Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at |http://books.qooqle.com/|
i^tk
'S
^psjpencfrlfpoinf
870. S
063-
ll c^o
Xn PANEGYRICI LATINL
RECENSUIT
AEMILnJS BAEHRENS.
LIPSIAE
IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI
MDCCCLXXIV.
LIPSIAX: TYPI8 B. G. TBUBNFRI.
J
ANTONIO KLETTIO
SACEUM
PRAEFATIO.
De XTT panegyricorum latinorum codicibus qui cum
aliquo fructu disseruerit adhuc extitit nemo. nam
neque Hugo Euehlius in dissertatione Gryphiswaldiae
a. 1868 edita, cui inscriptum est ^de XII panegyricis
latinis propaedeumata', neque uero Henricus Keilius
in Flinii epistularum editionis ceteroquin laudabilis
Lipsiae a. 1870 emissae praefatione [p. XXXIX —
XLI] quaestionem et difficillimam et taediosissimam
multum promouisse censendi sunt.
Codices in hanc editionem siue a me siue ab aliis
uiris doctis uel inspecti uel coUati sunt hi, saeculo XY
adscribendi omnes:
I. codex Durlacensis 36 membr., olim Schwar-
zianus ($), de quo cf. Suehlius 1. 1. p. 9 sq.
ipse Lipsiae a. 1871 contuli.
II. cod. Monacensis mss. lat. 309 chart. (m).
Jpse contuli pan. II — XII; nam primi lectio-
nes, ut et in u, dedit Keilius.
m. cod. Monacensis mss. lat. 756 chart. eius
specimen intercedente C. Halmio confecit Guil.
Meyer.
IV. cod. Riccardianus619 chart. {g). ipse contuli.
V. cod. Yaticanus 3461 membr. (g), ipse contuli.
VI. cod. Vaticanus 1776 membr. (W). ipse contuli.
Vn. cod. Vaticanus 1776 chart. (V). ipse contuli.
Vni. cod. Reginensis 1475 membr. (r). pan. I A.
Mau, II — XII 6. Kaibel contulerunt.
O
84149
VI PRAEFATIO.
IX. cod. Vindobonensis 48 membr. (u). pan.
II — XII Isidorus Hilberg contulit.
X. cod. Malatestianus plut. 27; 5 p. sin. membr.
temporis angustiis Cesenae circumuentus pauca
tantum pan. YIII capita conferre potui.
XI. cod. Venetus Marcianus 436, olim Bessa-
rionis, membr. (B). ipse contuli.
XII. cod. Upsaliensis scr. lat. 18 chart. (A). ipse
contuli.
praeterea a£Puit mibi exemplar editionis Nauianae,
quod olim ab Ottone Jabnio possessum [cf. catal. eius
libr. I p. 184] nunc in bibliotbeca uniuersitatis Bon-
nensis asseruatur. in eo Fra. Pitboeus libri alicuius
Colbertini lectiones adnotauit.
lam quo necessitudinis uinculo libri supra enume-
rati inter se teneantur demonstraturis nobis in ipso
huius disputationis limine remouendi sunt codices
Durlacensis Riccardianus Vaticanus 3461 (g), quippe
qui interpolatione sint inquinati foedissima. quod cum
non animaduerterent uiri docti, mirum quot in erro-
res in uerborum contextu constituendo delapsi sint.
mitto Arntzenios et Jaegerum: illud non mirari ne-
queo, uel Keilium eo usque processisse ut Uaticanum
3461 tamquam criticae factitandae fundamentum po-
neret, cum tamen interpolationis signa apertissima
ille prae se ferat. quis enim, cum ex. gr. pan.VII 9
uerba in libris integris leniter corrupta ^iam ne pro-
cul quidem Bhenum audetis attollere' hunc in modum
ridiculum in g correcta ^oculos audetis attollere' ui-
deat aut pan. X 23 uerba tradita ^iuxta magnitudinem
exanclandi operis' hac praua coniectura in g temptata
esse ut pro ^exanclandi' substitutum sit 'audendi',
quis, inquam, qui haec uideat, non statim de inter-
pplatore mihi concedet? et haec quidem duo exempla
ex innumeris promere sufficit. ita autem in uniuer-
sum codicum Durlacensis Biccardiani Vaticani 3461
lectiones interpolatae consentiunt ut ab una stirpe
non prouenisse nequeant. felici autem casu mihi con-
PRAEFATIO. VII
tigit hunc commnnem librorum g fontem aperire, cum
in fine peregrinationis Eomanae Vaticanum 1775 (W)
inspicere liceret. qui liber eo notabilis est quod plu-
Tiinas leetiones a correctore librarii aequali in rasuris
scriptas (w nota a nobis signifieatas) habet. ubi-
cumque autem g a ceteris libris recedunt,
discrepans lectio in W a correctore inlata
inuenitur^ nisi quod, ut fere fit, in g et inter-
polatio et interpolatarum lectionum corruptio interdum
ulterius processit. ne quis enim existimet W ad unum
aliquem ex g libris esse correctum, non illud opponam
W mihi saltim paulo antiquiorem esse uideri quam g
omnes, sed nonnulla afferam exempla quibus ex W
fiuxisse g euincatur. igitur pan. III 6 fin. in g habes
^et suo uterque finitur et consortis imperio': in W
difficile dignoscas sitne ^finitur' an, quod intenta de-
mum oculorum acie intuenti mihi apparuit, ^fruitur'
scriptum. — pan. V 2 in. ^captus scilicet rex ferocis-
simae nationis' uox ^scilicet' ita, ut saepius in W, ab-
breuiata ^sci^' tali ridiculo in g errori ansam dedit
^captus Scim rex'. — ■ ib. 3 in eis quae in ceteris
libris integris ita tradita sunt ^nec ipsis tantum fauo-
nis* W Ktterae 'u* in *ti* diremptione haud rara *fa-
tionis' exhibet, unde corruptela latius serpente in g
'factionis* factum est. — XI 30 *ne inhonor/es con-
temnerent' pro *ne' g 'ut' tradunt: in W ^ne' simil-
limum est illi ^ut'. — ceterum praeter Durlacensem
Eiccardianum Vaticanum 3461 ad g familiam pertinent
et codex Guelferbytanus Qud. 45, cuius lectiones in
Pliniana oratione Keilius, in ceteris Amtzenii et Jae-
gerus exhibuerunt, et ille liber quem ueterem suum
uocat Puteanus. porro ex g fluxerunt excerpta Uossii
ah Amtzeniis adhibita.
-^ Libris interpolatis misais iam quid de reliquomm
(B C y W) turba statuendum sit agedum uideamus. ex
uno autem archetypo eos profluxisse omnes cum ipsa illa
in mendffi longe plurimis consensio n^ira doceat, tum
diserto loannis Aurispae testimonio constat. huius enim
VIII PRAEFATIO.
mri docti epistoliam quoddam ad lacobinum Thomasi
Thebalducci anno 1433 datum ab Augusto Wilmanns
in archivio Florentino [Archiyio Mediceo auanti al
principato filza 96 a. 439] inuentum Henricus Keilius
in programmate lectionum aestiuorum a. 1871 in uni-
uersitate Hallensi habendarum edidit. en habes eins
particulam ad quaestionem nostram pertinentem:
^A Nicolai, lu quale honorai et hebe sempre per
mio patre, ve prego me accomandate prima, da
poi le dirrete che lu mio andare verso Cologna
non h stato sensa fmtto, perb che io ho trovato
in una bibliotheca a Magunza un codice, in lu
quale si h un panegyrico de Flinio a Traiano,
da lui quale non lesse mai piii suave cosa, et in
eodem codice sunt panegyrici aliorum autorum
ad diversos Caesares.'
De loannis Aurispae in Germaniam itinere deque
bibliothe^ae ecclesiae metropolitanae Maguntinae fatis
diligenter egit Keilius libelli laudati pp. IV — ^VIII.
qui: quod e% Aurispae uerbis ib. p. VIII rectissime
conclusit ilico subiciam: ^et ipse Aurispa iis quae
scribit se non nouisse eas orationes indicat neque
ante eum ulla eorum mentio apud Italos facta est.
sed post eam aetatem multi codices illarum orationum
in Italia scripti sunt iique scripturae genere ut in
Flinii oratione ita in reliquis adeo inter se consen-
tientes ut dubitari nequeat quin ex uno archetypo
tum primum inuento omnes ducti sint.'
Ex hoc igitur archetypo Maguntino (H) quibus
gradibus codices nostri nouicii descenderint iam cum
cura disquirendum est. nihil enim ab omni parte fal-
sius uidi quam quod Keilius [praef. Flin. p. XLI]
posuit, in certas classes libros quinto decimo saeculo
ex uno archetypo descriptos distribuere uelle inane
plerumque et parum fructuosum negotium esse.
Communem quandam originem clare et aperte prae
se ferunt libri Monacensis 309 (m), Vindobonensis (u),
Beginensis (r): tam conspirans idque singulare cor-
PRA.EFATIO. IX
raptionis genus in liis inuenitnr. itaque nihil curantes
singulorum scripturas deprauatas consentientes eorum
lectiones siglo C usi exhibuimus, nisi quando locis
grauiter corruptis de singulis testari e re uisum est.
ad familiam C pertinent codex Liuinei, quem V nota
insigniuit ille, Heinsianus a Scheffero adhibitus (nisi
forte hic idem est atque Reginensis), Monacensis 756.
Communis itidem originis sunt libri Yenetus (B)
et Yaticanus 1776 (V), quippe qui in lectionibus ple-
rumque congruant. cum his porro faciunt libri Mala-
testianus et Colbertinus Pithoei.
Licet autem C satis diuersus sit a B V, tamen
eodem cum his utitur parente. quod ut demonstrem,
adscribam ex. gr. ex pan. YII eos locos quibus tres
illi libri contra W siue in uerborum omissionibus siue
in scripturis deprauatis consentiant: cf. p. 160, 24;
161, 8, 17, 31; 163, 5; 164, 19; 165, 8, 11, 23, 26;
169, 21; 170, 1, 27, 32; 172, 3; 173, 6, 18; 175,
25; 176, 14, 26 ectr. — unde elucet W eis de qui-
bus modo dixi libris bonitate ita superiorem esse ut
et pleniorem et puriorem uerborum contextum tradat.
et sane hic liber inter optimos omnium qui aetatem
tulerunt codicum esset numerandus, nisi illam quam
supra commemoraui labem accepisset. nunc cum cor-
rector in eo grassatus sit, haud paucis locis, ubi B C V
nos deficiunt, quid antiquitus traditum sit ignoras.
hic autem loci paulo accuratius de correcturis in W
obuiis mihi agendum est. tantum enim abest ut eis
tantum locis quibus falsa tradita esse ei uidebantur
operam nauarit doctus ille Italus, ut saepenumero
lectiones cum B C V congruentes coniectura resti-
tuerit. mihi itaque non dubium est quin haud raro ille
meros eius qui W exarauit librarii errores correxerit;
cuins rei unicum sufficit hoc afferre exemplum quod
ubique fere litterulae ^et' in rasura sunt scriptae, ut
conicias primitus eas solito compendio (&) exaratas
fuisse. ceterum quamquam correcturae illae plerum-
que erasis prioribus scripturis factae sunt ideoque a
X PRAEFATIO.
prima manu crassioribus ductibus dinosci possunt (ra-
rius enim a w uel in margine uel super linea additae
sunt uoces litteraeue), tamen aliquando fallunt ocu-
lorum aciem, ut qui post me, cui parum temporis
huic libro impendere licuit, iterum W conferet inter-
dum fortasse primae manui (W) attributum a me in-
uenturus sit, quod correctori (w) attribui debuit. ea
uero ratione in commemorandis correcturis usus sum
ut, ubicumque traditam in omnibus libris [siue solo A]
scripturam corrector coniectura siue recta siue falsa
attrectauit, sedulo adnotarem, ceteras omnes et rasu-
ras et correcturas silentio praetermitterem. — sed
fac W integrum nullumque correctorem passum ad nos
peruenisse : nequaquam tamen ille, quantumuis B C V
libris petior, ad has orationes recensendas solus suf-
ficeret. saepissime enim in W una cum B C V uel
singula uel complura uocabula desiderantur, quae in
exemplaribus editis inde a Cuspiniano circumferuntur
neque tamen uirorum doctorum coniecturis inlata esse
possunt. itaque cum peruestigatis quantum potui Ger-
maniae Italiaeque bibliothei^is uere anni superioris ad
parandam hanc editionem accederem, non eram nescius
quam saepe debili et infirmo fundamento haec mea
recognitio inniteretur.
Praeter Liuineium autem, de cuius subsidiis infra
uberius exponendi locus erit, plenioribus codicibus usi
sunt duo ex prioribus editoribus, loannes Cuspinianus
et loannes Scheffer. et de libris a loanne patruo
adhibitis haec in praefatione editionis Uiennensis a.
1513 tradit Georgins Cuspinianus: ^nam praeter hoc
quod multa erant perperam in his elegantissimis ora-
tionibus inuersa ac corrupta, integras etiam chartas
ille noster parens repperit, in uetustissimis suis exem-
plaribus, ac restituit.' dolendum autem est nihil certi
de chartis illis relatum neque uarias ex eis lectiones
iu margine adnotatas esse. hinc enim Keilius [Plin.
praef. p. XLII sq.] additamentis in sola Cuspiniani
editione extantibus, quippe quae ex mera coniectura
PRAEFATIO. XI
prouenerint, fidem omnino denegat. quem tamen id
ipsum quod supplementa illius in pan. II — XII postea
a Liuineio ope libri Bertiniensis saepissime snnt con-
firmata a tali iudicio debuit deterrere. quamquam
sane fateor aliud esse in uninersum concedere; aliud
in singulis locis semper quid Cuspinianus ex con-
iectura quid ex libris posuerit certo diiudicare; id
qnod ego ipse in Plinii oratione recensenda) nondum
libro optimo A adiutus, plenissime sum expertus, quam-
uis iam tum satis mihi constaret Cuspiniano egregium
aliquem codicem affuisse. huius autem simillimum librum
possedit loannes Schefferus eiusque in optima sua
Pacatiani panegyrici editione (altera Upsaliae a. 1668
emissa utor) saepiuscule mentionem iniecit. cuius libri
praestantiam simulque mei apparatus critici infidam
naturam cum aliquando otiosus mecum reputarem, forte
suspkatus sum — paene autem mihi ipse irascor quod
tam bona suspicio tam sero in mentem uenit; iam
enim Pliniana oratio exercebat prela — suspicatus
sum, inquam, Schefferi illum codicem fortasse Upsaliae,
ubi ille diem supremum obierit, adhuc asseruari. facile
adduxi A. Klettium ut ea de re Upsaliam litteras daret.
mox responso accepto me coniecturae non falsum fuisse
certior fio. tum uero eiusdem Klettii industria ac na-
uitate et intercedente summo imperii Germanici magi-
stratu factum est ut, postquam quattuor fere per menses
inter spem metumque dubius haesi, fine mensis Fe-
bruarii h. a. codex diuturnis uotis expetitus tandem
in manus meas ueniret.
Continet autem hic liber, qui a. 1719 post loa.
Schefferi mortem in uniuersitatis Upsaliensis biblio-
thecam peruenit ibique sub signatura ^Scr. Lat. 18'
asseruatur, a me nota A insignitus, uaria eaque di-
uerso tempore maximam partem'*') manu loannis cuius-
*) ab altera manu eaque mag^s perspicua et nitida scriptae
sant pp. 52 (hoc est, a. pan. I c. 55 uerbis ^sed nirtute ac
meritis') — 120*.
XII PRAEFATIO.
dam Hergot scripta haec (quae index p. 1 indicat):
modus legendi in libro decretorum p. 2 — 4, JJphabetum
decretalium p. 4 — 39, panegyrici latini p. 40 — IIO^,
Oratio Christianissimi Francorum regis oratoris ad Si-
gismundum super Confoederationem p. IIO^ — 116^, Ad
testacionem belli . plusquam ciuilis Gallici et suasionem
pacis Epistuia ab Mano aurige p. 116^ — 119^ Metra
super eodem in forma orationis Rhetorice ab Alano edita
p. 119^ — 120% descriptio Comete que apparuit Argeh in
mese lunii Anno dhi MoCCCClVI^ cui lo, Hergot sub-
scriptum est, p. 120^ — 122% Facetiarum Inuectiuarum
plerumque in pogium Bambalion^ cui Thaurini 1477 sub-
scriptum, p. 123 — 147, Francisci Philelfi prefatio ad
Nicolaum Quintum summum pontificem in Plutarchi Che-
ronensis Apophtegmata Laconica p. 148% cui subiecta
sunt Plutarchi Apophtegmata Laconica latine conuersa
p. 148^ — 170* cum hac subscriptione Thaurini KaL
Febr. MoCCCCoLV Hergot\ tum Exempla uirorum illu'
strium Romanorum p. 171 — 184% uariae loannis Hergot
orationes p. 184* — 186% Epistola Yeronimi de paren-
tibus honorandis p. 187 — 191, iterum ad loannis Hergot
res pertinentia p. 191^, deinde tractatus de Calamitate
ecclie Maguntih^ qui in Boebmeri fontibus rerum Germa-
nicarum 11 p. 253 sqq. extat quemque in Wattenbachii
usum Eduardus Sievers noster contulit, cum hac sub-
scriptione Scriptum Maguntie e quodam libreto uetusto
Klis Maias Anno dhi MoCCCCoiVIII per me lo. Hergot
p. 192—198, denique Facetia de Anno MoCCCCoiXo,
cui subscriptum /o. Hergot manu propria ex uetustissimo
exemplari magun^ apud scm heymeramu scripsit p. 199*.
De loanne Hergot theologo Marburgi nato et anno
1454 — 55 uniuersitatis Taurinensis rectore nuperrime
egit Hermannus Mueller in Francisci Schnorr de Carols-
feld *Archiv ftir Litteraturgeschichte' uol. III p. 169 —
181, qui tamen minus recte, ut uidetur, eum ^Herrgott'
ex codice Gryphiswaldensi (Mss. Lat. fol. 15*)) uocat.
*) ex hoc libro cum alia, tum nonnullas Hergoti oratio-
PRAEFATIO. XIII
Ex eis quae in A p. 198 et 199 leguntur 8ub-
Bcriptionibus patet Hergotum ab a. 1^58 — 1460 Magun-
tiae commoratum esse. quae igitur magis in promptu
est coniectura quam eodem illo tempore panegyricos
quoque eum ex codice Maguntino partim ipsum de-
scripsisse, partim describendos curasse (cf. not. p. XI) ?
ea autem cum cura illi descripti sunt ut, si leuidenses
quosdam scribae errores, ut par est, omittimus, fere
depicti uideantur arcbetypi ductus. iam si A cum
B C y W comparamus, dici uix potest quantum bi
prae illius praestantia sordeant. cum autem sexcentis
locis siue in lacunis siue in corruptelis siue in praua
uerborum collocatione B C V W quasi agmine facto
contra A stent, fieri non potest quin illi, quamuis di-
uersi inter se, tamen a communi sint stirpe deducti.
itaque si reputamus in Italia plerosque eornm scriptos
esse, quid, quaeso, ueri est similius quam ex apographo
a loa. Aurispa facto B CV W fluxisse? binc stemma
codicum meorum euadit hoce:
M
A Aurispae exemplar
, ^
^^ X
(w-ff) ( )
C BV
(m r u)
Duo igitur arcbetypi Maguntini facta sunt saeculo
XV apograpba, unum diligentius, alterum utpote ab
Italo neglegentius. neque tamen eo solummodo pec-
cauit Aurispa quod multa false descripsit, multa omisit:
ipsum iam hic illic criticum egisse potest animaduerti.
ueluti pan. IX 22 ^cessat terra noualibus, dicuntur
interdum flumina resistere, sol ipse noctibus acquiescit'.
aes 1. 1. p. 314 — 320, edidit Muelleras, qaarum plerasque etiam
Upsaliensis ezhibet. false autem suum codicem manu Her-
goti scriptum esse statuit idem.
XIV PRAEFATIO.
in M pro ^soP id qnod A praebet ^sed' uitiose scriptnm
erat: unde, ut librorum B C V W consensus docet,
Aurispa praue interpolauit 'sed ipse dies noctibus ac-
quiescit'. — pan. XII 3 A tradit 'de te igitur mihi
sermonis huius auspicium ille felicitatis publicae au-
spex dies' idemque in suo libro repperisse uidetur
Cuspinianus, qui pro *de te' recte reposuit 'det': at
enim in B C V W interpolatum est 'de te ig. m. serm.
h. erit auspicium' eqs. — et haec quidem de ipso
Aurispae exemplari. in codicibus autem ex eo pro-
fectis illud obseruare licet, cum remotiore quoque af-
finitatis gradu latius propagari et corruptelam et inter-
polationem. haud raro enim in B C V rectam aliquam
lectionem inuenimus, quam tamen Italo nesciocui cor-
rectori deberi consentiens librorum A et W scriptura
apertissime docet. nempe ubicumque W, qui nunc
quidem optime Aurispae exemplar nobis . repraesentat,
cum A consentit, M quoque ita legisse ultro apparet.
ubi autem W cum B C V ita consentit ut eius scri-
ptura a correctore sit restituta, A solus, ut nunc res
est, archetypi scripturam nobis reddere putandus est.
ueluti Xn 3 ^quasi praeterita sint oblitterata si de-
sinas' extremum uocabulum non dubito quin in B C V
ex Itali cuiusdam coniectura sit restitutum: nam id
quod A habet ^desidenas' Aurispam quoque ex M de-
scripsisse rasura duarum litterarum inter 'desi' et 'nas'
in W demonstrat. — sed ut plane appareat quam
longe in codicibus Italicis, maxime B C V, processerit
interpolatio (quamquam longe diuersa illa ab ea quae
in W optinuit), afferam exempla ex corruptelae genere
eo quod dittographiam uocare consueuimus prompta.-
nimirum accidit interdum in M ut librarius uoculam
aliquam omitteret, deinde errore animaduerso ita re-
poneret ut tamen id quod iam descripserat uocabulum
subsequens non expungeret, sed post repositum illud
iterum repeteret. huius mendi exempla integra omnes
mei codices praebent haec: p. 48, 1 'in te,. Caesar,
muneribus omnibus tuis omnibus comparo' et p. 101,
PRAEFATIO. XV
25 'a me hoc praecipue hoc piae nocis officium'. et
in his qnidem iam w priura illa ^omnibus' et ^hoc'
reete deletiit. ged talibus locis cum corraptela in pro-
patulo esset, iam in B C V alterutra ex uocibus dit-
tographis tacite omissa est, quamquam non semper
recta. ita p. 118, 12 B C V ^scio haec inquam, uir
perf.', at A W (= M) ^scio hec inquam hec uir perf.'
tradunt, unde corrigendum erat ^scio, inquam, haec'.
porro p. 160, 11 B C V 'subitam dicendi facultatem',
A ^subitam dicendi facultatem dicendi' legunt; et hoc
quidem in M extitisse testatur W, in quo post ^facul-
tatem' rasura septem litterarum est, unde priore po-
tius ^dicendi' deleto ^subitam fac. dicendi' rescribere
debui. sed iam in ipso Aurispae exemplari talia me-
delam erant passa; cuius rei luculentissimum praebet
exemplum p. 162, 15 ^generauit adhuc toto corpore
uigens', ubi B C V W Hoto adhuc corpore', at^ A
^toto adhuc toto corpore' habent, quam archetypi
scripturam non recte utique correxisse Aurispam ex
codice Bertiniensi, de quo statim disseretur, apparet.
idem uitium fortasse p. 156, 13 et 189, 7 alibi subest.
Scio fore qui mirentur quod non ubique archetypi
M lectiones A maxime et W libris innisus omissis re-
liquorum B C V testimoniis restituerim. sed primum
nec A uitiorum scribae culpa commissorum immunis
nec W integer est. deinde uero non tantum mihi
sumpsi ut omnibus locis quid in M fuerit scriptum
pro certo affirmarem, cum praesertim uiris doctis hanc
nouam de codicibus disputationem uel comprobandi
uel refellendi facultas non dari potuerit nisi integram
lectionis uarietatem exhibendo. denique hoc conside-
randum erat. cum enim mihi pro meis uiribus Italiae
tantum Germaniaeque bibliothecas perscrutari liceret,
e re uisum est ut ei qui ceteras Europae, maxime
Parisinam, bibliothecas peruestigandi munus post me
suscipiet suppetat apparatus, ex quo cui potissimum
classi nouus quisque liber sit adscribendus diiudicari
possit. quodsi cui contigerit Aurispae exemplaris apo-
XVI PRAEFATIO.
grapbum libri W simillimum inuenire (nam tertium
arcbetypi M exemplar inueniendi spes blandior quam
certior est *)), is abiectis B C V similibusque iam multo
multoque certius ubique ipsius M scripturas poterit
redintegrare.
Scripturae diuersitatem ex A et W adposui fere
omnem minutissimis quibusdam omissis. de C iam
supra dixi. B V librorum inde a pan. II plerumque
lectioues consentientes dedi, cum praesertim B pro-
priis uitiis plurimis eisque ad rem criticam prorsus
nibil ualentibus scateat. in uerbis scribendis itidem
A maxime et W secutus sum usque adeo ut uel in-
aequalitatem non fugerem; ueluti bis ex A ^reciperari'
formam recepi, cum multo pluribus locis 'recuperari'
ille una cum reliquis praebeat. itaque uelim, ubi-
cumque de scriptura uerborum nil adnotatum est, in
uniuersum quidem contextum codices ipsos repraesen-
tare putes (ueluti pan. I 31 ^percrebuit', quod moneo
propter Buechelerum in Fleckeiseni annal. 1872 p. 116);
quamquam omnem lectionis uarietatem ad meram ortbo-
grapbiam spectantem adferre parum utilitatis, utpote
in libris saeculi XV, babere est uisum. itaque hic
moneo me tacite correxisse formas in omnibus libris
meis obuias has connecto^ connubium sim.; Danubius;
dii^ diis; intelligere^ negligere; solemnis; adolescens (sed
W haud raro aduL); pulckriludo sim. (in his quoque
W aliquando uerum exhibet) ; illico et quae sunt huius-
modi similia.
Restat ut de ordine quo in M singulae orationes
sese exceperint dicam. nos enim ab ordine in pleris-
que editionibus recepta cumque rationibus chronologi-
cis congruenti non recedere par erat. ita autem hoc
munere fungar, ut simul quam quisque panegyricus
in A B W (nam V titulis omnino caret, in C autem
*) Schwarzins, qai codicmn Parisinorum ad pan. I col-
lationes possedit, in nallo eorum Cuspiniani additamenta in-
ueniri alicubi testatus est. Ouspinianum autem ipsum A libro
usum esae suspicor.
1
j
^'^
I
PRAEFATIO. XVn
libere efficti suot) inscriptionein prae se ferat hic snb
nno qnasi conspectn ponam (nam in ipso apparatn
critico id satis dilncide non potnit adnotari):
I. PHnii lunioris panegyricus (m. rec.) A. Incipii
panegyricus Plinii Secundi Traiano Augusto W,
in B deest inscriptio.
II (= Xn ed. meae). Finitus panegiricus primus
plinii. Incipit panegiricus latini pacati dreptani
dcus Theodosio ectr, litt. rubr. A.* Finit pana"
gyricus p. secundi ad Traianum, Incipit pana^
gyricus Latini Pacati Drepani dictus Theodosio
feliciier W, itaqne, nisi qnod panegyr, et Lege
feliciter, B.
III (sa XI). Finitus panegiricus latini pacati dreponi
dcs de ii Theodosio in urbe eterna Romana. In^
cipit grarum actio Momertini de consulatu suo
luliano Impri A. Finii panegyricus drepani dictus
iheodosio in urbe eterna Romana. Graiiarum actio
Mameriini de consulatu suo luliano Imperaiori W.
Finit Panagiricus Latini pacati drepani dicius
Theodosio, Incipit graiiarum actip mamertini de
consulatu Itdiano imperatori B.
IV (= X). ExpUcit oracio Mameriini. Incipit Na-
zarii dcus Costatino A. Finii oratio Mameriini.
Incipit Panegyricus Nazarii dictus Consianiino
Caesari W. Finii oratio Mamertini facia iutiano
Imperatori pro gratiarum aciione. Incipit Pane"
gyricus Nazarii dictus Consian Imp, B.
V (= VIII). Panegiricus Nazarii explicit, Inci-
piunt panegirici diuersorum VII A. Finiiur pa-
negiricus Nazarii, Incipiuni panegerici diuerso-
rum VIII. Incipit primus dictus Consiantino W.
Finit Panegyricus Nazarii dictus Constantino
Imperatori. Incipiunt panegyrici diuersorum SC"
piem B.
VI (= VII). Finitus primus. Incipii secundus A B.
Finit primus. Incipit secundus dicius Constan^
iino W.
PAimO. LAT. b
XVIII PRAEFATIO.
VII (= VI). Finit secundus. Incipit tertius A B W.
VIII (= V). Finitus ffinit B W; tertius. Incipit quar-
tus A B et W, sed bic Dictus Maximiano addit.
IX (= IV). Finit quarius, Incipit quintus A B W.
X (= II). Finitus ffinit BJ quintus, Incipit sextus
A B. Incipit sextus panegiricus dictus Maximiano
et Diocletiano W.
XI (= III). Item eiusdem Magistri memet Gene-
ikliacus Maocimiani augusti A. Incipit sextus.
Item eiusdem magistri mameriini genetKliachus
maximiani augusti: -^ B. Eiusdem Gentkliacus
Maximiani Augusti et Diocletiani W.
XII (= IX). hic dictus est Constantino fUio (corr.
ex filii) Constantii A et ita B, nisi quod finit
genthliachus Maximiani Augusti praeponit. Pa-
negyricus dicius Constantino filio Constantii W.
in fine huius orationis Explicit A W, Finis B
babent.
lam uero circumspiciendum est, ecqua alia praeter
M subsidia critica nobis suppetant. et in Pliniana
quidem oratione scbedae Ambrosianae rescriptae as-
sunt, inuentae illae una cum Frontonis ac Symmacbi
reliquiis ab Angelo Maio in codice olim Bobiensi,
nunc Ambrosiano [ord. sup. E. 147] saeculi septimi
uel octaui. fragmenta Pliniana quatuor foliis (nunc
p. 21. 22, 27. 28 et p. 361. 362, 367. 368 nume-
ratis) continentur. disseruit de bis scbedis diligenter,
ut solet, H. Keilius in programmate uniuersitatis Ha-
lensis a. 1869/70 et in editionis Plinianae mai. praef.
p. XLIV — XLVI. quae scbedae [R notaui] ut bona-
rum lectionum sat magnum numerum exbibent, « ita
quibusnam maxime praeter uitia uulgata generibus
mendorum M deformatus sit docent, nempe uerborum
et omissione et praua collocatione.
loannes Liuineius Belga, uir de bis oratoribus im-
mortaliter meritus, quos ad editionem suam (Antuerpiae
a. MDXCIX ea prodiit) libros adbibuerit in prae-
fatione docet lectores: nempe esi^e penes se codicem
PRAEFATIO. XIX
in membranis exaratum (ad familiam C pertinet et bic
illic, ex Cuspiniani puto editione, interpolatus est),
porro ueteres schidas a Carolo Langio ad Frobenianam
lectionem eonlatas (nil nisi meras Langii coniecturas
continent); tum apograpbi Bertiniensis a Francisco
Modio conlati lectiones a Marco Welsero dono ac-
ceptas. bae autem lectiones e monasterii Bertiniensis
(quod Audomaropole erat) codice quodam promptae
quanti essent pretii dudum intellexere uiri docti. de
ipso codice Modius Kal. Augustis a. MDXCYI baec
ad Lipsium scripsit [Burmanni sylloge epist. I p. 110]:
^meditabor sic quoque iamen extrudere bac aestate
Panegjricas meas lectiones, ubi multae, ut spero, non
contemnendae delectabunt te emendationes et casti-
gationes bonae ex libro Bertiniensi, non nimis bono
illo quidem, sed tamen tali ut mibi ad eas faculam
praeluxerit.* — bunc codicem, licet multas egregias
lectiones praebeat, tamen, quia ei cum ceterorum li-
brorum scripturis non conueniret, baud raro inter-
polationis reum fecerunt docti. nunc demum recipe-
rato a me codice Upsaliensi illius quoque praestantia
plane fit manifesta. ceterum ad plenam illius cogni-
tionem multa desunt. nam et quamnam ad editionem
Modius contulerit Bertiniensem nescimus et in eius
lectionibus adferendis ipsum Liuineium bic iUic errasse
mibi quidem pro explorato est. equidem, ut par erat,
omnes Bertiniensis scripturas commemoraui, de quibus
disertis uerbis testatur Liuineius (nam in bis rebus
ex silentio nil posse concludi prudentium consentit
opinio), exceptis nimirum eis quas cum M consen-
tientes et indubitate ueras in ipsum uerborum con-
textnm recepi. iam in uniuersum si rem spectamus,
liber Bertiniensis locis plerisque cum M consentit, id
quod etiam de eis quibus nibil ex illo adnotatum est
statuere licet. insunt tamen illi lectiones eae quae,
quoniam ex scribae alicuius cerebello profectae esse
non possunt, illum non ex ipso M originem duxisse
euincant; cf. ex. firr. p. 93, 18 *oceanum' BerU: om.
XX PRAEFATIO.
H; p. 106, 5 ^petendum' ^eW. : ^petendam' H; p. 135,
26 ^fecisti' BerU: «uicLsti' H; p. 141, 26 ^laude* Bert:
^rep. laude' H ex dittographia. — hinc Bertiniensem
ex eodem quo H codice descriptum esse puto. nam
ne c^\A illum tertium quoddam Maguntini ezemplar
esse existimet, mirus certe uidetur esse duorum apo*
graphorum (A et Aurispae) in tot locis ex H false
descriptis consensus.
Sed fac ex aliquo Galliae angulo communem illum
Bertiniensis et Maguntini fontem in lucem emergere:
ut de nonnuUb locis certius iudicium ferre liceret,
ita in uniuersum easdem at^ue illi corruptelas prae
se ferret. nimirum ex ingenio repetendum est auxi-
lium ut suus his panegyristis reddatur nitor. quo
emendandi negotio cum honore functi sunt ex prio-
ribus cum Cuspinianus, Khenanus, Puteanus, Grono-
uius, Acidalius, Rittershusius , Gruterus, Schefferus,
tum, qui unus hos omnes ingenii acumine anteit, Liui*
neius. nostra aetate Franciscus Eyssenhardtus in pro-
grammate Berolinensi a. 1867 et Mauricius Hauptius ^*")
in uariis Hermae fascisculis bonas aliquot emendationes
protulerunt. ipse de nonnuUorum locorum emendatione
egi in musei Bhenani uol. XXVII p. 215 — 225. —
ceterum in hac editione philologi tantum partes im-
plere studui; meo apparatu instructi suo fungantur
officio historici. excludendas autem putaui ab hac
praefatione quaestiones quae ad singularum orationum
auctoreSy ad studia eorum, maxime Ciceroniana atque
Uergiliana, aliaque pertineant : alio fortasse haec omnia
cum cura perscrutabimur tempore.
Sed quoniam, cum A lenae conferre liceret, Plinii
panegyricus iam impressus erat, hic saltim illius lectio-
•) quam in Hermae uol. VHI p. 178 ad p. IV, 4 'ir-
rogaret' prompsit emendationem , hanc oblitus erat oir ille
doctiasimas iam duobns annis ante a me L 1. editam esse.
idem qaod ib. p. 178 ad Floram protulit, id a me praeceptam
est in Fleckeiseni ann. 1872, p. 51.
PBAEFATIO. ' XXI
nes ita cuin lectoribus communicabo ut, ubicumque A
cum cousentienti ceterorum librorum scriptura con-
gruat, non adnotem: lectiones igitur in apparatu cri-
tico nota X insignitas, nisi aliud bic adnotatum est,
A quoque exhibere scias/
p. 1, 10 cam om.
p. 2, 9 de principe palam qoae — 10 eadem secreto qnae
prius loqaimur
p. 3, 2 oognomiiie — 3 sq, quam continne {uel contimie]
commane qaam ex — 5 alteriusque — 6 fecit — S a^oacat
enim sentiqae — 18 possant — 21 partom — 26 cum de us-
que ad auaritiam om.
p. 4, 1 qnod ez — 2 aoeem — 10 et qaod hic sinis om,
— 15 ditioni — 20 absoleuit — 32 festinatis habet
p. 5, 4 respubliea] resp^isient — 11 hostiarum] hostiu
expunctis post u Htteris ru -^ consulentibas otn. — 17 te om,
— 20 erat bene — 30 nascantar habet
p. 6, 22 exteriusqae — 26 aeui] cui — 27 ultra — 33
inter homines consecatus
p. 7» 9 te filium filiam non — 13 transmissuros — 24
genuerit
p. 8, 1 tum om. — 2 ante Gemaleni thoram — 7 fuit
at q; qui optaret — 10 decorarent — 11 collocauit — 20 sed
adoptati fait habet
p. 9, 8 es nou est — 18 Caesar iam] cesaream — 21 im-
peratorem te — 31 cum om,
p. 10, 9 non qui — 12 hercle — 13 nisi quam placoisset
— ad quod boni — 16 ygainibus — 26 taa uota — 27 illam
p. 11, 3 ipse — 7 honestati — 8 ditauit — 9 maiestas
— 15 hoc est -— 16 sed et licet illum taris aris [lege licet
illum taribus aris, palaiharibus flamine oolas] — 24 ipsam
is m. ead,
Imperiam qoa | Imperator coias pulsi — 26 qaod] si
ium 7». ead.
p. 12 , 3 unum om. — imperatorum — 4 contectica edibus
[uulgata in W ex corr.] — 5 inuecta — 12 Bannuius] domibus
— 23 sitim ferrent
p. 13 y 2 uiderentur — 6 mihi] tibi — 7 imperio uidere-
tur — si inter usqtie ad talis esset om, — 12 ueterarum —
16 patria in nirtute — 28 Germanieqae tum plur.
p. 14, 3 rapere sed non — 6 tiM nullus — 7 statutorum
— 8 miser an — 11 inter ipsa Germ. — 14 eoram — 17 in-
defessasque — 28 oportanitates \ita W quoque]
p. 15, 8 caius] ciuis — 17 ez om, — 19 imp. augustum
— 20 trinmphi, i ex um corr, — 24 itccipiet et — 26 sed
imperium — 27 reportantem pacem tranq. — 29 fuit
XXII PRAEFATIO.
p. 16, 4 censiet — 8 hostibus [hostilibas in W ex corr.J
— 10 ingentium duca nom. — 15 autem] ante — 17 mina-
ramque] nimorumq; \an animorumque?] — 20 quandoqae
e
p. 17, 8 putat — 5 torpore — 6 et om. — 12 ualidiorum
kahet — 14 quidem omnibus — 16 te quisquam abs.ente retin.
p. 18, 3 diceris — 8 exereret — deztera — 17 dicere
[m« B C V W; cf. corrigenda]
p. 19, 12 primum quid dies — 20 noua etas — 22 tu —
23 neglecti — 25 indalii — 32 augustumque
p. 20, 6 aucta — 9 decoro — 19 obsequebare — 24 salu-
tauerint — 29 dies qni hunc diem genuit [eo guod B C V W
genuit diem praehent apparet diem in H superscriptum glos-
sam esse]
p. 21, 6 iteraturusque — 16 que prius oris [recte'] — 17
eadem q ; illa omnia — 29 princeps
p. 22, 3 Non uereor — 17 guanta] qua — 18 tibi curae
— 23 flum. destinabatur — < 28 admonere
p. 23, 6 preoibus] principibus — 17 deberent — 21 loc.
attollendos [ita m n quoque] — 26 defectum — 29 puerorum
om. [recte] — 31 imbutus
p. 24, 12 ille in tam breui — 15 in tota tua — 21 quam-
qttam om, — ne ?uihet — 22 ciuis est quicquam — 26 flag»
tui — 28 letiora
i
p. 25, 9 hiis — 31 annus] ampius [fort. campus] — 33
quiritantibus hahet
p. 26, 3 quicquam uid. — 6 agendisque — 9 ipsa hahet
— 12 in om, — 14 ingentibus quidem tu ne quoque ille —
17 frustraque — 21 inter — 24 refugium — 29 potestas tua
p. 27, 23 ad om. — 29 turbis [in W turbis est] — 34 qua
p. 28, 4 annus — 15 atque mala sterilitas — 18 con-
nectat — 19 cupiant (cetera u^ B C V W) — 20 quanta liber-
tate — 22 societatis — 24 omnium habet — 27 recondant
p. 29, 7 accederet — 19 in ha re — 24 ac tu — 24 del.
inductum qnasi — 30 auar. auersti
p. 30, 2 tum fort. — 7 comes opes — 15 fructus — 16
unda saxa — 17 postergum — 27 cautibus ymo centesiinas
— 34 neque uitant ea
p. 31, 3 sed^spectant — 9 imperialis Nerua [lege impe-
rator talis Nerua] — 11 edicti [iege edictis] — 14 actu —
27 ac — 32 cruciatum
p. 32, 9 uolo — 15 cogerentur hiis — 25 seu placium
— 31 saluo
p. 33, 1 inesset om. — 8 apiscerentur — 16 et 17 partius
p. 34, 4 minuere] munere — 8 in patrinis — 15 fuisset
patris — 27 semel et par. — 31 lateras
p. 35, 3 dei om, — 11 remotioris [recte] — 12 sq. uice-
PEAEFATIO. XXIII
simam ut prius inferre cogentur — 17 seniiet habei — 18
coinscamque modi ea pecunia ex alicuius hereditate obuezL
— 23 qni ez eiusmodi caasis — 26 possint
p. 36, 2 bona et sanguinem — 5 uel etiam hdbet — 13
frugaUtas habet — 16 nihil rapuissent nihil retinnissent de-
fiierint — 18 nil larg.
p. 37, 1 crimen] tamen — 8 accusator e — 12 in terra
— 13 sunt tamen — 27 probabitur — 29 mori homines
p. 38, 5 principium — 8 cibos — 10 hausta et implicita
retro — 16 aptare — 30 ac] et
p. 39, 4 rectos [lege et rectos] ac inuidos — 5 attolles
— 13 expetunt — 14 fragilitatis — 21 sua queque — deni-
s
que — 22 qnos pat. uirtutis — 27 hercle — 28 qui in mus
si in mali \lege qui inuisissimi malo] — ut sint
p. 40, 10 in ptcn — 13 obsequi — 17 possumus — 21
nobis om, — 23 exemplo — 26 efncit — 31 exactom bis
p. 41 , 3 plausor — 4 auersatur hahet — 5 secuU — 18
timentur uitiorum penitentiam expectas mederis
p. 42, 11 iuxte te — 21 principes [lege et adm. principe
si interdum] — • 29 plurimo merore minuerat
p. 43 , 3 inprudentia — 10- custodes pena — 11 non se-
cus ant [an ut ?] paupertas fores • — 12 longo tunc — 16 post-
quam habet — crudelitas — 19 innocentiam ipsius — 20 arcs
— 31 aduocator
p. 44, 5 clamdest. ^ — 6 ergo nec aurum — 21 est habet
— 31 mertum
p. 45, 1 quod intrant — 9 imp. hortos — 14 digne —
15 tuis 01». — 21 inmanium habet — 22 transuectatione —
23 nutatantia — 24 fragilissimo — 28'tucius que — 30 con-
sumata
p. 46, 2 sedis — 17 auro] aut — 24 omnes alterum om,
p. 47, 13 deuertere habet — 16 perfundebat — 23 im-
periam
p. 48, 3 in om, — 8 laetemur hiis quibus frnimur habet
— 18 saltarentur — 29 delibrare — 30 ante te tam
p. 49, 2 cedendi — 23 tui
p. 50, 4 moderatio est — 10 ditabantur — 12 camelo>
rum — 19 ubi uera ubi princ. ubi semp. — 20 hii sunt hon.
• — 26 posi necesse est addit: praeterea ut quisque factus est
princeps extemplo fama eius incertum bona an mala ceterum
etema est — 27 inuitum manet
p. 51, 5 aduotasse. — 11 sq, omittendum est Quid (est
ne
expunctum m, rec) — 15 non omnia (ne m,.rec,) — 16 nar-
rauit -- 17 in om, — 20 quod om, — 23 transtulerint —
32 sg, facies multa post secula consulis tribunal
^.ym^ii^
XXIV PBAEFATIO.
p. 52, 12 imp. — - 15 iam exsatiatus hon. [recte] '^ 25
ioisti ~ imputare — 32 precrauem — papims
p. 53 y 1 ad ilios — 5 niim te — 16 pmeritnm {sed —
deletum m, eadem) — 18 indicium — 27 magnanimitatis habet
p. 54, 8 delietas — 10 excitari habet — 24 medins om,
— 25 didicimns hahet — 29 easqne snmmas potestates simnl
capere \recte'\ cnm inest
p. 55, 8 pamm] pamo — 14 interesset hahet — 19 at
euper ad deletum scriptum — 22 nonerat pndorem nonerat
moderationnm hominnm — 27 in toga meritis praestitisti
hahet
p. 56, 6 recepit habet — 21 consolatnm — 29 duos col-
legit tui " 82 et coUegam que
p. 57, 10 ibi bene — 30 qnem praef. — 32 expertissimns
p. 58, 4 quos nos habet — 5 nos quis — 18 praeposita
— 27 hino anres hinc oc. — 28 da. destinas
p. 59, 6 boni prinoipes [ufB CVW; ef, corrigenda\ — 21
Bheno dirlm. — 23 consnle — cinitati — 29 tam] ita
p. 60, 2 spaciosissimo — 14 nec dumque — 19 ante te
stante — 21 sedens stanti preiit hahet — 23 deomm ille irae
- p. 61, 3 nobis — 4 ergo — 23 transilui
p. 62, 12 mouebat — 17 talis (i ex e corr^ — 23 tum]
cum — perspexisse habet — 24 gratuitas
p. 63, 5 pro imperio — 12 demouerent — 18 mittent
p. 64, 1 rexeris — 2 rempublicam om. — 2 regere habet
— 4 destinabat — 16 tamen tui non fac. — 23 deprenderes
— 25 mellissimis
p. 65, 3 consulandus — 4 ideo] nemo — 5 circumirent
habet — 6 a prius om, — 18 terret] fret — 21 et] ac — 25 cuius
hec intentio est ut — afficiat — 27 in qne ea ciuitas am-
plissima
p. 66, 10 paratam — 11 suae prius om, \recte'\ — 23 qnod
concupiit
p. 67, 9 magis mirer — 14 facies ante prinoeps eqnitus
candidatus — 19 supereso — 28 principis] cesaris
p. 68, 5 est — 8 Eos denique — 13 commnnia] coram
— 20 uobis -r- 27 nuUius cniquam terror — 32 appareat
p. 69, 1 misera — 8 ex siUus se — 11 non] nam — 17
multum — 21 has nos sedes — 22 interrogem in fine lineae
p. 70, 16 Ulnd om, — 17 uos — 19 feUcitatis — 29 prin-
cipes hahet
p. 71, 3 gratos — esse nos om. — 5 nisu \lefje nisu] —
20 exemplo patiencie tne sedit — 22 placuit dissentur disce-
dere — 25 at] aut
p. 72, 9 intra — infra cos esset — 17 officium tam mo-
dicum temperatum — 18 cos snb
p. 73, 10 si] se — 14 qnaque — 19 tu habet — 21 qui
sibi dii — 25 plurima] primo — 28 recuperata] rec. i perata
PRAEFATIO. XXV
#
p. 74, 4 adimas — 17 non pot. hdbet — 21 ingenii —
23 alius continnos labores si non desidie
p. 75, 1 precibas hahet — 10 existiinatione kahet — 12
decoras — 13 timentesque — 19 ipse] ille — 23 omne genus
hdminom oice
p. 76, 13 ita habet — 14 sq. qaid in ladebriom — 29 re-
ligatore oinctoqae
p. 77, 9 per se mag^nopere laadaaerim — 10 toto] ipso
— 11 fortane indalgentie \lege indalgentia emolliatj — 12
non] nec — 19 aaocamentam qae qaantaque sint baias ille
serie — 24 insidat
p. 78, 1 non domus modo — 11 fecisti — 20 quam illa
constanter — 28 quam nullas te terror nulla comitatur
p. 79, 6 et ardescit — 32 nomen] non
p. 80, 3 alii domini — 12 factusj facis
p. 81, 2 qaod om. — 7 quod habet — 16 feres — 21 qua
eruisti
p. 82, 1 erat om. — 8 otio reaoces et quos om. — 17
qoisqae] quis — 22 nata — per hos loquebantor <m, — 24
et om. — 27 iadicium — 32 sq» digni sant quibos
p. 83, 12 leli — 15 optimas omnibas in — 17 imp. —
20 prias] nomine — 21 nomine om. — 27 cai] tai
p. 84, 4 optiues — 10 fili — 11 dedit — 27 ambolus
p. 85, 6 laborissimo — 14 aertissent — percenserimas
•— 18 aademas — ne fas — 29 subditum
p. 86, 2 altero cons. sed itenim [lege consules et iteram]
— 26 qaae presenti tibi conferentnr his — 27 atraque
p. 87, 5 deminutum — 27 nouam tibi iniungimus curam
— 31 praeteritus habet
p. 88, 1 praeteriri hahet — 5 aobis — 12 etiam officiis
qua et e stud. — 13 tumj duhium sitne tu an tn (tamen) in
codice — 30 maluit
p. 89, 5 sed ut] et
Praeterea, cum in plagalis sequentibns libri* A
lectiones inter corrigendas scbednlas adscriberem, ac-
cidit interdupi ut propter spatii angnstias quaedam
omittendae essent; quas itidem bic loci addam.
p. 93, 1 mirarentur — 7 ceteros — 9 famen et ex —
12 tue — 25 cainones
p. 94, 9 nidemus
p. 95, 11 dedemnt
p. 98, 14 deiunxeris
p. 100, 3 imponere — 7 cum pridem
p. 103, 16 duhium sitne plum an pluui
p. 105, 10 putauerim (a ex corr.) — 30 ezaceruatas
p. 106, 23 quam] quos
XXVI PRAEFATIO.
p. 107, 5 facile
p. 108, 10 iQnioreE res ambo leDioreB — 19 tneliuola —
21 fioe QBiiigtii] Hiue uetastis
p. 109, 15 atqoe] ao — 17 radiis — 21 eat — 26 Her-
p. 111, 3 modo an inos — 5 limioe aggreBsi egreSBi —
27 couianota sl Domlni (i ult. tsc corr.; in V conianctaB in
txeoTT., led omai (oi) a m. f) — Bermone destera. si o
caBeriaq;
p. IIS, 1 qui mnllns
p. 114, 26 terituigi
p. 115, 12 ezarcit d' capitis [an eiercitib;?]
p. 117, 16 ante hoc afi^iiaBe
p. 118, 9 eommitteat — 81 opad iBtad
p. 119, 10 percInBam
p. 12&, 22 Conetanti
p. 126, 8 desernat dign.
p. 134, 1 tantnm] c«ntum
p. 135, 13 uenlant — 26 celebritas
p. 139, IB et 10 totiena] tocini — 20 nobis
p. 144, 5 iadicio
p. 145, IS obscenderuit
p. 146, 3 nantici — 22 l^nitBtis
p. 152, 8 gratnitatis
p. 171, 21 qaod oro (qaid oro B V w)
p, 172, 33 taiQ aliquondo
p. 176, 20 patefacit
Bestat of^cium dulcifisimum cum omnibus uirie
doctis ^ui codicibns uel suppeditandis uel conferendis
me adiunerunt, tum ei niro clariBaimo, cai ob malta
in me merita hoc qualecumque opueculnm sacrum esae
uolui, publice quoque gratias agendi quam maximas
si ncerissimasqne .
ScripBi lenae Kal. Maiis a. 1874.
* I II — I ■■ w I y*^
Xn PANEaYRICI LATINI.
INDEX SIGLORUM.
tf sss liber Magantinus siue libroram meorum aut omnium
(A B C V W) aut potissimorum (A B C V obstante w;
A B V obstantibus C w) consensus
A = codex Upsaliensis inde a p. 89
B =3 Uenetus Marcianus 436, olim Bessarionis
C s= consensus librorum m r u
m s Monacensis 756
r =s Reginensis 1475
XL SB> Uindobonensis 48
V « Uaticanus 1776
W s Uaticanus 1775 nondum correctoris manum passivs
w SBB eiusdem corrector
Bert, =s apographon Bertiniense a Liuineio passim comme-
moratum
^ =» codices interpolati, siue unus siue omnes
B =s schedae Ambrosianae in pan. I.
Cusp. =s Cuspinianus
tdd, SB editioneS) siue omnes siue complures. quas etiam
ibi, ubi lectionibus libri M nihil adiectum est, ueram
exhibere teneas. — litteris quas uocant inclinatis ea
uocabula quae contra codices addita sunt, hamis [ ] li-
brariorum emblemata significaui.
I. C. PLINH CAECILn SECUKDI
PANEaYRICUS
TRAIANO IMP. DICTUS.
I. Bene ac sapienter, patres conscripti, maiores in-
stitaerunt ut rerum agendarum ita diceudi initium s
a precationibus capere, quod nihil rite, nihil proui-
denter homines sine deorum immortalinm ope con-
silio honore auspicarentur. qui mos cui potius quam
consuli aut quando masis usurpandus colendusque
est quam cui^ imperio slnatus, auctontate rei pubU- i»
cae ad a^endas optimo principi gratias excitamur?
quod enim praestabilius est aut ^ pulcrius munus
deorum quam castus et sanctus et dis simillimus
princeps? ac si adhuc dubium fuisset forte casuque
rectores terris an aliquo numine darentur, principem i5
tamen nostrum liqueret diuinitus constitutum. non
enim occulta potestate fatorum sed ab loue ipso
coram ac palam repertus est; electus quippe inter
aras et altaria eodemque loci quem deus ille tam
manifestus ac praesens quam caelum ac sidera in- 20
sedit. quo magis aptum piumque est te^ luppiter
optime, antea conditorem, nunc conseruatorem im-
perii nostri precari ut mihi digna consule, digna
senatU; digna principe contingat oratio utque om-
6 caporent w || 6 nihilque prou. C || 14 at B || 16 li-
qvLQi w 1 18 repertus electus est quippe H, corr, Schwarzius^
22 optime maxime g,
PaITBG. IiA.T. 1
2 I. C. PLINIIJPAN.
nibus quae dicentur a me libertas fides ueritas con-
stet tantumque a specie adulationis absit gratiarum
actio mea quantum abest a necessitate.
II. Equidem non consuli modo sed omnibus ciuibus
5 enitendum reor ne quid de principe nostro ita di-
cant ut idem illud de alio dici potuisse uideatur.
quare abeant ac recedant uoces illae quas metus
exprimebat: nihil quale ante dieamus; nihil enim
quale antea patimur. nec eadem de principe quae
10 prius praedicemus; neque enim eadem quae prius
secreto loquimur. discernatur orationibus nostris di-
uersitas temporum et ex ipso genere gratiarum
agendarum intellegatur cui^ quando sint actae. nus-
quam ut deO; nusquam ut numini blandiamur: non
15 enim de tyranno sed de ciue^ non de domino sed
de parente loquimur. et hoc magis excellit atque
eminet ille quod unum se ex nobis putat nec minus
hominem esse quam hominibus praeesse meminit^
intellegamus ergo bona nostra dignosque nos illis
20 usu probemus atque identidem cogitemus quam sit
indignutn si maius principibus praestemus .obsequium
qui seruitute ciuium quam (}ui libertate laetantur.
et populus quidem Bomanus dilectum principum ser-
uat quantoque paulo ante concentu formosum alium^
25hunc fortissimum personat; quibusque aliquando
clamoribus gestum alterius et uocem^ huius pietatem
abstinentiam mansuetudinem laudat. quid nos ipsi?
diuinitatem principis nostri an humanitatem tem-
perantiam facilitatem. ut amor et gaudium tulit^
so celebrare uniuersi solemus? iam quid tam ciuile^
9 de principe palam Cusp. || 10 quae pr,' 8ec. loq.
W: sec. loq. quae pr. C sec. qnae pr. loq. B V || 13 acte
imk^qnam g, Lipsiusi hactenus quam M || 16 sq. loqnimur
qnum ille se ex nobis et hoc magis ezc. a. eminet qnod nnum
ex nobis (ex nobis om. W) pntat H, correxi, 1 18 hominem
^Bse scripsi: hominem se M || 19 illis nsu Lipsius: illins nsu
K'|| 20 qnam sit indignum om, M, add. Cusp, || 23 prin-
ciptttn Liuineius: principem K || 25 quibus W || 80 celebrare
om. W, uniuersi praedicare solemus w.
TRAIANO D. 1—3. 3
iam senatorium quam illud additum a nobis optimi
cognomen? quod peculiare huius et proprium arro-
gantia priorum principum fecit. enimuero quam
commune^ quam ex aequo quod felices nos, felicem
illum praedicamus altemisque uotis 'haec faciat, haec s
audiat'; quasi non dicturi nisi fecerit, comprecamur !
ad quas ille uoces lacrimis etiam ac multo pudore
suffunditur. agnoscit enim sentitque sibi, non prin-
cipi dici.
III. Igitur quod temperamentum omnes in illo lo
subito pietatis calore seruamus, hoc singuli quoque
meditatique teneamus sciamusque nuUum esse neque
sincerius neque acceptius genus gratiarum quam
quo illas acclamationes aemulemur quae fingendi
non habent terapus. quantum ad me pertinet, la- 15
borabo ut orationem meam ad modestiam principis
moderationemque submittam^ nec minus considerabo
quid aures eius pati possint quam quid uirtutibus
debeatur. magna et inusitata principis gloria, cui
gratias acturus non tam uereor ne me in laudibus 20
suis parcum quam ne nimium putet. haec me cura^
haec difQcultas sola circumstat: nam merenti gratias
agere facile est, patres conscripti. non enim peri-
culum est ne, cum loquar de humanitate, exprobrari
sibi superbiam credat, cum de frugalitate, luxuriam, 2»
cum de clementia, crudeh'tatem; cum de liberalitate,
auaritiam^ cum de benignitatC; liuorem; cum de
continentia, libidinem, cum de labore, inertiam, cum
de fortitudine, timorem. ac ne illud quidem uereor
ne gratus ingratusue uidear^ prout satis aut parum 30
dixero. animaduerto enim etiam deos ipsos non
tam accuratis adorantium precibus quam innocentia
et sanctitate laetari gratioremque existimari qui
delubris eorum puram castamque mentem quam qui
meditatum carmen intulerit. j! r ^^
_ . ■- i ■)< :.''. (':; I, Vv ii::y:
6 alterinsque C il jSncFe l^ |1.7 pudi5re.|n^yo WJ $/ se^^t-
qne om, ^W^ i^M.^ w. wiar^i | X4t \^Wr s^pipsi r quoid .#, || M^ i^-
mnlet^r Cusp. || 22 circamstant C |{ 24 exprobari i^.. ., , ,
1*
4 I. C. PLINII 1*AN.
IV. Sed parendum est senatus consulto, quo ex uti-
litate publica placuit ut consulis uoce sub titulo
gratiarum agendarum boni principes quae facerent
recognoscerent; mali quae facere deberent. id nunc
6 eo magis soUemne ac necessarium est quod parens
noster priuatas gratiarum actiones cohibet et com-
primit, intercessurus etiam publiciS; si permitteret
sibi uetare* quod senatus iuberet. utrumque, Caesar
Auguste, moderatC; et quod alibi tibi gratias agi
10 non sinis et quod hic sinis. non enim a te ipsi
tibi honor iste sed agentibus habetur. cedis af-
fectibus nostris; nec nobis munera tua praedicare,
sed audire tibi necesse est. saepe ego mecum, patres
conscripti; tacitus agitaui qualem quantumque esse
15 oporteret cuius dicione nutuque maria terrae, pax
bella regerentur; cum interea fingenti formantique
mihi principem quem aequata dis immortalibus
potestas deceret; numquam uoto saltem concipere
succurrit similem huic quem uidemus. enituit ali-
20 quis in bello, sed obsoleuit in pace : alium toga,
sed non et arma honestarunt: reuerentiam ille ter-
rore, alius amorem humilitate captauit: ille quae-
sitam domi gloriam in publicO; hic in publico par-
tam domi perdidit: postremo adhuc nemo extitit
25 cuius uirtutes nullo uitiorum confinio laederentur.
at principi nostro quanta concordia quantusque con-
centus omnium laudum omnisque gloriae contigit!
ut nihil seueritati eius hilaritatC; nihil grauitati sim-
plicitatC; nihil maiestati humanitate detrahitur! iam
3> firmitas, iam proceritas corporis; iam honor capitis
et dignitas oris, ad hoc aetatis indefecta maturitas
nec sine quodam munere deum festinatis senectutis
1 quo W: quod B C V || 10 ipsi Schwarzius: ip80 M || 11
agentibns Sckwarzius: ab agentibus tf || 14 qnalem ac qnan-
tnm w II 20 absoleuit C W, sed in hoc corr. man rec, || 23 hic
in pnblico C: om. B V W jj 26 contemptus w || 29 ita nihil
mai. w post ras, 20 litt. Q 31 indefecta scripsi: indeflexa M
inflexa Beroaldus indefessa Patarolus ||, 32 festinatis g: festl-
nantis M.
TRAIANO D. 4—5. 5
insignibus ad augendam maiestatem omata caesarieS;
noune longe lateque principem ostentant?
. y. Talem esse oportuit quem non bella ciuilia nec
armis oppressa res publica sed pax et adoptio et
tandem exorata terris numina dedissent. an fas erat 5
nihil diflferre inter imperatorem quem homines et
quem di fecissent? quorum quidem in te^ Gaesar
Auguste^ studium et fauor tunc statim, cum ad
exercitum proficiscereris; et quidem inusitato omine
notuit. nam ceteros principes aut largus cruor lo
hostiarum aut sinister uolatus auium consulentibus
nuntiauit, tibi ascendenti de more Capitolium quam-
quam non id agentium ciuium clamor ut iam prin-
cipi occurrit; siquidem omnis turba quae limen in-
sederat ad ingressum tuum foribus reclusis illa qui- 15
dem, ut tunc arbitrabatur, deum, ceterum, ut docuit
euentus, te consalutauit imperatorem. nec aliter a
cunctis omen acceptum est. nam ipse intellegere
nolebas: recusabas enim imperare; recusabas, quod
bene erat imperaturi. igitiir cogendus fuisti. cogi 20
porro non poteras nisi periculo patriae et nutatione
rei publicae. obstinatum enim tibi non suscipere
imperium; nisi seruandum fuisset. quare ego illum
ipsum furorem motumque castrensem reor extitisse,
quia magna ui magnoque terrore modestia tua nin- 25
cenda erat. ac sicut maris caelique temperiem tur-
bines tempestatesque commendant, ita ad augendam
pacis tuae gratiam illum tumultum praecessisse cre-
diderim. habet has uices condicio mortalium ut ad-
uersa ex secundis, ex aduersis secunda nascantur. 30
occultat utrorumque semina deus, et plerumque bo-
5 ezorta C || 8 studinm ego: iudicium H || 8 tunc om,
B V II 9 inusitato oie notnit scripsi: inusitato enotuit H
inuB. indicio enituit Liuineiits inus. omine enotuit Keilius \
14 occnrrerit || 15 malim ut tunc quidem illa arb. | illa
iam C II 17 te consul consalutauit W || 19 uolebas B C V
20 imperatori w || 21 nutatione cod, Liuineii: mutatione M
30 nascantur g: noscantur M || 31 utraque w.
6 I. C. PLINII PAN.
uonim malorumque causae sub diuersa specie la-
tent.
YI. Magnum quidem illud saeculo dedecuS; magnum
rei publicae uulnus impressum est: imperator et
5 parens generis humani obsessus captus inclusus,
ablata mitissimo seni seruandorum hominum potestas
ereptumque principi illud in principatu beatissimum^ .
quod nihil cogitur. si tamen haec sola erat ratio
quae te publicae salutis gubernaculis admoueret,
10 prope est ut exclamem tanti fuisse. corrupta est
disciplina castrorum ut tu corrector emendatorque
contingeres; inductum pessimum exemplum ut opti-
mum opponeretur; postremo coactus princeps quos
nolebat occidere ut daret principem qui cogi non
15 posset. olim tu quidem adoptari merebare; sed ne-
scissemus quantum tibi deberet imperium, si ante
adoptatus esses. expectatum est tempus quo liqueret
non tam accepisse te beneficium quam dedisse:
confugit in sinum tuum concussa res publica ruens-
20 que imperium super imperatorem imperatoris tibi
uoce delatum est. imploratus adoptione et accitus
es^ ut olim duces magni a peregrinis externisque
bellis ad opem patriae ferendam reuocari solebant.
ita filius ac parens uno eodemque momento rem
25 maximam inuicem praestitistis: ille tibi imperium
dedit; tu illi reddidisti. solus ergo ad hoc aeui pro
munere tanto paria accipiendo fecisti^ imlno ultro
dantem obligasti: communicato enim imperio soUi-
citior tu, ille securior factus est.
so VII. nouum atque inauditum ad principatum iter !
non te propria cupiditas^ proprius metus, sed aliena
utilitas, alienus timor principem fecit. uidearis licet
quod est amplissimum consecutus inter homines,
lelicius tamen erat illud quod reliquisti : sub bono
principe priuatus esse desisti. assumptus es in la- ,
6 oblata C || 7 principatum B V |i 8 oratio W J| 12 opt.
imponerent C || 15 nescis seninm C || 17 tempiis in quo
w II 19 ruens imp. W || 27 ultra W C.
/
i
TRAIANO D. 6-8. 7
borum curarumque consortium, nec te prospera et ST
laeta stationis istius sed aspera et dura ad capessen-
dam eam compulerunt: suscepisti imperium, post-
quam alium suscepti paenitebat. nulla adoptati cum
eo qui adoptabat cognatio^ nuUa necessitudO; nisi 5
quod uterque optimus erat dignusque alter eligi,
alter eligere. itaque adoptatus es non, ut prius
alius atque alius^ in gratiam uxoris. adsciuit enim
te filium non uitricus sed princepS; eodemque animo
diuus Nerua pater tuus factus est quo erat omnium. lo
nec decet aliter filium adsumi; si adsumatur a prin-
cipe. an senatum populumque Romanum, exercitus^
prouincias^ socios transmissurus uni successorem e
sinu uxoris accipias summaeque potestatis heredem
tantum intra domum tuam quaeras? non totam per i^
ciuitatem circumferas oculos et hunc tibi proximum^
hunc coniunctissimum existimes quem optimum, quem
dis simillimum inueneris? imperaturus omnibus eli-
gi debet ex omnibus: non enim seruulis tuis domi-
num, ut possis esse contentus quasi necessario 20
herede, sed principem ciuibus daturus es imperator.
snperbum istud et regium^ nisi adoptes eum quem
constet imperaturum fuisse, etiamsi non adoptasses.
fecit hoc Nerua, nihil interesse arbitratus genueris
an elegeris; si perinde sine iudicio adoptentur liberi 25
ac nascuntur; nisi quod tamen aequiore animo ferunt
homines quem princeps parum feliciter genuit quam
quem male elegit.
VIII. Sedulo ergo uitauit hunc casum nec modo iu-
4icium liominum sed deorum etiam in consilium ad- 3o
1 laeta et prospera C || 6 uterque optimus — 8,24 tu-
multns fuisset habet B || elegi et elegere B || 7 est B || 11
sij nisi B || 13 socius tramissurus unius successore | me
sinu B II 15 totam per B: per totam M || 17 extimes B || 18
dis sim..] dignissimum B || 20 posses B || 21 es Liuineius: et B,
om. H II 22 istut et regium est B || 24 arbitratus interesse G
I genuerit B genuerit an elegerit C || 26 nisi tamen quod
€; tamen om, B || 27 principes B |j 28 quem om. B V || 29 nec
modo iudicium B: nec iudicio M (iudicia w) H 30 in om, B.
8 I. C. PLINII PAN.
sumpsit. itaque non tum in cubiculo sed in templo^
nec ante genialem torum sed ante puluinar louis
optimi maximi adoptio peracta est^ qua tandem non
seruitus nostra sed libertas et salus et securitas fun-
5dabatur. sibi enim gloriam illam di uindicauerunt:
horum opus illud^ hojum imperium, Nerua tantum
minister fuit adiutorque: qui eum adoptaret tam
paruit quam tu qui adoptabaris. adlata erat ex
rannonia laurea; id agentibus dis ut inuicti impera-
10 toris exordium uictoriae insigne decoraret. hanc
imperator Nerua in gremio louis collocarat, cum
repente solito maior et au^stior, aduocata contion&
hominum deorumque^ te nlium sibi^ hoc est unicum
auxilium fessis rebus adsumpsit. inde quasi depositi
15 imperii qua securitate qua gloria laetus (nam quan-
tulum refert deponas an partiaris imperium? nisi
quod difficilius hoc est), non secus ac praesenti tibi
innixuS; tuis umeris se patriamque sustentanS; tua
iuuenta^ tuo robore inualuit. statim consedit omuis
20 tumultus. non adoptionis opus istud; sed adoptati
fuit; atque adeo temere fecerat Nerua^ si adoptasset
alium. oblitine sumus ut nuper post adoptionem
non desierit seditiO; sed coeperit? inritamentum
istud irarum et fax tumultus fuisset, nisi inci-
25 disset in te. an dubium est^ ut dare posset impe-
riimi imperator qui reuerentiam amiserat, auctori-
tate eius eflfectum cui dabatur? simul filius, simul
1 tam ego: ta tf, om, R tui w || 2 antem gen. | puluintf B-
4 sed salus et libertas B | fundebatur W || 5 uindic. dii
gloriam illam C || 6 opus illut horum B: opus horum illud 11
{ tamen min. B C || 7 fuit minister B I adiutorque scripsir
uterque C utrique B V utque W ut B || qui cum adoptaret
scripsi: qui adoptaret B M | utique qui adoptaret Emestius
adoptarat Sckwarzius et qui adoptabat Keilius || 10 ezordium
B: exortnm M | decorarent B V | hanc om, B || 11 colloca-
ret B II 12 solitum maior augustiorque B | contione hominum
B: hominum concione (conc. om. W) M || 14 fesses B | de-
posito imperio $ || 17 ac] ad B || 20 sed adoptati fuit B: fuit
sed adoptati M || 25 ut -c* ne dare B V ut dare Bon ^.
TRAIANO D. 8-9. 9
Caesar^ mox imperator et consors tribuniciae po-
testatis et omnia pariter et statim factus es^ quae
proxime parens uerus tantum in alterum filium con-
tulit.
IX. Magnum hoc tuae moderationis iudicium quod s^
non solum successor imperii sed particeps etiam
sociusque placuisti. nam successor^ etiamsi uolis;
habendus est; non est babendus socius, nisi uelis.
credentne posteri patricio et consulari et triumphali
patre fi^enitum, cum fortissimum amplissimum aman- lo
Lsimum sui exercitom regeret, imperatorem non
ab exercitu factum? eidem, cum Germaniae prae-
sideret, Germanici nomen binc missum ? nibil ipsum
ut imperator fieret agitasse? nihil fecisse nisi quod
meruit et paruit? paruisti enim, Oaesar^ et ad prin- 1>
cipatum obsequio peruenisti^ nihilque magis a te
subiecto animo factum est quam quod imperare
coepisti: iam Gaesar, iam imperator, iam Germani-
cus, absens et ignarus et post tanta nomina, quan-
tum ad te pertinet, priuatus. magnum uideretur^ si 20
dicerem 'nescisti te imperatorem futurum': eras
imperator et esse te nesciebas. ut uero ad te for-
tunae tuae nuntius uenit, malebas quidem hoc esse
quod fueras, sed non erat liberum. an non obse-
quereris principi ciuis, legatus imperatori; filius pa- 2^
tri? ubi deinde disciplina? ubi mos a maioribus
tradituS; quodcumque imperator munus iniungeret,
aequo animo paratoque subeundi? quid enim, si
prouincias ex prouinciis, ex bellis bella mandaret?
daret eodem illum uti iure, cum ad imperium te 30
uocet, quo sit usus, cum ad exercitum miserit, ni-
3 tantum] tamen B W | contulerit n contulitur m r || 5 iu-
diciom ego: indicinm M || 6 solum om. W |J 7 nobis B W || 13
huic B V II 17 subiecto animo q: subiecti animo tf subiecti
a,iiimi Caianetts || 18 tnalim recepisti || 20 pertinebat mauollKeilius
I nideretur om. B uiderent C || 23 aduenit B || 24 non om. C ||
29 mandaret claret scripgi: mandaret M mandaret. apparet
JSauptius Berm. V p. 26 || 30 illum Cttsp.: illo M | te uocet
Baudius: renocet M.
10 I. C. PLINII PAN.
hilque interesse ire legatum an redire principem
iubeat^ nisi quod maior sit obsequii gloria in eo
quod quis minus uelit.
X. Augebat auctoritatem iubentis in summum dis-
5^rimen auctoritas eius adducta, utque magis paren-
dum imperanti putares efficiebatur eo quod ab aliis
minus parebatur. ad hoc audiebas senatus populique
consensum: non unius Neruae iudicium iilud^ illa
electio fuit. nam qui ubique sunt homines hoc
loidem uotis expetebant: ille tantum iure principis
occupauit primusque fecit quod facturi omnes erant.
nec hercule tanto opere cunctis factum placeret,
nisi placuisset ante quam fieret. at quo, di boni,
temperamento potestatem tuam fortunamque mode-
15 ratus es! imperator tu titulis et imaginibus et si-
gnis, ceterum modestia labore uigilantia dux et le-
gatus et miles; cum iam tua uexilla, tuas aquilas
magno gradu anteires neque aliud tibi ex illa
adoptione quam filii pietatem, filii obsequium ad-
:20 sereres longamque huic nomini aetatem, longam
gloriam precarere. iam te prouidentia deorum pri-
mum in locum prouexerat; tu adhuc in secundo
resistere atque etiam senescere optabas: priuatus
tibi uidebaris quam diu imperator et alius esset.
25 audita sunt uota tua, sed in quantum optimo* illi et
sanctissimo seni utile fuit, quem di ideo caelo uin-
dicauerunt ne quid post illud diuinum et immortale
factum mortale faceret. deberi quippe maximo operi
hanc uenerationem ut nouissimum esset, auctorem-
:3o que eius statim consecrandum ut quandoque inter
posteros quaereretur aii illud iam deus fecisset. ita
ille nullo magis nomine publicus parens quam quia
5 eias anctoritas B V | abducta W || 7 minus om. W {|
nam] non W, superscr. nam m, rec, || 11 primas fecit W
1 omnes facturi C || 13 at quo dii boni w: ad quod boni
T at quo boni C ad boni B || 21 iam] in C H 26 di ideo
caelo scripsi: dii de celo M dii coelo g edd. || 28 maximo
operi C W: maxime competi B maximo conpeti operi V.
TRAIANO D. 9—11. 11
tuus. ingens gloria ingensque fama: cum abunde
^xpertus esset quam bene umeris tuis sederet im-
perium, tibi terras, te terris reliquit; eo ipso carus
omnibus ac desiderandus quod prospexerat ne de-
sideraretur, 5
XI. Quem tu lacrimis primum, ita ut filium decuit,
mox templis honestasti^ non imitatus illos qui hoc
idem^ sed alia mente fecerunt. dicauit caelo Ti-
berius Augustum^ sed ut maiestatis crimen indu-
ceret, Claudium Nero, sed ut irrideret, Vespasianum lo
Titus, Domitianus Titum, sed ille ut dei filius, hic
ut frater uideretur. tu sideribus patrem intulisti
non ad metum ciuium, non in contumeliam numi-
num, non in honorem tuum, sed quia deum credis.
minus est hoc, cum fit ab his qui et sese deos pu- 15
tant. sed licet illum aris puluinaribus flamine coIaS;
non alio tamen magis deum et facis et probas quam
quod ipse talis es. in principe enim qui electo suc-
cessore fato concessit una eademque certissima di-
uinitatis fides est bonus successor. num ergo tibi 20
ex immortalitate patris aliquid arrogantiae accessit?
num hos proximos diuinitate parentum desides ac
superbos potius quam illos ueteres et antiquos ae-
mularis? qui hoc ipsum imperium *** cuius pulsi
fugatique non aliud maius habebatur indicium quam 23
quod triumpharet. ergo sustulerant animos et iugum
excusserant nec iam nobiscum de sua libertate, sed
de nostra seruitute certabant ac ne indutias quidem
nisi aequis condicionibus inibant legesque ut ac-
dperent dabant. 30
.14 non in honorem tuum om, W ||. 17 tamen magis ^:
magis tamen M, nisi quod magis om, B | et facis om» W in
ras. 3 liti. || 18 enim om, W Q 19 eademque w m: idemque
H itemque g || 20 non ergo B || 23 emuleris M, corr, g et
Liuineius || 24 ipsum impeiuum quam imp. cuius B Y ipsum impe-
rium qm imp cuius W ipsum imperium qm (quoniam u) cuius
G cum signo lacunae || 25 quam quod B cod, Liuineii: quam
si C V W II 26 triumpharetur cod, Liuineii,
12 I. C. PLINII PAN.
XII. At nunc rediit omnibus terror et metus et uo-
tum imperata faciendi. uident enim Bomanum ducem
unum ex illis ueteribus et priscis^ quibus imperato-
rium nomen addebant contecti caedibus campi et
5 infecta uictoriis maria. accipimus obsides ergo^ non
emimus^ nec ingentibus damnis immensisque mune-
ribus paciscimur ut uicerimus. rogant, supplicant;.
largimur, negamus, utrumque ex imperii maiestater
agunt gratias qui impetrauerunt; non audent queri
10 quibus negatum est. an audeant qui sciant te ad-
sedisse ferocissimis populis eo ipso tempore quod
amicissimum illis, difficillimum nobis, cum Danuuius^
ripas gelu iungit duratusque glacie ingentia tergo
bella ^ansportat, cum ferae gentes non telis magis
15 quam suo ca^elo, suo sidere armantur? sed ubi in
proximo tu, non secus ac si mutatae temporum
uices essent, illi quidem latibulis suis clausi tene-
bantur; nostra agmina percursare ripas et aliena
occasione, si permitteres, uti ultroque niemem suam
20 barbaris inferre gaudebant.
Xni. Haec tibi apud hostes ueneratio. quid? apud
milites quam admirationem quemadmodum compa-
rasti? cum tecum inediam, tecum ferrent sitim^
cum in illa meditatione campestri militaribus turmis
25 imperatorium puluerem sudoremque misceres, nihil
a ceteris nisi robore ac praestantia diuersus libero
Marte nunc eminus tela uibrares nunc uibrata sus-
ciperes, alacer uirtute militum et laetus, quotiens
aut cassidi tuae aut clipeo grauior ictus incideret
30 (laudabas quippe ferientes hortabarisque ut auderent,
et audebant iam); cum spectator moderatorqjOie in-
2 uident W: uidet B C V || 3 imperatorum C B || 6 in-
digentibus B | damnis w: damus M || 7 paciscimur B Y : pasei-
mur C W II 10 an om, W, add, m. rec. \ absedisse B V || 24
meditatione corruptum; uelitatione Mommsenus \\ 26 diuersus
addidi: om, M differens q distans Duebnerue dispar w Q 27
cominus M, corr. G, H. Schaeferus \ uibrares m: librares M
1 librata g || 31 spectator moderatorque g: spectatorque M.
TEAIANO D. 12—14. 13
^untium certamina uirorum arma componeres, tela
temptares ac, si quod durius accipienti uideretur,
ipse uibrares. quid cum solacium fessis^ aegris opem
ferres? non tibi moris tua inire tentoria, nisi com-
militonum ante lustrasses^ nec requiem corpori nisi 5
post omnes dare. haut mihi admiratione dignus
imperator uideretur, si inter Fabricios et Scipiones
et Gamillos talis esset: tunc enim illum imitationis
ardor semperque melior aliquis accenderet. postquam
uero studium armorum a manibus ad oculos, ad lo
uoluptatem a labore translatum est; postquam exer-
citationibus nostris non ueteranorum aliquis; cui
decus muralis aut ciuica, sed Graeculus magister
assistit: quam magnum est unum ex omnibus patrio
more, patria uirtute laetari et sine aemulo, sine i5
exemplo secum certare, secum contendere ac, sicut
imperare solum, ita solum esse qui debeat impe-
rare!
XIV. Non incunabula haec tibi, Caesar, et rudimen-
ta, cum puer admodum Parthica lauro gloriam patris 20
augeres nomenque Germanici iam tum mererere,
cum ferociam superbiamque Parthorum ex proximo
auditus magno terrore cohiberes Rhenumque et
Euphratem admirationis tuae societate coniungeres?
cum orbem terrarum non pedibus magis quam lau- 25
dibus peragrares, apud eos semper maior et clarior
quibus postea contigisses? et necdum imperator,
necdum dei filius eras. Germaniam JSispaniamqxie
cum plurimae gentes ac prope infinita uastitas in-
teriacentis soli tum Pyrenaeus, Alpes immensique 30
5 lufitrares B V || 6 haut scripsi: hac H nec Keilius
7 non uideretur w || 8 immirationis C || 12 ueterum W
15 ac sine «x. tf, ac om, ^ y 17 imperare solum ita solum
scripsi: imperaret solus solum ita H imperat ^ || 19 non]
nam Mommsenus || 21 mererere w: merere M || 22 Partho-
rum] barbarorum Schwarzius || 28 Germaniam Hispaniam-
que Keilius: Germaniamque M Hispanlam Germaniaroque
Baunius. plura iniercidisse censei Dierauerus, Beilr, z. e, krit.
Oesch. Traians p. 193.
14 I. C. PLINII PAN.
alii moutes, iiisi his comparentur^ muniunt dirimunt-
que. per hoc omne spatium cum legiones duceres
seu potius (tanta lielocitas erat) raperes, non ue-
hiculum umquam, non equum respexisti. leuis hic
5 non subsidium itineris, sed *decus et tutamen' sub-
sequebatur; ut cuius nullus tibi usus, nisi cum die
statiuorum proximum campum alacritate discursus
puluere attoUeres. initium laboris mirer an finem?
multum est quod perseuerasti, plus tamen quod non
10 timuisti ne perseuerare non posses. nec dubito quin
ille qui te inter illa Germaniae bella ab Hispania
usque ut ualidissimum praesidium exciuerat^ iners
ipse alienisque uirtutibus tunc quoque inuidus im-
perator, cum ope earum indigeret, tantam admiratio-
15 nem tui non sine quodam timore conceperit quan-
tam ille genitus love post saeuos labores duraque
imperia regi suo indomitus semper indefessusque
referebat; cum aliis super alias expeditionibus itinere
illo dignus inuenireris.
20 X Y. Tribunus uero disiunctissimas terras teneris
adhuc annis uiri firmitate lustrasti^ iam tunc praemo-
nente fortuna ut diu penitusque perdisceres quae
mox praecipere deberes. neque enim prospexisse
castra breuemque militiam quasi transilisse conten-
25 tus ita e^sti tribunum ut esse dux statim posses
nihilque discendum haberes tempore docendi : cogno-
uisti per stipendia decem mores gentium, regionum
situs, opportunitates locorum^ et diuersam aquarum
caelique temperiem ut patrios fontes patnumque
30 sidus ferre consuesti. quotiens equos, quotiens eme-
rita arma mutasti! ueniet ergo tempus quo posteri
1 compararentur B C V || 3 raperes W: rapere sed B C V |[
5 et tutameo (TuTn) scripsi: et cum M et tamen w, det Hauptius
L L p, 27; cf, Verg.Aen. V262 || 6 ut deL w || 7 discursus scripsi:
discursu M || 8 mirer an c: miser an G miseram B V miserear an
w II 11 ad Hispaniam W || 18 itinere illo] munere alio Ckitaneus \\
21 praemuniente uel praemoliente Lipsius || 23 prospexisti w
11 24 transilisse Amtzenius: transisse M || 25 esse dux statim
B V: dux esse statim W esse statim dux G || 27 regionumq; W.
TRAIANO D. 14—16. 15
uisere uisendumque tradere minoribus suis gestient^
quis sudores tuos hauserit campus^ quae refectiones
tuas arboreS; quae somnum saxa praetexerint, quod
denique tectum magnus bospes impleueris^ ut tunc
ipsi tibi ingentium ducum sacra uestigia isdem in lo- 5>
cis monstrabantur. uerum haec olim: in praesentia
quidem, quisquis paulo uetustior miles^ hic te com- \^
militone censetur. quotus enim quisque cuius tu ^
non ante commilito quam imperator? inde est quod
prope omnes nomine appeUas, quod singulorum lo
fortia facta commemoras; nec habent adnumeranda
tibi pro re publica uulnera, quibus statim laudator
et testis contigisti.
XYI. Sed tanto magis praedicanda est moderatio
tua quod innutritus bellicis laudibus pacem amas nec^ i&
quia uel pater tibi triumphalis uel adoptionis tuae
die dicata Gapitolino loui laurus^ idcirco ex occasione
omni quaeris triumphos. non times bella nec pro-
uocas. magnum est, imperator Auguste, magnum
est stare in Danuuii ripa^ si transeas^ certum tri- 20
umphi^ nec decertare cupere cum recusantibus ;
Suorum alterum fortitudine, alterum moderatione ef-
citur. nam ut ipse nolis pugnare moderatio, for-
titudo tua praestat ut neque hostes tui uelint. accipiet
ergo aliquando Gapitolium non mimicos currus nec 25
falsae simulacra uictoriae, sed imperatorem ueram
ac solidam gloriam reportantem tranquillitatem et
tam confessa hostium obsequia ut uincendus nemo
faerit. pulcrius hoc omnibus triumphis. neque enim
umquam nisi ex contemptu imperii nostri factum so
est ut uinceremus. quod si quis barbarus rex eo
insolentiae furorisque processerit ut iram tuam in-
5 ipsi et sacra om, W || 7 hic] h^ c C || 9. commilito
om. B II 11 facta om. W || 12 et laudator W || 20 certas
B V I triampbu W || 23 nobis B V Q 24 accipiet et ergo B
V r (m 11 ?) H 25 mimicos Liuineius: inimicos H || 28 tam
W: tamen C V tantnm B | obsequia ut uincendus w: ob-
Beqai aut incendiis M.
16 I. C. PLINII PAN.
dignationemque m^reatur, ne ille, siue interfuso
mari seu fluminibus immensis seu praecipiti monte
defenditur^ omnia haec tam prona tamque cedentia
uirtutibus tuis sentiet ut subsedisse montes, flumina
3 exaruissC; interceptum mare illatasque sibi non
esse classes nostras^ sed terras ipsas arbitretur.
XVJI. Videor iam cernere non spoliis prouinciarum
et extorto sociis auro^ sed hostilibus armis captorum-
que regum catenis triumphum grauem: uideor in-,
10 gentia ducum nomina nec indecora nominibus cor-
pora noscitare: uideor intueri immanibus ausis bar-
barorum onusta fercula et sua quemque facta uinctis
manibus sequentem: mox ipsum te sublimem curru
instantemque domitarum gentium tergO; ante currum
15 autem clipeos quos ipse perfoderis. nec tibi opima
defuerint; si quis regum uenire in manus audeat
nec modo telorum tuorum, sed oculorum etiam mi-
narumque coniectum toto campo totoque exercitu
opposito perhorrescat. meruisti proxima moderatione
20 ut, quandocumqae te uel inferre uel propulsare bellum
coegerit imperii dignitaS; non ideo uicisse uidearis
ut triumphares, sed triuipphare quia^ uiceris.
XVIII. AHud ex alio mihi occurrit. quam speciosum
est enim quod disciplinam castrorum lapsam et extinc-
2a tam refouisti depulso prioris saecuU malo^ inertia et
contumacia et dedignatione parendi? tutum est reue-
rentiam, tutum caritatem mereri; nec ducum quis-
quam aut non amari a miUtibus aut amari timet;
exinde offensae pariter gratiaeque securi indtant
1 premereatnr B || 2 morte C || 3 defenditnr q: dependitar
M II 4 sentiet qi censiet V transiet B censet W C cernet uel
sciet Schwarzius \ subsidisse M || 8 hostibas C || 11 ausis — 13
manibus om, C || 12 iunctis V W || 13 curru instantemque Heu-
mannus PoecU 11 1 45: instantemque curru M || 16 defuerint
m: defuerunt M | manibus B || 17 nec non modo Gesnerus ||
20 ut quandoque C W || 21 uidearis] iudicaris C || 24 et
addidi; om. M ac add, q eztinctamque u || 27 tutum est
caritatem W || 29 exinde scripsi: et inde M | gratiaeque
pariter C.
TRAIANO D. 16—20. 17
operibus^ assunt exercitationibus; arma moenia uiros
aptant. quippe non is princeps qui sibi imminere,
sibi intendi putet quod in hostes paretur; quae per-
suasio fuit illorum qui hostilia, cum facerent, time-
bant. idem ergo torpere militaria studia nec animos &
modo sed et corpora ipsa languescerC; gladios etiam
incuria hebetari retundique gaudebant. duces porro
nostri, non tam regum exterorum quam suorum
principum insidias^ nec tam hostium quam commili-
tonum manus ferrumque metuebant. io
XIX. Est haec natura sideribus ut parua et exilia
ualidiorum exortus obscuret: similiter imperatoris ad-
uentu legatorum dignitas inumbratur. tu tamen maior
omnibus quidem eras^ sed sine uUius deminutione
maior: eandem auctoritatem praesente te quisque i5
quam absente retinebat; quin etiam plerisque ex eo
reuerentia accesserat quod tu quoque illos reuere-
bare. itaque perinde summis atque infimis carus
sic imperatorem commilitonemque miscueras ut stu-
dium omnium laboremque et tamquam exactor in- 20
tenderes et tamquam particeps sociusque releuares.
felices illos quorum fides et industria non per inter-
nuntios et interpretes, sed ab ipso te, nec auribus
tuis sed oculis probabantur! consecuti sunt ut ab-
sens quoque de absentibus nemini magis quam tibi 25
crederes.
XX. lam te ciuium desideria reuocabant, amorem-
que castrorum superabat caritas patriae. iter inde
placidum ac modestum et plane a pace redeuntis.
nec uero ego in laudibus tuis ponam quod aduentum so
tuum non pater quisquam, non maritus expauit:
a£Fectata aliis castitas, tibi ingenita et innata inter-
que ea quae imputare non possis. nuUus in exigendis
3 parent C || 4 tlmebanttir G || 5 tempore C || 7 retandique
W: et nndiqae M ( 12 naUdorum M^ corr. g |! 13 dignitates
innmbrantur W || 14 diminutione M || 15 quisque quam absente
ret. edd.i quisquam absente ret. B V quisquam retiuebat ab-
sente ret. C quisque {ras, 7 liit,) ret. w || 21, reuelares C.
Panbo. lat. 2
18 I. C. PLINII PAN.
uehiculis tumultus, nuUum circa hospitia fastidium;
annona quae ceteris; ad hoc comitatus accinctus et
parcus: diceres magnum aliquem ducem ac te po-
tissimum ad exercitus ire: adeo nihil aut certe parum
6 intererat inter imperatorem factum et futurum. quam
dissimilis nuper alterius principis transitus! si tamen
transitus ille, non populatio fuit, cum abactus ho-
spitium exederet omniaque dextra laeuaque perusta
et attrita, ut si uis aliqua uel ipsi illi barbari quos
10 fugiebat inciderint. persuadendum prouinciis erat
illud iter Domitiani fuisse, non principis. itaque
non tam pro tua gloria quam pro utilitate communi
edicto subiecisti quid in utrumque uestrum esset im-
pensum. assuescat imperator cum imperio calculum
isponere: sic exeat, sic redeat, tamquam rationem
redditurus; edicat quid absumpserit. ita fiet ut non
absumat quod pudeat edicere. praeterea futuri prin-
cipes, uelint nolint, sciant tanti sua itinera constare
debere quanti tuum constat, propositisque duobus
20 exemplis meminerint perinde coniecturam de mori-
bus suis homines esse facturos, prout hoc uel illud
elegerint.
XXI. Nonne his tot tantisque meritis nouos aliquos
honores, nouos titulos merebare? at tu etiam patris
25 patriae recusabas. quam longa nobis cum modestia
tua pugna! quam tarde uicimus! nomen illud, quod
alii primo statim principatus die, ut imperatoris et
Caesaris, receperunt, tu usque eo distulisti, donec
tu quoque, beneficiorum tuorum parcissimus aesti-
3 parcus Cusp.: parens M || 6 nuper] imperatori C | trans-
itus principis V || 7 hospocium V || 8 exederet ego: exerceret
W execeret V exereret B C || 9 illi om. W uel B || 10 inciderent
M, corr, Schwarzius incidissent Hauptius l. l. p. 27 || 15 tam-
quam] quasi C || 16 ita fiet — 17 principes om. W add, marg,
m. rec. \\1S sciant tanti tuum (tantum C) constat M, suppleui.
sciant tanti iter tuum constat Ritiershusius sciant quanti tuum
constet Gronouius sciant tanti constare quantum constat Momm-
senus II 19 prepositisque C 'W || 23 non his V || 27 impera-
torum W.
TRAIANO D. 20—22. 19
mator, iam te mereri fatereris. itaque soli omnium
contigit tibi ut pater patriae esses ante quam fieres.
eras enim in animis, m iudiciis nostris, nec publicae
pietatis intererat quid uocarere, nisi quod ingrata
sibi uidebatur, si te imperatorem potius uocaret ets
Caesarem, cum patrem experiretur. quod quidem
nomeu qua benignitate, qua indulgentia exerces! ut
cum ciuibus tuis quasi cum liberis parens uiuis! ut ^
reuersus imperator, qui priuatus exieras^ agnoscis,
agnosceris I eosdem nos, eundem te putas; par omni- lo
bus et hoc tantum ceteris maior quod melior.
XXII. Ac primum quidem, qui dies ille quo expecta-
tus desideratusque urbem tuam ingressus es ! iam hoc
ipsum^ quomodo ingressus es^ quam mirum laetum-
que! nam priores inuehi et importari solebant, non is
dico quadriiugo curru et albentibus equis, sed umeris
hominum, quod arrogantius erat. tu sola corporis
proceritate elatior aliis et excelsior non de patientia
nostra quendam triumphum^ sed de superbia prin-
cipum egisti. ergo non aetas quemquam; non uale- 20
tudo, non sexus retardauit quo minus oculos insolito
spectaculo impleret. te paruuli noscere, ostentare
iuuenes, mirari senes; aegri quoque neglecto me-
dentium imperio ad conspectum tuiquasi ad salutem
sanitatemque prorepere. inde alii se satis uixisse te 25
uisO; te recepto, alii nunc magis esse uiuendum
praedicabant. feminas etiam tunc fecunditatis suae
maxima uoluptas subiit, cum cernerent cui principi
ciues, cui imperatori milites peperissent. uideres re-
ferta tecta ac laborantia ac ne eum quidem uacan- so
tem locum qui non nisi suspensum et instabile
uestigium caperet, oppletas undique uias angustum-
4 uocarere "W: uocare B C V |) 11 quod Liuineius: quo M
;| 12 quidem qui Schwarzius: quitf 'W quid B C qui V || 13 iam
h. 1. q. ingressus es om, C H 14 quomodo scripsi: quod M ||
16 nam q: num M || 20 non prius W: noua C nuUa B V || 25
sanitatem B || 27 tuae B, et V ex sue corr, || 32 angustum fi.
2*
20 I. C. PLINII PAN.
que tramitem relictum tibi^ alacrem hinc atque inde
populum^ ubique par gaudium paremque clamorem.
tam aequalis ab omnibus ex aduentu tuo laetitia
percepta est quam omnibus uenisti: quae tamen
5 ipsa cum ingressu tuo creuit ac prope in singulos
gradus adaucta est.
XXIII. Gratum erat cunctis quod senatum osculo
exciperes, ut dimissus osculo fueras^ gratum quod
equestris ordinisdecorahonore nominum sinemonitore
10 signares , gratum quod tantum non ultro clientibus
salutatis quasdam familiaritatis notas adderes; gratius
tamen quod sensim et placide et quantum respectan-
tium turba pateretur incederes, quod occursantium
populus te quoque, te immo maxime artaret, quod
15 primo statim die latus tuum crederes omnibus. ne-
que enim stipatus satellitum manu, sed circumfusus
undique nunc senatus nunc equestris ordinis flore^
prout alterutrum frequentiae genus inualuisset; si-
lentes quietosque lictores tuos subsequebare : nam
20 milites nihil a plebe habitu tranquillitate modestia
differebant. ubi uero coepisti Capitolium ascendere,
quam laeta omnibus adoptionis tuae rccordatio ! quam
peculiare gaudium eorum qui te primi . eodem loco
salutauerant imperatorem! quin etiam deum ipsum
iBpatrem tuum praecipuam uoluptatem operis sui per-
cepisse crediderim. utque dein isdem uestigiis in-
stitisti quibus parens tuus ingens illud deorum pro-
laturus arcanum^ quae circumstantium gaudia ! quam
recens clamor! quam similis illi dies qui hunc ge-
1 hinc atqae inde om. B || 8 ut dim. osc. faeras om, B V
10 tantum non Lipsius: tantum M tantum tum non Liuineius
I clientibus] dicentibns C || 12 quo tum W || 13 accursantium
■W 11 14 te uno max. V 1 artaret Behrius: nstaret M || 15 sta-
timj quoque C || 19 namj iam N. Heinsius || 22 omnibus om. W
II 23 eodem loco om. C || 24 salutauerant q Litdneius: saluta-
uerint fi V salutauerunt C w || 25 patrem add. Beroaldus: om.
M deum ipsum tum Liuineius || 26 utque dein scripsi: ut qui-
dem M | institutis B V || 29 genuit scripsi: genuit diem M illl
diei qui h. g. dies Liuineius illi qui b. g. dies Baupiius L L
TRAIANO D. 22—24. 21
nuit! ut plena altaribus^ angusta uictimis cuncta!
ut in unius salutem coUata omnium uota! cum sibi
88 ac liberis suis intellegerent precari quae pro te
precarentur. inde tu in palatium quidem^ sed eo
uultu; ea moderationC; ut si priuatam domum pe> 5
teres; ceteri ad penates suos quisque iteraturus
gaudii fidem^ ubi nuUa necessitas gaudendi est.
XXTV. Onerasset alium eius modi introitus; tu
cotidie admirabilior et melior^ talis denique quales alii
principes futuros se tantum poUicentur. solum ergo te lo
commendat augetque temporis spatium. iunxisti enim
ac miscuisti res diuersissimas^ secuntatem olim im-
perantis et incipientis pudorem. non tu ciuium am-
plexus ad pedes tuos deprimis nec osculum manu
reddis : manet imperatori quoque prior oris huma- 15
nitas: incedebas pedibus; incedis: laetabaris labore;
laetaris: eadem iUa quae omnia circa te nihil ipsum
te fortuna mutauit. uberum est ingrediente per pu-
bUcum principe subsistere occurrere, comitari praeter-
ire : ambulas inter nos^ non. quasi non contingas, et 20
copiam tui, non ut imputes, facis. haeret lateri tuo
auisquis accessit^ finemque sermonis suus cuique pu-
or, non tua superbia facit. regimur quidem a te
et subiecti tibi, sed quemadmodum legibus sumus.
nam et illae cupiditates nostras libidinesque mode- ss
rantuT; nobiscum tamen et inter nos uersantur.
emines, excelUs, ut honor^ ut potestas^ quae super
homines quidem^ hominum sunt tamen. ante te
principes fastidio nostri et quodam aequalitatis metu
usum pedum amiserant. iUos ergo umeri ceruices- sa
que seruorum super ora nostra, te fama^ te gloria,
te ciuium pietas^ te Ubertas super priores principes
2 salate M || 7 ubi] tibi B Y 1 15 quoqne scripsi: quae
uel qne M || 17 eadem illa quae omnia scripsi: eademque
iUa omnia B V W eademque omnia iUa C | ipsum Liuineius:
ipso H in ipso Lipsius \ 19 principe om, W || 20 non addidi |{
22 sermoni H, eorrexi | 28 at ante te prineipes nostri fasti-
dio w I 32 priores scripsi: ipsos H omnes g.
22 I. C. PLINII PAN.
uehunt; te ad sidera tollit humus ista communis
et confusa principis uestiffia.
XXV. Nec uereor^ patres conscripti, ne longior
uidear, cum sit maxime optandum ut ea pro quibus
5 aguntur principi gratiae multa sint: quae quidem reue-
rentius fuerit integra inlibataque cogitationibus uestris
reseruari quam carptim breuiterque perstringi, quia
fere sequitur ut illa quidem de quibus taceas Tfiavbt
tanta quanta sunt esse uideantur: nisi uero leuiter
10 attingi placet locupletatas tribus datumque congia-
rium populo et datum totum, cum donatiui partem
milites accepissent. an mediocris animi est his potius
repraesentare quibus magis negari potest? quam-
quam in hac quoque diuersitate aequalitatis ratio
15 seruata est. aequati sunt enim populo milites eo
quod partem, sed priores^ populus militibus quod
posterior, sed totum statim accepit. enimuero quanta
benignitate diuisum est! quantaeque curae tibi fuit
ne quis expers liberalitatis tuae fieret! datum est
2ohis qui post edictum tuum in locum erasorum sub-
diti fuerant, aequatique sunt ceteris illi etiam qui-
bus non erat promissum. negotiis aliquis, ualetudine
alius, hic mari, ille fluminibus distinebatur : ex-
pectatus est, prouisumque ne quis aeger, ne quis
25 occupatus, ne quis denique longe fuisset: ueniret
quisque, cum uellet, ueniret quisque, cum posset.
magnificum, Caesar, et tuum disiunctissimas terras
muuificentiae ingenio uelut admouere immensaque
spatia liberalitate contrahere, intercedere casibus,
80 occursare fortunae atque omui ope adniti ne quis
e plebe Romana dante congiarium te hominem se
magis sentiret fuisse quam ciuem.
1 ista §: ita M || 2 conf. priuatis nest. Freinshemius conf.
plebis ac principis uest. Schwarzius conf. prinatis principis uest.
Mommsenus conf. ista cinium et principis uest. Keilius {| 5 quae
quodque VW || 8 ut] et B V | haut addidi: om. M || 10 locupletas C
if 16 priores q: prior estM || 17 quanta fi: quaqua C V q^ W |{
23 expectatumC || 27 tuumjillud w || 28 admotfereW || 3tse otnX,
TRAIANO D. 24—26. 23
XXVI. Aduentante congiarii die obseruare prin-
cipis egressum in publicum, insidere uias examina
infantium futumsque populus solebat. labor parenti-
bus erat ostentare paruulos impositosque ceruicibus
adulantia uerba blandasque uoces edocere : reddebant s
illi quae monebantur. atqui plerique irritis precibus
surdas principis aures obstrepebant ignarique quid
rogassent; quid non impetrassent^ donec plane sci-
rent, differebantur. tu ne rogari quidem sustinuisti
et, quamquam laetissimum oculis tuis esset conspectu lo
Romanae sobolis impleri; omnes tamen, antequam
te uiderent adirentue, recipi incidi iussisti, ut iam
inde ab infantia parentem publicum munere educa-
tionis experirentur, crescerent de tuo qui crescerent
tibi alimentisque tuis ad stipendia tua peruenirent 15
tantumque omues uni tibi quantum parentibus suis
quisque deberet. recte, Caesar^ quod spem Romani
nominis sumptibus tuis suscipis. nullum est enim
magno principe immortalitatemque merituro impen-
dii genus dignius quam quod erogatur in posteros. 20
locupletes ad toUendos liberos ingentia praemia et
pares poenae cohortantur; pauperibus educandi una
ratio est bonus princeps. hic fiducia sui procreatos
nisi larga manu fouet auget amplectitur^ occasum
imperii, occasum rei publicae accelerat frustraque 25
proceres plebe neglecta, ut desectum corpore caput
nutaturumque instabili pondere, tuetur. facile est
coniectare quod perceperis gaudium, cum te paren-
tum liberorum senum infantium puerorum clamor
exciperet. haec prima paruulorum ciuium uox aures 30
tuas imbuit, quibus tu daturus alimenta hoc maxi-
1 aduentante antea O. H. Schaeferus ante te aduentante
KeHiua. equidem anie congiarii intercidisse putauerim condam ||
2 uias om, C || 6 atqui scripsi: ac M at Gesnerus || 7 obstre-
pebant w: adstrepebant M || 9 differebant C || 12 incidi om»
W J 13 parentum M, corr, q ] munus B w || 22 abbortantur W
coartantnr B | educandis M || 26 desectum C: defectam B VW
II 31 irabuit W: imbutas B C V.
24 I- C. PLINII PAN.
mum praestitisti ne rogareut. iBuper omnia est tameu
quod talis es ut sub te liberos toUere libeat ex-
pediat.
XXVII. Nemo iam parens filio nisi fragilitatis.
6 humanae uices horret; nec inter insanabiles morbos^
principis ira numeratur. magnum quidem est educandi
incitamentum tollere liberos in spem alimentorum;
in spem congiariorum; maius tamen in spem Uber-
tatis; in spem securitatis. atque adeo nihil largiatur
10 princepS; dum nihil auferat; non alat^ dum non oc-
cidat: nec deerunt qui filios concupiscant. contra
largiatur et auferat, alat et occidat: ne ille mihi
iam breui tempore efiecerit ut omnes non posterorum
modo sed sui parentumque paeniteat. quocirca nihil
15 magis in tua tuta liberalitate laudauerim quam quod
congiarium das de tuO; alimenta de tuO; neque a te
liberi ciuium^ ut ferarum catuli^ sanguine et cae-
dibus nutriuntur; quodque gratissimum est accipien-
tibus, sciunt dari sibi quod nemini est ereptum,
20 locupletatisque tam multis pauperiorem esse factum
principem tantum, quamquam ue hunc quidem. nam
cuius est quicquid est omnium^ tantum ipse quantum
omnes habet.
XXVIII. Alio me uocat numerosa gloria tua. alio
25 autem? quasi uero iam satis ueneratus miratus(}ue sim
quod tantam pecuniam profudisti^ non ut flagitii tibi
conscius ab insectatione eius auerteres famam nec ut
tristes hominum maestosque sermones laetiore ma*
teria detineres. nullam congiario culpam^ nullam
soalimentis crudelitatem redemisti^ nec tibi bene fa-
ciendi fuit causa ut quae male feceras impune fe-
cisses. amor impendio istO; non uenia quaesita est^
7 in spem alimentorum om. W 1 11 nec deeraut — 12 oo-
i
cidat om, C || 12 m iam ego: in tam C W nitam B Y inquam
Liuineitis tum in Gronomus etiam Schwarzius iam Gesnerus K
15 tnta seripsi: tota M || 16 alimenta de tuo om. W [ 21 ne ar
nec M I hunc] hoc W.
TRAIANO D. 26—29. 25
populusque Bomanus obligatus a tribunali tuo^ uon
exoratus reeessit. obtulisti enim congiarium gau-
dentibus gaudens securusque securis ; quodque antea
principes ad odium sui leniendum tumentibus plebis
animis obiectabant^ id tu tam innocens populo de- 5
disti <3|uam populus accepit. paulo minus^ patres
conscnpti; quinque milia ingenuorum fuerunt quae
liberalitas principis nostri conquisiuit, inuenit^ ad-
sciuit. hi subsidium bellorum, ornamentum pacis
publicis sumptibus aluntur patriamque non ut pa- lo
triam tantum uerum ut altricem amare condiscunt.
ex his castra, ex his tribus replebuntur^ ex his
quandoque nascentur quibus alimentis opus non sit.
dent tibiy Caesar; aetatem di quam mereris seruent-
?[ue animum quem dederunt: et quanto maiorem iu- 15
antium turbam iterum atque iterum iubebis incidi!
augetur enim cotidie et crescit^ non quia cariores
parentibus liberi, sed quia principi ciues. dabis con-
giaria, si uoles; praestabis alimenta^ si uoles: illi
tamen propter te nascuntur. 20
XXlX. Instar ego perpetui congiarii reor affluen-
tiamannonae. huiusaliquando curaPompeio nonminus
addidit gloriae quam pulsus ambitus campo, exactus
hostis mari, oriens triumphis occidensque lustratus.
nec uero ille ciuilius quam parens noster auctoritate 2&
consilio fide reclusit uias, portus patefecit; itinera
terris, litoribus mare, litora mari reddidit diuersas-
que gentes ita commercio miscuit ut^ quod genitum
esset usquam^ id apud omnes natum esse uideretur.
nonne cemere datur ut sine ullius iniuria omnis so
usibus nostris annus exuberet? quippe non ut ex
hostico raptae perituraeque in horreis messes nequic-
quam quiritantibus sociis auferuntur. deuehunt ipsi
4 principes W r: princeps a V e/ B m, sed in his corr, \\
5 iam W | innocentius w || 16 iubebis B V: uidebis C W ui-
debis iubebis Cttsp. | 19 praestabis alimenta si uoles om, C {{
26 itineribns terras, itinera terris Mommsenut || 31 amnis C V
II 31 eznberetur C || 33 queritantibus M, corr, q.
26 I. C. PLINII PAN.
quod terra genuit, quod sidus aluit, quod annus tu-
lit, nec nouis indictionibus pressi ad uetera tributa
deficiunt. emit fiscus quidquid uidetur emere. inde
copiae, inde annona de qua inter licentem uendentem-
s que conueniat, inde hic satietas nec fames usquam.
XXX. Aegyptus alendis augendisque seminibus
ita gloriata est ut nihil imbribus caeloque deberet; si-
quidem proprio semper amne perfusa nec alio genere
aquarum solita pinguescere quam quas ipsa deuexe-
10 rat tantis segetibus induebatur ut cum feracissimis
terris quasi numquam cessura certaret. haec in-
opina siccitate usque in iniuriam sterilitatis exaruit,
quia piger Nilus cunctanter alueo sese ac languide
extulerat, ingentibus ille quidem tunc quoque numi-
i5nibus, fluminibus tamen conferendus. hinc pars
magna terrarum mergi repararique amne consueta
alto puluere incanduit. frustra tunc Aegyptus nubila
optauit caelumque respexit, cum ipse fecunditatis pa-
rens contractior et exilior isdem ubertatem eius an-
20 gustiis quibus abundantiam suam cohibuisset. neque
enim solum uagus ille, cum expandatur, amnis intra
usurpata semper uallium substiterat atque haeserat^
sed supino etiam ac non detinenti solo placido se
moUique lapsu refugus abstulerat necdum satis
25 umentes terras addiderat arentibus. igitur inunda-
tione indeque ubertate regio fraudata sic opem
Caesaris inuocauit ut solet amnem suum: nec lon-
gius illi aduersorum fuit spatium quam dum nuntiat.
tam uelox; Caesar, potentia tua est tamque in omnia
3 emere; malim ei e re || 9 ipsa Lipsuis: ipse M || 11 inopia
B V m II 14 ille quidem tune quoque Keilius: qnidem tunc quo-
que iUe B V quidem quoque tunc ille C qnoque tn ne quidem
nille (nile ^) w ] 16 mergi repararique qi mergere parariqne
(parique mn) M mergi palanti q || 19 ubertatem eius ang. scripsi:
ilbertatis eius ang. M ubertatis eius anni ang. q nbertatem eius
tmni&ng.edd, \\ ^lenmadd.^Wi om.VL \ expanditurw || 22uallium
scripsi: collium M || 23 non detinenti solo scripsi: detinenti
solo non M || 24 refugum M, correoci |1 26 indeque sci^psi: id
est M idem w | regionis B.
TRAIANO D. 29—31. 27
pariter intenta bonitas et accincta ut fcristius ali-
quid saeculo tuo passis ad remedium saluteinque
sufficiat ut scias.
XXXI. Omnibus equidem gentibus fertiles annos
gratasque terras precor: crediderim tamen per hunc5
Aegypti statum tuas fortunam uires experiri tuamque
uigilantiam spectare uoluisse. nam cum omnia ubi-
que secunda merearis, nonne manifestum est, si
quid aduersi cadat, tuis laudibus tuisque uirtutibus
materiam campumque praesterni, cum secunda feli- lo
ces, aduersa magnos probent? percrebuerat anti-
quitus urbem nostram nisi opibus Aegypti ali su-
stentarique non posse. superbiebat uentosa et insolens
natio quod uictorem quidem populum pasceret tamen
quodque in suo flumine, in suis nauibus uel abun- 15
dantia nostra uel fames esset. refadimus Nilo suas
copias: recepit frumenta quae miserat deportatasque
messes reuexit. discat igitur Aegyptus credatque
experimento non alimenta se nobis sed tributa prae-
stare : sciat se non esse populo Romano necessariam 20
et taraen seruiat. post haec, si uolet, Nilus amet
alueum suum et fluminis modum seruet: nihil hoc
ad urbem ac ne ad Aegyptum quidem, nisi ut inde
nauigia inania et uacua et similia redeuntibus, hinc
plena et onusta et qualia solent uenire mittantur 25
conuersoque munere maris hinc potius uenti feren-
tes et breuis cursus optentur. mirum, Caesar, uide-
retur, si desidem Aegyptum cessantemque Nihim non
sensisset urbis annona; quae tuis opibus, tua cura
usque illuc redundauit ut simul probaretur et nos 30
Aegypto posse et nobis Aegyptum carere non posse.
actum erat de fecundissima gente, si libera fuisset:
pudebat sterilitatis insolitae, nec minus erubescebat
lame quam torquebatur, cum pariter a te necessi-
— ^
7 spectare q: expectare M (| 8 secunda ubique 'W || 10
praesterni Lipsius: prosterni M || 15 nauibus w: manibus M |!
16 nestra B V || 21 nolet W || 31 uobis V || 32 facandissima
P 84 quam B V: qna C W.
28 I- C. PLINII PAN.
tatibus eius pudorique subuentum est. stupebant
agricolae plena horrea quae non ipsi refersissent^
quibus de campis illa subuecta messis quaue in
Aegypti parte alius amnis. ita beneficio tuo nee
5 maligna tellus et obsequensNilus: t^ Aegypto quidem
saepe, sed gloriae nostrae numquam largior fiuxit.
XXXII. Quam nunc iuuat prouincias omnes in.
fidem nostram dicionemque uenisse, postquam con-
tigit princeps qui terrarum fecunditatem nunc huc
10 nunc illuc, ut tempus et necessitas posceret, trans-
ferret referretque, qui diremptam mari gentem ut
partem aliquam populi plebisque Bomanae aleret ac
tueretur! et caelo quidem numquam benignitas tanta
ut omnes simul terras ubertet foueatque: hic omni-
i5bus pariter, si non sterilitatem, at mala sterilitatis
erturbat: hic; si non fecunditatem, at botia fecim-
ditati^ importat: hic alternis commeatibus orientem
occidentemque conectit, ut, quae ferunt quaeque
exportant orae^ inuicem capiant gentes discantgtee
20 quanto libertati discordi seruientibus sit utilius unum
esse cui seruiant. quippe discretis quidem bonis
omnium sua cuiusque ad singulos mala; sociatis^
autem atque permixtis singulorum mala ad neminem,
ad omnes omnium bona pertinent. sed siue terris
25 diuinitas quaedam siue aliquis amnibus genius, et
solum illud et flumen ipsum precor ut hac principis
benignitate contentum moUi gremio semina recon-
dat, multiplicata restituat. non quidem reposcimus^
fenus : putet tamen esse soluendum fallacemque unius
4 amnis W r: anniis B C m a (xed in n corr. ex amnus) |{
5 is addidi || 7 quam] quoniam C || 9 terrarum qui C || 11 direptam
M, corr, § || 13 etj e W || 14 uberet M, corr. § || 16 at CW: atque
B V II 16 at] sed w || 17 alternis Lipsitts: aeternis M || 18 quae
ferunt quaeque expetunt opes fSfentes discant inuicem capiant
M, ego correxi. quae seruntur (t/a Liuineius) quaeque emetuntur
omnes {ita uulgo) inuicem capiant gentes discantque Hauptiut
l, l, p. 28 11 20 libertate M, corr, Gesnerus || 21 esse unum C ||
24 omnium Liuineius: omnia M.
TRAIANO D. 31—34. 29
anni fidem omnibus annis omnibusque postea sae-
€ulis tanto magis quia non exigimus excuset.
XXXIII. Satis factum qua ciuium qua sociorum
utilitatibus. nisum est spectaculum inde non enerue
nec fluxum nec quod animos uirorum molliret ets
frangeret, sed quod ad pulcra uulnera contemptum-
que mortis accenderet, cum in seruorum etiam no-
xiorumque corporibus amor laudis et cupido uictoriae
cemeretur. quam deinde in edendo liberalitatem,
quam iustitiam exhibuit omni affectione aut in- lo
tactus aut maior! impetratum est quod postulabatur,
oblatum quod non postulabatur. institit ultro et ut
<»ncnpisceremus admonuit, ac sic quoque plura in-
opinata, plura subita. iam quam libera spectantium
studia, quam securus fauor! nemini impietas, ut so- 15
lebat, obiecta quod odisset gladiatorem: nemo e
spectatore spectaculum factus miseras uoluptates unco
et ignibus expiauit. demens ille uerique honoris igna-
rus qui crimina maiestatis in harena colligebat ac
se despici et contemni , nisi etiam gladiatores eius 20
ueneraremur, sibi male dici in illis, suam diuinita-
tem, suum numen uiolari interpretabatur, cumque
se idem quod deos, idem gladiatores quod se putabat.
XXXIV. At tu, Caesar, quam pulcrum specta-
culum pro illo nobis execrabili reddidisti! uidimus 25
delatorum iudicium quasi grassatorum, quasi latronum.
non solitudinem illi, non iter, sed templum, sed fo-
rum insederant: nulla iam testamenta secura, nullius
status certus: non orbitas, non liberi proderant.
auxerat hoc malum partim auaritia * * * aduertisti 30
oculos atque ut ante castris ita postea pacem foro
reddidisti: excidisti intestinum malum et prouida
3 qua soc. — enerue ow/. W, add. W marg. H 5 nec alt, om. W,
add, m. ree. || 11 quod om, B V || 13 si quoque W m || 16 e specta-
tore spectHCVLlum Liuineius : expectator expectaculnm M et spect.
et spect. w H 19 harena q: hac re BV Wu hare mr || 26 iudieium]
inductum W || 27 non iter Cusp.: nouiter M || 28 nullius ide?n:
nuUus H II 30 partim] principum edd.; lacunam signif. Keilius.
30 I' C. PLINII PAN.
seueritate cauisti ne fundata legibus ciuitas euersa
legibus uideretur. licet ergo cum fortuna tum libe-
ralitas tua uisenda nobis praebuerit, ut praebuit,
nunc ingentia robora uirorum et pares animos^ nune
5 immanitatem ferarum nunc mansuetudinem incogni-
tam^ nunc secretas illas et arcanas ac sub te primum
communes opes; nihil tamen gratius, nihil saeculo
dignius quam quod contigit desuper intueri delato-
rum supina ora retortasque ceruices. agnoscebamus
10 et fruebamur, cum uelut piaculares publicae soUici-
tudinis uictimae supra sanguinem noxiorum ad lenta
supplicia grauioresque poenas ducerentur. congesti
sunt in nauigia raptim conquisita ac tempestatibus
dediti: abirent, fugerent uastatas delationibus terras;
15 ac si quem fluctus ac procellae scopulis reseruassent,
hic nuda saxa et inhospitale litus incoleret, ageret
duram et anxiam uitam relictaque post tergum totius
generis humani securitate maereret.
XXXV. Memoranda facies, delatorum classi»
20 permissa omnibus uentis coactaque uela tempesta-
tibus pandere iratosque fluctus sequi, quoscumque
in scopulos detulissent. iuuabat prospectare statim
a portu sparsa nauigia et apud illud ipsum mare
agere principi gratias qui clementia sua salua ultio-
25 nem hominum terrarumque dis maris commendasset.
quantum diuersitas temporum posset tum maxime
cognitum est, cum isdem quibus antea cautibus in-
nocentissimus quisque tunc nocentissimus adfige-
retur cumque insulas omnes, quas modo senatorum,
30 iam delatorum turba compleret; quos quidem non in
praesens tantum sed in aeternum repressisti. mille
poenarum indagine inclusos. ereptum alienas pecu-
nias eunt; perdant quas habent: expellere penatibus
gestiunt; suis exturbentur neque, ut antea, exan-
10 peculiares W || 14 uastas W, corr, m. rec, || 23 illud w;
illum H II 27 quibus 07n. W; cautibus post isdem iraiecerim ||
28 nunc W 1| 31 mille] in illa w |1 34 ut antea] utantur eis W.
TEAIANO D. 34—36. 31
guem illam et ferream frontem nequicquam conuul-
nerandam praebeant punctis et notas suas rideant^
sed expectent paria praemio damna nec maiores spes
quam metus habeant timeantque quantum timebantur.
ingenti quidem animo diuus Titus securitati nostrae ^
ultionique prospexerat ideoque uuminibus aequatus
est: sed quanto tu quandoque dignior caelo^ qui tot
res illis adiecisti propter quas illum deum lecimus!
id hoc magis arduum fuit quod imperator Nerua
te filio^ te successore dignissimus perquam magna lo
quaedam edicto Titi adstruxerat nihilque reliquisse
nisi tibi uidebatur^ qui tam multa excogitasti^ ut si
ante te nihil esset inuentum. quae singula quan-
tum tibi gratiae dispensata adiecissent! at tu simul
omnia profudisti^ ut sol et dies non parte aliqua i5
sed statim totus, nec uni aut alteri sed omnibus in
commune profertur.
XXXVI. Quam iuuat cernere aerarium silens et
quietum et quale ante delatores erat! nunc templum
illud, nunc uere aedes, non spoliarium ciuium cruen- 20
tarumque praedarum saeuum receptaculum ac toto
in orbe terrarum adhuc locus unus in quo optimo
principe boni malis impares essent. manet tamen
honor legum, nihilque ex publica utilitate conuulsum;
nec poena cuiquam remissa , sed addita est ultio, 25
solumque mutatum quod iam non delatores, sed leges
timentur. at fortasse non eadem seueritate fiscum
qua aerarium cohibes: immo tanto maiore quanto
plus tibi licere de tuo quam de publico credis. di-
citur actori atque etiam procuratori tuo 'in ius ueni, 30
sequere ad tribunaP. nam tribunal quoque excogi-
tatum principatui est par ceteris, nisi illud litigatoris
amplitudine metiaris. sors et urna fisco iudicem as-
3 expectent Schwarzius: spectent H | praemia ac damna w
8 illis Lipsim: illi M | illnm w: alium M || 10 per qnem C W
15 perfudisti M, corr, ^ | sol deleuerim \\ 20 aedes Gronouius
obs, ]V 16: deus M J 24 nihil ex W || 32 principatui Lipsius:
cruciatui C cruciatum B V W || 33 urna] irena B V.
32 I. C. PLINII PAN.
signat: Hcet reicere, licet exclamare *hunc nolo,
timidus est et bona saeculi parum intellegit: illum
uolo qui Caesarem fortiter amat*. eodem foro utun-
tur principatus et libertas, quaeque praecipua tua
sgloria est, saepius uincitur fiscus; cuius mala causa
numquam est nisi sub bono principe. ingens hoc
meritum: maius illud quod eos procuratores habes
ut plerumque ciues tui non alios iudices malint.
liberum est autem discriminis *nolo eum eligere*.
10 neque enim uUam necessitatem muneribus tuis ad-
dis, ut qui scias hanc esse beneficiorum principa-
lium summam, si illis et non uti licet.
XXXVII. Onera imperii pleraque uectigalia in-
stitui ut pro utilitate communi ita singulorum cum
15 iniuriis coegere. in his uicesima reperta est, tri-
butura tolerabile et facile heredibus dumtaxat extra-
neis, domesticis graue. itaque illis irrogatum est,
his remissum; uidelicet quod manifestum erat quanto
cum dolore laturi seu potius non laturi homines essent
20 destringi aliquid et abradi bonis quae sanguine, gen-
tilitate, sacrorum denique societate meruissent quae-
que numquam ut aliena et speranda, sed ut sua
semperque possessa ac deinceps proximo cuique trans-
mittenda cepissent. haec mansuetudo legis ueteribus
25 ciuibus seruabatur : noui , seu per Latium in ciui-
tatem seu beneficio principis uenissent, nisi simul
cognationis iura impetrassent, alienissimi habebantur
quibus coniunctissimi fuerant. ita maximum bene-
ficium uertebatur in grauissimam iniuriam, ciuitas-
80 que Romana instar erat odii et discordiae et orbi-
tatis, cum carissima pignora salua ipsorum pietate
distraheret. inueniebantur tamen quibus tantus amor
3 uolo] nolo B V u r I quia C || 4 quaeque Lipsius: qaae
H II 9 discriminisl disceptanti dicere Catanaeus \ nolo C: uolo
B V W II 11 benencium C || 14 cum addidi: om. M || 15 coegere.
in his scripsi: cogerent his B V cogerentur his C W coejyerunt.
his (in his Keilius) Catanaeus J 21 sacroque den. W || 25 ciui-
bus om. W II 32 tamen] inde B.
TRAIANO D. 36—38. 33
nominis nostri inesset ut Romanam ciuitatem non
uicesimae modo uerum etiam affinitatum damno
bene compensari putarent; sed bis maxime debebat
gratuita contingere a quibus tam magno aestimaba-
tur. igitur pater tuus sanxit ut quod ex matris ad 5
liberos, ex liberorum bonis peruenisset ad matrem,
etiamsi cognationum iura non recepissent, cum ci-
uitatem adipiscerentur^ eius uicesimam ne darent.
eandem immunitatem in patemis bonis filio tribuit^
si modo reductus esset in patris potestatem, ratus lo
improbe et insolenter ac paene impie his nominibijs
inseri publicanum nec sine piaculo quodam sanctis-
simas necessitudines uelut intercedente uicesima
scindi; nuUum tanti esse uectigal quod liberos ac
parentes faceret extraneos. 15
XXXVni. Hactenus ille: parcius fortasse quam
decuit optimum principem, sed non parcius quam
optimum patrem^ qui optimum adoptaturus boc quo-
que parentis indulgentissimi fecit quod delibasse
quaedam seu potius demonstrasse contentus largam 20
ac prope intactam bene faciendi materiam filio re-
seruauit. statim ergo muneri eius liberalitas tua
astruxit ut, quemadmodum in patris filius^ sic in
hereditate filii pater esset immunis nec eodem mo-
mento quo pater esse desisset hoc quoque amitteret 25
quod fuisset. egregie, Caesar, quod lacrimas paren-
tum uectigales esse non pateris. bona filii pater
sine deminutione possideat nec socium hereditatis
accipiat qui non habet luctus: nemo recentem et
attonitam orbitatem ad computationem uocet cogat- 30
que patrem quid reliquerit fiUus scire. augeo, patres
conscripti, principis munus, cum ostendo liberalitati
1 inesset om. W || 3 debebat om. W in ras. 3 litt, || 4 gra-
talto C H 10 redactus Cuiacius obs, X 23, rellctus e. i. p. po-
testate Liuineius || 14 esse tanti C || 18 optimum add. Ca-
ianaeus: om, M || 19 delibasse Beroaldus: deliberasse H
22 ergo] ig^tur W
28 diminutione H {
nnmeri B || 25 desisset w: dedisset M
29 quem non habet Lipsius
PAinto. IJV.T. 3
34 I. C. PLINII PAN.
eius inesse rationem. ambitio enim et iactantia et
effusio et quiduis potius quam liberalitas existimanda
est cui ratio non constat. dignum ergo, imperator,
mansuetudine tua minuere orbitatis iniurias nec
5 pati quemquam filio amisso insuper affici alio do-
lore. sic quoque abunde misera res est pater fib*o
solus heres: quid, si coheredem non a filio accipiat?
adde quod, cum diuus Nerua sanxisset ut in pater-
nis bonis liberi necessitate uicesimae soluerentur^
10 congruens erat eandem immunitatem parentes in
liberorum bonis obtinere. cur enim posteris amplior
honor quam maioribus haberetur curue non retro
quoque recurreret aequitas? an non eadem? tu qui-
dem, Caesar, illam exceptionem remouisti ^si moda
15 filius in potestate patris fuisset', intuitus, opinor^
uim legemque naturae, quae semper in dicione pa-
rentum esse liberos iussit nec uti inter pecudes sic
inter homines potestatem et imperium ualentioribus
dedit.
20 XXXIX. Nec uero contentus primum cognationis
gradum abstulisse uicesimae secundum quoque exemit
cauitque ut in sororis bonis frater et contra in fratris
soror, utque auus et auia in neptis nepotisque et
inuicem illi seruarentur immunes. his quoque qui-
25 bus per Latium ciuitas Romana patuisset idem in-
dulsit omnibusque inter se cognationum iura com-
misit simul et pariter et more naturae, quae priores
principes a singulis rogari gestiebant non tam prae-
standi animo quam negandi. ex quo intellegi potest
30 quantae benignitatis, quanti spiritus fuerit sparsas
atque, ut ita dicam, laceras gentilitates colligere
atque conectere et quasi renasci iubere; deferre
quod negabatur atque id praestare cunctis quod
saepe singnli non impetrassent; postremo ipsum sibi
2 et quiduis C: quiduis B V W | quam deleiterim \\ 11 cur
enim edd,: cur ei in H || 13 an addidi: om, M recurreret ae>
qnitas eadem, om. non, edd, \\ 23 et add. q: om, H || 26 per-
misit Schwarzius; concessit Keilius || 27 simul] semei W
TRAIANO D. 38—40. 35
eripere tot beneficiorum occasiones, tam numerosam
obligandi imputandique materiam. indignum credo
ei uisum ab nomine peti quod dei dedissent. soror
estis et frater, auus et nepotes: quid est ergo cur
rogetis ut sitis? uobis adest is qui pro cetera sua mo- 5
deratione non minus inuidiosum putat dare heredi-
tatem quam auferre. laeti ergo adite honores, ca-
pessite ciuitatem: neminem hoc necessitudinis ab-
ruptum uelut truncum amputatumque destituet: isdem
omnes quibus ante pignoribus, sed honestiores per- lo
fruentur. ac ne remoti quidem iamque deficientis
affinitatis gradus a qualibet quantitate uicesimam
inferre cogentur. statuit enim communis omnium
parens summam quae publicanum pati posset.
XL. Carebit onere uicesiniae parua et exilis he- 15
reditas et, si ita gratus heres uolet, tota sepulcro,
tota funeri seruiet: nemo obseruator, nemo castigator
adsistet. cuicumque modica pecunia ex hereditate
alicuius obuenerit, securus habeat quietusque possi-
deat. ea lex uicesimae dicta est ut ad periculum 20
eius perueniri nisi opibus non possit. conuersa est
iniquitas in gratulationem, iniuria in uotum: optat
heres ut uicesimam debeat. additum est ut qui eius-
modi ex causis in diem edicti uicesimam deberent,
nondum tamen intulissent, non inferrent. at in 25
praeteritum subuenire ne di quidem possunt: tu ta-
men subuenisti cauistique ut desineret quisque de-
bere quod non esset postea debiturus, id est, effecisti
ne malos principes habuissemus. quo ingenio, si
3 dii add, w: om, C W non B natura V, qui et dedisset
soror Liuineius: sorores H || 4 et ante auus add. B V || 5 roge-
tis B y : egetis W regitis C | adest is scripsi: estis M || 11 re-
moti scripsi: remotins M remotus edd, || 13 cogentnr B V
11 r: cogetur m cogeretnr w || 14 posset q: possit H || 15
carebit honore onere V || 16 et 17 totam w J 17 semiet
Sichardus: semet M 1 18 cuicnmque Schwarzius: cuiuscnm-
qne K | modica W: modi ea B V C || 19 secnms C W: se-
rns B y II 24 in idem C || 28 non om. H | id est Liuineius:
idem M
3*
. 36 I. C. PLINII PAN.
natura pateretur, quam libenter tot spoKatis, tot
trucidatis sanguinem et bona refudisses! uetuisti
exigi quod deberi non tuo saeculo coeperat. alius
ut contumacibus irasceretur tarditatemque soluendi
5 dupli uel etiam quadrupli irrogatione multaret : . tu
nihil referre iniquitatis existimas, exigas quod deberi
non oportuerit an constituas ut debeatur.
XLI. Feres, Caesar, curam et soUicitudinem con-
sularem. nam milii cogitanti eundem te coUationes
10 remisisse, donatiuum reddidisse, congiarium obtulisse,
delatores abegisse, uectigalia temperasse, interrogan-
dus uideris satisne computaueris imperii reditus. an
tantas uires habet frugalitas principis ut tot im-
pendiis, tot erogationibus sola sufflciat? nam quid
15 est causae cur aliis quidem, cum omnia raperent et
rapta retinerent, ut si nihil rapuissent, defuerint
omnia, tibi, cum tam multa largiaris et nihil auferas,
ut si nihil largiaris et auferas omnia, omnia super-
sint? numquam principibus defuerunt qui fronte
aotristi et graui supercilio utilitatibus fisci contuma-
citer adessent. et erant principes ipsi sua sponte
auidi et rapaces et qui magistris non egerent; plura
tamen semper a nobis contra nos didicerunt. sed
ad tuas aures cum ceteris omnibus tum uel maxime
25auaris adulationibus obstructus est aditus. silent
ergo et quiescunt, et, postquam non est cui suadea-
tur, qui suadeant non sunt. quo euenit ut, cum
plurimum tibi pro tuis, plus tamen pro nostris mo-
ribus debeamus.
80 XLII. Locupletabant et fiscum et aerarium non
tamUoconiae et luliae leges quam maiestatis singulare
2 sangaine C || 5 uel etiam edd, : uel et M uel siue et
^ II 8 fers B || 13 frugalitas w: fragilitas H || 16 post rapuis-
sent edd, addunt nihil detinuissent (retinuissent Liuineius) \\
17 et nihil B V : et C nec w || 18 ut si nihil largiaris et au-
f eras B V : om, C W causa aperta \ omnia; omnia scrtpsi: om-
nia H || 20 graui et tristi C || 21 ipsi om, W || 28 tibi
cnm plurimum C
ik.
TRAIAKO D. 40—43. 37
et unicum crimen eorum qui crimine uacarent.
huius tu metum penitus sustulisti contentus magni-
tudinc; qua nulli magis caruerunt quam qui sibi
maiestatem uindicabant. reddita est amicis fides,
liberis pietas, obsequium seruis: uerentur efc parent
et dominos habent. non enim iam serui nostri prin- 5
cipis amici; sed nos sumuS; nec pater patriae alienis
se mancipiis cariorem quam ciuibus suis credit.
omnis accusatore domestico liberasti unoque salutis
publicae signo illud, ut sic dixerim, seruile bellum
sustulisti. in quo non minus seruis quam dominis lo
praestitisti: nos enim securos, illos bonos fecisti.
non uis in te ea laudari, nec fortasse laudanda sint:
grata tamen sunt recordantibus principem illum in
capita dominorum seruos subornantem monstrantem-
que crimina quae tamquam delata puniret : magnum is
et ineuitabile ac totiens cuique experiendum malum
quotiens quisque similes principi seruos haberet.
XLIII. In eodem genere ponendum est quod testa-
menta nostra secura sunt, nec unus omnium, nunc quia
scriptus, nunc quia non scriptus, heres. non tu fal- 20
sis, non tu iniquis tabulis aduocaris. nullius ad te
iracundia, nuUius impietas, nullius furor confugit;
nec quia offendit alius, nuncuparis, sed quia ipse
meruisti. scriberis ab amicis, ab ignotis praeteriris,
nihilque inter priuatum et principem interest, nisi 25
quod nunc a plaribus amaris: nam et plures amas.
tene, Caesar, hunc cursum et probetur experimento
sitne feracius et uberius non ad laudem modo sed
ad pecuniam principi, si herede illo homines mori
uelint quam si cogantur. donauit pater tuus multa, 3o
1 crimiDi C W || 6 principis nostri C || 9 omnes W
aceusator e C B || 10 ut] ait C || 12 hos enim q edd, || 13
in te ea Keilius: interea B V w in terra C || 14 tamen sunt
B V: sunt tamen C W || 21 nunc quia non scriptus om. C {
heres es Liuineius || 23 contigit C || 26 nihil inter W || 28
tune C I probetur B V: probiter C W probatur q probabitur
edd.
38 I- C. PLINII PAN.
muUa et ipse donasti. cesseriut parum gratis: ma-
nent tamen digni bonis eis, nihilque ex illis ad te nisi
gloria redit. nam liberalitatem iucundiorem debitor
gratus, clariorem ingratus facit. sed quis ante te lau-
6 dem istam pecuniae praetulit ? quotus quisque princi-
pum ne id quidem in patrimoniis nostris suum duxit
quod esset de suo? nonne ut regum ita Caesarum
munera illitos cibis hamos, opertos praeda laqueos
aemulabantur, cum priuatis facultatibus uelut fau-
10 tores aucta et miiltiplicata retro secum^ quicquid at-
tigerant, referrent?
XLIV. Quam utile est ad usilin secundorum per
aduersa uenisse ! uixisti nobiscum, periclitatus es, ti-
muisti, quae tunc erat innocentium uita. scis et ex-
15 pertus es quantopere detestentur malos principes etiam
qui malos faciunt. meministi quae optare nobiscum,
quae sis queri soKtus. nam priuati iudicio principem
geris, meliorem immo te praestas quam tibi alium
precabare. itaque sic imbuti sumus ut, quibus erat
20 summa uotorum melior pessimo princeps, iam iion
possimus nisi optimum ferre. nemo est ergo tam
tui, tam ignarus sui ut locum istum post te con-
cupiscat. facilius est ut esse aliquis successor tuus
possit quam ut uelit. quis enim curae tuae molem
25 sponte subeat? quis comparari tibi non reformidet?
expertus et ipse es quam sit onerosum succedere
bono principi, et afferebas excusationem adoptati.
an parua pronaque sunt ad aemulandum quod nemo
incolumitatem turpitudine rependit? salua est omni-
30 bus uita et dignitas uitae, nec iam consideratus ac
1 multa add, Ernestius: om. H | cesserint p. gratis Liui-
neius: cesserit p. gratus M ceperit p. gratus Lipsius cesserit
p. grate Keilius || 2 digni scripsi: hi qui M | eis Lipsius: eius
M tuis Liuin. \\ 6 dixit B puio nostris non suum duxit || 9 f au-
tores addidi: om. M || 10 aucta Liuineius: hausta M | amplifi-
cata Gruterus || 12 usus W || 17 priuati Lipsius: priuato M || 21
possumus My corr. q \\ 22 istum Liuineius: ipsum M || 24 moles
w \ 27 efferebas C || 28 prona paruaque C
TRAIANO D. 43-46. 39
sapiens qui aetatem in tenebris agit. eadem quippe
sub principe uirtutibus praemia quae in libertate,
nec bene factis tantum ex conscientia merces. amas
constantiam ciuium rectosque ac uiuidos animos non,
ut alii, contundis ac deprimis, sed foues et attoUis. s
prodest bonos esse, cum sit satis abundeque, si non
nocet: his honores, his sacerdotia, his prouincias
oflfers: hi amicitia tua, hi iudicio florent. acuuntur
isto integritatis et industriae pretio similes, dissi-
miles alliciuntur: nam praemia bonorum [malorum- lo
que] bonos ec malis faciunt. pauci adeo ingenio
ualent ut non turpe honestumque, prout bene aut
secus cessit; expetant fugiantue; ceteri/ ubi laboris
inertiae, uigilantiae somni, frugalitatis luxuriae mer-
ces datur, eadem ista quibus alios artibus assecutos i5
uident consectantur: qualesque sunt illi, tales esse
et uideri uolunt et, dum uolunt, fiunt.
XLV. Et priores quidem principes, excepto patre
tuo, praeterea uno aut altero (nec nimis dixi), uitiis
potius ciuium quam uirtutibus laetabantur: primum 20
quod in alio sua quemque natura delectat, deinde
quod patientiores seruitutis arbitrabantur quos non
deceret esse nisi seruos. horum in sinum omnia
congerebant, bonos autem otio ac situ abstrusos et
quasi sepultos non nisi delationibus et periculis in 25
lucem ac diem proferebant. tu amicos ex optimis
sumis; et hercule aequum est esse eos carissimos
bono principi qui inuisi malo fuerint. scis, ut sunt
2 praem. uirtut. W || 4 rectos W erectosque Wassius \ ui-
uidos ^: inuidos B C V mundos W || 8 acuuntur BC: acciuntur ^
y W II 9 isto Lipsius: isti M || 10 malorumque seclusi \\ 11 ec
malis scripsi: ac malos H || 12 aut Bentleius in Hor, sat, 11, 1,
31: ac M II 14 somno M, correxi \ frugalitati w || 19 nec scripsi:
et M II 20 primum quod — 22 arbitrabantur om, B V || 21 de-
inde quod Aldus: denique quos C W || 24 ac Ernestius: aut M
II 26 ac] et W || 27 sumis add. Keilius: om, M legis edd, || 28
inuisi malo edd,: inuisi in malo C inmus si in malo V im-
raunes in malo B formidolosi in malo w | sunt g Liuineius:
flint W sicut B C V
40 I. C. PLINII PAN.
diuersa natura dominatio et principatus^ ita non
aliis esse principem gratiorem quam qui maxime
dominum grauentur. hos ergo prouehis et ostentas
quasi specimen et exemplar, quae tibi secta uitaC;
5 quod hominum genus placeat; et ideo non censuram
adhuc, non praefecturam morum recepisti, quia tibi
beneficiis potius quam remediis ingenia nostra ex-
periri placet. et alioquin nescio an plus moribus
conferat princeps qui bonos esse patitur quam qui
10 cogit. flexibiles quamcumque in partem ducimur a
principe atque^ ut ita dicam^ sequaces sumus: huic
enim cari; huic probati esse cupimus^ quod frustra
sperauerint dissimiles; eoque obsequii continuatione
peruenimus ut prope omnes hominis unius moribus
15 uiuamus. porro non tam sinistre constitutum est
ut, qui malum principem possumus, bonum non
possimus imitari. perge modo, Caesar, et uim eflfe-
ctumque censurae tuum propositum, tui actus obtine-
bunt. nam uita principis censura est eaque perpe-
20 tua : ad hanc dirigimur, ad hanc conuertimur, nec
tam imperio nobis opus est quam exemplo. quippe
infldelis recti magister est metus. melius homines
exemplis docentur, quae in primis hoc in se boni
habent quod approbant quae praecipiunt fieri posse.
25 XLVI. Et quis terror ualuisset efficere quod reue-
rentia tui effecit? obtinuit aliquis ut spectaculum pan-
tomimorum populus Romanus toUi pateretur, sed non
obtinuit ut uellet: rogatus es tu quod cogebat alius,
coepitque esse beneficium quod necessitas fuerat.
80 neque enim a te minore concentu ut tolleres panto-
mimos quam a patre tuo ut restitueret exactum est.
utrumque recte: nam et restitui oportebat quos
sustulerat malus princeps et tolli restitutos. in his
enim quae a malis bene fiunt hic tenendus est mo-
3 dominio w || 7 potiusj prius B V || 10 cogit] tegit C
patrem W (| 13 sperauerunt M, corr, g || 14 hominis scripsi:
homines H, delet G. H, Schaeferus || 17 possimus C w: possa-
mu8 B V II 24 praecipiuntur ^ Heumannus
TRAIANO D. 45—47. 41
dus ut appareat auctorem displicuisse, uon factum.
idem ergo populus ille, aliquando scaenici impera-
toris spectator et applausor^ nunc in pantomimis
quoque auersatur et damnat effeminatas artes et in-
decora saeculo studia. ex quo manifestum est prin- 5
cipum disciplinam capere etiam uulgus, cum rem,
si a bono fiat; seuerissimam fecerint omnes. macte
hac grauitatis gloria^ Caesar^ qua consecutus es ut
quod antea uis et imperium nunc mores uocarentur.
castigauerunt uitia sua ipsi qui castigari mereban- lo
tur, idemque emendatores qui emendandi fuerunt.
itaque nemo de seueritate tua queritur, et liberum
est queri. sed cum ita comparatum sit ut de nuUo
minus principe querantur homines quam de quo
maxime licet, tuo in saeculo nihil est quo non om- 13
ne hominum genus laetetur et gaudeat. boni pro-
uehuntur, mali; qui est tranquillissimus status ciui-
tatis; nec timent nec timentur. mederis erroribus,
sed implorantibus, omnibusque quos bonos facis
hanc astruis laudem ne coegisse uidearis. 20
XLVII. Quid? uitam, quid? mores iuuentutis quam
principaliter formas ! quem honorem dicendi magistris,
quam dignationem sapieutiae doctoribus habes! ut
sub te spiritum et sanguinem et patriam receperunt
studia ! quae priorum temporum immanitas exiliis 25
puniebat, cum sibi uitiorum omnium conscius prin-
ceps inimicas uitiis artes non odio magis quam re-
uerentia relegaret. at tu easdem artes in compiexu
oculis auribus habes. praestas enim quaecumque
praecipiunt tantumque eas diiigis quantum ab illis so
probaris. an quisquam studia humanitatis professus
non cum omnia tua tum uel in primis laudibus ferat
admissionum tuarum facilitatem? magno quidem
1 auct. non displ. factum C || 3 plausor W || 4 auersatur
Beroaldus: aduersatur M || 7 a bono ego: ab uno H
{{ 9 uis] ius V I 10 castigare M || 15 tuo q\ tum M
BV I status om.B || 18 post timentur Cu«p. uitiorum poenitentiam
expectas add. || 19 sed implorantium Sckrvarzius || 25 ex illis B
fecerunt W
I 17 quia est
42 I. C. PLINII PAN.
ammo parens tuus hanc ante nos principes arcem
publicarum aedium nomine inscripserat; frustra ta-
men, nisi adoptasset qui habitare ut in publicis
posset. quam bene cura titulo isto moribus tuis
5 conuenit, quamque omnia sic facis, taraquam uon
alius inscripserit ! quod enim forum, quae templa
tam reserata? non Capitolium ipsaque illa adoptionis
tuae sedes magis publica; magis omnium. nullae
obices, nulli contumeliarum gradus superatisque iam
10 mille liminibus ultra semper aliqua dura et ob-
stantia. magna ante te, magna post te, iuxta te
tamen maxima quies: tantum ubique silentium, tam
altus pudor ut ad paruos penates et larem angustum
ex domo principis modestiae et tranquillitatis exem-
15 pla referantur.
XLVIII. Ipse autem ut excipis omnes ! ut expectas !
ut raagnam partem dierum inter tot imperii curas
quasi per otium transigis ! itaque non anxii et atto-
niti nec ut periculum capitis adituri tardi ad te,
20 sed securi et hilares et cum commodura est con-
ueniraus. sin admittente principe interdum est ali-
quid quod nos domi quasi magis necessariura teneat,
excusati seraper tibi nec uraquam excusandi suraus.
scis enira sibi queinque praestare quod te uideat,
25 quod frequentet; ac tanto liberalius ac diutius uo-
luptatis huius copiara praebes. nec salutationes tuas
fuga et uastitas sequitur: reraoraraur, resistiraus ut
in communi domo, quam nuper illa imraanissiraa
belua plurimo terrore munierat, cum uelut quodam
30 specu inclusa nunc propinquorum sanguinem lam-
beret, nunc se ad clarissimorum ciuium strages cae-
desque proferret. obuersabantur foribus horror et
rainae et par metus admissis et exclusis: ad hoc
1 ante nos C || 8 nuUi obices w || 18 anxii (uel palli-
di^ Keilius: alii H non ut alias attoniti Catanaeus \ nec atto-
niti w II 19 tardi ad te Lipsius: tarditate H || 20 secure B V {
et add» Keilius: om. M || 21 sin scripsi: et H. \\ 23 umquam
magis excusandi C || 25 quod te frequentet G || 27 ut 07». W
TRAIANO D. 47—49. 43
ipse occursu quoque uisuque terribilis: superbia in
frontc; ira in oculis, femineus pallor in corpore,
in ore impudentia multo rubore suffusa. non adire
quisquam, non alloqui audebat tenebras semper
secretumque captantem nec umquam ex solitudine 5
sua prodeuntem, nisi ut solitudinem faceret.
XLIX. IUe tamen quibus sibi parietibus et muris
salutem suam tueri uidebatur, dolum secum et insi-
dias et ultorem scelerum deum inclusit. dimouit per-
fregitque custodias poena angustosque per aditus et lo
obstructos non secus ac per apertas fores et inui-
tantia limina irrupit; longeque tunc illi diuinitas
sua; longe arcana illa cubilia saeuique secessuS; in
quos timore et superbia et odio hominum agebatur.
quanto nunc tutior, quanto securior eadem domus, i5
postquam erus non crudelitatis sed amoris excubiis,
non solitudine et claustris sed ciuium celebritate
defenditur! ecquid ergo discimus experimento fidissi-
mam esse custodiam principis ipsius innocentiam?
liaec arx inaccessa, hoc inexpugnabile munimentum, 20
munimento non egere. frustra se terrore succinxerit
qui saeptus caritate non fuerit: armis enim arma
irritantur. num autem serias tantum partes dierum
in oculis nostris coetuque consumis? non remissioni-
bus tuis eadem frequentia eademque illa socialitas 25
interest? non tibi semper in medio cibus semper-
que mensa communis? non ex conuictu nostro mu-
tua uoluptas? non prouocas reddisque sermones?
non ipsum tempus epularum tuarum^ cum frugalitas
contrahat, extendit humanitas? non enim ante me-so
dium diem distentus solitaria cena spectator adno-
1 concnrsa W corr. m, ree. || 3 imprudentia C || 4 audeat C
I! 10 poena C: pene B V penas W [ 14 angebatur W || 15 nunc
WB: tunc C V || 16 postquam Catanaeus: post M | erus {uel
erus eius/ scripsi: eius V. aditus eius Liuineius dominus eius
Lipsius II 17 sed ciuium celebritate om. C || 18 ecquid Li-
uineius: et quid H || 21 non eget w || 23 num C W: non
B V II 27 num ex w || 28 num prou. w || 29 num ips. w
44 I. C. PLINII PAN.
tatorque conuiuis tuis immines nec ieiunis et inani-
bus plenus ipse et ructans non tam apponis quam
obicis cibos quos dedigneris attingere aegreque per-
pessus superbam illam conuictus simulationem rur-
5 sus te ad clandestinam ganeam occultumque luxum
refers. ergo non aurum nec argentum nec exquisita
ingenia cenarum^ sed suauitatem tuam iucunditatem-
que miramur, quibus nuUa satietas adest^ quando
sincera omnia et uera et ornata grauitate. neque
10 enim aut peregrinae superstitionis ministeria aut ob-
scaena petulantia mensis principis oberrat, sed be-
nigna inuitatio et liberales ioci et studiorum honor.
inde tibi parcus et breuis somnus nuUumque amore
nostri tempus angustius quam quod sine nobis
15 agis.
L. Sed cum rebus tuis ut participes per-
fruamur, quae habemus ipsi quam propria, quam
nostra sunt! non enim exturbatis prioribus dominis
omne stagnum, omnem lacum, omnem etiam saltum
20 immensa possessione circumuenis, nec unius oculis
flumina fontes maria deseruiunt. est quod Caesar
non suum uideat, tandemque imperium principis
quam patrimonium maius est. multa enim ex patri-
monio refert in imperiumquae priores principes oc-
25 cupabant, non ut ipsi fruerentur, sed ne quis alius.
ergo in uestigia sedesque nobilium immigrant pares
domini, nec iam clarissimorum uirorum receptecula
habitatore seruo teruntur aut foeda uastitate pro-
cumbunt. datur intueri pulcherrimas aedes deterso
30 situ auctas ac uigentes. magnum hoc tuum non
erga homines modo sed erga tecta ipsa meritum,
sistere ruinas, solitudinem pellere, ingentia opera
eodem quo extructa sunt animo ab interitu uindi-
care. muta quidem illa et anima carentia, sentire
2 et ructans Liuineius: eructans M || 10 misteria C ||
11 oberrant w || 21 est qwod w: et quod M || 22 suum non B
II 23 est maius W || 28 eeruo] suo G || 30 auctas] auectas C
lautas Lipsius.
TRAIANO D. 49—51. 45
tamen et laetari uidentur quod niteant; quod fre-
quententur^ quod aliquando coeperint esse domini
scientis. circumfertur sub nomine Caesaris tabula
in^ens rerum uenalium; quo fit detestanda auaritia
illius qiii tam multa concupiscebat; cum baberet su- 5
peruacua tam multa. tum exitialis erat apud prin-
cipem huic latior domus^ illi amoenior uilla; nunc
princeps in haec eadem dominos quaerit, ipse indu-
cit: ipsos illos magni aliquando imperatoris hortos^
illud numquam nisi Caesaris suburbanum licemur, lo
emimus, implemus. tanta benignitas principis, tanta
securitas temporum est ut ille nos principalibus re-
bus existimet dignos^ nos non timeamus^ quod esse
digni uidemur. nec uero emendi tantum ciuibus
tuis copiam praebes, sed amoenissima quaeque lar- !">
giris et donas; ista, inquam, donas in quae electus,
in quae adoptatus es: transfers quod iudicio ac-
cepisti ac nihil magis tuum credis quam quod per
amicos habes.
LI. Idem tam parcus in aedificando quam dili- 20
gens in tuendo. itaque non, ut ante, immanium
&ansuectione saxorum urbis tecta quatiuntur. stant
securae domus nec iam templa nutantia: satis est
tibi nimiumque, cum successeris frugalissimo prin-
cipi. magnum uerOj recidere aliquid et amputare ex 25
his quae princeps tamquam necessaria reliquit. prae-
terea pater tuus usibus suis detrahebat quae fortuna
imperii dederat, tu tuis quae pater. at quam magni-
ficus in publicum es! hinc porticus, inde delubra
occulta celeritate properantur, ut non consummata 30
sed tantum commutata uideantur. hinc immensum
3 scientis] cf. Gronouius obs, IV 16 non seruientis Cata-
naeus fruentis Lipsius \\ 4 quo fit Perizonius: quod sit M Ij
7 latior scripsi: lazior M || 11 eminus C || 13 digni esse
C II 16 ista Liuineius: ita M || 20 tam parcus es Liuineius \\
21 immanium w: inanium G in auium B V || 25 uero addidi:
om, M I recidere Gronouius obs. IV 16: reicere M || 26 malim
princeps tam astrictus tamquam || 28 tutiusque pater C
46 I. C. PLINII PAN.
latus circi templorum pulcritudinem prouocat, digna
populo uictore gentium sedes nec mmus ipsa uisen-
da quam quae ex illa spectabuntur: uisenda autem
cum cetera specie, tum quod aequatus plebis ac
5 principis locus; siquidem per omne spatium una
facies, omnia continua et paria, nec magis propriu»
spectanti Caesari suggestus quam propria quae
spectet. licebit ergo tibi et ciuibus tuis inuicem
contueri: dabitur non cubiculum principis sed ip-
10 sum principem cernere in publico, in populo seden-
tem, populo, cui locorum quinque milia adiecisti.
auxeras enim numerum eius congiarii facilitate
maioremque in posterum suscipi liberalitatis tuae
fide iusserais.
15 Ln. Horum unum si praestitisset aliuS; iam
dudum illi radiatum caput et media inter deos sedes
auro staret aut ebore augustioribusque aris et gran-
dioribus uictimis inuocaretur. tu delubra non nisi
adoraturus intras, tibi maximus honor excubare pro
20 templis postibusque praetexi. sic fit ut dei tibi sum-
mum inter homines fastigium seruent, cum deorum
ipse non adpetas. itaque tuam statuam in uestibula
louis optimi maximi unam alteramue et hanc aeream
cernimus. at paulo ante aditus omnes, omnes gra-
25 dus totaque area hinc auro, hinc argento relucebat
seu potius poUuebatur, cum incesti principis statuis
permixta deorum simulacra sorderent, ergo istae
quidem aereae et pau^ae manent manebuntque quam
diu templum ipsum; illae autem aureae et innume-
30 rabiles strage ac ruina publico gaudio litauerunt.
iuuabat illidere solo superbissimos uultus, instare
2 sedis C V || 7 spectanti Caesari Gesnerus: spectandl
CaesarisM || 8 tibi et ciuibus tuis scripsi: te ciuibus tuis B C
W ciuibus tuis V || 11 quinquaginta milia Lipsius || 16 illi
iam dudum C || 17 angnstioribus G V || 18 inuocaret C \\ 20
tibi ctdd, Keilius: om. M || 22 non appetas Liuineius: non ade-
ptus M non sis adeptus w non adoptes Lipsius \\ 29 aureae
add. Catanaeus: om. M | strage ac B V: strage et C W
TRAIANO D. 51—63. 47
ferro, saeuire securibus, ut si singulos ictus sanguis
dolorque sequeretur. nemo tam temperans gaudii
seraeque laetitiae quin instar ultionis uideretur cer-
nere laceros artus, truncata membra, postremo tru-
ces horrendasque imagines obiectas fla.mmis exco- 5
ctasque ut ex illo terrore et minis in usum homi-
num ac uoluptates ignibus mutarentur. simili re-
uerentia, Caesar, non apud genium tuum bonitati
tuae gratias agi, sed apud numen louis optimi ma-
ximi pateris; illi debere nos quicquid tibi debeamus, lo
illius quod bene facias muneris esse qui te dedit.
ante quidem ingentes hostiarum greges per Capito-
linum iter, magna sui parte uelut intercepti, dever-
tere uia cogebantur, cum saeuissimi domini atrocis-
sima effigies tanto uictimarum cruore coleretur i5
quantum ipse humani sanguinis profundebat.
Lin. Omnia, patres conscripti, quae de aliis
principibus a me aut dicuntur aut dicta sunt eo
pertinent ut ostendam quam longa consuetudine
corruptos deprauatosque mores principatus parens 20
noster reformet et corrigat. et alioquin nihil non
parum grate sine comparatione laudatur. praeterea
hoc primum erga optimura imperatorem piorum ci-
uium officium est, insequi dissimiles. neque enim
satis amarit bonos principes qui malos satis non 25
oderit. adice quod imperatoris nostri non aliud
amplius ac diffusius meritum est quam quod insectari
malos principes tutum est. an excidit dolori nostro
modo uindicatus Nero? permitteret, credo, famam
uitamque eius carpi qui mortem ulciscebatur nec ut so
in se dicta interpretaretur quae de simillimo dice-
1 ferro] foro C |j 5 flammis excoctasque Keilius: ex-
coctasque flammis M || 10 tibi om, B || 12 Capitolinam q\
capitolium M || 13 deuertere §: diuertere M || 16 profun-
debant B V || 20 deprauatosque] dampnatosque W || 21 et
add. Liuineius: om, M || 29 permitterent B permitteretur V
II 31 interpretarentur M, corr, w
48 I. C. PLINII PAN.
rentur. quare ego in te, Caesar, muneribus tuis
omnibus comparo, multis antepono quod licet nobis
et in praeteritum de malis imperatoribus cotidie
uindicari et futuros sub exemplo praemonere nuUum
&locum, nuUum esse tempus quo funestorum princi-
pum manes a posterorum execrationibus conquiescant.
quo constantius, patres conscripti, et dolores nostros
et gaudia proferamus: laetemm his quibiis fruimur,
ingemiscamus illis quae patiebamur. simul utrum-
10 que faciendum est sub bono principe. hoc secreta
nostra, hoc sermones, hoc ipsae gratiarum actiones
agant meminerintque sic maxime laudari incolumem
imperatorem, si priores secus meriti reprehendantur.
nam cum malos principes posteri tacent, manifestum
15 est eadem facere praesentem.
LIV. Et quis iam locus miserae adulationis mane-
bat ignarus, cum laudes imperatorum ludis etiam et
commissionibus celebrarentur saltarenturque atque
in omne ludibrium effeminatis uocibus modis gesti-
20 bus frangerentur? sed illud indignum quod eodem
tempore in senatu et in scaena, ab histrione et a
consule laudabantur. tu procul a tui cultu ludicras
artes remouisti. seria ergo te carmina honorque
aetenius annalium, non haec breuis et pudenda
25 praedicatio colit: quin etiam tanto maiore consensu
in uenerationem tui theatra ipsa consurgent quanto
magis de te scaenae silebunt. sed quid ego istud
admiror, cum eos quoque honores qui tibi a nobis
oflFeruntur aut delibare parcissime aut omnino soleas
sorecusare? nihil ante tam uulgare, tam paruum in
1 ego w: ergo M | in te scripsi: te M uero Keilius \ mun.
tuis omnibus w: mun. omnibus tuis omnibus M || 4 promo-
nere B V || 8 laetemur bis quibus fruimur om. M, add.
Cusp. II 10 bono] uno' W || 13 secus edd.: sccum M || 14
raalos principes scripsi: malo principe M de malo principe
w II 16 ecquis Cusp. || 17 ignarus g: gnarus M || 18 com-
misBiomhus Liuineius : commessationibus M | saltarentur B V W
saltarentque C, unde saltarenturque recte edd. \\ 30 ante]
autem C
TRAIANO D. 53—55. 49
senatu agebatur ut non laudibus principum immo-
rarentur quibuscumque censendi necessitas accidisset.
de ampliando numero gladiatorum aut de instituen-
do collegio f abrorum consulebamur et quasi prolatis
imperii finibus nunc ingentes arcus excessurosque 5
templorum fastigium titulos, nunc menses etiam nec
hos singulos nomini Caesarum dicabamus. patieban-
tur ilii et^ quasi meruissent^ laetabantur. at nunc
quis nostrum; tamquam oblitus eius de quo refertur,
censendi officium principis honore consumit? tuae lo
moderationis laus haec constantia nostra est: tibi
obsequimur quod in curiam non ad certamen adu-
lationum^ sed ad usum munusque iustitiae conuenimus^
hanc simplicitati tuae ueritatique gratiam relaturi
at te quae uis uelle^ quae non uis noUe credamus. i5
incipimus inde, desinimus ibi, a quo incipi, in quo
desini sub alio principe non posset, nam plerosque
ex decretis honoribus et alii non receperunt; nemo
ante te tantus fuit ut crederetur noluisse decerni.
quod ego titulia omnibus speciosius reor, quando 20
non trabibus aut saxis nomen tuum sed monumentis
aeternae laudis inciditur.
LV. Ibit in saecula fuisse principem cui florenti
et incolumi numquam nisi modici honores, saepius
nulli decemerentur. et sane, si uelimus cum priorum 25
temporum necessitate certare, uincemur: ingeniosior
est enim ad excogitandum simulatio ueritate^ serui-
tus libertate, metus amore. simul, cum iam pridem
nouitas omnis adulatione consumpta sit, non alius
erga te nouus honor superest quam si aliquando de 3o
te tacere audeamus. age, si quando pie^ nostra
silentium rupit et uerecundiam tuam uicit; quae
qualiaque aut decernimus nos aut tu non recusas!
6 nec] Don B V || 7 dicabamus q: dicebamns H || 11 laus
haec Gesnerus: haec laus M | est idem: et M || 19 ante te
Lipsius: ante M || 26 nec. uinceremur certare. ing C || 27 enim
om. C II 29 malim adulationi || 33 qualiaque aut dec. W: qua-
liaque dec. C qaalia quod aut dec. B V
PAmBO. liAT. 4
50 I. C* PLINII PAN.
ut appareat non supertia et festidio te amplissimo»
honores repudiare, qui minores non dedigneris. pul-
crius hoe^ Gaesar^ quam si reeusares omnes: nam
recusare omnes ambitionis, moderationis est eligere
& parcissimos. quo temperamento et nobis et aerario
consulis: nobis quidem qiwd omni liberas suspicione;
aerario autem quod sumptibus eius adhibes modum;
ut qui exhaustmn non sis innoeentium bonis reple-
turus. stant igitur effigies tuae/ quales olim ob
10 egregia in rem publicam . merita priuatis dicaban-
tur. uisuntur eadem e materia Caesaris statuae qua
Brutorum^ qua Gamillorum. nec discrepat causa.
illi enim reges hostemque uictorem moenibus depu-
lerunt: hic regnum ipsum^ quaeque alia captiuitas
15 gignit, arcet ac submouet sedemque obtinet princi-
pis ne sit domino locus. ac mihi intuenti sapientiam
tuam minus mirum uidetur quod mortales istos ca-
ducosque titulos aut depreceris aut teinperes. scis
enim ubi uera principis, ubi sempiterna sit gloria.
20 hi sinceri honores in quos nihil flammis, nihil sene-
ctuti, nihil successoribus liceat. arcus enim et statuas,
aras etiam templaque demoKtur et obscurat obiiuio,
neglegit carpitque posteritas: contra contemptor am-
bitionis et infinitae potestatis domitor ac frenator
25 animus ipsa uetustate florescit nec ab ullis magis
laudatur quam quibus minime necesse est. non ergo
perpetua principi fema quae inuita eum manet, sed
bona concupiscenda est: ea porro non imaginibus
et statuis, sed uirtute ac meritis prorogatur. quin
80 etiam leuiora haec, formam principis figuramque,
non aurum melius uel argentum quam fauor homi-
4 moderationis est V: moderationis B moderatio est C
W II 5 aerario consulis — suspitione om. M, add, w || 10 di-
cabantur q: dicebantur M || 19 principis om. W || 20 bi]
ubi edd. | sinceri ^go: sint B V W sunt C || 24 ac] et W || 26
posi necesse est Cusp. nddit praeterea ut quisque factus est
princeps exemplo (extemplo Keilius) fama eius incertum bona
an mala, ceterum aeterna est || 27 inuita eum ego: inuitum
V W in uitium B C
TEAIANO D. 65-56. 51
num exprimat teneatque. quod quidem prolixe tibi
cumulateque eoutingit; cuius laetissima facies et
amabilis uultus iu omuium ciuium ore oculis auimo
sedet.
LVI. Adnotasse uos credo, patres conscripti, iam 5
dudum me non eligere quae referam. propositum est
enim mihi priucipem laudare, non principis facta.
nam laudabilia multa etiam mali faciunt^ ipse lau-
dari nisi optimus non potest. quare non alia maioi^^
imperator auguste^ gloria tua quam quod agentibus lo
tibi gratias nihil uelandum est^ niliil omittendum.
ecquid est enim in^principatu tuo quod cuiusquam
praedicatio uel transilire uel praeteruehi debeat?
quod momentum; quod immo temporis punctum aut
beneficio sterile aut uacuum laude ? non omnia eius i5
modi ut is optime te laudasse uidoatur qui narra-
uerit fidelissime? quo fit ut prope in immensum
diffqndatur oratio mea^ et necdum de biennio loquor.
quam multa dixi de moderatione^ et quanto plura
adhuc restant! ut illud quod secundum consulatum 20
recepisti, quia princeps et pater deferebat. at post-
quam ad te imperii summam et cum omnium rerum
tum etiam tui potestatem di transtulerunt^ tertium
consulatum recusasti^ cum agere tam bonum con-
sulem posses. magnum est differre honorem, gloriam 25
maius. gestum consulatum mirer an non receptum?
gestum non in hoc urbis otio et intimo sinu pacis^
sed iuxta barbaras gentes^ ut illi solebant quibus
erat moris paludamento mutare praetextam ignotas-
que terras uictoria sequi. pnlcrum imperio, glorio- 30
sum tibi; cum te socii atque amici sua iu patria/
suis in sedibus adierunt. decora facies^ consulis
multa post saecula tribunal uiridi caespite extructum
12 exiqaid Liuineius: est quid C V W quid, om, est, B
omittendum est. quid edd. || 13 praedicatione uel translliri
B II 22 cum} tum C || 23 transtulerunt §: transtulerint C
V W transtulerit B || 24 agere tamen tam B V || 27 gestus
M, corr. q || 32 decora] de quo W
4*
52 I. C. PLINII PAN.
nec fascium tantum sed pilorum signorumque ho-
nore circumdatum. augebant maiestatem praesidentis
diuersi postulantium habitus ac dissonae uoces rara-
que sine interprete oratio. magnificum est ciuibus
5 iura, quid hostibus reddere? speciosum certam fori
pacem^ quid immanes campos sella curuli uictoris-
que uestigio premere, imminere minacibus ripis tu-
tum quietumque; spemere barbaros fremitus hosti-
lemque terrorem non armorum magis quam togarum
10 ostentatione compescere? itaque non te apud miagi-
nes; sed ipsum praesentem audientemque consalu^-
bant imperatorem, nomenque; quod aUi domitis
hostibus, tu contemptis merel^are.
LVII. Haec laus acti consulatus; illa dilati quod
15 adhuc initio principatus^ ut iam excuratus honoribus
et expletus, consulatum recusasti, quem noui impe-
ratores destinatum aliis in se transferebant. fuit
etiam qui in principatus sui fine consulatum, quem
dederat ipse, magna ex parte iam gestum extorque-
20 ret et raperet. hoc ergo honore, quem et incipientes
principes et desinentes adeo concupiscunt ut aufe-
rant; tu otioso ac uacante priuatis cessisti. inuidio-
susne erat aut tibi tertius consulatus aut principi
primus? nam secundum imperator quidem, sub im-
25 peratore tamen inisti, nihilque imputari in eo uei
honori potest uel exemplo nisi obsequium. ita uero,
quae ciuitas quinquies atque etiam sexies consules
uidit, non illos qui expirante iam libertate per uim
ac tumultum creabantur, sed quibus sepositis et ab-
30 sentibus in rura sua consulatus ferebantur, in hac
ciuitate tertium consulatum princeps generis humani
ut praegrauem recusasti? tantone Papiriis etiam et
Quintiis moderatior Augustus et Caesar et pater
5 fore B V II 6 pacem] partem P. Faber || 11 consnltabant
C II 15 ezcuratus scripsi: excusatns H ezsatiatus Cusp, || 17
fuerit B || 25 tamen inistij tenuisti w || 26 potest w: potes M
II 32 praegrauem Y W: pergrauem CB | papirius etiam (etiam
om. W in ras. 4 litt.) et quintus M , corr. w || 83 moderator C
TRAIANO D. 56—59. 53
patriae? at illos res publiea ciebat. quid? te non
eadem res publica? non senatus? non consulatus
ipse. qui sibi tuis umeris attoUi et augescere uide-
tur?
LVIII. Non te ad exemplar eius uoco qui con- 5
tinuis consulatibus fecerat longum quendam et sine
discrimine annum: his te coniero quos certum est^
quotiens consules fuerunt, non sibi praestitisse. erat
in senatu ter consul^ cum tu tertium consulatum
recusabas. onerosum nescio quid uerecundiae tuae lo
consensus noster indixerat ut princeps totiens con-
sul esses quotiens senator tuus: nimia modestia
istud etiam priuatus recusasses. an consularis uiri
triumphalisque filius^ cum tertio consul creatur^ ascen-
dit? non debitum hoc illi? non uel sola generis is
claritate promeritum? contigit ergo priuatis aperire
annum fastosque reserare^ et hoc quoque redditae
libeitatis indicium fuit quod consul alius quamCae-
stu: esset. sic exactis regibus coepit liber annus:
sic olim seruitus pulsa priuata fastis nomina induxit. 20
miseros ambitionis qui ita consules semper ut sem-
per principes erant ! quamquam non tam ambitio
quam liuor et malignitas uideri potest omnes annos
possidere summumque illud purpurae decus non
nisi praecerptum praefloratumque transmittere. tuam 25
uero magnanimitatem an modestiam an benignita-
tem prius mirer? magnanimitatis fuit expetito sem-
per nonore abstinerC; modestiae cederC; benignitatis
per alios frui.
LIX. Sed iam tempus est te ipsi consulatui prae- so
stare ut maiorem eum suscipiendo gerendoque facias.
1 ad illos B C y I ciebat — 2 respublica om, B V | num
ead. resp. num sen. num cons. w || 5 non W: num B C V ||
7 his tej hisce C || 14 creator B V || 15 ascenditur C | num
d. h. i. num uel w || 16 promeritum w: premeritum H || 18
fuerit B y II 22 non tam ambitio q : non ambitio M non ambitio
mairis w || 24 possidere] obsidere Gronouius || 25 praeceptum
W II 26 benignitatem an modestiam B V || 27 magnanimitas
fuit X, corr, g || 28 benignitas C
54 I. C. PLINII PAN.
nam saepius recusare ambiguam ac potius illam
interpretationem habet, tamquam minorem putes. tu
quidem ut maximum recusasti; sed hoc persuadere
nemini poteris^ nisi aliquando et non recusaueris.
5 cum arcus^ cum trophaea^ cum statuas deprecaris;
tribuenda est uerecundiae tuae uenia: illa emm sane
tibi dicantur. nunc uero postulamus ut futuros prin-
cipes doceas inertiae renuntiare^ paulisper deUcias
dilferre^ paulisper et saltem ad breuissimum tempus
10 ex illo felicitatis somno uelut excitari^ induere prae-
textam quam^ cum dare possent^ occuparint; ascen-
dere curulem quam detineant^ esse denique quod
concupierint nec ideo tantum uelle consules fieri ut
fuerint. gessisti alterum consulatum^ scio: illum
15 exercitibus, illum prouinciis, illum etiam exteris
gentibus poteris imputare^ non potes nobis. audimus
3uidem te omne munus consulis obisse^ sed audimus:
iceris iustissimus humanissimus patientissimus fuisse^
sed diceris. aequum est aliquando nos iudicio nostro^
ao oculis nostris^ non famae semper et rumoribus cre-
dere. quousque absentes de absente gaudebimus?
liceat experiri an aliquid superbiae tibi ille ipse se-
cundus consulatus attulerit: multum in commutandis
moribus hominum medius annus ualet, in principum
25plus. didicimus quidem; cui uirtus aliqua contingat,
omnes inesse : cupimus tamen experiri an nunc quo-
que una eademque res sit bonus eonsul et bonus
princeps. nam praeter id quod est arduum duas
simul capere potestates easque summas, tum inest
30 utrique non nulla diuersitas, cum principem quam
7 nunc uero Lipsius: cum uero M enimuero Liuineius \\
8 paulisper deiicias dlfferre om, B Y {| 10 excitari Liuineius:
excitati M excitatos $ || 11 quam dare possint cum occa-
parint G, H, Sckaeferus; quam ut dare poBsent occuparini
Gierigins q. c. d. possint occupent ErnesHus || 12 esse] omne C
II 13 concupiernnt M, corr, $ ij 15 caeteris C || 17 odisse C || 22
ezperiri — 26 cnpimas tamen om. BV || 25 dicimus M, corr. Cusp,
[ cum uirtutis aliqua contingant C || 28 duas easque si. ca. pot.
summas M, transposui, duas easque summaB si. ca. pot. Cusp,
TRAIANO D. 59—60. 55
simHMmum esse priuato, consulem quam dissimilli-
mam deceat.
LX. Atque ego uideo proximo anno consulatus re- '
cusandi hanc praecipuam fuisse rationem quod eum
absens gerere non poteras. sed iam urbi uotisque 5
publicis redditus quid est in <iuo magis sis appro-
baturus quae quantaque f uerint quae desiderabamus ?
parum est ut in curiam uenias> nisi et eonuoeas; ut
intersis senatui, nisi et praesides; ut censentes au-
diaS; nisi et peirogas. uis illud augustissimum con- lo
sulimEL tribunal ahquando maiestati suae reddere?
ascende. uis constare reuerentiam magistratibus^
legibua auctoritatem; modestiam postulatibus? ad-
side. quod enim interesset rei publicae^ si priuatus
esseS; consulem te baberet tantum an et senatorem^ i5
hoc nunc scito interesse principem te habeat tan-
tum an et consulem. his tot tahtisque rationibus
quamquam multum reluctata uerecundia principis
nostri tandem tamen cessit. at quemlsdmodum
cessit? noQ se ut priuatis^ sed ut priuatos sibi pares 20
faceret. recepit enim tertium consulatum ut daret.
nouerat moderationem hominum, nouerat pudorem^
qui non sustinerent tertio consules esse nisi ctini
ter constde. belloram istud sociis olim ut periculo-
rum consortibus^ parce tamen^ tribuebatur quod tu2d
singularibus uiris ac de te quidem bene ac fortiter^
sed in toga meritis praestitisti. uferiusque cura, utrius-
que uigilantia obstrictus es, Caesar. sed in principe
rarum ac prope insolitum est ut se putet obligatum
1 simillimnm esse priuato consnlem qnam add, Cusp.:
tm. M g 8 conuoGeB, 9 praesideas, 10 perro^es w || 11 tri-
bnnal aliqnando KeUius: aliqnando tribnnal M || 13 postn* ■
latibns scHpn: postnlantibns M | adside «cnp^i;. adire M andi
Lipsius adi edd, H 14 qnid B | interesset edd, : interest M || 15
consnlem bab. te an tantum- senatorem lAvineius senatorem te
hab. tantura an et eonsulem Sckwarzius 1 20 pares sibi C {{
24 sociis edd,: ooiis M | nt addidi: om, M 1 26 quidemj
quodqne B V || 27 praestitisti in to^a meritis M, transp, Li"
uineius
56 I. C. PLINII PAN.
aut^ si putet; amet. debes ergo, Gaesar^ et soluis
et, cum ter consules facis, non tibi magnus princeps,
sed non ingratus amicus uideris. quin etiam per-
quam modica quaedam ciuium merita fortunae tuae
5 uiribus in maius extollis. efficis enim ut tantum
tibi quisque praestitisse uideatur quantum a te re-
cepit. quid isti benignitati precer? nisi ut semper
obliges, obligeris incertumque facias utrum magi&
expediat ciuibus tuis debere tibi an praestitisse.
10 LXI. Equidem illum antiquum senatum contueri
uidebar, cum ter consule assidente tertio consulem
designatum rogari sententiam cernerem. quanti
tunc illi quantusque tu! accidit quidem ut corpora
quamlibet ardua et excelsa procerioribus admota
15 decrescant; item ut altissimae ciuium dignitates
collatione fastigii tui quasi deprimantur quantoque
propius ad magnitudinem tuam ascenderint tantum
etiam a sua descendisse uideantur. illos tamen tw,
quamquam non potuisti tibi aequare, cum uelles,
20 adeo in edito coUocasti ut tantum super ceteros
quantum infra te cernerentur. si unius tertium con-
sulatum eundem in amium in quem tuum contu-
lisses, ingentis animi specimen haberetur. ut enim
felicitatis est quantum uelis posse, sic magnitudinis
25 uelle quantum possis. laudandus quidem et ille qui
consulatum tertium meruit; sed magis sub quo me-
ruit: magnus memorandusque qui tantum praemium
cepit, sed maior qui capienti dedit. quid, quod duos
pariter tertio consulatu, duos collerii tui sanctitate
30 decorasti? ut sit nemini dubium nanc tibi praeci-
puam causam fuisse extendendi consulatus tui ut
duorum consulatus amplecteretur te coUegam. quem
2 et cnm Gruterus: sed cnm M || 5 in manue B V || 6 re-
cepit q: recipit U || 13 qnantique C | quidem] enim C || 15
ut] uel B y II 23 animi] anni C || 26 tertium consulatnm
C II 29 coUegii Lipsius: collegas H; an duos collegas tuae
sanctitatis societate decorasti? || 32 sq, amplecteretur et colle-
gam quae (collegamque C) te non uni daret uterque M, correxi
et suppleui
TRAIANO D. 60-62. 57
te uou uui dare licuisse claret: uterque uuper con-
sulatum alterum gesserat a patre tuo (id est quanto
minus quam a te!) datum; utriusque adhuc oculis
{)auIo ante dimissi fasces oberrabant^ utriusque sol-
emnis ille lictorum et praenuntius clamor auribus 5
insederat; cum rursus curulis rursusque purpura; ut
olim^ ciun hostis in proximo et in summum discri-
men adducta res pubHca expertum honoribus uirum
posceret; non consulatus hominibus isdem^ sed idem
homines consulatibus reddebantur. tanta tibi bene lo
faciendi uis ut indulgentia tua necessitates aemu-
letur. modo praetextas exuerant; resumant: modo
lictores abire iusserant; reuocent: modo gratulantes
amici recesserant; reuertantur. hominisne istud in-
genium est^ hominis potestas^ renouare gaudia^ red- 15
integrare laetitiam nullamque requiem gratulationibus
dare neque alia repetendis consulatibus interualla
permittere, nisi dum finiuntur? facias ista semper^
nec umquam in hoc opere aut animus tuus aut for-
tuna lassetur. des quam plurimis tertios consulatus, 20
et, cum plurimis tertios consulatus dederis, semper
tamen plures quibus debeas dare supersint.
LXII. Omnium quidem beneficiorum quae me-
rentibus tribuuntur non ad ipsos gaudium maius
quam ad similes redundat: praecipue tamen ex horum 25
consulatu non ad partem aliquam senatuS; sed ad
totum senatum tanta laetitia peruenit ut eundem
honorem omnes sibi et dedisse et accepisse uideantur.
nempe enim hi sunt quos senatuS; cum publicis
sumptibus minuendis optimum quemque praeficeret, 30
elegit, et quidem primos. hoc est igitur, hoc est
quod penitus iUos animo Caesaris insinuauit. an
parum saepe experti sumus hanc esse rerum con-
11 necessitas C || 16 nnllam reqniem W | gratulationis
C II 19 tna W || 21 et cnm plur. tert. consulatns om. W ||
30 qnemqne W: qnem B C V | perficeret C || 31 et qnidem
Liuineius: eqnidem M || 33 experti sumns C w: expertissimus
y expertissimis B
58 I. C. PLINII PAN.
dicionem ut senatus fauor apud principem haut pro-
sit, at noceat? nonne paulo ante ninil magis: exi-
tiale erat quam illa principis cogitatio ^bunc senatus
probat, bic senatui carus est'? odefat quos nos
samaremus, sed et nos quos ille. nunc inter prin-
cipem sensdiumque dignissimi euiusque caritate cer-
tatur. demonstramus inuicem, credimus inuicem,
quodque maximum amoris mutui signum est^ eos-
dem amamus. proinde, patres conscripti^ fauete
loapertC; diligite constanter. non iam disdmulandus
est amor ne noceat; non premendum odium ne
prosit: eadem Gaesar quae senatus probat improbat-
que. uos ille praesentes^ uos etiam absentes in con-
silio babet. teriio consules fecit quos uos elegeratis;
15 et fecit boc ordine quo electi a uobis era^t. magnus
uterque honor uester, siue eosdem maxime dfligit
quos* scit uobis esse carissimos siue illis neminem
praefert; quamuis aliquem magis amet: proposita
sunt senioribus praemia/ iuuenibus exempla; adeant;
20 frequentent securas tandem ac patentes domos : quis-
quis probatos senatui uiros suspicit, hic maxime
principem promeretur. sibi enim accrescere putat
quod cuique adstruatur nuUamque in eo gloriam
ponit quod sit omnibus maior, nisi maximi fuerint
25 quibus maior est. persta, Caesar^ in ista ratione
propositi talesque nos crede qualis fama cuiusque
est. huic aures^ huic oculos intende: ne respexeris
clandestinas existimationes nullisque magis quam
audientibus insidiantes susurros. melius omnibus
80 quam singulis creditur. singuli enim deeipere et
decipi possunt: nemo omnes, neminem omnes fefel-
lerint.
1 aut prosit aut noceat M, correxi \\ 4 nos am. w: non
am. M II 5 principes W jj 9 fouete C || 16 utique Lipsius \ ho-
nor om, C || 17 nobis C || 18 proposita B W: preposita C V ||
20 frequenter C j| 21 suspicit Liuineius: suscipit M jj 22 ac^
cersere C Q 27 huc aures huc oculos Liuineius || 81 fefellerint
Schwarzius: fefellerant M
TRAIANO B. 62—63. 59
LXIII. Praeuertor mm ad consiilattim tuum, etsi
«unt quaedam ad eonsulatum quidem pertinentia.;
ante eonsulatum tamen; in primis quod comitiis
tuis interfuisti eandidatus non consulatus tantum
sed immortalitatis etiam gloriae et exempli, quods
sequerentur principes boni, mali mirarentur. uidit
te populus Komanus in illa uetere potestatis suae
Bede: perpessus es longum illud carmen comitiorum
nee iam irridendam moram consulque sic factus
es ut unus ex nobis quos facis consules. quotus lo
quisque principum antecedentium honorem istum
aut consulatui habuit aut populo? non alii marcidi
^mno hesternaque cena redundantes comitiorum
suorum nuntios opperiebantur; alii sane peruigiles
et ineomneS; sed intra cubilia sua illis ipsis» consu- 15
libus a quibus consules renuntiabantur exilia etcae-
des machinabantur. o praua et inscia uerae maie-
statis ambitio, concupiscere honorem juem dedigneris,
dedi^ari quem concupieriS; cumque ex proximis
hortis campum et comitia prospectes , sic ab illis 20
abesse^ tamquam Danuuio Bhenoque dirimare! auer-
seris tu honori tuo sperata suffiragia renuntiarique
te consulem iussisse contentus liberae ciuitatis ne
simulaiionem quidem serues? abstineas denique co-
mitiis abstrusus atque abditus, quasi illic tibi non 25
consulatus detur, sed abrogetur imperium? haec
persuasio superbissimis dominis erat ut sibi uide-
rentur principes esse desinere, si quid faeerent tam-
quam senatores. plerique tamen non tam superbia
quam metu quodam submouebantur. an stuprorum 30
sibi incestarumque noctium conscii auspicia.poUuere
sacratumque campum nefario auderent contaminare
1 renertor w || 5 etiam acripsi: et M etiam et KeiJius \
nlienm et om. B || 12 non] nam w || 13 redundantea] maiim
rQctaiites || 16 rennntiabant C | caedem M, correxi || 17 parua
W 1 20 perspectes W || 21 dirimente Cusp* dirimerere Livdneius
23 consulem W: consule B C V | cinitatis W: eiultati B C V
27 sibi] si V || 28 desinerent B V
60 I. C. PLINII PAN.
uestigio? non adeo deos hominesque contempserant
ut in illa speciosissima sede hominum deorumque
coniectos in se oculos ferre ac perpeti possent. tibi
contra et moderatio tua suasit et sanctitas ut te et
5 religioni deorum et iudiciis hominum exhiberes.
LXIY. Alii consulatum ante quam acciperent^
tu et dum accipis meruisti. peracta erant soUemnia
comitiorum^ si principem cogitareS; iamque se omnis
turba commouerat, cum tu mirantibus cunctis acce-
10 dis ad consulis sellam^ adigendum te praebes in
uerba principibus ignota, nisi cum iurare cogerent
alios. uides quam necessarium fuerit consulatum
non recusare. non putassemus istud te facturum
fuisse, si recusasses. stupeo, patres conscripti, nec-
15 dum satis aut oculis meis aut auribus credo atque
identidem me an audierim; an uiderim interrogo.
imperator ergo et Caesar- et Augustus et pontifex
inaximus stetit ante gremium consulis; seditque con-
sul principe anfe se stante, et sedit inturbatus, in-
20 territus et tamquam ita fieri soleret. quin etiam
stanti sedens praeiuit ius iurandum, et ille iurauit^
expressit explanauitque uerba quibus caput suum,
domum suam, si sciens fefellisset, deorum irae con-
secraret. ingens, Caesar^ et par gloria tua^ siue fe-
25 cerint istud postea principes siue non fecerint. uUane
satis digna praedicatio est idem tertio consulem fe-
cisse quod primo, idem principem quod priuatum,
idem imperatorem quod sub imperatore? nescio iam,
nescio pulcriusne sit illud quod praeeunte nuUo an
30 hoc quod alio praeeunte iurasti.
LXV. In rostris quoque simili religione ipse te
2 spaciosissima C || 3 oculos om. B V || 12 fuerit g : fait
H II 13 facturum te C jj 14 necdumque C || 16 an uid. ^: aut
uid. M II 17 et pontifex Liuineius: pontifex K || 20 etiam se-
dens stanti praeiuit Gronouius obs. IIII 16: etiam sedens pre-
buit M etiam stanti praeiit ed, Lugdunensis a. 1531 1| 23 scien»
Liuineius: scienter K || 24 tua om. W || 26 praedicatio dign&
C||29 iUud VW: istud BC
TRAIANO D. 63—66. 61
legibus subiecisti, legibus, Caesar^ quas nemo prin-
cipi scripsit. sed tu nihil amplius uis tibi licere
quam nobis: sic fit ut nos tibi plus uelimus. quod
ego nunc primum audio^ nunc primum disco: non
est princeps supra leges, sed leges supra principem, 5
idemque Caesari consuli quod ceteris non licet. iurat >
in leges attendentibus dis (nam cui magis quam
Caesari attendant?), iurat obseruantibus his quibus
idem iurandum est, non ignarus alioquin nemini
religiosius quod iurauerit custodiendum quam cuius lo
maxime interest non peierari. itaque et abiturus con-
sulatu iurasti te nihil contra le^es fecisse. magnum
hoc erat, cum promitteres; maius, postquam prae-
stitisti. iam totiens procedere in rostra inascensum-
que illum superbiae principum locum terere, hic i5
suscipere, hic ponere magistratus , quam dignum te
quamque diuersum consuetudini illorum qui pauculis
diebus gestum consulatum, immo non gestum ab-
iciebant per edictum! hoc pro contionC; pro rostris,
pro iure iurando ; scilicet ut primis extrema con- 20
gruerent utque hoc solo intellegerentur ipsi con-
sules fuisse quod alii non fuissent.
LXVI. Non transiliui, patres conscripti, prin-
cipis nostri consulatum, sed eundem in locum con-
tuli quicquid de iure iurando dicendum erat. neque 25
enim, ut in sterili ieiuuaque materia, eandem spe-
ciem laudis diducere ac spargere atque identidem
tractare debemus. illuxerat primus consulatus tui
dies, quo tu curiam ingressus nunc singulos nunc
uniuersos adhortatus es resumere libertatem, capes- 30
sere quasi communis imperii curas, inuigilare publicis
4 nnnc primum andio om. W || 5 snpra leg. edd.: super
leg^. M I snper pr. C || 7 leges Lipsius: legem M | cui w: cnm
M fl 9 idem ins inrandnm W || 11 peierari Lipsius: peierare
M II 14 inascensnm illnm W || 17 consnetudini scripsi: con-
suetudine M || 23 transilini B C: transilui V transilii w ||
27 didncere Liuineius: dedncere M || 28 debeamus B V || 31
qnas C
62 I. C. PLINII PAN.
utiliiatibus et insurgere. omnes ante te eadem ista.
dixerunt; nemini tamen ante te creditum est. erant
sub oculis naufragia multorum^ quos insidiosa tran-
quiilitate prouectos improuisus turbo pereulerat.
5 quod enim tam infidum mare quam blanditiae prin-
cipum illorum^ quibus tanta leuitas, tanta fraus ut
securius esset iratos quam propitios nabere? te uero
securi et alacres ^quo uoeas sequimur. iubes esse
liberos: erimus; iubes quae sentimus promere in
lomedium: proferemus. neque enim adhuc ignauia
quadam et insito torpore cessauimus: terror et me-
tus et misera illa ex periculis facta prudentia mo-
nebat ut a re publica (aberat autem omnino res
publica) oculos aures animos auerteremus. at nunc
15 tua dextera tuisque promissis freti et innixi obsaepta
diutina seruitute ora reseramus frenatamque tot malis
linguam resoluimus. uis enim tales esse nos quales
iubes, nihilque exhortationibus tuis fucatum, nihil
subdolum, nihil denique quod credentem fallere paret
20 non sine periculo fallentis. neque enim umquam de-
ceptus est princeps nisi qui prius ipse decepit.
LXVIL Equidem hunc parentis publici sensum
cum ex oratione eius tum pronuntiatione ipsa per-
spexisse uideor. quae enim illa grauitas sententia-
25 rum ! quam inaffectata ueritas uerborum ! tum quae
adseueratio in uoce! quae affirmatio in uultu! quanta
in oculis, habitu, gestu/ toto denique corpore fides!
tenebit ergo semper quid suaserit scietque nos, quo-
tiens libertatem quam dedit experiemur^ sibi paxere.
3onec uerendum est ne incautos putet, si fidelitate
2 te om. fi W I 4 profectos Cttsp, || 7 secmius ego: facilius
K felicius Lipsius \ 10 proferimus w promemus Rittershusius \\
12 facta deLErnesUus; malim nata || 13 aberat scripsi: erat M
nuUa autem erat q erat autem omnino nuUa edd, |{ 15 obsepta]
obfiuta N. Heinsius obserata Emestius || 19 nihil add. KeiUtis:
om. M, post denique add. g \\ 23 ex oratione Lipsius: exfaor-
tatione M | tum e pron. G. H. Sokaeferus \ perspexisse Si-
chardus: respexisse M || 25 uerboru tum quae scripsi: uerbo
rerum quae uel rerumque M
TRAIANO D. 66—68. 63
temporum constanter utamur; quos memiuit sub malo
principe aliter uixisse. nuneupare uota et pro aeter-
nitate imperii et pro salute principum, immo pro
salute principum ac propter illos pro aetemitate im-
pexii solebamus. haec pro imperatore nostro in quae &
sint u^ba suscepta operae pretium estadnotare: 'si
bene rem publicam et ex utilitate omnium * *'
digna uota quae semper suscipiantur semperque sol-
uantur. egit cum dis ipso te auctore^ Gaesar^ res
publica ut te sospitem incolumemque praestarent, si lo
tu eeteros praestitisses-^ si contra, illi quoque a cu-
stodia tui capitis oculos dimouerent teque relinque-
rent uotis quae non palam susciperentur. alii se
superstites rei publicae optabant faciebantque : tibi
salus tua inuisa est, si non sit cum rei publicae i5
salute coniuncta. nihil pro te pateris optari, nisi
expediat optantibus^ omnibusque annis in consilium
de te deos mittis exigisque ut sententiam suam mu-
tent, si tu talis esse desieris qualis electus es, et
ingenti conscientia; Gaesar^ quasi pacisceris cum 20
dis ut te, si merueris; seruent, cum scias an merea-
ris neminem magis quam deos scire. nonne uobis,
patres conscripti, haec diebus ac noctibus agitare
secum uidetur : *ego quidem in me, si omnium uti-
litas ita posceret; etiam praefecti manum armaui: 25
sed ne deorum quidem aut iram aut neglegentiam
deprecor; quaeso immo et obtestor ne umquam pro
me uota res publica inuita suscipiat aut, si susce-
perit^ inuita, ne debeat'?
LXVin. Gapis ergo, Gaesar, salutis tuae glorio- 30
sissimum fructum ex consensu deorum. nam cum
excipias ut ita demum te dei seruent, si bene rem
3 immo pro salute principum u r: om. B V W m || 5 im-
•perAtorGPerizonius: imperio K | in quo B V | sunt C || 7 rexeris
(rexeiit mauolt KeiL) supplent edd. || 12 capitis] corporis C j de-
mouerent VW H 17conciGumW || 19 tu talis esse «^tp^i: tulisseM
tn essew talis esse q \ et ego: sedM || 20 quasi ^mp«t * quaBCV,
om.W€dd, II 21 merueris Keilius: mereberis M merearis Sickardus
64 I. C. PLINH PAN.
publicam et ex utilitate omnium rexeris, certus es
bene te rem publicam regere, cum seruent. ita(]^ue
securus tibi et laetus dies exit, qui principes ahos
cura et metu distinebat, cum suspensi et attoniti
5 parumque confisi patientia nostra hinc atque inde
publicae seruitutis nuntios expectarent. ac si forte
aliquos flumina niues uenti praepedissent, statim
hoc illud esse credebant quod uerebantur; nec erat
discrimen uUum pauoriSj propterea quod, cum a
10 malo principe tamquam successor timeatur quisquis
est dignior, cum sit nemo non dignior, omnes ti-
mentur. tuam securitatem non mora nuntiorum,
non litterarum tarditas diJBFert. scis tibi ubique iu-
rari, cum ipse iuraueris omnibus: nemo hoc non
15 sibi praestat. amamus quidem te in quantum me-
reris; istud tamen non tuifacimus amore sed nostri,
nec umquam illucescat dies quo pro te nuncupet
uota non utilitas nostra sed fides, Caesar. turpis
tutela principis cui potest imputari. queri Hbet quod
20 in secreta nostra non inquirant principes nisi quos
odimus. nam si eadem cura bonis ac malis esset,
quam ubique admirationem tui, quod gaudium ex-
ultationemque deprehenderes ! quos omnium cum
coniugibus ac liberis, quos etiam cum domesticis
25 aris focisque sermones ! scires molUssimis istis au-
ribus parci. et alioquin cum sint odium amorque
contraria, hoc perquam simile habent quod ibi in-
temperantius amamus bonos principes, ubi liberius
malos odimus.
80 LXIX. Cepisti tamen et affectus nostri et iu-
dicii experimentum, quantum maximum praesens
capere potuisti, illo die quo soUicitudini pudorique
1 et ex Titilitate — 2 rexn publicam om. B V || 2 te bene
C I regere G, H. Schaeferttg: gerere M | cum seruent C W:
conseruent B V || 8 merebantur M, correxi || 10 quisquis $:
quisque H || 14 sibi non W || 21 ao B W: et C V || 23 depre-
hendentes B V || 26 cum om. C || 27 temperantius C || 28 libe-
rius edd.: liberalius K || 32 ideo illo die W
TRAIANO D. 68—70. G5
<canclidatorum ita consuluisti ne uUius gaudium alte-
rius tristitia turbaret. alii cum laetitia^ alii cum spe
recesserunt: multis gratulandum^ nemo consolandus
fuit. nec ideo segnius iuuenes nostros exhortatus es
senatum circumirent^ senatui supplicarent atque itas
a principe sperarent honores, si a senatu petissent.
quo quidem in loco, si quibus opus exemplo, adie-
cisti ut te imitarentur. arduum^ Gaesar, exemplum
et quod imitari non magis quisquam candidatorum
quam principum possit. quis enim uel uno die re- lo
uerentior senatus candidatus quam tu cum omni
uita tum illo ipso tempore quo iudicas de candida-
tis? an aliud a te quam senatus reuerentia obtinuit
ut iuuenibus clarissime genitis debitum j^eneri ho-
norem^ et antequam deberetur, oiferresr tandem is
ergo nobilitas non obscuratur, sed illustratur a prin-
cipe: tandem illos ingentium uirorum nepotes^ illos
posteros libertatis nec terret Caesar nec pauet; quin
immo festinatis honoribus amplifieat atque auget et
maioribus suis reddit. si ^uia usquam stirpis anti- 20
quae, si quid residuae clantatiS; hoc amplexatur et
refouet et in usum rei publicae promit. sunt in ho-
nore hominum et in ore famae magna nomina
«X tenebris obliuionis indulgentia Caesaris (isserta,
cuius haec uis ut nobiles et conseruet et efficiat. 25
LXX. Praefuerat prouinciae quaestor unus ex
candidatis inque ea ciuitatis amplissimae reditus
egregia constitutione fundauerat. hoc senatui al-
le^andum putasti. cur enim te principC; qui generis
tui claritatem uirtute superasti, deterior esset con- so
3 consolandus gi consnlendus M 1 5 senatu C | circum-
iret M, corr, $ || 9 magls non quisque cand. C || 11 senatui w
II 13 an aliud a te sen. reu. obt. quam ut w || 14 clarissime
genitis Liuiueius: clarissimae gentis K 1 15 et ego: sed M {|
23 ore Liuin.: honore M | magna] magis B V || 24 asserta ad-
didi: om, M extracta Lipsius excitata ex tenebris Keilius | 25
uis add. Keitius: om, M || 27 inque ea ciuitatis amplissimae
Lipsius: in quem ea ciuitas amplissima M | redditus M
PAjrxa. x^T. 5
66 I. C. PLINII PAN.
dicio eorum qui posteros habere nobiles mererentur
quam eorum qui parentes habuissent? o te dignum
qui de magistratibus nostris semper haec nunties
nec poenis malorum sed bonorum praemiis bonos
5 facias ! accensa est iuuentus erexitque animos ad
aemulandum quod laudari uidebat, nec fuit quis-
quam quem non haec cogitatio subiret [cum sciret],
quicquid a quoque in prouinciis bene fieret^ omnia
te scire. utile est, Caesar, et salutare praesidibus
10 prouinciarum hanc habere fiduciam, paratum esse
sanctitati suae, industriae suae maximum praemium^
iudicium principis, sufiFragium principis. adhuc autem
quamlibet sincera rectaque ingenia, etsi non detor-
quebat^ hebetabat tamen misera sed uera reputatio:
15 'cui rest? num, si quid bene fecero, sciet Caesar? aut
si scierit, testimonium reddet?' ita eadem illa seu
neglegentia seu malignitas principum, cum male
consuitis impunitatem, recte factis nullum praemium
poUiceretur, nec illos a crimine et hos deterrebat a
20 laude. at nunc, si bene aliquis prouinciam rexerit,
huic quaesita uirtute dignitas ofifertur. patet enim
omnibus honoris et gloriae campus: ex hoc quisque
quod cupit petat et assecutus sibi debeat. prouin-
ciis quoque in posterum et iniuriarum metum et
25 accusandi necessitatem remisisti. nam si profuerint
quibus gratias egerint, de nuUo queri cogentur * *
et alioquin nihil magis prodesse candidato ad se-
quentes honores quam peractos. optime magistratus
magistratu, honore honor petitur. uolo ego, qui
30 prouinciam rexerit, non tantum codicillos amicorum
1 meruerant C || 7 cum sciret seclusi, cum scires Keilius
II 9 te om, C H 10 paratum B W: paratam C V || 11 sanctltati
suae scripsi: sanctitati tuae B V sanctitati C W sanctitati et
$ edd. II 15 cui rest num scripsi: uides enim H uidelicet Gesnerus
quid est enim Keilius || 23 cupit C : cupiit B V W || 26 lacunam
sign. Keilius. decet alioqui Duebnerus et liquebit nihil Lipsius et
alibqui liquet uihil Schwarzius || 28 quam peractos — 29 ho-
nore om. B V
TRAIANO D. 70—71. 67
nec urbana coniuratione eblanditas preces, sed de-
creta coloniamm, decreta ciuitatum alleget. bene
suffragiis consularium uirorum urbes populi gentes
inseruntur. efficacissimum pro candidato genus est
rogandi gratias agere. 5
LXXI. lam quo assensu senatus, quo gaudio
exceptum est, cum candidatis, ut quemque nomina-
ueras, osculo occurreres, deuexus quidem in planum
et quasi unus ex gratulantibus ! te mirer magis an
improbem illos qui effecerunt ut istud maguum ui- 10
deretur, cum uelut adfixi curulibus suis manum tan-
tum et hanc cunctanter et pigre et imputantibus
similes promerent? contigit ergo oculis nostris in-
uisa ante facies, princeps candidatis aequatus et si-
milis sectantis ; licuit intueri parem accipientibus qui is
honorem dabat. quod factum tuum a cuncto senatu
quam uera. acclamatione celebratum est: ^tanto maior,
tanto augustior'! nam cui nihil ad augendum fasti-
gium superest, hic uno modo crescere potest, si se
ipse submittat securus magnitudinis suae. neque 20
enim ab ullo periculo fortuna principum longius ab-
est quam humilitatis. mihi quidem non tam huma-
nitas tua quam intentio eius admirabilis uidebatur.
quippe cum orationi oculos uocem manum commo-
dares, ut si alii eadem ista mandasses, omnes comi- 25
tatis numeros obibas. atque etiam, cum suffiragatorum
nomina honore quo solent exciperentur, tu quoque
inter excipientes eras, et ex ore principis ille sena-
torius assensus audiebatur, quodque apud principem
perhibere testimonium merentibus gaudebamus, per- 30
2 bene Lipsius: ne M || 3 consiliariam W clarissimorum
Lipsius II 8 occurreris W j et deuexus Lipsius || 11 magnum W
II 12 hanc m: hunc H || 13 promererent W | inuisa addidi:
om.'Mim8o\it&edd. || 14princeps aequatuscandidatiSiSo^tt^arztu^.*
princeps candidatus equitus B G V princeps equitus candida-
tus W I similis sectantis scripsi: simul stantis H simul stans
Schwarzius \\ 15 licuit addidi: om. M, contigit Schwarzius \ qui
honorem Liuineius: honorem qui M || 24 cum om, C | uocem]
necesse C | comraendares W
5*
68 I. C. PLINII PAN.
hibebatur a principe. faciebas ergo, cum diceres
optimos: uec ipsorum modo uita a te^ sed iudicium
seuatus comprobabatur, qui ornari se^ non illos magis
quos laudabaS; laetabatur.
6 LXXn. lam quod precatus es ut illa ipsa ordi-
natio comitiorum bene ac feliciter eueniret nobis^
rei publicae, tibi, nonne tale est ut nos hunc ordinem
uotorum conuertere debeamus deosque enixe obsecrare
ut omnia quae facis quaeque facies prospere cedant
lotibi, rei publicae, nobis? uel si breuius sit optan-
dum, ut uni tibi; in (juo et res publica et nos sumus ?
fuit tempuS; ac nimium diu fuit, quo alia aduersa,
alia secunda principi et nobis: nunc communia tibi
nobiscum tam laeta quam tristia, nec magis sine te
i5nos esse felices quam tu sine nobis potes. an, si
posses, in fine uotorum adiecisses ut ita precibus
tuis di annuerent, si iudicium nostrum mereri per-
seuerasses? adeo nihil tibi amore ciuium antiquius
ut ante a nobis, deinde a dis atque ita ab illis amari
20 uelis, si a nobis ameris. et sane priorum principum
exitus docuit ne a dis quidem amari nisi quos ho-
miues ament. arduum erat has precationes tuas lau-
dibus adaequare: adaequauimus tamen. qui amoris
ardor, qui stimidi, quae faces illas nobis exclama-
26 tiones subiecerunt! non nostri, Caesar, ingenii, sed
tuae uirtutis tuorumque meritorum uoces fuerunt,
quas nulla umquam adulatio inuenit, nullus cuius-
quam terror expressit. quem sic timuimus ut haec
nugeremus? quem sic amauimus ut haec fateremur?
aonosti necessitatem seruitutis: ecquando simile aliquid
audisti? ecquaudo dixisti? multa quidem excogitat
metus, sed quae appareant quaesita ab inuitis : aliud
sollicitudinis, aliud securitatis ingenium est; alia
tristium inuentio, alia gaudentium : neutrum simula-
3 qui ornari Schwarzius: oroarique M | 5 iam TAo.ffeainius:
nam M || 7 nonne tibi C 1 8 deosq. enixe ego: deos denique
B W eos deuique V C eosdemque q || 12 diuersa B 1 30, 31
eeqvLAndo Ifiuineius : et quando M utroque loco 1 31 audiuisti C
TRATANO D. 71—74. 69
tiones expresserint. habent sua uerba miseri, sua
uerba feUces: atqui iam maxime eadem ab utrisque
dicuntur.
LXXIII. Testis ipse es quae in omnium ore
laetitia. non amictus cuiquam^ non habitus quemo
domp extulerat. inde resultantia uocibus tecta nihil-
que tantis clamoribus satis clausum. quis tunc non
e uestigio suo exiluit? quis exiluisse sensit? multa
fecimus sponte, plura instinctu quodam et imperio:
nam gaudio quoque cogendi uis inest. num ergo lo
modum ei tua saltim modestia imposuit? non^ quanto
magis a te reprimebatur, exarsimus? non contuma-
cia^ Caesar; sed ut in tua potestate est an gaudea-
mus^ ita in quantum nec in nostra. comprobasti et
ipse acclamationum nostrarum fidem lacrimarum 15
tuarum ueritate. uidimus humescentes oculos tuos
demissumque gaudio uultum tantumque sanguinis in
ore quantum in animo pudoris. atque hoc magis
incensi sumus ut precaremur ne quando tibi non
eadem causa lacrimarum, utque numquam frontem 20
tuam * *. hoc ipsum has sedes nos quasi respon-
suras interrogemus, uiderintne umquam principis la-
crimas: at senatus saepe uiderunt. onerasti Aituros
principes, sed et posteros nostros. nam et hi a prin-
cipibus suis exigent ut eadem audire mereantur et25
illi quod non audiant indignabuntur.
LXXIV. Nihil magis possum pro re dicere quam
quod dictum est a cuncto senatu '0 te felicem!'
quod cum diceremus, non opes tuas sed animum
mirabamur. est enim haec demum uera felicitas 30
1 misera C V || 2 atqui iam maxirae scripsf: utque (ut
quae G) iam maxime K ut quam maxime Gruterus \ eadem om,C
II 3 dicuntur seripsi: dicantur aliter dicuntur H || 4 in] non
W II 6 domo Lipsius: modo U || 8 exiluisse V w: ex siluis se
C exiluisse se B | 11 non] nnm w || 17 dimissumque K, corr.
q remissumque Lipsius || 21 abstergeres add. CatanaetMf con-
traheres Gierigitts \ ipsum] templum Lipsius | responsuris C {|
22 ne umquam — uiderunt om, W [ 26 mereantur w: meren-
tur K II 27 pro re scripsi: proprie K [ 30 haec addidi: om. M
70 I. C. PLINII PAN.
felicitate dignum uideri. sed cum multa illo die
dicta sunt sapienter et grauiter, tum uel in primis
^crede nobis, crede tibi*. magna hoc fiducia nostri,
maiore tamen tui diximus. alius enim fortasse alium,
5 ipsum se nemo deceperit. introspiciat modo uitam
seque quid mereatur interroget. proinde dabat uo-
cibus nostris fidem apud optimum principem quod
apud malos detrahebat. quamuis enim faceremus
quae amantes solent, illi tamen non amari se cre-
10 debant sibi. super haec precati sumus ut sic te
amarent di quemadmodum tu nos. quis hoc aut
de se aut principi diceret mediocriter amanti? pro
uobis ipsis quidem haec fuit summa uotorum ut
nos sic amarent di quo modo tu. estne uerum quod
15 inter ista clamauimus *o nos felices' ? quid enim
felicius nobis, quibus non iam illud optandum est
ut nos dili^at princepS; sed ut di quemadmodum
princeps? ciuitas religionibus dedita semperque deo-
rum indulgentiam pietate merita nihil felicitati suae
20 putat astrui posse nisi ut di Caesarem imitentur.
LXXV. Sed quid singula consector et coUigo?
quasi uero aut oratione complecti aut memoria con-
sequi possim quae uos, patres conscripti, ne qua
interciperet obliuio, et in publica acta mittenda et
25 incidenda in aere censuistis. ante orationes princi-
pum tantum eius modi genere monumentorum man-
dari aeternitati solebant: acclamationes quidem no-
strae parietibus . curiae claudebantur. erant enim
quibus nec senatus glorig.ri nec principes possent.
so has uero et in uulgus exire et posteris prodi cum
ex utilitate tum ex dignitate publica fuit: primum
ut orbis terrarum pietatis nosbrae adhiberetur testis
et conscius ; deinde ut manifestum esset audere nos
6 quid] quod C || 10 sic] si C || 11 quis $: qui M || 13
ipsius B V II 17 ut add. Keilius: om. M || 19 indnlgentia B Y
I pietate Lipsius: pie M | felicitati W: felicitatis B C V ||
26 ante te Keilins || 27 quidem om, W || 29 principes w: prin-
ceps M II 30 uulgus] singulis C |J 33 audire W
TRAIANO D. 74—76. 71
-de bonis malisque principibus non tantum post ipsos
iudicarej postremo ut experimento cognosceretur et
ante nos gratos, sed miseros eos fuisse quibus esse
nos gratos probare antea non licuit. at qua con-
ientione, quo nixu, quibus/ clamoribus expostulatum 5
est ne affectus nostros, ne tua merita supprimeres,
denique ut in posterum exemplo prouideres! discant
et principes acclamationes ueras falsasque discernere
habeantque muneris tui quod iam decipi non pote-
runt. non instruendum illis iter ad bonam famam, lo
sed non deserendum, non submouenda adulatio, sed
non reducenda est. certum est et quae facere et
quae debeant audire, si faciant. quid nunc ego
super ea quae sum cum toto senatu precatus pro
senatu precer, nisi ut haereat animo tuo gaudium i5
quod tunc oculis protulisti/ ames illum diem et tamen
uincas, noua merearis, noua audias? eadem enim
dici nisi facta noua assuni non possunt.
LXXVI. lam quam antiquum, quam consulare
quod triduum totum senatus sub exemplo tui sedit, 20
€um interea nihil praeter consulem ageres! inter-
rogatus orauit quisque quod placuit : licuit dissentire,
discedere et copiam iudicii sui rei publicae facere:
consulti omnes atque etiam dinumerati sumus, uicit*
que sententia non prima sed melior. at quis antea 25
loqui, quis hiscere audebat praeter miseros illos qui
primi interrogabantur ? ceteri quidem defixi et at-
toniti ipsam illam mutam ac sedentariam assentiendi
necessitatem quo cum dolore animi, quo cum totius
corporis horrore perpetiebantur! unus solusque cen- 30
3 eos addidi: om, M | qoibus] quia Keiliua || 10 ad] sed C
II 11 deserendum B W: deserundum G V || 16 praetulisti Li-
uineim; matim prodidisti || 18 noua assunt addidi: om, K
nisi ob eadem facta Catanaeus nisi facta sint eadem Keilius
II 20 tui CW: tuo B V patientiae tuae Cusp. || 21 interrogatus
orauit scripsi: interrogauit H 1 22 licuit addidi: om, M | inter-
rogatus quisqne q. p1. sentiebat; licuit diss. Keilius jj 25 at]
aut C
72 I. C. PLINII PAN.
sebat qnod sequerentur omnes et omnes improbarent^
iu primis ipse qui censuerat. adeo nulla magi&
omnibus displieent quam quae sic fiunt tamquam
omnibus placeant. fortasse imperator in senatu ad
5 reuerentiam eius componebatur : ceterum egressus
statim se recipiebat in principem omniaque consu-
laria officia abicere, neglegere, contemnere solebat»
ille uero ita consul, ut si tantum consul foret, nihil
infra se putabat nisi quod infra consulem esset. ac
10 primum ita domo progrediebatur ut illum nuUua
apparatus arrogantiae principalis, nuUus praecurso-
rum tumultus detineret. una erat in Hmine mora,.
consultare aues reuererique numinum monitus. nema
proturbabatur, nemo submouebatur: tanta uiatoribus
i^quies, tantus pudor fascibus ut plerumque aliena
turba subsistere et consulem et principem cogeret.
ipsius quidem officium tam modicum, tam tempera-
tum ut antiquus aliquis magnusque consul sub bono-
principe incedere uideretur. iter illi saepius in forum,
20 frequenter tamen et in campum.
LXXVn. Nam comitia consulum obibat ipse:
tantum ex renuntiatione eorum uoluptatis quantum
prius ex destinatione capiebat. stabant candidati
ante curulem principis, ut ipse ante consulis ste-
25 terat, adigebanturque in uerba in quae paulo ante
ipse iurauerat princeps, qui tantum putat esse in
iure iurando ut illud et ab aliis exigat. reliqua pars
diei tribunali dabatur. ibi uero quanta religio aequi-
tatis! quanta legum reuerentia! adibat aliquis ut
30 principem : respondebat se consulem esse. nuUius
ab eo magistratus ius, nullius auctoritas imminuta
est, aucta etiam; siquidem pleraque ad praetores
remittebat atque ita ut collegas uocaret, non quia
7 abicere Liuineius: abigere M || 8 ut si tantum consul
om. W 1 9 consulem Catanaeus: eos H || 11 percissorum C ||
14 perturbabatur K, corr. Liuineius \ 17 prius tam om. M,
add. w II 19 intercedere C j illi w: illis H jj 22 et tantum
Lipsius I quantum] quam C || 27 illufl] id C
TRAIANO D. 76—78. 73
populare gratumque audientibus, sed quia ita sen-
tiebat. tantum dignationis in ipso honore ponebat
ut non amplius esse censeret quod aliquis eollega
appellaretur a principe quam quod praetor esset. ad
hoc tam assiduns in tribunali ut labore refici ac 5
reparari uideretur. quis nostrum idem curae, idem
sudoris insumit? quis adeo expetitis honoribus aut
desemit aut sufficit? et sane aequum est tantum
ceteris praestare consulibus ipsum qui consules fa-
cit: quippe etiam fortuna uidebatur indignum, si lo
posset honores dare qui gerere non posset. facturus
consules doceat accepturisque amplissimum honorem
persuadeat scire se quid sit quod dabit: sic fit ut
illi quoque sciant quid acceperint.
LXXVIII. Quo iustius senatus ut- susciperes is
quartum consulatum et rogauit et iussit. imperii
hoc uerbum, non adulationis esse obsequio tuo
crede, quod non alia in re magis aut ^enatus exi-
gere a te aut tu praestare senatui debes. ut enim
ceterorum hominum ita principum, illorum etiam 20
qui di sibi uidentur, aeuum omne et breue et fra-
gile est. itaque optimum quemque niti et conten-
dere decet ut post se quoque rei publicae prosit,
moderationis scilicet iustitiaeque monimentis, qua^
plurima statuere consul potest. haec nempe intentio 25
tua ut libertatem reuoces ac reducas. quem ergo
honorem magis amare, quod nomen usurpare sae-
pius debes quam quod primum inuenit recuperata
libertas? non est minus ciuile et principem esse
pariter et consulem quam tantum consulem. habe so
etiam rationem uerecundiae coUegarum tuorum, col-
legarum inquam: ita enim et ipse loqueris et nos
10 etiam] omne C 1 11 possit priore loco M, corr. g || 12
acceptnrusqTie M, corr. Catanaeus 1 19 tu add. Sichardus: om. M
II 21 aennm Catanaeus: aeqnnm M 1 25 plurima Gesnerus:
prima M | potes Lipsius || 30 tantnm consnl C | babe Liuineius:
habes M || 31 uerba uerecundiae — 76, 12 principis atque
Tiabet B
74 I- C. PLmi PAN.
loqai uis. ouerosa erit modestiae illoram tertii con-
solatas sni reeordatio^ donee te saepins consulem
nideant. neqne enim potest non niminm esse pri-
uatis quod prineipi satis est. adnuas, Caesar, optan-
5 iibus, qoibusque apud deos adesse consuesti^ quorum
potes ipse uotorum compotes facias.
TiXXIX. Tibi fortasse sufGciat tertius consula-
tus: sed nobis tanto minus sufficit. ille nos insti-
tuit et induxit ut te iterum iterumque consulem ha-
10 bere cupiamus. remissius istud contenderemus, si
adhuc nesciremus qualis esses futurus: tolerabUius
fuit experimentum tui nobis quam usum negari.
dabitume rursus uidere consulem illum? audiet,
reddet quas proxime uoces praestabitque gaudium
15 quantum ipse percipiet? praesidebit laetitiae publicae,
auctor eius et causa, temptabitque affectus nostros^
ut solet, cohibere? non poterit; erit pietati certe
senatus cum modestia principis felix speciosumque
certamen^ seu fuerit uicta seu uicerit. equidem in-
20 cognitam quandam proximaque maiorem praesumo
laetitiam. quis enim est tam imbecilli ingenio qui
non tanto meliorem consnlem speret quanto saepius
fuerit? alius se a continuo labore^ etsi non desi-
diae ac uoluptati dedisset^ otio tamen et quiete re-
25 creasset: bic consularibus curis exsolutus princi-
pales resumpsit, tam diligens temperamenti ut nec
consulis officium princeps nec principis consul ad-
peteret. uidemus ut prouinciarum desideriis, ut sin-
1 terti consul B || 2 saepius] saep. . . B: om, IC 1 5 ad-
esse] esse C | quorum] hos quibns B U 6 ip . . uotorum (uel
ueterum) copotes B || 7 tibi B: om, X || 8 institu induxit B
iterumqne om, W || 11 nesciremus S: non sciremus M. || 12
nobis om. W || 14 reddetque B || 17 non S: nec IC | erit Lipsius:
om.SlC 1 certe S: om. H |{ 20 quondam proximamque maiorumB
II 21 estj ex S | imbeciili edd.: modicilli IC modicello w docLli R
indocili q \ qui om, S || 23 alins se a continuo labore e/si non
B: alius sibi non continuos labores B V alins labores si non
continuos C W | desidia ac uoluntatibus B || 24 utio B ] 26
nec] ne B || 28 uideamus B
TEAIANO D. 78-81. 75
gularum etiam ciuitatium precibus occurrat. nuUa
in audiendo difficultas, nulla in respondendo mora:
adeunt statim, dimittuntur statim; tandemque prin-
cipis fores exclusa legationum turba non obsidet.
LXXX. Quid? in omnibus cognitionibus quam 5
mitis seueritaS; quam non dissoluta clementia! non
tu locupletando fisco operatus sedes, nec aliud tibi
sententiae tuae pretium quam bene iudicasse. stant
ante te litigatores non de fortunis suis, sed de tua
existimatione solliciti , nec tam uerentur quid de lo
causa sua quam quid de moribus sentias. o ueras
principis atque etiam dei curas reconciliare ae-
mulas ciuitates tumentesque populos non imperio
magis quam ratione compescere, intercedere iniqui-
tatibus magistratuum infectumque reddere quicquid is
fieri non oportuerit, postremo uelocissimi sideris
more omnia inuisere, omnia audire et undecumque
inuocatum statim uelut numm adesse et assistere!
talia esse crediderim quae ipse mundi parens tem-
perat nutu, siquando oculos demisit in terras et^o
fata mortalium inter diuina opera numerare digna-
tus est: qua nunc parte liber solutusque tantum
caelo uacat, postquam te dedit qui erga omne ho-
minum genus uice sua fungereris. fungeris enim
sufficisque mandanti, cum tibi dies omnis summa 25
cum utilitate nostra^ summa cum tua laude con-
datur.
LXXXI. Quodsi quando cum influentibus nego-
tiis paria fecisti, instar refectionis existimas muta-
1 ciaitatum "M. \ praecibus E: presidiis M | occnrrit W ||
6 qnam om. B | clementia cni B clementia. quam tu non
Haasltts mUc, phtL 11 19. || 7 tu <?; operatns B: o»i. IC || 10
existimatione B: extimatione H || 11 sentias B qi senten-
ties IC I o ueras [uel uerus) B: o uere K || 12 atque] hic
desinii "& \ dei curas Keilius: decoras W decoris B C V con-
sulis. Catanaeus \\ 13 tumentesque B W: timentesque G V || 17
adire Liuineius || 18 numen add. edd.: om. K || 20 terram W
II 24 fungeris fung. B fungens fang. w J 29 imationem C
76 I C. PLINII PAN.
tionem laboris. quae enim remissio tibi nisi lustrare
saltus, excutere cubilibus feras, superare immensa
montium iuga et borrentibus scopulis gradum in-
ferre, nuUius manu, nullius uestigio adiutum, atque
6 inter haec pia mente adire lucos et occursare numi-
nibus? olim baec experientia iuuentutis, baec uo-
luptas erat, bis artibus futuri duces imbuebantur,
certare cum fuffacibus feris cursu, cum audacibus
robore, cum callidis astu; nec mediocre pacis decus
10 babebatur submota campis irruptio ferarum et ob-
sidione quadam liberatus agrestium labor. usurpa-
bant gloriam istam illi quoque principes qui obire
non poterant: usurpabant autem ita ut domitas
fractasque claustris feras ac deinde in ipsorum qui-
15 dem ludibrium emissas mentita sagacitate colligerent.
huic par capiendi quaerendique sudor summusque et
idem gratissimus labor inuenire. enimuero, si quando
placuit idem corporis robur in maria proferre, non
ille fluitantia uela aut oculis sequitur aut manibus^
20 sed nunc gubernaculis assidet, nunc cum ualentis-
simo quoque sodalium certat frangere fluctus, domi-
tare uentos reluctantes remisque transnare obstantia
freta.
LXXXII. Quantum dissimilis illi qui non Albani
25 lacus otium Baianique torporem et silentium ferre,
non pulsum saltim fragoremque remorum perpeti
poterat quin ad singulos ictus turpi formidine hor-
resceret ! itaque procul ab omni sono inconcussus
ipse et iam inmotus religato reuinctoque nauigio non
30 secus ac piaculum aliquod trahebatur. foeda facies,
cum populi Eomani imperator alienum cursum alie-
numque rectorem uelut capta naue sequeretur. nec
6 experimeuta Lipsius \ 13 ita add. Cusp.: om. K | 14 qni-
dem q: qnidDi K || 16 huic Caianaeus: his K nnnc Lipsius \\
19 manibas] nauibus Liuineius || 22 transnare scripsi: trans-
ferre K transfretare Catanaeus transire Lipsius transilire Kei-
lius II 25 teporem ^ || 29 etiam motus K, correxi. et immotus
edd. I relegato reuin. B V w: relegatore uin. C
TRAIANO D. 81—83. 77
deformitate ista extera saltim flumina carebant ; atqui
etiamDanuuius acRhenus ostentum illum nostri dede-
corisueheregaudebant, non minore cumpudoreimperii
quod haec Romanae aquilae, Romana signa^ Bomana
denique ripa quam quod hostium turba prospectaret^ 5
hostium, quibus moris est eadem illa nunc rigentia
gelu flumina aut campis superfusa^ nunc liquida ac de-
ferentiB, plaustris lustrare, nauigiis nandoque superare.
nec uero laudauerim per se magnopere duritiam cor-
poris ac lacertorum: sed si his ualidior toto corpore 10
animus imperitet, quem non fortunae indulgentia
molliat^ non copiae principales ad segnitiem luxum-
que detorqueant, tunc ego^ seu montibus seu mari
exerceatur, et laetum opere corpus et crescentia
laboribus membra mirabor. uideo enim iam inde 15
antiquitus maritos dearum ac deum liberos * *
nec di^nitate nuptiarum magis quam his artibus
inclarmsse. simul cogito cuius sint ista ludus et
auocamentum. huius * * illae seriae et intentae
et a quibus se in tale otium recipit. uoluptates 20
simt enim, uoluptates, quibus optime de cuiusque
grauitate sanctitate temperantia creditur. nam quis
adeo dissolutus cuius non occupationibus aliqua
species seueritatis insideat? otio prodimur. an non
plerique principes hoc idem tempus in aleam stupra ^5
luxum conferebant, cum seriarum laxamenta curarum
uitiorum contentione supplerent?
LXXXTIT. Habet hoc priuum magna fortuna quod
nihil tectum, nihil occultum esse patitur: principum
1 extera ego: om, H | atqui scripai: atque M J 2 ostentum
illum ego: tantum illudK || 4 haecW: hae BGV || 5 tarba addidi:
om, K, exercitus add. w 1 7 superflua G || 8 deserentia Calanaeus
HeferuentiR Lipsius \ pl&nstris addidi: oin.M 1 11 fortunae indal-
gentia 9 : fortuna indulgentie W fortanae indalgentiae B C V ||
12 molliant G 1 16 nec natalibus Liuineius nec generis prae-
stantia Gesnerus addunt 1 18 claruisse w | cuius scripsi: cum H
II 19 suppleuerim: scilicet, cuius curae. uulgo haius quae quan-
taeque sint ill&eeqs, Q 24 insideat ^: insidatB VW non insidatCj
an w: at M || 28 priuum (u^/ proprium) RiUershusius : primumM
78 I. C. PLINII PAN.
uero non modo domus sed cubicula ipsa intimosque
secessus recludit omniaque arcana noscenda famae
proponit atque explicat. sed tibi, Caesar, nihil ac-
commodatius fuerit ad gloriam quam penitus inspici.
5 sunt quidem praeclara quae in publicum profers,
sed non minora ea quae limine tenes: est magni-
ficum quod te ab omni contagione uitiorum reprimis
ac reuocas, sed magnificentius quod tuos. quanto
enim magis arduum est alios praestare quam se,
10 tanto laudabilius quod, cum ipse sis optimus, omnes
circa te similes tui effecisti. multis illustribus dede-
cori fuit aut iiiconsultius uxor assumpta aut retenta
patientius: ita foris claros domestica destruebat in-
famia, et ne maximi ciues haberentur hoc efficiebat
15 quod mariti minores erant. tibi uxor in decus et
gloriam cedit. quid enim illa sanctius? quid anti-
quius? nonne, si pontifici maximo eligenda sit con-
iunx, aut hanc aut similem (ubi est autem similis?)
elegerit? quam illa nihil sibi ex fortuna tua nisi
20 gaudium uindicat ! quam constanter non potentiam
tuam, sed ipsum te reueretur! idem estis inuicem
quod fuistis, probati ex aeq[uo, nihilque uobis felici-
tas addidit, nisi quod scire coepistis quam bene
uterque uestrum felicitatem ferat. eadem quam mo-
25 dica cultu! quam parca comitatu! quam ciuilis in-
cessu! mariti hoc opus, qui ita imbuit, ita instituit:
nam uxori sufficit obsequii gloria. an, cum uideat
quam te nuUus terror, nulla comitetur ambitio, non
et ipsa cum silentio incedat ingredientemque pedi-
30 bus maritum, in quantum patitur sexus, imitetur?
decuerit hoc illam, etiamsi diuersa tu facias. sub
hac uero modestia uiri quantam debet uerecundiam
uxor marito, femina sibi!
LXXXIV. Soror autem tua ut se sororem esse
85 meminit! ut in illa tua simplicitas, tua ueritas, tuus
1 domos g II 2 recessus q || 22 probati Perizonius: pro-
batis K idem probatis Gieingius
TRAIANO D. 83-85. 79
candor agnoscitur! ut, si quis eam uxori tuae con-
ferat, dubitare cogatur utrum sit efficacius ad recte
uiuendum, bene institui an feliciter nasci. nihil est
tam pronum ad simultates quam aemulatio, in fe-
minis praesertim : ea porro maxime nascitur ex con- 5
iunctione, alitur aequalitate, exardescit inuidia^
cuius finis est odium. quo quidem admirabilius
existimandum est quod mulieribus duabus in una
domo parique fortuna nullum certamen, nuUa con-
tentio est. suspiciunt inuicem, inuicem cedunt; cum- lo
que te utraque effusissime diligat, nihil sua putant
interesse utram 'tu magis ames. idem utrique pro-
positum, idem tenor uitae, nihilque ex quo sentias
duas esse. te enim imitari, te subsequi student:
ideo utraque mores eosdem quia utraque tuos habet. i5
inde moderatio, inde etiam perpetua securitas. ne-
que enim umquam periclitabuntur esse priuatae quae
non desierunt. obtulerat illis senatus cognomen
Augustarum, quod certatim deprecatae sunt quam
diu appellationem patris patriae tu recusasses, uel quod 20
plus esse in eo iudicabant, si uxor et soror tua
quam si Augustae dicerentur. sed quaecumque illis
ratio tantam modestiam suasit, hoc magis dignae
sunt qtiae in animis nostris et sint et habeantur
augustae, quia non uocantur. quid enim laudabilius 5^5
feminis quam si uerum honorem non in splendore
titulorum, sed in iudiciis hominum reponant magnis-
que nominibus pares se faciant, et dum recusant?
LXXXV. lam et in priuatorum animis exoleuerat
priscum mortalium bonum, amicitia, cuius in locum so
migrauerant adsentationes , blanditiae et peior odio
amoris simulatio. etenim in principum domo nomen
3 an g: aut M || 6 exardescit edd,: et ardescit C V W
ardescit B || 12 idem q: idemque K. an idem quippe? |{
17 umquam] inique C || 20 uel scripsi: seu M || 22 seu quae-
cumque C. F. TV. Mueller mus, Rhen, XX p. 156. KeUius lacu-
nam staiuit ante sed || 24 babentur W || 29 iam et Liuineius:
iam etiam et M || 31 odio w: ordo M J 32 nomen] non C
80 I. C. PLINII PAX.
tantum amicitiae; inane scilicet irrismnque, rema-
nebat. nam qui poterat esse inter eos amicitia, quo-
rum sibi domini alii, alii serui uidebantur? tu hanc
pulsam et errantem reduxisti: habes amicos, quia
5 amicus ipse es. neque enim ut alia subiectis ita
amor imperatur, neque est uUus affectus tam ere-
ctus et liber et dominationis impatiens nec qui magis
uices exigat. potest princeps fortasse inique, [potest]
tamen odio esse non nullis, etiamsi ipse non odeiit:
10 amari, nisi ipse amet^ non potest. diligis ergo^ cum
diligaris, et in eo quod utrimque honestissimum est
tota gloria tua est; qui superior factus descendis in
omnia familiaritatis officia et in amicum ex impe-
ratore submitteris ; immo tunc maxime imperatorem,
15 cum amicum agis. etenim cum plurimis amicitiis
fortuna principum indigeat, praecipuum est principis
opus amicos parare. placeat tibi semper haec secta,
et cum reliquas uirtutes tuas tum hanc constautis-
sime teneas, nec umquam tibi persuadeatur humile
20 esse priucipi nisi odisse. iucundissimum est in rebus
humanis amari, sed uou minus amare. quorum utro-
que ita frueris ut, cum ipse ardeutissime diligas,
adhuc tameu ardeutius diligaris: primum quia faci-
lius est uuum amare quam multos; deiude quia
25 tibi amicos tuos obligandi adest facultas tanta ut
uemo te possit nisi iugratus nou magis amare.
LXXXVI. Operae pretium est referre quod tor-
mentum tibi iniuuxeris ue quid amico uegares.
dimisisti optimum uirum tibique carissimum iuuitus
30 et tristis et quasi retinere non posses, quautumque
3 dom. alii W: alii dom. B C Y || 6 allus alius adfectns
6,H,Schaeferm || 8 fortasse princeps H, transpos.Keilius \ potest
aUerum seclusi || il utranqae W || 12 quia w | factus q: facis W
fatis B C y II 14 imperatorem Keilius: imperator M impe<
rator es Liuineius || 17 amicos — 81, 26 et ille quidem hahet
B I parere B || 18 reliquas S: alias M | tuuc B || 19 tibi B:
om. H II 20 principis B || 23 ardentius om. W | diligares B ||
25 tanta facultas inest B || 26 possit te C || 28 tibi] sibi
B II 29 rarissimum B || 30 quautumque B: quantum H
TRAIANO D. 85—86. 81
amares eum desiderio expertus es^ dislsractas sepa-
ratus<}ue, dum cedis et uinceris. ita^ quod fando
inauditum. cum princeps et principis amicus diuersa
uelletis; id potius factum est quod amicus uolebat.
o rem memoriae litterisque mandandam! praefectum^
praetorio non ex ingerentibus se, sed ex subtrahen-
tibus legere eundemque otio quod pertinacite^ amet
redderC; cumque sis ipse distentus imperii curis^ non
quietis gratiam cuiquam inuidere. intellegimus^ Cae-
sar^ quantum tibi pro laboriosa ista statione etio
exercita debeamus^ cum otium a te tamquam res
optima et petatur et detur. quam ego audio confu-
sionem tuam fuisse^ cum digredientem prosequereris !
prosecutus es enim nec temperasti tibi quo minus
exeunti in litore amplexus^ osculum ferres. stetiti^
Oaesar in illa amicitiae specula^ stetit precatusque
est abeunti prona maria celerem<jue, si tamen ipse
uoluisset, recursum nec sustinuit recedentem non
etiam atque etiam uotis^ lacrimis sequi. nam de li- v
beralitate taceo. quibus enim muneribus aequari so V
haec cura principis; haec patientia potest; qua me-
ruisti ut ille sibi nimium fortis ac prope durus
uideretur? nec dubito quin agitauerit secum an
^bemacula retorqueret; et fecisset^ nisi q^uod paene
ipso contubemio principis felicius iucundiusque estss
desiderare principem desiderantem. et ille quidem
ut maximo fructu suscepti ita maiore depositi officii
gloria fruitur^ tu autem facilitate ista consecutus es
ne quem retinere uidearis inuitum.
3 inauditum est qnod cnm B | principis] principes B
4 tactum est B U 5 o «^ qne om. S || 6 praetorio B : praetorii
X I se B: om. M | ex B: e M || 7 quod B: quem M || 8 im-
perii curisjin periculis B { non quietis b{sVi\\9 gratiam scripsi:
10 et om. B II 11 exercitatione
temperasti B: te imperasti
gloriam M, et ita ttel gloriaam B |
w B 1 14 es B in ras,: om, M
X II 15 in litore amplexus in litore osculum B || 16 amiciae B j
stetit eUerum om, M, add, B || 17 est abeunti prona <m, M,
add. B I 19 atque . . uotis et lacrimis B ) 23 uidetur B ||
24 quod B B V w: quo C | paene] nene B bene B || 26 et ille
qoi desinii B g 27 fructu qi fructus M
Pavbo. Lat. 6
82 I. C. PLINII PAN.
LXXXVIL Ciuile hoc erat et parenti publico conue*
nientissimum; nihil cogere semperque meminisse nul-
lam tantam potestatem cuiquam dari posse ut non sit
gratior potestate libertas. dignus es, Caesar, qui
h officia mandes deponere optantibus ; qui petentibus
uacationem inuitus quidem^ sed tamen tribuas; qui
ab amicis orantibus requiem non te relinqui putes;
qui semper inuenias et quos ex otio reuoces et quos
otio reddas. uos quoquC; quos parens noster familia-
10 riter inspicere dignatur^ fouete iudicium eius quod
de uobis babet : hic uester labor est. princeps enim^
cum in uno probauit amare se scire^ uacat culpa^,
si alios minus amat. ipsum quidem quis mediocriter
diligat, cum le^es amandi non det sed accipiat?
ishic praesenS; iUe mauult absens amari: uterque
amatur ut mauult: nemo in taedium praesentia^
nemo in obliuionem absentia uenit. tenet quisque
locum quem semel meruit; faciliusque est ut oculis
eius uultus absentis quam ut animo caritas excidat.
20 LXXXVIIL Plerique principes, cum essent ciuium
domini, libertorum erant serui: horum consiliis; horum
nutu reeebantur, per hos audiebant, per hos loqueban-
tur, per nos praeturae etiam et sacerdotia et consulatus,
immo et ab his petebantur. tu libertis tuis summum
25 quidem honorem. sed tamquam libertis habes abun-
deque sufficere nis credis, si probi et frugi existi-
mentur. scis enim praecipuum esse indicium non
magni principis magnos libertos. ac primum nemi-
nem in usu iiabes nisi aut tibi aut patri tuo aut
so optimo cuique principum dilectum spectatumque
cotidie; hos ipsos deinde ita formas ut se non tua
fortuna, sed sua metiantur: et tanto magis digni
quibus honor omnis praestetur a nobis^ quia non
10 fonete q: fouet M || 16 amatur G. H. Schaeferus:
ametur M || 17 uenit g: ueniat K { quisque B V: quis
C W II 18 semel] semper C || 30 cuiquam B C T { spectatum-
que Gesnerus: statimque "M. aestimatumque Gruterus || 81 co-
tidie ; hos ipsos ego : hos ipsos cotidie K || 32 et del. Liuineius
TBAIANO D. 87—89. 83
est necesse. iustisne de causis senatus populusque
Romanus optimi tibi cognomen adiecit? paratum id
quidem et m medio positum^ nouum tamen. scias
neminem ante meruisse; quod non erat excogitandum^
si quis meruisset. an satius fuit felicem uocare?5
quod non moribus; sed fortunae datum est: satius
magnum? cui plus inuidiae quam pulcritudinis inest.
adoptauit te optimus princeps in suum^ senatus in
optimi nomen. hoc tibi tam proprium quam pater-
num; nec magis distincte defiuiteque designat qui lo
Traianum quam qui optimum appellat^ ut olim fru-
galitate PisoneS; sapientia Laelii; pietate Metelli
monstrabantur. quae simul omnia uno isto nomine
continentur. nec uideri potest optimus nisi qui est
omnibus optimis in sua cuiusque laude praestantior. i5
merito tibi er^o post ceteras appellationes haec est
addita ut maior. minus est enim imperatorem et
Caesarem et Augustum quam omnibus imperatoribus
et Caesaribus et Augustis esse meliorem. ideoque
ille parens hominum deorumque optimi prius^ deinde ^
maxmii nomine colitur. quo praeclarior laus tua,
quem non minus constat optimum esse quam maxi-
mum. assecutus es nomen quod ad diiim transire
non possit^ nisi ut appareat in bono principe alie-
num^ in malo falsum^ quod licet omnes postea usur- 25
pent; semper tamen agnoscetur ut tuum. etenim
ut nomine Augusti admonemur eius cui primum
dicatum est^ ita haec optimi appellatio numquam
memoriae hominum sine te recurret, quotiensque
posteri nostri optimum ah'quem uocare cogentur, so
totiens recordabuntur quis meruerit uocari.
LXXXIX. Quanto nunc, diue Nerua, gaudio frueris,
cum uides et esse optimum et dici quem tamquam opti-
mum ele^sti! quam laetum tibi quod comparatus
filio tuo uinceris ! neque enim alio magis approbatur 35
4 ante te mer. q || 10 diffiniteque K || 14 nisi qni est
omnibus optimis C: nisi qui est optimns W, om. B V ] 33
dici tanquam^optimnm qoem el. C
6*
84 I. C. PLINII PAN.
animi tui magnitudo quam quod optimus ipse non
timuisti eligere meliorem. sed et tu, pater Traianey
(nam tu quoque, si non sidera^ proximam tamen
sideribus obtines sedem) quantam percipis uolupta-
5tem^ cum illum tribunum; illum militem tuum tan-
tum imperatorem, tantum principem cemis; cumque
eo qui adoptauit amicissime contendis pulcrius fuerit
genuisse talem an elegisse! macte uterque ingenti
m rem publicam merito^ cui boc tantum boni con-
lotulistisl licet alteri uestrum filii uirtus triumphalia,
caelum alteri dederit, non minor tamen uestra laus
quod ista per filium quam si ipsi meruissetis.
XC. Scio, patres conscripti, cum ceteros ciues tum
praecipue consules oportere sic affici ut se publice
i5magis quam priuatim obligatos putent. ut enim ma-
los principes rectius pulcriusique est ex conmiunibus
iniuriis odisse quam propriis^ ita boni speciosius
amantur ob ea quae generi humano quam quae ho-
minibus praestant. quia tamen in consuetudinem
80 uertit ut consules publica gratiarum actione perlata
suo quoque nomine quantum debeant principi pro-
fiteantur, concedite me non pro me magis munere
isto quam pro collega meo Oornuto TertuIIo, claris-
simo uiro, fungi. • cur enim non pro illo quoque
35 gratias agam^ pro quo non minus deDeo? praesertim
cum indulgentissimus imperator in concordia nostra
ea praestiterit ambobus quae^ si tantum in alterum
contulisset; ambos tamen aequaliter obligasset. utrum-
?[ue nostrmn ille optimi cuiusque spoliator et cami-
ex stra^bus amicorum et in proximum iacto ful-
mine adflauerat. isdem enim amicis gloriabamur^
eosdem amissos lugebamus, ac sicut nunc spes gau-
diumque^ ita tunc cOmmunis nobis dolor et metus
erat. habuerat hunc honorem periculis nostris diuus
3 nam et tu quoqne C || 7 fuerit Liutneius: fuisse H {|
11 non miror C{|12qnod] quam C J 20 perlata] peracta Er-
nesiius. matim perorata || 23 tertulo m r 1 26 non om, C {|
29 illi C II 30 flumine C || 32 nnnc q: om. M
TRAIANO D. 89—91. 85
Nerua tit nos^ etsi minus ut bouoS; promouere uellet,
quia mutati saeculi signum et hoc esset quod flore-
rent quorum praecipuum uotum ante fuerat ut me-
moriae principis elaberentur.
XCI. Nondum biennium compleueramus in officio 5
laboriosissimo et maximO; cum tu nobiS; optime
principum, fortissime imperatorum, consulatum obtu-
usti; ut ad summum honorem gratia celeritatis ac*
cederet: tantum inter te et illos principes interest
qui beneficiis suis commendationem ex difficultate lo
captabant gratioresque accipientibus honores arbi-
trabantur, si prius iUos desperatio in taedium et
Bimilis repulsae mora in notam quandam pudorem-
que uertisset. obstat uerecundia quo minus percen-
seamus quo utrumque nostrum testimonio omaris, i5
ut amore recti, amore rei publicae priscis illis con-
sulibus aequaueris. merito necne, neutram in partem
decemere audeamus^ quia nec fas est affirmationi
tuae derogare et onerosum confiteri uera esse quae
de nobis, praesertim tam magnifica^ dixisti. tu tamen 20
dignus es qui eos consules facias de quibus ista
possis praedicare. tribuas ueniam quod inter haec
beneficia tua gratissimum est nobis quod nos rursus
coUegas esse uoluisti. ita caritas mutua^ ita con-
gruens tenor uitaC; ita una eademque ratio propositi 25
postulabat; cuius ea uis ut morum similitudo con-
cordiae nostrae gloriam minuat ac perinde sit mirum;
si alter nostrum a coUega^ ac si a se ipse dissentiat.
non ergo temporarium et subitum est quod uterque
collegae consulatu tamquam iterum suo gaudet ^ nisi 30
quod tamen qui rursus consules fiunt bis qmdem^
sed temporibus diuersis obligantur, nos duos consu-
1 ^tsi minus notos nt bonos tamen promouere Lipsiux
3 quorum} quo C || 4 elaberemur M, coi^. S II B ffratia
scripsi: gloria M || 9 tantum enim inter W || 12 illosj illis
Schoarzius \ in ego: et M || 14 uertisset B V: uertissent C
W 1 22 possis ista C || 23 nos om. W 1 26 postulat W {(
27 noBtra C y 28 ipso Catanaetis
86 I. C. PLINII PAN.
latus accepimus simal; simul gerimus^ alterque ia
altero consules iterum et pariter sumus.
XCII. IUud uero quam insigne quod nobis praefe-
ctis aerario consulatum ante quam successorem dedisti !
5 aucta est dignitas dignitate^ nec continuatus tantum
sed geminatus est honor^ finemque potestatis alterius^
tamquam parum esset excipere, altera praeuenit.
tanta tibi integritatis nostrae fiducia fuit ut non du-
bitares te salua diligentiae tuae ratione facturum^
10 si nos post maximum of&cium priuatos esse noii
sineres. quid^ quod eundem in annum consulatum
tuuni et nostrum contulisti? ergo non alia nos pa-
gina quam quae te consulem accipiet; et nostra quo*
que nomina addentur fastis quibus ipse praescriberis.
15 tu comitiis nostris praesidere^ tu nobis sanctissimum
illud carmen praeire dignatus es, tuo iudicio consu-
les facti; tua uoce renuntiati sumus, ut idem hono-
ribus nostris suflfragator in curia, in campo declarator
existeres. iam quod ei nos potissimum mensi attri-
20 buisti quem tuus natalis exornat; quam pulcrum
nobis! quibus edicto^ quibus spectaculo celebrare
continget diem illum triplici gaudio laetum, qui
principem abstulit pessimum, dedit optimum, melio-
rem optimo genuit. nos sub oculis tuis au^stior
25 solito currus accipiet, nos inter secunda onuna et
uota certantia, quae praesenti tibi conferentur, uehe-
mur alacres et incerti ex utra parte maior auribus
nostris accidat clamor.
XCin. Super omnia tamen praedicandum uidetur
30 quod pateris consules esse quos fecisti. quippe nul-
lum periculum, nullus ex principe metus consulares
1 consulatas — 2 altero om, B V | acciplmas edd, || 2coii-
sales B V: consul sed C W Q 7 altera add, Liuineius: om,
M I praeaenit W: peruenit B C V || 12 tuum et addidi: om,
K consulatus tui consulatum nostrum Onuphrius Panuinius
fast, i p. 7 H 13 quae qx om. M 1 14 perscriberis K, corr.
Catanaeus || 19 iam Keilius: nam M | ei nos Schwarzius: eos
M ei w II 25 omina q: omnia M
TRAIANO D. 91—94. 87
^imos debilitat et frangit; uihil inuitis audiendum,
nihil coactis decernendum erit. manet manebitque
honori ueneratio sua^ nec securitatem auctoritate
5»erdemus. ac si quid forte ex consulatus fastigio
uerit diminutum; nostra haec erit culpa, non sae- s
euli. licet enim^ quantum ad principem; licet tales
consules agere quaies ante principes erant. ullamne
tibi pro beneficiis referre gratiam parem possumus?
nisi tamen illam ut semper nos meminerimus con-
sules fuisse et consules tuos^ ea sentiamuS; ea cen- lo
seamus quae consularibus digna sunt^ ita uersemur
in re puDlica ut credamus esse rem publicam, non
consilium nostrum, non operam subtrahamus nec
defunctos nos et quasi dimissos consulatu^ sed quasi
astrictos et deuinctos putemus eundemque Ibcum is
laboris et curae quem reuerentiae dignitatisque te*
neamus.''
XCIV. In fine orationis praesides custodesque im-
perii diuos ego consul pro rebus humanis ac te praeci-
pue, Capitolineluppiter, precor ut beneficiis tuis faueas 20
tantisque munenbus addas perpetuitatem. audisti
3uae malo principi precabamur; exaudi quae pro
issimillimo optamus. non te distrinfinimus uotis.
non enim pacem, non concordiam, non securitatem,
non opes oramus^ non honores : simplex cunctaque 25
ista complexum omnium uotum est^ salus principis.
nec uero noua tibi iniungimus. tu enim iam tunc
illum in tutelam recepisti^ cum praedonis auidissimi
faucibus eripuisti. neque enim sine auxilio tuo, cum
altissima quaeque quaterentur, hic qui omnibusao
excelsior erat incoitcussus stetit: praeteritus est a
9 tamen] tum C || 12 nt cred. esse tem p. offt. W | 14
defunctos} disinnctos edd» deinnctos Duehnerus || 19 diuos]
deos edd, \ consui w: consules M | 22 principi edd.: prin-
«ipe M pro malo principe w || 26 unum omnium Catanaeua \ \
26 uotu C {{ 27 noua w: nouam M | iam om. C || 31 praeter-
itus q: perterritus 1C
88 I. C. PLINII PAN.
pessimo princi^e qui praeteriri ab optimo non poterat.
tu elara iudiciitui signa misisti, cum proficiscenii
ad exercitmn tuo nomine, tuo honore cessisti. tu
uoce imperatoris quid sentires locutus filium illi^
5 nobis parentem^ tibi pontificem maximum elegisti.
quo maiore fiducia isdem illis uotis quae ipse pro
se nuncupari iubet oro et obtestor, si bene rem
publicam. si ex utilitate omnium regit. primum ut
iUum nepotibus nostris ac pronepotibus serues, deinde
10 ut quandoque successorem ei tnbuas quem genuerit,
quem formauerit similemque fecerit adoptato^ aut.
si hoc fato negatur^ in consilio sis eligenti mon-
stresque aliquem quem adoptari in Capitolio deceat.
XjDV. Uobis, patres conscripti, quantum debeam
15 publicis etiam monimentis continetur. uos mihi in
tribunatu quietis, in praetura modestiaC; uos in istis
officiis etiam quae ex studiis nostris circa tuendo»
socios iniunxeratis cum fhdei tum constantiae anti-
quissimum testimonium perhibuistis. uos proxime
20 destinationem consulatus mei his acclamationibus
approbauistis ut intellegam etiam atque etiam eni*
tendum mihi ut hunc consensum uestrum com^lectar
et teneam et in dies augeam. etenim memini tunc
uerissime iudicari, meruerit quis honorem necne,
85 cum adeptus est. uos modo fauete huic proposita
et credite, si cursu quodam prouectus ab illo insi-
diosissimo principe anlequam profiteretur odium bo*
norum; postquam professus est^ substiti; si^ cum
uiderem quae ad honores compendia paterent, lon*
30 gius iter malui ; si malis temporibus inter maestos
1 praeteriri ^: perterri C W perterreri B V | poterat qx
poterit K potuit edd. || 10 nt om. B Y || 12 sis eligenti
edd, : si legenti M sibi legenti w || 17 qnae ez scripsi: qnae
et e M I officiis et stndiis nostrisque circa w || 18 cnm ndei
tnm KeiKtts: cnm tum V W m cum tn B tnm cnm n cnm
tamen r || 23 tunc om. G || 26 qnodam ^: qnondam M | ab]
sub Gierigius || 28 si add. ffeumannus: om. M || 30 malui Wt
maluit B C T
TRAIANO D. 94—95. 11. 1. 89
et paueutes, bonis inter securos gaudentesque nume-
ror; si denique in tantum diligo optimum principem
in quantum inuisus pessimo fai. ego reuerentiae
uestrae sic semper inseruiam; non ut me consulem
et mox consularem; sed ut candidatum consulatus &
putem.
n. CLAUDH MAMERTINI
PANEaTRICUS
MAXIMIANO AUGUSTO DICTUS.
I. Cum omnibus festis diebus^ sacratis^sime impe- lo
rator, debeat honos uester diuinis rebus aequari, tum
praecipue celeberrimo isto et imperantibus uobis lae-
tissimo die ueneratio numinis tui cum sollemni sacrae
urbis religione iun^enda est. uerum est enim pro-
fecto quod de origme iUius ciuitatis accepimus/ pri- 1&
mam m ea sedem numinis uestri^ sanctum illud
uenerandumque palatium^ re^em aduenam condidisse,
sed heroem hospitem constituisse. neque enim fa-
bula est de licentia poetarum nec opinio de fama
ueterum saeculorum^ sed manifesta res et probata, 20
sicut hodieque testatur Herculis ara maxima et Her-
culei sacri custos familia Pinaria^ principem illum
tui generis ac nominis Pallantea moenia adisse ui-
4 nt non C || 11 debent BerL || U religione W: reli-
gioni A C V religionis B || 16 in eo W y 18 sed heroem ho-
spitem constituisse scripsi: sed bercnlem hospite (hospitem W
Beri.) condidisse (consedisse w) A ▼ W BerU^ om. B C Cusp.
II 21 hodieque Bert. B r w: bodie quo A hodie quae V u ho-
die quoque edd. 1 23 adisse A w: addidisse B C V
90 II. CL. MAMERTINI PAN.
ctorem et, parua tunc licet regia, summa tamen reli-
gione susceptum faturae maiestetis dedisse primordia,
ut esse posset domus Caesarum quae Herculis fuisset
hospitium. iure igitur hoc die quo immortalis ortus
5 dominae gentium ciuitatis uestra pietate celebratur
tibi potissimum, imperator inuicte^ laudes canimus
et gratias agimus, quem similitudo ipsa stirpis tuae
ac uis tacita naturae ad honorandum natalem Bo-
mae diem tam liberalem facit ut urbem illam sic
10 colas conditam, quasi ipse condideris. reuera enim,
sacratissime imperator^ merito quiuis te tuumque
fratremRomani imperii dixerit conditores: estis enim,
quod est proximum, restitutores et, sit licet hic illi
urbi natalis dies, quod pertinet ad originem populi
15 Romani, uestri imperii primi dies sunt principes ad
salutem.
II. Quare si nunc Romae omnes magistratus et
pontifices et sacerdotes iuxta parentes urbis et sta-
tores deos Herculis templa uenerantur, quia partam
30 aliquando ex uictoria praedam a flumine Hibero
et conscio occidui solis oceano ad pabula Tyrrhena
compulerit et in Palatino iugo uenturo tibi relique-
rituestigia: quanto tandem studio nos hic conuenit,
qui te praesentem intuemur deum toto quidem orbe
25 uictorem, sed nunc cum maxime in eadem occidentis
plaga non pastorem trino capite deformem. sed
prodigiummultotaetriusopprimentem, quicquid spiri-
tus et uocis habeamuS; omne id in laudibus tuis non
occupare modo^ sed; si res poscat, absumere? unde
soigitur ordiar? commemorabo nimirum patriae tuae
in rempublicam merita? quis enim dubitat quin mul-
tis iam saeculis; ex quo uires illius ad Romanum
nomen accesserint, Italia quidem sit gentium domina
gloriae uetustate, sed Pannonia uirtute? an diuinam
1 licet tanc C ] 8 tacite W || 14 pertinet Bert.: perti-
neat B V W pertinent A; Gruterus induci maluit || 21 thyr>
rena A W thirena B V tyrrena C || 28 habemus edd. \ omne
id tn in W || 30 commemorabor A || 32 ad om. W
MAXIMIANO AUGUSTO D. 1—3. 91
generis tui originem recensebo; quam tu non modo
factis immortalibus^ sed etiam nominis successione
testaris? an quemadmodum educatus institutusque
sis praedicabo in illo limite ^ illa fortissimarum
sede legionum; inter discursus strenuae iuuentutis 5
et armorum sonitus tuis uagitibus obstrepentes? fin-
guntur haec de louC; sed de te uera sunt; imperator.
an tuas res gestas enumerare conabor^ quae te prima
signa imperatoriis auspiciis inaugurarint^ quae ca-
stra dominum habitura susceperint; quae bella de- lo
duxerint; quae uictoriae auxerint? ibo scilicet uirtutis
tuae uestigiis colligendis per totum Histri limitem
perque omnem qua tendit Eufratem et ripas per-
agrabo Rheni et litus oceani? sed qui uelit omnia
ista complecti; saecula sibi optare debet et innume- is
rabiles annos et quantam tu mereris aetatem«
III. Faciam igitur compendio orationis meae^ sed
damno uoluntatiS; quod huic tempori maxime con<
gruit: omittam cetera et potissimum illud arripiam
quod multis fortasse mirum uidebitur et tamen re 20
ipsa uerissimum est: te, cum ad restituendam rem
publicam a cognato tibi Diocletiani numine fueris
inuocatus, plus tribuisse beneficii quam acceperis.
neque enim specie tenus ac nomine fortuna imperii
consideranda est. trabeae uestrae triumphales et fa- 25
sces consulares et sellae curules et haec obsequiorum
stipatio et fulgor et illa lux diuinum uerticem claro
orbe complectens uestrorum sunt ornamenta meri-
torum pulcherrima quidem et augustissima, sed longe
illa maiora sunt quae tu impartito tibi imperio uice 30
gratiae retulisti: admittere in animum tantae rei
4 illa A W Bert. : in illa B C V || 8 enumei abo A || 9 impe-
ratoriis A B C: imperatoris V W | inaugnriarint X, c<yrr, w |
qnae te castra C |f 10 habitatura W | diduxerint A Bert, || 12
uir. tuae uest. coll. A V W: uir. tuae coll. uest B uest. uir.
tuae coll. C 1 13 omne A C | eufraten A V r || 15 ista om. B
Bert» II 17 compendio quidem Cusp. edd. \\ 18 quid B C || 19
vt pot. W ] 20 re om, A || 24 septie tenns ac tromine uel
tormine C || 27 fulgur w || 30 uice gratia W uice grata q
92 II. CL. MAMERTINI PAN.
publicae curam et ioiius orbis fata suscipere et obli-
tum miodammodo sui gentibus uiuere et in tam
arduo numaiiarum rerum stare fastigio; ex quo ueluti
terras omnes et maria despicias uicissimque oculis
5 ac mente coUustres ubi sit certa serenitaS; ubi dubia
tempestaS; qui iustitiam uestram iudices aemulentur^
qui uirtutis uestrae gloriam duces seruent, accipere
innumerabiles undique nuntioS; totidem mandata di-
mittere, de tot arbibus et nationibus et nrouinciis
10 cogitare, noctes omnes diesque perpeti soUicitudine
pro omnium salute transigere.
lY. Haec omnia cum a fratre optimo oblata sus-
ceperis, tu fecisti fortiter, ille sapienter. neque enim
cum reipublicae nauem secundus a puppi flatus im-
ispelleret; salutarem manum gubernaculis addidisti^
sed cum ad restituendam eam post priorum tempo-
rum labem diuinum modo ac ne id quidem unicum
sufBceret auxilium, praecipitanti Romano nomini
iuxta principem subisti; eadem scilicet auxilii opor-
20 tunitate qua tuus Hercules louem uestrum quondam
terrigenarum bello laborantem magna uictoriae parte
iuuit probauitque se non magis a dis accepisse cae*
lum quam eisdem reddidisse. an non illud malum
simile monstrorum biformium in hisce terris fuit
25 quod tua^ Caesar, nescio utrum magis fortitudine
repressum sit an clementia mitigatum, cum militares
habitus ignari agricolae appetiuerunt^ cum arator
peditem; cum pastor equitem, cum hostem barbarum
suorum cultorum rusticus uastator imitatus est?
80 quod ego cursim praetereo : uideo enim te^ qua pietate
eS; obliuionem illius uictoriae malle quam gloriam.
V. Quid uero? statim; uixdum misero illo furore
sopito^ cum omnes barbariae nationes excidium uni-
2 in tam] uitam C || 20 Hercalis A || 22 se A W Cusp,r
om.B C Y II 23 eidem C | reddidisti A || 24 biisce M || 26 sit
repressum W | militaris es hab. A || 29 uastatorem de Rooy
spic, criL p. 489 || 30 cursum B C || 33 quid q: quod M || 34
barbariae A: barbarae B C V barbar=e w
MAXIMIANO AUGUSTO D. 3—6. 93
uersae Galliae minarentur neque solum Burgundiones
et Alamanni; sed etiam Chaibones Erulique, uiribus
primi barbarorum, locis ultimi, praecipiti impetu in
nas prouincias irruissent, quis deus tam insperatam
salutem nobis attulisset; nisi tu affuisses? tu enim s
diuinae prouidentiae; imperator^ consilio prius quam
ui bellum gerendum ratus ceteros quidem perduelles,
quibus ipsa multitudo pestifera erat; ire passus es in
profundam famem et ex fame in pestilentiam, mox
ad triumphi ornamenta capienda militum manibus lo
usuruS; Ghaibonas tamen Erulosque non dignatus
pari astu perdere atque utinterimdiuinauirtustuaexer-
citatione solita non careret aperto Marte atque uno
impetu perculistiy non uniuerso ad id proelium usus
exercitu. sed paucis cohortibus. quid enim opus erat 15
multitudine, cum ipse pugnares^ ipse omnibus locis
totaque acie dimicares? ipse hosti undique, et qua
resisteret et qua cederet et qua fugeret occasum,
occurreres erroremque aduersariis pariter ac tuis
faceres? cum te neque barbari unum putarent ne-so
que militeS; non dico stipatione atque comitatu, sed
saltim oculis sequi possent? toto quippe proelio fere-
bare^ non aliter quam magnus amnis solet hibemis
imbribus auctus et niuibus passim fluere qua cam>
pus est. ita cuncti Ghaibones Erulique cuncti tantass
intemecione caesi interfectique sunt ut extinctos
eos relictis domi coniugibus ac matribus non profu-
gus aliquis e proelio^ sed uictoriae tuae gloria nun-
tiaret.
VI. Transeo innumerabiles tuas tota Gallia pugnas 30
7 ui] in C I ger. curasti cet. w || 8 qaibns parebat ipsa
w I pestifera multitudo B C V { pestifera erat ire Liuineius:
pestiferat ire W Bert, pestifera tire A tu uel tue G trte V om.
B II 9 fame pestil. X corr, Cusp. l moz ad w: mox X 1 12
atque deleuerim || 17 ipse Liuineius: ipsi X | 18 occasam
jff, Ruehlius L L p. 11: oceanum Beri, om, X Cusp. | 20 te
neque r : neque te X || 21 non dico — 22 possent ont. A || 22
toto] tanto C || 26 internitione X || 28 a praelio W | gloriam
A II 30 tua X I Gallia edd.: gloria X
94 n. CL. MAMERTINI PAN.
atcjue uictorias. quae enim tot tantisque rebus suf-
ficiat oratio? illum tameu primum consulatus^^tui
auspicalem diem tacitus praeterire nuUo modo pos-
sum, quo tu solus omnium consecutus es ut^ quod
5 tempus antea incipiendis tantummodo rebus aptum
uideoatur, tunc primum potuerit sufficere peragendis
unoque sol cumculo suo eoque breuissimo et officia
te consulis inchoantem uideret et opera imperatoris
implentem. uidimus te^ Gaesar; eodem die pro re
10 publica et uota suscipere et soluta reddere. quod enim
optaueras in futurum^ fecisti continuo transactum,
ut mihi ipsa deorum auxilia quae precatus eras
praeuenisse uidearis et, quicquid illi promiserant,
ante fecisse. uidimus te^ Caesar; eodem die et in
15 clarissimo pacis habitu et in pulcherrimo uirtutis
omatu. bona uenia deum dixerim; ne luppiter qui-
dem ipse tauta celeritate faciem caeli sui uariat
auam facile tu; imnerator; togam praetextam sumpto
liorace mutasti^ nastam posito scipione rapuisti; a
20 tribunali temet in campum^ a curuli in equum trans-
tulisti et rursus ex acie cum triumpho redisti totam-
que hanc urbem repentina tua in hostes eruptione
sollicitam laetitia et exultatione et auris fragran-
tibus et sacrificis odoribus accensis numini tuo im-
25 plesti. ita utroque illius diei supremo tempore bis
diuina res pari religione celebrata est^ loui, dum
pro futuris uouetur^ tibi^ dum pro uictoria soluitur.
YII. Tale igitur auspicium illius anni quid seque-
batur nisi nouum aliquod et ingens miraculum?
80 quod autem maius euenire potuit illa tua in Ger-
maniam transgressione? qua tu primus omnium im-
peratorum probasti Bomani imperii nuUum esse
2 primi $ |j 8 opera Liuineius: ora X || 10 solata reddere
scripsi: coniuncta d^bere X conuicta delere Schwarzius | 12
mihij in W || 18 uenia C w: ueniam X | tu iuppiter tog. C
II 23 auris A W BerU: aras B C V aris g \ flagrantibus X,
correxi \\ 24 sacrificiis X, corr, Liuin. \ odor. acc. B V Berl, :
et odor. acc. C odor. et acc. A W odor. et acc. num t. Inminibus
Cusp, II 25 diei w: die X || 30 magis W || 31 imperator X
MAXIMIANO AUGUSTO D. 6-8. 95
terminum nisi qui tuorum esset armorum. atqui
Bhenum antea uidebatur ipsa sic natura duxisse
ut eo limite Romanae prouinciae ab immanitate
barbariae uindicarentur. et quis um<|uam ante uos
princeps non gratulatus est Gallias iUo anme mu- 5
niri? quando non cum summo metu nostro Rheni
alueum minuit diu serena tempestas? quando non
cum securitate nostra illius diluuia creuerunt ? credo.
itidem opimam iUam fertilemque Syriam uelut am-
plexu suo tegebat EufrateS; antequam Diocletiano 10
sponte se dederent regna Persarum. uerum hoc louis
sui more nutu illo patriO; quo omnia contremescunt;
et maiestate uestri nominis consecutus est: tu autem;
imperator inuicte, feras illas indomitasque gentes
uastatione; proeliis^ caedibuS; ferro ignique domuisti. 15
herculei ffeneris hoc fatum est uirtuti suae debere
quod uindicat. exinde igitur soluto animo ac libero
sumus. licet Bhenus arescat tenuique lapsu uix
leues calculos perspicuo uado pellat; nuUus inde
metus est: quicquid ultra Rhenum prospicio, Roma- 20
numest.
VJil. Sic illa quondam Romanae potentiae diu
aemula et inimica Carthago a P. Scipione deuicta
est; cum is traiecto in A&icam exercitu Hannibalem
ab Italiae uastatione reuocauit. audieras hoc, im- 25
perator? an ipse per te diuina tua mente perspe-
xeras ita demum nostes funditus posse subuerti; si
in propriis sedibus uincerentur nec praedam modo
quam cepissent amitterent; sed ipsi coniuges et li-
beros et parentes suos et carissima omnia captaao
maererentr hoc tu siue cognitum secutus es seu te
1 armorutu w: arbornm M || 2aideatur X || 4 ecquis C ||
5 princeps scripsi: principes II | illo w: illorum II || 6
Bheni alueum om. W || 9 itid.] identidem Bert. \ opimam
Liuineius: optimam X || 14 inuictus C || 15 igneque w: |{
16 factum X i suae scripsi: tuae X Bert. || 17 uindicas X
Bert. U 20 perspicio W || 24 is om, W | 26 ipsa X | perspexeras
A V W Beri;; prospexeras B C ) 29 ac lib. C | liberos suos A W
96 II. CL. MAMERTINI PAN.
auetore fecisii, utrumqae pulcherrimum est. steque
euim minorem laudem magnarum rerum aemuli
quam ipsi merentur auctores. quin immo^ quamuis
optimum^ intemptatae rei consilium fortunae com-
5mittitur; iteratum uero idem atque repetitum ad
eerti iudicii gloriam pertinet. ideoque hoc nunc ambo,
sacratissime imperatbr, ipso estis Scipione potiores
quod et tu Africanum et te Diodetianus imitatus est.
IX. Ingressus est nuper ille eam quae Raetiae est
10 obiecta Germaniam similique uirtute Bomanum li-
mitem uictoria protulit: adeo numini illius simpli*
citer amanterque, quicquid pro hisce terris feoeras^
retulisti; cum ex diuersa orbis parte coeuhtes inui-
ctas dexteras contulistis *, adeo fidum illud fuit frater-
i5.numque eloquium. in quo uobis mutua praebuistis
omnium exempla uirtutum atque inuicem uos, quod
fieri iam posse non uidebatur; auxistis, ille tibi
ostendendo dona Persica^ tu illi spolia Germanica.
sed neque illum uirtutes tuae bellicae a liberalitate
2on6$i«6 ie illius opes a bellica uirtute reuocarunt:
ambo nunc estis largissimi, ambo fortissimi atque
hac ipsa uestri similitudine magis magisque con-
cordes et, quod omni consan^initate certius est,
uirtutibus fratres. sic fit ut uobis tantum imperium
26 sine ulla aemulatione commune sit neque uUum
inter uos discrimen esse patiamini; sed plane ut
gemini illi reges Lacedaemonis Heraclidae rempubli-
cam pari sorte teneatis. quamquam hoc uos meliores
1 utrimque W || 4 intemptae A Bert,^ intente cetU \ 6 certi
scripsi: certam M | certam rei iud. C || 7 ambo sac. imp.
A W Bert,: sacri ambo imperatores B C V; illud sacratis-
sime his cap, I plene scriptum abhinc fere abbreviatur sac. in
M I 9 ille eam scripsi: illam M |{ 10 germaniaC | ultra romanum
w ) 11 uictoriam A V W || 12 hisce terris Liuineius: his {uel
hiis) ceteris M || 14 fid. fraternumque fuit illud B G V | frater-
num W II 15 eloquiuml obsequium W coUoquium q \ nobis €
[| 19 a add. w : om, M || 20 neque te scripsi: om, M neque edd,^
quae te post uirtute addunt. nec ilUus opes te w 1 21 atque]
ab C II 22 uestra w y 27 Lacedaemones M, corr, Liuineius
MAXIMIANO AUGUSTO D. 8-11. 97
et iastioreB quod illos mater astu coegit^ cum ne-
mini fitaretur quem prius edidisset in lucem; pari
aetatis aactoritate regnare: uos hoc sponte facitiS;
quos in summis rebus aequauit non uultuum simi-
IitadO; sed morum. 5
X. Attamen illos, si discrimen sui scire potuis-
senty minus mirum fuisset exiguam sibi communi-
casse regionem^ quam saepe uno die impiger uiator
emensus est. uos uero^ qui imperium non terrae^
sed caeli regionibus terminatk, tantam uim^ tantam 10
potestatem mutuo uobis impartire diuinae profecto
imraortalisque fiduciae est^ quam cupiditas nuila per-
turbei et tamen uides^ imperator^ non inuenire me
ex omni antiquitate quod compa^em uobis^ nisi Her-
culeae gentis ezemplum. nam ille quidem magnus 15
Alexander iam mihi humilis uidetur Iiido regi sua
regna reddendo^ cum tam multi reg^s^ imperator^
uestri clientes sint, cum per te regaaum receperit
Gennoboudes a teque cominus accepeiit. quid enim
ille aliud expetiuit ad conspectum tuum cum omni 20
sua gente uenieudO; nisi ut tunc demum integra
auct(n*itate regnaret^ cum te^ Maximiane, placasset?
ostendit ille te identidem^ ut audio^ popularibus suis
et intueri diu iussit et obsequia discere^ cimi tibi
ipse seruiret. hoc eodem modo rex ille Persarum, 25
numquam se ante dignatus hominem confiteri^ fratri
tno supplicat totumquO; si ingredi ille dignetur^
re^um suum pandit. offert interim uaria miracula;
eximiae pulcritudinis feras mittit^ amicitiae nomen
impetrare non contentus promeretur obsequio. so
XI. Uestra hoc concordia facit^ inuictissimi prin-
cipeS; ut uobis tanta aequalitate successuum etiam
6 etiamsi Cusp. || 17 imperatores uestri X, correxi || 19
recep.] suscep. Bert, || 19 Gennoboudes a teque cominns
scripsi: gennobond esateh (gennobou desateh A W exatheth B)
uero mnnus X. Gennobonde Sathi Bert, Gennoboudes atque
(et a te Buechelerus) comminus H, Ruehlius L L p. 17 || 20 con-
spectum tuum w : conspectum K || 27 si] sibi A se C || 30 non
addidi || 32 in tanta Cusp, | successuum w: successum K
98 II. CL. MAMERTINI PAN.
fortuna respondeat. rempublicam enim una mente
regitis; ne^ue uobis tanta locorum diuersitas obest
quominus iUam ueluti iunctis dexteris gubemetis.
ita^ quamuis maiestatem regiam geminato numine
5 au^eatis^ utilitatem imperii singularis consentiendo
retmetis. quare^ si non frustra Graeci poetae homi-
nibus iustitiam colentibus repromittunt binos ^egum
fetus et duplices arborum fiructus^ nunc omnia gen-
tibus uniuersis gemina debentur^ quarum uos domini
lotam sancte iustitiam et concordiam colitis. tu qui-
dem certe, imperator^ tantum esse in concordia
bonum statuis ut etiam eos qui circa te potissimo
fun^untur of&cio necessitudine tibi et affinitate
deumxeris, id pulcherrimum arbitratus adhaerere
15 lateri tuo non timoris obsequia ^ ^ed nota pietatis.
quorum ductu proxime^ cum feUcissimis uestris
auspiciis uterentur^ lubrica illa fallaxque gens bar-
barorum ut merebatur affecta est. uestra haec, im-
perator; uestra laus est. a uobis proficiscitur etiam
20 quod per alios administratur. ut enim omnia com-
moda caelo terraque ^arta, licet diuersorum numi-
num ope nobis prouenire uideantur, a summis tamen
auctoribus manant, loue rectore caeli et Hercule
pacatore terrarum: sic omnibus pulcherrimis rebus,
25 etiam quae aliorum ductu geruntur, Diocletianns
facem, tu tribuis effectum. uestrae, inquam, fortu-
nae, uestrae felicitatis est, imperator, quod iam
milites uestri ad oceanum peruenere uictoria, iam
caesorum in illo litore hostium sanguinem reciproci
30 fluctus sorbuerunt.
XII. Quid nunc animi habet ille pirata, cum fre-
tum illud quo solo mortem suam hucusque remora-
3 illam scripsi: etiam M | ueluti iunctis Liuineius: uelat
inuictis M || 5 unitatem RHtershusius || 7 binos AW: bonos B C Y
II 19 nobis W | et quod C || 20 commodo A C V ) 21 luce diu. C {|
22 opere Bert, | 26 facem scripsi mus. Rhen, XXVII p, 215:
facit X causam Eldikius actum Eyssenhardtus || 28 uictores
w y 29 sanguine A B C
MAXIMIANO AUGUSTO D, 11-13. 99
tus est paene exercitus uestros uideat ingressos
oblitosque nauium refugum mare secutos esse^ qua
cederet? quam nunc insulam remotiorem^ quem
alium sibi optet oceanum? quo denique pacto eflPii-
^ere poenas reipublicae potest, nisi si haustu terrae 5
deuoretur aut turbine aliquo in deuia saxa rapiatur.
aedificatae sunt ornataeque pulcherrimae classes
cunctis simul anmibus oceanum petiturae. neque
solum ad perficiendas eas certatim homines labora-
runt, sed etiam ad excipiendas flumina repenteio
creuerunt. toto fere anno^ imperator, quo tibi opus
erat serenitate ut naualia texerentur, ut trabes cae*
derentur, ut artificum animi uigerent^ ut manus ne
torpescerent; nullus fere dies imbre foedatus est.
hiems ipsa temperiem ueris imitata est. iam non i5
septentrioni nos putauimus subiacere^ sed quasi
translatis sideribus aut terris meridiani caeli clemen-
tiam sensimus. fluuius hic noster diu pluuiarum
pabulo carens impatiens erat nauium^ solam nauali-
bus tuis materiam deuehebat. ecce autem subito^ sa
cum iam deduci liburnas oporteret, tibi uberes fon-
tes terra submisit, tibi largos imbres luppiter fudit,
tibi totis fluminum alueis oceanus redundauit. ita
in aquas sponte subeuntes impetum nauigia fece-
runt leui modo commota nisu ducentium^ quorum^
ad felicissimum illud exordium magis opus erat
nautico carmine quam labore. facile itaque quiuis
intellegit, imperator^ quam prosperi te successus in
re maritima secuturi sint^ cui iam sic tempestatum
oportunitas obsequatur. so
XIII. Felix igitur talibus, Eoma, principibus (fas
est enim ut hoc dicendi munus pium unde coepi-
mus terminemus); felix, inquam^ et multo nunc
1 aestros exercitns B C V |) 9 ad percipiendas M (preci-
piendas B) || 13 artificium A || 14 torpesceret W || 18 sentimus U
[ caeli sent. clementiam w || 22 fudit BC Vw: fnndit A || 25
leni c I nixu B C V || 27 quinis W: queuis m uis V u uix B ius
ni c
A r II 29 cui A W: cnm B C V || 33 pune multo B V m r
100 II- CL. MAMERTINI PAN.
felicior quam sub Bemo et Romulo tuis. illi enim;
quamuis fratres geminique essent, certauerunt iamen
uter suum tibi nomen imponeret diuersosque mon-
tes et auspicia ceperunt: ni uero conseruatores tui
5 (sit licet nunc tuum tanto maius imperium quanto
latius est uetere pomerio, quicquid homines colunt)
nuUo circa- te liuore contendunt. hi, cum primum
ad te redeant triumphantes; uno cupiunt inuehi
curru, simul adire Capitolium, simul habitare Pala-
10 tium. utere, quaeso, tuorum principum utroque
cognomine, cum non cogaris eligere. licet nunc
simul et Herculia dicaris et louia. o quanto nunc,
imperator, illa ciuitas esset augustior, quanto ma-
gis hunc natalem suum diem coleret, si uos stipatos
15 uestro senatu in illa Capitolini louis arce conspi-
ceret! quae nunc sine dubio praesentiam uestri sibi
fingit, aedes uestrorum numinum frequentando et
identidem, sicut a maioribus institutum est, inuo-
cando statorem louem Herculemque uictorem. hoc
20 enim quondam illi deo cognomen ascripsit is qui,
cum piratas oneraria naue uicisset, ab ipso audiuit
Hercule per quietem illius ope uictoriam contigisse:
adeo, sacratissime imperator, multis iam saeculis inter
officia est numinis tui superare piratas.
25 XIV. Sed profecto mature ille illucescet dies,
cum uos uideat Roma uictores et alacrem sub dex-
tera filium, quem ad honestissimas artes omnibus
ingenii bonis ornatum felix aliquis praeceptor ex-
pectat, cui nullo labore constabit diuinam immor-
80 talemque progeniem ad studium laudis hortari. non
necesse erit Camillos et Maximos et Curios et Ca-
tones proponere ad imitandum; quin potius xiestra
2 fratres qaamais C || 6 latior C || 8 redeant ad te G || 13
Imp. AW: imperatores B C V || 14 stipatos C w: stipato M |{
18 identidem u Bert.: ident A B (in fine lineae) r V idem m
ibidem w || 20 ascripsit is Puteanus: ascripsistis M asscripsisti
Bert, II 23 sac. C V W: sac B cat A || 24 nnminis tai est G || 25
illacescat Bert. || 28 ornatnm scripsi: natam X || 31 camelos A B
MAXIMIANO AUGUSTO D. 13— U. 101
illi facta demonstret; uos identidem et semper osten-
dat praesentes et optimos imperatoriae institutionis
auctores. interim tamen te. gentium domina^ quo-
niam hunc optatissimum principem in Galliis suis
retinet ratio reipublicae, quaesumus, si fieri potest, 5
ne huic inuideas ciuitati; cui nunc ille similitudi-
nem maiestatis tuae confert natalem tuum diem ce-
lebrando in ea, consuetudinem magnificentiae tibi de-
bitae. teque ipsum, imperator, oramus ut etiam,
cum uos totius orbis securitate composita illa im- lo
perii uestri mater acceperit, amplexus eius artissimos
interdum piis manibus resoluatis; tuque potissimum
(credo enim hoc idem Diocletianum oriens rogat)
has prouincias tuas frequenter illustres et profun-
dissima licet pace florentes aduentu numinis tui is
reddas feliciores. uides, imperator, quanta uis sit
tuorum in nos caelestium beneficiorum : adhuc prae-
sentia tua fruimur et iam reditum desideramus.
III. CLAUDII MAMEKTINI
PANEGYRICUS GENETHLIACUS «,
MAXIMIANO AUGUSTO DICTUS.
I. Omnes quidem homines; sacratissime imperator^
aui maiestati uestrae laudes canunt et gratias aguni^
ebitum uobis conantur exsoluere (quis enim est qui
possit implere ?^^ sentio tamen a me praecipue hoc 25
piae uocis officium iure quodam sacrosancti fenoris
1 illa C I demonstrent et ostendant W || 4 galliis r u w:
gallis M J 8 consnetndine U, correxi || 18 et iam Bert.:
etiam A W et B C V || 22 sac. A W: nacer B V || 25 pos-
set M I a me hoc praec. hoc U, corr^ w hoc praec. tempore
hoc Citsp.
102 UI. CL. MAMERTINI
postulari; iit expectationem sermonis eius quem tuis
quinquennalibus praeparaueram hac gemini natalis
praedicatione con^pensem et dicendi munus quod tunc
uoti promissione susceperam nunc religione debiti
5 repraesentem. uoueram autem^ sacratissime impe-
rator, longe infra spem honoris eius quem in me
contulistis (unde enim uel tantam fiduciam mei ge-
rerem uel tam improbe concupiscerem ut optare
mihi quantum iudicio uestro sum consecutus aude-
lorem?); uoueram, inquam, potissimum ut me dima-
tione qua pridem audieras rursus audires: siquidem
aput tanti praesentiam numinis hoc ipsum mihi
maximum dicendi praemium uidebatur ut dicerem.
gaudeo igitur; si fas est confiteri; dilatam esse illam
15 cupiditatem meam. neque enim orationis eius quam
composueram facio iacturam; sed eam reseruo ut
quinquennio rursus exacto decennalibus tuis dicam,
quoniam quidem lustris omnibus praedicandis com-
munis oratio est.
20 n. Et profecto, si non sensus meos dicatorum
uobis dierum proxima quaeque ueneratio sui maie-
state praestrinxit, hic mihi dies uidetur illustrior
magisque celebrandus qui te primus protulit in lu-
cem. etenim ipsi illi dies quibus imperii auspicia
25 sumpsistis ob hoc sancti sunt ac religiosi quod
tales declarauerint imperatores: at certe uirtutes eas
quibus ipsum ornatis imperium gemini uestri pro-
creauere natales. quos quidem, sacratissime imperator,
quotiens annis uoluentibus reuertuntur, uestri pariter
80 ac upstrorum numinum reuerentia colimus : siquidem
uos dis esse genitos et nominibus quidem uestris,
4 tunc om. W || 5 uoueram q: noueram M | sac. U || 10
uoueram q: noueram M || 13 dicenti M Bert. || 17 rursus]
tuo C H 22 praestrinxit Lixdneius: perstrinxit BerL perstringit
M I dies om. W || 24 ipsi illi A W: illi ipsi B C V || 25 ac re-
Hgiosi om. C || 26 at Acidalius: et M | uirtntes eas Bert,: uir-
tus eas A uirtus eos B C V uirtutes w || 27 genium C 1 28
sac. M II 29 nolentibus A Q 31 nominibus $: numinibus M
GENETHL. MAXIMIANI. 1—3. 103
sed multo magis uirtutibus approbatis, q^uarum infati-
gabiles motus et impetus ipsa uis diuimtatis exercet^
quae uos tautis discursibus toto quem regitis orbe
deducit ut nos semper anxios uestri caritate nu^er
ad libertatem piae conquestionis impulerit^ cum iti- 5
nera uestra ipsis hiberni solstitii diebus per uicina
illa caelo Alpium iuga, quibus Italiam natura ual-
lauit, perque illa saxa et duriorem saxis niuium
densitatem desiderio uestri et amore sequeremur et;
iit uirtus uestra non sentiret^ pati uos putaremus lo
iniuriam.
ni. Reddidimus tamen rationem sollicitudini
nostrae et inspecta penitus ueritate cognouimus
quae causa faciat ut nunquam otio acquiescere ue-
utis. profecto enim non patitur hoc caelestis ille 15
uestri generis conditor. nam primum omnium; quic-
quid immortele est; stare nescit, sempitemoque motu
se seruat aeternitas. deinde praecipue uestri illi pa-
rentes^ qui uobis et nomina et imperia tribuerunt,
perpetuis maximorum operum actionibus occupantur. 20
ille siquidem Diocletiani auctor deus post depulsos
quondam caeli possessione Titanas et mox biformiimi
bella monstrorum perpeti cura quamuis compositum
gubernat imperium atque hanc tantam molem infa-
tigabili manu uoluit omniumque rerum ordines ac 25
uices peruigil seruat. neque enim tunc tantummodo
con^miouetur^ cum tonitrua incutit et fulmina iacit;
sed etiam; si tumultuantia elementorum officia pa-
cauit; nihilominus tamen et fata disponit et ipsas
quae tacitae labuntur auras placido sinu fi^ndit et do
2 ipsa om, C || 4 anxios ^ Liuineius: auxllii M || 5 im-
pulerit w: implenerit X || 6 hibemi solstitii Liuineius: hiber-
nis hostilis M Bert |t 10 ut uirtus scripsi: uirtus M etsi add.
Rfienanus, licet AcidaUus \ sentit M | nos W || 12 reddidimus g:
reddimus M || 13 uestrae If, corr. Bongarsius \\ 16 conditor uel
parens A | primum edd.: plum H diuinorum w || 18 uersat Ad-
dalius II 21 post Eyssenhardtus : praeter M || 22 biformia W
II 25 ac] etW g 29 et fata disponitAW: om. B G V; in Bert,
et fata disposuit l. 25 post manu uoluit extant
104 III- CL. MAMERTINI
in aduersa uitentem impetu caeli rapit solem. itidem*
que^ Maximiane^ Herculis tui uirixiB. mitto quod^
dum inter homines erat^ terras omnes et nemjora
pacauit; urbes dominis crudelibus liberauit^ etiam
5 caelo dirarum alitum uolucra tela detraxit^ etiam
terrores inferum abdu^oto custode compeseuit: exinde
certe nihilominus post adoptionem caelitum luuentae*
que conubium perpetuus est uirtutis ass^rtor onmi-
busque fortium uirorum laboribus fauet e^ in omni
10 certamine conatus adiuuat iustiores. fais quidem
certe diebus, quibus immortalitatis origo celebratur^
instigaty ut uidemuS; illos sacris cert^inibus acci-
tos ut pertinaci animositate certandi multa faciant
ipsius similia Uictoris. adeo^ sacratissime imperator^
15 utraque uestra numina semper aliquid agunt agen-
dumue curai^t; ut iam nobis illa quam pro uobis
susceperamus cura ponenda sit^ cum non laborare
uoSy sed pareutes deos uideamus imitari cumque
praeterea ingenitum illum uobis diuinae meutis
20 ardorem etiam earum quae priinae uos suscepere
regionum alacritas exoitarit. non euim in otiosa
aliqua deliciisque corrupta parte terrarum nati in-
stitutique estis, sed in his prouinciis quae ad in-
fatigabilem consuetudinem laboris atque patientiae
25 fracto licet oppositus hosti; sed armis tameu aemper
instructus miles exercet, in quibus omnis uita mi-
litia est^ quarum etiam femiuae ceterarum gentium
uiris fortiores sunt.
lY. Ex istis ergo causis stirpis uestrae patirio*
ao rumque institutorum illa eueniunt quae saepe mira-
mur, interdum etiam pro amoris impatientia time-
1 impetu w: impetttm M H 2 Herculis tui uirittS sertpsi:
herculistiis M bercules tuuA autor qui cum inter hom. w ||
3 nemora] aequora Amizen, H 5 etiam] et w |f 9 et em, M,
add, Lixdn, || 12 illos a sacris M, corr. Acidalius || 14 ad eos.
at imperator A W sac. B V || 16 agendumque W |
w I hosti s; scripsi: hostis M hosti edd, \ tamen
26 fraettts
tu C I 26
.miles edd.: limes M Bert, || 30 illa euen. w: iUe tten. M
GENETHL. MAXIMIANI. 3—6. 105
bamuS; quod expeditiones uestras numerare non
possumus^ quod diutius in isdem manere uestigiis
dedignaminiy quod uos a continuo cursu rerum ge-
rendarum non modo amoenitas locorum aut nobilitas
urbium^ sed ne ipsa quidem uictoriarum uestrarum 5
laetitia remoratur. illum modo Sjria uiderat: iam
Paononia susceperat. tu modo Galliae oppida illu-
straueras : iam summas arces Monoeci Herculis prae-
teribas. ambO; cum ad orientem occidentemque oc-
cupari putaremini^ repente in medio Italiae gremioio
apparuistis. hos fructus capitis operum maximorum^
sic interim meritorum conscientia triumphatis^ dum
triumphos ipsos semper uincendo differtis^ quod^
quaecunque pulcherrima facitis, continuo transitis et
ad maiora properatis^ ut; dum uestigia uestra mira- 15
mur dumque uos adhuc esse in conspectu putamuS;
iam de uobis audiamus longinqua miracula. ita
omnes prouinciae uestraC; quas diuina celeritate
peragrastis; ubi sitis uicissim nesciunt; sciunt tamen
uosubique uicisse. ^
V. Sed de rebus bellicis uictoriisque uestris,
sacratissime imperator, et multi summa eloquentia
praediti saepe dixerunt et ego pridem, cum mihi
auditionis tuae diuiua di^natio eam copiam tribuit,
quantum potui, praedicaui. hodie uero si de duabus 25
rebuSy quas ad hoc tempus aptissimas nisi fallor
elegi, dicere mihi fauente uestra maiestate conti-
gerit, de ceteris ueniam silentii petam. non com-
memoro igitur uirtute uestra rempublicam dominatu
saeuissimo liberatam; non dico exacerbatas saeculiso
prioris iniuriis per clementiam uestram ad obsequium
redisse prouinciaS; mitto etiam dies festos uictoriis
triumphisque celebratos, taceo trophaea Germauica
in media defixa barbaria; transeo limitem Raetiae
2 idem A || 3 nobis W | rerum carsu B C V || 8 moneci
A B V: moneti C W 1 18 qoas B C V w: quam A || 21 uictoriisq.
B C V w: uictoribusq. A | 22 sac. M | et om, B || 27 uestra
fauente C | contigerit w: conterit M || 33 triumphis celebr. C
106 III. CL. MAMERTINI
repentiua hostium clade promotum, omitto Sarma*
tiae uastationem oppressumque captiuitatis ninculis
Saracenum, etiam illa quae armorum uestrorum
terrore facta sunt uelut armis gesta praetereO;
5 Francos ad petendum pacem cum rege uenientes
Parthumque uobis munerum miraculis blandientem:
nouam mihi propono dicendi legem ut, cum omnia
uidear silere quae summa sint, ostendam tamen in-
esse laudibus uestris alia maiora.
10 VI. Quae igitur illa sunt? pietas uestra, sa-
cratissime imperator^ atque felicitas. nam primum
omnium; quanta uestra est erga deos pietas? quos
aris simulacris, templis donariis, uestris denique
nominibus ascriptis, adiunctis imaginibus omastis
15 sanctioresque fecistis exemplo uestrae uenerationis.
nunc enim uere homines intellegunt * * ac potestas
deorum, cum tam impense colantur a uobis. deindC;
id quod maxime deorum immortalium cum religione
coniunctum est, quanta uosmet inuicem pietate co-
20 litis ! quae enim umquam uidere saecula talem in
summa potestate concordiam? qui germani geminiue
fratres indiuiso patrimonio tam aequabiliter utuntur
quam nos orbe Romano? ex quo profecto mani-
festum est ceterorum hominum animas esse humiles
25 et caducas, uestras uero caelestes et sempiternas.
obtrectant inuicem sibi artifices operum sordidorum,
est inter auloedos etiam canorae uocis inuidia; nihil
denique tam uile tamque uulgare est cuius parti-
cipes malignis aemulationis stimulis uacent: uester
sonero immortalis animus omnibus opibus omnique
3 sarrac. W || 5 petendam Bert.: petendam M || 10 sac. X
12 quanta uestra est A W BerU: quanta nestra B C V qaanta
est aestra edd* \ quo A || 16 quaenam m»gnitudo ac pot. Bhe'
nanus quanta pot. Eldikius et ego olim 1. 1, 216 qaanta sit pot.
H, Ruehlius 1. 1. p, 8 \\ 17 cnr w | delnde] denique Bert. H 20 quae
enim umqnam RuehL : quae nimiuquam (quae Bert.) A Bert.^ sed'
inhocexpunctis uUa unquam. quae unquamBw quae uUa unquam
CV II 21geminiqueW H 268ibiinuicemC || 27 auloedos «crip«; ali-
quos M alios Eyssenhardtus || 28 tam uulg. W || 29 stimulationis A
GENETHL. MAXIMIANI. 5-7. 107
fortuna atque ijpso est maior imperio. uobis Rhenus
et Hister et Mlus et cum gemino Tigris Eufrate
et uterque qua diem accipit et reddit oceanus et^
quicquid, est inter ista terrarum et fluminum et li-
torum^ tam facili sunt aeqi^animitate communia 5
quam sibi gaudent esse communem oculi diem.
ita duplices uobis diuinae potentiae fructus pietas
uestra largitur: et suo uterque fruitur et consortis
imperio.
VII. Laurea illa de uictis aecolentibus Syriam lo
nationibus et illa Raetica et illa Sarmatica te,
MaximianC; fecerunt pio gaudio tripudiare. itidemque
hic gens Ghaibonum Herulorumque deleta et trans-
rhenana uictoria et domitis oppressa Francis bella
piratica Diocletianum uotoram compotem reddide- 15
runt. diuidere inter uos di immortales sua bene-
ficia non possunt: quicquid alterutri praestatur^
amborum est. obstupescerent certe omnes homines
admiratione uestri^ etiam si uos idem parens eadem-
que mater ad istam concordiam naturae legibus im- 20
buissent. ut enim quanto hoc est admirabilius uel
pulcrius quod uos castra, quod proelia^ quod pares
uictoriae fecere fratres? dum uirtutibus uestris fa-
uetis, dum pulcherrima inuicem facta laudatis, dum
ad summum fortunae fastigium pari gradu tenditis; 25
diuersum sanguinem affectibus miscuistis. non for-
tuita in uobis est germanitatis' usque ad imperium
3 qua diem scripsi: . qualem IC qua solem Puteanus qua
lacem GnUerus \ accepit M || 4 litorum Cusp,: retorum M tecto-
rum w Q 6 quam w: quamquam A quantum B C V || 10 de
uictis scripsi: deuictis M uulgo \ syriam W: syria A B C V
II 12 tripudiare scripsi: triumphare M || 13 hic] hec w j
caynonum A cauionum C caiuonum B V Bert. caybonum W
I transrhenaua A transrhenaria B C V trans rhenum W |
14 domitis w: domitiis uel domiciis M* || 21 est om, Bert, \
27 germanitatis C V: germanitas A B W germanitas, sed
electa. notum est, saepe eisdem parentibus natos esse dis-
similes: certissimae fraternitatis est usque ad imperium si-
militudo Cusp.
108 in. CL. MAMERTINI
similiiudO; quaene etiam interuallum uestrae uincit
aetatis et seniorem iunioremque caritate mutua red-
dit aequales, ut iam illud falso dictum sit non de-
lectari societate rerum nisi pares annis. intellegi'
5mu6 enim, sacratissimi principes, geminum uobis^
quamuis dispares sitis aetatibuS; inesse consensum:
neque tu illi uideris promptior neque tibi ille cun-
ctaiitior^ sed inuicem uosmet imitamini^ inuicem
uestros affectatis annos. sic uos geritis quasi iu-
10 niores amho, ambo seniores. neuter plus suis mori-
bus fauet: uterque se uult hoc esse quod frater est.
VIII. Inde igitur proxime ille impetus inpatien-
tia uestrae pietatis irrupit quo uos nuUa regionum
longinquitas, nuUa iniquitas locorum^ nuUa tempe-
15 statis asperitas retinere aut morari potuit quominus
ad conspectum uestri peruolaretis? neque enim illud
progressio fuit nec itineris confectio n^c solitis ad-
miniculis usa properatio. quid simile concitus equus
aut ueliuola nauis? diuinus quidam impetus fuit
20 quo repente in eundem locum ab utroque solis ad-
uerso fine uenistis; ipsos siquidem quos praemisera-
tis nuntios reliquistis ipsamque quae uos conata est
praeuenire famam praeuertistis, ut absque paucissi-
mis qui uobis comites haerere potuerunt ceteri
25 homines fortasse crediderint^ quod dignum est maie-
state uestra^ diurna uobis et nocturna currieula
utraque mimdi lumina commodasse. sed remoueamus
1 quaene Haupiius Herm, V p, 314: quae ne M || 2 in-
nior.] minoremqne ABert | reddit equales w: reddite quales V
11 4 societate w: societatem M delectare societatem eaUL \
annis scripsi: annos M || 7 tibi ille] tu illi W || 8 uosmet ipsos
im. C II 9 geritis scripsi: certis M fertis w || 10 amhoXmm.: oot.M
ambo iuniores ambo sen. w | neuter] ne uterq ; A || 12 impetus
addidi: om. M | impatientiam B C V in presentia w || 13 ir-
rupit G illa impatientxa u. p. erupit edd, \ quo scripsi: quod
M II 16 aut morari om. C || 17 itinerum W H 18 simile Gru-
terus: simili M | concitu C | equus Arntzenius: eques M || 22
ipsamque scripsi: ipsam M j| 26 crediderunt M j qmod dignum w:
quo id dignum A B V quod id Bert. quod ita dignum C edd.
GENETHL. MAXIMIANI. 7-10. 109
istiuc fabulas imperitoruiUy uerum loquamur: uestra
uobis pietas, sacratissime imperator^ uolucres dedit
cursus. eteuim cum uihil sit animo uelocius^ uos,
quorum igueae immortalesque meutes minime sen-
tiunj; corporum moras; peruecti estis ad uos mutui 5
desiderii celerit^te.
IX. Sed qua tandem uice temporum? quo tera-
pestatis habitu? nempe hieme saeuissima et his
quoque regionibus inusitata^ cum agros glacieS; gla-
ciem niues premerent caelo pariter ac terris uni- 10
formibus cumque ipsi anhelitus hominum circa sua
ora concreti rigore canescerent. adeo, ut res est,
aduersus inclementiam locorum ac siderum uestrae
uos maiestatis potentia tuebatur ut ceteris hominibus
* atque regionibus ui frigorum astrictis et oppressis 15
uos solos aurae lenes uernique flatus et diductis nu-
bibus ad itinera uestra derecti solis radii sequerentur:
tanta facilitate illa quae tunc aliis fuerunt inacces-
sibilia superastis atque inde lulias^ hinc Gottias
Alpes quasi relictas aestu arenas patentium litorum so
transcurristis. eant nunc rerum ueterum praedica-
tores et Hannibalem illum multis laboribus magna-
que exercitus sui diminutione Alpes penetrasse mi-
rentur! uos, inuictissimi imperatores, prope soli
Alpium uias hibernis niuibus obstructas diuinis 25
uestigiis aperuistiS; ut quondam Hercules per eadem
illa culmina Hiberiae spolia incomitatus abduxit.
X. Tum, si fortunae causaeque Hannibalis ac
uestrorum itinerum comparentur, quanto haec uestra
dis hominibusque acceptiora sunt? quanto laude ac so
sempiterna memoria digniora? tunc Poeno ex sum-
2 sac. imp. M || 5 corporis C | prouecti A || 8 his A W Bert. :
in Ms BCV II 9 agros Cusp.: algorM j glaciem mnesABVBert,:
glacies niuemC cumalgorglacies niuesprem.wjl 13 clementiam
C 14 ut] et edd, || 16 lenes W: leues ABC V | diductis A Bert,:
deductis BCVW || 17 directi M | sequerentur ego: sequebantur
M II 18 alis ACV I fuerunt H. Rueklius: forent M (florentA) || 28
tum] tamen W || 30 quanta laude M J 31 pene B V
110 III. CL. MAMERTINI
mis Alpibus uiso Italia contremuity statim peca
agroque deserto omnes familiae rusticauae siluas et
ferarum cubilia petiuere. quo nuntio accepto omni-
bus oppidis matres Italae pensa e manibus abiece-
5runt, paruos liberos arreptos ad templa traxerunt,
ibi aedes sacras passo capillo suo quaeque uerrebat;.
uario planctu ploratuque futuris cladibus omina da-
bant; Trasimennum et Gannas dolore praesago prae-
canebant. nunc autem, ut primum ex utrisque Alpium
loiugis uestrum numen efiulsit, tota Italia clarior lux
diffiisa; omnibus qui suspexerant aeque admiratio
atque dubitatio iniecta, ecquinam dei lUis montium
uerticibus orirentur aut his gradibus in terras caelo
descenderent? ut uero propius propiusque coepti
15 estis agnosci, omnes agri oppleti non hominibus
modo ad uisendum procurrentibus^ sed etiam pecu-
dum gregibus [remot^] pascua et nemora linquen-
tibus : concursare inter se agricolae^ nuntiare remotis
uisa, arae incendi, tura poni, uina libari, uictimae
20 caedi^ cuncta gaudio calere^ cuncta plausibus tripu-
diare; dis immortalibus laudes gratesque cantari; non
opinione traditus^ sed conspicuus et praesens lup-
piter cominus inuocari: non aduena. sed imperator
Hercules adorari.
25 XI. Quid illud^ di boni! quale pietas uestra
spectaculum dedit^ cum in Mediolanensi palatio ad-
missis qui sacros uultus adoraturi erant conspecti
estis ambo et cousuetudinem simplicis uenerationis
geminato numine repente turbastis! nemo ordinem
donuminum solita secutus est disciplina; omnes ado-
1 pecu g: pecualC Q 2 agrique ABCV | deserta BV desertiC
BerL \ 4 oppidis] nrbibus w | Italae edd.: itaUae 11 | pensa
e edd.: pense A B V pensa C w || 5 arreptos W: abreptos
A B C V II 6 passo] sparso w || 7 uario A W BerL: om. BCY {
omnia H || 8 praecin. W Q 11 aeque Liuineius: atqne 11 || 12
iniecta] necta C | ecqninam Liuineius: et quinam M est qui-
nam w | dei Gruterus: de M H 13 aut ego: an K | e caelo w
II 17 remota seclusi || 18 remotis scripsi: totis 11 ignotis Schwar-
zius totis uicis Acidalius || 19 aree A W || 23 aduocari BerL
GENETHL. MAXIxMIANI. 10-12. IH
randi mora resiitenmt duplicato pietatis officio con-
tmnaces. atque haec quidem nelut interioribus sa-
crariis operata ueneratio eorum modo animos obstu-
pefecerat quibus aditum uestri dabant ordines digni-
tatis. ut uero limine egressi per mediam urbems
simul uehebamini, tecta ipsa se^ ut audio^ paene
commouerunt^ omnibus uiris feminis; paruulis se-
nibus aut per fores in publicum proruentibus aut
per superiora aedium limma imminentibus. clamare
omnis prae gaudio^ iam sine metu uestri et palam lo
manudemonstrare: ^uidesDiocletianum? Maximianum
uides? uides ambos? ut pariter sunt! quam iunctim
sedent! quam concorditer colloquuntur ! quam cito
transeunt!' nemo studio suo par fuit oculis ad in-
tuendum; dumque uos altema cupiditate mirantur; 15
neutrum satis uidere potuerunt.
XII. Ipsa etiam gentium domina Roma im-
modico propinquitatis uestrae elata gaudio uosque
e speculis suorum montium prospicere conata, quo
se uultibus uestris propius expleret, ad intuendumso
cominus quantum potuit accessit. lumina siquidem
senatus sui misit beatissimae ilb* per eos dies Me-
diolanensium ciuitati similitudinem maiestatis suae
Ubenter impartiens, ut ibi tunc esse sedes imperii
uideretur quo uterque uenerat imperator. interim 25
tamen^ dum mihi ante oculos pono cotidiana uestra
coUoquia^ coniunctas in omni sermone dexteras, ioca
seriaque communicata, obtutu mutuo transacta con-
uiuia^ illa me cogitatio subit quanam animi magni-
tudine ad reuisendos exercitus uestros discesseritis sa
pietatemque uestram utilitate reipublicae uiceritis.
3 operta M, correxi \\ 8 aut in fores in publ. W || 9 1a-
mlna Liuxneius \ dam. omnes w: clam. omnibus M || 12 nides
ambos nt ego: ambo sunt M | iunctim Bert,: iuncti A inuicti
B C V W II 13 eloquuntnr C || 21 quominus W I 23 suae om. W
II 24 nunc C || 26 tamen om. Beri. \ mihi A W: nihil B C V ||
27 conuictas C | ioca seriaquej ocesariaque W cum signo cor-
rupielae |j 28 conuiuia edd,: connnbia M Bert,
112 III. CL. MAMERTINI
qni tunc uesiri sensus fuere? qui uultus? quam in-
patientes ad dissimulandum indicium perturbati^iis
oculi? respexistis profecto saepius; neque haec de
uobis uana finguntur. talia uobis dedistis omina;
s cito ad conspectum mutuum reuersuri.
XIII. Facilis est mihi transitus, sacratissime
imperator, ab hac pietatis uestrae laude ad prae-
dicationem felicitatis. hoc enim ipsum felicitatis
est quod ut conspicere uos inuicem complectique
lopossitis in manu uestra est. solem ipsum lunam-
que cernimus, quia totius mundi funguntur officiiS;
non nisi post multa saecula certa lege temporum
conuenire: uestra tam libera est et beata maiestas
ut in summis rebus generis humani nihil uobis ne-
15 cesse sit nisi uestrae parere pietati. ceterum, si
quis ad humana respiciat, quanto magis magnitudo
uestrae felicitatis appareat? homines priuatis rebus
intenti ita plerumque propriis difficultatibus impU-
cantur ut omni aeuo careant aditu suorum: uos
do tantae reipublicae administratione suscepta, quos
huc atque illuc tot urbes, tot castra^ tot limiteS;
tot circumiecta Bomano imperio flumina montes li-
tora uocant^ tantum animis ac fortuna ualetis ut
in unum conuenire possitis nihilominus orbe securo.
85 neque enim pars ulla terrarum maiestatis uestrae
praesentia caret^ etiam cum ipsi abesse uideamini.
XIY. Ne tantulum quidem barbarae nationes
audent animos attollere^ quod uos in interiorem
imj^erii uestri sinum secesseritis; quin immo ipsi
1 impatientes Puteanus: patientes H, malim inpotentes
2 ad simulandam C | iudicinm A C || 4 dedisti C | omina V w:
omine B omnia A C || 6 sac. M || 11 qui Lmneius \\ 12 tem-
porum om, W || 13 tam A W: tamen B C V || 15 parere]
an parcere? || 19 omni aeuo careant Puteanus: omnia euoca-
rent H Bert. omnino non uacent Addalius ab omni auocentur
Amtzenius, alii alia | aditu suspectum; an usu? || 20 tanta edd,
II 22 circumiecto C | imperia A j| 23 animis; malim armis | ac]
et W II 25 uestra A || 26 praesentia edd.: pntia M (potentia C)
29 sinum AW Bert,: om, B C V | successeritis W
GENETHL. MAXIMIANI. 12—16. 113
magis in uobis fiduciam pertimescunt quod se con-
temni sentiunt; cum relinquuntur. itaque illud quod
de uestro cecinit poeta Romanus loue ^louis omnia
plena% id scilicet animo contemplatus, quamquam
ipse luppiter summum caeli uerticem. teneat supra &
nubila supraque uentos sedens in luce perpetua^
numen tamen eius ac mentem toto infusam esse
mundO; id nunc ego de utroque uestrum aud^o
praedicare : ubicumque sitis^ in unum licet palatium
concesseritiSy diuiuitatem uestram ubique uersari^ lo
omnes terras omniaque maria plena esse uestri.
quid enim mirum si, cum possit hic mundus louis
esse plenus, possit et Herculis?
Xv. Admonet me et temporis et loci ratio et
maiestatis tuae reuerentia ut finem dicendi faciam, i5
quamquam de felicitate uestra tam pauca dixerim
et tam multa restent. sed, ecce, suggerunt: ^adhuc
potes dicere de salubritate temporum et fertilitate
terrarum'. reuera enim, sacratissime imperator;
scimus omnes, ante quam uos salutem reipublicae so
redderetis, quanta fru£fum inopia, quanta funerum
copia fnen^ fame passim mor^isque, grassantibu8.
ut uero lucem gentibus extulistis^ exinde salutares
spiritus iugiter manant. nuUus ager fallit agricolam^
nisi quod spem ubertate superat. hominum aetates 25
et numerus augentur. rumpunt horrea conditae '
messeS; et tamen cultura duplicatur. ubi siluae
fQere^ iam seges est: metendo et uindemiando de-
ficimus.
XVI. Hlud uero, non suggeratur licet, quoquo 30
modo dicam, antequam desinam: tantam esse im-
3 die C I cecidit C | lo. omnia plena Liuineius: lonis omnia
esse M, esse om, BerL; cf» Uerg, ecl. 111 60 \ 7 toti Cusp,
18 potes w : potest H | dicere C w : dncere M {| 19 enim om. C
I sac. M II 21 reddideritis edd. || 22 fnerit Schwarzius: fnit M ||
25 aetates] et res Rhenanus J 26 angetnr M |j 28 defecimns M
II 30 qnomodo M || 31 desinam w: desinant M | tantam esse
W Beri.: tanta inesse A C V tantam inesse B
PAVXO. liAT. 8
114 in. CL. MAMERTINI
perii uestri felicitatem t*t undi^ue se barbarae na-
tiones uicissim lacerent et excidant. altemis dimi-
cationibus et insidiis clades suas duplicent et instau-
rent, Sarmaticas uestras et Baeticas et transrhenanas
5 expeditiones furore percitae in semet imitentur. sancte
luppiter et Hercules bone^ tandem bella ciuilia ad
gentes illa uesaaia dignas transtulistis omnemque
Ulam rabiem extra terminos huius imperii in terras
hostium distulistis. etenim^ quod ait ille Bomani
10 carminis primus auctor:
^a sole exoriente usque ad Maeoti paludes^
id .nunc longius longiusque protendere licet, si qui
hostilem in mutua clade uesaniam toto orbe per-
censeat. etenim ab ipso solis ortu non modo ciira
15 Maeotim ac sub extrema septentrionis pWa^ qua
feruidum caput Danuuius euoluit quaque horridus
secat Albis Grermaniam; sed etiam sub ipso lucis
occasu, qua Tingitano litori Galpetani montis ob-
uium latus in memterraneos sinus admittit oceanum^
soruunt omnes in sanguinem suum populi; quibus
numquam contigit esse Romanis^ obstinataeque feri-
tatis poenas nunc sponte persoluunt.
X vn. Furit in uiscera sua gens efil^na Mauro-
rum, Gothi Burgundios penitus excidunt rursumque
25pro uictis armantur Alamanni itemque Teruingi,
paxs alia Gothorum^ adiuncta manu Taifalorum^ ad-
uersum Yandalos Gipedesque concurrunt. ipsos Per-
sas ipsumque regem adscitis Sacis et Eufiis et Gelis
petit frat^ Ormies nec respicit uel pro maiestate
1 ut w: om. M II 4 transrhenas H, corr, q \\ 1 illa /«t-
uineius: illas K j digni M digna w || 11 asqiie ad Liuineius:
ad usque M | meotis M; Ennius ed. UaM. p. 163 \ 12 giqms
B C V w H 14 hac citra (circa Bert.) meotis sub M circa
Maeotin ac sub Lhdneius j| 17 Albis] alba M BerL g 18 litoris
ca^itano M litori scalpitani w || 21 contingit A W || 23 bimi-
corum A || 24 burgundos M || 26 Taifolorum Bert,; thaifalo-
rum M II 27 bandalos A B C V blandalos W Bert, || 28 saocis
et ruffis et gellis M || 29 Ormisela Diuaeu$ colL Eutrop, IX 2$
GENETHL. MAXIMIANI. 16—19. 115
quasi reffem uel pro pietate quasi fratrem. Burgun-
aiones Alamannorum agros occupauere; sed sua quo-
que clade quaesitos. Alamanni terras amisere, sed
repetunt. o magnam uim nimiinis uestril non istae
modo aliaeque gentes uiribus armisque terribiles 5
fiducia instructae ad perniciem immanitatis utuntur^
sed etiam Blemyes illi; ut audio^ leuibus modo as-
sueti S£^ttis aduersus Aethiopas quaerunt arma^
quae non habent^ et paene nudis odiis proelia inter-
necina committunt. lo
XVIII. lam de perduellibus ultionem non armis,
non exercitu capitiS; sicut hucusque fecistis: iam,
inquam; fortimatissimi imperatores^ felicitate uincitis
sola. ecquid umquam Romani principes de felicitate
sua praedicari laetius audierunt quam cum diceretur is
hostes quiescere^ otiosos esse^ pacem eolere? at
enim quanto hoc est laetabilius ac melius quod de
prosperitate saeculi uestri certatim omuium homi-
num circumfert sermo: concurrerunt barbari ad arma,
sed inuicem dimicaturi ! uicerunt barbari , sed con- 20
sanguineos suos! tam innumeros uobis; tam nouos
ex omni hostium genere successus fortuna suppedi-
tat ut iam mihi necesse sit illa quae initio separa-
ueram rursus hic communi laude coniungerC; dum
tantorum , euentuum quaero rationem : felicitatem 25
istam^ optimi imperatores^ pietate meruistis!
XIX. Optime igitur, quantum arbitror, sacratis-
sime imperator^ haec potissima elegi quae g^ino na-
3 qnaesitas V, corr. Limn. \ alamannie B C V J 5 uiribus \f :
uiribnsque K || 6 an instructnrae ? | uertuntur Liuineius || 7 Ble-
myes A Bert.: blemies W belmyes B C V | modo] non $ Schwar-
zius II 8 arma posi habent iterai C j| 9 interneciua C V || 13
felicitate u. sola scripsi l, /. 216: felicitatem u. soli M || 14
ecqnid ego: et quid B V W et quod C || 16 quietos ot. C ||
19 sermo concnrTer addidi: om.M, hominnm ore circumfertur:
barb. ad arma concurmnt edd. \ barbaria darma AV barbaria dar-
nia B barbaria dania C barbaria damna w || 25 quaero] credo
Bert. II 27 sac. M ) quantum arbitror post sac, imp. ponunt
B C V
8*
116 III. CL. MAMERT. GENETHL. MAXIM. 19.
tali tuo praedicarem. etenim ceterae uirtutes et bona
cetera processu aetatis eueniunt^ fortitudo annis ac-
cedentibus roboratur^ continentia disciplinae prae-
ceptis tradituT; iustitia cognitione iuris addiscitur^
5 ipsa denique illa quae uidetur rerum omnium do-
mina esse sapientia perspectis hominum moribus et
exploratis rerum docetur euentis : solae cum nascen-
tibus pariter oriuntur pietas atque felicitas: natu-
ralia sunt enim animorum bona et praemia fatorum.
10 gemini ergo natales pias uobis mentes et impera-
torias tribuere fortunas; atque inde sanctitatis uestrae
omniumque successuum manat exordium quod na-
scentes uos ad spes generis humani bona sidera et
amica uiderunt; quae uobis concordiam sempiternam
15 et uestrorum generum caritatem et fouendae rei-
publicae studia conciliant itemque praeter uictorias
toto orbe terrarum partas etiam naualia tropbaea
promittunt ut post bella Punica, post Asiae Syriae-
que reges Romani rostra campi nouis ornetis exu-
^uiis et oblitos iam Quirites in memoriam reducatis^
cur ille soUemnis concionibus locus rostra uocitetur.
dico. enim magna certaque fiducia: digna est hac
quoque gloria uestra pietas, et potest eam praestare
felicitas.
4 addiscitar A W BerL : adiscitur B C V adscitur edd, ueU.
5 omniam rerum B, edd, || 6 hominum Liuineius: omnium
M II 12 omnium succ. W || 13 uos] tuos C | spes Eyssenhordtus :
opes H opem edd. || 17 portas A || 18 bellica A || 19 ornetis w:
ornet his 11 Bert, || 21 solemnis C w: osoUemnes A solemnes
B V II 22 hac Bert. w: hec H || 23 pietas uestra edd.
117
IV.
EUMENII
PRO KESTAURANDIS SCOLIS
O R A T I O.
I. Certum habeo, uir perfectissime, non quidem 5
te, qui semper in omni genere dicendi maxima fa-
cultate uiguisti, sed circumstantium plerosque mirari
quod egO; qui ab ineunte adulescentia usque in himc
diem numquam isto in loco dixerim et, quantulum-
cunque illud est quod labore ac diligentia uideor 10
consecutus, exercere priuatim quam in foro iactare
maluerim, hunc demum sero quodam tirocinio ad
insolitum mihi tribunal aspirem: a quo ego me
fateor, quamquam mihi sedes ista iustitiae et ad
agendum et ad dicendum amplissima uideretur, dif- 15
fisum tamen ingenio meo antehac afuisse et hoc
ipso in tempore, quamuis diuersissimum a conten-
tione litium genus orationis habiturum; conscientiae
trepidatione reuocari.
n. Ne quid igitur aut opinioni hominum dubium 20
relinquam aut interpretationi ex hac postulatione
quam de restituendis patriae meae Maenianis mihi
sumendam potius quam cuiquam delegandam putaui
aut maius de me aliquid quam posse me sentio ui-
dear promittere : contestatum esse initio dicendi aput 25
audientes uolo temporarium me dicendi munus, atque
id ipsum meis studiis peculiariter commodum, inuo-
lare, non ad incognitam mihi sectam forensium patro-
norum alienae laudis cupiditate transire. neque enim
5 uir perfectissime] V. P. plerumque M || 14 ad agendum
w: agendum 11 || 16 abfuisse BerL C: affuisse H |f 18 et
conscientiae Bert,, unde ex consc. Liuineius || 21 et hac post.
idem || 22 menianis M semper || 24 aut addidi: om, M | 26 me
om. C II 27 commodum inuolare ego: commodare M
118 IV. EUMENII ORATIO
tanta me aut neglegentia aut confidentia tenet ut
nesciam quanta sit inter hanc aciem fori et nostra
illa secreta studiorum exercitia diuersitas. ibi ar-
mantur ingenia; hic proeliantur. ibi prolusio^ hic
spugna committitur. hic plerumque uelut sudibus et
saxiSy illic semper telis splendentibus dimicatur. hic
sudore et quasi 'puluere sordidus', illic insignis or-
natu laudatur orator, ut, si uterque experiundi causa
officia commutent; alium quidam tubarum sonus et
10 strepitus armorum; alium quaedam triumphi schema
deterreat.
ni. Scio haec, inquam, uir perfectissime, neque
me sciens fallo; et idcirco tantum abest ut me re-
lictis docendi praecipiendique rationibus orationibus
15 aptum atque idoneum putem, ut ob hoc ipsum quod
uel uno die atque una de re in foro dicam ueniam
magis possim sperare quam gloriam. quamquam in
hac oratione, uir perfectissime^ loci tantummodo in-
solentia, non dicendi nouitate perturber, siquidem
20 id postulo quod non modo contradicendo nemo au-
deat impedirC; sed omnes potius quibus diuina prin-
cipum liberalitaS; quibus urbis istius restitutio, qui-
bus optimarum artium celebratio grata atque iocunda
est summo gaudio et fauore suscipiant, ut Maenianae
25 illae scolae quondam pulcherrimo opere et studiorum
frequentia celebres et illustres iuxta cetera quae in-
staurantur opera ac templa reparentur. ita quantum
mihi trepidationis affert locus, tantum releuat causa
dicendi. quam quidem ego, uir perfectissime^ duas
30 in partes arbitror diuidendam, ut prius disseram
quam sit ex usu et officio opus illud ad pristinam
4 proeliatar B C V | prolusio A W BerL: prelusio B C V
7 sordibus A; cf, Bor, od, 11 1, 22 || 9 quidem M, correxi |
turbarum AW || 10 quaedam W Bert.: quidem A B C V | schema
scripsi: quiddam Beri, quedam A scena w, om. B C V || 12 hec
inquam hec A W. an prius hec delendim? || 14 docendi re-
lictis C I orationibus addidi: om, M || 15 ob addidi: om, M hoc
ipso edd. || 24 et fauore om. Bert, || 25 scolae; iia semper M
PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 2—4. 119
magnificentiam reformari, deinde qua ratione id
possit sine sumptu publieo^ ex largitione quidem
principum maximorum^ sed tamen eum aliquo meo
erga patriam studio et amore procedere.
lY. Ante omnia igitur, uir perfectissime, diuinae 5
imperatorum Caesarumque nostrorum prouidentiae
singularique in nos beniuolentiae huius quoque operis
in instaurati(me parendum est, qui ciuitatem istam
et olim fraterno populi Romani nomine gloriatam
et tunc demum ^auissima clade perculsam, cumio
latrocinio Bagaudicae rebellionis obsessa auxilium
Romani principis irrito rogaret, non solum pro ad-
miratione meritorum, sed etiam pro miseratione ca-
8uum attoUere ac recreare uoluerunt ipsamque rui-
narum eius magnitudinem immortalibus liberalitatis is
suae monimentis dignam iudicauerunt, ut tanto
esset illustrior gloria restitutorum quanto ipsa moles
restitutionis immanior. itaque maximas pecunias et
totum, si res poscat, aerarium non tempHs modo
ac locis publicis reficiundis, sed etiam priuatis do- 20
mibus indulgent, nec pecunias modo, sed etiam arti-
fices transmarinos et ex amplissimis ordinibus pro-
uinciarum incolas nouos et deuotissimarum hiberna
legionum, quarum inuicta robora ne in his quidem
quae nunc cum maxime gerunt bellis requirunt, ut 25
commodis nostris studio gratiae hospitalis operentur
et resides aqaas et nouos amnes ueluti aridis fessae
urbis uisceribus infiindant.
2 quidem om, G || 6 caesarqae C || 7 in nos w: annos
IC I qiioque w: quo H || 8 in addidi: om, M | instaaratio
referenda est Marklandus ad Stai. silu, IV 5, 65 || 9 Romani
nom. — 12 principis om. V || 11 Bagaudicae Lipsius et Liui-
neius: batauicae M || 12 irrito rogaret scripsi l, L p, 216: ir-
rognret M imploraret Bongarsius inaocaret Gruterus H 14 ac]
et B II IS liberalitatis edd,: libertatis M || 23 ocd. prouinc.
A W Beri, : proniBC. ord. B C V || 24 in om. Beri, || 25 cnm
del, w I 27 resides] reduces Litdneius recentes Vonckius || 28
refundant W
120 IV. EUMENII ORATIO
Y. Ex quo manifestum est eos qui coloniam
istam tot tautisque opibus totius imperii erigere at-
(^e animare statueruut uel praecipue sedem illam
liberalium litterarum uelle reparari, cui peculiarem
5frequeutiam bouestissimae iuuentutis illustrato stu-
diorum honore prouiderint. cui enim umquam ue-
terum principum tantae fuit curae ut doctnnae at-
que eloquentiae studia fiorerent quantae his optimis
et indulgentissimis dominis generis humani? quos
10 egOy quod ad uotum pietatemque pertinet^ liberorum
nostrorum parentes appellare non dubito: qui nobi-
lissimam istam indolem Galliarum suarum interita
summi doctoris orbatam respicere dignati suo po-
tissimum iudicio praeceptorem ei moderatoremque
u tribuerunt et inter illas imperatorias dispositiones,
longe maioribus summae rei publicae gubemandae
prouisionibus occupati, litterarum quoque habuere
dilectum neque aliter quam si equestri turmae uel
cohorti praetoriae consulendum foret, quem potissi-
20 mum praeficerent, sui arbitrii esse duxerunt, ne hi
quos ad spem omnium tribunalium aut interdum ad'
stipendia cognitionum sacrarum aut fortasse ad ipsa
palatii magisteria prouehi oporteret, ueluti repen-
tino nubilo in mediis adulescentiae fiuctibus depre-
sshensiy incerta dicendi signa sequerentur.
VI. In quo ego, uir perfectissime, nihil laudi
meae tribuo, sed domini nostri Constantii, uere
principis iuuentutis, incredibilem erga iuuentutem
Galliarum suarum sollicitudinem atque indulgentiam
somirari sa^is nequeo, qui honorem litterarum hac
quoque dignatione cumulauit ut me filio potius meo
7 doctrina A W || 9 et] atque C || 12 interitus A B V || 16
longe maionbuB A W BerU: om, B C V | summe w: summa M
I rep. A II 17 occupatas K, correxi 20 perficerent G || 23 pa-
latiij stipendii C || 27 Constantii C: Constanti A B V Con-
stantini W Bert, \ uere A W Bert,: om, B C V || 28 iuuen-
tutis B V: uiuentis A W
PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 5—7. 121
ad pristiua mea studia aditum molientem {licet hunc
ipsi palatio patris sui munus inuexerit) ipsum ius-
serit disciplinas artis oratoriae retractare et medio-
crem quidem pro ingenio meo naturaque uocem^
caelestia tamen uerba et diuina sensa principum Si
prolocutam ab arcanis sacrorum penetralium ad pri-
nata Musarum adyta transtulerit: non utique quia
mihi, quem. (quod sine inuidia di^erim) tanta di^a-
tione respicit quanta pro summis bonoribus debet
sufficere sapienti, uellet aliquid imposita ista pro- lo
fessione detrahere; sed ut professioni ipsi ex eo ho-
nore quem gessi adderet dignitatem. cui igitur est
dubium quin diuina illa mens Caesaris, quae tanto
studio praeceptorem huic conuentui iuuentutis ele-
git; etiam locum exercitiis illius dedicatum instau- 15
rari atque exomari uelit, cum omnes omnium rerum
sectatores atque fautores parum se satisfacere uoto
et conscientiae suae credant^ si non ipsarum quas
appetunt gloriarum templa constituant.
Vll. Inde est quod Atheniensis hifmanitas aram 20
Misericordiae instituit; quod Bomani ducis animi
magnitudo templum Virtutis et Honoris. quarum
enim artium siue animi affectionum magnis homi-
nibus ingeneratus ardor fuit, earum etiam consecrata
existere ad posteros monimenta uoluerunt. aedem 25
Hercuiis Musarum in circo Flaminio Fuluius ille
Nobilior ex pecunia censoria fecit non id modo se-
cutus quod ipse litteris et summi poetae amicitia
duceretur, sed quod in Graecia cum esset imperator
acceperat Heraclen Musagetem esse, id est, comi- 30
tem ducemque Musarum^ idemque primus nouem
1 pristinum A W | adltum A W Bert. : oni. B C V || 1 sqg.
molientem ipsum iusserit disciplinas artis oratoriae retractare
et hoc ipsi palatio parentis sui munus inuexerit ut medio-
crem K, transposui et correxi || 13 dubium est Bert, || 15 exer-
citis A exercitii C ezercitio illi w || 21 constituit W || 24 fnit
^: faerit M || 28 summi A W Bert,: summa B C V || 30 hera-
clen A C: heraclem B V herculen w
122 IV. EUAfENII ORATIO
signa [hoc est^ omnium] Camenarum ex Ambradensi
oppido translata sub tutela fortissimi numinia con-
secrauit; ut res est^ quia mutuis opibus et praemiis
iuuari ornarique deberent: Musarum quies dc^ensione
5 Herculis et uirtus Herculis uoce Musarum.
VHI. Credo igitur, tali Caesar Herculius et aui
Herculis et Herculii patris instinctu tanto studium
litterarum fauore prosequitur ut non minus ad pro-
uidentiam numinis sui existimet pertinere bene di-
10 cendi quam recte faciendi disciplinas et pro diuina
intellegentia mentis aeternae sentiat litteras omnium
fundamenta esse uirtutum; utpote continentiae mo-
destiae uigilantiae patientiae magistras. quae uni-
uersae cum in consuetudinem tenera aetate uerterunt^
15 ad omnia deinceps officia uitae et ad ipsa quae di-
uersissima uidentur militiae atque castrorum munia
conualescunt. ideoque his omnis industriae atque
omnis laudis nutricibus cuit^ ut uerius loquar^ ma-
tribus cum praeceptorem Caesar Herculius declarare
20 dignatus sit: necesse est etiam sedem propriam cu-
piat reformari ut^ cum ad antiquam firmitatem cul-
tumque reparata sit, multo hic iustius et uerius
nuncupetur aedes Herculis atque Musarum.
IX. Et sane, uir perfectissime, interest etiam
25 gloriae quam tanti principes tot uictoriis ac trium-
phis merentur ut ingenia quae canendis eorum
uirtutibus excoluntur non intra priuatos parietes,
sed in publica ostentatione et in ipso urbis istius
ore uegetentur. quid autem magis in facie uultu-
30 que istius ciuitatis situm est quam haec ea^dem
Maeniana in ipso transitu aduenientium huc in-
1 hoc (id B) est omnium seelusit Eyssenhardius || 2 sub
tetala A || 4 deberent et mus. w || 5 et om. Bert. \ et uoce A
II 7 Herculii edd,: herculi K herculis w || 9 sui <m. C || 13
uninersa M, corread || 14 uerterunt scripsi: uenerunt X 1 16
ad w: om. K || 22 faic] hoc ^ || 23 Herculis Musarum Mertda
Ennii fragm, p. 555 || 25 principes Cusp.: principis M prin-
cipis tot uictorie ac triumphi w || 26 cauendis C
PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 7-10. 123
uictissimorum prmcipuin constituta? qui cum se oc-
cursu laetae iuuentutis affici non solum liberalitate
quam ipsi tribuunt^ sed etiam litteris quibus me
ad institutionem eius cohortantur ostendant^ quanto
pluB capient uoluptatis^ cum reparatum uideant ipsum 5
conciliabulum iuuentutis? ad noc^ uir peifectissime;
opus istud reddit illustrius et cum ipsorum Caesarum;
tum etiam omnium hominum aspectui promptius,
quod praecipuo est loeo positum quasi inter ipsos
oculos ciuitatis^ inter Apollinis templum atque Ca- lo
pitolium. quo magis est etiam saerosancta sedes
utriusque lateris ueneranda confinio utriusque late-
ralis numinis instauranda respectu^ ne fana longe
onmium in hac urbe pulcherrima labes media de-
formety praesertim cum mihi uideatur ipse ille qui i5
Maeniana haec primus extruxit idcirco ea illic po-
tissimum coUocasse ut ueluti cognato uicinorum
sibi numinum tenerentur amplexu^ cum augustissima
tecta litteris dedicata inde Athenarum conditrix Mi-
nerua conspiceret; hinc Apollo medius Camenarnm. 20
X. Igitur ibi maxime et oportet et fas est exer-
cere iuuentutis in^enia ubi tam propinqua sunt nu-
mina amica doctnnaC; ubi ex proximo iuuat mens
diuina sapientiam et carminum deus uocem et uere-
cundiam uirgo perpetua et prouidentiam praescius 25
futurorum. ibi adulescentes optimi discant, nobis
quasi scdlemne carmen praefantibuS; maximorum
principum facta celebrare (quis enim melior usus
est eloquentiae?); ubi; ante aras quodammodo suaS;
Touios Herculiosque audiunt praedicari luppiter pater so
et Minerua socia et luno placata. satis me uerbo-
rum fecisse arbitror, uir perfectissime, de eo quod
mihi ad dicendum prius constitueram, quam sit ex
12 lateralifi scripn: late M, del, Gruterus || 17 ut w: etM
II 18 Bnmerum A || 26 uobis A || 28 sqq. celeforare. qms e. m.
u. e. eL, quam ubi ante aras — placata luno? edd,, carrexi
interpunctionem U 29 ubi] quam ut w || 30 audiunt scripsi:
audiant M || 32 fecisse] dixisse w
124 IV. EUMENII ORATIO
usu atque officio instaurari opus illud studiis qui-
bus optimi priucipes maxime fauent dedicatum; in
ipsa ciuitatis fronte positum, celeberrimis templis
utrimque coniunctum.
5 XL Nunc, quod in secundum eundemque grauem
locum distuli, quemadmodum id sine sumptu publico
et cum laude sacrae largitionis fieri possit osten-
dam. salarium me liberalissimi principes ex huius
rei publicae uiribus in sexcenis milibus nummum
10 accipere iusserunt^ non quoniam non amplius tri-
buere commodis meis uellent^ in quem multo maiora
et prius et postea praemia contuienmt, sed ut tre-
cena illa sestertia^ quae sacrae memoriae magister
acceperam^ in honore priuati huius magisterii addita
i5pari sorte geminarent. hoc ego salarium; quantum
ad honorem pertinet^ adoratum accipio et in accepti
ratione perscribo^ sed expensum referre patriae meae
cupio et ad restitutionem buius operis^ quoad usus
poposcerit; destinare. cuius uoluntatis meae ratio
20 etsi asserenda non est^ tamen sub hac tua humani-
tate et circumstantium expectatione qua me audiri
sentio aliquatenus persequenda est.
XII. Nam primum onmium in hoc ego maxi-
mos esse fructus praemiorum puto ut digni quibus
25 tribuantur habeamur^ siquidem ipse usus pecuniae
bonis malisue artibus partae promiscuus et uilis est;
honestis uero rationibus posse acquirere summum,
etiamsi quaestum remiseris, lucrum est. neque enim
Syrus mercator aut Deliacus aut Indicus ad uberrima
so ista compendia laudis aspirat^ sed rarae atque inter
paucissimas opes sunt contentae meritis conscientiae.
5 grauem ego, potiorem Liuin,, vHtimvLm Acidal. add.; ean-
demqne del, Gruterus \\ 9 nommum w: numium AB C numum u
numinum m r ( 12 tercena C J 13 sextertia B C V || 17 per-
scribo Cusp. : prescribo IC Bert. || 22 proseq. K, correxi || 24 esse
w: sese K | puto om. M, ego arbitror mazimos w || 25 tri-
buant W tribunatur expuncto tribuatur A | habeantur w [ 27
honestis— 28 lucrum est om. W || 29 deliacus A W: delicitus
B C V II 31 paucissimos K; an paucissimorum ?
PRO BESTAURANDIS SCOLIS. 10—14. 125
quippe hoc ipso praemii gloria continetur ne id
cnpiditate quaerendi affectasse uideamur. quod hoc
UBO assequi possumus^ si pro accepto ducamus ob-
latum, ut industriae sit ad sumendi copiam peruenire
potuisse^ continentiae praeterisse. 5
XIII. An si fortissimi uiri in sacris certamini-
bus summo labore atque etiam uitae periculo solam
uocem praeconis et coronae testimonium petunt, eso
uerba illa diuina caelestesque litteraS; quibus mini
tanti principes instituendam iuuentutem comm^ndare 10
dignati sunt; non ultra omnium uocum potentiam
uenerabundus accipiam?. non ultra omnes laureas
colam? quas ego, uir perfectissime * * tamenetsi hanc
quoque mihi ueniam tribuas oportet. neque enim
fas ipsius epistulae sacrae commemorationem solam i5
sine obsequio recitationis inducere. ut ea perlecta
magis ekceat quantnm me studiam par sit impen-
dere non ipsis modo litteris, sed etiam templis ac
sedibus litterarum.
XIV. ^Merentur et Galli nostri ut eorum liberis, 20
quorum uita in Augustodunensium oppido ingenuis
artibus eruditur^ et ipsi adulescentes, qui hilaro con-
sensu meum [Constantii Caesaris ex Italia reuertentis]
suscepere comitatum^ ut eorum indoli consulere cu-
piamus. proinde quod aliud praemium his quam 25
illud conferre debemus quod nec dare potest nec
eripere fortuna? unde auditorio huic, quod uidetur
interitu praeceptoris orbatum, te potissimum prae-
ficere decreuimus. cuius eloquentiam et grauitatem
morum ex actus nostri habemus administratione so
4 ad samendi Ludneius: assumendl K | preuenire B V u
5 continentia U H 11 potentiam corrupium; praeconinm Aci-
daltus B 13 lacunam indicaui \ tametsi B C V || 16 ea om. C ||
17 eladeat A 1 18 sed etiam et templis M; et deL Limneius
Ij 20 Exemplar £pie W in marg. Exemplum sacre eple A in. iexiu
liit. ruhr. J| 21 augasto clunensium W aug^sto clunensium A
angusto clunensium B V angusto cliuiensium C || 22 hilaro
A Bert,: hilari ceii. \\ 23 uerba Oonstantii Caesaris ex Italia
reaertentis deL Balduinus || 29 decuimus scripsi: dehuimus K
126 IV. EUMENn ORATIO
compertam. saluo igitur primkgio diguitatis tnae
bortamar ut professioBiem oratoriam repetas atque
m supra dicta ciuitate^ quam non ignoras nos ad
pristinam gloriam reformare^ ad uitae meUoris sta-
5 dium adulescentium excolas mentes nee putes Iioc
munere ante partis aliquid tuis honoribus derogari^
cum bonesta professio omet potius omnem quam
destruat dignitatem. denique etiam salarium te in
sexcenis milibus nummum ex rei pubUcae uiribus
10 consequi uolumus^ ut intellegas meritis tuis etiam
nostram consulere clmentiam. ualC; Eumeni ca-
rissime nobis.'
XY. Ita non uidetur tifoi, uir perfectissime; hac
tantorum prineipum exhortatione non solum meus
15 ex otio iacens ad piistinas artes animus attolli^ ue-
rum etiam ipsi quodammodo ueterum scolarum pa-
rietes et tecta consui^are ? quod enim tantum carmen
Amphioni^ quae tanta plectro fidibusque dulcedo
quam secuta quondam saxa pprhibentur^ ut ducen-
20 tibus subuecta modulis et ad interualla carminum
resistentia sponte murum uelut arte construerent;
quanta in his imperatorum et Caesarum litteris in-
est ad omnis animorum impetus effectusque rerum
ciendos uis atque permotio? qui, quod iubere pos-
25 simt; suadere dignantur et^ cum uel tacitas eorum
ac uultu tenus significatas uoluntates summi patris
sequatur auctoritas, cuius nutum promissionem quippe
firmantis totius mundi tremor sentit^ ipsi tamen uliaro
impetrandi potestatem cohortandi humanitate conci-
1 priuilegio] premio C || 9 sexcentis (sescentis A) K | nu-
minum C W numium B V || 11 consulere scripsi: constituere H
consuluisse w constare Liuineius \ Eumeni om, W || 14 meus
om, W p 16 ueterum ante ipsi quod. hahent B C V, ante sco-
larum A W Bert. || 21 constituerent W construeret A Q 23 ad
omnes Cusp, : a dominis H qui domini w || 24 ciendo suis at-
que permouendo consiliis per quod iubere w || 26 uultetenus
M II 27 promissionem quippe (uel nempe) seripsi: promissio-
nemque M; an que delendim?^ 28 firmantis] flammantis Ziut-
neius || 29 imperandi M, correxi \ conciliant] condiunt Liutneius
PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 14—16. 127
liant. quin etiam laudibus incitaDt^ grauitatem mo-
rum^ dioendi facultatem sibi probatam et cognitam
praedicanteS; palatini honoris priuilegium oratoriae
professicxni saluum et incolume seruantes. quibus ego
diuinae benignitatis illecebriS; etiamsi omni sensu 5
ante caruissem; ad quamuis profecto intellegentiam
mouerer et adducerer, siquidem tantos principes
unum bominem tanta laude decorare non est ora-
tor^n admonere, sed facere.
XYI. Quid igitur mihi cum numerata pecunia ? lo
immo quid cum ullis opibus aut Midae re^s aut
Croesi aut ipsius qui auro dicitur fluxisse Pactoli;
com diuina haec testimonia omnibus diuitiis atque
ipsis deoarum praeconiis anteponam? nisi forte Fy-
tibiados illius excellentem Socratis sapientiam uati- 15
cinatae aut magnificentius carmen uidetur aut uerius
quam quod louii Herculiique pronuntiant, quorum
ne nutus quidem possunt^ nou modo dicta, reuocari.
quamobrem^ ut dixi; uir perfectissimC; sexcena illa^
quantum ad honorem spectat^ accipi oportet; re 20
aatem atque usu delego patriae et ipsi potissimum
operi, in quo studia nostra celebranda sunt. uideor
enim mihi id quod sacris litteris continetur hoc
manifestius atque illustrius retenturus, si ita saluo
honoris mei priuilegio doceam ut me dignum tali- 25
boB aetemorum principum iudiciis probem amore
rei publicae. equidem ipsos patriae deos testor
tanto me ciuitatis istius amore flagrare ut^ quocum-
6 intelligencia A || 7 mouerer etW: mouerer A onererer
V onerer (onere u onerem m) B C || 12 crysi A B | dicitur]
cntitnr A creditur w || 14 deorum Gruterus: eorum M | praeco-
niis seripsi: praemiis M y 15 uaticinate A B: uaticinitate V
uatidnante uaticinantis w || 17 ioui herculique M || 19 sex-
centa M || 20 oportet re antem atqne Gruterus: oportere at aut
Beri. oportere autem (autem om, B) aut (owi. V) que M oportet
ea autem (ras, 8 liti,) w, oportere autumo atque usnm Liui-
neius 1 23 continetur ita (ut Liuineius) saluo honoris mei pri-
uilegio doceam hoc manifestius atque illustrius retenturus ut
(si Liuineius) me dignum M^ transposui e/ si inserui
128 XV. EUMENII ORATIO
que oculos circumtuli; ad restitutionem operum sin-
gulorum ita gaudio ferar ut spiritum identidem meum
pro illorum salute deuoueam. quorum iussu opibus-
que reparantur. sed tamen hoc quod mihi ornan-
5 dae prof essionis meae causa tributum est huic me
praecipue sentio debere monimento.
XVII. Etenim si bello parta Marti dicantur^ si
mari quaesita Neptuno^ si messes Cereri; si Mercurio
lucra libantur; si item rerum omnium commoda ad
10 cultum referuntur auctorum : ubi fas est docendi
praemia consecrare nisi in sede dicendi? praesertim
cum mihi ultra communem cum ceteris studiorum
religiohem etiam proprius quidam sit erga Maeniana
illa ex maiorum meorum recordatione dilectus. quam-
15 uis enim ante ingressum pueritiae meae intermissa
fuerit eorum exercendis studiis frequentatiO; tamen
illic auum quondam meum docuisse audio^ hominem
Athenis ortum^ Bomae diu celebrem; mox in ista
urbe [perspecto] probato hominum amore doctrinae
20 atque huius ipsius operis ueneratione detentum.
cuius ego locum, in quo, ut referunt, maior octo-
genario docuit, si ab i^o uenerabili sene (te, Glauce,
appellO; praesentem quem uidemus, non ciuitate At-
ticum, sed eloquio) recoli ornarique perfecero, ipsum
25 mihi uidebor ad uita.m tali professionis suae succes-
sione reuocasse. quod quidem ego meum erga ho-
norem domus ac familiae meae studium non con-
6 monimenta ACW || 8 Mercario mercaturae IxicrsL Mauptius
Herm, IV p, 151 || 9 rerum] deorum Eyssenhardtus \ commoda
addidiL /.: om.Ji, imoivLB Liuineiits "pTimitisLe Ritierskusius H 11 in
sede] ipsi scole w || 13 quidam "W Bert.: quidem AB C V || 15
intermissa w: termissa M || 16 exercendis studiis Liuineius:
exercendi studii M exercendi studio Eyssenhardtus || 19 per-
specto (prospecto B) probato M, perspecto seclusi; perspeoto
et probato edd. perspectum probatumque w \ hominum —
20 detentum om, W || 21 ut AWBert,: ow. B C V || 22 Glauce
edd.: clauce A B V claute W clauee C || 23 acticum A athi-
cum B accitum w || 26 tali om. Bert. \\ 26 ego om. B meum
ego C
PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 16—18. 129
fiterer, uir perfectissime; nisi ipsis imperatoribus
Caesaribusque nostris gratum esse confiderem ut
publieam eorum in restituendo orbe pietatem pro
suo quisque captu in renouandis suorum uestigiis
aemuletur. ^
Xyni. Quis enim nune sit animo tain liumili,
tam abiecto^ tam ab omni appetitione laudis alieno
ut non et quantulamcumque memoriam suorum ex-
citare et sibi aliquid secundae opinionis cupiat ac-
quirerC; cum uideat omnia ^uae priorum labe con- lo
ciderant hac felicitate saecuh resurgentia^ tot urbes
diu siluis obsitas atque habitatas feris instaurari
moenibuS; incolis firequentari; quod in Aegaeo mari
semel eontigit ut, quae apertis fluctibus uagabatur^
repente insula Delos sisteret; eius nunc simile tot 15
orientibus undique ciuitatibus^ tot insulis ad huma-
nos cultus quasi renascentibus euenire? nisi forte
non grauior Britanniam ruina depresserat quam si
supeifuso tegeretur oceano. quae profundissimo
poenarum gurgite liberata ad conspectum Romanae 20
lucis emersit; aut haec ipsa qnae modo desinit esse
barbaria non ma^s feritate Ixancorum uelut hausta
desiderat quam si eam circumfusa flumina et mare
alluens operuisset. nam quid ego alarum et cohor-
tium castra percenseam toto Bheni et Histri et Eu- 25
fratis limite restituta? qua ueris autumniue cle-
mentia tot manu positae arbores coniialescunt; quo
calore solis tot depressae imbribus segetes resurgunt,
quot ubique muri uix repertis ueterum fundamen-
torum uestigiis excitantur? adeo, ut res est, aurea 30
illa saecula; quae non diu quondam Saturno rege
1 nisi w: nisi si X || 2 nostris w: nostrom K || 3 malim
restitiienda arbe || 6 tnne C || 8 et om. W || 11 hac B C V w:
hanc A || 12 malim sitn obs. || 14 apertis scripsi: opertis X
operta w || 15 existeret K, correxi H 16 insulis w: insulas M
II 19 superfaso A W Bert,: perfuso B C V || 20 poenarum]
praedonum Acidalius piratarum Amtzemus || 21 desnnt C || 2S
deciderat w; c/*. Neue, lat, Form. 11 389 || 25 eufrate M
PaNEG. LA.T. 9
130 IV. EUMENH ORATIO
uiguerunt; nuixc aeteruis auspiciis louis et Herculis
renascuntur.
XIX. Sed enim^ uir perfectissime; inter oumia
quae uirtute principum ac felicitate recreantur^ sini
& licet fortasse alia magnitudine atque utilitate potiora/
nihil est tamen admirabilius hac liberalitate quam
fouendis honorandisue litterarum studiis impartiuui
quippe^ ut initio dixi; nulli umquam antehac prin-
cipes pari cura belli munia et huiusmodi pacis or*
10 namenta coluerunt. diuersissimus enim ad utramque
sectam deflexus est, dispar natura mentium et dis-
crepans in electione iudicium; ipsorum denique
utriusque artibus praesidentium numinum dissoni
motus habitusque dissimiles. quo magis horum noua
15 et incredibilis est uirtus et humanitas qui inter tanta
opera bellorum ad haec quoque litterarum exercitia
respiciunt atque illum temporum statum quo^ ut le-
gimus, Romana res plurimum terra et mari ualuit
ita demum integrari putant, si non potentia, sed
20 etiam eloquentia Romana reuirescat.
XX. Detur ergo, uir perfectissime^ illa mihi ab
optimis uirtutum omnium dominis tributa largitio
huic operi doctrinae atque eloquentiae dedicato ut,
quemadmodum cetera uitae nostrae commoda aput
25 auxiliatores eorum deos colimus, ita singularem eo-
rumdem erga litteras dignationem in antiqua litte-*
rarum sede celebremus. uideat praeterea in illis
porticibus iuuentus et cotidie spectet omnes terras
et cuncta maria et quicquid inuictissimi principes
30 urbium gentium nationum aut pietate restituunt
aut uirtute deuincunt aut terrore deuinciunt. siqui-
7 honorandisque edd» || 9 pari om, W | curas belli munia-
que w II 13 utrisque artibus M, correxi; nisi utrisque part.
scribendum est \ nominum M || 14 motus scripsi: monitus M
sonitus w II 23 dedicata M, corr. Acidalius \\ 28 spectat W
II 30 aut pietate restituunt A W Bert,: om. B C V || 31 de-
uincunt] conficiunt w | deuinciunt edd,: deuincunt A W, om^
B C V
PRO RESTAUBANDIS SCOLIS. 18-21. 131
dem illic; ut ipse uidisti^ credO; instrueudae pueritiae
causa; quo manifestius oculis discerentur quae diffi-
cilius percipiuntur auditu, omnium cum nominibus
suis locorum situs spatia interualla descripta sunt,
quicquid ubique fluminum oritur et conditur, qua- 5
cumque se litorum sinus flectunt^ qua uel ambitu
cingit orbem uel impetu irrumpit oceanus.
XXI. Ibi fortissimorum imperatorum pulcher-
rimae res gestae per diuersa regionum argumenta
recolantur^ dum calentibus semperque uenientibus la
uictoriarum nuntiis reuisuntur gemina Persidos flu-
mina et Libyae arua sitientia et conuexa Rheni cor-
nna et Nili ora multifida dumq^ue sibi ad haec sin-
gula intuentium animus adfingit aut sub tua^ Dio-
cletiane Auguste, clementia Aegyptum furore posito is
quiescentem aut te, Maximiane inuicte^ perculsa
Maurorum agmina fulminantem aut sub dextera tua,
domine Constanti; Batauiam Britanniamque squali-
dum caput siluis et fluctibus exerentem aut te^
Maximiane Caesar, Persicos arcus pharetrasque cal- 20
cantem. nunc enim^ nunc demum iuuat orbem
spectare depictum^ cum in illo nihil uidemus alie-
num. habeS; uir perfectissime^ studii ac uoti mei
professionem. abs te peto ut eam litteris tuis aput
sacras aures prosequi non graueris. siquidem maxi- 25
mus ac paene solus fructus est recta cupientium ut
uoluntas eorum ad diuinam tantorum principum
Bcientiam perferatur.
6 qua A W: qao B C V BerL || 7 impetu om. C 1 10 reco-
lontar w || 12 conneza ACV || 14 adfingitj adfincit K afficit w
II 15 Aegyptum edd,: egipto in M orbem egipto in w || 16 per-
clnsam A |] 17 Maurorum W: aurorum A B C V || 26 capien-
tium et uol. A
132 V. INCERTI PAN.
V.
INCERTI
PANEGYRICUS CONSTANTIO CAESARI
D I C T U S.
5 I. Si mihi; Caesar inuicte, post diuturnum silen-
tium sola esset uincenda trepidatio qua rudimenta
quaedam uocis meae rursus experior: haud immerito
me ultra quam aetas et quantulacumque studii mei
ferret opinio perturbari confiterer, praesertim cum
10 aput majestatem tuam diuina uirtutum uestrarum
miracula praedicarem. quo in genere orationis quanta
esset cura^ quantus labor^ quam sollicita lucubratio,
sensi etiam; cum in cotidiana illa instituendae iu-
uentutis exercitatione uersarer, quamuis ibi prima
istunc in renascentem rempublicam patris ac patrui
tui merita^ licet dicendo aequare non possem^ pos-
sem tamen recensere enumerando. sed cum et me
ex illo uetere curriculo aut inter adyta Palatii uestri
alia quaedam sermonis arcani ratio demouerit aut
20 post indultam a pietate uestra quietem studium ruris
abduxerit et uos interim nuUum ulciscendae augen-
daeque rei publicae uacuum tempus amiseritiS; cum
tot postea uirtute uestra partae uictoriae^ tot excisae
undique barbarae nationes^ tot fcranslati sint in Ro-
25mana cultores^ tot prolati limites, tot prouineiae
5 inolcte om, G || 11 miracula uestrarum B C V 1 predica-
rim § jl 12 lucubratio ego: ueneratio K || 14 ibi scripsi: enim
U II 16 dioendo om, C |j 17 recensere G BerU: uel censere K
{ enumerando eg.o: numerando M | cum et me ex Liuineius:
cum et in eo B C V et cnm et meo A et cum in meo Bert,
cum me in eo' w || 18 curric. illo uetere Bert, \ 19 alia] alta
Langius \\ 21 interim om, W inter A | augendaeque W: augen-
dique A augendae B C V || 22 tempus om, C || 24 in Bomana
Liuin^: in roma. in romana A in Romam Bert, in roma B C
in roma in roma V rura in romana w || 25 tot add* AcidaUus:
om. K
CONSTANTIO CAESARI D. 1—3. 133
restitutae : haereo prorsus et stupeo et praeter illam
ex otio meo tarditatem tanta rerum mole deterreor
ut hoc uno nitar hortatu quod ex quantacumque
desidia quamuis maxime orationi imparem parem
facis, Caesar, auditor, praesertim cum fauente nu- 5
mine tuo ipse ille iam pridem mihi, qui me in lu-
cem primus eduxit, diuinarum patris tui aurium
aditus euenerit. quo facilius maiestatis tuae recor-
datione confisus possum illa quae tunc dicta sui^t
praeterire atque hunc sermonem ab hia quae secuta lo
sunt inchoare.
II. Quamquam multa mihi ex illis quoque hoc
in tempore necessario transeunda sunt ac potissimum
ea quibus officio delati mihi a diuiuitate uestra ho-
noris interfui, captus scilicet rex ferocissimae natio- is
nis inter ipsas quas moliebatur insidias et a ponte
Bheni usque ad Danuuii transitum Guntiensem de-
usta atque exhausta penitus Alamannia: nam et
maiora sunt quam ut enarrari inter alia j^Ossint et^
ne meis quoque stipendiis uidear gloriari; sufficitso
conscientiae meae illa uidisse. det igitur mihi^ Caesar
inuicte^ hodiernae gratulationis exordium diuinus ille
uestrae maiestatis ortus ipso quo illuxit auspicio
ueris illustrior, cui dies serenus atque, ut celebraiites
sensimus, ultra rationem temporis sol aestiuus in- 25
caluit, augustiore fcdgens luminis claritate quam cum
originem mundi nascentis animauit, siquidem tunc
inter illa rerum tenera primordia moderatus dicitur
ne noceret ardentior, nunc certasse creditur ne *na-
iestate uestra uideretur obscurior. 3o
III. felix beatumque uer nouo partu, iam non
amoenitate florum nec uiriditate segetum nec gemmis
t deterreor A W: deteror B C V || 3 ut] nisi edd. || 4 quem-
nia w I imparem parem faciB Litdneius: imparem fadit M |.
7 dioieiaram A dittitiamm C || 9 possim ic, corr, AdddHus \
17 Gantiensei& Rhtnhmts: contietisem M Bert, \ deuasta C de-
tiastata edd. U 18 alamania B C Mamania V || 21 det AcidaHus:
de te M || 29 cfeditur kW Bert,: dicitur B C V
134 V, INCERTI PAN.
uitium nec ipsis tantum fauoniis et luce sedata lae-
tum atque uenerabile quantum ortu Caesarum maxi-
morum! o tempus quo merito quondam omnia nata
esse credantur, cum eodem nunc confirmata ui-
5deamus! o kalendae MartiaC; sicuti olim annorum
uoluentium, ita nunc aeternorum auspices impera-
torum ! quanta enim, inuictissimi principeS; et uobis
et rei publicae saecula propagatis orbis uestri parti-
cipando tutelam? cuius licet esset omni hoste per*
10 domito certa securitas, nimios tamen in diuersa dis-
cursus uel reuisenda poscebat. Partho quippe ultra
Tigrim re'dacto, Dacia restituta, porrectis usque ad
Danuuii caput Germaniae Raetiaeque limitibus, de-
stinata Batauiae Britanniaeque uindicta, gubernacula
15 maiora quaerebat aucta atque augenda res publica^
et, qui Bomanae potentiae terminos uirtute protule-
rant, imperium filio pietate debebant
IV. Et sane praeter usum curamque rei publicae
etiam illa louis et Herculis cognata maiestas in louio
20 Herculioque principibus totius mundi caelestiumque
rerum similitudinem requirebat. quippe isto nunodnis
uestri numero summa omnia nituntur et gaudent:
elementa quattuor et totidem anni uices et orbis
-^ quadrifariam duplici discretas oceano et emenso
25 quater caelo lustra redeuntia et quadrigae solis et
duobus caeli luminibus adiuncti Yesper et Lucifer.
sed neque sol ipse neque cuncta sidera humanas res
tam perpetuo lumine intuentur quam uos tuemini,
qui sine ullo fere discrimine dierum ac noctium il-
80 lustratis orbem salutique gentium non his modo
quibus immortales uultus uestri uigent, sed multo
1 fauoniis edd,: fauonis M (fationis W) | sedata scripsi:
serata M serena uel serenata edd, || 4 conf. A BerL: conf. esse
cett. II 8 saecula W Bert, : secnli A om, B C V j propagatis w :
propagati M Bert. || 9 esset A W Bert.: otw. B C V || 16 rep. C ||
20 herculeoq; W || 22 omniii A || 23 clementia C | uices et
orbis A W Bert.: om.BQV || 24 et] ut A j remenso Bert. || 25
lastra redeuntia w: lustrare deuntia (deuncia A C) M | 31 ui-
gent] Tgenii B «
CONSTANTIO CAESARI D. 3—6. 135
iQagis illis diuinarum meutium uesirarum oculis
prouidetis nec solum qua dies oritur et praeterit et
«onditur^ sed etiam ex illa septentrionali plaga sa-
lutari beatis luce prouincias : adeo. Caesar^ uestra
in orbem terrarum distributa benencia prope plura 5
sunt quam deorum. quibus ego si omnibus immo-
rari uelim, neque hic dies mihi totus neque proximus
neque poiro ceteri sat erunt; et habenda ratio est
temporis; Gaesare stante dum loquimur.
V". Adumbratae sint igitur mihi Sarmaticae ex- lo
peditiones quibus illa gens prope omnis extincta est
et paene cum solo nomine relicta quo seruiat; dent
ueniam trophaea Niliaca sub quibus Aethiops et In-
dus intremuit; contenta sit uoce gloriae suae etiam
proxima illa ruina Carporum; reseruetur nuntiis iam i5
iamque uenientibus Mauris inmiissa uastatio: aliis
haec permittente maiestate uestra celebrabo tempo-
ribus; di immortales, uota suscipio ut ipsis qui
gessere praesentibus. illa uero, Caesar inuicte, quae
ductu* atque auspicio numinis tui gesta sunt^ quorum 3o
etiam spectaculo fruimur, sub hac occasione dignatio-
nis tuae sine dilatione dicenda sunt; eo magis quod,
quamuis in communibus rei publicae bonis, necesse
nobis maxime est gratulari quae propria nobis sunt.
VI. Statim itaque Gallias tuas, Caesar, ueniendo 25
fecisti. siquidem illa celeritas^ qua omnis ortus at>
que aduentus tui nuntios praeuertisti, cepit oppres-
sam Gesoriacensibus muris pertinacem tunc errore
2 praeterit Patccrolus: preteritur M || 8 ratio est AW Bert,:
est ratio B V || 9 cesares tante A B || 10 adnmbratae scripsi:
adoratae H | sint Acidalius: sant H || 12 paene cum B C V: cum
pene cum A cum pene (ras, 4 liii.) W || 14 etiam] et C || 16
nen. et mauris w || 18 nota W || 23 necesse nobis maxime est
gratulari quae propria nobis sunt scripsi: necesse nobis que
priora nobis sunt maxime sunt (seilicet Bert») gratulari H Bert»
necesse est quae propria nobis sunt maxime gratulari w || 26
fecisti Bert,: uicistiH | omnes motus atque w || 27 peruertisti H
preuenisti w Q 28 Gesoriacensibus Nic, Loensis: gesorigiam
censibus A B C V gergouiam (marg. al. gesorigia) censibus W
336 V. INCERTI PAN.
Biisero inanum pimticae factionis aique illis olim
mari fretis alluentem portas ademit oceanum. iu
quo diuina prouidentia tua et par consilio effectus
apparuit; qui omnem illum sinum portus^ quem
5 statis uicibus aestus alternat^ defixis m aditu trabi-
bus ingeatisque saxis inuium nauibus reddidisti at-
que ipsam loci naturam admirabili ratione superasti,
cum mare frustca reciprocum prohibiti^ fuga quasi
illudere uideretur iamque nuUo usu iuuaret mclusos,
10 quasi redire desisset. quaenam umqimm mirabimur
ualla caatrorum post boc nouum in mari uallum?
quid erit mirum si qua murorum aut arieti non ces-
serit firmitas aut machinas d^pex^t aJtitudo? cum
oc^nus ille tanto libratus impetu, tanta mole con-
15 surgens^ siue ulterioribus ut ferunt terris repukus
siue anhelitu quem respirat euectus seu quacumque
alia ratione motus^ nequaquam tua^ Caesar^ claustra
perfr^erit neque omnino conuellerit tot dierum ac
noctium receptu recursuque; cum tot interim; qua
20 terras circumfiuit^ litora solueret cipasque defringeret,
uno illO; ut res est^ loco aut poientia uestrae maie-
statis inferior aut pix) debito uobis honore cle-
mentior.
VIL Xerxes, ut audio, Persarum rex potentis-
25 simus, pedicas iecit aureas in profundum, Neptunum
se dictitans alligare quia fiuctibus ferociret: stulta
ille iactantia et sacril^a uanitate. at e»im tua^
Caesar, diuina prouidentia et effioaci est usa con-
1 misero romanum pir. M || 3 effectus edd.: affectas H ||
5 &tatii1;is nicibiis W m | defixit C || 6 iiige«tisqae — naaibus
oir^ € I ttaaibus A J 9 iaan^e Liuineius: tamq; A W tamquam
B G V 1, 10 asqiMum LMnems || 12 muronim w: oiroram H ||
14 liberatas O || 16 qa«m W: que A B m r qm,e ¥ n qao etki,
\\ 17 ne^BAquam w: qttamqaam H nuiaqitam edd, | iaa B€ Ww:
tu A II 19 r««epta] malim reoessu || ^i^ diffringexefc Liuinekts;^
reMn^eret Addalius jj 2i uao] ut A |( potentia w: poteotie H
{) 24 Xerxes €: XersesUf 26 qmi A W ^er/. r (?): qui B f u
quod m j ferociter W | stutta w u: stulla A B 7 r iMiuft» «taHa
m; an rulla? cf, mus, Khen. XVII 409, XXIV SSt H 28 effi-
caci $: efficacia {uel -tia) H
CONSTANTIO CAESAEI D. 6-8. 137
silio nec insultaait elemento ut non prouocaret
odiuni; sed mereretur obsequium. quid enim aliud
interpretemur^ cum^ statim atque obsidionem neces-
sitas et clementiae uestrae fides soluerat^ eadem
claustra qui primus incubuit aestus irruperit totaque 5
illa^ quoaid usus fuit^ inuicta fluctibus acies arborum
ueluti signo dato et peracta statione dilapsa sit? ut
nemo dubitaret portum illum, qui piratae^ ne suis
opem ferrety occlusus fuisset; uobis ad uictoriam
sponte patuisse. potuisset enim, Gaesar inuicte^ illo lo
uirtutis ac felicitatis tuae impetu totum peragi con-
tinuo bellum, nisi aedificandis nauibus dari tempus
rei neoessitudo suasisset. quo tamen omni numquam
ab eorum hostium euersione cessatum est quos adiri
continens terra permisit. i5
VIII. Quamquam illa regio diuinis expeditio-
nibus tuis, Caesar, uindicata atque purgata^ quam
obliquis meatibus Yabalis interfiuit quamque diuortio
sui fehenus amplectitur^ paene^ ut cum uerbi peri-
culo loquar^ terra non est: ita penitus aquis inbutazo
permaduit ut non solum qua manifeste palustris est
cedtst ad nisum et hauriat pressa ue&tigium, sed
etiam ubi paulo uidetur firmior pedum pulsu temp-
tata quatiatur et sentire se procul mota pondus te-
stetur. ita^ ut res est^ subiacentibus innatat et sus- 25
nensa late uacillat^ ut merito quis dixerit e:i^ercendum
ruisse tali solo militezn ad nauale certamen. sed
neque illae fraudes locomm nec quae plurima inerant
perfugia siluarum barbaros tegere potuerunt quo-
minus dicioni tuae diuinitatis omnes sese dedere so
5 incubuit W: insubuit A insiluit £ ▼ || 9 ferret edd,:
fenrent H | 10 enim] enimnero Liuineius etiam Amizenius || 13
oiani temiMtre num^. w || 18 Uahalis lunkts: cslditi A Bert,
BcaMU W calidis B ▼ | quamquam dlU' A B || 21 qua w:
qtfam X (q[ui B) || 22 uisum A C || 24 quatitur w | pondus mota
w I 25 aquis subiacenl^bns w || 27 tali solo milite w: talis
(talHs C) 80I0 milite X || 28 pluriraa Jaegerus : p\tff& X | in-
ersnt A W: inhereant B V || 30 sese dedere G v: sesedere A
secedere W sese degere B
138 V. INCERTI PAN.
cogerentur et cum coniagibus ac liberis ceteroque
examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca
olim deserta transirent ut, quae fortasse ipsi quon-
dam depraedando uastauerant; culta redderent ser-
d uiendo.
IX. Quis hoc umquam futunmi; etiamsi coram
uoluisset afifari; deus ante uos principes persuadere
potuisset quod nunc uidimus et uidemus: totis por-
ticibus ciuitatum sedere captiua agmina barbarorum,
lo^uiros attonita feritate trepidantes, despicientes anus
ignauiam filiorum, nuptas maritorum, uinculis copu-
latos pueros ac puellas familiari murmure blandien-
tes atque hos omnes prouincialibus uestris ad obse-
quium distributos, donec ad destinatos sibi cultus
15 solitudinum ducerentur. insultare hercule communi
Galliarum nomine libet et, quod pace uestra loquar,
ipsis triumphum assignare prouinciis. arat ergo nunc
mihi Ghamauus et Frisius et ille uagus, ille prae-
dator exercitio squalidus ruris operatur et frequentat
20 nundinas meas pecore uenali et cultor barbarus taxat
annonam. quin etiam si ad dilectum uocetur, ac-
currit et obsequiis teritur et tergo cohercetur et
seruire se militiae nomine gratulatur. quid faciam,
Caesar.? ignosce, si moror; ignosce, si propero:
25multa enim illius temporis, quo transitus in Bri-
tanniam parabatur, admirabilia uirtutum tuarum facta
praetereo, dum festino cupidus ad singularem illam
uictoriam, qua uniuersa res publica tandem est uin-
dicata. cuius magnitudo, Caesar inuicte, hact^nus
30 explicabitur ut prius dicam quam necessarium illnd
2 examine] agmine w || 7 uoluisset w: nolnistis et X ||
10 respicientes H, corr, Eyssenhardtus || 11 nuptias C | copu-
latos Eyssenhardius: copulatas H | copulatas uinculis B C ▼
11 12 murmurare A | 13 hoc C || 15 hercule edd.: hercnli H
(herculii W) J 16 lihet et Liuineius: libet H || 18 Chamanus
Langius: Chamaus AVf Bert» chamns B C V H 19 squalidns rnris
scripsi: sqnali rudisJK Beri, exercitia sqnalidi ruris w || 20 tazat
ego: laxat H || 24 Caesar Bert,: Caesar auguste H || 30 si
prius w
extulerat et Palmyrenus aequauerat; tota Aegyptus^
Syriae defecerant; amissa Baetia: Noricum JPaimo-
CONSTANTIO CAESARI D. 8-11. 139
et difficile bellum fuerit quam quo magistro con-
fectum sit.
X. Minus indignum fuerat sub principe Gallieno
quamuis triste barum prouinciarum a Romana luce
discidium. tunc enim siue incuria deum siue qua- 5
dam inclinatione fatorum omnibus fere membris erat
truncata res publica: tunc se nimirum et Parthus
Pan
niaeque uastatae ; Italia ipsa gentium domina pluri- lo
marum urbium suarum excidia maerebat: non erat
causa tum doloris in singuUs, cum paene omnibus
careretur. nunc uero toto orbe terrarum non modo
gua Bomanus fuerat uirtute uestra recepto^ sed
etiam qua hostilis edomito^ cum totiens proculcata i5
esset Aiamannia; totiens obtrita Sarmatia, luthungi
Quadi Carpi totiens profligati^ summittente se Gotho
pace poscenda, supplicante per munera rege Persa-
rum; urebat animos (quod nunc denique confitemur)
una illa tanti imperii contumelia eoque nobis into- 20
lerabilior uidebatur quod gloriae sola restabat.
XI. Et sane non, sicut Britanniae nomen unum,
ita mediocris erat iactura rei publicae terra tanto
frugum ubere, tanto laeta numero pastionum, tot
metallorum fluens riuis, tot uectigalibus quaestuosa^ 25
tot accincta portibus^ tanto immensa circuitu. quam
1 qaam add. Acidalius: om, M | magistro scripsi l, L
p, 217: magis H || S galieno C W || 4 romana luce w: roma
Ince H romano duce edd. || 5 dissidium A B CV | deum scripsi
colL Flor, I 7 in.: rerum H deorum Eyssenkardtus || 7 nimi-
nun Acidalius: nimium H medus w | partius A || 8 Palymi-
renus H || 9 et syrie w Syriaeque Liuineius \ noritium B V
II 12 causa (ca) tum scripsi: tantum H tanti dolere in Liui-
neius 1 13 quateretur Xtiuineius || 16 obtrita edd. : obstricta H
I luthungi Sirmondus: uitungi U || 17 quadri A | snmmittente
ae w: summittentes e A submittentes se B C V || 18 regem H
II 19 animos scinpsi: animo H animum edd. \ 23 mediocri Li"
tdneius | iacture A iacturae erat BC V || 24 pastionum A B W
Bert.: pascua sunt C V pascuorum edd, || 26 portubus edd.;
cf, Neuet Formenl, I p. 376 \ quam w: qua H
140 V. INCERTI PAN.
Caesar ille auctor uestri nominis cum Romanorum
primus intrasset^ alium se orbem terrarum scripsit
repperisse; tantae magnitudinis arbitratu» ut non
circumfusa oceano^ sed complexa ipsum oceanum
5 uideretur. sed enim illa aetate nec Britannia ullis
erat ad nauale bellum armata nauigiis et Romana
res inde iam a Punicis Asiaticisque belliS; etiam
recenti exercitata Piratico et posteriore Mithridatico,
non magis terrestri quam nauali usu uig^bat. ad
10 hoc natio etiam tunc rudis et solis [Britanni] Pictis
modo et Hibernis assueta hostibuS; adhuc seminudis^
facile Romanis armis signisque cessit, prope ut hoc
uno Caesar gloriari in illa expeditione debuerit quod
nauigasset oceanum.
15 fil. Isto uero nefario latrocinio abducta primum
a fuffiente pirata classe, quae olim Gallias tuebatur,
aedincatisque praeterea plurimis in nostrum modum
nauibus^ occupata legione Romana, interclusis ali-
quot peregrinorum militum cuneis, contractis ad di-
20 lectum mercatoribus Gallicanis^ sollicitatis per spolia
ipsarum prouinciarum non mediocribus copiis bar-
barorum atque his omnibus ad munia nautica flagitii
illius auctorum magisterio eruditis, exercitibus autem
uestris licet inuictis uirtute^ tamen in re maritima
25 nouis : malam coaluisse ex indignissimo latrocinio
belli molem pauebamus, licet de exitu fideremus.
nam et accesserat diutuma sceleris impxinitas quae
desperatorum hominum inflarat audaciam^ ut iUam
inciementiam maris, quae uictoriam uesbram fatali
30 quadam necessitate distulerat, pro sui terrore iacta-
5 enim A: cum W eam C V ea B || 8 poBteriore scripsi:
propriore M propiore Bett, priore Liuineius || 10 etiam natio
tnnc Beri, | rades A ▼ u | soKs w: soU X | Britaiint seclusi {|
11 assaeti et semi&adi w | 12 cessit scripgi: cesisetttnt XJ 16
tuebat A B C V 1 17 que om. C 1 23 anctoris Bert, Cusp. || 24
uestris A G V W Beri. : nostris B edd, 1 2Sr malam] mapnam
Acidalius; an tantam? || 26 pauebamus scripsi: audebamus
A B C V Bert. audiebamus W edd» g 29 nostram fat. edd.
CONSTANTIO CAESABI D. 11—14. 141
rent uec consilio intermissum esse bellum; sed de-
speratioue omi^sum credereut, adeo ut iam coipmuuis
poenae timore deposito archipiratam satelles occi-
deret et illud auctoramentum tauti discrimiuis pu-
taret imperium. 5
XIU. Hoc igitur bellum tam necessarium, tam
difficile aditU; tam inueteratum; tam iustructum ita,
Caesar^ aggressus es ut^ statim atque illo iufestum
maie^tatis tuae fulmen iuteuderas; confectum omui-
bus uideretur. nam primo omnium (in quo prae- 10
cipue consulendum fuit); ne quid barbarae nationes''
conuerso illuc numine tuo nouare temptarent^ inuo-
cata patris tui maiestate prouisum est. tu enim
ipse, tu domiue MaximianC; imperator aeteme^ nouo
itineris compendio aduentum diuinitatis tuae acce- 15
lerare dignatus repente Bheno institisti omnemque
illum limitem non equestribus neque pedestribus
copiis; sed praesentiae tuae terrore tutatus es.
quantoslibet ualebat exercitus Maximianus in ripa.
tu uero; inuicte Caesar^ instructis armatisque di- 20
uersis classibus ita hostem incertum consiliique in-
opem reddidisti ut tunc denique senserit quod non
munitus esset oceanO; sed inclusus.
XIY. Hoc loco uenit in mentem mihi quam de-
licata illorum principum fuerit in administranda re- 25
publica et adipiscenda laude felicitas^ quibus Bomae
degentibus triumphi et coguomina deuictarum a du-
cibus suis gentium proueniebant. itaque FrontO;
Bomanae eloquentiae non secundum, sed alterum
decus^ cum belli in Britannia confecti laudem An- 30
tonino principi daret, quamuis iUe in ipso urbis
1 esse bellam AW BerL: bellum esse B C V || 2 communi w
omnis ptkene Bert., unde omni paene (pene K) timore Fr,Modiu8
II 4 tanti criminis Liuineius || 9 flomen C H 10 uideatur A | 13
tni] tne C y 15 accelcrare — 18 praesentiae tnae om, V || 26
et ad. laude BerL: et ad. reip. laude C W et ad. rep. lande
A B lande V om, et ad. || 27 aduicibus A || 28 peruen. A || 30
antonio C
142 V. INCERTI PAN.
Palatio residens gerendi eius mandasset auspicium^
ueluti longae nauis gubernacolis praesidentem totius
ueMcationis et cursus gloriam meruisse testatus est.
at enim tn, Gaesar inuicte^ omnis istius et nauiga-
5 tionis et belli non modo pro imperii iure praeceptor,
sed rebus ipsis et exemplo constantiae tuae hortator
atque impulsor fuisti. prior siquidem a Gesoriacensi
litore quamuis feruidum inuectus oceanum etiam
illi exercitui tuo^ quem Sequana amnis inuexerat^
lourreuocabilem iniecisti mentis ardorem^ adeo ut
cunctantibus adhuc ducibus, caelo et mari turbidis^
ultro signum nauigationis exposceret^ quaedam mi-
nacia indubitanter signa contemneret^ die pluuio
uela faceret^ uentum; quia derectus non erat; capta-
15 ret obliquum. quis enim se quamlibet iniquo mari
non auderet credere te nauigante? omnium^ ut di-
citur^ accepto nuntio nauigationis tuae una uox et
hortatio fuit: ^quid dubitamus? quid moramur? ipse
iam soluit^ iam prouehitur; iam fortasse peruenit.
20 experiamur omnia^ per quoscumque fluctus eamus.
quid est quod timere possimus? Caesarem sequimur.'
XV. Nec fefellit opinio uestrae felicitatis^ si-
quidem, ut ex ipsorum relatione comperimus, ad id
tempus ipsum tantae se dorso maris nebulae miscue-
25 runt ut inimica classis aput Uectam insulam in
speculis atque insidiis collocata ignorantibus omnino
hostibus praeteriretur nec uel moraretur impetum,
quamuis non posset obsistere. iam uero quod idem
ille uestro auspicio inuictus exercitus, statim atque
Britanniae litus inuaserat^ uniuersis nauibus suis
7 prior otn, C \ a Gesoriacensi Liuineius: a gesorigiacensl
Bert, magis orig^acensi M agia origiacensi w || 9 quem in
Sequanam w | Sequana amnis Haupiius Herm, IV p, 151: se-
quanam nisi H BerU || 12 ezposcere C || 13 indubitanter signa
scripsi: uidebatur signa M (signa uidebatur C) signa quae
uidebantur edd, \ contempnere W || 14 derect. A: direct. BC V W
{I 17 nuntio om. A || 18 fuerit A || 23 id addidi: om, M ] 27 nec
uel Eyssenhardtus : ne uel M
CONSTANTIO CAESARI D. [14—16. 143-
iniedit ignes, quinaxki alii nisi diuinitatis uestrae
monitus inipulerunt? aut quae alia ratio persuasit
nullum praesidium fugae reseruare nec uereri dubia
bellorum nec Martem; ut dicitur^ putare con^munem?
nisi quod uestri contemplatione constabat de uicto- &
ria non posse dubitari ? non illi tunc uulgares uires,
non humana robora^ sed uestra numina co^itauerunt.
proposito qualicumque proelio certam sibi spondere
fortunam non tam est fiducia militum quam felici-
tas imperatorum. ipse ille autem signifer nefariae la
faetionis cur ab eo litore quod ten^at abscessit?
cur classem portumque deseruit? nisi quod te, Gaesar
inuictC; cuius imminentia uela conspexerat, timuit
iam iamque uenturum. utcumque cum ducibus tuis
maluit experiri quam praesens maiestatis tuae fulmen i&
excipere. demens qui nesciebat^ quacumque fugeret,
ubique uim uestrae diuinitatis esse^ ubi uultus uestri,
ubi signa colerentur.
Xvl. Te tamen ille fugiens incidit in tuorum
manuS; a te uictus a tuis exercitibus oppressus est. 20
denique adeo trepidus et te post terga respiciens et
in niodum amentis attonitus properauit ad mortem
ut nec explicarit aciem nec omnes copias quas tra-
hebat instruxerit, sed cum ueteribus illius coniura-
tionis auctoribus et mercennariis cuneis barbarorum 25
tanti apparatus oblitus irruerit. adeO; Gaesar^ etiam
hoc reipublicae tribuit uestra felicitas ut nemo fere
Romanus occiderit imperio uincente Bomano. omnes
enim illos^ ut audio, campos atque colles non nisi
taeterrimorum hostium corpora fusa texerunt. illa ao
barbara aut imitatione barbariae olim cultu uestis
et proUxo crine rutilantia, tunc uero puluere et
2 impulerunt A W: implerunt B C V || 6 uulgares addidi:
om. K II 7 humana] Romana edd. || 12 classum A || 16 flu-
men C || 16 fugeret A C Beri.: fugerat B V W || 17 fl» ibi uul-
tus uestros ubi signa? || 24 illius edd,: illis H Bert, || 26
hoc etiam C || 30 ita illa barb. Bert. || 31 culta q
144 V. INCERTI PAN.
cruore foedata et in diuersos situs tracta^ sicuti do*
lorem uulnerum fuerant secuta; iaoummt. atque
inter hos ipse uexillarius latrodnii, oultu iUo quem
uiuos uiolauerat sponte deposito et uix unius uela-
5 minis repertus indicio. adeo uerum sibi dixerat morte
uicina^ et interfectum se noUe agnosci.
XYU. EnimuerO; Gaesar inuicte; tanto deorum
immortalium tibi est addicta consensu omnium qui-
dem quos adortus fueris hostium^ sed praecipue iuter-
10 necio Francorum ut illi quoque milites ue»tri qui
per errorem nebulosi^ ut paulo ante dixi^ maris ab-
iuncti ad oppidum Londiniense peruenerant, quic-
quid ex mercennaria illa multitudine b^orbarorum
proelio superfuerat^ cum direpta ciuitate fugam ca-
ispessere cogitarent^ passim tota urbe confeceriut et
non solum prouincialibus uestris in caede hostium
dederint salutem, sed etiam in spectaculo uoluptatem.
o uictoria multiiuga et innumerabilium triumpnorum,
qua Britanniae restitutae; qua Francorum opes pe-
20 nitus excisae, qua multis praeterea ^entibus in con-
iuratione illius sceleris deprehensis imposita est ne-
cessitas obse(juendi) denique qua ad perpetuam
Juietem mana purgata sunt! gloriare tu uero,
laesar inuicte, alium te orbem terrarum repperisse,
25qui Bomanae potentiae gloriam.restituendo naualem
addidisti imperio terris omnibus maius elementum.
confecisti, inquam, bellum, Caesar inuicte^ quod
cunctis impendere prouinciis uidebatur tamque late
1 sydata A | tracta Bert.: strata ▲ W stmcta B C V {|
4 nelamlniB om. Bert.y unde rescripserim uix uultus rep. indi-
cio; Liuineius uel alterius coni. || 6 et] ut A w | nolle scripsi:
noUet K II 8 addita C j consensu A W: consensui B C V con-
sensu uictoria edd, || 9 internectio W: interuectio A B C V
Bert. II 12 Londiniense A B V: londonense Bert. londoniense
W londunensem C || 15 confecerint w: confecerunt H || 16
solum AB V Bert.: solam C W || 17,dederint w: dederunt M
19 opes addidi: om. K uires add, w || 22 qua addidi: om, M
23 uero tu K Cusp. || 24 reperisse terrarum w
CONSTANTIO CAESARI D. 16—18. 145
nagari et flagrare poterat quam late omnis oceanus
et mediterranei sinus alluunt.
XVIII. Neque enim^ si metu uestri lues illa
solis Britanniae uisceribus incubuit, idcirco nesci-
mus quanto se alias furore iactasset, si fiduciam 6
peruagahdi qua patebat habuisset. nuUo siquidem
certo nne montium aut fluminum terminabatur quem
dispositae limitis custodiae tuerentur^ sed ubique^
uanis licet ob uirtutem felicitatemque uestram^
magnis tamen terroribus imminebat^ qua patent lo
maria quaque uenti ferunt. recursabat quippe in
animos illa sub diuo Probo paucorum ex Francis
captiuorum incredibilis audacia et indigna felicitas,
qni a ponto usque correptis nauibus Graeciam Asiam-
qne populati nec impune plerisque Libyae litoribus i5
appuisi ipsas postremo naualibus quondam uictoriis
nobiles ceperant Syracusas et immenso itinere per-
neeti oceanum, qua terras irrumpit; intrauerant at-
qne ita euentu temeritatis ostenderant nihil esse
clausum piraticae desperationi^ quo nauigiis pateretso
accessus. itaque hac uictoria uestra non Britannia
solum seruitute est liberata/ sed omnibus nationibus
securitas restituta quae maritimo situ tantum in
bello adire periculi poterant quantum in pace com-
modi consequuntur. nunc secura est^ ut de latere 25
Oallico taceam, quamuis paene conspicuis litoribus
Hispania, nunc Italia^ nunc Africa^ nunc omnis
nsque ad Maeotias paludes perpetuis curis uacant
gentes. nec idcirco mmoribus gaudiis feruntur dempti
periculi miseri quod experiundi necessitate carue- so
3 luis A II 4 incabuit scripsi: intabnit X y 9 ob scripsi:
nobis X motibns apnd w || 10 patent scripsi /. /. p. 218:
iacent K || 11 qnaqne A W Bert,: qna B C V || 18 irrum-
pit B W (w?) u: irrnpit m r'V BerL inrupit A || 23 sitn
ego: nsu H || 27 omnes B V W || 28 meotias w: metiaa
(mecias Bert.) X 1 29 Terunt A B C | dempto edd, j| 30
miaeri seripsi: meri X metn w edd. \ qnod A ▼ W: qnam C
que B
PAne. liAT. 10
146 V. INCERTI PAN.
runty sed hoc ipsum et in administratione prouiden-
tiae uestrae et in refectione fortunae impensius gra-
tulantur quod tanta illa uis nauticae rebellionis in
uestigiis suis^ concidit. atque ipsam Britanniam;
6 quae sedem tam diutumo sceleri praebuisset^ constat
uictoriam uestram sola sui restitutione sensisse.
XIX. Merito i^tur statim atque ad litus illud
exoptatus olim uindex et liberator appuleras^ obuius
sese maiestati tuae triumphus efifudit exultantesque
logaudio Britanni cum coniugibus ac liberis obtule-
runt, non te ipsum modo^quem ut caelo delapsum
intuebantur^ sed etiam nauis illius, quae tuum nu-
men aduexerat, uela remigiaque uenerantes parati-
que te ingredientem stratis sentire corporibus. nec
15 mirum si tanto gaudio ferebantur post tot annorum
miserrimam captiuitatem^ post uiolatas coniuges^
Sost liberorum turpe seruitium tandem liberi tan-
emque Romani^ tandem uera imperii luce recreati.
siquidem praeter illam clementiae uestrae pietatisque
sofamam, quae communi gentium uoce celebratur^ in
ipso^ Caesar^ tuo uultu uidebant omnium signa uir-
tutum: in fronte grauitatis^ in oculis lenitatis^ in
rubore uerecundiae, in sermone iustitiae. quae sin-
gula ut respectantes aduerterant, laetitiae clamoribus
95 concinebant: uobis se, uobis liberos suos. uestris li-
beris omnis generis sui posteros deuouebant.
XX. Nos quidem certe^ o perpetui parentes et
domini generis humani; hoc a dis immortalibus
omni uotorum nuncupatione deposcimus ut liberi
90 nepotesque nostri et siqua omnibus saeculis erit
1 post administratione M add, uel, deL w, om, Bert. [ 2 in
refectione scripsi: ihfectione X in feliciore w confectione Zt-
uineius effectione uel festinatione Gruterus \ fortana A W || 5 tam
om. W 1 6 uestranr post uictoriam' A W Bert., post sensisse
B C V ponunt \ sui] tui Liuineius 1 9 maiestati W: maiestatis
A B C V II 11 ut om. W II 17 tandemque — 19 siquidem om, W
II 20 celebtatur A: celebrabatur B«C V W Bert. [ 24 ad-
uerterant W: aduenerant Bert. adnouerant A B ▼ annouerant
C agnou. edd, || 26 omnes w: omnibus H || 27 certo o H
CONSTANTIO CAESARI D. 18—21. 147
duratura progeuies cum uobis^ tum etiam his quos
educatis atque educabitis dediceutur. quid euim
melius posteris nostris optare possumus quam quo
fruimur ipsi? teuet uno pacis amplexu Bomaua res
publica^ quicquid uariis temporum uicibus fuit ali- 5
quaudo Bomanum, et illa quae saepe ueluti nimia
mole defluxerat magnitudo tandem solido cohaesit
imperio. nihil ex omni terrarum caelique regione
non aut metu quietum est aut armis domitum aut
pietate deuinctum. et ex aliis quidem partibus ali- lo
3ua restant quae^ si uoluntas uel ratio rerum desi-
erent, possitis acquirere: ultra oceanum uero quid
erat praeter Britanniam? quae a uobis ita recipe-
rata est ut illae quoque nationes terminis eiusdem
insulae cohaerentes uestris nutibus obsequantur. i5
nulla progrediendi causa superest nisi si, quod na-
tura uetuit^ fines ipsius quaerantur oceani. omnia^
inquam, inuictissimi principeS; uestra sunt quae sunt
digna uobis. et inde est quod consulere singulis
aequaliter licet^ cum uniuersa teneatis. 20
XXI. Itaque sicuti pridem tuo, Djocletiane Au-
guste; iussu impleuit deserta Thraciae translatis in-
colis Asia^ sicut postea tuo, Maximiane Au^ste^
nutu Neruiorum et Treuirorum arua iacentia uelut
postliminio restitutus et receptus in leges Francus 25
excoluit: itaxnunc per uictorias tuas, Constanti
Caesar inuicte^ quicquid infrequens Ambiano et
Bellouaco et Tricassino solo Lingonicoque restabat^
barbaro cultore reuirescit. quin etiam illa^ cuius
1 cum] tnm C || 4 teneat w || 6 sepins C || 7 deflaxerat B w:
deflnxerant A C difluxerant V | solito C || 11 uoluptas A | rerum
▲ W Bert.: om, B C V || 12 uero] non C || 13 recip. A: recup.
ceit, 1 18 digna sunt Bert, || 21 Auguste om, W {| 22 iussu im-
pleuit Bert.: iussuppleuit A V iussu suppleuit C iussu B w {|
23 Asia edd,: Asia compleuit K || 24 nutu om, Bert, \ ner-
uiorum w: aruiorum K. nisi quod ariuorum m armorum r |
uelut Langius: laetus^H Laetus UalesiuSy alii || 26 Constanti
edd. : Constantine H || 28 trigassino (trigrass. A] M | restaba t
barbaro Cusp, : restababat baro Bert, restabat baro (barro w) H
10*
148 VI. INCERTI PAN.
nomiue mihi peculiariter gratulaudum, deuotissima
uobis ciuitas Aeduorum ex hac Britaunicae facul-
tate uictoriae plurimos, quibus illae prouinciae red-
undabant, accepit artifices et nunc extructione ue-
6 terum domorum et Tefectione operum publicorum et
templorum instauratione consurgit. nunc sibi red-
ditum uetus illud Bomanae fraternitatis nomen ex-
istimat, cum te rursus habeat conditorem. dixi,
Caesar inuicte, prope plura guam potui, sed pauciora
loquam debui, ut iustissima mihi causa sit propitio
numine tuo et nunc desinendi et saepe dicendi.
VL
INCEETI
PANEGYRICUS MAXIMI ANO ET CONSTANTINO
15 D 1 C T U S.
L Dixerint licet plurimi multique dicturi sint
ea quibus omnia facta uestra summarumque uirtu-
tum merita laudantur, sacratissimi principes, Maxi-
miane, uelis nolis, semper Auguste, et Constantine,
20 oriens imperator : mihi tamen certum est ea prae-
cipue isto sermone complecti quae sunt huius propria
laetitiae qua tibi Caesari additum nomen imperatoris
et istarum caelestium nuptiarum festa celebrantur.
cetera enim in rem publicam uestra beneficia possunt
25 multis occasionibus diuersorum temporum praedicari:
huic uoto propria nunc debetur oratio quod semel
factum futurum est sempiternum. equidem scio gau-
dentium studia nunc ita toto orbe florescere, qua-
16 dixerunt A V W sunt W || 19 nobis A ||. 22 imperatoriB
Acidalius: imperii U || 23 feste A || 24 beQeficia uestra B C ▼
!| 26 semel est factum W
MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 1—2. 149
cumque Pama ultra naturam qua fingitur discursus
uolucres mutuata et plus quam mille uocibus sonora
percrebuit; ut omnium nationum gratulationibus con-
secretur {et quid rebus humanis contingere potuit
aut nobilius ad gloriam aut certius ad salutem quam 5
quod pristinae uestrae concordiae perpetuaeque pie-
tati hoc quoque pignus accessit, summorum nominum
artissima coniunctione uenerabile, ut imperatori filiam
collocauerit imperator?) : sed tamen nos oportet
omnes homines exultatione superare, qui hoc tantum lo
rei publicae bonum praesentes intuemur et ipsa uul-
tuum uestrorum contemplatione sentimus ita con-
uenisse uos, ita non dexteras tantum, sed etiam
sensus uestros mentesque iunxisse ut, si fieri possit,
transire inuicem in pectora uestra cupiatis. i5
II. Quid enim aut tu carius dare aut tu carius
accipere potuisti? cum hac affinitate uestra et tibi,
Maximiane, per generum iuuenta renouata sit et tibi,
Constantine^ per socerum nomen iraperatoris accre-
uerit. maximas itaque uobis, aetemi principes, pu- 20
blico nomine gratias agimus, quod suscipiendis liberis
optandisque nepotibus seriem uestri generis propa-
gando omnibus in futurum saeculis prouidetis, ut
Romana res olim diuersis regentium moribus fatis-
que iactata tandem perpetuis domus uestrae radici- 25
bus conualescat tamque sit immortale illius imperium
quam sempitema soboles imperatorum. haec est uera
pietas, haec uoluptas conseruandi generis humani,
exemplum dare gentibus ad matrimonia studiosius
expetenda et liberos educandos , ut substituendis 30
successionibus singulorum nihil obsit unumquemque
esse mortalem, cum immortalis sit omnium posteri-
tate res publica. quare, si leges eae quae multa
1 ultra; maUm iiixta || 4 et addidii om. M qiiid enira Cusp.
II 5 ant] nt A uel W | nobilitas A || 12 unltnm A | nostrorum
W 5 10 dextras V || 15 inuicem om, W U *.i2 propagando §:
prorogando 11. || 26 coalescat edd. || ^8 uoluntas Andalius \\
32 omni A W omnium in Bert. || 3'3 ee W: e A hae B C V
150 VI. INCERTI PAN.
caelibes notauerunt; parentes praemiis honorarunt,
uere dicuntur esse fundamenta rei publicaC; quia
seminarium iuuentutis et quasi fontem humani ro-
boris semper Bomanis exercitibus ministrarunt : quod
5 huic uestro in rem publicam merito possumus dignum
nomen ascribere? qui non per plebeia germina,
sed imperatoria stirpem rei publicae propagatis, ut,
quod millesimo anno post urbem conditam euenisse
tandem gratulabamur, ne mutatoria per nouas fa-
10 milias communis salutis guberuacula traderentur, id
exin omnibus duret aetatibus, imperatores semper
Herculii.
III. Quemnam igitur utriusque uestrum prae-
conii ac uenerationis ordinem faciam? adhuc enim
15 de amborum in hanc necessitudinem congruentibus
uotis communiter dixi. et te quidem sentio, senior
Auguste, maiestate praecedere, te sequi, iunior im-
perator. sed profecto sicut tuo, Constantine, socero
ante est conciliata diuinitas quam ab eo pignus ipsi
20 carissimum postulares, ita nunc quoque in hac gra-
tulatione prius illa dicenda sunt quae in te eon-
siderans tantus iste et patemi et tui auctor imperii
laetatus est quod petisti. o diuinum tuum, Maxi-
miane, iudicium, qui hunc tibi iure adoptionis ne-
25 potem, maiestatis ordine filium etiam generum esse
uoluisti! diui, inquam, Gonstantii filium, in quem
se prima illius iuuenta transfudit, in cuius ore cae-
lestes illius uultus natura signauit, qui aspectum
illius ad deorum concilia translati adhuc desideran-
30 tibus nobis stifficit pro duobus. neque enim forma
3 roborls Gruterus: corporis M || 5 nomen dignum B || 6 p
addidi: om. M | plebeio germine Acidalius H 7 imperatoria stir-
pem scripsi: imperatoria stirpe M imperatoriam stirpem w |
remp. edd, || 10 id exin {uel dein) scripsi: id exMBert. id est edd.
id est, ex hoc Liuineius idem Gruterus || 12 Herculii W : herculi
A B V heroulei G || 13 quemnam] quemno A quem Bert. || 16
uotis luretus: uobis M || 19 ante te c. ciuitas Bert, \ quam
Puteanus: cum M || 20 postulares ita C: postulare sit an M
postulasti ita w || 26 diui B C V w: diuini A | Constanti A
MAXIMIANO ET CONSTANTINO D, 2-5. 151
iantum in te patris, Coiistantiae, sed etiam conti-
nentia fortitudo, iustitia prudentia sese uotis gen-
tium praesentant.
IV. Quomodo enim magis continentiam patris
aequare potuisti quam quod te ab ipso fine pueritiae 5
ilico matrimonii legibus tradidisti? ut primo ingressu
adulescentiae formares animum maritalem; nibil de
uagis cupiditatibuS; nihil de concessis aetati uolupta-
tibus in hoc sacrum pectus admitteres, nouum iam
tum miraculum, iuuenis uxorius. sed, ut res est, lo
mente praesaga omnibus te uerecundiae obseruatio-
nibus imbuebaS; talem postea ducturus uxorem.
fortitudinem autem illius iam tum in principiis con-
secutus es. multa ille Francorum milia, qui Bata-
uiam aliasque cis Bhenum terras inuaserant, inter- 15
fecit depulit, cepit abduxit: tu iam ab ipsis eorum
regibus auspicatus es simulque et praeterita illorum
scelera punisti et totius gentis lubricam fidem timore
uinxisti. liberauit ille Britannias seruitute: tu etiam
nobiles illic oriendo fecisti. plurimfts ille barbaras 20
nationes uictoriis domuit, uenia mitigauit: tibi cunctis
hostibus alacritatis tuae terrore compressis interim
deest materia uincendi.
Y. lustitiam uero patris atque pietatem sic imi-
taris et sequeris ut omnibus ad te confugientibus 25
diuersamque o.pem aut contra aliorum iniurias aut
pro suis commodis postulantibus quasi legata patris
uidearis exsoluere idque ipsum coram ^audeas prae-
dicari^ quicquid tu iuste ac liberaliter feceris, filium
Constantii necessario praestitisse. nam quid ego de so
prudentia dicam, qua te paene credimus fore ipso
patre potiorem? qui ueteres illos Bomanae rei pu-
blicae principes, superiorem Africanum Pompeium-
4 quomodoj quo G edd, |) 14 es w: est M || 16 illorum]
eornm A || 19 iunxisti C V || 21 uictoriis domuit ego: uictores
domuit A uictor {ras, 2 liit.) edomuit w uictor domuit B C V
uictoria domuit Cvsp, H 30 i^cesse A | praestitisse Langius:
praestitisti M
152 VI. INCERTI PAN.
que Magnum aetatis cursum uirtute praeuectos tam
mature sumpto uincis imperio tantarumque rerum
sustines molem incipieute iuuentute. gesseris enim
licet multa fortiter, multa sapienter, cum per maxi-
5mos tribimatus stipendia prima conficeres, sentias
necesse est tantae auspicia fortunae, imperator adu-
lescens. quamquam quid ego in te aetatis tuae po-
tius quam grauitatis nomen usurpo? cuius tanta
maturitas est ut, cum tibi pater imperium reliquisset;
10 Caesaris tamen appellatione contentus expectare
malueris ut idem te qui illum declararet Ai^ustum.
siquidem ipsum imperium hoc fore pulcrius iudica-
bas, si id non hereditarium ex successione creuisses,
sed uirtutibus tuis debitum a summo imperat-ore
15 meruisses.
VI. Neque enim dubium quin tibi mature sa-
crum istud fastigium diuinae potestatis is astrueret
qui te iam olim sibi generum, etiam ante qtmm
petere posses, sponte delegerat. boc enim^ ut audio^
20 imago illa declarat in Aquileiensi palatio ad ipsum con-
uiuii posita aspectum, ubi puella iam diuino decore uene-
rabiliS; sed adhuc impar oneri, sustinet atque offert
tibi etiam tum puero, Constantine; galeam auro gem-
misque radiantem et pinnis pulcrae alitis eminentem^
25 ut te, quod uix ulla possunt habitus omamenta prae-
stare, sponsale munus faciat pulcriorem. fortunatus
pictor ille quisquis fuit et, quamuis Apellem ipsum
et ipmm Parrhasiam scientia nueerit, materia ^en
imaginis quam arte felicior! quamquam enim ipsi
80 ferant difQcillimam esse praecipuae cuiusque formae
1 cursu w I praeuectos Langius: prouectos M Q 3 iutitate
scripsi: uirtute M || 4 licet multa fortiterAW: multa fortiter
licet B G y II 13 creuisses] cepisses w || 16 nature A Q 17 is ad-
didi: ovi. M || 18 quam add. w: om, M || 20 aquilegiensi w:
aquilensiM || 20 conuiuii] QovkMhiiluretus |j 22 oneri suo snstinet
(substinet B C Y) M; suo dittograpkum deleui || 23 Constantine
om. B G y H 24 pinnis Bert. B C y : in pinnis A pennis W edd,
II 27 apellen B y || 28 et ipsum addidi: om. M atque add. Aci-
dalius ipsumque Cusp. Parrbaaiumque $ edd, || 30 difficilimnm A
MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 5—7. 153
imitationeiu ; quia certis sui notis cito deformitas
exprimatur, similitudo tameu pulcritudinis tam sit
ardua quam rara est pulcritudo : non tamen tantum
ille cepit laboris ex ore uestro diuinas species trans-
ferendo quantum uoluptatis hausit comminus uos in- 5
tuendo, inspiciendo sollicite et curiose ab hilaritate
illius aetatis uuitus immobiles et serios exigendo,
proferendo denique amoris uestri tacita praesagia,
xAy quod inuicem uobis uerecundia negabat^ libere
uos in imagine cerneretis. lo
VII. Et profecto hoc iam tunc, Maximiane,
diuina mente praesumpseras, hoc, cum ferret aetas,
ut rogareris optaueras, cum tibi in illa iocundissima
sede laetitiae harum nuptiarum gaudia praedestina-
bas, ut simul illam paruulam et nimc intuendo cre- 15
scentem diu fruereris expectatione uoti quod hac
coniunctione firmasti. quid enim competentius^ quid
prooidentia tua dignius facere potuisti quam ut eius
filiO; quem tibi pridem et affinitate adsciueras et
maiestate sociaueras , nunc ex intimis ajffectibus 20
traderes &ummi pignus imperii? haec est tua, Maxi-
miane, inter omnes principes propria largitio. alii
diuitias aut honores aut ipsa etiam imperia, sed
sola donarunt: tu, animo maiore quam ceteri; pa-
riter indulges et quod pietas tua habet carissimum 25
et quod fortuna praecipuum. nec tamen miranda
ista in te est, Maximiane^ animi magnitudo, in quem
di immortales tanta congesserunt et naturae bona
et omamenta fortunae ut; quamuis maxima largia-
riS; ita penes te sint omnia; quasi ea solus optineas. 3o
ut enim ille qui omnes aquas eaelo et terris praebet
1 suis w II 2 tameDJ autem Liuineius || 3 tamen tantnm
A W: tantum tamen B C V || 5 uoluptatis] diuinitatis C | in-
tnendo inspiciendo AWBert.: inspic. intuendo B C V || 8 pro-
ferendo scripsi: promerendo M promendo Cusp. \\ 9 ut W: aut
AB C y I uerecnnda C || 11 et ego: sed M | tunc] tum Bert.,
om. C II 14 praedestinabas Cu»p.: prestinabas U || 16 frae-
reris A W: frueris B C V || 22 inter] praeter Acidalius \\ 30
■int edd.: sunt M
154 VI. INCERTI PAN.
oceanus semper tamen in^motibus suis totus est,
ita tu potes imperium^ Maximiane^ douare^ non po-
tes non habere. de quo ego, cum ad id loci uenero,
ita dicam ut fortasse quibusdam uidear audacior,
5ueritas tamen meae erga te deuotionis appareat.
VIII. Nunc enim sequitur ut, quoniam uirtutes
tuas, Constantine Auguste, socero praedicaui, tu
quoque, licet optime sci^^s, tamen audias quanti te
principis ornet affinitas. hic est qui nomen, quod
loaccepit a deo principe generis sui, dedit uobis, qui
se progeniem esse Herculis non adulationibus fabu-
losis, sed aequatis uirtutibus comprobauit. hic est
qui in ipso ortu numinis sui Gallias priorum tem-
porum iniuriis efferatas rei publicae ad obsequium
15 reddidit, sibi ipsas ad salutem. hic, quod iam falso
traditum de antiquis imperatoribus putabatur, Ro-
mana trans Rhenum signa primus barbaris gentibus
intulit. huius cum fratre rursus ac saepius expe-
ditionibus domita Germania aut boni consulit ut
20 quiescat aut laetatur quasi amica, si pareat. tu fe-
rocissimos Mauritaniae populos inaccessis montium
iugis et naturali munitione fidentes expugnasti, re-
cepisti, transtulisti. te primo ingressu tuo tanta
laetitia, tanta frequentia populus Bomanus excepit
25 ut, cum te ad Capitolini louis ^emium uelocius
ferre gestiret, stipatione sui uix ad portas urbis ad-
mitteret. te rursus uicesimo anno imperatorem^
octauo consulem, ita ipsa amplexu quodam suo
Roma uoluit detinere ut uideretur augurari iam et
80 timere quod factum est. fad/am est enim, imperator
aeterne, in quo uno querelsun rei publicae paene
meruisti.
IX. Audi doloris nostri liberam uocem, siquidem
4 uideor A Q 7 tua Con. W || 8 quanti Cusp.: quam M ,,
9 quod Cusp.: om. M acceptum w || 10 suis G || 15 ipsis Jaegerus
II 16 put.] mdeh&tnr Bert. || 21 maritanie A BV || 24 populis r. A
p*. r. W I Romanus om. Bert. || 25 uelocius scripsi l. L p. 218:
uel oculisM || 30 factum est w: om. M || 33 siquidem etiam diW
MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 7-9. 155
di ipsi; quod plerumque humauas res neglegant dum
querimur, ignoscunt, quibus aliud fortasse curantibus
grandines ruunt, terrae dehiscunt, urbes hauriuntur.
quae non illis [hauriuntur] uolentibus, sed aut alior-
sum aspicientibus aut fatali rerum urgente cursu 5
uidentur accidere. tale est, imperator, quod omni-
bus nobis incluso gemitu maerentibus facere uoluisti,
non quidem tu rei publicae neglegentia aut laboris
fuga aut desidiae cupiditate ductus, sed consilii olim,
ut res est, inter uos placiti constantia et pietate lo
fraterna, "ne, quem totius uitae summarumque rerum
socium semper habuisses, in alicuius facti communi-
tate desereres neue illius, uiderit quali, certe nouae
laudi cederes. uerum longe diuersa in uobis erat
causa declinandi aut sustinendi laboris. quamquam, is
etiamsi tutam excusationem aetatis afferres, sic
quoque tibi rei publicae curis non erat abnuendum.
an, si maximus quisque natu gubernator uectoribus
est certissimus ad salutem, non is est optimus qui
usu peritissimus imperator? haut te umquam, Con- 20
stantine, liberi nostri nepotesque patientur, uel cum
ad summam perueneris senectutem, rei publicae uela
contrahere quae tam felicibus uentis etiam iuuenis
impleueris. sed tamen utcumque fas fuerit eum prin-
cipem, quem anni cogerent aut ualitudo deficeret, 25
receptui canere: te uero, in quo adhuc istae sunt
inte^rae solidaeque uires, hic totius corporis uigor,
hic imperatorius ardor oculorum, immatuilim otium
sperasse miramur. quid enim aliud participi maie-
statis tuae dare potuit ueniam quietis quam ut tu3o
imperio succederes pro duobus?
4 bauriuntur del, Acidalius \ aut] ut B C || 5 cursu ur-
gente B C V || 13 neue Liuineius: ne uel M || 14 uobis Langius:
U08 M inter uos Acidalius || 16 tutam Arntzenius: totam M ||
18 uectoribus om, G uictoris Ber't. rectoribus V || 20 haut
Daniel: aut M || 23 quae] quem G | iuuenis] ieiunus C || 24
«um] eum G || 26 receptui canere C w: receptu hic auere A
receptii hicanere V receptu, om. hicanere, B || 27 rigor C |j
28 imperatoribus A
156 VI. INCERTI PAN.
X. Sed profecto exegit hoc ipsa uarietas et na-
tura fortunae, cui nihil mutare licuerat; dum uos
inaperium teneretis^ ut illa uiginti annorum continua
felicitas interuallo aliquo distingueretur; aut etiam
6 di immortales probare uoluerunt tibi innixam ste-
tisse rem publicam; cum sine te stare non posset.
quamquam in istis quidem partibus non caruit pri-
stina firmitatC; ibi uero paene funditus corruit unde
tU; Maximiane, decesseras. adeo illic plurimum ha*
10 buerat stabilitatis asserta ubi deserta maxime uacil-
lauit. iion aliter enim quam solet terra uentis aut
aquis subter immissis interuulsa sui soliditate nutare^
cuncta Italia atque ipsa Roma subducta repente
qiia sustentata fuerat dextera tua contremuit ac
15 paene consedit. quod ego cursim transeo. cur enim
belli recordemur aduersa, cum uideanius omnia tuo
reditu restituta? fecit- enim Roma ipsa pro maie-
state nominis sui ut ostenderet posse se etiam im«
peratoribus imperare. abduxit exercitus suos ac
2otibi reddidit et^ cum ad sedandos animos auctorita-
tem priuati principis attulisses, supplices tibi manus
tendens uel potius queribunda clamauit: ^
XI. 'Quousque hoc, Maximiane, patiar me quati^
te quiescere, mihi libertatem adimi, te usurpare tibi
25illicitam missionem? an, quod diuo Augusto post
septuaginta aetatis^ quinquaginta imperii annos noa
licuit^ tam cito licuit tibi ? ideone te mihi ille^ cnius
tot aras^ tot templa, tot nomina colo, Hercules de-
dit ut tu in suburbano otiis te dedens usum dicatae
80 mihi uirtutis amitteres? redde te gubernaculis meis
1 ipsa otiu W H 8 uncle tu «ir: unde ut tu M H 9 disces-
serns H, correxi | illic] hic W || 12 mutare A J 13 cuncta ego:
ita cuncta M ex diitogr, u. seq. 1 14 sustentata w: sustenta M
II 15 cur enim BCVw: enim cur A (| 16 belli scripsi: uel M ||
19 ab(luct'i3 W I exercitus] exeroctus A et W cum sjgno cor-
rnptelae. nn adduxit exteros exercitus? || 22 que tribnnda A ||
24 adimi te] adimere w || 25 an] aut W H 26 annos non licuit
A W Bert.: non iicuit annos B C V J 28 hercnlis AW || 29 otiig
te dedens scripsi: ociis sedens M otiosus sedens edd.
MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 10—12. 157
et, quoniam traaquillo mari portum intrare prope-
rasti; uade per fluctus mei quidem amore sollicitus;
sed tua maiestate securus. et tamen per te ibi ste-
terit, si iniuriam in mei restitutione patieris. impe-
rasti pridem rogatus a fratre , rursus impera iussus 5
a matoe.' o caelestem, imperator aeterne, pietatem
tuam quae tuum illum animum semper inuictum
sola uicit. non potuisti resistere sanctae illius pa-
rentis imperio et inuitus licet paruisti et te illis
uigiliis illisque curis, quas uiginti annis expertus lo
fueras, reddidisti. quibusnara tu, domina gentium,
potes compensare beneficiis hoc tui imperatoris ob-
sequium? qui tanto usu sciens quantus sit impe-
randi iabor, propter te non utitur illa quam de-
gustauerat uoluptate tantumque rei publicae onus i5
suscipit post quietem. facilius fuerat iugiter impe-
rasse (quamuis enim magnum laborem consuetudo
non sentitV. intermissa desiderant nouas uires.
XII. Quanta opus fuit tibi, imperator aeteme,
Erouidentia; quanta auctoritate ut subsidia tei pu- 20
licae iacentia erigeres, exanimata recreares, dilapsa
colligeres? mirabamur te post imperium esse pri-
uatum. multo magis mirum est te imperium ferre
post otium. solus hoc, ut dicitur, potuit deus ille,
cuius dona sunt quod uiuimus et uidemus, ut habe- 25
nas male creditas et currum deuio rectore turbatum
reciperet rursumque derigeret. cuiiis simile etiam tu,
imperator, facile fecisti. neque id mirum. minime
enim a te recessit imperium; et, priuatus licet dici
uelles, inhaesit tibi ingenita maiestas. omnes exer- so
citus uestri omnesque prouinciae requiescere te post
2 uade w: ualde M || 3 ibi scripsi: tibi M || 4 si add, Aci-
dalius: cm. M || 5 pridem] quidem W || 9 inuictus A W || 10 curisj
turiis A II 16 suscepit A || 21 iacentia add, Cusp,: om. M || 23 te
addidi: om. M || 24 ille deus W || 25 bona C || 26 currum Jae-
gerus: cursnm M | rectore $: uectore M || 27 dirig. B C V W |
tu imperator etiam M, transposui || 28 ncque] nam A | minime
seripsi: cum M, nunquam AcidaHus || 81 post om. W
158 VI. INCERTI PAN.
tanta opera utcumque aequo animo tulerunt^ impe-
rare desisse numquam crediderunt. quid enim putas^
tibi, Maximiane, louem ipsum respondisse, cum tu
ingenti animo diceres 'recipe, luppiter, quod com-
smodasti'? hoc profecto respondit 'non mutuum istud
tibi tradidi, sed aeternum; non recipio, sed seruo'.
statim igitur ut praecipitantem rem publicam tefre-
nasti et ^bemacula fluitantia recepisti, omnibus
spes salutis iliuxit. posuere uenti, fugere nubes,
lofluctus resederunt et iam, sicubi adhuc in longin-
quioribus terris aliqua obuersatur obscuritas aut re-
siduus undarum pulsus immurmurat, necesse est
tamen ad tuos nutus dilucescat et sileat.
XIII. Dixi pro ratione temporis, sacratissimi
15 principes, ea quae in uobis inuicem, ut facitis, ad-
mirari et amare debetis. restat ut ipsa illa quae
separatim de uirtutibus uestris locutus sum, sicut
huic uoto congruit, in sermonis fine coniungam. di
immortales ! quanta Bomano imperio renouastis,
30 quae iam, ut res est, cesserant uetustati. Maximiano
aeterno imperatori Constantinus imperator nouus
plus coepit esse quam filius. fauet ille crescenti,
adest iste seniori. perpetuis profecto pietatis stir-
pibus afSnitas ista coalescat, quae semper summos
25 in re publica uiros ad concordiam copulauit. etenim
si quamuis dissidentes familias Gracchi et Corneliae
matrimonium reduxit in gratiam; si pro diuo Au-
gusto Actiacam uictoriam tantummodo gener Agrippa
confecit: quid sper^ndum est, cum sempiternam pa-
30 tris ac filii caritatem etiam nuptiarum foedus astnn-
xerit? quod si P. Scipio bellum Punicum suscepit
adulescens ipsum postea superaturus Hannibalem, si
7 ut praecip. ut remp. A || 8 fluitantia om. W || 10 et iam
scripsi: eti&mlH BerL et edd, || 11 obscur.] secnritasW || 13 ad w:
aut H g 16 illa ipsa B V || 18 sermonis om, Bert. \\ 21 imperatori
eterno BCV || 22 crescentis AB || 23 ille A | seniori w: senior M |
I^etatisw.-pietatibusK | 8tirpibu8po«<pietat.AW,po«^coal.BCV
collocant y 24 summos om. C || 26 gracci W greci A g^aci B V
f MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 12—14. 159
Marius a factione SuUana urbem recepit senex idque
magno interuallo temporum euenisse memorabile est:
quam facile nunc omnis metus ponet Romana res
publica; quae defenditur coniuncti imperii duabus
aetatibus pariterque utitur uirtute iuuenis et matu- 5
ritate senioris.
XIV. Te, pater, ex ipso imperii uertice decet
orbem prospicere communem caelestique nutu rebus
humanis fata decernere^ auspicia bellis gerendis dare,
componendis pacibus leges imponere: te^ iuuenis, 10
indefessum ire per limites qua Romanum barbaris
gentibus instat imperium^ frequentes ad socerum
uictoriarum laureas mittere^ praecepta petere^ effecta
rescribere. ita eueniet ut et ambo consilium pectoris
unius habeatis et uterque uires duorum. o felix in 15
imperio et post imperium felicior (audis enim pro-
fecto haec et uides); diue Constanti; quem curru
paene conspicuo, dum uicinos ortus repetit occasu,
sol ipse inuecturus caelo excepit ! quanto uunc gau-
dio potieriS; quanta uoluptate perfrueris^ cum talem 20
hunc filium tuum; qui te primus patrem fecit^ in
imperii tui possessionem idem pater^ idem socer^
idem imperator induxerit? haec est tua praeter
omnes diuos propria immortalitas quam uidemus:
filius similis aspectu^ similis animo^ par imperii 25
potestate. inuiderint licet nobis^ nihil tamen auierre
domui tuae fata potuerunt. nec Maximiano filius
qualis tu eras nec Constantino pater deest. quin
etiam ut omnibus modis tua necessitudo renouetur,
rursus hic socer^ rursus hic ^ener est^ ut beatissimus 30
imperator semper ex tua sobole nepotibus augeatur.
1 syllana C V syillana W sillana A silana B || 2 memora-
bile quam A || 3 omnes w || 11 quo B C || 13 nictoriarum A W:
nictoriam BerL, om. B C V || 17 haec] hoc B V | curru w: curru
et B C V; an curru en? || 18 uicinos edd,: uicino M || 19 celo
innectums w || 20 potieris ego: poterisBV potirisACw || 21 fecit
in Beri, : fecit A W om. B C V | tui] om. A in W || 25 siro. aspectu
0171. W ( 29 renouetur B G V w: remouetur A H 30 rursus hic
socer om, A
160 VII. INCERTI PAN.
VII.
INCEETI
PANEGYRICUS CONSTANTINO AUGUSTO
D I C T U S.
6 I, Facerem, sacratrssime imperator, quod paulo
ante mihi plerique suaserunt ut, quoniam maiestas
tua hunc mediocritati meae diem in ista ciuitate
celeberrimum ad dicendum dedisset, de eo ipso du-
cerem sermonis exordium, nisi me ab hoc duplex
loratio reuocaret considerantem neque mediae aetatis
hominem ostentare debere subitam dicendi faculta-
tem neque ad aures tanti numinis quicquam nisi
diu scriptum et saepe tractatum afferri oportere.
[nam qui aput imperatorem populi Bomani dicit ex
i5tempore, qnantum sit non sentit imperium.] huc
accedit quod iam satis multi sunt qui me putant
nimium multa dicturum, idque, ut arbitror, non ex
ingenio meo, quod mediocre est, sed ex laudum
uestrarum copia metiuntur. quorum ego expecta-
20 tionem inuitus licet fallam breuitate dicendi. reuera
enim cogitaueram plura quae dicerem, sed malo
orationem meam esse mancam quam respui. itaque
primum illud compendium faciam quod; cum omnes
uos, inuictissimi principes, quorum concors est et
25 socia maiestas, debita ueneratione suspiciam, hunc
tamen quantulumcumque tuo modo, Constantine,
numini aicabo sermonem. ut enim ipsos immortales
7 mee diem w: mee ediu B [marg, diem) mea ediu A V mee
diem edinm G || 8 ducerem edd.: ducore M || 9 ab] ad C 1 10
considerantem neqae] consideraui naq ; w || l^ post facult. iterat
A dicendi, in W r€is. 7 Hit. prius dicendi deleuerim \ nisi Of». K,
add. edd. || 13 tractum A || 14 nam qui — 15 imperium del.
Eyssenhardtus || 18 laudum tuarum w 1 21 malo C: mallo X
II 2'<2 esse mancam addidi: om. H Bert. breuem esse add. w,
edd. 1 23 non quod omnes Bert. || 24 nos A W Bert. : om. B C ▼
I est om. A B II 25 suspiciam Bhenanus: suscipiam M || 26 tu A
CONSTANTINO AUGUSTO D. 1-3. 161
deos, quamquam uuiuersos auimo colamuS; interdum
tamen in suo quemque templo ac seda ueneramur:
ita mihi fas esse duco omnium principum pietate
meminisse; laudibus celebrare praesentem.
n. A primo igitur incipiam originis tuae nu- 5
mine, quod plerique adhuc fortasse nesciunt^ sed
qui te,^amant plurimum sciunt. ab illo enim diuo
Claudio xaanat in te auita cognatio qui Bomani im-
perii solutam et perditam disciplinam primus refor-
mauit immane8que.,Gothorum copias Ponti faucibus lo
et Histri ore proruptas terra marique deleuit; uti-
nam diutumior recreator hominum auam maturior
deorum comes. quamuis igitur ille felicissimus dies
proxima religione celebratus imperii tui natalis ha-
beatur^ quoniam te isto habitu primus ornauit, iam i5
tamen ab iUo generis auctore in te imperii fortuna
descendit.' quin immo ipsum patrem tuum uetus illa
imperatoriae domus praerogatiua prouexit; ut iam
summo gradu et supra humanarum rerum fata con-
sisteresy post duos familiae tuae principes tertiusto
imperator. inter omnes, inquam, participes maies-
tatis tuae hoc habes, Constantine; praecipuum quod
imperator ortu es; tantaque est nobilitas originis tuae
ut nihil tibi addident honoris imperium nec possit
fortuna numini tuo imputare quod tuum est^ omisso s5
ambitu et sufiragatione.
in. Non fortuita hominum consensio, non re-
pntinuB aliquis fauoris uentus te principem fecit:
imperium nascendo meruisti. quod quidem mihi
deorum immortalium munus et primum uidetur et sa
maximum^ in lucem statim uenire felicem et ea
1 animo w : animos M || 2 a sede C || 3 dico C | pietatem w
11 8 manat A W Beri.: manet B C ▼ || 12 recreatur A || 15 ipso
hab. A 1 17 ipsum aTile patrem A W Bert., post tuum B C V
ponunt H 19 etj e A I consisteres om, W || 21 participes] prin-
cipes-W I 23 ortu addidi: om. K natus Liuin, ortus Amizen, add,
I origine A 1 25 tuo] suo Liuineius \ omissis Bert, amisso C ||
26 habitu C || 27 non rep. BCV w: rep. A y 28 uentus Bongarsms:
euentus M { 31 statim uenire A W Bert,: uenire statim B C V
PAiraa. LAT. 11
162 VIL INCERTI PAN.
quae alii uix totius uitae laboribus consequuntor
iam domi parta suscipere. quamuis enim magna^^sit
et admiranda felicitas quae stipendiis in ordine
emeritis et militiae gradibus emensis ad fastigium
5 istud maiestatis ascendit et solis uirtutis nixa ra-
dicibus ad tantum potentiae robur inualuit (quod
quidem etiam tu^ quantum per aetatem licuit^ con-
secutus es et^ quamuis te super omnes acquirendae
gloriae moras fauor fortunae posuisset, crescere mi-
loutando uoluisti et adeundis belli periculis ac manu
cum hostibus etiam singulari certamine conserenda
notiorem te gentibus reddidisti; cum non posses esse
nobilior), magnum; inquam^ e^i est ab se profectum
ad maxima peruenire: longe tamen aliud est niti
isper ardua et iuga montium petere e planO; aliud
jpsa ortus sui sublimitate fultum uerticem tenere
fortunae et quae summa sunt non sperare^ sed
habere.
lY. Sacrum istud palatium non candidatus im-
soperii, sed designatus intrasti^ confestimque te illi
patemi lares successorem uidere legitimum. neque
enim erat dubium quin ei competeret hereditas quem
primum imperatori filium fata tribuissent. te enim
tantus ille et imperator in terris et in caelo deus
85 in primo aetatis suae fiore generauit adhuc toto
corpore uigens^ illa praeditus alacritate ac fortitu-
dine quam bella plurima praecipueque campi uidere
Uindonii. inde est quod tanta ex illo in te formae
similitudo transiuit ut signante natura uultibus tuis
3 inj forL suo | ordine emeritis Acidalius: ordinem mc-
ritis H 11 6 tante pot. W || 8 snpra edd. || 9 fauor addidi:
om. M I fortuna edd, \ posuidset edd.: potnisset M potnfsses
w I credere W || 11 etiam] et W || 13 inquam] quidem Bert.
\ etsi addidi: om, M || 15 petere e Liuineius: patere M || 24
tantus ego: tantum U (tam B) || 25 adhuc toto Bert,: toto
adhuc toto A toto adhuc B G V W || 27 qnam] quamquam C
; praecipueque scripsi: praecipue M | uidere Uindonii Amtze-
nius: uidere sidonii W uideris idonei^A Beri, uidonis (uindo-
nis B nindonis C) idonei B C V || 28 ferme W
CONSTANTINO AUGUSTO D. 3— 6. 163
impressa uideaiur. idem enim est quem rursus in
te colimus aspectus, eadem in fronte grauitas, ea-
dem in oculis et in ore tranquillitas. sic est index
modestiae rubor, sic testis iustitiae sermo. accipe^
imperator^ non ancipitem nostrorum sensuum con- 5
fessionem: dolet quod Constantius excessit a nobis^
sed, dum te cemimus^ illum excessisse non credimus.
quamquam quid ego illum excessisse dico, cuius in-
mortalia facta uiuunt et in ore omnium hominum
oculisque uersantur? lo
Y. Quis enim non dico reminiscitur^ sed quis
non adhuc quodam modo uidet quantis ille rebus
auxerit omaritque rem publicam? qui adscitus im-
Jierio primo aduentu suo innumerabili hostium classe
eruentem exclusit oceanum et exercitum illum qui i5
Bononiensis oppidi litus insederat terra pariter ac
mari saepsit^ cum reciprocos aestus illius elementi
iactis inter undas uallis diremisset^ ut^ quorum por-
tas fluctus alluerat; ei quo mare tangerent perdi-
dissent. qui eodem exercitu uirtute capto^ clementia 20
conseruato^ dum aedificandis classibus Britanniae
reciperatio comparatur^ terram Batauiam sub ipso
quondam alumno suo a diuersis Francorum gentibus
occupatam omni hoste purgauit nec contentus ui-
cisse ipsas in Romanas transtulit nationes ut non s5
solum arma^ sed etiam feritatem ponere cogerentur.
nam quid ego de receptione Britanniae loquar? ad
quam ita quieto mari nauigauit ut oceanus ille tanto
uectore stupefactus caruisse suis motibus uideretur,
ita pemectus ut non comitata illum sit, sed prae- 3o
stolata uictoria.
4 sermo mstitiae BGV W | accipite A || 5 n ancipitem scripsi:
ancipitem W accipitem A accipientem Bert accipe B C V | sen-
8uum om. A II 6 dolemus w || 13 ornaueritque Bert, \\ 15 et
addidi: om, K exercitumque e(f(/. || 17 aestus Liuineius: sensus
K cursus w II 18 iactus X, corr, w || 19 alluerat Larigius: al-
laeret H ) ei quo mare scripsi: mare et quod H mare quod w
et mare quo Addaiius, aiii alia \\ 22 recip. A: recup. cett, \
uatauiam X || 26 malim in Romana H 30 an ita est cito peru.?
11*
164 VII. INCERTI PAN.
YI. Quid de misericordia dicam qua uictis tem-
perauit? quid de iustitia qua spoliatis amissa resti-
tuit? quid de prouidentia qua sociis sibi iunctis se
eiusmodi in iudicio dedit ut seruitutem passos iu-
5uaret recepta libertas, culpae conscios ad poeniten-
tiam reuocaret impunitas? quid loquar rursus inti-
mas Franciae nationes iam non ab his locis quae
olim Bomani inuaserant, sed a propriis ex oriffine
sui sedibus atque ab ultimis barbariae litonbus
10 auulsaS; ut in desertis Galliae regionibus coUocatae
et pacem Romani imperii cultu iuuarent et arma
dilectu? quid commemorem Lingonicam uictoriam
etiam imperatoris ipsius uulnere gloriosam? quid
Uindonissae campos hostium strage completos et
15 adhuc ossibus opertos? quid immanem ex diuersis
Germanorum populis multitudinem^ quam duratus
gelu Rhenus illexerat ut insulam^ quam diuortio
sui idem amnis amplectitur; pedestri agmine ausa
transmittere repente laxato flimiine clauderetur et
so dimissis statim obsessa nauigiis ita se dedere coge-
retur ut; quod difiicilius est; sorte communi elegeret
et ex aequo quos captiuitati traderet^ relatura cum
reliquiis suis infamiam proditionis suorum.
VII. Dies me ante deficiet quam oratio, si
25 omnia patris tui facta uel hac breuitate percurram.
cuius etiam suprema illa expeditio non Britannica
trophaea; ut uulgo creditum est; expetiuit^ sed dis
iam uocantibus ad intimum terrarum limen accessit.
neque enim ille tot tantisque rebus gestis non dico
2 omissa A W | 3 uinctis A C W | se w : si M || 4 in iadicio
scripai: indicio BGVindic.(«{c}A iudicemw{ dedit oot.W || 6 con-
scios w: conscio X || 8 Romani; maHm Romana || 9 sni edd,: suis
X II 10 collatae A H 12 dilectnm C j lingonicam BCY bagonicam
W H 14 completos etLiuin.: completo sedAW m 1 completos sed
BOVw II 17 illexerat Langius: illnxerat X illuserat q || 18 annis
W p 19 transmittere A W Bert. : om.BCV || 20 demissis X, oorr,
AcidaL l 22 et ex aeqno qnos Amtzen,: et ez eqnos X Bert.
^aoB w I cum reliqnis X | 24 deficiatA deficeretV ( oratio om. C
27 tropbea nt BC Vw: tr^e aut A | creditum w: cretnm UBert,
CONSTANTINO AUQUSTO D. 6-8. 165
Caledonum^ Pictorum aliorumque siluas et paludes^
sed nec Hibemiam proximam nec Thylen ultimam
nec ipsas si quae sunt Fortunatorum insulas digna-
batur acquirere^ sed; quod eloqui nemini uoluit^
iturus ad deos genitorem illum deorum ignea caelis
astra refouentem prospexit oceanum, ut fruiturus
ezinde luce perpetua iam uideret illic diem paene
continuum. uere enim profecto illi superum templa
patuerunt receptusque est consessu caelitum; loue
ipso dexteram porrigente. quin immo statim sen- lo
tentiam rogatus cui imperium decemeret, dixit; ut
decebat^ Gonstantium Pium : manifeste enim senten-
tia patris electus es^ imperator. quod quidem ita
nos dicere cum ueritas iubet^ tum pietati tuae^ ut
uideo^ ^tissimum est. sed cur t^tummodo pri- 15
natis tuis affectibus blandiamur^ cum omnium deo-
Tum fuerit illa sententia^ et quidem iam pridem
auctoritate perscripta^ quamuis tunc pleno sit firmata
consilio? iam tunc enim caelestibus suffr^iis ad
salutem rei publicae uocabaris, cum ad tempus ipsum 20
quo pater in Britanniam transfretabat classi iam uela
mcienti repentinus tuus aduentus illuxit, ut non
aduectus cursu publico^ sed diuino quodam aduolasse
curriculo uidereris.
VIII. Non enim ulla Persamm Cydonumue tela 25
tam certis iactibus destinata fixemnt quam tempestiuus
patri tuo terras relicturo comes affiiisti omnesque
illius curas quas praesaga et tacita mente uoluebat
praesentiae tuae securitate laxasti. di boni; quanta
1 CaUdonnm M | aliorumque Pictorum (Pictonum W) M,
transpos, Eyssenkardtus, an altiorumque Plct.? || 2 thylen W:
thilen A tylen B V tilen C || 4 nemini C w: nomini M || 6 frui-
turas Bert,: futurus M || 8 illi A W Bert.: illum B C V || 9 couj
sessn w: concessu M || ii cui A W: cum B C V || 12 constantin
W II 13 es w: est M || 15 tantum non pr. Bert, || 17 fuerit illa
om. W II 18 perscripta A W: praescripta Bert. B C V ( tum pleno
Bert II 23 aduectus A W ; adueatus B C V | curru AddaHus
25 illa G g 26 finzerunt B C V || 27 affuisti] aduenisti Bert,
28 quas C w: quam M | uoluebat C w: uolebat M
166 VII. INCERTI PAN.
Constantium Pium etiam in excessu suo felicitate
donastis! imperator transitum facturus in caelum
uidit quem relinquebat heredem. ilico enim atque
ille terris fuerat exemptus, uniuersus in te consen-
5 sit exercituS; te omnium menies oculique signarant
et^ quamquam tu ad seniores principes de summa
. rei publicae quid fieri placeret rettulisses, praeuene-
runt studio quod illi mox iudicio probauerunt. pur-
puram statim tibi, cum primus copiam tui fecit
loegressuS; milites utilitati publicae magis quam tuis
affectibus seruientes iniecere lacrimanti. neque enim
fas erat diutius fieri principem consecratum. diceris
etiam^ imperator inuictC; ardorem illum te deposcen-
tis exercitus fugere conatus equum calcaribus inci-
15 tasse. quod quidem, ut uerum audiaS; adulescentiae
errore faciebas. quis enim te Cyllarus aut Arion
posset eripere quem sequebatur imperium? illa, in-
?[uam; illa maiestas^ quippe louis oblata nutu nec
ridi deum nuntiaC; sed pinnis commissa Uictoriae,
20 tam facile te comitata est quam cito ad terras caelo
missa perueniunt. sic modestiam tuam atque pie-
tatem et differendi imperii conatus ostendit et rei
publicae felicitas uicit.
IX. fortunata et nunc omnibus beatior terris
asBritannia; quae Constantinum Caesarem prima ui-
disti! merito te omnibus caeli ac soli bonis natura
donauit; in qua nec rigor est nimius hiemis nec
ardor aestatis^ in qua segetum tanta fecunditas ut
muneribus utnsque sufficiat et Cereris et Liberi; in
30 qua nemora sine inmanibus bestiis^ terra sine ser-
pentibus noxiis; contra pecorum mitium innumera-
1 constaxitinu w || 4 conscendit M || 7 rep. A U 8 purpura
C II 9 primum w edd. || 15 audias C: audies M || 16' gyllarus
A VW gylarus B gillarus C || 18 quippe scripsi: que uel quae M |
louis oblata scripsi: ioui subrata M louis subiecta edd, || 19
pinnis $: pinis M Bert. (pinus u prius m r) || 20 comitata w:
contiuata A continata B V continuata C Bert. \ caelo] tela C
24 nunc] una Addalius || 25 constinum A || SO terras A B Y
CONSTANTINO AUGUSTO D. 8-10. 167
bilis miiltitudo lacte distenta et onusta uelleribuS;
certe quidem, gjt^apropter ibi uita diligitur, longis-
simae dies et nuUae sine aliqua luce noctes, dum
illa litorum extrema planities non attoUit umbras
noctisque metam caeli et siderum transit aspectus, s
ut sol ipse qui nobis uidetur occidere ibi appareat
praeterire. di boni, quid hoc est quod semper ex
aliquo supremo fine mundi noua deum numina uni-
uerso orbi colenda descendunt? sic Mercurius a Nilo
cuius fluminis origo nescitur^ sic Liber ab Indis lo
prope consciis solis orientis deos se gentibus osten-
dere praesentes. sacratiora sunt profecto mediterra-
neis loca uicina caelo et inde propius a dis mittitur
imperator ubi terra finitur.
X. Imperatoris igitur filius et tanti imperatoris 15
et ipse tam feliciter adeptus imperium quomodo rem
publicam uindicare coepisti? ignobilem, credo, ali-
quam barbarorum manum, quae repentino impetu
et improuiso latrocinio ortus tui auspicia temptasset;
affecisti poena temeritatis. reges ipsos Franciae^ qui so
per absentiam patris tui pacem uiolauerant^ non
dubitasti ultimis punire cruciatibus, nihil ueritus
gentis illius odia per|)etua et inexpiabiies iras. cur
enim uUam reputet mstae seueritatis offensam im-
perator qui quod f ecit tueri potest ? tuta clementia 25
est quae parcit inimicis et sibi magis prospicit quam
ignoscit. te uero; ConstantinC; quantumlibet oderint
hostes^ dum perhorrescant. haec est enim uera uir-
tus ut non ament et quiescant. cautior licet sit qui
deuinctos habet uenia perduelles, fortior tamen est 3o
qui calcat iratos. renouasti; imperator, ueterem illam
2 qnapropter scripsi l, /. p. 218: propter M quod propter
uel propter qaod edd. \ ibi addidi ib,: om. M | uitam w {|
4 illa] illorum Bert. \\ 12 secretiora C | mediterraneis Rhena-
nus: dii (diis w) terraneis M || 13 proprius A B || 15. igitur filius
et tanti imperatoris iterat A || 17 aliquam w : aliquem M || 18
manum quae w: manumq; M || 23 perpetua om. C \\ 25 tuta
JLiuineius: tua M || 30 uenia] peruenia C
168 VII. INCERTI PAN.
Bomani imperii fiduciam quae de captis hostium du-
cibus uiudictam morte sumebat. tunc enim captiui
reges cum a portis usque ad forum triumphantium.
currus honestassent^ simulatque in Capitolium cur-
6 rum flectere coeperat imperator, abrepti in carcerem
necabantur. unus Perses ipso Paulo qui dedentem
se acceperat deprecante legem illius seueritatis eua-
sit. ceteri omnes in uinculis luce priuati aliis regi-
bus dedere documentum ut mallent amicitiam colere
10 Romanam quam exasperare tristitiam. adeo et hoc
boni confert poena hostibus irrogata ut non solum
inimici ferocire non audeant; sea etiam amici im-
pensius reuereantur.
XI. Lide igitur est, imperator, pax ista qua
isfruimur. neque enim iam Kheni gurgitibus^ sed
nominis tui terrore munimur. quamlibet ille aut
arescat aestu aut resistat gelu, neutro hostis audebit
uti uado. nihil enim tam insuperabili uallo natnra
praecludit quod non penetret audacia, cui aliqua
20 conandi spes relinquatur. ille est iuexpugnabDis
murus quem extruit fama uirtutis. sciunt posse se
Franci transire Rhenum, quos ad necem suam li-
benter admittas, sed nec uictoriam possunt sperare
nec ueniam. quid ipsos maneat; ex regum suorum
25 cruciatibus metiuntur ideoque tantum abest ut anmis
ilUus transitum moliantur, magis ut coepto ponte
desperent. ubi nunc est illa ferocia? ubi semper
infida mobilitas? iam ne procul quidem Bhenum
audetis accolere et uix securi flumina interiora po-
30 tatis. contra hinc per interualla disposita magis
omant limitem castella quam protegunt. arat illam
6 Perses Langius: pro se M | qni dedentem Bert, w: quid
edentein tf | 7 se acc.] snscep. W | legis illins seneritatem
Rittershusius \ 10 tristitiam scripsi: iustitiam M || 15 sedl et A
II 19 praeclusit edd. || 21 nirtutis Liuineius: uirtuti M | posse
se Liuineius: posse M || 26 coepto ponte Puteanus: coempta
ponte (pote W potestate C) M Bert. comperta potestate Livi'
neius H 29 accolere Schonhouius: attollere M oculos aud. at-
tollere w || 31 ille C
CONSTANTINO AUGUSTO D. 10—13. 169
terribilem aliquando ripam inermus agricola, et toto
nostri greges bicomi amne mersantur. haec est tua^
Constantine, de Ascarici Regaisique supplicio coti-
diana atque aetema uictoria omnibus quondam se-
cundis proeliis anteponenda. semel acie uincitur^ &
sine fine est documento. cladem suam, quamuis
multi pereanty uulgus ignorat: compendium est de-
uincendorum hostium duces sustulisse.
Xn. Ut tamen omnibus modis barbaromm im-
manitas frangeretur nec sola hostes regum suomm lo
supplicia maererent, etiam immissa Bmcteris uasta-
tione fecistiy imperator inuicte. in quo prima con-
silii tui fuit ratio quod exercitu repente traiecto in-
opinantes adortus eS; non quo aperto Marte diffideres
ut qui jpalam congredi msJuisses, sed ut illa natio i5
perfugiis siluamm et paludum beUum solita fmstrari
fugae tempus amitteret. caesi igitur innumerabiles^
capti plunmi; quicquid fuit pecoris, raptum aut
tmcidatum est; uici omnes igne consumpti: puberes
qui in manus uenemnt, quomm nec perndia eratzo
apta militiae nec ferocia semituti^ ad poenas specta-
culo dati saeuientes bestias multitudine sua fatiga-
mnt. hoc est^ imperator^ fretum esse uirtute sua
atque fortuna^ hoc est non pacem emere parcendo^
sed uictoriam quaerere prouocando. 25
Xin. Insuper etiam Agrippinensi ponte faciundo
reliquiis afflictee gentis insultaS; ne umquam metus
ponat, semper horreat^ semper supplices manus ten-
dat, cum tamen hoc tu magis ad gloriam imperii
tui et om&tum limitis facias quam ad facultatem^ so
1 inennis B C V W || 2 bicorni amne scripsi: bicorne M
flnmine bicorni edd, || 3 de Ascarici Begaisique Langius: de
asacari (dea sacari A) cimero (cunero W cinere B C V) gaisi-
qne X 1 6 e addidi: om, M sine fine docnmentum Eyssenhardius
II 11 malim immissa etiam | bmteris A || 14 es w: est K || 16
illa] ita A ) 16 paludinm A || 18 fuerit A B C | raptum scripsi
I 7. p. 219: captum M (| 21 nec A W: ne B C V | ferooia]
fortiora W | 26 agripinensi A W agripiensi B V agrippiensi C
II 27 reliquiis w: reliquis M | metum w
170 VII. INCERTI PAN.
quotiens ueliS; in hosticum trauseundi, quippe cum
totus armatis nauibus Rhenus instructus sit et ripis
omnibus usque ad oceanum dispositus miles immi-
neat. sed pulcrum tibi uidetur (et reuera pulcher-
5rimum est) ut Bhenus ille non solum superioribus
lociS; ubi aut latitudine uadosus aut uicinia fontis
exiguus^ sed etiam ibi nouo ponte calcetur ubi totus
est; ubi iam plurimos hausit amnes quos hic noster
indigena fluuius et barbarus Nicer et Moenus in-
louexit, ubi iam immani meatu ferox et aJuei unius
impatiens in duo cornua gestit excedere. seruit pro-
fectO; Gonstantine maxime^ ipsa rerum natura nu-
mini tuo, cum in illa gurgitum altitudine tantarum
molium fundamentA iaciuntur fidam et stabilem fir-
15 mitatem habitura. iunxerit licet quondam Hellesponti
angustias classe conexa Persarum rex potentissimus:
temporarius ille transitus fuit. simili nauium conti-
nuatione Baianum sinum strauerit ab Augusto tertius
Caesar: delicata fuit illa uectatio principis otiosi.
20 hoc opus et difficile factu et usu futurum est sempi-
temum. certe quidem iam tibi in exordio sui hostium
mouit obsequia; qui pacem supplices petierunt; no-
bilissimos obsides obtulerunt. ex quo nemo dubitat
quid perfecto ponte facturi sint qui iam seruiunt
85 inchoato. l
XIV. Talibus te pro utilitate ac dignitate pu-
blica rebus intentum auerterunt in se noui motus
eius hominis quem successibus tuis maxime fauere
decuisset. de quo ego quemadmodum dicam adhuc
30 ferme dubito et de nutu numinis tui expecto consi-
lium. quamlibet enim merito pietatis tuae questibus
acuatur^ debet tamen sibi uox priuata moderari,
I hosticum A W Bert, : hostem cum B C V || 7 etiam] et
9 indigena {uel «nus) scripsi L l, p. 219: ingens M || 11 duo
Eyssenhardtus: sua M || 12 maxime om. A W | 14 fidem A 1 24
profecto C | futnri A || 26 te pro edd,: pro te M porro te w | 27
auerterunt AW Bert. : auertunt B C V || 30 dubitoj iudico C || 32
acuatur scripsi L L: arguatnr M | priuata AW Bert.: primaBCV
CONSTANTINO AUGUSTO D. t3— 15. 171
praesertim cum eum qui tibi ex tantis beneficiis tuis
«t tanto necessitudinum fonte ingratus extiterit ad-
huc contemplatu tui cogamur quamuis irati reuereri.
quid faciam igitur ut tam profunda uulnera suspensa
manu tractem? usurpabo nimirum illa communias
omnium facinorum patrocinia^ quae tamen plerum-
que etiam a sapientibus assenmtur, neminem homi-
nem peccare nisi fato et ipsa scelera mortalium actus
«sse fortunae^ contra autem deorum munera esse
uirtutes. gratulare, Constantine^ naturae ac moribus lo
tuis quod te talem Constantius Pius genuerit, talem
fiiderum decreta formarint ut crudelis esse non possis.
illum autem [non] credo, cum uenturus in lucem
optionem uitae qua uteretur acciperet, sortem incur-
nsse fugiendam quae multis hominibus iniustum et i5
postremo ipsi uoluntarium ferret exitium. ut enim
alia mittam, hoc ipsum nonne fati necessitas tulit
ut ille pietatf tuae hanc referret uicem, quem tu ab
urbe pulsum, ab Italia fugatum, ab Illyrico repudia-
tum tuis prouinciis; tuis copiis, tuo palatio recepisti? 20
XV. Quid; oro, sibi uoluit? quid optauit? uel
quid amplius adipisceretur his quae a te fuerat con-
secutus? cui tu summa et diuersissima bona, priua-
tum otium et regias opes, dederas, cui digredienti
aulicos mulos et raedas, cui impensius etiam quam 25
"tibi occurrere obsequia nostra mandaueras, cuius
omnibus iussis sic statueras oboedire ut penes te
habitus, penes illum potestas esset imperii. quisnam
ille tantus fuit non ardor potentiae (quid enim te
2 fonte w: fore M fauore Langius \ extiterit C w: ex-
isterit M || 3' contemplatu tui scripsi l. /.: contemplatui M
contemplari w | cogamur Langius: cogat ut M ( quasi ira w
I reuereri scripsi: reuereat M referueat w || 9 munera esse
uirtulare Constantine A et W cttm signo corrupielae \\ 10 uir-
tntem B C V, correxi || 12 formarunt M, corr, w || 13 non se-
clusit Addalius || 17 alia] illa C || 20 recep.] Tjepisti A C W || 21
uel scripsi: ut M aut edd, | 23 cni] Qui A et W m. 1 quin w
II 26 aulicos mulos scripsil. l, p. 219: ad anulos M ad del. w [
et redas scripsi: sederas M dederas w, olim l. l. deleui
172 Vn. INCERTI PAN.
imperante non posset?); sed error iam desipientis
aetatiS; ut tot natas annos grauissimas curas et
bellum ciuile susciperet? nullis; ut res est^ fortunae
muneribus explentur quorum cupiditates ratio nou
5 terminat; atque ita eos felicitas ingrata subterfluit
ut semper pleni sperum^ uacui commodorum, prae-
sentibus careant dum futura prospectant. at enim
diuinum illum uirum qui primus imperium et parti-
cipauit et posuit consilii et facti sui non poenitet
10 nec amisisse se putat quod sponte transcripsit; felix
beatusque uere quem uestra tantorum principum co-
lunt obsequia priuatum. sed et ille multiiugo fultus
imperio et uestro laetus tegitur umbraculo^ quos scit
ex sua stirpe creuisse^ et glorias uestras iuste sibi
^ uindicat. hunc ergo iUum; qui ab ipso fuerat frater
adscitus; puduit imitari. huic illum in Capitolini lo-
uis templo iurasse poenituit. non miror quod etiam
genero peierauit.
XVI. Haec est fides^ haec religio Palatini sa-
20 crarii deuota penetralibuS; ut lente et cunctanter,
iam scilicet cum illis belli consiliiS; itinere confecto^
consumptis copiis mansionum ne quis consequi pos-
set exercitus, repente intra parietes consideret pur-
puratus et bis depositum tertio usurparet imperium,
25 litteras ad sollicitandos exercitus mitteret, fidem mi-
litum praemiorum ostentatione turbare temptaret;
secure scilicet usurus exercitu quem uenales manus
habere docuisset. quo quidem illius errore declara-
tum est; imperator, quantus te militum tuorum amor
30 complecteretur, qui te omnibus donis quae ille pro-
miserat; omnibus honorum oblationibus praetulerunt.
rara illa uirtus continentiae uix a paucis sapientiae
praeceptoribus, si tamen aliquandO; seruata propter
3 fort. muner. AW: muner. fort. B C V || 13 tegitur laetus C
II U sibi iuste C g 15 illum] eum A W | ipso scripsi: illo H ||
16 hunc illum W g 17 mirum edd. || 20 penetrabilis C ] 26 tar-
baret emptaret A tnrbaret om, emptaret W || 28 quo w: quod K
30 qui e. te A H 31 honorum] horum W || 33 si addidi: om, X
CONSTANTINO AUGUSTO D. 15—17. 173
ie, Coustantine; omnibus hominibus est facta com-
munis^ nec solum his quos ratio litterariae uitae oc
quies mitigauit^ sed etiam ille militarium ardor ani-
morum respectu tui lucra contempsit. fuerint aliqui
exercitus alacritate ac uiribus tuis similes: tibi unis
contigit habere exercitum sapientem. multi olim
praui duces, certasse armis impares, largitione cer-
tarunt: sed breuis eorum fuit et caduca popularitaS;
quos facile uicit quisquis aemulatus est. hic firmus,
hic aetemus est rei publicae custos quem ipsum per lo
se milites amant^ cui non eblandita nec uendita ser-
uit adulatio^ sed simplex et sincera deuotio. dona
tuap^ Constantine^ manifeste sunt grata militibus^ sed
hoc sr^atiora quod tua sunt. quaecumque porriiris,
manu taa fiunt acceptiora. quZnemo teco^ poLt i»
hac ambitione contendere! insuperabile genus est
largitionis, cum ipse mUiti praemium est imperator.
itaque tribuis tu quidem exercitibus tuis etiam plura
quam cupiunt; sed tuum te magis nomen^ tua de
memoria patris auctoritaS; tua aetatis gratia^ tua so
denique ista uenerabilis forma commendat.
XVII. Pulcrum enim^ di boni, et caeleste mira-
culum imperator adulescens^ in quo illa quae iam
summa est fortitudo adhuc tamen crescit^ in quo
hic fulgor oculorum^ haec ueneranda pariter et25
grata maiestas praestringit simul et inuitat aspectus.
talem Macetum illum regem^ talem Thessalum uirum
1 omnib; hominib; scripsi: omni homini W omnium bo-
minum A B G V || 2 his Cr hiis K hii w hi edd. \ litterariae
w: litterae K | nitae ac scripsi: uitae M || 3 quiesque w edd*
II 4 fuerunt W || 5 tuis ^: tni M tuo edd, || 6 habere exerc.
A W: exerc. habere B C V | olim] enim A || 7 praui duces
certasse scripsi: fortasse praui duces K || 9 aemulatus scripsi
/. /. p. 220: imitatus H || 11 cui nec W | eblandita scripsi:
blandita M || 13 militium A || 14 boc] hec A V || 15 qnam'
quoniam W | potest tecum C, nisi quod pot. hac tecum u [
16 tu quidem tuis ex. Bert,: tu tuis quidem ex. B C V || 2(
tnae aetatis Bert,^ edd, || 26 perstringit W || 27 Macetum
^cripsi L l. p. 220: magnum M
174 VII. INCERTI PAN.
mente concipiO; quorum summa uirtus pulcritudini
coniuncta celebratur. non fmstra enim doctissimi
uiri dieunt naturam ipsam magnis mentibus domi-
cilia corporum digna metari et ex uultu hominis ac
5 decore membrorum colligi posse^ quantus illos cae-
lestis spiritus intrarit habitator. itaque te cum in-
gredientem milites uident^ admirantur et dili^unt,
sequuntur oculis^ animo tenent^ deo se obsequi pu*
tant, cuius tam pulcra forma est quam ceii^ diui-
10 nitas.
XVIII. Statim igitur ut foedum illud facinus
audierant^ ultro a te proficiscendi signum petiue-
runt; cum uiatica dares, id ipsum sibi moram facere
plusque iam se quam sufficeret ex largitionibus tuis
15 habere dixerunt. inde arreptis armis portas petiuerunt,
tot dierum iter a Rheno usque ad Ararim sine ulla
requie peregerunt indefessis corporibus . animis fla-
grantibus^ crescente in dies ardore uindictae quanto
propius accederent. tum quidem tua^ imperator,
20 cura, qua refouendis eorum uiribus a Cabillonensi
portu nauigia prouideras; festinantibus paene nou
placuit. segnis iUe et cunctabundus amnis num-
quam fuisse tardior uidebatur: carinis tacite laben-
tibus et ripis lente recedentibus stare se, non ire
25 clamabant. tum uero usum pedum manibus aggressi
incubuere remieiis et naturam fluminis urguendo ui-
cerunt et tandem eluctati Araris moras uix ipso
Rhodano fuere contenti: parum illis uidebatur con-
citus ruerC; minus solito Arelate properare. quid
aomulta? confitendum est tibi, imperator: cum noc
tuo uigore corporis^ hoc mentis ardore laborasti
interdum ut quem ducebas sequereris exercitum.
tanto enim omnes impetu ferebantur ut^ cum illum
Arelate deserto comperissent abisse Massiliam^ con-
1 malim meDte conspicio || 14 plasquam C | snfficere W
II 15 petieruDt B C V || 19 tum edd.: cum M BerL || 21 pre-
uideras W | paene B C: prene A V preire w || 30 tibi ad-
dxdi: om, M
CONSTANTINO AUGUSTO D. 17—19. 175
festim nauibus euolarent effasoque cursu non iam
Rhodani curricula; sed ipsa quodammodo uentorum
flabra praeuerterent. tantus illos incenderat amor
numinis tui ut^ quamuis scirent oppugnandam esse
munitissimam ciuitatem; sufficere sibi crederent per- 5
uenire.
XIX. Massilia enim, ut audio^ in profundum
mare prominens et munitissimo acciucta portu^ in
quem angusto aditu mediterraneus refluit sinus^ solis
mille quingentis passibus terrae cohaeret; qua firmis- lo
simus et turribus frequens murus opponitur. quippe
olim Graecos Italosque illuc conuenas, cum artiDus
ingenioque pollerent^ etiam ipse docuit locus omnia
quae bello usui forent largius in eam partem quae
adiri posset impendere , cum natura in ceteris sum- 15
ptum operis remisisset. itaque illam tum graui fato
Uaesari porias pro duce seniore claudentem terra
marique admotis machiniS; aggeribus extructis, na-
uaKbus prpeliis saepius oppugnatam quam territam
uix obsessio diutuma patefecit; cum tamen Graeculi 20
magistratus et ipsum Gaesarem et mox duces eius
et copias non tam uiribus suis quam moenibus rep-
pulissent. at enim nunc primo tuo, imperator, ad-
uentu primoque impetu exercitus tui nihil eiusdem
Massiliae altitudo murorum^ nihil creberrimae turres^ 25
nihil loci natura remorata est quominus et portum
caperes et urbem continuO; si uelles. quippe tanta
fiducia murum omnem milites inuaserant ut statim
sine dubio ascensuri fuissent, nisi in parandis quas
admouerant scalis coniecturam oculorum sublimitas so
fefellisset. sed sic quoque multi scalarum breuitate
decepti, quod supererat ascensui, extentis corporibus
1 effusoque] effuso iam W || 3 flabra LiuUieius: flaua tf
flamina § edd, \ peruerterent B V || 6 peruen. A W Bert, m r:
prenen. B V u || 9 mediterraneus Liuineius: meridiaDus M \
23 nunc Gruterus: num K Bert.^ del, w || 25 creberrimae A W
Bert,: celeberrimae B C V K 27 uelles Langius: uelis M 1 28
inaaserunt C || 31 sed Bert.: om, M || 32 extemptis A
176 VII. INCERTI PAN.
aequabant et succedentium humeris subleuati iam
interualla pinnarum uncis manibus inuasenmt. adeo
nihil periculi in uindictae executione metuebant ut
sibi non murum scandere; sed ex aequo congredi
5 uiderentur.
XX. Sed singularem tuam, Constantine, pie-
tatem et sua semper officia etiam inter arma ser-
uantem! signum receptui dedisti et uictoriam distu-
listi ut omnibus tibi liceret ignoscere neu quid
loatrocius faceret milos iratus quam clementiae tuae
natura pateretur. in quo licet optimi imperatoris
sollicitudine caueris ut inducti in fraudem milites
poenitendi tempus acciperent atque ultro ueniftm
precarentur^ nos tamen qui mitissimos tuos sensus
15 intuemur (nihil est enim tam perspicuum quam in
pectore tuo bonitas) illi te intellegimus pepercisse
quem^ si prima copiam habuisset irruptiO; eripere
ferro nemo potuisset. ita^ quod ad pietatem bmm
pertinet; imperator^ et illum et omnes quos recepe-
so rat reseruasti. sibi imputet quisquis uti noluit bene-
ficio tuo nec se dignum uita iudicauit^ cum per te
liceret ut uiueret : tu^ quod sufficit conscientiae tuae^
etiam non merentibus pepercisti. sed; ignosce dicto,
non omnia potes: di te uindicant et inuitum.
25 XXI. Quod quidem nobis semper optandum est
ut prosperos habeas etiam ultra tua uotia. successuSi
qui omnem spem in gremio maiestatis tuae poni-
mus et tuam ubique praesentiam; quasi dari possit^
expetimus. ecce enim^ dum a limite paulisper abs-
80 cesseras^ quibus se terroribus barbarorum perfidia
iactauerat scilicet; dum sibi illa proponunt: quando
perueniet? quando uincet? quando fessum reducet
exercitum? cum repente audito reditu tuo uelut at-
1 fiubleuati B C V w: subleuasti A H 2 pinnarum] pre>
uiarum uel simile C | 3 inuindicatae A 1 8 signum om, W || 9 neu
Liuineius: ne X|| 14 sensus tuos BCV || 18 ferro BerU: ferre
A fere cett. \ itaj itaque C || 19 deceperat AcidaHus || 20 uoluit
C V II 22 ut uideret C || 26 tua A W Bert: om. B C V^
CONSTANTINO AUGUSTO D. 19-22. 177
toniti conciderunt, ne tuum pro re publica uotum
amplius quam unius noctis cura tetigisset. postridie
«nim quam accepto illo nuntio geminatum itineris
laborem susceperaS; omnes fluctus resedisse^ omnem
quam reliqueras tranquillitatem redisse didicisti; ipsa 5
noc sic ordinante fortuna ut te ibi rerum tuarum
felicitas admoneret dis immortalibus ferre quae uota-
ueraS; ubi deflexisses ad templum toto orbe pulcher-
rimum; immo ad praesentem; ut uidisti; deum. uidisti~
enim^ credo, Constantine; Apollinem tuum comitante lo
Uictoria coronas tibi laureas offerentem; quae trice-
num singulae ferunt omen annorum. hic est enim
humanarum numerus aetatum^ quaetibi utique debentur
ultra Pyliam senectutem. et immo quid dico 'credo'?
uidisti teque in illius specie recognouisti; cui totius i6
mundi regna deberi uatum carmina diuina cecinerunt.
quod ego nunc demum arbitror contigissC; cum tu
siS; ut iUC; iuuenis et laetus et salutiier et pulcher-
rimuS; imperator. merito igitur augustissima illa
delubra tantis donariis.hones^ti ut iam uetera non 2o
quaerant. iam omnia te uocare ad se templa uiden-
tat praecipueque ApoUo noster, cuius feruentibus
aquis periuria puniuntur^ quae te maxime oportet
odisse.
XXII. Di immortaleS; quando iUum dabitis diem, 25
quo praesentissimus hic deus omni pace composita
iUos quo(][ue ApolUnis lucos et sacras sedes et an-
hela fontium ora circumeat? quorum scaturigines
leni tepore nebulosae arriderC; Gonstantine; oculis
tuis et osculis sese inserere uelle uidentur. miraberis do
1 ne] me Beri. || 6 ordinante edd.: omante K || 7 ferre
W: fere A B C V | notaueras ego: uocaueras M uoueras w ||
11 tibi lanceas afiferentem A | tricenum edd.: triceno V tri-
cenorum w | 14 pylani A | imo B V uno C | quid credo, om.
dico, Bert. B C V J 16 cuius totius A || 18 ut] et C B 20 ho-
nestati B W u J 21 uidentur Liuineius: uideantur K || 27 sedes
edd,: edes M hedes Bert, | hanella K (anela G) || 28 circum-
meat A y 29 tepore edd»: tempore M || 30 uidentur Jjiuineius:
nideantur M
PAXnO, LAT. , ^ 12
178 VII. INCERTI PAN.
profecto illam quoque numinis tui sedem et calentes
aquas sine uUo soli ardentis indicio, t[uarum nuUa
tristitia est saporis aut halitus^ sed. talis haustu et
odore sinceritas qualis fontium frigidorum. dabis et
sillic munera, constitues priuilegia, ipsam denique
patriam meam ipsius loci ueneratione restitues. cuius
ciuitatis antiqua nobilitas et quondam fraterno po-
puli Bomani nonrine gloriata opem tuae maiestatis
expectat^ ut illic quoque loca publica et templa'
10 pulchemma tua liberalitate reparentur, sicuti uideo
hanc fortunatissimam ciuitatem; cuius natalis dies
tua pietate celebratur, ita cunctis moenibus resur-
gentem ut se quodammodo gaudeat olim corruisse^
auctior tuis facta beneficiis. uideo circum maximum
15 aemulum, credo, RomanO; uideo basilicas et forum,
opera regia^ sedemque iustitiae in tantam altitudi-
nem suscitari ut se sideribus et caelo contigua et ui-
cina promittant. quae certe omnia sunt praesentis
munera. quaecumque enim loca frequentissime tuum
20 numen iUustrat, in his omnia et hominibus et moe-
nibus ex muneribus tuis augentur; nec magis loui
et lunoni recubantibus nouos flores terra summisit
quam circa tua, Constantine, uestigia urbes et tem-
pla consurgunt. ideoque hoc uotis meis sufCcit ut
25 patriam meam uideas ducente pietate^ quia statim
erit restituta, si uideris. sed enim ista felicitas ui-
derit an adhuc meae debeatur aetati.
XXIII. Literim quoniam ad summam uotorum
meorum tua dignatione perueni^ ut hanc meam
30 qualemcumque uocem diuersis fori et palatii officiis
2 solis W II 3 aut habitus W |j 6 uenerationem A || 9 pu-
blica om. W j| 10 sicuti Ltuineius: sicut bic H j| 11 fortissl-
mam Bert. || 17 ctigua scripsi: digna M || 18 praeSentis mu-
nera scripsi: presentia munera M praesentiae tuae mun. Li-
uineius || 20 omnia et bom. A W Bert. : et hom. omnia B C V
II 21 ex muneribus tuis scripsi l. l, p. 220: et muneribus M;
an delendum ? \\ 22 et om, A W lunonique edd, \ recumbant. A
II 26 pietatem A B V || 29 meam om. W [ 30 fori egot
otii M 1 palati offieii A
CONSTANTINO AUatJSTO D. 22—23. 179
exercitam tuis auribus cousecrarem^ maximas numini
tuo gratias ago tibique, quod superest, commendo
liberos meos praecipueque illum iam summa fisci
patrocinia tractantem^ in quem me totum transtulit
pietas^ cuius felix seruitus, si quando respexeris, 5
maxime tuae conueniet aetati. ceterum quod de
omnibus liberis dixi, lata est, imperator, ambitio.
praeter illos enim quinque quos genui etiam illos
quasi meos numero quos prouexi ad tutelam fori,
ad officia palatii. multi quippe ex me riui non lo
i^obiles fluunt, multi sectatores mei etiam prouin-
cias tuas administrant. quorum successibus laetor
omniumque honorem pro meo duco et. si forte hodie
infra expectationem mei dixero, in iilis me confido
placuisse. si tamen hoc quoque mihi tuum numen i5
indulserit ut ex hac oratione non eloquentiae, quod
nimium est, sed quantulaecumque prudentiae et de-
uotae tibi mentis testimonium referam: cedant pri-
uatorum studiorum ignobiles curae; perpetua mihi
erit materia dicendi, qui me probauent, imperator. 20
vm.
INCERTI
GRATIARUM ACTIO
CONSTANTINO AUGUSTO.
I. Si Flauia Aeduorum tandem aetemo nomine 25
nuncupata; sacratissime imperator, commouere se
fonditus atque huc uenire potuisset, tota profecto
1 tnis edd.: in tuis H || 5 sernitns; malim iutieiittis B 10
ex me rini non ign. Cusp.: ex meri nino ign. A W ex mea rino
ign. Bert. ex meri humo ign. B C V 1 11 etiam om. W 11 1&
ttiQm mihi C || 20 que me A 1 25 eduorum K semper | 26
sacratissime edd,: sac' A sacer cett.
■ 12 *■'-/'
180 Vin. INCERTI GRATIAR. ACTIO
coram de tuis in se maximis pulcherrimisqae bene-
ficiis una uoce loqueretur tibique restitutori suo,
immo, ut uerius fatear, conditori in ea potissimum
ciuitate gratias ageret, cuius eam similem facere
5 coepisti. sed quoniam id non potest; etsi gestit
animO; quod natura non patitur clamoresque suos,
quibus cotidie laudes tuas toUit in caelum^ exaudiri
a te non sinit interiecta longinquitas sua: id quod
fieri decebat, gaudiorum patriae meae nuntium sponte
10 suscepi, ut essem iam non priuati studii litterarum;
sed publicae gratulationis orator. uolui quidem; sa-
cratissime imperator^ cum in illo aditu palatii tui
stratum ante pedes tuos ordinem indulgentiae tuae
uoce diuina porrectaque hac inuicta dextera suble-
15 uasti ; numini tuo gratias agere (nec mihi uerba
quamuis imparato defuissent; quis enim aut prae-
parare se ad beneficia tam insperata potuisset aut
ab tanta gratulatione cohiberetr), sed habui ratio-
nem loci ac temporiS; ne meus ille ardor animi
20 studiumque dicendi tibi quidem (quod mihi ad im-
mortalitatem sufficeret) probaretur^ sed propter assi-
stentium paucitatem minus quam te dignum esset iret
in populos et te uno die de salute nostra tam multa
tractantem moraretur oratio, quae pro magnitudine
86 meritorum tuorum festinare non posset.
n. Nunc itaque, cum in hac urbe^ quae adhuc
assiduitate praesentiae tuae prae ceteris fruitur
(habebit enim felicitatis aemulam Flauiam nostram),
totus tibi amicorum tuorum comitatus et omnis im-
80 perii apparatus assistat; cum omnes homines omnium
3 fateor A || 5 etsi add. Gmterus: om. H | 6 suos] tuos
A Y Malatestianus || 8 a te om. Y Malai, H 10 esse A B esses
Malat. 1 11 noloi A Cusp.: noloi B C Y W Malat. \ quidem scripsi
1. 1. p, 220: enim K | sac. A: sacer "BCYW Malat. | 13 stratum
A: statnm B C Y Malat. stantem w || 14 hac] ac w || 16 quam-
uis] quam W | imparato Liuineius: imparata M || 23 populos et
LUdneius: populo sed K populo si w [ uno] illo Liuin. \ tam ego:
om.K n 27 prae ceterisAw: prae ceterasBC Yitf^i/a^. y 28 nostram
om. C ( 30 assistat scripsi: assistit at (ac A C) M assistat et edd.
• r * » *
CONSTANTINO AUGUSTO. 1—3. 181
fere ciuitatum aut publice missi aut pro se tibi sup-
plices assint; dicam^ imperator^ ea quae libenter
agnoscaS; ut ceteri nobis indulta non crederent nisi
te agnoscente dixissem. primum est autem^ sacra-
tissime imperator^ in agendis gratiis ostendere id 5
quod indultum sit non fortuitae ^licitatis; sed iustae
niisse clementiae. nam cum omnes homines coram
non indigentes iuuare boni sit principis, tum prae-
cipue bene meritis et grauiter aflFectis subuenire
sapientis est. quod cum ostendero non tam studio lo
praedicandae patriae meae quam officio demonstran-
dae prouidentiae tuae, tum potissime beneficiorum
tuorum magnitudinem persequar maiore uoto quam
ingenio. quaenam igitur gens toto orbe terrarum
in amore Romani nominis Aeduis se postulet i5
anteponi? qui primi omnium inter illas immanes
et barbaras bralliae gentes plurimis senatusconsultis
fratres populi Romani appellati sunt et, cum a ce-
teris a Rhodano ad Rhenum usque populis ne pax
quidem posset nisi suspecta sperari, ofim iam con- 20
sanguinitatis nomine gloriati sunt et nuper^ ut media
praeteream, diuum Claudium parentem tuum ad re-
cuperandas Gallias soli uocauerunt et ante paucissi-
mos annos, quod maxime praedicandum, plurima
patris tui beneficia partim rebus effecta perceperunt, 25
partim animo significata laetantur.
in. Fuit olim Saguntos foederata, sed cum iam
taedio Punici belli nouare imperium omnis cuperet
Hispania; fuit amica Massilia, sed protegi maiestate
Romana gratulabatur; imputeuere se origine fabu- 30
2 assunt A II 4 sac. A B C V: sacer W Malat. I| 7 coram]
etiam W j| 8 tum] tamen A || 9 afflictis Acidalius || 10 osten-
dero BerU w: ostendere M || 13 tuam post magnitndinem A,
ante maiore B C V W Malat, addunt: <m. Bert. \ persequar m:
prosequar M || 19 a Acidalius: om. M || 20 olim iam scripsi:
soli M etiam A W Bert. Malat. et B C V || 26 significatam C
II 27 Saguntos C: sagyntos A V Malat. sagintos B saguntus
w II 29 sed protegi scripsi: protegi se M sed protegi se Liui-
neius || 30 romani A; an -p, romani?
182 Vin. INCERTI GRATIAR. ACTIO
losa in Sicilia Mamertiui; in Asia Ilienses: soli
Aedui non metu territi; non adulatione compulsi,
sed ingenua et simplici caritate fratres populi Bo-
mani crediti sunt appellarique meruerunt. quo nomine
5 praeter cetera necessitudinum uocabula et communi-
tas amoris apparet et dignitatis aequaliias. deinde
cum finitimae nationes ipsi illi Romanae fratemi-
tatis gloriae inuidentes et usque in perniciem sui
odiis incitatae Germanos sibi auxiliarios dominos in-
10 uocassent, princeps Aeduus ad senatum uenit, rem
docuit; cumque idem oblato consessu minus sibi
uindicasset quam dabatur^ scuto innixus perorauit.
impetrata ope Bomanum exercitum Caesaremque cis
Ehodanum primus induxit (semita enim Galliae us-
15 que ad id temporis Transalpina Gallia nominaba-
tur) ; deinde Aedui totum istud quod Bheno^ oceano,
Pyrenaeis montibus, Gottiis Alpibus continetur Ro-
mano imperio tradiderunt, bibernis hospitaliter prae-
bitis, suppeditatis largiter commeatibuS; armis fabri-
20 candis, pedestribus et equitum copiis auxiliantibus.
ita in unam pacem sociatis omnibus Celtarum Bel-
garumque populis eripuere barbaris, quicquid iunxere
Bomanis.
IV. Dicet aliquis *uetera ista sunt'; et quidem
26 hoc sanctiora quod uetera. bonis enim meritis cum
aetate dignitas et pondus accedit. atque ut magno
natu parentes magis magisque in dies uen£ramur et
colimus, fratrum uero aequalitas et liberorum sobo-
les, blandiore licet, leuiore tamen animos tangit af-
sofectu: ita beneficia antiqua grauiora sunt; quamuis
praesentia suauiora uideantur. sed tamen si illa ue-
1 Ilienses C: Illienses M || 7 fraternitati edd, \\ 8 glo-
riae scripsi: non gloriae H || 11 cumque idem Liuineius: com
qaidem M | consessu A BerU: consensu B G V W Malat, \
mnnus A B || 15 id om. V Malat, \\ 16 dein scripsi: sed
enim M sed tum Liuineius || 17 Cottiis scripsi: cunctis M
11 20 et add. Puteanus: om. M equitumque edd.. || 22 iungere
Malat,
CONSTANTINO AUGUSTO. 3—5. , 183
tustate obsoleuerunt, quid haec recentia quae pueri
uidimus? attende, quaesO; quantum sit, imperator,
quod diuum Claudium parentem tuum ad recupe-
randas Gallias primi sollicitauerunt expectautesque
eius auxilium septem mensibus clausi et omnia in- 5
opiae miseranda perpessi tum demum irrumpendas
rebellibus Gallicanis portas reliquerunt, cum fessi
ob$erare non possent. quod si uobis et conatibus
Aeduorum fortuna fauisset atque ille rei publicae
restitutor implorantibus nobis subuenire potuisset, lo
sine uUo detrimento Romanarum uirium, sine clade
Catalaunica compendium pacis reconciliatis prouin-
ciis attulisset fraternitas Aeduorum. ob haec igitur
merita tam prisca diuus pater tuus ciuitatem Ae-
duorum uoluit iacentem erigere perditamque recreare, is
nou solum pecuniis ad calendaria largiendis et la-
uacris quae corruerant extruendis, scd etiam metoecis
undique transferendis, ut esset illa ciuitas prouincia-
rum uelut una mater, quae reliquas urbes quodammodo
Romanas prima fecisset. ^o
V. Dixi quam bene meritis Aeduis subueneris,
imperator; sequitur ut dicam quam grauiter afflictis.
qui locus nimium quantum plus mibi suppeditaret
orationis, si fas esset audiente te rebus tristioribus
immorari. ut igitur in praedicandis laudibus patriae 25
meae uerecundia modum fecit ne arroganter insur-
ferem, ita in commemorandis eiusdem malis et meus
olor et tuarum. aurium consuetudo cobibebit. nihil
enim libenter audis, nisi quo prospera tuis gratu-
leris. sed tamen quaeso, imperator, iniunge patien- 30
1 obsoluerunt A absoleuerunt W || 2 quantu scripsi: quanta
K quanti edd. \ sint w || 4 primi] parum W || 8 obserare
scripsi: obseruare H seruare edd. || 11 romanorum A || 12 ca-
talannita A || 14 merlta tam scripsi: merita et M | prima W:
primas A B C V || 17 etiam A: et ceti, \ metoecis Rhenanus:
metycis A meticis BCVW Mal. Bert, || 23 nimium] mirum Pu-
leantts \\ 25 laudibus] &m, A meritis W post lacunam 26 liit, ||
29 quo prospera tuis grat. scripsi: quos (quo W) pro tuis grat.
JC qtiod pro tuis pertuleris Lipsius pro quo tuis grat. Liuineius
184 VIII. INCERTI GRATIAB. ACTIO
tiam sensibus tuis ut^ quemadmodum praestantes
scientia medici non aspemantur uulnera inspicere
quae sanant^ ita nunc tu paulisper audias Aeduorum
labores quos sustulisti. neque enim potes sine ex-
5 perimento miseriae ad laudem clementiae perue-
nire. iacebat illa ciuitas non tam moenium ruinis
quam uirium defectione prostrata^ ex quo eam noui
census exanimarat acerbitas. nec tamen iuste queri
poterat, cum et agros, qui discripti fuerant, habere-
10 mus et Gallicani census communi formula teneremur^
qui fortunis nemini possumus aequari. quo magis^
imperator, clementiae tuae gratias agimus, qui re-
mediis sponte concessis fecisti ut, quod non potera-
mus iure petere, iuste obtinuisse uideamur.
15 VI. Habemus enim, ut dixi, et hominum nume-
rum^ qui delati sunt, et agrorum modum, sed utrum-
que nequam hominum segnitia terraeque perfidia.
unde enim nobis Bemus aut Neruius aut ipse ille
de proximo Tricassinus ager aut arator? quorum
80 reditus cum labore contendunt. quamquam merito
quiuis ignoscat ipsis cultoribus, quos piget laborare
sine fructu. siquidem ager qui numquam respondet
impendiis ex i^ec&ssitate deseritur, etiam inopia
rusticanorum, quibus in aere alieno uacillantibus nec
26 aquas deducere nec siluas licuit excidere: ita quid*
quid olim fuerat tolerabilis soli, aut corruptum est
paludibus aut sentibus impeditum. quin etiam ipse
ille pagus Arebrignus inani feritur inuidia, cuius
infimo loco uitium cultura praecipua est: nam retro
5 miseriae Liuin, : misericordiae H | ad] et A || 6 moeninm
rainis Fr. Modius: minium (meniam BerU) romanis (ronis Beri.)
Q 8 examinarat A || 9 descripti H, correxi i| 11 qai] malim qais
, aeqaaril comparari ^er^
ais si M ll 22 respondent A
20 redditas H |[ 21 quiais w: qai-
25 qaid qai A || 27 impedimentam
qaam etiam A || 28 Areprignas W arebignas C om. B | inaoi A
I feritar Cellarius: fertar H | mana seritar inaida edd. inani
ser. indastria Eyssenhardius || 29 infimo loco scripsi: in uno
loco A Beri, in loco B C V W in imo loco Liuineius \ prae-
cipaa scripsi: perspicaa H perexigua Acidalius
CONSTANTINO AUGUSTO. 5—7. 185
cetera siluis et rupibus inuia securarum sunt cubilia
bestiarum. illa autem quae subiecta et usque Ararim
porrecta planities fuit quidem^ ut audio^ aliquando
locunda, cum per singulorum fines continua cultura
procursus fontium uallibus patentibus euehebat; nunc 5
autem interclusis uastitate meatibus^ quicquid humi-
litate sua fuerat uberiuS; in uoragines est [stagna]
conuersum. ipsae denique uineae, quas mirantur
ignari, ita uetustate senuerunt ut culturam iam paene
non sentiant. radices enim uitium; quarum iam ne- lo
scimus aetatem^ milies replicando congestae altitu-
dinem debitam scrobibus excludunt et ipsam pro-
paginem non abditam^ sed obiter tectam produnt
imbribus eluendam et solibus perurendam. nec pos-
sumus, ut Aquitanis aliisque prouinciis familiare est, is
nouis uitibus locum ubique metari^ cum supra saxa
perpetua sint^ infra humilitas pruinosa.
Vll. Nam quid ego de ceteris ciuitatis illius
regionibus loquar, quibus illacrimasse te ipse con-
fessus es? uidisti enim non^ ut per agros aliarum 20
urbium; omnia fere culta aprica florentia, uias fa-
ciles^ nauigera flumina ipsas oppidorum portas al-
luentia^ sed statim ab eo flexU; e quo retrorsum
uia ducit in Belgicam^ uasta omnia, inculta squa-
lentia^ muta tenebrosa; etiam militaris uias ita con- 25
fragosas et altemis montibus arduas atque praecipi-
tes ut uix semiplena carpenta, interdum solum ua-
2 quae deleuerim; subiecta est et Putecfntis \ et usque] eras
que A II 5 uallibus edd. : uallis M (ual W) canalibus [uel cal-
libus) latentibus Acidalius || 7 uoragines est [stagna] scripsi:
uoragine stagna H uoraginum stagna w uoraginem et stagna
edd, II 10 radices w: radicis M |j 11 milies A w: miles ceiL \
replic.] repastinando Acidalius || 13 abditam scripsi: debitara M
I obiter tectam seripsi: obtectam M debitam nec obtectam Eys-
senhardius || 15 aliis prou. C || 16 ubi met. A; an ibi? || 17 sunt
A 11 21 aprica scripsi: aperta M uberta M. Hauptius Herm. IV
p, 151 jl 25 uias ita Haupiius: uia sit ac M Bert. I confragosa
sed w II 26 arduas HaupHus: ardnis M (ardiis A) ardui w
27 solum {oHm nec l, h p» 221) addidi-: om. M
186 VIII. INCERTI GRATIAR. ACTIO
cua trausmittant. ex qi^o saepe accidit ut obsequia
nostra tarda sint, cum paruarum fru^um nobis dif-
ficilior sit euectio quam ceteris plurimarum. quo
magis; imperator^ pietati tuae gratias agimus, qui
5 cum scires [itinerum] regionum nostrarum aditum
atque aspectum tam foedum tamque asperum^ tamen
illo deflectere et urbem illam sola opis tuae expecta-
tione uiuentem illustrare dignatus es. boni principis
est libenter suos uidere felices^ sed melioris inuisere
10 etiam laborantes. di boni ! quisnam ille tum nobis
illuxit dies (iam enim ad praedicanda remedia nu-
minis tui ordine suo peruenit oratio), cum tu, quod
primum nobis signum salutis fuit, portas istius urbis
intrasti? quae te habitu illo in sinum reducto et
15 procurrentibus utrimque turribus amplexu quodam
uidebantur accipere.
Vni. Miratus es, imperator, unde se tibi tanta
obuiam effunderet multitudo, cum solitudinem ex
uicino monte uidisses. omnes enim ex agris omniujn
20 aetatum homines conuolauerunt ut uiderent quem
superstitem sibi libenter optarent. quod enim ad
propagandos aliorum principum dies soUemni uer-
borum honore oratur, tibi, Constantine, soli ultra
omnium nostrum fata uicturo securi uouemus, cui
«5 tam longa aetas propria debeatur. magna est pro-
fecto uis post diuturnam aegritudinem atque mae-
stitiam surgentium ffaudiorum. caluit in nobis
ultra uires animus ad laetitiam, et quodam prae-
sagio uenturae felicitatis elati te tanta exultatione
1 transmittat ABCV || 2 paucarum edd, || 5 itinerum seclu-
sit Acidalius intemum reg. no. habitum Hauptius l. L \ aditumq;
A II 10 di boni] DI mln. Bert.j unde inmortales Liuineius; dii
mm A, unde di magni malim | 12 suo peruenit A Bert, : super-
uenit BGV W || 17 estA || 19 omnes; maUm omnibus || 20 aetatum]
e tantu A | oonuolauerant Ritlersfmsius || 21 sibi] si A | ad om,
Bert, 11 22 dies om. A.C et, ut uid.y Bert. annos add. Rkenanus |
solennium Bert. || 23 honore ego : more M | oratur scripsi: iu-
ratur H uouetur Rittershusius \\ 24 uictor C || 25 debetur A ||
28 uires A Bert.: uires nostras B C V W || 29 uent.] futurae C
' te post elati addidi, post tanta edd.: om. M
CONSTANTINO AUGUSTO. 7-9. 187
suscepimus ; quasi iam indulgentiam quam daturus
eras haberemus. exornauimus uias quibus in pala-
tium peruenitur; paupere quidem supellectili, sed
onmium signa collegiorum, omnium deorum nostro-
rum simulacra [protulimus], paucissima clarorum5
instrumenta modulorum per compendia saepius tibi
occursura protulimus. diuites nos crederet qui ueri-
tatem studio aestimaret. sed enim prouidentiam
tuam latere non potuit quamuis bene dissimulata
paupertas : intellexisti officiosam et honestam inopum lo
uanitatem.
IX. Sponte nos ad numinis tui aditum uocarC;
sponte affari, sponte quid opis desideraremus inter-
rogare dignatus es. haec sunt, imperator, uera
beneficia quae non precibus efflagitata, sed ex uo- 15
luntaria tua bonitate proueniunt et cil^a uUam pe-
tendi molestiam adipiscendi uoluptatem dederunt.
neque enim parui negotii est imperatorem totius
orbis pro se peculiariter rogare, sub tantae maie-
statis aspectu perfricare frontem, uultum componere, 20
«onfirmare animum, uerba conciperC; intrepidanter
dicere, apte desinere, expectare responsum. has
omnes difficultates , imperator, uerecundiae nostrae
remisisti, non solum ultro percontando quid reme-
dii posceremus, sed etiam tibi ipsi suggerendo quae 85
nos tacebamus, dum nos iacentes ad pedes tuos cle-
mentissimo attoUis affatu. uidimus misericordiam
iiuam umentibus oculis eminentem. ibant per haec
ora lacrimae, lacrimae nobis salutares, tibi glorioaae :
et nos inuicem iam dolore discusso flebamus gaudio. 30
nam sicut agros diutumo ardore sitientes expetitus
1 susceperimus^cW., sed idemp. i86^ 28 et quodam cum rell,
6 protnlimas del. Jaegerus, alterum l. 7 Liuineius || 12 uocare w:
uocares X Beri, \\ 13 opie W: opus A B C V || 18 impera*
torem w: imperator M || 19 peculia ter A | subs A j| 20 aspectu
Acidalius: affectu X |l 21 intrepidanter Acidalius: trepidanter
(-tem A) M || 22 aptej aperte W || 24 remisisti edd,: renaisti
(r§n. A) M | ultro A w: ultra cett. || 29 lacrimae lacrimae W:
lacrimae A B C V
188 VIII. INCERTI GRATIAR. ACTIO
uotis imber ubertat : ita lacrimae tuae pectora uostra
gaudiis irrigabant, ut^ quamuis nefas esset te flente
laetari^ uinceret tamen gratulatio religionem^ cum
lacrimae illae pietatis essent indices^ non doloris.
5 X. Et haec quidem nobis ad summam gratula-
tionem sufQcere potuissent^ etiamsi remediorum no-
strorum spem distulisses et quibus nos opibus leua-
turus esses dubium reliquisses. sed tam prompta in
te est natura bonitatis ut quod pia mente conceperis
10 statim uoce declares. sic ingenui largique fontes ut
ubique prosint ire festinant, sic celeriter in terras
caelo missa perueniunt, sic denique diuina iUa mens,
quae totum mmidmn hunc gubemat, quidquid cogi^
tauit ilico facit. in quo tamen, imperator, si con-
15 silium alicuius amici callidioris admitteres , esset
quod fortasse reprehenderet: nimium te scilicet fa-
cile ea quae sis tributurus aperire et sine ullo arti-
ficio cito promere quae sperari diu debeant. nescis,
imperator, tua commendare beneficia: praestandi
20 celeritate occupas tempus optandi. etenim indul-
gentiae celeritate uicisti, imperator, ipsa elementa
quibus animamur et uiuimus. diu uenturi hominis
{>artus optatur, diu uagitus inconditi locuturam dif-
erunt uocem; diu fruges hiemps cohibet, uer elicit
25 tepore, aestas solidat calore [maturat] : tu nobis
uitam pariter totam dedisti, tu fructus meritorum
tuorum statim nos metere et in conditis referre ius-
sisti. releuaturus censum definisti numerum, reliqua
[debita] remissurus quantum deberemus iaterrogasti.
so quae interrogatio manifesta promissio fuit. nam cum
is qui omnia potest quid sibi debeatur interrogat, non
4 iudices A || 10 declaras A | ingenii A || 11 ubi pros. W
festinentw || 14:f&citEys8enkardiu8: fecitM || 15alicuiusABVW:
alienius C Bert, | callidioris om. Bert, \\ 16 reprehenderetur edd.
II 18 sperare G || 20 etenim Jaegerus: sed enim M || 24 uer eli-
cit tepore aestas scripsi l, L 221: uere licita estas flore M,
nisi quod uer E licit E estas V uer elicit flores estas w ( 25
calore maturat Addalius: calor ematurat M; maturat seclusi
27 in condis Bert, || 29 debita deL Riitershusius
CONSTANTINO AUGUSTO. 9-12. 189
curiose percontatur ut sciat, sed liberaliter cupit
audire quantum remittat.
XI, Separate igitur utraque dicam; ueque enim
quasi per saturam confundenda sunt tanta beneficia.
septem milia capitum remisisti, quartam ampliuss
partem nostrorum censuum, et tamen an sufficeret
noc nobis saepius requisisti. o nos utrumne uere-
cundos nimium dicam an satis gratos? qui reticui-
muS; haesimus^ indulgentiae tuae ample fluenti mo-
dum fecimus. plus adnuc praestare cupiebas, si ausi lo
fuissemus exposcere. quantum sit hoc, imperator,
beneficium; quam necessarium nobis. quam utile etiam
deuptionis officiis; non queo satis dicere. remissione
ista septem milium capitum uiginti quinque milibus
dedisti uires^ dedisti opem^ dedisti salutem plusque is
in eo consecutus es quod roborasti quam recidisti
in eo quod remisisti: quasi ter tantum tibi firmum
certumque redditum est, id quod olim irrito petebatur,
siquidem desperatio perferendi debiti etiam id quod
dari poterat inhibebat. nec erat ratio conandi, cum 20
non esset spes ulla complendi. o diuinam, imperator,
tuam in sananda ciuitate medicinam! sicut aegra
corpora et onerata turgentium torpore membrorum
resecata aliqua sui parte sanantur, ut imminuta ui>
geant quae exaggerata torpebant, ita nos nimia mole 25
depressi leuato onere consurgimus.
XII. Nescit taxare indulgentiam tuam qui te
putat septem milia capitum sola donasse. donasti
onmia quae stare fecisti. quamquam enim adhuc
sub pristina sarcina uacillemus, tamen leuior uidetur, 3o
3 utraqae BerL: ntroque M utrunque w || 4 saturam
A W Bert: satiram B G V | suntj tibi W | tanta] tua ||
6 quartam C: quintam M Bert. || 7 utrumne] utrum nos A
fort. o, utrum nos uerec. Q 8 nimium dicam A W: dicam ni-
mium B C Y H 15 plusquam A D 17 quasi ter scripsi: quater
H (quatenus W) quartum Bert, \ 18 olT addidi: om, K || 23
turgentium scripsi: stupentium M tumentium Eyssenhardtus
27 nexit A
190 VIII. INCERTI GRATIAR. ACTIO
auia uicino tempore fertur: exonerandi praesumptia
at patientiam sustinendi. certe et nunc liberi pa-
rentes suos cariores habent et mariti coniuges non
frauate tuentur et parentes adultorum non poenitet
liorum, quorum onera sibi remissa laetantur. ita
omnium pietas olim fessa respirat et suos quemque
iuuat numerare securum, cum plures adiuuant ob-
sequia paucorum. quo magis spe futuri temporis
eleuamur. recreatur animus securitate praeteriti re-
10 missisque reliquis nihil est quod respectandum ti-
mendumque sit, quod aliquid uirium uenturis pen-
sitationibus neget. ita duorum temporum; quae sunt
maxima, molestia liberati sumus: unum atque id
minimum breui labore transigimus. nam cum prae-
16 teritum tempus pro modo suo longum, futurum autem
infinitum sit, praesens [tempus] breue et semper in
partem utramque mutabile, cum et praeterito relin-
quatur et transeat in futurum : unus hic annus prope
sensum non habet difficultatis duorum temporum in-
20 dulgentiis coartatus et quasi terminus quidam positus
felicitati in utrumque confini, quae nos et praeterito
liberos facit et in futuro securos.
XIII. Quinque annorum nobis reliqua remisisti!
lustrum omnibus lustris felicius! o lustrum quod
25 merito hanc imperii tui aequauit aetatem ! nobis ergo
praecipue te principem di munificum creauerunt,
quibus singulis haec est nata felicitas, ex quo tu
imperare coepisti. quinquennalia tua nobis, set iam
1 nicino tempore fertur {uel feretur) scHpsi l. L p. 221:
iiicino nemo praefertnr Bert, uicino perfertur M || 5 onera]
hnera A. an munera? || 10 quod spectandum W || 12 neget
Litdneius: necet M || 16 tempus seclus, Liuineius \ in om. A
[I 17 et a praeterito edd. || 19 diffioultatis edd»: difficultas
M II 20 coartatur W || 21 in utrumque confini scripsi: et
utrumque confinii M | uos A || 26 munificam scripsi: nxaaix-
num Bert.^ num (uel nuiu uel nuui) A om. B in lac, 5, V in lae.
4 litt.j C, nostri w immortales Liuineius || 27 singularis haec
Acidalius || 28 set iam scripsi: etiam M
CONSTANTINO AUGUSTO. 12-.14. 191
perfecta, celebranda sunt. illa enim quinto anno in-
cipiente suscepta omnibus populis iure communia,
nobis haec propria quae plena sunt. praeclara fertur
Catonis oratio de lustri sui felicitate. iam tunc enim
in illa uetere re publica ad censorum laudem per- 5
tinebat^ si lustrum felix condidissent^ si horrea messis
implesset; si uindemia redundasset^ si oliuitas larga
fluxisset. quid erffo nos conuenit gratulari de hoc
indulgentiae tuae lustro? lustro, quo, licet illa fru-
gum cessarit ubertas, fecisti tamen ut omnia largiora lo
uideantur fuisse quam fuerint. ualet enim nos tan-
tum habuisse quantum debere desiuimus; ualet plena
fuisse horrea, plenas cellas; cum in nuUis reliquis
haereamus. hoc nobis est ista largitio, quod Terra
mater frugum, quod luppiter moderator aurarum:i5
quicquid illi parcius dederant, nobis tamen ex bene-
ficio tuo auctum est.
XIV. Quaenam toto orbe terrarum auri argenti-
?ue metalla tam larga sunt, quis Tagus quisue
'actolus tanto fluxit auro quantum liberalitate tua2o.
consecuti sumus? non enim maioris est muneris abs
te accepisse. quin immo quanto est durius extor-
queri quod proprium fuerit quam non acquirere quod
fuerit alienum, tanto dulcior est remissa soluendi
necessitas quam lucrandi optata commoditas. quam 25
multi; imperator Auguste, quos inopia latitare per
saltus aut etiam in exilium ire compulerat^ ista re-
missione reliquorum in lucem exeunt, in patriam
reuertuntur, desinunt pristinam accusare pauperiem,
desinunt odisse agrorum suorum sterilitatem, resu- 30
1 quinto anno scripsi: qninto K Bert (quanto C) || 6
condidisset M || 7 sq, oliueta 1. fluxissent M, corr. Ritters-
hu9iu8 H 9 lustro alterum om. B C Y | iHa scripsi: nulla M;
an delendum? nuUa frug. bearit ub. Eyssenkardiits || 12 de-
sinimus A edd. 1 17 auctum scripsi: natum M || 21 est] esset
Puteanus \\ 22 quanto edd,: tanto M || 27 ire comp. C w:
recomp. M || 29 desinunt w: desinant M | 30 desinunt w:
desinant M
192 IX. INCERTI PAN.
munt animos, operi praeparantur, culturam melio-
ribus adnituntur auspiciis, reuisunt domos, referunt
uota^ templis. praesertim cum tu omnium nostrum
conseruator adueneris et ille quasi maiestatis tuae
5 comes et socius deus: flagrabit tota ciuitas^ gaudiis
perstrepet et, cum proficisceris, fortasse retinebit.
d^^bis enim ueniam; amoris nostri contumaciam feres.
omnium sis licet dominus urbium^ omnium nationum,
nos tamen etiam nomen accepimus tuum: iam non
io;antiquum Bibracte^ quod hucusque dictum est lulia,
Polia, Florentia; sed Flauia est ciuitas Aeduorum ****
IX.
INCEKTI
PANEGYRICUS CONSTANTINO AUGDSTO
15 D I C T U S.
I. Unde mihi tantum confidentiae, sacratissime
imperator, ut post tot homines disertissimos, quos
et in urbe sacra et hic rursus audisti, dicere auderem?
nisi nefas esse ducerem et commissi cuiusdam sacri-
20 legii reKgionem uererer, si is, qui semper res a nu-
mine tuo gestas praedicare solitus essem, haec tanto
maiora pristinis silentio praeterirem, per quae non
pars aliqua seruata, sed uniuersa sibi est res publica
3 nostrum W: nostronim A B C V || 4 ille quasi Liui'
neius: quasi ille M Bert. quasi ipse Eyssenhardtus || 5 deas
ego: om. M || 7 amori nostro w | contumaciam scripsi: con-
tumeliam M || 10 Bibracte Cusp.: bribracte A C V w bribrae
te B bribacte W m. i | dictu ego: dicta M || 11 eduorum et
cetera (compendiose) A, unde lacunam significaui 1 16 sac; M ||
17 hom. disert. A W Beri. : disert. hom. B C V || 18 rursus hic
Bert. II 21 predicares A || 22 maiora a A || 23 sibi res est W
C6NSTANTIN0 AUGUSTO D. 1—2. 193
restituta. neque enim ignoro qaanto inferiora nostra
sint ingenia Bomanis. siqoidem latine et diserte loqui
illis ingeneratum est; nobis elaboratum; et^ si quid
forte commode diciinus, ex illo fonte et capite fa-
cundiae imitatio nostra deriuat. sed quamuis con- 5
scius mihi infirmitatis ingenitae et inchoati potius
studii quam eruditi cobibere me silentio nequeo^ qup
minus de recuperata urbe imperioque Bomano tan-
dem ex diutuma conuulsione solidato et ipse aliquid
coner effari^ ut inter tantos sonitus disertorum mea lo
quoque uox tenuis exaudita uideatur. etenim si in
rebus bellicis ipsisque proeliis non solum tubae ac
litui, sed etiam Spartanae tibiae incentiuum aliquod
feruntur habuisse (credo, quia magnos animos paruo
licet modulo sufficit incitari) : cur ego de tuo in me i5
fauore diffidam^ ut sermonem meum studio potius
tui cultus quam suis uiribus metiaris? experiar igi-
tur^ ut possum^ quamquam oppletis auribus tuis ut
sic dixerim insusurrare^ sine aemulandi fiducia cu-
pidus imitandi. 20
II. Ac primum illud arripiam quod credo adhuc
neminem ausum fuisse; ut ante de constantia expe-
ditionis tuae dicam quam de laude uictoriae. - trans-
acto enim motu aduersi hominis et offensione ua-
canti utar libertate erga te nostri amoris, quem tunc 25
inter metus et rei publicae uota suspendimus. tene^
imperator; tantum animo potuisse praesumere ut
beUum tantis opibus^ tanto consensu auaritiae, tanta
scelerum contagione, tanta ueniae desperatione con-
flatum quiescentibus cunctantibusque tunc imperii tui 30
sociis primus inuaderes? quisnam te deus, quaetam
1 nostra sint ing. A W Beri.: sint ing. nostra B C V jl
3 nobis C w: nomen bis M. an nobismet?|4 facundie w: et
facundie M (et facundia C] || 8 tandem Eyssenhardtus : et tan-
dem M || 13 intentiunm B C Y | aliquid A || 15 in me de tuo M,
transpo8ui\\ 22 neminem adhuc C || 24 motu ego: mutu A nutu
B C V metu w | offensione uacanti ego: offensio reuocati M
offensione reuocati w || 25 nunc W || 27 an tantum Bert. || 29
8ce1. cont. tanta om. C
FAiniO. liAT. 13
194 IX. INCERTI PAN.
praesens hortata est maiestas ut^ omnibus fere tuis
comitibus et ducibus non solum tacite mussantibus^
sed etiam aperte timentibus; contra consilia homi-
num, contra haruspicum monita ipse per temet libe-
5 randae urbis tempus uenisse sentires ? habes profecto
aliquod cum illa mente diuina^ Constantine; secre-
tum, quae delegata nostri dis minoribus cura uni se
tibi di^atur ostendere. alioquin, fortissime imperator,
sic quoque, cum uiceris, redde rationem. Khenum
10. tu quidem toto limite dispositis exercitibus tutum
reliqueraS; sed hoc maiores pro te suscepimus metus
quod nobis potius quam tibi consulebas nostramque
pacem magis quam bellum quod aggrediebare firma-
ueras.
16 III. Ne tu, imperator, nimio nostri amore ne-
scisti ad securitatem nobis uere prouidere, qui non
omnia tecum arma mouisti, cum tua conseruatio
salus nostra sit. et quid opus erat ipsi Bheno in-
structis et militibus et classibus, quem iam pridem
2obarbaris nationibus uirtutis tuae terror obstruxerat?
an ostentare uoluisti diligentiam tuam, diuisis copiis
inter custodiam pacis et belli? an etiam iactanter
et gloriose probare liberandae urbi te sufficere cum
paucis? uix enim quarta parte exercitus contra cen-
25tum milia armatorum hostium Alpes trans^essus
es, ut appareret penitus considerantibus (id quod
nos fugit tui amore trepidantes) non dubiam te,
sed promissam diuinitus petere uictoriam. duxerat
magnum Seuerus exercitum: at hostem suum per-
30 fidia desertus armauerat. maiores postea copias
Maximianus admouerat: a^ et ipse transfugis circum-
cisus uidebatur prospere refugisse. ipse denique qui
6 aliquid M, corr. Liuinehcs \\ 7 nostris W || 15 minimo C
II 16 prouide A || 18 erat opus C || 19 quem] que A W || 21
noluisti C || 22 an g: aut M || 25 Alpes om. W || 26 peni-
tius Liuineius || 27 uos A | tui w: in M (ut V) || 29 at scripsi:
et M II 31 at addidi: om. M j circumcisus A Bert.: circum-
«isis W, om. B C V
CONSTANTINO AUGUSTO D. 2—4. 195
pater illius credebatur discissam ab umeris purpuram
detrahere conatus seuserat in illud dedecus sua fata
transisse. mille et sexaginta annis contractas ex toto
orbe diuitias monstrum illud redemptis ad ciuile la-
trocinium manibus ingesserat. ad hoc aliena matri- 5
monia^ innocentium capita cum bonis passim donando
usque ad mortem deuotionis obstrinxerat parricidas :
omnes autem aut insidiatos sibi aut palam aliquid
pro libertate conatos poenis affecerat^ armis oppres-
serat. et inter haec utebatur eius urbis maiestate lo
quam ceperat^ totam Italiam conductis ad omne fa-
cinus satellitibus oppleuerat.
IV. Haec omnia^ imperator, cum cogitareS; sci-
res; uideres nec te patema ^auitas nec tua natura
temerarium esse pateretur: dic, quaeso, quid in con- 15
silio nisi diuinum numen habuisti? an illa te ratio
ducebat ^sua enim cuique prudentia deus est), quod
in tam dispari contentione non poterat melior causa
non superare et, innumerabiles licet ille copias pro
se obiceret; pro te tamen iustitia pugnabat? ut enim 20
omittam illa quae non decet comparari, quod erat
ille Maximiani suppositus, tu Gonstantii rii filius;
ille despectissimae paruitatis; detortis solutisque
membris; nomine ipso abusiua appellatione mutilato^
tu (quod sufficit dicere) tantus ac talis: ut haeC; 25
inquam, omittam^ te^ Gonstantine; patema pietas
sequebatur, illum^ ut falso generi non inuideamuS;
impietas; te clementia, illum crudelitas; te pudicitia
soh dicata coniugio, illum libido stupris omnibus
contaminata; te diuina praecepta, illum superstitiosa so
maleficia; illum deuique spoliatomm templomm^
trucidati senatuS; plebis Romanae fame necatae pia-
7 mortis denotionem Liuineius \ parricios W || 8 autem
aut scripsi: aut M autem Langius || 16 tliuinum] tuum C |{
18 tam in disp. W || 20 pugnabat Liuineius: pugnaret M |,
23 paruitatis w: prauitatis M || 25 ac] et A | haec] hoc C
;| 27 inuideamus; malim inludamus || 32 fame enectae edd.
196 IX. INCERTI PAN.
cula^ te abolitarum calumniaruiU; te prohibitarum
delationum, te conseruati orbis atque homicidarum
sanguinis gratulatio. iu tam diuersa causarum ratione
diuino consiKo, imperator, hoc est tuo, non militum
5 multitudinem^ sed partium merita numerasti.
V. Magnus Alexander, cum praeter Macedonas
suos cuuctae Graeciae, uniuerso IUyrico innumera-
bilem dilectum posset indicere, numquam tamen
maiores quadraginta milium copias duxit inhabile
loregenti ratus, quicquid excederet, et turbam potius
quam exercitum. tu uero etiam minoribus copiis
bellum multo maius aggressus es, tanto scilicet pro-
pria tua uirtute potior quanto ille numero iustructior.
et ille quidem contra leues Medos et inbelles Syros
15 et Parthorum arma uolatica et Asiaticos optantes
mutare seruitium rem gessit proelii unius euentu:
tibi uincendi erant milites (pro nefas!) paulo ante
Bomani, armis omnibus more primae classis armati
et pro facinorum conscientia numquam nisi morte
20 cessuri. probauit hoc prima obstinatio eorum, qui
sub ipsis Alpium iugis, munitissimum licet muro ac
situ tenentes oppidum, ausi fuerunt te imminente
resistere ac portas claudere; non credentes illi qui-
dem, ut audiO; ipsum te adesse (quis enim crederet
25 tam cito a Rheno ad Alpes imperatorem cum exer-
citu peruolasse?), sed tamen qui non solum praesenti
numini tuo, uerum etiam nuntiato nomini cedere
debuissent. luerunt igitur ilico dementiae suae poe-
nas, cum oblatam sibi a clementia tua ueniam recu-
30 sassent. neque enim uallo fossaque obsessio inchoata
est, nec cuniculis agendis nec machinis admotiendis
2 te deL w | conseruati orbis Arnizen.: conseruatio H P.K.
conseraati Acidalius 1| 8 delectum C || 9 milibus Liuineius || 10
iratus A || 12 maiusj magis C V | prop. tua uirt. A W: uirt.
tua prop. B C V || 17 erant uincendi C || 21 munitisaimum
Liuineius: munitissimo M | scilicet Acidalius || 24 ipsum te
A Wi te ipsum B C V B 26 sed qui tamen Gruterus || 27 cedere
w: credere M Bert. || 28 igitur del, w || 30 uallo edd,: bello M
CONSTANTINO AUGUSTO D. 4—7. 197
nec incatiendo ariete temptati quassatique sunt muri,
sed statim iniectae faces portis, scalae propugnaculis ;
nec caesum fundis eminus telisque missilibus, sed
hastis^ gladiis. ita res simul coepta et patrata^ iun-
ctusque rebellibus fuit conatus et exitus. 5
VI. Gomphos, urbem Thessaliae, quoniam ab-
nueret obsequium, C. Caesar uno die sustulit. sed
ille Graeculos homines adortus est, tu subalpinos;
ille solos incolas, tu etiam militare praesidium; ille
non potuit captos a direptione defendere, tibi licuit 10
clementiam a tuis uictoribus impetrare. et illa qui-
dem Gomphensium clades documento ceteris fuit:
tibi paulo post alia in Taurinatibus campis pugna
pugnata est, non trepidantibus ex uictoria tua re-
bellibuS; sed iratis incensisque ad ulciscendum ani- 15
mis quos fortunae inclinatio restinguere debuisset,
nec uero temere ac passim uagis hostibus ut facile
palantes caederentur, sed acie in cunei modum structa,
descendentibus retro in altitudinem lateribus, quae
scilicet, cum prima auide confligeret, conplexa impe- 20
ditos certamine circumirent. sed tu id prouidens prae-
misisti utrimque qui obuiam irent et simul, si quid
insidiarum lateret, excuterent; ipse obtruncato illo
capite deiectaque acie in fugam uersa tanto maiorem
in processu stragem edidisti quanto amplioribus sub- 25
sidiis instructa constiterat. ita usque ad Taurinatium
muros fusi caesique obseratasque nancti portas ab
incolis etiam corporum suorum mole clauserunt.
Vn. Quid tibi aliud sperare potuisti, miles in-
felix, turpissimo illi tunc deuote prodigio ? iam enim 30
3 caesum ego: solum M | missilibus w: missilibusque M || 6
Gonphos et 12 Gonphens. M (Gomph. C] || 11 clementia A | a t.
u. impetrare scripsi: t. u. iraperare M | et Gruterus: sed M | illi C
illic Liuin. || 13 pugna grauior pug. w || 16 restinguere edd»: re-
stringere M || 20 scilicet Liuin. : s. Bert. si M | conplexa ego: con-
flexa A reflexaBCVW || 21 circumiretM, correxi \ premisisti w:
premissi A premissis cett, || 22 siquid B Cw: siquis A V || 23 obtrun-
Q2Xo8cripsi: obfirmatoM(conf.W)i|24 detectaquei^iut7z.||25 quanto
B C V w : tantd A || 27 nacti B C w || 30 turpissimos A V -rons B
198 IX. INCERTI PAN.
non insulto, sed doleo. Constantinum tu tantum
sanguinis fundere coegisti, cui, quia salutem uestram
a uobis impetrare non licuit, paene displicuit ipsa
uictoria. at non Taurinatibus neque ceteris Italiae
5 ciuitatibus idem animus fuit, qui te, imperator, ex-
ultantes gaudio certatim ad se uocauerunt. missae
ab omnibus legationes, oblati undique commeatus, ut
appareret quamdiu desiderassent cui se iam prompte
bello adhuc restante committerent. qui fuit dies ille
10 quo Mediolanum ingressus es! quae gratulatio prin-
cipum ciuitatis! qui plausus populi! quae securitas
intuentium te matrum, te uirginum! quae duplici
fructu fruebantur, cum pulcherrimi imperatoris for-
mam uiderent et licentiam non timerent. ostentare
15 se omnes et tripudiare sine ullo de reliquiis belli
metu et auspicium uictoriae tuae pro consummatione
metiebantur: non Transpadana prouincia uidebatur
recepta, sed Roma. quis enim crederet tantis' suc-
cessibus tuis uUum obstaculum fore, quo minus
20 omnes exercitus se clementiae tuae traderent, cum
uirtutis experimentum nouissent? muros ui ceperas,
acie palam uiceras: quis tam demens uidebatur ut
aut obsideri auderet aut congredi? praesertim cum
tu dies aliquot Mediolani resistens tempus omnibus
25 sibi consulendi dedisses ut de te sperarent.
VIII. Sed enim aerumnosa illa et iam pridem
perdita, aetate nostra ciuili sanguine maculata, Verona
maximo hostium exercitu tenebatur, acerrimis duci-
bus pertinacissimoque praefecto, scilicet ut, quam
30 coloniam Cn. Pompeius aliquando deduxerat, Pom-
8 iam ego: etiam M tam edd. || 10 es w: om. M || 12 nir-
ginum quae Liuineius : nirginumqne Bert, uirginum queque M
(uirginum quam C) matrum uirginumque. quae edd, 1 15 reli-
quiis Bert. w: reliqnis M || 19 tuis post snccess. A W Bert.,
post fore ponuni B C V || 23 cum tu B C V w: tu cum A J 24
• omnibus sibi Cusp.: sibi omnibus M || 25 dedisses w: dedis-
set M I sperarent edd.: sperare M (speraret C) liceret add. w
II 26 et iam Bert.: etiam M (et C) | pridie A || 27 perdita ego:
medita A media B C V W | ciuile A || 29 que om. W || 30 Gn. M
CONSTANTINO AUGUSTO D. 7—9. 199
peianus euerteret. o miserabilem Veronensium cala-
mitatem^ quos non tam tua quam intestina satelli-
i}um pressit obsidio! quippe Athesis ille saxis asper
et gurgitibus uerticosus et impetu ferox oppumatio-
nem prohibebat omnemque retro regionem inuenendis 5
«opiis tutam defensamque praest^at. quod tamen
ne diutius hostem iuuaret prouidentia tua factum
estf cum superioribus in locis, qua lenior amnis et
ignari hostes erant, exercitus parte traiecta ancipiti
periculo, clausos obsessosque omissa remora ex- lo
periri armis coegisti adeoque omnes qui eruptionem
temptauerant cecidisti ut dux ipse cum parte copia-
rum ad arcessenda auxilia muris excesserit^ maiorem
miser adducturus exercitum ut maiore comitatu cladis
occideret. quo quidem tempore praecipua apparuit i5
tua^ imperator^ cura simul et animi magnitudo^ qui
redeunti illi minore exercitu congredi quam obsidio-
nem intermittere maluisti; ne respirare clausisaut
effugere aut imminere tergo liceret.
IX. Et primo quidem, ut audiO; aciem instruxeras 20
duplicem^ mox prouiso aduersarium numero expli-
cari statim in firontem ordines et extendi latius
arma iussisti^ ex tuo animo nimirum animos tuorum
omnium metiens; quamuis grauius inde pondus in-
fringi posse impetu pauciorum. laudare me existi- 85
mas, imperator, cuncta quae in illo proelio feceris?
ego uero iterum queror. prospexeras omnia^ dis-
posueras uniuersa^ summi imperatoris officia com-
pleueras. cur ipse pugnasti? cur te densissimis ho-
3 atexis A W athexis B | asper om. Bert. || 4 impeditu A
oppugDatione A W || 5 inuehendis Liuineius: in euehendis A W
BerL euehendis B C euendis V || 8 leuior A B V || 9 traiecta
Mich. Uirdungus: proiecta M || 10 obmissa w: ohmissos M BerL
I remora ego: pemora M (mora B) spe morae w B 11 qui eruptio-
nem temptauerant w : eruptio temptauerat M qna eruptio ten-
tata erat Liuineius ) 12 dux ipse cum w: ipse cum duz M || 21
aduersarinm A: aduersariorum BCVw; cf. Neue, lat.Form. 1 113
II 23 animos tuorum omnium om.W in lac, 8 litt. || 25 laudari A {|
27 quaero Addaliua || 28 omnia uniuersa Bert. fort. recte
200 IX. INCERTI PAN.
stium globis miscuisti? cur salatem rei publicae in
pericula tauta misisti? an nescire nos putas quod,
dum nimio raperis ardore^ in media hostimn tela
deueneras et, nisi uiam tibi caedibus aperuisses,
5 spem totius generis humani et uota deceperas? toto
quippe impetu ferebare^ torrenti similis amni quem
abruptae radicitus siluae et conuulsa funditus saxa
sequerentur. quid tibi est, imperator, cum inferiore
fortuna? illos pugnare fas est quibus suo cuiusque
lofato aut uincendum est aut cadendum: tu; cuius ex
uita omnium fata pendent, ad ullum discrimen ac-
cedas? inter tot tela gladiosque uersere? quis hoc
a te exigit? aut quis pati possit ut quicquam in te
belli casibus liceat? deceat te, imperator, hostem
15 ferire? immo non decet laborare.
X. Spectauit ex edito monte Xerxes nauale
certamen. Augustus aliud agens uicit aput Actium.
fuit etiam qui sublatus in scalas inuicem nexas con-
currentes eminus uidit exercitus, ut nec interesset
2opericulo et adesset euentui. ignaua, inquies, sunt
naec exempla; sed tuta, grauiorque metus est peri-
culi tui quam laetitia uictoriae. an non ipsi te,
caesis fugatisque hostibus interfectoque etiam ipso
eorum duce, comites et tribuni corripuere lacriman-
25 tes amplexique illud tuum anhelum pectus, cruentas
manus et (juicquid de sanguine profundae caedis
emerserat hinc atque inde clamarunt: *quid egeras,
imperator? in quae nos fata proieceras, nisi te di-
uina uirtus tua uindicasset? quae haec est impa-
sotientia? aut quo tibi manus nostras, si uersa uice
pugnas ipse pro nobis?' haec ego non dicerem, im-
perator, neque ab aJiis dicta memorarem, nisi bene-
2 nos] lion A || 3 cum C W | rapereris C w || 4 deueneras
Liuineius: deueneris M || 5 — 9 quid tibi — fortuna? toto quippe
impetu — saxa sequerentur M, transposuit Acidaltus || 6 toto]
tanto Eyssenhardtus || 8 a» inferioru? ) 9 euos A || 11 nnllnm W
II 12 nec inter w || 16 spectauit edd,: specta A spectansBCV
spectat w I monte deleuerim \ Xerses M || 22 uictoria A | at AV
a w I te A W Bert.: om, B C V || 23 interfectisque M, corr. w
'
CONSTANTINO AUGUSTO D. 9—12. 201
ficio tuae leuitatis tutior esset nostra in uerbis quam
tua in armis audacia. noua enim quadam uarietate
naturae confusoque uirtutum temperamento idem es
et in proeliis ferocissimus et parta securitate mitis-
simus. 5
XI. Cum enim dato obsessis tempore poenitendi
Aquileiam quoque de legatis eorum [ac] supplicibus
recepisses cunctique se tibi dedidissent quos obsi-
dendo seruaueras, ignouisti omnibus et uitam quam
desperauerant reddidisti. et quidem iussisti arma lo
deponere ut multo tutius uictoris pietate tegerentur:
ut tamen pertinaciae suae merita sentirent; corripi
eos uincirique iussisti non ad supplicium, sed uitam,
ne conscientiae timore diflFugerent grauiterque de-
linquerent conseruarique iterum non mererentur, si i5
seruati non fuissent. sed unde tanto bominum nu-
mero tot uincula quae continere militares et paulo
ante armatas manus possent? stupere milites qui
perducendos susceperant et custodiae curam abnuere
et prorsus nescire quid facerent; ipsi etiam qui tibi 20
in consilio erant^ ipse etiam praefectus haerere, cum
tu diuino monitus instinctu de gladiis eorum gemina
manibus aptari claustra iussisti, ut seruarent deditos
gladii sui quos non defenderant repugnantes.
Xn. pulcherrimum et qui omnium oculis sub- 25
ici debuisset triumphum uirtutis et clementiae tuae!
cuius enim potentiae . fuit hostibus arma deripere;
huius humanitatis deditos ad impunitatem suis en-
sibus alligare atque ita uincire ut eos ferri illius
quod contra te gesserant cotidie poeniteret. gladius so
ille, quem in te distrinxerat hostis infestus, ipse
3 es et BerL w: esset A C esses B V ) 7 ac del. Liuineius.
an ac mag. {id est maglstratibus) suppl.? || 8 dedissent C V
I obsidendos H || 10 et qnidem] equidem Eyssenhardtus \\
II totius W II 14 conscientia A || 19 cura w: cura M || 23 ut]
et A I debitos C || 24 gladii w: gladiis M || 27 diripere A W
II 28 huius ego: cuius M eius w | ad pietatem W | suis ensib;
scripsi: sui M Beri. suis armis edd. \\ 29 uincere C W || 31
distrin. ^: destrin. M | ipso A
202 IX. INCEETI PAN.
domini sui manus tenuit et paratus ad caedem custos
factus est ad salutem. magnus poeta^ dum bellorum
toto orbe surgentium discursum apparatumque de-
scribit 'et curuae% inquit, 'rigidum falces conflan-
htur in ensem^, triste nimirum tempus illud, cum
instrumenta usui pecudum praeparata in caedem ho-
minum uerterentur. at nunc rigidi illi mortiferique
mucrones in salutaria uincla curuantur et exarma-
tum hominem non interimunt, sed cohercent; dedi-
10 tosque hostes gladii sui collisi obtunsique tutantur,
qui nihil illis prodesse integri acutique potuerunt.
XIII. Omnium ergo armorum ministeria ad di-
uersos eflfectus arbitrio tuo seruiunt, imperator. tibi
uincunt gladii^ tibi seruant; te pugnante feriunt^ te
15 ignoscente custodiunt. ut deus ille mundi creator et
dominus eodem fulmine suo nunc tristes^ nunc lae-
tos nuntios mittit: ita eadem sub numine tuo tela
inimicos aut supplices tuos pernicie aut conseruatione
discemunt. eripuisti^ imperator, aduersariis tuis gla-
20 dios ne quis incumberet dolore superanti, set eosdem
suis manibus innoxios reddidisti ut et clementiae et
uindictae tuae satisfaceres : quorum sanguini peper-
ceras^ arma fregisti. uita enim hominum diu parta
semper seruanda est, si liceat: ferrum, inuentu fa-
25 cile^ usu mutabile est. ideo quae erant reparabilia
conflasti; quod rediuiuum non erat reseruastL quid
simile ad laetitiam fabulae ferunt? conuersa esse hu-
mana corpora in fontes autpecudes aut aues: foeda et
degener talis conuersio. gladius mutatus in manicaS;
1 cnstos factas — 6 in caedem om, V || 4 cur ne A; cf.
Uerg, Georg, I 508 \ conflantur in ensem om, M, falcestris te A
falcestris, deL te, w || 5 nimium M, corr, w | illud aperiens w
II 6 usui ego: tui M cultni w || 16 flumine C || 17 ita et A j
numine edd.: nomine M || 18 tuos om, A || 19 imperator om.
Bert. II 20 superanti set scripsi: snperasti et M superatus et
w II 21 manibus suis C || 22 sanguine A || 23 uita edd.: ut M
ut en. hom. natura w Q 24 sic ferrum w || 25 e addidi: om. M
II 26 seruasti BerL | quid edd.: qui M cui w || 27 ad laetiltiam
om. B C V
CONSTANTINO AUGUSTO D. 12—15. 203
hoc est quod securitas post timorem, quod umbra-
culum post calorem: splendorem mutatio perdidit,
sed aciem retudit.
XIV. Studium et humanitas tua hortata est, im-
perator, ut hucusque exultatio nostra uerbis eluceret. 5
et iam ad potiora redeamus. recuperata omni cis
Padum Italia ipsa iam ad te supplices manus Roma
tendebat; cui portentum illud insederat nihil conari
ausum ad tot nuntios suarum cladium. quippe ipsa
se uilissimi hominis obsidebat ignauia et degeneres, lo
ut dictum est; animos timor arguebat: stultum et ne-
quam animal nusquam extra parietes egredi audebat.
ita enim aut prodigiis aut metus sui praesagiis mone-
batur. pro pudor, intra parietum custodias imperator!
non ille aspirare in campum^ non exerceri armis^ non i5
puluerem pati; astutus quidem, ne uirorum officia
temptantem contemnerent qui uiderant deambulare
aut tantum in illo palatio marmoratis pauimentis
incedere; nam in Salustianos hortos ire peregri-
natio et expeditio putabatur. et haec quidem deliciae 20
toto illo tempore quo urbem obsederat, semet inclu-
serat, turpissimam hanc eius formidinem protegebant.
non enim se inbellem, sed beatum, non inertem,
sed securum uideri uolebat. quotiens milites in con-
cionem uocabat, se solum cum illis imperare, 25
alios per limites pro se militare iactabat. ^fruimini'
aiebat 'dissipate, prodigite'. haec erat miserorum
breuis et caduca felicitas.
XV. Ac ne tum quidem, cum tot aduersa suo-
rum proelia comperisset, obuiam ire conatus est ut^o
5 elaceret^crtp^t: eluderetH || 6 et ego: sedM || 11 ut dictum
est A W Bert. : o»i. B C V ; cf. Uerg, Aen, IV 13 || 12 animal 07».
Bert. I parietes BCVw: partes A || 13 prodigus et presagus A
I mouebatnr A || 17uiderant/^tutff.;uiderentM | deambulare aut
scripsi: deambularent M | 18 pauietis scripsi: parietibus M || 20
hec B: hee ceit. \\ 21 totoj tanto C | urbem Liuin.: orbem M || 23
inertem C: hertem M Thertem w || 25 imperare w: imperatore
A B imperatorem cett. || 29 tuum A j aduersa suorum edd. : di-
uersa tuorum M; an dextera tuorum? || 30 ut addidi: om. M
204 IX. INCERTI PAN.
ad resistendum Padi limite aut Apennini iugis ute-
retur^ sed litteras calamitatum suarum indices sup-
primebat^ interdum etiam palam ut usque ad portas
ueniretur optabat^ non intellegens maiestatem illam
5urbis, quae pridem admotos exercitus sollicitauerat,
iam flagitiis ipsius deformatam et sedibus suis pul-
sam ad tua auxilia transisse nec ullis praemiis posse
corrumpi quos tibi praeter liberalitatem tuam et
sacramenti fidem tot uictoriarum gloriae dicauissent.
10 quis enim miles; qui ductu atque auspiciis tuis totiens
felicissime dimicasset, uulnera illi sua uenderet?
belli iam paene confecti summam concederet? at
enim tu id ipsum de ardore totius exercitus sentiens
sine ulla haesitandi mora, «qua breuissimum per Ue-
15 netos iter est, rapto agmine aduolasti, celeritatem
illam in gerendo Scipionis et Caesaris hanc maxime
cupienti Romae repraesentans. haec est fiducia im-
peratoris inuicti et suorum mentibus freti non du-
bitare nec trahere bellum, sed proximum quodque
20 pugnae tempus putare uictoriam. non enim res erat
tibi ut Q. Maximo cum Hannibale uictore, ut post
res asperas locum tempusque captares, sed urgere
te successus tuos et continuare uictorias et quam
primum subuenire urbi decebat. sapientis enim est
25 imperatoris fractis rebus cunctando consulere, se-
cundis non deesse fortunae.
XVI. Itaque unum iam illud timebatur ne ille
conterritus his uiribus, grauiter afflictus et in artum
redactus boni consuleret et debitas rei publicae poe-
1 ad resistendum del. Acidalius \ ut Padi w || 2 iudices
A B C V I supprimebat B V w: supprimebant A G || 6 suis
propulsam W || 8 et] ad V B 9 dicauissent w: dii cauissent
M II 11 malim uenderet et belli || 14 sine ulla BerU: non sine
ulla M I Uenetos Liuineius: eos M || 16 in gerendo ego: in re-
gendo M in re gerenda w | hanc scripsi: tunc M quam Eys-
senhardtus || 21 ut Q.] utq; A utique B C V uti q w || 23 uicto-
rias et Bert, : uictoria sed A C V uictoriara sed B W J 28 con-
territus edd. : contentus M || 29 et] ut Acidalius | penas C V (?)
w: pynas A B
CONSTANTINO AUGUSTO D. 15—17. 205
nas obsidione differret. quippe omni Africa quam
delere statuerat exhausta^ omnibus insulis exinanitis^
infiniti temporis annonam congesserat. sed diuina
mens et ipsius urbis aetema maiestas nefario ho-
mini eripuere consilium, ut ex inueterato illo tor-s
pore ac foedissimis latebris subito prorumperet et
consumpto per desidias sexennio ipsum diem natalis
sui ultima sua caede signaret, ne septenarium illum
numerum sacrum et religiosum uel inchoando uio-
laret. at quomodo instruxit aciem tot annorum uer- lo
nula purpuratus? ita prorsus ne quis euadere, ne
quis, ut fit, loco motus referre gradum et instaurare
proeKum posset, cum a fronte armis, a tergo Tiberi
amne premeretur. in quo iUe non mehercule cogi-
tauit liecessitatem resistendi, sed propinquitatem re- 16
fugiendi, nisi forte iam sentiens diem sibi uenisse
fatalem ad solatium suae mortis uoluit secum tra- .
here quam plurimos, ut omnes essent exitus sui co-
mites qui scelerum participes extitissent. quid enim
aliud illum sperasse credendum est? qui iam ante 20
biduum palatio emigrauerat et cum uxore ac filio in
priuatam domum sponte concesserat, ut res est,
somniifl terribilibus agitatus et nocturnis pulsus ul-
tricibus, ut tu iam olim expectatus habitator sacris
illis aedibus diu exalatis expiatisque succederes. et 25
adeo ipse uerum sibi dixerat et uenturo tibi cesse-
rat; quamuis in proelium ingrederetur armatus, cum
excedendo palatio iam se abdicasset imperio.
XVII. Ad primum igitur aspectum maiestatis
tuae primumque impetum totius tui uictoris exercitus 30
hostes territi fugatique et angustiis Muluii pontis
5 corpore A || 7 sexennio Peiauius: senio M || 9 uel om. CV |{
10 annonim] aimorain m, Eyssenhardtus || 12 ut sit A || 13 posset
w: possit M I tyberi amne w: tiberiu ne A tiberim ne V tiberi
ne C Tiberi flumine edd, \ Tiberi — cogitauit om, B || 14 cogi-
tauit B C V w: cogitabit A || 16 diem w: idem M || 21 et add.
edd,: om. M || 23 somniis scripsi: omnis M furiis w ominibus
Acidalius || 26 uirum A || 30 toties tui Liuin. || 31 angustis A B V
muluii A B V: miluii C molaii w | pontiis B V ponciis A
206 IX. INCERTI PAN.
exclusi, exceptis latrocinii illius primis auctoribus
qui desperata uenia locum quem puguae sumpserant
texere corporibus, ceteri omnes in fluuium abiere
praecipiteS; ut tandem aliquod caedis compendium
5 fessis tuorum dexteris eueniret. cum impios Tiberis
bausisset, ipsum etiam illum cum equo et armis in-
signibus frustra conatum per abrupta ripae ulterioris
euadere idem Tiberis correptum gurgite deuorauit,
ne tam deforme prodigium uel hanc obitus sui re-
10 linqueret famam quod alicuius uiri fortis gladio
teloue cecidisset. et aliorum quidem hostium cor-
pora et arma praeceps fluuius uoluendo deuexit, illum
autem eodem quo extinxerat loco tenuit, ne diu po-
pulus Romanus dubitaret, si putaretur aliquo pro-
15 fugisse cuius mortis probatio quaereretur.
XVIII. Sancte Thybri, quondam hospitis moni-
tor Aeneae, mox Romuli conseruator expositi, tu
nec falsum Romulum diu uiuere nec parricidam urbis
passus es enatare. tu Romae tuae altor copiis sub-
2ouehendis, tu munitor moenibus ambiendis, merito
Constantini uictoriae particeps esse uoluisti, ut ille
hostem in te propelleret, tu necares. neque enim
semper es rapidus et torrens, sed pro temporum
ratione moderatus. tu quietus armatum Coclitem
25reuexisti, tibi se placido Cloelia uirgo commisit: at
nunc uiolentus et turbidus hostem rei publicae sor-
buisti et, ne tuum lateret obsequium, eructato ca-
dauere prodidisti. reperto igitur et trucidato corpore
uniuersus in gaudia et uindictam populus Romanus
30 exarsit, nec desitum tota urbe, quasuffixum hasta
ferebatur, caput illud piaculare foedari, cum interim,
ut sunt ioci triumphales, rideretur gestantis iniuria,
cum alieni capitis merita pateretur.
5 dext.] texeris W || 8 tiberis B C V w: tiberioris A ||
9 oblitus B C V II 16 Thybri A: Tybri Bert Thyberi W
Tybris B Tibris C V || 22 necares w: negares M || 26 et]
ac W \ 30 desitu Puteanus: desit a A desica B C V de-
siit a w
«
i
:i
CONSTANTINO AUGUSTO D. 17—19. 207
XIX. Sed quid ego hucusque iocularia? tecta
ipsa^ ut audio^ commoueri et altitudo culminum ui-
debatur attolli, quacumque numen tuum tardo moli-
mine currus inueheretur: tanta te populi densitaS;
tanta senatus stipatio prouehebat simul et attinebat. 5
felices qui te propius aspicerent; longius positi no-
minabant; quos praeterieras, loci quem occupauerant
poenitebat. uicissim homines inde ilico accedere,
ninc sequi; certare innumerabilis multitudo et im-
pulsu uario fluctuare; et tantum tibi hominum amici k»
post illam sexennii cladem superesse mirabantur.
ausi etiam quidam ut resisteres poscere et queri
tam cito accessisse palatium et^ cum ingressus esseS;
non solum oculis sequi^ sed paene etiam sacrum
limen irrumpere. inde omnibus circumfusi uiis^ dum i»
excederes, opperiri prospicere, optare sperare, ut
uiderentur eum a quo obsidione liberati fuerant ob-
sidere. gloriatus sit licet, et uere, summus orator
humeris se Italiae in patriam reportatum: te, Con-
stantiue, senatus populusque Romanus et illo die et 20
aliis, quacumque progressus es, et ulnis ferre ge-
stiuit. nec quidquam aJiud homines diebus munerum
aetemorumque ludorum quam te ipsum spectare uo-
luerunt; qui tuus esset falgor oculorum, quae toti
corpori circumfusa maiestaS; quae oris dignitas. 25
5 detinebat w || 6 aspicient A | nominabant] malim nota-
bant II 8 homines Lipsius: omnes M | inde ilico accedere scripsi:
inde dico accedere A B V in edito accedere w inde discedere
C edd, II 9 hinc seqni] insequi C || 10 tibi ego: sibi M ibi Bert,
I amici scripsi: animi M || 11 mirabantur Lipsius: memorabant
M II 12 quidam B C V w: quidem A || 15 circumfusi niis dum
scripsi: circumfusis M, tum utrum Bert. uicum M (uitium n r) ;
ui
erai, ni fallor^ in archetypo circumfusis dum || 16 optare sperare
edd.: optares parere M jj 17 fuerant w: fuerunt M U 19 Ita-
liam M || 21 et ulnis scripsi L l. p. 221: et oculis M et humeris
et oculis w I fere C V || 22 numerum A || 23 eternorumque
BerU: etrorumque M ceterorumque w | uoluerunt Hauptius
Herm» V p. 314: potuerunt M petiuerunt Acidalius |j 24 quae
toti corpori Hauptius L L: quae (oculorumq; A) totins corpo-
ris A Bert. totiusque corporis B C V w
208 IX. INCERTI PAN.
gaudere cuncti spectaculorum mora et familiaribus
sibi artificibus ob hoc solum fauere quod te prae-
sente certarent.
XX. Nam quid ego de tuis in curia sententiis
5 atque actis loquar? quibus senatui auctoritatem pri-
stinam reddidisti^ salutem; quam per te receperant,
noh imputasti, memoriam eius in pectore tuo sem-
piternam fore spopondisti. dicerem plura de diuinis
orationibus tuis, de oblata potius quam impetrata
10 benignitate, nisi maUem dicta reticere dum propero
facta laudare. quamlibet uerba tua in senatu habita
nobis non nota sint^ tamen qualia fuerint clementiae
tuae gloria nuntiauit. o tandem feliz ciuili^ Bomay
uictoria! irrupit te olim Cinna furiosus et Marius
15 iratuS; qui non solo se Octauii consulis capite sa-
tiarunt; sed luminibus ciuitatis extinctis exempla,
quae nunc toto sexennio passa es, reliquerunt. uicit
iterum tibi ante portam Collinam SuUa, felix si se
parcius uindicasset; set enim multis capitibus rostra
20 compleuit. Constantinus uictoriae licentiam fine proelii
terminauit: gladios ne in eorum quidem sanguinem
distrin^ passus est quos ad supplicia poscebas.
Xxi. Deditam sibi idem SuUa exarmatamque
legionem in uilla publica trucidauit perculsumque
25 morientium gemitu senatum monuit ne timeret quod
ipse iussisset. at iste uictor non modo hostium; sed
etiam uictoriae suae, quicquid militum bello super-
fuit, tibi reseruauit. tibi enim iam militant, quos
exutos armis impiis aduersus hostes barbaros rursus
30 armauit. iam obliti deUciarum circi maximi et Pom-
4 in curias A B V || 10 dicta w: recta M || 11 quamlibet;
malim nam licet || 12 non add, Jaegerus: om, M ig^ota Liui-
neius | qualia B C V w: quali A || 14 te olim Beri,: olim te M I
Cinna] Sylla Bert. \\ 15 Octauii] oceani A | sociarnnt A || 16 ex-
tinctis] cunctis A || 17 es] est A W || 18 se om. A || 19 sed edd.:
om. M Beri, \ etenim w || 20 uictoriae] uictori etiam C j| 21 qui-
dem om. A || 22 poscebas A: poscebat B C V W || 24 perclusumq.
A II 25 ne] to A || 28 militauit A || 30 pompeiani theat w: pom-
pei eintheat. B pompei emtheat. AV pompeii amphitheat. C
CONSTANTINO AUGUSTO D. 19—22, 209
peiani theatri et nobiliuni lauacrorum Rheno et Da*
nuuio quippe praetendunt^ excubias agunt, latrocinia
compescunt; certant denique cum uictoribus ut ciuili
bello uicti hostili iis comparentur. nec tamen id
mirum uideri potest^ cum qualemcumque militems
fortissimum facias tuo, imperator, exemplo. non
enim fessus proeliis et expletus uictoriis, ut natura
fert, otio te et quieti dedisti, sed eodem impetu,
quo redieras in Gallias tuas, perrexisti ad iuferiorem
^ermaniae limitem, magna scilicet intercapedine lo
iemporis ac breui locorum distantia post annuam
•expeditionem statim bellum auspicatus a Tiberi ad
Hhenum; immo (ut omen et similitudo nominis,
sic et tua, imperator, magnitudo animi poUicetur)
a Tusco Albula ad Grermanicum Albim prolaturus i5
imperium.
XXn. Quisnam iste est tam continuus ardor?
quae diuinitas perpetuo uigens motu? omnium rerum
interualla sunt. cessat terra noualibus, dicuntur
interdum flumina resistere, sol ipse noctibus ac- so
quiescit: tu, Gonstantine; solus infatigabilis bellis
bella continuaS; uictorias uictoriis cumulas. quasi
praeterita sint obliterata si desideas, non putas te
uicisse nisi uincas. ruperat fidem gens leuis et lu-
brica barbarorum et, robore atque audacia lectis 25
eruptionis auctoribuS; institisse Eheno nuntiabantur.
ilico obuius afiFaisti et praesentia tua, ne auderent
transitum, terruisti. et iam uidebaris rem uotis tuis
fecisse contrariam quod inhibita eruptione non foret
1 nobilium B G V w: nouilium A noualium Bert. \ et om.
B G del, w I Danuuio quippe ego : danubioque M || 4 hostili iis
scripsi: hostibus M hostilibus Acidalius | idj ad A || 7 uictoriis
w: uictoribus H || 11 malim per strenuam exped. || 12 bellu
ego: bello M bella Langius || 13 ut et omen W || 14 sic P. Da-
niel: sit M || 15 Albim edd.: album M || 18 ingens B G || 20 sol
ipse Beri.: sed ipse A sed ipse dies B C V W {sed in V dies
sup. lin. add.) et ipse dies edd. \\ 23 sunt A | desideas ego: de-
sidenas A desinas B G V w || 26 emptionis w: eruptionibus M
II 27 tua] tu A II 28 et iam Liuineius: etiam M, del. w
Pahxo. lat. 14
210 IX. INCERTI PAN.
materia uictoriae; sed eniiu inopiuato cousilio usus
abeuudi^ simulato nuutio maioris iu superiori limite
tumultuS; occasiouem stolidis ac feris meutibus ob-
tulisti iu uostra ueuieudi^ relictis iu occulto ducibus
6 qui securos adorireutur. quo cum ei ueuisseut, cou-
silium tuum sequitur fortuua. toto Rheui alueo op-
pleto uauibus deuectus terras eorum ac dpmos maestas
lugeutesque populatus es tautamque cladem uasti-
tatemque periurae genti iutulisti ut post uix ullum
10 uomeu habitura sit.
XXIII. Ite uuuc omues, si placet; barbarae ua-
tioues et exitiales uobis mouete couatus: habetis
exemplum. quamuis euim imperator uoster amico-
rum regum admittat obsequia idque ipsum ualeat ad
15 laudem uictoriae qupd a uobilissimis regibus timetur
et colitur, augeri tameu gloriam uirtutis suae gaudet
quotieus prouocatur. uam quid hoc triumpho pul-
crius ? quo caedibus hostium utitur etiam ad uostrum
omuium uoluptatem et pompam munerum de reli-
ao quiis barbaricae cladis exaggerat^ tautam captiuorum
multitudiuem bestiis obicieus ut iugrati et perfidi
uou miuus doloris ex ludibrio sui quam ex ipsa morte
patiautur. inde est quod, cum exitum dififerre liceat,
perire festiuaut seseque letalibus uulueribus et mor-
25 sibus offeruut. ex quo ipso apparet quam maguum
sit uicisse tam prodigos sui.
XXIV. Facile est uiucere timidos et inbelles
quales amoena Graeciae et deliciae orientis educunt,
uix leue pallium et sericos siuus uitando sole tole-
1 sed inopinato (A w: -te B G V) consilio usus. abeundo
(abeundi w) enim simul. M, transposui enim 1 2 superiore
B G V W U 3 feris] ferinis iz, edd, || 5 ei uen. ego: euen. A
uen. cett, || 7 maestas B C V: maiestas A funestas w | 8 tan-
tamque] tanquam G || 9 uix om. A | ullum w: illum A Bert.
iUud B G y II 12 moue A || 13 enim nuDC imp. A || 14 ua-
let w 1 15 uictorie w: uictoria M || 19 uoluptatem W: uo-
luntatem A B C Y 1 20 tantamque Acidalius ] 21 obiciens
ego: obici M obicit w, edd. \ utj om, G et Bert, || 24 mor-
sibus scripsi: mortibus M || 28 grecia et A B V
• CONSTANTINO AUGUSTO D. 22—26. 211
rautes et, si quando in periculum uenerijit, libertatis
immemores utgt«6 seruire liceat orantes. Romanum
uero militem, quem qualemcunque ordinat disciplina
et sacramenti religio confirmat, aut trucem Francum
ferina sola carne distentum, qui uitam pro uictuss
sui uilitate contemnat^ quantae molis sit superare
uel capere? quod tu, imperator, et nuper in Italia
et in ipso conspectu barbariae paulo ante fecisti.
ita sine uUo discrimine omnia genera bellorum ar-
morum hostium uni tibi cedunt, cedunt ex omni lo
etiam memoria condita litteris monimenta uirtutum.
nec uero tantummodo uetera illa dictatorum et con-
sulum ac deinceps magnorum principum, sed etiam
recentissima et pulcherrima diui patris tui facta
superasti (sordet enim alios ex proximo tempore i5
comparare): ipsum, inquam, diuum Constantium
iam primis imperii tui lustris rerum gestarum laude
cumulasti.
XXV. Inuitus hoc forte accipis, imperator, sed
ille, dum dicimus, gaudet e caelo et iam pridem 20
uocatus ad sidera adhuc crescit in filio et gloriarum
tuarum gradibus ascendit. purgauit ille Batauiam
aduena hoste depulso, tibi se ex ultima barbaria in-
digenae populi dedidere. ille oceanum classe trans-
misit, tu et Alpes gradu et classibus portus Italicos 25
occupasti. recuperauit ille Britanniam, tu nobilis-
simas Africi maris insulas, quae populi Romani fuere
prouinciae. ignoscat, inquam, diuus ipse Constan-
tius. quid habeo quod comparem Italiae, Africae,
Romae? merito igitur tibi, Constantine, et nuper 30
2 utq; ego: ut M || 3 uero limitem A | qualemcumque
Liuineius: qualemque M || 5 prouectus sui A B V || 6 utili-
tate C I quante G w: quanta M an qnanta moles? || 8 fec.]
an sensisti? H 11 etiam ez omni w |] 14 recentissima Acida-
lius: rectissima M Q 16 superastis A || 16 inquam indiuii {an
ipsu diuu.^] Constantini A Q 17 tui om, Bert, H 20 et iam Bert.:
etiam M 1 23 hoste BCVw: liostem A. an hoste inde pulso?
I indigne C Q 27 populo ro. C || 28 fndlim agnoscit inq. d. i.
Constantius: ^quid habeo — Romae?' || 29 habeam W
14*
212 IX. INCERTI PAN. CONSTANT. AUG. D. 25-^26.
senatus signum dei et paulo ante Italia scutum et
coronani; cuncta aurea, dedicarunt ut conscientiae
debitum aliqua ex parte releuarent. debetur enim
(et semper debebitur) et diuinitati simulacrum [au-
sreumVet uirtuti scutum et corona pietatL
XiVI. Quamobrem te, summe rerum sator, cuius
tot nomina sunt quot gentium linguas esse uoluisti
(quem enim te ipse dici uelis, scire non possumus),
siue tute quaedam uis mensque diuina es, quae toto
10 infusa mundo omnibus miscearis elementis et sine
ullo extrinsecus accedente uigoris impulsu per te
ipsa mouearis; siue aUqua supra omne caelum po-
testas es quae hoc opus tuum ex altiore naturae
arce despicias : te, inquam, oramus et quaesumus ut
15 hunc in omnia saecula principem serues. parum est
enim optare tantae uirtuti tantaeque pietati; quem
longissimum habet uita, processum. et certe summa
in te bonitas est [pietasj, et ideo quae iusta sunt
uelle debeS; nec abnuendi est causa cum possis.
80 nam si est aliquid quod a te bene meritis denegetur,
haut potestas cessauit, at bonitas. fac igitur ut,
quod optimum humano generi dedisti, permaneat
in aeternum omnesque Gonstantinus in terris degat
aetates. quamuis enim, imperator inuicte, iam di-
a5uina soboles tua ad rei pubUcae uota successerit et
adhuc speretur futura numerosior, illa tamen erit
uere beata posteritas cui, cum liberos tuos guber-
naculis orbis admoueris; tu sis omnium maximus
imperator.
1 del edd, : dee M deus Bert. || 2 malim et coronam Roma
II 4 semper ego: saepe M | debebitnr Gruterus: debetur H |
auream seclusi || 9 tute ego: in te M | es ego: est H | qua
toto infusus edd. || 11 accidente A W [| 12 ipse M, correan \\
13 es edd.: est M | qna A W || 16 aptare A || 18 est] et Y |
bon. et pietas est w | pietas del, Jaegerus || 21 haut scripsi:
aut M I at ego: aut M || 23 prius in Bert,: om, M || 26 illa]
ita Jaegerus \\ 27 cui ego: ut M si Jaegerus
213
X.
NAZAKII
PANEGYRICUS CONSTANTINO AUGUSTO
D I C T U S.
L DictuTus Constantiui auimstissiiuas laudes, qui 5
tantum ultra omnium saeculpWi principes emi^et
quantum a priuatis ceteri principes recesseront, et
dicturus iu coetu gaudiorum exultantium et laetitiae
gestientis; quam cumulatiorem solito beatissimorum
aesarum quinquennia prima fecerunt^ sentio nuUam lo
eloquentiam nec optari nec concipi posse quae dignam
afierat aut tempori gratiam aut materiae copiam
aut uestris studiis facultatem. iactat quippe se nunc
cum maxime alacris omnium ac beata deuotio. nec
operta mentium rimari necesse est: extat in uultuis
cuiusque hilaritatis publicae decus et in serenis fron-
tibus animorum indicia perleguntur. non enim se
capit exundantis laetitiae magnitudo^ sed dedignata
pectorum latebras ita multa et candida foris promi-
net ut intellegatur non in^entior esse quam uerior. 20
nec uero mediocribus bonis gaudent qui exultandi
modum non habent.
n. Pruimur nos quidem praesentium maxima
uoluptatc; sed lenocinatur his iam futuri ratio, et
quae temporibus disparata sunt animorum prae- 25
sumptione iunguntur. quintum decimum maximus
princeps salutaris imperii annum degit^ sed augu-
ramur iam uicennalia et uenturis fidem superiorum
14 alacris omnium studium ac beata W || 15 opertamen-
tnm A II 17 iudicia A ) 18 exnudantis A || 23 quidem nos C |j
24 uolutate A || 25 disperata A C BerL || 27 annum post im-
perii Bert. A, post quintum decimum B C V W ponunt \ augu-
riamur A G V || 28 uicinalia A G V | uenturis ego : uenturi M
214 X. NAZARII PAN.
felicitate sancimus. quinquennalia beatissimorum
Caesarum occupatos nos in gaudiis habent, sed iam
in destinatis decenniis uota properantia et spes uo-
lucres constiterunt. horum dehinc compotes pro-
« pagabimus optabilis boni seriem. ita omnia quae
ex principibus nostris prospera eueniunt continuatos
fructus ferunt nec magis recepta delectaht quam
expectata iuuerunt. uerum quid agimus uicenis aut
iam tricenis annis circumscribendo quae aeterna
10 sentimus ? ampliora sunt merita principum quam
optata uotorum. eat quin immo in inmensum feUcis
cursus imperii, nec humanorum termincrs curent qui
semper diuina meditantur. certe cupitorum irriti non
sumus qui^ cum optemus maxima^ id haud faciamus
i5benignius quam securius, quod propter caelestem
in illos fauorem tam certa ampiscendi spes est quam
optandi soluta libertas. has igitur gratulationes^ quae
praesentibus excitantur quaeque superiorum memoria
uigent aut quas in posterum redundaturas cogitatio
80 auida depascitur, quis omnium queat flagrantissimis
audientium studiis satisfacere dicendo? iam uero,
cum publicas tantum utilitates amplex^ti uelim et
unusquisque priuatim suas cogitet, tremebunda pro-
f eratur oratio uoce necesse est, quae tacita reputatione
25 uincenda est. in ipsis etiam publicis gestorum in-
gentium professa laudatio cum augendi cupiditatem
prae se ferat, non iniuria minuendi metum faciunt
quae spem amplificationis ex magnitudine sustu-
lerunt.
1 sancimus q: sanximus A Beri. sanciamus G sanctiamus
B V satiamus w U 2 nos addidi: om. M || 4 constituerunt C
I propagauimus M || 6 prospera euen. scripsi: prospere uen.
M II 11 in A B Bert. w: om. G V || 14 haud ego: om. H id fac.
non ben. Acidctlius || 16 iUos scripsi: illo M || 19 quasi in p.
redundatura M, corr. Rkenanus || 20 quis homiuum Liuineius
I flagrantissimus A || 24 uoce necesse est addidi: om. M pro-
feretur uet necesse est tremeb. proferatur Acidalius || 26 cum
Acidalius: om, M Bert,
CONSTANTINO AUGUSTO D. 2-3. 215
III. QuiS; oro; Constantine maxime (praesentem
enim mihi alloqui uideor qui, etsi conspectu abes,
reuelli tamen mentibus non potes); quis^ inquam^
aspirare laudes tuas audeat aequiparandi magis spe
quam gratia non tacendi? quis tam potens fandi, 5
cuius copia tam larga tamque felix quae^ cum uir-
tutes tuas attrectauerit; non aut circumuenta numero
desperato exitu stupeat atque obterat magnitudinem
aut splendore obsolefacta tantum nitoris habeat
quantum ex rerum luce collegerit? cuius cum diuina lo
uirtus et eius misericordia comes appendixque uicto-
ria urbem Bomam non praecipitantem exceperit; sed
afflictam ac plane iacentem excitarit recrearit erexerit
cimique aliae felicissimae tuae prius ac deinceps ex-
peditiones non minus in sese operis amplexae sint i5
quam ex ipsis faucibus fati ELoma seruata: quid
dignum magnitudine tua excogitari ac dici potest,
in cuius laudibus id maximum non est quod in ter^
rarum orbe primarium est? nobilissimorum quoque
Caesarum laudes exequi uelle studium quidem dulce^ so
sed et cura non mediocris est^ quorum in annis
pubescentibus non erupturae uirtutis tumens germen,
non flos praecursor indolis bonae laetior quam ube-
rior apparet, sed iam facta granifera et contra ratio-
nem aetatis maximorum quorumque fructuum matura 25
perceptio. quorun^ alter iam obterendis hostibus
grauis terrorem paternum, quo semper barbaria
omnis intremuit^ deriuare ad nomen suum coe-
pit; alter iam consulatum; iam uenerationem sui^
4 audeat] ualeat edd, ) 6 tamq; ego: tam H || 7 tuas A:
om. B C V W, sed posi attrect. w addit \ attractau. B G Y {|
8 atq; ego: aut H | obteratnr magnitudine w, edd. || 11 eius
mia comes Bert, || 15 sint e^^.: sunt M || 17 excogitare A ||
21 et cura non Eyssenhardtus: non et cura K || 23 uber
app. W II 24 grandifera M, corr, Addalius J 25 maximorum
quorumque ego: maximorumque M maximorum quoque Liui-
neius maximorum Eyssenhardtus || 26 iam] non A || 27 quo]
quem w || 28 deuiare W
216 X. NAZABH PAN.
iam patrem sentienS; si quid intactum aut parens aut
frater reseruet^ declarat mox uictorem futurum; qui
animo iam nunc uincit aetatem. rapitur quippe ad
similitudinem suorum excellens quaeque natura; nec
5 sensim ac lente indicium promit boni; cum inuolucra
infantiae uiuidum rupit ingenium. unde enim prin-
cipis maximi tam effusus in liberos animus^ nisi quod
iam in illis simulacrum sui conspicit?
IV. Commendet inferioribus ^uos sola necessi-
lotudo naturae^ et qualescumque diligant qui in illis
quod ex se desiderent non habent: praestantissimum
principem hoc maxime iuuat quod in annis primo-
ribus iam sunt ductae lineae quibus uirtutum suarum
effigies possit includi; et pater optimus, sed melior
i&imperator^ non tam sibi quam reipublicae gaudet^
cum liberos sibi similes intuetur. quibus ad per-
ficienda quae ingenerata sunt bona non segnis uir-
tutum opifex disciplina coniungitur, ut spes aequi-
parandi patris certa sit. quippe indoles similis est^
20 sed sub eodem magistro discendi fortuna felicior.
ipsum a tenero intuentes^ in ipsum oculis ac mente
conuersi nihil ab eius contemplatione deflectunt,
incerti mirentur an diligant; nisi quod necesse est
utrumque permixte simid fieri. nam et amor facto-
85rum commendator est^ unde nascitur admiratio^ et
facta cum mira sunt amorem inuicem creant. ita
spectantibus liberis; quicquid ab eo pulcherrime ge-
ritur; cum propter ipsum magis placuit^ tum studio
imitationis molescit. iam tibi quidem in erudiendo^
80 imperator optime, non omnia proponebantur quae
1 iam patrem A Bert. : om, B C V W || 2 declarat] dede-
rat C I puto uictorem factaram || 3 nunc ego: om. H || 6 ru-
pit g: rumpit M | principes A 1 7 infnsus W || 8 iam qaod in
illis A qaod in illis iam C || 10 qoi in W: qain A B G V ||
12 primoribus G: primioribus M || 13 quibus] quarum A. malim
e quibus uirtntum futurarum eff. poss. condudi || 14 posset
H, corr, Acidalius J 17 generata W | malim non segnibus ||
19 simii est ego: similes H indole similes edd, | 29 maHm
in.rudimento || 30 proponeb. w: preponeb. M
CONSTANTINO AUGU8T0 D. 3—6. 217
sequi uelles; nisi quod recte factorum contemplator
acerrimus, si quid secus fieret, a spectandi cura pu-
dentes oculos abstrahebas. dabit enim ueniam cle-
mentia tua, si audaciorem ueritas facit.
Y. Existimare quidem de principibus nemini fas 5
est. nam et in uestibulo suo inquirentem repellit
obiecta ueneratio et si qui mente propius adierunt,
quod oculis in solem se contendentibus euenit, prae-
stricta acie uidendi facultate caruerunt. uerum tu
facisy principum maxime, ut patere uideantur quaeio
obstrueta prius fuerant^ qui tam optas totus uideri
quam ceteri recusabant. non terror obtentu est nec
occultandis quae plerumque intrinsecus latent demo-
randoque aspectu ostentatio speciosa perhibetur.
obtutus hominum benignus receptas; nec intuentemi5
iniquus fulgor retundit; sed serenum lumen inuitat.
nunc denique intellegimus quae desideranda in
prioribus fuerint, postquam ea quae operta in ceteris
ueriti sumus in te reserata ueneramur. igitur^ ut
facitis; beatissimi Caesares^ per omnes patemarumso
laudum uias ite securi. non simplici quidem itinere
numerosae eius uirtutes ingrediuntur, sed omnia ad
eundem gloriae exitum ferunt. nullae cupiditatum
deflexiones, nuUus erroris anfractus: ut uerenda
progredientibus non sit dispendiosa reuocatio. ita- 25
que maturiorem cursum instituistis qui moram con-
siderandi itineris non habetis. sed mihi circumuento
hac ipsa rerum copia^ quae potissimum capessenda
sit uia^ qui aditus fiat; incertum est: ita se multa
offerunt specie paria, magnitudine congruentia. 3o
4 malim andaciorem me || 7 mente w: mentem M Bert,,
quo retento adegerunt ueradiecemnt docti \ mentem propius
A Beri,: propius mentem cett. || 11 prius obstructa C || 12 ob-
tentni B W m. i, obstentui w ostentui g || 13 extrinsecus M,
corr. Liuineius \\ 14 perhibetur edd.: prohibetur M Bert. prae-
hibetur Acidalius praebetur Liuineius || 16 iniqunm w || 17 in-
telligimus A w: intelligamus cett. y 1& fuerunt M Bert.^ corr,
Acidalius || 22 malim* omni^ || 28 capessanda A
218 X. NAZARII PAN.
VI. Uerum ut in magnis domibus interiorem
omatum uestibula ipsa declarant, sic nobis uenturis
ad ingentium uirtutum stupenda penetralia debet
laudationis ingressum et praedicationis ianuam Boma
6 praebere. quae demersa quondam tyrannidis impiae
malis et quo maior eo miserabilior maiestatis pristi-
nae decus ad misericordiae ambitum conferebat : tibi
tameu; Constantine maxime, etiam in illa sui sorte
uenerabilis, quod quos impense amamus obseruantia
10 illorum integra est, etiamsi dilapsa fortuna est. in
abiectos officia gratiora sunt quae non ex miseri-
cordia, sed ex honore uenerunt. sed nimirum recte
a. sapientibus ponitur conexio inter se apta uirtutum.
sic enim mutuo et operam iuuant et fructum operae
15 partiuntur, ut facile appareat inseparabilis et indis-
creta permixtio. gessisti bellum, imperator maxime,
quod tibi non minus honos urbis imposuit quam
eiusdem aerumna persuasit. itaque non plus ex eo
laudis fortitudini tuae datum quam pietati tributum
20 est quod, dum scelestos persequeris, miseros libe-
rasti. constituta enim et in perpetuum Boma fun-
data est, omnibus qui statum eius labefactare poterant
cum stirpe deletis.
VII. Non enim, qui bellorum euentus solent esse,
85 per uarios et uolubiles casus Mars dubius errauit,
nec fortunae uicissitudo, quae plerumque prosperis
rebus triste aliquid adglutinat, uictorum laetitiam
uulnerauit; sed tanta hostium et tam ampla caedes^
tam felix et incruenta fuit uictoria ut credas non
80 bello ancipiti dimicatum, sed solas impiorum poenas
expetitas. tantum etiam inter arma bona conscien-
3 stupenda w: stipendia M || 10 dilapsa fortnna Bert,:
delapsa fQrtuna A fortuna delapsa B G V W || 14 operam
Arntzenius: opera M | iuuant W: inuat A B G V || 17 honos
w: onus M || 20 persequeris A B: persequereris G V W |i
23 eum] ut A || 25 mars w: maris^M || 28 cedes w: cedis M
II 29 fuit ante uictoria addidi, post uict. edd,: om. M || 31
tantii w: tanta A tanto B G V
CONSTANTINO AUGUSTO D. 6—8. 219
tia sibi uindicat ut iam coeperit nou uirtutis magis
quam integritatis esse uictoria. spectat enim nos
ex alto rerum arbiter deus et^ quamuis humanae
mentes profundos gerant cogitationum recessus^ in-
sinuat tamen sese totas scrutatura diuinitaS; necs
fieri potest ut, cum spiritum quem ducimus^ cum
tot commoda quibus alimur diuinum nobis numen
impertiat/ terrarum se curis abdicauerit nec inter
eorum uitas diiudicet quorum utilitates gubernat.
illa igitur uis^ illa maiestas fandi ac nefandi dis- lo
criminatrix; quae omnia meritorum momenta per-
pendit librat examinat, illa pietatem tuam texit^ illa
nefariam illius tyranni fregit amentiam, illa inuictum
exercitum tuum tot uictoriarum conscientia plenis
pectoribus ardentem tantis insuper uiribus iuuit is
quantas praestare aut deus potuit aut amor tuus de-
buit, ut horrendas acies, ut incognita ferri et cor-
porum robora fulmineus miles euerteret, ut, quic-
quid instruxerat diutumi sceleris longa molitio, felici
congressione consumeres. 20
VlII. O tuam, imperator, non uictoriam magis
quam clementiam praedicandam! grauate aput ani-
mum tuum etiam mali pereunt. inuitus pugnasti
qui tam facile uincebas. iamdudum quippe praetii-
deras hominem non imperando habilem, non tantae 25
maiestatis capacem, quod magnitudo male crediti
muneris extra animi angustias effluebat. quam qui
tueri nequeunt, ubi sub tanto onere fortunae infir-
mitas lapsa est, faciunt licentiam de potestate. quid
ego referam infelicium indignissimas caedes? quidso
inexpletos libidraum pastus? quid miseras patrimo-
niorum direptiones? sileantur haec sane, non tan-
5 totas ego: totam M | seruatura C || 19 longo A || 22
grauate] grauiter w || 23 etiam anie mali A Bert,, ante apud
B C V W ponunt || 24 peruideres A || 27 quam] quod edd. ||
29 fac. de pot. liceHt. w || 32 haec $: hee A he B V hae C
h' w hoc q
220 X. NAZARII PAN.
tum ne sopitam malorum memoriam oratio mea sus-
citet; sed ne sanctissimas principis laudes^ dum aliena
uitia depromimuS; sermo talis incestet. incrementum
quidem adeptae felicitatis est malorum commemo-
5rata depulsio: uerum ut in segetibuS; etiamsi multa
quae humum obsederant industria reuellenda sunt^.
laborem tamen purgati soli nesciunt qui fructus
editos intuentur^ sic Constantini laudibus satis est^
dum effiorescentia bona cernimuS; ne mala e:£cisa
10 reputemus.
IX. Ferebas tamen, imperator, ferebas illum in
tantis malis ludentem et^ cum omnia tu scires^ uota
hominum coniuenti patientia fatigabas, qui ne sic
quidem iniuste arma caperes etsi nondum ab homine
islacessituS; iam tamen uitiorum eius inimicus^ sed
(quod erat consentaneum clementiae tuae) experi-
reris remedia molliora ut^ quod leniri quam resecari
malleS; mitior medicina sanaret. quin extorques
animo tuo et conueniendi studium et concordiae uo-
2oluntatem; si concordiam quam ueniam appellari fas
est, cum qui potest uincere optat ignoscere. et non
dubito quin hanc rationem caelestis prudentia tua
duxerit, quod coniunctione sua flagrantissimas ho-
minis cupiditates uel extingueret penitus uel modice
25 temperaret. nulla quippe est libido tam uecors quam
non capiat cum in consortium uenerit temperantia.
deicit oculos deformis ignauia ubi ei pulcritudo uir-
tutis obiecta est. tergiuersari atque haerere petu-
lantiam uideas grauitate, modestia et decore confu-
sosam, ut appareat te, imperator optime, concordia
2 De A w: om, B C V || 4 est om. W || 6 reaellenda
BerU: renellanda A reuelanda B C V W || 8 sic w: si A C Y
sed B II 12 tu edd.: tua M || 13 patientia w: patienti H
conniuendo patiendo edd, || 16 experiris A experiebaris edd,
II 17 ut] uel G II 18 males B Y W || 19 vrius et om, M, add.
Beri, || 26 in consortium w: in sortium M | temperantia ue-
nerit M, transposui || 27 deicit W: deiecit A B C V 1 29 gr&'
uitate modestiae Liuineius
CONSTANTINO AUGUSTO D. 8—11. 221
impetranda uon illi impunitatem uexandae urbis da-
turum; sed leniorem petisse uictoriam^ cum malles
uitia eius quam arma superare.
X. Sed profecto nuUa ui possunt coire quae
naturali diuorbio dissident^ nec ulla tam fidelis ests
copula q[uae in diuersum tendentia nexu suo teneat.
perpendit scilicet secum excellens prudentia tua ei-
que semper pietas applicata omnes concordiae com-
moditates: iUam esse fundamentum ac radicem otii^
bonorum ciuilium seminarium^ quietis publicae se-io
iretem et almam pacis altricem. sed o quam aei?er
ent ad honestatem recursus his ^ui iam gradum ex
nequitia protulerunt! uocas ad societatem: ap^etitum
tuum refugit auersatur horrescit; nihil sibi putat
tecum commune quia nihil simile est. iam certe i5
quiescere uirtuti integrum non est. nam bellum
animo gerere armis abstinentem non concordiae
ratio est^ sed ignaua dissensio.
XI. Licet non sit in his ratio desideranda qui
semel de uia praecipites ire coeperunt; non mirari ta- »
men non queo^ cur id delatum non amplexus sit quod
impudens esset si auderet optare. utrum urbis fu-
nestam illam lacerationem lente ac remisse te latu-
rum putauit? sed natura fert ut iniuriae eius quem
diligas; etiam si re ipsa graues sunt^ fiant t^en S5
amore grauiores. an credimt conserenda manu non
inferiorem fore? hoc uero quam opinari non po-
tuerit exitus docuit^ cum signis tam saepe collatis
nihil umquam fuerit quod aut spes aucuparetur aut
1 imperanda M, corr. Liuineius | illi A G w: ulli B V |
faiflse datnrum Liuineius { 11 et om. edd. || 14 auersatur Li-
uineius: aduersatur M || 17 animo om. Bert. || 19 sit] sic B G
I desiderandi w || 20 non ego: om, M || 21 non queo A: ne-
queo B G V W satis nequeo Liuineius | cur Puleanus: cum M
II 24 natura affert M, corr. Puteanus J 25 fiunt A || 26 con-
serendu w | 27 inferiore fore {uel se fore) ego: inferiore W
inferiorem /L B C V || 29 maUm nihil usquam
222 X. NAZARII PAN.
fortuna promitteret. dolis, credo, existimauit decipi
posse. sed non uirtus tua de congressione quam
prudentia est de fraude securior. quis enim ad prae-
sentiendum sagacior? quis uigilantior ad uitandum?
5 quis contemplatur praesentia acrius, uentura pro-
lixius, ambigua certius, captiosa felicius? non hinc
tecum Lynceus ille certaret qui, ut poetae ferunt^
parietum septa et arborum truncos uisu facile tra-
iciebat aut etiam ille quem eadem uetustas locuta
10 est, cum in Siciliensi specula constitisset; conspicari
solitum naues quae Africae portum subirent, cum
prospectum hommis non aer offusus quem crassiorem
exalatio maris faceret, non tanta disiunctarum re-
gionum longinquitas impediret.
15 Xn. Cum spes omnis frigere debuerit et uolun-
tas pacificandi alienata sit^ quis dubitet diuinitus
armis tuis deditum; cum eo dementiae processerit ut
ultro etiam lacesseret quem ambire deberet? o quam
acres dolorum aculeos habes, contumelia, quam im-
20 ponit inferior! ecce enim, pro dolor! (uerba uix sup-
petunt), uenerandarum imaginum acerba deiectio et
diuini uultus litura deformis. o manus impiae! o
truces oculi! ita non caligastis? in quo lumen mundi
obscurabatis, meritas ipsi tenebras non imbibistis?
25 eommouere tandem, conscia uirtus, nec permittas hoc
furori cui de te aliud non licebat. sed quid tandem
assequeris, caeca dementia? aboleri uultus hic non
potest. uniuersorum pectoribus infixus est nec com-
mendatione cerae ac pigmentorum fucis renitet, sed
30 desiderio efflorescit animorum. una demum Con-
stantini obliuio est humani generis occasus. nunc
1 malim te decipi || 4 uitandam scripsi: uidendum K {|
6 contempletur M || 7 lincheus M || 12 effasus M, corr. Liui-
neius Q 13 exaltatio W | tanta g: tantum M tam Liuin. || 17
dementia A B G V || 18 etiam del w || 19 habet V | habes
post aculeos A BerL, post habes B C V W ponunl || 21 acerba
w: acerua M || 27 hic uultus C || 29 ac] ant edd, || 31 est]
esset Eyssenkardius •
CONSTANTINO AUGUSTO D. 11—14. 223
uero commendabiliorem iniuria taa faciet amentiam
eius: auidius expetent quem pictura non reddit.
flagrantiora sunt animorum desideria^ cum oculorum
solatia perdiderunt.
XIIL Nihil profecto grauius, nihil miserius; Roma, 5
doluisti. quamuis recondite [alte] magis gemeres et
ingestos cotidie luctus callo quodam obduratae pa-
tientiae eustineres, confessus est se inconsultior
dolor nec timuit deprehendi, et male clausi signa
maeroris per uultus indices exierunt. hoc enim, Boma lo
tot uulneribus saucia, uindicari uolebas, cum tamen
praestantissimus princeps iniuriae suae neglegens
ulcisci tuas mallet. ita ambo, benigni ratiocinatores
offlciorum, paria fecistis: tu uoto quo solo ualebas,
ille amore pariter et facultate, ut tantum bonorum i5
tibi tribueret quantum te sibi uelle cognosceret.
pugnasti igitur, imperator, coactus quidem; sed hoc
maxime uictoriam meruisti quia non desiderabas.
optasti pacem, sed ignosce si plus omnium uota ua-
luerunt. nec illa diuinitas obsecundare coeptis tuis 20
solita in hoc refragata est^ sed aliquid ex sententia
tua non dedit ut plus pro meritis iniret. negata est
concordia cui erat parata uictoria.
XIV. In ore denique est omnium Galliarum
exercitus uisos qui se diuinitus missos prae se fere- 25
bant. et quamuis caelestia sub oculos hominum ue-
nire non soleant quod crassam et caligantem aciem
simplex illa et inconcreta substantia naturae tenuis
eludat: ibi tamen auxiliatores tui aspici adirique
1 amentiam idem: patientiam H || 2 expectent A || 6 alte |
del Liuineius || 10 per om. W | extiterunt w || 14 uolebas M
II 16 retribueret C | cognosceret (cognoscet A) Bert, w: re-
cognosceret B G V || 20 diuinitas Bert W: diuinitus A B V
I obsecundare ceptis Beri. w: obsecunda receptis K || 22 de-
dit ego: cedit H cecidit Acidalius \ inlret corruptum; ueniret
Addaliua inires Liuineius. < fort. indulgeret uel tribueret || 28
illa A Bert.: om. B C V W | et ow. V [ 29 ibi Bert, A V W:
illi B C I adirique ego: audirique M
224 X. NAZARn PAN.
patienteS; ubi meritum tuum testificati sunt; mor-
talis uisus contagium refugerunt. sed quaenam illa
fdisse dicitur species? qui uigor corporum? quae
amplitudo membrorum? quae alacritas uoluntatum?
eflagrabant uerendum nescio quid umbones corusci
et caelestium armorum lux terribilis ardebat: tales
enim uenerant ut tui crederentur. haec ipsorum
sermocinatio, hoc inter audientes serebant: 'Constan-
tinum petimuS; Oonstantino imus auxilio'. habent
10 profecto etiam diuina iactantiam et caelestia quoque
tangit ambitio. illi caelo lapsi^ illi diuinitus missi
gloriabantur quod tibi militabant. ducebat hos,
credo^ Constantius pater qui terrarum triumphis
altiori tibi cesserat^ dum diuinas expeditiones iam
15 diuus agitabat. magnus hic quoque pietatis tuae
fructus uty quamuis particeps caeli, ampliorem se
fieri gratia tua senserit. et cuius munera in alios
influere iam. possunt; in eum ipsum tua munera
redundarunt. ^
20 XV. Cedat tibi non recentium saeculorum modo,
sed totius memoriae uetustas, quamuis illa recti ap-
petens et nuUo umquam in officio deprauata glorie-
tur penes se sanctitatis famam stetisse. sed necle-
ffuntur praeconia hominum, ubi quaeruntur iudicia
25 aiuina. illi igitur ueteres^ laudati uitae moderatores,
qui refrenandis cupiditatibus restricte contenteque
uixerunt, quorum omnis aetas armis conterebatur,
quando tantam in proelio diuinam opem pro merito
integritatis habuerunt? ut, qui longe a uirtutibus
2 refugierunt B C V W || 4 «« alacr. uolitantum? || 5 qui
du bonescorusci A umbone B C V W || 8 sereb. A: fereb.
B C V W II 9 unus A || 10 etiam] et C || 14 altior w | dum
addidi: om. M || 16 ut addidi: om. M, quod edd. \ ampliore G
{{ 17 an gloria tua.^ || 18 possunt ego: possint H possent et
redundarint Addcdius || 20 non] nunc A || 21 memoria uetu-
statis Jaegerus || 22 deprauata in officio B C V W || 23 famam
stetisse w: fama instetisse M | malim stetisse: necleguntur |
nec leguntur M || 24 indicia A || 26 igitur] ergo W || 26 con-
tenteque Liuineius: compteque M || 27 conticebatur V
CONSTANTINO AUGUSTO D. 14—16. 225
tuis distant^ in proximo, saltim iustitiae gradu repo-
nautur. Romano quodam in bello ferunt duo cum
equis iuuenes extitisse speetandos forma pariter ac
uiribuS; quia in dimicando praeter ceteros insignis
fuissent^ iussu imperatoris ad remunerandam indu- 5
striam requisitos. ubi nulli inueniebantur, fides ha-
bita est diuinos fuisse, quod cum laborem sedulo
communicauissent, laboris pretium respuissent. equi-
dem historiae non inuitus assentior. neque enim in
hoc ueri interpolatrix tenenda quae se non uanam lo
antiquitatis nuntiam pollicetur. sed tamen illi qui
hoc annalium monimentis ilUgauerunt uerebantur
ne aput posteros miraculi fides claudicaret. estote^
o grauissimi auctores^ de scriptorum religione securi:
credimus facta qui maiora nunc sensimus. magni- i5
tudo principis nostri gestis ueterum fidem conciTiat,
sed miraculum detrahit. pro auxilii copia negotiorum
ratio metienda est. duo quondam iuuenes, sed nunc
exercitus uisi. hoc certe uberius nec infirinius ueri-
tate. stat argumento duplici fides nixa : sic Gon- 20
stantinus iuuari meruit, sic debuit Boma seruari.
XVI. Magnum hoc, imperator maxime, sed de
tua pietate non mirum. adesse tibi in omnibus sum-
mam illam maiestatem quae te circmnplexa tueatur^
coniectura mentium tenebamus, etsi nondum ad fidem 25
patebat oculorum. etenim cum mens tua a mortali
contagione secreta, pura omnis^ funditus sincera
. ubique se promerendo deo praestet, cum gloria tua
humanum modum superegressa sit: qui est omnium
2 duos C W II 3 spectandos scripsi: spectaBt 03 A specta-
tos B C V W 11 4 quiaj qui Bert. \ insignes C || 5 remuneran-
dum, om. industriam, C || 7 cnm A Bert.: om, B C V W ||
8 communicassent B V W | respuerunt A || 10 interpella-
trix C II l^ alligauerunt W u j| 15 credimus Langius: cre-
damus M || 19 uisi] nisi W m j certe uel uberius Bert,, et
uber. Liuineitts || 20 sat C || 24 circumplexa Liuineius: cir-
cumflexa M || 25 coniecturam M |j 26 a addidi: om, M || 29
snperegressa A: supergressa B C V W egressa Bert, \ quis
est edd, \ omnium A: bominum B C V W
Paneg. 14AT. 15
226 X, NAZA.RII PAN.
quin opitulari tibi deum credat, cum id et uita me-
reatur et rerum gestarum magnitudo testetur? pa-
rumper igitur ab instituto cursu non ingrato deuer-
ticulo recedamus. tenebo hunc orationis modum ut
b nec inhumane de praeteritis muta sit nec odiose
instantibus obloquatur. tu, imperator optime^ inito
principatU; adhuc aeui immaturus^ sed iam maturus
imperiO; ostendisti cursum aetatis non expectandum
in festinatione uirtutis. tu exinde domi militiaeque
10 iuxta bonus nusquam gradum extulisti quin ubique
te gloria quasi umbra comitata sit. tu ferocissimis
regibus Ascarico et comite suo captis tanta laude
res bellicas auspicatus es ut eam inauditae magni-
tudinis obsidem teneremus. ut Herculem ferunt te-
15 nerum adhuc atque lactentem duos angues manu
elisisse^ ut iam in infantulo indoles futuri roboris
emicaret, sic tu, imperator, in ipsis imperii tui cu-
nabulis, quasi geminos dracones necares, per sae-
uissimorum regum famosa supplicia ludebas.
20 XVII. Franci ipsi praeter ceteros truces; quorum
uis cum ad bella efferuesceret ultra ipsum oceanum
aestu furoris euecta Hispaniarum etiam oras armis
infestas habebat^ hi igitur sub armis tuis ita conci-
derunt ut deleri fimditus possent, nisi diuino instinctu,
25 quo ^regis omnia; quos ipse affeceras conficiendos
filio reseruasses. quamquam ad gloriam uestram fe-
cunda malis suis natio ita raptim adoleuit robusteque
recreata est ut fortissimo Caesari primitias ingentis .
uictoriae daret^ cum memoria acceptae cladis non
80 infracta; sed asperata pugnaret. differamus parumper
2 testatur A || 3 diaerticulo C w 1 5 praeteritis Mark-
landus ep, cHL ad Fr. Hare p. 142 : ceteris M || 6 de instant.
edd. II 12 astarico C || 13 eam Bert. A B V: iam W C || 15
lactantem M || 16 in Addalius: om, H || 17 emicaret w: im-
micaret M || 21 ad bellu A || 22 hispaniorum A || 23 habe-
bant M || 24 possint A B C V || 26 uestram] nostram B |
nestram gloriam Bert, || 27 adoleuit w: aboleuit M H 28 pri-
mitias] prouincias W,
CONSTANTINO AUGITSTO D. 16—18. 227
Italicas expeditiones quibus Segusiensium ciuitatexn,
quae superatis Alpibus Italiae claustrum obicit, cum
ui ac uirtute uelut ianuam belli refregisses, inde
per obieQtas acies, per exercitus obuios usque ad
Bomana moenia inofi^nsus uictoriarum impetus per- 5
cucurrit.
XVin. Quid memorem Bructeros? quid Cha-
mauos? quid Cheruscos, Uangionas, Alamannos,
Tubantes? bellicum strepunt nomina et inmanitas
barbariae in ipsis uocabulis adhibet horrorem. hi lo
omnes singillatim, dein pariter armati conspiratione
foederatae societatis exarserant. tu tamen, impera-
tor, cum tantam belli molem uideres/ nil magis ti-
muisti quam ne timereris. adis barbaros et dissi-
mulato principis habitu, quam proxime poteras, cum i5
duobus accedis. numquam est excelsior principatus
quam cum se publico submittit ofQcio. facis uerba,
spem illorum agitas et uersas credulitatem, negas
te esse praesentem. o uere caeca barbaria quae in
illo uultu signa principis non uideris , quem ne sic »)
quidem senseris, cum intra iactum teli securus sui
staret, Constantinum esse! qui hoc poterat non ti-
mere, dubitare quisquam potest eum per omnia sub-
nixum deo uadere? inuictos ducis, set solus timeris.
tot regna, tot populi et tantarum nationum congre- 2&
gatio indignam se uiribus tuis putat, quem credit
absentem. tibi tamen incrementum laudis ex multi-
plicatione terroris est. magnificentius congregata
obteris quae scrupulosius dispersa sequereris. innu-
2 clastrum A expuncto claustrum | obiecit M || 3 ui ac
ego: uie uel uiae M tua w ui et edd, \\ 7 bruteros quid cla-
masos (clamosos W clamascos B clamauos Bert.) quid (quis A)
heruBCos (ernscos C) Laneionas (laucianas A lantionas B Lo-
gionas Liuin.) halamannos (alamanos C) M Q 12 federato A {
ttt] ut A II 13 tanti W ( uideres C w: uideris M^ || 14 dissi-
mulatu A || 18 crudelitatem M, corr, Actdalius J 20 que q
II 23 quisquam A: quicquam B G V W | potest eu ego: potes
te M, sed te om. C \\ 24 set ego: et M |f 27 tamenj tum C
15*
228 X. NAZARII PAN.
merae simul gentes ad bellum coactae^ sed uno im-
petu tuo fusae^ dum coUatiuam uim comparant^
compendiosam uictoriam praestiterunt.
XIX. Uno hoc bello, si debitis laudibus immorari
5 uacaret^ dies integer conderetur. . nunc ita omnia
praeteruolans tetigit oratio ut uictoriarum tuarum
non summam euolueret, sed ornamenta monstraret.
his rebus semper e re publica gestis tanta ui tanto-
que successu ut numquam uirtus tua intremuerit^
10 prudentia haeserit^ felicitas daudicarit^ satis, ut
opinor, probatum est perpetuam in te benignae
maiestatis opem fluerC; ut caelestis exercitus tui non
tunc primum missi, sed tum demum intellecti esse
uideantur. talis igitur ad liberandam Italiam et
15 tam tatus accedis ut^ cum res bellica caecos habeat
euentus^ tute tamen dimicandi uoluntatem pro uicto-
riae pignore teneres^ etiamsi abessent auxilia diuina.
aderat enim robustus et florens^ plenus uirium^ animi
plenus exercitus^ laetus armis et militiae munia ex-
20 equens studio magis quam necessitatC; quippe cui
stipendia sunt pauciora quam proelia (cum dico
proelia^ significo uictorias); praeterea tam amans tui
quam tibi carus. ignosce enim^ superba uirtus,
quantumuis fiduciae et spiritus capias^ amor princi-
25 pis facit militem fortiorem.
XX. Antiqua admodum res est quam proferam,
sed non indigna memoratu. Illyrii quondam despi-
cientes Aeropi regis infantiam Macedonas bello la-
cessieront. et prima quidem congressio secundum
so illos fuit; uerum Macedones cum bellum reficerent^
regem suum in cunis ad aciem detulerunt. cum illos
2 collatinam C || 4 hoc] ex W || 6 tetigit Acidalim: ce-
cidit M II 7 summam euolaeret w: fiumma me uolaeret K
(summa renolaeret V ex corr.) || 12 celestes w || 13 primam
W: primo A B C V | sed tanc edd, || 16 tate ego: in te M ||
17 teneres Bert,: tenerebas A tenebas B C Y W | 20 cui Bert.
w: tui M g 21 sint A || 24 principem W || 27 IUiri A || 28
eropi M | macedones B C V W; a/ c/l lustinus Vll 2, 7 \ laces-
serant B C V W
CONSTANTINO AUGUSTO D. 18—22. 229
ira, hos miseratio, illos signorum cantus, hos pueri
uagitus accenderet, mutata est ratio certaminis: ui-
cerunt qui amore pugnabant. quanto igitur est amor
fidelior accepti beneficii memoria quain praesumptione
futuri, quod illic percepta res iuuat, hic expectatas
blanditur: tanto tui animosius dimicauerunt qui
non puero spem gratiae munerabantur, sed principi
post natos homines benignissimo meriti debitum re-
pendebant.
XXI. Primam igitur Segusiensium ciuitatem, lo
quam proximam iter dederat, uictoria facilis amplexa
est. quae resistendi pertinacia ita in se imperatoris
uim conuertit ut pietatem tamen non alienauerit.
nam cum introitus ui manuque quaereretur et por-
tarum infiammatio ignem late distulisset, cuius faci- 15
lis per adiuncta contagio pastu pestifero ualescebat,
maxima benignissimi imperatoris fuit cura, non
modo ut incendium non adiutum senesceret, sed
oppressum emori posset; et longe operosior clemen-
tia eius quam fortitudo perspecta est, cum plus in 20
conseruanda urbe ^uam in capienda fuerat laboris
oreretur. itaque digrediens sic ciuitatem cupidam
sui fecit ut eam ad omne obsequium non uictoriae
metus componeret, sed admiratio lenitatis.
XXII. Optima esse aiunt remedia quae ad usum 25
corrigendi nostri ex aliena calamitate nascuntur;
uerum animus prauitate uelut morbo impeditus di-
lectum boni non habet. ecce iam aput Taurinos
uenientem pugna grauior expectat; nec Segusiensium
uastitas monet ut sibi caueant, nec cogitant quo so
cum principe res futura sit, quod neque uis eius
resistendi spem faciat nec mansuetudo rationem.
2 accenderent V || 7 munerabant W numerabantur C ||
8 homines w: hominis M || 11 qua A | prozimam ego: pri-
mam M || 14 manuque Pulmannus: manu M | 15 detulisset w
11 16 pastu Juretus: partu M { 18 non iutum W || 22 ore^
retur ego: ororetur A oriretur cett, | disg^red. A | ciuitatem
B w: cupiditatem M || 25 aiunt esse G || 26 calaminate A ||
29 segusium M || 30 mouet C | quo Liuineius: quod M
230 X. NAZARU PAN.
campmu late iacentem tantus miles oppleuerat ut
non improbaret fiduciam qui instructos uideret.
quae enim illa fuisse dicitur species? quam atrox
uisu? quam formidolosa? operimento ferri equi at-
5 que bomines pariter obsaepti. clibanariis in exercitu
nomen est. supeme hominibus tectis^ equorum pectora
oribus demissa lorica et crurnm tenus pendens sine
impedimento gressus a noxa uulneris umdicabat.
XXIII. Te tamen^ imperator^ non terruit nec
10 quod tanto munimento dupUcabat armatura terrorem
nec quod uim armis numerus addebat. certum est enim
pro negotii modo animosam esse uirtutem^ quod ex
specie rerum captum suum temperat: in paruis prope
ad securitatem remissa, in mediocribus modice in-
16 tentior^ ubi magna uenerunt; iuxta magnitudinem
exanclandi operis erigitur. illa armorum ostentatio et
operti ferro exercitus^ qui imbelles oculos uulnerassent^
inuictas mentes incitauerunt. quid? quod imbutus
imperatoris exemplo totis animis eius miles ardescit,
so cum inuenit hostem, quem uinci deceret? catafractos
equites, in quibus maximum steterat pugnae robur,
ipse tibi sumis. his disciplina pugnandi est ut^ cum
aciem arietauerint; seruent impressionis tenorem et
immunis uulnerum, quicquid oppositum, sine haesi-
25 tatione perrumpant.
XXI V. Sed tu, imperator prudentissime, qui
omnes bellandi uias nosses, opem ex ingenio reppe-
risti: quod tutissimum est eludere quos est difficil-
limum sustinere, diducta acie in inreuocabilem im-
1 late W: laxe A B C V Bert, g 4 nisn om. C Q 5 hominis
M, eorr, w 1 6 hominibns scripsi: omnibus M | pectora ori-
bas scripsi: pectoribus M || 10 munimento scripsi: numero M
II 11 enim om, C J 13 specie (spe) scripsi: se M serie w ||
16 exauclandi A ezalandi C audendi w || 18 quid ego: om, M
II 22 tibi om, A | ut Amlzenius: om, M || 23 impressiones M |
terrorem w || 24 innums A immunes w | quicquid A w: quic-
qaam cett, || 28 est edd,: om. M | elidere M BerL an ediui-
dere? | quos Jaegerus: quod M H 29 deducta B C V W | in
Gruterus: om. M | irreuocabili impetu w
CONSTANTINO AUGUSTO D. 22—26. 231
petmn bostis efiPandis, dein quos ludificando receperas^
reductis agminibus includis. nil proderat contra
tenderC; cum ex industria tui cederent. fiexum ad
insequendum ferreus rigor non dabat. ita nostri pro-
ditos sibi clauis adoriuntur^ quae grauibus ferratis- 5
que nodis bostem uulneri non patentem caedendo
defatigabant ac maxime capitibus applicatac; quos
ictu perturbauerant; ruere cogebant. tunc ire prae-
cipiteS; labi reclinis; semineces uacillare aut mori-
bundi sedilibus attineri, permixta equorum clade lo
impliciti iacere^ qui reperto sauciandi loco passim
equitem effreni dolore fundebant. ad unum omnibus
interfectis hostibus, tuis integris, horrorem armorum
ad miraculum uictoriae transtulerunt^ quod qui in-
uulnerabiies habebantur sine tuorum uulneribus in- 15
terissent. Antoninus imperator in toga praestans et
non iners nec futtilis bello^ cum aduersum Parthos
armis experiretur, uisis catafractis adeo totus in
metum uenit ut ultro ad regem conciliatrices pacis
litteras daret. quas cum rex immodicus animi re- so
spuisset; insolentia quidem barbari debellata est^ sed
patefactum est in his armis tantam inesse uiolentiam
ut iam et uincendus fideret et superaturus timeret.
XXV. Quid ego referam post tantam et tam gra-
uem pugnam quod aput Brixiam magnus quidem et 86
acer equitatus, sed fuga quam ui sua tutior [et] primo
impetu tuo pulsus ITeronam usque contendit ad prae-
sidia maiora? neque id dedecori fuit^ quod excusati
fugiunt qui tibi cedunt. contingat quin immo mi-
1 hofltes B W hostem V in hostes C | ludificandos M, corr,
Acidalius | 3 creder. A || 6 credendo A || 7 applicate w: af-
flicate M afflictatae Bert, J 8 perturbaaerant A || 9 reelinis
A -ues B C -nes ▼ W || 12 omnibus Bert. : otn. M || 13 hosti-
bus scripsi: omnibus M (Bert,, ut uid.) || 16 Antonius W m ||
17 aduersus W || 19 ad om. A | 23 iam ego: eam M | et prius
A Beri.: om. B C ▼ W |f 24 ergo C 1 25 quod cum apnd w
I quidam M, corr. Limneius H 26 sed idem: esset M i ni sua
tutior w: uisu astutior (astacior A) M | et del. Jaegerue \\
27 tetendit at pres. A || 28 id] illud A
232 X. NAZARII PAN.
serae tiiniditati res ostentanda; fuga quae habuerit
dignitatem. ipsa autem ITerona farta immanibus
copiis^ quas in unum aduentus tui formido con-
duxeraty cum multorum iam clades accepisset^ facta
5 est parumper metu cautior, non ratione felicior:
muris se ab impetu uindicauit. aderat ibidem Bu-
ricius, experientissimus belli et tyrannicorum ducum
columen. per tota moenia admodum magna uis ho-
minum; sed apud Brixiam plerique iam fracti. ut
10 in corpore cum aliqua pars aegra est^ ualitudo omnis
contaminari solet: sic illius multitudinis portio malo
affecta totum in exercitum timoris contagium dissi-
parat. quam faciles lapsus infirmitas habeat^ cum
eam intempestiua mouit audacia, cum saepe alias^
15 tum maxime in illa obsidione perspectum est. clausi
impetum faciunt et qui se aliquamdiu latendo a morte
defenderant, facta pugnandi copia. poenas eruptionis
temeraria^ pependernnt. idemque Rnricius magna
suorum clade reiectus m moenia, spe lam lassa, sed
so adhuc mente uesana cum se Uerona proripuisset^
nouos eodem egit exercitus et praecipitante iam die
bellum non detrectauit^ pugnae auidior quam salutis.
sed eum exitus magis quam merita fefellerunt. nam
furorem mors demum domuit, quem non potuerat
26 nec considerati ratio nec uicti formido sanare.
XXVI. nox illa aeternis saeculis monumentisque
mandanda! cum spissis tenebris quippe congressu facto
1 timidit. miserae G || 2 farta ego: ferta (freta G) M re
ferta 17 || 6 uindicant K, correxi \ aderat quidem Rur. M
correxi || 7 experientissimu A V || 8 admodnm moenia M
transposui || 9 sed Liuineius: et M || 12 in AddcUius: om, 1
{ contagio w || 13 habeat Acidalius: habet M haberet Bert,
14 mouet BerL || 17 copia Bert.: causa M || 19 sed Langius:
et M H 20 Ueronam M, corr, Liuineius || 21 egit] cogit C |{
24 demii domuit ego: demuit B C V W domuit A edd, || 25
considerati; malim confederati || 26 O uox A 1 27 spissis
edd.: spis A. et W cum signo corrupielae^ spicuUs Bert.^
spiris B C V I tenebris quippe ego: tenebrisque M | facto ad-
didi: om. M
CONSTANTIJS^O AUGUSTO D. 25—27. 233
Fortunae totum liceret, tu tamen, imperator, non
tutior tempore quam deo tectior saeuissimo bosti
multus instares et libertate caedis exultans donum
noctis duceres quod pugnantem nemo seruaret. per
infestas acies interritus uadis, densissima quaeque 5
perrumpis deicis proteris. mortis decus perdunt quos
ignoratus affligis, nisi quod te ipsa uis tua cogit
agnosci. nibil enim te permouent tubarum fractae
uoceS; borrendus militum clamor^ permissa casibus
uulnera^ illisi cominus gladii^ cadentum graues ge- lo
mitus^ arma late strepentia et in unum quemdam
sonitum diuersi fragoris acta confusio, quod baec
omnia aut uirtus neglegit aut ira non sentit. nox
ipsa^ iustissima bellantibus causa terroris^ uebemen-
tiorem te agendis stragibus fecerat. quod solum i5
enim uirtutis tuae impedimentum est, miserationem
tenebrae non babent^ ut intellegi liceat quantum illo
in bello uis tua perfecerit pietate non retenta et
maiestate secura. proelio uix multa nocte confecto
fessus caedibus, annelus ex bello^ cruore oblitus^ sed 20
bostili^ ad obsidionis uigilias recurrebas. o fortuna!
o praepotens Boma! quam tu umquam gratiam pro
tantis bis laboribus referes? nisi quod indulgentissi-
mus princepS; tamquam boc ipsum tibi debeat^ eo
cariorem babet quo maiore labore seruauit. 25
XXVII. Et, quoniam me ad urbis commemora-
tionem fors quaedam intulit, non rerum ordo de-
duxit neque reuocare inde orationem fas est quo
iamdudum contenta ueniebat, praetereo te, Aquileia,
te, Mutina, ceterasque regiones quibus propter in- so
secutas incredibilium bonorum commoditates gratis-
sima fuit ipsius oppugnationis iniuria. senserunt
enim translatis ad fortissimum principem fortunarum
2 tutior q: intntior K; an munitior? || 4 dnceris A
8 turbarum A V W || 9 clam perm. A || 10 illisi A: illusl
B C V W II 12 haec] hee A || 14 uehementiore in te A || 17
habebant A Bert. j quantum B w: quanto M || 20 bello; malim
uelocitate || 23 refers G || 28 reuocari A || 32 fuit] sint A
234 X. NAZAKII PAN.
suarum gubernacalis quam facile omnia ad salubrem
cursum redirent; quae ita deferebantur ut mox aut
malorum omnium scopulis illiderentur aut miseria-
rum uadis adhaerescerent. praetereo, inquam^ et
5 haec et alia complura quorum est et singillatim one-
rosa moles et omnium simul aceruus onerosior. nam
quae diducta ferre nequeas, his congregatis subire
spei importunioris est quam fiduciae promptioris.
recuperata igitur Italia hic primus fuit liberandae
10 urbis gradus et ad uictoriam facilis ascensus^ quod
illum semper exedendae urbis uisceribus inhaerentem
ex assuetis latebris uis diuinitatis excussit. in quo
quidem tantum momenti fuit ad perficiendae rei fa-
cilitatem ut non tam gloriandimi sit uirtuti tuae,
15 praestantissime imperator^ quod eum uiceris quam
gratulandum felicitati quod ad pugnam potueris
euocare.
XXVIII. Non enim casu^ non fiducia factum
putemus ut ultro etiam exercitum educeret aduersum
ao eum cuius aduentus stridorem ipsum perhorresceret,
nisi animum iam metu deuium infestior deus et per-
eundi maturitas p.erpulisset; quod ipsa ratio dispo-
nendi exercitus docuit ilico, mente perdita impli-
catoque consilio cum eum pugnae locum caperet ut
S5 interclusa fuga moriendi necessitatem imponeret^
cum spem uictoriae non haberet. quod quidem im-
peratori nostro optandum largiter fuit^ qui hoc uno
maxime ofienditur si certamen lubricum faciat spes
prompta fugiendi. relaxauerit acies aut frons impulsa
80 titubauerit; fiducia manuum ad pedes migrat. non
amaS; imperator^ bella nisi feruentem hostem in
gradu suo praecisa fuga teneat, ut aut ferro concidat
aut miseratione seruetur. aput Tiberim igitur suos
6 moles w: molis M H 7 dedacta B C V W || 10 gra-
du8 — 11 urbis om. V ( 10 ascensus BerL: accensas A ac-
cessus B C W II 13 ad] aut A V || 22 pepulisset C 1 23 ilico
scripsi: illum K || 29 impulsa w: impulsati M
CONSTANTINO AUGUSTO D. 27—29. 235
instruit sic ripae locatos ut ultimorum uestigia prae-
sagio quodam euenturae eladis unda fatalis allueret^
ita uero multitudine suppeditante ut ultra quam ui-
sus agi posset extenta acies pertineret; non quo
frons inbecilla tractu inualido duceretur^ sed tanta 5
subsidiorum atque ordinum confirmatione ut acies
non porrectior quam robustior murum utrimque prae-
beret, quod eam nec constipatio contraxisset nec
lon^tudo tenuaret.
aXIX. Praetermittam hoc loco , Gonstantine 10
maximc; disponendi militis tui miram incredibilem-
que rationem. hoc enim persequi qui uellem? quem
tenuisse locum caelestis exercitus dicam? quamquam
iUos non arbitror stetisse nisi tecum. difficillimam
enim pugnae partem tibi deligis et^ tamquam pro 15
fortunae grada modus uirium debeatur^ ita inter tuos
non uis principatu magis excellere quam labore.
cumulatissimum quidem principis munus est^ si manu
cesset^ non cessasse consilio, sed tu non segnior
gerere quam iubere simul exercitus tuos monitu re- 20
g'8y opere iuuas, incendis exemplo. quod hic etiam
cis promptius quam in ceteris proeliiS; quod in
praesenti erat tam ampla pugnae merces quam pu-
gnator illustris et statim Boma uictoris. cuius rei
cum imaginem cepi^ dicturus horresco. inuadis pri- 25
mus aciem^ solus irrumpis. obumbrant euntem telo-
rum irrit\ iactus, sonat ictibus umbo securis. quos
trabalis hasta ttia deiecit, insultans ecus proterit.
fulget nobilis galea et corusca luce gemmarum di-
uinum uerticem monstrat. auro clipeuS; auro arma 90
1 instroxit edd, || 4 posslt A || 7 miram M | utramque A
12 qui effo: om. M | 13 tenuisse cenAor edUionis Jaegerianae
in bihl, pMlol,: tenuisset K || 16 uirium] uirtutum edd. H 18
cumulat.] cum ualentissimum W ] 19 non 0171. A || 20 mo^
is
nito M; an monitor? 1 27 secuns (securus) ego: securas his
M securas. hos edd. |j 28 tua addidi: om, M | ecus ego: se-
cus M ferud edd.
236 X. NAZARU PAN.
collucent. o quantam uim possides, uirtus, quae in
hoc habitu plus terroris praeferas quam decoris !
secuti hunc ardorem fortissimi milites et dignos se
^uctu eius imperioque testati sic uiritim laboraue-
6 runt, quasi summa res singulorum manu teneretur.
XXX. Non commemorabo hic tectas continuis
stragibus ripas, non oppletum aceruis corporum Ti-
berim et inter congestas alte cadauerum moles aegro
nisu ac uix eluctantibus gurgitibus exeuntem quod-
loque illum ipsum tyrannum non mors uirilis, sed
fuga turpis prodidit et digno ignauiae et saeuitiae
exitu fluctus sanguinei necauerunt. perstringi haec
satis est, quod et iam pridie prolixius mihi dicta
sunt neque pro dignitate exequi copia est, ut ne
15 pugna raptim gesta diutius narrata quam confecta
uideatur. o si nunc mihi facultas daretur sermonis
pro pondere rerum figurandi! adhiberem omnes floscu-
los et abuterer exquisito quodam lepore ac uenustate
dicendi. iam strepitus Martii, iam tubarum sonores
20 festis et resultanti fauore mutantur. dicendus in
urbem ingressus est imperatoris, et in exprimendo
senatus populique Romani maximo gaudio ingrata,
nisi et ipsa lasciuit, oratio. nuUus post urbem con-
ditam dies Romano illuxit imperio cuius tam eftusa
25 tamque insignis gratulatio aut fuerit aut esse de-
buerit; nulli tam laeti triumpbi quos annalium ue-
tustas consecratos in litteris habet.
XXXI. Non agebantur quidem ante currum
uincti duces, sed incedebat tandem soluta nobilitas.
80 non coniecti in carcerem barbari , sed educti e car-
cere consularis. non captiui alienigenae introitum
illum honestauerunt; sed Roma iam libera. nil ex
5 tener.] niteretur Cusp, || 9 nixu B C V W | eluctatibns A {{
11 digno w: dignum M || 12 tiecauerunt A || 13 et iam ego:
etiam M (et B) | pridem Acidalius || 14 ut ne ego: et ne A {j
17 pondere ego: om. M, dignitate add, edd. \ fignrandi] |{|{|randi
w perorandi q || 18 aduterer Eyssenhardtus || 19 sonoresj soni w
II 20 festis w: festus M festiuis uocibus Cusp. Q 29 incedebant A ||
30 deducti M, corr, Liuineius || 31 consulares BC VW | captiue W
CONSTANTINO AUGUSTO D. 29—32. 237
hostico accepity sed se ipsam recuperauit^ nec praeda
auctior facta est^ sed esse praeda desiuit; et (quo
nil adici ad gloriae magnitudinem potentius potest,)
imperium recepit, quae seruitium sustinebat. duci
sane omnibus uidebantur subacta uitiorum agmina 5
quae urbem grauiter obsederant: scelus domitum et
uicta perfidia^ diffidens sibi audacia et importunitas
catenata, furor uinctus et cruenta crudelitas inani
terrore frendebant; superbia atque arrogantia de-
bellatae, luxuries coercita et libido constricta nexuio
ferreo tenebantur. sequebatur hunc comitatum suum
tyranni ipsius taeterrimum caput; ac, si qua refe-
rentibus fides est^ suberat adhuc saeuitia et horren-
dae frontis minas mors ipsa non uicerat. iaciebantur
uulgo contumeliosissimae uoces. nam et ludibriis i5
oppressoris sui auspicari libertatem iuuabat et mira
cum uoluptate conceptus e uita terror insultatione
interitus obterebatur.
XXXn. Quis triumphus illustrior? quae species
pulcrior? quae pompa felicior? dicam itaque^ im- 20
perator^ quo uno satis mihi uideor diuinam gloriam.
tuam significaturus. quot in illo turpitudinum notas
extinxeras, tot in te laudum infulae refulserunt.
fraudari indulgentissimus princeps ea gratia nemi-
nem uoluit quo minus omnia^ quaqua odium eius 2S
peruaserat, spectaculum tyrannici funeris expiaret.
ubique quidem iam laetitiam gestae rei dif&derat
Fama uelox et ad celeritatem nuntii pinnata Uicto-
2 desinit A C W || 3 potentias ego: om, M, maius edd, \\
4 recipit B C V recipitq; sera. A || 5 subiecta C || 6 domi-
ciu A I et addidi: om. M || 7 importunitatis A || 8 inmani
Eyssenhardtus || 9 frendebat A || 10 nezui A C V || 14 iacie-
bantur W (w?) Bert.: faciebantur A B C V || 15 ludibriis edd.:
landihris AB V laudibus C W || 16 iuuabat edd-: iuuat M ||
17 uolnptate edd,: uoluntate M | terroris insnlt. M || 18 in-
territus W || 22 turpitudinis W || 23 insule A | refnlxcrant
B C y W II 24 ea edd,: e M [| 25 quaqna odium scripsi: quam
odium quam M, aUerum quam del. w jj 26 persoaserat M jj
27 iam quidem M, transposui. iam pridem Eyssenhardtus
28 pennata B C V W
238 X. NAZARH PAN.
riS; insequebatur tamen uberiore cum gaudio ipsius
rei fructuS; quod ad animum languidius accedunt
quae aurium uia manant quam quae oculis hauriuntur.
itaque tanti per Italiam concursus hominum excita-
sbantur^ tantae ex oppidis effiisiones ut facile ante
acti terroris testificatio in praesenti exultatione elu-
ceret. pari studio missum eiusdem tyranni ad per-
mulcendam Africam caput^ ut quam maxime uiuus
ai^xerat laceratus expleret. et nondum satis tem-
10 pestiuo mari affuerunt tamen nauigantibus felices
aurae et fluctus secimdi beatissimamque uictoriam
ipsa etiam elementa iuuerunt. caput, in quo iitulus
tantae laudis cirfcumferebatur, reddidit Tiberis, pro-
secuti sunt uenti, maria seruarunt. quonam modo
16 te, potens Africa, quanto laetitiae fremitu, quam
insolenti uoluptate iactasti! nil quippe est immode-
* ratius quam post longam tristitiam recens gaudium :
impetu suo feruet nec, ut primum liberum; continuo
defaecatum [statim purum] est. nam ut fistulae;
so cum diu intersaeptae sunt, exitu dato quo largiores
eo crassiores aquas euomunt, sic uota hominum metu
interclausa turbidi aliquid egerunt, cum cumulata
ruperunt.
XXXTTI. Haec uictoriarum gratulationes. nec
26 minus ubeses fructus reliquarum uirtutum fuerunt.
inplicatam quidem atque obsitam urbem grauissimis
malis euoluerunt indefessa uis atque eximia fortitudo :
sed quantum boni prudentia excogitauit, benignitas
et clementia contulerunt! quorum quid mafi^s iuue-
80 rit difficilis existimatio est. nam et calamitate ob-
1 tamen] tum C || 6 testificationi praes. W | luceret M,
corr. AcidaUus || 8 niuus] unus C || 10 tamen] tnm C || 16
noluntate M, corr. Acidalius 1 17 recens Amtzenius paier:
repens M 1 19 statim pumm glossema sedusi || 20 ciim nt
diu C I diu om. W | intersepte A B G : intercepte W intersoepte
V II 22 interclusa B W | turbide H, corr. Liuineius | 23 ern-
pernnt Langius | 24 hec A: he cett. | 26 nrbem obsitam A
30 aestimatio edd. \ obsessi M
CONSTANTINO AUaUSTO D. 32—34. 239
sessis finis est uoti miseria liberari et mox uacuitas
miseriarum parum grata est^ nisi laetitia consequatur.
ita pro se quaeque officiis suis functae Fortitudo et
Liberalitas imperatoris cumulatissimam urbi beati-
tudinem aegritudine exhaurienda et congerendis com- 5
modis reddiderunt. facilior quidem et multo procli-
uior laedendi quam commodandi semper est uia^
uulnerare integrum quam sauciato mederi, dissipare
parta quam diuulsa componere: cessit tamen haec
rerum conditio principi nostro. nam quicquid mali 10
sexennio toto dominatio feralis inflixerat^ bimestris
fere cura sanauit. sanauitdico? redintegratio status
pristini permulcendo dolori satis est, non etiam ar-
cessendae ^atulationi; nunc amplius postules quam
ut eum sui non poeniteat solii. qui non modo id 15
egit ut recuperatis quisque quae amiserat non dole-
ret^ sed etiam ut nouorum adep};ione gauderet.
praetereo priuatim reddita omnibus patrimonia quos
illa monsirosa labes extorres domo fecerat; prae-
tereO; inquam^ quia uix sufficit oratio facta publici- 20
tus explicare; quamquam, cum ex singulis sit co-
agmentata res pnblica^ et quicquid in eam confertur
ad omnes pro portione permanat et uicissim necesse
est^ quod singillatim omnes adipiscuntur^ in commune
rei publicae redundare. 25
XXXIY. lam illa uix audeo de tanto principe
1 nacuitas Langius: facnltas M || 4 nrbi ego: nrbis M
{om, W) H 5 aegritadine ego: om. M | exhanriendis W malis
add. w miseria exbaurienda Liuineius || 6 et oni. M, add. w
11 7 commodandis A J 9 parta nescio quis: reperta (repta A)
M, quod foriasse defendi potest coll. Uerg. A. VI, 610 apta Li-
tdneius, an referta? || 10 rerum haec C 1 13 doloris M dolo-
res w I etiamj et C | 14 nnnc ego: nec M ] 15 solii qui {uel
qnia) scripsi: qni solita M Beri, qni solita diligentia q qui
solikario modo Rhenanus qui non solummodo Liuineius idemque
posiea amiseras, doleres, gauderes || 16 quisque ego: om. M
II 19 monstruosa W | 21 coagmentata Beri,: coaugmentata A
augmentata B C W augumentata V y 23 permanat et] per-
manet Jaegerus
240 X- NAZARII PAN.
commemorare quod nullam matronarun^ cui forma
emendatior fuerit, boni sui piffuit, cum sub absti-
nentissimo imperatore species luculenta non incita-
trix licentiae essat, sed pudoris hortatrix. quae sine
5 dubio magna seu potius diuina laudatio saepe in
ipsis etiam pbilosophis non tam re exbibita quam
disputatione est iactata. sed remittamus hoc prin-
cipi nostro qui ita temperantiam ingenerare omnibus
cupit ut eam non ad uirtutum suarum decus ascri-
10 bendam , sed ad naturae ipsius honestatem ref eren-
dam arbitremur. quid? faciles aditus, quid? aures
patientissimas , quid? benigna responsa, quid? uul-
tum ipsum augusti decoris grauitate, hilaritate ad-
mixta, uenerandum quiddam et amabile renitentem,
15 quis digne exequi possit? quarum rerum miraculo
sic homines deuinciebantur ut non tam omnes dole-
rent quod illui);L tyrannum ita diu tulerant quam
quod tali principe tam sero fruerentur.
XXXY. Longum est ex illo percensere benefida
20 principis quae in orbem sine modo redeuntia con-
texta eius benignitate fulserunt ita infinita numero,
commodis magna, ut numquam obliuionem gratiae
obductura sit uel multitudo omnium uel utilitas sin-
gulorum. sensisti, Boma, tandem arcem te omnium
25 gentium et terrarum esse reginam, cum ex omnibus
prouinciis optimates uiros curiae tuae pignorareris,
ut senatus dignitas non nomine quam re esset il-
lustrior, cum ex totius orbis flore constaret. populi
uero Romani uis ilia et magnitudo uenerabilis ad
30 imaginem antiquitatis relata non licentia effrenis
2 abstinentissimoB imperatores M, corr, w || 3 locul. A {I
4 hortatrix Acidalius: ornatrix M || 6 etiam in ipsis phil. A
II 7 e addidi: om. M iactata est w || 8 intemper. generare C ||
10 ad om. W || 11 arbitretnr w || 13 admixta A Bert,: per-
mixta B C V W II 14 uenerabile Bert. \ renidentem edd. || 16
homines ego: omnes M; alterum omnes seciusit Jaegerus | 17
ita] tam W || 20 urbem M, corr, Liuineius || 21 fulserunt w:
pnlserunt M | tnmero A || 22 obliuione M, corr, w || 26 pigne-
rareris B C V W pigneraueris edd.
■(
CONSTANTINO AUGUSTO D. 34—36. 241
exultat, non abiecta languide iacet, sed sic assiduis
diuini principis monitis temperata est ut> cum ad
nutum eius flexibilis et tenera ducatur, morigeram
se non terrori eius praebeat, sed benignitati. placi-
dam quippe rerum quietem et profundum urbi otium 5
gentes perdomitae condiderunt. uacat remissioribus
animis delectamenta pacis adhibere. celeberrima
quaeque urbis nouis operibus enitescunt; nec obso-
leta modo per uetustatem rediuiuo cultu insigniuntur,
sed illa ipsa quae antehac magnificentissima puta- lo
bantur nunc auri luce fulgentia indecoram maiorum
parsimoniam prodiderunt. circo ipsi maximo subli-
mes porticus et rutilantes auro columnae tantum in-
usitati ornatus dederunt ut illo non minus cupide
conueniatur loci gratia quam spectaculi uoluptate. i5
XXXVI. Tantorum Roma compos bonorum, quae
quidem ei sunt cum toto orbe communia, haurit in-
super ingentis spei fructum quam propositam sibi
ex Caesaribus nobilissimis habet eorumque fratribus.
quorum iam nomina ipsa ueneramur, etsi uota nostra 20
interim proferuntur. nec Lacedaemoniis magis li-
cuerit hoc instituto rem publicam tueri suam, cum
regem nisi ex stirpe Herculis non haberent. tuos,
Constantine maxime, tuos liberos ac deinceps nepotes
tecum optat ut tanto a pluribus petantur quanto 25
maiora noscuntur. declarant ecce rationem cupidi-
tatemque uotorum facta Crispi, Caesarum maximi,
in quo uelox uirtus aetatis mora non retardata pue-
riles annos gloriis triumphalibus occupauit, cuius ita
iam uberes scatent laudes ut plenae possent uideri so
nisi coepisse et partem cogitaremus. qui quidem
6 gentis perdomicie {uel -itie) M, corr. w || 7 celeber-
rima qaeque A W Bert.: celeberrimaque B C celeb. quam V
II 8 nouis w: nobis M | obselata A V || 9 cultui W || 10 ante
ac A V antea w || 12 circo w: idcirco M || 17 coT. haurit A
II 25 quanto ad maiora nascuhtur edd, post maiora inseruerim
eorum facinora || 31 partem Acidalius: patrem M; an coepisse-
propter aetatem cog..^ nisi sic coep. et patrera Withofius
Patwbo. lat. 16
242 X. NAZARH PAN.
nunc uobilissimus Oaesar uenerandi patris, fratrum
suorumque omnium firuitur aspectu seque fruendum
omnibus praebet. cruda adhuc hieme iter gelu in-
tractabile^ immensum spatio, niuibus infestum incre-
5 dibili iuuenalitate confecit; ut intellegamus alacritati
eius nihil asperum qui ipse eam quam a suis pete-
bat tam laboriosam instituerit uolucritatem.
XXXVn. Quae tuum, Constantine maxime, mite
pectus inundauit gratulatiO; cui tanto interuallo ui-
10 dere fiKum licuit et uidere uictorem ? narrauit ubi-
que exhausta bella, et hoc ad tuam gratiam, non ad
sui ostentationem : quam agilis excipiendo hoste^
quam resistenti uehemens^ quam facilis supplantanti.
audiuit haec frater intentus et puerilem animum
15 spes laeta et blanda gaudia titiUarunt; cumque mi-
raretur fratrem, etiam sibi fauit quod ex annis eius
quam proximus tantae gloriae esset agnouit. nunc
te, Constantine maxime^ omnes rogamus, cum prae-
sentem laudaueris, cum iam rei publicae flagitanti,
20 cum Gallis desiderantibus reddes, iterum atque ite-
rum moneas reuertentem (neque enim persuaderi
facile potest) ut, si quando armis uestris contusa
barbaria aliquid tamen mouerit, sit ille animo, sit
consilio tui similis; temperet modo dexterae, manu
25parcat et sit aliquid quaesumus in quo te iterum
nolit imitari. te uero, Constantine Caesar, incre-
mentum maximum boni publici; quibus uotis am-
1 Dunc om, BerU \ uerha qui quidem nunc — 8 praebet
in finem huius capitis iransposuerim || 5 iuuenalitate uel uirili-
tate tentaui: liberalitate M celeritate w | alacritati eius {an
illius.'') Liuineius: alacritaiibus M alacritati w || 6 ipse eam
ego: ipsam M ipse Puteanus \\ 7 uolucritatem scripsi: uolun-
tatem M institerit uoluptatem Liuineius || 10 ubique Eyssen-
hardtus: utique M || il tuam Sigonius: suam M sui Beri.y
unde tui Liuin. \\ 12 quam agilis {uel grauis) scripsi: qualis
M quam ualidus Eyssenhardtus \ hosti Jaegerus || 13 suppla-
tanti A: supplicanti B C V W || 15 titularunt W || 17 num
A B V II 20 Galliis Acidalius \\ 24 dextre B C V j manu A
Bert.: manui B C V W || 25 si tali quid M (si tale quid W)
I te interim Acidalius
CONSTANTINO AUGUSTO D. 36—38. 243
plectitur Bomaua felicitas? quae de te tantum ex-
pectat quantum nomine poUiceris. et licet aetas
adhuc te auocet ab imitaiione uirtutis paternae^ iam
tamen ad pietatem eius natura deducit: iam matu-
rato studio litteris habilis, iam felix dextera fructuosa 5
subscriptione laetatur. delegat multa indulgentissi-
mus parens et quae per te concedit referri ad gra-
tiam tuam mauult.
XXXVin. Quid igitur his temporibus fortunatius
euenit beneficio Constantini maximi^ qui tam mature 10
nobis Caesares dedit ut utamur maximjs eorum com-
modis et integra aetas supersit? nihil inminuitur
et plurimum sumitur, ut, cum res largiter suppetat,
spes tamen illibata permaneat. quinquenniis igitur
feliciter inchoatis, decennia Caesarum nobilissimo- 15
rum ultra posteros nostros extendenda quam impense
orare et rogare nos conueniat, ipsis bonis temporum
et rei publicae utilitatibus admonemur. iacet in la-
tere Galliarum ut in sinu tuo fusa barbaria; Persae
ipsi, potens natio et post Bomauam magnitudinem 20
in terris secunda, amicitiam tuam, Constantine ma-
xime, non minus trepide quam amabiliter petiuerunt.
nulla in terris tam ferox natio est quae te non me-
tuat aut diligat. omnia foris placida, domi prospera;
annonae ubertas, fructuum copia. exomatae miran- 25
dum in modum ac prope de mtegro conditae ciui-
tates. nouae leges regendis moribus et frangendis
uitiis constitutae. ueterum calumniosae ambages
recisae captandae simplicitatis laqueos perdiderunt.
pudor tutus, munita coniugia. securae facultates so
3 te auocet ego: euocet M reuocet edd. || 4 maturus
stud. W II 7 te] se Gruierus || 10 euenit (euix) ego: cum M
Bert. II 11 ut del, Liuineius || 13 an psumitur? | 14 quin-
quennis A B C V || 16 extendendu A || 17 rogare et orare C
ll 19 ut Eyssenhardtus : aut M at Addalius \ suo Liuineius \\
20 ipsi A Bert,: ipsa B C V W | roam A: romane B C V W
II 25 annone w: annon M | ubertas W: ubertate A C V; in B
nonae ubertate — in modum desunt, an annonae ubertates,
fructuum copiae? || 27 legis A jj 28 ambagis A
16*
244 XI. MAMERTINI
ambitione sui gaudent; nec aliquis habendi quam
plurimum metus, sed in tanta bonorum affluentia
magna uereeundia non habendi. hic denique status
rerum est ut obtinendae potius felicitatis uotum ge-
5 ramus quam augendae cupiditatem. unum modo est
quo fieri possit Roma felicior, maximum quidem, sed
tamen solum, ut Constantinum conseruatorem suum,
ut beatissimos Gaesares uideat, ut fruendi copiam
pro desiderii modo capiat, ut uos alacris excipiat
10 et, cujn rei publicae ratio digredi fecerit, receptura
dimittat.
XI.
CLAUDH MAMERTINl
GRATIARUM ACTIO
15 DE CONSULATU SUO lULIANO IMP.
I. Etsi scio te, imperator, et cunctos qui con-
silium tuum participant posse mirari quod nuno de-
mum gratias agere exorsus sum, quasi beneficia in
me tua coeperint a consulatu: fatebor tamen quod
20 ingenii cuius me poenitet conscius etiam nunc ta-
cere uoluissem et prorumpens licet huius muneris
gaudium intra arcanae laetitiae conscientiam coher-
cere. sed siue errorem nostrum siue consilium con-
gesta et coaceruata in unum beneficia uicerunt atque
25 in id redegerunt hecessitatis ambiguum ut mihi aut
5 cupiditatis M, corr, RUterskusius \\ 7 solum non Con-
stantine cons. A || 9 ut Bert.: et M || 16 Imperator Auguate
Bert, II 18 sim Cusp. \\ 22 arcana W || 25 redigerunt W
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 1—2. 245
indiserti aut ingrati esset fama sabeunda. malui
ergo eloquentiam potius quam pietatem erga te of-
ficio meo desiderari. et sane in liis honoribus quibus
me prius honestaras minor esse causa ad agendas
gratias uidebatur. nam cum me aerarium publicum 5
curare uoluisti, cum quaerens uirum animi magni
aduersus pecuniam, liberi aduersus oflPensas, con-
stantis aduersus inuidiam me qui tibi uiderer eius-
modi delegisti idque eo tempore quo exhaustae pro-
uinciae partim depraedatione barbarica, partim non lo
minus exitialibus quam pudendis praesidentium ra-
pinis ultro opem imperatoris exposcerent, milites
saepe anteactis temporibus ludo babiti praesens sti-
pendium flagitarent: quoquo modo uidebar honorem
onere pensare. at cum me praetoriis praefecisti etis
prouincias de te egregie meritas meae fidei tutelae-
que mandasti; ingens iudicii tui fuit munus, sed in
eo non mihi solum quem tanta potestate succinxeras,
uerum etiam negotiis tuis commodasse aliquatenus
uidebare. 20
n. Porro in decernendo consulatu remotis utili-
tatibus tuis rationem meae solum dignitatis habuisti.
nam in administrationibus labos honori adiungitur,
in consulatu honos sine labore suscipitur. in illis
si laeteris oupidae ambitionis esse uidearis, in hoc 25
nisi aperte et propalam laeteris ingratus sis. huc
accedit quod ipsa haec urbs atque hoc augustissi-
mum consilii publici templum officium huius oratio-
nis efflagitant. haec tibi nominis noui; sed antiquis-
simae nobilitatis ciuitas patria est : hic primum 30
editus, hic quasi quoddam salutare humano generi
2 ergo addidi: om.VL \ officio meo ego: officium meum M
officiumque meum edd. || 4 honestaras AW BerL: honestaris
B V II 5 cnm A: tum ceti. \\ 6 quaerens Hauptius Herm, IV
p. 152: quaereres M || 10 partim depraed. barb. om. depdi-
catione A j| 15 cnm; maUm quod || 19 etiam] et B G j com-
mendasse M, corr. Rhenanus || 23 labos A Bert : labor B C V W
II 24 malim ut in illis jj 29 efflagitat B V W
246 XI. MAMERTINI
sidus es ortus. hi ciues et populaares tui silere me
uon sinunt nec patiuntur ut quisquam alius auspi-
catissimo die aput te ac de te loquendi munus usur-
pet quam is qui amplissimo sit praeditus magistratu.
5 putant aliquia adicere ad splendorem laudum tuarum
consulis nomen; et recte putant. adicitur enim lau-
dum dignitati nonore laudantis. ac licet, maxime
imperator, publico iudicio et nomine agere tibi gra-
tias debeam^ tamen illa quae pro summa re domi
10 forisque gessisti nunc ex parte maxima praetermit-
tam, ut quanto ocius ad ea quae pro re sunt per-
ueniat oratio.
in. An ego nunc receptas uirtute tua Gallias,
barbariam omnem subactam pergam quasi noua et
15 inaudita memorare ? quae in hac Bomani imperii
parte gloriosissima sunt famae laude celebrata in
tantum ut imperatoris fratris mererentur inuidiam.
quid enim aliud a te consortis [imperatoris] aliena-
uit animum nisi gloriae tuae splendor? testor im-
20 mortalem deum, testor ad uicem numinis mihi sanctam
conscientiam meam me multa constanter in hac po-
tissimum urbe fuisse dicturum de his quae aduersus
optimum imperatorem inclementer et impie cogitata
atque suscepta sunt; si etiamnunc hominum coetus
25 diuus Constantius frequentaret. numquam profecto
liberi ciuis et boni senatoris officio defuissem quo-
minus redarguerem atque conuincerem eas illi in
te odii fuisse causas quae amoris inflammatrices et
fidei obsides esse debuerint.
1 es ortus scripsi: exortus M exortus es Liuineius J 2 au-
splcacissimo B C W J 5 dicere C || 7 honor || 11 quam
ocius w I pro re scripsi: proprie M propria edd. ) 14 noua
ei Romani om. C || 16 sunt w: sint M || 17 imperatoris fra-
tris A Bert.: inuerso ordine B C V W || 18 aliud a te A: a
te aliud B C V W | imperatoris del. Liidneius || 20 testor A
Bert.: owi. B C V W || 21 potissimum Bert. A: o»t. B C V W
II 26 et om. Bert. || 27 malim quominus reatus redarguerem {|
29 debuerunt C
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 2—4. 247
IV. Florentissimas quondain antiquissimasque
urbes barbari possidebant; porro aliae quas a uasti-
tate barbarica terrarum interualla distulerant iudicum
nomine a nefariis latronibus optinebantur. Gallorum
illa celebrata nobilitas aut ferro occiderat aut im- 5
mitibus addicta dominis seruiebat. afficiebantur in-
genua indignis cruciatibus corpora; nemo ab iniuria
Kber, nemo intactus a contumelia, nisi qui crudeli-
tatem praedonis pretio mitigasset, ufc iam barbari
desiderarentur utque praeoptaretur a miseris fortuna 10
captorum. in hoc statu imperator noster Gallias
nactus minimum habuit aduersus hostem laboris at-
que discriminis : una acie Germania uniuersa deleta
est, uno proelio debellatum. sed emendatio morum
iudiciorumque correctio et difficile luctamen et pe- 15
riculi plenum negotium fuit. nam ut quisque im-
probissimus erat^ ita maxime Caesaris rebus inimicus
uitandis legum poenis de nouo scelere remedia
quaerebat atqtcey quia defendere admissa flagitia non
poterat, in ultorem iuris inuidiam congerebat. et 20
cum sancti principis mores atque instituta falsarum
uituperationum licentiam submouerent, callido no-
cendi artificio accusatoriam diritatem laudum titulis
peragebant, in omnibus conuenticulis quasi per berii-
uolentiam illa iactantes : ^lulianus Alamanniam do- 25
muit; lulianus urbes Galliae ex fauillis et cineribus
excitauit. illae prouinciae obsessae, expugnatae, ferro
ignique uastatae beatiores sunt his oppidis quae
habet sine hoste Gonstantius. aestates omnes in
2 — 6 Gallorum illa — seruiebat. porro aliae (ille A) quas
— optinebantur M, transposui || 6 afficiebantur ego: om, M
lacerabantur Liuineius; w post ingenua add. suberant, post
cruciatibus Schenckius nsta || 10 utq; egot ut M | ut prae-
cipitaretur W || 12 minimum Bert. : minu A nimium B C V W
11 15 correptio G U 19 atq; addyii: om. M et edd. \\ 20 iure w ||
22 falsarum opinionum uitup. C edd. \\ 25 alamaniam B C V w :
almaniam A || 26 lulianus urbes Galliae om. W || 27 ex-
pugnatae edd.: oppugnate M Bert,
248 XI. MAMERTINI
castriS; hiemes in tribiinalibus degit. ita illi anni
spatia diuisa sunt ut aut barbaros domitet aut ci-
uibus iura restituat, perpetuum professus aut contra
hostem aut contra uitia certamen.'
5 V. Haec uoces fuerunt ad inflammanda odia pro-
bris omnibus potentiores. si enim comminisci aliqua
flagitia temptassent, facile ipso splendore laudis et
gloriae refutarentur. inuenerunt accusandi genus
quod nuUus refelleret. sed quid, oro uos, principem
10 nostrum facere debuisse censetis? Romanas urbes
hostibus dederet ne animum fratris offenderet? pro-
uincias firmissimas utilissimasque rei publicae sub
obtutibus suis uexari ac diripi sineret, ne quid Au-
gustus quod nollet audiret? flagitiis administrantium
15 non modo frena laxaret, sed etiam stimulator acce-
deret, ne inter principes faceret morum dissimilitudo
discordiam? nobilem Etruriae adulescentem ferunt,
cum propter eximiam formae dignitatem multarum
in se feminarum amores excitaret, faciem suam ad
20 obliterandam pulcritudinem uulneribus sauciasse.
sed facile fuit iuueni dignitati corporis decorem
animi praeponenti et candorem decolorare et oris
nitorem alte inpressis cicatricibus deuenustare. num
aliquid huiusmodi aduersus amorem ciuium facere
25 debuit lulianus? at ne potuit quidem, nisi forte
existimamus patientes uulnerum formas esse uirtutum.
scilicet et candorem aequitatis potuit obumbrare et
a temperantia purpuram sancti ruboris abolere, cer-
uicem fortitudinis indignis confodere uulneribus,
30 eruere oculos prouidentiae! dein nisi ille adulescens
seueram manum propriis uultibus intuh'sset; dies et
hora ac non longa aetatis successio omnem illum
1 illis M, corr, w | anni B V w: annis A C || 2 spatia]
pacia (= patiencia) A || 5 hec egot hee AB he ceit. \ probis A
11 11 dedere M || 24 aduers.^huiusm. C || 25 at Liidneius:
ac M II 28 roboris A | ceruicem Lipsius: uicem M || 30 dein
in A eoo deim corr.; cf. Lachm. Lvcr. p. 148 || 32 hora Eyssen-
kardius: mora M j ac e^ aetatis successio del. Jaegerus
GRATrARUM ACTIO lULIANO. 4--7. 249
florem corporis peremisset. at in uirtutibus princi-
pis nostri quanto aetas prolixior, tanto pulcritudo
praestantior.
VI. Mitto cunctam barbariam aduersus uindicem
Romanae libertatis in arma commotam gentesque 5
recens uictas aduersum iugum nuper impositum cer-
uice dubia contumaces et in rediuiuum furorem ne-
fandis stimulis excitatas. quae omnia obstinatam et
immobilem principis maximi tandem uicere patien-
tiam. itaque cum in ipso molimine oppressisset lo
Alamanniam rebellantem^ qui paulo ante inaudita
regionum fluuiorum montium nomina exercitu uictore
peragrauerat, per ultima ferarum gentium regna,
calcata regum capita superuolans, in medio Illyrici
sinu improuisus apparuit. uidimus felices illius uiae i5
comites stupentes, urbium populos dubitasse credere
quae uidebant. non aliter constematas arbitror
gentes quae primae lapsum caelo excepere Palladium.
uirgines pueri, uiri feminae, tremulae anus, tituban-
tes senes non sine magno attoniti horrore cernebant 20
imperatorem longam uiam sub grauium armorum
onere currentem, properantis anhelitum sine sensu
lassitudinis crebriorem, sudorum riuos per fortia
colla manantes et inter illum pulueris qui barbam
et capillum onerarat horrorem micantia sidereis 25
ignibus lumina. uoces gaudentium oppresserat mira-
culi magnitudo. cessabant officia laudandi plus quam
laudanda cernentibus.
VII. Sufficere quidem poterat ad expeditionem
praesentium negotiorum sola properatio, sed nonso
Bert
4 barbara A || 6 recens mcta.a Langius: recensuitas A B V
. recensitas C recenssitas w | et aduersum M; et hic de-
leui, sed adu. Liuineius || 7 et in scripsi: in M || 10 in A
Bert.: om. B C V W || 15 sinu A: sinus B C V W | uiae co-
mites A Bert.: comites uiae B C V W || 18 primae Cusp.:
primo M prolapsum q \\ 19 niri addidi: om. M. || 22 sensu A w:
sessu ceit. \\ 26 miraculi om. A || 29 poterat om. C, unde suf-
ficeret edd.
250 XI. MAMERTINI
sufficit principi nostro rei publicae una ratione con-
sulere. multa pariter aggreditur pectus nuUis um-
quam laboribus fatigatum. ut uno eodemque tempore
et componeret fidissimarum prouinciarum statum et
5 barbariam omnem admoto propius terrore percelleret,
longissimo cursu Histrum placuit nauigari. pro
sancta diuinitas! quae nauigationis illius fuit pompa^
cum dexteriorem incliti fluminis ripam utriusque
sexus^ omnium ordinum^ armatorum atque inermium
10 perpetuus ordo praetexeret, despiceretur ad laeuam
in miserabiles preces genu nixa barbaria? omnes
urbes quae Danuuium incolunt aditae, omnium au-
dita decreta, leuati status instaurataeque fortunae,
innumerabiKbus barbaris data uenia et munus pacis
15 indultum. qui properationem illam contemplabitur,
nihil egisse praeter uiam imperatorem putabit; qui
gestarum rerum multitudinem considerabit, prope-
rasse non credet.
VIII. facundia potens Graecia! omnium tuo-
20 rum principum gesta in maius extoUere sola potuisti,
sola factorum glorias ad uerborum copiam pepen-
disti. tu nauem unam propter aurati uelleris lurtum
et uirginis raptum in caelum usque sublatam side-
ribus consecrasti. tu puerum, inuentoi:em serendi,
85 draconum alitum curru uolantem semina in terras
sparsisse iactasti. quid tu si ad scribendas celebran-
dasque res principis nostri animum adieceris, de lu-
liani lembis liburnisque factura es? quae non modo
nihil cuiquam adimunt neque urbes hospitas popu-
solant, sed ultro omnibus populis immunitates priui-
legia pecunias largiuntur. qua dignitate describes
classem per maximi fluminis tractum remis uentis-
que uolitantem, tum principem nostrum alta puppe
1 pnblicae rei A || 5 proprius A B V || 13 instaurata *^
eque (aeque C) M || 21 ad fact. glor. uerb. cop. tetend. Pu'
teanus \ pependisti ego: tetendisti M intendisti Arntzenius \\ \
22 tu isti aue una A || 29 populantur w
4
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 7—9. 251
sublimem non per cuiusquemodi sigros frumenta
spargentem, sed Romanis oppidis bonas spes liber-
tatem diuitias diuidentem, tum ex parte altera in
barbaricum solum terrorem bellicum trepidationes
fugas [formidines] obserentem? 5
IX. lam quale illud fuit quod Histrum adhuc
nauigans beneficia tua usque ad Hadriam; Tyrrhe-
num, Mareoticum porrigebas? Ulo ipso enim tem-
pore leuati equorum pretiis enormibus Dalmatae,
Epirotae ad incitas intolerandi tributi mole depressi 10
prouidentia, imperator, tua non modo miserias exue-
runt, sed amplam etiam atque opulentam reduxere
fortunam. urbs Nicopolis, quam diuus Augustus in
monumentum Actiacae uictoriae trophaei instar ex-
truxerat, in ruinas lacrimabiles prope tota concide- 15
rat: lacerae nobilium domus, sine tectis fora, iam-
dudum aquarum ductibus pessumdatis plena cuncta
squaloris et pulueris. certamen ludicrum lustris
omnibus solitum frequentari intermiserat temporis
maesti deforme iustitium. ipsae i]lae bonarum aiiium 20
magistrae et inuentrices Athenae omnem cultum
publice priuatimque perdiderant. in miserandam
ruinam conciderat Eleusina. sed uniuersas urbes
ope imperatoris refotas enumerare perlongum est:
scire satis est cunctas Macedoniae, IUyrici, Pelo- 26
ponessi ciuitates unis aut binis epistulis maximi
imperatoris repentinam induisse nouatis moenibus
iuuentatem, aquas locis omnibus scatere, quae paulo
ante arida et siti anhelantia uisebantur, ea nunc
1 sablimen W | cuiuscemodl A B V Bert. eiusmodi C w;
corr, Eyssenhardiiis || 4 solum w: solem M || 5 formidines
seclusi II 7 thyrrenium B || 8 mareoticum u: mereoticum M
Bert, (meroticum m) meceoticum^ | illo ipso ego: ipso M
eo ipso uel ipso e. illo Jaegerus || 12 reduxere scripsi: re»
uexere M reperere w 1 20 iustiticium A || 23 ceciderat W ||
24 opere M || 25 peloponessi W: peloponessi A peloponnesi
B C V II 26 unis aut binis {seq. ras, 6 liti.) W: uni sam-
binis A B V uni unis aut binis sambinis C || 28 iauentutem
B C V W ^
252 XI. MAMEBTINI
perlui iuundari madere; fora deambulacra gymnasia
laetis et gaudentibus populis frequentari; dies festos
et celebrari ueteres et nouos in honorem principis
consecrari.
6 X. Si quis mortalium in aliquam caelestem
speculam nube sublatus paulo ante uidisset maesta
omnia, semiruta oppida, desolata moenia ab indigenis
[solitudinem], exulum turbam, is si nunc mihi in
idem illud editum reponatur ac despiciat cuncta lae-
lotantia, agros consitos, urbes frequentes, aquas op-
pidis influentes, magnifico cultu non priuatas aedes,
sed publica tecta surgentia, dites pro terrarum in-
geniis messibus segetes, uincentes agricolarum uota
uindemiaS; arduos coUes profundasque ualles et lata
15 camporum balatu hinnitu mugitibus persona : pro-
fecto mirabitur tam breui cuncta mutata, desiliet e
nubibus et uiciniam caeli cupide derelinquet ut tuis,
imperator, terris fruatur. illud uero cuius miraculi
est neminem ullum in tanto rerum paratu sensisse
20 dispendium, in omnia pecuniam ab imperatore de-
promi et quoddam uersa uice prouinciis pendi tribu-
tum, illinc ad uniuersos fluere diuitias quo prius
undique confluebant? ut in maxima quaestione sit
a quo accipias/imperator, qui sic omnibus largiaris.
25 sed qui uitae tuae instituta rationemque cognouerit^
facile fontem copiae huius inueniet. maximum tibi
praebet parsimonia tua, Auguste, uectigal. quidquid
enim alii in cupiditates proprias prodigebant, id
omne nunc in usus publicos reseruatur.
30 XI. Hucusque solus is fructus imperii putabatur
ut imperator a ceteris ciuibus non fortibus factis
nec splendore gloriae, sed magnitudine sumptuum
1 mundari M, corr, ^ ||»2 et] e A || 6 speculam A C: spe-
luncam B V W || 7 semirupta W || 8 solitudinem seclusi \ tur-
bam om, C | mibi in ego: micbi A in B C V W || 9 idem illud
A: illud idem ceti. || 13 mensibus C || 15 peraonare w || 19
tanto] tacito A || 22 uniuersas A || 23 confluebat A || 28 pro-
prias cupiditates C || 30 putabantur A || 32 gloriae A Bert.:
OOT. B C V W
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 9—12. 253
separaretur. inde nihil necessariae substructionum
in aedibus moles, ingentes aulicorum cateruae le-
gionum sumptum facile uincebant. quin etiam-
prandiorum atque cenarum laboratas magnitudines
res publica sentiebat^ cum quaesitissimae dapes non 5
gustu, sed difficultatibus aestimarentur, miracula
auium; longinqui maris pisces^ alieni temporis poma,
aestiuae niues^ bibernae rosae. haec cuncta animus
uoluptatum omnium uictor abiecit. neque enim ei
parandae sunt picturatae marmorum crustae et so- lo
lido auro tecta laquearia qui maiorem anni partem
in nuda humo cubet et caelo tantum tegatur; neque
turbae institorum ac deliciae ministrorum cui tam
pauca sint ministranda; neque impensus epularum ei
qui saepius statarium prandium ad necessitatem hu- 15
mani corporis capiat gaudens castrensi cibo, mini-
sterio obuio et poculo fortuito.
XII. Sed inter haec mirari satis nequeo quod
tam seuere parcus in semet in ciues suos tam libe-
ralis est ac remissus^ laborum asperrima sibi sumens 20
ut nos quietis rebus agitemus, cum illud usu uenire
animaduertamus ut qui remotam a uoluptatibus ui-
tam sequantur difficiles et morosi sint, sibi parum
laeti^ sed aliis tristiores> maestas atque soUicitas
etiam priuatas domos faciant. at sanctissimus im- 25
perator impense studet ut nos pro dignitate habite-
mus^ ut commodis affluamuS; ut castam quidem,
sed hilarem ducamus aetatem^ cum alios principes
labor truces, remissos desidia reddiderit semperque
1 separetur W | subtructionum A W subtractionum V {|
2 auxilioram cat. C || 4 elaboratas w || 9 ei parandae w:
eparandae M eparandae Bert. comparandae edd, || 10 pictu-
ratae edd.: picture M || 13 institorura scripsi: institutorum
H I ac deliciae scripsi: ad delicias M | ei cui Liuineius ||
14 sunt A I impensus scripsi: tempus M sumptus Bauptius
11 16 ministerio Haupiius Herm, IF p, 152: ministro M || 22
animaduertemus C || 25 etiam A C V Be^t.: et B W || 26 ut]
at A
254 XI. MAMERTINI
seriis imperatoribus gratia^ communibus defuerit in-
dustria. neque quisquam sibi molestus ita se facilem
ceteris praebuit ut non ad suum exemplum alios
coherceret. noster imperator nihil sibi ueniae, nihil
. 5 ceteris molestiae ac laboris impajtiens suo negotio
omnibus otium praestat, diuitiarum largitor, curarum
auarus, laboriosissima negotiorum praeoptans ipse
agere quam aliis imperare.
XIII. Multi post exactos reges imperium uni-
10 uersae reipublicae solitarium cupiuerunt. nota sunt
recordantibus nomina eorum uidelicet qui in patriam
furentes affectati regni supplicia pependerunt. mitto
ueteres qui saxo praeceps dati, quorum bona publi-
cata, domus erutae, interdicta posteris nomina: non
15 paucos huiusmodi furore uecordes etiam nostra aetas
tulit, qui propter caecam imperandi cupidinem in
ferrum ruerunt. si hos deus paulisper uitae redditos
alloquatur: 'heus, uerbi gratia, Nepotiane atque
Siluane, per infestos gladios praesentesque raortes
20 imperium petiuistis. at nunc ultro uobis potestas
regnandi datur ut ea qua lulianus conditione regne-
tis, ut pro omnium otio die noctuque uigiletis et,
cum domini uocemini, libertati ciuium seruiatis, ,sae-
pius proelium quam prandium capessatis, nihil cui-
25 quam auferatis et ultro omnibus largiamini, nuUi
gratificemini , in neminem saeuiatis, toto in orbe
terrarum nuUius uirginis fama uioletur, sit lectulus
etiam sine concessis et legitimis uoluptatibus Desta-
lium toris purior, aestate Alamannicum puluerem,
30 hieme pruinam Thraciae intectis uerticibus perfera-
tis': profecto uerborum ipsorum molestiam delicatae
aures non poterunt sustinere et tantis negotiis ter-
1 communibus] comibus A Bef^t. || 10 cupierunt B C V W
11 in patriam scripsi: in propria M Bert. improbe Mark-
landus ep. crit. p. 17 || 13 praecipites edd, || 14 erupte W ||
16 et iam A (| 20 ^obis C V || 28 et Puteanus: sed M H 29
alamanicum B C V w: almanicum A || 30 prnina A || 32 et
Liuineius: om, M
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 12—14. 255
riti non modo imperium, sed etiam uitam perosi ad
inferiores aliquos inferos redire properabunt. uide-
bunt enim iustum principatum laboribus curis uigi-
liis inquietum^ cuius illi faciem amoenam et ama-
bilem contemplantes laborum aspera non uidebant. 5
XIV. Cum igitur inter egregia negotia itinere
confecto usque ad Thraciae fines peruentum foret,
cursim disposito exercitus commeatu ad Romanam
urbem annonae uacuam mentem refiexit. quemlibet
alium a subueuiendi conatibus grauissima fames etio
tristissimum rei publicae periculum deterruisset. sed
stipendiis prouinciarum et patrimonii sui fructibus,
tum undique frumentis coemptis usque ad opulentiam
[abundantiam] esurientem iam urbem refersit. dicet
aliquis: ^quomodo tam multa tam breui tempore?' et i5
recte. sed imperator noster addit ad tempus quod
otio suo detrahit. nihil somno, nihil epulis, nihil
otio tribuit; ipsa se naturalium necessariarumque
rerum usurpatione defrudat; totus commodis publi-
cis uacat. itaque grandaeuum iam imperium uidebi- ^
tur his qui non ratione dierum aut mensium, sed
operum multitudine et ejBFectarum rerum modo luliani
tempora metientur. cum Romani populi uictus et
exercitus commeatus esset in nauibus, in media ex-
pediendae annonae trepidatione nuntius uenit pluri- 25
mas naues Africano tritico graues litus Achaicum
praeteruectas Constantinopolim peruolasse. permoti
omnes et aduersus eos qui oram maritimam tueban-
tur irati uenimus ad principem; desidia iudicum
tantum perisse frumenti certatim pro se quisque 30
conquerimur. at maximus imperator serenum reni-
dens : nihil esse peccatum, non* sibi perisse quae ad
2 inferis Gronouius | properabant C || 3 curis nigiliis
om, Bert. || 10 et A Bert.: om. B C V W || 13 coemptis fru-
mentis Bert. || 14 habtindantiam A, quod seclusi. habundan*
tiamque B C V W || 18 ipsum C | necessariumque A || 19 de-
frudat A Bert.: defraudat B C V W | publicis commodis Berl,
\\ 24 nauibus edd.: manibus M Bert.
256 XI. MAMERTINI
hanc urbem frumenta uenissent. nos uocem illam
noti amoris in patriam putabamus^ cum proditionem
futuri uerborum ambago celaret: iam tum enim
uenturae felicitatis euentum conscius diuini animus
5 praeuidebat.
XV. CSs pauculos dies in nouum ac florentem
statum re publica restituta, sacra mens ad honorum
fastigia et magistratuum omamenta respexit. uersari
coepit in sacri pectoris comitio consulatus. quid se-
10 cutus sit ipse scit et quae cuncta consilia eius gaudet
formare diuinitas. de omnibus Bomani imperii uiris
primus electus sum; cum honorem meum adoreis
militaribus gloriosus coUega cumularet. gratias tibi^
gratias; imperator, si mereri me credidisti, et plures
15 gratias, imperator, si tantum amasti ut me consulem
faceres etiam non merentem. nec ignoro maximos
honores ad parum dignos penuria meliorum solere
deferri, sed non uereor ne quis maliuolorum in con-
sulatu meo id autumet acciaisse. si quis hoc liuidus
20 iactitat, ipso tempore refutatur; aduersus quem dixisse
satis est: iam tum principi nostro Boma parebat.
quid? quod nihil speranti mihi de honoris augmento
(neque enim ultra praefecturam se uotorum meorum
modestia porrigebat) perfertur nuntius consulem me
25 creatum sine impendio, quod iam diu paucis; sine
labore, quod numquam; sine petitione, quod npmini
euenit.
XVI. Quis ignorat tum quoque, cum honOres
populi Bomani suffragiis mandabantur, multos fuisse
so candidatorum labores? ediscenda omnium nomina;
tributim homines atque etiam singuli salutandi, pren-
4 euentam A BerL: om, B C V W || 8 fastigia A: om.
B C V W II 10 quae cuucta scripsi: quaecnmque M || 15 gra-
tiam C II 18 conaulatu meo B C V w Beri.: consulatu eo A
II 19 liuidius B C V W || 21 tum] tamen edd. nescio an me-
lius II 22 spectantl B separatim C || 24 prefertur B C V W
II 27 euenit addidi: om. M || 31 tributum A B C | omnes w
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 14—17. 257
sandae obuiorum manuS; omnibus arridendum^ non
solum cum infimis^ sed etiam cum ignotis familiari-
tatis imago simulanda multaque alia propter hono-
rem agenda quae alias uirum honore disnum facere
non deceret. unde illud Crassi celebre dictum. cum 5
peteret consulatum et forte cum Scaeuola socero per
uias urbis incederet nec praesente ffrauissimo et se-
«erissimo uiro blandiri populo, palp^e obnios et artes
petitorias auderet exercere, ^quaeso', inquit; ^Muci,
paulisper abscedas meque comitatu tuo molestari lo
putes; impedis honorem meum: te spectante ineptus
esse non possum'. at uero ego nuUius fauorem turpi
assentatione promerui, nihil feci ineptum, nihil egi
quod spectare Mucium nollem. non modo nuUum
popularium deprecatus sum, sed ne te quidem ipsum, i5
imperator, quem orare praeclarum, cui preces ad-
hibere plenissimum dignitatis est, uerbo saltim adii.
sponte in familiam meam diuinum istud a te munus
infusum est.
XVII. Fatebor autem tibi, maxime imperator, 20
et tuto aput te omnia animi operta reserabo. num-
quam in capita ciuium potestatem, numquam pro-
uincias concupiui; sed, quia iuuanda etiam a me
uidebatur pro uirili portione res publica, cum ad-
ministratum uocarer, propter opinionem desidiae 25
non refugi. negotium publicum neque ambitor ap-
petii neque per timiditatem aut ignauiam recusaui,
sed' a teneris annis [ab aetate puerili] ad hanc us-
que canitiem cousulatus amore fiiagraui. secundum
etiam confessionis tibi gradum debeo. cum in alio- 30
rum principum esset potestate res publica, diu ina-
5 malim qui cum || 9 exerere A | mntl m u w: mugii M
I 10 meque eyo: nec M | post tuo w me add. \ molestari scripsi:
honestari M || 12 fanorem A BerL : amorem B C V W || 14 Mu-
tium C V W mutuum B || 15 ipsum om. B | 17 uerbum A |{
18 meam Bert,: om. M | minus A || 21 opera C || 22 in w:
quin M || 24 ad magistratum edd. || 28 ab aetate puerili
secluser. P, Faber et Liuineitis || 30 tibi confessionis B C V W
Paneo. lat. 17
/
258 XI. MAMERTINI
nem cupiditatem siue spei solatiis foui. unde euim
mihi aspiraudi ad hoc nomen esset amentia opum
uacuo et ignaro ambiundi? nam primum cum Caesar
esses; marcentem iam cupiditatis meae flammam spei
5 bonae flatibus excitasti. cum uero te, Auguste, mi-
rificum innocentiae ac uirtutum spectatorem uiderem,
tunc mecum: ^Claudi Mamertine, non frustra huc-
usque uixisti. habes idoneum fidei atque industriae
iumcem. memento in magno res tuas esse discri-
10 mine. scietur non meruisse te consulatum^ si tibi
non detulerit hic imperator.'
XVni. Habes, Auguste, proditionem silentii mei
et rem a me non breais aeui taciturnitate celatam.
nondum tamen cuncta prodidimus. nuUum hinc iam
15 mecum uolo referre secretum; omnia pectoris arcana
uacuabo. suspendiss^es beniuolentiam tuam et tuae
isti in me liberalitati contra mores tuos artificii ali-
quid addidisses; forsitan rogassem. parui autem,
imperator, putas esse beneficii quod rogandi mihi
20 periculum remisisti? periculum, inquam, sanctissime
imperator. si praestare dubitasses, si in posterum
distulisseS; quid me fieret post repulsam? in leuis-
simis quoque beneficiis petitis nec impetratis amici-
tia dissoluitur. namque is quo amicitia continetur
25 amor aput utrumque poUuitur. alter amari se quia
non praestitit non putat^ alter odio se esse quia non
obtinuit arbitratur. nec sane mihi gratuito consul
factus uiderer, si honorem precibus emissem. iriise-
rum enim et laboriosum subissem meliore aeui parte
5otransacta tirocinium rogandi. neque enim existimo
molestius esse pecuniam quam preces fundere. deni-
3 nam] iam B cum prim. tu Liuineius || 7 Claudi Cusp,:
dandi M dixi w | non frustra hucusque A Beri.: hucusque
non frnstra B C V W || 8 atque ego: ac K || 16 malim si
suspendisses || 18 addisses A || 22 quid a me w | 24 quo]
qui A II 25 amor A BerL: gradus B C V W j polluitur
A w: pelluitur B C pellitur V || 28 uidetur A || 31 mo-
destius W
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 17—19. 259
que omnes in emendo uidemus repensandi fiducia
magno erectoque auimo aurum argentumque depro-
merC; eos uero qui preces alligant humiles atque
demissos uix cunctabunda atque titubantia uerba
proferre neque solum orationem inclinare, sed totis 5
corporibus in ^enua summitti. prorsus^ ut ex animi
mei sententia loquar; maximo uendit beneficium qui
pre ces a ccipit.
XIX. An uerO; si centuriatis comitiis consul
creatus essem, gloriosius mihi uniuersi populi suf* lo
fragiis declaratus uiderer? minime^ siquidem etiam
illis priscis temporibus multorum ambitu fuit campus
infamis. nota diuisorum flagitia^ notae loculorum
praestigiae^ tum operarum ad uim et seditionem
manus emptae. nec sane potest in confusa imperi- 15
torum multitudine quicquam esse perpensum. nam
cum boni rari sint, improborum uulgus immensum,
in campo autem numerus et turba praepolleat: sine
dubio intellegitur eum suflFragiis populi magistratum
capere quem plures, id est^ quem peiores probarunt. 20
unde factum est ut maiores nostri uiderent Gabinios
designatos et repulsos Catones. sed haec uetusta;
taedet recordari quemadmodum paulo ante honor
petitus sit. uix pauci extiterunt quorum uirtutibus
deferretur; cum quidem ipsis illis tarda industriaess
ac probitatis merces ueniret. ceteri uero perditissi-
mum quemque ex aulicis frequentabant. uti quispiam
per artes turpissimas imperatori acceptissimus uide-
Datur^ eum assiduis obsequiis emerebantur donisque
captabant. nec uiros quidam^ sed mulierculas ex-so
ambibant; nec feminas tantum, sed spadones quo-
2 erectoque B V Bert,: erecto A W certato G H |7 mei
A Bert: om. B C V W | uendit] dat w || 13 diuersorum K |
loculorum Liuineius: luculorum K H 14 prestigie B m. 2 W:
prefitagie A B m. i C V || 15 imperatorum A || 21 Gabinios]
Uatinios Liuineius || 23 taedet {uel pndet) scripsi: det A dent
B C y w I maWn ante te y 25 quidem] quid A || 27 quisque C
I 29 demerebantur RiUershusius || 30 quidem K, correxi
17*
260 XI. MAMERTINI
que; quos quasi a consortio humani generis extorres
ab utroque sexu aut naturae origo aut clades cor-
poris separauit. ita praeclara illa ueterum nomina
sordidissimum quemque ex cohorte imperatoria et
5 probrosissimum adulabant hi^ cum in prouincias
immissi erant^ qua sacra qua profana rapiebant^ iter
sibi ad consulatum pecunia munientes.
XX. Itaque nullum iam erat bonarum artium
studium. militiae labor a nobilissimo quoque pro
id sordido et illiberali reiciebatur. iuris ciuilis scien-
tia, quae Manlios Scaeuolas Seruios in amplissimum
gradum dignitatis euexit, libertorum artificium dice-
batur. oratoriam dicendi facultatem ut multi laboris
et minimi usus negotium nostri proceres respuebant,
15 dum homines noluisse uideri uolunt quod assequi
nequiuerunt. et uere tantum laboris uigiliarumque
suscipere ad id adipiscendum cuius usus agendae
uitae omamenta non adiuuaret dementia ducebatur.
itaque omne studium pecuniae coaceruandae. tanto
20 enim quisque uir mefior quanto pecuniosior habe-
batur. iam seruiendi miseranda patientia, adsentandi
mira calliditas. ministrorum aulae cotidie limina
terebantur. ad fores eorum qui regiis cupiditatibus
seruiebant crebros patriciae gentis uiros cemeres
25 ab huiusmodi dedecore non imbri, non gelu, non
amaritudine ipsius iniuriae deterreri. demissi iacen-
tesque uix capita supra eorum quos precabantur
genua attollebant. ad postremum honores non iu-
dicio aut beniuolentia superborum, sed misericordia
30 merebantur.
2 clades w: cladis M || 5 probissimum C || 6 qua — qua]
omnia — omnia w || 11 manilios A mallios C J 12 euexe-
rit C euexerat edd, | libertinorum q edd. || 13 ut ego: om. M
II 15 uoluisse K || 19 post itaque w add, erat || 21 ser-
uiendum C || 24 crebros scripsi: temos M seruos uel cernuos
Lipsius peinox Liidneius externos Schenckius intectos Arntzeniits.
an perdios? || 25 /in ab cuiusquemodi ded.? || 28 genu K
genua tollebant edd.
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 19-22. 261
XXI. At nunc, quisquis prouincias tribunatus
praefecturas consulatus cupit, nihil necesse est pe-
cuniam per fas et nefas quaerat ac libertatem suam
salutator uilis inminuat. quanto fuerit paratior ser-
uitutiy tanto honore indignior iudicabitur. tum aliud 5
quoddam hominum genus est in amicitia principis
nostri; rude (ut urbanis istis uidetur); parum come,
subrusticum; blandimentis adulantum repugnat, pe-
cuniae uero alienae tamquam rei noxiae tactum re-
formidat^ maximas opes in rei publicae salute et lo
gloriosa imperatoris sui laude constituit. iam ipse
mgenti diuinaque prudentia aduersus omnes assen-
tatorum illecebras captionesque munitus est. quippe
ei a fucatis adulatuum uenenis quod periculum est
qui aures etiam ueris laudibus grauatus impartiat? is
sed multo multoque nunc facilior est ratio honorum
petendorum. quisquis, inqnam^ capere magistratum
uoles, auri atque argenti neglegens esto, nullas ostia-
tim potentum aedes obito^ nullius pedes, nullius ge-
nua complectitor. adhibeto tantum tibi gratuitas et2o
paratu facillimas comites, iustitiam fortitudinem
temperantiam atque prudentiam: ultro ad te maxi-
mus imperator accedet et ut capessas rem publicam
flagitabit. otioso tibi atque alia curanti prouinciae
praefecturae fasces sella curulis atque omnia insignia 25
magistratuum deferentur. quid enim sibi uerae uir
peifectaeque uirtutis non constanter de honore pro-
mittat, cum me propter tantillum innocentiae meri-
tum uno in anno ter uideat honoratum?
XXII. Ecquis deus uno in anno multiplices so
fructus agro uni dedit? num quisquam in eadem
5 iudic.] uocabitar C | tum ; an nunc ? i| 7 urbauis
C V w: urbanus A B | parnm om, C || 9 uero om, Bert, j{
12 prouidentia edd. || 14 adulatuum scripsi: adulantium H
II 16 nunc om. Bert, | 18 hostiatim H || 20 tibi om. Bert, ||
25 scella W | insignia omnia BC VW; maiwi omnium || 26 per-
ferentur C || 30 ecquis edd.: nec qnis M nunc (num Ritters-
husius) quis Liuineius
262 XI. MAMERTINI
uouali aestate una amplius quam semel messuit?
uum cui uno autumno unoque uineto uindemia tri-
plex fluxit? una certe unius hiemis est oliuitas. sed
in nostri principis beneficiis miraculo caret multi-
5 plicata fecunditas. ut de aliis optimis uiris taceam
qui a priore in proximum autumnum fructus hono-
rum multiplices messuerunt: mihi certe tertia unius
anni uberi;as est consulatus. primum thesaurorum
omnium mandata custodia et dispensatio largiendi.
10 secundum locum tenet in honorum meorum fructi-
bus praefectura. additus his, quo uel solo cuiuslibet
auiditas uinceretur, prouentuum meorum tertius,
consulatus. dein cum ager assiduitate fructuum in
maciem decoquatur, imperatoris nostri posterior li-
15 beralitas uincit priorem nec fit efiPeta gigneudO; sed
per uices fructuum fecundatur. noua prorsus fuit
honorum deferendorum et insperata congestio. non-
dum statum suum siderum curricula mutaueraut:
iam princeps cursum dignitatis alterius commouebat;
20 etiamtum sol ab eoruuaem astrorum regione radia-
bat: iam Augustus tertia ma^stratus mei sigua
transcenderat. quaesO; non uobis inanis gloriae cu-
pidissimuS; non flagrans ambitioue notabili uideretur^
si quis in se tanta pariter optasset quanta in me
25uno tempore Augustus ingessit?
XXni. Habitari ab iustis uiris in oceano terras
ferunt quas Fortunatorum insulas uocaut, quod per
eas non arato solo frumenta nascuntur, fortuitis ui-
tibus iuga collium uestiuntur, sponte pomis arbor
so grauatur, ad herbarum uicem olus uulgo est. quau-
tula ista sunt^ si deum auctorem cousideres, mu-
nera? uempe uobis quoquC; cum agrum uon nostris
6 honorum Cusp,: annorum M || 7 maltipUciter C | certa
B C V y 9 despensatio A || 12 meorum Addalius: tuorum M
II 15 effecta A B V || 20 et iam tum M, corr, Liuineivs \ post
radiabat Bert, et add, || 22 non edd.: num M Bert, || 23 non
edd.: num M Bet^t, \\ 26 habitaria ab A | terras in oceano
B C V W II 28 uicibus W
\
GKATIARUM ACTIO lULIANO. 22—24. 263
manibus excolamuS; haec illaborata nascuntur.
quanto felicior uos1a:a conditio! quanto beatitudo
praestantior! non spica triticea^ non uiles uuarum
racemi^ sed opes atque diuitiae nihil laborantibus
ingeruntur; prouinciae praefecturae fasces sponte 5
pronemunt. tu; tu^ inquam^ maxime imperator^ ex-
ulantes relegatasque uirtutes ad rem publicam quo-
dam postliminio reduxisti^ tu extincta iam litterarum
studia flammasti^ tu philosophiam paulo ante suspe-
ctam ac non solum spoliatam honoribus, sed accusa- lo
tam ac ream non moao iudicio liberasti, sed amictam
purpura^ auro gemmisque redimitam in regali solio
coUocasti. suspicere iam in caelum licet et securis
contemplari astra luminibuS; qui paulo ante pro-
norum atque quadrupedum animantium ritu in hu- i5
mum uisus trepidos figebamus. quis enim spectare
auderet ortum sideris, quis occasum? ne a^ricolae
quidem^ quorum opera ad motus signorum caelestium
temperanda sunt; tempestatum praesagia rimabantur.
ipsi nauitae; qui nocturnos cursus ad astra mode- 20
rantur, stellarum mominibus abstinebant. prorsus
terra marique non ratione caelesti; sed casu ac te-
mere uiuebatur.
XXIV. Nihil igitur mirum est, imperator, quod
tantus amor et tam uerus in te ciuium feruet. ne- 25
que enim ullum post homines natos puto tanto ge-
ueris humani ardore dilectum. ceterorum regum at-
que imperatorum caritates admodum rarae neutiquam
diutumae fuerunt. in summis enim hominum habi-
tauere pectoribus subita et forte nata beniuolentia so
3 spira A y 4 nihil labor. ing. prouinciae om. W H 7 quo-
dam 001. A || 10 non solam A Bert,: uednm B C V W | 11 ac]
et V W H 14 pronorum B V W Bert,: pronorumq; A pomo-
rum C II 16 quadrip. A || 18 quorum quidem C | motus
scripsi: motum K || 20 nautae B C V W || 21 nominibus K,
<orrexi || 26 puto po9t ullum fi C V W, post natos A Bert,
ponunt II 28 neutiquam scripsi:. ne unquam (umq. A) H nec
unquam edd, || 30 forte nata Acidaliiis: fortunata H fortuita
Rittershusius
264 XI. MAMERTIKI
prouocatae^ non uirtutum admiratione deuinctae. at
uero noster affectus ueri certique iudicii est imi»
mentis sedibus illi^atus [animus] et uitae immixtus
et unitus, resolutis etiam morte corporibus cum
5 immortali mente uicturus. arma igitur et iuuene&
cum gladiis atque pilis non custodiae corporis sunt^
sed quidam imperatoriae maiestatis soUemnis ornatus.
quid enim istis opus est; cum firmissima sis mura
ciuici amoris obsaeptus? an metuenda tibi curia est^.
10 cum senatui non solum ueterem reddidens dignita-
tem^ sed plurimum etiam noui honoris adieceris?
an populus est timendus procuratori aJimentorum
suorum, uitae uindici; libertatis auctori? nam quid
de militibus loquar? duo an tria ferme ex uetere
i5memoria amicorum paria proferuntur. nego quem-
piam ab uno amico plus dilectum quam tu, impe-
rator^ non modo a comitibus et tribunis tuis; sed a
le^ionibus cunctis, equitibus ac peditibus^ gregariis
etiam militibus diligaris. . itaque^ quod ad te attinet,
20 cuncta iam a custodia tui arma remoueres; sed quando
hoc potes persuadere militibus? anxia est fidelium
diligentia. maximo amori maximus timor iunctus
est. non nobis sufficit quod obtinuisti ut nemo te
ueKt laederC; nisi nos curamus ut nemo possit.
25 XXV. Habuerunt nonnuUi alii principes deuotam
et amantem sui cohortem, sed alio quodam modo^
primum quod imperiti ac rudes indoctissimum quem-
que in consilium delegebant; scilicet ut ipsorum pru-
aentia uulgo suorum aliquatenus emineret. ita, cum
30 uiKssimus quisque honorum et diuitiarum potitus fo-
ret; sua commoda et uitia principum diligebant. ab
1 deoicte W || 3 alligatus C | animus del, Acidalius. an
animae? | etiam uite w || 9 cura A H 10 senata A || 14 aat
edd. I 16 ab nllo Liuineius | qaam] quod w || 17 et Puteamts:
om. X II 20 remoaeris A W || 24 coremus w | 27 imperiti ac
rudes edd.: imperitia (-cia A) crudes A V imperitia (-cia W)
rades C W imperitia, om. rudes, B || 28 delegabant A delig. C
Bert, degebant V || 29 suorum A Bert.: suo B C V W || 31
comodia A
\
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 24—26. 265
his optimas quisque abigebatur procal, cum suspecta
esset probitas et inuisa et quanto quisque honestior
tanto importunior turpium arbiter uitaretur. at tu,
Auguste^ omnibus nugis remotis optimum et doctis-
simum quemque perquiris. si quis praestat uirtutibus 5
bellicis et laude militiae^ in amicis habetur; ^ui in
oratoria facultate; qui in scientia iuris ciuilis ex-
cellit^ ultro ad familiaritatem uocatur. quicumque
in adiministratione rei publicae innocentem se um-
quam et strenuum praebuit; in consortium numerum lo
receptatur. regendis prouinciis non familiarissimum
quemque, sed innocentissimum legis. omnes a te
augentur pecunia; locupletantur diuitiis^ honoribus
honestantur.
XXYI. ProrsuB amicitias tueris priuati fide^ im- 15
peratoris opulentia. quae perpetuae et constantis
beniuolentiae prima fiducia est, certissima uirtutum
et maxima principiS; ueritaS; numquam in animo
esse suspicacem te audiui. nemo simulatis blandi-
tiis^ nemo falsa poUicitatione deceptus est. quis ne- so
scit aliorum imperatorum hilarem diritatem cachin-
nantemque saemtiam? a qiiibus ingenita crudelitas
figmento laetitiae tegebatur. mira est in principe
nostro mentis linguaeque concordia. non modo hu-
milis et parui animi^ sed seruile uitium scit esse ss
mendacium. et uere, cum mendaces homines aut
inopia aut timor faciat; magnitudinem fortunae suae
imperator qui mentitur ignorat. quis^ oro uoS; plura
praebuit fidei constantiaeque documenta? omnes quos
priuatus in familiaritatem recepit eodem habet im- so
perator affectu. nemo gradu pulsuS; nemo aditu pro-
hibitus; nulli palatii fores clausae sunt. [omnes bonos
10 namemm r u: muneram M y 12 omnes; malim uel in-
sontes uel comites || 18 mazima scripsi: maximi A Bert,j om,
B C V W. an maxime in principe, sineeritas? | numqae V |
animo; malim aliqno uel amico j| 19 saspicacc te scripsi: sa-
spicaret A saspicatam B C V W | simalantis C Q 20 qai A C
II 21 cachinant. A V W || 31 aditu] habita G H 82 omnes
bonos habet sechtsi
266 XI. MAMERTINI
habet.] in recipiendis amicis optimus iudex est. si
aliqui sunt improbi, tolerandis familiarium uitiis im-
mutabilis est amicus.
XXVII. At mutant secundae res animos. nostrum
5 principem si nondum mutauerunt, quando mutabunt?
cuius umquam diuinior felicitas fuit? paulo ante a
liberatis Galliae prouinciis lassus inimicorum capi-
taliumjj3i|r:ii«is--»ip^^ insidiis petebatur:
in pauculis mensibus diuino^ muner? ^"^^ Europae
10 Asiaeque regnator est. quae maiora expecftffmus
dei praemiaf quae uberiora dona Fortunae? uitte
num secundis rebus elatus aliquid de prioris uitai
mansuetudine et moderatione mutauerit. mutauit, .
plane mutauit. nam ciuilior factus prosperorum 1
isinfregit inuidiam. cui non uel illud tempus sedatae ^
praebuit mentis indicium quo borrendi belli metu
re publica liberata elati sumus cuncti gestiente lae-
titia? sed imperator^ quamquam caelesti ope salutem
rei publicae propugnatam uideret, et conditionem
so doluit humanam et offensarum gratiam faciens in-
duit fratrem et cuius armis uitam suam impugnatam
sciebat mortem eius omauit ac postea ipse iusta
persoluit. et memoria et obliuione mirabilis, oblitus
inimici meminit heredis.
«5 XXVIII. Sed quid ego longius indicia mitis et
mansuetae mentis accerso? hic ipse, hic^ inquam,
ipse dies praebuit ciuih*s animi satis clara documenta.
ego et collega meus, ne quid maximus imperator
propensius humanitatis studio f^ceret; uereDamur.
so itaque matutino crepusculo palatium petimus. ad-
uentare nos principi forte tum danti operam saluta-
2 tollerandis w: tollerandl K || 5 mutanerint H, corr,
Jaegerus \ mutabuntur C mutabuntnr V || 6 a liberatis scripsi
L l. p. 222: in laceratis K in laceratas G. pronincias Ludneius |]
7 lassus ego ibid.: lapsus H || 9 in; an en.^ || 12 prioris w:
prioribns K || 13 et del. w || 16 iudicium C V || 19 propugna-
tam g: propagatam K || 21 fratrum C | suam A: om. B C V W
IJ 23 mirabili ^ert. || 29 propensius edd.: propensum X
v;
'1
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 26-29. 267
toribus nuntlatur. statim e solio tamquam praeceptus
exiluit uultu trepido atque satagente^ qualis meus
esse potuisset, si principi serus occurrerem. aegre
remotis populi qui nos praegrediebatur agminibus^
ut quam longissime nobis obuiam procederet labora- 5
uit. illic gaudentibus cunctis; pro sancta diuinitas!;
quo ore, qua uoce ^aue' inquit 'consul amplissime'.
dignatus nos osculo oris illius diuinis afflatibus con-
secrati dexteram dedit, illam dexteram; immortale
pignus uirtutis et fidei. poetae ferunt altissimum lo
illam et cuncta potestate cohibentem deum, qui di-
tione perpetua diuina atque humana moderatur, cum
despiciat in terraS; habitu oris tempestatum incerta
mutare, eius nutu mundum tremescere, illius hilari-
tate turbines abigi, nubes fugari, nitentia per orbem i5
serena refundi.
XXIX. Hoc ita esse oculis paulo ante licuit ex-
periri. in quantam laxatus est populus te consulibus
tuis arridente laetitiam? uidimus attonitos admiran-
tium uultuS; multiformes laetantium status; uarios 20
^ corporum motus. clamores inconditos profundebat
\ laudandi efiusa libertas. tripudiabat crebris saltibus
^ multitudo. nimiae laetitiae decoris sunt et grauitatis
immemores. illa iactatio togarum, illa exultatio cor-
^ porum nescientibus paene hominibus excitabatur. 25
omnem modestiam populi, omnem uerecundiam tui
gaudia effirena superauerant. ^aue, consul amplis-
sime.' aueo plane, imperator, et auebo. neque enim
. euentus esse potest optati huius ambiguuS; cum is
auere me iubeat qui iam fecit ut auerem. ^consul ^o
\
2 mens C || 3 serius edd. || 4 progrediebatur M || 6 illi^ A
I gaudentibus cunctis post illic A, post p. s. diuinitas B C V W
ponunt II 7 uoce inquit aue cons. Bert. \ aue om, C || 8 nos
ego: om. H | afflatibus scripsi: affatibus H || 11 potestate
edd,: post V J 13 'halitu oris quidam Hbri^ Puteanus || 17
paulo ante oculis C H 21 motus — 24 corporum om. V {|
23 decori Liuineius || 30 auere me w: auerem M auere edd.
I \\t hauerem A
268 XI. MAMEBTINI
amplissime.' sum plane et consul et amplissimus
consul. quis enim me fuit amplior consul; quem subli-
mat et iUustrat consulatus quem tribuisti, amplitudo
quam tribuis. post primae salutationis fausta coUo-
5quia, quid pro iure consulari agere nobis placeaty
sciscitatur^ senatorium impleturus of&cium^ si Ubeat
tribunal petere, si concionem aduocare^ si rostra
conscendere. sed nos ad curiam soUemnia diei huius
senatusconsulta ducebant. itaque comitem se statim
10 praebet et utrumque latus consuUbus praetextatis
tectus incedit, non multum differens a magistratibus
suis et genere et colore uestitus.
XXa. Superfluum forte uideatur quae uosmet
ipsi uidistis iterare (neque enim anribns ezpetuntur
15 quae f uerint usurpata luminibus) ; sed mandanda
sunt Utteris^ inserenda monumentis; mittenda in
posteros uenturis saecuUs uix credenda miracula.
paene intra. ipsas palatinae domus ualuas lecticas
consulares iussit inferri et, cum honori eius uene-
80 rationique cedentes sedile iUud dignitatis ampUssimae
recusaremus, suis prope nos manibus impositos
mixtus agmini togatorum praeire pedes coepit^ gra-
dum moderans paene ad Uctoris nutum et uiatoris
imperium. credet hoc aliquis (fui iUa purpuratorum
s5 uidit paulo ante iastidia ? qui ideo tantum honorem
in suos ne inhonoros contemnerent conferebant.
credet aliquis tanto post ueterem iUam priscorum tem-
porum Ubertatem rei pubUcae redditam? neque enim
ego Lucii Bruti et Publu Ualerii, qui primi exactis
90 regibus potestate annua ciuibus praefuerunt, con-
sulatum nostro anteponendum puto. uterque bono
1 et A Ber£»: om. B C V W Q 6 senatorium B Y: sena-
torum A C W II 8 huins diei G || 10 consulibus P, Faber:
consulatus H | 12 et genere A jBeri.: om. B C V W || 14
iterari Bert. || 15 fuerunt Jaegents || 21 manibus prope nos
Bert, II 22 coepit pedes C [| 25 fastidia A Beri.: fastigia
B C V W II 26 inhonoros §: in honores M 1 29 luci et publi
ualerl A
GRATIARUM ACTIO lULIANO. 29-31. 269
publico, uterque Bomanae rei publicae salutaris,
uterque insignis principiis commodorum : sed habet
aliquid unusquisque praecipuum. illi consularem
potestatem per populum acceperunt, nos per lulia-
num recepimus. iUorum anno libertas orta est, 5
nostro restituta.
XXXI. Sed sint, sanctissime imperator, ea quae
tu iuste moderate ciuiliter facis aliis forte miraculo :
mihi esse non possunt qui te omnibus humanis ui-
tiis absolutum et liberum sciam solo immortalitatis lo
amore flagrare, derigere ^omnes opes et cogitationes
tuas ad memoriam posteritatis aeternam atque his
maxime seruire iudicibus qui de rebus gestis tuis
sine odio et gratia uenturis saeculis indicabunt. non
potest quicquam abiectum et humile cogitare qui i5
scit de se semper loquendum. nunc, si tibi, impe-
rator, parum ampla nec respondente meritis ktis
oratione usus uidebor, quaeso obtestorque te ne meae
id naturae potius quam magnitudini beneficiorum tuo-
rum putes esse tribuendum. nemo, nemo usquam post ao
homines natos ampliora praemia a regibus atque
imperatoribus consecutus est, nulli plus oneris im-
positum. non abnuam praefecturas et consulatus
multis esse delatos, sed his post immensos labores
honos quasi debitus restitutus est: mihi, cum iams5
honorem adeptus sim, nunc demum ut meruerim
laborandum est. uersa ratione temporum, permu-
tata munerum uice, modo enitendum est ut praemio
dignus existimer, cum iam praemium ceperim. o
mmi festinae beniuolentiae tuae erauissimum pon- 3o
dus! uereor ut aperte exprimere aifficultatum mea-
rum ordinem ualeam. facilius est, imperator, bonis
2 principis H || 11 dirigere M Q 14 indicabant W: iu-
dicabunt A B C V
, 18 te om, A | ne Acidalius-: om. X || 20
nemo, nemo usquam A Cusp.: nemo nsquam B G V W nemo
uraquam edd. y 24 is A iis cett. \ emensos A ) 27 uersa —
28 est om. A || 80 festiuae G || 31 ut] ne w | apte Liuineiua
270 XI. MAM. GRAT. ACTIO lULIANO. 31-32.
artibus mereri consulem fieri quam industria et la-
bore perficere ut uidearis meruisse, cum factus sis.
XXXII. Absit, Auguste, et istud sancta diuinitas
omen auertat ut tu a quoquam mortalium expectes
5 uicem beneficii ! uerum tamen (quod solum uel ac-
cipere potest ista fortuna uel a nobis opibus tuis
tribui) inmortalitatem munerum tuorum colam of-
ficiis sempitemis. omne negotium, omne otium meum
in ornandis rebus tuis celebrandisque ponetur; neque
10 solum a uiuente me ac uigente grati animi beni-
uolentia declarabitur; sed etiam, cum me anima de-
fecerit, monumenta tui in me beneficii permanebunt.
in referenda autem gratia, sanctissime imperator,
hoc tibi poUiceor semperque praestabO; mihi neque
15 in suggerendis consiliis ueritatem neque in adeundis,
si res poposcerit; periculis animum neque in sen-
tentia simpliciter ferenda fidem neque in hominum
uoluntatibus pro re publica teque laedendis liberta-
tem neque in laboribus perferendis industriam ne-
20 que in augendis imperii tui commodis grati animi
beniuolentiam defuturam, idque omni uitae meae
tempore summis opibus enisurum elaboraturum ef-
fecturum ut honores in me tui non, quia necesse
fuerit, ad quemcumque delati, sed; quia ita oportuerit,
25 recte positi et ratione collocati esse uideantur.
10 uiuente me ac uigente Liuineius: uiuente (iuuente A)
mea cui gente A Bert. iuuentute mea uigente B C V inuen-
tute mea tui W {seq, ras. 5 liU.) || 11 etiam] et Beri. | me A
Beri.: a me B C V W || 20 grati animi beniuolentiam cor-
rupium esl, utpote e l. 10 repctiium. reposnerim ualentiam !{
22 enixurum B C V W || 24 quia] quod Beri. || 25 col-
lati W
"
271
xn.
LATINI PACATI DREPANII
PANEaYRICUS
THEODOSIO AUGUSTO DICTUS.
I. Si quis umquam fuit, imperator Auguste, qui 5
te praesente dicturus iure trepidauerit, eum profecto
me esse et ipse sentio et his qui consilium tuum
participant uideri posse uideo. nam cum te semper
ultra omnes retro principes laudari oportuerit, nunc
porro ultra quam alias praedicatus es in ea urbe lo
conueniat dicendo celebrari cuius et libertatem ar-
matus asseruisti et auxisti dignitatem togatus: quo
tandem modo consequi maiestatem utriusque uestrum
oratione mea potero? hoc praecipue in tempore,
quo ita mutuo ambo creuistis ut nec tu fueris adhuc i5
maior nec illa felicior. huc accedit auditor senatus,
cui cum difficile sit pro amore quo in te praeditus
est de te satis fieri, tum difficilius pro ingenita at-
que hereditaria orandi facultate non esse fastidio
rudem hunc et incultum Transalpini sermonis hor- 20
rorem, praesertim cum absurdae sinistraeque iactan-
tiae possit uideri bis ostentare facundiam quorum
de fonte manantem in nostros usque usus deriuatio^
sera traduxit. quibus equidem cogitatis adeo sollici-
tor ut non eos tantum bodie arbitrer interesse quos 25
cemo, sed assistere obuersarique dicturo Catones
ipsos et TuUios et Hortensios omnesque illos ora-
6 iure Bert,: ire K || 11 libertate A H 12 togatus om, W
[| 15 ambo ita mutuo C || 18 tum] cnm A tamen C || 22 quo-
ornm
rum de (quam de ) Barthius: quam de deorum M quam de
eorum Acidalius H 23 usque om. A
272 XII. PACATI PAN.
tores putem qui ix^e in posteris suis audiunt. ita
multipiici circumuentus metu^ quasi parum habeam
timere quod uideo, uideo quod timeam.
II. Quid ergo? nouusne me pauor et inopina
fi trepidatio in ipso dicendi tempore deprehendit? mihi
uero hi omnes quibus altrinsecus iactor aestus diu
ante meditati longeque prospecti sunt. sed cum ad-
miratione uirtutum tuarum ab ultimo Galliarum re-
cessu; qua litus oceani cadentem excipit solem et
10 deficientibus terris sociale miscetur elementum^ ad
contuendum te adorandumque properassem^ ut bona
quae auribus cej)eram etiam uisu usurparem: timui,
lateor, pii laboris officium impia taciturnitate cor-
rumpere. ita dum obsequio interpretor impudentiam^
16 dum in eundem hominem non puto conuenire gau-
dium et silentium, duas res diuersissimad iunxi, me-
tum et temeritatem. quin et illud me impulit ad
dicendum quod ut dicerem nuUus adigebat. non
enim iam coacta laudatio et expressae metu uoces
so periculum silentii redimunt. fuerit abieritque tristis
illa facundiae ancillantis necessitas^ cum trucem
dominum auras omnes plausuum publicorum uentosa
popularitate captantem mendax assentatio titillabla.t;
cum gratis ageoant dolentes et tTrannum non prae-
25 dicasse tyrannidis accusatio uocabatur. nunc par
dicendi tacendique libertas et quam promptum lau-
dare principem, tam tutum siluisse de principe. libet
igitur redditam postliminio securitatem loquendo ex-
periri; libet; inquam, quia neminem magis laudari
30 imperatorem decet quam quem minus necesse est.
III. Det igitur mihi sermonis huius auspicium
ille felicitatis publicae auspex dies qui te primus
3 privs qnod del. w | uideo uideo Liuineius: uideo H ij
9 quo W II 12 teperam A juisu A W: usu C V, om. B y 19
ezpressa A expressio B ( 20 mdlim fagerit ab. || 24 gratis
A: gratias B C V W grates Bert, || 26 tacendi dicendique C
II 29 laudare W U 31 det Cusp. : de te H || 32 ille A : erit
iUe B C V W
V
THEODOSIO AUGUSTO D. 1—4. 273
inaugurauit imperio. nam ut diuinis rebus operantes
in eam caeli plagam ora conuertimus a qua lucis
exordium est, sic ego uota uerborum quae olim
nuncupaueram soluturus id oratione mea tempus
aspiciam quo Bomana lux coepit. iacebat innumera- 5
bilibus malis aegra uel potius dixerim exanimata res
publica; barbaris nationibus Romano nomini uelut
quodam diluuio superfusis. sed parcam replicare
causas et pacatum ulcus oflfendere. nam cum per
se uiuax sit recordatio calamitatum, tum mihi metus lo
hanc gaudiorum praesentium lucem tristium com-
memoratione fuscare. faciam ergo quod facere prae-
stantes scientia medicos saepe uidi : altorum uulnerum
cicatrices; postquam cutem sanitate duxerunt; manu
pendente tractabo, per sententias isse et singulos uni- 15
uersosque perrogitasse contentus an, cum inter omnes
liqueret fessis rebus medendum tali aliquo uiro pu-
blicis gubernaculis admouendo qui imperatoris unius
tueretur aetatem, alterius iuuaret laborem, potueri-
mus huiusmodi principem uel optare. in integro 20
itaque rem totam esse faciamus et in quodam orbis
terrarum comitio quaeri putemus, quisnam sit ille
qui debeat tantam molem subire et nutantia Roma-
nae rei fata suscipere. nonne is omnium suffragiis
hominum tributim centuriatimque legeretur cui felix 25
patria, cui domus clara, cui forma diuina, cui aetas
integra, cui militarium ciuiliumque rerum usus con-
tigisset?
IV. Cuncta igitur a capite proposito ordine per-
sequamur : iam profecto constabit eum principem 30
5 aspiciani Addalius: asriciam A afficiam B G V W asci-
scam Bert, arripiam Puteanus || 9 pacatum n: placatum K
(patatum r paratum m) | ulcus cod. Bongarsii: uulgus M uulnus
edd. II 15 per sententias isse $ Liidneius: persentiasisse G W
persenciasisse A persentiasse Bert. persenciasse V persar-
tiasse B || ^6 perrogit. ego: recogit. A rogit. B G V W | con-
centus A W II 20 principem om. G | uel] uoto Arntzenius \\
21 itaque] atqne A || 24 is om. A; probo |j 29 prosequa-
mur W r u
PaKBO. liAT. 18
274 XII. PACATI PAN.
declaratum qui et ab omuibus legi debuerit et ex
omnibus. nam primum tibi mater E[ispania est^
terris omnibus terra felicior, cui excolendae atque
adeo ditandae impensius quam ceteris gentibus su-
5 premus ille rerum fabricator indulsit. quae nec au-
strinis obnoxia aestibus nec arctois subiecta frigori-
bus media fouetur axis utriusque temperie; quae hinc
Pyrenaei montibus, illinc oceani aestibus, inde Tyr-
rheni maris litoribus coronata naturae sollertis in-
10 genio uelut alter orbis includitur. adde tot egregias
ciuitateS; adde culta incultaque omnia uel fructibus
plena uel gregibus, adde auriferorum opes fluminum,
adde radiantium metalla gemmarum. scio fabulas
poetarum auribus mulcendis repertas aliqua nonnullis
15 gentibus attribuisse miracula. quae, ut sint uera,
funt singula; nec iam excutio ueritiitem. sint, ut
scribitur, Gargara prouentu laeta triticeo, Meuania
memoretur armento, Campania censeatur monte
Gaurano, Lydia praedicetur amne Pactolo; dum Hi-
20 spaniae uni quicquid uJngue laudatur assurgat. haec
durissimos milites, haec experientissimos duces, haec
facundissimos oratoreS; haec clarissimos uates parit,
haec iudicum mater, haec principum est. haec Tra-
ianum illum, haec deinceps Hadrianum misit impe-
25riO; huic te debet imperium. cedat his terris terra
Cretensis parui louis gloriata cunabulis et geminis
Delos reptata numinibus et alumno Hercule nobiles
Thebae. fidem constare nescimus auditis: deum de-
dit Hispania quem uidemus.
30 y. Erat iustae compensationis occasio ut^ qui
de patriae tuae laudibus pauca dixissem; patris sal-
1 prius et om. A || 7 hinc] hnic A || 8 pireneis mont. w
I tyrreni A G W: tirenei B V || 10<-13 adde] at de A quater
II 11 fructicibus || 14 mnlgendis A || 15 nt] non C || 16 sint
sing. w II 17 pronentula et atriticeo (atriclceo W a tritico C)
K, corr, Y m. 2, g \ menania G || 20 nbique Cusp,: om, IC [{
21 milites — facnndissimos om, B V | experientisstmos A BerL:
expertissimos B G V W || 24 haec om. A 1 27 reptata] prae-
lata conieci L l. p. 222
THEODOSIO AUGUSTO D. 4—6. 275
tim uirtutibus praedicaudis prolixius immorarer; sed
quid faciam? nouam quamdam patior ex copia dif-
ncultatem. quid, inquam^ faciam? quae Bhenus
aut Uahalis uidit aggrediar? iam se mihi Sarmatica
<iaede sanguineus Hister obiciet. attritam pedestribus 5
proeliis Britanniam referam? Saxo consumptus bellis
naualibus offeretur. redactum ad paludes suas Scotum
loquar? compulsus in solitudines auias omnis Ala-
mannus et uterque Maurus occurrent. cum igitur
impediat turba dilectum, ad hoc tanti uiri gesta prae- lo
siet in summam referre quam enumerando tenuare:
dixisse sufficiat unum illum diuinitus extitisse^ in
quo uirtutes simul omnes uigerent quae singulae in
hominibus praedicantur. an si eius saeculo mos ille
uixisset quo Bomani duces Macedonici Cretici Nu- 16
mantini de uocabulis gentium subactarum adoptiuum
insigne sumebant : nonne hodie pauciora in annalium
Bcriniis quam in uestrae domus titulis cognomenta
legerentur? cum ipse Saxonicus, ipse Sarmaticus^
ipse Alamannicus diceretur et, quantum tota res 20
publica habet hostium^ tantum una familia ostenderet
triumphorum.
VI. Sed quid necesse est mitti in praeteritum
diligentiam curiosam? patrem^ imperator, tuum de
te aestimemus; nec difficilis coniectatio est. nam25
cum duo sint quae claros duces faciant; summa uir-
tus smnmaque felicitas, scire obuium est qua prae-
ditus fuerit felicitate et uirtvie qui te genuit. o digna
2 nouam — 3 faciam om, W J 4 Uahalis BerL: Uacalis
S V Vachalis A C W { 6 britaniam w: batauiam M J 7 scot-
tnm K y 8 almanus A ] 10 dilectam A | tantum A | gesta
praestet A Bert,: praestet (praestat W) gesta ceti, || 14 ho-
minibus scripsi l. L: omnibns K || 15 uiguisset Acidalius; an
reuixisset? || 16 adoptiunm w: ad optimum H || 17 hodie]
his W II 20 almannicus A || 21 ostenderet et A B V || 25 esti-
memus A Bert.: extimemus B C V W || 27 qua praeditus
fuerit uirtute qui te docuit, qua fuerit felicitate praeditus
qui te genuit Cmp» praeditus post qua A Bert,, post felicitate
S G V W ponunt || 28 fuit C | et uirtute addidi: om, H | qui
om. A
18»
276 XII. PACATI PAN.
imperatore nobilitas eius esse filium principem qui
princeps esse debuerit^ qui hunc humani fastigii
apicem non solum fortitudine atque sapientia; sed
decore etiam corporis et dignitate potuerit aequare!
6 uelut tua haec forma uenerabilis quam fortunae suae
par est! quam longe lateque conspicua commendat
imperatorem! ut plane in ambiguo sit utrumne te
magis nostris mentibus uirtus an optutibus uultus in-
sinuet. non frustra plane opiuione sapientium^ qui na-
10 turalium momenta causarum subtilius sciscitati arca-
nis caelestibus nobiles curas intulerunt, augustissima
quaeque species plurimum creditur trahere de caelo.
siue enim diuinus ille animus uenturus in corpus
dignum prius metatur hospitium siue^ cum uenerit,
15 pro habitu suo fingit habitaculum siue aliud ex al-
tero crescit et; cum se paria coniunxerunt; utraque
meliora sunt: parcam arcanum caeleste rimari. tibi
istud soli pateat, imperator, cum deo consorte se-
cretum. illud dicam quod intellexisse hominem et
20 dixisse fas est: talem esse debere qui gentibtis ado-
ratur, cui toto orbe tetrarum priuata uel publica
uota redduntur, a quo petit nauigaturus serenum^
peregrinaturus reditum, pugnaturus auspicium.
VII. Dudum, ut uideo, dedignaris hanc glo-
85 riam, sed patere ea in laudum tuarum parte con-
stitui quae soleant in aliis sola laudari. uirtus tua
meruit imperium, sed uirtuti addidit forma suflFra-
gium. illa praestitit ut oporteret te principem fieri.
1 imperatore W: imp. A imp V impar B nuper C || 2 hu-
manl $: Komaoi H Q 4 etiam del. w || 5 qnam — 6 quam]
quia — quia w | fortunae] formae w || 7 imperatorem scripsi:
imperiuin M | plane sit in (iude B) ambiguo sit B V || 8 uir-
tus A Bert.: om. B C V W | optutibus A: obtutibus C W opta-
tibus V optahtibus B || 9 sapientum B C V W || 10 subtilibus A
II 14 dignum iterat A || 15 fing. habit. pro hahitu suo B C V W,
recte colloc, A Bert. \ aliud] altervLm Liidneitts || 16 coniunx. A:
iunx. B C V W II 17 meliora A: maiora B C V W || 20 a gen-
tibus edd. || 25 ea A: eam B C V W ea a me Liuineius | lau-
dium A II 26 Boleant scripsi: solebant H
THEODOSIO AUGUSTO D. 6—8. 277
haec ut deceret. an uero quicquam putamus in im-
perii tui declaratione praeteritum, cum ductam esse
rationem ipsorum etiam uideamus annorum? cuius
quidem rei tanta fuit cura maioribus ut non solum
in amplissimis magistratibus adipiscendis^ sed in5
praeturis quoque aut aedilitatibus capessendis aetas
spectata sit petitorum nec quisquam tantum ualuerit
nobilitate uel gratia uel pecunia qui annos comitiali
lege praescriptos festinatis honoribus occuparit. nec
iniuria id quidem. nam et qui uenturi sunt in uir- lo
tutis adoptionem illo tamen adulescentiae lubrico,
ut non cadant^ titubant. an non clarissimos nomi-
nis Romani uiros (SuUas Gatulos Scipiones loquor)
aliquantisper sibi luxuria uindicauit? quos etsi ad
portum mutati in melius flatus reuexerint, diu tamen is
uitiorum turbo iactauit et naufragos atque fluitantes
ab illis quibus mersabantur erroribus aegre aetas
recepit. bene igitur cuncta quadrarunt et ceteris
quae innumera congruebant anni quoque suum iunxere
suflfragium, qui soli in homine perfeeti bono duarum ao
potiuntur aetatum; uirtute iuuenum et maturitate se-
niorum. prius fortasse imperium inire debueras ut
diutius imperares, et sine exempli periculo. proui-
debitur tamen ne quid amiseris: uita longiore pen-
sandum quod ex praeterito perdidisti. parum inter- 35
est quanao coeperit quod terminum non habebit.
YlIL Hactenus in te praedicata sint, imperator,
dona fatorum : nunc ad ea proferamus gradum quae
tibi debes. neque enim tua illa praeterita bellicae
rei gloria, quam per tot laborum experimenta quae- so
sisti, ascribenda fortunae est. cui hoc nomine etiam
succenseri potest quod quem sceptro et solio desti-
1 diceret A e/ V m. i || 4 tanta A Bert: ita B C V W
14 luxoria A || 15 fla-
21 paciuntur ^ati eta-
13 sillas w: suUos V sl illos A B G
tus reuex. A W : reuex. flatus B C V
tum A II 22 debuer^s qi debueris H || 23 et scripsi: sed H {|
24 tamen ego: om. H jj 26 coeperlt quod] cepit C H 27 sint A
31 tui A I et succ. B V Q 32 suscens. A
278 Xir. PACATI PAN.
nauerat numquam indulgenter habuit, sed ut seueri
patres his quos plus diligunt filiis tristiores sunt^
ita illa te plurimis bellis et difficillimis rei publicae
temporibus exercuit, dum aptat imperio. et prius
6 quidem quam ad illa ueniam quae aeui maturus
e^sti, summatim tuum illud attingam cum patre di>
umO castrense coUegium, actas sub pellibus hiemes,
aestates inter bella sudataS; dies noctesque proeliando
aut uigilando consumptas, grauissimas pugnas terra
10 marique pugnatas. non tam patiens Africanus prima
rudimenta militiae sub Paulo patre tolerauit nec pari
indole Hannibal puer tentoria Hispana successit nec
futurarum spe certiore uirtutum Philippea castra
Alexander nondum Magnus impleuit. quos etsi plu-
15 rima laude dotauerit amplificatrix ueri uetustaS; nihil
tamen plus blandita praestitit quam ut eos in his
annis secutos regum aut ducum castra uulgaret in
quibus tu ita fortiter multa gessisti ut ea non tan-
tum Alexander aut Africanus aut Hannibal uidere^
20 dum discerent, sed parentes atque institutores eorum
optassent facere, dum docerent.
IX. Quam tecta sunt semper consilia Fortunael
quis, quaeso, tum publicis rebus non putasset inimi-
cum tuum illum a statione castrensi ad quietem re-
»5 ceptum ? enimuero illa futurum principem comens
idcirco paulisper uoluit te esse priuatum ut, quia
iam ad plenum bellicis artibus abundabas, usus ci-
uilis experiens sub otii tempore reddereris. quod
ego tuum otium aliorum negotiis anteuerto. non
80 enim te amoena litora nec £spositi ad temporum
uices habuere secessus, sed siue tu agris siue oppi-
3 difficilias A || 5 illam B C | Qeniam] uenio A necessa-
riam uel necessaria C || 7 actns A || 16 tamenj tam Beri, (?)
I plas blandita C Bert: blandita plus M || 17 aut] ac A ||
18 non tam C || 20 discerent docerent sed A || 23 non
om, W II 26 condens Wopkensius. an componens? || 26 te
ego: om, M j 28 quid C g 30 te ow. W J 31 oppidis] opl-
bus W
THEODOSIO AUGUSTO D. 8—10. 279
dis tempus dabas^ rem et famam pariter augebas.
et in Tirbibus quidem omnium aetatum ordinumque
homines his aut illis beneficiis apprehendebas^ ami-
corum commoda praesentium, absentium negotia as-
siduitate consiKo re iuuabas, iam, si placuisset oppida s
rure mutare, ut tu uitae oblitus urbanae exsequebaris
agricolam! audio etiam^ imperator^ et credo^ saepe
aUqua te laborum tibi ipsi iniunxisse et^ ne contra-
heres torpore corporis uetemum, cuiusquemodi sem-
per opere insidiantis otii tersisse rubiginem. sic lo
agrestes Curii, sic ueteres Coruncani; sic nomina
reuerenda Fabricii, cum induciae bella suspenderant,
inter aratra uiuebant et, ne uirtus quiete langue-
sceret; depositis in gremio Capitolini louis laureis
triumphales uiri rusticabantur. inde est quod ac- is
cepimus datos serentibus fasces et missas cum curu-
libus suis per rura palmatas, quod agricolas consu-
lares pastoresque trabeatos et dictatores inter armenta
uestitos. et illos quidem angusta res familiaris ad-
dicebat labori; ut quibus ipsis suburbani horti prae- 20
cepsque laniculum et iugera artata pomerio uomere
essent aut ligone uersanda nec iniuria opus reuer-
teretur ad dominos, cum deerant quibus iuberent.
detrahit laudem patientiae inopia: maioris exempli
est labor sine necessitate. 26
X. Gaudent profecto perpetuo diuina motu et
iugi agitatione se uegetat aetornitas et, quicquid
homines uocamus laborem^ uestra natura est. ut
indefessa uertigo caelum rotat, ut maria aestibus
1 rem; puto spem || 4 praesentium addidi: om, H
7 etiam] enim Scliefferus || 8 ipsi om. C; malim ipsam || 9 tor-
pore corporis scripsi: torporis A C W corporis B V | cuins-
quemodi Liuineius: cuiuscemodi H (eiuscemodi W) || 15 est
qnod] qnidem W || 16 fasses W || 17 suis] sellis Puteanus
II 19 et scripsi: sed K | augusta A || 20 post quibus Bert.
uidelicet addit \ ipsi w || 26 perpetuo ante profecto iierat G |
perpet. diuin. Bert.: diuin. perpet. M j) 28 uestra A C: no-
stra B V W
280 XII. PACATI PAN.
inclinata sunt; ut stare sol nescit: ita tu , impe-
rator; continuatis negotiis et in se quodam orbe
redeuntibus semper exercitus es. uix tecta Hispana
successeras: iam Sarmaticis tabernaculis tegebaris.
5 uix emerita arma suspenderas : iam bosti armatus
instabas. uix Hiberum tuum uideras: iam Histro
praetendebas. ne tum quidem, cum in altiorem pro-
uectus gradum iubere tantum et diuidere cum nego-
tiis otium et parta gloria uelut reposito frui posses,
10 honori operans remisisti quin omnium castrensium
munerum numeros primus aut cum primis obires^
stare pro signis, excubias sorte agere^ uallum ferre^
locum bello antecapere^ speculatum e^edi; castra
metari^ m proeliuin primus ire, proelio postremus
i5excedere^ dux esse consilio^ miles exemplo: ut iom
tum posset intellegi alios imperatori pugnarC; te tibi.
illud tamen prae ceteris mirum quod; cum omnia
faceres uti imperare deberes, nihil tamen faciebas
ut imperares.
20 XI. Argumento est dies ille communis boni auctor
quo tu, cum ad suscipiendam rem publicam uoca-
barisy oblatum imperium deprecatus es; nec id ad
speciem tantum qui cogi uidereris, sed obnixe et
diu et UQlut impetraturus egisti. quippe aberat causa
25 fingendi. non enim te princeps solus et domi et
tamquam temptaret ambibat^ sed publice et in co-
mitio et ut aliud iam facere non posset; prorsus
ut; nisi imperium affectu simplici noluisses, pokieris
uelle securus. expostulari hoc loco tecum rei publi-
30 cae uerbis necesse est^ quae in summam tua cuncta-
1 inclinata scripsi: inqninata K inqnieta w || 6 histro
castra pretend. w || 7 tam] tii A || 8 camj tum G V || 10 honori
A: honore B G V W onere PuteanuSf del. Schefferus \ operans
scripsi: operam K || 11 nameram numeros A || 12 ferre g:
ferire K || 16 tum] tamen B V | ibi C || 21 cum tu B V 11 22
nec id ad Bert, w: neci das H (nec das r n netidas m) || 23
tantum qui scripsi: tantamq; ut K Bert, (qaantumque ot B)
II 27 mcdim ut qui aliud 1 29 ezpostulare W || 30 summa C W
THEODOSIO AUGUSTO D. 10—12. 281
tioue formidiuem a media spe relapsa tali aliqua te
profecto, sed quam solus audires, uoce couuenit:
^parumne me, Theodosi, hactenus distulere fata ut
tu insuper temptes moras augere fatorum? an ne-
scis rem tuam per momenta consumi? nescis me 5
tibi tuisque decrescere? quicquid atterit Gothus,
quicquid rapit Hunnus, quicquid aufert Halanus, id
olim desiderabit Arcadius. perdidi infortunata Pan-
nonias, lugeo funus IUyrici, specto excidium Gallia-
rum. principum senior in tanta bella non sufficit; lo
alter, etsi futurus sit aliquando fortissimus, adhuc
tamen paruus est. tu dubitas excipere coUapsam et,
ut nihil differas, sero reparandam? hanc mihi gra-
tiam refers quod te etiam felix desideraui? quod
€um me Nerua tranquillus, amor generis humani i5
Titus, pietate memorabilis Antoninus teneret, cum
moenibus Augustus ornaret, legibus Hadrianus im-
bueret, finibus Traianus augeret, parum mihi uidebar
beata quia non eram tua? quid tu mihi faceres, si
iuris tui esses? orat, ecce, te dominus meus, orat, ao
€cce, te dominus adhuc tuus et qui posset cogere
mauult impetrare. imperium, quod ab imperatore
defertur, tam tibi noUe iam non licet quam uelle
non licuit.'
XII. Solus igitur, Auguste, solus, inquam, om- 25
nium qui adhuc imperauerunt ut princeps esses prae-
Btitisti. alios empta legionum suf&agia, alios uacans
aula, alios affinitas re^ia imposuere rei publicae : te
nec ambitus nec occasio nec propinquitas principem
<;reauerunt. nam et eras a familia imperatoris alie- so
nus et adsciscebaris tertius et cogebaris inuitus, in-
uitus, inquam. audite hoc, publici parricidae, qui
1 formidine w || 6 cothus A B C V || 7 hnnus B r chnnus
A V cunns u humus m || 8 desiderauit W || 14 refer w | quod]
qni G || 15 cnm] tu A | me om, W || 16 cum moribns Aug.
Balduinus || 21 tuus adhuc B V || 22 an manult ultro impe-
trare? || 23 ibi A || 26 restitisti Addalius
282 Xn. PACATI PAN.
obUta caede dominorum sceptra cepistis et periculo
non minore qoam scelere imperimn uita paciscentis
sangninis pretio regium nomen emistis: repulsam
Satitur principatus et unus est ambitus candidati ne
eclaretur. credetne hoc olim uentura posteritas et
praestabit nobis tam gratiosam fidem ut nostro de-
mum saeculo annuat factiim quod tantis infira supra-
que temporibus nec inuenerit aemulum nec habuerit
exemplum? sed qui uitae tuae sectam rationesque
locognouerit^ fidei incunctanter accedet nec abnuisse
dubitabit imperium sic imperaturum. illi enim^ illi
auide regna desiderent quos soluta legibus uita de-
lectat^ quorum crudelitas indemnatos necandi^ cupi-
ditas priuata rapiendi^ libido honesta foedandi lus
15 atque impunitatem requirunt. quid tua intererat te
principem fieri, qui futurus eras in imperatore pri-
uatus? nisi forte in te hodie aut pudicitiae remis-
sior cultus aut minor sanguinis humani metus aut
alienae rei maior est appetitus. idem es qui fuisti
20 et tantum tibi per te licet quantum per leges licebat.
ius summum facultate et copia commodandi, non
securitate peccandi experibris. unum tibi praestitit
principatus ut certum habeamus omnes etiam sub
imperatoribus aliis uixisse te legibus tuis. nam qui
25 nihil facit licenter cum potest, numquam uoluit.
Xin. Quin ubi primum te imperio praestitisti^
non contentus ipse citra uitia recessisse aliorum ui-
tiis corrigendis curam adiecisti; idque moderate^ nt
suadere potius honesta quam cogere uidereris. et
80 quia uel longo orientis usu uel multorum retro prin-
cipum remissione tantus quosdam luxus infecerat ut
1 obliti q I caede] sede C fide edd. || 2 paciRcentes w
II 4 ne dederetur W || 6 gratios.] gloriosam edd. || 14 iusj
aim Eyssenkardtwt, an nsnm ? || 15 importnnitatem A 1 23
haberemns edd. || 25 libenter W || 26 ubi] tibi C || 27
citra HaupHwt Herm, IV p, 332: ultra H Bert. | aliorum
A Bert.: alienis B C V W | uitiis] unus Bert. || 28 cu-
raui A
THEODOSIO AUGUSTO D. 12—14. 283
adulia consuetudo lasciuiae hautquaquam facile ui-
deretur obtemperatura medicinae, ne quis se pati
iniuriam putaret^ a te uoluisti incipere censuram et
impendia palatina minuendo nec solum abundantem
recidendo sumptum^ sed uix necessarium usurpandon
dimensum; quod natura difficillimum est^ emendasti
uolentes. an quis ferret moleste ad principis semet
modum coherceri? aut subfeactum sibi doleret pri-
uata luxuria, cum uideret imperatorem rerum po-
tentem, terrarum hominumque dominum, parce con- lo
tenteque uiuentem, modico et castrensi cibo ieiunia
longa solantem; ad hoc aulam omnem Spartanis
gymnasiis duriorem^ laboris patientiae frugalitatis
exemplis abundantem; neminem unum inueniri qui
auderet ad penum regiam flagitare remotorum lito- 15
rum piscem, peregrini aeris uolucrem, alieni temporis
florem?
XIV. Nam delicati illi ac fluentes, quales tulit
saepe res publica; parum se lautos putabant nisi
luxuria uertisset annum, nisi hibernae poculis rosae 20
innatassent, nisi aestiuam in gemmis capacibus gla-
ciem Falerna fregissent. horum gulae angustus erat
noster orbis. namque appositas dapes non sapore,
sed sumptu aestimantes illis demum cibis acquiesce-
bant quos extremus oriens aut positus extra Boma- 25
num Colchus imperium aut famosa naufragiis maria
misissent; quos inuitae quodammodo reluctantique
naturae hominum pericla rapuissent. ut taceam
infami saepe dilectu scriptos in prouinciis aucipes
ductasque sub signis uenatorum cohortes militasse sa
3 et del. w II 5 recidendo Gronouius obs. 11 c. 22: re-
iciendo H || 7 nolentes W || 8 dol. de prinata edd, dol. sti-
pendinm priuata Cusp. |j 12 solantem; W marg. al solnen-
tem II 13 ginnasiis W || 18 qnales Liuineius: et qnales M
II 21 aestina — glacie edd» || 22 angustus A |j 24 aesti-
mantes A Bert.: om, B G V W metiebantur w || 28 peri-
cula B C V W II 29 delectu A | aucupes w || 30 dictas*
que W
284 XII. PACATI PAN.
contiiaiis: nonne cognouimus caiusdam retro prin-
cipis non prandia, sed fercula saepe sestertium mil-
lies aestimata patrimoniorum equestrium pretia tra-
xisse? tuae^ imperator, epulae mensis communibus
5 parciores locorum ac temporum fructibus instruuntur.
hinc certatim in omnes luxuriae pudor^ parsimoniae
cultus inoleuit et quiescentibus legum minis subiit
quemque priuatim sui poenitentia. sic est enim; sic
est: exasperat homines imperata correctio, blandis-
10 sime iubetur exemplo.
XY. Sed cum haec et ad hunc modum cetera
mores hominum et instituta formarint, tum nihil
abdicandis uitiis adoptandisque uirtutibus impensius
sentio profuisse quam quod his te uiris semper de-
15 disti quos affectare publica deberet imitatio quique
quam faciles tibi fuissent [sequacesl discipuh tam
ceteris expetendi essent magistri. ut de his sileam
quos tibi primus ille nascentis imperii dies obtulit
tantis uirtutibus praeditos ut non pro copia sumpti,
20 sed ex copia uiderentur optati : quos tu postea qua-
lesque legisti quibus prouinciarum custodiam, quibus
militaris rei summam, quibus consiliorum tuorum
arcana committeres? ergo cum duplex fuerit iste
dilectus^ unus ex iudicio^ alter ex fatO; incertum
25 meliores uiros sapientia tua an fortuna quaesiuerit,
cum tales uel acceptos habeas uel repertos ut et illi
meruerint teneri et isti debuerint cooptari.
XVI. Ecquis imperatorum umquam putauit ami-
citiae cultum in regia laude ponendum? humilis
30 haec uirtus dubiumque an uirtus iudieabatur nec
2 saepe sed fercula M, iranspostd \ miles B V || 4 men-
sibus C II 8 prmatnm w || 9 audire miki uideor nescio cuitis
poetae iambos kos: correetio homines imperata exasperat;
blandissime inbetnr exemplo pio || 15 deberet pnblica W |
qnique Bert,: qui M |j 16 sequaces del, Bartkius: sequaces-
que Cusp, \\ 20 quos edd.: quot M Beri. || 27 tueri et co-
aptari A || 28 ecquis edd.: nec quis M || 29 humilium W,
sed in marg.: al humilis
THEODOSIO AUGUSTO D. 14—16. 285
palatiis digna; sed pergulis habebatur. inde facilius
inueneris qui pecuniam ex aerario quam qui ex animo
fidem prompserit. optimos ille aut ille ditabat^ non
etiam diligebat: prodesse nouerat, amare nesciebat.
tu amicitiam, nomen ante priuatum^ non solum intra 5
aulam uocasti; sed indutam purpura^ auro gemmis-
que redimitam solio recepisti reque, non uerbis, as-
seruisti principis mentem tanto in suos benigniorem
esse debere quanto sit fortuna praestantior, cum fide
ac facultate paribus agas et familiaribus tuis impe- lo
rator tribuas quod priuatus optaras. quamquam quae
cupere per uota potuerunt quod plerique te principe
consecuti sunt? nec nunc de his honoribus loquor
3U0S in quemcumque conferre imperatori necesse est.
ux aliquis euehitur: exigit disciplina castrorum. i5
praefectus attoUitur: imponendum est prouinciis ca-
put. consul creatur: habiturus est nomen annus.
ita in summis illis pulcherrimisque beneficiis est
aliqua praestantis utuitas. a te noua benignitate
is amicis honos habitus est qui totus esset fllorum 20
quibus deferebatur; nihilque ex eo ad te redundauit
nisi dandi uoluptas. cui cum essent domi filii, ge-
minae illae spes oculique rei publicaC; dilatis eorum
magistratibus amicos consulatus omauit. si meher-
cule uir ille diuinus, felicitatis publioae auctor, pa- 25
rens tuus, uiueret^ quid aliud expectasset a filio
quam ut nepotibus anteferretur? praebuisti igitur
tu amicis quo plus nec patri praestare potuisses.
o beniuolentiae tuae singulare consilium! auges tem-
pore dignitatem quae incrementum ex magnitudine ao
1 per^lis Chronouius obs. II 22: pericalis M || 3 prom-
pserit Bert: prompserint M | optimos w: optimus M | ille
aut ille ego: ille M | dieabat A U 7 reque] ireque A rebus w
I uerbo C || 8 suis A || 12 cupere scripsi: capere M | per
addidi: om. M || 16 atoll. A | prouinciae edd. || 21 ad te
om, A
cum G I
praestitisti edd.
redundauit Wopkensius: redundaret M || 22 essent
24 consulatu edd, || 27 prebuistiW: prefuisti A B C V
286 XII. PACATI PAN.
non habebat. renuntiantur amici ante filios tuos
consuleS; quia non poterant plus esse quam con-
sules.
XVn. £at nunc sui ostentatrix uetustas et illa
6 innumeris litterarum uulgata monimentis iactet exem-
pla. Pirithoi fidem praedicet et decantatum omnibus
scenis Phocaei iuuenis laudet officium; Pinthiam
etiam^ si uidetur^ dicat et Damona, quorum alter in
amici mortem se uadem obtulit/ alter ad diem ua-
10 datae mortis occurrit. ut haec esse uera credamus
quae mendaciis uatum in plausus aptata cauearum
ndem tempori debent, num praestare credendo plus
possumus quam ut istos qui amicitiae laude censen-
tur amicorum fuisse quam sui diligentiores putemus?
15 sed cum instituente natura plus fere filios quam
nosmet ipsos diligamus^ omne uincit exemplum qui
amicos nis praetulit quos sibi praeferebat. et tu
quidem ad exonerandam debentium uerecundiam quae
in tuos confers non uis uideri praestare, sed red-
so dere. geramus tibi morem et beneficiorum summas
tuorum pro tua uoluntate ducentes, quicquid fami-
liaribus tuis tribuiS; non expendi^ sed potius rependi
putemus. enimuero cum leuiter cognitos aut etiam
semel uisos his honoribus ditas quibus et amici pos-
26 sent esse contenti: nonne omnibus uis probare ami-
cum tibi esse qui bonus sit? cuicunque quid publici
mandatum fuerit officii; praemium spondetur et red-
ditur. sibi humilitatem et tenebras suas imputet
iacens uirtus quae non obtulit se probandam. quod
80 conscientiae tuae sufficit; honoratus est qui pro-
batus.
4 uetustas et w: uetusta sed A uetustas sed B C V |i
6 Perithoi W || 7 pinthiam A B V: Phithiam W pitbiam C
11 9 morte M, cott. Acidalius || 16 uincit A V: uicit B C W jt
17 et Acidalius: sed M || 22 potius sed M, iranspos. JLiui-
•neius || 24 semel post honoribus iterat C, unde honor. simul
edd. II 25 uis w: suis M |) 26 publice W g 27 fuit A ] 30
est honoratus B V
THEODOSIO AUGUSTO D. 16—19. 287
XVin. Uelim tamen dicas unde, cum tantis pro-
missa persoluas^ quid cui promiseris scias nec te uel
rei publicae cura uel ipsa illa beneficiorum tuorum
turba confundaty ut parcior tardiorue tempore quem
modoue decip^as. quis debitor uerecundus ita mu- 5
tuum ad diem reddit ut tu quod promittis appendis?
nec imponi ne^legentibus arbitreris. cotidie in bene-
ficia tua quaenmus et memoriam conuenimus et^ ne
singulis insidietur obliuiO; cum altero quisque con-
ferimus. unum inuenire non pDssumus cuius spem lo
atque expectationem non dicam fefelleriS; sed^ quae
delicatior est querela^ distuleris. solamne me, im-
perator, beniuolentiam tuam mirari putas? at ego
miror etiam memoriam. nam cui Hortensio Luculloue
uel Caesari tam parata umquam afiuit recordatio i5
quam cito tibi sacra meus tua loco momentoque quo
iusseris reddit omne depositum ? utrum tamen ipse te
admones? an^ ut illi maiestatis tuae participi deo
feruntur assistere fata cum tabulis^ sic tibi aliqua
uis diuina subseruit^ quae quod dixeris scribat etao
suggerat? nihil ita primoribus labris polliceris quin
promisso fidem subdas et uerba re sancias. nemo
iam, nemo beneficia quae dederis ab eo credit tem-
pore computanda quo dederis^ quia tam sunt certa
quae spondes ut tum uideantur accepta^ cum spondes. 25
XlX. lam illud ipsum quod ante promittis^ nonne
de summo purissimae mentis candore proficiscitur?
nam cuius est animi nec uota hominum fatigare nec
adhibere muneribus artem difficultatis; sed denuntiare
praestanda, ut et prolixior sit sensus bonorum nec sq
repentina felicitas faciat attonitos et similes reddat
ingratis? animos enim nostros subitis aflfectibus in-
1 premissa A perm. B || 3 illa ipsa B V || 4 parcior
edd,: paucior M || 6 appendas C j| 7 iu det. w || 15 Ce-
sar A II 16 cito ego: om. M || 17 te ipse C || 21 labris A w:
laboris B C V g 22 resancias G V resantias A B resarcias w
11 26 id ipsum C j| 27 purifice mentis W || 29 partem w
32 iraperares B V
288 XII. PACATI PAN.
pares perinde laetitia ut dolor, si deprehendat^ ex-
temat. an non illa Romana pietatis notissimae mater
nuntio mali Cannensis exterrita^ filio reduce quem
flebaty diriguit in mortem nec par esse gaudio potnit
squae superfuerat orbitati? conscius igitur caelestis
arcani et naturalium depositorum mauis hominibus
sperata procedere quam insperata superuenire bene-
ficia. nec immerito. namque fugitiua successuum
repentinorum uoluptas ut occupat^ sic relinquit: fe-
10 licitas longior est expectare securum. itaque cum
hactenus a natura esset statutum ut bona sua ho-
mines ante nescirent et tum primum inciperent fe-
licitate gauderc; cum coepissent esse f elices : tu pro-
mittendo praestanda inuenisti tempus quod nobis
15 natura subtraxerat^ ut quos adepta solum iuuabant
etiam adipiscenda delectent.
XX. Pari benignitate cum plures afficere hono-
ribus uelles quam honorum loca admitterent et an-
gustior esset materia uoluntate nec mentem tuam
20 quamuis difiFusum caperet imperium , quem nondum
aliquo prouexisti gradu tamen dignatione solatus es.
atque haud scio an quibusdam consolatio ista suf-
fecerit. ille cohonestatus affatU; ille mensa beatus;
ille osculo consecratus est. ita omnibus qui te prin-
25 cipe sibi iure confiderent aut processit dignitas aut
satisfecit humanitas: humanitas^ inquam^ quae tam
clara in imperatore quam rara est. nam cum in-
discreta felicium pedisequa sit superbia; uix cuiquam
contingit et abundare fortuna et indigere arrogantia.
80 cuius quidem ita maiores nostros pertaesum est ut
grauiorem semper putauerint seruitute contemptum
1 ut ego: aut M ac edd. | 6 maius A B || 7 separata A
II 12 ante om, || 17 Prari A || 18 augustior A || 20 dif-
fusum edd.: diffusam M || 21 es solatus G || 22 quibusdam
consolatio B C V w: quibus clam consulatio A || 23 coho-
nestus M, cohortatus w || 24 principem A || 28 pedissequa
C W II 29 contigit B V | indicere A || 30 pertaesum A Bert,:
semper pertaesum B C V W || 31 semper deh w
THEODOSIO AUGUSTO D, 19—21. 289
eiusque inpatientia sint coacti post bellatores TuUos
Numasque sacrificos et Romulos conditores regnum
usque -^ad nomen odisse. denique ipsum illum Tar-
quinium execratione postrema hoc damnauere male-
dicto ut hominem libidine praecipitem , auaritia 5
caecum, immanem crudelitate, furore uecordem uo-
cauerint superbum; et putauerunt sufficere conui-
cium. quod si per rerum naturam liceret ut ille Ro-
manae libertatis assertor, regii nominis Brutus osor,
precariae redditus uitae saeculum tuum cerneret lo
studiis uirtutis parsimoniae humanitatis imbutum ac
refertum, nullum toto orbe terrarum superbiae libi-
dinis crudelitatis extare uestigium, iam te ipsum
qua publice qua priuatim [uideret] priscorum duritia
ducum, castitate pontificum, consulum moderatione, i5
petitorum comitate uiuentem: mutaret profecto sen-
tentiam tanto post suam et, cum Romanam digni-
tatem ac libertatem probaret meliore in statu impe-
ratore te esse quam consule se fuisset, necessario
fatereturTarquinium submoueri debuisse; non regnum. 20
XXI. Sed quod facere magnas urbes ingressi
solemus, ut primum sacras aedes et dicata numini
summo delubra uisamus, tum fora atque gymnasia
et pro suis extenta porticibus ambulacra miremur:
ita in laudibus tuis sanctos Palatii ritus et priscis 25
aequanda caerimoniis instituta uenerati gradum ad
illa proferemus quae in medio constitiita et ad pu-
blicos uisus patentia non parti, sed in commune
conducunt, nec parietibus, sed orbe clauduntur, nec
tecto, sed caelo operiuntur. uelut primum illud estso
2 mumasque A || 3 Tarquinum M || 4 hec A | damna-
uere w: damna ue A damnauerunt B C V || 5 ut e/ 6 uoca-
uerint Acidalius: et — uocauerunt H || 9 assertor A: om.
B C V W autor add. w | nomine A H 14 uideret seclusi j 19
fuisset edd,: fuisse M (fuisse se B) || 20 Tarquinum M | 22
sacfas edes w: sacra sedes A sacras sedes BGV || 24 ambu-
lagra M || 27 proferimus M, correoci. proferamus Acid, | et A
Bert,: om. B C V W || 28 uisus scripsi: usus M | patentia w;
patientia uel pacientia M facientia edd.
FAKBa. LAT. 19
290 XII. PACATI PAN.
(ne statim summa capiamus) quod creber egressu
expectantibus populis te fateris nec uideri modo
patiens, sed facilis adiri e proximo accipfs uota
hominum tuorum^ ut, quisquis ille consultor est^
5 etiamsi meruerit (quod est rarum) repulsam, ferat
tamen uisi numinis conscientiam. at quam alter
illorum principum mos fuit (quos loquar^ notum est)
qui maiestatem regiam imminui et uulgari putabant^
nisi eos intra renositum Palatinae aedis inclusos
10 tamquam aliquod iFestale secretum ueneratio occulta
consuluisset^ nisi intra domesticam umbram iacentes
solitudo prouisa et silentia late conciliata uallassent.
quin si quando in lucem uenire et diem ferre po-
tuissent; lecticis tensisque subuecti et densissima
15 circum supraque cooperti uirorum armorumque testu-
dine sensim atque ad numerum mouebantur. tum
longe populus abigebatur nec otiosa uiatoris mwus
plebem uerbere submouebat ut secretum esset in
publico. at noster hic omnibus spectandus offertur
20 nec magis communem hunc diem atque splem quam
nostrum imperatorem uideri licet. quin cum uicinum
habeant permissa fastidium, numquam iste mirantes
explet oculos. magis magisque uisus expetitur et^
nouum dictu, praesens desideratur.
25 XXII. Miremur in urbibus tuis et a tuis populis
te uideri? quem fere nulla in solo suo natio externa
non uidit, idque ita crebro ut paene tam notus sit
barbaris uultus iste quam nobis. nec frustra^ cum
aestates omnes foris^ hiemes domi ducens ciuibus
so hostibusque pari sorte anni spatia diuiseris et^ si
qui forte sunt barbarorum qui nondum uirtutis tuae
1 summa] samina A; an cacumina? | capiamus W: ca-
ptamus A B G V captemus edd. || 2 expetentibus Wopkensius
{{ 4 omnium tuor. Liuineius \\ 6 uisi w: ut si H Bert. \ qnam
C : quanto M Bert, | aliter edd, \\ 7 loquor W || 8 inuulgari A
II 10 aliquod] aliud Bert. \\ 12 consiliata AG consciliata B ||
19 offertur A: affertur B G V W || 22 habebant promissa C
jl 24 nouum] mirum w || 26 ferej uere A | solio G
THEODOSIO AUGUSTO D. 21—23. 291
fulmen exceperint, nominis terrore percussi et uelut
afflati quiescant. tua enim, imperator^ auspicia non
haec tantum gentes tremunt quas ab orbe nostro sil-
uarum interualla uel flumina montesue distinguunt;
sed quas aeternis ardoribus inaccessas aut continuas
hieme separatas aut interfasis aequoribus abiunctas
natura disterminat. non oceano Indus^ non frigore
BosforanuSy non Arabs medio sole securus est:
quo uix peruenerat nomen ante Romanum^ accedit
imperium. dicamne ego receptos seruitum Gothos lo
castris tuis militem^ terris sufficere cultorem? dicam
a rebellibus Saracenis poenas polluti foederis expeti-
tas? dicam interdictum Scythis Tanain et inbelles
arcus etiam fugientis Albani? quaecumque natio
barbarorum robore ferocia numero grauis umquam i5
nobis fuit^ aut boni consulit ut quiescat aut laetatur
quasi amica^ si seruiat. Persis ipsa rei publicae
nostrae retro aemula et multis Bomanorum ducum
famosa funeribuS; quicquid umquam in principes
nostros inclementius fecit, excusat obsequio. denique 20
ipse ille rex eius dedignatus antea confiteri hominem
iam fatetur timorem et in his te colit templis in
quibus colitur^ tum legatione mittenda^ gemmis se-
ricoque praebendo, aa hoc triumphalibus beluis in
tua esseda suggerendis, etsi adhuc nomine foedera- 25
tus, iam tamen tuis cultibus tributarius est.
XXin. Nec tameu; imperator^ existimes cuncta
me ad aurium gratiam locuturum: iariumphis tuis Galli
(stupeas licebi^ irascimur, dum in remota terrarum
uincendo procedis, dum ultra terminos rerum metas- 30
1 flumen C | uelat om, C W || 3 hec ego: hee A W he
cett II 8 Bosphor. B 11 || 9 accedit w: accidit M || 10 re-
ceptum Bert, | ad sernitinm edd, || 12 Sarrac. A W | poluti W
soluti Acidalius || 13 canain A || 14 fugientes A || 15 ferocia
aut num. Bert, feroci anumero A | grauius A; an grauior? ||
16 fuit nobis W | aut quiescat B V || 21 se post dedign.
add. w II 25 esedra w tua esseda V | nomine] non est edd»
28 me om. W | Galli A W: gallicis G V galicis B
19*
292 XII. PACATI PAN.
que naturae regna orientis extendis, dum ad illos
primae lucis indigenas et in ipsum, si quod est, solis
cubile festinas, inuenit tyrannus ad scelera secretum.
o quam paruis ueniunt mala summa principiis! sic
5 in ultimum prope Italici generis excidium ecfracto
Cn. Lentuli ludo mirmillonum agmen emicuit. sic
bella consulibus ancipiti Marte pugnata Cilix pirata
conflauit. sic tenentibus arma fugitiuis Romana diu
pila cesserunt ferro ergastulorum. quis non ad pri-
10 mum noui sceleris nuntium risit? nam res infra
dignitatem iracundiae uidebatur, cum pauci homines
et insulani totius incendium continentis adolerent
et regali habitu exulem suum illi exules orbis in-
duerent? at quantos parturiebat Portuna motus!
15 quantum rei publicae malum pestis augenda, quan-
tam tibi gloriam restinguenda seruabat; praecipue
cum perfidia ducum, defectione legionum contra
rem publicam foret uersum, quicquid pro re publica
fuerat armatum!
20 XXIV. Nolo tamen usquequaque miserorum uel
factum onerare uel fatum, qui, dum carnifici pur-
purato tua se et affinitate et fauore iactanti infeli-
citer credunt, grauissimum omnium nefas fecerunt
aflfectu innocentium. intellego quam difficilem in
25 locum scopulosumque deuenerim. nam cum reuolui
illud lustrale iustitium aures tuae respuant^ laudes
petant gloriaeque intersit ad praesentium commen-
dationem bonorum mala decursa reputari, contra
uero clementia summa in beneficiis suis malit im-
2 si quod solis cubile est B G V W, recte A Bert. || 3 post
festinas in W lacuna unius fere lineae; margo: Hic e defect'
maga* T testu || 4 summa mala C || 5 effracto w: et fracto M
II 6 Gn. M II 7 cilex M || 8 tenentibus edd,: terentibus A C
Bert. terrentibus B V ferentibus w || 10 sceleris hominem
nuntium C || 12 insulam M || 15 pestis edd,: petis M petit w
11 16 restringuenda A || 18 foret — republica om, C P 24 af-
fectum nocentium M, corr, w || 29 clementiam summam bene-
ficii sui M, correxi. clementia summa beneficium suum edd.
THEODOSIO AUGUSTO D. 23—25. 293
minui quam tristium enumeratione cumulari : necesse
me erit uel tacentem publica incommoda uel loquen-
tem aut ingratum uirtuti aut onerosum esse pietati.
sed tamen, imperator, exiguam sensibus tuis iniunge
patientiam. nam si dulcis in bonis miseriarum re- 5
cordatio est^ si nautas tempestatum^ si medicatos iuuat
meminisse morborum: cur non tu quoque mala no-
stra audias ut tua beneficia recognoscas? unde igitur
ordiar nisi de tuis, mea Gallia, malis? quae ex
omnibus terris, quas illa pestis insederat, haut in- lo
iuria tibi uindicas priuilegium miseriarum non auribus
modo; quarum sensus est leuior, sed coram oculis
ferre compulsa uictoriam Maximi, interitum Gratiani.
alta licet uulnera, quod fatendum est, proximus
nobis Italus et contiguus ostendat Hispanus : sed in i5
dolore summo habet suum uterque solatium. tyran-
nidem ille non uidit; hic tyrannicidium uidit. nos
primi impetum beluae farentis excepimus, nos sae-
uitiam eius innocentium sanguine, nos cupiditatem
publica paupertate satiauimus. aput nos semet exer- 20
cuit crudelitas iam secura et adnuc inops auaritia.
alibi malum publicum aut coepit aut destitit: in
Gallia sedit.
XXV. Quis se nobis calamitate contulerit? ty-
rannum et cum aliis tulimus et soli. quid ego re- 25
feram uacuatas municipibus suis ciuitates, impletas
fugitiuis nobilibus solitudines? quid perfunctorum
honoribus summis uirorum bona publicata, capita
diminuta, uitam aere taxatam? uidimus redactas in
numerum dignitates et exutos trabeis consulares et 30
senes fortunarum superstites et infantum sub ipso
sectore ludentium flendam securitatem, cum interim
miseri uetabamur agere miseros, immo etiam coge-
2 me erit A Beri.: erit me B C V, om. W || 3 uirtuti]
ueritati $ || 4 sed tum A || 6 medicatos scripsi: medicos M
jl 8 igitur] ergo W || 16 summo] suo C || 25 quid ergo A ||
29 acre C H 31 infantium B V || 33 agere] plangere w
294 XII. PACATI PAN.
bamur mentiri beatos et, cum domi atque secreto
solis coniugibus ac liberis credidissemus furtiuum
dolorem, procedebamus in publicum non nostrae for-
tunae uultu. audires enim dicere delatorem: 'quid
5ita ille tristis incedit? an quia pauper ex diuite est?
non enim se uiuere gratulatur? quid ita hic publi-
cum atratus incestat? luget; credo, fratrem, sed
habet filium.' ita fleri non licebat amissa metu re-
liquorum. serenos ergo nubilis mentibus uultus in-
10 duebamus et ad illorum uicem qui degustato Sardorum
graminum suco feruntur in morte ndere imitabamur
laeta maerentes. est aliquod calamitatum delinimen-
tum dedisse lacrimas malis et pectus laxasse suspiriis.
nuUa maior est poena quam esse miserum nec uideri.
15 spes inter haec nulla praedonis explendi. nec enim;
ut natura fert, copiam satietas sequebatur. crescebat
in dies habendi fames et pariendi rabiem parta irri-
tabant. ut aegrorum sitim potus accendit, ut ignis
arentibus non obruitur, sed augetur: ita coactae
20 publica egestate diuitiae auiditatem ieiunae mentis
acuebant.
XX VL Stabat ipse purpuratus ad lances et mo-
menta ponderum nutusque trutinarum pallens atque
inhians exigebat. comportabantur interim spolia pro-
25 uinciarum, exuuiae exulum, bona peremptorum. hic
aurum matronarum artibus extractum, illic raptae
pupillorum ceruicibus buIIaC; istic dominorum cruore
perfusum appendebatur argentum. numerari ubique
pecuniae, fisci repleri, aera cumulari, uasa concidi,
30 cuiuis ut intuenti non illud imperatoris domicilium,
sed latronis receptaculum uideretur. sed tamen latro
raptis abutitur et ablata aliis subinde reddit nec ideo
6 non enim; malim nonne miser | hic A Bert,: in BC V W
12 deliuim. A
M praedandi w
I 13 lexasse A || 17 pariendl scripsi: parandi
18 post ignis w add. lignis || 20 ieiunie A
23 trinarum A || 26 artibus scripsi: manibus M inauribns
Lipsius crinibus Acidalius || 29 fiscus w || 30 cuiuis w: cuius M
I ut deL w II 32 subin scripsi: ut sibi M Bert, uel sibi w
THEODOSIO AUGUSTO D. 25—27. 295
uias saltusque obsidet ut thesaurum struat atque
defodiat et cum scelere miser sit, sed ut gulae uentri-
que suppeditet nec desit sumptus impendiis. nam
et effundit et neglegit eadem quaerendi et perdendi
facilitate. noster ille pirata, quicquid undecumque 5
€onuerrerat, id nobis sibique periturum in illam
specus sui charybdim congerebat. charybdim loquor?
quae' cum plena nauigia sorbuerit, dicitur tamen re-
iectare naufragia et contortas fundo rates Taurome-
nitanis litoribus exponere. bona nostra ad aerarium lo
una et perpetua uia ibant: nullas eorum reliquias,
nulla fragmenta uel sero uicta fastidio illa communis
uorago reuomebat.
XXVII. Est improborum principum postrema
defensio auferre donanda et inuidiam rapinarum i5
magnitudine munerum deprecari. quae (malum)
ratio est abstulisse omnibus quod nuUus habiturus
sit? et priuatorum quidem auaritiae, licet mala,
tamen aliqua defensio est : timetur inopia et re-
ponitur senectuti et prospicitur heredi. quam affert 20
causam concupiscendi qui quantum ubique est habet?
quin ego, si fas piumque mortalibus aestimare cae-
lestia, nuUam maiorem esse crediderim principum
felicitatem quam fecisse felicem et intercessisse in-
opiae et uicisse fortunam 'et dedisse homini nouum 25
fatum. itaque imperatori propriam maiestatem bene
aestimanti non tam illud uideri suum debet quod
abstulit quam quod dedit. nam cum intra ipsum
uoluantur omnia et, ut ille qui cuncta ambit ocea-
nus quas si^gerit aquas terris recipit e terris, ita 30
1 seniat A || 3 snppeditet Bert. w: suppedit et A sup-
petit et B C V I ne w I subtus imp. A B G | impediis A ||
4 perdendi et quaerendi C || 6 conuenerat B C V W con-
uexerat $ || 7 caribdim his M || 9 tauromentanis A || 13
forago A i remouebat C || 14 principum] ciuium C | extrema
def. W II 15 donanda] donando W donandi gratia edd, \\
18 quidem om, W || 23 crediderim esse B C V W || 26 bene
om. C II 27 suum uideri G
296 XII. PACATI PAN.
quicquid in ciues manat a principe redundet in prin-
cipem: et rei et famae bene consulit munificus im-
perator. lucratur enim gloriam, cum det pecuniam
reuersuram.
5 XXVIII. Sed illi quidem stulta omnis ratio ca-
ptandae laudis uidebatur. qui praeter insitum pessimo
cuiuis boni contemptum summam felicitatem habendi
ac nocendi fine determinans non solum. ut quam
plurimum quaereret, sed ut nihil cuiquam reliqui
lofaceret laborabat. nec enim, qui regibus mos est,
exerendis inuigilabat metallis ut latentia naturae
bona in usum arcesseret et pararet innoxias nuUo
pauperiore diuitias. parum ille pretiosum putabat
aurum quod de montium uenis aut fluminum glareis
15 quaesitor Bessus aut scrutator Gallaicus eruisset :
illud purius splendidiusque credebat [quod dedissent
dolentes], quod hominum lacrimae, non amnium
aquae abluissent nec e terrenis specubus egestum,
sed e ceruicibus iugulisque caesorura esset ecfossum.
20 sic, cum immitis tyranni et stilus timeretur et gla-
dius, transierat in uota paupertas et, ut possemus
effugere carnificem, optabamus subire sectorem. quod
si cui ille pro ceteris sceleribus suis minus crudelis
fuisse uidetur, uestrum is, uestrum, Balio triura-
25phalis et trabeate Merobaudes, recordetur interitum:
quorum alter post amplissimos magistratus et pur-
puras consulares et contractum intra unam domura
quendam honorum senatum uita sese abdicare com-
1 redundat M, corr, Liuineius || 7 cuiuis Sckefferus: cuius
M eius w cuique edd. \ ctemptum scripsi: exemplum M exempli
odium Cusp, || 11 exerendis w: exercendis M egerendis Acida-
lius II 12 accresceret B accesceret V arcesceret A C arc=esce-
ret W If 15 gallaicus B V: gallaitus A galliacus C gallicus w
II 16 quod dedissent dolentes B C V W kabent, recie om. A ||
19 et fossum A effossum cett, \\ 20 timetur W || 23 cui ille
A Bert,: ille cui B V W ille cui uestrum w || 24 utrum-
que uestrum del, w j is] si | Balio tr. et trabeate Mero-
baudes Puteanus: Uallio tr. et trabeati merobandis (mero-
laudis A) M
THEODOSIO AUGUSTO D. 27—29. 297
pulsus est, alteri manibus satellitum Britannorum
gula domi fracta et inusta femineae mortis infamia^
ut scilicet maluisse uir ferri amantissimus uideretur
laqueo perire quam gladio. sed in illos fortasse spe-
ciales putaretur habuisse odiorum causas tyrannus. 5
steterat enim uterque in acie Gratiani et Gratianus
utrumque dilexerat. quid de his dicemus qui hono-
rum ac principum nescii et tantum inter suos clari
nobiles animas sub carnifice fuderunt?
XXIX. De uirorum mortibus loquor, cum de- lo
scensum recorder ad sanguinem feminarum et in
sexum cui bella parcunt pace saeuitum? sed nimi-
rum graues suberant inuidiosaeque causae ut unco
ad poenam clari uatis matrona raperetur. obiciebatur
enim atque etiam probabatur mulieri uiduae nimia i&
religio et diligeutius culta diuinitas. quid hoc maius
S)oterat intendere accusator sacerdos? fuit enim,
uit et hoc delatorum genus qui nominibus antistites,
re uera autem satellites atque adeo carnifices, non
contenti miseros auitis euoluisse patrimoniis calum- 20
niabantur in sanguinem et uitas premebant reorum
iam pauperum^ quin etiam^ cum iudiciis capitalibus
astitissent, cum gemitus et tormenta miserorum
auribus ac luminibus hausissent, cum lictorum arma,
cum damnatorum frena tractassent^ pollutas poenali 25-
contactu manus ad sacra referebant et caerimonias
quas incestauerant mentibus etiam corporibus im-
piabant. hos ille Falaris in amicis habebat, hi in
oculis eius atque etiam in osculis erant; nec iniuria,
a quibus tot simul uotiua ueniebant : auaro diuitum sa
bona, cruento innocentium poena, impio religionis
iniuria.
7 dicemus q: dicimus H || 11 fem.] miilierum w || 12
pace Franc. Modiiis: parce (parte A) M Bert. non parce w ||
14 clarinatis Bert. || 15 etiam exprobrabatur edd, || 20 mi-
seros A Bert.: om. B G V W | euoluissej spoliasse w || 25
frena] funera Liuineius || 28 Phalaris B C W || 30 simul
om, W
298 XII. PACATI PAN.
XXX. Tandem in nos oeulos deus retulit et
bonis orientis intentus ad mala nostra respexit et
hunc sacerrimo capiti obiecit furorem ut foedus ab-
rumpere, ius fetiale uiolare, bellum edicere non ti-
5 meret. an ego sine diuino numine factum putem
ut, qui sub nomine pacis ludere et primi sceleris
poenas lucrari quiescendo potuisset, secundum ter-
tiumque uexillum latrocinii ciuilis attoUeret et su-
peratis Alpibus Cottiis lulia quoque claustra laxiaret
10 tibique, imperator, imponeret seruanti adhuc ueniae
fidem uincendi necessitatem ? agebat eum, credo,
praecipitem uindicanda iam proximo ultore res pu-
blica et extinctus aperto dominus parricidio poenas
ab eo debitas expetebat. non illud confidentia, sed
15 amentia; non temeritas, sed necessitas erat. nec
ultro lacessebat ille te bello, sed ulterius non poterat
se negare supplicio. alioquin quomodo tantam con-
cepisset audaciam ut ruere in ferrum et obuiam
morti uenire tam ignauus et timens mortis auderet,
20 ut qui se non potuerit postea uel uictus occidere?
et te quidem, imperator Auguste, ad asserendam
rem publicam usurpandamque uictoriam suffecisset
in bella uel solum nenire. nam si olim domini ad-
uersum rebelles seruos dimicaturi flagra in aciem
25 detulerunt tantaque uis conscientiae fuit ut ab iner-
mibus uerterentur armati et qui obtulerunt mortibus
pectora darent terga uerberibus: nonne tu quoque
legionibus seditiosis rem totam uisus egisses?
XXXI. An sustinere te coram et solum oculo-
30 rum tuorum ferre coniectum ille quondam domus
tuae neglegentissimus uernula mensuiarumque serui-
1 uos C II 2 nostra om. A || 9 coctus A || 10 seruatim C
11 fidem] finem Bert,; malim spem || 14 non id C || 16 non
poterat om, C || 17 quomodo edd,: quando M y 19 ignarus C
II 21 te quidem edd.: equidem M || 24 dimicatim C 11 26 ob-
tulerant Rhenanus I| 28 seditiosis scripsi: otiosis M || 31 ne-
rula C I seruilium om, Bert,
THEODOSIO AUGUSTO D. 30-32. 299
lium statarius lixa potuisset? non statim totius
subisset hominem praeteriti sui tuique reputatio?
non sibi ipse obiecisset te esse triumphalis uiri filium,
se patris incerijum; te heredem nobilissimae familiae,
se clientem; te omni retro tempore Romani exerci- 5
tus ducem et libertatis patronum, se orbis e^^torrem
patriaeque fugitiuum? iam uero te principem in
medio rei publicae sinu, omnium suflEragio militum,
consensu prouinciarum , ipsius denique ambitu im-
f)eratoris optatum; se in ultimo terrarum recessu, lo
egionibus nesciis, aduersis prouinciarum studiis,
malis denique auspiciis in illud tyrannici nominis
aspirasse furtum? postremo tecum fidem, secum
perfidiam; tecum fas, secum nefas; tecum ius, se-
ctun iniuriam; tecum clementiam pudicitiam religio- 15
nem, secum impietatem libidinem crudelitatem et
omnium scelerum postremorumque uitiorum stare
coUegium? res ipsas interrogemus et, quae certis-
sima coniectatio est, colligamus gerenda gestis.
num tandem dubitari potest quid fuerit eo praesente 20
facturus quem non uidit et fugit?
XXXII. Quamuis igitur, imperator, hoste tali
abutereris nec tam ad proelium conserendum quam
ad supplicium de nefario capite sumendum uenires,
consiliis tamen tantis tantisque rationibus bellum 35
administrabas ut cum Perse aliquo decerta^turus aut
Pyrrho aut cum ipso illo Hannibale uidereris. nam
primum fidem regum quibus limes orientis ambitur
data atque accepta dextera firmas, quo foris securus
agitares, si nihil sollicitum et suspectandum domiso
reliquisses. tum copias tuas trifariam diuidis ut et
1 totius scripsi: totum A Bert. om, B C V "W || 2 praete-
rita M, corr, Eyssenhardlus | tui suique recordatio C || 3 sibi
ipse A BerU: ipse sibi B C V W || 5 clientem edd.: ditem M
m
(diTem W cum signo corrupielae) \ retro omni C || 6 et addidi
II 12 malis Bert.: nullis M || 15 et religionem Bert, || 27 ipso
illo Bert.: illo ipso M || 29 firmas edd.: signas M Bert. || 30
et expectandum W || 31 tunc M
300 XII. PACATI PAN.
hostis audaciam multiplicato terrore percelleres et
fugam circumfusus ambires. postremo populis bar-
barorum ultroneam tibi operam ferre uouentibus
commilitii munus indulges ut et limiti manus su-
5 specta decederet et militi auxiliator accederet. hac
tua benignitate pellectae omnes Scythicae nationes
tantis examinibus confluebant ut quem remiseras
tuis barbaris uidereris imperasse dilectum. o res
digna memoratu ! ibat sub ducibus uexillisque Boma-
10 nis hostis aliquando Romanus et signa^ cojitra quae
steterat, sequebatur urbesque PannoniaC; quas ini-
mica dudum populatione uacuauerat, miles implebat.
Gothus ille et Hunnus et Halanus respondebat ad
nomen et alternabat excubias et notari infrequens
16 uerebatur. nuUus tumultus, nulla confusiO; nuUa
direptio ut a barbaro erat. quin, si quando diffici-
lior frumentaria res fuisset, inopiam patienter fere-
bat et quam numero artarat annonam conparcendo
laxabat, pro omni praemio omnique mercede id unum
2oreposcens ut tuus diceretur. quanta est uirtutis am-
bitio! accipiebas beneficium quod imputaras.
XXXHI. Memorabile putauit antiquitas quod
Actiaco aliquando bello ducibus molibusque Romanis
pere^ina Aegyptus arma permiscuit; tantumque res
25 credita est habere nouitatis ut, nisi frequenter isset
in litteras, aput 'posteros uideretur facti fides labo-
ratura. nam quis annalium scriptor aut carminum
tuas illas, "Cleopatra, classes et eborata nauigia et
purpurea cum auratis funibus uela tacuit? quin ita
1 hostis audaciam] hostes Bert. \ percelleres w: precel-
leres M || 3 ferre Bert, w: ferri M | fouentibus "W || 4 com-
militii munus scripsi: commilitum unus M (commilitu munus
■W) commilitonum munus edd, \\ 5 hac ego : ac A qua B C V W
I 8 uideris M, corr, w || 10 hostis aliquando Komanus om. A
I 12 impleuerat M, corr. Liuineius || 13 illic et w | hunus
(humis A) M | alanus B C V W || 15 uerebatur A Bert»: fere-
batur B C V W II 18 artaret A | comparciendo w || 21 impu-
tares M, correxi || 23 acciaco B C V W | molibusque scripsi:
motibusque M moribusque edd.
THEODOSIO AUGUSTO D. 32-34. 301
crebro historia decautata est magis ut ab isdem
saepe dicta quam ut ab aliquo intermissa uideatur.
non contendam duces (nec enim principem nostrum
non dicam uictus Antonius, sed uictor Augustus
aequauerit) : quid in ceteris saltim simile deprehen- 5
demus, maxime si rerum temporumque facies altrin-
secus conferamus et hos illosque populos animorum
subiciamus oculis? illos uela facientes data uentis
classis attulerat: hi longum iter sub armorum fasce
carpebant. illos peregrino igne suspirans regina lo
pellexerat: hos amor laudis et participandae gloriae
cura rapiebat. illos tepens Farus et moUis Canopus
leuiumque populorum altor Nilus emiserat: hos mi-
nax Caucasus et rigens Taurus et ingentium corpo-
rum durator Hister effuderat. illos tenero perlucentes i5
amictu et uix leue carbasum uitando sole tolerantes
alterno concussa tinnitu sistra ducebant: hos loricis
onustos inclusosque ferro fractae uoces tubarum in-
gentiumque lituorum clangor acuebat. quae tandem
uUa coUatio posset esse populorum, etiamsi tanta 20
non esset dissimilitudo causarum ut ab illis fuerit
Romani imperii appetita captiuitas, ab his repetita
libertas? quo tibi, imperator, indignius uidebatur
eius piaculi quemquam inueniri potuisse consortem
cuius se barbarus agebat ultorem. 25
XXXrV. Sed illi quidem nefario sanguine belli
primitias imbuentes par poenae culpaeque docimen-
tum fuerunt. testis es, Siscia, testis pulcherrimi,
Saue, conflictus, si conflictus ille dicendus est quo
ita in publicos prodiiores animi plenus miles inua- so
sit ut eum nec numerus resistentium nec maximi
1 recantata M, corr, w | hisdem M || 5 deprehendimus
edd. II 12 capiebat W || 13 leniumque W | alter A || 14 ri-
geus A II 17 tumitu A | ducebat W || 20 ulla ^: ut M (uel W)
deL Langius || 23 indig^ius A w: indignus B C V || 28 es
Schefferus, ego: est M | sithia w | pulcherrimi Saue Schefferus^
ego: pulcherrimis (-mus m r) aue M Bert. palcherrimus atie
w pulcherrimi Sauae Cusp.
302 Xir. PACATI PAN.
fluminis altitudo remorata sit quin, ut erat ex iti-
nere longissimo anhelus atque puluereus^ equos cal-
caribus incitaret, amnem nando coniungeret^ ripam
insiliret, paratos denique expectantesque depren-
5 deret. sermo iste prolixior est quam illa res fuit.
uix fluuium manus inuicta transierat: iam locum
belli tenebat. uix hostem inuenerat: iam urguebat.
uix pectora uiderat: iam terga caedebat. datur de-
bito rebelle agmen exitio, uoluuntur impiae in san-
10 guine suo turbae^ tegit totos strages una campos
continuisque funeribus cuncta late operiuntur. iam
qui ad muros differenda morte properauerant aut
K>ssas cadaueribus aequabant aut obuiis sudibus in-
duebantur aut portas quas eruptione patefecerant
15 morte claudebant. at quorum se fugae imperuius
ripis amnis obiecit, trepidando coUecti et alterum
quisque complexi per abrupta glomerantur. spumat
decolor cruore fluuius et cunctantes meatus uix
eructatis cadaueribus euoluit utque se tibi posset
20 speciali imputare militia, ipsum illum uexillarium
sacrilegae factionis auidis gurgitibus absorbuit et^
ne morti sepultura contingeret^ cadauer abscondit.
nonne utroque credendus tuae studuisse uindictae; et
adiuuando uictoriam et occupando clementiam?
25 XXXV. En tibi alteram pugnam alteramque
uictoriam. dilectas in proelium Marcellinus cohortes
et ipsum factionis nefariae robur illa belli ciuilis
Megaera rapiebat; tanto ceteris satellitibus audentior
quanto exertiorem operam nauabat tyranno frater
30 tyranni. quo quidem maxime tuus gaudebat exer-
citus, cum se ultro uideret lacessi. qui nihil magis
timuerat quam timeri, adeo quidem ut castris ad
1 sit edd, : sint M | ex longissimo itinere B C VW || 4 pn-
ratos A | deprehenderet B C V W || 5 fuit Acidalius: fuerit IC
II 8 debitore belle A debitore belli B C V, corr. w || 10. stra-
gis A II 15 imperinus A || 19 eluctatis H, corr. Eyasenhardtu»
II 20 uexillarum A B C V || 22 morti Cusp,: mortis M || 26 de-
lectas M deletas w || 29 exerciorem M, execratiorem w
THEODOSIO AUGUSTO D. 34—36. 303
castra coUatis, quod praecipiti die manum conserere
non poterat, spe uictoriae in lucem uenturae perui-
gil ageret, tardum solem, desertorem diem, annuum
noctis aestiuae tempus criminaretur. ecce lux tandem,
et iam campus horrebat exercitu : diuisi in cornua 5
equites, leues ante signa uelites, dispositae manipu-
latim cohortes et ^radu pleno ferentes agmina qua-
dratae legiones uniuersa late qua uisus agi poterat
occupai-ant. nondum se uirtus experiebatur : iam
disciplina uincebat. at postquam intra coniectum lo
teli acies utraque promouit et effusis hinc inde ia-
cidorum sagittarumque nimbis res uenit ad capulos,
milites pristinae uirtutis; Romani nominis; impera-
torum denique memores causam publicam manu agere.
hostes uenditam operam , laceratam Italiam , spem i5
in ferro reliquam cogitantes gladiatoria desperatione
pugnare nec gradu cedere, sed in uestigio stare uel
cadere.
X X XVI. At ubi impulsa acies fronsque laxata
et fiducia in pedes uersa est; ire praecipites aut globo 20
fugere et se inuicem festinando tardare. armati in-
ermes, integri saucii, primi postremique misceri.
miles urguere eminus cominus, gladiis hastis, punctim
caesim ferire. alii poplitibus imminere, alii terga
confi^ere aut quos cursu non poterant continuare 25
iacuhs occupare. arma tela, equi homines, uiua per-
empta, prona supinaque corpora passim uel in aceruo
iacere. illi mutilis excisisque membris reUqua sui
2 in Incem scripsi: cum luce M || 3 animnm A annnm
Liuineius || 5 etiam M | exercitn A Cusp,: om. B C V W; et
iam omnis campus Ctisp, \ dinis (dixi w) in cornu eq. M {|
11 iacnlorum sagittarumque A Bert.: sagittarum B C V W
1 1 13 nomini A | imperatoris w || 16 relinquam A || 20 uersata
est M II 21 armati ermes A || 24 poplitibus Fr. Modius: popli
tibi A populi tibi B G V frontibus w || 25 continuare Bert.:
continari A continere C W contineri B V contingere Gruterus
II 26 tela iaculari hominum perempta w | tele A | equi Liui-
neius: qui M (& ui V) | uiua] uitia M (-cia A) || 28 mutilis
B C V Bert.: inutilis A inutiles w
304 XII. PACATI PAN.
parte fugiebant; hi dolorem uulnerum sequebantur;
isti mortes receptas in siluas et flumina differebant,
illic postremum spiritum in admiratione nominis tui
et sui ducis detestatione fundebani nuUus finis
5 caedendi insequendique^ nisi subtraxisset aliquando
uictoribus mors hostem et nox diem. at quanto
melius manus illa consuluit quae submissis preca-
bunda uexillis petit ueniam necessitatis et terram
osculis premetis calcanda uestigiis tuis corpora et
10 arma proiecit ! quam tu non superbe ut uictam, non
irate ut ream, non neglegenter ut parum necessa-
riam praeteristi, sed blande liberaliterque tractatam
iussisti esse Romanam! iunguntur socia agmina et
sub uno capite diuersa rei publicae membra co-
15 alescunt. ambo pari gaudio feruntur exercitus. hic
opera sua gaudet, hic uenia: uterque uictoria.
XXXVII. Nec pia Haemona cunctantius, ubi te
adfore nuntiatum, impulsis effusa portis obuiam pro-
uolauit et, ut est omne desiderium post spem im-
20 patientius, parum credens patere uenienti festinauit
occursare uenturo. fingit quidem, ut scimus, timor
gaudium, sed ita intimos mentis affectus proditor
uultus enuntiat ut in speculo frontium imago extet
animorum. uelut illa ciuitas a longa obsidione re-
25spirans, quod eam tyrannus Alpibus obiacentem
tamquam belli limen attriuerat^ tanta se et tam
simplici exultatione iactabat ut^ ni esset uera lae-
titia, mimica uideretur. ferebant se obuiae tripu-
diantium cateruae. cuncta cantu et crotalis perso-
80 nabant. hic tibi triumphum choruS; ille contra
2 deferebant edd, \ 3 illi edd, || 8 necessitati w || 9 oscu-
lis Addalius: in osculis M || 14 diaisa in A esse fatse refert
Schefferus || 17 Hacinona Bert, || 18 preuolanit w || 28 fon-
tium M Beri, (fortium C) | extat M, corr, Liuineitis q 25 sub-
iacentem Acidalius || 28 mimica scripsi: nimia M ut esse uera
laetitia, uel quia nimia, uideretur Acidalius ut inesse seueris
laetitia nimia uideretur fVithofius specim. Gunther, p, 83 || 29
cotalis C
THEODOSIO AUGUSTO D. 36—38. 305
tyranno funebres nenias et carmen exeqtiiale dicebat.
mc perpetuum uictis abitum, ille uictoribus crebrum
optabat aduentum. iam quocumque tulisses gradum,
sequi circumcursare praecedere, uias denique quibus
ferebaris obstruere. nullus cuiquam sui tuiue re- 5
spectus: blandam tibi faciebat iniuriam contumacia
gaudiorum. quid ego referam pro moenibus suis
festum liberae nobili&tis occursum; conspicuos ueste
niuea senatores, reuerendos municipali purpura fla-
mines^ insignes apicibus sacerdotes? quid portas lo
uirentibus sertis coronatas? quid aulaeis undantes
plateas accensisque funalibus auctum diem? quid
effusam in publicum turbam domorum? gratulantes
annis senes, pueros tibi longam seruitutem uouen-
teS; matres laetas uirginesque securas? nondum omne i5
confeceras bellum, iam agebas triumphum.
XXXVIII. Ibat interim Maximus ac te post terga
respectans in modum amentis attonitus auolabat. nec
ullum ille consilium ullamue rationem aut denique
spem, quae postrema homines deserit; sequebatur: so
quin ipsos uiae implicabat errores et nunc dexter
aut keuus, nunc uestigiis suis obuius incertum iter
ancipiti ambage texebat. quotiens sibi ipsum pu-
tamus dixisse: 'quo fugio? bellumne temptabo? ut
quem uiribus totis ferre non potui parte sustineam? 25
Alpes Cottias obserabo, quia nil luliae profuerunt?
peto Africam quam exhausi? repeto Britanniam quam
reliqui? credo me Galliae? sed inuisus sum. Hispa-
niae committo? sed notus sum. quid ergo faciam
inter arma et odia medius? a tergo premor hosti- ao
1 aenias M || 2 habitum M || 3 iam quoquo Bert.
6 contulnacia gaudiorum A BerL: om. B C V W || 7 ergo A
II 14 anus senes w | senectutem q || 18 aduolabat C f 20
postremo Bert, \\ 21 ipso se u. i. errore Liuineius || 25 quem]
quod w II 26 obseruabo Bert. obserrabo w | nil ego: om. M
I profuerunt] patuerunt w || 29 notus] deuotus g || 30 in-
tus B V
PaKXG. liAT. 20
306 XII- PACATI PAN.
bus, a fronte criminibus. si morerer, euaseram. sed
ecce; nec animum sequitur manus nec manum gla-
dius: labitur ferrum, tremit dextera; mens fatiscit.
quam difficile est miseris etiam perire!' ergo ut
5 clausae cassibus ferae quaesito diu exitu desperato-
que consistunt et prae timore non fugiunt, ita ille
ipso quo agitabatur metu alligatus in oppidum semet
Aquileiense praecipitat non ut uitam resistendo de-
fenderet, sed ne poenam frustrando differret. quam-
loquam quae poterat ulterior esse dilatio? cum ita
uestigiis eius ac tergo ardens miles insisteret ut
paene omnem quae est secuta pompam ultio festi-
nata praeceperit.
XXXIX. Recte profecto ^ermana illa pictorum
15 poetarumque commenta Uictoriam finxere pinnatam,
quod hominum cum fortuna euntium non cursus est,
sed uolatus. ille ab ultimo orientis sinu festinatis
itineribus raptus exercitus, tot nationibus relinquen-
dis, tot fluminibus enatandis, tot scandendis mon-
io tibus fatigatuS; in alio orbe et sub alio paene dixerim
sole positus; spatio lucis unius Tlljrico continuauit
Aquileiam. nihil tamen sibimet hoc nomine milites
tui uindicant et, si quando mirantium circulos con-
trahunt aut conuiuia nostra sermone producunt,
25 operam omnem suam fine Alpium terminantes de-
beri sibi abnuunt illam celeritatem, quod expertes
laborum peruenisse se uiderint quo ire non senserant.
negant immo se suis uectos esse corporibuS; sed,
tamquam per aliquas imagines somniorum ferrentur
80 absentes , praebuisse gestantibus uentis otiosorum
ministeria membrorum. nec fides anceps. nam si
olim seueri credidere maiores Castoras geminos al-
8 aqailegiense A W | defend. resist. C ) 10 esse ulte-
rior W || 12 pompam] poenam Addafius || 13 preceperit A w:
pereepit.B C V H 14 germania A genuina BerL H 19 eua-
cuandis A; marg. W ai. euacuandis || 22 milites tui om, C
11 23 uindicauit C || 29 ferrentur A C: fererentur B V fe->
rentur w
THEODOSIO AUGUSTO D. 38-40. 307
bentibus equis et stellatis apicibus insignes puluerem
cruoremque Tbessalicum aquis Tiberis abluentes et
nuntiasse uictoriam et imputasse militiam: cur non
tuae publicaeque uindictae confessam aliquam im-
mortalis dei curam putemus adnisam ? nisi forte &
maiorem diuini fauoris operam res Bomana poscebat
Macedonico augenda regno quam tvrannico eximenda
seruitio. ego uero, si caeleste studium pro dignitate
causarum aestimandum sit^ iure contenderim equites
tuos PegasiS; talaribus pedites uectos ac suspensos lo
fuisse. neque enim, quia se diuina mortalibus de-
dignantur fateri^ idcirco quae uisa non fuerint dubi-
tabimus facta, cum facta uideamus quae dubitaueri-
mus esse facienda.
XL. Anguste fortunam tuam, imperator, expen- 15
dit; quisquis id de te tantum quod fieri potest credit.
an egO; cum ab Alpibus luliis otioso feriatoque ferro
non proelium fuisse uideam, sed triumphum; dubita-
uerim illam specialem quandam felicitatis tuae dixisse
militiam ? scimus quidem; imperator, ita te cuncta 20
administrasse ut non possint se tibi imputare suc-
cessus, sed fatearis necesse est quantum te in bello
tantum Fortunam tuam egisse post bellum. cui si
uocem demus et indicem, nonne prolixe suam enu-
merabit operam et, ut uirtutibus tuis multa con- 25
cedat; sibi aliqua uindicabit? et cur^ quaeso^ non
demus ut accipiamus utriusque partis asserta^ cum
sit quae uicerit tua ? audio Constantiam dicere :
'bellum atrox periculosumque suscepi'; memorare
Patientiam : ^immensum iter per tempus anni graue so
semper armata, saepe ieiuna toleraui'; tenere Pru-
2 cruorem A || 4 confessa mali quam M, corr. w ||
5 adnisam Bert,: aduisam A adnixam cett, || 6 feruoris A
II 12 dubitauimus M, corr, w Q 15 auguste A C i| 24 iu-
dicem M, corr. Eyssenhardtus J 26 uindicauit A || 30 per
addidi: om, M J 31 saepe A Bert,: semper B C V W | te-
nere] referre Liuineius recensere uel tendere Acidalius iterare
JVopkensius
20*
308 XII. PACATI PAN.
dentiam: ^partita sum militem et multiplicaui arte
terrorem'; asserere Fortitudinem : 'bis eonflixi cum
hoste, bis uici' ; omnes postremo clamare : ^quid tibi
debemuS; Fortuna^ quam fecimus?' sed si illa dicat:
5 ^ego properationem militum iuui; ego fugam hostium
praepediui, ego Maximum in muros coegi et quem
uos cogebatis mori uiuum domino reseruaui': non
uideo quod possit esse iudicium quin, cum ista pars
imputet tjranni fugam, illa custodiam, res publica
10 quae utrique pariter obnoxia est ita utramque con-
iungat ut fateatur semet uni uictoriam, alteri debere
uindictam.
XLI. Sed nec tu debitam gratiam beneficii in-
fitiator abiuras. nam etsi per te confeceris quae
15 uolebaSy per fortunam tamen plus adeptus es quam
uolebas. agedum; si uidetur, praeteritas cogitationes
tuas consule et uota conueni. num amplius spera-
uisti quam ut Maximus tibi nuntiaretur occisus, quam
ut semiuiuum eius caput nondum clausis tota morte
20 oculis ex acie referretur, quam dd summum ut fu-
giens resistensue caperetur? ceterum quando quod
factum est uel optasti ut se tibi ipse seruaret^ ut
consciscere sibimet interitum noUet^ licet posset?
magno quidem, fateor, pectoribus humanis atque
25 adeo maximo lux amori; interitus horrori est, sed
quatenus aut ista optari potest aut ille uitari. at si
ultima supra caput steterit hora et uenerit dies num-
quam reuersurus ac se confessa mors fuerit, non
timentur extrema, cum certa sint. hinc reorum us-
80 que ad danmationem metus, postea attonitus stupor
et ex desperatione securitas et ad locum supphcii
5 ego prius anie iuui C ponit || 6 propediui B C || 7 re-
seruari A | 8 malim esse aliafl iudicium || 9 reip. C || 11
uui semet C || 14 obiuras A g 20 ad w: om, M || 22 tibi
ille C ipse ille Limneius \\ 23 licet tcripsi: et IC || 26 ille
in initio lineae repetit A || 29 sunt M, corr. Acidalius || 30
attonitis w
THEODOSIO AUGUSTO D. 40-42. 309
uoluntaria carnifice non trahente properatio. ut de
his taceam qui cum fatis fortius paciscentes incertum
exitum certo occupauerunt, ut nihil de seruis loquar
qui uerbera uitauere suspendio et motus heriles us-
que ad praecipitia fugerunt: quis umquam cib:a5
spem timuit? quis idcirco semet occidere noluit ut
occideretur? nisi uero uel lenior manus aliena quam
f^ropria uel foedior mors priuata quam publica uel
ongior poena ferro incumbere et corpore uulnus
onerare et recipere interitum statim totum quam lo
supplicium diuidere, poplitem flectere, ceruicem ex-
tendere, plagam expectare fortasse non unam.
XLII. Et tamen quomodo ille secum ferro trans-
igendum putabat? non potius ignem laminas crucem
cuUeum et quicquid merebatur timebat? numquam is
profecto tam bene de sceleribus suis sensit ut mor-
tem potuerit sperare qua periit. *si igitur nec prae-
sumere ueniam reus nec sperare fugam clausus nec
mortem potuit timere moriturus et certo extremorum
lenior uideri debuit uoluntarius quam coactus^ ho- 2a
nestior priuatus quam publicus, postremo breuior
occupatus quam expectatus interitus: num cui du-
bium est in eo quod non habuit rationem fuisse For-
tunam? illa, illa tyranni consilia caecauit, illa et
auimum eius obtudit et gladium^ illa expeditam in 25
uulnus manum perculsit et tenuit. nisi uero tu tuum,
uenerabiKs Gratiane; carnificem furiis conutatus ul-
tricibus obsidebas et irata ac minax umbra ob os
eius oculosque fumantes infemis ignibus taedas et
2 fortunis pac. C || 5 precipitia A w: precipia B C V |
citra scripsi: nltra M ultro semet timuit Addalius || 7 leuior
M, correxi || 9 unlcins A || 11 ad supplicinm A || 12 ex-
pectare A BerU: om. B C V accipere add. w cern. extendere
ad plagam fort. edd, || IS qubmode Liuineius: quando M || 15
eculeum w>0 20 leuior M, c9rreoci || 23 an rationem sui? || 24
primum illa om, Bert, || 26 percussit M, corr. Liuineius. per-
culit Sche/ferus \ tu om. W || 27 furiis w: dnrns M diris edd.
28 ac ego: om, M
310 Xn. PACATI PAN.
crepitantia torto angue flagra qnatiebas ne morti
honestae uacaret^ ne regalem iUum sacrosanctum-
que uestitum impio cruore pollueret, ne cultus olim
tuus ac deinceps fratrum purus funestum sanguinem^
5 uel dum uindicatur; acciperet; ne postremo te manus
ulcisceretur tyranni et deberes Maximo uel suam
mortem.
XLIU. Et plane ita cuncta ceciderunt ut non ser-
uata modo ultio^ sed ordinata uideatur. nam unde,
10 quaeso, tam repentina conuersio ut qui oppetere ti-
muerat interitum non timeret expetere et quem in-
cluserat metus proferret audacia? hinc nuUa iam
reliqua festinandis rebus mora : actutum fortissimi
duces instruendo accinguntur triumphO; capiti dia-
15 dema decutitur^ humeris uestis aufertur, pedibus
omatus euellitur^ totus denique homo aptatur ad
meritum. publice publicus spoliator exuitur, nectun-
tur manus rapaces^ nudantur crura fugitiua, talis
denique tuis offertur oculis qualem offerri decebat
80 uictori captum, domino seruum, imperatori tyrannum.
nec tu ilfum, qua es clementia, in conspectum tuum
uenire uoluisses, ne oculos istos omnibus salutares
homo funebris impiaret, nisi famam confutare men-
dacii teque purgare eodem teste quo insimulatore
25 uoluisses. habet ultores, habet nescio quos internos
mens scelerata carnifices aut ipsa sibi carnifex con-
scientia est aut, quod magis credo, omni seuerius
est quaestione a te interrogari. ad primam tuam
uocem nefario pectori excussa confessio est nec
so cunctari saltem aut mussitare potuit quin consilium
omne nudaret, se uidelicet fauoris tui obtendisse
2 illam sanctumque Bert, || 3 ne cultus w: nec ultus A
nec uultus B C V || 4 purus scripsi: futurus M || 11 et] nt Bert.
II 12 hic M, correxi || 15 deducitur W 1 18 fugitiuo M, corr,
Acidalius || 19 dicebat A || 22 ne A: nec B C V W || 23 funeris M
II 25 ultores ScfiefferuSy ego: utres A utros B V uero w | in-
teruos A 1 27 aut qnod — 29 confessio est om, C || 28 est
quaestione Bert,: qnaestione est M || 30 musitare B C V W
THEODOSIO AUGUSTO D. 42—44. 311
praetextum, quod aliter non potuisset allicere mili-
tum societatem nisi tui se auctoramenti finxisset
actorem.
XLIV. Et post hanc tu uocem non illum in
crucem toUi; non cuUeo insui, non discerpi in frusta 6
iussisti? non postremo illam tanti ream mendacii
linguam radicitus erui praecepisti cum eorum parte
uitalium, quorum fuerat locuta commentum? quin
iam coeperas de eius morte dubitare et deieceras
oculos et uultum rubore sufifiideras et cum miseri- lo
cordia lo^uebaris. sed bene est quod non omnia
potes. tui te uindicant et inuitum. rapitur ergo ex
oculis et, ne quid posset elicere clementiae, inter <
innumeras manus fertur ad mortem. ecce iterum,
imperator, auerteris et illam tyrannici exitus rela- 15
tionem grauaris. iam; iam esto securus. geram cle-
mentiae tuae morem: quod noluisti uidere, non au-
dies. huc, huc totas, pii uateS; doctarum noctium
cOnferte curas, hoc omnibus litteris linguisque cele-
brate nec sitis de operum uestrorum perennitate 20
soUiciti. illa quam praestare historiis solebatis ab
historia ueniet aetemitas. uos quoque quibus se-
cunda sors cessit dare famam rebus^ artifices, uul-
gata illa ueterum fabularum argumenta despicite,
Herculeos labores et Indicos Liberi triumphos et 25
anguipedum bella monstrorum. haec potius, haec
gesta sollertes manus ducant-, his fora, his templa
decorenttir; haec ebore reddantur, haec marmore,
haec in coloribus uiuant, haec in aera moueantur,
haec gemmis augeant pretium. so
2 tai se auct Bert, : auct. toi se M (jsed auct. toi se te A ;
se auct. tui se C) sui te auct. Liuineius | finxissent Bert. \\
3 actorem scripsi: auctorem K Bert, || 5 nec culleo A nou
eculeo w | frnstra M | 6 rei C 1 13 ne om, A B V | licere
posset C I elicere scripsi: licere M || 15 et] ad W || 19 litteris
linguisque A Bert,: linguis litterisque B C V W || 24 an arg^m.
deserite? || 25 Indicos A: modicos B C V W || 29 area W
aerea V | moueantur] incidantur Cettarius. an incudantur?
312 XII. PACATI PAN.
XLV. Pertinet ad securitatem omnium saeculo-
rum quod est factum uideri, ut, si quis umquam ne-
faria uota conceperit, monimentis nostrorum tem-
porum recensitis per oculos hauriat innocentiam.
6 quisquis purpura quandoque regali uestire humeros
cogitabit: Maximus ei exutus occurrat. quisquis
aurum gemmasque priuatis pedibus optabit: Maxi-
mus ei plantis nudis appareat. quisquis imponere
capiti diadema meditabitur: auulsum humeris Maximi
10 caput et sine nomine corpus aspiciat. scimus qui-
dem nihil umquam nouandum, cum Bomanum semper
imperium aut tuum futurum sit aut tuorum : pertinet
tamen ad genuinam rei publicae securitatem quod
fieri non potest etiam non timeri. sed utcumque
15 uirtutis tuae opera curiosae posteritatis oculis arti-
ficum manus reddet, cum te uel Alpium dorsa su-
perantem uel fiumina obiecta tranatantem uel agmen
nostile triumphalibus uestigiis atterentem pictorum
atque fictorum assequetur imitatio: clementia tua,
20 imperator, quo caelo, quo pigmentO; quo aere auroue
ducetur? qua tu ipsius uictoriae uictor ita omnem
cum armis iram deposuisti ut ceciderit nemo post
bellum, certe nemo post Maximum* paucis Mauro-
rum hostium, quos secum uelut agmen infemum
25 morituros incluserat, et duobus an tribus furiosi
gladiatoris lanistis in belli piaculum caesiS; reliquos
omnis uenia complexa uelut quodam materno sinu
clausit. nuUius bona publicata, nullius multata li-
bertas, nuUius praeterita dignites imminuta. nemo
80 afiectus nota, nemo conuicio aut denique castigatione
i)erstrictus culpam capitis aurium saltim molestia
uit. euncti domibus suis, cuncti coniugibus ac
4 recensetis A V || 6 coffitabat A || 8 nudis Bert. : nndns M
13 geminnm M, correxi | 14 et iam A | ntctimque B C w:
ntrumque A V nt cuique Bert* || 15 operam M || 17 tranantem
C W II 19 tna imp. Bert.: imp. tna M || 26 moritnms M, cor-
rexi I an tribus ego: autribns A aut tribns B C W; ef.p, 264,
14 II 27 omnes w
THEODOSIO AUGUSTO D. 45—47. 313
liberis, cuncti denique, quod est dulcius, innocentiae
restituti sunt. uide^ imperator, quid hac clementia
consecutus sis. fecisti ut nemo sibi uictus te uictore
uideatur. spectabas haec e tuis collibus, Roma, et
septena arce sublimis celsior gaudio ferebaris. 5
XLVI. Tu, quae experta Cinnanos furores et
Marium post exilia crudelem et SuUam tua clade
Pelicem et Caesarem in mortuos misericordem ad
omne ciuilis motus classicum tremescebas, quae
praeter stragem militum utraque tibi parte pereun- lo
tium extincta domi senatus tui lumina, sufflxa pilo
consulum capita, Catones in mortem coactos trun-
cosque Cicerones et Pompeios fleueras insepultos;
cui damna grauiora scissus in partes ciuium furor
Suam portis imminens Poenus aut receptus muris i5
rallus intulerat; cui Alliensi die Ematfaia funestior,
Cannis Collina feralior tam altas olim reliquerunt
cicatrices ut grauius semper tuam quam alienam
experta uirtutem nihil tibi magis quam te timeres:
uidisti ciuile bellum hostium caede, militum pace, 20
Italiae recuperatione, tua libertate finitum; uidisti,
inquam, finitum ciuile bellum eui decemere posses
triumphum.
XLvn. Hactenus memet, imperator auguste,
praeteritas res tuas attrectasse fas fuerit. at cum 25
tempus admoneat meminisse praesentium, finem
sermoni facere maluerim quam in amplissimi ordi-
nis munus inuadere. dabitur utcumque uenia piae
temeritati, si usurpasse communia, non occupasse
uideamur aliena. licuerit mihi, quae in barbarisso
gentibus longinquisque prouinciis pro summa re
1 innocentiae qnod est dnlcius B C V W, recthts A Bert.
4 e] et Bert. || 6 tuq; exp. A V || 14 parte sciu furor A
ciuium om, Bert, \\ 16 haUiensi M | die emacia A: diccina-
tia W diecmatia B V die cinatia C || 17 reliquerant w || 19
timeris A || 21 Italiae] ciuium w || 26 admoneat meminisse
A: admo meminisse B V admonuisset C sit admodum rnemi*
nisse w || 29 temeritati si] temeritatis IC temeritati w
314 XII. PACATI PAN. THEOD. AUG. D. 47.
fortiter feliciterque fecisti, et annuente numine tuo
et 8enatu fauente dixisse. ea uero, quae Bomae
gesta sunt, qualem te urbi dies primus inuexerit;
quis in' curia fueris^ quis in rostris; ut pompam
spraeeuntium ferculorum curru modo^ modo pedibus
subsecutuS; alterno clarus incessu^ nunc de bellis^
nunc de superbia triumpharis; ut te omnibus prin-
cipem; singulis exhibueris senatorem; ut crebro ci-
uilique progressu non publica tantum opera lustra-
loueris; sed priuatas quoque aedes diuinis uestigiis
consecrariS; remota custodia militari tutior publici
amoris excubiis: horum haec linguis, horum, in-
quam^ uoce laudentur qui de communibus gaudiis
et dignius utique quae maxima et iustius poterunt
15 praedicare quae propria sunt. o mea felix peregri-
natio! o bene suscepti et exhausti labores! quibus
ego intersum bonis! quibus paror gaudiis! quae
reuersus urbibus Galliarum dispensabo miracula!
quantis stupentium populis, quam multo circum-
20 dabor auditore, cum dixero: 'Romam uidi, Theo-
dosium uidi et utrumque simul uidi; uidi illum
principis patrem^ uidi illum principis uindicem, uidi
illum principis restitutorem' ! ad me longinquae
conueuient cmitates^ a me gestarum ordinem rerum
25stilus omnis accipiet^ a me argumentum poetica, a
me fidem sumet historia. conpensabo tibi istam^
imperator, iniuriam, si, cum de te ipse nil dixerim
quod legendum sit; instruam qui legantur.
1 et om, G II 3 post gesta sunt Cusp, add, et geruntur
ingeniis permittenda Romanis sunt || li tutus Bert. Q 19
multis A y'23 institutorem W || 25 poetica om. A j| 27 malim
cum, si de te | nihil G
I N D E X.
Achaicum litas 255, 26.
Actiaca uictoria 158, 28. 251,
14. — Actiacum bellum 300,
23.
Aetium 200, 17.
Aedui 148, 2. 181, 15. 182, 2,
16. 183, 9, 13, 14, 21. 184, 3.
192, 11. — Aeduusprinceps
182, 10.
Aegaeum mare 129, 13.
Aegyptus 26, 6, 17. 27, 6, 12,
18, 23, 28, 31. 28, 4, .5. 131,
15. 139, 8. 300, 24.
Aeneas 206, 17.
Aeropus 228, 28.
Aetbiops 135, 13. — Aethio-
pes 115, 8.
Africa 95, 24. 145, 27. 205, 1.
' 211, 29. 222, 11. 238, 8, 15.
305, 27.
Africanum triticum 255, 26.
Africanus 96, 8. 278, 10, 19.
— superior 161, 33.
Africum mare 211, 27.
Agrippa 158, 28.
Agrippinensis pons 169, 26.
Akmanni 93, 2. 114, 25. 115,
2, 3. 227, 8. — Alamannus
275, 8.
Alamannia 133, 18. 139, 16.
247, 26. 249, 11.
Alamannicns 276, 20.
Alamannicus puluis 254, 29.
Albanus 76, 24. 291, 14.
Albis 114, 17. 209, 15.
Albnla 209, 15.
Alexander Magnus 97^ 16.
196, 6. 278, 14, 19.
Alliensis dies 313, 16.
Alpes 13, 30. 103, 7. 109, 23,
25. 110, 1, 9. 194, 25. 196,
21,25. 211,25. 227,2. 304,
25. 306, 25. 312, 16.
Ambianum solum 147, 27.
Ambraciense oppidum 122, 1.
Amphion 126, 18.
Antoninus 141, 30. 231, 16.
281, 16.
Antonius 301, 4.
Apelles 152, 27.
Apenninus 204, 1.
Apollo 123, 10, 20. 177, lO^
22 27.
Aquileia 201, 7. 238, 29. 306,
22.
Aquileiense palatium 152, 20.
Aquitani 185, 15.
Arabs 291, 8.
Araris 174, 16, 27. 185, 2.
Arcadius 281, 8.
Arebrignus pagus 184, 28.
Arelate 174, 29, 34.
. Arion 166, 16.
Ascaricus 169, 3. 226, 12.
Asia 116, 18. 146, 14. 147,
23. 182, 1. 266, 11.
Asiatica bella 140, 7.
Asiatici 196, 15.
Athenae 123, 19. 128, 18. 251,
21.
Atheniensis 121, 20.
Athesis 199, 3.
316
INDEX.
Atticus 128, 23.
Augastodunenses 125, 21.
Augustus impereUor 11, 9. 83,
27. 166, 26. 168, 27. 170,
18. 200, 17. 261, 13. 281,
17. 301, 4.
Bagaudicus 119, 11.
Baianus lacus 76, 25. — sinus
170, 18.
Balio 296, 24.
Batauia 131, 18. 134, 14. 151,
14. 163, 22. 211, 22.
Belgae 182, 22.
Belgica 185, 24.
Bellouacum solum 147, 28.
Bessus 296, 15.
Bibracte 192, 10.
Blemyes 115, 7.
Bononiense oppidum 168, 16.
Bosforanus 291, 8.
Britanni 140, 10. 146, 10.
297 1
Britannia 129, 18. 131, 18.
134, 14. 138, 25> 139, 22.
140, 5. 141, 30. 142, 30.
144, 19. 145, 4, 21. 147, 18.
163, 21, 27. 165, 21. 166, 25.
211, 26. 275, 6. 305, 27.
Britanniae 151, 19.
Britannica uictoria 148, 2. —
trophaea 164, 27.
Brixia 231, 25. 232, 9.
Bructeri 169, 11. 227, 7.
BrutuB, Lucius 268, 29. 289,
9. — Bruti 50, 12.
Burgundii 114, 24.
Burgundiones 93, 1. 115, 1.
Cabillonensis portus 174, 20.
Caesar, C. lul., 175, 17, 21.
182, 13. 197, 7. 204, 16.
287, 15. 313, 8.
Caledones 166, 1.
Calpetanus 114, 18.
Camenae 122, 1. 123, 20.
Camillus 13, 8. 60, 12. 100,
31.
Campania 274, 18.
Cannae ^IO, 8. 313, 17.
Cannense malum 288, 3.
Canopus 301, 12.
Capitolium 5, 12. 15, 25. 20,
21. 42, 7. 88, 13. 100, 9.
123, 10. 168, 4.
Capitolinus 16, 17. 47, 12.
87, 20. 100, 15. 154, 25. 172,
16. 279, 14.
Carpi 135, 16. 139. 17.
Carthago 95, 23.
Castores 306, 32.
Catalaunica clades 183, 12.
Cato 191, 4. — Catones 100,
31. 269, 22. 271, 26. 313,
12.
Catuli 277, 12.
Caucasus 301, 14.
Celtae 182. 21.
Ceres 128, 8. 166, 29.
Chaibones 93, 2, 11, 25. 107,
13.
Chamauus 138, 18. — Cha-
maui 227, 7.
Cherusci 227, 8.
Cicerones 313, 13.
Cilix 292, 7.
Cinna 208, 14.
Cinnani 'furores 313, 6.
Claudius 11, 10.
Claudius 161, 8. 181^ 22.
183, 3.
Cleopatra 300, 28.
Cloelia 206, 26.
Cocles 206, 24.
Colchus 283, 26.
Collina porta 208, 18. 313, 17.
Constantia 307. 28.
Constantinopolis 266, 27.
Constantinus 148, 19. 149, 19.
160, 18. 151,1. 152,23. 164,
7. 166, 20. 168, 21. 169, 28.
160, 26. 161, 22. 166, 25.
167, 27. 170, 12. 171, 10.
173, 1, 13. 176, 6. 177, 10,
29. 178, 23. 186, 23. 194, 6.
195, 26. 198, 1. 206, 21.
INDEX.
317
207, 19. 208, 20. 209, 21.
211, 30. 212, 23. 213, 6.
215, 1. 218, 8. 220, 8. 222,
30. 224, 8, 9. 226, 20. 227,
22. 235, 10. 241, 24. 242, 8,
18, 26. 243, 10, 21. 244, 7.
Oonstantius 120, 28. 125, 23.
131, 18. 147, 26. 150, 26.
161,30. 159, 17. 163,6. 166,
12. 166, 1. 171, 11. 196, 22.
211, 16. 224, 13. 246, 25.
247, 29.
Oornelia 158, 26.
Ooruncani 279, 11.
Oottiae Alpes 109, 19. 182,
17. 289, 9. 306, 26.
Orassus 257, 6.
Oretensis terra 274, 26.
Oreticns 275, 16.
Orispus 241, 27.
Oroesus 127, 12.
Ourius 100, 31. — Curii 279,
11.
Oydones 165, 25.
Oyllarus 166, 16.
Dacia 134, 12.
Dalmatae 251, 9.
Damon 286, 8.
Danuuius 12, 12. 15, 20. 69,
21. 77, 2. 114, 16. 133, 17.
134, 13. 209, 1. 250, 12.
Deliacus 124, 29.
Delos 129, 15. 274, 27.
Diocletianus 91, 22. 95, 10.
96, 8. 98, 25. 101, 13. 103,
21. 107, 16. 111,11. 130,14.
147, 21.
Domitianus 11, 11. 18, 11.
Eleusina 251, 23.
Emathia 313, 16.
Epirotae 251, 10.
Eruli 93, 2, 11, 26. 107, 13.
Etruria 248, 18.
Enmenius 126, 11.
Euphrates 13, 24. 91, 13. 95,
10. 107, 2. 129, 25.
Europae 266, 10.
Fahricius 13, 7. — Fahricii
279, It
Falaris 297. 28.
Falerna 283, 22.
Fama 237, 28.
Farus 301, 12.
Flaminius circus 121, 26.
Flauia 180, 28. 192, 11. •—
Pl. Aeduorum 179, 25.
Florentia 192, 11.
Fortitudo 239, 3. 308, 2.
Fortuna 266, 12. 278, 22.
292, 14. 307, 23. 308, 4.
309, 23.
Fortunatorum insulae 165, 3.
262 27.
Francia 164, 7. 167, 20.
Francus 147, 26. 211, 4. —
Franci 106, 5. 107, 14. 129,
22. 144, 10, 19. 146, 12. 151,
14. 163, 23. 168, 22. 226,
20.
Frisius 138, 18.
Fronto 141, 28.
Fuluius Nohilior 121, 26.
Gahinii 259, 21.
Gallaicus 296, 15.
Galli 125, 20. 242, 20. 247,
6. 291, 28. — Gallus 313, 16.
Gallia 93, 1, 30. 105, 7. 164,
10. 181. 17. 182, 14. 247,
26. 266, 8. 293, 9, 23. 306,
28.
Galliae 96, 6. 100, 4. 120,
12, 29. 136, 26. 138, 16. 140,
16. 154. 13. 181, 23. 183, 4.
209, 9. 223, 24. 243, 19.
246, 13. 247, 11. 272, 8.
314, 19.
Gallicani mercatores 140, 20.
— rehelleB 183, 7. — -us
censuB 184, 10.
Gallicum latus 145, 26.
318
INDEX.
Gallieniis 139, 3.
Gargara 274, 17.
GauranuB mons 274, 19.
Geli 114, 28.
Gennoboudes 97, 19.
Germani 164, 16. 182, 9.
Germania 9, 12. 13, 28. 14,
11. 94, 30. 96, 10. 114, 17.
134, 13. 154, 19. 209, 10.
247, 13.
Germanicus adu 06, 18. 105,
33. 209, 15.
Germanicus (/tV.) 9, 13, 18.
13, 21.
Gesoriacensis 135, 28. 142, 7.
Gipedes 114, 27.
Glaucus 128, 22.
Gomphi 197, 6.
Gomphenses 197, 12.
Gothus 139, 17. 281, 6. 300,
13. — Gothi 114, 24, 26.
161, 10. 291, 10.
Gracchus 158, 26.
Graeci 175, 12.
Graeci poetae 98, 6.
Graecia 121, 29. 145, 14. 196^
7. 210. 28. 250, 19.
Graeculus magister 13, 13. —
Graeculi 175, 20. 197, 8.
Gratianus 293, 13. 297, 6.
309, 27.
Guntiensis 133, 17.
Hadria 261, 7.
Hadrianus 274, 24. 281, 17.
Haemona 304, 17.
Halanus 281, 7. 300, 13.
Hannibal 95, 24. 109, 22, 28.
158, 32. 204, 21. 278, 12, 19.
299, 27.
Hellespontus 170, 15.
Heraclidae 96, 27.
Hercules 89, 21. 90, 3, 19.
92, 20. 98, 23. 100, 19, 22.
104, 2. 109, 26. 113, 13.
114, 6. 122, 5, 7, 23. 180, 1.
134, 19. 154, 11. 156, 28.
226, 14. 241, 23. 274, 27. —
Heracles 121, 30. — Uictor
104, 14. — Monoecus 105, 8.
— Musarum 121, 26.
HercuUus 122, 6, 7, 19. 123,
30. 127, 17. 134, 20. 150,
12.
Herculeum sacrum 89, 21. — •
-ea gens 97, 14. ia Roma
100, 12. ei labores 311,
25.
Hiberia 109, 27.
Hiberni 140, 11.
Hibernia 165, 2.
Hiberus 90, 20. 280, 6.
Hispana tentoria 278, 12. —
tecta 280, 3.
Hispania 13, 28. 14, 11. 145,
27. 181, 29. 274, 2, 19, 29.
305, 28.
Hispaniae 226, 22.
Hispanus 293, 15.
Hister 91, 12. 107, 2. 129,
25. 161, 11. 250, 6. 251, 6.
275, 5. 280, 6. 301, 15.
^onor 121, 22.
Hortensii 271, 27. — Hoiten-
sius 287, 14.
Hunnus 281, 7. 300, 13.
laniculum 279, 21.
Ilienses 182, 1.
Illyricum 171, 19. 196, 7. 249»
14. 251, 25. 281, 9. 306, 21.
Illyrii 228, 27.
Indicus mercator 124, 29. —
Indici triumphi 311, 25.
Indus 97, 16. 135, 13. — Indi
167 10. 291 7.
louius 123, 30. 127, 17. 134,
19. — louia Boma 100, 12.
Iris 166, 19.
Italae matres 110, 4.
Itali 175, 12.
Italia 90, 33. 95, 25. 103, 7.
105, 10. 110, 1, 10. 125, 23.
139, 10. 145, 27. 156, 13.
171, 19. 195, 11. 198, 4.
203, 7. 207, 19. 211, 7, 29.
«
INDEX.
319
212, 1. 227, 2. 228, 14. 234,
9. 238, 4. 303, 15. 313, 21.
Italici portus 211, 25. — Ita-
licae expeditiones 227, 1. —
Italicnm genas 292, 5.
lulia 192, 10.
luliae Alpes 109, 19. 305, 26.
307, 17. — lulia claustra
298, 9.
luliae leges 36, 31.
lulianus 247, 25, 26. 248, 26.
260, 27. 264, 21. 269, 4.
luno 123, 31. 178, 22.
luppiter 1, 17, 21. 8, 2, 11.
14, 16. 15, 17. 47, 9. 87, 20.
92, 20. 94, 16, 26. 95, 11.
98, 23. 99, 22. 100, 15, 19.
J13, 3, 5, 12. 114, ,6. 123,
30. 130, 1. 134, 19. 154, 25.
168, 3, 4. 165, 9. 166, 18.
172, 17. 178, 21. 191, 15.
274, 26. 279, 14.
lutbungi 139, 16.
luuenta 104, 7.
Lacedaemon 96, 27.
Lacedaemonii 241, 21.
Laelius 83, 12.
Latium 32, 25. 34, 25.
Lentulus, Cn. 292, 6.
Liber 166, 29. 167, 10. 311,
25.
Liberalitas 239, 4.
Libya 131, 12. 145, 15. 266,
10.
Lingonicum solum 147, 28.
— -ca uictoria 164, 12.
Loudiniense oppidum 144, 12.
Lncifer 134, 26.
LucuUus 287, 14.
Lydia 274, 19.
Lyncens 222, 7.
Macedones 196, 6. 228, 28.
Macedonia 251, 25.
Macedonicus 275, 15.
Macedonicum regnum 307, 7.
Macetae 173, 27.
Maeniana 117, 22. 122, 31.
123, 16. 128, 13. — Mae-
nianae scolae 118, 24.
Maeotiae paludes 145, 28.
Maeotis 114, 11, 15.
Mamertini 182, 1.
Mamertinus, Olaudius 258, 7.
Manlii 260, 11.
Marcellinus 302, 25.
Mareoticum 251, 8.
Marius 159, 1. 208, 14. 313, 7.
Mars 12^, 27. 93, 13. 128, 7.
143, 4. 169, 14. 218, 25.
292, 7.
Martiae Kalendae 134, 5.
Martii strepitus 236, 19.
Massilia 174, 34. 175, 7, 25.
181 29
Mauri 114, 23. 131, 17. 135,
16. 312, 23. — Maurus 275, 9.
Mauritania 154, 21.
Maximi 100, 31. — Q. Maxi-
mus 204, 21.
Maximianus 97, 22. 104, 2.
107, 12. 111, 11. 131, 16,
20. 141, 14, 19. 147, 23.
148, 18. 149, 18. 150, 23.
153, 11, 21,27. 154, 2. 156,
9, 23. 158, 2, 20. 159, 27.
194, 31. 195, 22.
Maximus tyrannus 293, 13.
305, 17. 308, 5, 18. 310, 6.
312, 6, 7, 9, 23.
Medi 196, 14.
Mediolanense palatium 110,
26.
Mediolanenses 111, 22.
Mediolanum 198, 10, 24.
Megaera 302, 28.
Mercurius 128, 8. 167, 9.
Merobaudes 296, 25.
Metellus 83, 12.
Meuania 274, 17.
Midas 127, 11.
Minerua 123, 31.
Misericordia 121, 21.
Mithridaticum bellum 140, 8.
Moenus 170, 9.
320
INDEX.
Muluias poDS 205, 31.
Musae 121, 7, 31. 122, 4, 6,
23.
Musagetes 121, 30.
Mutina 233, 30.
Nepotianus 254, 18.
Neptunus 128, 8. 136, 25.
Nero 11, 10. 47, 29.
Nerua 7, 10, 24. 8, 6, 11, 21.
10, 8. 31, 9. 34, 8. 83, 32.
85, 1. 281, 15.
Neruius 184, 18. — Neruii
147, 24.
Nicer 170, 9.
Nicopolis 251, 13.
Niliaca trophaea 135, 13.
Nilus 26, 13. 27, 16, 21, 28.
28, 5. 107, 2. 130, 13. 167,
9. 301, 13.
Noricum 139, 9.
Numae 289, 2.
Numantinus 275, 15.
Octaoius 208, 15.
Ormies 114, 29.
Pactolus 127, 12. 191, 20.
274 19.
Padus 203, 7. 204, 1.
Palatium 100, 9. 132, 18. 142,
1. 289, 25.
Palatinum iugum 90, 22. —
Palatinum sacrarium 172,
19.
Palatina aedes 290, 9.
Palladium 249, 18.
Pallanteus 89, 23.
Palmyrenus 139, 8.
Pannonia 8, 9. 90, 34. 105,
7. 139, 9. 281, 8.
PapirU 52, 32.
Parrhasius 152, 28.
Parthus 106, 6. 134, 11. 139,
7. — Parthi 13, 22. 196, 15.
231, 17.
Parthica laurus 13, 20.
Patientia 307, 30.
Paulus 168, 6. 278, 11.
Pegasi 307, 2.
Peloponessus 251, 26.
Persae 95, 11. 97, 25. 114,
27. 136, 24. 139, 18. 165,
25. 170, 16. 243, 19.
Persis 131, 11. 291, 17.
PersicuB 96, 18. 131, 20.
Perses 168, 6. 299, 26.
Philippea castra 278, 13.
Phocaeus iuuenis 286, 7.
Picti 140, 10. 165, 1.
Pinaria familia 89, 22.
Pinthias 286, 7.
Piraticum hellum 140, 8.
Pirithous 286, 6.
Piso 83. 12.
Poenus 109, 31. 313, 15.
Polia 192, 11.
Pompeianus miles 198, 30.
Pompeianum theatrum 208,
30.
Pompeius 25, 22. — P. Magnus
151, 83. — Cn. P. 198, 30.
— Pompeii 313, 13.
Pontus 161, 10.
Prohus 145, 12.
Prudentia 307, 31.
Punicum hellum 158, 31. 181,
28.— Punica hella 116, 18.
140, 7.
Pylia senectus 177, 14.
Pyrenaeus 13, 30. 274, 8. —
Pyrenaei montes 182, 17.
Pyrrhus 299, 27.
Pythias 127, 14.
Quadi 139, 17.
Quintii 52, 33.
Quirites 116, 20.
Raetia 96, 9. 105, 34. 134,
13. 139, 9.
Raetica laurea 107, 11. —
-cae expeditiones 114, 4.
Regaisus 169, 3.
Remus 100, 1.
Remus ager 184, 18.
INDEX.
321
Ehenus 13, 23. 59,21. 77,2.
91, 14. 95, 2, 6, 18, 20. 107,
1. 129, 25. 130, 12. 133, 17.
137, 19. 141, 16. 151, 15.
154, 17. 164, 17. 168, 15,
22, 28. 170, 2, 5. 174, 16.
181, 19. 182, 16. 194, 9, 18.
196, 25. 209, 1, 13, 26. 210,
6. 275, 3.
Khodanus 174, 28. 175, 2.
181, 19. 182, 14.
Roma 90, 8, 17. 99, 31. 100,
26. 111, 17. 128, 18. 141.
26. 154; 29. 156, 13, 17. 198,
18. 203, 7. 204, 17, 206, 19.
208, 13. 211, 30. 215, 11, 16.
218, 4, 21. 223, 5, 10. 225,
21. 233, 22. 235, 24. 236,
32. 240, 24. 241, 16. 244, 6.
256, 21. 313, 3. 314, 2, 21.
Romannm neuir, 95, 20. 147,
6. — Romana {plur. neutr,)
132, 24.
Romanus subst. 143, 28. —
Romani 114, 21. 140, 1. 146,
18. 164, 8. 182, 23.
Romsna amicitia 168, 10.
Romanae aquilae 77, 4.
Romana arma 140, 12.
Romannm bellum 225, 2.
Romanus campns 116, 19.
Romani canninis auctor (En-
nius) 114, 9.
Romanus circus 178, 15.
Romana ciuitas 32, 30. 33, 1.
34, 25.
Romana dignitas 289, 17.
Romanus dux 12, 2. 121, 21.
— -i duces 275, 15. 291, 18.
Romana eloquentia 130, 20.
141, 29.
Romanus exereitus 150, 4.
182, 13. 299, 5.
Romana felicitas 243, 1.
Romana fratemitas 148, 7.
182, 7.
Romanus hostis 300, 10.
Romanum imperium 90, 12.
Pameo. lat.
94, 32. 112, 22. 143, 28. 158,
19. 159, 11. 161, 8. 164, 11.
168, 1. 182, 17. 193, 8. 236,
24. 246, 15. 256, 11. 283,
25. 312, 11.
Romana ingenia 193, 2.
Romana legio 140, 18.
Romana libertas 249, 5. 289,
8, 18.
Romanus limes 96, 10.
Romana Inx 129, 20. 139, 4.
273, 5.
Romana maiestas 181, 29.
Romana magnitudo 243, 20.
Romana manus 304, 13.
Romana raater 288, 2.
Romanus miles 211, 2.
Romanae moles 300, 23.
Romanae nationes 163, 25.
Romanum nomen 23, 17. 90,
32. 92, 18. 181, 15. 273, 7.
277, 11. 291, 9. 303, 13.
Romana oppida 251, 2.
Romanusorbisl06,23. 139,14.
Romana pila 292, 8.
Romana plebs 22, 31. 28, 12.
195, 32.
Romanus poeta (Uergilius)
113, 3.
Romanus populus 2, 23. 7, 12.
25, 1. 40, 27. 59, 7. 76, 31.
83, 2. 90, 15 119, 9. 154,
24. 160, 14. 178, 8. 181, 18.
182, 3. 206, 14, 29. 207, 20.
211, 27. 236, 22. 240, 29.
256, 29.
Romana potentia 95, 22. 134,
16. 144, 25.
Romanus princeps 119, 12. —
Romani principes 115, 14.
Romanae prouinciae 95, 3.
Romana res 130, 18. 140, 6.
149, 24. 273, 23. 307, 6.
Romana respublica 147, 4.
151, 32. 159, 3. 269, 1.
Romana ripa 77, 4.
Romana signa 77, 4. 140, 12.
154, 16. 300, 9.
21
322
INDEX.
Homana soboles 2d, 11.
Romanar uexilla 300, 9.
Romana urbs 255, ^.
Romanae urbes 183, 20. 248,
10.
Romulus 100, 1. 206, 17. —
RomuU 289, 2. — • falsus Ro-
mulus 206, 18.
Rufii 114, 28.
Ruricius 232, 6, 18.
Saci 114, 28.
Sagant09 181, 27.
Salustiani horti 203, 19.
Saracenus 106, 3. — Saraeeni
291, 12.
Sarda gramina 294, 10.
Sarmatia 106, 1. 139, 16.
Sarmatica laurea 107, 11. —
-cae ezpeditiones 114, 4, 135,
10. ca caedet 275, 4, —
tabernacula 280, 4.
Sarmaticus tit. 275, 19.
Saturnus 129, 31.
Sauus 301, 29.
Saxo 275, 6.
Sazonicus 275, 19.
Scaeuola, Mucius 257, 6, 9,
14. — Scaeuolae 260, 11.
P. Scipio 95, 23. 96, 7. 158,
31. 204, 16. — Scipiones 13,
7. 277, 12.
Scotus 275, 7.
Scjthae 291, 13.
Segusienses 227, 1. 229, 10,
29.
Sequana 142, 9.
Seruii 260, 11.
Seuerus 194, 29.
Sicilia 182, 1.
Siciliepsis specula 222, 10.
Siluanus 2M, 19.
Siscia 301, 28.
Socrates 127, 15.
Spartana gymnasia 283, 12.
Spartanae tibiae 193, 13.
Sulla 208, 18, 23. — 8. Felix
313, 7. — SuUae 277, 12.
SuHana factio 159, 1.
Syracusae 14$, 17.
Syri 196, 14.
Syria 95, 9. 105, 6. 107, 10.
116, 18. — Syriae 139, 9.
Syrus mercator 124, 29.
Tagus 191, 19.
TaifaU 114, 26.
Tanais 291, 13.
Tarquinius 289, 3, 20.
Taurinates 197, 26. 198, 4.
Taurinates campi 197, 13.
Taurini 229, 28.
Taurus 301, 14.
Terra mater 191, 14.
TertuUus, Oomutns 84, 23.
Tcruingi 114, 25.
^ Thebae 274, 28.
Theodosias 281, 3. 314, 21.
ThessaUcus cruor 307, 2.
Thessalus uir 173, 27.
Thracia 147, 22. 254, 30.
255, 7.
Thyle 165. 3.
Tiberis 205, 13. 206, 5, 8.
209, 12. 234, 33. 286, 7
238, 13. 307, 3. — Thybris
206, 16.
Tiberius 11, 8.
Tigris 107, 2. 184, 12.
Tingitanum litns 114, 18.
Titanes 103, 22.
Titus 11, 11. 31,5,11.281,16.
Traianus 88, 11. 274, 23. 281,
18. > ^ f
Traianua pater 84, 2.
Transalpiita Gallia 182, 16.
Transalpinus sermo 271, 20.
Transpadana prouincia 198
17.
Transrhenana uictoria 107
14. — Transrhenanae ez'
peditiones 114, 4.
Trasimennus 110, 8.
Treuiri 147, 24.
Tricassinum solum 147, 28. —
-nus ager 184, 19.
'V «
ADDENDA TTEL CORRIGENDA.
323
Tubantes 227, 9.
TuUi 289, 1.
Tullii 271, 27.
Tascas 209, 16.
T^rrrhena pabula 90, 21.
Tjrrrhenum 251, 7. — mare
274, 8.
Uahalis 137. 18. 275, 4.
Ualerius, PablioB 268, 29.
Uandali 114, 27.
Uangiones 227, 8.
Uecta 142, 24.
Ueneti 204, 14.
Uerona 198, 27. 2ai, 27. 232,
2, 20.
Ueronenses 199, 1.
Uespasianus 11, 10.
Uesper 134, 26.
Uestale secretam 290, 10.
Uestalea 254, 28.
Uictoria 166, 19. 177, 11. 287,
28. 306, 15.
Uindonii campi 162^ 28.
Uindonissa 164, 14.
Uirtas 121, 22.
Uoconiae leges 36, 81.
Xerxes 136, 24. 200, 16.
ADDENDA UEL CORBIGENDA.
Bestat ut addam quae absoluto <q»ere corrigenda depre-
hendi. et iu ipao quldem uerbornm contextu scriptura codl*
cum restituenda est:
p. 59, 6 boni principes.
p. 108, 13 pietatis uestrae erupit.
praeterea p. 89, 7 et 101, 19 CLAUDII itemque p. 90—116
in titulis paginarum CL. e Jaegeri ezemplari praue trans-
scriptum delendum est.
In adnotatione autem critica:
p. 18, 17 adde: edicere lApsxus: dicere K.
p. 36, 18 'omnia, omnia' iam Schwarzius,
p. 49, 16 ^herus* Lip^ius coniecerunt.
p. 59, 16 ^caedes' u exhibet.
p. 110, 11 'atque' del. w; fort. recte, cf. praef. p. XIV.
p. 115, 14 lege 'ecquid ego: et quid M (et quod G).
p. 159, 17: curru w: curru et K
p. 173, 18 post ^tu quidem tuis ex Bert,* dele:
In nuperrimo Hermae fasciculo, VIII p. 245 sqq. , M.
Hauptius ut iterum duas emendationes dudum a me editas
(p. 108, 4 ^pares annis' et p. 115, 13 ^felicitate uincitis sola'),
ita alia protulit quae statim ita subiciam ut meas aliquot
nouas suspiciones admisceam.
p. 103, 10 cum K praebeat ''sentit', fortasse scribendum
est ^et quam uirtus uestra non sensit'. 'quam' iam Liuineius
inseruerat.
324 ADDENDA UEL CORRIGENDA.
p. 108, 10 latetne in ^ne aterque', quod A habet, ^neater
qaippe'?
p. 143, 31 Haaptias proponit ^olim culta ueste et'.
p. 148, 8 sqq. uerbis ^dixi, Caesar inuicte, prope plura
quam potui, sed pauciora quam debui' recte offensns Hauptius
coniecit 'plura qnam debui sed panciora quam potui' nimis
uiolento remedio. emendo ^plura quam uolui, sed pauciora
quam debui'.
p. 161, 5 Hauptius emendauit 'a primo igitur originis
tuae limine'.
p. 172, 30 fortasse ex scriptura libri A ^qui e. te' eli-
ciendum est ^quine te'.
p. 182, 24 rectiuB interpungitur , ut Hauptius uidit, ita:
dicet aliquis 'uetera ista'; sunt, et quidem eqs.
p. 188, 24 Hauptius proposuit ^uer elicit, rore aestas
solidat, calore maturat' non recte illo 'uer elicit' tam nude
posito. meum non muto.
p. 204, 7 conieci ^ad tua uexilla transisse'.
p. 232, 26 Hauptius ^aeternis titulis monumentisque '
praeter necessitatem mutauit. .
p. 259, 23 idem ^decet recordari' maunlt. ^taedet' meum
teneo.
p. 294, 26 idem ^aurum matronarum auribus extractum'
correxit. sed non solum de inauribus, sed etiam monilibus
et armillis et quaecumque aurea gestabant mulieres cogitan-
dum est. — de 'artibus', quod teneo, cf. Neuius, lat. Form.
I 376.
p. 312, 13 ^genuinam' Hauptius quoque emendauit.
•^•m-
OCT 1 1915
I
\
\
\