für denkbar, dass im Feldhermrathe
jeuer kleinmüihige Beschluss gegen die Ansicht des Themistokles thatsächlich
gefasst wurde.
*) Bis dahin niuss Athen außer seiner Seemacht auch noch eine Landmacht
zum Schutze von i>tadt und Gebiet unterhalten haben. Dafür spricht Plut Themist.
c. 10 TOUC b' ^v i^XiKicjt irdvTac ^jißaiv€iv €lc tcic Tpi/|p€tc. Um diesen Antrag des
Themistokles zu unterstützen, weiht Kimon der Göttin Athene einen Pferdezügel,
um zu zeigen, dass die Stadt jetzt keine Reiterei, sondern tüchtige Seelente
brauche. Plut. Kinion c. 5 (2) ijuc oöb^v iinnKf)C dÄK^C dXXd vauimdxu'v &vbpiliv
^v TijnrapövTi Tfjc ttöXcuic b€0|üi^i)C. Erst jetat beschlossen die Athener, den
Feind 5^K€c6ai T^ci vi)uci TTavbi)ji(, Herod. VII 144. Dass die Athener noch vor
den KHmpfen bei Arteiuisiou mit ihrer gt^sammten Mannschaft au Bord gegangen
^^Busolt, Griech. Gesc'». II löO), ist nicht richtig.
^) Plutarch fehlt hier nur insofern, aU er das Ki|pUY|LiCX als i(in<piC|ia be-
trachtet, welches, von Themistokles eingebracht, vom Volke angenommen wird,
^vjii^qpicfia Tpä9^i ~ KupuiO^vToc ^^ too i)»n9iC|üiaTO€)>
MI8CELLEN. 151
sich rühmen, diesen Befehl durchgesetzt zu haben. Um die Ange-
hörigen außer Landes in Sicherheit zu bringen, fehlte es aber den
ärmeren Bürgern an den nöthigen Mitteln, und es war zu fürchten^
dass durch diesen Mangel die Räumung der Stadt und die Ein-
schiffung der gesammten wehrfähigen Bürgerschaft eine bedenkliche
Zögerung erleide. Diese Furcht beseitigte der Areiopag, indem er
an jeden ärmeren Bürger als Reise- und Zehrgeld für seine J{n^e-
hörigen acht Drachmen vertheilen ließ.*^) Der Sorge für ihre An-
gehörigen enthoben, konnten die Familienväter sich unverzüglich
einschiffen und zur Erringung des Sieges bei Salamis mitwirken.
Eben dadurch, dass Athen seine ganze Kraft einsetzte — und dies
hatte der Areiopag durch seine Spende an die ärmeren Bürger er-
möglicht — wurde der Sieg errungen. Wenn wir den Text der
'A9riv. TToX. in der angegebenen Weise emendieren, so ist derselbe
sowohl mit Herod. VIII 40 ff. als auch. Plut. Them. c. 10 in Ein-
klang gebracht. Die Feldherren geben die Hoffnung auf, Athen
gegen den Ansturm der Feinde zu schützen (tOüv CTpairifOüV eH-
aTTopncdvTUJV Toic TrpdTjLiaci), sie beschließen deshalb, Stadt und Ge-
biet zu räumen. Daher erlassen sie den Befehl, dass jeder seine
Angehörigen retten soll, wohin er könne (Kai KtipuHavTiuv cujZieiv
eKttCTOV TCt T€Kva T€ Ktti Touc olK^Tac). Dass dann alle Waffenfähigen
sich an Bord der Schiffe begeben sollten (Plut. Themist. 10 touc
ö' ev n\iKia TToivTac djLißaiveiv eic rote rpiripeic) verstand sich von
selbst. Da vertheilte der Areiopag an die ärmeren Bürger je acht
Drachmen und bewirkte dadurch, dass diese sich sofort auf die
Schiffe begaben (iropieaca [sc. x] ev 'Apeiuj TTCXTtu ßouXrj] bpaxindc
dKdcTiu ÖKTib bidbuJKe Ktti eveßißacev eic rdc vaöc). Aus allem ist er-
sichtlich, dass die Sorge für die Unterbringung ihrer Angehörigen
viele streitbare Bürger hinderte, dem Rufe der Feldherren, an Bord
zu gehen, zu folgen. Da reichte ihnen der Areiopag eine Summe
zur Bestreitung der Reisekosten für ihre Familien und verpflichtete
sie, sofort sich einzuschiffen. — Denn dass der Areiopag erst die
zur Verpflegung und Besoldung der Flottenmannschaft erforder-
lichen Mittel hätte herbeischaffen müssen, um die vollständige Be-
mannung zu erwirken, ist ganz unglaublich. Plutarch (Themistokles
c. 10 [4]) gibt den Bericht des Aristoteles über das verdienstliche
Wirken des Aroiopags fast wörtlich wieder ('ApiCTOTeXr|c jaev qp^ci
Triv €E 'Apeiou Ttdfou ßouXrjv, iropicacav öktuj bpaxjLAOic ^kqctuj tujv
CTpaxeuojLievujv, aiTiuJTdxriv yevecGai tou irXripujGfivai idc rpiripeic),
sagt aber nicht, dass der Areiopag durch seine Freigebigkeit einer
von den Feldherren erzeugten Panik entgegenwirken wollte, son-
dern dass er dem Mangel an öffentlichen Geldern abgeholfen habe.
') Die acht Drachmen können nur die Bestimmung gehabt haben, als Reise-
und Zehrgeld für die Angehörigen der Combattanten zu dienen, denn für die Ver-
pflegung der Schiifsmannschaft hatten doch jedenfalls die Trierarchen zu sorgen.
Aristoteles c. 23 und nach ihm Plutarch Tiiemistokles c. 10 stellen die Sache so
dar, aln ob die Bürger erat durch das Anerbieten von je aclit Drachmen zum Be-
steigen der Schilfe vermocht worden seien. — Das kann nur in dem oben an-
gegebenen Sinne richtig sein. Busolt II 164 kommt hier der Wahrheit am nächsten.
152 MISCELLEN.
Das ouK ÖVTUJV be bnjLiociuüv xpHM^TUiV ist wohl eigeumächtiger Zusatz
des Biographen. Wenn Plutarch in der 'AGrivaiiuv TroXireia die An-
gabe gefunden hätte, dass die Feldherren vorher den Ruf 'cijiZeiv
eKUCTOV ^auTÖv' ergehen ließen, so würde er das jedenfalls bemerkt
und dagegen polemisiert haben. So fand er aber das in derselben
erwähnte KrjpUTjLioi der Feldherren vollkommen gleichbedeutend mit
dem bei Herod. VIII 41, er hatte also nicht uöthig, auf Aristoteles
zu verweisen. Er erlaubte sich nur die Freiheit, den Befehl des
Feldherrn rathes zu einem von Themistokles in der Volksversamm-
lung durchgesetzten Psephisma zu stempeln. Und darin, dass er
die Urheberschaft eines damals vom Feldherrnrathe ausgehenden
Befehls auf Themistokles zurückführte, hatte er vollkommen Recht.
Salzburg 1892. J. ROHRMOSER.
Textkritisches zur ersten olympisctien Ode des Pindar.
V. 40 ff.
TOT 'AfXaoTpiaivav dpirdcai (seil, ce, den Pelops)
bttjuevTa qppdvac ij^epiu xp^cdcticiv dv' ittttoic
ÖTTaTov eupuTijLiou TTOTi boijLia Aiöc |Li€Taßäcai.
Die alten Erklärer dachten gar nicht daran, den Infinitiv jueTußä-
cai von bajLidvTa qppdvac ilLiepijj (= eiriBuiLioövTa) abhängig zu machen,
wie es die neueren thun, Daftir spricht die (unmetrische) Lesart
der minderen Handschriften xp^ceaici Kttv'. Aber auch Er. Scbmid
(1616) erblickte hier ein Asyndeton und conjicierte xp^ceaici t* dV
und ebenso Härtung (xpuceaiciv dv' ittttoic 6 ) und Bergk (jueTußd-
cavT* oder |Li€Taßdcaic, ersteres wegen der Elision am Versschluss,
letzteres wegen des Anakoluths unmöglich). Diese Kritiker haben
gewiss das Richtige gesehen. Denn die Absicht des ijuepoc war
durchaus nicht die Entführung des Pelops, sondern vielmehr das,
was V. 46 mit tüüöt' em XP^o^ ^^^d V. 77 mit OiXia bwpa KuTTpiac
klar bezeichnet ist. Es ist also bajuevTa qppevac i)Liepiu absolut ge-
braucht, wie z. B. bei Homer II. III 446, XIV 328 Kai jae tXukuc
ijLAepoc aipei, ferner Aeschyl. Suppl. 1003 ijuepou viKijujievoc. Zur
Vertheidigung der gewöhnlichen Erklärung kann aber auch die
Stelle Ol. III 33 tijuv (seil, bevbpeujv) viv yXukuc ijuepoc Icxev . .
TT€pi T€p|Lia bpöjLiou (puT€ucai uicht angeführt werden; denn dort ist
der Infinitiv nicht von ijuepoc ^cx€V abhängig, sondern epexegetisch
zu Tinv hinzugefügt. Die Corruptel — denn das Asyndeton ist un-
erträglich — ist übrigens ganz geringfügig, es bedarf nur einer
richtigen Abtheilung der Buchstaben XPYCEAICINANinnOIC. Wir
schreiben :
baiLi^vra (ppevac i|Lidpiu, xp^ceaic iv' dv* ittttoic
ÖTTUTOV €upuTi|iou TTOTi bujjna Aiöc jLieTaßdcai.
Der Vollständigkeit wegen verweisen wir noch auf Ol. VIII 52 dv'
ITTTTOIC xpucdaic.
MI8CELLEN. 153
V. 49 ff. ubttToc ÖTi c€ TTupi Ceoicav eic aKjudv
jLiaxaipa Td|Liov Kard jueXr],
TpaTreCaici t' djuqpi beuraia Kpetüv
ceOev biebdcavTo kqi qpdYOV.
Eine wahre crux interpretiim! Um mit den Worten beuiaxa
Kpeoiv fertig zu werden, überboten sich Erklärer und Kritiker in der
Mittheilung culinarischer Weisheit, wobei Tafel soweit gieng, die
Menschenfresser heraufzubeschwören, von denen er mittheilt, dass
die Extremitäten (beuxaTa) bei ihnen als Delicatesse gelten. Indes ist
beuiara sicherlich adverbiell zu fassen, dem Sinne nach wie ucTaioc
Ol. X 41; weiterhin ist mit Mommsen zu schreiben d|Liq)i, welches zu
TpaTteZaici gehört: ,rings an Tischen'. Nun brauchen wir nur noch
ein Object zu öiebdcavxo. Dass dies im Genetiv stehen könne (KpeiLv),
bemüht sich vergeblich Mommsen durch Beibringung der homerischen
Wendungen Kpeuiv inoipav TrapaiiG^vai, xpeuiv ÖTTTTJcai glaubhaft zu
machen; Herwerden Pind. p. 4 sagt mit Recht ,ineptum esse h. l.
genetivum partitivuni\ Jedem Pindarkritiker ist bekannt, wie häufig
in den Hss. c in v übergeht; wir schreiben daher:
TpttTT^Caici T aju(pi beuTaia Kpd* ibc
ceGev biebdcavro Kai (pd^ov.
Kp^ findet sich auch Odyss. 111 65. 470 u. a. Dass aber der Dichter
Dach 8ti in V. 49 hier wieder ibc gebraucht (was bekanntlich auch
«onst vorkommt, s. Ktlhner gr. Gr. II 2, p. 886, 6), hat oflFenbar
Seinen Grund darin, dass er diesen Bericht vom Verschwinden des
f^elops nachdrtlcklich als fremden bezeichnen will: V. 53 ejuoi b'
(äTTopa TCtCTpijLiapTov juaKdpujv tiv' eiTieiv . dq)icTa|Liai.®)
V. 56 sqq.
. . . TdvTaXoc . . . dXXct Tctp KaxaTreipai
ju^TCtv öXßov ouK ebuvdc9r|, KÖpuj b' eXev
drav UTrepoirXov, dv poi Ttaifip unep
Kp^juace Kttprepöv auTUj XiGov.
Es ist ganz unbegreiflich, dass die Kritiker an dieser Stelle
das zuverlässig beglaubigte auTip anfechten, dagegen im vorher-
gehenden Verse, der corrupt ist, sich mit Hermanns Conjectur äv
(die Hss* durchwegs idv) begnügen, ohne denselben näher zu unter-
Buchen. Wir glauben vielmehr, dass dort poi aus metrischen Gründen
eingeschoben wurde, nachdem ein ursprüngliches FAN TAN infolge
der Unkenntnis des Digamma, die auch an zahlreichen anderen
Stellen unseres Dichters Ursache der Textverderbnis ist, zu bloßem
TAN zusammengeschrumpft war. Wir schreiben also:
KÖpiu b' eXev
fixav UTT^poTiXov pdv'xdv Traifip uTrep
Kp€)Liac€ Kapiepöv auiuj XiGov.
Erst durch die Schreibung diav uTrdpoirXov pdv wird der mit den
Worten dXXct ycip KaiaiTeipai iLiexav öXßov ouk ebuvdcGn begonnene
Gedanke befriedigend abgeschlossen: da Tantalus sein hohes Glück
'; Vgl. über diese Stelle nach Bornemann Burs. Jahresber. 1886, ä- 86.
154 MlßCELI>EN.
nicht ,verdaueii* (KaraTr^ipai) konnte, erhielt er jene ihm zukom-
mende (potv, suam = convenientem) Strafe des ewigen Hungers und
Durstes: so bekam er Zeit iiifav öXßov KaxaTrdijiai. Aber die
von uns vorgeschlagene Lesart birgt noch einen andern Vortheil
in sich: die schwierige Stelle V. 62 juerd rpufiv xeiapTOV ttövov
erhält neues Licht. Erst jetzt, durch die deutliche Absonderung,
werden jene rpeic ttövoi (Durst, Hunger, die Angst vor dem schwe-
benden Felsblock) ersichtlich. Wir erklären nämlich das Folgende
so: Tciv (pron. reh) prädicativ ,als solche aia nämlich hängte über
ihn der Vater (Zeus) einen Stein.* Das wesentlichste Moment an
der Strafe des Tantalus ist der schwebende Felsblock j die ältesten
Dichter denken sich den Tantalus an der Tafel der Götter sitzend,
aber in seiner Angst vor dem drohenden Blocke außer Stande zu
essen und zu trinken. (So erklärt auch Buchholz.) Ferner: töv
aiei jLievoivujv KecpaXctv ßaXeiv , dessen Sturz auf sein Haupt allzeit
im Geiste hegend* (KttTot Tf)v vpuxriv ?x^v SchoL, dieselbe Bedeutung
hat jLievoivduj auch Pyth. 1 43); euqppöcuva ist der stehende Aus-
druck für , Freude des Mahlest Nach dXatai interpungieren wir
mit einem Komma, dagegen nach V. 61 ejUTreböjuoxöov mit einem
Punkt: , vielmehr (b^) dieses unankämpfbare, ewig lastende Dasein
ertragen muss/ Weiterhin V. 62: ,zu den drei Qualen hat er noch
eine vierte (die er sich dadurch zuzog), weil er (ÖTi • . .)'. Die
früheren drei Strafen erhielt er wegen seiner sonstigen Frevel (z. ß.
weil er die Geheimnisse der Götter ausplauderte) ; dafür aber, dass
der Undankbare Nektar und Ambrosia, wodurch er selbst unver-
gänglich geworden war, an seine Zechgenossen verschenkte, wurde
er damit bestraft, dass sein Sohn wieder zu den kurzlebigen Erden-
kindern hinabgestoßen wurde: V. 67 TouvcKa .... Vgl. Mezger
S. 91 f. und unsere Bemerkung zu der St. in der Zeitschr. f. österr.
Gyran. v. J. 1892, S. 890 f.
Die gleiche Corruptel liegt V. 66 vor:
ei be Geöv dvrip Tic eXireTai XeXaBejuev epbujv, djuapTavei.
Hier wurde XeXaOejuev, das Mommsens Scharfsinn herstellte, deshalb
in das überlieferte ti Xa6e|Liev geändert, weil man, und zwar mit
Recht, zu ^XTiexai ein Object vermisste. Dies xi scheint übrigens
Euripides noch gelesen zu haben: vgl. frgm. Phrix. 822 öcTic U
Gvniujv oierai Toucp' fjjLie'pav KttKÖv ti Tipdcciuv touc 9eouc XeXr]-
Gevai. Mit Hinweis auf Pind. frgm. 225 öttötov 9eöc dvbpi xdpM^
irejuipr] lesen wir also:
ei bk Geöv dvrip ti p^XTieTai XeXa9e|Liev ^pbujv, djiiapTdvei.
V. 114 flF. ejLioi jLifev (bv
Moica KapTepuuTOTOv ßdXoc dXKcl Tpeqpei.
eTT* dXXoici b' ctXXoi jueTdXoi . tö b' ^cxotov KOpucpoÖTai
ßaciXeuci . iurjKe'Ti TidirTaive Tiöpciov.
Das ^71* in V. 116 ist von den Byzantinern eingesetzt worden
(yinterim acquiescendum est in Bymntinomm supplemento^ Bergk),
die alten Hss. geben bloß Tpeqpei . aXXoici . . . Auch der Schol. Vindob.
kennt dir' nicht (,dXXoi b' dXXoici jLieTdXoi*), und Momrosen meint,
MIÖCELLEN. 155
obwohl sich dies eir' vertheidigen lasse, ^simplex dativus sententiae
optime convenity ut rede sensit Bissen^. Wir vermuthen, dass das
€1 in Tpeqpei verdoppelt werden müsse, und gewinnen durch die
Schreibung
. . . ßeXoc dXKqi Tpeqpei.
€1 ctXXoici b' ctXXoi jueTaXoi, tö b' ecxaxov Kopucpoöxai
ßaciXeOci, jUTiKeii TrdiTTaive irdpciov
an Stelle der drei kurzen Sätzchen, die uns, besonders am Schlüsse
des Gedichtes, immer anstößig waren, nunmehr eine abgerundete
größere Periode des Inhalts: mihi quidem Musa validissimum telum
rohore alit. quodsi aliis quidem rebus alii excellunt, nihilo minus
autem summum fastigiatur regihus, tu ulteriuSy cum rex sis^ spectare
noli. €1 ist vor aXXoici als Kürze gebraucht wie 11. X 410 ibc ei
ttTraca, vgl. noch Odyss. Z 367, A 317; dass aber be an dritter
Stelle stehen könne, hat Bergk wiederholt (s. zu Pyth. VI 37, zu
Ol. II 27) geltend gemacht, und dass dies nicht bloß für Pindar
gilt, ersieht man aus den Stellen bei Ktthner gr. Gr. II 2 p. 809 f.
Vielleicht ist es auch gestattet, das Asyndeton V. 73 unserer Ode
so zu beseitigen: exT^c eXGuJV TroXiäc b* dXöc; i-^fvc eXGibv ist ja
ein BegriflF, und so steht b' wieder an dritter Stelle. Die Hss. geben
unmetrisch eY^uc b\
WTien. HUGO JURENKA.
Die Handschrift von Valenciennes der iiias latina.
Dieser Codex (W), auf den ich durch eine Bemerkung Ehwalds
bei Gelegenheit der trefflichen Recension der Ausgabe von Plessis
im Philolog. Anzeiger XVII, p. 46 — 59 aufmerksam wurde, gehört
dem 10. Jahrhundert und übertrifft mithin an Alter alle bisher
bekannten Handschriften unseres Gedichtes. Er trägt in dem ge-
druckten Katalog der dortigen Bibliothek p. 415 u. 416 die Nummer
420 und enthält den uns interessierenden Auszug f. 110**— 116** mit
einigen Glossen®) von zweiter Hand, die sowohl hier als auch im
Texte an einer etwas schwärzeren Tinte leicht erkennbar ist; auf
jeder Seite der recht gut erhaltenen Handschrift stehen 34 — 35
Zeilen. Unserem Gedichte gehen voran: Terentii comoediae cum
glossis — De captivitate Terentii — Argumentum fabulae Andriae,
es folgen die bekannten Zahlangaben : Pugnatum est apud troiam
annis X mensibus VII diebus XII. conuerunt ex argiuis sicut acta
^) Die Glossen stehen immer über dem einzelnen Worte. Ich will nun die
Glossen des ersten Gesangfes beispielshalber anführen, v. 1 Pelidae: Peleus fuit
pater Achillis, Diva: Calliope; 8 Atrides: Agamemnon, filius Atrei; 10 proles
Jovis: Apollo; 19 Danaum: Atridae; 31 Fatidici: Apollinis; 32 Delphice: Apollo;
58 regis: Agamemnonis; 73 Aeacides: Achilles; 88nato: ait; 93 c-oiitra: dixit (was
m Aen Text von E{^)V BGB C gedrungen ist). Im folgenden Gesanj^^e sind Vers 181,
182, 186, 188 189, 194, 204 die Multiplicationen ausgeführt. Man sieht, beim Leser
wurde sehr wenig vorausgesetzt; zugleich ist der Weg zahlreicher Interpolationen
offen dargelegt.
156 MISCELLEN.
diiirna indicaDt quae dares dimisit conscripta homiDum milia— -
dcccCLXXVll ex troianis perierunt usque ad oppidum proditum
hoiiiinum milia dCLXXVii. aeneas profeetus cum navibus quibus -a
alexander in gratiam ierat .CC. quem homioes omnis aetatis secuti J
sunt in milib. Ill CCC. antenorem secuti ii d. elenum et andro- —
machera mille.CC.
W geht auf einen älteren Archetypus zurück als alle anderen
Handschriften. Zunächst hat er v. 7 in der Fassung des Ermenricus s
erhalten. Folgende Verse, die sonst nur am Rande stehen, finden _
wir hier im Texte: 85 (Ritschis Umstellung hat sich glänzend —
bestätigt), 92, 605, 751, während der nur von Eg ^") am Randes
verzeichnete und als Interpolation allgemein anerkannte Vers 791
fehlt und vor dem jetzt nicht in den Zusammenhang passeDder»
und deshalb von L. Müller, Bährens und Plessis eingeklammertea
V. 297 freier Rnum für einen Vers gelassen ist. Ferner erhellt
der höhere Wert und das höhere Alter von W daraus, dass er uns
Verse, die bisher als unpassend beanständet wurden, in anderer
und richtiger Reihenfolge überliefert. In dem bekannten Gleichnisse
V. 595—602:
Non sie setigeri exacuunt fervoribus iras, 595
Pectoribusque ruunt vastis, modo dentibus uncis 596
Alterni librant gladios et vulnera miscent 597
Fortia terga premunt spumantque per ora vicissim, 598
Fumiferae nubes concretaque fulgura et ignes 599
lactantur magnoque implentur murmure silvae. 600
Talis Priamides similisque Aeacides armis. 601
Tandem animis teloque furens Telamonius Aiax. 602
sind die Verse 597 u. 601 unverständlich und wurden deshalb von
L. ]\Iüller und Plessis ausgeschieden, während Bährens durch
äußerst läppische Conjecturen wenigstens v. 597 zu retten suchte.
Nun, W macht alle Schwierigkeiten schwinden, indem er v. 597
nach V. 601 überliefert und den Wortlaut von v. 601 *^) auch noch
verbessert. — In v. 957 machte das übereinstimmend überlieferte
,quam^ — in FVGSI fehlt der Vers, E hat eine ganz andere inter-
polierte Fassung — ^noße Schwierigkeiten und wird in ,iam* ge-
ändert. Auch hier hilft uns W, indem er v. 957 nach v. 958 setzt;
es lautet mithin die Stelle also:
Inque virum magnis emissam viribus egit 958
Hastam, quam manibus saevus librabat Achilles, 957
Quam praeterlapsam vitavit callidus Hector. 960
Ist endlich an der dritten Stelle bei v. 873 u. 874 die Umstellung
beider Zeilen weniger bedeutend , so wird doch auch nur so die
*") Ich benutze nicht nur den Apparat von Bährens und den größeren von
Plessis, sondern habe auch noch selbst in Rom folgende vier Handschriften coUa-
tioniert: Cod. Reg. Nr. 1708 (a) , Cod. Urb. Nr. 353 (ß), Cod. Reg. Nr. 1776 (t),
Cod. Reg. Nr. 1428 (b), die alle jung sind (s. XIV— XV).
*') simil] ardorque Aiacis in armis.
MI8CELLEN. 157
überlieferte Lesart ,arces^ gerettet und die Beschreibung des Schildes
^iel concinner. — Folgende Conjecturen von Gelehrten werden durch
JV bestätigt: v. 6 confiebat (Schrader), v. 609 irapugnans (Werns-
dorf), 879 severa (Heinsius), 889 medius (Vulgata), 897 compar (Spon-
danus), 1032 affusi (Higt). Die jetzt aufzuzählenden neuen Lesarten
von W sind wohl unbedingt in den Text aufzunehmen: v. 508 gra-
tantur, 541 vieto (die Vulgata ,vivo* ist sinnlos, da man ja doch
keinen todten Feind im Triumph aufführen kann) , 584 violarat,
626 at (nur so erklärt sich das übereinstimmend überlieferte Particip
,recordans), 665 ,fulgen8' vor ,ardentibus* (erst jetzt verstehen wir,
warum in v. 666 allgemein das ,que^ fehlt), 763 muroque (vgl.
V. 760), 840 gerit, 984 praetimuit, 1060 ,omnibus^ nach ,tamen^
(so wird die überall erhaltene Lücke trefflich ausgefüllt) und wohl
auch 402 extinctos (das Wort ist durch Prolepsis zu erklären).
Nun werden wir wohl auch an einigen Stellen die in W geänderte
Wortstellung annehmen, es heißt nämlich: v. 172 bellatrix delegit,
48 iam nonae sidera noctis, 769 omnes turbati fugiunt in castra
Pelasgi. — Oft hat Wnnr mit einer oder nur wenigen Handschriften
die richtige Lesart: die wichtigsten Stellen sind folgende: v. 37*'^)
vindice {JE, F, F, a, ß,T), 87 sparsis (gegen jBF), 91 violarit (FLV),
304 percussus (E) , 305 dissiluit (-M, iV^, a, t) , 331 perfudit (BE),
336 iunctis (gegen E„), 631 haec (vgl. Altenburg, Observationes in
Italici dictionem, Marburg 1890, p. 53 A), 683 excubitu (Altenb.,
p. 25 A), 807 provolat (Altenb., p. 21 A), 921 qua (i, t), 930 con-
fugiunt (Altenb., p. 7 A), 974 defesso (Altenb., p. 10 A).
Der Wert des E wurde von Bährens und Plessis sehr über-
schätzt, während L, Müller, der Entdecker der Handschrift, viel
vorsichtiger war. Wenn nun ein Verzeichnis der wichtigsten Stellen
folgen wird, wo gegen Bährens der Text mit TFund anderen Hand-
schriften zu ändern ist, so soll nur bemerkt werden, dass ich bei der
Constituierung des Textes Eliwalds einen streng conservativen Stand-
punkt theile. Oft finden wir die richtige Losart bereits bei L. Müller,
dessen Ausgabe noch immer die beste ist. Es muss also geschrieben
werden: v. 7 ,discordia pectora^ (Ehwald p. 49), 29 ,tempora' gegen
EM, 31 ,aure8' mit gegen E, 43 dixerat (Ehw. p. 53), 67 ,classes
Danaum^ mit BVDAy 85 ,abstineat dextram ac' (Ehw. p. 57),
111 ,caelo* mit E ^BVRCa^fb, 135 ,collaudans' mit L^RST , da
,que* nach ,grates* in WLFTf fehlt, 137 ,linguave' mit (ra, 185
»pontum* mit BFMNL^^ 249 ,Coroebus' (Ehw. p. 50), 279 ,discedit'
(Ehw. p. 55), 325 ,discuteret' mit B, 327 ,iussit* gegen EL, 349
,gemebundus* gegen EMN , 370 ,forti* gegen MN , 385 ,pugnabat^
mit XBt> 417 ,decerpta* mit MN-^, 465 ,condit^ mit Fy, 466 ,animo*
mit BMNBSVa, 521 ,bellum funestaque proelia' mit Fe, 528
,fudit' (Ehw. p. 55), 528 ,fortissima' mit EBS, 567 ,oscula parva'
(Ehw. p. 58), 569 ,cristamque comantem* mit BFVASTaf und
Ehw. p. 54, 603 ,patebat* mit EFMNa^, 605 ,astu* mit BEMN,
608 »ensis* (Ehw. p. 51), 625 ,recordans^ gegen LG (Ehw. p. 50).
'^) Die eiDgeklammerten Haudscbriften stimmen mit unserem Codex überein.
158 MISCELLEN.
627 ,est* ist gegen MN mit zu streichen, 645 ,Troiae' geo^en j
MNj 646 ,confu8i' gegen E, 660 ,armis^ (Ehw. p. 58), 666 ,medios —
que' gegen E, 675 ,incautum' mit MN, 678 ,adver8asque* g^g^T^ i» <«
716 ,quodsi' gegen EL, 726 ,regis remque' mit J^G^FaT, 748 »fundit*^^
mit J5?a, 767 ,facta' gegen 6r, 790 ,in8urgunt' mit MNl/849 ,questus'^=*
mit Oa gegen MN, 863 ,arces* mit BEGV, 884 ,carmina componunt*^^
mit EFGV, 889 ,medius' (Ehw. p. 58), 894 ,casta cum' mit -E^ar,^
902 ,clarae* (Ehw. p. 52), 909 ,tinguntur* (?) mit Oaf gegen E{^),^
927 ,bellando' mit Ocrf gegen L, 929 ,atque' gegen E(^)FLV,^
957 ,quam' (schon früher behandelt), 961 ,vibratum* mit OE(t^)^m
gegen MNly 966 ,sortemque supremam' gegen MNI, 977 ,deflent^
gegen L3IN , 984 ,munere victus' mit GVE{q)afy 990 jdireptum'^^
gegen EL (vgl. v. 993). 1002 ,funera* mit EGM, 1003 ,captos'^
mitO gegen ilfiV^, ,maestos' mit jFXF, 1007 ,vapido* mit FF, 102»
,cecidit' gegen EVI, 1031 ,mitis8imus' (Ehw. p. 54), 1037 »honores^
gegen E, 1043 ,grandaevum Achilles', 1050 ,cavae' mit EFVMN
(Ehw. p. 49), 1057, ,pectore' mit C, — Endlich sind die Verse
621—626 mit Ehwald (p. 50) und Rossbach (Hermes XVII 567)
nicht zu streichen.
Schließlich sollen noch zwei Verse ausführlicher besprochen
werden. Eine wahre Crux ist für die Gelehrten der v. 828; denn
so sehr auch die einzelnen Handschriften hier voneinander ab-
weichen, so bietet auch nicht eine einzige unter ihnen einen brauch-
baren Text, weshalb alle Herausgeber an unserer Stelle eine Lücke
ansetzen. Ich glaube nun, dass W uns die ursprüngliche Fassung
erhalten hat:
,atque ferox iaculum toto cum robore mittit',
die zum folgenden Verse sehr gut passt. Man wird also diesen
Vers, wenn man auch die sonstige Güte von W in Betracht zieht,
unbedingt in den Text setzen müssen. Etwas weniger bestimmt
möchte ich dafür eintreten, dass wir auch TF darin folgen, dass wir
nach V. 943 noch die Worte
,ambo festinant, unum sed fata vocabant'
einsetzen, die im Codex am Rande angemerkt sind, und zwar, wie
ich glaube, von zweiter Hand, deren sonstiger Wert sehr gering ist.
Was nun die Handschrift selbst betrifft, so ist sie ziemlich
sorglos geschrieben; doch sind sehr viele aus Leichtfertigkeit be-
gangene Fehler von erster Hand verbessert worden. Die zweite
Hand hat aber eine Menge Verschlechterungen angebracht, wie
folgende Sammlung darthun wird: v. 11 regi (1), regis (2), 13 tim-
pore (1), timpora (2), 38 qua (1), quas (2), 278 aecitus (1), accitus
est (2), 458 utrique (1), uterque (2), 476 hie (1), hinc (2), 511 com-
parat (1), apparat (2), 528 fundit (1), fudit (2), 541 ducat (1), du-
eant (2), 764 poscunt (1), ponunt (2). Nur eine wichtige Verbesse-
rung eines allerdings in die Augen fallenden Fehlers verdanken
wir ihr; sie hat nämlich die Verse 969 u. 970, die in W nach
V. 933 stehen, wo sie unmöglich hingehören können, au die richtige
Stelle versetzt Der Archetypus von W ist also nach all dem Be-
MI8CELLEN. 159
merkten unbedingt älter und besser als der aller übrigen Hand-
schriften; nach meinem Dafürhalten ist noch die Vorlage unserer
Handschrift in Uuciale geschrieben, da ich mir nur so die in v. 967
so auffällige Verschreibung ,in Stantem' erklären kann. Durch viele
Mittelglieder flössen von demselben Archetypus die von Plessis
herangezogenen Handschriften ACDIST und die vaticanischen
a, ß, T, ^- So bietet v. 964 W mit den erstgenannten die sinnlose
Lesart ,collecti8' und mit a, f v. 950 die merkwürdige Verschrei-
bung ,natu*. Zahlreiche andere Belege bietet ein Blick in den
kritischen Apparat. Dennoch kommt aber diesen Handschriften
keine wie immer geartete selbständige Bedeutung zu. Sehr häufig
ist in diesem Archetypus Verwechslung eines Wortes mit einem
anderen in der Nähe stehenden und das Eindringen von Glossen
in den Text (vgl. z. B. v. 237 ,nati' für ,creti*). Wenn wir uns
aber dem Wortlaut selbst zuwenden, so geht der Archetypus von
TF^und den anderen Handschriften auf eine gemeinsame Urquelle
zurück, was fast jede Seite des Apparates lehrt; dennoch besteht
eine engere Verwandtschaft'*'*) zwischen TF und j&, F, L, F, B {B
wurde von Bährens zu sehr unterschätzt). Das Stemma würde nun
so aussehen:
MN
ÄCDSTy aßTÖ
Die beiden Handschriften MN werden aus dem Apparat so ziem-
lich verschwinden können. Bei der Constituierung des Textes wird
man leider nicht immer W allein folgen können, sondern oft auch
auf die Handschriften der zweiten Classe achten müssen: in der
Regel wird die Übereinstimmung von W mit einer der beiden
Classen von y den Ausschlag geben. Ich gedenke demnächst den
Text des Gedichtes nach diesen Grundsätzen herauszugeben, und
würde deshalb die Fachgenossen um ihr Urtheil über meine An-
schauungen bitten. — Schließlich will ich nur noch bemerken, dass
ich die Orthographie der Eigennamen ganz unberücksichtigt ge-
lassen habe; wer gleich mir in zahlreichen sehr alten (s. VI, VII)
und sehr guten Handschriften die Capitel des Eucherius über
griechische und hebräische Namen verglichen hat, wird wissen, wie
wertlos die zufällige Übereinstimmung in solchen Dingen ist.
Oberhollabrunn. D«. K. WOTKE.
13
) Dies erhellt aas den S. 331 gemachten Zusammenstellangen,
160 MISCELLEN.
Cicero ad fam. I 8, 6.
Auch der neueste Herausgeber des Ciceronianisehen Brief-
wechsels, Ludw. Mendelssohn, schreibt an dieser Stelle mit aller
anderen Herausgebern idque cum sentiam, sedulitate mihimet ipsi
satis facer e possum, re quidem ipsa idea mihi non satis facio, quo
nullam partem tuorum meritorum non modo referenda sed ne cogi—
tanda quidem gratia consequi possum, obwohl die Worte mihimeC
ipse satis fasere possum weder der Überlieferung entsprechen noch
dem Sinne angemessen sind. Denn die handschriftliche Überlieferung
ist auch nach der Mendelssohn'schen Ausgabe übereinstimmend mihi
me ipsum satis facer e non possim^ mit der unbedeutenden Abwei-
chung, dass der Harleianus possum für possim hat. Was aber den
Sinn betriflft, so braucht doch Cicero dem Lentulus die Möglich-
keit der sedulitas, d. i. das Können, nicht erst zu versichern;
dies versteht sich ja doch von selbst, und Lentulus hätte keine
Ursache gehabt, ihm dafür dankbar zu sein. Es musste Cicero ent-
weder mihimet ipse satis facto schreiben, oder, was ungleich stärker
ist und der Überlieferung viel näher kommt, mihimet ipse non satis
facere non possum, d. h. was den Eifer anbelangt, kann ich nicht
umhin (= muss ich alles aufbieten), mich selbst zufrieden zu stellen;
es lässt mir keine Ruhe^ bis ich nicht das Möglichste gcthan habe.
So hat schon Joh. Müller („Beiträge zur Kritik und Erklärung
der Briefe Ciceros an P. Lentulus" im Innsbrucker Gymn.-Pro-
gramm 1862) zu schreiben vorgeschlagen. Aus ipse n wird der
Fehler dor Handschriften ipsum erklärlicher, das vor possim über-
lieferte non kann stehen bleiben, und selbst possim, wofür Müller
noch possum schreiben zu müssen glaubt^ kann als 'potentialer Con-
jurictiv durchaus nicht beanständet werden, so dass sich die ganze
Änderung der handschriftlichen Überlieferung auf ipse non für
ipsum beschränkt und ein dem Gedankenzusammenhange vollkommen
entsprechender Sinn gewonnen wird.
Graz. A. GOLDBACHER.
Berichtigungen
zu Heft 2, Jahrgang 1892 der Zeitschrift „Wiener Studien''.
S. 300 Z. 20 gehört der Abschnitt: „Sonst muss . . . unterbrochen" nicht
an das Ende von N. 89, sondern von N. 90.
S, 308 Z. G von unten lies: 197. iunipinis] E.
„ 314 „ 12 „ „ „ vice tabulae proconsnlis.
Die Benutzung des thukydideischen
Geschichtswerkes durch den Periegeten
Pausanias.
In seiner Recension des Buches „über Pausanias. Unter-
suchungen von Wilhelm Gurlitt. Graz 1890'* hat F. Spiro die Be-
merkung fallen lassen (Wochenschrift für class. Philologie, 9. Jahrg.,
917): „. . . es wäre G. viel Arbeit erspart geblieben (beispielsweise,
wo es sich darum handelt, die Verherrlichung Hadrians zu ana-
lysieren), wenn man nur den Thukydides aus P. in der Weise
herausgeschält hätte, wie es mit Herodot geschehen ist." In der
Parenthese scheint Spiro auf die 22. Anmerkung zum IV. Capitel
(Gurlitt, a. a. O. S. 325 f.) anzuspielen, in der Gurlitt aus der
Ähnlichkeit der Lobsprtiche auf Hadrian, Antoninus Pius und
Traian auf gleichartige Quellen (panegyrischen Charakters) schließt.
Inwiefern gerade an dieser Stelle die Kenntnis des Verhältnisses
zwischen Pausanias und Thukydides von besonderem Vortheile sein
könnte^ ist mir nicht klar; im allgemeinen jedoch hat Spiro ent-
schieden recht, wenn er der Untersuchung der Frage, ob und wie
Pausanias von Thukydides beeinflusst ist, eine gewisse Bedeutung
zuschreibt. Diese Äußerung Spiros veranlasst mich daher, eine
schon vor längerer Zeit entstandene Arbeit, die sich mit dieser
Frage beschäftigt und die directe Benutzung des thukydideischen
Werkes durch Pausanias zu erweisen sucht, der Öffentlichkeit zu
übergeben.
Pausanias erwähnt den Namen des Thukydides zweimal: VI
19, 5 und I 23, 9. An der ersteren Stelle ftlhrt er bei der Beschreibung
des Schatzhauses der Sikyonier in Olympia einen Schild an, dessen
Epigramm besagte: „oiKpoGiviov xiD Aü uttö Mudvujv xeGfivai . omvec
bk oÖTOi fjcav," fährt Pausanias fort, „ou Kaict xa aiixa irapicxaxo
äiraciv elK&leiv. i^xe bk ecfiXGev dvdjLiviicic, ujc OouKubibrjc iroiriceiev ev
xoic XÖYOic AoKpüJV xijüv irpöc xq OcüKibi Kai ciXXac iroXeic, ev be auxaic
Wien. stud. XY. 1893. 1 1
162 OTTO FISCHBACH.
elvai Kai Muoveac . ol Miiavec oöv ol ^tti xfl dcTTibi Kaxd t^ fijueTcpav
TvüjjuiTiv fivOpiüTToi juev eiciv oi auxoi Kai Muoveic oi ev xq AoKpibi
ilTTCipiu." X 38, 8 wird dies Volk noch einmal erwähnt und auf
unsere Stelle zurtlckverwiesen: „oöxoi Kai xqi All iv 'OXujlittioi elciv
Ol dvaö^vxec Muovec xfiv dcTriba," die Stadt heißt jedoch ^Muujvia".
Die hier von Pausanias berührte Notiz findet sich bei Thukydides
ni 101, wo es heißt „xouc öjuöpouc aöxoic Muov^ac". Die Worte
^€ju^ bk kfiXGev dvdjuiVTiac . . ." sprechen mit großer Wahrschein-
lichkeit dafür, dass sich der Perieget an das Werk des Thukydides
selbst erinnert und dass er nicht etwa diese Mittheilung des Thu-
kydides in einem Werke eines Dritten erwähnt gefunden hat.
Nur noch einmal außer der eben behandelten Stelle wird
Thukydides von Pausanias erwähnt: I 23, 9 heißt es nämlich
„Olvoßiuj hk fpTov kxiv ic GouKubibriv xöv 'OXöpou xp^icxdv * iprjcpicina
fdp dviKTicev Oivößioc KaxeXGeTv ic 'AGrjvac GouKubibriv, Kai ol boXo-
cpovTiGevxi, ujc Kaxijei, juvrijud kxiv ou Troppw ttuXujv MeXixibujv.** In-
wiefern sich diese Nachricht des Pausanias mit den sonstigen Über-
lieferungen vereinigen lässt, ob man ihr überhaupt die Eigenschaft
einer zweifellosen historischen Wahrheit beimessen darf u. s. w.,
dies zu untersuchen, fällt nicht mehr in den Rahmen unserer Unter-
suchung, für die die Notiz vom ipriqpicjua des Oinobios zu Gunsten
des Thukydides nur insofern in Betracht kommt, als sie das Inter-
esse des Pausanias für den großen Historiker zeigt. Von diesem
Gesichtspunkte aus betrachtet erscheinen auch noch einige andere
Stellen geeignet, die Benutzung des Thukydides durch Pausanias
wenigstens recht wahrscheinlich zu machen, so z. B. werden wir,
wenn wir von dem Periegeten die Stele erwähnt finden, auf der der
Vertrag zwischen Athen^ Argos, Mantinea und Elis stand, wohl nicht
ohne Grund behaupten können, beeinflusst, wenn nicht gar hervor-
gerufen sei diese Erwähnung durch die Erinnerung an Thukydides.
Thuk. V 46 „dTTOincavxo Paus. V 12, 8 „cxflXai bfe
tTTOvbdc Kai 5u|Lijuaxiav Tipöc auxoiic fiXXai xe dcxf^Kaci Kai f) irpöc 'A9ti-
xr|vbe • 47 CTiovbdc eiroiricavxo ^ko- vaiouc Kai 'ApYeiouc xe Kai Mavxi-
xöv 'AGrivaioi firi Kai 'ApTeToi Kai veac ?xo^ca öpKOV irapd 'HXeiiuv
Mavxivfjc Kai 'HXeioi utt^p cqpujv ^c cu|U|uaxiav exiüv ^Kaxöv.**
aiixiSjv Kai xijüv Hu|U|Lidxu)v iLv ap-
Xouciv ^Kdxepoi dböXouc Kai dßXa-
ßeic Ktti Kaxd fflv Kai Kaxd GdXac-
cav."
Schon der Ausdruck „cxflXai bk fiXXai xe dcxrJKaci Ka\ f| . . . .
fxouca SpKOv" zeigt, dass den Pausanias vor allen anderen der In-
DIE BENUTZUNG DES TflUK. GESCHICHTSWERKES etc. 163
schriftstein interessierte, der die ihm aus Thukydides bekannte
Inschrift trug. Ebenso verhält sich die Sache in einem anderen,
p;anz ähnlichen Falle; V 23, 4 führt Pausanias die „CTrjXTi xa^xfi,
AaKebaijuoviujv Ka\ 'AGrivaiujv cuv0r|Kac ?xo^ca eipirivric ic xpidKovia
dxüöv dpiöiudv" an und gibt sodann die Zeit derselben an: „Taiixac
diroiricavTO 'AGrivaToi TrapacTricdjuievoi to beuxepov Gußoiav." Wir lesen
dies bei Thukydides I 115 „dvaxuipT^cavrec bk and Gußoiac ou ttoXXuj
öcxepov cTTOVbdc ^noiricavTo (seil.: ol *A0r|vaToi) irpöc AaKebaijuoviouc
Kai Toöc HujUjudxouc xpiaKOvrouTCic " Wenn endlich Pausanias
die Inschrift in der 'A0r|vaiuüv cxod in Delphoi, die die von den
Athenern besiegten Städte aufzählt und das für diese Seeschlachten
dem Theseus und Poseidon auf dem Vorgebirge Rhion dargebrachte
Opfer erwähnt, auf Phormion und seine Thaten bezieht, so mag
auch hier eine Erinnerung an Thuk. II 84 vorliegen; jedenfalls
musste Pausanias die Thaten des Phormion kennen und wir werden
sehen, dass ihm die Erzählung des Thukydides nicht fremd ist und
dass er das von diesem Mitgetheilte als allgemein bekannt voraus-
setzt (vgl. S. 164 f.) :
Thuk. II, 84 „Ol bk 'Mr]' Paus. X 11, 6 „TevecGm bk
vaToi .... xpoTTttiov cxrjcavxec em and xiüv vau|uaxiujv xouxuüv Kai
Tib Piiu Ktti vaöv dvaOevxec xuj Guciav Oricei Kai xuj IToceibuivi
IToceibiövi dv6XU)pTicav ic NauiraK- kn\ xtu ovojuaZiojuevu) 'Piu) . Kai jlioi
Tov." qpaivexai xö eTriTpctjujuia ec <t>op-
juiuiva xöv 'AcuüTTixou Ixeiv Kai ec
xoö <t>opjuiujvoc xd ^pfa,^
Allerdings erwähnt Thukydides das dem Theseus dargebrachte
Opfer nicht; doch kann Pausanias diese Nachricht ja entweder
aus der Inschrift oder aus dem Berichte eines anderen Gewährs-
mannes gewonnen haben. Denn wie es falsch wäre, Satz für Satz
aus dem Werke des Periegeten auf einen bestimmten Autor zurück-
fahren zu wollen, ebenso verkehrt wäre es, anzunehmen, Pausanias
habe sich sclavisch an den Bericht eines Einzelnen gehalten. Im
Öegentheil, wir sehen, dass der Perieget sehr verschiedene Ansichten
über denselben Gegenstand einander gegenüberstellt und das Ur-
theil über sie häufig dem Leser überlässt, manchmal auch selbst
fällt; wir sehen, dass er seine Mittheilungen sehr verschiedenen
Quellen entnimmt und das ihm richtig Scheinende in sein Werk
aufnimmt. Damit ist über die schriftstellerische Eigenart dea Pau-
sanias kein Tadel ausgesprochen: mancher Irrthum mag seinen
Ursprung dem Umstände verdanken, dass Pausanias aus dem Ge-
dächtnisse citiert, das ihm zuweilen nicht so treu war, als es wün-
164 OTTO FISCHBACH.
sehenswert gewesen wäre (so z. B. wenn er I 33, 5 dem Herodot den
Irrthum unterschiebt, als habe dieser die Nasamonen und Atlanten
für dasselbe Volk erklärt, während dieser ausdrücklich IV 172
von den Nasamonen und IV 184 von den Atlanten als von zwei
verschiedenen Völkern spricht) ; mancher Irrthum ist andererseits
dadurch entstanden, dass er Nachrichten anderer Schriftsteller
falsch aufgefasst hat — im großen und ganzen jedoch zeigt uns
das Buch des Pausanias, dass sein Verfasser ein großes Gebiet
der einschlägigen Literatur kennt und (wenn auch zuweilen etwas
ungeschickt) fleißig und ausführlich verwertet. Dass zu den von
ihm gekannten und verwerteten Schriftstellern auch Thukydides
gehört, dass er dessen Werk gründlich kannte und an vielen Stellen
direct benutzte, ja dass er sogar speciell thukydideische Worte
und Wendungen mit besonderer Vorliebe und oft übertrieben häufig
verwendet, das soll nun im folgenden an einer Reihe von Bei-
spielen gezeigt werden.
Wir wenden uns zunächst zu drei Stellen, an denen Pausanias
etwas in seiner Erzählung übergeht, weil schon andere darüber
gehandelt haben. So sagt er z. B. I 23, 10 ^xd bfe ec '^GpjUÖXuKOV
TÖv TraTKpaTiacTfjV Kai <t>opjuiu)va töv 'Acujttixou Ypoviidvxwv ^repujv
TTttpiriiui," Dass zu diesen eiepoi auch Thukydides gehört, ist schon
deshalb wahrscheinlich, weil dieser den Thaten des Phorraion eine
recht ausführliche Schilderung widmet (vgl. Thuk. I 64, 65, 117;
II 29, 68 ff., 80—92, 102). Nun heißt es aber bei Pausanias weiter:
„ec be TÖV <t>op|uiuJva xocövbe ^x^ irXeov fpa\\fa\"' und es wird er-
zählt, dass Phormion, zum Befehlshaber gewählt, sich gevveigert
habe, den Zug zu unternehmen, bevor seine Schulden getilgt seien,
so dass die Athener, die durchaus darauf bestanden, dass e r die
Expedition führe, seine Schulden bezahlten. Diese Anekdote also
hatte Pausanias anderswoher (ttXcov Ypo^ipai), wie sie denn that-
sächlich bei Thukydides fehlt. Der Umstand, dass der Vater des
Phormion bei Thukydides (I 64, 2) Asopios, bei Pausanias dagegen
(I 23, 10 und X 11, 6) Asopichos heißt, kann hier nicht ins Ge-
wicht fallen, da der Unterschied in der Namensform sehr gering
und vielleicht durch ein Versehen zu erklären ist, und da wir
andererseits sehen, dass Pausanias zuweilen Namen in bewusstem
Gegensatz zu anderen Autoren in einer anderen, ihm richtig er-
scheinenden Form anführt; so z. B. erwähnt er (III 2, 3) den
Labotas, den Sohn des Echestratos, und fügt hinzu ,,Aeujßu)xriv bk
Ol xiGexai (seil. Herodot) xö övojua Kai oö Aaßibxav; die beireffende
Notiz steht bei Herodot I 65. Wir sehen also, dass Pausanins die
DIE BENUTZUNG DES THÜK. GESCHICHTSWERKES etc. 165
Thaten des Phormion übergeht, weil dieselben bereits von anderen
erzählt sind, und zwar audi von Thukydides, dass er dann aber
etwas pTiXeov'* erzählt, was sich in der That bei Thukydides
nicht findet, obwohl dieser Schriftsteller so oft und ausführlich
über Phormion handelt.
Ein übergehen von Dingen, die bereits von anderen' erzählt
sind, finden wir auch I 8, 5. Pausanias sagt dort „oii iTÖppuj be
ecToiciv 'Ap|u6bioc Kai 'ApicTOTeiTUJV oi KxeivavTcc "liTTrapxov • aixia bi
f\T\c tfivejo Ktti TÖ fpTov övxiva xpÖTiov firpaSav, ^xdpoic kxiv eipri-
ILieva**, und auch hier haben wir wieder die eingehende Schilderung
des Thukydides (VI 53 — 56), der Anlass und Ausführung der That
genau mittheilt. Dass Pausanias sich über dieselbe auch bei einer
großen Anzahl anderer Gewälirsmänner (bes. *A0TivaiuJV iroXixeia des
Aristoteles!) unterrichten konnte, hindert natürlich keineswegs, an-
zunehmen, dass zu diesen ?X€poi auch Thukydides gehört habe.
Endlich sei noch die ganz ähnliche Stelle Paus. III 17, 7
erwähnt, wo er über den Spartaner Pausanias nicht spricht, weil
die Mittheilungen anderer Autoren hinreichen: „xd bk ic auxöv
(= Pausanias) ÖTioTa ^Y^vexo eibdciv ou buiyricojLJiai * xct yap xoic
TTpdxepov cuTTPCt9€vxa dir* axpißtc dTioxpuJVxa f\v."' Wir erinnern uns,
dass Thukydides den Charakter und die Thaten des bedeutenden
Spartaners ausführlich geschildert hat (vgl. Thuk. I 94, 95, 128—134).
Auch hier fügt Pausanias, indem er die Kenntnis des von anderen
Überlieferten voraussetzt, eine Erzählung hinzu, die ebenfalls wieder
bei Thukydides fehlt und deren Kenntnis er einem dvfjp BuCdvxioc
zu verdanken vorgibt (eTieEeXGeTv bk cqpiciv dpKecojaai, S fJKOUca
dvbpöc BuCavxiou). Dazu kommt noch, dass die Worte „xd bk ec
auxöv OTToTa ey^vexo eibdciv ou biriT^cojuai" einigermaßen an
Thuk. II 36 erinnern „iLv dTÜb xd juev Kaxd ttoX^jliouc ^pT«> oic
^Kttcxa eKxr|6r| f| ei xi . . . . TijuuvdjueGa, juaKpriYOpeTv ev eiböciv ou ßou-
XöjLievoc, edcuj".
Wenn Pausanias V 1, l sagt, „ocoi be 'GXXr|vujv ITeXoTTOVvricou
Ttevxe eivai jucipac Kai ou TrXeiovdc qpaciv, dvdTKn cqpdc öjuoXoTeTv,
u)c ev xri 'ApKdbwv oikouciv 'HXeioi Kai 'ApKdbec, beuxepa be 'Axaioiv,
xpeic be em xaüxaic ai AujpieiüV," so ist das, wie schon Curtius
(Peloponnesos II Ö. 93) gesehen hat, ein Beweis, dass er die Stelle
Thuk. I 10, 1 falsch verstanden. Thukydides sagt dort: „Kaixoi
TTeXoTXOVvr|cou xujv Tievxe xdc büo juoipac vejuovxai (seil, oi AaKcbai-
jLidvioi) xf]c xe Euiuirdcnc fiTOÖvxai Kai xuJv eHuj HujLi|Lidxu)v ttoXXüjv",
gibt also nur an, dass zwei Fünftel des Landes von den Lakedai-
moniern bewohnt werden ; „Thukydides will,'' wie Curtius sich aus-
166 OTTO FISCHBACH.
drückt^ „nur die Ausdehnung des lakonischen Landbesitzes in der
Halbinsel durch den Bruch '/s ausdrücken, ohne an die einzelnen
Fünftel als Provinzen zu denken." Pausanias fasst jedoch diese
7T^VT€ jLioipai bei Thukydides als staatlich voneinander getrennte
Provinzen auf und kommt daher, weil er Elis und Arkadien als
zwei Provinzen nimmt, zu 6 |U0ipai des Peloponnes (Elis, Arkadien,
Achaia und drei der Dorier), was den seiner Ansicht nach von
Thukydides aufgestellten 5 |uoTpai widerspricht. (Vgl. Gurlitt a. a. O.
S. 24 und 63.) Dieser Widerspruch löst sich ohne Schwierigkeiten,
wenn wir sehen, dass hier nur ein Irrthum des Periegeten vorliegt.
Die „f9vTi", die Strabon VIII cap. 1 f. erwähnt, nämlich: Arkader,
Eleer, Achaier, Argiver und Lakedaimonier ergeben sich dadurch,
dass Strabon nach Dialecten sondert, sind also für die Annahme
einer staatsrechtlichen Eintheilung des Peloponnes in fünf Provinzen
nicht zu verwenden. Im Gegentheil zeigen uns mehrere Stellen,
dass Elis wirklich zu Arkadien gerechnet wurde. Cicero ad Atti-
cum VI 6 schreibt: „Peloponnesias civitates omnes raaritimas esse,
hominis non nequam, sed etiam tuo iudicio probati, Dicaearchi
tabulis credidi. Is multis nominibus in Trophoniana Chaeronis nar-
ratione Graecos in eo reprehendit, quod mare tam secuti sunt, nee
ullum in Peloponneso locum excipit. cum mihi auctor placeret —
elenim erat iCTOpiKiüTaToc et vixerat in Peloponneso — admirabar
tamen et vix accredens communicavi cum Dionysio. Atque is primo
est commotus; deinde, quod de isto Dicaearcho non minus bene
existimabat, quam tu de C. Vestorio, ego de M. Cluvio, non dubi-
tabat, quin ei crederemus. Arcadiae censebat esse Lepreon quod-
dam raaritimum .... Wir finden hier also Lepreon (in der elischen
Landschaft Triphylia) zu Arkadien gerechnet, während es Pausa-
nias ganz entschieden als zu Elis gehörig bezeichnet (vgl. Paus.
V 5, 3 „. . . . Ktti TTÖXic kriv ev rrj TpiqpuXiot AeTTpeoc. dO^Xouci ju^v
br\ Ol AeTTpeäiai jaoTpa eivai tüüv 'ApKdbuüv, qpaivovrai bh, 'HXeiuiv
KttTriKOoi TÖ'eH dpxflc öviec * koi 8coi aurojv 'OXiijuma dviKTicav, 'HXeiouc
CK Aeirpeou cqpäc 6 KfipuE dveiTie. Kai *ApicT0(pdvr|c eiroiricev, ibc Ae-
TTpeoc ein TTÖXicjua 'HXeiuJv"). Auch der späte Philostratos rechnet
Elis zu Arkadien, vgl. Philostr. imag. II 32 „6 juev x^poc 'ApKabia
Ktti TÖ KdXXicTov 'ApKabiac, Kai iL judXicxa 6 Zeöc xciip^r 'OXujuTriav
auTÖ övo|udCojLi€V". Dass Pausanias mit seiner Äußerung auf die
Nachricht bei Thukydides anspielt, ist, da sich sonst eine Notiz
über eine Eintheilung des Peloponnes in fünf Länder nicht findet,
zweifellos; dass der Ausdruck „öcoi 'GXXrjvujv cpaciv" dieser Vermu-
thung nicht widerspricht und die Annahme eines einzigen Gewährs-
DIE BENUTZUNG DES THUK. GESCHICHTSWERKES etc.
167
mannes nicht ausschließt, zeigt uns der Sprachgebrauch des Pau-
sanias an vielen Stelleu (vgl. darüber Gurlitt a. a. O. S. 44 und
Anm. 48 zum I. Caj». S. 93 f. ; über cpaci namentlich S. 94).
Auf ein zweites Versehen des Pausanias bei Benutzung des
Thukydides hat von Wilamowitz hingewiesen (s. Hermes 21, S. 617
bis 621), indem er zeigt, dass Pausanias die Mittheilung des Thuk.
/I 15 „TÖ ^v AijLivaic Aiovucou (lepöv) ijj xd dpxctiöxepa Aiovucia t^
buib€KdTi) iroieiTtti ^v jurivi 'AvGecTTipiiövi** irrthümlich verwendet.^)
f^ausanias bezieht nämlich das auf den Tempel, was Thukydides
tlber das im Tempel gefeierte Fest sagt; vgl. Paus. I 20, 3 „toO
lovucou bi tcTx irpöc Tif» öearpiu tö dpxaiÖTaxov lepöv."
Thuk. VII 29 „TOuc
oöv
Wir wenden uns jetzt einer Reihe von Stellen zu, in denen
ausanias offenbar die Erzählungen des Thukydides vor Augen
gehabt hat; zunächst dem Zuge des Diitrephes und der Erobeining
"von Mykalessos:
Paus. I 23, 3 „oÖToc 6
A 1 1 T p € cp f| c öXXa Te f irpagev ötto-
ca X^TOuciv 'AGrivaToi, Km 0pqi-
KttC |UIC0UJTOUC dqplKOJU^VOUC ÖCTC-
pov ?| ArijuiocG^VTic ic CupaKOu-
cac ^gdirXeuce, toutouc, ibc öcxe-
pr|cav, 6 AiiTpeq)f|c dirfiTev
ÖTTICU) . Kai bf| KttTd TÖV XaXKlblKOV
fcxev GöpiTTOv, ?v0a Boiuütuiv
ev jLxecoToticjt ttöXic MuKaXr|ccöc
fjv • TaiJTriv kdvaßdc Ik GaXdccric
6 AuTpeqpfjC eIXe . MuKaXricciujv he
DU jLidvov TÖ jLidxi|LJiov Ol 0pqiK€C,
dXXd Ktti YuvaiKac eqpöveucav
Ktti Tiaibac.
ÖpqlKac Toöc Tip ArijuocOevei
lüCTcpficavTac .... €u9uc dtr^-
TrcjLATTOV, irpocTdHavTec KOjuicai au-
Touc AiiTp^cpei Ktti €i7TÖVT€c äjua
4v TfSj} TrapdTTXi|j (^TtopeuovTo ydp
il* eÖpfirOU) Ktti TOÖC TTOXejLllOUC,
fjv Ti buvT]Tai, dir' auTifiv ßXdipai.
6 b^ . . . . ^K XaXKiboc Tflc Gußoiac
dcp' ^CTT^pac bi^irXeuce töv Göpi-
irov Ktti dTToßißdcac ic ty\v B o i uj-
Tiav fJYev auToöc ^m MuKaXric-
cöv . . . . äjua bi Tfj fi|U€p(ji Tf] nöXei
irpoc^KeiTO, oucij ou jucTci^'J» Km
dpei, dcpuXdKTOic t€ ^Timecdjv Km
dTTpOCbOK/JTOlC .... kTT€c6vT€C bi
oi 6pqlK€C k Tf|V MuKaXriccdv Tdc
Te olKiac Ktti tä iepd d7TÖp9ouv Km
Toöc dv0pu)Trouc ^cpöveuov cpei-
•)ÖjLl€VOl 0ÖT€ TTpecßUT^paC OUTC
*€uiT^pac fiXiKiac, dXXd nävTac
*) Wilamowitz a. a. O. S. 621 „Es ist an dem Berichte . . . nichts auszu-
>^tsen, als die Bezeichnung^ des lepöv als dpxaiÖTarov. Dj, hat dio Thukydides-
•elle ihm, wie öfters, einen Streich gespielt u. s. w.^
168
OTTO FISCHBACH.
Öflc, ÖTiji ^VTuxoiev, Ktti iraibac
Kttl T^KaiKttC KT€lVOVT€C Ktti
TTpoccTi Kai uTToCuTia Kai oca ctXXa
ljLii|iuxa iboiev."
Auch die Behauptung des Pausanias, dass Sthenelaidas im
Gegensatze zu Archidamos zum Kriege zwischen den Peloponne-
siern und Athenern gedrängt habe, geht auf Thukydides zurück
(vgl. darüber auch Immerwahr, Die Lakonika des Pausanias auf
ihre Quellen untersucht, S. 37.)
Thuk. 1 79—86 handelt aus-
führlich über diesen Gegensatz;
nachdem er die Rede des Archi-
damos angeführt (I 80 — 85 ein-
schließlich), fährt er fort:
Kai 6 ju^v 'Apxiba^oc Toiaöia
€1716 * TiapeXGujv b^ CGeveXaibac
xeXeuraioc, etc tujv eqpöpiuv
TÖxe ujv, eXeSev ev xoic AaKebai-
Paus. III 7, 11 „DU jufiv
TÖv TTÖXejuiöv T€ TÖv TTeXoTTOwricitJüv
Kai'A0r|vaiujv T€vecöai cuv^CTteucev,
dXXa Kai ic öcov buvdjueiwc fJKc, bia-
lueTvai ccpiciv f irpacce rdc CTTOvbdc .
CGeveXatbac bi fc t€ dXXa ujv
oiiK dbOvaroc iv AaKebaijuovi Kai
eqpopeijujv ev tuj tötc tou
TToXejuou judXicra ^Y^veto aixioc. Kai
6 TTÖXejLioc oÖToc eu Tf]v '€XXdba
^Ti ßeßr|Kuiav bieceicev eK ßdGpwv
Kai öcxepov
u
• • •
jLiov(oic «Lbe. Im Verlaufe seiner
Rede (I 86) sagt Sthenelaidas
„oöbe biKaic Kai Xöyoic biaKpiiea
.... dXXd Ti|uujpTiTea dv rdxei Kai
TiavTi cG^vei .... ipriqpiZiecGe oöv,
(b AaKebaijLiövioi, dEiujc xfic Cirdp-
xric xöv TTÖXeiuov, Kai lurjxe touc
'AGr|vaiouc edxe jueiZiouc yiTvecGai,
jurjxe xouc SujUjudxouc Kaxairpobi-
buj|uev, dXXd Euv xoTc Geoic ^ttiuj-
|uev Txpöc xouc dbiKoövxac."
Die Schlussbemerkung des Pausanias, dass der peloponnesische
Krieg Hellas von Grund aus erschüttert habe, dürfte wohl eben-
falls auf das Urtheil des Thukydides zurückgehen, der ja so oft die
Größe dieses langen Krieges betont und ihn für den größten und
verderblichsten Krieg erklärt. Diese Ansicht begründet Thukydides
mit dem Hinweise, dass ganz Hellas an ihm theilgenommen habe
und dass der nach dem peloponnesischen bedeutendste Krieg, der
gegen die Perser, in zwei Land- und zwei Seeschlachten eine
schnelle Entscheidung gefunden habe, während der peloponnesische
Krieg von viel längerer Dauer und an Leiden aller Art überreich
gewesen sei. Diese Beweisführung scheint dem Pausanias vorge-
schwebt zu haben, als er zeigen wollte, dass der Krieg der Sieben
DIE BENUTZUNG DES THUK. GESCHICHTSWERK KS etc.
169
gegen Theben der größte gewesen sei, den in vorgeschichtlicher
Zeit Griechen gegen Griechen geführt. Als Beweise führt er hier
an, dass in dem Kriege der Eleusinier gegen die Athener, sowie
auch in dem der Thebaner gegen die Minyer der Aufmarsch durch
ein kleines Gebiet erfolgt, die Entscheidung in einer einzigen
Schlacht gefallen und dann sofort Friede geschlossen worden sei.
Im Kriege der Sieben aber zog das Heer der Argiver mitten aus
dem Peloponnes bis mitten in Boiotien und Adrastos rief Bundes-
genossen aus Arkadien und Messenien zusammen; die Thebaner
erhielten Unterstützung aus Phokis und Minyas; erst* nach lang-
wieriger Belagerung Thebens fällt die Entscheidung und mehrere
Jahre später versuchen die Epigonen, wieder mit Hilfe vieler
ßundesgenossen, das Unglück ihrer Väter zu rächen. Eine Gegen-
überstellung der hier in Betracht kommenden Stellen wird die
Ähnlichkeit noch schärfer hervortreten lassen:
Thuk. sagt (I 1), er habe Paus. IX 9, 1 „xöv bfe ttö-
den Krieg von Anfang an ver- Xe|uov toötov, 8v eiroXeuricav 'Ap-
zeichnet „^Xmcac ixi^av le ?cec6ai
K:ai dEioXoTU)TaTOV tujv TTpo-
TeT€VTl|Ll^VU)V, T€K|LiaipdjLl€VOC, 8X1
ÖKjLictZovTec T€ fjcav ^c auTÖv djuqpö-
X€poi irapacKcufl t^ nacri Kai tö
öXXo *6XXt)viköv 6piöv EuvicTdjuevov
TTpÖC ^KttTCpOUC, TÖ |utv €U0UC, TÖ
b^ Kai biavoöujuevov. Kivricic fäp
aÖTTi jueTicTTi bf| Toic "GXXrjciv tfi-
vexo."
Ferner vgl.:
Thuk. I 23 „Tiliv U TTpö-
Tepov ?pYUiV jucTiCTov dirpaxGil tö
MrjbiKÖv, Kai toöto Sjuiuic buoiv
vaujLiaxiaiv Kai ireCojuaxiaiv
TttxeTav Tf)v Kpiciv ecxt- tou-
TOU bk TOÖ TTOXejLlOU lufiKÖc Te
I^^TCt TTpoößTi 7Ta0r||LJiaTd Te Euvr|-
v^XÖn T€V^c0ai ^v auTi^ ttj 'GXXdbi,
ola oux ixepa ^v icin xpövtu."
TCTOI, VOJLllZuJ TldVTUiV ÖCOl TTpÖC
"GXXrivac ^m tiöv KaXoujuevujv fipdi-
ujv eTToXejLiriGricav uttö *€XXr|vujv,
xevecGai Xötou judXiCTa dSiov.
ö jLxev TC '€X€uciviujv irpöc
'AGrivaiouc touc aXXouc, ibcaÜTUJc
bk Kai Grißaiujv irpöc Mivuac, Trjv
Te ^qpobov bi' öXiYOu tuiv eTiicTpa-
Teuca)uevu)v Kai iv judxij irapec-
XovTO jLiiqi Tfjv Kpiciv, ec 6|uo-
XoTiac Te aiiTiKa eTpdirovTO Kai
CTTOvbdc. 2 6 b fe 'ApTeiujv cTpaTÖc
ec BoiiüTiav Te jueciiv dqpiKeTO ^k
juecric TTeXoTTOWi^cou Kai ö "Abpa-
CToc ^5 'ApKabiac Kai irapd Mec-
criviujv cu|U|LiaxiKd fiöpoicev. 'Qcaii-
TU)c bk Ktti ToTc ©rißaioic juicGocpo-
170 oTtd MMkkt^i.
ptkd fjXdc rrapa Oujk^ujv kqi ex
Trie Mivudboc xii'pctc o\ <t>X€Tuai.*
Vgl. auch noch Thuk. I 10 „vojuiZieiv be Tf|v cTpareiav ^KeiVT]v
|U€TicTr|V jLiev TCvecOai tojv Tipo aurfic . . . ." und I 21 „Kai 6 TToXejuoc
ouTOc, KaiTTcp Tujv dv0pu)7TUiv ev ijj jLxev av ttoXcjuijjci töv irapdvTa
del )U€YicTov KpivovTUJV, TTttucajLievujv be id dpxaia judXXov OaujuaZovTUJv,
dir' aiiTijjv TUJV epTUJV ckottouci briXibcei öjliujc jueiCujv T€T€vti|u^voc
auTujv."
Besonders geeignet zu dem Beweise^ dass Pausanias das
Qeschiehtswerk des Thukydides gekannt und benutzt und zwar
direct benutzt hat, sind zwei Stellen, die wir in folgendem einer
Betrachtung unterziehen wollen ; nämlich Paus. I 5, 4 (cf. Thuk.
II 29) und Paus. VIII 24, 8 (cf. Thuk. II 102)^
Thuk. II 29 „eiKÖc bk Kai Paus. I 5, 4 „KaiToi (Pan-
TO Kflboc'*) TTavbiova ^uvaipacGai dion) buvdjueoic fe IveKa Trpöc töv
Tfic GuTOtTpöc bid T0C0ÜT0U ill' GpqiKa (Terea) to Kfjboc diTOiri-
ujqpeXia tt) irpoc dXXr|Xouc jLictXXov, caTo.'*
f| bid TToXXuiv f)|uepuiv ec 'Obpucac
öboö."
Pausanias gibt an dieser Stelle fur die Verheiratung der Prokne,
der Tochter des Pandion von Athen, mit dem Thrakerkönig Tereus
denselben Grund an, wie Thukidyd^s; dies ist umso auffallender,
als Pausanias damit von einer anderen Überlieferung, mit der er
in anderen Punkten übereinstimmt, an dieser Stelle abweicht. In
der ßißXio0r|Kri des ApoUodoros heißt es nämlich, Tereus habe dem
Pandion im Kriege gegen Labdakos Hilfe geleistet und als Be-
lohnung für diese Unterstützung habe ihm nach glücklicher Be-
endigung des Krieges Pandion seine Tochter zur Gattin gegeben.
(Vgl. Apollod. bibl. III 14, 8 „ttoX^jliou be eHavacTdvTOC irpöc Adß-
bttKOV irepi T^ic Spujv eireKaX^caTO ßor|6öv eK Qpq.Kr]c Tripda töv "Apeoc
Kai töv TTÖXejuov cuv auTiu KaTopGiucac ^bujKe Tripei irpöc Tdjuov Tfjv
^auToO 6uTaTepa TTpÖKVTiv"). Ist schon die hier so auffallende Über-
einstimmung mit Thukydides bemerkenswert, so wird die Annahme,
dass der Perieget hier in der That das thukydideische Geschichts-
werk direct benutzt hat, vollends durch die in beiden Berichten
sich findende Verwendung des Wortes Kflboc erwiesen. Dieses
Wort, in der Bedeutung „Verwandtschaft, Heirat** bei Aischylos
und Sophokles je einmal, bei Euripides öfters verwendet, dürfte
in Prosa außer den hier behandelten Stellen von Thukydides
^) Pollux erklärt „T^iv ^mxaiLiiav".
Dp: BENUTZÜKÖ DES THÜK. GESCH IC HT8 WERKES etc. 171
und Pausanias wobl nur noch bei Dio Cassius 41, 57 und bei
Pollux 3, 46 nachzuweisen sein.^) Derselbe, nicht allgemein aner-
kannte Bericht und die Verwendung eines in Prosa sehr seltenen
Wortes gerade in diesem Berichte sowohl bei Thukydides als auch
bei Pausanias machen eine zufällige Übereinstimmung höchst
unwahrscheinlich, zumal da auch eine der Thukydidesstelle un-
mittelbar vorausgehende Notiz von Pausanias verwendet worden
ist. Man vergleiche Thuk. II 29 mit Paus. I 41, 8 (ich bemerke
hier, dass diese Gegenüberstellung neuerdings auch von M. Mayer,
Mythistorica, I. Megarische Sagen, 3. Tereus im Hermes 27. Bd.
S. 490 vorgenommen worden ist):
Thuk. n 29 „Tripel bfe ti?» Paus. I 41, 8 „toütou U
TTpÖKVTiv Tf|V TTovbiovoc dir' 'A0ri- kiiv ou Tröppuj rdcpoc Trip^uic
vüjv cxövTi Y^JVoiica irpoci^Kei 6 toO TTpÖKvriv Ti^juavToc TfjV TTav-
TrjpTic ouToc oöbev, ovbk Tf\c auirjc bfovoc. dßaciXeuce bk ö Tripeuc,
0p(jtKTic eTCVovTo, dXX* 6 |u^v dv ibc juev XeTouciv oi McYCcpeTc, irepi
AauXicji TTic <t>ujKiboc vöv KaXou- rdc TTaTdc xdc KaXoujuevac xfic
\i4vr\c ff]c 6 Tripeuc uiKei, TÖie MeTapiboc, ujc bk ifib xe boKu» Kai
UTTÖ öpqtK&v oiKOUjui^vric Ktti TÖ TeKjuripia de Tobe Xeiirexai, AauXi-
IpTOV TÖ irepl töv "Ituv ai t^" boc fipxe xfic uTrep Xaipuiveiac.
vaiKec iv xq t^I xauxq ^irpaEav. irdXai yap xf]c vOv KaXou|uevric 'GX-
TToXXoic bk Ktti xujv 7T0ir|xujv iv Xdboc ßdpßapoi xd TioXXd djKTicav.
dribövoc juvrjiuij AauXidc ri öpvic direi bk f\v Kai Tripel xd de <t>iXo-
dirwvöjuacxai. eiKÖc b^ Kai xö Kfiboc juriXav dEeipTacudva Kai xd trepi
TTavbiova cuvdipacGai xfjc GuTaxpöc xöv "Ixuv öttö xujv T^^vaiKOJV
^Tc' üjqpeXiqt xQ trpöc dXXrjXouc ..." .... (vgl. X 4, 8 „dvxaöGa ev xrj
AauXibi TtapaGeivai xiu Tripei xöv
iraiba ai yuvaiKec Xe'TOVxai).
Man beachte hier die Übereinstimmung im Ausdruck: xf]c
<l>iüKföoc vOv KaXou|u^vr|e Trie — xfic vöv KaXoujuevric ^GXXdboc;
TÖxe UTTÖ 0p(jtKUJV olKOujuevric — TxdXai .... ßdpßapoi xd iroXXd
i&Kricav; iv AauXid. . . . ujkci — AauXiboc fjpxe; xö ?pTOV xö Tiepi
xöv "Ixuv ai TiJvaiKec ^irpaEav — xd irepi xöv "Ixuv inxö xüjv
TuvaiKiöv. Thukydides sagt schließlich „ev dribövoc juvrijuri AauXidc
f| öpvic diruivdjLiacxai" und Pausanias erwähnt ebenfalls (I 41, 9) „xfiv
k driböva Kai xeXiböva juexaßoXriv." Bei Thukydides folgt sodann die
Angabe des Grundes für die Verheiratung der Prokne mit Tereus,
die mit den Angaben des Pausanias — wie wir sahen — so genau
*) Bei Homer IL 13, 464 bedeutet es »Leid, Kummer", wie die ganz ähn-
lichen Stellen deutlich zeigen; vgl. II. 13, 464 „etTrep t( C€ K^boc iKdvei" mit
lU 15, 245 »fj TTO^ t( c€ Kqboc Indvei;" und II. 16, 516 „uüc vOv t^x^ Kf)öoc kdveu'*
172 OTTO FISCHBACH.
übereiDStimmt, dass wir hier jedenfalls eine directe Benutzung vor
uns haben. Der Vollständigkeit wegen mag noch erwähnt werden,
dass Pausanias selbst angibt, was unter den xeKjLiripia d. h. Beweisen
für die Herrschaft des Tereus über Daulis zu verstehen sei: Paus.
X 4, 9 „GaujLidcai be äEiov, Sri ev tx] Y^i laurr) x^^i^ovec ouie tik-
Touciv ouie eKXeTTOuci t^ Ta lüd, oub' äv dpxriv Trpöc oiKrjjLiaToc öpöcptu
veoccictv xt^iöii'v TTOiricaiTo • XeTOuci bk oi <t>ujKeTc ibc Trj 0iXo|u»iXa kqi
öpvi6i oöct;) Trip^ujc beijua Kai xfic Trarpiboc ^Trecxi xtic Tripeujc."
Die zweite^ Stelle, für die wir directe Benutzung des Thuky-
dides durch den Periegeten nachweisen können, ist Paus. VIII 24, 8 f.
Thuk. II 102 „XeTCTtti hk Paus. VIII 24, 8 „Kai auiöv
Ktti 'AXKjLiafujvi Tuj 'AjLicpidpeuj Sie ('AXKjuaiujva) fi TTu9ia bibdcKCi töv
bf| dXdcGai auiöv juerd töv qpdvov 'GpicpuXric dXäcxopa ^c rauTiiv oi
Tfic jLxriTpöc TÖV 'AttöXXuj TttUTTiv jLiövr|v x^pöv ou cuvaKoXou0r|C€iv
TTjv Tflv xpflcai oiKcTv, uTceiTTÖvTa f]Tic ecTi veujTdTri Kai f) GdXacca tou
OUK eivai Xuciv tüjv beijudTUJV irpiv juriTpujou juidcjuaToc dvecprivev öcTe-
av eupujv ev TauTq Tf) x^P9 ^^' pov aiiTr|v * 9. Kai 6 jufev ^Heupibv toö
ToiKicTiTai, fiTic ÖTe ^KTeive Tf)v 'AxeXibou Tfjv Trpocxuiciv, evTaöGa
jLiriT6pa jLiTiTTUJ uttö fiXiou ^ujpÖTO üfiKricc Kai YuvaiKa Icxe KaXXippdnv
juribfe Tfl fjv, ujc Tflc TC dXXric auTiI) toö 'AxeXuJou ouyaTepa Xotiu ti|)
luejuiiacjLievTic. 6 b' dTTOpüJV, ujc qpaci, 'AKapvdvujv, Kai oi Tiaibec 'AKap-
jLidXic KaTcvörice TfjV irpöcxujciv vdv Te Kai 'AjuqpOTepoc eTevovTO*
TauTiiv TOU 'AxeXiöou Kai ebÖKei dirö be xoO 'AKapvdvoc Toic ^v Tq
auTUJ iKavf) av KexOöcGai biaiTa tiu iiTreipu) TavjTrj tö Svojua tö vöv
cin^aTi dqp' oiStrep KTCivac ttjv |uri- YCV^cGai XeTOUci Td irpö toutou
T€pa OUK öXiTOV xP^vov dTiXavÖTo. Kouprici KaXoujuevoic.
Kai KaToiKicGeic ec touc irepi Oivid-
bac töttouc ebuvdcTeuc^ t€ Kai
diTÖ 'AKapvävoc Tiaiböc dauToO Tf]c
Xiwpac Tf]v e7TUJVU|uiav eTKaTeXiirev.
Bei der Vergleichung dieser beiden Stellen ergeben sich viel-
fache Ähnlichkeiten, die umsomehr Beachtung verdienen, als ihnen
ein anderer Bericht, der uns in der ßißXioGrJKTi des Apollodoros
aus Athen erhalten ist, theilweise widerspricht. Die Erzählung von
Alkmaion und seinen Schicksalen ist dort (biblioth. III 7, 5, 3—5
ed. Bekker) ausführlich behandelt. Abgesehen von einigen Wider-
sprüchen — die Tochter des Phegeus, die Alkmaion heiratet, heißt
bei ApoUodor Arsinoe, bei Pausanias lautet ihr Name Alphesiboia;
als Söhne des Phegeus nennt ersterer Pronous und Agenor, Pau-
sanias nennt sie Temenos und Axion; anderes wird durch die aus-
führlichere Schilderung des Apollodoros erklärt — abgesehen von
DIE BENUTZUNG DES THUK. GESCUICHTSWERKES etc 173
diesen Widersprüchen finden sich so viele Anklänge, dass der Ein-
fluss einer dem Apollodorischen Berichte nahe verwandten Quelle
ziemlich wahrscheinlich wird, so z. B. um nur das Wichtigste an-
zuführen: Alkmaions Heirat mit Kallirrhoe, der Tochter des Ache-
loos; die Erzählung von der Ermordung des Alkmaion durch die
Söhne des Phegeus; die Erwähnung der beiden Söhne des Alk-
maion, Amphoteros und Akarnan (Pausanias stellt: Akarnan und
Amphoteros) u. s. w.
Interessant und die ThukydidesbenUtzung beweisend ist nun
der Umstand, dass Pausanias innerhalb des hier in Betracht kom-
menden Theiles seiner Erzählung — da ja Thukydides nur einen
sehr kleinen Theil der Sage wiedergibt — da, wo seine Darstellung
mit der des Apollodor nicht übereinstimmt, sich an die Auffassung
des Thukydides anschließt, eine bei der sonstigen Übereinstimmung
mit dem Apollodorischen Berichte auffallende Thatsache: als Inhalt
des dem Alkmaion ertheilten Orakels gibt Pausanias an, Alkmaion
werde erst in dem Lande Ruhe finden „fiTic ecTi veuiTdin kui f]
däXacca toö inTiiptbou inidcjuiaToc dvecprivev uciepov auiriv"-, also ganz
derselbe Gedanke, wie bei Thukydides „ouk eivai Xuciv tuiv beijad-
Tujv, Tipiv äv eupujv ev Taüir] irj x^P^ KaioiKicriTai, fiiic Sie eKieive
rryv jUTirepa iurJTruj üttö f]Xiou dujpctTO ^r]bk th ?iv" (wobei noch zu be-
achten ist, dass der Ausdruck „uttö f|Xlou ^u)päTo" vielleicht das
Vorbild für die von Pausanias gebrauchte ähnliche Wendung VIII
33, 3 „BaßuXüüvoc be lauTTic, fiviiva eibe TiöXeujv tOjv tötc ineTicTriv
flXioc" und VIII 38, 1 „Kai rauTTiv elbev 6 fiXioc TipuJTtiv" ist); nach
-Apollodor erhielt Alkmaion den Befehl «TTpöc 'AxeXuJov dmevai Kai
irap' dKcTvov TiaXivbiKiav Xajaßdveiv" ; die bei Apollodor dann folgende
Heise zum Oineus eic KaXubüüva und eic 0ec7rpu)Touc ist weder von
Pausanias noch von Thukydides erwähnt. Auch die Nachricht bei
Apollodor, dass Alkmaion endlich dm idc 'AxeXuJou tthtöc irapa-
T€VÖjLievoc KaGaipeiai utt' auioO fehlt bei Pausanias und Thukydides,
indem ersterer sagt: „Kai ö jaev eSeupujv toO 'AxeXuJou Tfjv irpöcxuj-
civ, dvTaöOa iIiKTice" mit deutlicher Beziehung auf Thukydides „jaöXic
xaievönce TfjV irpöcxujciv laÜTTiv toö 'AxeXibou .... ktX." Dass später
dies Land von Alkmaions Sohne Akarnan seinen Namen erhalten
habe, berichten Pausanias und Thukydides übereinstimmend, wäh-
rend Apollodor sagt, dass die beiden Söhne des Alkmaion, nachdem
sie die Ermordung ihres Vaters gerächt „TropeuGeviec .... eic Tf]v
fJTreipov cuvaOpoiZouciv oiKrJTopac Kai ktiCouciv 'AKapvaviav."
Zu dieser auffallenden, nur durch directe Benutzung zu er-
klärenden Erscheinung tritt jedoch noch ein Moment hinzu. Wie
174
OTTO FISCHBACH.
in der ErzählüDg über Tereus das Wort Kfiboc, so ist an dieser
Stelle das Wort Trpöcxujcic ein Beweis dafür, dass Pausanias hier iu
der That auf die Schilderung des Thukydides zurückgegriflFen hat.
irpöcxujcic kommt außer bei Thukydides und Pausanias wohl nur
noch bei Arist. Meteor. 1, 14 und Flut. Mor. p. 367 B vor. Seine
Verwendung bei Thukydides und Pausanias an derselben Stelle
derselben Erzählung beweist daher umso mehr, als wir schon aus
einem anderen Grunde an dieser Stelle die directe Benutzung
des Thukydides nachweisen konnten. Pausanias weicht hier, wie
wir sehen^ von Berichten, mit denen er vielfach übereinstimmt, in
mehreren, nicht unwichtigen Punkten ab und zwar gerade an
solchen Stellen, für die der Bericht des Thukydides vorlag, benutzt
werden konnte und in der That benutzt worden ist.
Die Schilderung, die Pausanias von dem dritten messenischen
Kriege entwirft, scheint ebenfalls auf Thukydides zurückzugehen.
(Vgl. darüber Immerwahr, Die Lakonika des Pausanias auf ihre
Quellen untersucht, S. 146.) Eine Gegenüberstellung der beiden
Berichte mag dies zeigen:
Thuk. I 101 „Ol bfe (= Ol
AaKebmjaovioi) .... bieKUjXu9r|cav
UTTÖ ToO T^voja^vou c€ic|LioO, dv &
Ktti Ol 6iXu)T€c auToTc Kai tujv
irepioiKUJV Goupiärai t€ Kai AiGaiflc
ec 'l0uü|Liriv direcTricav. ttXcTctoi
bk TIJLIV GIXUÜTUJV IteVOVTO ol TUÜV
TraXaiüüV Meccriviujv idre bou-
Xuj0dvTu)v dnÖTOvoi * fj Kai Meccri-
vioi eKXi^Oricav oi Trdviec . Tipöc
lilv Toüc iv 'lOiüjLir] TTÖXejaoc KaOei-
CTrJKei AaKcbaijLiovioic . . . 102. Aa-
Kcbaijadvioi be, ujc auToic irpöc
TOUC dv 'I9UÜJU11J djUlTlKlJVeTO 6 TToXe-
juoc, fiXXouc T€ eTTCKaXecavTO
SujajLidxouc Kai 'A0r]vaiouc'
Ol b' fjXGov Kijaujvoc CTpairiTOÖv-
Toc 7rXr|0ei ouk oXituj . jadXicra b'
auToiJc eTTEKaXdcavTO, 8ti reixojaa-
XeTv ebÖKOuv buvaioi eivai, ttic hk
TToXiopKiac jLiaKpdc KaöeciriKUiac
Paus. IV, 24, 6 „dm bfe ifj
cu|Liqpopa Taürri Kai tuiv GiXui-
TU)v 8coi MeccrjvioiTÖ dpxctiov
fjcav, de TÖ öpoc rfiv IGuijutiv
direcTncav.
AaK€bai)Li6vioi hl
dXXa 16 jui€T€7rdjLi7rovTO cu^-
juaxiKd in auTouc Kai Kijuiüva
TÖv MiXiidbou TrpöSevdv c(piav
övia Kai 'Aörivaiuüv biJvajLiiv.
d(piKojuidvouc hk TOUC 'AGiivaiouc
uTTOTTTeöcai boKoOciv übe tdx«
veu)T€picovTac Kai öird ttJc
uTTOHiiac d7TO7rd)LH|iac0ai juet^
ou TToXu d£ 'löüüjaric. 7. 'AGiivaToi
DIE ^f|(yTZUNG DES THÜK. GESCHIOHTSWERKES etc. 175
b k Tfiv €c aÖTouc TÜJV AaKcbaijao-
VIU)V UTTOVOiaV CUV^VT€C 'Ap-
T€ioic Te cpiXoi bi' auTÖ if4r
vovTo Koi Meccriviujv toTc Iv
l9u)jaT) TToXiopKouju^voic dKTrecoOciv
ÜTrocTTÖvboic ^bocav NauTiaK-
Tov, dqpeXöjaevoi AoKpouc
ToucTTpoc AiTuiXiqiKaXoujuidvouc
'OCöXac. ToTc bk MeccTjvioic ixa-
p&X€V ÄTTeXöeTv iE Iöuüjuitic too tc
Xiwpiou TO ixvp6v, Kai äjua Aa-
Kebaijaovioic TrpoeiTrev f| Tlu-
i a fj jafjv eivai ccpiciv biKriv djaap-
ToOciv ^c ToO Aloe ToO 'löuü*
|LldTaTÖVlK€TriV. UTTÖCTTOVbOl
ja^v iK TTeXoTTOvvricou toutujv
?veKa dqpeiOncav."
TouTou evbea dcpaivcTo* ßicji ydp
^ €lXov TO x^ptov. Ktti biacpopd
^ TCUiTTlC Tfjc CTpaTciac TrpoiTOV
AoncebaijLioviotc koi 'A6r]vaioic qpa-
vepd ^Y^veTO. oi Tdp AaKebaijaovioi
.... befcavTcc toiv 'AGnvaiiuv to
TOXjLlTlpdV KQl Tf|V V € UJTe p O 7T0 II a V
Ktti dXXocpuXouc fijLia fifi^cdjuievoi,
jLl/i Tl . . . . V€UJT€piClüCl, JUOVOUC
TÄv HujLijLidxtüv d7r^7r€|Lii|iav, Tfjv
|Liev Ö7roi|;iav ou briXouvTec, el-
TTÖVTCC hk 8tI OÖbfev TTpOCb^OYTttl
aöTUJV ?Ti. Ol h' 'AGnvaioi ff
viwcav ouK im tiu ßeXTiovi Xö-
Tiu dTTOTT^iLiTröjLievoi, dXXd tivoc
ÖTTÖTTTOU ^eVOjLl^VOU .... 'Ap-
T6101C TOTc dKClVlüV TTOXejLlioiC SlJJU-
Maxoi dT^vovTO .... 103. oi b'
iv 'IGidjLiij .... Huv^ßricav TTpöc
Touc AaKebaijLioviouc fecp' & re
eEiaciv Ik TTeXoTTOvvricou
ÖTTOCTTOVbOl . . . . ^V b^ Tl Ktti
XpncTrjpiov ToTc AttKcbaijuo-
vioic TTuOiKÖv irpö toO, töv
Ik^ttiv toO Aioc ToO 'IGuujLiri-
Ta dcpiivai. ^£fiXOov bi aÖTOi Kai
Traibec kqi T^vaiKec Kai aÖTouc
'AGrivaioi beSdjuevoi kqt' f xöoc fjbrj
to AaK€bai|Lioviu)v ic NauiraK-
"rov KttTiiÜKicav, f^v Jtuxov
#|pTlKÖT6C VeiüCTl AoKpUJV
TUIV 'OJoXO&v lx<5vTU)v."
Pausanias spricht noch an mehreren Stellen über diesen Kricf^
und die Belagerung der Festung Ithome; so z. B. III 11, 8, wo
«r angibt, die Lakedaimonier hätten die Belagerten üiTOCTTÖvbouc
abziehen lassen, „Ticajuievuj Kai tuj iv AeXqpoTc xpncTnpiqj TTei0öju€Voi."
Ferner leeen wir eine ziemlich ausführliche Schilderung dieser Be-
gebenheiten bei Paus. I 29, 8; abgesehen von einigen kleineren
WettdangeD (z. B. „oi AaKcbaijuövioi ßonöouc Kai dXXouc Kai Tiapd
'AÖTivafaiUV )bier€iT^|LiTrovTo" und „totjtouc dTTOTr^jaTTOuciv .... Trpöc
^no^f^Qy) erinnert hier an Thukydides die Stelle:
176
OTTO FISCH BACH.
Paus. 129, 9 /AOnvaioic
b^ oÖK dveKTd dq)aiv€To Tiepi-
ußpicOai Ktti ujc dKOjiiZiovTo
öiricuü, cu|LijLiaxiav diroi/jcav-
To 'ApTcioic AaK€bai|Lioviujv
^XÖpoTc TÖv airavTa oöci xpö-
vov."
Thuk. I 102 «Ol h' 'A0n-
vaioi .... beivöv TroiTicdjLie-
voi Kai ouK d£iuücavT€c uttö Aa-
K€bai|Lioviiüv TouTO 7ra0€iv, euOuc
dTreibf) dvexiAjpncav .... 'Ap-
TeiOlC TOlC dK€lVUJV7TOX€|LllOlC
£üjLijLiaxoi ^T^vovTo."
Zu beachten ist hier Damentlich die von Pausanias häufis: an-
gewendete Veränderung des Ausdruckes trotz völliger Gleichheit
des Sinnes (hier z. B. ouk dvcKid d(paiV€TO statt beivöv irouicd^evoi;
eKOiLiiCovTO ÖTTicuj Statt dvexdjpncav; cujajaaxiav ^TroirjcavTo statt Hiiju-
jaaxoi It^vovto; exOpoic statt iroXejaioic). Da die Abhängigkeit meiner
Ansicht nach klar erwiesen ist, so glaubte ich, um den Pausanias
als Stilisten zu beleuchten, an einem Beispiele zeigen zu dürfen,
wie er den Ausdruck des Thukydides verändert. Diese Gewohnheit
zeigt sich an vielen Stellen und wenn bisher noch nicht darauf
hingewiesen wurde, so geschah dies nur, um sie an einem recht
bezeichnenden Beispiele nachzuweisen.
Die Heranziehung der Athener zur Bewältigung des . festen
Platzes erklärt Thukydides damit, dass dieselben „reixojLiaxeTv ebö-
Kouv buvaroi eivai", Pausanias gibt an dieser Stelle keinen Grund
an; vielleicht jedoch kann eine andere Stelle hier verwendet werden,
wo auch er den Peloponnesiern — wie hier Thukydides den Lake-
daimoniern — die Kenntnis des Belagerungskrieges abspricht; vgl.:
Thuk. I 102 „MdXiCTa b* Paus. IX 9,3 „are be ouk
auTOuc (touc 'Aönvaiouc) etreKaX^- d7ncTa|Li^vu)v täv TTeXo7Tovvr]ciu)v
cavTo (oi AttKebaijadvioi) öti lei-
Xojuiax€iv dbÖKOuv buvaroi eivai,
TTic be TToXiopKiac jaaKpac KaOri-
ciriKuiac TOUTou evbed eqpaivero.
ßia TÄp dv eiXov tö x^piov."
|Lidx€c9ai Trpöc reixoc, Troioujaevujv
bfe ÖUJLltU ^dXXoV fi CUV ^7TlCTr|MT|
rdc TrpocßoXdc, ttoXXouc juev dirö
ToO leixouc ßdXXoviec cpoveuouciv
ol ©nßaioi, KpaioOci bk öciepov
Kttl ....
Eine bedeutende Ähnlichkeit zeigen Thukydides und Pausanias
auch in der Schilderung des von Tolmides unternommenen Zuges:
Thuk. I 108 „Kttl TTeXoTTÖv Paus. I 27, 5 „ToXjLiibnc,
VTicov TTepi^irXeucav 'AGrivaioi öc 'A0nvaiu)v vauciv f]Tou|ue-
ToXjLiibou Tou ToXuaiou cipa-
Tr]TouvToc, KQi TÖ vciupiov
TÖ AaKcbaijaoviujv eveirprj-
cav Kttl XaXKiba Kopiv0iu)v ttöXiv
eiXov Kttl CiKuu)viouc ev dTTO-
v c dXXouc T€ eKttKUJce Kai TTeXo-
TTOVVTICIUJV Tf|V X^P^^^, 8cOl VCflOV-
Toi Trjv irapaXiav, Kai AaKebai-
juioviu)v im fuGiuj Td veiupiö
eveirpHce, Kai tuiv TrepioiKUiV
DIE BENUTZUNG DES THUK. GESCHICHTSWERKES etc.
177
ßdC€l TI]C TflC ILlCtXIJ ^KpCtTTlCaV."
Boidc eiXe Kai ttiv KuOripiujv vfjcov,
de bk Tf|V CiKuuiviav Troiiicd-
jLievoc dTTÖßaciv, &c oi]bijoOvTi
xfiv THV de iLiAxTiv KardcTTicav, xpe-
HidjLievoc ccpÄc KaiebiiuHe irpöc xriv
TTÖXiv. öcxepov bi. d)c diravfiXOev
de 'AOnvac, id\fafe }iiy de Gößoictv
Kai Nd£ov 'AGrivaiuüV kXtipoüxouc,
dcdßaXe be de Boiujxoöe cxpaxtfi .
TTopöncae bk Tf]c ff\c xr|v 7roXXf|v
Kai TrapacxTicdjievoc iroXiopKiqi Xai-
puiveiav^ ibe de xfjv 'AXiapxiav irpo-
flXöev, aöxöe xe |Liax6jLi€Voe dirdOave
Kai xö TTclv f{br] expdxeujiia fjxxSxo.
xd jLiev de ToX|LiibTiv xoiaOxa drruv-
OavöjuiTiv 6vxa."
(Plutarch Per. 18, 2 und
Ages. 19; sowie Diodor XI 84,
6 und XII 6 handeln ebenfalls
über Tolmides; bei Diod. XII 6
heißt es ^dtevexo jiidxil Kapxepd
Trepi xfjv Kopwveiav, KaO' f^v ToX-
jLiibrie jLifev jnaxöjaevoe dvqpdOTi, xiöv
bk dXXujv 'AGrivaiiuv oi jnfev Kaxe-
KÖTTiicav, ol bi COüVxee dXr|(p9iicav.**
Auch Plut. Per. 18 gibt als Ort
der Schlacht an ^irepl Kopdjveiav."
Obgleich Thukydides und Pausanias verschiedene Ursachen
^«r Ausschließung der Lakedaimonier von den Spielen zu Olympia
angeben, deutet doch eine Reihe von Ähnlichkeiten auf einen
^«wissen Zusammenhang.
Thuk. I 113 „Kai xpövou
drrcvoji^vou jLiexd xaöxa 'AGrivaioi,
Boiuixwv xÄv (peuTÖvxuiv dxövxujv
'OpxojLievdv Kai Xaipdbveiav Kai
dXX' fixxa x^pia Tfie Boiujxiae,
dexpdxeueav daux&v \xkv x^^ioie
ÖTrXixaie, xO&v bk HujuijLidxuJv ibc
dKdexoie dm xd x^Jpia xaöxa, tto-
XdjLiia ffvxa, ToXjuibou xoO ToXjuiatou
cxpaxTiYoOvxoe • Kai Xaipu)V€iav
dXövxec direxi&pouv cpuXaKfiv Kaxa-
cxricavxee. Tropeuojuevoie bk auxoic
dv Kopu)V€t(;i dmxiOevxai oi xe dK
xf]e *0pxo|i€voö (puydbee Boiuixopv
Kai .... Kai jLidxq Kpaxrjcavxee xouc
yiy bxicpQeipax xdiv 'A9r]vaiuiv, xouc
b€ Ciüvxac fXaßov.**
Thuk. V 49, 1 „Kai AaK€-
^aijüiövioi xoO iepoO uttö
HXeiujv etpxÖTieav, uiexe luf)
öuciv, \xr\b* dTUJvfZecGai . . . .
Thuk. V 50, 2 >e bk ovbk xaO-
ta iiOeXoVy AaKebaijLiövioi fii^v
^TpYovTO ToO lepoO Ouciae
Kai dxttivuiv Kai otKot £6uov . . .
4. bdoe b* dx^vexo xq iravTiTupei
Wien. Stiia. XV. 1888.
Paus. III 8, 3 „diri bd "Ati-
boe xoO *Apxibdjuiou ßaciXeuovxoe
AaKebaijLiovioic fiXXa xe dyd-
V6X0 de 'HXeiouc dTKXrjlnaxa, Kai
xoO dyiövoe xoO 'CXuilittikoO Kai
iepoO xoO 'GXujLiTriaeiv ött' aöxiöv
(den Eleern) eipTo'juevoi judXiexa
fJxOovxo . . . Infolge einer schroffen
Antwort seitens der Eleer fallen
VL
ns
OTTO PISCHBACH.
^i^TCf^ jLi#l 50v ^ttXoic f XOuiciv ol
AaK€bOl|Ll6viOl, äXXlüC T€ Kttl ^7T€1-
bf| Kai Aixac 6 'ApKCciXdou AaKe-
baijadvioc ^v TtD dt^vi uttö tüjv
^aßbouxuüv ttXtit&c fXaßev, öti vi-
Ki&VTOc ToO ^auToO ZieuTOuc Kai
dvaKTipuxO^VToc Boiujtujv brnnociou
Kaia Tf|v ouK dHouciav xfic dtiAJvi-
ceiJüc TTpoeXOibv ic töv dt^va dv^-
bTJce TÖV fivioxov, ßouX6|Lifvoc bt]-
die Lakedaimonier unter der
Führung des Königs Agis in Elis
ein. 4. t6t€ juifev bfj toö OeoO cei-
cavTOc ömcui tö CTpdieujua dire-
Xuüpncev äxpi 'OXujLiTriac Kai toö
'AX(p€ioO TTpoeXGövTec-" (Pausanias
erzählt ebenfalls die Bestrafaag
des Lichas [VT, 2, 2], aber in
einer Weise, die an XenophoD
Hell. III 2, 21 erinnert.)
Xupcai, 8ti ^auToO fjv tö Spina. **
Von Thukydides beeinflusst scheinen auch jene beiden Stellen
2u sein, an denen Pausanias zum Beweise, dass die Verletzung der
Heiligkeit eines Altars große Strafen nach sich zieht, als Beispiel
den Freivel vom Tain ar on wählt:
Thuk. I 128, 1 „Ol Tap
AaKebaijuiövioi dvacTiicavT^c
TTOTe Ik toO lepoO toO TTocei-
bujvoc dirö Taivdpou tüjv 61-
XuuTUüv iK^rac dTraTaTÖVTec bi^cp-
Geipav.bi* 8 bf) Kai ccpiciv auToic
vojLii2ouci TÖV juietav ceicjLiöv t€-
v^cOai ^v CTrdpTij."
Paus. VII 25, 3 „AaK^J^ai-
jLiovioic hk diroKTeivaci Kai toütoic
fivbpac ic tö lepöv KaTanecpeu-
TÖTac TÖ ^TrlTaivdpijj toö TIo-
ceibdivoc ou jLi€Td TToXu dceicÖT]
ccpiciv fi TTÖXic cuvexei t€ öjlioö kqi
icxuptp Ttu ceiCjLiiji, djCTC okiav
jLiTibeiLifav Tdiv ^v AaKebaijiiovi
dvTicxeiv."
Paus. IV 24, 5 „AaKe9ai-
ILioviuüv fivbpec diroGaveiv im tf-
KXrjjmaTi ÖTip bf| KaTafvujcO^VTec
iK^Tai KaTaq)€UTOuciv ^c Taiva-
: p V • ^VTCöGev bfe fi dpx^ tOöv depo-
- pujv dtrö ToO ßu)|LioO ccpäc dxrocTrd-
caca dTr^KT€iV€. 6. CirapTifiTaic bt
iv oubevl \6^^i Bcjui^voic touc Ik^-
Tac djirivTricev ^k TToceibuivoc ^iir
vijLia Kai ccpiciv de ?ba<poc Tf|v irö-
Xiv Tiäcav KaT^ßaXcv 6 Geöc.*'
Unmittelbar hieran schließt sich sodann die Erzählung von
der Auswanderung der Heloten nach Ithome, die, wie^ wir sahen
(vgL. S. 174 f.), ebenfalls auf Thukydides zurückzuführen ist»
i ' Für die Abhängigkeit der Stelle Paus. VH 25, 3 von Thuk.
I 128 spricht auch noch folgender Umstand: Pausanias spricht an
DIE BENUTZUNG DES THUK. GE8CHICQTSWERKES etc.
IW
der angegebenen Stelle auch über den kylpnischen Frevel; un-
mittelbar folgt sodann die Schilderung des Frevels von Tainaron.
Es ist beachten swerty dass auch bei Thukydides — nur durch ein
kleines Capitel getrennt — der Erzählung vom Frevel von Taina-
ron eine Schilderung des kylonischen Frevels vorausgeht, die zahl-
reiche Ähnlichkeiten mit der Beschreibung des Pausanias. auf-
weist.
Thuk. I 126 „6 m^v oöv
KuXuiv Ktti ö dbeXqpöc auToO ^k-
bibpdcKQUciv • Ol bfe aXXoi .... Ka-
9iZouciv ^Tii TÖv ßwjaöv iK^iai
TÖv iv Txji dKpoTTÖXei. dvacTrj-
cavT€C bk aÖTouc oi tüjv 'A0ti-
vaiujv ^TriT€Tpa|LijLi^voi ir\v
(puXaxfiv .... dTrataTÖviec dir^K-
Teivav .... KQi diTÖ toutou dva-
T€ic Kai dXiTrjpioi ttic Oeoö ^k€i-
Voi T€ iKaXoOVTO Kttl TÖ T^-
voc TQ dn' ^Keivujv."
Paus. VII 25, 3 „'AGrivaioi
bk TÖie jLiev biböaci xoic iK^iaic
direXGeiv älrwiioiCy xp6yi\} bk öct€-
pov auToi Ol ?xovT€C xdc dp-
Xdc bi^cpGeipav ine 'AGtivSc Ik^-
Tttc TUiv KuXuüvi öjaoO Tf|v dKpö-
TTOXlV KttTeiXTlCpÖTlüV Kttl aÖTOl
re o\ diroKTeivavTec ^vojuic-
Gricav Kai ol ii eKcivuiv iva-
teic Tf]c GeoO." (Zu beachten
ist auch hier wieder in den
Schlussworten die Änderung in
Ausdruck und Stellung.)
Zum Schlüsse seien noch einige kleinere Stellen erwähnt, die
— an und für sich nicht beweisend — im Zusammenhang mit den
bisher behandelten Stellen den Beweis der Thukydidesbenutzung
zn befestigen geeignet scheinen:
Thuk. I 93, 3 „Ineice bi
Kai ToO TTcipaidic xd Xomd ö
©emcTOKXflc okobojuieiv (utt-
f^pKTo V oÖToO Trpörepov im Tf\c
^K€ivou dpxi)c, fic Kar' Iviauiöv
'A0iivaioic fjpSc) vojLiiZujv tö t€
Xüip(ov KoXöv etvoi, XijLi^vac f xo v
Tpcic aÖTO(pu€ic Kai auToüc vau-
TiKOÖc T€T€Vim^vouc jLi^T« irpocpd-
pciv ic TÖ KTrjcacOai biivainiv."
Thuk. 1138, 7 „rd bk öc-
Ta cpaci KOjLiicOnvai auroO
(= des Themistokles) oi irpo-
ct\ K o V T € c otKäbe KcXeucavToc
^Kcivou Kai T€9f\vai Kpiicpa 'AOt]-
Paus. I 1, 2 „öejLiiCTO-
KXflc bi ibc fip£€, Toic re Tdp
TrXeouciv ^miribeiÖTepoc 6 TTei-
paieuc ^cpaivcTÖ ol irpoKeicOai
Kai XijLi^vac Tpeic dvO' ^vöc
?XeiV TOÖ OaXnpoT, TOUTO C(piciv
diriveiov elvai KarecxeudcaTo."
Paus. I 1, 2 „qpacl fdp
ILierajueXficai tujv ^c OejiiicTOKX^a
'A9r|vaioic Kai ibc ol TrpociJ-
K0VT6C Td ÖCTfi KO]Lticai€V ^K
Mafviiciac dveXövrec."
180
OTTO P18CHBACH.
vaiuüv dv Tiq 'Attik^. ou Tctp ^Hnv
GdTTTeiv übe im Tipobociot cpeu-
TOVTOC."
Thuk. III 88, ^v^juovTai
he AiirapaToi auidc (seil, rdc
AldXou vrjcouc) Kvibicuv äTroi-
KOl ÖVTCC • OlKOÖCl V dv JUliql TUJV
v/|cu)v ou juetaXt], KaXeiiai bk Ai-
7rdpa*Tdc hk fiXXac dx rauTTic
öp|Liiü|Li€VOi T^wjpYoOci, Aibü-
jLiriv Ktti CrpoTTwXriv Kai 'le-
pdv • vo|LiiZouci hi o\ ^Keivrj avGpiu-
TTOi dv T^i 'lep^ ujc 6 "HqpaicToc
XaXKeuei, Sri Tf|V vuKxa cpaive-
rai TTÖp dvabiboOca ttoXu Kai
Tf]v fjjLi^pav Kairvöv."
Paus. X 11, 3 „Ol ht Ai-
Trapaioi outoi Kvibiiuv jti^vflcav
a TT Ol KOI, TTic hl diroiKiac fiTe/idva
Tev&Oai cpaciv dvbpa Kvibiov. (Hier
fügt Paus« hinzu, dass dieser i\fe-
juiijüv nach Antiochos' Angabe Pen-
tathlos geheißen habe u. s. w.)
.... 4. TOTJTUJV (seil. tOöv AiöXou
vrjcujv) A i TT dp a V jnfev KTicaviec
TTÖXiv IvraOGa oIkoOci, lepdv
hi Kai CrpoTT^Xriv Kai Aibu-
juac T^ujpToOci biaßaivovrec
vauciv de aöidc • dv b^ tt)
CrpoYT^Xr] Kai iröp bfiXöv dcTiv
dviöv ^K TTic THC. Kai dv 1 e p qt bfe
TTup T€ aÖTOjuaxov ini ÖKpac
dvaKaierai ttic vrjcou, Kai Im
GaXdccij . . . ."
Paus. V 25, 2„ &ti ydp hr\
f] Kaid toOtov OdXacca töv irop-
6|Liöv OaXdccric xeijuepiwrdxTi irdcric.
3. Ol T€ Tdp fivejuoi xapdccouciv
auTrjv, djuKpoT^pujOev tö KUjua ina-
T0VT€c k ToO 'Abpiou Kai iZ iii-
pou TieXdTouc, ö KaXeTxai Tupcrivöv.
Pausanias schildert sodann die
Schrecken jenes Meeres und fügt
hinzu: „ei hi. dvraOOa cuveirecev
'ObucceT biacpGapfivai Tf|v vaöv,
dXXu)c liiv ouK dv. Tic ireiGoiTO
eKvr|£acGai Zuivia k t^jv 'IraXiav
auTÖv, TÖ hi iK Tuüv Geujv eujuevk
im TravTi IpYdZeTai ^oictuivtiv."
Sachlich hat also, wie die Vergleichung mehrerer Stellen ge-
zeigt hat, Pausanias das Werk des Thukydides nicht nur gekannt,
sondern auch vielfach benutzt. Es entsteht nunmehr die Frage:
Sollen wir annehmen, dass Pausanias die Stellen des thukydidei-
Thuk. IV, 24 „kTi hi ö
TTopGjaöc fj ja€Ta£u PriTiou GdXacca
Kai MeccrjVTic, fjirep ßpaxuTaTov
CiKeXia ttic iiTieipou dirdxei. Kai
kTiv r\ Xdpußbic KXriGeTca toöto,
fj 'Obucceüc X^TCTai bianXeÖGai .
bid CTcvÖTTiTa hi Kai eK jueydXinv
TTeXaTu»v, Toö te TupcriviKoO Kai
ToO CiKeXiKoO, ecTriTTTouca f| Gd-
Xacca ec auTÖ Kai ßoiiübric oöca
eiKÖTUJC xö^€7Tf| evojLiicGr|."
DIE BENÜTZUNG DES THUK. GESCHICHTSWERKES etc. 181
sehen Geschichtswerkes, die er verwendet hat, nur aus den Schriften
anderer kennt, oder dürfen wir sagen, Pausanias hat das Werk
des Thukydides selbst gelesen und direct benutzt? Die erste
Annahme wäre an und für sich schon recht unwahrscheinlich, zumal
wenn wir bedenken, dass Pausanias ein recht belesener und treflF-
lich gebildeter Mann war (vgl. Gurlitt a. a. 0. S. 145). Die zweite
Annahme, dass Pausanias das Werk des Thukydides direct benutzt
habe, hat nichts Auffälliges an sich, steht vielmehr im Einklänge
mit dem Bestreben jener Zeit, auf die alten Classiker zurückzugreifen
und sich sogar ihren Stil anzueignen. Dass auch Pausanias den Stil
eines alten Autors, nämlich des Herodot, nachgeahmt hat, haben die
Untersuchungen von Otto Pfundtner gezeigt (Pausanias periegeta imi-
tator Herodoti, Königsberg 1866); doch ist „mit dem Nachweise
der Herodot-Nachahmung das Eigenartige in der Diction
des Pausanias nicht erschöpfend bezeichnet** (Gurlitt a. a.
O. S. 15). Und an wen ist hier eher zu denken als an Thukydides,
dessen Kenntnis er — wie die des Herodot — bei seinen Lesern als
selbstverständlich voraussetzt (I 23, 10; I 8, 5; III 17, 7) und mit
dem er sachlich in so vielen Punkten übereinstimmt? L. Herbst
hat freilich (Phil. 49 S. 349) die Nachahmung des Thukydides
durch Pausanias mit den Worten zurückgewiesen: „dass Philistos,
Dionysios, Dio Cassius, Arrian, Appian und Lukian dem Thuky-
dides öfters, andere hie und da, Gedanken, Wörter und Wendungen
entlehnt haben^ ist freilich bekannt; dass Pausanias dies aber auch
gethan und nun gar den Thukydides ausgeschrieben und stilistisch
verwertet hat, ist wieder — muss ich sagen — sehr neu und über-
raschend."
Das Bestreben, der Strenge des Denkens durch eine möglichst
große Genauigkeit und Schärfe des Ausdruckes gleichzukommen
und in wenig Worten viel zu sagen, führt den Thukydides zu einer
gedrängten, undeutlichen, oft genug dunklen Ausdrucksweise, deren
Verständnis durch die zuweilen pathetische Färbung des Gesagten
noch erschwert wird. Schon die Alten haben diese Dunkelheit
des Ausdruckes bei Thukydides getadelt: bei Marcellinus heißt es
(vita Thuc. 50), Thukydides sei „^v juiev toTc juepeci caqpric, uttö bfe
Tfjv CTJvraHiv Ivioie bid tö dmieivov ttic ^pjur|V€iac abriXoc eivm bo-
KUiv. ?X€i bfe xapoKTflP« UTiepcejuivov Kai m^Töv, tö b^ xfic cuvOeceujc
TpaxuTT]Toc öv iLiecTÖv xai ejLißpiGfec koi uirepßaTiKÖv, dvioie bfe Kai
dca(p^c . a\ hk ßpaxuiriTec Gaujuacxai koi tüüv XeSeujv oi voec TrXeiovec**
und ferner (ib. 56) „?cti bk (Thukydides) .... ^|ußpi0nc inv (ppctciv,
dca(pf|C Tr|v bidvoiav bid tö uTrepßaToTc xaipeiv, öXitoic 6v6|aaci iroXXd
182 OTTO nSCHBACH.
TTpctYinaTa hr\KtS)V Kai TroiKiXiuTaToc ixkv iv toic Tfjc X^2eu)c cxr))iaci,
KttTö bi. Tf|V bidvoiav rouvavTiov öcxilMctTicToc." Dion. Hal. sagt (irepi
ToO 6ouKubibou xopoKtfipoc) „euapOjuiTiToi tap tiv^c elclv oi iravxa
id GouKubibou cujLißaXeiv buvAjuevoi Kai oub' oijtoi X^Jpic iiryff\ceix}c
TpajLijLiaTiKfjc" ; der Umstand, dass der scharfsinnige Kritiker selbst
den Thukydides zuweilen falsch verstanden hat, rechtfertigt glänzend
dieses Urtheil. Bezeichnend ist auch, dass der Taktiker Aineias
(um 350 vor Chr. Geb.), der sich an einer Stelle streng an Thu-
kydides hält, sich genöthigt sah, die schwierigsten Ausdrticke und
Constructionen des Thukydides durch leichtere, allgemein verständ-
liche zu ersetzen und dass die alten Grammatiker an der Stelle
Thuk. I 126 — 133; die sich durch seltene Klarheit und Einfachheit
auszeichnet, bemerkten: „Xeujv ^T^Xacev evraOBa". Betrachten wir
dem gegenüber den Stil des Pausanias, über den Böckh klagt
(Kleine Schriften IV 209): „lam vero cuius aures Atticis numeris
assueverint, dum Pausaniam viva voce recitat, ne unam quidem
periodum apte cadentem deprehenderit: ita omnia fracta^ concisa;
inversa, perturbata sunt; quae praeponenda ceteris verbis fuisse
arbitreris, ea postposita, quae postponenda, ea oceupata sunt;
denique verborum collocatio prorsus ea est, ut auctor legentes quasi
deludere videatur^ ne recte intellegi possit" und (ib. 211) das
scharfe Urtheil fällt: „quarum nugarum" (ungewöhnliche Wort-
stellung) „ubi Hcgesiam sacerdotem Dionysius dicit^ quis non Pau-
saniam earundem vel pontificem maximum dixerit?", so sehen wir,
dass die Abweichung von der gewöhnlichen Redeweise bei den
beiden Schriftstellern allerdings sehr verschiedenen Gründen ent-
springt. Wir dürfen jedoch nicht vergessen, dass es dem Pausanias
keineswegs um die genaue Nachahmung eines bestimmten Stiles zu
thun war; ihm genügte es vielmehr, wenn er gelegentlich mit einem
seltenen Worte, einer ungewöhnlichen Wendung oder einer seltenen
thukydideischen Construction prunken konnte. Dies thut er so
häufig, dass man darin ohne weiters eine schriftstellerische Manier
erblicken kann. Die übertrieben häufige Verwendung eines thuky-
dideischen Ausdruckes, auch wenn er bei diesem nur selten vor-
kommt, kann daher unter Umständen geradezu als Beweis dafür
gelten, dass er aus Thukydides stammt; denn was konnte dem
Periegeten willkommener sein als die Gelegenheit, seine Schil-
derung recht oft mit einem ungewöhnlichen, von seiner Belesenheit
zeugenden Ausdrucke zu schmücken? U. von Wilamowitz hat in
seinem Aufsatz „Die Thukydideslegende" (Hermes XII [1877], S. 347
Anm. 31) kurz darauf hingewiesen, dass Pausanias außer anderen
DIE BENUTZUNG DES THUK. GESCHICHTS WERKES etc. 183
Schriftstellern anch den Thukydides „ausgeschrieben und stilistisch
verwertet^ habe, und W. Gurlitt (Über Pausanias S. 16) bezeichnet
neben Herodot den Thukydides als Muster des Pausanias (vgL noch
Gurlitt a. a. O. S. 20; 157; 204; 231).*)
1. Verwendung einzelner Ausdrücke, die wir entweder
wegen ihres Vorkommens bei Thukydides allein oder bei ihm in
einer besonderen^ ungewöhnlichen Bedeutung als thukydideisch be-
zeichnen können:
Über Kf)boc und 7Tpöcxu)Ctc haben wir schon gesprochen
(SL 170 und 174).
aÖToßoei := „im ersten Ansturm, auf der Stelle" bezeichnet
Marcellinus als ein schon zu Thukydides' Zeiten veraltetes Wort
(Thuc, vita 52 „xd jn^v f&p ectiv öpxaiÖTepa tujv kot' aöiöv xP<5vov
TÖ aÖToßoet Km tö . . . ."). Thukydides verwendet es mehrmals,
meistens bei der Schilderung von Eroberungen fester Plätze; bei
den Attikem kommt es nicht vor, auch bei späteren nur sehr, gelten
Und noch dazu in anderer Bedeutung:
Thuk. 11 81 „dvöjLiicav au- Paus. I 13, 6 „TTüppoc öt
TOßO€l ÄV T#IV TTÖXlV dXciV." U)C ^TTCKpCtTriceV, ÖXlTOU jLiev fiX9€V
Thuk. III 113 „'AjLiTTpaKiav ^Xeiv auroßoei tfyv ir^iXiv . . ."
jLievTOi olba, 8x1, et ^ßouXrjBricav
• . . dHeXeiv, auroßoei Sv eiXov"
Thuk. VIII 62, 2 ^aÖTo-
ßoei AdjLiipaKOV dieixiciov oucav
4Xdjv"
Thuk. VIII 23^ 2 „Iv0a
TTuvOctverai, Sri f| MuiiXrivTi uttö
tOjv 'AOnvaiujv auxoßoei ddXwKev."
Ferner vgl. Thuk. V 3 ; lU
74; Vin 71.
^KVtKÖv = „allgemein werden, sich verbreiten" findet sich
bei Pausanias sehr oft; vgl. besonders Thuk. I 3, 2:
Thuk. I 3, 2 „. . . . KaXeic- Paus. VII 26, 4 „ou jnfiv
Oqi "EXXiivac, ou jm^vToi ttoXXoO Kai auriKa te ^SeviKiicev Ait€i-
^ Schon Gottfried Hermann hat auf Ähnlichkeiten in der Construction bei
Thnkydides tind Pausanias aufmerksam gemacht (de epigram matis quibusdam
Öraecis in den Opusc. V, S. 168 Anm.)
184
OTTO FISCH BACH.
T€ xpovou ^buvato Ktti äiraciv iK-
viKf]cai^; der Scholiast erklärt
es durch das in diesem Sinne
gewöhnliche dmKpaTf]cai.
pav dvTi TirepTiciac KaXfeTcOai*
Paus. II 29, 3
T>*
• •
^Ktt-
XeiTo OujKfc. im hi toO AiaKoO
Kttl Träciv ^HevfKTicev, öcoi . . ."
Paus. X 1, 1 „2t€CI V ÖCT6-
pov ou TToXXoTc IHeviKTice Kai
äirdcri Y€V^c0ai t^ €(p* fijudiv xa-
XoujLievij OuüKibi (seil. SvojLia).
Ähnlich mit dvo)ia: VIII 5,
7 und X 8, 1 ; mit övojLidZecOai X
32, 9; VIII 23, 3; VIII 22, 6
u. s. w. mit övojLiacOflvm III 20, 6;
VI 22, 10; X 35, 5; mit KXnefj-
vai IV 6, 1 u. s. w.
iK ToO eöO^oc = „gerade heraus" verwendet Thukydides
zweimal an Stelle des gebräuchlicheren &tt^ euOet'ac (was z. B. bei
Plutarch Fab. 3 vorkommt); ebenso braucht es Pausanias:
Thuk. I 34, 2 „ficTe dirdiij Paus. VIII 8, 3 n*eXXr|VUJV
T€ jLif| TiapdTecGai uir' auTifiv, beo- touc vo|ui2o|li€Vouc cocpouc bi* aivi-
TjudTuüv TrdXai Kai ouk ^k tou eü-
G^oc X^T€iv TOUC XÖTOUC.**
Paus. Vn 12, 1 kommt vor
„dTTOCTepeiv ^k toö euO^oc.**
^^VOtC T€ ^K ToO eÖOeOC |Llf| UTioup-
yeiv" und ähnlich
Thuk. III 43, 2 .,Kae^cTTiK€
hk. idyaOa dirö toO €u9^oc Xetö-
|Li€va jLir]b^v dvuTTOTTTOTepa elvai t&v
KttKUiV, UJCT6 beiV ÖjUOiuJC TÖV 76
T& beivörara ] [ßouX6|Lievov TieTcai
dirdiij TrpocdtecOai tö TrXflGoc."
vococ XoijLiÜJbric nennt Thukydides die Pest in Athen; ebenso
heißt sie bei Pausanias:
Thuk. I 23 „fj oux nKicia
ßXdipaca Kai jui^poc ti cpOeipaca
f| Xoijauibnc vöcoc.**
Paus. X 11, 5 „KXcuivaToi
bfe dm^cOricav jafev Kaid tö auTÖ
*A0rivaioic uttö vocou ttjc Xoi-
jmujbouc und noch ähnlicher:
Paus. V 4, 6 „q)0€ipo|Li^-
VT]c t6t€ bf) jLidXiCTa Tflc *€XXdboc
UTTÖ IjucpuXiiüv CTdceuJV Kai uttö
VÖCOU XoijLllübOUC."
Mit vöcoc steht das Wort nur noch bei Plutarch probl. Rom
p. 289 D; mit vöctuiia bei Aristoteles; Polybios und Diodor ver-
binden es mit bidOecic, KaTdcTacic u. s. w.
DIE BENUTZUNG DES THÜK. GESCHICHTSWERKES etc. 185
KaXdic TtapdrrXou KetcOai hat Pausanias ebenfalls, wie
PfuDcltner bemerkt (a. a. 0. S. 2), aus Thukydides entnommen; vgl..'
Thuk. I 36, 3 „Tfic Te yap Paus. VII 18, 6 „Aötouctoc
'iToXtac Ktti CiKeXiac KaXuic Tra- bk f\ toO TrapdnXou vojliiJidv
pdirXou Ketrai." Diese Stelle KCicGai KaXiöcTdcTTdTpac fj..."
ist auch wegen der Stellung des
geneüvus rectus vor dem gene-
tivus regens (vgl. S. 187, unten)
beachtenswert.
droTTOC kommt bei Thukydides und Pausanias in einer
charakteristischen Verbindung vor:
Thuk. II 49, 1 „Ktti Td ^v- Paus. V 5, 9 „Ttf» bk 'Avi-
TTÖc, f\ Te <pdpuT2 Kai f] TXoicca TpiJP tö dTOiTOV eivai ttic öc|Lific
.... TTveOjiia Stottov Kai bucw- dirö rfic y^c TreiOojuiai, bi f\c aveici
b€C ^q){€l." TÖ öbujp."
Paus. X 38, 2 „irorajuioö
Tivöc firoTTOV Tr|v T€ drjaiba Kai
aÖTÖ (pr]av etvai tö öbiwp.''
Sonst kommt das Wort in dieser Bedeutung nur noch bei
Cass. Die 53, 29 „rd libara qpüciv Tivd äxoTrov Ixovxa irdvu outoüc
iTaXaiTTUipiicev** und — stark an Thukydides erinnernd — bei Gregor
Nyss. II p. 579 D ^ei tic fiTOTiov koi bucüjbec ttv^oi" vor.
irXT]ciöxu)poc wird nur von Thukydides und Pausanias mit
Sachen verbunden; sonst (z. B. von Xenophon, Plato, Diodor) nur
mit Personen.
Thuk. IV 79, 1 „ Kai Paus. I 39, 4 „'GXeucTvi be
fijLia ai TrXriciöxujpoi TröXeic au- fibri TrXriciöxuipoc f| KaXoujiie'vri
Tiöv Ol oÖK d(pecTT]Kmai SuveirfiTov MeTopic."
xpüqia."
diroxujXoOcGai, ein sehr seltenes Wort, kommt außer bei
Thukydides und Pausanias nur noch bei Hippokr. p 293, 16 und
Pollux 4, 25 vor:
Thuk. VII 27, 5 „ittttoi Paus. X 1, 3 „dvTauGa
... . Ol jLifev dTrexwXoOvTO ^v Tti dTrexujXoOvTO |Liev oi Innoi
diroKpOTq)." tOüv TTobdiv IcTriTTTÖVTUJV ccpiciv ic
Tdc öbpiac.''
Trapd TToXu (vgl. Pfundtner a. a. 0. S. 2).
Thuk. II 89 „direi ouk dv Paus. I 13, 2 „Tfiv TOppou
TTOTC direxeipTicav ficcnOevTcc TT a p d vkriv, d)C irapd ttoXu t^voito.**
KoXö aöGic vaujLiaxeiv. " Paus. III 18, 5 „dXXwc tc
186 OTTO FISCHBACH.
Ktti irapct TToXiJ T€VOjJ€vr)c inc
VIKTIC.**
Paus. III 1, 4 „Toüc CTttci-
wTac Trapä ttoXutc uirepeßdXeto
buväjuiei Tuvbdpeuiv."
€C TÖ icov KttOicTavai (vgl. Pfundtner a. a. O. S. 2).
Thuk. I 39 „Töv €c icov Paus. IV 8, 8 „e€ÖTro|iiTÖv
Tot T€ epTa öjLioiujc Kai touc Xötouc t€ eOeXeiv ^c tö !cov KaracTfi-
Tipiv bittTUJViCecGm Ka9icTdvTa." cai juiidc|LiaToc toTc ättö Aoiou xai
OibiTTOboc TÖ ^HpaKXeiböiv t^voc."
2. Verwendung thukydideischer Wendungen (Stel-
lung, Satzbau u. s. w.).
Thukydides liebt es, den genetivus rectus vor den genetivus
regens zu stellen; diese Eigenthümlichkeit hat sich Pausanias in
besonders hohem Grade angewöhnt, wie fast jede Seite seines
Werkes - — namentlich im 10. Buche — beweist:
Thukydides: Pausanias:
V 2,2 „Tüüv Topujvaiujv ani- X 10, 8 „Tdpavta toiv ßap-
XovTtt ou TTcXu Tfjc TiöXeujc." ßdpujv elXe jueTicniv Kai eöbaijuio-
vecTdinv Ttöv €711 OoXdcqj iröXeuiv."
II 62, 2 „etuj b^ÄTTOcpaivu) II 10, 1 „xfic doptfic bfe . . .
buo jLiepujv Td»v ec XPflciv qpavepüjv, Tf]v TipoT^pav tüüv fuLiepÄv 'Ovö-
Tflc Kai OaXdccTic, toO ^lepou ujuäc juiaia övojadCoviec ..."
TiavTÖc Kupiujidiouc övTac." III 6, 2 nKXeojußpÖTou be 6
IV 28 „buoiv dTaöoiv toO jufev Trpecßuiepoc tiöv 7raibu)v ..."
eiepou TeüEec9ai."
VII 6, 1 „Tfjv Tuüv 'Aenvaiujv I 14, 5 „tujv m^v dXXu)v i-
ToO Tcixouc TeXeuTrjv." javrmöveucev oubevdc."
V 115, 4 ^.elXov bk Kai oi X 17, 5 „ol 'AenvaToi bia-
Mr|Xioi Tiliv 'AGrivaiujv toO Trepi- cibZicvTec tujv b/jjiiuiv tuiv oTkoi
TcixicjuiaToc TÖ Kaid Tfjv dyopdv." tivöc tö övo|ia."
VII 42, 4 „€i KpaTticei^ tic V 16, 5 „jueT^x^iv .... toö
TuJv Te *6miroXaiv Tfjc dvaßdceuüc." Tupdvvou tiöv d|uapTT]jLidTUJV . . . ."
Ähnliche Beispiele s. bei Thuk. I 10, 2; II 60, 3; IV 105;
bei Paus. II 11, 2; IH 17, 2; X 3, 2; 37, 5; 38, 4; 19, 5; 13, 4;
III 18, .13 und 12, 8 (besonders auffallend: Trapd bfe tö *6XXt^viov
"^Apcivöric kpöv AcuKiTTiTOv Te ButaTpöc Kai TuvaiKoiv tüüv TToXubsuKouc
Kai KdcTopoc dbeXcpnc) u. s. w. u. s. w.
DIE BENUTZUNG DES THUK. QESCHICHT8 WERKES etc.
187
In Verbindung mit Präpositionen ist diese Stellung bei Thu-
dides ziemlich selten^ doch von Pausanias häufig verwendet; z, B.:
Thukydides:
VI 33, 1 „ämcTa jafev Tcujc
. . böfuj ujLiTv 716 pi ToO ^nfirXou
: ctXneeiac X^Teiy.'*
VI 34, 4 „ÖTrav tö öirdpxov
jTiKÖv iLierd buoiv jurivoTv ipp-
c ÄTrovificai 'AGrivaioic . . . ."
IV 68 „dcp' dauToO ^vibjuiTic.*'
Pausanias:
III 2, 4 „^viHaio b^ KOI
"Ojaripoc, IjLioi bOKciv, ncpi toö
Mivuj T^c vojLioGeciac . . . ."
X 8, 8 »jueid ToO AutoXu-
Kou TU)v iraibiüv ^Gf'ipeue . . . ."
VI 21, l „. . . . (paciv . . . .
dirö ToO XajLiüvou xfjc ööciac tx}
Ari|LiT]Tpi oiKobojuiri9flvai TÖ Upov."
VI 24, 4 „otKobojLiricacöai
Tf|v cToav dnö Tuüv Xacpüptuv tfic
beKdTTic." Ebenso IV 2, 2; X
38, 1; VI 23, 8 u. s. w. u. s. w.
II 29 ^€\köc bfe Kai TÖ Kfiboc VI 20, 17 „Tip Olvojaduj bid
ivbiova Suvaipacöai . . . in ibcpe- toO MupTiXou ttic t^xvtic ^Täpdx-
. . . . jLiSXXov, fj bid TToXXüJV Gricav ai ittttoi."
Epoiv de 'Obpüeac 6boö." (Vgl.
) Bemerkungen über Kfjboc und
> sachliche Benutzung auf
170 f..)
Bei Pausanias ist diese Stellung auch bei vielen anderen
äpositionen recht häufig: nach uttö (X 7, 3 „uttö tüüv ö(p0aX]LHJüv
: cu|Li(popäc** ; V 1, 9 „uttö tuüv ßocKrijuidTUJV tt^c KÖirpou"; VIII
, 10 „auTÖv UTTÖ ct>r|Y^u)c tuiv Traibwv boXoqpovriGdvTa"), irpö (Vlll
, 2 ^Tipö ToO ct>r]Y€UJc Tfjc ßaciXeiac"; IX 19, 5 ^Trpö toö dTdXjua-
: tOüv TTobujv"); dvTi (X 24, 4 „dvTi bk auTÜJV ttic TpiTTic); diti
: 1, 4 „diTi toö IceMoö Tflc dpxnc"); Trapd (III 12, 3 „irapd toö
Aubibpou TTIC Y^vaiKÖc") u. s. w.
Thuk. 136, 3 „Tfjc Te xdp Etwas verschieden davon
xXiac Ktti CiKcXiac KaXoic Trapd- ist: Paus. I 8, 6 „toö OedTpou
DU KciTai" (seil, fj K^pKupa) vgl.
dieser Stelle S. 185 „KaXuJC
pduXou KeicGai.**
be 8 KaXoöciv 'QibeTov, dvbpidvTCc
Tipö TTIC ecöbou ßaciXeuüv eiciv
AlTUTrriuüv."
Diese Nachstellung des Gen. reg. findet sich auch — zw^r
ten ^ — bei einem Genetivus absolutus, wie z. B. :
Thuk. IV 38 ^Tdiv irpÖTe- Paus. V 2, 1 „toO ''Akto-
V dpXÖVTUJV TOÖ jLldv TipiüTOU pOC TÜüY TTaibUüV dKjLiaZÖVTWV.''
)vt]k6toc."
188
OTTO FISCHBACH.
Thuk. VIII 26 „Tiüv re t&P Paus. V 27, 11 „toO 'Hpaiou
CiKeXnjüTUJV 'CpjuoKpdTouc Toö Cu- Tfjc dpocpfjc KttT djue dvacKCuaZo-
pttKOciou jLidXicTa dvdTOVToc . . . ," ixivr]c.^
Lukian, Nigrin 1 citiert die Stelle Thuk. II 40 ^djuaöia juev
8pdcoc, XoTicjuöc bi Ökvov cp^pei" aus dem Gedächtnisse, indem er
schreibt: „ine\ bk juövriv coi bTjXiücai Tf|V ^jLif|V Tvuijunv dGdXui^ ottuic
T€ VÖV iXiJJ Kttl ÖTl |Llf| Trap^PfUJC €lXT]JLl|Liai TTpÖC TÜÜV c&v Xötuiv, dlTO-
(peÜTOijLi' Sv elKÖTUic Kai tö toO QouKubibou XefOVTOc, 8ti r\ djnaOia
jLifev öpaceTc, ÖKvripouc bk tö XcXoticjli^vov dTrepTdCetai.** Die hier
statt des Substantiv angewendete Substantivierung des neutrum
adieetivi oder participii ist für den Stil des Thukydides bezeich-
nend (vgl. z, B. Duwe, Quatenus Procopius Thucydidem imitatas
sit, S. 33 im Progr. v. Jever 1885), obwohl auch sonst nicht un-
gebräuchlich* Da jedoch Pausanias nicht nur diese £igenthümlich-
keit zeigt, sondern sie auch in einer häufig an Thukydides er-
innernden Weise verwendet, so sind wir auch hier wohl berechtigt,
von einer Nachahmung des großen Historikers zu sprechen. Bei-
spiele:
Thuk. V 7, 4 „TÖ XiMVU)-
bec ToO CTpujuövoc."
Thuk. VII 71, 3 „biet TÖ
dKpiTWC £uv€X^c Tflc djUlXXTlC.'*
Thuk. IV 9 „Td TCTeixic-
jLi^va jLidXicTa xai exupd toö
XU)piou."
Thuk. V J09 „TÖ b' dxu-
pöv Y€ TOIC HuVttTUiVlOUJLieVOlC ou
TÖ eövouv . . . (paiv€Tai/*
Thuk. IV 10 „TOÖ xiJupio^
TÖ buce'jLißaTov."
Thuk. V 10, 6 „KttTd tö
KapTepiÄTttTov ToO x^pio^«"
Thuk. II 61 „bouXoi ydp
qppdvTijLia TÖ a i qp V i b 1 V Ktti dirpoc-
bÖKllTOV Kttl T Ö TrX€lCTl|J TTttpaXÖTUJ
EujLißaivov."
Paus. X 20, 8 „TÖ XijLivui-
beC TOO TTOTajLlOÖ.''
Paus. VIII 22, 9 „ÖTrav toö
Trebiou tö XijuvdJov."
Paus. X 21, 2 „bid tAv
^eujLidTiJüv tö cuvex^c.**
Paus. III 10, 6 „tö cuv€-
X^c TIÖV b^vbpujv."
Paus. Vm 50, 9 „Td jud-
XicTtt icxwpd TÜJV xwpiiüv."
Paus. X 17, 9 „TÖ dxu-
pöv fjpKece TiLv öpuiv."*
Paus. IV 24, 7 „toö T€
XU)piou TÖ ^x^pöv."
Paus. X 32, 6 „KttTd Td
CTCVlüTttTa TUJV dTpaTTiöv."
Paus. II 8, 4 „Tijj alcpvi-
bii}) TTic ^7rieec€U)c.**
Paus. X 1, 11 „TÖ ^v v}
VUKTl CUjLlßaiVOV.**
DIE BENUTZUNG DES THUK. GE8CHICHTS WERKES etc.
189
Thuk. I 102 „Tüjv 'Aen-
UV TÖ ToXjLiTipöv** (die Stelle
von Pausanias auch sachlich
utzt worden; s. S. 174 f.).
Thuk. I 21 „HuveGecav ^ttI
iTp ocaifuiTÖTepov xq dKpo-
i, f\ dXriöecTepov" (Schol. dazu
^Orcpov, 8 TipocdTei").
Dass sich auch bezüglich des
ukydides und Pausanias finden
igen Beispiele, wie folgende:
Thuk. I 24 /GTiibaMVÖc
n TTÖXic iv behq. kTiXeovri töv
viov koXttov."
Thuk. n 97 „dTev€To bk
dpxn f| 'ObpucÄv |Li^T€Öoc im
V OdXaccav KaOrJKOuca dirö
ßbt^puüv TTÖXeiüc de . . .**
Thuk. IV 76 „fcTi bi n
cxipuüveia fcxaxov rfic BoiiüTiac
)dc xq OavÖTibi xqc OiuKiboc ..."
Thuk. I 11 „fj Kai judX-
)V Ol Tp&ec aÖTiüv biecTrapjuevuJv
i biKa iiT] dvTcTxov ßiqi."
Ähnlich Thuk. IV 1 „5
ri iLidXXov direTiGevTO."
Thuk, I 24, 1 „TauTqv (i. e.
•TribajLivov) ÄTTijjKicav juev Kep-
jpmoi • oIkicttjc b' ^T^vero
dXioc 'GpatoKXeibou, KopivGioc
Paus. X 19, 7 „Ktti €lx€v
dTTiKXTjciv Kepauvöc biet tö äfav
TOXjLlTlpÖV.**
Paus. I 19, 6 ^TÖ bk äkoü-
caci |Lifcv oux 6|Lioiu)c ^TraYuifdv.**
Paus. I 21, 1 „TTOlTlJLldTlJüV
Ktti XdTU)v TÖ dTraYU)TÖv.**
Paus. I 34, 4 „TaOra ra fmi
TÖ de TOUC TTOXXOÜC dTTttTWTÖV
dKpaTiÖc eixe.*)
Satzbaues Ähnlichkeiten zwischen
lassen (vgl. Gurlitt a, a. O. S. 16)
Paus. IV 34, 4 ^Kopiuvn
bi dcTi TTÖXic ev beh^ toO TTa-
inicou."
Paus. V 13, 8 „fcTi bk 6
TOO AlÖC TOÖ 'OXUJUTTIOU ßlüJLlÖC
Tcov jikv jLidXiCTa toO TTeXomou t€
Kai ToO lepoO thc "Hpac dTre-
Xujv . • ."
Paus. IX 1, 8 ^dydveTO
bk f\ dXiJücic TTXaTaiac f| beuTdpa
|LidxT]c iuev Tp{Ti|j Tqc dv AeÜKTpoic
fT€l TrpÖT€p0V ..."
P a u s. IV 34, 8 „Keixai bk tö
iTÖXicjua al KoXiüvibec dm ovpriXoO."
Paus. IV 11, 4 ^fj Kai
juäXXov Tri T€ fiXXq TrpoGujiiiqi Kai
Taic djUTieipiaic dm iioXu dvTCi
Xov."
Paus. X 10, 6 „TdpavTa
bediriijKicavjLiiv AaKebaijuövioi •
oiKicTTjc bk dTdv€To CirapTid-
TT]c OdXavGoc."
•) Nach Pfundtner (a. a. O. S. 61) stammt das Wort ^iratuiTÖv aus flerodot
il 63 „xd ^iratuiTÖTaxa . . ."
190
OTTO FISOHBAOH.
t^voc, Tiöv dcp' -HpaKX^ouc, Kaid
bi\ TÖv TraXaiöv vöjliov Jk ttic jut]-
TpoTrdXeiüc KaTaKXtiGeic."
Tbük. VI, 15 ^Tijöv bfe 'Aen-
voiujy Tiapidviec oi ixty TiXeTcroi
CTpaieüeiy Trapqvouv Kai . . ., o\
hi Tivec Kai dvT^Xetov . ^vfife bk
TTpOeUjLlÖTaTa TfjV CTpaT€{av
'AXKißidbric 6 KXeiviou, ßouXö-
juevoc TiöTfe NiKiqi dvavnoOcGai
. . . Kai jLidXicra cTpatriYficai T€
d7ri8u|iiiüv Kai dXTriluiv . . ."
Thuk. IV 21 ^MdXicra
bk auTouc evfife KX^u)v 6 KXeai-
vi^TÖü, dvfjp briiLiaYUitöc Kar
eKcTvov TÖV xpövov fl)V Kai toi
TiXrieei TriGavülTaToc."
Vgl. dazu auch Thuk. IV 24
^TTÖXejLiov eTTOioövTo dK TTIC Meccrj-
VT]c .Kai jLidXicTa dvfiTov ol
Aokpoi Tiliv Ptiyividv KaTd fxöpav,"
I 67 j,oux f^KiCTa JL16T* aÖTOüV
evflTOV TÖV TTÖXejLlOV" II 21 ^ivf\-
Tov Tf|v ßobov iLidXicTa" VIII
78 „oÖKOuv ^q[)acav XPflvai judXXeiv
fTi, dXXd vaujLiaxeTv . Kai judXicTa
ol CupaKÖcioi dvfiTOV."
Ähnlich Paus. X 17, 2
„TipiöToi ^fe biaßnvai XcTOVTGi
vauclv de TfjV vncov Aißuec * f|T€-
jLiujv bk Toic Aißuciv fjv Cdpboc
6 MaKrjpiboc, 'HpaKX^ouc bk diro-
vo)Liac8dvToc ..."
Paus« X 19, 6 „direl bk Kai
beuTcpov dmcpdpeiv dbÖKCi öirXa
dm Tf|V dXXujv (dvfiTOV bk jud-
XicTa ol 6jLioO KajLißaiJXij dKCTpa-
T€ÜcavT€c aTE XijGTenöv T€ Hbn
T6T€U|Lidvoi Kai dpiraTHC kuI
K€pbu»v de fpwTa ^KQVTec) iToXuc
jLifev bf| TieZöc, ovK dXdxiCTOi bfe
i^9poic6T]cav Kai de tö ittttiköv."
Fassen wir zum Schlüsse das Gesagte kurz zusammen, so
ergibt sich : Pausanias erwähnt den Thukydides in einer Weise,
die eine direete Benutzung wahrscheinlich macht ; er zeigt Interesse
an Thukydides selbst und an Gegenständen, die dieser erwähnt;
er übergeht an drei Stellen wichtige Dinge, die sich bei Thuky-
dides finden, mit der ausdrücklichen Begründung, dass „andere"
darüber hinlänglich geschrieben haben und fügt an zwei von diesen
Stellen Notizen hinzu, die in der ausführlichen Darstellung des
DIE BENUTZUNG DES THUK. GESCHI0HT8WERKE8 etc. 191
Thukydides fehlen (einmal mit der ausdrücklichen Bemerkung
Tocövbe fx^ rrXdov fp&\^fa\)] er hat Angaben des Thukydides
falsch verstanden; er stimmt an vielen Stellen mit diesem sachlich
überein; er verwendet Worte, Ausdrücke und Wendungen, die für
Thukydides charakteristisch sind, mit Vorliebe und ahmt sogar
seinen Stil nach. Ein zwingender Beweis war natürlich nur in
einigen^ unserer Untersuchung besonders günstigen Fällen möglich,
die Mehrzahl der Stellen, die Ähnlichkeiten aufweisen, konnte nur
zu dem als sicher erkannten hinzutretend, die Annahme director
Benutzung befestigen. Dies gilt namentlich von den sachlichen Be-
rührungen, während stilistische Anklänge die Annahme einer ver-
mittelnden Quelle ausschließen und daher das eigentliche Beweis-
material bilden. Am meisten beweisen natürlich solche Stellen, die
sowohl sachliche als stilistische Ähnlichkeiten zeigen und aucK
solche haben wir bei Pausanias gefunden.
Graz. Dr. OTTO FISCHBACH.
Zu Nemesius.
Am Schlüsse meiner Abhandlung „Die handschriftliche Über-
lieferung von Nemesius Trepi qpuceiuc dv8pu)Trou" im XL Bande S. 262
bis 267 der Wiener Studien (1889) gab ich eine Auswahl von
Textherstellungen^*) denen sich folgende anreihen mögen.
S. 40, 9 (Matth.) oötu) Kai dm rf^c fiXXnc xai' elboc kt{c€ijüc
TreTioiriKe cuvdirTUJV dXXrjXoic t^ Kai' dXiTov oIk€IÖttiti Kai TiapaXXaTq
Tfjc (puc€U)C . . . Statt dXXr|Xoic, einer stillschweigenden Verbesserung
des EllebodiuSy wie es scheint, die der Oxforder Herausgeber und
Matthäi aufgenommen haben, liest man in den griechischen Hss.
dXXriXa^ in den lateinischen Übersetzungen adinvicem (Alfanus =
Alf,), inter ipsa invicem (Va,), ea ad sc invicem (Bg.). Da der
Accusativ unhaltbar ist und auch durch die Änderung in den Dativ
nicht viel gewonnen wird, vermuthete Matth. in den *Variae lectiones
et animadversiones* unter dem Texte seiner Ausgabe dXXrjXa dXXrj-
Xoic oder dXXa dXXoic. Wir halten die letztere Vermuthung für glück-
licher, doch stellen wir die Worte um. Denken wir uns die Endung
oic abgekürzt geschrieben, so ist es einleuchtend, wia leicht dXXo^c
dXXa zu dXXriXa verschmelzen konnte. Zum Sprachgebrauch vgl.
') Bei dieser Gelegenheit möchte ich bemerken, was ich schon in meiner
Ausgabe des Burgundio (Gregorll Nysseni [Nemesii Emeseni] ircpl 90c€Uic dv9p({)-
irou liber a Burgundione in Latinum translatus, progr. gymn. c.-r. Meidlingensis,
Yindobonae 1891) I S. 14, Anm. 2 angedeutet habe» dass ich jetzt Nem. 36, 2
(Matth.) mit dem Pariser Bruchstück (so soll es überall heißen, nicht Auszug) S
^öoHev. ^K ToO bk vocpdv X^Y^cGai ti?|v x|iuxi?|v d)üi9ißoX{av ?xovtoc lese. Zu der
in den Wr. St. XI 2G3 angeführten Vermuthung wurde ich durch die Lesart t>» die
man auch bei Cono antrifft (habet für habente) verleitet. Die unterdessen von mir
vorgenommene Vergleicbung des Laurentiauus^ plut. 86, cod. 6» saec. XII (F) und
des Burgandiocodex Bruxellensis II 960» saec. XIII (Sd) bestätigt die Sichtigkeit
der Lesart von S. Hinsichtlich der Hss.-Bezeichnung verweise ich auf die genannte
Abhandlung Wr. St. X 93—135, XI 143—162 u. 248— 267» bes. 8. 261 f.
KARL IM. BURKHARD. ZU NEME8IUS. 198
43, 13 Kai oÖTUJ Tiäci Tiavta juoucikiüc cuvrjpjLioce, 63, 1 äXXa juiv t^P
SXXaic dpjLiöZiei xp^i^^c*
41, 2 f| jLittTvfiTic Xi9oc eHeXiiXuG^vai boKcT Tf|V tujv fiXXiuv XiGu)v
(puciv T€ Ktti buvainiv . . . Tdj jLierabibdvai xoic dxö|ii^voic Trctci ttjc bu-
vdjLieuüc dauxfic.
F}/, also die beste Überlieferung, hat aurf^c, alle anderen Hss.
und die Ausgaben bieten daurfic. Das directe Reflexiv im posses-
siven Oenetiv ist gewiss am Platze, doch befremdet die prädieative
Stellung. Diese ist unter 18 Fällen nur dreimal allgemein überliefert
und von den Herausgebern aufgenommen, nämlich 199, 10 toic
TT^paciv ^auToO, 178, 7 toic Tr^paciv ^auxiiiv und 366, 5 rfjc djuaGiac
€auTuiv — hier für f||üiuiv auxujv, vgl. A. DyroflF, Geschichte des Pro-
nomen reflexivum (Beiträge zur histor. Syntax der griech. Sprache,
herausgeg. von M. Schanz, B. III 3 u. 4, Würzburg 1892 u. 1893)
II. Die attische Prosa und Schlussergebnisse S. 184 f. [612 f.] —
\vährend die regelmäßige attributive Stellung sich zehnmal findet:
138, 2 rfic ^auToO Gcöttitoc, 139, 2 xfjv ^auroö fXujTxav, 151, 13
Kard xfjv dauxoO cpüciv, 252, 5 Kaxd xf|V aKpav ^auxoö TrpojLiijGeiav,
119, 10 TÖ dauxfic fpTOV, 133, 5 Kaxd xfjv ^oüxfjc Jiuriv, 140, 1 Kaxd
Tf|v ^auxfic cpuciv, 140, 5 elc xfjv feuxfic dv^pyeiav, 229, 13 jfji dauxfjc
q)UC€i, 326, 12 Kaxd xfjV ^auxf^c qpuciv. An den übrigen fünf Stellen
schwankt die Überlieferung, indem dort für das prädicativ gestellte
dauxoO, bezw. iavTf\c auch aüxoC, bezw. auxfic zu lesen ist. So bietet
an unserer Stelle, wie erwähnt, xf^c buvd|Li€wc aöxfic Fy, 46, 18 oö
cuvecpcpev auxijj . . . yviövai xfjv cpuciv aöxoO DC'c, 134, 10 f| bk
^luxn . . . &h\ b\ öXou x^p€i Kai xoO cpwxöc auxflc D und N, 257, 5
xö fiirap dKpoic xoTc XoßoTc auxoO AD*, 266, 6 dnocpaTuiv aöxoO x?|v
TXwxxav (aöxoO nur hier vorangestellt) F.
Die Erwägunge dass diese Abweichungen sich auf die beste
Überlieferung (vgl. 41, 2; 46, 18; 257, 5) oder einzelne der besten
Hss. (134, 10; 266^ 6) stützen, und der Umstand, dass außerdem
der possessive Genetiv auxoO noch sechsmal (darunter viermal in Ent-
lehnungen aus dem A. u. N. Testament) in derselben prädicativeu
Stellung und dir. refl. Bedeutung allgemein überliefert ist — man
vgl. 58, 4 biKaioc okxeipei ipuxdc kxtivujv aöxoO (= LXX, Prov.
XII 10), 108, 5 und 109, 6 xax^Tiaucev 6 0eöc dirö Trdvxujv xujv
Jpfuiv aöxoO (vgl. Heb. IV 4 Kai Kax^iraucev 6 Geöc ^v xrj fiin^pci
ifjl dßböinij diTÖ 7rdvxu)v xi&v fpfujv aöxoO, ähnlich Gen. II 2 u. 3),
300, 5 6 fivöpuiTTOC . . 6 xuttujv aöxf|v b\ä xfjc aipeceujc auxoO,
320, 9 6 djLißX^ipac T^vaiKl (TuvaiKa F) . . . Ijnoixcucev (auxf|v fehlt in
yF) dv xfl Kapbiqi auxoO (vgl. Matth, V 28 rräc 6 ßX^rriüv TVJvaiKa
Wian. Sind. XY. 1898. \%
194 KARL IM. BURKHARD.
. . . d]Lioix€uc€V aötfjv dv rrj Kapbiqi auioO), ebend. 10 6 'lübß üirfep twv
Kara bidvoiav tOjv t€kvu)v aÖToö 7TXrijLiM€XT]|LidTUJV fGue Ttp 0€tp') —
machen es mehr als wahrscheinlich, dass wir an den oben genannten
fünf Steilen ebenfalls auxfic, bezw. auToO zu lesen haben.*) Da-
gegen scheint mir die naheliegende Änderung des Spiritus^ durch
welche überall die übliche reflexive Form hergestellt werden könnte,
bedenklich, da sie der Schreibweise des Nemesius widerspricht,
der, wenn wir den Hss. wenigstens folgen, die „contrahierten
Formen** (so nach Kühner-Blass I § 168) nicht kennt.*)
Unser Schriftsteller ist oflfenbar dem im N. T. herrschenden
Sprachgebrauche gefolgt. Vgl. außer den oben a. StSt. noch Matth.
I 21, II 11, Marc. I 5, II 6, Luc. I 7, loh. II 11, Apoc. XIX 2,
besonders aber lud. 6 Touc jnf) mcTeücavTac dirdiXecev difT^Xouc le
Toüc }xr\ THpricavTec ifjv dauiiöv öpxnv, 13 ^TracppiJovra xäc ^auTwv
aicxuvac, 18 Kard idc dauTUJV dTTiGujLiiac TropeuöjLievoi gegenüber
14 *lbou, fjXGev Kupioc iv dfialc juupidciv adxoO, 16 Kard xdc eiri-
GujLiiac auTi&v TropeuöjLievoi (nach Tischendorf-Gebhard, Leipzig
1891). Die letzteren Stellen, aus denen hervorgeht, dass im N. T.
der possessive Genetiv dauToO immer attributiv, dagegen der viel
l)äufigere des reflexiv gebrauchten auToO *) immer prädicativ gestellt
ist, und der sonstige Sprachgebrauch des Nemesius (s. oben) em-
pfehlen auch in 199, 10; 178, 7; 366, 5 die possessiven Genetive um-
zustellen, oder, was näher liegt, aÖToO, bezw. auTi&v zu schreiben.
Gewissermaßen ein Gegenstück zu der überlieferten prädica-
tiven Stellung des possessiven Genetivs des Reflexivpronomens und
') Die Stelle 133, 6 ö i\\ioc xfl iTapouc(<]i aÖToO töv d^pa elc 9ÄC juLCxa-
ßdXXei ist insofern unsicher, hIs aÖToO in AFy fehlt und daher wohl zn streichen
ist, obgleich Burgundio ,praesentia sui' und Alfanus ,sua praesentia* haben.
^) Den possessiven Gen. aCiToO im reflexiven Sinne haben bekanntlich aaßer
Homer, den homer. Hymnen (I 342, H 61, hymn. VII 80, vgl. k 27) und Hesiod. (Th.
470 — hier hat wohl irrthümlich Flach in der ed. min, aÖTf)c — 764) nicht selten
auch die Lyriker, Pindar ausgenommen (vgl. Dyro£f I. Von Homer bis zur attischen
Prosa S. 87 ff. [277 ff.]), freilich, wie es scheint, nur in attribut. Stellang; so auch
Aristides (vgl. W. Schmid, Der Atticismus II S. 48, Stuttgart 1889). Hingegen lehnt
Dyroff II S. 163 f. [691 f.] diesen Gebrauch ausnahmslos, die prädicative Stellung
der possessiven zusammengerückten FF. (^auToO, aÖToO u. s. w.) in der Regel fOr
die attische Prosa ab und ändert die bei den einzelnen Schriftstellern hier und
da überlieferten widerstreitenden Stellen.
*) Nur 49, 3 schwankt die beste Überlieferung zwischen aÖTÖ and ^aUTÖ,
72, 2 hat nur D aÖT/)v und an wenigen Stellen, wie 93, 4; 173, 2 eine jüngere
Hs. ganz vereinzelt die zusammengezogene Form.
•) Dafür findet sich, wie sihon Arndt, De pron. refl. I 23 ff. richtig beob-
achtet hat, im N. T. nie aOroö.
zu NEMESIU8. 195
des reflexiv gebrauchten aÖTOö, auific bildet die attributive der-
selben nichtreflexiven Formen, welche an drei Stellen allgemein
zu lesen sind. Während nämlich das nichtreflexive auTOÖ 17mal
prädicativ gestellt ist, findet es sich einmal in attributiver Stellung:
272, 9 Tnc T«P ctÖToö (auTiöv D, Trap' aÖToö — Trap* oflfenbar durch
das vorausgehende fäp hervorgerufen — F) jnoxOripiac dcTiv i\ äyvoia.
Diese Stellung ließe sich hier durch die Auffassung von auToö =
ipsius (suae enim malitiae est haec ignorantia Bg., vgl. Rehdantz zu
Lyk. § 38, Krüger § 47, 9, 12 und Dyroflf a. a. O. II S. 63 [391])
erklären. Ferner steht aöxfjc 14mal prädicativ (darunter dreimal vor
dem Artikel 36, 5; 194, 1; 296, 9), zweimal attributiv: 170, 10 irpöc
TÖ |LiTib€jLiiav auTfJc öuvajLiiv UTTÖ ToO ciüjaaToc ejLiTTobiZiecGai (ut nulla
virtus animae impediretur a corpore Alf., nulla animae vis auch
Ellebodius, obwohl im griechischen Texte aöxfic steht) und 241, 2
Tf|V Äpicrepdv auifjc KOiXiav. Endlich begegnet uns auTUJV nur in
prädicativer Stellung und zwar 19mal, darunter zweimal vor dem
Artikel 197, 15; 198, 3.
Es stehen also 50 prädicativen nur drei attributive Stellungen
gegenüber*) — ein Umstand, der, zusammengehalten mit der er-
wähnten Erscheinung, dass selbst die reflexiv gebrauchten FF. auTOÖ
und auTTic bei Nemesius nur prädicative Stellung haben, trotz der
Beobachtung Schmids (Atticimus II S. 48), nach welcher diese FF.
seit Polybius nicht selten attributiv gestellt vorkommen, die Ver-
muthung nahe legt, dass unser Philosoph ebenso 241, 2 (272, 9), und
wenn wir 170, 10 nicht lieber v|iuxfic für aurfic lesen wollen, auch
hier diese Stellung gewählt hat und dass daher ein Fehler im
Archetyp vorliegt.
43, 11 liest man in y (Bg.) TidXiv re (Et rursus), in FS irdXiv
hi. Jene Lesart bieten die Ausgaben, für diese spricht der Sprach-
gebrauch. Wo nämlich Nemesius einen Hauptsatz mit TrdXiv an-
knüpft, setzt er dieses entweder allein, wie 153, 6; 164, 2; 363, 6
oder in Verbindung mit den Conjunctionen bl (42, 4, 12; 68, 3;
123, 14 n. s. w.), Kai (225, 16; 264, 13; 270, 6; 292, 5), f&p (162, 3;
356, 6), oöv (255, 10) und eiia (41, 3), niemals aber mit T€. Es ist
nlso wohl auch an unserer Stelle bi zu schreiben und vor TidXiv
ein Punkt zu setzen.
Ebend. 14 Kai oötuj ttSci Trdvta juoucikijüc cuvrjpMOce Kai cuvd-
«) Die partitiven Genetive wie 141, 6; 221, 10; 264, 9; 307, 6; 338, 16 und
die objectiven wie 263, 12 wurden natürlich nicht mitgezählt; 290, 7 fehlt aÖTtXfV
iu yFBg. und ist daher wohl zu streichen.
Vi*
196 KARL IM. BURKHARD.
br\ce Ktti €ic ?v cuvrifaTe rd re voriTd Km xd öpard bid }xicr\c Tflc
TUIV dv9pU)7TU)V T€V€C6UiC.
Fttr ja^crjc, die Lesart des Archetyps, schreibt Matth. mit a
jLi^coUy das er gegen die übereinstimmende Überlieferung auch
153, 9 Ktti oÖTUj xd dvaviia cuvfiipev dXXt^Xoic bid ju^cuiv xiviDv toiv
cuvbeövTuiV Kai ^aurd Kai xd cuvboujaeva, 187, 8 f) b^ dcpfi ditajuqpo-
xepiZei • Kai ydp irXricidZouca xotc cuijuaci Kai bid jn^cr^c fc6' 8xe
pdßbou lesen möchte und 50, 6 Kopuboi . . . [xf)v] ff^v cixoOvxai, fiv-
öpuiTTOc hk bid jLi^cujv xojv CTTcpjLidxiJüV Kai xu»v dKpobpuiüV Ktti xaiv
capKUJV wirklich in den Text gesetzt hat. An den übrigen Stellen,
wo er iLi^cou aufgenommen hat, wird diese Lesart wenigstens durch
die Hss.-Classe y vertreten, so 49, 3 bid juecou xiviöv TTpocq)€p6|Lie6a;
ebenda 8 bid jndcou Obv dc9{o|Liev f\ Trivojuev, 50, 2 bid ji^cou hi xiöv
aXXu)V Trdvxu)V, iLv TipocqpepöjLieGa (hier außerdem durch Bg. per
medium autem aliorum, quae nobis offeriintur) und ebenda 3 bid
jLxecou bi xivujv.
Es ist klar, dass Matth. nur durch Yerkennung des Gebrauches
von jLX^coc in der Bedeutung „vermittelnd" von der besten hand-
schriftlichen Überlieferung abgewichen ist. Er bemerkt nämlich
zu unserer Stelle: *Hoc (d. h. juecou) perplacet, i. e. interveniente
seu mediante, ut dicunt. Aliud est bid ja^cou xivöc, quod opponitur
xuj djLidcuJC, aliud est bid jn^ciic v. c. öboC, pct; mediam viam.* Jenen
Gebrauch finden wir übrigens schon bei Thukydides IV 83, 8 dxoT-
jLxoc u)V Bpacibqi ju^ciw biKacx^ dmxp^Treiv, und besonders bei Galen,
Scripta minora, vol. II rec. Iw. Mueller, Lips., Teub, 1891, S. 54,
Z. 20 (K. IV, 795) jLv xivd juev fivxiKpuc eic xfjv Kpctciv dvdfexai,
xivd bk bid jLi^c u) V xiöv cpuciOTVWjLioviKiüV CTijLi€iu)V (vgl. S. 55, 8 f via
be xi&v q)ucioTVUj|iioviKOuv dvxiKpüc xe Kai bi' oubevöc jli^cou xf|v KpSciv
evbeiKvuxai) 66, 15 (807) xaOxa b' auxd jur] bid jli^cujv xiöv Kpdceujv
epYdZecGai [xe] Kaxd xf|v ipuxr)v dyaGd xe Kai cpaöXa, 71, 12 (812)
Kai jLxrjv, emep oöxuüc fx^i xaOxa, bid ju^cric xf^c Kpdceujc al eipr)|Li^vai
xfic v|;uxnc dv^p feiai qpaivovxai ßXaTrrdjuevai ttivövxujv f||Lii&v xöv otvov.'')
Wir haben also überall die Lesarten von /3, bezw. von ßy wieder-
herzustellen, welche auch in der Antwerpenor (Ellebodius) und Ox-
forder Ausgabe zu finden sind.
48, 13 £ripujv bk övxuüv Kai ufptüv Kai Trveujuaxoc xuJv Kevou-
)Lievu)V dvdTKn Kai Enpdc Kai uTpctc xpoqpfic beicGai xö Ziuov Kai irveii-
ILiaxoc.
') Die Stellen aus Galen yermisst man in den Wörterbüchern*
zu NEMESIUS. 197
Man erwartet statt des ersten TTveujuaToc, den Adjeetiven Hripiöv
und UYpÄV entsprechend, ebenfalls ein Adjeetiv. Ich vermuthe daher
7TV€U|LiaT(iK)iüV, was Nemesius noch 181, 6 f. Tf|V ju^v ouciav ixex
Trv€U|LiaTiKriv und 241, 2 ?xouca . . . KOiXiav xfjv TrveujuaTiKfiv KaXou-
M^VT]V gebraucht. Die Änderung ist ganz leicht, wenn wir von den
Lesarten der besten Hss. (tTVeujudraiV y, TTveujuacTiöv F, vgl. spirit!-
bus 6g.) ausgehen.
57, 8 Ztittit^ov oöv cpuciv XoTiKf|V juev, evbeä hk tiöv Trpoeipri-
lueviüv. TIC oöv ^Tcpa ToiauTT] qpavein TrapaXiirövTu^v fjjLTUJV töv äv-
OpüiTTOv;
Einerseits vermissen wir beim Optativ &v, welches der Sprach-
gebrauch fordert, anderseits ist ouv im zweiten Sätze anstößig.
Die Schwierigkeit wird beseitigt, wenn man flir diese Conjunction
ö* Sv schreibt. Man vergleiche 106, 12 ou Ti Sv y^voito dXofuiTepov,
336, 12 TTÖc av fi xivi nc eöHaiio, 347, 18 tic Sv eXr\ TrpovoriTrjc,
351, 2 TTiiic äv Tic cpairi, 358, 18 ttujc äv eXr\, besonders aber 355, 5
TTÄic b' Sv Ktti Xd9oi TÖV Geöv und 301, 6 ti b' Sv eiiroiev; dagegen
ist 64, 8 Tic b* Sv ^EemeTv buvaiTo kritisch unsicher, da y Cc bu-
vaxai (vgl. potest — ohne utique = civ — Bg.) haben, eine Lesart,
die nach Tilgung des äv aufzunehmen man sich leicht versucht
fühlen könnte. Die entgegengesetzte Verwechslung von oöv mit b€
findet sich 44, 11; 217, 11 in P; äv fehlt beim Optativ 127, 9 in
D*M, 335, 13 in w.
In ähnlicher Weise wird 63, 14 Tic oöv d£iuic Oaujuäceie Tfjv
€ÖT^V€iav TOUTOU ToO l\\)0\j die Partikel av zwischen Tic und oöv,
wo sie leicht ausfallen konnte,^) einzusetzen sein. Man vergleiche
außer den a. StSt. noch 337, 8 Tic Sv oöv Jti TrpocKuvfjceie.
An der Stelle 339, 16 f. Tic be 6p0üv Totc jaopqpctc tiüv dvGpu)-
TTUJV iv TocauTaic juupictci biaXXaTToucac Kai jLiT]bajLioö xaTot TidvTa cuveju-
miTTOucac ou Gaujudceie }itv tö fpTOV, dvaXöTiZöjaevoc be Tr)V aiTiav
eupfjcet TipovoCac ?V€Ka Tf|v biacpopdv Tfic jLiopqpf^c TrapnXXaYiae'vriv iv
Toic KOÖ' ^KacTa; wird man wohl kaum dem folgenden Futurum
eöpT^cei zuliebe das vorausgehende Oaujadceie in GaujudceTai um-
ändern wollen, sondern vielmehr nach den gegebenen Beispielen,
denen man noch 356, 5 Kai Tic Sv }ii\ juaivöjaevoc ßaGujLiiac akiav
eTrafdifOi; (so die besten Hss. für ^TiaYOi der Ausgaben) hinzufügen
kann, b' Sv für bk schreiben. Der Übergang des Opt. mit dv in
^) Es ist auch denkbar, dass dieses dv noch im Archetyp am Rande (von
erster Hand) stand und durch den Abschreiber irrthümlich einige Zeilen tiefer
(64, 8, vorausgesetzt, dass die bestbeglaubigte Lesart bOvarai richtig ist) in den
198 KARL IM. BURKHARD.
den dem SiDwe nach verwandten Ind. futur. bietet nichts Auffallen-
des. Burgundio hat zwar ,mirabitur^ und ^inveniet', doch ist zu
bemerken, dass er an den besprochenen Stellen den Opt. mit öv
regelmäßig durch das Futurum mit ,utique' — abweichend nur
336, 12 utique oraret und 301, 6 denique (wohl ,utique^ zu schreiben)
dicent, 337, 8 adorabit ohne utique — wo aber das fiv fehlt durch
das bloße Futurum ausdrückt (aber 64, 8 potest := buvarai, s. oben!).
70, 4 TOI caijLiaTa . . . beiim toO cuv^xovtoc Kai cuvAtovtoc
Ktti ujCTiep cucqpiTTOVTOc Kai cuTKpaioövToc auid, öirep v|;uxriv X^toilicv.
Statt cuv^xovToc, was die beste Überlieferung und mit Ellebodius
(Antwerp. Ausg.) auch der Oxforder Herausgeber bieten, ist in aa^
und am Rande der Antwerpener Ausgabe cuvriGdvToc zu lesen (womit
Alfanus' und Vallas componente übereinstimmt), eine Lesart, die
Matthäi mit folgender Begründung in den Text setzte: „cuv^x^w
ante cuvctteiv locum habere nequit. Loco cuv^xovtoc vero mox est
cuTKpaxoövTOC, quod idem est . . . Infra pag. 49 [Matth. 113, 7] huius
loci iterjum meminit, unde hue translatum puto cuvexovxoc loco
cuvTiG^yroc." Diese Bemerkung halte ich nur in ihrem ersten Theile
für zutreflfend, denn dass cuTKpaxoOvTOC, welches sich, nebenbei er-
wähnt, bei Nemesius nur hier findet, nicht auch zur Verstärkung
oder Steigerung des ersten Ausdruckes dienen kann (hier etwa in
der Bedeutung „beherrschen^), sehe ich nicht ein. Man vergleiche
Plut. Phoc, 12 X<5q)ov KaxaXaßibv cuveTxev ^v xoutuj Kai cuveKpd-
X€i xö inaxiMWxaxov xfjc buvdjLieujc, besonders aber De plac. philos.
I 3 (876 A) f] v|;uxri, cpnciv (nämlich 'AvaHijaevnc), fmex^pa, df|p oöca,
cuTKpaxei fjjLiäc Kai öXov xöv köcjliov TTveöjLia Kai df)p irepi^x^i (cut-
KpaxeT — Tiepi^xci übersetzt Xylander in Wyttenbachs Ausgabe durch
temperat — continent).
Die einzige Schwierigkeit liegt meines Erachtens in der Stellung
des fraglichen Verbum. Sie wird gelöst, wenn cuve'xovxoc und cuvotov-
xoc den Platz wechseln. In dieser Stellung las offenbar schon Bur-
gundio die Worte (conducente et continente) ; dafür spricht auch die
von Matth. oben angezogene Stelle : xaüxiiv bi xf|V ipux^iv elvai xf|v ire-
pidfoucav cqpaipoeiboic xö 7räv Kai cuv^xo^cav Kai cuccpiTTO^cctv xö cuj-
ILiaxoeibfec xoO köcjliou • beicGai yctp Td cü[)|Liaxa xoö cuvexovxoc ^v xoic
TipoXaßoOciv ^beixOri • und der Sprachgebrauch des Nemesius, der
nur cuv^x^iv in diesem Zusammenhange kennt; vgl. noch 70, 8 und
182, 7, 8.
Denselben Fehler zeigt 75, 6 otibfe yäp xpo(pfic X^ipic oiöv
X€ lf\y/. So a3lM, N und die Ausgaben. Ohne Zweifel ist X^ipic xpocpfjc
zu schreiben, denn diese Wortstellung stützt sich auf Fya und den
zu NEMESIÜS. 199
Sprachgebrauch des Nem. Siehe kurz vorher x^P^c öbaioc, 76, 2
XU)pic ToO TTiveiv, so noch zehnmal in sicherer Überlieferung. Nur
einmal wird nach einem Relativpronomen die Präposition nachgesetzt
(221, 15 (Lv X^P^Oi die Stelle 165, 10 Tpirou X^pic aber steht in
einem Citat aus Plato (Tim. c. 31), ebenso 6 x^P'^c bk irupdc, wofür
bei Plato (herausg, v. Schneider) x^P^cG^v bk rrupöc zu lesen ist,
276, 4 ff. öpiöjLiev T^p dK0uciu)c aurd inX rfiv Tpoq)fiv dpxöjiieva
Kttl oÖT€ ßfqi, auid t^P ^cti rd bi dauTiöv opjuoivTa, oöt€ bi\ dtvo-
oOvTa, Tf|v T«P Tpo(pf|V ouK dxvoei.
Ftlr br\f das Matth. aus den älteren Ausgaben herübergenommen
hat, bietet a bi\ die übrigen Hss. haben einfach eure dTVOoGvTa
(neque ignorant Bg., nee ignorantia Alf.). Daher ist ohne Zweifel
bt) zu streichen.
Hingegen ist 282, 4 f. dva^KttiuiC oöv i\ Trpoaipecic irepi xauTd
ecTi, Tcepi & Kai f\ ßouXrj . cuvdTexai &f| ^k toutu)v Tipoaipeciv elvai
Öpe£lV ßouX€UTlKf|V TUJV 4(p' flJLlTv, f\ ßouXeUClV Öp€KTlKf|V TIÜV ^q)' fijLiTv
für br) .mit allen Hss. (außer 21 ouv) bk (autem Alf. Bg. = ferner)
zu lesen, wie bestechend auch die Lesart der Ausgaben sein mag.
Wien, Juli 1893. KARL IM. BURKHARD.
loannis lacobi Reiskii animadversiones in
Philostratos.
Particula posterior.*)
Veniamus ad libros qui inscribuntur Vitae sophistarum
atque eodem quo in particula priore modo ex Reiskii animadversio-
nibus ea quae ad hos libros emendandos vel illustrandos usui esse
videntur enotemus. ac primum eas coniecturas enumeremus, quas
postea a viris doctis propositas Reiskius qua erat ingenii sagacitate
iam occupaverat. sunt autem haec: II 79, 32 K. biaßaXeic (idem
restituit Cobetus), 46, 19 TrpoemovTOc, 85, 31 ttoXitikiöc, 122, 9 biei-
pujv dauTov (eadem protulit lacobsius)^ 88, 13 br\ dvoiKicOfiva^ 108, 26
<^T)KaTaX€KT^a, 121, 6 dpei (iteravit haec Kayserus). his addam
Reiskium quoque 19, 4 OuXfjc scripsisse, qua in re iam praeiverant
Bentleius, Wesseiingius, Valckenarius, et 126, 8 in eandem coniec-
turam, quam Valckenarius proposuit, TTtYpilTOC dico, incidisse.
Sequatur delectus ex ceteris adnotationibus. qua in re con-
iecturas quae alicuius momenti esse videntur proferam atque hie
iliic quid ipse sentiam de locis a Reiskio tractatis breviter exponam.
II 1, 9 KpiTiav TOJV cocpicTUJV, quod profecto magis commendari
videtur quam id quod Kayserus suspicatus est od Kai irar^puiv;
nam genetivus qui oppositus sit verbis ^Ojurjpou jliövou sine dubio
requiritur, quae cum ita sint, vide ne post vei ba töv coq)iCTf|V quae-
dam exciderint, veluti toiv ^T^puiV, quae propter vocabuli insequentis
TTaT^pujv similitudinem facillime intercidere potuerant. vix autem
probabile est töv coqpicxfjv <tO&v coqpiCTiöv) a Philostrato profectum
esse; 2, 4 UTiOKaGeija^voi (debebat certe scribere tJiT0Ka6i^)i€V0i)
Kara cjiiiKpd (Kara cjiiiKpa n|i Ztitou|li6viij irpocß. A. lahn Symbol. 1)
Tdiv Z, irpoß. hac interpretatione adiecta : submittentes sensim atque
») Cf. pag. 116 sqq.
C. 8CHENKL. lOAN. lAC. REISKII ANIMADV. IN PHILOSTRATOS. 201
letemtim, gradatim admoventes (sese nimirum suumque consul-
em) ad id quod ad quaerendum erat propositum; 2, 22 (f]) Kai;
, 28 cacpdic (idem cum maiore adeo probabilitate restituit 100, 16) ;
, 24 iLiri Toi ouToc; 29, 5 <fiXXo) ti; 34, 18 dirarr^XXei, quod simili
o 38, 18 eonfirmatur; 43, 30 <Kai> oiKia; 52, 26 Ktti [f|]; 52, 28
i> cpdcKOVxec; 60, 9 juiiKei (fortasse ixf\Kr\ servato scribendum est
)iiTXou); alia in hoc loco sane difficillimo temptaverunt Kayserus
Westermannus ; 78, 27 aurd to ^k ttic 6bo0 fiK€iv *hoc ipsum
entans, se ex itinere venire*; 93, 29 dTr€7raibeuvT0* ; 102, 7 oöb'
k; 103, 19 <€u>boKa»v; 104, 5 dTrarreXiav (Sv d>bÖK€i; 125, 23
vdiCKOi; 126, 2 im xnc.'')
Locum qui legitur 22, 21 sqq. lacuna adfectum esse Reiskius
oque intellexit, qui baec adnotavit: 'post AicxivT]c deest aliquid,
i plura, saltern €uboKi|Lir]C€v'. item lacunam post Aicxivrjc statuit
estermannus neque obsequendum esse puto Kaysero, qui, si jiiev
Bt iHnece deleatur et £v9u|liou|li^V({j scribatur, orationem sine ulia
ensione decurrere contendit. sed nequaquam sufficit €iibOKi|Lir]C€V;
mo illo juev, quod temere eiecit Kayserus, edocemur ante omnia
imbrum quod antecedenti respondeat requiri, veluti tale quid:
iscliines autem multa cum facundia rem gessit. eodem autem
me modo in eis quae sequuntur Demosthenes et Aeschines inter
opponuntur. nam verbis oubfe tujv dTroßeßXrjjLi^vuiV ttot^ Tf|V dcTriba
»picitur sine dubio fabula ilia, qua Demosthenes utpote XmOTdKTr]c
^iipacmc infamabalur (cf. Schaefer, Demosthenes und seine Zeit,
[^ 34 sq.)* quamobrem non solum membrum illud, de quo dixi-
is, sed plura etiam intercidisse mihi persuasi. quae quomodo ex-
jnda sint, omnino incertum est. neque Kayseri coniectura ev-
luoujLievijJ satis ürmo innititur fundamento. nam si ponamus in eis
ae antecesserant uttö tOüv ttoXitiäv scriptum fuisse, nihil corte
pcdit, quominus dv6u|Liou|Li^vu)V retinearaus. id unum mihi explo-
tum est, verba dpicieia toütou cum eis quae praecedunt coniun-
nda esse neque ullo pacto colon post 'AOrivaioi collocari posse,
mnam quoque inesse in loco qui legitur 95, 27 iam ante Kayse-
m aniraadvertit Reiskius, sed lacunam illam non post rauTa, ö,
') Non inteliexit Reiskius verba quae 3, 30 leguntur Kai ToO ^irl irotci b\ä
:l6vu)v cuvT€BdvTOC; haec enim adnotavit: 'aliud sententin postulat e. c. öfüivr]-
rTOC aut <jicö^VTOC.* sed quid sibi veliut baec verba, facile intelleges, si ea re-
ixeris quae apud Xenophoiitf m Comm. II j, 34 — nam ex illo hunc locum
um expressit — Prodici fabnla eiiarrata adiecta sunt: ^KÖC)üir]C€ |üi^VTOi räc fv\b-
c Jti |ui€TaX€iOTdpoic J^ifmaciv f^ k^\jj vOv. uude quin banc de epilogo a Prodico
uncto opinionem Philostratus bauserit, minime dubito.
202 C. SCHENKL.
sed post ^auToO extare atque locum fortasse sic refiDgendum esse
suspicatus est : 6 }ir\be ra dauToO <Trpo€ibiJüC, ötuüc dmivdipGuJcev (vel
eTieKOipev) eibibc ciuuttoi) 'Diogenem quomodo correxerit (vel retu-
derit)^ tametsi sciam^ tarnen silentio praetermittam/
lam agendum est de duobus locis, quibus de interpungendi
ratione quid statuendum esset adnotavit Reiskius. ac prior legitur
20, 29 sqq., quo loco post eYKXrijLidTiJUV non punctum sed comma
collocandum esse dixit. oCtoc jn^v odv enim cohaerere cum eis quae
antecedunt neque ullo pacto divelli posse, qua in re vereor ut
habeat quemquam sibi adsentientem. sed nolo cum Kaysero facere,
qui [6] TravriYupiKÖc t' <kTiv> aÖTip Xdfoc scripsit. nam si ea quae
leguntur 353, 21 oöxi auTtjj ZevoqpujVTi respexeris, intelleges hunc
locum sanum atque integrum esse. Reiskius auTi|!i cum airiav ira-
p^bujKev coniunxit atque in altero loco T^YpaTrrai intercidisse sta-
tuit. recte igitur Westermannus traditam scripturam non mutavit.
veniamus ad alterum locum, quo de distinguendi ratione agitur,
dico verba ^cxetCcTO bk la jikv 45, 18. hie Reiskius animadvertit
id jLi^v ^c Tr)V TTÖXiv TiKOVTOc Tou TToX^|Liu)VOC coniungenda esse,
apparet enim his respondere ea quae leguntur vv. 21 sqq. Philo-
stratus prime orationem ita conformare voluit, ut singula membra
particulis Td juev et Td bt inter se coniungerentur, sed priore membro
ita institute anaeoluthon admisit atque alterum alio modo proce
dere iussit. quod non neglegentia, sed consilio et arte factum esse
statuas, ut grata quaedam in his merabris existeret variatio. verum
num cum Reiskio post TrepißaXibv vocula fdp inserenda sit, quam
maxime dubito. cur enim banc voculam intercidisse putemus, cum
nihil obstet, quominus verba TrepißaXdiV . . . ^KßdXr) interclusionem
esse sumamus. pessime igitur Kayserus id jnev in labe mutavit ac
temere ei obsecutus est Westermannus.
Mirum sane neminem ex eis qui in his libris vel Suidae qui
haec s. v. 'Icaioc exscripsit lexico illustrandis versati sunt anim-
advertisse verba Huvf^Ka ydp touc TavidXou KrJTrouc ipufuiv 26, 24
trimetrum iambicum effieere. sed ea res non fugit Reiskium, qui
haec adscripsit: *iambus est nescio unde sumptus'. neque sane cogi-
tandum esse puto casu hunc versum natum esse, certe ex poeta
quodam comico petitus est neque plane improbabilis est coniectura
a Menandro eum profectum esse.**)
lam ad Heroicum adgrediamur, memorabile sane opus ac
dignissimum quod commentariis amplis accuratius illustretur. in
^) Ex hoc versu proverbium TavTdXou Kfjirov Tpuy^c ortum esse veri simile
est; cf. Leutsch. ad Apost. XVI 1.
lOAN. TAG. REISKII ANIMADVERSIONES IN PHILOSTRATOS. 203
hoc quoque libro Reiskius compluribus locis laborantibus eandem
quam postea viri docti commendaverunt medicinam adtulit. scripsit
igitur 149, 17 Xoijuouc (melius Xoijuov Knyserus) dpuKCiv too öpouc,
172, 13 cxAXeiv, 178, 12 auiai, 206, 7 delevit jueT« ut scholium
vocabuli xopov, quam ad rem confirmandam adferre potuit locum
868, 14 dvaßoql lopöv xe kqi 6£u, 217, 28 restituit iTTTiaTUJTUJV (his
locis omuibus Kayserus postea eadem protulit), 1G4, 25 dTTUüXecev
(dv) aöxij 'l9dKij (ev auxij xfj 'IGdtKij Prellerus et Kayserus), 146, 2
ec 8v X€iV€i (quod coniecit Westermannus).
Verum non solum has coniecturas egregias protulit, sed etiara
noDDumquam ea quae dudc libris optimis coufirmata sunt ingenii
sui acumine ductus divinavit. quod eo magis mirabimur, si textus
editionis Olearianae condicionem respexerimus, de quo vide quae
exposuit Kayserus in praef. ed. mai. p. VII. sed iam delectum ex
ceteris animadversionibus proponamus: 128, 13 AiTaiov aupiov;
131, 26 ujc ^KaXujc) bidKCixai; 132, 4 post Oiv^a deesse putat nomen
servi, qui vineas Oenei mercede pacta colebat (coniciat quis ujCTrep
(6) xoO CupiTTibou XÖV Oiv^a scribendum esse, sed scriptura tradita
ferri potest, verbis c\) be xp^cpovxd viv xpecpeic; (Nauck'' 561) quidam»
Diomedes ut videtur, in hac tragoedia servum adloquitur, quern
nomine a poeta non instructum, sed in personarum indice verbis
GepttTTUiV Olveujc significatum fuisse probabile est) ; 133, 7 coqpibxepoc
xi; 136, 9 [xe] ToOv; 138, 17 jueTdXo) <xiu>; 145, 27 Kai <bid xo
dK€ivov^ xijüv jLifev; 150, 12 laavicjt 9ÖVOV (ac saue mirum est hoc loco
XÖTOV, quod non offenderet, si non ev xr) juavia, sed xfic jiiaviac
scriptum esset; cf. 187, 26 6 xoö Gavdxou Xötoc); 152, 7 oube
(aöxöc) dTT^Kxeivev; 152, 18 'causae nil video, cur Philostratus ou
)Li€TdXuJV addiderit quid equorum magnitude ad rem? aut si volebat
omnino de ea commemorare, dicendum ei potius erat ou jiiKpuüV
aut Trdvu ^eydXujv. portenti enim nihil est in eo, si rivus equos non
iugentes auferat atque hauriat, sed est, si ingentes' (ut opponitur
Assyrius nondum adultus atque effeminatus forti et valido Hectori,
ita eius equi parvi Hectoris equis magnis. qua in re memorabile
est, quod aduleecentulo Assyrio quadriga tribuitur, cf. II. VIII
184 sq.); 158, 20 dXGdvxujv [m\] bibdcKOvxoc; 159, 12 |U€TdXujv <Kai>
übe; 176, 31 jLir|7TUJ xdx', quod Reiskius scripsit codices, quibus
Olearius usus est, a Kaysero littera d insignitos secutus, in quibus
lntJTruj TTOxfe legitur. meliores praebent jurjirox', unde Kayserus |ir|Truj
scripsit. sed utramque codicum scripturam facillime ex ea quam
proposuit Reiskius oriri potuisse patet; 181, 28 cxpaxeiac* expedi-
tionis suae'; 182, 26 Ioik^ y^; 1^3, 21 *aut ttoXO f)biuj aut saltim
204 C. SCHENKL.
TToXu y' f]biuj* (recte. non intellego, quid sibi velit ttoXuc additum
substantivo auxjudc. atque 192, U et 26 auxMOC legitur adiectivo
non addito); 187, 28 id hi €v; 213, 8 ^bovrac, quod sane adridet;
214, 18 fj $boua; 217, 7 öttoiöv t€*; 219, 8 oötoc dirrixÖnTai, quod
magnam habet veri speciem; 219, 19 dTraYT^XXei coi Kttl.
Uberiore disputatione opus est in loco 212, 1 TreirpujjLi^VTic bk
auTOic ic TO dGdvaTov ttic biairric oubejiiac t^c tujv inö *IXiui *€xi-
vdbujv (t€ add. edd. vett.) Ttuv Kax* Oividbac Km 'Axapvaviav ffix]
)ae|iiacjLi€VUJV. Kayserus primo lacunara post 'IXiifj statuit, qua in re
adsenticntem habuit Westermannum, postea autem eis quae Prel-
lerus eph. len. an. 1846, p. 468 exposuit motus mutavit sententiam
neque quicquam quod offenderet in hoc loco inesse censuit, parti-
culam T€ autem ex edd. vett. adseivit. sine dubio hoc loco id agi-
tur, ut terra nova, nondum habitata ab hominibus Achilli et Helenae
inveniatur. quae res elucet ex Echinadum commemoratione, in qui-
bus novam terrain quaerere iussus Alcmeon post longas migrationes
consedit. quid autem sibi velint terrae prope Ilium sitae, equidem
non intellego. adde quod Prelleri interpretatio tam contorta est, ut,
si quis eain perlegerit, statim fidem ei habendam esse negare opor-
teat, neque quicquam lucrarour lacuna statuta, cum quodcamque
supplementum excogites difficultas quae inest Kuic loco non expe-
diatur. rectissime igitur, si quid video, Seiskius iXiiji mutavit in
fjXiiu, sed eo erravit, quod bac scriptura recepta aliquid deesse
opinatus i st, veluti irpöc lauTTiv (sc. Tf|V dOdvarov biairav) dTTiTT^beiou
(oucric debebat addere). nihil enim omnino deest, si verba ita inter-
pretamur: cum autem nulla sub sole terra eis ad aeternum ilium
convictum sorte concessa esset, unde iam patet particulam T€ post
'Exivdbujv superfluam esse, atque hoc iam sensit Reiskius, qui eaiii
codicibus traditam esse opinatus ye reposuit, quod profecto sen-
tentiae conveniret.
Maxime vero Reiskii ingenium in eis animadversionibus ex-
splenduit, quas ad Philostrati maioris Imagines conscripsit. etenim
ut omittam eum saepcnumero quae nunc optimis codicibus compro-
bata sunt divinando invenisse, id ante omnia hoc loco commemo-
randum est permultas aut emendationes aut coniecturas ingeniosas,
quae postea a viris doctis propositae sunt, iam ab eo occupatas
esse, quas omnes sub uno conspectu proponemus hie congestas, ut
quantum fuerit in viro illo immortalis memoriae acumen ingenii
faciiius intellegatur. sic duobus locis 313, 27 et 359, 7 easdem
quas Hamakerus Lect. Phil. p. 65 et 45 protulit scripturas com-
mendavit, fjpTai et Ö7T€Kq>aivoucai. 324, 10 tiöv aöXuJV scripsit, quod
Ik
lOAN. lAC. REISKII ANIMADVERSIONES IN PH1L08TUAT0S. 205
Hercherus Herrn. Villi 110 a Philostrato profectum esse conieeit.
372, 10 idem scribendum esse animadvertit quod Hertlinius Herrn.
Villi 363 suasit fjbiouc <Ji> €i ciecpavoi, 379, 22 et 381, 28 Heynii
emendatioues auTov Tifi 'HpaKXei et KvTca lepujv praecepit. lacobsio,
qui de libris illis emendandis egrcgie meruit^ palmam praeripuit
his locis: 296, 9 voei, quae scriptura codice Vind. thcol. 203, in
quo vo€i» legitur, comprobata est,*) 301, 1 <^T)Ka6€ubouciv, 303,
12 <6> CTpeßXoujLievoc, 320, 5 dSqiei, 324, 2 dviiirveT ti]u dvejiiui,
340, 1 <dv> diraXoic, 344, 20 dpd, 354, 18 dirnpinTai, 357^ 25 irepi
TttTc, 359, 28 dirapdHei, 377, 24 fjpTTiTai. cum Kaysero eonspirat in
his locis emendandis 322, 19 ibc (b') dKirXriXTOi, 322, 24 jiioi <boKei)
bieiKdcGai,^) 324, 21 ec vuKTa c', 376, 26 rewaioi <Trpöc>, 380, 2
TiöXiv be, 388, 13 töv bk Tröirava. 295, 25 djuaGtuc seripsit a Thier-
schio Kunstbl. a. 1827, p. 66 commendatum, 360, 1 TipocßoXrj, quod
Welekerus itcravit. denique addam eum 300, 16 KdXiriv proposuisse,
quod restituendum esse Valckenarius et Hercherus non solum hoc
loco, sed etiam 355, 17 sibi persuaserunt (cf. Mel. Vind. XIIII
274), sed mox ipso altero loco respecto merito reiecisse et 384, 3
vitiosum ^TTiTuqieTai in ?ti Tucpexai mutavisse, nescium iara Wesso-
lingium Probabil. p. 88 hanc emendationem protulisse.
Haec si quis perlegerit, nobiscum viri summi soUcrtiam atque
ingenii aciem sine dubio admirabitur. sed augebitur profecto ei
haec admiratio, si delectum ex ceteris animadversionibus, quem
iam proposituri sumus, perlustraverit. nam multos praeterea locos
Reiskium aut emendavisse aut saltem ingeniöse tractavisse intelleget,
harum quidcm coniecturarum non paucae iam in Imaginum editione,
quae hoc anno prodiit Lipsiae in bibliotheca Teubncriana, publici
iuris factae sunt: sed eas hoc loco repetere in unum consociatas
*) 385, 21 dv OÖK ävbpdctv seripsit, quod in solo Paris. 2076 legitur, 310, 1
irpoccx^CTaTOV, qnod praebent Vatic. 98 et alter Yatic. 1898, hie tarnen manu
altera in rasura.
') De hoe loco a tot hominibus doctis atque tnm diversis modis tractato
uberius exponere supersedeo. id unnm tantum proferam, illud irdrpqi fortasse ita
explicari posse, ut eo similitudinem eeti eum saxo e marl eminenti significari
samamos. nam navem cum ceto apte eomparari posse et per se patet et ex eis
elucet quae lacobsius ad hnnc locum p. 828 exposuit, cetis autem similitudinem
qnandam cum saxis vel dorsis ex mari eminentibus esse intelle^ritur ex eis quae
Ambrosius Hex. Y 11, 32 seripsit: *quae (cete dicit), si quando supernatant fluctibus,
tombulare insulas putes, montes altissimos summis ad caelum veiticibus eminere*;
cf. Uerg. Aen. YIII 691 sq. et Basil. Hex. YH 4 (166 c M.). atque huic rei con-
veniunt quae proximo sequuntur: q)oXt6u)Tf) bk öpdrat. quid autem lateat in litteris
MO I AI, si quidem integrae sunt neque quicquam excidit, me non expiscari ingenue
206 C. SCHENKL.
aliisque quas brevitati studentcs in editione ilia silentio transivimus
auctas ab ea re quam tractamus certe alienum non erit. simul ila
mihi facultas parabitur de locis quibusdam quid ipse sentiam quam
brevissime explicare. en babes eas enumeratas : 294, 6 6iröcoic vel
ÖTTÖca <KaTa>, 296, 8 lln, 297, 2 €9ecTTiKev [dv], 298, 14 (Kai> bid,
298, 24 jnuGujv, 299, 17 noXuveiKOuc [6] too, 299, 20 raörä, 300, 8
oub* <dTTaXöv) eK rpucpfic, 302, 19 fj 8coi, 308, 16 Kai touc XP^M^-
vouc, 310, 3 Ktti f] x^ctjLiüc <be), 310, 13 [Km] Griieuovrec, 311, 14
TttTc Kopaic, 312, 17 <dK>bibujci, 313, 3 dqp' fie, 313, 11 KpoieT
TTOciv, 314, 28 Kai <br]) bpu)|i€va, 317, 6 biaxuceie (sed haec aoristi
forma a Philostrato aliena est), 320, 22 KaiaHaivouci (speciose sane;
sed si contuleris verbi S]m])lieis usum apud Philostratum I 57, 6,
tutius videbitur £aiveiv retinere; praesertim cum Km ante Hmvouci,
quod delevit Hercherus, etiamsi nos prirao adspectu eodem niodo
offendat, quo offendit Rciskium et Hercherum, tarnen explicari
possit), 321, 25 fibn cT^T€i, 323, 2 ^ev dvfiTrTm, 323, 18 dv0pu)7TUJV
(elvai), 324, 4 '?ti <ve60riKTa) vel simile quid', 324, 20 U7t6{xP€U)v)
eciai, 326, 3 pcjlGu^oc, <8c>, 326, 23 VeT€cxr|K€V ö9ev oi Oupcoi. vide-
tur aliquid deesse' (kojliuici ego post Gupcoi addendum esse suspi-
catus sum), 326, 24 aurfiv*, 327, 15 eykXiciv*, 327, 24 <eic> aurdv,
328, 9 <ec) touto, 329, 22 [kqi] oi (fortasse recte) 330, 28 k€i(vo>,
333, 25 *^Ti delendum videtur ut natum ex proximo tt*, 334, 8 *f\
Tf|V CToXf|V videtur delendum ut aut scholium aut varians lectio'
(voce Tf)V ecGfiTa vestes in Universum significantur, voce Tf|V CToXf|V
vestitus equestris et venatorius), 334, 23 eiXric*, item etXij 387, 21,
quo loco iam praeiverat Heringa (Obs. crit. p. 285), 335, 13 *XuKOi
suspectum. neque enim versari solet inter lepores et cervos neque
unquam mansuescit lupus', 337, 5 (toO) xciip^iv, 17 CroXfi <fi)b€,
338, 30 M€<c>Td, 340, 6 dboOc <dvd7T\eujc>, 341, 16 XayiV, 342, 7
*oube (auTfj) dKivriTOC et ne ipsa quidem immota, non minus quam
manus', 342, 15 KcXeOei, 342, 27 dXXd (Tdp), 345, 27 ^TriTrp^Trei
(f)Ti, quod recipiendum est, 346, 7 f] b' ouv (male, sed fortasse
n ouK scribendum), 348, 31 'HXeioi bi dTa»voc, 350, 19 töv <b'>,
350, 26 Tauir], 351, 3 9mbpdv re, 352, 14 ijTiep to oöc, 353, 12
eTTiTrdcacGm, 353, 25 'biacKevpuujueGa. olov to bpdjLia verba olov to
bpä)aa sunt exclamatio : o qualis istaec scena est!', 354, 26 Gudc
(scribere debebat Guide) dpGeica; antea coniecerat Gucia dcKr|0€ica,
quod postea proposuit lacobsius, aut dpTicGeica, 357, 12 dTtoyeTCU-
^evu) vel dTro7T€ipuj|Li^viu tujv KoXTTUiV. recte igitur lacobsius p. 463
contendit ea quae leguntur in Nov. Act. Erud. an. 1753 p. 284,
quo loco coniectura dTTOYCYeujiieviu prolata est, a Reiskio profecta
lOAN. lAC. REISKII ANIMADVERSIONES IN PHILOSTRATOS. 207
esse (cf. 377, 13), 357, 22 jitiö^v, 358, 4 *num aÖTÖ? sc. to XPiöM«',
358, 7 TTXdTTOuci, 358, 9 Kai <ouk äveu GeoO), 362, 29 6c moi, 364,
13 Y€UipTOi, 365, 13 dvacTiujciv, 366, 6 ou dKcTvoi, 367, 27 'verba
Ktti fi diToppaYeTca Treipa delenda sunt ut interpretatio seu scholium
vocabuli diToppiJuH.' irexpa quoque delevit Hercherus, 369, 12 fjvio-
Xnöncd|ievov, 371, 13 töv m^v 'AttöXXu) oijuai, 372, 10 <KaTa>Tr€mjKTeuTai,
373, 8 fppujvTai <Trpdc> töv SGXov, 373, 21 ß<ui> dXXrjXuiv, 374, 23
icov, 375, 26 <dv>a7T0Tie€VTai*, 376, 27 dXX' oöv*, 377, 3 äpjiia
<dXauv€iv>, 377, 9 töv Tiaiba <töv Xomöv), 377, 13 ßp^cpn eÖTevfi*
(cf. Nov. Act. Erud. 1753, p. 284), 377, 17 ibc bnTa, 379, 16 Kai
SXuic, 384, 1 dvepiwTTOV, 385, 10 oi [k] Td kpd (iepeia Rohde) ctc-
cpdvöic T€ Kai XP^ctD ÖacKOuvTcc (partim ex codicis Barocciani scrip-
tura), 386, 2 Kai vf| Aia <Kai>, 388, 14 bk <kopdv> k, 388, 25 Kai
Xeyeiv, 389, 17 oTov (ojiioO) ^pxecGau
Hac pccasione data de loco, qui legitur 378, 22 (dyaGoi bk
djLiTTupeücacOai Kai oi XiGoi), paucis disputare mihi liceat. qua in ro
mihi cuiusdam momenti esse videntur ea quae in appendice Vati-
cana nuperrime a Leone Sternbachio cum Gnomologio Parisino
edita in Actis acad. Cracoviensis vol. XX p. 50, n. 150 leguntur
'0 ^HpaKXflc TfjV bid Tujv Xi0u)V irupöc ^KßoXf|V ^9€Öp€V. iam cum
Phil#stratU8 in hac tabula describenda Pindarum respexerit (cf.
Pind. fragm. 168 Bergk), fortasse suspicari licet ea quoque quae
in appendice Vaticana sola referantur — nam praeter hunc locum
eins rei mentio facta non est — ad Pindarum redire. quod si
verum est, statuendum erit Pindarum dixisse, Herculem non eo
quo antea solebant uti modo, veluti ligna lignis terendo, sed lapi-
dibus collisis ignem accendisse. neque profecto dedecet Pindari
artem talis de ignis accensu digressio. adde quod hominibus eru-
ditis verbis illis, quae sermonis continuationi media interposuit
Philostratus, Pindari locus in memoriam revocabatur. ne vero dicas
articulum hoc loco molestum esse, reputes quaeso non omnes lapides
ad ignem accendendum aptos esse atque articulo adiecto ipsos
lapides ad eam rem idoneos designari.
Dolendum sane est Reiskium Philostrati minoris Imagines,
cum primum fasciculum composuit, lectione festinanti percurrisse
ac paucas tantum animadversiones adiecisse. in altero eorum nuUam
omnino rationem habuit. quae tertio continentur adnotationes non
excedunt caput tertium^ quo perlustrate aliis occupatus negotiis
lectionem abrupit. neque vero paucae quas conscripsit animadver-
siones testantur diligentius hunc librum tractavisse aut tractarc
voluisse. immo ut quamquam permultis locis Philostrati sermonem
^
208 C. 8CHENKL. lOAN. lAC. REISKII ANIMADV. IN PHIL08TRAT0S.
contortum atque affectatum et a limpido illo qui est in scriptoribus
superioris aetatis eloquentiae fonte abhorreDtem vituperavit, tamon
scriptorem ilium qui leetitaretur dignum esse censuit, ita — solebat
enim vile imitatorum pecus contemnere — Philostrati minoris
libellum minimi faciebat. id quod iam ex eis intellegitur quae in
fronte adnotationum suartim adscripsit: ^multum hae Imagines prio-
ribus elegantia cedunt'. quodsi hoc opusculum eodem modo quo
Philostrati maioris Imagines tractavisset, sine dubio viam, qua in
CO emendando et interpretando uteremur, munivissct. nam multae
adhue in eo restant difficultates editoribus futuris superandae, neque
lacobsius et Welckerus, quamvis laudabilis sane eorum sit opera,
pari cum diligentia et successu in hoc libello emendando atque
illustrando elaboraverunt.
Sed iam ea quae in Reiskii animadversionibus commemoratione
digna esse videntur proferamus. 391, 14 qpuceujc et 392, 20 dXX' ai
^fev scripsit, quas emend ationes lacobsius iteravit. 396, 16 dvaTpa-
ipujv legendum esse coniecit, quod fortasse librorum scripturae prae-
ferendum erit. denique in exemplari editionis Olearianae, q^ua in
legende eum usum esse diximus, hie illic quaedam in margine ad-
scripta sunt, veluti 402, 30 vaußdxai, quod restituit lacobsius, 403, 5
jLifev auTri, 404, 1 dvrijLiMevac (iBv) dKdcTij, 408, 10 dcp' fj.
Vindobonae. CAROLÜS SCHENKL.
Das rhythmische Element in Ciceros Reden.
Über Satzrliytbmus gibt Cicero im Orator so genaue An-
weisung, dass man leicht sieht, welchen Wert er auf Wohlklang
der Rede gelegt hat. Er sagt z. B. in § 159 jener Schrift: Volup-
tati autem aurium morigerari debet oratio. Und 162: Sed quia
rerum verboruroque iudiciura prudentiae est, vocum autem et nume-
rorum aures sunt iudices, et quod illa ad intelligentiam referiintur,
haec ad voluptatem, in illis ratTo* TnvenTl, in his sensus artem.
163: Verba, ut supra diximus, legenda sunt potissimum bene so-
n^ntiftr 168: Quod qui non sentiunt, quas aures habeant aut quid
in iis hominis simile sit nescio. Meae quidem et perfecto completo-
que verborum ambitu gaudent et curta sentiunt nee amant redun-
dantia. Quid dico meas? Contiones saepe exclamare vidi, cum apte
verba cecidissent. Id enim exspectant aures, ut verbis colligentur
sententiae. Er spricht davon, dass die Sache als neu und gefährlich
ihre Gegner habe, und setzt hinzu 170: Hie enim invidiosus numerus
nihil adfert aliud nisi ut sit apte verbis comprehensa sententia:
quod fit iBtiam ab antiquis, sed plerumque casu, saepe natura; et
quae valde laudantur apud illos, ea fere, quia sunt conclusa, lau-
dantur. Et apud Graecos quidem iam anni prope quadringenti sunt,
cum hoc probatur; nos nuper agnovimus. 178: Ut igitur poetica
et versus inventus est termination e aurium, observatione pruden-
tium, sie in oratione animadversum est, multo illud quidem serius,
8ed eadem admonente natura, esse quosdam certos cursus conclu-
sionesque verborum. 185: Omnino duo sunt, quae condiant ora-
tionem, verborum numerorumque iucunditas. In verbis inest quasi
materia quaedam, in numero autem expolitio. 186: Itaque serius
aliquanto notatus et cognitus quasi quamdam palaestram et ex-
trema liniamenta orationi attulit. 187: Quodsi et angusta quaedam
Wien. Stnd. XY. 1893. ^4.
210 JOHANN SCHMIDT.
atque concisa et alia est dilatata et fusa oratio, necesse est id non
litterarum accidere natura, sed intervallorum longorom et breviura
varietate; quibus implicata atque permixta oratio quoniara tum
stabilis est tum volubilisy necesse est eiusmodi naturam numeris
contineri. Nam circuitus ille, quem saepe iam diximus, incitatior
numero ipso fertur et labitur, quoad perveniat ad finem et insistat.
Perspicuum est igitur numeris astrictam orationem esse debere,
carere versibus. 195: Nee numerosa esse ut poema neque extra
numerum ut sermo vulgi est, debet oratio. 197: Nam qui audiunt
haec duo animad vertun t et iueunda sibi consent, verba dico et
sententias, eaque dum animis attentis admir antes excipiunt, fugit .
eos et praetervolat numerus; qui tamen si abesset, illa ipsa minus <
delectarent. 198: Atque id in dicendo numerosum putatur, non j
quod totura constat e numeris, sed quod ad numeros proxime:a=
accedit; quo etiam difficilius est oratione uti quam versibus, quod-Ä
illis certa quaedam et definita lex est, quam sequi sit necesse; i
dicendo autem nihil est propositum, nisi ut ne immoderata au
angusta aut dTssolutä aut fluens sVt oratio. 202: Ita fit ut non itenv
in oratione ut in versu numerus exstet idque, quod numerosum ir»
oratione dicitur, non semper numero fiat, sed nonnumquam au*
concinnitate aut constructione verborum. 203: Ita si numerus ora-
tionis quaeritur qui sit, omnis est, sed alius alio melior atque
aptior; si locus, in omni parte verborum; si unde ortus sit, ex
aurium voluptate; si ad quam rem adhibeatur, ad delectationem;
si quando, semper; si quo loco, in tota continuatione verborum;
si quae res efficiat voluptatem, eadem quae in versibus, quorum
modum notat ars, sed aures ipsae tacito cum sensu sine arte de-
finiunt. 226: Plura de numerosa oratione diximus quam quisquam
ante nos. 227 : Et nee sententia ulla est, quae fructum oratori ferat,
nisi apte exposita atque absolute, nee verborum lumen apparet
nisi diligenter collocatorum et horum utrumque numerus illustrat.
228: Hanc igitur, sive compositionem sive perfectionem sive nume-
rum vocari placet, adhibere necesse est, si ornate velis dicere, non
solum, quod ait Aristoteles et Theophrastus, ne infinite feratur ut
flumen oratio, quae non aut spiritu pronuntiantis aut interductu
librarii, sed numero coacta debet insistere, verum etiam quod
multo maiorem habent apta vim quam soluta. 229: Itaque qualis
eorum motus, quos diraXaiCTpouc Graeci vocant, talis horum mihi
videtur oratio, qui non claudunt numeris sententias, tantumque
abest^ ut, quod ii, qui hoc aut magistrorum inopia aut ingenii tar-
ditate aut laboris fuga non sunt adsecuti, solent dicere, enervetur
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 211
oratio corapositione verborum, ut aliter in ea nee impetus ullus
nee vis esse possit. Sed magnam exercitationem res fiagitat. Er
gibt auch die Fehler an 231 : Quae vitia qui fugerit, ut neque
verbum ita traiciat, ut id de industria factum intelligatur, ne-
que inferciens verba quasi rimas expleat nee minutes numeros
sequens eoncidat delumbetque sententias nee sine uUa commutatione
in eodem seraper versetur genere numerorum, is omnia fere vitia
vitaverit. über Demosthenes sagt er 234: cuius non tarn vibrarent
fulmina illa, nisi numeris contorta ferrentur. Und zum Schluss er-
klärt er 236: Res autem se sie habet^ ut brevissime dicam quod
sentio: composite et apte sine sententiis dicere insania est, senten-
tiose autem sine verborum et ordine et modo infantia.
Es liegt nahe zu fragen, welche Mittel Cicero angewendet
habe, um seine Rede rhythmisch zu machen. Indem wir zusammen-
stellen, was wir gefunden haben, erlauben wir uns eine Bemerkung,
Man möchte meinen, dass durch solche von Cicero selbst gebotene
Betrachtungsweise, so unvollkommen sie auch hier durchgeführt
oder vielmehr begonnen ist, seine Schriften erst im rechten Licht
erscheinen und dass mancher sprachliche Gebrauch und manche
zweifelhafte Stelle so ihre Erklärung finden. Aber die Leser müssen
mitfühlen, was sich nicht immer aussprechen lässt. Wenn auch jeder
Satz seinen Rhythmus fordert, ein allgemein giltiges Gesetz wird
man vergeblich suchen. Sagt doch Cicero selbst Orator 195: Ego
autem sentio omnes in oratione esse quasi permixtos et confuses
pedes. Und 213: in orationis numero nihil est tam vitiosum quam
si semper est idem . . . Prim um enim numerus agnoscitur, deinde
satiat, postea cognita facilitate contemnitur.
Mil. § 17 (ed. C. F. W. Müller) si qui consularem patrera
quam sTquis hiTmuem necarit. Der Unterschied ist einleuchtend.
Durch die Form quis wird der Hiatus vermieden. Caecina 89 si
quis te ex aedibus tuis vi hominibus armatis dei?cerit und daneben
sT quT isan de" foro r^d^untem armatTs hommitus difmum tuam teT
ThtrTJire pr1&htbuer?t Vcrr. IV 9 146 Si qui Romae esset demortlius?
Immo, si quis ibidern mXgistratus aliquT? Nemo und daneben non
denique aliquis Siculus, wo vielleicht aliqui zu lesen ist. Cluent.
113 lam ergo aliqui Oppianicum gratis condemnavit und iam potuit
aliqui ab initio non sedisse könnte man zweifeln, ob nicht mit F
und an der ersten Stelle auch mit M aliquis zu schreiben sei,
wenn man nicht aus Orator 77 (doch vgl. 150) wüsste, dass Cicero
VIS?'
212 JOHANN SCHMIDT.
den Hiatus nicht ängstlich gemieden hat. Aber ein Gesichtspunkt
zur Beurtheilung des Formenwechsels scheint gegeben , wenn
man z. B. liest Sest. 66 Qui locus orbi terrae iam non erat
alicui destinatus? . . . quod genus imperii aut quae provincia,
quae ratio . . . non reperiebatur? quae regio orave terrarum erat
latior . . .? quis autem rex erat, qui illo anno non . . . arbitra-
retur? Und wenn man sich fragt, warum z. B. de domo 120 gesagt
wird si qui similis istius, wo offenbar der Zusammenstoß der s
vermieden werden soll, und Sest. 129 si quis alitor fecisset. Vor
f und V scheint gern qui gesetzt zu werden. Pis. 70 si qui volet,
71 si qui velit. Vielleicht wurde vor manchen Lauten das s nicht
gesprochen. S. Orator 153, 161. Ebenfalls die Rücksicht auf den
Satzrhythmus scheint maßgebend bei dem Wechsel zwischen qua
und quae. Sest. 51 si quae vos aliquando necessitas ad rem publi-
cam . . . vocabit 105 si quae res erat maior Plane. 62 si qua prae-
terea est ars.
Ebenso zu beurtheilen sind die Doppelformen ut^ uti^ ante,
antea, posty postetty postquanij posteaquanij simulac, simulatquey nee und
neque, Cluent. 156 sicut facere debetis daneben sicuti vestra aequi-
tate nixi confidimus leg. agr. II 82 ut privatos agros . . . pecunia
publica coemeret daneben eumque, qui nollet vendere, ideo negasse
se adduci posse, uti venderet Caec. 37 Verum ita est, uti dicis
leg. agr. 4 Est invidiosa lex, sicuti dixi. Fontei 18 non ut culpam
in alios transferamus, sed uti doceamus eos isti munitioni praefuisse
Caecil. 71 neque ut ante collectam famam conservet neque uti
reliqui temporis spem confirmet. Rab. 37 Nihil aliud iam vos orat
atque obsecrat, nisi uti ne se legitime funere et domestica morte
privetis, ut cum, qui pro patria nullum umquam mortis periculum
fugit, in patria mori patiamini. Catil. III 14 Atque ita censuerunt,
ut P. Lentulus ... in custodiam traderetur; itemque uti C. Cethe-
gus ... in custodiam traderentur dorn. 36 ut ne quid aut de digni-
tate generum aut de sacrorum religione minuatur 45 primum ut
ne poena capitis cum pecunia coniungatur 54 nihil aliud, nisi uti
ne quid per vira agi posset, machinabare. An der letzten Stelle
sollen offenbar zuviel einsilbige Wörter vermieden werden. Vatin.
14 Et quoniam omnium rerum magnarum ab dis immortalibus
principia ducuntur, volo, ut mihi respondeas tu — aber 17 Volo,
uti mihi respondeas, num und ebenso 18. 21. 29. Dass nicht
immer der Anfangsbuchstabe des folgenden Wortes das Entscheid
dende ist, zeigt Cael. 14 sicuti non numquam in eodem homine
rae quoque erroris mei paenitet und 25 obiurgavit M. Caelium,
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 213
sicut neminem umquam parens. Und in Bezug auf die Vocale
Cael. 50 Ea si tu non es, sicut ego malo, quid est, quod obiciant
Caelio? und Pis. 12 huius te cupiditati obsequi, sicuti ego fecissem
in collega meo. Orator 147 quae etiamsi sunt, sicuti mihi videntur,
necessaria — Nam omnium magnarum artium sicut arborum altitudo
nos delectat Lig. 13 Si enim est in exilio, sicuti est, quid amplius
postulatis? Verr. I 41 me arbitrari fore uti nationes exterae legates
ad populum Romanum mitterent. üti gern in Gerichts- und Senats-
beschlüssen Verr. II, I 130, III 55. Philipp. V 53, VIII 33, IX, 17.
Verr. III 24 Uti dicere institui 109 Verum, uti dixi, ratio certa
est Aetnensium 176 Mala est haec quidem, ut dixi, ac potius per-
dita maximorum peccatorum . . . confessio 228 letzter Satz der
Kede: neque quicquam aliud agitur hoc iudicio, nisi uti antiquissimi
socii et fidelissimi, Siculi, coloni populi Romani — man beachte
die Schlu88-i — atque aratores, vestra severitate et diligentia me
duce atque auctore in agros atque in sedes suas revertantur IV, 10
fore uti, quod quisque vellet, sive esset venale sive non esset,
quanti vellet, auferret V 38 cum tibi sorte obtigisset, uti ius diceres,
quantum negotii, quid oneris haberes, numquam cogitasti? 43 Rem
navalem primum ita dico esse administratam, non uti provincia
defenderetur, sed uti classis nomine pecunia quaereretur 67 neque
enim quicquam erat reliquum, nisi uti classe populi Romani pul-
cherrima amissa provinciaque lacerata triumphus tibi navalis decer-
neretur — nisi uti auch Cluent. 20. Verr. IV 133 Licet iste dicat
emisse se, sicuti solet dicere 150 Frumentum ab iis sumpseritne
C. Verres, quod populo Romano raitteret, sicuti superiores V 87
quarum erat in illis locis, sicuti in magna parte Siciliae, multitude
de imp. 48 Quod ut illi proprium ac perpetuum sit, Quirites, cum
communis salutis atque imperii, tum ipsius hominis causa, sicuti
facitis; volle et optare debetis Cluent. 8 sicuti dicitur 23 sicuti ex
multis rebus reperietis 117 sicuti plerique vestrum sciunt 49 uti
honeste absolvi nullo modo potuerit 116 Omni contentione pugna-
tum est, uti lis haec capitis aestimaretur 56 utique wie Verr. V, 189,
Philipp. V 53, IX 16. 17, X 26 u. ö. VII 4 uti scitis XIV 17 uti
excellentium civium virtutem imitatione dignam, non invidia putarent
37 uti ob eas res bene, fortiter feliciterque gestas.
Verr. III 10 si pauca ante fuerimus a vobis, indices, depre-
cati — in iis omnibus, quae antea dicta sunt 40 omnesque eas
iniquitates, de quibus antea dixi IV 149 quae ego antea iam ab
aliis cognoram et acceperam. V 7 an quod in Sicilia iam antea
bella fugitivorum fuerunt? 10 quern locum fugitivi iam ante tenue-
214 JOHANN SCHMIDT.
runt 20 praetermittam illud etiam, de quo aute dixi 24 sed tarnen
ceteroB docuit ante istius avaritiae scelerique occurrere 42 ut hoc
iam ante eonfirmem 58 Deinde, quod alio loco antea dixi 66 Unas
pluris praedonum duces vivos cepit P. Servilius quam omnes antea.
Ecquando igitur ... 80 quod antea demonstravi 178 quern iam ante
iudiciis indignum putarit. Caec. 86 quod ego iam antea dixi 67 quern
ego antea commemoravi leg. agr. II 4 quod pauIo ante commemoravi.
An diesen beiden letzten Stellen lässt sich der Zweck des Wechsels
deutlich erkennen. Leg. agr. III 4 neque apud vos ante feci raen-
tionem Rah. 18 Et id C. Rabirius multorum testimoniis Q. Hortensie
copiosissime defendente antea falsum esse docuit. Süll. 53 ut iam
ante dixi post red. in sen. 8 ut ante dixi.
Über post und postea sei ein Beispiel aus dem Orator zu
bringen gestattet, einer Schrift, die in formaler Beziehung besondere
Bedeutung hat. 14 Positum sit igitur in primis^ quod post magis
intelligetur 42 Sed quod educata huius nutrimentis eloquentia ipsa
se postea colorat et roborat. Über postquam und posteaquam vgl.
Cluent. 20 quam constanter et quam diligenter, postea dicam
175 cecidisse de equo dicitur et homo infirma valetudine latus
offendisse vehementer et, posteaquam ad urbem cum febri venerit
. . . 178 Larinum postquam venit 192 postea autem quam appro-
pinquare huius indicium ei nuntiatum est.
Quinct. 18 simul atque sibi hie annuisset Rose. Am. 27 Quod
hie simul atque sensit 60 quem siraul atque attigi Philipp. IV, 1
quae simul ac primum aliquid lucis ostendere visa sunt und so
gewöhnlich siraul ac primum. Vor Vocalen und h gewöhnlich simul
atque und so auch Mur. 45 simul atque candidatus accusationem
meditari visus est wegen des folgenden c. Post red. in sen. 34 et
illa, simul atque revocata est, me secum pariter reportavit. Post
red. ad Quir. 11 simul ac de sollemni deorum religione rettulit.
De harusp. resp. 1 simul ac periculum iudicii intendi 2 simul atque
Cn. Lentulum consulem aspexit. Hieher ziehen kann man auch
14 Quid ergo ii possunt aliud iudicare, ac iudicaverunt? 18 plus
quam ceteri, qui aeque atque ego sunt occupati Plane. 3 cuius ego
salutem non secus ac meam tueri debeo. 98 Hie vero simul atque
mare me transisse cognovit daneben Nam simul ac me Dyrrachium
attigisse audivit.
Für den Gebrauch von nee und neque stellen wir zunächst
einige Beispiele aus den philippischen Reden zusammen. II 81 nee
enim est ab homine numquam sobrio postulanda prudentia 83 Neque
enim te de caelo servasse dixisti nee hodie dicis und so an vielen
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEKOS REDEN. 215
Stellen. II 68 Nee vero te umquam neque vigilantem neque in
somnis credo posse mente consistere XI 35 Neque vero classes
aderunt und so wieder an vielen Stellen. III 32 Nee ille armis
solum^ sed etiam decretis nostris urgendus est VIII 6 nee illa
hostilia verba nee bellica XIII 31 Lupercorum mentionem facere
audet neque illius diei memoriam perhorrescit, quo ausus est IV 6
Nee solum id animose et fortiter, sed considerate etiam sapienterque
feeerunt V 12 Neque solum commentariis commenticiis chirogra-
phisque venalibus innumerabilis pecunia congesta in illam domum
est XII 9 nee solum inscientibus, sed etiam invitis 13 nee solum
propagare bellum, sed concedere etiam victoriam 17 Nee haec in
senatu solum, eadem ad populum semper egi^ neque solum in
ipsum, sed in eins socios facinorum et ministros . . • sum semper
invectus. VIII 19 Ego autem sine iracundia dico omnia nee tamen
sine dolore animi 27 Neque tamen nos urget mandatis pluribus
31 nee eum quisquam illo belle vidit in lecto XIII 20 nee cum
coloniae fiorentissimae dignitas neque consulis designati maiestas
a parricidio deterreret 21 Non audivit, non respondit, neque eos
solum praesentes, sed multo magis nos . . . sprevit X 20 nee uUam
aliam ob causam XI 1 neque ullius herum in uiciscendo acerbitas
XII 28 neque ulla omnino a senatu mandata accepimus 12 Neque
hoc in hoc uno est 17 Nee haec in senatu solum XII 26 Haec
neque hoc tempore neque in me valent und so gewöhnlich neque
in. Doch post red. ad Quir. 24 mihi neque in consiliis de re publica
capiendis diligentiam neque in periculis a re publica propulsandis
animum neque in sententia simpliciter ferenda fidem neque in ho-
minum voluntatibus pro re publica laedendis libertatem nee in
perferendo labore industriam nee in vestris commodis augendis
grati animi benivolentiam defuturam. Mil. 73 cui nihil umquam
nefas fuit nee in facinore nee in libidine. Ebenso Lig. 31, Dei. 16,
Philipp. XIII 1 Nam nee privatos focos nee publicas leges videtur
nee libertatis iura cara habere Verr. II, I 16 Nemini meus adven-
tus labori aut sumptui neque publice neque privatim fuit IV 2
denique nihil istum, quod ad oculos animumque accident, neque pri-
vat! neque publici neque profani neque sacri tota in Sicilia reli-
quisse. Ebenso 137. 139 de imp. 53, Cluent. 90, de dorn. 70. 108.
In dieser Weise ließe sich viel beibringen, wobei aber zu
bemerken bleibt, dass neque weit häufiger gebraucht wird als nee.
Quinct« 18 Nee mirum, si eius utebatur consilio aber 32 ebenfalls
zu Anfang des Satzes neque mirum, cui haec optio tarn misera
tamque iniqua daretur. Rose. Am. 52 Nee mirum, qui neque in]^urbe
216 JOHANN SCHMIDT.
viveret neque revocaturus esset. Verr. II 133. Cluent. 28. Philipp. IV
12. XII 5. Verr. III 125 neque aratori praetor per litteras supplicaret
neque euni praesens oraret 147 nee aratorem quemquam esse questum.
II 188 hunc Verrucium neque ante adventum C. Verris neque post
decessionem quicquam cum Carpinatio rationis habuisse III 60 neque
ante dimissum 101 quod neque ante te praetorem Uli fecerant neque
tu ipse hoc ita statueras antea per biennium Philipp. V 15 nee ante
tu^pes indices quaesiti, quam honestis iudicibus nocentium salus
4^perata est. Gewöhnlich neque tu, neque te, neque tibi, aber
leg. agr. II 31 nee te; gewöhnlieh neque ad, doch prov. cons. 13
nee ad; gewöhnlich neque quicquam, aber Cl. 59 nee quicquam
V«rr. IV, 20 qui te neque debent adiuvare, si possint, neque pos-
sunt, si velint 36 in einer Anführung *Nec scriptum habeo nee
possum edere* V 82 verum tamen huius libidini adversari nee pot-
erat nee audebat de imp. 12 imperatorem a vobis certum depo-
score, cum praesertim vos alium miseritis, neque audent neque se
id facere sine^ summo periculo posse arbitrantur Caec. 101 sed ut
omnes intellegerent nee ademptam cuiquam civitatem esse neque
adimi posse Cluent. 32 rei capitalis esse damnatam; nee iniuria,
quae spem parentis, memoriam nominis . . « sustulisset Philipp. VI 3
Intellego, Quirites, a vobis hanc sententiam repudiari, neque iniuria.
Cluent. 12 mater, inquam, appellabitur, neque umquam illa ita de
suo scelere et immanitate audiet, ut naturae nomen amittat Sest. 12
datus illo in hello esset hiemi locus, neque umquam Catilina, cum
e pruina Appenini . . . emersisset, . , . concidisset Philipp. Xlll 8
Itaque et honores ei decrevi, quos potui amplissimos, in quibus
mihi vos estis adsensi, nee umquam de illo et sperare optime et
loqui destiti Verr. IV 102 Audisti igitur ex muliere, quoniam id
viri nee vidisse neque nosse poterant 116 quae tum in urbe capta
commissa non sunt neque odio hostili neque licentia militari neque
more belli neque iure victoriae Flacc. 5 Quid? si neque tota neque
optima neque incorrupta neque sua sponte nee iure nee more nee
vere nee religiose nee integre, si inpulsa, si sollicitata, si concitata
Cluent. 103 Quia nulla in iudicio seditio neque vis nee turba versata
est, prima actione facillime est absolutus Catil. I 17 huius tu neque
auctoritatem verebere nee indicium sequere nee vim pertimesces? IV
22 eos cum a pernicie rei publicae reppuleris, nee vi coercere nee
beneficio placare possis Post red. in sen. 7 reliqui fuerunt, quos
neque terror nee vis, nee spes nee metus, nee promissa nee rainae,
nee tela nee faces a vestra auctoritate, a populi Romani dignitate,
a mea salute depellerent 11 qui nisi in aram tribunatus confugisset.
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEKOS REDEN. 217
neque vim praetoris nee iiiultitudiiiem creditorum nee bonorum
proscriptionem effugere potuisset 37 tarnen numquam nee magui-
tudinem negotii nee solitudinem suam nee vim inimicorum ae tela
pertimuit De dorn. 80 qui de civitate et libertate ea iura sanxerunt,
quae nee vis temporum nee potentia raagistratuum nee rerum iudi-
catarum auctoritas nee denique universi populi Roman i potestas . . .
labefactare possit Verr. II, I 36 neque Carbo attigit neque Sulla
vidit neque in aerarium relata sunt leg. agr. II 8J ex qua nee
Gracchorum benignitas earn nee SuUae dominatio deiecisset Verr.
II, I 4 neque tanta fortunis omnium pernicies potest accidere Mur. 34
Si bellum hoc, si boe hostis, si ille rex contemnendus fuisset, neque
tanta cura senatus et populus Romanus suscipiendum putasset neque
tot annos gessisset neque tanta gloria L. LueuUus, neque vero
eins belli confieiendi negotium tanto studio populus Romanus ad
Cn. Pompeium detulisset Arch. 29 nee tantis se laboribus frangeret
neque tot euris vigiliisque angeretur nee totiens de ipsa vita dimi-
caret. Überall seheint die Rücksicht auf den Rhythmus das Maß-
gebende.
Dasselbe möchte man von den Partikeln et^ que, ac und atque
behaupten. Nirgends ist eine feste Regel des Gebrauchs sichtbar.
Quinct. 26 qui amicum, socium, affinem fama ac fortunis spoliare
conatus est 27 istum aequum esse famae fortunisque P. Quineti
consulere. Ebenso 33 u. ö. Rose. Am. 109 quod non eius scelus
atque perfidia violarit et imminuerit 117 omni fraude et perfidia
fefellit 138 Laudabunt omnes, si recte et ordine iudicaris Philipp.
III 38 eolonias provineiae Galliae recte atque ordine exque re
publica fecisse et faeere X 5 litteras Bruti recte et ordine scriptas
videri XI 11 bene et e re publica iudicavisse Verr. I 18 etenim
ea dicam, quae ille si commemorari noluisset, non tanto in conventu
tarn aperte palamque dixisset — an andern Stellen aperte ac palam
auch Orator 38 de industriaque non ex insidiis, sed aperte ac
palam elaboratur Verr. I 20 aperte iam et perspicue nulla esse
iudicia 26 Posteaquam illa petitionis magna cura liberatus sum
animo eoepi multo magis vacuo ae soluto nihil aliud nisi de iudicio
agere et eogitare Plane. 72 cum liber essem et solutus Verr. I 27
An me taciturum tantis de rebus existimavistis, et me in tanto rei
publicae existimationisque meae periculo cuiquam consulturum potius
quam officio et dignitati meae? 28 Quid faceres pro innocente
homine et propinquo, cum propter hominem perditissimum atque
alienissimum de officio ac dignitate decedis. Hier ist auch der
Parallelismus zu beacht(3n: innocente et propinquo — perditissimum
218 JOHANN SCHMIDT.
atque alienissimiim. 37 Erit tum consul Hortensius cum summo
imperio et potestate Quiuct. 6 cuius in dicione ac potestate sunt
48 Habeo autem certam viam atque rationem — sonst via ac ratio.
Cael. 50 Quare nobis da viam rationemque defensionis. Orator 10.
116 ratione et via. Verr. I 55 ut nihil inter illam usitatam aceu-
sationem atque hanc novam intersit — anderswo interest inter . . .
et . . . Verr. V 85 auch que. Caecil. 61 Ac vide, quid differat inter
meam opinionem ac tuam. Verr. I 44 patres conscriptos indicia
male et flagitiose tueri 45 indicia autem turpia ac flagitiosa fieri.
11^ I 17 cum in ipsa accusatione eorum industria ac diligentia pro-
baretur 19 putabam non solum notis, sed etiam ignotis probatam
meam fidem esse et diligentiam Catil. IV 5 mea virtute atque dili-
gentia perditorum hominum coniurationem patefactam esse Verr. II,
I 55 qui regem Person vi ac virtute superavit 57 quae signa atque
ornamenta ex urbe hostium vi et virtute capta belli lege atque impera-
torio iure sustulit 59 itemque cetera signa et ornamenta cum cogno-
scerent 74 qui eiusdem vi et imperio non moveretur 79 deficere
ab imperio ac nomine nostro volebat? 82 cum apud exteras nationes
imperii nominisque nostri famam tuis probris flagitiisque violaris —
unmittelbar vorher cum circumsessus a tam illustri civitate sis
propter tuum scelus atque fiagitium wie oft. 54 Quas enim sociorum
atque amicorum urbes adisti legationis iure et nomine 83 ubi de-
fendis ins nomenque legati? 135 petit ab eo pro sua fide ac dili-
gentia pluribus verbis 142 Ubi illa consuetudo in bonis praedibus
praediisque vendundis — daneben praedibus et praediis populo
cautum est II 9 quibus opem auxiliumque ferretis Caecil. 4 qui
opem a me atque auxilium petissent 16 rerum fortunarumque suarum
salutem in istius damnatione consistere Verr. II, I 59 spem omnem
tum primum abiecerunt rerum ac fortunarum suarum II 57 Bidinos
autem pecuniam contra praetoris famam ac fortunas dedisse 59 bona
patria fortunasque eins Bidinis tradidit 67 ut nomine iudiciorum
omnium bona atque fortunae in istius unius essent potestatem 24
nova tibi haec sunt et inopinata? 69 cum hoc illi improvisum atque
inopinatum accidisset 78 pretio liabere addictam fidem et religionem
— daneben Cum vero fidem ac religionem tuam iam alteri addictam
accepta pecunia habueris 11, I 87 tam illustrem ac tam nobilem
civitatem 105 hoc edictum tam improbum et tam inhumanum II,
I 72 rogat et orat Dolabellam II 96 rogat eos atque orat 103 ro-
gare atque orare patres conscriptos 114 socia furtorum ac flagi-
tiorum tuorum. Gewölinlich die Formel socii atque amioi, II 121
Quas enim leges sociis amicisque dat is, qui habet imperium a
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 219
Romano 122 Halaesini pro multis ac magnid suis maiorum-
■ »lum in rem publicara nostram mentis atque benoficiis —
wo gewöhnlich multi et magni, Orator 13 Sic eloquentia hacc
's spreta a philosophis et repudiata multis qnidem illa magnis-
liumentis caruit Verr. II, II 123 sed etiam in his duobus
I)n8 civium novorum veterumque turbavit 125 legesque similes
»ptando senatu et de numero veterum ac novorum dedit 132
t studia cupiditatesque bonorum atque nmbitiones ex homini-
'^ivitatibusque tollerentur 133 £agrabat tota domus praetoria
^o hominum et cupiditate 140 in maximis rebus ac plurimis
Heus est maximis plurimisque criminibus in indicium vocatus
-^in absolutus eris, quis erit tarn amens, qui te ex tot tantisquc
minibus elapsum post quinquennium statuarum nomine arcessatV
vmrswo tot et tanta, quot et quanta. 185 ubi animo semper
uLu liberoque erat IV 23 soluti ac liberi fuerunt ab omni sumptu,
xcäcia, munere de legg. I 8 vacuum tcmpus et liberum Kab.
dl. 12 qua non modo ipse, sed totus etiam ordo solutus ac über
., Philipp. V 41 iudicio senatus soluto et libero Verr. II, II 192
.ueri enim ad causas solutique veniebant. 76 qui in senatu sine
.a cupiditate de hello et pace sententiam ferat III 14 tarn opor-
.i.um snbsidium belli atque pacis ad rem publicam adiunxissent
■jO qui tantum praesens lucrum nulla opera insumpta contempserit
que despexerit 156 Hoc vero ferri iam non potest, inrideri viri
[•timi, L. Metelli, ingenium [et contemni] ac despici a fugitivo
7:marehide 157 tam infestum odium atque tantum« ParallelismuH
228 si potius vobis ac rei publieae quam sibi et suis commodis
•pera, snmptu, labore deserviunt 5 dissimillimus esse ac semper
fuisse videar IV 11 sed in snis nummiM multis e.^se et sempor fuisse
45 ea re contemnis equesrreni ordinem et despicis? 81 Dein de ista
praeclara nobilitas desinat queri populum Romanum hominibuH
Dovis indnstriis lubenter honores niandare semperque mandasse
138 senatum et populum Syracusannm moleste gravi terque ferre,
qnod ego, com in ceteris Sieiliae civitatibu^ senatum popuiumque
doenissem. Ebenso Catil. III 10. 11. Ven. V 25 neque ad (*. Mari
vim atque virtutem 92 una ;itque f:ad(-m, ander» wo, z. B. Orator 10
nno et eodem, auch uno ftO(htmq\i*t, Vcrr. V^ 133 inktructaruin ornata-
nunqiie navium, wo offenbar der Oleichklung vermieden werden soll.
135 instruetam atque ornatam 134 mortis« atque cruciatus 138 ad
mortem cruciatnmque rapuisti 153 mors et cruciatuii 170 crueiatum
et crucem 179 civeri Romani cruciati tri necati 148 »uppiicio afF^freti
ac necati. IV 88 in socium Vf^.^tnim atqur: Hinicum novum «:r. nin'
220 JOHANN SCHMIDT.
gulare supplicii genus excogitavit V 28 Quo loco non mihi praeter-
mittenda videtur praeclari iraperatoris egregia ac singularis dili-
gentia de imp. 10 Cn. Pompei divino consilio ac singulari virtute
depulsum est Philipp. V 39 duos Cn. Pompei, summi et singularis
viri, filios incolumis haberemus Verr. V 145 Nulla, iudices, praeter
praedandi novam singularemque rationem 189 si eius omnia sunt
inaudita et singularia facinora sceleris 186 teque Hercules, quem
iste Agrigenti nocte intempesta servorum instructa et comparata
manu convellere ex tuis sedibus atque auferre conatus est 187 ut
simulacrum Cereris unum . . . e sacrärio Catina convellendum aufe-
rendumque curaverit.
Mit solchen Beispielen ließen sich viele Seiten füllen, wie sich
jeder leicht überzeugen kann. Wir wollen nur noch auf einiges hin-
weisen. Caec. 8 Ac si qui mihi hoc iudex recuperatorve dicat 10 Et
si forte videbor altius initium rei demonstrandae petisse 62 si tu solas
aut quivis unus cum scuto et gladio impetum in me fecisset atque ego
ita deiectus essem 87 si qui mihi praesto fuerit cum armatis bomini-
bus extra meum fundum et me introire prohibuerit, wo man nach 62
ac erwartet hätte. De imp. 7 sed ab illo tempore annum iam tertium
et vicesimum regnat, et ita regnat 10 Sed de LucuUo dicam alio
loco, et ita dicam, Quirites 21 Satis opinor haec esse laudis, atque
ita, Quirites Rab. perd. 8 cariorem huic sororis maritura quam sororis
filinm fuisse, atque ita cariorem Cluent. 2 altera pars et ea, quae
propria est iudicii vestri et legitimae veneficii quaestionis, per mihi
brevis et non magnae in dicendo contentionis fore videtur 18 Quae
hoc tempore sileret omnia atque ea, si oblivione non posset, tarnen
taciturnitate sua tecta esse pateretur Mur. 35 Quod enim fretum,
quem Euripum tot molus,' tantus, tarn varias habere putatis agita-
tiones commutationesque fluctuum, quantas perturbationes et quantos
aestus habet ratio comitiorum de imp. 36 quantae atque quam multae
sunt 43 tanta et tam praeclara iudicia 46 ex locis tam longinquis tarn
que diversis 48 quantas ille res domi militiae, terra marique quantaque
felicitate gesserit — neminem umquam tarn impudentem fuisse, qui
ab dis immortalibus tot et tantas res tacitus änderet optare, quot
et quantas di immortales ad Cn. Pompeium detulerunt 59 ut nulla
res tanta sit ac tam difficilis 63 haec tot exempla tanta ac tam
nova Cluent. 36 quantis et quam profusis sumptibus 50 qui neque
illis talibus viris ac tam amantibus mei rem possem uUam negare
neque illud crimen tantum ac tam manifestum esse arbiträrer
Flacc. 5 Quem vero tot tam gravesque provinciae salvum esse
cupiant Plane. 29 quid de his tot viris talibus, vgl. Lig. 36.
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 221
Cluent« 139 Cum enim accusarem et mihi initio proposuissem,
ut animos et populi Romaui et iudicum commoverem, cumque omnes
offensiones iudiciorum non ex mea opinione, sed ex hominum ru-
more proferrem Süll. 35 sed cum ille tota illa oratione in me esset
invectus et cum, ut initio dixi, defensionem meam spoliare auctori-
tate voluisset Flacc. 45 Quod posteaquam Temni litteris a Varinio
missis cognitum at que patefactum est, cumque eadem de re Cn.
Lentulus . . . litteras misisset Arch. 6 Inserrm satis longo intervallo,
cum esset cum M. LucuUo in Siciliam profectus et cum ex ea
provincia cum eodem LucuUo decederet, venit Heracleam SuU. 56
deinde est profectus . . . ac profectus est non modo ob causam, sed
etiam ob necessariam causam 64 Dicerem fortasse, et facile et
libenter dicerem Arch. 14 numquam me pro salute vestra in tot
ac tantas dimicationes atque in hos profiigatorum hominum coti-
dianos impetus obiecissem Post red. in sen. 24 quae magnitude
observantiae tot tantisque beneficiis respondere poterit? Post red.
ad Quir. 2 si mihi tranquilla et placata omnia fuissent, incredibili
quadam et paene divina, qua nunc vestro beneficio fruor, laetitiae
voluptate caruissem de domo 21 virtute, consilio, ratione vitae mira-
bili ad laudem et prope singulari 131 tu in civis optime de re
publica meriti cruore ac paene ossibus simulacrum non libertatis
publicae^ sed licentiae collocasti harusp. resp. 2 Cuius si iam vim et
gravitatem illam singularem ac paene divinam adsequi possem
4 Cum his furiis et facibus, cum his, iuquam, exitiosis prodigiis ac
paene huius imperii pestibus bellum mihi inexpiabile dico esse
susceptum Sest. 19 Vestitus aspere nostra hac purpura plebeia ac
paene fusca. Ebenso Ca.el. 36 removebo ilium senem durum ac
paene agrestem Prov. 2 Gabiuium et Pisonem, duo rei publicae
portenta ac paene funera dagegen 38 Ego vos intellego, patres
conscripti, multos decrevisse eximios honores C. Caesari et prope
singularis Sest. 38 ad communem salutem omnium civium et prope
gentium pertinerent Scaur. 3, 1 hoc vero meminimus ac paene
vidimus 26 Itaque sic fuit illa expressa causa, non ut audire ea,
quae dicebam, indices, sed ut cernere et paene tangere viderentur
45 Haec cum tu effugere non potuisses, contendes tamen et postu-
labis, ut M. Aemilius cum sua dignitate omni, cum patris memoria,
cum avi gloria sordidissimae, vanissimae, levissimae genti ac prope
dicam pellitis testibus condonetur? Rab. post. 42 Multas equidem
C. Caesaris virtutes magnas incredibilisque cognovi, sed sunt ceterae
maioribus quasi theatris propositae et paene populäres Mil. 56
Quam ob rem vitam suam, quam maximis praemiis propositam et
222 JOHANN SCHMIDT.
paene addictam sciebat Marc. 1 tarn denique incredibilera sapien-
tiam ac paene divinam taeitus praeterire nullo modo possum Lig. 34
Quis est, qui horum consensum conspirantem et paene conflatum
in hac prope aequalitate fraterna noverit Philipp. II 39 ille sin-
gularis vir ac paene divinus.
In manchen Partien glaubt man Vorliebe für eine oder die
andere Partikel zu erkennen, z. B. gegen die Mitte der Rede de
domo sua für que. In derselben Rede liest man 94 praesertim cum
mihi udI in hac re publica audiente populo Romano opera mea
banc urbem et hanc rem publicam esse salvam iurato dicere fas
fuisset 143 Denique ipsi di immortales, qui hanc urbem atque hoc
imperiura tuentur Sest. 46 cum alii me suspicione periculi sui non
defenderent, alii . . ., alii . . ., alii . . ., alii . . ., alii rem ipsam publi-
cam atque hunc bonorum statum otiumque odissent et ob hasce
causas tot tamque varias me unum deposcerent 99 Harum rerum
tot atque tantarum esse defensorem et patronum magni animi est
145 Atque bic tot et talium civium squalor 146 quotiescumque met
viderit, ingemescet ac pestem suam ac patris sui se dicet videre
Vat. 15 erumpet enira aliquando ex me vera vox, et dicam sine
cunctatione, quod sentio Cael. 67 Illtid vero respondere cogam, cur
tot viri ac tales harusp. resp. 2 Ac tamen ignarus ille, qui con-
sules essent, exsanguis atque aestuans se ex curia repente proripuit
Orator 26 Ac tamen in hoc ipso diligenter examinante verborum
omnium pondera reprehendit Aeschines quaedam 113 Ac tamen
utrumque in disserendo est 44 Ac duo breviter prima; sunt enim
non tam insignia ad maxim am laudem quam necessaria et tamen
cum multis paene commimia Cael. 61 eodem Licinium esse ventu-
rum atque iis veneni pyxidem traditurum 62 cum venisset Licinius
venenumque traderet Cael. 75 quae (voluptates) . . . subito se non
numquam profundunt atque eiciunt universae. Qua ex vita — emer-
sit totumque se eiecit atquo extulit Plane. 33 ubi illa antiqua
libertas, quae malis oppressa civilibus extollere iam caput et ali-
quando recreata se erigere debebat? Prov. 14 Hoc statuit senatus,
cum frequens supplicationem Gabinio denegavit, primum . . ., deinde
a proditore atque eo, quem praesentem bestem rei publicae cognosset,
bene rem publicam geri non potuisse Sest. 53 lex erat lata vastato
ac relicto foro et sicariis servisque tradito, et ea lex, quae ut ne
ferretur, senatus fuerat veste mutata Balb. 65 Tum etiam illud
cogitate sic vivere ac vixisse Cornelium Verr. V 7 At ea ipsa causa
est, cur ista provincia minimo in periculo sit et fuerit imp. 51
Quorum ego auctoritatem apud vor multis In eis plurimum valuisse
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 223
et valere oportere confiteor de dorn. 25 dieam ipso audiente, quod
sensi et sentio Philipp. III 38 fecisse et faeere — sunt et fuerunt
— defensus sit et hoc tempore defendatur 39 quod . . . senatus
auctoritatem populique Romani libertatem defendat ac defenderit:
senatui magnae curae esse ac fore IV 2 tutatus est et tutatur
V 36 idque D. Bruti praestantissimum meritum in rem publicam
senatui populoque Romano gratum esse et fore 37 Galliaque, quae
semper praesidet atque praesedit huic imperio libertatique communi
53 militibus veteranis, qui . . . auctoritatemque huius ordinis defen-
derint atque defendant — quod iis auctoritas senatus populique
Romani libertas carissima sit et fuerit X 25 eam rem senatui popu-
loque Romano gratam esse et fore Balb. 64 Sed, quoniam C. Caesar
abest longissime atque in iis est nunc locis Pis. 6 sine uUa dubi-
tatione iuravi rem publicam atque hanc urbem mea unius opera
esse salvam 61 manet et manebit 91 cum tantas res gessisset gere-
retque cotidie. Ein besonders hübsches Beispiel Pis. 73 Non dixi
hanc togam^ qua sum amictus, nee arma scutum aut gladium unius
imperatorisy sed, quia pacis est insigne et otii toga, contra autem
arma tumultus atque belli, poetarum more locutus hoc intellegi
volui bellum ac tumultum paci atque otio concessurum. Plane. 27
cui cum fuerit probatissiraus hodieque sit, omnibus esse se pro-
batum debet sperare. Parallelismus Plane. 63 sed te etiam re-
prehendo, quod ea non enumeres, alia quaedam inania et levia
conquiras 86 Sed sunt haec leviora, illa vero gravia atque
magna 89 tu id in me reprehendis, quod Q. Metello laudi datum
est hodfeque est et semper erit maximae gloriae? Rab. 20 Ignosco,
et eo magis, quod est contra illüd iudicatum 44 quam quidem vos
. . . complecti etiam et augere debetis, et eo magis, quod videtis
46 Quod, indices, ne faciatis, oro obtestorque vos, atque eo magis,
si 22 huius, inquam, rei publicae civem, quae est una maxime et
fuit semper libera 41 in tanta occupatione maximarum rerura, quas
gerit atque gessit. Gewöhnlich longo lateque, Marc. 29 longo atque
late, Orator 72 longo et late. Philipp. X 20 ut omnia consilia atque
facta ad dignitatem et ad virtutem ref err emus 23 Etsi in illius viri
consiliis atque factis nihil nee nimium nee parüm umquam fuit • . .
quorum privatum de re publica consilium et factum auctoritate
vestra est comprobatum atque laudatum. Sonst meist atque, nur
Sest. 139 Haec audivimus de clarissimorum virorum consiliis et
factis, haec accepimus, haec legimus. Auch die umgekehrte Ver-
bindung mit atque, doch leg. agr. 6 Mihi autem, Quirites, omnia
potius perpetienda esse duco quam non ita gerendum consulatum.
224 JOHANN SCHMIDT.
ut in omnibus meis factis atque consiliis vestrum de me factum
coDsiliumque laudetur. Man sieht: et als die allgemeinste Verbin-
dungspartikel kann immer gesetzt werden, que, Zusammengehöriges
verbindend, ebenfalls, weil Verbundenes immer zusammengehört,
und ebenso ac und atque, die etwas Wichtiges hinzufügen. Also
kann immer jede dieser Partikeln Platz finden. Je nach der Auf-
fassung, wie es heißt. Je nach dem Satzrhythmus, wie wir meinen.
Manchmal mag etwas Subjectives mit einfließen, dem wir nicht
mehr folgen können.
Dass die Wortstellung ein Hauptmittel zur Beförderung
des Wohlklangs ist — Orator 232 f. und sonst — bedarf ebenso-
wenig eines Beweises als die große Freiheit der Römer im Gebrauch
dieses Mittels. Hier soll nur besonders darauf hingewiesen werden,
wie selbst feste Verbindungen im Zusammenhang der Rede sich
lösen können. Z. B. man sagt ius civile. Und so liest man Orator
120 Ius civile teneat, quo egent causae forenses cotidie. Im nächsten
Satz aber Quid est enim turpius quam legitimarum et civilium
controversiarum patrocinia suscipere, cum sis legum et civilis iuris
ignarus? Und so auch in der Rede de harusp. resp. 32 quamquam
hoc si minus civili iure perscriptum est, lege tarnen naturae com-
muni iure gentium sanctum est, wo der Grund leicht im Gegensatz
zu finden ist. Balb. 21 Tulit apud maiores nostros legem C Furius
de testamentis, tulit Q. Voconius de mulierum hereditatibus, innu-
merabiles aliae leges de civili iure sunt latae. Verr. II, I 109 De
iure vero civili si quis novi quid instituit Caec. 73 Quod enim est
ius civile? Balb. 28 Duarum civitatum civis noster esse iure civili
nemo potest. An der obigen Oratorstelle steht Quid est enim, da-
neben aber quid enim est aetas hominis, nisi memoria rerum veterum
cum superiorum aetate contexitur? Omnes, multi und ähnliche
Wörter stehen gewöhnlich voran, nicht selten aber auch nach.
Rose. Am. 53 tametsi te dicere atque enumerare causas omnis
oportebat, et id erat certi accusatoris officium, qui tanti sceleris
argueret, explicare omnia vitia ac peccata filii. Ebenda 63 recla-
mitat istius modi suspicionibus ipsa natura — cum etiam feras inter
sese partus atque educatio et natura ipsa conciliet Rose. Com. 23
Laborem quaestus recepit, quaestum laboris reiecit Verr. I 7 videt
senatores multos esse testes audaciae suae, videt multos equites
Romanos, frequentes praeterea cives atque aocios, quibus ipse in
signes iniurias fecerit, videt etiam tot tam graves ab amicissimis
civitatibus legationes cum publicis auctoritatibus convenisse 34 Ita
fiet, ut tua ista ratio existimetur astuta, meum hoc consilium neces-
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 225
sarium 35 nisi ista tua intolerabilis potentia et ea cupiditas . • .
etiam in istius hominis desperati causa interponeretur 2 regelrecht
labern atque perniciem provinciae Siciliae, dagegen II, I 63 Oppi-
dum est in Hellesponto Lampsacum^ iudices, in primis Asiae pro-
vinciae darum et nobile, wo das doppelte pr vermieden scheint.
76 toti Asiae provinciae^
Beachtung verdienen auch umfangreichere Attribute, die wir
dem Substantiv stets nachzustellen geneigt sind. CaeciL 71 neque
ut ante coUectam famam conservet. Bei der Stellung famam ante
collectam conservet klingt die Verbindung am an coli con ohne
Zweifel sehr hart Verr. II, 1 71 hoc tum dixit Philo damum et
filium eius a C. Nerone esse damnatos 75 Condemnatur enim per-
paucis sententiis Philodamus et eius filius II 130 Tum Cephaloe-
ditani fecerunt intercalarium XXXV dies longuro, ut reliqui menses
in suam rationem reverterentur. Hoc si Romae fieri posset, certe
aliqua ratione expugnasset iste, ut dies XXXV inter binos ludos
tollerentur, per quos solos iudicium fieri posset 159 Itaque Rhodii,
qui prope soli bellum illud superius cum Mithridate rege gesserunt
185 quem iste sibi locum maxime tutum esse arbitrabatur, ubi
animo semper soluto liberoque erat, quod sibi iste Mamertinos de-
legerat III 61 equestri vetere illa auctoritate et gratia fretus ad-
firmavit 137 hominem severum ex vetere illa equestri disciplina
202 Data tibi est pecunia, Verres, una, qua frumentum tibi emeres
in cellam, altera, qua frumentum emeres a civitatibus, quod Bomam
mitteres. Tibi datam pecuniam domi retines et praeterea pecuniam
permagnam tuo nomine aufers IV 29 Quid? a Phylarcho Centuri-
pino, homine locuplete ac nobili, phaleras pulcherrime factas, quae
regis Hieronis fuisse dicuntur, utrum tandem abstulisti an emisti?
39 abesse a domo paulisper maluit quam praesens illud optime
factum argentum amittere . • . Quia non potuerat eripere argentum
ipse, a Diodoro erepta sibi vasa optime facta dicebat 44 Cn. Calidio,
equiti Romano, per omnis alios praetores licuit habere argentum
bene factum 70 Audisti Q. Minucium dicere domi suae deversatum
esse Antiochum regem Syracusis . . . audisti et audies homines e
conventu Syracusano, qui ita dicant sese audientibus illud lovi
optimo maximo dicatum esse ab rege Antiocho et consecratum
103 illis Punicis bellis (Brutus 57 hello Punico secundo) 110 In-
sistebat in manu Cereris dextra grande simulacrum pulcherrime
factum Victoriae 84 Quid? a Tyndaritanis non eius dem Scipionis
beneficio positum simulacrum Mercuri pulcherrime factum sustu-
listi? 118 In ea sunt aedes sacrae complures 115 in qua gymnasium
Wien. Stod. XY. 1893. lö
226 JOHANN SCHMIDT.
amplissimum est et complures aedes sacrae 149 quae ego antea
iam ab aliis cognoram et aceeperam V 7 an quod in Sicilia iam
antea bella fugitivorum fuerunt? 10 quern locum fugitivi iam ante
tenuerunt 164 Gavium istum, quem repentinum speculatorem fuisse
dicis, ostendam in lautumias Syracusis a te esse coniectum — sed
ad arbitrium tuum testis dabo, qui istum ipsum Syracusis abs te in
lautumias coniectum esse dicant. An dieser Gegenüberstellung kann
man die Wirkung des Rhythmus besonders deutlich erkennen.
161 Clamabat ille miser se civem esse Romanum, municipem Con-
sanum 163 In crucem tu agere ausus es quemquam, qüi se civem
Romanum esse diceret? 165 Illum, quod moram supplicio quaereret,
ideo clamitasse se esse civem Romanum, sed speculatorem fuisse
. . . qui . . . se vidisse dicerent, cum is, qui se civem Romanum esse
clamaret, in crucem ageretur. Hoc tu, Verres, idem dicis, hoc tu
confiteris illum clamitasse se civem esse Romanum 166 tua te ac-
cuse oratione: civem Romanum se esse dicebat. Si tu apud Persas
aut in extrema India deprensus, Verres, ad supplicium ducerere,
quid aliud clamitares, nisi te civem esse Romanum? et, si tibi
ignoto apud ignotos, apud barbaros, apud homines in extremis atque
ultimis gentibus positos nobile et illustre apud omnes nomen civi-
tatis tuae profuisset, ille, quisquis erat, quem tu in crucem rapiebas,
qui tibi esset ignotus, cum civem se Romanum esse diceret, apud
te praetorem si non effugium, ne moram quidem mortis mentione
atque usurpatione civitatis assequi potuit? 168 iam omnem orbem
terrarum, qui semper nostris hominibus maxime patuit, civibus Ro-
manis ista defensione praecluseris 35 sie obtinui quaesturam in
Sicilia provincia, ut . . . me quaesturamque meam quasi in aliquo
terrarum orbis theatre versari existiraarem Font. 24 cuius iniurati
nutu prope terrarum orbis regebatur 167 Quae iste in provincia
palam dictitabat, cum ea, quae faciebat, tua se fiducia facere dice-
bat, ea ne vera putentur, tibi maxime est providendum 177 Reli-
quum iudicium iam non de mea fide, quae perspecta est, nee de
istiüs vita, quae damnata est, sed de iudicibus et, vere ut dicam,
de te futurum est. At quo tempore futurum est? nam id maxime
providendum est — bisher est am Ende des Satzes; der folgende
lautet etenim cum omnibus in rebus, tum in re publica permagni
momenti est ratio atque inclinatio temporum. Rose. Com. 15 Quod
et reus is est, cui et pecunia levissima et existimatio sanctissima
fuit semper, et iudex est is, quem , . ., et advocatio ea est, quam
. . . Verr. V 185 teque, Latona et Apollo et Diana, quorum iste
Deli non fanum, sed, ut hominum opinio et religio fert, sedem
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 227
antiquam divinumque domicilium nocturno latrocinio atque impetu
conpilavit 187 teque, Ceres et Libera, quaram sacra, sicut opiniones
hominum ac religiones ferunt, longe maximis atque occultissimis
caerimoniis continentur. Beachtenswert ist auch der Wechsel
zwischen et und ac. Caec. 57 non quo omnes siut aut appellentur
procuratores, qui negotii nostri aliquid gerant 58 non quo omnes
sint procuratores, qui aliquid nostri negotii gerunt imp. 40 ars in-
audita quaedam 42 quaedam dignitas imperatoria — divino quodam
consilio 55 nos, quorum maiores Antiochum regem classe Persemque
superarunt Cluent. 32 hie autem idem illüd eflfecit per alieni cor-
poris mortem atque cruciatum 86 te vero illud idem, quod tum
explosum et eiectum est, nunc rettulisse demiror 137 in quos tum
consules designatos idem illud senatus decreverat 84 Sapientissi-
mum esse dicunt eura, cui, quod opus sit, ipsi veniat in mentem;
proximo accedere ilium, qui alterius bene inventis obtemperet. In
stultitia contra est. Minus enim stultus est is, cui nihil in mentem
venit, quam ille, qui, quod stulte alteri venit in mentem, comprobat
leg. agr. I 2 ut a maioribus nostris possessiones relictas disperdat
ac dissipet 4 Audistis auctionem populi Romani proscriptam a tri-
buno plebis, constitutam in mensem lanuarium 20 Nam hello Punico
quicquid potuit Capua, potuit ipsa per sese 80 An obliti estis, Ita-
lico hello amissis ceteris vectigalibus quantos agri Campani fructi-
bus exercitus alueritis? 98 ut sub vestrum ius, dicionem, potestatem
Urbes, nationes, provincias, liberos populos, reges, terrarum denique
orbem subiungeretis Rab. perd. 24 Atqui videmus haec in rerum
Tiatura tria fuisse Orator 16 Quid dicam de natura rerum? Bei
dieser Gelegenheit sei auf die Titel der Catilinarischen Reden hin-
gewiesen: M. Tulli Ciceronis Oratio In Catilinam Prima In Senatu
fiabita — der Titel der zweiten und dritten dem entsprechend,
dagegen M. Tüll. Cic. In Catilinam Oratio Quarta Habita In Senatu.
Oat. IV 11 Videor enim mihi videre banc urbem, lucem orbis ter-
:irarum atque arcem omnium gentium, subito uno incendio conci-
Mentem Mur. 31 derideatur de rege Pyrrho triumphus M'. Curi 84
Sostis est enim non apud Anienem, quod hello Punico gravissimum
"visum est, sed in urbe in foro Flacc. 100 Etenim opponemus Asiae
provinciae primum magnam partem eiusdem provinciae, quae pro
huius periculis legatos laudatoresque misit, deinde provinciam Gal-
liam, provinciam Ciliciam, provinciam Hispaniam, provinciam Cre-
tam Arch. 31 qui etiam his recentibus nostris vestrisque domesticis
periculis aeternum se testimonium laudis daturum esse profitetur
Post red. sen. 22 Q. Fabricius si, quae de me agere conatus est,
15*
228 JOHANN SCHMIDT.
ea contra vim et ferrum perficere potuisset, mense lanuario nostrum
statum reciperassemus und so auch ad Quirites 12. 14. Red.
Quir. 12 cum et cunctus ordo et multi eum summi viri orarent
Flacc. 86 sicut et tu ipse nuper et multi viri boni saepe fece-
runt Dom. 81 tu autem ut acta tui praeclari tribunatus hominis
dignitate cohonestes 125 ea iura constituisti in praeclaro tribunatu
tuo. Beachtenswert die Stellung von tarn. Verr. IV 96 viri fortes
et fidelesy sed nequaquam ex tam ampla neque tam ex nobili civi-
tate Arch. 17 Quis nostrum tam animo agresti ac duro fuit Orator
148 quis tamen se tarn durum agrestemque praeberet Dom. 88
tamen profecto nemo tam esset amens Harusp. resp. 27 Hac igitur
vate suadente quondam defessa Italia Punico bello atque ab Hanni-
bale vexata sacra ista nostri maiores adscita ex Phrygia Romae
conlocarunt 29 Quod cum Deiotarus religione sua castissime tue-
retur, quem unum habemus in orbe terrarum fidelissimum huic
imperio atque amantissimum nostri nominis, Brogitaro, ut ante dixi,
addictum pecunia tradidisti 30 Ac mea quidem his tribus omnibus
iudiciis^ ut dixi antea, liberata est Sest. 44 Quid, si in prima con«
tentione vi tribunicia victus in foro cum multis bonis viris conci-
dissem? 74 Consecuti dies pauci omnino lanuario mense, per quos
senatum haberi liceret Cael. 12 utebatur hominibus improbis multis
14 Hac ille tam varia multiplicique natura cum omnis omnibus ex
terris homines improbos audacesque collegerat, tum etiam multos
fortis vires et bonos specie quadam virtutis adsimulatae tenebat
Balb. 9 tot victorias bellicas, quot sunt in rerum natura genera
bellorum 51 Neque enim ille summus poeta noster Hannibalis illam
magis cohortationem quam communem imperatoriam voluit esse
Pis. 59 ut noster divinus ille dixit Epicurus Plane. 51 Vidit enim
pater tuus Appium Claudium . . . aedilem non esse factum et eundem
sine repulsa factum esse consulem . . . quos omnes scimus aedilitate
praeteritos consules esse factos 52 quos tamen omnis consules
factos scimus esse 58 quem ille omni et humanitate et virtute
ornatus adulescens primum de plebe aedilem curulem factum esse
dixit 90 An, si umquam vitae cupiditas in me fuisset, ego mense
Decembri mei consulatus omnium parricidarum tela commossem?
Scaur. 45 sed etiam in ipsa provincia se a societate Punicorum
bellorum Utica teste defendit Rab. post. 23 Callisthenem, doctum
hominem, comitem Magni Alexandri, ab Alexandre necatum —
Chiasmus beabsichtigt. Mil. 6 Sed si illius insidiae clariores hac
luce fuerint. Nicht besonders wohlklingend ist folgende Periode
wegen der anaphorischen Stellung des Wortes est Mil. 27 Interim
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 229
cum sciret Clodius (neque enim erat difficile id scire) iter soUemne,
legitimum, necessarium ante diem XIII Ealendas Fabruarias Miloni
esse Lanuvium ad flaminem prodendum, quod erat dictator Lanuvi
Milo, Roma subito ipse profectus pridie est, ut ante suum fundum,
quod re intellectum est, Miloni insidias collocaret, atque ita pro-
fectus est, ut contionem turbulontam, in qua eius furor desideratus
est, quae illo ipso die habita est, relinqueret, quam, nisi obire faci-
noris locum tempusque voluisset, numquam reliquisset — und doch
ist die Stellung beabsichtigt, wie der Hauptsatz zeigt. Balb. 56
tum pecuniam L. Corneli, quae neque invidiosa est et, quantacum-
que est, eius modi est, ut conservata magis quam correpta esse
videatur MiL 42 Nihil enim est tarn molle, tarn tenerum, tarn aut
fragile aut flexibile quam voluntas erga nos sensusque civium Plane.
95 Nihil enim est ex meis temporibus, quod minus pervagatum . . .
sit Cluent. 188 Nihil est enim mali, nihil sceleris, quod illa non ab
initio filio voluerit, optaverit, cogitaverit, effecerit MarcelL 11 nihil
est enim opere et manu factum, quod non aliquando conficiat et
consumat vetustas 3 Intellectum est enim mihi quidem in multis
et maxume in me ipso 4 Quis enim est illo aut nobilitate aut
probitate aut optimarum artium studio aut innocentia aut ullo
laudis genere praestantior? 8 Nulla est enim tanta vis, quae non
ferro et viribus debiiitari frangique possit 26 Quicquid est enim,
quamvis amplum sit, id est parum tum, cum est aliquid amplius
27 Quid enim est omnino hoc ipsum diu, in quo est aliquid extre-
mum? Lig. 5 hie aequo animo esse potuit belli discidio distractus
a fratribus? Vat. 38 qui omnia in pecunia posuisset, honore animo
aequo carere debere. In der Rede fttr den König Deiotarus steht
überall bei der Verbindung dieses Eigennamens mit rex das Apel-
lativum voran außer § 8 Tu illius domum inire, tu vetus hospitium
renovare voluisti; te eius di penates acceperunt, te amicum et pla-
catum Deiotari regis arae focique viderunt, wo die neuern Heraus-
geber gegen alle Handschriften, wie es scheint, Deiotari streichen.
Wenn die Wortstellung sie dazu veranlasst, dtlrfte die Änderung
unberechtigt sein. Der vorhergehende Satz lautet: Per dexteram
istam te oro, quam regi Deiotari hospes hospiti porrexisti, istara,
inquam, dexteram non [tam] in bellis nee in proeliis quam in pro-
missis et fide firmiorem. Tu illius domum inire u. s. w. Die beiden
Sätze gehören zusammen und die chiastische Wortstellung regi
Deiotaro — Deiotari regis scheint beabsichtigt. Philipp. VIII 23
C. Popilius apud maiores nostros cum ad Antiochum regem legatus
missus esset XI 17 Belle Antiochino magno et gravi cum L. Scipioni
230 JOHANN SCHMIDT.
provincia Asia obvenisset — nee ])lu8 extraordinarium Imperium
ad id bellum quaesitum quam duobus antea maximis Punicis bellis;
quae a consulibus aut a dictatoribus gesta et confecta sunt, quam
Pyrrhi, quam Philippi, quam post Achaico bello, quam Punico
tertio. 18 Nam Sertori anum bellum a senatu private datum est
31 Regem Deiotarum patrem et regem Deiotarum filium, . . . senatui
populoque Romano gratum esse facturos 33 Deiotari regis et patris
et filii et magnus et nostro more institutus exercitus XIII 7 Acce-
dunt eodem multa privata magna eius in me merita 8 Magnis et
multis pignoribus M. Lepidum res publica inligatum tenet XIV 32
Vos vero patriae natos iudico, quorum etiam nomen a Marte est,
ut idem deus urbem hane gentibus, vos huic urbi genuisse videatur
III 2 Omnis servitus est misera X 19 Omnis est misera servitus Bru-
tus 95 iisdem temporibus fere 98 iisdem fere temporibus 129 tem-
poribus iisdem fere. Immer unverändert bleiben die Verbindungeu
Mihi crede und Mihi credite, doch Verr. IV 133 credite hoc mihi,
iudices, Orator 40 sed credes mihi fortasse. Die Partikel cum mit prae-
sertim kann die Stellung wechseln : schon in der Rede pro Quinctio
erscheint § 8 cum praesertim, 86 und 88 dagegen praesertim cum;
pro Rose. Am. und pro Rose. Com. cum praesertim, in den Verrinen
praesertim cum, auch praesertim si, neben cum praesertim, prae-
sertim cum pro Fonteio, dagegen pro Caecina cum praesertim —
15 cum ei praesertim pecunia ex partitione deberetur — de imperio
wieder beide nebeneinander, ebenso pro Cluentio, in den Agrarreden
praesertim cum, in der dritten Catilinarischen Rede cum praesertim
neben praesertim qui — anderswo qui praesertim — pro Murena
und pro Archia praesertim cum, pro Fiacco zweimal praesertim
cum, einmal cum praesertim, genau wie in den früheren Redeo,
post red. sen. und de domo praesertim cum, in der letztern einmal
cum praesertim, pro Sestio praesertim cum neben praesertim si,
in Vatinium praesertim cum (pro Caelio 32 praesertim cum ea),
ebenso über die Provinzen, pro Balbo cum praesertim — 60 cum
me praesertim rerum varietate atque usu ipso iam perdoctum vide-
rent — pro Scaüro praesertim cum, pro Milone beides einmal, pro
Ligario und pro rege Deiotaro praesertim cum, in der zweiten
philippischen Rede fünfmal praesertim cum neben einmal cum prae-
sertim, in den übrigen nur praesertim cum. Ahnlich ist das Schwanken
bei den Verbindungen anderer Wörter mit praesertim, z. B. pro
Plancio 55 praesertim eius 103 iis praesertim. Auch im Orator und
Brutus begegnet cum praesertim neben praesertim cum. Man sieht
nebenbei, wie unsicher es ist auf vereinzelte sprachliche Beobach-
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICER08 REDEN. 231
tungen die Entscheidung über Echtheit oder Unechtheit gründen
zu wollen.
Über die zusammengezogenen Verbalformen spricht
Cicero im Orator 157. Und wenn er Verr. II, I 145 Quodsi tanta
pecunia columnas dealbari putassem, certe numquam aedilitatem
petivissem die volle Form neben der contrahierten gebraucht, ist
der Grund leicht einzusehen. II 158 ecquo de homine hoc umquam
audivistis? III 106 Audistis haec, indices IV 53 Cn. Lentulus Mar-
cellinus dissuasit, sicut ipsum dicere audistis. So öfter. V 43 ma-
ximae et locupletissimae civitati Mamertinae nihil herum impera-
visti 47 Hanc Reginis . . . publice, qiiod Mamertini materiem non
habent, imperavisti 56 cur Tauromenitanis frumentum, cur Netinis
imperasti? Caecil. 20 Nunc hoc dicunt utrumque se nosse IV 102
Audisti igitur ex muliere, quoniam id viri nee vidisse neque nosse
poterant. Man beachte hier auch den Wechsel von nee und neque.
V 165 Adhuc enim testes ex eo genere a me sunt dati, non qui
üovisse Gavium, sed se vidisse dicerent Caecil. 15 Si esset dubium,
petissent necne, dicerem, cur petissent Verr. II, I 16 ad eos, qui
a me auxilium petivissent II 54 quem ad modum palaestritae Syra-
cusani ab Heraclio petivissent II 133 verum tamen in priore actione,
quam varie, quam improbe praedatus esset, multorum testimoniis
cognovistis 134 item ut yos Romae cognovistis III 129 quantam ex
litteris publicis aratorumque professionibus cognovistis V 90 ex quo
V08 priore actione iurato rem omnem causamque cognostis. Man be-
achte nebenbei den Wechsel zwischen priore actione und in priore
actione: V 90 würde das eingeschobene in den Rhythmus stören.
Dass die syntaktische Fügung ebenso wie die Wahl der Worte vom
Wohlklang beeinflusst wird, bemerkt man nicht bloß an dieser
Stelle. Catil. IV 5 Haec omnia indices detulerunt, rei confessi sunt,
vos multis iam iudiciis iudicavistis, primum quod . . ., tum quod eum
et ceteros, de quibus iudicastis, in custodiam dandos censuistis.
• In jenem selben Paragraph des Orator sagt Cicero: Nee vero
reprehenderim : Scripsere alii rem; scripserunt esse verius sentio,
sed consuetudini auribus indulgenti libenter obsequor. Danach sind
die gelegentlich erscheinenden Verbal formen auf -re zu beur-
theilen. Verr, II, I 25 querei'c 85 incenderere 88 arbitrabare II 29
praedabare 44 implicabere und reperiere. An der letztern Stelle ist
der Grund besonders ersichtlich. Sie lautet: hanc solam tu illo
conventu reperiere sortitus. Ebenso III 47 campus Leontinus, cuius
antea species haec erat, ut, cum obsitum vidisses, annonae cari-
tatem non vererere, sie erat deformis atque horridus, ut in uber-
rima Siciliae parte Siciliam quaereremus. III 129 zweimal perpe-
232 JOHANN SCHMIDT.
terere, einmal mit Hiatus: non, inquam, perpeterere, ut 130 pate-
rere, ebenfalls mit Hiatus, beides aber vor einer Pause. In der-
selben Rede wiederholt fateare. V 121 wird durch solche Form
ein Reim hervorgerufen: praeceps amentia ferebare, qui te existi-
mares avaritiae volnera crudelitatis remediis posse sanare. 135 quae
si dicesy tenebere; sin alia dices, ea, quae a me dicta sunt, non re-
futabis 174 Quam ob rem te quoque, Hortensi, si qui monendi
locus ex hoc loco est, moneo, videas etiam atque etiam et consi-
deres, quid agas, quo progrediare, quem hominem et qua ratione
defendas Plane. 98 audi, audi atque adtende, Laterensis, ut scias^
quid ego Plancio debeam, confiteareque aliquando me, quod faciam^
et grate et pie facere. Orator 195 Alterum nimis est vinctum . . .,
alterum nimis dissolutum . . .; ut ab altero non delectere, alterum.
oderis. Hier wird sichtlich der gleiche Ausgang vermieden.
Auch die Form sese scheint der Abrundung der Rede zu
dienen. Verr. V 133 tuus hospes Cleomenes hoc dicit sese in terram
esse egressum, ut Pachyno e terrestri praesidio milites coUigeret
135 proditum esse te a Cleomene, qui se dixerit exisse in terram,
ut Pachyno deduceret milites Caec. 19 Atque illis paucis diebus,
posteaquam videt nihil se ab A. Caecina posse litium terrore abra-
dere, homini Romae in foro denuntiat fundum illum, de quo ante
dixi, cuius istum emptorem demonstravi fuisse mandatu Caesenniae,
suum esse seseque sibi emisse Cluent. 38 Qui cum unum iam et
alterum diem desideraretur neque in iis locis, ubi ex consuetudine
quaerebatur, inveniretur et Oppianicus in foro Larinatium dictitaret
nuper se et suos amicos testamentum eius obsignasse « . •; atque
ille continuo . . . omnia . . . exponit Asuviumque a sese consilio
Oppianici interfectum fatetur 152 Nam ii senatores, qui se facile
tuentur integritate et innocentia, . . . equites ordini senatorio digni-
tate proximos, concordia coniunctissiraos esse cupiunt; sed ii, qui
sese volunt posse omnia neque praeterea quicquam esse aut in
homine uUo aut in ordine . . . 153 apertissime repugnarunt, cum
haec reputarent et palam fortissimo atque honestissime dicerent se
potuisse iudicio populi Romani in amplissimum locum pervenire,
si sua studia ad honores petendos conferre voluissent. Sese vidisse,
in ea vita qualis splendor inesset, quanta ornamenta, quae dignitas;
quae se non contempsisse, sed ordine suo patrumque suorum con-
tentos fuisse . . . leg. agr. I 20 Nam hello Punico quicquid potuit
Capua, potuit ipsa per sese Catil. III 13 Sic enim obstupuerant,
sie terram intuebantur, sie furtim non numquam inter sese aspicie-
baut, ut non iam ab aliis indicari, sed indicare se ipsi viderentur.
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 233
Wir betrachten die Wiederholung einzelner Wörter.
Verr. III 75 Atidius, item istius minister in decumis, cum emisset
et praefecti nomine cum venisset Herbitam cum Veneriis locusque
ei publice, quo deverteretur, datus esset, coguntur Herbitenses
lucri dare ei tritici modium XXXVIII DCCC 76 Anno secundo cum
emisset Apronius decumas tritici modium XXVDCCC et ipse Her-
bitam cum illa sua praedonum copia manuque venisset, populus
publice coactus est ei conferre lucri tritici modium XXI . . . Der
Grund, warum hier cum einmal gesetzt, dann nicht gesetzt wird,
ist leicht einzusehen. Besonders in Betracht kommen die Präpo-
sitionen. Caec. 1 Si, quantum in agro locisque desertis audacia
potest, tantum in foro atque in iudiciis inpudentia valeret, non
minus nunc in causa cederet A. Caecina Sex. Aebuti inpudentiae,
quam tum in vi faciunda cessit audaciae. Cluent. 4 Non est nostri
ingenii, vestri auxilii est, indices, huius innocentiae sie in hac cala-
mitosa fama quasi in aliqua perniciosissima öamma atque in com-
muni incendio subvenire 17 Non essem ad ullam causam idoneus,
iudicep, si hoc, quod in communibus hominum sensibus atque ipsa
natura positum atque infixum est, id ego, qui ad hominum pericula
defendenda adiungerer, non viderem 57 Itaque tum ille inopia et
necessitate coactus in causa eius modi ad Caepasios fratres con-
fugit, homines industries atque eo animo, ut, quaecumque dicendi
potestas esset data, in honore atque in beneficio ponerent 90 Videtis
igitur non in causa, sed in tempore ac potestate spem omnem ac-
casatoris fuisse. In derselben Rede 53 wird P. Quintilius Varus
eingeführt als homo summa religione et summa auctoritate prae-
ditus. Dagegen 79 Itaque confiteor . . ., quod . . ., causam autem
ageret L. Quinctius, homo cum summa potestate praeditus, tum ad
inflammandos animos multitudinis accommodatus, summam illi
iudicio invidiam infamiamque esse conöatam. Auch sonst werden
die adjectivischen Attribute wiederholt oder auch nicht: leg. agr.
II 90 Neque vero ea res fefellit homines divina mente et consilio
praeditos Flacc. 28 Haec cnim ratio ac magnitude animorum in
maioribus nostris fuit, ut, cum in privatis rebus suisque sumptibus
minimo contenti tenuissimo cultu viverent, in imperio atque in
publica dignitate omnia ad gloriam splendoremque revocarent 92
Ipse ille tibi se ad matrem et sororem scripsisse narravit? 102 Tu
tum, Flacce, praetor communis exitii nuntios cepisti, tu inclusam
in litteris rei publicae pestem deprehendisti, tu periculorum indicia,
tu salutis auxilia ad me et ad senatum attulisti Sull. 86 Quam ob
rem yds, di patrii ac penates, qui huic urbi atque huic rei publicae
234 JOHANN SCHMIDT.
praesidetis, qui hoc imperium, qui banc libertateiH; qui populum
Romanum, qui haec tecta atque templa me consule vestro numine
auxilioque servastis, testor iutegro me animo ac libero P. Bullae
causam defendere dorn. 143 Hie est enim reditus, pontifices, haec
restitutio in domo, in sedibus, in aris, in focis, iu dis penatibus
reciperandis Sest. 47 An erat mihi in tanto luctu meorum, tanta
diiunctione, tanta acerbitate, tanta spoliatione omnium rerum, quas
mihi aut natura aut for tuna dederat, vita retinenda? Orator 52
qualem ego in inveniendo et in collocando summum esse oratorem
vollem 53 Elaborant alii in lenitate et aequabilitate et puro quasi
quodam et candido genere dicendi 54 tibi enim tantum de ora-
tionis genere quaerenti respondi etiam breviter de inveniendo et
collocando 55 Quo modo autem dicatur, id est in duobus^ in agendo
et in eloquendo. Est enim actio quasi corporis quaedam eloquentia,
cum constet e voce atque motu.
Über die Präpositionen a und e spricht Cicero im Para-
graph 158 des Orator. Wir betrachten zunächst die Formen von a,
wie sie nach dem Anlaut des folgenden Wortes wechseln. Da fällt
vor allem auf der Wechsel zwischen abs te und a te. Quinct. 56
Quid, si numquam deseruit, si ista causa abs te tota per summam
fraudem et malitiam ficta est 79 Quod abs te, C. Aquili, et a vobis,
qui estis in consilio, quaeso ut diligenter attendatis 57 Quaesivit
a te, statim ut Roroam rediit, Quinctius, quo die vadinionium istuc
factum esse diceres. Wenn man 56 und 57 nebeneinander hält,
merkt man deutlich, wie der Satzrhythmus einmal abs, einmal a
hervorgerufen hat. Rose. Ann. 12 Petimus abs te, M. Fanni, a
vobisque, iudices, ut quam acerrime maleficia vindicetis 73 Non
quaero abs te, quare patrem Sex. Roscius occiderit, quaero, quo
modo occiderit 44 Quid? si constat hunc non modo colendis prae-
diis praefuisse, sed certis fundis patre vivo frui solitum esse, tamenne
haec vita a te rusticana relegatio atque amandatio appellabitur?
Der nächste Satz lautet: Vides, Eruci, quantum distet argumen-
tatio tua ab re ipsa atque a veritate — durch a re ipsa würde
die Rede merklich härter werden. 45 At enim, cum duos filios
haberet, alterum a se non dimittebat, alterum ruri esse patiebatur
145 ab eone aliquid metuis, quem vides ipsum ab se tarn atrocem
iniuriam propulsare non posse? Die Regel, dass jene Form der
Präposition zu wählen sei, welche in Zusammensetzungen üblich
ist, stimmt hiezu nicht. Caecil. 14 Adsunt homines ex tota pro-
vincia nobilissimi, qui praesentes vos orant atque obsecrant, iudices,
ut in actore causae suae deligendo vestrum indicium ab suo iudicio
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 235
ne discrepet Verr. I 50 Quapropter primum ab dis immortalibus
quod sperare mihi videor, hoc idem, iudices, opto, ut . . . II, I 12
meminerit se priore actione clamore populi Romani infesto atque
inimico excitatum confessum esse duces praedonum a se securi non
esse percusses ; se iam tum esse veritum, ne sibi erimini daretur
eos ab se pecunia liberates 23 ut ab senatu iudicia per ignominiam
turpi tudinemque auferantur 98 impetrat a senatu, ut dies sibi pro-
rogaretur 157 is ullam ab sese calamitatem poterit deprecari?
Caeeii. 28 te adhuc a nuUis nisi ab Siculis potuisse cognosci 32
Emptum est ex S. C. frumentum ab Siculis praetore Verre Verr.
II 32 quod civis Romanus a Siculo petit, Siculus iudex datur, quod
Siculus a civi Romano, civis Romanus datur 55 ab sese caveat 56
Epicrates homines multis verbis ab se male acceptos dimittit 119 et
quin is ab Siculis ob decreta interponenda pecunias ceperit . . .
I 59 quae ab sociis per scelus ablata ereptaque essent II 141 tamen
hoc ferendum nullo modo est tantam a sociis pecuniam auferri
44 Sin illud dices te Heraclii voluntate ab lege recessisse III 16
Scio te Romae, cum praetor esses, edicto tuo possessiones heredi-
tatum a liberis ad alienos, a primis heredibus ad secundos, a legi-
bus ad libidinem tuam transtulisse 42 qui ab aequitate, ab lege,
ab institutis non recesserunt 45 Quid? Metello divinitus hoc venit
in mentem an ab Siculis, qui Romam frequentissimi convenerant,
negotiatoribusque Siciliae doctus est? Eine Handschrift bietet hier
a, ohne Zweifel ist ab vorzuziehen. 72 Siculos re necessaria coactos
auxilium a patronis, ab consulibus, ab senatu, ab legibus, ab iudi-
ciis petivisse 173 ütrum enim te lex Terentia Siculorum pecunia
frumentum emere an populi Romani pecunia frumentum a Siculis
emere iussit? IV 32 Memini Pamphilum Lilybaetanum . . . mihi
narrare, cum iste ab sese hydriam Boethi manu factam praeclaro
opere et grandi pondere per potestatem abstulisset, se sane tristem
et conturbatum domum revertisse, quod vas eins modi ... a se
esset ablatum 64 Iste petit a rege et eum pluribus verbis rogat,
ut id ad se mittat 70 audisti et audies homines e conventu Syra-
cusano, qui ita dicant sese audientibus illud lovi optimo maximo
dicatum esse ab rege Autiocho et consecratum 71 Quod privati
homines de suis pecuniis ornant ornaturique sunt, id C. Verres ab
regibus ornari non passus est 112 neque tam fugitivi illi ab do-
minis quam tu ab iure et ab legibus V 15 HS LX a domino acce-
pisti 136, tu, navis cum esset ab quaestore et ab legato capta
praedonum, archipiratam ab oculis omnium removisti (wo verschie-
dene Handschriften a quaestore lesen) 178 Hie si quid erit com-
236 JOHANN SCHBHDT.
missum a quoquam vestrum 146 Quicumque accesserant ad Siciliam
paulo pleniores, eos Sertorianos milites esse atque a Dianio fiigere
dicebat 154 ostendito illos cum Sertorio fuisse, ab Dianio fugientis
ad Siciliam esse delates Rose. Com. 16 Pecuniam petis, Fanni) a
Roscio — so öfter. 24 Die nunc te ab Roscio HS lOOO circum-
scriptum esse 37 te^ te, inquam Fanni, ab tuis subseliis contra te
testem suscitabo Verr. III 178 et a tuo procuratore, hoc est ab
Apronio, emisse Tüll. 41 Neque euim is, qui hoc iudicium dedit,
de ceteris damnis ab lege Aquilia recedit 42 Non ergo praetores
a lege Aquilia recesserunt, quae de damno est Font. 12 Videte,
quo descendam, iudices, quam longe videar ab consuetudine mea
et cautione ac diligentia discedere Caec. 2 sin a consuetudine re-
cedatur, se, quo impudentius egerit, hoc superiorem discessurum
74 Mihi credite, maior hereditas uni cuique nostrum venit in isdem
bonis a iure et a legibus quam ab iis, a quibus illa ipsa bona
nobis relicta sunt Verr. II 38 ne ab institutis superiorum, ab auc-
toritate senatus, ab iure omnium Siculorum recedatur Caec. 93
Hunc vero, qui ab iure, officio, bonis moribus ad ferrum, ad arma,
ad caedem confugerit, nudum in causa destitutum videtis Cluent. 62
quibus in iudiciis alter a Staieno solo absolutus est 67 Tum ab
Staieno, sicut ab homine ad excogitandum acutissimo 73 rem a
Staieno perfectam esse arbitrabatur 96 quibus a lunio multa petita
est 103 illam multam, quae ab lunio petita sit — Uno iudicio
multa est ab eo petita, sicut ab lunio 119 cuius mores erant a
censoribus reprehensi 130 Praetermitti ab censoribus et neglegi
macula iudiciorum posse non videbatur leg. agr. I 12 banc isti
decemviri idcirco a iudicibus fortasse praetermissam esse arbitran-
tur Caecil. 23 aperte ab iudicibus petit, ut tu mihi anteponare
Catil. III 9 Introducti autem Qalli ius iurandum sibi et litteras ab
Lentulo, Cethego, Statilio ad suam gentem data esse dixerunt
12 Volturcius vero subito litteras proferri atque aperiri iubet, quas
sibi a Lentulo ad Catilinam datas esse dicebat 25 quo in hello lex
haec fuit a Lentulo, Catilina, Cethego, Cassio constituta 22 ab Len-
tulo ceterisque domesticis hostibus tam dementer tantae res cre-
ditae et ignotis et barbaris commissaeque litterae numquam essent
profecto, nisi ab dis immortalibus huic tantae audaciae consilium
esset ereptum Mur. 1 Quod precatus a dis immortalibus sum, indices
Süll. 73 quae ita deformata sunt a fortuna, ut tarnen a natura in-
choata conpareant red. Quir. 2 Quid dulcius hominum generi ab
natura datum est quam sui cuique liberi? Philipp. II 93 Sunt ea
qui dem innumerabilia, quae a tuis emebantur non insciente te.
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 237
Über e sagt Cicero: Ex usu dicunt et e re publica, quod in
altero vocalis excipiebat, in altero esset asperitas, nisi litteram
sustulisses: ut exegit, edixit. Danach wäre vor Vocalen ex zu
setzen^ vor Consonanten e. Der Gebrauch bestätigt dies nicht.
Vielmehr macht man dieselben Beobachtungen wie bei a. Verr.
II, I 46 Deium venit. Ibi ex fano Apollinis religiosissimo noctu
dam sustulit signa pulcherrima atque antiquissima 85 Nuper
M. Aurelio Scauro postulante, quod is Ephesi se quaestorem vi
prohibitum esse dicebat, quo minus e fano Dianae servum suum,
qui in illud asylum confugisset, abduceret 11 quod iste M. Marcelli
et P. Africani monumenta — ex fanis religiosissimis et ex urbibus
sociorum atque amicorum non dubitarit auferre 32 ceterarum rerum
selecti iudices ex conventu civium Romanorum proponi solent 34
Selecti ex conventu aut ex negotiate ribus propositi iudices nulli
70 in consilio tamen habebat homines honestos e conventu Syra-
cusano I 5 cum e provincia recens esset invidiaque et infamia non
recenti, sed vetere ac diuturna flagraret 16 üt primiim e provincia
rediit II 149 Mihi enim renuntiatur ita constitui a tuis patronis,
hominibus ingeniosis, causam tuam et eos abs te ita institui et
doceri, ut quisque ex provincia Sicilia gravier homo atque honestior
testimonium vehementius dixerit 188 Clamare omnes ex conventu
neminem umquam in Sicilia fuisse Verrucium IV 55 Quem voles
e conventu Syracusano virum bonum nominate 70 audisti et audies
homines e conventu Syracusano 96 neque quicquam ex fano Chrysae
praeter unum perparvulum signum ex aere desideratum est 103 prae-
fectum regium dentes eburneos incredibili magnitudine e fano
sustulisse 118 Ea tanta est urbs, ut ex quattuor urbibus maximis
constare dicatur Orator 221 Constat enim ille ambitus et plena
comprehensio e quattuor fere partibus 222 E quattuor igitur quasi
hexametrorum instar versuum quod sit, constat fere plena compre-
hensio Verr IV 96 In eo Chrysae simulacrum est praeclare factum
e marmore 135 quid Athenienus, ut ex marmore lacchum aut Para-
lum pictum aut ex aere Myronis buculam? V 12 hos ad supplicium
iam more maiorum traditos ex media morte eripere ac liberare
ausus es? 13 ut statim e medio supplicio dimiserit 52 Denique cum
ex senatus consulto itemque ex lege Terentia et Cassia frumentum
aequabiliter emi ab omnibus Sieiliae civitatibus oporteret 53 Qui
publicos agros arant, certum est, quid e lege censoria debeant . . .
Quid? decumani num quid praeter singulas decumas ex lege Hie-
ronica debent? II 34 Ex lege Rupilia sortitio nulla, nisi cum nihil
intererat istius 39 negavit se iudices e lege Rupilia sortiturum
238 JOHANN SCHMIDT.
V 9 Id adeo non tarn ex re quam ex istius factis decretisque
cognosce 133 non ego metum ex re militari, non severitatem im-
perii, non poenam flagitii tolH dico operiere III 194 an vero id
recte, ordine, e re publica, sine cuiusquam iniuria factum esse de-
fendis? V 101 dicebant, quot ex sua quisque nave missos sciret
esse 107 Tum vero omnibus indignissimum visum est homines
honestissimos electos e suis civitatibus in ferrum atque in vincla
coniectos 128 totum enim tua libidine et scelere ex sua pi^tria, in
qua multis virtutibus ac beneficiis prineeps fuit, sustulisti IV 109 a
C. Verre ex suis templis ac sedibus esse sublatam V 140 C. Serviliuro,
civem Romanum e conventu Panhormitano 155 qui cum amplius
centum civis Romanos haberet ex conventu Syracusano 186 Castor
et Pollux, quorum e temple quaestum iste sibi et praedam inpro-
bissimam conparavit IV 130 id C. Verres ex temple levis sustulit
V 28 Itaque erant exitus eius modi, ut alius inter manus e con-
vivio tamquam e proelio auferretur imp. 25 praeterire me nostram
calamitatem, quae tanta fuit, ut eam ad aures imperatoris non ex
proelio nuntius, sed ex sermone rumor adferret Cluent. 38 Qui cum
unum iam et alterum diem desideraretur neque in iis locis, ubi ex
consuetudine quaerebatur, inveniretur 128 Nam illud quidem minima
proband um est ad notationes auctoritatemque censoriam exemplum
illos e consuetudine militari transtulisse Verr. III 86 Hie Diogne-
tus, qui ex publicis vectigalibus tanta lucra facit, vicarium nullum
habet, nihil omnino peculii Cluent. 74 ipse e publico iudicio ad
privatum Staieni iudicium profectus est Rose. Am. 8 qui ex civi-
tate in senatum propter dignitatem, ex senatu in hoc consilium
delecti estis propter severitatem Cluent. 170 quid erat, quod iam
Oppianicum poena adfectum pro maleficiis et eiectum e civitate
quisquam timeret? Catil. II 2 quod ei ferrum e manibus extorsimus
imp. 22 Haec dum nostri colligunt omnia diligentius, rex ipse e
manibus effugit Verr. II 52 Quare appellentur sane ista Verria,
quae non ex nomine, sed ex manibus naturaque tua constituta esse
videantur Catil. III 22 homines Galli ex civitate male pacata IV 18
Habetis consulem ex plurimis periculis et insidiis atque ex media
morte non ad vi tarn suam, sed ad salutem veslram reservatum
Mur. 45 Magnum est enim te comparare ea, quibus possis hominem
e civitate, praesertim non inopem neque infirm um, exturbare 51
Erupit e senatu triumphans gaudio 68 Atque id decernitur omnibus
postulantibus candidatis, ut ex senatus consulto neque, cuius inter-
sit, neque, contra quem sit, intellegi possit 67 tolle mihi e causa
nomen Catonis Cluent. 124 toUatur id ex causa, quod in causa non
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 239
est Flacc. 11 sublatus erat e numero recuperatorum Quinct. 49 is
non modo ex numero vivorum exturbatur Verr. II 29 cum ab eo
quidam vetus assectator et ex numero amieorum non irapetraret,
uti se praefectum in Africam duceret Catil. IV 22 qui autera ex
numero civium dementia aliqua depravati hostes patriae semel esse
coeperunt Mur. 69 Quid? si omnes societates venerunt, quarum ex
numero multi sedent indices Arch. 22 Carus fuit Africano superiori
noster Ennius, itaque etiam in sepulcro Seipionum putatur is esse
constitutus ex marmore red. sen. 27 Quid? ut agerentur gratiae,
qui e municipiis venissent? SuU. 23 Sed scire ex te pervelim, quam
ob rem, qui ex municipiis veniant, peregrini tibi esse videantur
dom. 111 Eius non longe a Tanagra simulacrum c marmore in
sepulcro positum fuit harusp. resp. 2 exsanguis atque aestuans
se ex curia repente proripuit Verr. IV 145 discessi cum fratre e
curia Sest. 28 Examinatus evolat ex senatu non minus perturbato
animo atque voltu 117 deinde cum senatoribus singulis spectatum
e senatu redeuntibus 47 tum maxime mentes sapientium ac for-
tium virorum, cum ex corpore excessissent, sentire ac vigere
Rose. Am. 19 — ut — cruorem inimici quam recentissimum telum-
que paulo ante e corpore extractum ostenderet Sest. 56 cum in-
demnati cives e civitate eiciebantur 65 iure posse per operas con-
citatas quemvis civem nominatim tribuni pl. concilio ex civitate
exturbari 77 e foro spongiis effingi sanguinem 124 tantus ex fori
eancellis plausus excitatus Vat. 16 Reliqui sex fuerunt, e quibus
partim plane tecum sentiebant. Sonst regelmäßig ex quo, ex quibus,
doch Orator 9 contempiabatur aliquem, e quo similitudinem duceret
212 e quibus unum est secuta Asia maxime. Vat. 17 unus tu emer-
8us e caeno 23 intolerandus ex caeno nescio qui atque ex tenebris
tyrannus Sest. 29 civem Komanum sine ullo iudicio ut edicto ex
patria consul eiecerit 30 expellet ex patria Pis. 33 sic exire e
patria 95 L. Opimius eiectus est e patria Plane. 19 Tu es e muni-
cipio antiquissimo Tusculano, ex quo sunt plurimae familiae con-
sulares (in quibus est etiam luventia), tot, quot ex reliquis muni-
cipiis omnibus non sunt; hie est e praefectura Atinati non tam
prisca, non tam honorata, non tam suburbana 22 isdemque nunc ex
municipiis adsunt equites Romani publice 23 quibus e municipiis
vix iam, qui carnem Latinis petant, reperiuntur Rab. post. 15 Scitis
me ortum e vobis omnia semper sensisse pro vobis Gael. 7 Vollem
aliqui ex vobis robustioribus hunc male dicendi locum suscepisset
Pis. 36 Ex vobis audio nemini civi ullam, quo minus adesset, satis
iustam excusationem esse visam Verr. 11, I 15 quo in numero e
240 JOHANN SCHMIDT.
•
vobis complures fuerunt Rab. post. 23 Demetrium et ex re publica,
quam optime gesserat, et ex doctriDa nobilem et darum Mil. 14
etiamsi e re publica oppressa sunt 33 quod te aiunt eripuisse e
domo et ex mediis armis Flacc. 22 una ex domo prodeunt Süll. 27
ex domesticis imaginibus invenies Deiot. 30 rex enim Deiotarus
vestram familiam abiectam et obseuram e tenebris in lucem evo-
cavit Sest. 9 cum illa coniuratio ex latebris atque ex tenebris eru-
pisset Pis. 18 tu ex tenebricosa popina consul extractus Philipp.
I 3 Dictaturam, quae iam vim regiae potestatis obsederat^ funditus
ex re publica sustulit. Ebenso 4. II 49 Venisti e Gallia ad quae-
sturam petendam provinc. consular. 19 At ii non modo illum ini-
micum ex Gallia sententiis suis non detrahebant Font, fragm. 12
Frumenti maximus numerus e Gallia, peditatus amplissimae copiae
e Gallia, equites numero plurimi e Gallia Balb. 32 non nullornm
item ex Gallia barbarorum Philipp. III 30 duobus aut tribus sena-
tus consultis bene et e re publica factis 39 ita uti e re publica
fideque sua videretur V 26 decedat ex Gallia VIII 32 cum partim
e nobis ita timidi sint Font. 18 nunc ex nobis^ quid de iis rebus
Fonteius ad legates sues scripserit, . . . cognoscite Philipp. IX 2 in
ipsa cura ac meditatione obeundi sui muneris excessit e vita II 7
Quid est aliud tollere ex vita vitae societatem? XIII 41 qui e vita
excesserint sine tormentis 25 a quo certe vitam habemus e tuis
facinerosissimis manibus ereptam Vat. 13 sed ex tuis tenebris ex-
traham. Zu e und a vgl. noch Caec. 86 ff.
Die wichtigsten formellen Verschiedenheiten, die auf dem
wechselnden Satzrhythmus beruhen, glauben wir hiemit vorgeführt
zu haben. Freilich lange nicht alle. Denn je mehr man sich in die
Leetüre Ciceros vertieft, umsomehr merkt man, welchen Wert er auf
Rundung der Rede legt und wie er alles andere diesem Zweck unter-
ordnet. Z. B. leg. agr. I 20 nunc omnes urbes, quae circum Capuam
sunt, a colonis per eosdem decemviros oceupabuntur 22 cum RuUus
atque ii^ quos multo magis quam Rullum timetis, . . • cum omni
argento et auro Capuam et urbes circa Capuam occuparint Mur. 13
in quo ipsam luxuriam reperire non potes, in eo te umbram luxuriae
reperturum putas? red. sen. 11 egestatem et luxuriem domestico leno-
cinio sustentavit Cael. 29 Facile est accusare luxuriem. Pis. 66
Luxuriem autem nolite in isto hanc cogitare. Uieher scheint auch
zu gehören der Wechsel zwischen familiae und familias, zwischen
senati und senatus, plebis, plebei, plebi. Harusp. resp. 15 quae
primum aedificatur ex auctoritate senatus pecunia publica, deinde
contra vim nefariam huius gladiatoris tot senati consultis munita
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 241
atque saepta est. Verr. V 175 quo die popiilo Romano tribuni plebi
restituti sunt, omnia ista vobis, si forte nondura intellegitis, adempta
atque erepta sunt Mil. 39 Septem praetores, octo tribuni plebei
illius adversarii, defensores mei Sest. 103 Frumentariam legem
C. Gracchus ferebat. lucunda res plebei; victus enim suppeditaba-
tur large sine labore 104 quod plebes perfuncta gravissimis sedi-
tionibus ac discordiis otium amplexatur 141 si Themistoclem illum^
conservatorem patriae, non deterruit a re publica def enden da nee
Miltiadi calamitas, qui illam civitatera pauIo ante servarat, nee
Aristidi fuga, qui unus omnium iustissimus fuisse traditur Brutus 29
quibus temporibus quod dicendi genus viguerit ex Thucydidi scriptis,
qui ipse tum fuit, intellegi maxime potest Orator 190 Elegit ex
multis Isocrati libris triginta fortasse versus Hieronymus Peripate-
ticus in primis nobilis. Sichtlich wird hier das Zusammentreffen der
gleichen Endsilben vermieden. Über die Pluralform liberum für
liberorum sagt Cicero Orator 155 non dicit liberum, ut plerique
loquimur, cum cupidos liberum aut in liberum loco dicimus. Und
80 findet sich auch Verr. V 109 Te patris lacrumae de innocentis
filii periculo non movebant; cum patrem domi reliquisses, filium
tecum haberes, te neque praesens filius de liberum caritate neque
absens pater de indulgentia patria commonebat? wo liberorum den
Rhythmus stören würde. Ebenso 118, 119. Cluent. 171, 195, 200.
Hier ist auch zu erwähnen das Schwanken der Singular- Ablativ-
formen der consonan tischen Declination. Verr. IV 1 Nego in Sicilia
tota, tarn locupleti, tam vetere provincia 29 a Phylarcho Centuri-
pino, homine locuplete ac nobili Font. 21 quid mihi opus est sa-
piente iudice? 23 Quid est igitur, ubi elucere possit prudentia, ubi
discerni stultus auditor et credulus ab religiose et sapienti iudice?
Die Unterscheidung einzelner Grammatiker, dass die Adjectiva auf
ns in Verbindung mit Personennamen die Ablativendung e, mit
Sachnamen i aufweisen, ist danach nicht baltbar. Red. sen. 9 Audie-
ram ex sapientissimo homine atque optimo civi et viro, Q. Catulo
19 Quid ego de praestantissimo viro, T. Annio, dicam aut quis de
tali cive satis digne umquam loquetur? Red. Quir. 9 Numquam de
P. Popilio, clarissimo ac fortissimo viro, numquam de Q. Metello,
Dobilissimo et constantissimo cive, numquam de C. Mario, custode
civitatis atque imperii vestri, in senatu mentio facta est Sest. 12
Ac posteaquam est intellectum M. Catone tribune pL, fortissimo
atque optimo civi, rem publicam defendente 27 pro uno cive 29
quod esset ausus pro civi, pro bene merito civi 61 Non offert se
ille istis temeritatibus, ut, cum rei publicae nihil prosit, se civi rem
Wien. Stod. XY. 1888. 16
242 JOHANN SCHMIDT.
publicam privet 78 ab illo pestifero ac perdito civi 144 pro patre
foii;issimo et clarissimo cive deprecantem Balb. 27 de abqao cive
Romano — ex cive Romano 43 ex nobilissimo civi Plane. 51 vivo
fratre suo, potentissimo et clarissimo civi, C. Claudio — quo cive
neminem ego statuo in hac re publica fortiorem Philipp. III 7 duce
L. Egnatuleio quaestore, civi optimo et fortissimo 39 L. Egnatuleio
quaestore duce, civi egregio V 28 Age, si paruerit, hoc cive uti
aut volumus aut possumus? 52 de L. Egnatuleio, fortissimo et cod-
stantissimo civi amicissimoque rei publicae VI 7 in tali cive libe-
rando VII 20 in principe civi XI 9 quid in cive de Dolabella iudi-
candum est? XIII 2 Nihil igitur hoc cive, nihil hoc homine taetrius
33 Nihil tibi de Galba respondeo, fortissimo et constantissimo civi
43 Tibi cum Lepido societas aut cum ullo non dicam bono civi,
sicut ille est, sed homine sano? XIV 6 utrum in cive an in hoste
figantur. Wir stellen noch einige Gerundivformen zusammen. Verr.
III 110 Quapropter, quoniam me Leontina civitas atque legatio
propter eam, quam dixi, causam defecit, mihimet ineunda ratio et
via reperiunda est, qua ad Aproni quaestum, sive adeo qua ad
istius ingentem immanemque praedam possim pervenire. Hier hat
oflFenbar die eine Form mit u die andere nach sich gezogen.
140 Indignum uni potius ex iniquis sumundi quam utrique ex acquis
reiciundi fieri potestatem. Auch hier scheint Gleichklang beabsichtigt.
227 si autem ubertas in percipiundis fructibus fuit, consequitar
vilitas in vendundis, ut aut male vendendum intellegas, si bene
processit, aut male perceptos fructus, si recte licet vendere V 36
Nunc sum designatus aedilis ; habeo rationem, quid a populo Romano
acceperim; mihi ludos sanctissimos maxima cum cura et caerimonia
Cereri, Libero Liberaeque faciundos, . . . mihi ludos antiquissimos . . .
esse faciundos ... ob earum rerum laborem et sollicitudinem fructus
illos datos, antiquiorem in senatu sententiae dicendae locum . . • Die
u-Form scheint durch den feierlichen Stil hervorgerufen. 47 navem tibi
operis publicis Mamertinorum esse factam eique faciendae senatorem
Mamertinum publice praefuisse 186 in der Schlussapostrophe omnes-
que di, qui vehiculis tensarum sollemnis coetus ludorum initis,
quorum iter iste ad suum quaestum, non ad religionum dignitatem
faciundum exigendumque curavit Caec. 45 cum ad vim faciundam
veniretur dorn. 78 Id autem ut esset faciundum, non ademptione
civitatis, sed tecti et aquae et ignis interdictione adigebantur Deiot
29 Cum vero exercitu amisso ego . • • suasor fuissem armoram non
deponendorum, sed abicicndorum, hunc ad meam auctoritatem non
potui adducere, quod et ipse ardebat studio illius belli et patri
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 243
satis faciendum esse arbitrabatur Cluent. 69 ilio absolute pecuniam
illam aut indicibus dispertiendam aut ipsi esse reddundam 70 si
quis eum forte casus ex periculo eripuerit, nonne reddundum est?
117 Qua de re antequam dicere incipio, perpauca mihi de meo
officio verba faciunda sunt Catil. IV 15 Pari studio defendundae
rei pubiicae convenisse video tribunes aerarios, fortissimos vires
16 Sed quid ego hosce homines ordinesque commemoro, quos pri-
vatae fortunae, quos communis res publica, quos denique libertas,
ea quae duicissima est, ad salutem patriae defendendam excitavit?
Mur. 5 Qued si ita est, non tarn me officium debuit ad hominis
amici fortunas quam res publica consulem ad communem salutem
defendendam vocare red. sen. 36 Quapropter, patres conscripti,
quoniam in rem publicam sum pariter cum re publica restitutus,
non modo in ea defendenda nihil minuam de libertate mea pristina
sed etiam adaugebe Sest. 141 Themistoclem illum, conservatorem
patriae, non deterruit a re publica defendenda Gael. 77 si cui
nimium efierbuisse videtur huius vel in suscipiendis vel in gerendis
inimicitiis sive ferocitas sive pertinacia Verr. V 25 Non ad Q. Ma-
ximi sapientiam neque ad illius superioris Äfricani in re gerunda
celeritatem Pis. 55 In quo me tamen, qui esset paratus ad se de-
fendendüm, reprehendit Rab. post. 16 neque solum hoc genus pe-
cuniae capiendae turpe, sed etiam nefarium esse arbitrabantur leg.
agr. II 91 Neque enim contionandi potestas erat cuiquam nee con-
silii capiundi public! Lig. 22 Africam, arcem omnium provinciarum
natam ad bellum contra hanc urbem gerundum Rose. Am. 145
patior et ferendum puto Mil. 105 Vos oro obtestorque, iudices, ut
in sententiis ferendis, qued sentietis^ id audeatis imp. 63 Quare
videant, ne sit periniquum et non ferundum leg. agr. II 32 aut
rex non ferundus aut privatus furiosus 93 lam vero vultum Considi
videre ferundum vix erat dom. 47 Crudele, nefarium, ne in scelera-
tissimo quidem elvi sine iudicio ferundum.
In Bezug auf fortasse und fortassis, die hier auch in Betracht
kämen, ist die Überlieferung schwankend, s. Müller zu Cluent. 201.
Wir nennen noch die Formen ni und dein. Pis. 55 sponsione me,
ni Esquilina introisset, homo promptus lacessivit Philipp. XIII 13
nuntiant se Pompei conveniundi causa devertisse Massiliam eumque
cognovisse paratissimo animo, ut cum suis copiis iret ad Mutinam,
ni vereretur, ne veteranorum animos ofienderet. Zu dein vgl. Mil.
65, Brutus 93. Rose. Am. 145 si metus, ab eone aliquid metuis,
quem vides ipsum ab se tam atrocem iniuriam propulsare non
posse? Brut. 172 Ego memini T. Tincam Placentinum hominem
16*
244 JOHANN SCHMIDT.
facetissimum cum familiari nostro Q. Granio praecone dicacitate
certare. Eon, inquit Brutus, de quo multa Lücilius? Isto ipso.
Hieher gehört auch die Weglassung von se und esse. Verr. II, I
138 libenter ait se facturam et se cum isto diligenter semiocina-
turam V 165 Adhuc enim testes ex eo genere a me sunt dati, non
qui novisse Gavium, sed se vidisse dicerent I 23 qui HS quingentis
milibus depositis id se perfecturum polliceretur, et fuisse tum non
nullos, qui se una facturos esse dicerent II 28 seraper ita vivaraus,
ut rationem reddendam nobis arbitremur 29 Sed tu cum et tuos
amicos in provinciam quasi in praedam invitabas et cum iis ac
per eos praedabare et eos in contione anulis aureis donabas, non
statuebas tibi non solum de tuis, sed etiam de illorum factis rationem
esse reddendam? Philipp. I 14 Qua quidem ex rö magnum aeeipio
dolorem homines amplissimis populi Romani beneficiis usos L. Pi-
sonem ducem optumae sententiae non secutos. Die Überlieferung
dieser Worte schwankt vielfach. Catil. I 9 Reperti sunt duo equites
Romani, qui te ista cura liberarent et sese illa ipsa nocte paulo
ante lucem me in meo lectulo interfecturos esse pollicerentur will
Müller mit a esse streichen, ob mit Recht, wird sich schwer
entscheiden lassen.
Das Gebiet der Formenlehre haben wir schon überschritten
und wollen nun noch einiges Syntaktisch- Stil is tische be-
trachten. Brutus 35 liest man von Demosthenes: Nihil acute in-
veniri potuit in eis causis, quas scripsit, nihil, ut ita dicam, sub-
dole, nihil versute, quod ille non viderit; nihil subtiliter dici, nihil
presse, nihil enucleate, quo fieri possit aliquid limatius, nihil contra
grande, nihil incitatum, nihil ornatum vel verborum gravitate vel
sententiarum, quo quidquam esset elatius. Ebendort 55 Possumus
Appium Claudium suspicari disertum, quia senatum iamiam incli-
natum a Pyrrhi pace revocaverit und 56 Licet aliquid etiam de
M. Popilii ingenio suspicari, qui . • . venit in contionem seditionemque
. . . sedavit. *Hörer* wird im Orator ausgedrückt durch audiens, is
qui audit und sogar auditor, je nachdem es gefälliger klingt. In
der zweiten Catilinarischen Rede heißt es : Quintum genus est par-
ricidarum, sicariorum, denique omnium facinerosorum. Quos ego
a Catilina non revoco ; nam neque ab eo divelli possunt et pereant
sane in latrocinio, quoniam sunt ita mülti, ut eos career capere
non possit. Und III 18: Nam ut illa omittam, • • . ut omittam cetera»
quae tam multa nobis consulibus facta sunt, ut haec, quae nunc
fiunt, canere di iuraortales viderentur, hoc certe, quod sum dicturus,
neque praeterniittendum neque relinquendum est.
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 245
Ob sin^ si autem oder sin autem gesetzt wird, entscheidet
nur der Satzrhythmus: leg« agr. I 11 sin et foedus illud habet
aliquara dubitationem et ager Reeentoricus dicitur non numquam
esse publicus, quem putet existimaturum duas causas in orbe ter-
rarum repertas, quibus gratis parceret. Ciuent. 170 Si autem, quod
oderat Habitus inimicum, ideirco illum vita frui noiuit, adeone erat
stultus, ut illam, quam tum ille vivebat, vitam esse arbitraretur?
200 Sin autem, id quod vestra natura postulat, pudorem, veritatem
virtutemque diligitis, levate hunc aliquando supplicem vestrum,
iudices, tot annos in falsa invidia periculisque versatum. An der
eben angeführten Stelle aus der ersten Agrarrede steht orbis ter-
rarum, anderswo orbis terrae. Süll. 33 ego vitam omnium civium,
statum orbis terrae, urbem hanc denique, sedem omnium nostrum,
arcem regum ac nationum exterarum . . . redemi 43 Itaque dico
locum in orbe terrarum esse nullum, quo in loco populi Romani
Dornen sit, quin eodem perscriptum hoc iudicium pervenerit dom. 75
Omitto civitatium, nationum, provinciarum, regum, orbis denique
terrarum de meis in omnis mortalis meritis unum indicium unumque
consensum 110 cum principem orbis terrae virum inclusum domi
contineres. Man setze an dieser Stelle terrarum ein und man wird
den Unterschied merken. Sest. 66 begegnet eine dritte mögliche
Verbindung: Qui locus orbi terrae iam non erat alicui destinatus?
Hier soll wegen locus das Schluss-s vermieden werden. Dagegen
67 qui omnibus bellis terra marique compressis imperium populi
Romani orbis terrarum terminis definisset 129 qui tripertitas orbis
terrarum oras atque regiones tribus triumphis adiunctas huic imperio
notavit Verr. V 185 ut hominum opinio et religio fort 187 sicut
opiniones hominum ac religiones ferunt Caec. 35 quaero, si te hodie
domum tuam redeuntem coacti homines et armati non modo limine
tectoque aedium tuarum, sed primo aditu vestibuloque prohibuerint,
quid acturus sis 36 et C. Pisoni domo tectisque suis prohibito,
prohibito, inquam, per homines coactos et armatos, praetor quem
ad modum more et exemplo opitulari possit, non habebit? 89 Et-
enim^ Fiso, (redeo nunc ad illa prineipia defensionis meae) si quis
te ex aedibus tuis vi hominibus armatis deiecerit, quid ages? 51
Quae lex, quod senatus consultum . . . quae iudicii aut stipulationis
aut pacti et conventi formula non infirmari aut convelli potest, si
ad verba rem deflectere velimus, consilium autem eorum, qui scri-
pserunt, et rationem et auctoritatem relinquamus? 52 exemplum,
quod testimonio sit non ex verbis aptum pendere ius, sed verba
servire hominum consiliis et auctoritatibus. Caecil. 61 Sic enim
246 JOHANN SCHMIDT.
a maioribus nostris accepimus praetorem quaestori suo parentis
loco esse operiere Brutus 1 ex quo augurum institutis in parentis
eum loco colore debebam. Mur. 34 Hoc igitur in bello L. Mure-
nam legatum fortissimi animi, summi consilii, maximi laboris
cognitüm esse defendimus Philipp. XIII 38 Atqui hoc bello de
elegantia quaeritur XIV 38 qui hoc bello pro patria occiderunt
Sest. 5 Et quoniam in gravissimis temporibus civitatis atque in
ruinis eversae atque adflictae rei publicae P. Sesti tribunatus est
a Fortuna ipsa coUocatus 6 qui cum tribunus pl. primus inter
homines nobilissimos temporibus optumis factus esset Brutus 78
Numeroque eodem fuit Sex. Aelius 221 In eodem igitur numero
eiusdem aetatis C. Carbo fuit.
Das Gebiet der Synonymik streifen wir bloß. Harusp.
resp. 29 Sed ut ad haec haruspicum responsa redeam Sest. 53
Sed ut revertar ad illud Cael. 6 Equidem, ut ad me revertar,
ab bis fontibus profluxi ad hominum famam 37 Redeo nunc ad
te, Caeli Pis. 17 Sed iam redeo ad praeclaram illam contionem
tuam — ad misericordiam redeo eins Plane. 67 Sed ut redeam ad
Plancium Brutus 172 Sed domum redeamus, id est, ad nostros
revertamur 220 Sed ad instituta redeamus Orator 148 Sed ad
institutam disputation em revertamur Brut. 279 sed redeamus ad
eum, qui iam unus restat, Hortensium 283 Sed ad Calvum —
is enim nobis erat propositus — revertamur Mil. 51 suspicari tamen
debuit eum, etiamsi Romam illo die reverti vellet, ad villam suam,
quae viam tangeret, deversurum 52 hunc prae se tulisse illo die
Roma exiturum, illum eo die se dissimulasse rediturum Orator 214
Verborum ordinem immuta, fac sie : Comprobavit filii temeritas, iam
nihil erit 232 fac ita: Potuisse superari ab aliquo Syro aut Deliaco:
videsne, ut ordine verborum paullum commutato ... ad nihilum
omnia recidant. Erwähnenswert scheint der Wechsel zwischen hoc
est und id est. Zuerst findet sich hoc est. Rose. Am. 87 Quam sis
audax, ut alia obliviscar, hinc omnes intellegere potuerunt, quod
ex tota societate, hoc est ex tot sicariis, solus tu inventus es.
Ebenso 103, 117. So auch in den folgenden Reden. Im dritten Buch
der Verrinen neben 15 hoc est ein id est 116 Professio est agri
Leontini ad iugerum XXX; haec sunt ad tritici medimnum XG,
id est mod. DXXXX — offenbar durch das vorhergehende haec
hervorgerufen. Dann wieder hoc est. In der zweiten Agrarrede
neben hoc est § 75 id est, aber an einer verderbten Stelle, wo
andere Herausgeber anders lesen. Auch in der Rede de domo sua
78 noch hoc est. Die Stelle 43 Vetant leges sacratae, vetant XII
DAS RHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 247
tabulae leges privatis hominibus inrogari; id est enim Privilegium
ist anderer Art. Erst in der Rede pro Sestio entschieden id est
92 ius valeat necesse est, id est iudicia, quibus omne ius continetur.
In der Rede pro Balbo viermal id est. Aber Pis. 65 wieder hoc
est. Ebenso Mil. 24. Deiot. 13 und 26 id est, 30 hoc est. An dieser
Stelle: Servum — contra dominum armare, hoc est non uni pro-
pinquo, sed omnibus familüs nefarium bellum indicere — die frei-
lich den übrigen nicht, ganz ähnlich ist, kann die Rücksicht auf
den Hiatus den Ausschlag gegeben haben. In den philippischen
Reden nur id est, ebenso im Brutus und Orator.
Es wäre anziehend, das hier Angedeutete im einzelnen aus-
zuführen, zu untersuchen, welche Rhythmen Cicero bevorzugt habe^
s. Orator 188 ff., und den Fortschritt seiner Kunst zu beobachten.
Selbst für den Gebrauch der Gegenwart dürfte sich manches daraus
ergeben. Weiter käme in Betracht eine Vergleichung mit den
Griechen, mit Varro (s. auch Bergk, Beiträge zur lat. Grammatik
1, 152) und Caesar und die Frage, ob die Folgezeit von Cicero
etwas angenommen^ wie z. B. Sallust (dieser scheint besonders lehr-
reich) und Tacitus den Satzrhythmus behandelt haben und ob etwa
der Dialogus in dieser Hinsicht von den andern Schriften wesent-
lich abweiche. Zur Geschichte der lateinischen Prosa dürfte dies
alles kein unnützer Beitrag sein. Und dazu wollten wir eine Vor-
arbeit liefern non tarn perficiundi spe quam experiundi voluntate.
Wien. JOHANN SCHMIDT.
}
Atque vor Consonanten und ac vor Gnttnralen
bei Livius und Curtius.
I.
Ebenso wie Caesar gebraucht auch Livius yerhältnismäßig
nicht oft atque als Copulativpartikel vor ConsonaDten mit AusDahme
des Ä, und zwar, je weiter er fortschreitet, desto seltener. Im
Ganzen sind es 72 Beispiele, von denen 34 auf die erste, 23 auf
die dritte, 10 auf die vierte, 5 auf die fttnfte Dekade entfallen.
Doch von diesen müssen 4 Stellen als Citate ausgeschlossen, die
Richtigkeit von etwa 7 Fällen kann angezweifelt werden.
Zumeist trifft man atque vor Consonanten bei Livius dort an,
wo zwei einfache, coordinierte Ausdrücke verbunden werden sollen,
als: pr. 12 luxum atque libidinem; 1, 5, 2 lusum atque lasciviam;
20, 7 susciperentur atque curarentur ; ') 25, 2 virtute atque fortuna;
28, 4 maior atque periculosior; 45, 7 regi atque civitati; 48, 4
apparitorum atque coroitum ; 2, 7, 6 alto atque munito; 22, 2 a
Cora atque Pometia; 45, 13 certum atque decretum; 49, 7 faustum
atque felix; 61, 5 leniret atque submitteret; 3^ 9, 6 minarum atque
terroris; 46, 1 patribus atque consulibus; 18, 10 purgatum atque
lustratum; 19, 10 exulum atque servorum; 12 mihi atque coUegae;
38, 3 horainum atque pecudum; 4, 2, 13 oppugnari atque capi;
56, 13 vi atque verecundia; 61, 11 Caere atque Veios; 5, 8, 4
Capenatium atque Faliscorum; 24, 11 patriam atque cives; 6, 11,3
honoribus atque virtutibus; 28, 3 rauros atque portas; 7, 5, 1 in-
vidiae atque criminum; 29, 6 praedae atque gloriae; 30, 15 homi-
num atque pecudum; 32, 16 colo atque colui; 42, 8 Norbam atque
Setiam; 9, 3, 3 capti atque victi; 10, 36, 17 hominum atque pecu-
') Da Livius sonst von Prodigien procurare, nicht curare sagt, sollte
man meinen — und diese Ansicht theilte auch ich in meiner Ausgabe — , dass
hier procurarentur gestanden hat. Gegen solche Änderung spricht jedoch der Um-
stand, dass Livius vor pro- nie atque schreibt, sondern immer ac dafür wfihlt,
obwohl er sonst öf;er atque vor p hat.
ATQÜE VOR CONSON ANTEN UND AC VOR GUTTURALEN etc. 249
dum; 21y 4, 10 virtutum atque vitiorum; 30, 11 animo atque virtnte;
22, 25, 6 Sicilia atque Sardinia; 38, 3 (einer Eidesformel entlehnt)
fugae atque formidinis ; 50, 9 laxum atque solutum ; 57, 2 Opimia
atque Floronia; 23, 29, 15 cepere atque diripuere; 38, 1 Maeedonum
atque Poenorum ; 24, 8, 19 tutela atque cura ; 45, 5 agendum atque
cogitandum; 25, 12^ 9 (aus einem Citat) pro se atque suis; 38, 10
vis atque virtus; 26, 44, 5 pavore atque (?) fuga; 27, 17, 2 in se
atque popularis; 28, 11, 11 Cremonenses atque Piacentini; 39, 16
rata atque perpetua; 40, 13 vivendum atque morlendum; 30, 4, 1
virtutis atque prudentiae; 31, 31, 11 conubio atque cognationibus ;
36, 1, 2 bene atque (Modius, Drakenborch ac) feliciter; 17, 12 pro-
visum atque (B jedoch: anteque, kurz vorher geht undique) prae-
cautum; 38, 21, 7 plures atque densiores; 22, 8 mulierum atque
puerorum; 39, 37, 16 sancta atque sacrata; 42, 52, 10 subacti atque
durati; 54, 10 Macedoniam atque Magnesiam; 45, 22, 2 Lycia atque
Carla. An diesen 59 Stellen befolgt Livius die von Caesar ziemlich
streng eingehaltene Regel; vgl. Zeitschr. f. d. österr. Gymn. 1893,
S. 205 f.
Für eine Abweichung von derselben sind solche Fälle anzu-
sehen, wo das zweite einfache Glied vom ersten durch ein oder
mehrere, vor atqiie gestellte Wörter getrennt ist oder wo nicht
einfache Satztheile verbunden werden, wie: 6, 29, 9 luppiter atque
divi omnes (ein Citat); 21, 7, 8 non pro moenibus modo atque turri;
21, 10, 7 bubus albis atque ceteris hostiis; 24, 23, 11 moliri clam
608 atque struere; 26, 19, 11 Alpes atque (doch hat P: neque) Gal-
licum sinum; 28, 84, 8 suo atque populi Romani (aber P^ suumquey
P* suoque, weswegen ich vermuthe suo populique*) Bomani) bene-
ficio ; 37, 53^ 27 decedere inde atque deducere exercitum ; 40, 28, 8
deducere secum milites liceret atque dimittere; 9 sociis atque (?)
Qomini Latino; 41, 28, 9 (aus einem Citat) re publica felicissume
gesta atque ^sociis) liberatis. Man sieht, dass solcher Fälle nur
wenige (bloß 5 sichere) sind und dass ihre Reihe mit der dritten
') Vgl. 1, 38, 2 in meam populique Romani dicionem; 8, 25, 10 Palaepoli-
tanis popnloque Romano; 10, 25, 6 diis populoque Romano; 23, 36, 8 suam po-
pulique Bomani; 26, 49, 13 meae popnliqae Romani; 28, 35, 9 illi populoque Ro-
mano; 29, 11, 5 sibi — populoque Romano; 29, 27, 4 mihi popnloque Romano;
32, 33, 4 suas populique Romani; 36, 25, 1 ut victoriam ipsi populoque Romano
gratnlaretur ; 37, 26, 9 fidem praetoris populique Romani implorantes. Livius ver-
kuflpft nie populits Bomanus durch atque mit einem anderen Begriffe. Bezüglich
der Verstellung von que ist zu vergleichen P 25, 27, 8; 29, 25, 4; V 41, 9, 2;
48, 6, 11; 61, 3; 45, 13, 2; meine Beobachtungen zu Velleius Paterc. S. 25.
260 ROBERT NOVAK
Dekade beginnt und mit der vierten schließt; denn 6, 29, 9 und
41, 28f 9 ist nicht Livius Eigenthum.
Noch seltener sind jene Beispiele, wo atque, vor einem Con-
sonanten gesetzt, zur Verknüpfung von Sätzen dient, welche aus
mehr Worten als dem Verbum bestehen. Denn nur drei Stellen
lassen sich dafür aus Livius anführen, und selbst diese sind auf
Sätze im Äcc. c. inf. beschränkt: 5, 43, 8 audit Gallorum exercitum
advontare atque de eo pavidos Ardeates consultare; 34, 50, 10 per
Thessaliara atque Epirum ducere Oricum iubet atque so ibi oppe-
riri ; 42, 25, 12 qua voce eum accensum restitisse atque voce clara
denuntiasse sibi. Aber diese Stellen stehen für mich nicht ganz fest.
Die erste ist unwahrscheinlich, weil Livius in der ersten Dekade
selbst bei einfachen Begriffen mit atque vor Consonanten sehr
streng verfährt, indem er dieselben nicht einmal durch einen
dritten Ausdruck auseinander zu halten wagt; um wie viel weniger
würde er daselbst ein solches atque zur Verbindung längerer Sätze
oder Satztheile verwendet haben! Ich halte die Stelle für verderbt
und bin geneigt, mit leichter Änderung zu -schreiben adventare at-
que ideo pavidos Ardeates cofisuUare. Ebenso ist 28, 45, 5 in P de
eo filr ideo zu finden; vgl. auch 6, 17, 3 fingerent mentitum ante
atque ideo non habuisse; 9, 34, 7 imroo vero omnes scierunt et
ideo Aemiliae potius legi paruerunt; 44, 39, 9 pugnare — mihi
placet et ideo — novom iter aperoi. An der sweiten Stelle scheint
die Wortfolge geändert su sein; man erwartet wenigstens nach
Livius Sprachgebrauch iii6^ atque ibi se opperiri. Denn an vielen
Stellen setzt er ibi^ inde^ ita gleich nach atque oder et^ vgl. besüg-
lich ibi Üy 6, 7 vada retro aegerrime repetebant atqae ibi ab in-
grt>$$is aquam — tmeidabantur; 23, 25« 7 in Siciliam eos traduci
atque ibi militare — iussit; 24, 19. 11 Romam miaai atqae ibi in
carcM^^ inclusi; äiX 25^ 11 ad Leptim adpolit elaasem atqae ibi
copiaa «xposuit; 35« 22« 7 tum in Oretanos progressus et ibi duo-
bu$ potitu$ oppidis — in^ P^^t ; 36« 21, S in contioneni sant pro-
duct! atque ibi eadem ~ oxpo$uerunt: 37« 22, 1 plmcuit . . . classem
rtNÜrc^ Samum atque ibi in statione e$$e; 39, 3« 4 magnam multi-
tudim^m civiam saomm Romam commi^rrasse et ibi censos esse;
^« SK 7 Knindi^ium ad ela$$«m ire plaouit atque ibi recognoscere
$<K^Hv$i naval«^: 44^ 37« 1^ ad c<^n:$^iHum vo<^aTit atque ibi . . . lo-
qx^^Y^do . . « videKatur « « « extrakere; 4r\ 2^ ^ in primam stmtionem
b\>$t;um inrui'^ruiit atqui^ iW <>tf^nM:ti^$ $e ipsi Tv4umb«is interfeeti.')
"^ 4.<^ *>« i;^ «iT \>^W\t tTR >«s<HfcT ^<t«*w<?*^ ^x?«r««}<« !■ «Imm LibertatiB
ATQÜE VOR CONSONÄNTEN UND AC VOR GUTTURALEN etc. 251
Livius würde umso weniger a. a. 0. von dieser Gewohnheit ab-
gewichen sein, als ihn auch die Rücksicht auf atque zur Beibe-
haltung derselben mahnte. Sonach bliebe nur die Stelle 42, 25, 12
übrig. Hier lässt sich die Schwierigkeit freilich nicht so leicht be-
heben; aber soll man deswegen den überlieferten Wortlaut als ur-
sprünglich gelten lassen und glauben, Livius hätte diese Ausnahme
von seiner Regel in einer Partie zugelassen, wo er auch sonst mit
atque vor Consonanten sehr sparsam ist, wo sich, wie ich oben
dargethan habe, nicht mehr als drei Beispiele dieser Partikel vor
consonantischem Anlaute selbst bei Verknüpfung einfacher Satz-
glieder nachweisen lassen? Vielleicht ist hier ac zu lesen und der
Fehler darauf zurückzuführen, dass ein Abschreiber von ac voce
zu dem vorhergehenden qua voce zurückkehrte und ac qua voce
schrieb, woraus atque voce sich entwickeln konnte. Doch mögen
andere über diese Stellen anders urtheilen und vielleicht die Über-
lieferung zu schützen trachten; die geringe Zahl solcher Fälle bei
Livius ist jedenfalls sehr zu beachten und darf nicht ohne besonders
gewichtige Gründe durch Vermuthung vergrößert werden. Eine solche
Ursache liegt wohl nicht 24, 45, 5 vor, wo Harant schreiben möchte
agendum atque consult cogitandum; ebensowenig 38, 56, 9 (H. J.
Müller). — Auch in dieser Abneigung gegen atqu^, welches con-
sonantisch anlautende, aus mehr Worten als dem Verbum fin. be-
stehende Sätze verbinden oder anreihen würde, kommt Livius der
Schreibweise Caesars ziemlich nahe.
Die hier dargelegten Thatsachen geben uns sehr gute Winke,
wie an einigen unsicheren Stellen zur Wahrheit vorgedrungen
werden könnte. Hieher gehört:
26, 51, 5, wo man jetzt nach Madvigs Vorschlag liest : Scipio
retentum secum Laelium — satis omnibus compositis, data quin-
queremi ^e) captis ^at)que (P: que, Z: cum) Magone et quindecim
fere senatoribus ... in navem impositis nuntium victoriae Romam
mittit. Dass diese Lesart gewagt ist, sieht man, wenn man sich die
Seltenheit jener Fälle bei Livius vergegenwärtigt, wo atqus vor
Consonanten gestellt nicht einfache Satzglieder vereinigt. Dazu
kommt, dass unter diesen wenigen Stellen keine einzige sich be-
findet, wo zwei abl. abs. auf solche Weise gepaart erschienen.
Meines Erachtens ist que a. a. O. entweder zu streichen oder dem
data anzuhängen.
38, 4, 6, wo vallo atque fossa von B, vallo ac fossa von M
und jüngeren Handschriften geboten wird. Hier ist wohl ac das
252 ROBERT NOVAK
Echte, weil Livius atque vor fossa nie schreibt, einigemal aber ac in
diesem Falle hat, wie 8, 29, 12 ne vallo quidem ac fossa; 10, 15, 5
nee valli tantum ac fossarum; 25, 11, 9 muro ac fossa; 14, 1 ad
Valium ac fossas; 26, 13, 8 circa vallum ac fossas; 44, 37, 3 prima
froDS valli ac fossa. Auch der Umstand fällt hier ins Oewicht, dass
jene Stelle der vierten Dekade angehört, wo atque überhaupt vor
Consonanten, wie wir gesehen haben, viel seltener vorkommt als
in den früheren Büchern und wo es speciell vor f nur an der
einzigen und noch von Modius und Drakenborch angezweifelten
Stelle 36, 1, 2 bene atque feliciter — sonst sagt Livius bene ac
feliciter — begegnet.
Aus ähnlichen Gründen ist für mich 26, 44, 5 pavore aique
fuga, wofür P* pavore atque oga aufweist, zweifelhaft; denn Livius
schreibt 1, 28, 5 terror ac fuga (ebenso 22, 48, 5); 3, 8, 10 in
acie ac fuga; 5, 28, 8 terrorem ac fugam; 38, 2 pavoris ac fugae
(ebenso 35, 2, 3); 5, 53, 5 exilium ac fugam; 6, 28, 6 pavorem
inde ac fugam, 9, 24, 13 caede ac fuga; 10, 3, 6 caede ac fuga;
10, 28, 16 formidinem ac fugam; 21, 52, 10 caedemque ac fugam;
23, 40, 10 strage ac fuga; 26, 1, 13 pavoris ac fugae; 6, 10 ingenti
sono ac fugam abrumpentium; 10, 7 tumultum ac fugam ;^ 31, 36, 10
caedes ac fuga; 33, 29, 10 terrore ac fuga. Ich denke, dass auch
a. a. 0. ac fuga geschrieben war und dass der Ursprung von atque
in irgend einem Zusammenhang mit der Verderbnis oga sich be-
findet.*)
44, 2, 2, wo man mit Grynaeus gewöhnlich liest: placuit —
movere extemplo castra atque pergere inde (V: atque inde pergere
inde) in Macedoniam. Dass das zweite inde zu streichen und das
erste beizubehalten ist, dafür spricht nicht bloß der Umstand, dass
in V sehr oft ein ganzes Wort aus dem Vorhergehenden irrthüm-
lich wiederholt und seltener dem Nachfolgenden vorweggenommen
wird, sondern auch Livius Vorliebe für die Verbindung atque inde
und et inde. In der letzten Dekade begegnet man ihr 41, 2, 1 ipsi
post collem occulto loco consederunt et inde — agmen sequebantur;
42, 49, 10 cum iis consul Brutaidisium ad exercitum atque inde —
ad Nymphaeum . . . posuit castra; 43, 5, 2 agios . . . depopulatum
C. Cassium et inde — abripuisse; 44, 9, 10 tamquam Dium atque
inde summoto rege in Pieriam etiam progressurus ; 45, 6, 4 in
propinquum cubiculo hortum atque inde maceriam aegre trans-
gressus ad mare pervenit; 12, 7 Cyprum navigant et inde — classem
*) Vgl. auch 29, 36, 8 fusi ac (atque Rj fugati Poeni.
ATQUE VOR CONSONANTEN UND AC VOR GUTTURALEN etc. 253
— dimittunt; vgl. sonst Ftigners Lexicon Liv. S. 199, 32; 200, 15;
203, 1; 225, 17. Auch die oben erörterte Gebrauchsweise von atque
bei Livius begünstigt die Lesart atque inde pergere,
44, 35, 16, wo Kreyssig und mit ihm einige Herausgeber
schreiben: ipse postero die — cum stationibus hostium proelium
commisit, atque pugnatum (V: pugnatum adque) utrimque est levi
armatura. Hier wäre atque vor dem Consonanten desto anstößiger,
weil es einen ganzen Satz mit neuem Subjecte nach einer Inter-
punction anfügte, was bei Livius ohne Beispiel wäre und nach
P. Stamms Beobachtung (Neue Jahrbb. 1888 S. 181) überhaupt
nicht classisch ist. Somit verdiente Madvigs Vermuthung pugnatum-
que den Vorzug, aber vielleicht trifft auch sie nicht das Ursprüng-
liche. Es ist sehr wohl möglich, dass eine Dittographie, nämlich
utque utrimque, der Überlieferung zugrunde liegt und dass das
ganze aique zu tilgen ist, wie es in der ersten Frobeniana geschehen.
Asyndetisch kann der SslIz pugnatum utrimque angeschlossen werden,
wenn vor ihm stärker interpungiert wird. Vgl. auch 8, 8, 19 isque
iuvenis — victoriam tulit. pugnatum est haud procul radicibus
Vesuvii montis; 10, 12, 4 hostes ad Volaterras instructo agmine
occurrerunt . pugnatum maiore parte diei magna utrimque caede;
10, 31, 5 ibi et Samnitinra omnes considunt et Appius Volumnius-
que castra coniungunt. pugnatum infestissimis animis hinc ira sti-
mulante — , illinc ab ultima iam dimicantibus spe ; 25, 34, 8 media
noete profectus cum obviis hostibus manus conseruit. agmina magis
quam acies pugnabant; 27, 12, 13 his inritati adhortationibus —
acriter proelium ineunt. pugnatum amplius duabus horis est; 27,
14, 2 Signa inde canere iussit et copias educit. pugnatum utrimque
aliquanto quam pridie acrius est; 42, 7, 5 nee consul — moram
certamini fecit, pugnatum amplius tris est horas.
Begünstigt werden schließlich durch den erörterten Gebrauch
des atqus vor Consonanten bei Livius die Lesarten 24, 1, 5 Brut-
tiorum cohortem adire muros atque evocare (so jüngere Hand-
schriften; P: vocare) prineipes Locrensium ad conloquium iussit;
26, 39, 16 atque ille praeceps; 28, 3, 11 itaque (P: atque) patefacta
repente porta; 29, 25, 4 militum ait, tantamque multitudinem con-
scendisse (aitque tantam P, ait atque tantam FL) ; 32, 38, 8 lacerati
atque extorti (Cobet: torti);^) 39, 49, 9 aeque conferta (so Walch;
codd. : atque).
^) ^S^* ^^) ^^y ^ ^t potius quam extorti morerentur arraa secum caperent;
40, 23, 9 diu excruciatus.
254 ROBERT NOVAK
Als Comparativpartike] stellt Livius atque nie vor ein conso-
nantisch anlautendes Wort, ähnlich wie Caesar. Von diesem unter-
scheidet er sich jedoch in Bezug auf die Temporalpartikel simul-
atque. Während Caesar simul ständig in diesem Sinne gemieden und
nur simulatque gebraucht zu haben scheint, hat Livius umgekehrt
nie simulatque und ebensowenig simulac verwendet, zwei Stellen
ausgenommen, wo simul ac gelesen wird, sondern immer das einfache
simul gewählt. Aber auch jene zwei Stellen möchte ich nicht gelten
lassen; denn die eine von ihnen 36, 7, 5 ist überhaupt kritisch
sehr unsicher, und die zweite 25, 24, 5 darf allein in Anbetracht
der großen Zahl von Stellen mit bloßem simul keinen Anspruch
auf Echtheit erheben. Ich halte an meiner schon im Jahre 1884
ausgesprochenen Meinung fest, dass ac hier zu tilgen ist.
Wenn man die Stellen mit atqu£ vor Consonanten bei Livius
bezüglich der Buchstaben, vor denen jene Partikel steht, durch-
mustert, so findet man, dass die einzelnen Consonanten hier nicht
gleichmäßig begegnen. Einige von ihnen werden augenscheinlich
bevorzugt, wie c, p, i, andere hingegen erscheinen da gar nicht
So steht nie atque vor 6, j, g,®) r, Consonanten, vor welchen jenes
bei Caesar bis auf zwei nicht ganz sichere Fälle, bei Velleius voll-
ständig fehlt. '^) Auch bei Sallust ist atque vor r nicht zu finden.
Bloß einmal begegnet atque vor t (21, 7, 8; denn 25, 27, 8 ist
atque der jüngeren Handschriften wohl nichts mehr als Conjec-
tur, P* hat quem timentem, was Riemann, welchem Luchs folgt,
lichtig zu timentemque verbessert), je zweimal vor g und n, näm-
lich 7, 29, 6; 26, 19, 11 (diese Stelle ist jedoch nicht ganz sicher);
5, 13, 6; 40, 28, 9. Doch erregt die letzte Stelle, welche sociis
atque nomini Latino lautet, einiges Bedenken; denn an zahlreichen
anderen Stellen sagt Livius socii ac nomen Latinum oder socii ac
Latinum nomen -^ vgl. Fügner, Lexicon S. 185, 46, und ein Grund,
diese Gewohnheit aufzugeben, lag für ihn hier auch nicht vor. Ob
nicht dieses atqu^e auf Rechnung der mangelhaften Überlieferung in
') Sonach erweist sich als falsch Weissenborns Yermuthang 43, 6, 13 animo
at(que^ qnae ipse ultro pollicitus sit.
^) Dieselbe Erscheinung kann man in Livius* Sprache bei namque beobachten.
Von den 39 Stellen, an denen diese Partikel vor einem Consonanten bei ihm steht,
enthält keine namque vor b, j, q^ r. Außerdem fehlt dieses vor { und f» Belehrend
sind nachstehende Stellen, wo der Schriftsteller den nach namque missliebigen
Consonanten durch Setzung des ersteren an zweiter Stelle meidet: 2, 86, 4 filiom
namque intra paucos dies amisit; 4, 9, 1 frui namque pace — non licuit; 4, 13, 8
frumento natuque ex Etruria — coempto ; 6, 8, 8 Latini namque et Hemioi — pro-
fecti sunt; 22, 50, 3 fuga namque ad Aliam sicut urbem prodidit.
ATQUE VOR CONSONANTEN UND AC VOR GUTTURALEN etc. 255
dieser Partie zu setzen und ac dafür zu sehreiben ist? Fügner
Aihrt S. 199, 42 noch 6, 40, HL. Sextiura atque nunc C. Licinium an,
aber dieses Beispiel beruht eben auf einem Versehen; denn die Stelle
lautet atque hunc. Es ist ein ähnlicher Fehler wie der S. 234, 34
vorkommende, wo es heißt 'parcendum atque per eum remedia
quaerenda esse . . . censebant 39, 50, 5', während ac per eum dem
wahren Sachverhalt entspricht. Beachtenswert ist ferner, dass atque
vor ?, vor dem es bei Caesar überhaupt nicht steht, nur in den
drei ersten Büchern (an vier Stellen) zugelassen wird; denn das
41, 28, 9 überlieferte atque liberatis ist einer Inschrift entnommen
und außerdem wohl lückenhaft; man ergänzt, wie oben geschrieben,
atque ^sociis^ liberatis. Außer an den zwei citierten Stellen möchte
neuerdings Fügner atque vor g noch 45, 7, 3 anerkennen, wo V
at genere bietet. Doch lässt sich das kaum billigen, wenn man be-
denkt, dass Livius kein einziges Beispiel des vor g gesetzten atque
in den zwei letzten Dekaden hat und specieil in den fünf letzten
Büchern dem atque vor Consonanten gerne ausweicht. Daher muss
man das von Hartel vorgeschlagene et genere als einzig richtig
erklären, wie es denn auch schon H. J. Müller gethan hat; denn
an ac genere ist wegen des gutturalen Anlautes von genere in dieser
Dekade nicht zu denken.
Über ac vor Gutturalen bei Livius ist in letzter Zeit von
H. J. Müller (Jahresb. in der Zeitschr. f. d. Gymn.- Wesen 1888,
S. 103) gehandelt und der Sachverhalt dargelegt worden. Doch auf
zweierlei ist dabei nicht hingewiesen worden, erstens dass jener
Gebrauch von ac fast nur bei Verbindung einfacher Satzglieder
angetroffen wird, zweitens dass die auf solche Weise verbundenen
Wörter gewöhnlich unmittelbar bei einander gesetzt, durch keinen
dritten Ausdruck geschieden sind. Dies ist der Fall 1, 9, 4 san-
guinem ac genus; 9 liberis ac coniugibus; 13, 3 vulnerum ac cae-
dium; 25, 13 ovantes ac gratulantes; 48, 7 sanguinis ac caedis;
2, 6, 4 nomen ac cognatio; 7 propius ac certius; 55, 2 agendum
ac cogitandum; 56, 7 superbissimae ac crudelissimae; 3, 6, 9 cir-
cumitio ac cura; 55, 14 tergo ac capite; 4, 34, 4 equite ac (?)
centurione ; 40, 3 matres ac coniuges ; 58, 13 vulnera ac cicatrices ;
5, 2, 12 liberosque ac coniuges; 3, 4 offenses ac concitatos; 13, 7
benigne ac comiter; 15, 4 stationibus ac custodiis; 44, 6 ebenso;
6, 7, 6 didicit ac consuevit; 29, 3 impetu ac clamore; 7, 42, 6
lungere ac complecti; 8, 33, 20 supplicationibus ac gratulationibus ;
35, 8 circumfusi ac gratulantes; 37, 8 ope ac consilio; 39, 9 re-
256 ROBERT NOVAK
stantes ac (?, Gronovias tilgte ac) circamventos ; 9, 2, 11 mentis
ac consilii; 11, 12 senes ac consulares; 13, 5 saDguinis ac caedis;
31, 6 excipi ac circumveniri ; 41, 17 tabarum ac comuam; 10, 11, 9
piacparando ac convehendo; 26, 4 laetitia ac gratalatio; 28, 16
(aus einer Devotionsformel) caedemque ac cruorem; 35, 2 vulnerum
ac caedis; 21, 30, 8 liberis ac coniugibus; 22, 12, 4 virtute ac
gloria; 30, 4 servato ac conservator!; 38, 11 caate ac consulte;
47, 3 stantibus ac (?) confertis; 31, 24, 8 considere ac conqoiescere.
Getrennt erscheinen die beiden Begriffe nur 1, 17, 1 certamen regni
ac cupido ; 3, 6, 3 ministeriaque invicem ac contagio ; 47, 2 liberis
eorum ac coniugibus; 8, 25, 6 liberis qnoque ac coniagibus; 9, 4, 3
ne victi quidem ac capti; auf Conjectur beruht 7, 40, 2 atrimque
congressus quaerere ac (ad codd., vielleicht richtiger) conloqaia.^)
Nicht einfache Satzglieder kommen so durch oc gepaart vor bloß
7, 18, 5 duorum hominimi virtute, S. Sexti ac C. Licini, partum
nnd 9, 41, 9 magnifice de re ac contemptim de Romanis loquentes.
Doch an keiner von beiden Stellen braucht oo von Livius herzu-
rühren. Denn an der ersteren können die Worte L. Sexti ac
C. Licini, an der anderen kann ac allein ganz wohl fehlen and
interpoliert sein. Doch wenn auch jene Stellen Air mnversehrt zu
halten wären, dürfte Weissenborns Vorschlag za 7, 37, 6 relictisque
impedimentis (ac) castrorum valido praesidio kaum gut geheißen
werden. Viel weniger erscheint glaublich, dass Livius nach dem
22. Buche zur Verbindung l&ngerer Satzglieder ac vor einem c
gesetzt hätte, wie es noch Luchs 26, 27, 16 in seiner Ausgabe
vom Jahre 1888 annimmt, wo er nach M. Müller schreibt: praebuit
(speciem dolentis duarum) clarissimarum urbium excidio a c cele-
berrimis viris victos hello accusatores in urbem adducentis. Hiezu
kommt, dass Livius nach der ersten Dekade ac auch bei einfachen
Begriffen nur dann vor c hat, wenn das Wort mit can- beginnt,
wie die oben citierten Stellen zeigen; vgl. außerdem die sehr be-
lehrende Stelle 22, 10, 9 lovi ac lunoni unimi, alteram Neptuno
ac Minervae, tertium Marti ac Veneri, quartum Apollini ac Dianae,
quintum Vulcano a c Vestae, sextum Mercuric et Cereri. Selbst vor
CO' ist ac hier ausgeschlossen; während Livius 2, 55, 2 agendum
ac cogitandum schreibt, wählt er 24, 45, 5 agendum atque cogi-
tandum; 29, 10, 8 cogitare atque agitare.')
"; 10, 28, 17 locomque eundem suae pestis ac Gallomm — fore ist ac com-
parativum.
') Schon deshalb ist 31, 4S, 6 mit Madvig^ an ad tamuluin ac eastra (B : ad
eastra) nicht au denken.
ATQÜE VOR CONSONANTEN UND 4C VOR GUTTÜHALEN etc. 257
Noch weniger darf man es wagen, ac vor Kehllauten zur
Verbindung von mehr als das Verbum enthaltenden Sätzen bei
Livius durch Conjectur einzuführen. Erst dieser Umstand nöthigt
mich, den zu 2, 36, 2 gemachten, von H. J. Müller ohne hinreichen-
den Grund bekämpften Vorschlag iret ac (Handschriften: ea) con-
sulibus nuntiaret zurückzunehmen, obgleich er durch § 4 ni eat
propere a c nuntiaret consulibus empfohlen zu werden scheint.
Ebenso abzulehnen ist Graverts Vermuthung zu 8, 14, 10 equitum
honoris causa <ac^ quia cum Latinis rebellare noluissent. Sie er-
scheint auch deswegen falsch, dass Livius ac ebenso wenig als
atque vor q überhaupt angewandt hat. Vielleicht aus diesem Grunde
schreibt derselbe et quae für das zu erwartende ac quae, welches
auch tbatsächlich Drakenborch in den Text aufgenommen hat, 43,
6, 13 aeque propenso animo et quae ipse ultro pollicitus sit praesta-
turum esse; vgl. Caes. BC. 1, 33, 2 eodem se habiturum qui Roraae
remansissent et qui in castris fuissent.
II.
In Anwendung des atque vor Consonanten mit Ausschluss
von h steht Curtius weit hinter seinem Vorbilde Livius zurück, ob-
wohl dieser ein derartig gestelltes atque, wie wir gesehen haben,
nicht sonderlich liebt. Ja, er steht in dieser Hinsicht sogar dem
Velleius Paterculus nach, bei dem bloß sieben solche Beispiele sich
finden, wie ich in meinen Beobachtungen zu diesem Historiker
S. 71 gezeigt habe. Denn nicht mehr als dreimal ist bei ihm atque
vor einem Consonanten mit Sicherheit zu lesen, nämlich 3, 7, 12
nobilitate atque maioribus ; 8, 4, 13 militum atque lixarum ; 9, 5,
29 clamor simul atque ploratus. Die Richtigkeit der Lesarten,
welche sonst atque vor einem Consonanten bei ihm aufweisen, muss
bezweifelt werden; es ist hieher zu rechnen:
3, 12, 26 rex bonum animum habere cas iussit, Darei filium
coUo suo admovit; atque nihil ille conspectu tum primum a se
visi conterritus cervicem eins manibus complectitur. Hier muss
atque schon deswegen beanstandet werden, weil es nach stärkerer
Interpunction einen Satz anreiht, der ein anderes Subject enthält
als der nächst vorhergehende; in diesem Falle erwartet man, wie
oben erwähnt, ac für atque. Außerdem aber ist es Curtius Gewohn-
heit, das Pronomen ille gleich nach atque oder et zu setzen, wie
folgende Sammlung ergibt: 3, 6, 8 inter has cogitationes — in-
luxit a medico destinatus dies, et ille cum poculo — intravit; 7, 7
Wien. stud. XV. 189S. 17
258 ROBERT NOVAK
per quern — penetrandum erat, atque ille angustiis eius occupatis
— Isson ceperat; 4, 1, 18 ceterum date aliquem regiae stirpis . . .
atque illi statuunt neminem esse potiorem; 29 conclamant duceret
quo videretur. atque ille utendum animis — ratus ad — ostium
penetrat; 2, 15 quod Tyrii — praecipitaverunt in altum. atque ille
— urbera obsidere statuit; 7, 2 igitur ingens multitudo — con-
venerat. atque ille — in regionem Aegypti — pervenit; 13, 25
spem victoriae augurabantur. atque ille proruto vallo exire copias
iubet; 16, 6 prorupere inlhostera; et illi iam non'^sensim — re-
cedebant; 5, 5, 24 Eucteraon sirailia — respondit. atque ille non
fortunae solum — misertus; 6, 6, 4 in devicti transiret habitum.
et ille selquidem spolia Persarum gestare dicebat; 7, 4 rogat, ut
adfirmet iure iurando — silentio esse tecturum. et ille ratus nihil
quod — detegendumjforet indicaturum, — iurat; 7, 25 rursusque
institit quaerere — . atque illo fatente — vinciri eum iusserat;
11, 13 tortores — instrumenta proponunt. et ille ultro — inquit;
7, 2, 2 infesta contio vix inhiberi potuit — . atque ille sane inter-
ritus — inquit; 5, 24 consurgit manibus non temperaturus ; atque
illi simulatione omissa circumsistunt cum; 8^ 1, 29 percontari pro-
ximos coepit, quid ex Clito audissent. et illis — obstinatis Clitus
— gesta commemorat; 39 hoc enim superbe saepe iactasse. atque
ilium cunetantem adhuc surgere; 50 eminebat etiam — atrocitas.
et ille iam non suae — irae memor — respondit; 6, 16 sed etiam
— ut rediret in convivium, monuit. et ille per ludum bene deos
suadere respondit; 10, 8, 6 temeritatem ultum ire deereverant.
atque ille seditione provisa — interrogare. Sonach kann es kaum
einem Zweifel unterliegen, dass nach Umstellung von ille gelesen
werden muss: atque ille nihil conspectu — conterritus. Derselbe
Satzanfang ist aber auch 8, 6, 29 ohne Bedenken herzustellen, wo
gelesen wird: rex introduci coniuratos praeter Callisthenem iussit.
atque quae agitaverant, sine cunctatione confessi sunt. Hier ist atque
vor dem Consonanten nicht nur deshalb anstößig, dass es einen
neuen selbständigen Satz anfügt, sondern auch, weil es vor q steht,
vor dem es selbst von Caesar, Sallust,5Livius, Velleius, Tacitus ge-
mieden^wird, die sonst häufiger als Curtius atque vor Consonanten
bieten. Sodann ist die Unterdrückung .des Subjectes nach atque
a. a. 0. nicht ohne Härte und gegen den Sprachgebrauch des Schrift-
stellers. Durch diese Umstände wird man genöthigt zu ergänzen:
atque <illi), quae agitaverant, sine cunctatione confessi sunt, was
im Einklänge mit den oben citierten Stellen sich befände.
4, 9, lOy wo man nach Hedicke ' schreibt : opportuna expli-
ATQUE VOE CONSONANTEN UND AC VOR GUTTURALEN etc. 259
candis copiis regio erat; equitabilis et^vasta planities, ne stirpes
quidem et brevia virgulta operiunt solum liberque prospectus ocu-
lorum etiam ad ea quae procul recessere permittitur. at que si
qua campi eminebant, iussit aequari totumque fastigium extendi.
Die Handschriften bieten nicht atque, sondern itaque^ welches nicht
geändert werden darf. Atque wäre hier gegen den Sprachgebrauch,
weil es vor einem Consonanten stehend einen neuen Satz nach dem
Kolon anknüpfte. Die Stelle leidet vielmehr an einer Lücke, auf
die schon die harte Unterdrückung des Subjectes rex hindeutet;
es dürfte zu ergänzen sein: permittitur. <sed rex omnia aequa
esse volebat.) itaque si qua . . . Hiemit ließe sich vergleichen
3, 12, 19 sed nondum fortuna se animo eins superfuderat ; itaque
orientem eam — tulit; 5, 4, 2 sed quid tunc praedicere Ari-
stander — poterat? itaque damnatis — sacrificiis — convocari
iubet; 8, 2 sed iam nullum intervallum — satis longum videbatur.
itaque proelio magis quam fugae se praeparabat; 13, 8 sed fati-
gatis necessaria quies erat; itaque delectis — adiungit.
Auch die letzte Stelle, welche noch zu besprechen übrig bleibt,
beruht auf CoDJectur, nämlich 5, 6, 13, wo man nach Lauer liest:
omnia vasta <a t) q u e (Hss. : quae) sine ullo humani cultus vestigio
attoniti intuebantur. Das atque ist nicht haltbar, weil Curtius nur
gleichartige und einfache Begriffe durch atque vor einem Conso-
nanten verbindet. Ohne Copula können die Worte ganz gut be-
stehen, weswegen sich die Tilgung des überlieferten quae empfiehlt.
So sehen wir, dass Curtius atque vor Consonanten nur bei
Verknüpfung' einfacher Begriffe verwendet und daher mit Caesar
und Velleius, wenn man von unsicheren Stellen absieht, den gleichen
Weg wandelt.
Was schließlich ac vor Gutturalen bei demselben Schriftsteller
betrifft, so ist es nur an zwei Stellen, und zwar vor c, nachweis-
bar, nämlich 5, 1, 43 Babyloniae ac Ciliciae und 5, 6, 17 seque
ac coniuges, wo es ebenfalls einfache Ausdrücke, nicht ganze Sätze
oder längere Satzglieder verbindet.
Prag. ROBERT NOVAK.
Beiträge zur Textkritik des Itinerarium
Antonini.
Vor kurzem hat J. W. Kubitschek im Vorwort eines in dieser
Zeitschrift veröfientliehten Aufsatzes^) die bevorstehende Neubear-
beitung des Itinerarium Antonini angezeigt, welche er in Gemein-
schaft mit mir auszuführen beabsichtigt. Eine wichtige Vorarbeit,
die genaue Prüfung und Feststellung des Verwandtschaftsverhält-
nisses der Handschriften, ist durch ihn (a. a. O.) gethan worden.
Seine Untersuchung hat sehr wesentliche Resultate geliefert und
muss als grundlegend gelten.
Diese vorbereitenden Studien sollen hier fortgesetzt werden.
Ich gebe erstens eine Übersicht über die Hauptergebnisse der
Nachvergleichung des Escorialensis P und Parisinus D, welche ich
im Winter 1891/92 besorgt habe, zweitens eine Untersuchung über
die Correcturen, denen die Meilensummen in den Routenüberschriften
unterzogen worden sind, endlich Bemerkungen über sie und die
Angabe halber Meilen in P.
I.
Escorialensis R n 18. P.
Für den Inhalt des berühmten Ovetensis verweise ich auf
Loewe-Hartel: Bibliotheca patrum latinorum Hispaniensis S. 130 fif.,
deren Angaben sich mir im ganzen als zuverlässig erwiesen haben.^)
Das Itinerar steht fol. 67r— 82v. Die Seite misst 1972X29 Cm.
1) „Zur Kritik des Itinerarium Antonini*», XIU 1891 S. 177 ff.
') Im Anfange des Itinerars hat Loewe falsch curiagine statt cariagine,
am Schluss marcomaco statt tnarcofnago gelesen.
DAS EHYTHMISCHE ELEMENT IN CICEROS REDEN. 261
der beschriebene Raum etwa 17 X 23 Cm.); sie ist in zwei Spalten
zu 36 Zeilen getheilt. Die Schrift ist eine schöne deutliche ünciaio
des VIL Jahrhunderts. Die Überschriften der Routen sind rubriciert
und in Capitale bis 106, 5 Wess., von da ab wie die übrige Schrift,
jedoch mit großen Initialen; durchweg rubriciert sind die m^.^)
Die Namen, inp und Zahlen sind wie in den Ausgaben in drei
Columnen geordnet; und zwar wurden erst alle Namen einer Spalte,
dann die Zahlen (und endlich die mp) gesetzt, denn es finden sich
Stellen, wo die Zahlen beträchtlich über der Zeile des dazugehörigen
Namens stehen (z. B. 330, 3 ff.). Ich halte diesen Umstand für
erwähnenswert, weil er eine Erklärung dafür gibt, dass nicht selten
mehrere hintereinanderfolgende Zahlen je um eine Stelle verschoben
sind (vgl. z. B. Kubitschek a. a. 0. S. 186 A. 14). Die Schrift ist
im ganzen vorzüglich lesbar, nur wenige verblasste Stellen, beson-
ders rubricierte Überschriften, machen Schwierigkeiten. Wenn trotz-
dem die Nachvergleichung eine große Menge Berichtigungen ergeben
hat, so kann Gustav Heine, welcher die Hs. für Parthey und Pinder
coUationiert hat, der Vorwurf der Ungenauigkeit nicht erspart
werden. Allerdinga ist die Hs. später chemisch behandelt worden
und dadurch, z. B. 39, 3 tigis, das Heine als evanidum bezeichnet,
deutlich zum Vorschein gekommen; aber das Reagens hat, abgesehen
vom Anfange des Itinerars, der fast ganz damit überfahren worden
ist, nur hier und da Anwendung gefunden. Die Masse des Textes
ist immer gut lesbar gewesen. An mehreren Stellen der Berliner
Ausgabe wird der Text verlöscht (evanidus) genannt, während der
Schreiber, wie es in der Hs. oft vorkommt, für fehlende Worte
leere Plätze gelassen hat (44,2. 316,5. 336,2). Derselbe That-
bestand liegt vor, wo von Heine Rasuren angemerkt sind (34, 5.
92, 2 u. 3. 256, 4). Überhaupt finden sich, mit Ausnahme weniger
durch Verschreibung veranlasster Änderungen erster Hand,*) keine
Correcturen. Die von den Hgg. ihrer Ausgabe beigefügte Schrift-
probe (Tafel II, 2), welche nach einer Bause Heines hergestellt
wurde, ist nicht geeignet, eine richtige Vorstellung zu geben. Die
Buchstaben des Originals sind viel gerader und glatter. Auch die
Reproduction des Titelbildes lässt viel zu wünschen übrig. Besonders
muss bemerkt werden, dass rechts und links von dem Worte africa,
wo die beiden mit Ranken verzierten Streifen enden, je ein Fisch
gemalt ist, um das fretum Gaditanunfzxi veranschaulichen.
') Die Hs. kennt fast nur diese Abkürzung.
*) 276,2 ist tnam von erster Hand.
262 OTTO CÜNTZ.
Ich führe nun die wichtigsten Berichtigungen von Heines
Collation einzeln auf^ indem ich sie so ordne, dass ihre Bedeutung
für die Beurtheilung des Verhältnisses der Hss. zueinander leicht
übersehen werden kann.*)
Zahlen.
1. P bietet den Archetypus:
a) allein gegen uj.
84,7 XC P, LXVIIII w. Die Addition der beiden Posten
ergibt allerdings 69 in uj, 68 in P (das 85, 1 : 33 liest), sie sind
aber ohne Zweifel stark verderbt. Von Sulci (gegenüber S. An-
tioco) nach Nora (S. f]ffisio bei Pula) sind nur etwa 40 Meilen.
Ich schließe daraus, dass die von uj überlieferte Summe durch
Correctur nach den Posten entstanden ist®) und P hier das Ur-
sprüngliche, wenn auch verderbt, bewahrt. Vielleicht ist XC aus XL
entstanden.
104, 6 Xrill P, XXVIII uj; 104, 7 XVII P, XXVII u).
Ich behandle die Route a Mediolano — ad Columnam, der diese
Zahlen angehören, im Zusammenhang. Der Text von Parthey und
Finder ist an mehreren Stellen zu ändern. Ich schreibe mit P:
102,4 Aufidena — Serni XVIII (statt XXVIII uj), denn soviel be-
trägt die Entfernung von Castel di Sangro, das mit der Station für
Aufidena gleichzusetzen ist,"^) nach Isernia. — 104, 1 in Honoratianum
— Venusium XVIII (statt XXVIII uj), denn ich glaube, dass für
die Strecke Aequura Tuticum — Venusia 54 Meilen hinreichen. Ein
zwingender Beweis dafür ist freilich nicht zu erbringen, da die
Stationen ad Matrem magnam und in Honoratianum nicht fixiert
sind.8) — 104, 6 Acidios — Qrumento XVIII (statt XXVIII uj). Ich
*) Für die Classificierung der Hss. verweise ich nochmals auf den genannten
Aufsatz von Kubitschek. Hier sei nur kurz erwähnt, dass sich die Ii and schriftliche
Überlieferung in zwei Linien theilt. Die erste spaltet sich in die Hss. D und P;
von der zweiten (uj) zweigt sich zunächst als ältester Vertreter der Vindob. L ab;
von den übrigen Hss. (\|i) sind Paris. Reg. 4807 (B) und Florentinus Laur. 89 6.
67 (R) die wichtigsten. Die spKteren Hände in L (L* u. L', in Zahlen schwer zn
scheiden) tragen ip ein. Ich benutze für L eine Nachvergleichung, die Herr Prof*
Kubitschek so freundlich war mir mitzuth eilen.
') Zu vergleichen ist der zweite Theil dieser Abhandlung.
') CIL IX S. 269. — Nur auf Castel di Sangro passt der Ansatz 102,3:
Snlmone-Aufidena XXIIII.
^) Mommsen (CIL IX S. 667) zieht die Route Aequum Tuticum-Sentianum-
Baleianum- Venusia (tl2, 6ff.) zum Vergleiche heran und bemerkt: „Fortasse, cum
mansiones differant, via nihilominus eadem est, certe longitude eadem fere est
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 263
messe nämlich von Potentia (Potenza) nach Grumentum (Saponara)
über Marsico Nuovo nicht mehr als etwa 42 Meilen. Mommsen
(CIL X S. 710) schätzt diese Entfernung allerdings auf wenigstens
45 Meilen, ich glaube aber nach sorgfältiger Prüfung neuerer Karten
an meinem Ansatz festhalten zu können.*) — 104, 7 Grumento — Se-
muncla XVII P (statt XXVII lu). Die Lage von Semuncia ist nicht
bestimmt. Bekannt ist südlich von Grumentum Summurano, es ist
das Muranum der Inschrift von Polla (CIL X n. 6950), das heutige
Morano. Nerulo soll von dort nach unserer Route 16, nach 110,5:
14 (uj) oder 13 (P) entfernt sein; die tab. Peut. hat für Caprasis —
Nerulo 36 Meilen, durch Abzug der für Caprasis — Summurano
vom Itinerar an zwei Stellen tiberlieferten 21 erhalten wir Sum-
murano — Nerulo 15. Ich setze daher mit Kiepert Nerulo gleich Ro-
tonda, das von Morano etwa 15 Meilen entfernt ist. Für die Strecke
Rotonda — Saponara sind nun keineswegs 43 Meilen erforderlich,
ich glaube, dass 33 völlig ausreichen, und setze daher für Grumen-
tum — Semuncia XVII ein. — Ferner ist 101, 1 Ancona — Potentia
init 312, 7 und 313,1 *"): 18 statt 16 herzustellen und 101, 3 Castello
Firmano — Troento mit 313, 3 *«) und tab. Peut. : 24 statt 26 (16 P). —
Außerdem sind die folgenden Stellen verderbt: 101, 5 Castro — Aterno
XXII '^). Castro ist in der Nähe von Giulia Nuova zu suchen;*^)
von da nach Aterno (Pescara) sind aber mehr als 22 Meilen, ich
messe etwa 25. — 102, 2 Interpromium — Sulmone XXVIIII uj,
XXVIII P, wofür Mommsen (CIL IX p. 286) mit Recht XXIII
einsetzen will. — 103, 2 Super Thamari fluvium — ad Equum tu-
ticum (wahrscheinlich Cave di S. Eleuterio) XXI. Die Lage der
ersteren Station ist nicht bekannt. Kiepert setzt sie bei Ponte Stretto
nördlich von Morcone an. Damit stimmt ungefähr die für Boviano
(Boiano) — super Thamari tiberlieferte Zahl von 16 Meilen. Von Ponte
m. p. LXIX illius, huius m. p. LXIV" u. s. w. Ich halte diese Identificierung, die
gegen meinen ohigen Ansatz sprechen würde, nmsomehr für sehr zweifelhaft als
für Sentianum-Baleianum in P 34 Meilen überliefert sind (24 Heine) und wahr-
scheinlich eingesetzt werden müssen (vgl. unten S. 264). Wir erhalten also hier
Tielmehr 79 Meilen und können daher von annähernder Gleichheit beider Routen
nicht mehr reden.
^) Selbst wenn die römische Straße zwischen Potenza und Marsico Nuovo,
wie die heutige Chaussee stark nach Westen ausbiegend, Tito, Pietrafesa, Brienza
berührt haben sollte.
^^ Über die nur anscheinend abweichende Lesung von D s. unten S. 275.
") So PL» (Hgg. 24).
") Vgl. CIL IX S. 491.
264 OTTO CÜNTZ.
Stretto bis Equum tuticum sind aber entschieden mehr als 21 Meilen,
ich messe etwa 31. — 106, 1 ad Turris — ad fluvium Angitulam XIII.
Die Inschrift von Polla gibt für Consentia — ad Statuam 108 Meilen,
unsere Route aber 112.'^) Es sind also 4 Meilen abzuziehen und
zwar in 106,1, denn: 111,2 ad Turres — Vibona ist 21 Meilen;
die Richtigkeit dieser Angabe steht fest, da das Itinerar in Über-
einstimmung mit dem Pollanum Consentia — Vibona zu 57 Meilen
ansetzt; nun passiert die Straße den Angitula (heute Angitola)
etwa 12 Meilen nördlich von Vibo (Monteleone), also bleiben für
ad Turres — ad Angitulam 9 Meilen übrig. — Die vorgeschlagenen
Änderungen ergeben einen Abzug von etwa 39 Meilen, wir erhalten
also als Summe 917. Nun ist aber noch zu berücksichtigen, dass
die Entfernung zwischen Venusia und Potentia viel zu hoch an-
gesetzt ist; Mommsen '■*) nennt sie eine mäßige Tagereise, während
das Itinerar in uj 68, in P 67 **) Meilen bietet. Es ist also noch
ein bedeutender Abzug zu machen, und damit dürfte die Zahl 900,
welche PL ^®) als Summe in der Überschrift haben, erreicht werden.
Die Summe der ip-Classe: 956, welche die Hgg. in den Text aufge-
nommen haben, ist augenscheinlich durch Correctur nach den
Posten von % die genau 956 betragen, entstanden.
112,6 XXXIIII P, XXIIII UJ. Der von den Hgg. gebotene
Text der Route ab Equo tutico per Roscianum Regio ist zu ändern
114,7, wo (für XXII L» XII mit PL' hergestellt werden muss.*')
Um die Summe von 478 Meilen (474 L^) zu erreichen, erscheint
es mir dann nöthig in 112, 6 P zu folgen. Die Entfernung zwischen
Aequum Tuticum und Venusia wird dadurch allerdings auf 79 Meilen
gebracht ; doch sind die Zwischenstationen nicht localisiert, und es
ist daher möglich, dass die Straße einen größeren Umweg machte-
— Vielleicht ist außerdem 113,2 statt 12: 15 zu schreiben mit
104, 2. So würde sich 477 ergeben.
116, 2 XVIII P, XVIIII UJ. Vgl. It. HierosoL 610, 6: 18.
143,4 XXXI P, XXXIII UJ. Vgl. It. Hierosol. 575, 11 und
12: 31.
•^) 105,5 hat P 28, uj 18; 106,4 P 13 (Heine 14), uj 14. In beiden Fällen
wird P ^chon durch die parallele Überlieferung in 110,8 und 111,6 als verderbt
erwiesen.
") CIL X S. 710.
»^) 104, 4 hat P mit u) XXIIII (XVm Heine).
'*) DCCCCS P vgl. den letzten Theil dieses Aufsatzes. — Die Summe der
Posten beträgt in L 899. Die Randnote L min. scheint daher aus I min. verderbt
zu sein.
'") 113, 3 halte ich die auch von den Hgg. eingesetzte Lesart 12 P gegen 32 w-
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 265
154,4 XX P, XXI III vj. Vgl. 155,2: 20.
269, 4 XLIIII P, XLIII uü; 259, 6 XLII P, LXII uj. Ich
setze die ganze Route her:
a Ponte Aeni ad Castra m, p. GL (Zahl fehlt D)
Turo XLIIII P, XLIII lu, Zahl fehlt D ^»j
lovisura LXIIII Puü,
Ad Castra XLII P, LXII lu, „
CL P, CLX Villi lu
Es ist also die Übereinstimmung zwischen der Summe und den
Posten, die bisher fehlte, nun hergestellt; ich zweifle daher nicht
daran, dass P den Archetypus wiedergibt. Die Schwierigkeiten,
welche die Route der Erklärung bietet, sind durch die Emenda-
tionen allerdings kaum vermindert. Mag man unter Castra Regina C.
oder Batava C. verstehen, 150 Meilen sind jedenfalls bedeutend zu
viel.*®) Doch steht nun fest, dass die Verderbnis, die wir wahr-
scheinlich annehmen müssen, schon in der Urhandschrift eingetreten
war. Schon in ihr dürfte also auch die Summe nachgerechnet und
corrigiert gewesen sein.
6) allein gegen D und uj, welche verschieden lesen.
309, 4 XJII P, XII D, XXIII UJ. Die Entfernung zwischen
Alba Fucentia (Albe) und Cerfennia (bei Col lärmen o) ^") beträgt
13 Meilen, P ist also einzusetzen. Daftlr ist 310, 4 statt XIIII (so
die Hgg. mit den schlechtesten Hss.!) XXII II mit PLB (XXIII D)
zu schreiben, was der thatsächlichen Entfernung Teate Marrucino
(Chieti) — Hadria (Atri) entspricht. So ist die Route in Ordnung.
323,3 XIIII P, XII D, XFJuj. Vgl. 137,7: 14. 230,6:
14 Pu), 16 D.
c) mit D gegen lu.
336, 4 XXXIIII PD, XXXIII uj. Tab. Peut. : 34.
340, 6 XIII PD, X F UJ. Ich bespreche die ganze Route Me-
diolanum — Arelate per Alpes Cottias, zu der ich noch drei weitere
handschriftliche Berichtigungen zu geben habe. Ich setze ein bis
Vapincum: 340,6: 13, die parallele Überlieferung hat 13 (vasc. Ap.
II IV) oder 16 (356,11 vasc. Ap. I III). — 341,3: 22 (33 die
Hss.) **) mit tab. Peut., jedenfalls ist Taurinis — Segusione 40 Meilen
**) Nach meiner Collation.
'») Mommsen CIL III S. 730. „ein», das P hinter ad gibt, halte ich, da es
in D fehlt, für eine wertlose Wiederholung des vorhergehenden „eni".
*») CIL IX S. 348.
^'} Wenn L' hier XXII liest, so muss das durch Zufall entstanden sein.
17**
266 OTTO CUNTZ.
(356, 13 und 357, 1. Hierosol. 556, 6-9. vase. Ap. II III). — 341, 5:
19 (24 uü, 18 PD), so die Parallelstellen alle. — 341,6: 19 mit uj
(PD: 12) und der tab. Peut.; 357, 4 und vasc. Ap.: 18. — 342,1:
17 (19 (Jü, 18 PD) mit allen Parallelstellen. — 340, 2, wo P wie D
21 liest (22 Heine), ist 22 u) doch vielleicht stehen zu lassen. Die
übrige Tradition schwankt zwischen 22 und 21. — 341, 1, wo P 24
(23 Heine), D 17, uj 23 hat, dürfte tu mit vasc. Ap. III IV (24 II)
das Richtige bieten. — Endlich muss ich erwähnen, dass 342, 2
D wie UJ (P fehlt) 17 schreibt (18 Parthey), was außerdem durch
vasc. Ap. II III IV tiberliefert ist. — Ich erhalte so bis Vapincum
256 Meilen, was mit der 387, 6 gegebenen Summe von 255 Meilen
fast genau stimmt. — Im Schluss der Route ist zu ändern 343, 6: 16
(Hss.) in 12 (tab. Peut. und vasc. Ap.) und 344, 1: 12 (Hss.) in fi
(tab. Peut. und vasc. Ap. I III). — Die Addition ergibt dann 391,
die große Zahl der Belege für jede Theilstrecke sichert diese Zahl;
ich glaube daher, dass die überlieferte Summe CCCCXI^*) durch
Verderbnis aus CCCXCI entstanden ist.
d) mit DL^ gegen ip.
215, 10 XXFi^-^), XXril L>. Vgl. 210,3: 26.^) — 276, 4
XXIIII, XXVII vp.
e) mit L^ gegen ip. D nicht erhalten.
71, 2 XIIII PL\ XXIIII v|i. Für die Route existiert das
Controlmittel einer Gesamtsumme nicht. Um so wichtiger ist die
Feststellung des Textes nach den maßgebenden Hss. — 88, 8
XXIII PL\ XXIIII v|i.
f) mit L^ gegen D und ip, die verschieden lesen.
259, 14 XXXI PL (Kubitschek), XXX vp, XXVIII D. Vgl.
tab. Peut. : 32. Zu corrigieren ist ferner im Text 260, 9 : 12 (nach
RF hergestellt!) zu 15 (Duj, fehlt P). Außerdem scheint in 260,2:
29 eine Änderung nöthig zu sein, die Parallelstellen haben Qua-
drata — Siscia 35 (274, 6 und 7) und 34 (Peut.). Wir erhalten so
etwa 340. Es liegt daher die Vermuthung nahe, dass die Summe
259,11: CCCXr^*) aus CCCXL verderbt ist.
") CCCCXXIIII? L> scheint durch Verderbnis (oder Correctur?) entstanden
zu sein.
*^) Auch L* nach Kubitschek.
^^) Es ist merkwürdig, dass als Summe übereinstimmend 91 tiberliefert ist»
während die Addition 90 ergibt.
^*) So lesen Pi|j und wahrscheinlich auch D (CC.X.sic, vor und hinter X
je eine Zahl zerstört), also auch der Archetypus. Die Hgg. haben mit L* 325 ein-
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 267
g) mit i|i gegen DL\
363,2 XXXFJJJ7 Pvp, XXXVIII DL'. Die Zahl der leugae
26 Dip (25 L\ 15 P) und die Summe der Route 356,5: 174 (so
Di|i, 124 P, 173 U) fordern 39.
h) mit den übrigen Handschriften.
14,4 XII. - 22,1 XX — 33,6 XVIIIL Außerdem ist in
der Route Theveste — Sitifi 34,3 mit P: 32 zu schreiben. So sind
die Posten in Übereinstimmung mit der Summe. — 45,3 XXXV,
- 56,3 XXXII 54, 2 und 55, 9: 35 (53, 2: 25). Es war also schon
im Archetypus V zu II verderbt. — 66,2 XXIIIJ"^) — 104,4
XXIIII (vgl. oben Anm. 15). -- 145, 4 XXVI.^') - 227, 4 XXX.^^)
- 304, 2 XriL — 329, 2 1. — 347, 5 XXL Auch D und L
(Kub.) lesen so. Die Posten der Route betragen in der Berliner
Ausgabe 560, während die Hgg. bemerken, dass sie 550 ausmachen.
347,5: 31 ist daher als Druckfehler anzusehen. — 359,5 (Zahl
der Leugen) X, dicht dahinter ist das Pergament abgerissen, P hat
also vermuthlich auch XIII gehabt. Denselben Defect, welcher sich
auch auf die folgenden Leugenzahlen bis 360, 3 erstreckt, hat schon
Heine vorgefunden, aber nur an einer Stelle notiert (vgl. seine
Note zu 360,2).
2. P bietet Verderbnis:
a) gesondert von den übrigen Handschriften.
8,4 X P, XVIII uj. — 32, 7 XXVIII P, XVII L\ XXVII
ip. — 35,2 XLIIP (und zufällig auch RS), LXII w, — 53,4
XXVI P, XXXVI uj. — 54, 4 XXXVII P, XXXVI uü. — 106, 4
XIII P, XIIII uj.^^) — 108, 2 XIIII P, X/7/ uj. — 125, 4 XVII
P, XVIII u). - 138,2 XVII P, XVIII uj. — 160,4 XVIIII P,
XXIIII UJ. ->- 167, 4 XXZZ7 P, XXIIII Duü. — 168, 4 XCI P,
XVI Duü. — 168, 5 XX//i P, XXIIII Duj. — 183, 2 XIIII P,
XXIIII Do). — 204,8 CXLVI P, CLXVI tu, nicht zu erkennen
(überJclebt), vielleicht ausgelassen D. — 207, 3 XXVII P, XVIH Duj
gesetzt, doch scheint mir sicher, dass diese Zahl auf Correctur beruht. Die Hs.
hat in den Posten 325, am Rande aber die Note XY sup., sie las also ursprünglich
(fast ebenso wie die übrigen) CCCX und corrigierte dann nach den Posten. Die
Note blieb trotzdem stehen.
'^ Über die ganze Route vgl. Kubitschek a. a. O. S. 182.
'') Über die ganze Route vgl. den zweiten Theil dieses Aufsatzes.
'*) Es folgt in P noch VI, doch ganz blass. Der Schreiber wiederholte erst
ans Versehen die vorhergehende Zahl und löschte dann die VI.
") Oben Anm. 13.
268 OTTO OUNTZ.
(auch LKub.). — 218, 2 XXII P, XII Diu. — 231, 11 CCCCXXXIIII
P, CGCCXXX VII Diu. — 262, 7 XXIIII P, XXXI III Diu. -
263,3 CLVIII P, CLXVIIII Diu. - 265, 11 CX P, C Diu. -
265, 12 XXX Villi P, XVIIII Diu. - 267,2 XIIII P, XZ//Z/
Diu. — 277, 3 XX VII F, XX VI lu, /eÄ?< D. - 283, 6 X VIII
P, XVII D, XZFi/ u). — 294,3 XXII P, ZXJ Diu. — 300,3
XVIII P, XVIIII u), X.I (hinter X ist zerstört, Plate für
2 X etwa) D. — 303, 4 VII P, VIII tu, Villi D. — 315, 1
XXIIII P, XXIII u), XXIII oder XXXIII (der Anfang ist eer-
stört) D. — 315,6 XVIIII P, XFZZI lu, XVI dahinter zerstört D.
— 317, 7 DCCCLIIII P, DCCLIIII tu, acca FI/ D. — 321, 2 FI//
P, Villi Diu. — 323, 8 XXV IUI P, XVIIII u), . . . II (Platz
für 3 X etwa) D. — 329, 10 XXVIII P, XXVII Diu. — 330,7
XXVIII P, XX Villi Du). — 333, 8 XXXIIII P, XXIIII w,
fehlt D. - 335, 4 ZXX P, XX F Diu. — 341, 1 XX//7/ P, XXIZ7
lu, XVII D (vgl. oben S. 266). - 346, 6 XFJ P, XIIII Diu. —
347,9 XX Villi P, XF/J/7 D, XFJ77 lu. — 361,3 (die Meilen-
zahl) XXII, dahinter ein Loch im Pergament, Platz für II, P,
XXXIII lu, XXX77 D. — 362, 3 (die Meilenzahl) XF77 (X zum
Theil zerstört durch ein Loch) P, XX F77 Diu. — 364, 6 F7777 P_
F777 Diu. — 366,6 CLXXVII P, CLXXXVII Diu.
b) mit D gegen tu.
368, 4 Zahl fehlt PD, ist vorhanden lu.
3. Eine Entscheidung vermag ich nicht zu geben:
a) P gegen lu.
31,6 LXXVnS'^) P, LXXVIIII lu. — 40, 6 LXXXUIS*^)
P, LXXXIIII u). — 52, 5 XXX77 P, XXXIII lu. 56, 6 und 58, 4:
30. — 85, 1 XXXIII P, XXXIIII tu. Vgl. oben S. 262. — 102, 2
XXVIII P, XXVIIII lu. Vgl. oben S. 263. — 108, 1 X7777 P,
XF7 lu. 121, 9. tab. Peut. Hierosol. 611, 10: 13.
b) PD gegen lu.
286,7 CCXXVni PD, CGXXVIIII lu. 287,9 Tannetum-
Parma ist mit PD: 8 einzusetzen, denn Regium — Parma wird 127,5
(auch L Kub.) und auf den vasc. Apoll, zu 18 Meilen angegeben.
Ob aber 288, 4 Placentia — Comillomago zu 25 mit u) oder zu 26
mit PD anzusetzen ist, vermag ich nicht zu entscheiden. — 340,2
XX7 PD, XX77 u). Vgl. oben S. 266.
**) Vg\. den letzten Theil dieaea AafsaUes.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIÜM ANTONINI. 269
Der flbrige Text.
1. P bietet den Archetypus:
a) allein gegen uj.
42, 1 gajsaufula P, Zeile fehlt uü (Heine gasaufula). Die Stadt
It inschriftlich gadiaufala; für dia findet sich in afrikanischen
ehriften häufig za, z. B. Azabenicus (weitere Beispiele CIL VIII
1109). Das Itinerar selbst hat 21,4Hippone Zarito für Hippone
irrhyto — 71, 7 catäbathmos P, catdbatimos u. ähnL tu. — 89, 4
>des P, larodis ui. Tab. Peut. und Rav. iabodes. — 105, 5 sahu-
\ (so Surita, richtig) P, säbbatum uj. Ebenso 110, 8. Der Fluss
St heute Savuto. — 116, 1 ecas P, escas uü. Hierosol. 610,6 und
. Peut. aecas. Plin. 3, 11, 105 Aecani. CIL IX n. 1619 Aeca-
(um). — 154,3 hermupuli P, hieropoli u). Vgl. 155,2. — 158,1
wre P, minores w. Zu ergänzen ist zu apollinos, wie bei vielen
leren ägyptischen Namen im It.: poli. Darauf bezieht sich minore:
der kleinen Apollostadt. Ebenso ist 160, 3 mit ui superiore zu
reiben (P superiores).
h) mit D gegen lu.
169, 2 babilona P, babylona D, babylonia L, babilonia ip. Ptol.
5, 54, Strabo p. 807: BaßuXuüv. — 293,5 boacias PD, boaceas u).
1. III 1, 3 Müller: dKipoTtf) BoaKiou TTOTajuoO. — 316,3 senagallia
s . . agalia D, semigallia uj. Sena Gallica, heute Sinigaglia. **) —
c)mita)gegenD.
331, 6 inip . ra oder inif. ra (Loch im Pergament) P, inipara
imphara D. Der Name kommt meines Wissens sonst nicht vor.
356, 5 geso . . aco (Loch im Pergament) P, gesoriaco uj, gesoriciaco D.
d) mit DL gegen ip.
205, 7 usque nur in ip vorhanden.
e) mit L gegen ni, D nicht erhalten.
11.3 rusaddi PL, russaddi ip. 11,4 rusadder Po). Plin. n. h.
18 Rhysaddir.
f) mit den übrigen Handschriften.^*)
11.4 rusadder, — 45, 4 sicilibra (auch L Kub.), ebenso alle
j. 25, 3. Die Stadt heißt nach mehreren anderen Zeugnissen
libba (z. B. tab. Peut., conc. Carth. 419). Der Archetypus war
") u) hat hier, wie auch sonst öfter (z. B. 125, 1 und 311, 1 ocricoli P,
3oli U), eine jüngere Entwicklungsform des Namens.
^) Ich setze P dazu, wo geringfügige Unterschiede von den übrigen Has,
lauden sind.
270 OTTO CüNTZ.
also an beiden Stellen des It. schon verderbt. — 46, 3 ouisce P. —
49, 7 sufeiula. — 51, 5 terebentina. — 53, 2 aquis regis. Ebenso
lesen alle Hss. auch 47,3. 54,2. 55,2. 55,8. 56,2. Die tab. Peut.
schreibt allerdings aquas regias, doch wird ihr Zeugnis durch das des
Rav. 144, 13 aquas regis aufgewogen. Die Station heißt also aquae
regis. — 55,11 clipea. — 59,7 fulgurita. Heine, der fulgirita liest,
hat hier, wie auch anderswo, die Ligatur *-R falsch mit ir aufgelöst
(vgl. z. B. 8, 3 mercurian). — 62, 3 aniciorum. Heine hat die Ab-
kürzung von orum zu que verlesen. — 73, 5 tacapas, — 83, 1 tibulas.
— 95, 4 dedalio. So also schon der Archetypus, obwohl die Stadt
ihren Ursprung auf Daedalus zurückführte (Diodor IV 78). — 97, 2
panoruo. Die richtige Form panormo war also schon im Archetypus
verschwunden. — 100, 3 cesena. — 102^ 1 iterpromium. Der Arche-
typus also las schon iter- statt inter-. Vgl. 310, 2 interbroraio, Rav.
interbromum, Tab. Peut. interpromum. — 106, 2 nicotera. — 106, 5
item. — 113, 6 vicesimum P. — 124, 6 sicaminos. — 136, 2 lissas. —
149, 4 ptolomaidam P. — 158, 1 apollinos. — 164, 4 thafis P. —
183, 4 ist auch in P vorhanden.^^) — 189, 6 cirro P. — 216, 4 tre-
pejsunta. Modern : Trebisonda. — 226, 2 egiso P. — 233, 2 silicenis.
— 245, 5 matrica. — 247, 2 flexo {o aus u P). — 258, 2 et
fehlt auch P. — 258, 3 siue. — 267, 12 carnunto. — 282, 8 a uer-
cellas. Schon die vasc. Apoll, haben a gades (so I II III, nur IV
a gadibus), im It. ist die Verbindung von a mit dem Accusativ
eines Städtenamens im Plural nicht selten. — 286, 2 cassi (hinter
i ist s gestrichen P). — 290, 2 ad ist auch in P vorhanden. —
302, 6 ferentino. — 320, 1 tessalonice P. — 324, 2 in auch in P vor-
handen. — 328, 4 berea, — 330, 3 heraclia. — 331, 8 brißice. —
333, 9 in asia. — 333, 9 lamsacum. — 356, 2 uienna. — 365, 9 uongo.
Heute Voncq, — 369, 3 mannaricio,
2. P bietet Verderbnis:
a) gesondert von den übrigen Handschriften.
14, 1 arsenar P, arsenaria uj. — 18, 4 mattidie P, matidie u).
Tab. Peut. raatize. — 22, 4 gallicanium P, gallinacium u. ähnl. uj.
— 39, 3 tigis P, tig'isi uj. — 42, 4 a cirta ab ippone P, a cirta hip-
pone UJ. — 48, 9 balcos (oder baleos) P^ ualos uj. Die correcte Form
wäre vallos. 49, 1. 25,4. 51,1. tab. Peut.: vallis, ebenso, und zwar
als Nominativ, auf Inschriften des 3. und 4. Jahrhunderts. Der
Ablativ vallis ist also früh an die Stelle der richtigen Nominativ-
33
) Eine Variante s. uuten S. 271.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIÜM ANTONINI. 271
form valli getreten, welche durch das It. bezeugt ist.^) — 50, 5 a
fehlt P. — 53, 5 te P, teueste u). — 54, 8 thesbete P, teueste uj. —
55, 6 frufibus P, sußbus uj. — 58, 4 orria celia P, horrea caelia u). —
71,8 item P, fines u). — 78, 5 ad P, a u). — 78, 5 tibolas P, tibulas u).
— 79, 2 elepantaria P, elefantaria uj. — 83, 1 suleis P, sulcis uj. —
85, 3 carilis P, caralis u). — 85, 5 marianas P, uj (das im übrigen stark
verderbt) bietet die richtige Endung -a. Vgl. Plin. n. h. III 80 und
Mela II 122: colonia Mariana. — 88, 1 capitonianibus P, capitonia uj.
Das Richtige ist 94, 4 in allen Hss.: capitonianis. — 88, 2 fiuo (sofianis)
P, filo (sofianis) uj. — 90, 6 und 7 tindarideus P, tindäride usque uj.
— 97, 7 per fehlt P. — 97, 7 mauritiania (Ligatur von u und r) P,
maritima uj. — 98, 4 ad columnam fehlt P. — 100, 7 aneonam P,
anconam uj. — 110, 2 marcellina P, marcelliana uj. Vgl. CIL X
S. 25. — 126, 5 ab fehlt P. — 136, 3 belsufara P, bessapara uj.
Hierosol. 568, 2 basapare. — 148, 3 antaruro P, antarado uj. —
160,3 superiores P, superiore uj. Vgl. oben' S. 269. — 165,6 canton
P, cop^ UJ, cöjpam D. — 183,4 a^a P, harn Duj.^*) Vgl. 207,8
aia P, haia Duj. — 183, 5 apollinas P, apollinans Du). Das letztere
scheint dem ursprünglichen Text apollinaris (vgl. JVIarquardt, Rom.
Staatsverwaltung I S. 370) näher zu stehen. — 191, 8 die Zeile
fehlt P. — 199, 1 eutoropoli P, euleuteropolim uj, eletaepoli D. uj
kommt der richtigen Form eleuteropolim am nächsten. — 201, 3
pescinunto P, pessinunto D, persinunto uj. — 204, 7 sebastipolis P,
sebastopolim uj, . ,b .sto (dahinter zerstört) D. — 209, 1 theucira P,
teucila Duj. — 215,8 messena P, masena D, mesena uj. 210, 1 mia-
sena Puj, maiasena D. Der Name ist also sicher nur mit einem s
zu schreiben. — 223, 4 doroscoro P, dorostoro Duj. — 225, 2 tromis
P, trosmis Duj. — 231,6 burdipia P, burdipta Duj. 137,2 burdipta
UJ, burdicta P. Hierosol. 569, 1 burdista. — 241, 4 uindelium P,
uindelicum Duj. — 247, 4 carnuntio P, carnunto uj, /eÄi^ D. — 256, 4
lauriciaco P, lauriaco uj, /eÄZ^ D. — 256, 5 ouiliavis P, ouilavis Du).
— 262, 1. 2 mowe P, poetouione Duj. — 266, 4 uindobonia P, uindo-
bona Duj. — 272, 1 libornici P, liburnid Du). — 281, 7 und 284, 1
awwetiawö P, anneiano Duj. — 287, 2 faentia P, fausntia Duj. —
298, 1 fcoconi P, wöcowi uj, wocam D. Vgl. CIL XII S. 635. — 298, 2
matäbonio P, matauonio D, mautauonio uj. Die richtige Form be-
wahrt D, vgl. CIL XII n. 342 pagus matauonicus. — 300, 3 apoU
lonaribus P, apollinaribus D, apollinaris u. ähnl. uj (L fehlt).
**) Vgl. Tissot, G6ogr. compar^e d'Afrique II S. 440.
^) In L ist h nachträglich von erster Hand am llaiide zugesetzt (Kub.).
272 OTTO OUNTZ.
Tab. Peut. apollinaris. — 306,4 usque fehlt P. — 316, 1 galem P,
calem Dui. 125, 7 cale P, calle lu. Hierosol. 614, 6 cale. — 316, 6
od P, a Diu. — 316, 7 usbe P, urbe uü, uru^ D. — 331, 1 amphi-
foli P, amphipoli D, anphipoli uü. — 338, 3 aufaustinanis P, aufus-
tianis uü, aufustianus D. Tab. Peut. ad fusciana. — 344, 2 aralate
P, arelate Duj. — 350, 1 obrisiaco P, briasago D, brusiaco u. ähnl. uj.
Die richtige Form brisiaco (239, 1. 252, 3) hat hier keine Hs. be-
wahrt. — 362, 3 nouomago P, nouiomago Düj. — 363, 4 darotorto . o
(vor der Lücke vielleicht e statt o) P, durocortoro DB, durocottoro L.
— 364, 3 uirodonum P, uirodunum Duj. — 364, 7 durotorcorodorum
P, durocortoro diuodorum uü, äÄw?. D. — 365, 2 caturitis P, caturrigis
Uü, caturicis D. — 365, 5 scarpona P, scarpowwa Duü und tab. Peut.
— 366, 3 uandetannale P, andethannale Duü.
6) mit D gegen lu.
192, 6 tillaticomum PD, thilaticomum uü und alle Hss. 192, 1.
— 206, 1 orsolociaco PD, orsologiaco uü. Die richtige Form scheint
rosolotiaco zu sein, vgl. 143, 3. Hierosol. 575, 10. Rav. 99, 5.
3. Eine Entscheidung vermag ich nicht zu geben:
a) P gegen uü.
34, 7 a turres cesaris P, a turris caesaris lu. Nach a findet
sich nicht selten der Accusativ und auch der Nominativ (6, 4 a
mercurius). Ob der Ort turres c. oder turris c. geheißen hat, dürfte
daher nicht festzustellen sein. — 38, 9 rapido castra P, rapida
castra uü. Der Ortsname steht mit den Bezeichnungen vicus, muni-
cipium u. s. w. nicht immer in demselben Casus, z. B. 59, 5 cellas
ulcus, 60, 2 ponte zita municipium. Ich halte es daher für möglich,
dass P das Richtige hat. Ein anderer bei Äumale gelegener Ort
Rapidum ist bekannt durch Eph. epigr. V 955. 1150. — 88, 8 lanari-
cum P, lanarium uü. Der Name des Flusses kommt meines Wissens
anderweitig nicht vor. -- 105,4 cosentia P, consentia uü; ebenso
110,7- Inschr. von Polla: cosentiam. Tab. Peut. consentia, so auch
bei den Schriftstellern meist. — 123, 9 mediolanum P, mediolarho uü.
Nach dem Sprachgebrauch des It. ist beides möglich. Ich schließe
hier gleich an: 124,2 sirmium P, sirmio uü. 178,7 per cesarea P,
per caesaream uü, fehlt D; ferner 216, 4 satala PD, satalam w.
333, 1 in asia PD, in asiam uü.
b) PD gegen uü.
267, 6 mansuetiana PD, mansuetina u). — 277, 5 itsque fehlt
PD. — 280, 8 ausuco PD, ausugo uü. Der Ort kommt in der antiken
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 273
Litteratur weiter nicht vor. Heute: Val Sugao.^®) Verwandt scheint
der Name der Ausuciates (Osuccio) westlich vom Corner See (CIL
V n. 5227),
Über das Vorkommen des Wortes s i c und die Verrechnung
halber Meilen in den Capitelsummen wird unten gesprochen
worden.
Parislnns (Regins) 7230 A. D.
Den Angaben bei Parthey-Pinder p. XIV fiige ich hinzu, dass
die Handschrift 110 Blätter von 28V2 X 25 Cm. zählt, von denen
fol. 1 — 13 und 98 — 110 leere Papierblätter sind. Flavius Vegetius
steht auf fol. 14 — 18, Julius Solinus fol. 19 — 86, am Schluss des-
selben fol. 86 V. steht die Note: explicit fl g iuli solini gramma-
tici ego in di nomine waldi audus^'') clericus hunc liberü (ü eradiert)
scripsit. Es folgt das It. Ant. auf fol. 87—97. Fol. 87 ist das vierte
Blatt des fol. 84 beginnenden Quaternio, derselbe hat am Ende
(fol. 91 V.) von erster Hand die Bezifferung: XL Dieselbe Zahl
ist von jüngerer Hand (saec, XV?) auf fol. 92 r. unten gesetzt.
Wie die letzten sechs Folien gebunden sind, vermochte ich nicht
zu erkennen, da der Band sehr fest ist. Das Itinerar hat noch eine
zweite (ältere) moderne Numerierung von 1 (fol. 87) bis 11 (fol. 97).
An der Handschrift sind mehrere Schreiber thätig gewesen, das
It. ist jedoch ganz von derselben Hand geschrieben. Die Seiten
sind in drei Spalten zu 28 Zeilen getheilt, der beschriebene Raum
misst etwa 22 X 2OV2 Cm. Die Eoutenüberschriften sind rubriciert
und stark verblasst, einige sind fast ganz verschwunden. Die größten
Schwierigkeiten bietet jedoch die Hs. in Folge der durch einge-
drungene Feuchtigkeit entstandenen Schäden. Einige Seiten haben
der Verderbnis größeren Widerstand entgegengesetzt, andere be-
finden sich dagegen in recht kläglichem Zustande: die Oberfläche
des Pergaments ist zerfressen, Buchstaben und Zahlen, obwohl mit
einer sehr haltbaren Tinte geschrieben, haben sich in Menge gelöst;
einzelne Zeilen sind ganz geleert worden, auf anderen haben sich
noch dürftige Reste gehalten; der Ausfall einzelner Buchstaben
und Ziffern ist außerordentlich häufig. Am ärgsten ist der Rand
mitgenommen. Das Pergament ist hier, besonders am Ende des
») Vgl. CIL V S. 636.
»') Nicht Waldcaudus (Parthey).
Wien. Stud XV. 1893. 18
274 OTTO CUNTZ.
It.y durcbgefressen und zerfallen; an einigen Stellen reicht die Ver-
wüstung bis in den Text hinein. Um weiterer Zerstörung vorzu-
beugen, sind die Ränder beim Einbinden mit Pergamentstreifen
überklebt worden. Bisweilen hat der Klebstoff gelöste Buchstaben
von einer Seite auf die andere übertragen.
Dieser traurige Zustand hat es bewirkt, dass Partheys Col-
lation, die mit ziemlicher Sorgfalt angefertigt worden ist, doch in
keiner Weise als genügend bezeichnet werden kann. Da D mit
dem Escorialensis die eine Hss.-CIasse bildet und für einen großen
Theil des Itinerars den übrigen Hss. sogar allein gegenübersteht,
ist eine absolut genaue Feststellung seines Textes nothwendig.
Parthey ist darin lange nicht weit genug gegangen. Verhältnis-
mäßig selten hat er sich Notizen über die eingetretenen Ausfälle
und Zerstörungen gemacht. So tritt D bei ihm oft als Zeuge für
eine bestimmte Lesart auf, während es ebensogut für eine andere
in Anspruch genommen werden könnte und während vielleicht ge-
ringe vorhandene Reste mit Sicherheit auf eine andere Lesart führen,
— Wo der Text mit Pergament überklebt ist, hat Parthey die
Arbeit ganz eingestellt und sich mit der Notiz „legi nequeunt'^
(256, 7— 258, 4. 259,7—10. 398,3-399,4. 402,4—403,7. 418,1-
419,3. 421,1—422,5. 428,5—430,4) oder „partim legi nequeunt«
(399, 5 — 400, 6) begnügt, obwohl die aufgelegten Pergamentstreifen
durchsichtig genug sind, um noch gar manches entziffern zu lassen.
Um an einem schlagenden Beispiele den Wert genauer Fest-
stellung des Vorhandenen aufzuzeigen, setze ich einen Theil der
Via Flaminia (311, 5 ff.) hierher:»»)
311,5 nuceriae XVIII
312, 1 dubios VIII Puj XVIII D
2 prolaque VIII Puj VIII D
3 septempeda XVI lu VIII D XV P
4 trea Villi Pw XVI D
5 auximum XVIII Pu) ...I|»^) D (XVIII Parthey)
'*) Ich gebrauche, um die Weite der von der Zerstörunfi: betroffenen Räume
zu bezeichnen: ...für breite Buchstaben und Zahlen, \\\ für äclimale Buchstaben
und Zahlen (Einer). Zu beachten ist, dass hinter dem großen Anfangsbuchstaben
der Namen öfter ein größerer Zwischenraum gelassen wird, dass ferner zwischen
den Namen und den mp und hinter den Zahlen freier Platz ist und auch zwischen
mp und der Zahl ein kleiner Raum (etwa eines Buchstaben) freizubleiben pflegt
— Hinter den Zahlen setzt der Schreiber fast immer einen Punkt, der bisweilen
die Berechnung der Länge einer zerstörten Zahl ermöglicht.
") Vor I ist Platz für 2 big 3.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIÜM ANTONINL 275
312, 6 ancona XII Pu) X . III D (X . III Parthey)
7 numana VIII Pu) XII*«) D (VIII Parthey)
313, 1 potentia X Ptü . . . II D (X Parthey)
2 castello firmano XXII L>X D XII PL*
3 Castro truentino XXIIII Puj XX||I**) D (XXIIII Parthey)
4 Castro novo XII Piu XXIIII D
5 hadriae XV
Es ist ohne weiteres deutlich, dass D den Fehler machte, die
XVIII in 311; 5 in 312,1 nochmals zu bringen, und dass dadurch
alle folgenden Zahlen um eine Zeile hinuntergerückt sind. Die alte
Collation ließ diese Sachlage vielfach nicht erkennen, da Parthey
sich 312, 5. 7. 313, 1.**) 3. nichts über die Zerstörung der Zahlen
angemerkt hatte und infolge dessen annahm, D lese wie die übrigen
Hss., während die vorhandenen Reste vielmehr auf die jedesmal
eine Zeile vorhergehenden Zahlen führen oder doch deren Ergän-
zung gestatten. Es tritt also 312, 3 D zu u), dessen XVI damit ge-
sichert ist, und 313, 2 D zu L^i|i, dessen Lesart XXII nun ebenfalls
eingesetzt werden muss. Denn 101, 2 findet sich für die Strecke
Potentia — Castello Firmano die Angabe XX, und nur XXII oder
XX, aber gewiss nicht XII (PL*), entspricht der thatsächlichen
Entfernung zwischen beiden Orten (S. Maria a Potenza — Porto di
Fermo). P und L^ haben durch Zufall die gleiche Corruptel.
Ich gebe nun die übrigen wichtigsten Nachträge zu Partheys
Collation.
Zahlen.
1. D bietet den Archetypus:
ä) allein gegen u).
405, 7 CLVD (so zufällig auch R), CXLF u). Ich setze
abweichend von den Hgg. 408, 2 Besippone — Mercablo XVI D,
nicht VI U) ein. Besippo wird nämlich mit größter Wahrscheinlich-
keit bei Aldea de Barbate am Rio Barbate localisiert;*^) von da
nach Gades messe ich aber in der Luftlinie etwa 35 m. p. Ich
meine daher, dass D mit 40 m. p. das Rechte triflft (30 uj). So er-
halte ich 155 m. p. Die von u) überlieferte Summe kann schwerlich
^*) X ergänze ich aus einem kleinen Rest, der aber ziemlich lose ist and
Terschoben sein könnte. — Hinter der Zahl hat zur Noth noch I Platz.
*•) Vor I ist Platz für eine oder zwei hastae.
*^) Hier hätte Parthey doch gewiss die Variante notieren müssen!
*8) Vgl. z. B. Hühner CIL II S. 242. Müller zu Ptol. II 4, 6.
ift*
276 OTTO CÜNTZ.
durch Verderbnis entstanden sein, ich glaube, dass sie vielmehr
einer Correctur nach den Posten von uj ihren Ursprung verdankt.*^)
419,3 LX . . .*») (legi nequit Hgg ) D, VIII w. Die Route
ab Olisipone (Lissabon) — Eraeritam (M^rida) 418, 7 ff. bot bisher
große Schwierigkeiten; wenn wir an unserer Stelle D folgen, werden
sie, nach meiner Ansicht, im wesentlichen gehoben. Festgelegt ist
von den Zwischenstationen Budua = N. S. de Bodoa;*®) nicht fixiert
dagegen ist Aritium praetorium. Müller (zu Ptol. II 5, 6) identi-
ficiert es mit Alveja bei Abrantes, wo das iusiurandum Aritiensium
(CIL II n. 172) gefunden worden ist. Aber da in der Inschrift
ausdrücklich von Aritium vetus gesprochen wird,*') ist die Gleich-
setzung beider Orte doch sehr bedenklich.*®) Wir sind also keines-
wegs genöthigt, die Straße im Bogen nördlich über Alveja zu
führen,*^) können sie vielmehr 12 m. p. westlich von Budua bei
Ad Septem Aras sich von der Linie Emerita — Scallabis (Santarem)
abzweigen und director auf Olisippo zulaufen lassen. Die von ui
für die Strecke Budua — Olisippo überlieferten 110 m. p. reichen
allerdings auch so bei weitem nicht aus, wohl aber die ]62-f-?
m. p., welche D bietet.*") — Aritium praetorium ist also nicht in
der Nähe von Aritium vetus zu suchen, vielmehr halte ich daran
fest, dass es 38 m. p. von Olisippo gelegen hat. Die Summe war
wohl schon im Archetypus verderbt; weder die von D: CLIIII
(legi nequit Hgg.), noch die von L^ip: CXLV stimmt mit den Posten
von u), welche 148 betragen; die von L* ist allerdings CXLVIII
(Kub.), aber die Randnote IUI super (hie III super sunt B) zeigt
deutlich, dass in L* ursprünglich aueh keine Übereinstimmung vor-
handen war, die Hs. vielmehr die Summe nach den Posten corri-
giert hat. Herzustellen wäre vielleicht CCIIII.
423, 8 mpf es ist nur noch der Bogen 7 vorhanden, doch die Er-
**) Wenn i|j 406,2: XXZIY liest und dadurch als Summe der Posten 156
erh&It, so ist das nur weitere Verderbnis; u) las 406« 2: XXIV, wie L' s= D be-
weisty und seine Posten machen 145 aus.
^•) Platz ist für zwei bis drei.
") Kiepert. Müller zu Ptol. II 5, 6. — Die Strecke Ad Septem Aras — Eme-
rita wird auch 420, 6 und 7 zu 50 m. p. angesetzt. Diese Ziihi ist also gesichert.
*') „in Aritiense oppido veteri.**
^*) Hübner, CIL II S. 22, hält sie für möglich, aber nicht für nothwendig.
S. 810 formuliert er seine Ansicht so: „Aritium vetus a praetorio, qood in via
situm erat, vix vel paucis tantum m. p. diversum faisse probabiie est.**
^^) Müller a. a. O. vermuthet, dass vor 418, 8 Scallabis ausgefallen sei.
*"j Posten in der Höhe von 60 m. p. und mehr kommen vor, vgl. z. B.
890,5. 391,2. 426,3.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI 277
gänzung außer j e dem Zweifel,^^ D, stadia ijj. Auch hier bringt^
glaube ich, D in eine mehrfach besprochene, dunkle Itinernrstelle
Licht. Aquae Celenae liegt nach 430,3 u. 4: 12 m. p. südlich von
Iria**) (el Padron) und wird daher richtig mit Caldas de Reyes
identificiert. Andererseits soll es von Bracara (Braga) nach u) 165
Stadien entfernt sein, d. h. etwa 30 Km., während die Distanz in
der Luftlinie ungefähr 120 Km. beträgt. Um die Stelle zu heilen,
haben Parthey-Pinder vorgeschlagen,*^) die Stationen so aufeinander
folgen zu lassen: Ad duos pontes, Vico Spacornm, Aquis Celenis.
Wir erhalten auf diese Weise aber doch nur 94 Km. (nach D, das
424, 1 : CXXV liest, 81) und behalten nur noch 180 Stadien oder
33 Km. übrig, so dass, abgesehen von anderen Schwierigkeiten,
die Zahl der Meilen von Glandimiro nach Brigantium viel zu klein
wäre. Ebensowenig einleuchtend ist der Vorschlag von Müller (zu
Ptol. II 6, 22). Er greift zu dem bedenklichen Mittel ein zweites,
südlicheres Aquae Celenae (oder Celerinae) anzunehmen, glaubt
femer, dass 424,1 die Zahl verderbt sei (CDXCV?) und außerdem
hinter 424, 3 ein Ausfall stattgefunden habe (Claudomerio stadia
CCLXXX). Überzeugen können so starke Correcturen gewiss Nie-
mand. Dass die Distanzen der Seefahrt ungefähr gleich sind (zwischen
150 und 190), dass es also nicht angeht, eine Stadienzahl ungeheuer
zu erhöhen, ist gar nicht bedacht worden. Außerdem stellt sich
beiden Besserungs versuchen eine Schwierigkeit entgegen, die über-
haupt nicht bemerkt zu sein scheint. Braga liegt gar nicht an der
See, sondern etwa 20 m. p. von ihr entfernt. Wo ist diese Strecke
geblieben? Setzen wir nun 423, 8: nip ein; wir haben dann also
zunächst den Landweg zu nehmen.**) Die Landtour Bracara —
Aquis Celenis war 429, 6 — 430, 3 im einzelnen angegeben, konnte
also hier als bekannt vorausgesetzt und zusammengefasst werden.
Das Bedenken wegen der Lage von Bracara im Binnenland ist
beseitigt. Allerdings liegt auch Caldas de Reyes nicht unmittelbar
an der See, aber einmal ist die Entfernung bedeutend geringer
(etwa 7 m. p.) und zweitens wissen wir nicht genau, wie die Straße
dort lief, so dass die Möglichkeit vorhanden ist, dass sie sich der Küste
*') stadia kürzt D : stad ab; wenn dies dagestanden bfitte, müsste also viel-
mehr eine lange gerade hasta übrig sein.
••) pria ui, tria D.
'') In einer Anmerkung zu unserer Zeile.
**) Analog ist die erste Route des Itinerars : a Tingi Mauretania — per
maritima loca Carthaginem usque, welehe von Mercurius bis Tingi zu Lande, von
da ad portus divinos zur See, dann wieder zn Lande zurückgelegt wird.
278 OTTO CUNTZ.
Doch mehr näherte. Anstoß bietet allein die Zahl. 429, 5 ff. wird
Bracara — Aquae zu 99 m. p. angegeben, und das stimmt ungefähr
mit der wirklichen Entfernung beider Orte. Ich möchte also für
CLXV etwa XC Villi einsetzen. Der weitere Verlauf der Route
ist dann ohne erhebliche Bedenken. Der Ausgangspunkt fttr die
Seefahrt ist in der Ria de Arosa bei Villagarcia oder Carril. Die
nächste Station, Vico Spacorum, suche ich, 195 Stadien (36 Km.)
weiter, östlich von Cap Corrubedo an der Playa del Castro, wo
die Karte von C. Vogel**) einen Ankerplatz verzeichnet. Die An-
gabe von D: 125 Stadien (23 Km.) würde auf Sta. Eugenia de
Ribeira fuhren^ doch glaube ich sie verwerfen zu müssen, da sie
die Localisierung der folgenden Stationen schwierig macht.*®) Ad
duos pontes,*') 28 Km. weiter, ist entweder mit Puerto del Son
(Ankerplatz) oder Muros (Hafen) an der Ria de Muros zu identi-
ficieren und Glandimiro (33 Km.) mit Corcubion (Hafen) östlich
von Cap Finisterre. Von dort führt heute eine Fahrstraße dritten
Ranges über Carballo nach La Coruna (Brigantium).*®) Ihre Länge
wird zu 87 Km. angegeben, das Itinerar hat nur 77 (52 m. p.).
Ob die antike Straße abkürzen konnte, vermag ich nicht zu be-
urtheilen; andernfalls sind die überlieferten Posten um etwa 7 m. p.
zu erhöhen. Auf den weiteren Verlauf der Route hier einzugehen^
liegt keine Veranlassung vor. Ich glaube, dass mein Herstellungs-
versuch in seiner Einfachheit — nur eine Zahl ist zu ändern —
vor den übrigen Vorschlägen einen Vorzug besitzt. Die Summe
423, 7: m. p. CCVII kann gegen ihn nicht ins Feld geführt werden,
denn sie steht nur in uj,*^) in D ist m. p., Zahl und sie ausgelassen.
Ich constatiere also hier, wie schon oben zweimal,®^) dass die von
uj überlieferte Summe durch Correctur nach den Posten entstanden
ist. Erst nachdem 423, 8 stadia eingedrungen war, konnte sie be-
rechnet werden.
»») Stielers Handatlas Nr. 34. 1890.
^®) Ad duos pontes würde z. B. auf die hafenlose Strecke zwischen Cap
Corrubedo und Puerto del Son kommen.
*') Der Name deutet nicht noth wendig auf eine Flussmändung. Ich ve^
muthe, dass dem Schiffsverkehr dienende Landungsbrücken damit gemeint sind.
®®) De Lavigne: Espagne et Portugal (Collection des Guides- Joanne), Paria
1890, S. 99 f. ^ Die Identität von La Coruna und Brigantium kann nach den
Ausführungen Müllers zu Ptol. II 6, 4 meines Erachtens nicht bezweifelt werden.
Durchschlagend ist der Hinweis auf Orosius I 2 § 71.
*») Wahrscheinlich auch in L»: „nach 423,5 steht von L*, wohl auf der
verblassten Spur von L*: X mil pm CCVII" (Kub.).
") S. 262. 276 f., vgl. Theil II.
BEITKÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 279
b) mit P gegen lu.
316,3 VI/// D, VIII P, XVIII oj. D hatte also wahrschein-
lieh wie P. Vgl. z. B. tab. Peut.: 8.
c) mit tu gegen P.
257. 1 XXXIII Dtü, XXXII P. Vgl. 236, 1 : 33 Piu, 30 D.
258, 7: 33 lu, 31 PD. - 315, 1 . XXIII D, XXIII lu, XXIIII P.
-317,1 ..XIII/ D, ZX/iZZ tu; ZU P.-^ 323,8... 1/D, XVIIII
uj, XXVI III P. D also wohl gleich tu. Vgl. 332,9: 19 Diu, 24 P.
138, 5: 18. 230, 11 : 18 Pu), 16 D.
d) mit L gegen ip.
398, 6 XVII DL, XXVII BR. Vgl. vase. Apoll.: 17. — 414,5
XX. VII D, XXXVII L (so auch R), XXVII ip.
e) mit den übrigen Handschriften.
252, 2 XX (von dem zweiten X nur ein Best^ dahinter zer-
stört) D, XXII tu, fehlt P. D l»at also vermuthlich wie tu gehabt.
— 252,3 leug (dahinter zerstört) D, leugas (oder leg) XF Ptu. D
hatte also wahrscheinlich wie die übrigen Hss. — 298,5 XF////D,
XVI Pin. ~ 301, 3 X. D, XII Ptü. — 353, 3 C . . V/III D, CXX Villi
Puü. — 342, 2 X VIIIj doch ist die letzte hasta viel blasser^ der
Schreiber hat sie auslöschen wollen, D, XVII tu, Zeile fehlt P.®*) —
347, 5 XXI vgl. oben S. 267. — 366, 1 XXIL - 420, 4 X . . D,
XXX tu.
2. D bietet Verderbnis:
ä) gesondert von den übrigen Handschriften.
186. 2 die Zahl fehlt D, XC P, LXX tu. Es fällt also D als
Zeuge für LXX fort. Bis Samosata scheinen die Posten einiger-
maßen in Ordnung zu sein. Samosata (Samsat) und Edessa (Orrha)
sind aber nicht 12, sondern über 30 m. p. von einander entfernt.
Daher ist ohne Zweifel die Summenzahl von P die ursprüngliche.
Im Archetypus schon war der letzte Posten aus 32 zu 12 verderbt.
Während dann P die Summe unverändert bewahrte, corrigierte sie
U) nach den verderbten Posten. — 199, 1 die Zahl fehlt D, LXXVIII
P, LXXVII iX). — 204, 2 XXVI D, XXV Puj. — 206, 11 XXVII
D, XXVIII Ptü. — 206, 12 XXVI/II D (XXVIII Parthey),
XXXVnil UJ, XXXVIII P. Es entscheidet nun also D für
XXXVIIII, das ist nicht unwichtig, da auch 2l4, 7 die Hss.
schwanken: 39 uj, 38 P, 28 D (179,2: 30 ist oflFenbar verderbt).
- 207, 8 XXVI D, XXIIII uj, XXIII P. — 225, 3 sitica ist
mgesetzt mp VIII ~ 251, 2 XF//D, XXIIII Puj. — 252, 4 XVIII
•*) S. oben S. 266.
280 OTTO CUNTZ.
D, Xrilll Pu). — 259, 4 die Zahl fehU D, XLIIII P, XLIII uu.
S. oben S. 265. — 266, 5 XXXIIII ui D, XXXIIII Piji, XXXIII U.
ui ist offenbar ein Rest der in der vorhergebenden Zeile verloren
gegangenen VIII; sie steht unter LXXX. — 272,9 oo (davor ist
vielleicht etwas eerstört, Platz für fünf Buchstaben; n^ fehlt) D,
CCXVII L' (Kub.), CCXIII i|i, XII P. — 274, 5 XXIIII D, XIIII
Pu). — 277, 6 / D, i Piu. — 283, 8 die Zahl fehlt D, ÜXX uj,
CXV P. — 303, 4 Villi D, VIII tu, F// P. — 309, 2 XX:Z D, XXII
Pu). — 316, 6 LXIII D, LXX/// iw, LXXXIII P. — 354, 2FD,
VI Piü. — 354, 3 XVIßl D, ZF/// Puj. -- 354, 4 F// D, ZF/ PL,
VI ip. — 367, 5 XVI (dahinter zerstört?) D, XV Puj- — 369, 5
ZZZ7/ D, ZZ/7 Pu). - 403, 7 ZZ . . . D, XVIU ui. — 415, 4 Li
D, L// u). — 418, 7 CLll/l D, CXLV ip, CXLVIII L\ Vgl. oben
S. 276. — 424, 1 CXXV D (und R), CXCV uj. Vgl. oben S. 278. -
433, 2 die Zahl fehlt D.
6) mit P gegen u).
197, 5 die Zahl fehlt DP. — 201, 8 die Zahl fehlt DP. —
258, 3 die Zahl fehlt DP (sie vorhanden), da D hier stark zerstört
ist, würde es zweifelhaft sein, wenn die Zeile nicht wiederholt
würde (unten S. 283j. — 319, 2 XXIIII D, XXIIII P, XXXIIII u).
330,4: 33. Tab. Peut. 32.
3. Eine Entscheidung vermag ich nicht zu geben:
a) D gegen uj.
423,2 XV D, XXV uj. 423,5: 24 D, 14 uj. Die von uj über-
lieferte Summe: 247 (D zerstört) wird also durch D wie uj erreicht.
Die Stationen dieser Straße von Bracara nach Asturica sind sämmt-
lieh nicht fixiert. ^^)
b) D gegen P und uj, die verschieden lesen.
332,8 ZZFZ7 D, XXVIII uj, XXIIII P. 138, 4: 28. 230, 10:
27 Puj, 28 D. 323, 7 : 27 uj, 28 P, ? D.
c) DP gegen uj.
286, 7 CCXXVIII PD, CCXXVIIII uj. S. oben S. 268. -
366, 3 ZF PD, XX uj. Zwischen Orolaunum (Arlon) und Trier
sind in der Luftlinie etwa 40 m. p. ; ich glaube daher, dass 30 leugae
(PD) = 45 m. p. völlig ausreichen (uj: 35 leugae = 52*/}, m. p.).
Gegen XV spricht die Summe, welche allerdings PD auslassen.
d) die Lesart ist nicht festzustellen:
169, 2 Z D, XVI P, XII UJ. — 180, 7 Nicht zu er-
kennen (überklebt) D, CGV P, CG VI uj. — 204, 8 Nicht zu erkennen
") Vgl. CIL II 8. 639.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 281
(überMebt)f vielleicht ausgelassen D, CXLVI P, CLXVI w. — 260, 3
.. .11/ D, XXXIII P, XXIII lü. — 300, 3 X . . J D, XVIII P,
XVIIII tu. — 310, 1 XVI III (oh wirklich etwas zerstört ist, ist un-
gewiss) D, XVI PL\ XVII L>. — 315, 6 XVim D, XVIIII P,
XVIII u). — 323, 7 XXII, überklebt, die Einer verschoben^ D,
XXVIII P, XXVII u). — 346, 11 Ich glaube DL m lesen, doch
ist es ganz unsicher ^ D, DL P, DLXXVI L, DLXXVII \\f. —
367, 3 X, der Anfang der Zahl, erhalten, überklebt, D, XXIII P,
XXIIII tu. — 371, 2 Die Zahl ganz zerstört D, VIII P, FJ/IJ u).
- 415, l XLIIII D, XLl/J L\ ZZ/2/J L>, — 425, 6 Ganz
vergangen und nichts mehr zu lesen D, CCLXX VII L, GCLX VII \\f.
Der Obrige Text.
1. D bietet den Archetypus:
a) allein gegen Piu.
184, 1 zeugma D, zeum P, zeuma iü. — 284, 5 parmaelaca
(daca nicht ganz sicher, verblasst) D, permelaca Piu. Das Ursprüng-
liche ist: parma lucam.
b) allein gegen u).
404, 5 bactara . . D, hactara lu. Die Variante von D ist wert-
voll, denn, wenn ich mich nicht täusche, ist die Station des Iti-
nerars identisch mit der inschriftlich bezeugten Stadt Batora, Die
Inschrift, welche aus der Gegend von Torre Jimeno nördlich von
Martos (Tucci) stammt, lautet (CIL II n. 1677): P(ublio) Fabio
P(ubUi) f(ilio) Gal(eria) luliano II vir(o) bis pont(ifici) ordo Ba-
tore(n)s(is) decrevit. lun(ia) M(arci) f(ilia) Severa mater honore usa
impens(am) remissit. Nach dem Itinerar liegt Bactara allerdings
keineswegs in der Nähe von Torre Jimeno, sondern 32 m. p. (47 Km.)
nördlich von Acci (Guadix) an der Straße nach Castulo (Cazlona,
östlich von Linares); aber die Inschrift bestimmt auch gar nicht
die Lage der Stadt, sie kann sehr wohl in der colonia Augusta
Qemella Tucci von den Bürgern von Batora gesetzt sein.*^) Die
Entfernung zwischen beiden Orten ist nicht so groß (etwa 90 Km.
Luftlinie), dass nähere Beziehungen, wie wir sie nach der Inschrift
voraussetzen müssen, unwahrscheinlich wären.
418, 6 OS , . . ou . , . D, ossobona uj. D also wahrscheinlich os-
Bonoua. 426, 2 ossonoba DL, ossonoua ip. — 418, 7 olisippo . .
•') So Hfibner in seiner Bemerkung zu der Inschrift.
282 OTTO CUNTZ.
D, olishippone L, oUsinpone B, olippone R. — 420, 1 scall . bim D,
scallabin lu. — 424, 3 glandimiro D, grandimiro u). Ptol. II 6, 22
rXavböjLiipov, Rav. 308, 3 glandimarium, — 425, 3 . . . aris D, uttari
LB. 430, 11 uttaris DR, uttarris B, fehlt L. — 432, 1 ilipla D,
üipa tu. Ptol. II 4, 10 lUiTTOuXa. Rav. 317, 14 Hilpula. Heute Niebla.
Vgl. CIL II S. 122.
c) mit P gegen lu.
177, 1 eusp . . a D, euspena P, euspoena lu. Der Name ist
wahrBcbeiiilicIi die adjectivische Form zu "Icira (Ptol. V 7, 4).")
— 206, 10 ax , D, armaxa P, armaca uj. 179, 3 armaxa tu,
ermata P. 214, 8 armaxa. — 245, 2 annamatia DP, anamatia u).
Tab. Peut. wie DP. Rav. 220, 2 annama. — 245, 6 campona DP,
campania lu. — 246, 6 ardbona DP, adrabona tu. Das Ursprüng-
liche ist arrabona, vgl. 263, 1. 267, 10.
d)mitu)gegenP.
258, 2 [etwa 10 Buchstaben] a . o D, lauriaco lu, laurico P.
— 333, 2 callipoli Diu, callidopi P.
e) mit PL gegen ip.
205, 7 wsgwe nur in ip vorhanden.
f) mit L gegen ip.
375, 6 teudurum DL, theudurum ip. Ptol. II 11, 13 Teub^piov.
— 400, 1 sebelaci DL, sepelaci ip. Vase. Apoll. III sebelaci. —
421, 5 a, das übrige zerstörty D, aeminio L, eminio ip. Auf Inschriften
aeminium, Ptol. II 5, 6 Aijuiviov. — 426, 2 ossonoba DL, ossonoua
u. älinl. ip. Ptol. II 5, 2 ''Occövoßa. — 431, 12 onoba DL, onoua vp.
^) mit den übrigen Handschriften.
214, 14 cocuso (CO man. 1 sup. lin. D), — 283, 8 luca. —
343, 3 iulia. — 350, 4 item auch D. — 409, 1 a gadis. — 413, 1 cor-
düba. — 431, 4 und 5 nicht ausgelassen^ aber fast ganz verblasst D.
2. D bietet Verderbnis:
a) gesondert von den übrigen Handschriften«
195, 6 temelisso D, temmelisso Pu). — 199, 1 a fehlt D. — 205, 1
mora D, mogaro Puj. — 205, 7 cefaream D, caesaream uj, cesarea
P. — Nach 206 y 3 folgt: saream mp CXX VIII gorbeus mp XXIIII
orsolociaco mp XVIII (dahinter zerstört) a^^pona mp XX parnasso
mp XXII (Wiederholung von 205, 7 bis 206, 3 mit einer Verderb-
^*) Ramsay : Hist, geogr. of Asia Minor S. 67 Anm. 3. — Die Lesart Puspena,
welche R. vorzieht, findet sich nur in V, ist also nichts als eine Corruptel.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 283
nis in der Zahl von 205, 7). — 206, 6 cassanea D, saccasena Pu).
— 207, 12 siuisa D, suisa Piu. 216, 2 soissa. — 210, 6 araxasa
D, artaxata Puü. — 216, 4 trepezuinta D, trepezunta Puü. — 217, 7
cuppes D, cuppe Piu und tab. Peut., cuppae Rav. 190, 17. — 219, 1
dorcico D, dortico Pu) und tab. Peut., Rav. 190, 8 dorticuni. — 226, 3
salsaouia D, salsouia Puj tab. Peut. — 233, 4 moieciana D, möge-
tiana Puj. — 246, 5 astuas D, statuas Puj. — 258, 3 bricantiam D,
hrigantia lu, hriUantia P. — Auf 258 ^ 3 folgt: liciim siue biga . tia . ic
— 258, 12 remau . e D, nemauiae uj, memawie P. 237, 1 nemauiae.
— 259, 7 Die Zeile fehlt ganz. — 260, 6 est fehlt. — 262, 4 ..l...rio
D (also vielleicht halicario), halicano uj, /i?ÄZ^ P. 261, 9 alieano Pu),
italiacano D. — 262, 5 ... Ha D, salle Piu. — 263, 7 osonimi D,
osonibus Puj. — 264, 1 sopiana D, sopianas Puj. — 266, 3 sisca D,
siscia Puj. — 272, 1 ader D, iader Puj. — 273, 1 fronte D, fönte
Puj. — 276, 2 belleio D, bellono P, feeioiö uü. — 278, 3 bricantia D,
brigantia Puj. — 302, 5 agnaniae D, anagniae uj, anagnie P. —
303, 3 frabrater/a D, fabrateria Puj. -— 303, 6 ienafro D, uenafro
UJ, cenafro P. — 304, 3 ^eK . ta D, ^eZesia uj, thelesia P. — 304, 7
aquitanas D, ad quintanas Puj. — 305, 3 frurisone D, frusinone
PL. — 305, 5 prenestia D, prenestina P, praenestinam L. — 305, 8
ad /eÄi^. — 306, 5 ero^ . . D, ere^o Puj tab. Peut. — 307, 3 /aZe-
cronio D, falacrino ui, filacrino P. Tab. Peut. falacrinis, Suet.
Vesp. 2 falacrine. — 308, 1 .rientino D, truentino P, tuentino uj.
— 309, 1 ^ . 6ör D, ^iftwri Puj. — 309, 4 ce . /* . nm D, cerfinnia P,
cerfennia uj CIL IX n. 5973. — 311, 1 t.ricul... D, ocriculi
P, utriculi UJ, fast ebenso 125, 1 (wo D noch fehlt). Antik : ocriculum
vgl. z. B. Tac. hist. 3, 78; heute: Otricoli. — 315, T ad D, ab Puj.
— 316, 3 s . . agalia D; vgl. oben S. 269. — 316, 7 urue D, urbe uj,
ws6e P. — 317, 5 ad brindium D, a brundisium P, a brundisio u.
ähnl. UJ. — 322, 2 mylölyto D, milolito Pip, milolitho L. Tab. Peut.
micolito. — 339, 6 graHts D, galliis P, gallias uj. — 346, 1 dara-
wasia D, darantasia Pu). — 346, 10 craias D, graias Pu). — 348, 1
. . . e . . as . D, equestribus Puj. — 348, 2 /auson/s D, lausonio Puj.
— 353, 2 .9 . ? . . orwm D,®*) salodurum PL. — 367, 1 detetia D, de-
ce^ia Puj. — 376, 4 faruenna D, ^arwewwa uj, vgl. 378, 9. 379, 1.
— 378, 9 taurna D, taruenna uj. — 378, 10 [3 — 4 Buchst,] enta-
cum D, nemetacum uj, vgl. 377, 8. 379, 2. — 378, 11 turnum D,
turnacum uj, vgl. 376, 7. 377, 5. — 386, 1 gambate D, cambate uj,
•^) Von o ist noch die Hälfte vorhanden, Parthey gibt nur: $.2... rum.
Solche Vorkommnisse sind für seine Collation charakteristisch.
284 OTTO CUNTZ.
vgl. 354, 1. — 386, 6 ad bulauna D, ah alauna vj, Tab. Peut. alauna.
— 398, 1 boc . nis D, uoconis u) und vasc. Apoll. — Nach 396, 2
folgt: sete . . .^) mp XXIIIL — 399, 4 detrosa D, dertosa ui. —
399, 5 incibili D, intibili lü und vasc. Apoll. — 399, 6 eflO Buchst]
D, ildum lü und vasc. Apoll. — 400, 2 sagustum D, saguntum u).
— 401, 5 spotar [5 — 6 Buchst,] D, spartaria uj. — 403, 2 [5—6
Buchst.] ris [9 Buchst.] D, iUturgis uj. — 403, 7 uic/ense D, uciense u)
vasc. Ap. IV, uciese II III, uciesora I. — 404, 6 oc . s/ D, acci ui. —
405, 2 wwW D, wwrflfi lu, vgl. CIL II 5489 municipibus Murg. —
405, 6 m . lacca . D, malaca uj. — 410, 1 uigia D, w^ia u) vasc.
Apoll. — 413, 1 nespali Z), hispali uj. — 416, 4 emerite D, emeri-
tarn uj. — 418, 6 saZ . ^i . D, salacia w und 417, 4 (D zerstört).
426, 4 scalacia D, sarapia L. — 422, 8 rob . recum D, roftorc^wm
UJ. Es geht vorher pinetum. — 424, 5 brig . .tu D, brigatUium uj.
Ptol. II 6, 4 BpiTdvTiov. — 432, 4 monte fehlt.
b) mit P gegen uj.
290, 3 purges DP, pyrgos uj. — 310, 6 b...disi. D, brindisi
P, brindisium uj.
c) mit R gegen B.
431, 2 ^wwio DR, flauio B, /eÄ?^ L.
3. Eine Entscheidung vermag ich nicht zu geben:
a) D gegen uj.
375, 1 colonia agrippina D, coloniam agrippinam uj. — 404, 2
malaca D, malacam uj. — 414, 1 emerita D, emmton» uj. Ebenso
415, 3. — 418^ 2 adra . um D, ad a^rww» L^ ad adrum i|i. Der
Fluss (ein Nebenfluss des Anas) wird anderweitig nicht genannt.®^)
— 430, 4 tria D, pria uj. Beides ist aus iria verderbt, vgl. Müller
zu Ptol. II 6, 23. CIL II S. 353. — 423, 6 bragara D, bracara
UJ. Das Itinerar schwankt zwischen c und g. In den Inschriften
durchweg mit c, heute Braga. — 423, 7 asturica usque D, asturi-
cam usque L (Kub.). — 424, 4 atricondo D, trigondo L, trigundo ip.
Der Ort, welchen ich zwischen Corcubion und la Coruna suche
(üben S. 278), wird nur hier genannt.
b) DP gegen uj.
175, 2 adrianop . li D, adrianopoli P, adrianopolim uj, beide
Casus sind möglich, ebenso: 199, 5 hemessam D, hermesam.P, hemesa
•^ Platz für drei oder drei und eine hasta.
*^) Vielleicht ist er gemeint Rav. 314,9: aturnea.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 285
203, 9 seuastia D, sabastia P, sebastiam uü. 265, 4 histria D,
'ia P, histriam uü. dalmatia DP, dalmatias lu. 270, 1 is^na D,
Ha P, histriam lu. 281, 2 feowoma D (wahrscheinlich) und P, 6o-
>mam lu. 329, 1 aulona D, awüwwa P, aulonam uj. 337, 3 ma^e-
nia DP, macedoniam lu. *®)
c) D gegen P und uj, die verschieden lesen.
260, 4 mawwetoms D, manneanis P, menneianis ui. Kommt nur
er vor.
ä) die Lesart ist nicht festzustellen.
206, 4 wisa . D, nisa P, msam ui. — 258, 10 aiwir .... D,
nbreae P, ambrae L. — 259, 12 Ob D usque hatte, ist fraglich
erstört), fehlt P. — 260, 1 quadrfß Buchst] D, quadrato P, gwa-
ata tu.
Über das Vorkommen von sie am Ende der Überschriften
unten S. 296 f.
Es ist nicht nothwendig, die Ergebnisse der Untersuchung
r die Beurtheilüng des Verwandtschaftsverhältnisses der Hss, aus-
hrlich darzustellen. Die Rubriken, in welche ich den StoflF ordnen
usste, bestätigen das von Eubitschek aufgestellte Stemma. An
3iner Stelle werden seine Ausführungen erschüttert. Auffällig sind
lein die auf S. 281 unter a) verzeichneten zwei Stellen. Ich
aube aber, dass 184, 1 die richtige Form zeugma von D seib-
ändig wiederhergestellt werden konnte, vielleicht nach 190, 2,
DP zeugma lesen, oder auch nach anderen Quellen. Denn der
ichtige Euphratübergang wird in der Literatur häufig genug er-
ahnt. 284, 5 ist D vielleicht durch neue Corruptel von perme auf
äS richtigere parmae gekommen. Möglich wäre es aber auch hier,
1 eine Correctur zu denken.®®)
Die nachfolgende Untersuchung wird auch für die Eintheilung
3r Hss. neue Kriterien ergeben und die Resultate Kubitscheks
iederum bestätigen.
^^) Das nahe Yerwaadtschaftsverbältnis von P und D tritt hier deutlich
itage.
"j 363, 2 (S. 267 unter g)) bieten Piji gegen DL» das Richtige. Diese Grup-
erung der Hss. ist nur möglich, wenn, wie in diesem Falle, dieselbe Verderbnis in
srschiedenen llss. selbständig leicht eintreten konnte: XXXVIIII Pi(i, XXXVIII DLS
286 OTTO CüNTZ.
n.
Die Überarbeitung der Meilensummeii in den Routenüberscliriften.
Eines der wichtigsten Kriterien für die Herstellung der Di-
stanzen sind die Meilensummen in den Überschriften der einzelneD
Routen. Wo eine parallele Überlieferung in den Itineraren fehlt,
wo uns die Inschriften, die alten Geographen und die übrige antike
Literatur im Stiche lassen, sind sie überhaupt der einzige Prüfstein.
Es muss daher im Interesse der Textkritik des Itinerars und der
topographischen Studien die Frage aufgeworfen werden: wie weit
sind diese Summen zuverlässig?
Da ist nun zunächst die Thatsache festzustellen, dass bereits
in der Hs., auf welche alle uns erhaltenen Codices zurückgehen,
die Summen einer Diaskeuase unterworfen worden sind. Schlagende
Beispiele dafür hat Kubitschek (a. a. O. S. 181 f,) beigebracht, und
ihre Zahl ließe sich leicht vermehren. ''®) Es ist also nicht einmal
der tiefste Grund, auf den wir durchzudringen vermögen, überall
sicher und fest. In der Zeit, welche zwischen der Urhandschrift
und der jüngsten Classe unserer Hss. liegt, ist nun aber das Iti-
nerar ohne Zweifel fleißig benutzt worden, hat es sich nicht nur
durch mechanische Corruptelen, sondern auch durch den Gebrauch
des täglichen Lebens verändert. Das beweisen die Zusätze, welche
Constantinopolis (einmal in L^, viermal in \\f) und Maximianopoiis
(zweimal in ip) nennen, und solche Erscheinungen wie das Vor-
kommen jüngerer Entwicklungsstufen von Ortsnamen neben älteren
(in (jü gegenüber PD, z. B. oben S. 269 Anm. 31). So ist es denn
natürlich, dass die Überarbeitung der Summen in derselben Weise,
wie sie für den Archetypus constatiert ist, auch in den einzelnen Hss.
oder deren Vorbildern fortgesetzt wurde. Aufmerksame Benutzer
des Itinerars suchten die durch Corruptelen entstandenen Differenzen
zwischen der Summe und dem Additionsresultat auszugleichen und
thaten das, weil es am bequemsten war, auf Kosten der Summe.
Diese Correcturen sollen im Folgenden nachgewiesen werden. Ich
beschränke mich dabei auf deutliche und zweifellose Beispiele, be-
spreche also besonders solche Stellen, wo die Summen der Hss.-
Classen bedeutende Differenzen zeigen. Wo es sich um Unter-
schiede von wenigen Einern nur handelt, ist gewöhnlich die Ent-
70
) Vgl. z. B. oben S. 265 die Route a Ponte Aeni ad Castra.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTON INI. 287
Scheidung schwierig und außerdem auch die Annahme zufälliger
Corruptel nicht leicht auszuschließen.
Im allgemeinen ist zu bemerken, dass keine Hs. oder Hss.-
Classe das Itinerar planmäßig durchcorrigiert hat; in einer jeden
sind Diflferenzen zwischen Summe und Addition stehen geblieben,
und nur hier und dort ist nachgerechnet worden.
Ich beginne mit DP. Correcturen, welche ihnen gemeinsam
wären, habe ich nicht auffinden können ; dennoch möchte ich nicht
entscheiden, ob die gemeinsame Vorlage dieser Hss. Summen änderte
oder nicht. Denn nur an einer Stelle (212, 6, unten S. 291) in dem
von DP überlieferten Itinerarsttick konnte ich eine Correctur als
P allein eigenthtimllch constatieren, in drei anderen Fällen (175, 3.
211, 5. 270, 2) ist die Zahl von D überhaupt ausgelassen worden
oder in einer größeren Lücke mit verschwunden.
D.
Leider fehlt ein großer Theil der Summen; von etwa 160, die
in dem von D erhaltenen Stück vorkommen sollten, finden sich
nur etwa 70, die übrigen sind ausgelassen oder zerstört oder in
einer größeren Lücke mituntergegangen. Es ist mir daher nicht
gelungen, mehr als eine Correctur nachzuweisen.
387, 8 a Vapinco ad legionem VII Geminam XII D Text,
\X\III DCCCCLXXV die erste der beiden Zahlen ist zarter geschrieben^
vielleicht später y aber von erster Hand L (Kub.), DCCCCLXXV \^.
Das Additionsresultat beträgt: 1023 D, 975 L^ 1003 L^ (das die
ausgelassene Zeile 388, 4 nachträgt), 990 R, 1002 B und die Hgg.,
welche 390^ 5: 66 mit B lesen. Der Text ist an den folgenden
Stellen verderbt: 389, 7 — 390, 2 wird Narbo — ad Pyreneum zu 94
m. p. (95 D) angegeben, 397, 3 — 7 nur zu 65 (70 D), ebenso vasc.
Ap. III IV (63 I II) und diese letztere ist zweifellos die richtige
Zahl. Es sind also 29 m. p. abzuziehen, wahrscheinlich in der
Strecke Salsulis — ad Stabulum.'^^) — Ferner ist einzusetzen : 388, 1 :
18 für 17 mit 342, 4, vasc. Ap., tab. Peut.; und 388, 7: 24 für 19
mit vasc. Ap. I III und tab. Peut. Ein kleiner Abzug von 2—4
m. p. ist nothwendig 388, 6, denn die Theilstrecken der Straße
Cabellione — Arelate sind: Glano 12 (vasc. Ap., tab. Petit.), Erna-
'») Hirschfeld CIL XII 8. 666 vermuthet XVIU statt XLVIII.
288 OTTO CÜNTZ.
gino 8 (vasc. Ap. I III, tab. Peut.), Arelate 8 (v. Ap. II, Hierosol.
553, 3 Paris.) oder 7 (344, 2, v. Ap. III) oder 6 (v. Ap. I, tab. Peut).
— 390, 5—391, 1 Gerunda — Barcenone 67 (47 D) ^^) und Barce-
none — Tarracone 75 m. p. möchte ich nicht änderD. Allerdings
werden 397, 9—399, 1 diese Distanzen zu 59 (60 D) ''^) und 67 m. p.
berechnet.'^*) Es ist jedoch wohl möglich, dass es sich hier um
zum Theil verschiedene Wege handelt. Die erstere Route folgt viel-
leicht streckenweise der Küste, während die zweite sich mehr im
Binnenlande hält. — Im übrigen sind die Zahlen der Route bis
auf die drei letzten Posten, die aber auch keine größere Corruptel
enthalten können, durch völlig oder doch nahezu übereinstimmende
parallele Angaben gesichert. Es sind also abzuziehen 31 bis 33, zu
addieren 6 m. p. So erhalte ich 976 bis 978 m. p. Daraus geht
deutlich hervor, dass 975 die ursprüngliche Summe gewesen ist.
Freilich, wenn diese Zahl nur durch L (zweite Zahl) erhalten wäre,
würde ein Zweifel möglich sein, denn die Posten von L^ betragen
infolge einer Lücke (388, 4 fehlt) genau 975, so dass der Verdacht
der Correctur entstehen könnte. Da aber auch ip diese Summe
bietet, ist die merkwürdige Übereinstimmung in L als zufällig an-
zusehen und 975 für den Text des Archetypus zu halten. Die 1002
D und 1003 L (erste Zahl) können, da Verderbnis ausgeschlossen
ist, nur durch Correctur in den Text gekommen sein. Dagegen
spricht nicht, dass in D heute die Posten eine andere Summe er-
geben; die Correctur kann schon eingetreten sein, als D noch mit
uj fast genau übereinstimmte. Es ergibt sich also schon durch diese
Betrachtung das nicht unwichtige Resultat, dass die erheblichen
Abweichungen in D Corruptelen sind. Schwerer ist das Zustande-
kommen der 1003 L zu verstehen. Denn hier haben wir den Vor-
gang der Correctur direct vor uns und doch betragen die Posten
975. Aber vielleicht kann man auch das dadurch erklären, dass
die Correctur in einer Zeit erfolgte, als L noch weniger verderbt,
d. h. 388, 4 noch vorhanden war. Es müssten dann beide Zahlen,
die expungierte und die neue nebeneinander abgeschrieben sein.
Sonst bliebe nur übrig, an eine Eintragung aus einer anderen Hs.
zu denken.
^^) 47 ist entschieden zu wenig; 66 B, was die Hgg. einsetzen, ist YoUends
wertlos.
'^) Wenn man nämlich von der Strecke luncaria — Barcenone (86 uj, 87 D)
das Stück luncaria — Gerunda, das zu 27 m. p. überliefert wird, in Abzug bringt.
''*') Die vasc. Ap. stimmen fast genau mit dieser zweiten Boute überein (auch
in den Zahlen), haben jedoch an Stelle von Barcenone die Station Arragone.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTON INI. 289
P.
1. 47, 6 ah Ässuras Thenis CLVII' (ein dicker Punht) P,
CXCII u) Text. Additionsresultat: 157 P, 182 u). Im Text ist ver-
derbt: 47, 7 Assuras -- Tucca 15, dafür mit 49, 5 und 51,5: 12
einzusetzen, und 48, 8 Maeomadibus — Thenis 17, dafür mit tab.
Peut. 27, vgl. 59, 4: 28. Ich erhalte so 189. Es ist daher klar, dass
UJ die richtige Summe bewahrt hat. Durch eine Addition von III
in 48, 4 (hier 25; 49, 9: 32) oder 48, 7 wird sie erreicht. Die
übrigen Posten sind durch anderweitige Zeugnisse gesichert. Das
Additionsresultat in P kommt dadurch zustande, dass 48, 5 Septi-
minicia XXV fehlt. Es kann daher keinem Zweifel unterliegen,
dass P seine Summe nach dem Ausfall dieser Zeile berechnet hat.
2. 53, 5 a Tusdro Theveste CXLV P, CXCV o) Text. In L die
Randnote XXV minus, Additionsresultat: 146 P, 195 w (135 + ? L^).^^)
Bis auf die erste Zahl: Tusdro — Vico Augusti 31, welche ich aber
auch für unverderbt halte, werden sämmtliche Angaben durch paral-
lele gestützt. Die Summe von uj erweist sich also als richtig, die
von P dagegen ist zweifellos durch Correctur hergestellt, nachdem
54, 6 und 7 mit 50 m. p. ausgefallen waren. Die Diflferenz von
1 m. p. ist durch die noch spätere Corruptel in 54, 4 (37 statt 36)
entstanden.
3. 115, 8 ab Equo tutico Eydrunto CXLV P, CCXXXV uj^«)
Text. Additionsresultat: 201 P, 235 lu. Im Text sind nur geringe
Verderbnisse: 116,2 Aecas — Erdonias ist mit P und Hierosol.
610,6: 18 statt 19 zu setzen; 118, 1 Egnatiae — Speluncas mit
315, 5, Hierosol. 609, 11 und 12 und tab. Peut.: 21 statt 20. Etwas
zu niedrig scheint 116, 4 Canusio (Canosa) — Rubos (Ruvo) ; 23 zu
sein, ich messe etwa 26 m. p. '^') Dagegen ist vielleicht je 1 m, p.
abzuziehen 117, 2 Butruntus — Varia: 12 vgl. Hierosol. 609, 16: 11;
und 118, 2 Speluncas — Brundisium: 19, denn P liest hier XXIII,
was aus XVIII verderbt zu sein scheint, ferner lesen 315, 6 Dw
18 und nur P 19, endlich hat die tab. Peut. 28. Diese Änderungen
heben sich bei der Summierung nahezu auf, und ich halte daher
235 für die Summe des Archetypus. Wie ist nun aber die Summe
von P entstanden ? Denn durch Verderbnis lässt sich nur der Aus-
fall des einen C erklären. Ich glaube die Antwort gefunden zu
haben: P addierte zu 201 die 44 m. p., welche in 119, 1 (a Brun-
") 54, 2 L* auf Rasur, 54, 7 L'.
'ß) CCXXXXV L3 ist wohl nur ein Versehen.
") Hierosol. 610, 2 und 3 : 30, das ist gewiss bet/ächtlich zu viel.
Wien. Stud. XY. 1893. 19
290 OTTO CÜNTZ.
disio Tarentum ad latus) auf die Route folgen. Allerdings hat P
hier heute 60 m. p., aber das ist sicherlieh Corruptel, aus 119,2
eingedrungen, denn die Entfernung zwischen Brindisi und Taranto
beträgt etwa 44 m. p. und die tab. Peut. bietet 43. P hat also
corrigiert, ehe diese Verderbnis eintrat
4. 175, 3 a Cdbile — Hadrianopolim CCV P, LXXVIIII uj
(L corr, LXVIIII Text, dazu die Randnote: X super), in J) feUen
die Zahlen von hier bis 176^ 2. Ich setze diese und die folgende
Route der Deutlichkeit wegen her:
175, 4 Orudisza ad Burgum 30
5 In medio 25
6 Hadrianopoli 24 u> Text 23 P
79 u) 78 P
7 a Plotinopoli Heraclea 92 ip Text 35 P 25 L'»)
8 Traianopoli 22
9 Apris 23
176, 1 Resisto 32 uj 22 P Text
2 Heraclea 15 u) 25 P Text
92 + 92 i|i 127 P 117 L
Die erste Route ist in sich abgeschlossen und scheint keine Ver-
derbnis zu enthalten. Um so schlimmer steht es mit der zweiten.
Die Hgg. haben sie zwar äußerlich den übrigen Routen gleich-
gemacht^ indem sie 175,7: 92 i|; in den Text aufnahmen. Aber
dazu waren sie nicht berechtigt, die nahe Übereinstimmung von P
und L beweist, dass 92 nichts anderes ist als eine Correctur nach
den Posten. 25 (35 ist wohl daraus verderbt) ist keine Summe,
sondern entspricht der Entfernung von Hadrianopolis nach Plotino
polis (tab. Peut. 24. 322, 8: 21). Die zweite Route ist also wie eine
Fortsetzung an die vorhergehende angeschoben, vielleicht nur dazu
notiert worden. Dafür, dass sie einen solchen Ursprung hat und
dem Stamm des Itinerars ursprünglich fremd ist, sprechen auch
die starken Verderbnisse in den Zahlen''^) und der merkwürdige
Verlauf der Route, die einen spitzen Winkel macht. Die Worte
a und Heraclea (175, 7) sind später hinzugefügt worden von
jemand, der die gewöhnliche Routenüberschrift vermisste, und ip
setzte diese redigierende Thätigkeit fort, indem es eine Summe her-
stellte. Auch P nahm an dieser Stelle Anstoß, griff aber zu einem
andern Mittel : es rechnete beide Routen zusammen, ohne zu be-
denken, dass sich dieses Verfahren mit der Überschrift a Cabile —
^^) L bat die Randnote: fcUsum (Kub.).
'») Zu 176,8 vgl. 322, 6-7: 64, zu 175, 9: 333, 4—6: 72.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERÄJRIUM ANTONINI. 291
/
Hadrianopolim keineswegs verträgt. L hat hier also den Archetypus
am treuesten bewahrt,
5. 211, 5 a Caesarea Anazarho CLXXVIIII P, CCXI uj Text,
die Route fehlt D. Additionsresultat: 337 (179+158) P, 211 tu.
Für die Textherstellung ist zunächst zu bemerken, dass die Zahlen,
welche P 211, 8 — 11 bietet, je um eine Zeile weitergeschoben sind,
also für die vorhergehende Zeile gelten. Ich setze also ein 211, 8: 26
(vgl 210, 8), 9: 24, 10: 15 (so auch L nach Küb.). Die übrigen Zahlen,
auch die anderweitig nicht bezeugten, scheinen mir im ganzen
richtig zu sein. Ich halte daher 211 für die Summe des Archetypus.
Die Entstehung der Summe von P ist nicht schwer zu erkennen.
211,6 steht sie nochmals an Stelle der verlorenen Distanzangabe.
Das lässt darauf schließen, dass sie aus den folgenden Posten be-
rechnet ist. Deren Summe ist allerdings nur 158, doch könnte die
Correctur stattgefunden haben, ehe 211, 7 ausfiel und die Ver-
schiebung der vier Zifi^ern stattfand. In diesem Falle würde die
Addition 176 ausmachen. Ich glaube, dass 179 erst in 211, 6 her-
gestellt und später in 211, 5 eingesetzt wurde. Die nächste Route
dient zur Bestätigung.
6. 212, 5 a Sebastia Cocuso CCVI uj, fehlt PD. 212, 6 aber
hat P, während Duü richtig XXV liest: CLXVI. Das kann nicht
anders entstanden sein als durch Summierung der folgenden Posten.
Dabei ergibt sich allerdings 177, aber vielleicht hat P bei der Berech-
nung einen Fehler gemacht oder es ist nachher Verderbnis eingetreten.
Möglich ist auch, dass P 213, 1 (Ptandari — Cocuso) ursprünglich
mit D 28 las.®**) Dann würde die Summe der Posten 167 betragen.
7. 270, 2 ab Aquileia — Salonas CI P, CXCVIIII uj Text,
fehlt D. Additionsresultat: 198 P, 200 uj, 200 D. Die Summe von
P ist genau gleich der Addition der Posten von Aquileia bis Pola
(271, 3). Es ist ohne weiteres klar, dass uj das Richtige bewahrt
und P corrigiert hat, ohne auf die Überschrift ab Aquileia — Salo-
nas zu achten. Die Einschiebung der Seestrecke Pola — Blandona
hinter 271, 3 ließ den Irrthum entstehen, als ob die Route hier
beendet sei.
UJ.
1. 84, 7 a Sulcis Nura s. oben S. 262.
2. 124, 4 Nicomedia — Antiochia DCLXXXII (zwischen C und
L ist C eradiert L Kub.) uj Text, DCCLV P. Additionsresultat
140, 3fi'.: 682 L, 681 ijj, 670 P.«^) Die cilicischen Stationen gibt
*») Die Überlieferung schwankt zwischen 38 und 28: 178,6: 38 U), 28 P,
18 D; 180, 6: 38; 214, 12: 28 Puj, 18 D; 216, 1: 28 DP, 29 U).
") S. oben S. 264. 267.
292 OTTO CUNTZ.
das Itinerar folgendermaßen: 145,4 Podando 26; 5 Nampsucrone
27; 6 Aegeas 21 tu, 11 P; 146, 1 Catabolo 24; 2 Bais 16. Ein Ver-
gleich mit der Karte ergibt, dass sich hier eine Corruptel verbirgt.
Es fehlen uns gegen 60 m. p. Auch Kamsay (hist, geography of
Asia Minor S. 66) hält die Strecke für verderbt, er sagt: „The
order ought to be either Podandos, Mopsoukrene, Tarsos, Aigai,
Baiae; or else (as in the Jerusalem Itinerary), Podandos, Mopsou-
krene, Tarsos, Adana, Mopsouestia, Kastabala, Baiae. These two
routes have been mixed up, and the confusion was facilitated by
the similarity of the names Mopsoukrene, Mopsouestia." Er gründet
seine Vermuthung oflFenbar auf die Gleichsetzung von Catabolo mit
Castabala, welches letztere er am Pyramus nördlich von Epiphania
sucht (S. 342). Ich muss dieser Identificierung entschieden wider-
sprechen, denn sie ist unvereinbar mit den Zeugnissen des Hierosol.
580, 6 — 7, das Catavolo 16 m. p. westlich von Baiae setzt, d. h, an
dieselbe Stelle wie das It. Ant., und der tab. Peut, welche es
es zwischen aregea (Aegeae) und issos am Meer einschreibt (Rav.
93, 7 catavolon zwischen aedis und isson). Ferner gibt das Hierosol.
Catavolo die Bezeichnung mansio, während Castabala schon im
agrippischen Gemeindeverzeichnis als civitas auftritt,®^ Endlich ist
der Name selbst übereinstimmend überliefert und auch er weist an
die See, denn KttTaßdXoc ist „Landungsplatz". Ich glaube, dass das
It. Ant. von Aegeae ab in Ordnung ist und vorher nur ein Aus-
fall angenommen werden muss. Die 21 m. p., welche u) bei Aegeae
angibt, führen genau bis Mopsuestia. Ich vermuthe daher, dass der
Schreiber des Archetypus, nachdem er Mopsucrene geschrieben
hatte, auf Mopsuestia abirrte. Ich ergänze also nach Hierosol. 579, 3
bis 580, 4, dessen Distanzangaben mir richtig scheinen, die Sta-
tionen Tarsus, Pargais, Adana, Mopsuestia mit 57 m. p. Im Text
ist außerdem zu ändern: 143, 4: 31 P statt 33 uj (oben S. 264) und
145,4: 26 statt 16 (oben S. 267). So erhalte ich 690 + 57 = 747
d. h. nahezu die von P überlieferte Summe. Während also P die
Summe, welche die vollständige Route voraussetzt, bewahrt, hat vj
nach der Corruptel corrigiert.
3. 186, 2 a Germanicia per Samosatam Edissa s. oben S. 279.
4. 214,2 a Sehastopoli Caesaream CCXVII uj Text, CCVII
P, fehlt D. Additionsresultat: 217 uj, 176 P, 193 D. Zu der ganzen
Route sind parallele Zeugnisse vorhanden. Danach ist im Text ver-
derbt 214, 10, für 26 (23 D) ist mit 179, 5 und 206, 9: 16 zu setzen.
Ich erhalte so 207. P hat also das Ursprüngliche, uj ist corrigiert.
"J Pliüiüs D. h. V 93. Jahrbücher für C Philnl. Suppl. XVH S. 486.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 293
5. 280, 5 ab Opitergio Tridento CX lü Text, GVIII P, G Villi
D. Additionsresultat : 110 uü, 126 P, 104 D. Der Archetypus las die
Posten ohne Zweifel wie uü, dadurch ist ausgeschlossen, dass PD
die Summe corrigiert haben könnten. Durch Verderbnis kann aber,
wie ich glaube, nicht eine der Summen aus der andern entstanden
sein. Ich möchte daher 110 uj, das mit den Posten übereinstimmt,
für corrigiert halten.
6. 283, 3 a Cremona Bononia CXII u) (zwischen C und X ist
C oder X eradiert L nach Kub.) Text, LXXXVIII P, fehlt D. Addi-
tionsresultat: 122 Uü, 88 P, 42 D. Für Brixello — Regio (Brescello —
Keggio) 283,5 gibt u) 40 m. p., P 12 (D fehlt). Die direete Ent-
fernung beider Orte beträgt etwa 16 oder 17 m. p., kommt also
P ziemlich nahe. Um uü zu retten, könnte man die Annahme
machen, die Straße sei über Parma gegangen; aber erstens wäre
das ein ganz außerordentlicher Umweg, zweitens müsste dann doch
Parma genannt werden, und endlich würden sich auch so nur etwa
32 m. p. ergeben. Ich halte das also für sehr unwahrscheinlich
und erkläre daher ohne Bedenken 40 für eine Corruptel und 112
für nachträglich berechnet. Die Correctur muss eingetreten sein,
ehe 283, 6: 17 zu 27 verderbt wurde. Bietet nun P den Arche-
typus ? 283, 4 stelle ich mit P 32 her, das der Strecke Cremona —
Brescello besser entspricht als 30 uü (D fehlt). 283, 6 dagegen ist
17 D (27 uü)8'^) als das Ursprüngliche anzusehen und 283, 7: 25
Duü; P hat an diesen Stellen 18 und 26. Es ließe sich also 88 nur
erreichen, wenn 283, 5: 14 hergestellt würde, was entschieden zu
wenig ist. Bei dieser Sachlage erscheint mir die Übereinstimmung
der Summe von P mit seinen Posten doch recht bedenklich. Sollte
vielleicht auch hier eine wenn auch weniger beträchtliche Correctur
stattgefunden haben?
7. 405, 7 a Malaca Gadis s. oben S. 275 f.
8. 423, 7 per loca maritima a Bracara Ästuricam s. oben
S. 276 ff.
L.
Die in dieser Hs. den Summen häufig beigefügten Bandnoten,
welche die Differenzen zwischen der Summe und dem Additions-
resultat feststellen, sind in zwei Classen zu scheiden. Die eine
stimmt mit den Noten in B überein, ist also aus üj herzuleiten, die
andere ist für L allein berechnet, nimmt auf besondere Verderb-
nisse der Hs. Rücksicht.®*) Ebenso finden sich in L neben den
") 99, 4. vasc. Ap. tab. Pent.: 17; 127, 4: 17 P, 18 ui; 287, 7: 18.
8*) Vgl. Kubitschek a. a. 0. S. 198 f. — Auch B hat eigene Randnoten,
294 OTTO CUNTZ.
eben besprochenen Correcturen, die ihm mit i|i gemeinsam sind,
auch eigene.
1. 259, 12 ah Hemona — Sirmi s. oben S. 266 Anm. 25.
2. 344, 4 a Mediolano per Alpes Graias Vienna GCLXXVl
L\ CCCVIII DPip ferner durch Gorrectur L^ {oder L^) und Text.
Additionsresultat: 276 L\ 307 i|iL^ 295 D, 309 P. Der Text ist
durch Parallelstellen des It. und der tab. Peut. gesichert. Es kann
also keinem Zweifel unterliegen, dass L* nach seinen verderbten
Posten (346, 8 fehlt die Zahl) corrigiert hat.
3. 356, 3 a Vienna Durocortoro GGGLX Villi, die letzten III
nicht ganz sicher^ L^ (Kub.), GGGXXXII iji und durch Rasur und
Gorrectur W (Kub.), GGGXXX DP Text. Additionsresultat: (359,
2 ff.): 327 (oder mit der Gorrectur in 360,3: 326) LV*) 331 i|;,
313 D, 306 P. Die Summe des Archetypus (% DP) ist offenbar
so berechnet worden, dass weder 358, 5 noch 359, 1 mitgezählt
wurde, denn welche der beiden Angaben für Vienna — Lugdunum
hätte man einsetzen sollen? Außerdem beginnt erst von Lugdunum
ab die Bechnung nach Leugen. L^ dagegen hat ganz mechanisch
beide Angaben hinzugerechnet. Es entsteht allerdings eine kleine
Differenz, mag man nun die Posten von L* oder die von ip zu
Grunde legen, doch kann ein Rechenfehler des Correctors oder
Corruptel daran Schuld sein.®^) Schließlich hat L^ die Gorrectur
wieder beseitigt, indem es ein Exemplar von ip verglich.
4. 368, 4 a Lugduno Ärgentorato co CGGXXVIIIIy vor oo
Basur, IUI erodiert, L (Kub.), GGGXXV ip Text, fehlt PD. Rand-
note: IUI super L. Additionsresultat: 329 L', 339 ipL^, 386 D,
326 P. Die Summe von L^ ist berechnet, indem 370, 3 oo nicht als
1 m. p., sondern als 1000 aufgefasst und außerdem auf die be-
sondere Corruptel von L^ 371, 4: 24 Rücksicht genommen wurde.
Die Randnote kann älter sein als diese Gorrectur oder auch gesetzt
als 325 wiederhergestellt wurde.®')
5. 387, 8 Vapinco — ad leg. VII Geminam s. oben S. 287 f.
6. 418, 7 ab Olisipone Emeritam s. oben S. 276.
Die Gorrectur lässt sich schon aus der Randnote
erkennen:
/ — ' v
") 359, 3: L': X, dazu L=» oder L«: V '' (Kub.).
*®) Aus der so gewonnenen Meilensumme scheint L* dann die Lcugensnmme
berechnet zu haben: CCXL, XX, zwischen L und X Rasur, dann L radiert und
JT /umgeschrieben (Kub.). Mir ist die Zahl nicht gaus verständlich.
*9 Daaa oo stehen blieb, gescliah woVi\ «i\xa Versehen.
BEITRÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 295
7. 281,2 ab Aquileia Bononiam CCXVtl L' Text, GGXVI
i|;, GC P, fehlt D. I super LB. Additionsresaltat: 217 lü, 202 P
(D sehr lückenhaft).
8. 385, 1 a luliöbona Durocasis LX VIII corr. L Text, LXX VIII
i|i, fehlt D. X minus L, hie X minus sunt B. Additionsresultat : 68.
1. 39, 2 a Busuccuro Saldis GVII i|i, XGVII L Text, XXVIII
P. Additionsresultat: 107 uü, 88 P. Der Text ist in Ordnung. Auch
ich setze 39, 4 Tigisi — Bidil XXVII ein (XVIII P), die Angabe
der tab. Peut. XXXII ist daraus verderbt.®®) 39, 6 Tubusuptus —
Saldis 18 P wird durch 32, 3 gesichert.'^) L bewahrt also die
richtige Summe, P ist daraus verderbt, ip hat nach seinen ver-
derbten Posten corrigiert.
2. 52, 2 a Garthagine — Sufetula GXG ip Text, COX, dahinter
ewei Ziffern eradiert,^^) L (Kub.), GGX P. Additionsresultat: 190 ui,
179 P.'*) Der Text ist stark verderbt. Es ist einzusetzen: 52, 5 Put-
put — Horrea Caelia statt 33 (32 P) : 30 mit 56, 6 und 58, 4; ferner
52, 6 Horrea Caelia — Hadrumetum statt 10: 18 mit 56, 5 und
58,5; ferner 53, 2 Vico Augusti — Aquis regis statt 25: 35 mit
54, 2 und 55, 9 (56, 3: 32); endlich 52, 3 Carthago —Vina (el Mden)
statt 33 : 38, vgl. 57, 3 Carthago — Maxula (Ghädes) 10 (58, 1 : 18,
wohl über Tunes) und 58, 2 Maxula —Vina 28. So erhalte ich 210.
Die ip-Summe ist also durch Correctur entstanden.
3. 98, 5 a Mediölano — ad Golumnam s. oben S. 262 flf.
4. 123, 9 al ürhe Mediölano DXXVIIIx\iL' corr., GCCGXX VIII
L' (Kub.), GGGCXXXIII F Text. Additionsresultat: 444 ip, 442
(? vgl. 125, 3) L', 442 P. Ich setze 124, 8 und 125, 1 ab Urbe —
Ocricoli 44 (statt 49 lü, 54 P, 45 Hgg.) mit 311, 1 (44 DP, 47 uj)
und Hierosol. 612, 11 — 613, 3; ferner 125, 6 Foro Flamini — Hel-
viUo mit Puü 27 (Hgg. 26 mit E!). Ich halte also 433 P für die
richtige Summe; 428 L' scheint daraus verderbt zu sein. 528 ip
kann nicht Corruptel sein; ich glaube vielmehr, dass es durch Zu-
rechnung der in die Route eingeschobenen Seitenlinie Ariminum —
Aquileia (126, 5 — 9) entstanden ist. Es ergibt sich dadurch aller-
^^) Ebenso Cat: Essai sur la province Romaine de Maur^tanie C^sarienne
Paris 1891. S. 107.
^*) Cat a. a. 0. S. 108 ist das entgangen, er folgt u) (28).
^^) Die Rasur ist wohl ohne Bedeutung, beseitigte vielleicht eine Ver-
Schreibung.
") 62, 5: 32. 53,4: 26.
296 OTTO CUNTZ.
dings 539, doch mag ein Rechenfehler des Correctors oder Ver-
derbnis die Differenz verursacht haben.
5. 175, 7 a Plotinopoli Ueraclea s. oben S. 290.
Es ergibt sich also, dass alle für die Herstellung des Textes
in Betracht kommenden Handschriften und Handschriftenclassen
eigene Correcturen der Summen aufweisen, dass keine von iimen
den Archetypus mit besonderer Treue bewahrt hat. In jedem ein-
zelnen Falle muss also der Wert der Summen geprüft werden.
Häufig genug wird es zweifelhaft bleiben, wie der Text zu gestalten
ist, doch ist dieser Zweifel für uns wertvoller als der Glaube an
die Untrüglichkeit der Harmonie von Summe und Posten, durch
den Parthey und Pinder so oft verleitet worden sind, das Machwerk
des Correctors für die echte Überlieferung zu halten.
Die Verzweigung des handschriftlichen Stammbaumes lassen
natürlich die Correcturen in besonders zuverlässiger Weise fest-
stellen. Für die Zusammenfassung von D und P in eine Classe
haben sich infolge der Lückenhaftigkeit von D neue Beweise
nicht finden lassen (oben S. 287). Doch sondern sich beide Hss.
von uj, und innerhalb uü scheidet sich L* von ip. Kubitscheks An-
sicht über das handschriftliche Stemma wird also in diesen Punkten
bestätigt.
Die folgenden Bemerkungen über sie und die Angabe
halber Meilen in P schließe ich hier an, weil die deutliche Er-
kenntnis der vielfachen Überarbeitungen, welche das Itinerar in
den Summen erfahren hat, für sie eine wesentliche Voraussetzung ist.
1. Das am Ende der meisten Routenüberschriften stehende
sie wird von Kubitschek (a. a. O. S, 198 Anm* 35) aufgefasst
als „die Capitelsumme bestätigend" und auch die Hgg. scheinen
es so zu deuten, da sie es ohne Interpunction zur Zahl setzen.
Ich möchte mich dieser Interpretation nicht anschließen. Ein Aus-
drück der Übereinstimmung von Summe und Addition war völlig
überflüssig; außerdem ist sie durch die Überlieferung gesichert
auch an Stellen, wo im Archetypus diese Übereinstimmung fehlt,
z. B. 259, 12 und 372, 3 (sie Du)). Auch die Bezeichnung einer
vorhandenen Differenz kann sie nicht sein, denn es steht auch da,
wo die Addition der Summe genau entspricht, z. B. 35, 6. 111, 7
(Pu)), 170, 5 (PDuü).^^) Ich glaube, dass es nichts anderes bedeutet
®') P und D haben in den Posten je eine geringe Corruptel, in ihrer gemein-
samen Vorlage war völlige Übereinstimmung.
HEITßÄGE ZUR TEXTKRITIK DES ITINERARIUM ANTONINI. 297
als folgendermaßen^^) und interpungiere also davor und dahinter.
324, 2 (sie alle Hss.) und 6, 3 (sie P, his u)) kann es gar nicht
anders interpretiert werden. Zu beachten ist ferner, dass es da,
wo mehrere Summen hintereinander gegeben werden, entweder ganz
fehlt (57, 7 ff. 123, 9 ff. 231, 11 ff. 241, Iff.) oder nur am Schlüsse
vorkommt (25, 1. 356, 7. 396, 4). In dieser Bedeutung konnte sie
ohne Schaden sowohl gesetzt wie ausgelassen werden. Wie wenig
mechanisch die Überschriften aber copiert worden sind, haben wir
gesehen. So gehen denn die Hss. in der Überlieferung von sie
T^eit auseinander. Am consequentesten wird es von \\t gesetzt, von
L etwa 30 mal ausgelassen; in D kommt es nur 35 mal vor und
fehlt es im ganzen 108 Mal;^*) in P steht es nur 6 mal.^*)
2. Die Heine'sche Collation des Escorialensis hat eine sehr
beachtenswerte Thatsache ganz verschwiegen: das Vorkommen von
halben Meilen in 7 Summenzahlen, nämlich 31,6: LXXVIIS,
32, 4: GUS, 40, 6 : LXXXIIIS, 41, 3: CXGVIIIIS, 98, 5: DCCGCS,
176,4: GGXGIIIS, 264, 7: GXS. In keiner der übrigen Hss. und
auch nirgends in den Posten finden sich derartige Angaben. Trotz-
dem glaube ich, dass wir hier einen wertvollen Überrest vor uns
haben. Denn dass S 7 mal durch Corruptel, etwa aus sie, ent-
standen sein sollte, kann ich mir nicht vorstellen; es entspricht
auch in der Form nicht genau dem S der Unciale, sondern ist
geläufiger geschrieben, ohne genaue Ausrundüng oben und unten.^^)
Dazu kommt, dass der Parisinus des Hierosol. an vier Stellen
halbe Meilen bewahrt hat: 571, 11. 572, 1. 602,9: VHS,«') 601,
4: LXXm • S. 571, 11 und 572, 1 ergeben für die Strecke
Chalcedon — Pandicia 15 m. p. und eben diese Zahl ist überliefert
139, 3. 231, 1 (Byzanz — Pandicia, die Überfahrt über den Bos-
porus ist ausgelassen), und auch in der tab. Peut. verrechnet,
welche Chalcedon — Liuissa zu 37 angibt. Hier sind also die S
gesichert. Hervorzuheben ist ferner, dass 601, 4, gerade wie im
It. Ant., S in einer Summe erhalten ist, während die zugehörigen
Posten es verloren haben.
^') So fasst es auch Fortia d' Urban (Recueil des Itin^raires anciens), der
es mit folgendem Doppelpunkt auf eine besondere Zeile setzt.
^*) Davon 70 mal mit der Zahl, 6 mal mit der Zeile; 10 mal ist die Stelle
unleserlich.
»*) 35, 6. 111, 7. 170, 5. 258, 3, ferner 6, 3 und 324, 2.
^^) Ganz ähnlich im Parisinus des Hierosol.
^') In diesen drei Fällen ist VHS von zweiter Hand (saec. X) aus VUl her-
gestellt worden. Der Veronensis hat 571, 11 und 572, 1: VH, die beiden anderen
Stellen fallen in die große Lücke 601, 1 ff.
298 OTTO CUNTZ.
In den Distanzangaben des It. Ant. die frühere Existenz
halber Meilen nachzuweisen, ist außerordentlich schwer. Doch
scheint mir Folgendes Beachtung zu verdienen. Bei öfter vorkom-
menden Distanzen finden sich nicht selten Schwankungen um 1 m. p.,
die sich nicht wohl durch Verderbnis erklären lassen. Die Entfer-
nung zwischen Bononia und Forum Cornelii wird z. B. 100, 1. 127, 2.
tab. Peut. und vasc. Ap. IV zu 24, dagegen 287, 4 und 5. Hierosol.
616,5 und 6 und vasc. Ap. I II III zu 23 m. p. angegeben; die
zwischen Faventia und Caesena 100, 3. 126, 11 und tab. Peut. zu 24,
dagegen 287, 1 und 2 und vasc. Ap. I III IV zu 23; die zwischen Pla-
centia und Fidentiola 99, 1 und 127, 7 zu 24, dagegen 288, 2 und 3.
tab. Peut. und vasc. Ap. I III (denn sie rechnen Placentia — Parma
zu 40) zu 25. Der letzte Fall ist besonders bemerkenswert, da
XXIIII und XXV durch Verderbnis kaum auseinander entstehen
können. Ich vermuthe, dass an solchen Stellen ursprünglich S
stand, bis die Zahl nach oben oder unten abgerundet wurde. Die
aufgeführten Beispiele sind aus der Route 98, 5 flf., wo eben P der
Summe S zusetzt. — 176, 4 wird die Summe so überliefert: CCXCIIIS
P, CCXCIII u), CCXCIIII D; die Distanzen sind von den Hgg.
richtig hergestellt, sie ergeben 394. Gewinnen wir nicht eine gute
Erklärung der handschriftlichen Lesarten, wenn wir annehmen, dass
in einem der Posten anstatt eines Einers ursprünglich ein S stand?
Das Schweigen der übrigen Hss. kann für die Wertschätzung
der S nicht in Betracht kommen. Nur zwei der sieben Stellen
fallen in das auch durch D erhaltene Stück; an der einen (264,7)
fehlt in D die Zahl, die andere, 176, 4, ist eben besprochen. Be-
sonders aber muss hier das Resultat der vorausgehenden Unter-
suchung betont werden. Nachdem die mannigfachen Überarbeitungen
der Summen constatiert worden sind, kann die Möglichkeit nicht
bestritten werden, dass eben in den Summen P allein Wertvolles
bewahrt.®®)
Für die Beurtheilung der Itinerarüberlieferung ist die That-
sache, dass einst auch halbe Meilen im Text standen, von nicht
geringer Bedeutung. Es bestätigt sich das Urtheil, dass schon der
Archetypus unserer Handschriften stark verderbt gewesen ist. Von
den Stellen, wo der Text durch Weglassung halber Meilen gelitten
hat, dürften sich nur wenige ermitteln lassen.
^^) Die Deutung von mpm (so die Hgg.) als „milia plus minus" verträgt
sich mit halben Meilen allerdings schlecht, sie kommt aber nur in ip vor, Tgl. die
llgg. zu 4, 1. D schreibt mp; P: mp (daneben vereinzelt pp p pml mpi); L: mp
und uipui. Ich glaube daher, dass mp (= milia passuum) in den Text su setzen ist
Berlin. OTTO CÜNTZ.
Miscellen.
Zu Pindar Pyth. IX 62 AT. ed. Bergk^
Der Kentaur Cheiron verkündet mit zukunftschauendem Geiste,
wie dereinst Hermes den Aristaios, Sohn des Apollon und der
Kyrene, den Hören und der Gaia überbringen werde, damit sie
ihn aufnähren:
Tai b* dTTiYOuvibiov 0aricä)aevai ßpecpoc auYCtTc,
v^Ktap dv xeiXecci Kai djaßpociav CTdHoici, 0r|covTai te viv dGdvaiov
Zfjva KOI dTVÖv 'AttöXXuüv', dvbpdci x&pixa qpiXoic, dTXicTOV ÖTrdova
NXüJV,
6ö 'Ayp^o Kai Nöjuiov, toTc b' 'ApictaTov KaXeTv.
„Sie aber werden das Kind auf ihren Schoß legen und mit
staunenden Augen (auYaic, Bergk) betrachten und Nektar und Am-
brosia auf seine Lippen träufeln." Was folgt, verursachte sowohl
der Exegese als auch der Kritik große Schwierigkeiten. Mezger,
Pindars Siegeslieder p. 244, wiederholt Böckhs Erklärung (Explicc.
p. 324) und übersetzt: „Sie werden ihn unsterblich machen, so
dass er (wie ein) Zeus wird und heilig wie Apollon,'* eine
Auslegung, die, wenn nicht unmöglich, so doch gewiss sehr ge-
zwungen genannt werden muss. Dazu kommt, dass so die Worte
GricovTai le viv dGdvaiov eine sehr überflüssige, weil selbstverständ-
liche Hinzufügung wären und weiters der Infinitiv KaXeTv (V. 65)
völlig in der Luft schweben würde (man erklärt: „KoXeiv pleona-
stischer Infinitiv = dass man ihn so nenne"). Diese Erklärung
genügte denn auch Berg:k durchaus nicht, und er conjiciert Geccov-
Tai t' ?jU€V dGdvoTov Zfjva Kai dyvov 'AttöXXuüv' ^orabunt lovem et
Äpollinem, ut fiat immortalis'. Allein wozu sollen die Hören und
Gaia bitten, dass Aristaios unsterblich werde, da sie ihn doch
mit Nektar und Ambrosia dazu machen (Ol. I 63 v^Kiap djußpociav
T€ . . ., QIC viv acpGiTOV G^ccav)? Und warum sollen sie Zeus und
Apollon bitten? Hat nicht Hermes, indem er das Kind zu den
Hören und Gaia brachte, dies schon im Auftrage der Götter, als
Götterbote, gethan? Wir erklären daher die Stelle folgendermaßen :
Zunächst hat 0r|covTai mit inf, hier die Bedeutung von facere, ut^
wie in der nämlichen Ode V. 7 fvcTKC te XP^ceiu TiapGevov dYpoie-
300 MISCELLEN.
pav biqppiu, t60i viv TroXujariXou Kai TToXuKapTroTdrac GflKe b^cTioivav
xOovoc piCav dTieipou rpirav eöripaiov GdXXoicav oIk€iv. Denn wenn
Härtung an dieser Stelle construiert GflKe viv becrroivav, (ujcre)
okeiv, so ist das zwar bequem, aber ganz gewiss unrichtig; der
Sinn der Stelle lehrt, dass die Worte 0fiK€ viv piCav direipou
TpiTttV oiK€iv nicht voneinander getrennt werden dürfen. Der Gott
hat Kyrene auserseben, dass sie Afrika bewohne, und zwar als
Herrin (V. 54 dpxeiToXiv) des fruchtbarsten Theiles des gesegneten
Landes. Eine weitere Stelle des Pindar ist frgm. 177 TreTrpiwjU^vav
0fiK€ juoipav KaiaTpaTTeiv, und andere könnten aus anderen Autoren
in großer Zahl beigebracht werden. Wir führen nur noch als beson-
ders passend an Eurip. Ion 75 "luüva b' auTÖv övojua K€KXfic0ai GrjceTai
Ka0' €XXdba (faciei, ut louis nomine appelletur per Graeciam).
Dass ferner an unserer Stelle KaXeTv so viel gilt als KaXeTcGai, hat
schon Böckh gelehrt: praestahunt eum vocandum. Nun hat aber
KaXeiv hier nicht bloß die Bedeutung ,nennen', sondern zugleich
,anrufen*, letzteres wie Ol. VI 58 ^KdXecce IToceibdv' eupußiav, 8v
TTpÖTOVOV und, eine Stelle, die sich im folgenden als besonders zu-
treffend zeigen wird, Pyth. IV 193 ff. xP^ceav x^ipecci Xaßujv qpidXav
dpxöc ^v irpujuva iratep* Oupavibdv ^TX^iK^pauvov Zflva, Kai ibKuirö-
pouc KU)adTU)v ßmac dvejainv t' ^KdXei, vuKtac t€ Kai ttövtou KeXeü0ouc
djuatd T eöqppova Kai cpiXiav vöctoio juoTpav. Wir übersetzen dem-
nach : ^Sie werden bewirken, dass man ihn einen unsterblichen Zeus,
ehrwürdigen ApoUon, Freude ihm wohlgefälliger Männer, hilfreichsten
Hüter der Herden, Agreus, Nomios und endlich Aristaios anruft."
Dass Aristaios wirklich als Zeus, als Apollo verehrt wurde, lehren
folgende Stellen: SchoL Apollon. Rh. II 498 Kai TiapaKaXecdiLievGC toüc
CTTiciac Zeuc 'ApicxaToc ^KXri0Ti koi 'AttöXXujv 'Axpeüc Kai Nöjlugc und
Athenagoras c 14 Keioi 'ApiciaTov töv auiöv Kai Aia Kai 'AttöXXuüvq
vojUiCovTec. Ist man (mit Bergk) geneigt, in diese Zeugen Zweifel zu
setzen, so erwäge man Folgendes : Cheiron spricht a. u. St. zu Apollon;
daher konnte doch der Dichter unmöglich (nach Bergk) sagen, sie
werden den Apollon (statt ,dich') bitten, noch auch (was Mezger
meint), sie werden ihn heilig wie Apollon machen. Wir fassen also
die Worte als Inhalt von Gebeten, die dereinst die Menschen zu
Aristaios emporsenden werden, in welchen sie ihn mit allen den
Prädicaten anrufen werden, die sein segensreiches Wirken (dBdvarov
Zfiva (s. Hom. E 434 und Bruchmann epith. deor. quae ap. poet, graec.
leguntur. Supplem. des Lex. der griech. Myth, von Boscher, p. 122)
Kai dyvov 'AiroXXajva), seine Menschenfreundlichkeit (dvbpdci X^Plixa
qpiXoic), seine zahlreichen Verdienste auf dem Gebiete der Land-
wirtschaft ('Axp^a Kai Nöjaiov, arxictov ÖTidova jLirjXujv) preisen, wes-
halb er den alles umfassenden Namen 'ApicraToc (dpiCTOc) bekommt.
Dabei machen wir insbesondere darauf aufmerksam, wie sehr diese
Gestaltung des Gebetes, namentlich die Ausdrücke dvbpdci X&pixcL
cpiXoic, dYXiCTOv ÖTrdova |LiriXu)V an alte TTpocdbia und an unsere Lita-
neien erinnern. Das Gebet mochte also direct etwa so lauten: ^Du
bist uns ein unsterblicher Zeus, ein Apollon, du eine Freude dir
wohlgefälliger Männer, hilfreichster Hüter der Herden u. s. w., du
MISCELLEN. 301
endlich ein wahrer Aristaios !" Im Texte ist toTc b' unzweifelhaft
verderbt und auch von niemandem erklärt. Nicht der Dativ ist an-
stößig; aber welche andere Leute als die seiner Heimat soll man
sich denn darunter vorstellen? Dem Sinne wird vollkommen grerecht
die gewiss geringfügige Änderung XoTcG' (= XoTcGa, adverbiell, =
denique). Um endlich die Construction der Worte zu verdeutlichen,
könnte man so edieren:
GrjcovTai te viv /AGdvatov
Zfjva Kai dTVÖv 'AiröXXuiv', dvbpdci X^PI^ct cpiXoic, cItxictov ÖTidova
[)a/|XiüV,
Axpea Kai Nojaiov', XoicG' /Apiciaiov' KaXeiv. —
Wien. HUGO JURENKA.
Beiträge zu Babrios.
I. Fab. 106.
In der Auffassung dieser Fabel sind die Gelehrten keineswegs
einig. Boissonade sagt in seiner Ausgabe: ,Puto intellegendam esse
fabulae allegoriam de condicionis aulicae vitiis; de principum vel
optimorum neglegentia, qui res infirmis circa se familiaribus cre-
dant; de veteribus amicis, quorum prisca merita obscuret no verum
hominum praesentia.' Hertzberg billigt zwar in seiner Übersetzung
der Fabeln S. 186 — 189 diese Erklärung, sucht aber gleichzeitig
diese Fabel für seine Hypothese über das Zeitalter des Babrios
zu verwerten. Der Dichter erzählte seine eigenen Erlebnisse; es sei
unter dem Fuchse Babrios und unter dem Löwen Ptolemaeos Physco,
der gerne Gelehrte in seiner Umgebung sah, diese aber schlecht
behandelte, zu verstehen. Dass aus dieser Deutung, selbst wenn sie
richtig wäre, für die Bestimmung der Zeit des Dichters nichts folge,
erkannte bereits Crusius (De Babrii aetate p. 143). Wer wollte
eine Zeit ausfindig machen, in der nicht Ahnliches vorgekommen
wäre? Was nun die Erklärung selbst betrifft, so ist doch kaum
anzunehmen, dass sich der Dichter in dem hungernden und betteln-
den Fuchse habe darstellen wollen. Unter dem Löwen, dem in den
ersten vier Versen so großes Lob gespendet wird, sollen wir einen
rohen und ungebildeten Tyrannen verstehen? Es ist wahrlich auf-
fällig, dass der sonst so nüchterne Bernhardy in der Literaturgesch.
IP p. 764 ed. IV eine so unnatürliche und gekünstelte Deutung
billigte. Crusius hält diese Fabel für ein reines Thiermärchen ohne
jegliche didaktische Nebenabsicht und stimmt Naber (Mnemos. IV
p. 437) bei, der den Ausfall einiger Verse vermuthet, in denen die
Rache geschildert war, die der Fuchs an dem Affen nahm. Wohl
lässt sich nicht leugnen, dass in unserer Überlieferung viele Fabeln
unvollständig sind; doch gilt dies nicht von der vorliegenden. Es
entgieng den neueren Gelehrten nicht minder als dem Verfasser
des pros. Epimythions, dass der Hauptnachdruck auf den Worten
des letzten Verses ruhe: iriBTJKiji TaOra |LiT]b' iixox |ixe|ixq)OU. Es ist
•102 MI8CELLEN.
ja doch allgoinein bekannt, dass unser Schicksal viel öfter von
den Launen jener Leute abhänge, die zwischen uns und unserem
obersten Vorgesetzten stehen and sich im Range oft nicht einmal
Honderlich von uns unterscheiden. Wer könnte nicht zahlreiche
IJ(5is|)ioIo einer solchen Qünstlingsherrschaft aus der Geschichte an-
führen? Und kann man nicht dieselben Wahrnehmungen in ein-
fiichcron Verhältnissen machen? Man denke nur daran, dass Sciaven
am härtesten von Sciaven behandelt wurden. Wir haben es also
mit keinem reinen Thiermärchen zu thun, sondern mit einer Fabel
von ganz bestimmter didaktischer Tendenz. Diese geht dahin, dass
wir für die uns widerfahrenen Unbilden nicht immer den obersten
Vorsteher verantwortlich machen dürfen, sondern sehr oft Personen,
die zwischen uns und jenem stehen. Deshalb sollen wir uns auch
(leren Gunst zu erwerben suchen. Den letzten Gedanken will der
Löwe durch sein Lächeln anzeigen. Bei dieser Gelegenheit möchte
ich n\tr noch bemerken, dass ich auch die 95. Fabel nicht für ein
rnino« Thiermärchen halte, wie es Crusius a. a. O. p. 144 behauptet.
K» j)rodigt diese Fabel vielmehr ganz deutlich den Erfahrungssatz,
dass wir oft, vom Ehrgeiz verleitet, Handlungen begehen, bei denen,
nach einer sprichwörtlichen Redensart, unser Verstand auf Reisen
gegangen ist
Es fehlt aber auch nicht an Versuchen, dem Dichter diese
Fabel absuaprechen. Nachdem C. F. Hermann diese Behauptung
aufgostollt hatte, ohne bestimmte Beweise zu bringen, nahm sie
Hoch in der Dissertation ,De Babrii fabulis • . . Halis Saxonum
MDOOCLXX* p. 3G wieder auf und suchte sie ausführlich zu be-
gründen« Gegen die allgemeine Bemerkung: ,Desunt huic fabulae
p)v$$u et teuuia quibus Babrianae omnes fere perspicuae sunt^
woudet Crusius mit Recht ein, dass diese Eigenschaften auch der
^W Fi^bel fehlen, die Hoch p. 35 nicht genug loben kann. Das
moisto Gewicht wird aber dem Umstände beigelegt, dass angeblich
sieben Verse mit einem Trochäus enden, wodurch auch Ratherford
vercuibs^ä^t wurde. Hoch beiiutreten. Nun finden wir den Trochäus
mir ÄU stH?hs Stellen, von denen noch eine (V. 26) wegfallen muss,
viü es sich hier um einen einfachen Sehreibfehler handelt und V. 4
soav>u Un^t VK>n Lewis und Herüber^: mit Berufung auf 57, 12
verbe$ser; wurvle, indem sie €Trei<pä<^n sehrieben. Diese Conjectur
wir\i jeut auch nv>oh durch 154, lo Rutherford) gestützt. Das
Imperfeotum därtte ein Absohrt^:ber mis Köeksioht auf V. 1 äli^Xou
tu den Text ^setat h«b^n. Weuu »ber la der 23. Fabel acht Verse
»ut dr^i Trv>ohäett und iu der KM. (.Eb^rhard"^ Tiexzehn Verse auf
Yin^r ovler o^r rltnt rrvchüieu Äiis^hv^a ; v^l. KndlL Neue Fabeb
vUNjt l^abrfos p, iT\ vtürtVu urs d«ru vier Trochäen in 30 Versen
bewe^xt, v{Je<ä^^ Fibel dem Picbt^r »b-susprvchen. Die Eehtheit jener
K^fcb^'Iu wurvt^ iKvrt uich: W^wei^^^I;. Fertier s:ad die Trochäen in
^veu Yers^^u IT utul '> v;ywv;o.^^ vätvkv, Ccci-^ darcli eine bisher
nicht i:»eAcht^te Ki^xfrtbüiuLicakeiiJ sie^?^ D.vr>!^*r^ entsdiiildigt. Es
dxut'fu sica uÄttnux^a b«^: iaux Sx^ur^i*^ si.^s blzxdDetnaes ui xwei nn-
mi^ttftb^ir *ttt^u^;iu)r^ier tv^^c^usi«?« Vers^t». t^* scU^äl aur einige der
MISCELLEN. 303
schlagendsten Beweise angeführt werden. So lesen wir 15, 8 — 9
Geiric — bouXeiric; 22, 7 — 8 Tpairi — dKjaairi; 48, 6-7 juouTTiXiX)Lir|cr;]c
— Tipocoupricric; 53, 5 — 6 cuvriviriKeic — öirriVTriKeic; 61, 1—2 Kuvriyricac
— TtXricac; 64, 8 — 9 kotttövtuüv — tcjuvovtuuv; 88, 15 — 16 biuceiv —
biJüceiv; 122, 15 — 16 iarpeueiv — juaTeipeueiv. Häufig gehen auch drei
Verse auf dieselbe Silbe aus, so 46, 4—7; 66, 5—7; 69, 3—6;
103, 3 — 5 auf u)V, 77, 5 — 7 auf eic und 93, 1—3 auf riv. Ja, viel-
leicht kann man unter solchen Umständen auch noch zweifeln, ob
Eberhards Umstellung V. 16 jUoTpav icriv fftr icnv jaoTpav unbedingt
nöthig sei, da uns nach dem soeben Bemerkten selbst fünf Trochäen
in 30 Versen nicht schrecken dürfen.
Doch nun wollen wir uns Hochs sprachliche Bedenken näher
ansehen, die Crusius a. a. O. p. 142 A. 2 nicht zu widerlegen ver-
suchte. Wenn er behauptet, dass V. 1 durch den Sinn dpiCTUüV un-
bedingt verlangt werde, so wird ihm das wohl niemand glauben.
OuiXeöc (V. 2) hat der Dichter mit Nikander gemein, mit dem er
nach Zachariae (De dictione Babriana. Lipsiae MDCCCLXXV)
p. 7 sehr viele Berührungspunkte besitzt. Ebensowenig auffällig ist
V. 7 cuvr]uXic0Ti, das zu den 7 von Zachariae p. 25 und 26 auf-
gezählten Verben, die der Dichter der späteren Gräcität entlehnt,
gehört. Und an dem Latinismus V. 27 eic ?6oc ßaiveiv kann nach
dem von Crusius a. a. O. p. 177 — 182 Bemerkten niemand Anstoß
nehmen. Dass V. 4 fvnciuJC in der Bedeutung von xevvaiujc vor-
kommt, ist doch nicht zu beanständen, da wir es in demselben
Sinne bei Men. Stob. flor. 108, 45 finden. Es spricht gerade für
die Echtheit des Gedichtes, wenn V. 1 und 8 Reminiscenzen aus
Homer enthalten, da deren Keller (IV. Supplb. d. J. f. Phil,
p. 397 — 398) und Zachariä (a. a. O. p. 4) eine große Menge an-
führen. Die Behauptung, dass der adverbiale Gebrauch von GajLnvd
(V. 5) nur noch bei Pindar erscheint, ist unrichtig, wie schon ein
Blick in Papes Lexikon (P p. 1185) lehrt. In V. 10 klammert sich
Hoch an die fehlerhafte Überlieferung, die schon längst verbessert
ist, wie aus Eberh. Observationes p. 14, Crusius a. a. O. p. 179
und aus KnöUs Recension der Ausgabe Gitlbauers zu ersehen ist.
V. 28 hat er mit Eberhard (Verbesserungsvorschläge p. 13) juouvti
nicht verstanden, das Gitlbauer und Rutherford mit Recht beibe-
hielten, da es schon bei Homer z. B. II. IV 388 in der Bedeutung
,verlassen' vorkommt, die auch für diese Stelle passt. Folgende
Einwände: ,V. 12 abundat post v. 11; V. 20, 21, 22 KepboT cocprj
— lö cpiXti — (b q)^piCT€ : cornice an inepte? und V. 9 omnino congruit
cum 95, 3' verdienen gar keine ernste Widerlegung. Es lassen sich
aber auch positive Momente für die Echtheit des Gedichtes vor-
bringen. Zunächst soll auf Nabers Ausspruch a. a. O. p. 437 hin-
gewiesen werden: ,Multa satis bene dicta erant.' Wir wollen nun
die einzelnen Verse durchgehen: 2. Kai br\ kot bildet auch 95, 2
den Versanfang; ähnlich beginnen: 9, 2; 12, 6; 21, 3; 79, 2; —
5. erinnert an 95, 38 fjXGe b' eic KOiXr|V CTiriXuTTa öiipoc; — 6. mit
Gripoiv beginnt auch 103, 6; Gripiöv öjuiXoc ist mit ßaipdxwv öjuiXoc
25, 6 zu vergleichen; — 8. baiia ist auch 95, 89 das vorletzte
ÄH
3IISCIXLEX.
Won des Verses: — 11. rn?^ steht auch 21, 5: 72, 11 im AnfiBg
<?es Verses: — 12.. 13. steis enden die Verse (12, 25; 67. 4; KB,
16: lis. 9' mit uoipac ucd cuvn^cin oS, 7: Öl, 9); — 14. ist nut
74, 5 lu Tergleichea: — 16.. 18- mit ^f^i\ wird der Vers 61,6;
i^. 4S. mit ^u^pÖTa 55. 4 und 75. 12 geschlossen: ßopfic diiocxoika =
dcttro-ai Sä^Vou lOS, 3r : — 20. der Ver^schhiss uiCTcep ciuiÖei incl
12i*. 9: — 25, 27 kXchii» steht 11, S un Ende der Zeile, ebea»
wie 27 aci^'j: noch 75. 6: 76. 7: dj, 3: 92, 6: 103, 1, währed
Eocc 4:ieii noch II. 2 zn Anting sieht: — 2?., 29. der Versanfui»
^rinnen jle 7. 6 rdx' oy. — t^onir schüeui «lets den Vers (126. ?;
1?1. 2 a ^i^c^n^oc ;ftGoh 94. 6. wo es sich nur noch allein findet
^^ Tsrofec is: so s:es:ell:, wie 1Ö5. 19 erep^i??:. — Seit Zingerla
V;üi;:rr>fehri:ien Arbeiten über die I*:. Poesie ist es wohl nick
st^hr u^th'^. die Bedeaiong solcher Beobachtimgeii nmchzaweiKi
IL 107, 7.
Per Anfing dieses Verses T*rüe:it ntf: vollem Beeht
Xaiz:^- ^~er or:ix intcrpr^nni. D* iie Uberfi: *fenip g in A xoUi
iu€C«^ S:i:hertori behiip:e:, ixsc« :i:xr e£s c im Aihotts stehe) ea
ITr^rn- i>^ sv^ wzirie ^ire üziahl t^:i CocjecciireB Torgebrack^
xzi Vfrjüzi :n £*- Crv^r^uj^i iti brfzir^r- Di* einen T-ermatheta
f.r Ai;fc:£v ,;-i scil^ipe^r. fvlz^z.!-* Lcs*=-Ka vorr duBioTW
: Jjii:?r5 :r^ icr Mfi-unr. i=i iwrliea Wort seien die Üb»
r*»te rir-is \ et r:Lz:s ;:?r::i^:er:, r:i^r^ie AjiL^er^sjreEL T-ersndita:
T<t*x cü** Sv^kr-e-ii^wir . irr~v»^'* Eberi^ni iaa Teaci'. dlic (Ä
^Er<ariir£ :- itr Air::^::: crlrra . Ire« :." ce* Ssdler"^- EndSci
s^rir'^-i^i I^c^srcirr: ii.r.'id :i- S:;:h:jrT:.ri isfi Azisd^arxs^ der vork*
jriirjz:i:5c. Z-^f-:* : :iT:"ücr,c£: \£-AIti Si-'Sio'*. w»« er aii folgendsi
W:,:^,^: *cklin: ?~t i si-.*:^?^ :* :& n*?*! thjfi 5ä p^waring At if
^tl «cau-j^ ::_::. :hrf:r sx^rv^f. V.:r GüijiXÄ* Co^c^setBrcBBt*
:iA :is >xr«?:itrrT t«*~::s fcr ^jjLrürrärlKäfci»** ATsrÜHit i^anit
rejTicitM £ifr j?: « ▼:.!'. irz iwei^i*- W^tr e£zxac£eäljhgeB und ca
J':.>f:"'^o ZL'i^ r^ ^. £ä icci <»i:.:i5C i::r JcrK:.^«jr X^ÄstkÄ- ssl Del
ii^: Tii:«:äri i-^a £■£ «'xil £fc r^friczä- T-^fS-f^em^maK. OouecB
■^■:cvi TOI f.j.»* T-üTu-firfc: xz:i i. Äi 5*;ir«t>axi. D«r Su d^l
>cii.ji :>' £j:i,t r:lr^-£fr: .r\r iMot: i* "v^Äl T F ii n ft fc iwt m
"^fss^iü. £ «:j r-'i-cirirrc f r-f i[ixs xx tä :r«B: ^x* bi^ ft
MISCELLEN. 306
6e)aic cujv greifen muss. Es gibt eine doppelte paläographische Er-
klärung des Fehlers. Entweder konnte aer Schreiber die scriptura
continua AM6Z0N nicht lesen und machte so aus zwei Worten
eines, oder es war das E so undeutlich geschrieben, dass es einem
Z glich, woraus dann durch Zusammenschreiben die Überlieferung
entstand. Vielleicht trafen sogar beide Möglichkeiten zusammen.
IIL
Dass das zweite Prooemium nach der 107. Fabel steht, ist
sehr auffällig. Doch lässt sich die Sache immerhin erklären. Die
Aufschrift in A lautet dpxn toö B T|LirijuaT0C. Eine spätere Hand klam-
merte TjariiaaToc ein und änderte B in M. Bekanntlich sind die Fabeln
in A alphabetisch geordnet. Diese Einrichtung rührt natürlich nicht
vom Dichter her, sondern wurde sicherlich von einem Lehrer
aus pädagogischen Gründen vorgenommen. Nun hatte der Schreiber
von A oder von dessen Archetypus noch eine andere Handschrift
vor sich, in der die Fabeln nicht alphabetisch geordnet waren, und
so setzte er die zweite Vorrede, die mit dem Worte |liO0oc beginnt,
hinter jene Fabeln, deren erstes Wort mit X anfieng. Allerdings
mag auch das an sich recht merkwürdige Vorhandensein des ersten
Prooemiums an diesem Umstände nicht ganz schuldlos sein.
Oberhollabrunn. Dr. KARL WOTKE.
Piatons Laches. 182 A.
Nikias erklärt die Kunst, ia voller Rüstung kämpfen zu können^
für unumgänglich nothwendig für einen freien Mann; außerdem
gezieme ihm noch tö YU|Livdciov Kai f| iTTiriKrj. Die Begründung
kommt im folgenden Satze: oö yo^P ^T^jvoc dGXiiTai dcjuev Kai ^v olc
-fmtv 6 dYibv irpÖKeixai, judvoi oijTOi T^juvdZoviai oi dv toutoic toic
irepi TÖv TrdXejuov öpydvoic T^juvaZöjaevoi. Dazu komme noch der
Nutzen^ den diese Kunst im Kriege gewähre, und dass in uns das
Verlangen nach dem Erlernen der Taktik und dann der ganzen
Strategie wachgerufen werde. Soweit wäre alles ganz gut. Aber
der griechische Satz gibt keinen rechten Sinn. Die Tautologie, die
zwischen dem Verbum fin. und dem Partie, vorhanden ist, lässt
sich nicht erklären. Die Commentare zu den conservativen Texten
gehen über die Schwierigkeit »tillschweigiend hinweg. Nur Schanz
und Gitlbauer nahmen an der Stelle berechtigten Anstoß. Jener
«treicht dYUjrvoc, dieser läset die Worte oi dv . . . TU|iva2[6jLievoi weg
und ändert oC in, od. Ich gestehe offen, dass ich weder einsehe,
was durch die And^Ting von Schanz erreicht wird, noch aueA)
verstehe, wie der Satz in der Fassung Qitlbaaers zu erklären sei.
Kurz vorher hebt Nikias hervor, dass durch diese Kunst die Körper
geschmeidiger werden. Worin zeigt sieh nun der Nutze« dieser
Geschmeidigkeit? Es mass ja diese Kunst noch einen anderen
Wun. Stad. XV. 1883. 20
306 MI8CKLLEN.
Nutj&eo gewahren als den in der Schlacht^ da dieser erst an zweiter
Stelle (^ira dvf^i m^v ti toOto xd ^äOmia Kai ev t^ ^äxQ oCirng) mn-
geführt wird. Die Worte ^v rfj fidxij aÖT^ weisen wohl unwider-
leglicb darauf hin, dass der erste VortheU in einem nicht widk-
liehen Kampfe, in einem Scheinkampfe zutage trete, und was ist
ein solcher Scheinkampf? Doch nur ein Wettkampf. Deshalb liegt
die Verderbnis in tv^^vd^ovrai, f&r das ärumlovrai zu schreiben ist
Jetzt wird auch der Zusatz, der durch das Participium aosgedrfickt
ist, klar. Nur diejenigen Leute wagen Wettkämpfe, die sich in
den dem einzelnen Wettkampfe entsprechenden Waffen geübt haben.
An der Wiederholung von dturvoc — dfurv — dTuiviZovrai kann aich
niemand stoßen, der bedenkt, dass z. B. 182 £ und 183 A in fOnf
Zeilen sieb drei Perfectformen des Verbums XavGdveiv finden. Mit
echt Platonischer Kunst werden diese einfachen Leute Nikias und
Laches dargestellt, denen kein Mittel schlecht ist, wenn sie nur
damit die möglichst größte Deutlichkeit der Bede erreichen. Hieher
gehören auch die zahlreichen Umschreibungen mit Präpositional*
objecten für einfache Genetive und die fortwährenden näheren Aus-
führungen durch Participialconstructionen. Wahrlich, diese meister-
haften Charo^kterschilderungen hätten allein schon die Gelehrten
abhalten sollen, Lache» dem Plato abzusprechen. Für die Erklärung
des Fehlers gibt es wohl viele Wege. Möglich und wahrscheinlich
ist es, dass dTUJviCoVTai undeutlich geschrieben war und der Schreiber
durch das folgende YU|Liva2djU€V0i zu seiner Conjectur verleitet wurde.
Ist ja doch die Überlieferung des Laches nach der neuesten Arbeit
von Gompere nicht die beste.
Piatons Apologie. 30 B.
Sokrates sagt, dass er nur lehre, die Tugend müsse allen
Sehtttzeu vorgezogen werden, und fährt dann fort: el ixkv oflv raOra
X^TVUV bmcpOeipu) touc v^ouc, laOi* Sv ein ßXaßepd. Es dürfte kaum
einem Zweifel unterliegen, dass die Schlussfolgerung noch schärfer
Äuafftllt, wenn wir el |a^v oöv lauid X^tw)V schreiben.
»
ObevholUbrunn, Dr. KARL WOTKE.
Zu Varro de lingm Lat
Y 106 Milum a graeco; nam id jucXivr]. Die KOrse der Aus-
drucksweise> wie sie im iweiten Sätichen hervortritt, wo num außer
dii;Uw^ aus dem vorausgehenden graeco zu ergänzen hat a GroeeiSy
ist selbst ttlr die ungelenke und abgerissene Diction dieser Bücher
autfallend» und ein Vergleich mit Stellen ähnlicher Art fUhrt tu
der Vermuthung, dass »a aus Äi verschrieben ist; vgL V 114 Pan-
uus graeoum» ubi nävoc.
MISCELLEN. 307
V 166 Qui lecticam involuebant, quod fere stramenta erant
e segete, Segestria appellarunt . . nisi si a Graecis; nam CTeifacTpov
ibi, wo ibi L. Spengels Emendation fttr überliefertes uhi ist. —
Im Florent. F liest man M6AIN6 mit einem nicht ganz deutliehen
Buchstaben über dem zweiten €, der nach A. Spengel ein H sein
soll. Vielleicht ist es der Best eines N, so dass man |U6Xivr]V zu
lesen hätte* In diesem Falle wäre nach dem sonstigen Sprach-
gebrauche Varros id in ii zu ändern, vgl. V 26 Stagnum a graeco,
quod ii ctetvöv quod non habet rimam. VII 97 id (sc, scaeva) a
graeco est, quod hi sinistram voeant CKaidv.
V 167 . . ab inculcando Culcita dicta. Hoc quicquid insterne-
bant ab sternendo Stragulum appellabant. Für das unverständliche
hoc wollte L. Spengel huic schreiben ; die Stelle wird ohne jegliche
Änderung verständlich, wenn man hoc = hue fasst, in welcher
Bedeutung es in den Büchern rer. rust, zweimal vorkommt : II 5, 1
hoc adferam meum corium et flagra. III 5, 8 Si quinque milia hoc
coieceris, . . sexaginta milia . . in fenus des licebit multum.
V 176 Damnum a demptione, cum minus re factum quam
quanti constat. L. Spengel wollte die unklare Stelle dadurch heilen^
dass er statt re factum receptuniy statt constat constdbat zu schreiben
vorschlug. A. Spengel erklärt re := rei und rem facere = lucrum
facere. Viel einfacher als durch diese gekünstelte Deutung und
jene gewaltsame Änderung lässt sich meines Erachtens die Schwierig-
keit dadurch beheben, dass man statt re factum refectum schreibt.
Reficere in dem Sinne von ^ etwas herausbekommen, gewinnen"
findet sich auch sonst und wird von Varro selbst an zwei Steilen
der Schrift vom Landbau gebraucht: I 2, 8 nemo . . sanus debet
velle inpensam ac sumptum facere in cultura, si videt non posse
refici. 24, 3 hostum voeant quod ex uno facto olei reficitur. Auch
passt dieses Wort an unserer Stelle vortreflFlich in den Zusammen-
hang: das damnum tritt ein, wenn beim Verkauf einer Sache
weniger hereingebracht wird als die Sache selbst kostet. Was den
Mangel eines Subjects bei constat betriflFt, so verweise ich auf
meinen „Stil des Varro" S. 58 und die dort angeführten Stellen,
aus denen man ersehen kann, dass derartiges der Diction Varros
nicht fremd ist.
V 182 . . Stipendium a stipe dictum, quod aes quoque stipem
dicebant; nam quod asses libras pondo erant, qui acceperant maio-
rem numerum non in area ponebant, sed in aliqua celia stipabant . .
Den räthselhaften Accusativ libras änderte Laetus in librae, Müller
in libraleSy während L. Spengel erant tilgen wollte, wobei die
Ellipse eines Verbs wie valebant anzunehmen wäre. Ich glaube,
dass erant nichts anderes ist als ein verderbter Rest eben dieses
valebant^ vgl. § 173 Denarii quod denos aeris valebant und ins-
besondere § 174 Nummi denarii decuma Libella, quod libram pondo
aeris valebat et erat ex argento parva.
Pola. Dr. GEORG HEIDRICH.
20*
308 MIÖCELLEN.
Addenda ad Imaginum Philostratearum editionem Vindobonansem.
Quominus codices omnes^ in quibus Philostrati maioris Ima-
gines aut omnes aut aliquot leguntur, in praef. edit. Vindob. com-
memorarentur satisque accurate describerentur, et per angustias
temporum et per me (cf. p. XXIIII adn. 1) stetit. quare Italiam
peragraturus codices, in quos inciderem, inspicere et quae inde
bausissem cum viris doctis communicare constitui.
Inserantur igitur velim tabulae p. XVII sq. propositae libri hi:
*6» Bononiensis 3631 s. XV insp.*) *52a QuiriDianus gr, B VII 14 s. XV.»)
*2ö» Laurent.app.6s.XV(Il— I7)insp.«) *53» Sinaiticus 1207 s. XUII (Hb, I).*)
*30a Marc. XI 18 s. XV (II 5) insp. *63b Urbinas 110 s. XV (uel XIUI ex-
*36» Mutin. HI A 20 s. XV (I 1—7) insp. eunt.) (lib. II) insp.
*36>> NeapolitanuB 91 (II C 32) s. XV *6la Vat. 1823 s. XV (Jib. I) insp.
exeunt, (exe.) insp.
praeterea inspexi 18, 19, 23, 27, 37 S), 5ö, 62«).
lam pauca quae ex bis codicibus redundant praefationis or-
dinem secutus exponam. divisio in quattuor libros (cf. p. VII adn. 1)
invenitur in Urbinate 110, qui primum librum non exhibet^ sed in
fine haec habet: OiXocTpäxou cIkövuüv rdrapTOV öjuoö ai iräcai ekövec
^t' atque 385, 16 praebet lectionera xaOxa, 376, 28 vulgatam. 347, 11
(p. XIIII) verba täv öq)0aXjuujv . . . TiepißeßXficGai desunt et in Marc. XI
18 et in Bonon., in quo 361, 19 lacuna expleta est. verba Kai xö . . .
TTUKxeuq extant in Neapol. 255^ in cuius fine Isocratis vita non
legitur. hbri alterius imago undetricesima desideratur in Bonon.,
qui aequo ac Mutin. libri prioris imagines tertiam et quartam
omittit. imaginis, quae libri II prima est, verba extrema (341,
11 — 15 ^poOci hk aiviTMCi) sola restant in Bonon. et Bandinio teste
in Laur. LVIII 23, qui libro altero caret, item post irijaeXfic scripta,
sed deleta sunt in Laur. LVIIII 7, qui alterum librum integrum
exhibet.
Codicibus qui priorem tantum librum continent (p. XVI) addas
Vat. 1823 et Sinait. 1207, librum alterum solum extare in Urbinate
110 iam commemoravimus. Marc. XI 18 solam libri alterius ima-
ginem quintam continet. in Marc. 309 leguntur prooemium et I
1 — 13, tum in foliis codici nunc praefixis I 15—20 (IvxeuEij 223, 28),
28 (xö bk jaeipdKiov 335, 24) —30 (ßoiiXecGai 338, 4),. in Laur. app.
*) Cf. T. W. Allen, Notes on greek manuscripts in Italy, Lond. 1890, p. 27.
') Cf. Rostagnonis et Festae commentationem, quae inscribitur Indice dei
codici greci Laurenziani non compresi nel catalogo del Bandini (Studi ital. di
filol. class. I (1893) 130 sqq.). similitudo quaedam ei intercedere videtur cum L; cf.
296, 28 beXv, 303, 23 ygOv.
^) Librum quern benigne mihi indicavlt Vitellius, si Brixiam (dico oppidum
prope Mediolanum situm) pervenero, inspiciam eaque quae ad rem faciunt enotabo.
■•) Cf. Gardthausenii catalogum codicum Sinaiticorum a. 1886 Oxonii in
lucem emisRum.
s) Neapol. 255 (III B 31) 342, 15 habet fp CKuXaK€0€^ 348, 20 xfjc viKnc
Kttl TO irdXaiC|ua oök dYvoi^ceic, 350, 26 diroKxeTvai, 354, 5 xpucoO xpdvouc (add.
TP XPWCÖKpavoc), 363, 19 Kefxpeai ttou xdxa in mg. addit., item 372, 4 yp dK€i-
p€KÖ)aTic (in textu dK€pC€KÖ)LiTic) et 385, 16 yp t6 ^pyov (in contextu to irOp).
**) Vat. 1898 (V) p. 302, 18 xopeuTdc habet, non xopeOovTac.
MSCELLEN. 309
5 prooem. et I 1 — 17 (^Gopceixo 319, 9), in Mutin. prooem. et I
1—7 (ßocTpuxuiv 305, 3) in Vatic. 18 I 5, 6, 12 (inde a verbis f| be
ecpeEnc 312, 27), 24, 25, 26, 7, 16, 17, 18, 14, 15, 3 et aliis quibus-
dam interiectis 13 (usque ad verba Ti\v too 314, 30). epitome Nea-
politana (cf. XVII 1) cum Vossiana prorsus conspirat.
De bibliotheca Patavina S. loannis in Viridario, in qua Mont-
fauconius (I 485 d) codicem Imaginum Philostratearum et Heroici
esse testatur, perbreve in urbe ilia commoratus nihil comperi. Sai-
bantinum, quem idem (I 490 a) Veronae vidit, in bibliothecam Oxo-
niensem pervenisse e Coxii catalogo cognoscere licet; in praefationis
tabula codex n. 38 insignitur.
Scribebam Eomae men3e q^jj^. WEINBERGER.
Octobri a. h. s. LXXXXIII.
Au8 spanischen Handschriften.
(Vgl. Bd. IX 328, X 168.)
Cod. Matrit. Bibl. not. L 95 s. X (BiU, patr. tat. Hisp. I 412)
enthält auf einigen freien Seiten^ f 34^ und f. 50^, von einer Hand
saec. X eine Sammlung der Sortes^ welche unter den bisher bekannten
Becensionen sich am meisten mit jenen, welche Fr, Pithou in der
Ausgabe des Cod. Canonum Ecclesiae Born, a. 1687 (neben einer
provencalischen Übersetzung wieder abgedruckt von F. Bocquain in
der Bibl, de Vecole de chartes XLI [1880] S. 465 ff.) mittheilte, be-
rührt. Dieselbe zeigt aber an mehreren Stellen eine abweichende An-
ordnung der einzelnen Sortes und einen ursprünglicheren Text. Über
ihre Beziehungen zu der Münchener Sammlung und der ältesten^
ganz abweichenden von St. Gallen kann auf die vorzügliche Edition
der Sortes Sangallenses von Herrn. Winnefeld (Bonn 1887) S. 53 ff.
verwiesen werden. Zur Bezeichnung der Beihenfolge der Sortes in
dem Matritensis werden im folgenden arabische Ziffern vorgesetzt.
fol. 34^ Haec sunt sortes sanctorum que numquam ///////
(fallunt eras.) conturbant neque trepidas in errorem convertunt, sed
sicut fabri solent ex utraque parte acuere (** m. alt.) ferrum, sie
sortes iustos et minus perfectos undique. Quando sortire vis, die:
Pater noster, ego autem in te speraui, domine. Dixi: deus meus
es tu, in manibus tuis sortes meae.
1. CCC Post solem surgunt stellae, sed iterum sol ad lucem
reuertitur; sie et tuus animus indubius esse uidetur. In breui tem-
pore perueniet tibi deo adiuuante et obtinebis quae cupis. Age ei
gratias.
2. CCV De quo consulis animus tuus firmus sit, ut sicut speras
possis (is ex it corr.) peruenire ad quod desideras.
3. CG • IUI • Deus te adiuuabit de quo cupis. Deum roga,
cito peruenies ad quod desideras.
4. CC • II De luce in tenebris te mittere quaeris, ubi nulla
310 MISCELLEN.
directa est uia et uita tua carere cupis. Moneo ne cures de hoc
consilio.
5. CC * III Dexteram tuam porrige paaperi, deam roga et
habe concordiam et spem bonam.
6. Cü * I * Quod postulas nunc cito perueniet tibi cum gaudio
magno. Securus esto. roga deum et noli timere.
7. C • V • V Est uia recta quam (qua cod.) tu petis, noli timere.
Deus tibi in adiutorio erit et peruenies ad quod desideras. Secums
estOy roga deum.
8. C • V • IUI Magnum tibi uidetur esse. lam transeat et quo-
modo uolueris; nam hoc quod consulis in potestate tua non erit.
9. C • V • III Ne dubitare uelis de quo consulis. Deum roga ;
bonum est quod petis, noli timere.
10. C • V • n Ceruo currente cornua teuere cupis in manibus.
lam difficile est, quia in siluis moratur; sed reuertitur in cubili
suo, ut ibi (tibi coa.) capi possit. Sic ueniet in manibus tuis in
qua dubiuses.
11. C|VI (C eras,) De his quae petis atque rogas soUicitus
esto; nam cum magno sudore et labore peruenies ad quod desi-
deras. Securus esto, roga deum.
12. C • IUI • mi Vicinus tuus iam ad te uenit, blandis ser-
monibus te inducere quaerit, tu uero caute agere debes, ne postea
incipias penitere.
13. C'lIII'III Praua ne uelis sequi; blandis sermonibus te
decipere uohmt qui te quaerunt. Tu vero cautus esto ab hoc con-
silio, ne postmodum incipias penitere.
14. C • nil • II Sicut nauis in pelago gubernata uenit ad locum
quem desiderat, ita tibi euenit, ut peruenias ad quod desideras.
Deum tuum roga, ut placatus fiat tibi. Blandis sermonibus te deci-
pere volunt; tu uero caue et inde (uide fort,) simplicitatem tuam,
ne postea incipias penitere.
15. C ' IUI * I In hoc cogitamentimi non sit animus tuus fir-
muSy quia prauae sunt in pectore tuo cogitationes. Curiosus esse
noli, et ueniet tibi desiderium bonum. Qui animimi tuum confirmat
securus esto.
16. C • III • III De qua re primum cogitas et consulis, tuus
animus inde magis habet gloriam magnam.
17. C • III • II Etsi (ut, si fort,) in societate infidelium sis, fidem
non habent, non sunt fidi; sic et tuus animus cito consilium muta-
bit. si ad nos uenies, placa deum et securus potes fieri.
18. C • III • I Petitio tua accepta erit. Cogitare noli de quo
interrogas; paenitet tibi in breue tempus ideoque deum roga et
obtinebis quae (et hoc nobis q: cod.) cupis.
19. en* II Quod cogitasti infirmum est; aliud cogita. Ad
lucrum pertinent quae cupis.
20. C • II • I Via trita patiens esto. Deum roga et peruenias
ad desiderium tuum bonum.
21. C * I * I Dicis te timere. Inimici tui cadent, adhuc melior eris.
MISCELLEN. 311
22. V * V • V De quo pustulas bonum est. Diligentius age et
peruenias ad desiderium tuum bonum.
23. V • V • nil Bonitas omnino qui requirit deum ; serua man-
data dei et omnia tibi prospera fiunt.
24. V • V • III Qui te nocere cupiunt uinces eos. Tu vero deum
tuum roga, ut in adiutorium sit tibi, et peruenies ad desiderium
tuum bonum, spem tuam consequeris.
25. V • V • II Quod postulas bonum est. De quo cogitas in
manibus tuis erit.
26. V • V • I Sicut seminator semen in terram bonam mittens
fructum in tempore suo recipit, ita et tu ad quem desideras laetus
peruenies, et tuam uoluntatem facile inuenies.
27. V • IUI • IUI In siluam te mittere quaeris, ubi nullae di-
rectae sunt semitae et multi serpentes ualidi latent, et ideo moneo
te: cautus esto ab boc consilio, ne uitam tuam decipiaris^ dum
non putas.
28. V * IUI * III Canes festinando caecos catulos pariunt, sie
et tuum animum inproperare noli. De quo postulas, si sapiens
fueris (fuerit cod.), ueniet (ueni et cod.) tibi ultro in potestate tua
cum gaudio magno.
29. V ' IUI * II Massa plumbea auro mixta res inuidiosa, sie
et tuus animus inuidiam machinat. Aliud namque cogita; hoc quod
petis in potestate tua non erit.
30. V • IUI • I Aduersarium te dicis habere. Spem tuam dirige,
ut tibi deus in adiutorium sit. Moneo ne uelis inreligiosus esse.
31. V* III 'III Aliud cogitas et aliud perueniet tibi, dum non
speras. Ideo caute agere debes et uide simplicitatem tuam, ne in
dampnum perducaris et detrimentum patiaris.
32. V • III • II Venti sunt ualidi, tempestates saeuae. Caue ne
uelis te mittere in pelago. Sustine modicum et accipies serenitatem
et peruenies ad quod desiderat animus tuus.
fol. 35^ 33. V • III * I De his quae petis et rogas curiosus esse
noh' et peruenies cum labore et accipies futura bona quae data
sunt tibi.
34. V • II • II Leonem magnum caue qui te nocere cupit ideo-
que ad dominum clama, et de malo liberabit te ne post mortem
restituas (resistat_/br^.) ad dampnum.
35. V • II • I| Quod nox non dat dies subito affert. Noli esse
sollicitus quia ueniet tibi desiderium bonum quod reddet gaudium
magnum.
36. V • I • I Licet cum magno sudore et labore perueniet tibi
euentus, in manibus tuis quod petisti. Tunc deum roga et gratias
ei referas.
37. nil • im • IUI Tria sunt facta per hominem in hoc sae-
culo, tres autem angeli temperant illa. Primum inuenies gaudium
cum laetitia, secundo de habundantia rerum temporalium, tertio de
laetitia; et in itinere tuo inuenies gaudium.
38. im * im * III Tu haec orare cede a nobis, quia sortes meae
non dant responsum. Alia die ueni et obserua conditionem tuam.
312 MISCELLEN.
39. IUI * IUI ' II Dum tempus est, accipies nibilque feraris.
Bona sunt tua data, nihil autem impetres quae non sunt tibi data.
40. Uli * IUI ' I Nihil est quod timeas. Deus adiuuabit te, ut
possis securus esse quod in breui tempore lucrum inuenies et
tenebis quae cupis et nabebis claritatem et noli relinquere et noii
timere.
41. IUI 'III 'in Gaudium magnum de quo petis ueniet tibi
et proteget te deus. Inimicos tuos uinces, quia deus tibi in adiu-
torium erit. Securus esto, spem tuam recipies.
42. IUI • III • II Quid calcitras (recalcitras fori) contra stimu-
lura? Noli iactari temet ipsum, quia malum est de quo consulis.
Contra sortes noli ire. Moneo te ne uelis contrarius (contrari|||||s cod.)
esse deo.
43. IUI • III • I Nauis tibi iam parata est et in gurgite pelagi
periculosum est iter. Tunc postremo nihil timeas, quia deus adiu-
uabit te et augebit gratiam.
44. IUI '11 'II Quid uenisti ad nos consolari? Deum tuum
negligis, cum multum promisisti (promisti cod.) et non impleuisti. Pri-
mum placa deum, ut propitius sit tibi, quia ualde iratus est tibi.
45. Uli * U * I Votum quod cupis obtinebis. Deum roga, ut
ipse in auxilium sit tibi. Patiens esto. Noli dubitare de quo inter-
rogas. Securus esto, ueniet tibi deo adiuuante quod desideras.
46. ilU '11 Tibi fortuna haec permitis (promitis cod.), Inter-
sunt sermoiies qui tibi impediunt, ne pertingas ad quod desideras.
47. III • lU • III Ex alto (o corr.) precipitare te cupis et quaeris
uita carere, sed modo tempus non permittit. Patiens esto et deum
tuum roga, ut in peticionibus tuis misericordiam (misericord ia cod.)
merearis.
48. UI * UI • U Haec sunt sortes quae manifeste respondent
interrogantibus et abscondita hominum patefatiunt. Ideo monet te,
moram fatias interrogare necessaria, sed magis pete gloriam deo,
ut peticiones animi tui inuenias.
49. UI • III * I Mel tenes, acetum desideras. Vide bonum illud
quod * * uius (mauis fort.) ueniet tibi. Nam quae petis non sunt tibi
data et tamen facile dona dei acceperis, si deum rogaueris. CETE-
ROS (Sic) SORTES REQ IN XVI. FOLIO IBI INVENIES VU.
In margine adnotauit manu saec. XV: []c deficiunt VII sortes
quas [ jperies post has * * (ph del.) fol. 48.
fol. 50^ eadem saec. X manu quae reliquas sortes exarauit:
50. UI • II • II In quo speras pisces latent (letent cod.) et tu
1 actus capies eos repente. Sic et tuus animus dubius esse uidetur.
51. III'II'I Quod sollicitus esse uideris indubius et contra
undas maris nauigare quaeris, uide (und^ cod.) et sustine« In breui
tempore inuenies et pertinges ad quod desideras.
52. UI '1*1 Gaudium magnum ueniet tibi de quo petis. Noli
cogitare, securus esto, ro^a deum et inuenies gratiam.
53. II ' II ' II Iam tibi introitus est apertus et aperta ianua,
ubi portare uelis spem tuam.
54. U * II * I Pecuniam tuam ad lucrum te mittere quaeris,
B1ISC£LL£N. 313
uide ne ad dampnum perueniat. Iste locus periculosus est. Utere
consUio sapientis. Cur te fatigaris?
55. n * I * I Quod in potestate tua non est datum quaeris, sed
breue tempus sustine et (ut cod.) meliorem inuenies conditionem tuam.
56. I • I • I Fidelis esto in perpetuum, quia quae petisti deus
tibi omnia prestabit et felix oris in eum^ si obtemperaueris man-
datis eius.
Wien. W. V. HARTEL.
Zu Hor. Sat. II 2, 29 f.
„Eine berüchtigte Vexierstelle, welche übrigens mehr der
Dichter selbst auf dem Gewissen hat, als seine Abschreiber^
(Kirchner). Nicht doch! PiHfen wir genau, was der biedere Ofellus
hier vorbringt, so wird es nicht schwer fallen, das winzige Ver-
sehen, wodurch seine Worte schon längst verunstaltet worden sind,
zu beseitigen.
Vix tarnen eripiam posito pavone, velis quin
Hoc potius quam gallin a tergere palatum
Corruptus vanis rerum, quia veneat auro 2ö
Rara avis et picta paudat spectacula cauda.
Tamquam ad rem attineat quicquam: num vesceris ista
Quam laudas pluma? cocto num adest honor idem?
Carne tarnen quamvis distat nil hac magis illa
Imparibus formis deoeptum te p/.te.*. Esto. 30
Unde datum sentis, lupus hie Tiberinus an alto
Captus biet? . . .
Man sieht, wie ich absichtlich das einzige Wort, worin die
Überlieferung sich wirklich als schwankend erweist, voll auszu-
schreiben meide, indem ich nur die Züge beibehalte, die in allen
Handschriften sich vorfinden. Hätten nämlich die Vorlagen entweder
patet oder petere geboten, so würde sich kaum an die Stelle des
einen das andere eingeschlichen haben, zumal wenn die Irrthüm-
lichkeit der neu erfundenen Lesart so sonnenklar gewesen wäre,
als dies von den Gegnern derselben behauptet wird. Anders ver-
hält sich dagegen die Sache bei der Annahme eines zwischen den
beiden in der Mitte liegenden petet. Hier brauchte nur ein unacht-
samer Abschreiber an der etwas seltsamen Belebung des illa (carq)
Anstoß zu nehmen, und demnach illa als Ablativ zu fassen, oder
kühn in illam umzuwandeln, wie es ja auch geschehen ist, um
gleich auf den unglücklichen Gedanken an eine nothwendige Richtig-
stellung zu verfallen; und das bei petet als Object fungierende te
konnte nur dann die Stelle des Subjects vertreten, wenn entweder
das Zeitwort die Infinitivform erhielt (petere)^ oder in patet ver-
wandelt zu deceptum te als regierendes Verbum hinzutrat. Es be-
kommt in der That die Auseinandersetzung unseres rusticus eine
gewisse humoristische Pointe, indem er gleichsam den vermeint-
314 MISCELLEN.
lichen Feinschmecker als das unfreiwillige Opfer einer force majeure
hinstellt^ insoferne die auf der größeren Pracht des lebenden Pfaus
beruhende Illusion so wirksam erscheint, dass selbst das Fleisch
dieses Vogels eine mächtigere Anziehungskraft auf den Menschen
ausübt, oder, wie es lateinisch heißt, ihn mehr packt, als das
gemeine Hübnerfleisch.
Vergleichen wir nun Sat. II 3, 65, wo ebenfalls esto in der
Widerlegung fremder Vorurtheile gebraucht ist, so ergibt sich als
wahrscheinliche Lösung des hier vorliegenden Räthsels folgende
Lesart :
Vix tarnen eripiam posito pavone, velis quin
Hoc potius quam gallina tergere palatum,
Corruptus vanis rerum, quia veneat auro
Rara avis et picta pandat spectacula cauda.
Tamquam ad rem attineat quicquam: num vesceris ista
Quam laudas pluma? cocto num adest honor idem?
Carne tamen quamvis distat nil hac, magis illä
Imparibus formis deceptum te petet? Esto:
Unde datum sentis, lupus hie Tiberinus an alto
Captus biet? . . .
Hoffentlich wird niemand sich durch den Umstand beirren
lassen, dass, während kurz vorher der Pfau durch hie bezeichnet
wird, das Fleisch des Pfaues hier illa heißen soll. Hoc potius quam
gallina ist ja im Sinne des Schlemmers gesprochen ; in der Ent-
gegnung aber nimmt der wackere Landmann für das Hühnerfleisch
entschieden Partei, das für ihn natürlich das näherliegende ist.
Übrigens wolle man auch beachten, wie die den Kern der Wider-
legung enthaltende Wendung carne tamen quamvis distat nil hac
erst durch die Frageform zu ihrer vollen Geltung gelangt, während
sie in der gewöhnlichen Fassung als eine beiläufige, und noch dazu
willkürliche Bemerkung die logische Strenge der Beweisführung
eher zu stören als zu fördern geeignet sein dürfte.
Triest. C. CRISTOFOLINI.