Skip to main content

Full text of "XII panegyrici latini"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http://books.qooqle.com/| 



i^tk 



'S 



^psjpencfrlfpoinf 




870. S 

063- 



ll c^o 



Xn PANEGYRICI LATINL 



RECENSUIT 



AEMILnJS BAEHRENS. 




LIPSIAE 

IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI 

MDCCCLXXIV. 



LIPSIAX: TYPI8 B. G. TBUBNFRI. 



J 



ANTONIO KLETTIO 



SACEUM 



PRAEFATIO. 



De XTT panegyricorum latinorum codicibus qui cum 
aliquo fructu disseruerit adhuc extitit nemo. nam 
neque Hugo Euehlius in dissertatione Gryphiswaldiae 
a. 1868 edita, cui inscriptum est ^de XII panegyricis 
latinis propaedeumata', neque uero Henricus Keilius 
in Flinii epistularum editionis ceteroquin laudabilis 
Lipsiae a. 1870 emissae praefatione [p. XXXIX — 
XLI] quaestionem et difficillimam et taediosissimam 
multum promouisse censendi sunt. 

Codices in hanc editionem siue a me siue ab aliis 
uiris doctis uel inspecti uel coUati sunt hi, saeculo XY 
adscribendi omnes: 

I. codex Durlacensis 36 membr., olim Schwar- 
zianus ($), de quo cf. Suehlius 1. 1. p. 9 sq. 
ipse Lipsiae a. 1871 contuli. 
II. cod. Monacensis mss. lat. 309 chart. (m). 
Jpse contuli pan. II — XII; nam primi lectio- 
nes, ut et in u, dedit Keilius. 
m. cod. Monacensis mss. lat. 756 chart. eius 
specimen intercedente C. Halmio confecit Guil. 
Meyer. 
IV. cod. Riccardianus619 chart. {g). ipse contuli. 
V. cod. Yaticanus 3461 membr. (g), ipse contuli. 
VI. cod. Vaticanus 1776 membr. (W). ipse contuli. 
Vn. cod. Vaticanus 1776 chart. (V). ipse contuli. 
Vni. cod. Reginensis 1475 membr. (r). pan. I A. 
Mau, II — XII 6. Kaibel contulerunt. 



O 



84149 



VI PRAEFATIO. 

IX. cod. Vindobonensis 48 membr. (u). pan. 

II — XII Isidorus Hilberg contulit. 
X. cod. Malatestianus plut. 27; 5 p. sin. membr. 

temporis angustiis Cesenae circumuentus pauca 

tantum pan. YIII capita conferre potui. 
XI. cod. Venetus Marcianus 436, olim Bessa- 

rionis, membr. (B). ipse contuli. 
XII. cod. Upsaliensis scr. lat. 18 chart. (A). ipse 

contuli. 
praeterea a£Puit mibi exemplar editionis Nauianae, 
quod olim ab Ottone Jabnio possessum [cf. catal. eius 
libr. I p. 184] nunc in bibliotbeca uniuersitatis Bon- 
nensis asseruatur. in eo Fra. Pitboeus libri alicuius 
Colbertini lectiones adnotauit. 

lam quo necessitudinis uinculo libri supra enume- 
rati inter se teneantur demonstraturis nobis in ipso 
huius disputationis limine remouendi sunt codices 
Durlacensis Riccardianus Vaticanus 3461 (g), quippe 
qui interpolatione sint inquinati foedissima. quod cum 
non animaduerterent uiri docti, mirum quot in erro- 
res in uerborum contextu constituendo delapsi sint. 
mitto Arntzenios et Jaegerum: illud non mirari ne- 
queo, uel Keilium eo usque processisse ut Uaticanum 
3461 tamquam criticae factitandae fundamentum po- 
neret, cum tamen interpolationis signa apertissima 
ille prae se ferat. quis enim, cum ex. gr. pan.VII 9 
uerba in libris integris leniter corrupta ^iam ne pro- 
cul quidem Bhenum audetis attollere' hunc in modum 
ridiculum in g correcta ^oculos audetis attollere' ui- 
deat aut pan. X 23 uerba tradita ^iuxta magnitudinem 
exanclandi operis' hac praua coniectura in g temptata 
esse ut pro ^exanclandi' substitutum sit 'audendi', 
quis, inquam, qui haec uideat, non statim de inter- 
pplatore mihi concedet? et haec quidem duo exempla 
ex innumeris promere sufficit. ita autem in uniuer- 
sum codicum Durlacensis Biccardiani Vaticani 3461 
lectiones interpolatae consentiunt ut ab una stirpe 
non prouenisse nequeant. felici autem casu mihi con- 



PRAEFATIO. VII 

tigit hunc commnnem librorum g fontem aperire, cum 
in fine peregrinationis Eomanae Vaticanum 1775 (W) 
inspicere liceret. qui liber eo notabilis est quod plu- 
Tiinas leetiones a correctore librarii aequali in rasuris 
scriptas (w nota a nobis signifieatas) habet. ubi- 
cumque autem g a ceteris libris recedunt, 
discrepans lectio in W a correctore inlata 
inuenitur^ nisi quod, ut fere fit, in g et inter- 
polatio et interpolatarum lectionum corruptio interdum 
ulterius processit. ne quis enim existimet W ad unum 
aliquem ex g libris esse correctum, non illud opponam 
W mihi saltim paulo antiquiorem esse uideri quam g 
omnes, sed nonnulla afferam exempla quibus ex W 
fiuxisse g euincatur. igitur pan. III 6 fin. in g habes 
^et suo uterque finitur et consortis imperio': in W 
difficile dignoscas sitne ^finitur' an, quod intenta de- 
mum oculorum acie intuenti mihi apparuit, ^fruitur' 
scriptum. — pan. V 2 in. ^captus scilicet rex ferocis- 
simae nationis' uox ^scilicet' ita, ut saepius in W, ab- 
breuiata ^sci^' tali ridiculo in g errori ansam dedit 
^captus Scim rex'. — ■ ib. 3 in eis quae in ceteris 
libris integris ita tradita sunt ^nec ipsis tantum fauo- 
nis* W Ktterae 'u* in *ti* diremptione haud rara *fa- 
tionis' exhibet, unde corruptela latius serpente in g 
'factionis* factum est. — XI 30 *ne inhonor/es con- 
temnerent' pro *ne' g 'ut' tradunt: in W ^ne' simil- 
limum est illi ^ut'. — ceterum praeter Durlacensem 
Eiccardianum Vaticanum 3461 ad g familiam pertinent 
et codex Guelferbytanus Qud. 45, cuius lectiones in 
Pliniana oratione Keilius, in ceteris Amtzenii et Jae- 
gerus exhibuerunt, et ille liber quem ueterem suum 
uocat Puteanus. porro ex g fluxerunt excerpta Uossii 
ah Amtzeniis adhibita. 

-^ Libris interpolatis misais iam quid de reliquomm 
(B C y W) turba statuendum sit agedum uideamus. ex 
uno autem archetypo eos profluxisse omnes cum ipsa illa 
in mendffi longe plurimis consensio n^ira doceat, tum 
diserto loannis Aurispae testimonio constat. huius enim 



VIII PRAEFATIO. 

mri docti epistoliam quoddam ad lacobinum Thomasi 
Thebalducci anno 1433 datum ab Augusto Wilmanns 
in archivio Florentino [Archiyio Mediceo auanti al 
principato filza 96 a. 439] inuentum Henricus Keilius 
in programmate lectionum aestiuorum a. 1871 in uni- 
uersitate Hallensi habendarum edidit. en habes eins 
particulam ad quaestionem nostram pertinentem: 

^A Nicolai, lu quale honorai et hebe sempre per 

mio patre, ve prego me accomandate prima, da 

poi le dirrete che lu mio andare verso Cologna 

non h stato sensa fmtto, perb che io ho trovato 

in una bibliotheca a Magunza un codice, in lu 

quale si h un panegyrico de Flinio a Traiano, 

da lui quale non lesse mai piii suave cosa, et in 

eodem codice sunt panegyrici aliorum autorum 

ad diversos Caesares.' 

De loannis Aurispae in Germaniam itinere deque 

bibliothe^ae ecclesiae metropolitanae Maguntinae fatis 

diligenter egit Keilius libelli laudati pp. IV — ^VIII. 

qui: quod e% Aurispae uerbis ib. p. VIII rectissime 

conclusit ilico subiciam: ^et ipse Aurispa iis quae 

scribit se non nouisse eas orationes indicat neque 

ante eum ulla eorum mentio apud Italos facta est. 

sed post eam aetatem multi codices illarum orationum 

in Italia scripti sunt iique scripturae genere ut in 

Flinii oratione ita in reliquis adeo inter se consen- 

tientes ut dubitari nequeat quin ex uno archetypo 

tum primum inuento omnes ducti sint.' 

Ex hoc igitur archetypo Maguntino (H) quibus 
gradibus codices nostri nouicii descenderint iam cum 
cura disquirendum est. nihil enim ab omni parte fal- 
sius uidi quam quod Keilius [praef. Flin. p. XLI] 
posuit, in certas classes libros quinto decimo saeculo 
ex uno archetypo descriptos distribuere uelle inane 
plerumque et parum fructuosum negotium esse. 

Communem quandam originem clare et aperte prae 
se ferunt libri Monacensis 309 (m), Vindobonensis (u), 
Beginensis (r): tam conspirans idque singulare cor- 



PRA.EFATIO. IX 

raptionis genus in liis inuenitnr. itaque nihil curantes 
singulorum scripturas deprauatas consentientes eorum 
lectiones siglo C usi exhibuimus, nisi quando locis 
grauiter corruptis de singulis testari e re uisum est. 
ad familiam C pertinent codex Liuinei, quem V nota 
insigniuit ille, Heinsianus a Scheffero adhibitus (nisi 
forte hic idem est atque Reginensis), Monacensis 756. 

Communis itidem originis sunt libri Yenetus (B) 
et Yaticanus 1776 (V), quippe qui in lectionibus ple- 
rumque congruant. cum his porro faciunt libri Mala- 
testianus et Colbertinus Pithoei. 

Licet autem C satis diuersus sit a B V, tamen 
eodem cum his utitur parente. quod ut demonstrem, 
adscribam ex. gr. ex pan. YII eos locos quibus tres 
illi libri contra W siue in uerborum omissionibus siue 
in scripturis deprauatis consentiant: cf. p. 160, 24; 
161, 8, 17, 31; 163, 5; 164, 19; 165, 8, 11, 23, 26; 
169, 21; 170, 1, 27, 32; 172, 3; 173, 6, 18; 175, 
25; 176, 14, 26 ectr. — unde elucet W eis de qui- 
bus modo dixi libris bonitate ita superiorem esse ut 
et pleniorem et puriorem uerborum contextum tradat. 
et sane hic liber inter optimos omnium qui aetatem 
tulerunt codicum esset numerandus, nisi illam quam 
supra commemoraui labem accepisset. nunc cum cor- 
rector in eo grassatus sit, haud paucis locis, ubi B C V 
nos deficiunt, quid antiquitus traditum sit ignoras. 
hic autem loci paulo accuratius de correcturis in W 
obuiis mihi agendum est. tantum enim abest ut eis 
tantum locis quibus falsa tradita esse ei uidebantur 
operam nauarit doctus ille Italus, ut saepenumero 
lectiones cum B C V congruentes coniectura resti- 
tuerit. mihi itaque non dubium est quin haud raro ille 
meros eius qui W exarauit librarii errores correxerit; 
cuins rei unicum sufficit hoc afferre exemplum quod 
ubique fere litterulae ^et' in rasura sunt scriptae, ut 
conicias primitus eas solito compendio (&) exaratas 
fuisse. ceterum quamquam correcturae illae plerum- 
que erasis prioribus scripturis factae sunt ideoque a 



X PRAEFATIO. 

prima manu crassioribus ductibus dinosci possunt (ra- 
rius enim a w uel in margine uel super linea additae 
sunt uoces litteraeue), tamen aliquando fallunt ocu- 
lorum aciem, ut qui post me, cui parum temporis 
huic libro impendere licuit, iterum W conferet inter- 
dum fortasse primae manui (W) attributum a me in- 
uenturus sit, quod correctori (w) attribui debuit. ea 
uero ratione in commemorandis correcturis usus sum 
ut, ubicumque traditam in omnibus libris [siue solo A] 
scripturam corrector coniectura siue recta siue falsa 
attrectauit, sedulo adnotarem, ceteras omnes et rasu- 
ras et correcturas silentio praetermitterem. — sed 
fac W integrum nullumque correctorem passum ad nos 
peruenisse : nequaquam tamen ille, quantumuis B C V 
libris petior, ad has orationes recensendas solus suf- 
ficeret. saepissime enim in W una cum B C V uel 
singula uel complura uocabula desiderantur, quae in 
exemplaribus editis inde a Cuspiniano circumferuntur 
neque tamen uirorum doctorum coniecturis inlata esse 
possunt. itaque cum peruestigatis quantum potui Ger- 
maniae Italiaeque bibliothei^is uere anni superioris ad 
parandam hanc editionem accederem, non eram nescius 
quam saepe debili et infirmo fundamento haec mea 
recognitio inniteretur. 

Praeter Liuineium autem, de cuius subsidiis infra 
uberius exponendi locus erit, plenioribus codicibus usi 
sunt duo ex prioribus editoribus, loannes Cuspinianus 
et loannes Scheffer. et de libris a loanne patruo 
adhibitis haec in praefatione editionis Uiennensis a. 
1513 tradit Georgins Cuspinianus: ^nam praeter hoc 
quod multa erant perperam in his elegantissimis ora- 
tionibus inuersa ac corrupta, integras etiam chartas 
ille noster parens repperit, in uetustissimis suis exem- 
plaribus, ac restituit.' dolendum autem est nihil certi 
de chartis illis relatum neque uarias ex eis lectiones 
iu margine adnotatas esse. hinc enim Keilius [Plin. 
praef. p. XLII sq.] additamentis in sola Cuspiniani 
editione extantibus, quippe quae ex mera coniectura 



PRAEFATIO. XI 

prouenerint, fidem omnino denegat. quem tamen id 
ipsum quod supplementa illius in pan. II — XII postea 
a Liuineio ope libri Bertiniensis saepissime snnt con- 
firmata a tali iudicio debuit deterrere. quamquam 
sane fateor aliud esse in uninersum concedere; aliud 
in singulis locis semper quid Cuspinianus ex con- 
iectura quid ex libris posuerit certo diiudicare; id 
qnod ego ipse in Plinii oratione recensenda) nondum 
libro optimo A adiutus, plenissime sum expertus, quam- 
uis iam tum satis mihi constaret Cuspiniano egregium 
aliquem codicem affuisse. huius autem simillimum librum 
possedit loannes Schefferus eiusque in optima sua 
Pacatiani panegyrici editione (altera Upsaliae a. 1668 
emissa utor) saepiuscule mentionem iniecit. cuius libri 
praestantiam simulque mei apparatus critici infidam 
naturam cum aliquando otiosus mecum reputarem, forte 
suspkatus sum — paene autem mihi ipse irascor quod 
tam bona suspicio tam sero in mentem uenit; iam 
enim Pliniana oratio exercebat prela — suspicatus 
sum, inquam, Schefferi illum codicem fortasse Upsaliae, 
ubi ille diem supremum obierit, adhuc asseruari. facile 
adduxi A. Klettium ut ea de re Upsaliam litteras daret. 
mox responso accepto me coniecturae non falsum fuisse 
certior fio. tum uero eiusdem Klettii industria ac na- 
uitate et intercedente summo imperii Germanici magi- 
stratu factum est ut, postquam quattuor fere per menses 
inter spem metumque dubius haesi, fine mensis Fe- 
bruarii h. a. codex diuturnis uotis expetitus tandem 
in manus meas ueniret. 

Continet autem hic liber, qui a. 1719 post loa. 
Schefferi mortem in uniuersitatis Upsaliensis biblio- 
thecam peruenit ibique sub signatura ^Scr. Lat. 18' 
asseruatur, a me nota A insignitus, uaria eaque di- 
uerso tempore maximam partem'*') manu loannis cuius- 



*) ab altera manu eaque mag^s perspicua et nitida scriptae 
sant pp. 52 (hoc est, a. pan. I c. 55 uerbis ^sed nirtute ac 
meritis') — 120*. 



XII PRAEFATIO. 

dam Hergot scripta haec (quae index p. 1 indicat): 
modus legendi in libro decretorum p. 2 — 4, JJphabetum 
decretalium p. 4 — 39, panegyrici latini p. 40 — IIO^, 
Oratio Christianissimi Francorum regis oratoris ad Si- 
gismundum super Confoederationem p. IIO^ — 116^, Ad 
testacionem belli . plusquam ciuilis Gallici et suasionem 
pacis Epistuia ab Mano aurige p. 116^ — 119^ Metra 
super eodem in forma orationis Rhetorice ab Alano edita 
p. 119^ — 120% descriptio Comete que apparuit Argeh in 
mese lunii Anno dhi MoCCCClVI^ cui lo, Hergot sub- 
scriptum est, p. 120^ — 122% Facetiarum Inuectiuarum 
plerumque in pogium Bambalion^ cui Thaurini 1477 sub- 
scriptum, p. 123 — 147, Francisci Philelfi prefatio ad 
Nicolaum Quintum summum pontificem in Plutarchi Che- 
ronensis Apophtegmata Laconica p. 148% cui subiecta 
sunt Plutarchi Apophtegmata Laconica latine conuersa 
p. 148^ — 170* cum hac subscriptione Thaurini KaL 
Febr. MoCCCCoLV Hergot\ tum Exempla uirorum illu' 
strium Romanorum p. 171 — 184% uariae loannis Hergot 
orationes p. 184* — 186% Epistola Yeronimi de paren- 
tibus honorandis p. 187 — 191, iterum ad loannis Hergot 
res pertinentia p. 191^, deinde tractatus de Calamitate 
ecclie Maguntih^ qui in Boebmeri fontibus rerum Germa- 
nicarum 11 p. 253 sqq. extat quemque in Wattenbachii 
usum Eduardus Sievers noster contulit, cum hac sub- 
scriptione Scriptum Maguntie e quodam libreto uetusto 
Klis Maias Anno dhi MoCCCCoiVIII per me lo. Hergot 
p. 192—198, denique Facetia de Anno MoCCCCoiXo, 
cui subscriptum /o. Hergot manu propria ex uetustissimo 
exemplari magun^ apud scm heymeramu scripsit p. 199*. 
De loanne Hergot theologo Marburgi nato et anno 
1454 — 55 uniuersitatis Taurinensis rectore nuperrime 
egit Hermannus Mueller in Francisci Schnorr de Carols- 
feld *Archiv ftir Litteraturgeschichte' uol. III p. 169 — 
181, qui tamen minus recte, ut uidetur, eum ^Herrgott' 
ex codice Gryphiswaldensi (Mss. Lat. fol. 15*)) uocat. 

*) ex hoc libro cum alia, tum nonnullas Hergoti oratio- 



PRAEFATIO. XIII 

Ex eis quae in A p. 198 et 199 leguntur 8ub- 
Bcriptionibus patet Hergotum ab a. 1^58 — 1460 Magun- 
tiae commoratum esse. quae igitur magis in promptu 
est coniectura quam eodem illo tempore panegyricos 
quoque eum ex codice Maguntino partim ipsum de- 
scripsisse, partim describendos curasse (cf. not. p. XI) ? 
ea autem cum cura illi descripti sunt ut, si leuidenses 
quosdam scribae errores, ut par est, omittimus, fere 
depicti uideantur arcbetypi ductus. iam si A cum 
B C y W comparamus, dici uix potest quantum bi 
prae illius praestantia sordeant. cum autem sexcentis 
locis siue in lacunis siue in corruptelis siue in praua 
uerborum collocatione B C V W quasi agmine facto 
contra A stent, fieri non potest quin illi, quamuis di- 
uersi inter se, tamen a communi sint stirpe deducti. 
itaque si reputamus in Italia plerosque eornm scriptos 
esse, quid, quaeso, ueri est similius quam ex apographo 
a loa. Aurispa facto B CV W fluxisse? binc stemma 
codicum meorum euadit hoce: 

M 



A Aurispae exemplar 

, ^ 

^^ X 

(w-ff) ( ) 

C BV 

(m r u) 

Duo igitur arcbetypi Maguntini facta sunt saeculo 
XV apograpba, unum diligentius, alterum utpote ab 
Italo neglegentius. neque tamen eo solummodo pec- 
cauit Aurispa quod multa false descripsit, multa omisit: 
ipsum iam hic illic criticum egisse potest animaduerti. 
ueluti pan. IX 22 ^cessat terra noualibus, dicuntur 
interdum flumina resistere, sol ipse noctibus acquiescit'. 



aes 1. 1. p. 314 — 320, edidit Muelleras, qaarum plerasque etiam 
Upsaliensis ezhibet. false autem suum codicem manu Her- 
goti scriptum esse statuit idem. 



XIV PRAEFATIO. 

in M pro ^soP id qnod A praebet ^sed' uitiose scriptnm 
erat: unde, ut librorum B C V W consensus docet, 
Aurispa praue interpolauit 'sed ipse dies noctibus ac- 
quiescit'. — pan. XII 3 A tradit 'de te igitur mihi 
sermonis huius auspicium ille felicitatis publicae au- 
spex dies' idemque in suo libro repperisse uidetur 
Cuspinianus, qui pro *de te' recte reposuit 'det': at 
enim in B C V W interpolatum est 'de te ig. m. serm. 
h. erit auspicium' eqs. — et haec quidem de ipso 
Aurispae exemplari. in codicibus autem ex eo pro- 
fectis illud obseruare licet, cum remotiore quoque af- 
finitatis gradu latius propagari et corruptelam et inter- 
polationem. haud raro enim in B C V rectam aliquam 
lectionem inuenimus, quam tamen Italo nesciocui cor- 
rectori deberi consentiens librorum A et W scriptura 
apertissime docet. nempe ubicumque W, qui nunc 
quidem optime Aurispae exemplar nobis . repraesentat, 
cum A consentit, M quoque ita legisse ultro apparet. 
ubi autem W cum B C V ita consentit ut eius scri- 
ptura a correctore sit restituta, A solus, ut nunc res 
est, archetypi scripturam nobis reddere putandus est. 
ueluti Xn 3 ^quasi praeterita sint oblitterata si de- 
sinas' extremum uocabulum non dubito quin in B C V 
ex Itali cuiusdam coniectura sit restitutum: nam id 
quod A habet ^desidenas' Aurispam quoque ex M de- 
scripsisse rasura duarum litterarum inter 'desi' et 'nas' 
in W demonstrat. — sed ut plane appareat quam 
longe in codicibus Italicis, maxime B C V, processerit 
interpolatio (quamquam longe diuersa illa ab ea quae 
in W optinuit), afferam exempla ex corruptelae genere 
eo quod dittographiam uocare consueuimus prompta.- 
nimirum accidit interdum in M ut librarius uoculam 
aliquam omitteret, deinde errore animaduerso ita re- 
poneret ut tamen id quod iam descripserat uocabulum 
subsequens non expungeret, sed post repositum illud 
iterum repeteret. huius mendi exempla integra omnes 
mei codices praebent haec: p. 48, 1 'in te,. Caesar, 
muneribus omnibus tuis omnibus comparo' et p. 101, 



PRAEFATIO. XV 

25 'a me hoc praecipue hoc piae nocis officium'. et 
in his qnidem iam w priura illa ^omnibus' et ^hoc' 
reete deletiit. ged talibus locis cum corraptela in pro- 
patulo esset, iam in B C V alterutra ex uocibus dit- 
tographis tacite omissa est, quamquam non semper 
recta. ita p. 118, 12 B C V ^scio haec inquam, uir 
perf.', at A W (= M) ^scio hec inquam hec uir perf.' 
tradunt, unde corrigendum erat ^scio, inquam, haec'. 
porro p. 160, 11 B C V 'subitam dicendi facultatem', 
A ^subitam dicendi facultatem dicendi' legunt; et hoc 
quidem in M extitisse testatur W, in quo post ^facul- 
tatem' rasura septem litterarum est, unde priore po- 
tius ^dicendi' deleto ^subitam fac. dicendi' rescribere 
debui. sed iam in ipso Aurispae exemplari talia me- 
delam erant passa; cuius rei luculentissimum praebet 
exemplum p. 162, 15 ^generauit adhuc toto corpore 
uigens', ubi B C V W Hoto adhuc corpore', at^ A 
^toto adhuc toto corpore' habent, quam archetypi 
scripturam non recte utique correxisse Aurispam ex 
codice Bertiniensi, de quo statim disseretur, apparet. 
idem uitium fortasse p. 156, 13 et 189, 7 alibi subest. 
Scio fore qui mirentur quod non ubique archetypi 
M lectiones A maxime et W libris innisus omissis re- 
liquorum B C V testimoniis restituerim. sed primum 
nec A uitiorum scribae culpa commissorum immunis 
nec W integer est. deinde uero non tantum mihi 
sumpsi ut omnibus locis quid in M fuerit scriptum 
pro certo affirmarem, cum praesertim uiris doctis hanc 
nouam de codicibus disputationem uel comprobandi 
uel refellendi facultas non dari potuerit nisi integram 
lectionis uarietatem exhibendo. denique hoc conside- 
randum erat. cum enim mihi pro meis uiribus Italiae 
tantum Germaniaeque bibliothecas perscrutari liceret, 
e re uisum est ut ei qui ceteras Europae, maxime 
Parisinam, bibliothecas peruestigandi munus post me 
suscipiet suppetat apparatus, ex quo cui potissimum 
classi nouus quisque liber sit adscribendus diiudicari 
possit. quodsi cui contigerit Aurispae exemplaris apo- 



XVI PRAEFATIO. 

grapbum libri W simillimum inuenire (nam tertium 
arcbetypi M exemplar inueniendi spes blandior quam 
certior est *)), is abiectis B C V similibusque iam multo 
multoque certius ubique ipsius M scripturas poterit 
redintegrare. 

Scripturae diuersitatem ex A et W adposui fere 
omnem minutissimis quibusdam omissis. de C iam 
supra dixi. B V librorum inde a pan. II plerumque 
lectioues consentientes dedi, cum praesertim B pro- 
priis uitiis plurimis eisque ad rem criticam prorsus 
nibil ualentibus scateat. in uerbis scribendis itidem 
A maxime et W secutus sum usque adeo ut uel in- 
aequalitatem non fugerem; ueluti bis ex A ^reciperari' 
formam recepi, cum multo pluribus locis 'recuperari' 
ille una cum reliquis praebeat. itaque uelim, ubi- 
cumque de scriptura uerborum nil adnotatum est, in 
uniuersum quidem contextum codices ipsos repraesen- 
tare putes (ueluti pan. I 31 ^percrebuit', quod moneo 
propter Buechelerum in Fleckeiseni annal. 1872 p. 116); 
quamquam omnem lectionis uarietatem ad meram ortbo- 
grapbiam spectantem adferre parum utilitatis, utpote 
in libris saeculi XV, babere est uisum. itaque hic 
moneo me tacite correxisse formas in omnibus libris 
meis obuias has connecto^ connubium sim.; Danubius; 
dii^ diis; intelligere^ negligere; solemnis; adolescens (sed 
W haud raro aduL); pulckriludo sim. (in his quoque 
W aliquando uerum exhibet) ; illico et quae sunt huius- 
modi similia. 

Restat ut de ordine quo in M singulae orationes 
sese exceperint dicam. nos enim ab ordine in pleris- 
que editionibus recepta cumque rationibus chronologi- 
cis congruenti non recedere par erat. ita autem hoc 
munere fungar, ut simul quam quisque panegyricus 
in A B W (nam V titulis omnino caret, in C autem 

*) Schwarzins, qai codicmn Parisinorum ad pan. I col- 
lationes possedit, in nallo eorum Cuspiniani additamenta in- 
ueniri alicubi testatus est. Ouspinianum autem ipsum A libro 
usum esae suspicor. 



1 

j 



^'^ 



I 



PRAEFATIO. XVn 

libere efficti suot) inscriptionein prae se ferat hic snb 
nno qnasi conspectn ponam (nam in ipso apparatn 
critico id satis dilncide non potnit adnotari): 

I. PHnii lunioris panegyricus (m. rec.) A. Incipii 
panegyricus Plinii Secundi Traiano Augusto W, 
in B deest inscriptio. 
II (= Xn ed. meae). Finitus panegiricus primus 
plinii. Incipit panegiricus latini pacati dreptani 
dcus Theodosio ectr, litt. rubr. A.* Finit pana" 
gyricus p. secundi ad Traianum, Incipit pana^ 
gyricus Latini Pacati Drepani dictus Theodosio 
feliciier W, itaqne, nisi qnod panegyr, et Lege 
feliciter, B. 

III (sa XI). Finitus panegiricus latini pacati dreponi 

dcs de ii Theodosio in urbe eterna Romana. In^ 
cipit grarum actio Momertini de consulatu suo 
luliano Impri A. Finii panegyricus drepani dictus 
iheodosio in urbe eterna Romana. Graiiarum actio 
Mameriini de consulatu suo luliano Imperaiori W. 
Finit Panagiricus Latini pacati drepani dicius 
Theodosio, Incipit graiiarum actip mamertini de 
consulatu Itdiano imperatori B. 

IV (= X). ExpUcit oracio Mameriini. Incipit Na- 
zarii dcus Costatino A. Finii oratio Mameriini. 
Incipit Panegyricus Nazarii dictus Consianiino 
Caesari W. Finii oratio Mamertini facia iutiano 
Imperatori pro gratiarum aciione. Incipit Pane" 
gyricus Nazarii dictus Consian Imp, B. 

V (= VIII). Panegiricus Nazarii explicit, Inci- 
piunt panegirici diuersorum VII A. Finiiur pa- 
negiricus Nazarii, Incipiuni panegerici diuerso- 
rum VIII. Incipit primus dictus Consiantino W. 
Finit Panegyricus Nazarii dictus Constantino 
Imperatori. Incipiunt panegyrici diuersorum SC" 
piem B. 
VI (= VII). Finitus primus. Incipii secundus A B. 
Finit primus. Incipit secundus dicius Constan^ 
iino W. 

PAimO. LAT. b 



XVIII PRAEFATIO. 

VII (= VI). Finit secundus. Incipit tertius A B W. 

VIII (= V). Finitus ffinit B W; tertius. Incipit quar- 

tus A B et W, sed bic Dictus Maximiano addit. 

IX (= IV). Finit quarius, Incipit quintus A B W. 

X (= II). Finitus ffinit BJ quintus, Incipit sextus 

A B. Incipit sextus panegiricus dictus Maximiano 

et Diocletiano W. 

XI (= III). Item eiusdem Magistri memet Gene- 

ikliacus Maocimiani augusti A. Incipit sextus. 

Item eiusdem magistri mameriini genetKliachus 

maximiani augusti: -^ B. Eiusdem Gentkliacus 

Maximiani Augusti et Diocletiani W. 

XII (= IX). hic dictus est Constantino fUio (corr. 

ex filii) Constantii A et ita B, nisi quod finit 

genthliachus Maximiani Augusti praeponit. Pa- 

negyricus dicius Constantino filio Constantii W. 

in fine huius orationis Explicit A W, Finis B 

babent. 

lam uero circumspiciendum est, ecqua alia praeter 

M subsidia critica nobis suppetant. et in Pliniana 

quidem oratione scbedae Ambrosianae rescriptae as- 

sunt, inuentae illae una cum Frontonis ac Symmacbi 

reliquiis ab Angelo Maio in codice olim Bobiensi, 

nunc Ambrosiano [ord. sup. E. 147] saeculi septimi 

uel octaui. fragmenta Pliniana quatuor foliis (nunc 

p. 21. 22, 27. 28 et p. 361. 362, 367. 368 nume- 

ratis) continentur. disseruit de bis scbedis diligenter, 

ut solet, H. Keilius in programmate uniuersitatis Ha- 

lensis a. 1869/70 et in editionis Plinianae mai. praef. 

p. XLIV — XLVI. quae scbedae [R notaui] ut bona- 

rum lectionum sat magnum numerum exbibent, « ita 

quibusnam maxime praeter uitia uulgata generibus 

mendorum M deformatus sit docent, nempe uerborum 

et omissione et praua collocatione. 

loannes Liuineius Belga, uir de bis oratoribus im- 
mortaliter meritus, quos ad editionem suam (Antuerpiae 
a. MDXCIX ea prodiit) libros adbibuerit in prae- 
fatione docet lectores: nempe esi^e penes se codicem 



PRAEFATIO. XIX 

in membranis exaratum (ad familiam C pertinet et bic 
illic, ex Cuspiniani puto editione, interpolatus est), 
porro ueteres schidas a Carolo Langio ad Frobenianam 
lectionem eonlatas (nil nisi meras Langii coniecturas 
continent); tum apograpbi Bertiniensis a Francisco 
Modio conlati lectiones a Marco Welsero dono ac- 
ceptas. bae autem lectiones e monasterii Bertiniensis 
(quod Audomaropole erat) codice quodam promptae 
quanti essent pretii dudum intellexere uiri docti. de 
ipso codice Modius Kal. Augustis a. MDXCYI baec 
ad Lipsium scripsit [Burmanni sylloge epist. I p. 110]: 
^meditabor sic quoque iamen extrudere bac aestate 
Panegjricas meas lectiones, ubi multae, ut spero, non 
contemnendae delectabunt te emendationes et casti- 
gationes bonae ex libro Bertiniensi, non nimis bono 
illo quidem, sed tamen tali ut mibi ad eas faculam 
praeluxerit.* — bunc codicem, licet multas egregias 
lectiones praebeat, tamen, quia ei cum ceterorum li- 
brorum scripturis non conueniret, baud raro inter- 
polationis reum fecerunt docti. nunc demum recipe- 
rato a me codice Upsaliensi illius quoque praestantia 
plane fit manifesta. ceterum ad plenam illius cogni- 
tionem multa desunt. nam et quamnam ad editionem 
Modius contulerit Bertiniensem nescimus et in eius 
lectionibus adferendis ipsum Liuineium bic iUic errasse 
mibi quidem pro explorato est. equidem, ut par erat, 
omnes Bertiniensis scripturas commemoraui, de quibus 
disertis uerbis testatur Liuineius (nam in bis rebus 
ex silentio nil posse concludi prudentium consentit 
opinio), exceptis nimirum eis quas cum M consen- 
tientes et indubitate ueras in ipsum uerborum con- 
textnm recepi. iam in uniuersum si rem spectamus, 
liber Bertiniensis locis plerisque cum M consentit, id 
quod etiam de eis quibus nibil ex illo adnotatum est 
statuere licet. insunt tamen illi lectiones eae quae, 
quoniam ex scribae alicuius cerebello profectae esse 
non possunt, illum non ex ipso M originem duxisse 
euincant; cf. ex. firr. p. 93, 18 *oceanum' BerU: om. 



XX PRAEFATIO. 

H; p. 106, 5 ^petendum' ^eW. : ^petendam' H; p. 135, 
26 ^fecisti' BerU: «uicLsti' H; p. 141, 26 ^laude* Bert: 
^rep. laude' H ex dittographia. — hinc Bertiniensem 
ex eodem quo H codice descriptum esse puto. nam 
ne c^\A illum tertium quoddam Maguntini ezemplar 
esse existimet, mirus certe uidetur esse duorum apo* 
graphorum (A et Aurispae) in tot locis ex H false 
descriptis consensus. 

Sed fac ex aliquo Galliae angulo communem illum 
Bertiniensis et Maguntini fontem in lucem emergere: 
ut de nonnuUb locis certius iudicium ferre liceret, 
ita in uniuersum easdem at^ue illi corruptelas prae 
se ferret. nimirum ex ingenio repetendum est auxi- 
lium ut suus his panegyristis reddatur nitor. quo 
emendandi negotio cum honore functi sunt ex prio- 
ribus cum Cuspinianus, Khenanus, Puteanus, Grono- 
uius, Acidalius, Rittershusius , Gruterus, Schefferus, 
tum, qui unus hos omnes ingenii acumine anteit, Liui* 
neius. nostra aetate Franciscus Eyssenhardtus in pro- 
grammate Berolinensi a. 1867 et Mauricius Hauptius ^*") 
in uariis Hermae fascisculis bonas aliquot emendationes 
protulerunt. ipse de nonnuUorum locorum emendatione 
egi in musei Bhenani uol. XXVII p. 215 — 225. — 
ceterum in hac editione philologi tantum partes im- 
plere studui; meo apparatu instructi suo fungantur 
officio historici. excludendas autem putaui ab hac 
praefatione quaestiones quae ad singularum orationum 
auctoreSy ad studia eorum, maxime Ciceroniana atque 
Uergiliana, aliaque pertineant : alio fortasse haec omnia 
cum cura perscrutabimur tempore. 

Sed quoniam, cum A lenae conferre liceret, Plinii 
panegyricus iam impressus erat, hic saltim illius lectio- 



•) quam in Hermae uol. VHI p. 178 ad p. IV, 4 'ir- 
rogaret' prompsit emendationem , hanc oblitus erat oir ille 
doctiasimas iam duobns annis ante a me L 1. editam esse. 
idem qaod ib. p. 178 ad Floram protulit, id a me praeceptam 
est in Fleckeiseni ann. 1872, p. 51. 



PBAEFATIO. ' XXI 

nes ita cuin lectoribus communicabo ut, ubicumque A 
cum cousentienti ceterorum librorum scriptura con- 
gruat, non adnotem: lectiones igitur in apparatu cri- 
tico nota X insignitas, nisi aliud bic adnotatum est, 
A quoque exhibere scias/ 

p. 1, 10 cam om. 

p. 2, 9 de principe palam qoae — 10 eadem secreto qnae 
prius loqaimur 

p. 3, 2 oognomiiie — 3 sq, quam continne {uel contimie] 
commane qaam ex — 5 alteriusque — 6 fecit — S a^oacat 
enim sentiqae — 18 possant — 21 partom — 26 cum de us- 
que ad auaritiam om. 

p. 4, 1 qnod ez — 2 aoeem — 10 et qaod hic sinis om, 

— 15 ditioni — 20 absoleuit — 32 festinatis habet 

p. 5, 4 respubliea] resp^isient — 11 hostiarum] hostiu 
expunctis post u Htteris ru -^ consulentibas otn. — 17 te om, 

— 20 erat bene — 30 nascantar habet 

p. 6, 22 exteriusqae — 26 aeui] cui — 27 ultra — 33 
inter homines consecatus 

p. 7» 9 te filium filiam non — 13 transmissuros — 24 
genuerit 

p. 8, 1 tum om. — 2 ante Gemaleni thoram — 7 fuit 
at q; qui optaret — 10 decorarent — 11 collocauit — 20 sed 
adoptati fait habet 

p. 9, 8 es nou est — 18 Caesar iam] cesaream — 21 im- 
peratorem te — 31 cum om, 

p. 10, 9 non qui — 12 hercle — 13 nisi quam placoisset 

— ad quod boni — 16 ygainibus — 26 taa uota — 27 illam 

p. 11, 3 ipse — 7 honestati — 8 ditauit — 9 maiestas 

— 15 hoc est -— 16 sed et licet illum taris aris [lege licet 

illum taribus aris, palaiharibus flamine oolas] — 24 ipsam 

is m. ead, 
Imperiam qoa | Imperator coias pulsi — 26 qaod] si 

ium 7». ead. 
p. 12 , 3 unum om. — imperatorum — 4 contectica edibus 
[uulgata in W ex corr.] — 5 inuecta — 12 Bannuius] domibus 

— 23 sitim ferrent 

p. 13 y 2 uiderentur — 6 mihi] tibi — 7 imperio uidere- 
tur — si inter usqtie ad talis esset om, — 12 ueterarum — 
16 patria in nirtute — 28 Germanieqae tum plur. 

p. 14, 3 rapere sed non — 6 tiM nullus — 7 statutorum 

— 8 miser an — 11 inter ipsa Germ. — 14 eoram — 17 in- 
defessasque — 28 oportanitates \ita W quoque] 

p. 15, 8 caius] ciuis — 17 ez om, — 19 imp. augustum 

— 20 trinmphi, i ex um corr, — 24 itccipiet et — 26 sed 
imperium — 27 reportantem pacem tranq. — 29 fuit 



XXII PRAEFATIO. 

p. 16, 4 censiet — 8 hostibus [hostilibas in W ex corr.J 

— 10 ingentium duca nom. — 15 autem] ante — 17 mina- 

ramque] nimorumq; \an animorumque?] — 20 quandoqae 

e 
p. 17, 8 putat — 5 torpore — 6 et om. — 12 ualidiorum 
kahet — 14 quidem omnibus — 16 te quisquam abs.ente retin. 

p. 18, 3 diceris — 8 exereret — deztera — 17 dicere 
[m« B C V W; cf. corrigenda] 

p. 19, 12 primum quid dies — 20 noua etas — 22 tu — 
23 neglecti — 25 indalii — 32 augustumque 

p. 20, 6 aucta — 9 decoro — 19 obsequebare — 24 salu- 
tauerint — 29 dies qni hunc diem genuit [eo guod B C V W 
genuit diem praehent apparet diem in H superscriptum glos- 
sam esse] 

p. 21, 6 iteraturusque — 16 que prius oris [recte'] — 17 
eadem q ; illa omnia — 29 princeps 

p. 22, 3 Non uereor — 17 guanta] qua — 18 tibi curae 

— 23 flum. destinabatur — < 28 admonere 

p. 23, 6 preoibus] principibus — 17 deberent — 21 loc. 
attollendos [ita m n quoque] — 26 defectum — 29 puerorum 
om. [recte] — 31 imbutus 

p. 24, 12 ille in tam breui — 15 in tota tua — 21 quam- 

qttam om, — ne ?uihet — 22 ciuis est quicquam — 26 flag» 

tui — 28 letiora 

i 

p. 25, 9 hiis — 31 annus] ampius [fort. campus] — 33 
quiritantibus hahet 

p. 26, 3 quicquam uid. — 6 agendisque — 9 ipsa hahet 

— 12 in om, — 14 ingentibus quidem tu ne quoque ille — 
17 frustraque — 21 inter — 24 refugium — 29 potestas tua 

p. 27, 23 ad om. — 29 turbis [in W turbis est] — 34 qua 

p. 28, 4 annus — 15 atque mala sterilitas — 18 con- 
nectat — 19 cupiant (cetera u^ B C V W) — 20 quanta liber- 
tate — 22 societatis — 24 omnium habet — 27 recondant 

p. 29, 7 accederet — 19 in ha re — 24 ac tu — 24 del. 
inductum qnasi — 30 auar. auersti 

p. 30, 2 tum fort. — 7 comes opes — 15 fructus — 16 
unda saxa — 17 postergum — 27 cautibus ymo centesiinas 

— 34 neque uitant ea 

p. 31, 3 sed^spectant — 9 imperialis Nerua [lege impe- 
rator talis Nerua] — 11 edicti [iege edictis] — 14 actu — 
27 ac — 32 cruciatum 

p. 32, 9 uolo — 15 cogerentur hiis — 25 seu placium 

— 31 saluo 

p. 33, 1 inesset om. — 8 apiscerentur — 16 et 17 partius 
p. 34, 4 minuere] munere — 8 in patrinis — 15 fuisset 
patris — 27 semel et par. — 31 lateras 

p. 35, 3 dei om, — 11 remotioris [recte] — 12 sq. uice- 






PEAEFATIO. XXIII 



simam ut prius inferre cogentur — 17 seniiet habei — 18 
coinscamque modi ea pecunia ex alicuius hereditate obuezL 

— 23 qni ez eiusmodi caasis — 26 possint 

p. 36, 2 bona et sanguinem — 5 uel etiam hdbet — 13 
frugaUtas habet — 16 nihil rapuissent nihil retinnissent de- 
fiierint — 18 nil larg. 

p. 37, 1 crimen] tamen — 8 accusator e — 12 in terra 

— 13 sunt tamen — 27 probabitur — 29 mori homines 

p. 38, 5 principium — 8 cibos — 10 hausta et implicita 
retro — 16 aptare — 30 ac] et 

p. 39, 4 rectos [lege et rectos] ac inuidos — 5 attolles 

— 13 expetunt — 14 fragilitatis — 21 sua queque — deni- 

s 

que — 22 qnos pat. uirtutis — 27 hercle — 28 qui in mus 
si in mali \lege qui inuisissimi malo] — ut sint 

p. 40, 10 in ptcn — 13 obsequi — 17 possumus — 21 
nobis om, — 23 exemplo — 26 efncit — 31 exactom bis 

p. 41 , 3 plausor — 4 auersatur hahet — 5 secuU — 18 
timentur uitiorum penitentiam expectas mederis 

p. 42, 11 iuxte te — 21 principes [lege et adm. principe 
si interdum] — • 29 plurimo merore minuerat 

p. 43 , 3 inprudentia — 10- custodes pena — 11 non se- 
cus ant [an ut ?] paupertas fores • — 12 longo tunc — 16 post- 
quam habet — crudelitas — 19 innocentiam ipsius — 20 arcs 

— 31 aduocator 

p. 44, 5 clamdest. ^ — 6 ergo nec aurum — 21 est habet 

— 31 mertum 

p. 45, 1 quod intrant — 9 imp. hortos — 14 digne — 
15 tuis 01». — 21 inmanium habet — 22 transuectatione — 
23 nutatantia — 24 fragilissimo — 28'tucius que — 30 con- 
sumata 

p. 46, 2 sedis — 17 auro] aut — 24 omnes alterum om, 

p. 47, 13 deuertere habet — 16 perfundebat — 23 im- 
periam 

p. 48, 3 in om, — 8 laetemur hiis quibus frnimur habet 

— 18 saltarentur — 29 delibrare — 30 ante te tam 

p. 49, 2 cedendi — 23 tui 

p. 50, 4 moderatio est — 10 ditabantur — 12 camelo> 
rum — 19 ubi uera ubi princ. ubi semp. — 20 hii sunt hon. 
• — 26 posi necesse est addit: praeterea ut quisque factus est 
princeps extemplo fama eius incertum bona an mala ceterum 
etema est — 27 inuitum manet 

p. 51, 5 aduotasse. — 11 sq, omittendum est Quid (est 

ne 
expunctum m, rec) — 15 non omnia (ne m,.rec,) — 16 nar- 
rauit -- 17 in om, — 20 quod om, — 23 transtulerint — 
32 sg, facies multa post secula consulis tribunal 



^.ym^ii^ 






XXIV PBAEFATIO. 

p. 52, 12 imp. — - 15 iam exsatiatus hon. [recte] '^ 25 
ioisti ~ imputare — 32 precrauem — papims 

p. 53 y 1 ad ilios — 5 niim te — 16 pmeritnm {sed — 
deletum m, eadem) — 18 indicium — 27 magnanimitatis habet 

p. 54, 8 delietas — 10 excitari habet — 24 medins om, 

— 25 didicimns hahet — 29 easqne snmmas potestates simnl 
capere \recte'\ cnm inest 

p. 55, 8 pamm] pamo — 14 interesset hahet — 19 at 
euper ad deletum scriptum — 22 nonerat pndorem nonerat 
moderationnm hominnm — 27 in toga meritis praestitisti 
hahet 

p. 56, 6 recepit habet — 21 consolatnm — 29 duos col- 
legit tui " 82 et coUegam que 

p. 57, 10 ibi bene — 30 qnem praef. — 32 expertissimns 

p. 58, 4 quos nos habet — 5 nos quis — 18 praeposita 

— 27 hino anres hinc oc. — 28 da. destinas 

p. 59, 6 boni prinoipes [ufB CVW; ef, corrigenda\ — 21 
Bheno dirlm. — 23 consnle — cinitati — 29 tam] ita 

p. 60, 2 spaciosissimo — 14 nec dumque — 19 ante te 
stante — 21 sedens stanti preiit hahet — 23 deomm ille irae 
- p. 61, 3 nobis — 4 ergo — 23 transilui 

p. 62, 12 mouebat — 17 talis (i ex e corr^ — 23 tum] 
cum — perspexisse habet — 24 gratuitas 

p. 63, 5 pro imperio — 12 demouerent — 18 mittent 

p. 64, 1 rexeris — 2 rempublicam om. — 2 regere habet 

— 4 destinabat — 16 tamen tui non fac. — 23 deprenderes 

— 25 mellissimis 

p. 65, 3 consulandus — 4 ideo] nemo — 5 circumirent 
habet — 6 a prius om, — 18 terret] fret — 21 et] ac — 25 cuius 
hec intentio est ut — afficiat — 27 in qne ea ciuitas am- 
plissima 

p. 66, 10 paratam — 11 suae prius om, \recte'\ — 23 qnod 
concupiit 

p. 67, 9 magis mirer — 14 facies ante prinoeps eqnitus 
candidatus — 19 supereso — 28 principis] cesaris 

p. 68, 5 est — 8 Eos denique — 13 commnnia] coram 

— 20 uobis -r- 27 nuUius cniquam terror — 32 appareat 

p. 69, 1 misera — 8 ex siUus se — 11 non] nam — 17 
multum — 21 has nos sedes — 22 interrogem in fine lineae 

p. 70, 16 Ulnd om, — 17 uos — 19 feUcitatis — 29 prin- 
cipes hahet 

p. 71, 3 gratos — esse nos om. — 5 nisu \lefje nisu] — 
20 exemplo patiencie tne sedit — 22 placuit dissentur disce- 
dere — 25 at] aut 

p. 72, 9 intra — infra cos esset — 17 officium tam mo- 
dicum temperatum — 18 cos snb 

p. 73, 10 si] se — 14 qnaque — 19 tu habet — 21 qui 
sibi dii — 25 plurima] primo — 28 recuperata] rec. i perata 



PRAEFATIO. XXV 

# 

p. 74, 4 adimas — 17 non pot. hdbet — 21 ingenii — 
23 alius continnos labores si non desidie 

p. 75, 1 precibas hahet — 10 existiinatione kahet — 12 
decoras — 13 timentesque — 19 ipse] ille — 23 omne genus 
hdminom oice 

p. 76, 13 ita habet — 14 sq. qaid in ladebriom — 29 re- 
ligatore oinctoqae 

p. 77, 9 per se mag^nopere laadaaerim — 10 toto] ipso 

— 11 fortane indalgentie \lege indalgentia emolliatj — 12 
non] nec — 19 aaocamentam qae qaantaque sint baias ille 
serie — 24 insidat 

p. 78, 1 non domus modo — 11 fecisti — 20 quam illa 
constanter — 28 quam nullas te terror nulla comitatur 

p. 79, 6 et ardescit — 32 nomen] non 

p. 80, 3 alii domini — 12 factusj facis 

p. 81, 2 qaod om. — 7 quod habet — 16 feres — 21 qua 
eruisti 

p. 82, 1 erat om. — 8 otio reaoces et quos om. — 17 
qoisqae] quis — 22 nata — per hos loquebantor <m, — 24 
et om. — 27 iadicium — 32 sq» digni sant quibos 

p. 83, 12 leli — 15 optimas omnibas in — 17 imp. — 
20 prias] nomine — 21 nomine om. — 27 cai] tai 

p. 84, 4 optiues — 10 fili — 11 dedit — 27 ambolus 

p. 85, 6 laborissimo — 14 aertissent — percenserimas 
•— 18 aademas — ne fas — 29 subditum 

p. 86, 2 altero cons. sed itenim [lege consules et iteram] 

— 26 qaae presenti tibi conferentnr his — 27 atraque 

p. 87, 5 deminutum — 27 nouam tibi iniungimus curam 

— 31 praeteritus habet 

p. 88, 1 praeteriri hahet — 5 aobis — 12 etiam officiis 
qua et e stud. — 13 tumj duhium sitne tu an tn (tamen) in 
codice — 30 maluit 

p. 89, 5 sed ut] et 

Praeterea, cum in plagalis sequentibns libri* A 
lectiones inter corrigendas scbednlas adscriberem, ac- 
cidit interdupi ut propter spatii angnstias quaedam 
omittendae essent; quas itidem bic loci addam. 

p. 93, 1 mirarentur — 7 ceteros — 9 famen et ex — 
12 tue — 25 cainones 
p. 94, 9 nidemus 
p. 95, 11 dedemnt 
p. 98, 14 deiunxeris 
p. 100, 3 imponere — 7 cum pridem 
p. 103, 16 duhium sitne plum an pluui 
p. 105, 10 putauerim (a ex corr.) — 30 ezaceruatas 
p. 106, 23 quam] quos 



XXVI PRAEFATIO. 

p. 107, 5 facile 

p. 108, 10 iQnioreE res ambo leDioreB — 19 tneliuola — 
21 fioe QBiiigtii] Hiue uetastis 

p. 109, 15 atqoe] ao — 17 radiis — 21 eat — 26 Her- 

p. 111, 3 modo an inos — 5 limioe aggreBsi egreSBi — 
27 couianota sl Domlni (i ult. tsc corr.; in V conianctaB in 
txeoTT., led omai (oi) a m. f) — Bermone destera. si o 
caBeriaq; 

p. IIS, 1 qui mnllns 

p. 114, 26 terituigi 

p. 115, 12 ezarcit d' capitis [an eiercitib;?] 

p. 117, 16 ante hoc afi^iiaBe 

p. 118, 9 eommitteat — 81 opad iBtad 

p. 119, 10 percInBam 

p. 12&, 22 Conetanti 

p. 126, 8 desernat dign. 

p. 134, 1 tantnm] c«ntum 

p. 135, 13 uenlant — 26 celebritas 

p. 139, IB et 10 totiena] tocini — 20 nobis 

p. 144, 5 iadicio 

p. 145, IS obscenderuit 

p. 146, 3 nantici — 22 l^nitBtis 

p. 152, 8 gratnitatis 

p. 171, 21 qaod oro (qaid oro B V w) 

p, 172, 33 taiQ aliquondo 

p. 176, 20 patefacit 

Bestat of^cium dulcifisimum cum omnibus uirie 
doctis ^ui codicibns uel suppeditandis uel conferendis 
me adiunerunt, tum ei niro clariBaimo, cai ob malta 
in me merita hoc qualecumque opueculnm sacrum esae 
uolui, publice quoque gratias agendi quam maximas 
si ncerissimasqne . 

ScripBi lenae Kal. Maiis a. 1874. 



* I II — I ■■ w I y*^ 






Xn PANEaYRICI LATINI. 



INDEX SIGLORUM. 



tf sss liber Magantinus siue libroram meorum aut omnium 

(A B C V W) aut potissimorum (A B C V obstante w; 

A B V obstantibus C w) consensus 
A = codex Upsaliensis inde a p. 89 
B =3 Uenetus Marcianus 436, olim Bessarionis 
C s= consensus librorum m r u 

m s Monacensis 756 

r =s Reginensis 1475 

XL SB> Uindobonensis 48 
V « Uaticanus 1776 
W s Uaticanus 1775 nondum correctoris manum passivs 

w SBB eiusdem corrector 
Bert, =s apographon Bertiniense a Liuineio passim comme- 

moratum 
^ =» codices interpolati, siue unus siue omnes 
B =s schedae Ambrosianae in pan. I. 
Cusp. =s Cuspinianus 
tdd, SB editioneS) siue omnes siue complures. quas etiam 

ibi, ubi lectionibus libri M nihil adiectum est, ueram 

exhibere teneas. — litteris quas uocant inclinatis ea 

uocabula quae contra codices addita sunt, hamis [ ] li- 

brariorum emblemata significaui. 



I. C. PLINH CAECILn SECUKDI 

PANEaYRICUS 

TRAIANO IMP. DICTUS. 



I. Bene ac sapienter, patres conscripti, maiores in- 
stitaerunt ut rerum agendarum ita diceudi initium s 
a precationibus capere, quod nihil rite, nihil proui- 
denter homines sine deorum immortalinm ope con- 
silio honore auspicarentur. qui mos cui potius quam 
consuli aut quando masis usurpandus colendusque 
est quam cui^ imperio slnatus, auctontate rei pubU- i» 
cae ad a^endas optimo principi gratias excitamur? 
quod enim praestabilius est aut ^ pulcrius munus 
deorum quam castus et sanctus et dis simillimus 
princeps? ac si adhuc dubium fuisset forte casuque 
rectores terris an aliquo numine darentur, principem i5 
tamen nostrum liqueret diuinitus constitutum. non 
enim occulta potestate fatorum sed ab loue ipso 
coram ac palam repertus est; electus quippe inter 
aras et altaria eodemque loci quem deus ille tam 
manifestus ac praesens quam caelum ac sidera in- 20 
sedit. quo magis aptum piumque est te^ luppiter 
optime, antea conditorem, nunc conseruatorem im- 
perii nostri precari ut mihi digna consule, digna 
senatU; digna principe contingat oratio utque om- 

6 caporent w || 6 nihilque prou. C || 14 at B || 16 li- 
qvLQi w 1 18 repertus electus est quippe H, corr, Schwarzius^ 
22 optime maxime g, 

PaITBG. IiA.T. 1 



2 I. C. PLINIIJPAN. 

nibus quae dicentur a me libertas fides ueritas con- 
stet tantumque a specie adulationis absit gratiarum 
actio mea quantum abest a necessitate. 

II. Equidem non consuli modo sed omnibus ciuibus 
5 enitendum reor ne quid de principe nostro ita di- 
cant ut idem illud de alio dici potuisse uideatur. 
quare abeant ac recedant uoces illae quas metus 
exprimebat: nihil quale ante dieamus; nihil enim 
quale antea patimur. nec eadem de principe quae 

10 prius praedicemus; neque enim eadem quae prius 
secreto loquimur. discernatur orationibus nostris di- 
uersitas temporum et ex ipso genere gratiarum 
agendarum intellegatur cui^ quando sint actae. nus- 
quam ut deO; nusquam ut numini blandiamur: non 

15 enim de tyranno sed de ciue^ non de domino sed 
de parente loquimur. et hoc magis excellit atque 
eminet ille quod unum se ex nobis putat nec minus 
hominem esse quam hominibus praeesse meminit^ 
intellegamus ergo bona nostra dignosque nos illis 

20 usu probemus atque identidem cogitemus quam sit 
indignutn si maius principibus praestemus .obsequium 
qui seruitute ciuium quam (}ui libertate laetantur. 
et populus quidem Bomanus dilectum principum ser- 
uat quantoque paulo ante concentu formosum alium^ 

25hunc fortissimum personat; quibusque aliquando 
clamoribus gestum alterius et uocem^ huius pietatem 
abstinentiam mansuetudinem laudat. quid nos ipsi? 
diuinitatem principis nostri an humanitatem tem- 
perantiam facilitatem. ut amor et gaudium tulit^ 

so celebrare uniuersi solemus? iam quid tam ciuile^ 

9 de principe palam Cusp. || 10 quae pr,' 8ec. loq. 
W: sec. loq. quae pr. C sec. qnae pr. loq. B V || 13 acte 
imk^qnam g, Lipsiusi hactenus quam M || 16 sq. loqnimur 
qnum ille se ex nobis et hoc magis ezc. a. eminet qnod nnum 
ex nobis (ex nobis om. W) pntat H, correxi, 1 18 hominem 
^Bse scripsi: hominem se M || 19 illis nsu Lipsius: illins nsu 
K'|| 20 qnam sit indignum om, M, add. Cusp, || 23 prin- 
ciptttn Liuineius: principem K || 25 quibus W || 80 celebrare 
om. W, uniuersi praedicare solemus w. 



TRAIANO D. 1—3. 3 

iam senatorium quam illud additum a nobis optimi 
cognomen? quod peculiare huius et proprium arro- 
gantia priorum principum fecit. enimuero quam 
commune^ quam ex aequo quod felices nos, felicem 
illum praedicamus altemisque uotis 'haec faciat, haec s 
audiat'; quasi non dicturi nisi fecerit, comprecamur ! 
ad quas ille uoces lacrimis etiam ac multo pudore 
suffunditur. agnoscit enim sentitque sibi, non prin- 
cipi dici. 

III. Igitur quod temperamentum omnes in illo lo 
subito pietatis calore seruamus, hoc singuli quoque 
meditatique teneamus sciamusque nuUum esse neque 
sincerius neque acceptius genus gratiarum quam 
quo illas acclamationes aemulemur quae fingendi 
non habent terapus. quantum ad me pertinet, la- 15 
borabo ut orationem meam ad modestiam principis 
moderationemque submittam^ nec minus considerabo 
quid aures eius pati possint quam quid uirtutibus 
debeatur. magna et inusitata principis gloria, cui 
gratias acturus non tam uereor ne me in laudibus 20 
suis parcum quam ne nimium putet. haec me cura^ 
haec difQcultas sola circumstat: nam merenti gratias 
agere facile est, patres conscripti. non enim peri- 
culum est ne, cum loquar de humanitate, exprobrari 
sibi superbiam credat, cum de frugalitate, luxuriam, 2» 
cum de clementia, crudeh'tatem; cum de liberalitate, 
auaritiam^ cum de benignitatC; liuorem; cum de 
continentia, libidinem, cum de labore, inertiam, cum 
de fortitudine, timorem. ac ne illud quidem uereor 
ne gratus ingratusue uidear^ prout satis aut parum 30 
dixero. animaduerto enim etiam deos ipsos non 
tam accuratis adorantium precibus quam innocentia 
et sanctitate laetari gratioremque existimari qui 
delubris eorum puram castamque mentem quam qui 
meditatum carmen intulerit. j! r ^^ 

_ . ■- i ■)< :.''. (':; I, Vv ii::y: 

6 alterinsque C il jSncFe l^ |1.7 pudi5re.|n^yo WJ $/ se^^t- 
qne om, ^W^ i^M.^ w. wiar^i | X4t \^Wr s^pipsi r quoid .#, || M^ i^- 
mnlet^r Cusp. || 22 circamstant C |{ 24 exprobari i^.. ., , , 

1* 



4 I. C. PLINII 1*AN. 

IV. Sed parendum est senatus consulto, quo ex uti- 
litate publica placuit ut consulis uoce sub titulo 
gratiarum agendarum boni principes quae facerent 
recognoscerent; mali quae facere deberent. id nunc 

6 eo magis soUemne ac necessarium est quod parens 
noster priuatas gratiarum actiones cohibet et com- 
primit, intercessurus etiam publiciS; si permitteret 
sibi uetare* quod senatus iuberet. utrumque, Caesar 
Auguste, moderatC; et quod alibi tibi gratias agi 

10 non sinis et quod hic sinis. non enim a te ipsi 
tibi honor iste sed agentibus habetur. cedis af- 
fectibus nostris; nec nobis munera tua praedicare, 
sed audire tibi necesse est. saepe ego mecum, patres 
conscripti; tacitus agitaui qualem quantumque esse 

15 oporteret cuius dicione nutuque maria terrae, pax 
bella regerentur; cum interea fingenti formantique 
mihi principem quem aequata dis immortalibus 
potestas deceret; numquam uoto saltem concipere 
succurrit similem huic quem uidemus. enituit ali- 

20 quis in bello, sed obsoleuit in pace : alium toga, 
sed non et arma honestarunt: reuerentiam ille ter- 
rore, alius amorem humilitate captauit: ille quae- 
sitam domi gloriam in publicO; hic in publico par- 
tam domi perdidit: postremo adhuc nemo extitit 

25 cuius uirtutes nullo uitiorum confinio laederentur. 
at principi nostro quanta concordia quantusque con- 
centus omnium laudum omnisque gloriae contigit! 
ut nihil seueritati eius hilaritatC; nihil grauitati sim- 
plicitatC; nihil maiestati humanitate detrahitur! iam 

3> firmitas, iam proceritas corporis; iam honor capitis 
et dignitas oris, ad hoc aetatis indefecta maturitas 
nec sine quodam munere deum festinatis senectutis 

1 quo W: quod B C V || 10 ipsi Schwarzius: ip80 M || 11 
agentibns Sckwarzius: ab agentibus tf || 14 qnalem ac qnan- 
tnm w II 20 absoleuit C W, sed in hoc corr. man rec, || 23 hic 
in pnblico C: om. B V W jj 26 contemptus w || 29 ita nihil 
mai. w post ras, 20 litt. Q 31 indefecta scripsi: indeflexa M 
inflexa Beroaldus indefessa Patarolus ||, 32 festinatis g: festl- 
nantis M. 



TRAIANO D. 4—5. 5 

insignibus ad augendam maiestatem omata caesarieS; 
noune longe lateque principem ostentant? 

. y. Talem esse oportuit quem non bella ciuilia nec 
armis oppressa res publica sed pax et adoptio et 
tandem exorata terris numina dedissent. an fas erat 5 
nihil diflferre inter imperatorem quem homines et 
quem di fecissent? quorum quidem in te^ Gaesar 
Auguste^ studium et fauor tunc statim, cum ad 
exercitum proficiscereris; et quidem inusitato omine 
notuit. nam ceteros principes aut largus cruor lo 
hostiarum aut sinister uolatus auium consulentibus 
nuntiauit, tibi ascendenti de more Capitolium quam- 
quam non id agentium ciuium clamor ut iam prin- 
cipi occurrit; siquidem omnis turba quae limen in- 
sederat ad ingressum tuum foribus reclusis illa qui- 15 
dem, ut tunc arbitrabatur, deum, ceterum, ut docuit 
euentus, te consalutauit imperatorem. nec aliter a 
cunctis omen acceptum est. nam ipse intellegere 
nolebas: recusabas enim imperare; recusabas, quod 
bene erat imperaturi. igitiir cogendus fuisti. cogi 20 
porro non poteras nisi periculo patriae et nutatione 
rei publicae. obstinatum enim tibi non suscipere 
imperium; nisi seruandum fuisset. quare ego illum 
ipsum furorem motumque castrensem reor extitisse, 
quia magna ui magnoque terrore modestia tua nin- 25 
cenda erat. ac sicut maris caelique temperiem tur- 
bines tempestatesque commendant, ita ad augendam 
pacis tuae gratiam illum tumultum praecessisse cre- 
diderim. habet has uices condicio mortalium ut ad- 
uersa ex secundis, ex aduersis secunda nascantur. 30 
occultat utrorumque semina deus, et plerumque bo- 



5 ezorta C || 8 studinm ego: iudicium H || 8 tunc om, 

B V II 9 inusitato oie notnit scripsi: inusitato enotuit H 
inuB. indicio enituit Liuineiits inus. omine enotuit Keilius \ 
14 occnrrerit || 15 malim ut tunc quidem illa arb. | illa 
iam C II 17 te consul consalutauit W || 19 uolebas B C V 
20 imperatori w || 21 nutatione cod, Liuineii: mutatione M 
30 nascantur g: noscantur M || 31 utraque w. 



6 I. C. PLINII PAN. 

uonim malorumque causae sub diuersa specie la- 
tent. 

YI. Magnum quidem illud saeculo dedecuS; magnum 
rei publicae uulnus impressum est: imperator et 

5 parens generis humani obsessus captus inclusus, 
ablata mitissimo seni seruandorum hominum potestas 
ereptumque principi illud in principatu beatissimum^ . 
quod nihil cogitur. si tamen haec sola erat ratio 
quae te publicae salutis gubernaculis admoueret, 

10 prope est ut exclamem tanti fuisse. corrupta est 
disciplina castrorum ut tu corrector emendatorque 
contingeres; inductum pessimum exemplum ut opti- 
mum opponeretur; postremo coactus princeps quos 
nolebat occidere ut daret principem qui cogi non 

15 posset. olim tu quidem adoptari merebare; sed ne- 
scissemus quantum tibi deberet imperium, si ante 
adoptatus esses. expectatum est tempus quo liqueret 
non tam accepisse te beneficium quam dedisse: 
confugit in sinum tuum concussa res publica ruens- 

20 que imperium super imperatorem imperatoris tibi 
uoce delatum est. imploratus adoptione et accitus 
es^ ut olim duces magni a peregrinis externisque 
bellis ad opem patriae ferendam reuocari solebant. 
ita filius ac parens uno eodemque momento rem 

25 maximam inuicem praestitistis: ille tibi imperium 
dedit; tu illi reddidisti. solus ergo ad hoc aeui pro 
munere tanto paria accipiendo fecisti^ imlno ultro 
dantem obligasti: communicato enim imperio soUi- 
citior tu, ille securior factus est. 

so VII. nouum atque inauditum ad principatum iter ! 
non te propria cupiditas^ proprius metus, sed aliena 
utilitas, alienus timor principem fecit. uidearis licet 
quod est amplissimum consecutus inter homines, 
lelicius tamen erat illud quod reliquisti : sub bono 
principe priuatus esse desisti. assumptus es in la- , 

6 oblata C || 7 principatum B V |i 8 oratio W J| 12 opt. 
imponerent C || 15 nescis seninm C || 17 tempiis in quo 
w II 19 ruens imp. W || 27 ultra W C. 



/ 



i 



TRAIANO D. 6-8. 7 

borum curarumque consortium, nec te prospera et ST 
laeta stationis istius sed aspera et dura ad capessen- 
dam eam compulerunt: suscepisti imperium, post- 
quam alium suscepti paenitebat. nulla adoptati cum 
eo qui adoptabat cognatio^ nuUa necessitudO; nisi 5 
quod uterque optimus erat dignusque alter eligi, 
alter eligere. itaque adoptatus es non, ut prius 
alius atque alius^ in gratiam uxoris. adsciuit enim 
te filium non uitricus sed princepS; eodemque animo 
diuus Nerua pater tuus factus est quo erat omnium. lo 
nec decet aliter filium adsumi; si adsumatur a prin- 
cipe. an senatum populumque Romanum, exercitus^ 
prouincias^ socios transmissurus uni successorem e 
sinu uxoris accipias summaeque potestatis heredem 
tantum intra domum tuam quaeras? non totam per i^ 
ciuitatem circumferas oculos et hunc tibi proximum^ 
hunc coniunctissimum existimes quem optimum, quem 
dis simillimum inueneris? imperaturus omnibus eli- 
gi debet ex omnibus: non enim seruulis tuis domi- 
num, ut possis esse contentus quasi necessario 20 
herede, sed principem ciuibus daturus es imperator. 
snperbum istud et regium^ nisi adoptes eum quem 
constet imperaturum fuisse, etiamsi non adoptasses. 
fecit hoc Nerua, nihil interesse arbitratus genueris 
an elegeris; si perinde sine iudicio adoptentur liberi 25 
ac nascuntur; nisi quod tamen aequiore animo ferunt 
homines quem princeps parum feliciter genuit quam 
quem male elegit. 

VIII. Sedulo ergo uitauit hunc casum nec modo iu- 
4icium liominum sed deorum etiam in consilium ad- 3o 



1 laeta et prospera C || 6 uterque optimus — 8,24 tu- 
multns fuisset habet B || elegi et elegere B || 7 est B || 11 
sij nisi B || 13 socius tramissurus unius successore | me 
sinu B II 15 totam per B: per totam M || 17 extimes B || 18 
dis sim..] dignissimum B || 20 posses B || 21 es Liuineius: et B, 
om. H II 22 istut et regium est B || 24 arbitratus interesse G 
I genuerit B genuerit an elegerit C || 26 nisi tamen quod 
€; tamen om, B || 27 principes B |j 28 quem om. B V || 29 nec 
modo iudicium B: nec iudicio M (iudicia w) H 30 in om, B. 



8 I. C. PLINII PAN. 

sumpsit. itaque non tum in cubiculo sed in templo^ 
nec ante genialem torum sed ante puluinar louis 
optimi maximi adoptio peracta est^ qua tandem non 
seruitus nostra sed libertas et salus et securitas fun- 

5dabatur. sibi enim gloriam illam di uindicauerunt: 
horum opus illud^ hojum imperium, Nerua tantum 
minister fuit adiutorque: qui eum adoptaret tam 
paruit quam tu qui adoptabaris. adlata erat ex 
rannonia laurea; id agentibus dis ut inuicti impera- 

10 toris exordium uictoriae insigne decoraret. hanc 
imperator Nerua in gremio louis collocarat, cum 
repente solito maior et au^stior, aduocata contion& 
hominum deorumque^ te nlium sibi^ hoc est unicum 
auxilium fessis rebus adsumpsit. inde quasi depositi 

15 imperii qua securitate qua gloria laetus (nam quan- 
tulum refert deponas an partiaris imperium? nisi 
quod difficilius hoc est), non secus ac praesenti tibi 
innixuS; tuis umeris se patriamque sustentanS; tua 
iuuenta^ tuo robore inualuit. statim consedit omuis 

20 tumultus. non adoptionis opus istud; sed adoptati 
fuit; atque adeo temere fecerat Nerua^ si adoptasset 
alium. oblitine sumus ut nuper post adoptionem 
non desierit seditiO; sed coeperit? inritamentum 
istud irarum et fax tumultus fuisset, nisi inci- 

25 disset in te. an dubium est^ ut dare posset impe- 
riimi imperator qui reuerentiam amiserat, auctori- 
tate eius eflfectum cui dabatur? simul filius, simul 



1 tam ego: ta tf, om, R tui w || 2 antem gen. | puluintf B- 
4 sed salus et libertas B | fundebatur W || 5 uindic. dii 
gloriam illam C || 6 opus illut horum B: opus horum illud 11 
{ tamen min. B C || 7 fuit minister B I adiutorque scripsir 
uterque C utrique B V utque W ut B || qui cum adoptaret 
scripsi: qui adoptaret B M | utique qui adoptaret Emestius 
adoptarat Sckwarzius et qui adoptabat Keilius || 10 ezordium 
B: exortnm M | decorarent B V | hanc om, B || 11 colloca- 
ret B II 12 solitum maior augustiorque B | contione hominum 
B: hominum concione (conc. om. W) M || 14 fesses B | de- 
posito imperio $ || 17 ac] ad B || 20 sed adoptati fuit B: fuit 
sed adoptati M || 25 ut -c* ne dare B V ut dare Bon ^. 



TRAIANO D. 8-9. 9 

Caesar^ mox imperator et consors tribuniciae po- 
testatis et omnia pariter et statim factus es^ quae 
proxime parens uerus tantum in alterum filium con- 
tulit. 

IX. Magnum hoc tuae moderationis iudicium quod s^ 
non solum successor imperii sed particeps etiam 
sociusque placuisti. nam successor^ etiamsi uolis; 
habendus est; non est babendus socius, nisi uelis. 
credentne posteri patricio et consulari et triumphali 
patre fi^enitum, cum fortissimum amplissimum aman- lo 
Lsimum sui exercitom regeret, imperatorem non 
ab exercitu factum? eidem, cum Germaniae prae- 
sideret, Germanici nomen binc missum ? nibil ipsum 
ut imperator fieret agitasse? nihil fecisse nisi quod 
meruit et paruit? paruisti enim, Oaesar^ et ad prin- 1> 
cipatum obsequio peruenisti^ nihilque magis a te 
subiecto animo factum est quam quod imperare 
coepisti: iam Gaesar, iam imperator, iam Germani- 
cus, absens et ignarus et post tanta nomina, quan- 
tum ad te pertinet, priuatus. magnum uideretur^ si 20 
dicerem 'nescisti te imperatorem futurum': eras 
imperator et esse te nesciebas. ut uero ad te for- 
tunae tuae nuntius uenit, malebas quidem hoc esse 
quod fueras, sed non erat liberum. an non obse- 
quereris principi ciuis, legatus imperatori; filius pa- 2^ 
tri? ubi deinde disciplina? ubi mos a maioribus 
tradituS; quodcumque imperator munus iniungeret, 
aequo animo paratoque subeundi? quid enim, si 
prouincias ex prouinciis, ex bellis bella mandaret? 
daret eodem illum uti iure, cum ad imperium te 30 
uocet, quo sit usus, cum ad exercitum miserit, ni- 



3 tantum] tamen B W | contulerit n contulitur m r || 5 iu- 
diciom ego: indicinm M || 6 solum om. W |J 7 nobis B W || 13 
huic B V II 17 subiecto animo q: subiecti animo tf subiecti 
a,iiimi Caianetts || 18 tnalim recepisti || 20 pertinebat mauollKeilius 
I nideretur om. B uiderent C || 23 aduenit B || 24 non om. C || 
29 mandaret claret scripgi: mandaret M mandaret. apparet 
JSauptius Berm. V p. 26 || 30 illum Cttsp.: illo M | te uocet 
Baudius: renocet M. 



10 I. C. PLINII PAN. 

hilque interesse ire legatum an redire principem 
iubeat^ nisi quod maior sit obsequii gloria in eo 
quod quis minus uelit. 

X. Augebat auctoritatem iubentis in summum dis- 

5^rimen auctoritas eius adducta, utque magis paren- 
dum imperanti putares efficiebatur eo quod ab aliis 
minus parebatur. ad hoc audiebas senatus populique 
consensum: non unius Neruae iudicium iilud^ illa 
electio fuit. nam qui ubique sunt homines hoc 

loidem uotis expetebant: ille tantum iure principis 
occupauit primusque fecit quod facturi omnes erant. 
nec hercule tanto opere cunctis factum placeret, 
nisi placuisset ante quam fieret. at quo, di boni, 
temperamento potestatem tuam fortunamque mode- 

15 ratus es! imperator tu titulis et imaginibus et si- 
gnis, ceterum modestia labore uigilantia dux et le- 
gatus et miles; cum iam tua uexilla, tuas aquilas 
magno gradu anteires neque aliud tibi ex illa 
adoptione quam filii pietatem, filii obsequium ad- 

:20 sereres longamque huic nomini aetatem, longam 
gloriam precarere. iam te prouidentia deorum pri- 
mum in locum prouexerat; tu adhuc in secundo 
resistere atque etiam senescere optabas: priuatus 
tibi uidebaris quam diu imperator et alius esset. 

25 audita sunt uota tua, sed in quantum optimo* illi et 
sanctissimo seni utile fuit, quem di ideo caelo uin- 
dicauerunt ne quid post illud diuinum et immortale 
factum mortale faceret. deberi quippe maximo operi 
hanc uenerationem ut nouissimum esset, auctorem- 

:3o que eius statim consecrandum ut quandoque inter 
posteros quaereretur aii illud iam deus fecisset. ita 
ille nullo magis nomine publicus parens quam quia 



5 eias anctoritas B V | abducta W || 7 minus om. W {| 

nam] non W, superscr. nam m, rec, || 11 primas fecit W 

1 omnes facturi C || 13 at quo dii boni w: ad quod boni 
T at quo boni C ad boni B || 21 iam] in C H 26 di ideo 
caelo scripsi: dii de celo M dii coelo g edd. || 28 maximo 
operi C W: maxime competi B maximo conpeti operi V. 



TRAIANO D. 9—11. 11 

tuus. ingens gloria ingensque fama: cum abunde 
^xpertus esset quam bene umeris tuis sederet im- 
perium, tibi terras, te terris reliquit; eo ipso carus 
omnibus ac desiderandus quod prospexerat ne de- 
sideraretur, 5 

XI. Quem tu lacrimis primum, ita ut filium decuit, 
mox templis honestasti^ non imitatus illos qui hoc 
idem^ sed alia mente fecerunt. dicauit caelo Ti- 
berius Augustum^ sed ut maiestatis crimen indu- 
ceret, Claudium Nero, sed ut irrideret, Vespasianum lo 
Titus, Domitianus Titum, sed ille ut dei filius, hic 
ut frater uideretur. tu sideribus patrem intulisti 
non ad metum ciuium, non in contumeliam numi- 
num, non in honorem tuum, sed quia deum credis. 
minus est hoc, cum fit ab his qui et sese deos pu- 15 
tant. sed licet illum aris puluinaribus flamine coIaS; 
non alio tamen magis deum et facis et probas quam 
quod ipse talis es. in principe enim qui electo suc- 
cessore fato concessit una eademque certissima di- 
uinitatis fides est bonus successor. num ergo tibi 20 
ex immortalitate patris aliquid arrogantiae accessit? 
num hos proximos diuinitate parentum desides ac 
superbos potius quam illos ueteres et antiquos ae- 
mularis? qui hoc ipsum imperium *** cuius pulsi 
fugatique non aliud maius habebatur indicium quam 23 
quod triumpharet. ergo sustulerant animos et iugum 
excusserant nec iam nobiscum de sua libertate, sed 
de nostra seruitute certabant ac ne indutias quidem 
nisi aequis condicionibus inibant legesque ut ac- 
dperent dabant. 30 



.14 non in honorem tuum om, W ||. 17 tamen magis ^: 
magis tamen M, nisi quod magis om, B | et facis om» W in 
ras. 3 liti. || 18 enim om, W Q 19 eademque w m: idemque 
H itemque g || 20 non ergo B || 23 emuleris M, corr, g et 
Liuineius || 24 ipsum impeiuum quam imp. cuius B Y ipsum impe- 

rium qm imp cuius W ipsum imperium qm (quoniam u) cuius 
G cum signo lacunae || 25 quam quod B cod, Liuineii: quam 
si C V W II 26 triumpharetur cod, Liuineii, 



12 I. C. PLINII PAN. 

XII. At nunc rediit omnibus terror et metus et uo- 
tum imperata faciendi. uident enim Bomanum ducem 
unum ex illis ueteribus et priscis^ quibus imperato- 
rium nomen addebant contecti caedibus campi et 

5 infecta uictoriis maria. accipimus obsides ergo^ non 
emimus^ nec ingentibus damnis immensisque mune- 
ribus paciscimur ut uicerimus. rogant, supplicant;. 
largimur, negamus, utrumque ex imperii maiestater 
agunt gratias qui impetrauerunt; non audent queri 

10 quibus negatum est. an audeant qui sciant te ad- 
sedisse ferocissimis populis eo ipso tempore quod 
amicissimum illis, difficillimum nobis, cum Danuuius^ 
ripas gelu iungit duratusque glacie ingentia tergo 
bella ^ansportat, cum ferae gentes non telis magis 

15 quam suo ca^elo, suo sidere armantur? sed ubi in 
proximo tu, non secus ac si mutatae temporum 
uices essent, illi quidem latibulis suis clausi tene- 
bantur; nostra agmina percursare ripas et aliena 
occasione, si permitteres, uti ultroque niemem suam 

20 barbaris inferre gaudebant. 

Xni. Haec tibi apud hostes ueneratio. quid? apud 
milites quam admirationem quemadmodum compa- 
rasti? cum tecum inediam, tecum ferrent sitim^ 
cum in illa meditatione campestri militaribus turmis 

25 imperatorium puluerem sudoremque misceres, nihil 
a ceteris nisi robore ac praestantia diuersus libero 
Marte nunc eminus tela uibrares nunc uibrata sus- 
ciperes, alacer uirtute militum et laetus, quotiens 
aut cassidi tuae aut clipeo grauior ictus incideret 

30 (laudabas quippe ferientes hortabarisque ut auderent, 
et audebant iam); cum spectator moderatorqjOie in- 



2 uident W: uidet B C V || 3 imperatorum C B || 6 in- 
digentibus B | damnis w: damus M || 7 paciscimur B Y : pasei- 
mur C W II 10 an om, W, add, m. rec. \ absedisse B V || 24 
meditatione corruptum; uelitatione Mommsenus \\ 26 diuersus 
addidi: om, M differens q distans Duebnerue dispar w Q 27 
cominus M, corr. G, H. Schaeferus \ uibrares m: librares M 
1 librata g || 31 spectator moderatorque g: spectatorque M. 



TEAIANO D. 12—14. 13 

^untium certamina uirorum arma componeres, tela 
temptares ac, si quod durius accipienti uideretur, 
ipse uibrares. quid cum solacium fessis^ aegris opem 
ferres? non tibi moris tua inire tentoria, nisi com- 
militonum ante lustrasses^ nec requiem corpori nisi 5 
post omnes dare. haut mihi admiratione dignus 
imperator uideretur, si inter Fabricios et Scipiones 
et Gamillos talis esset: tunc enim illum imitationis 
ardor semperque melior aliquis accenderet. postquam 
uero studium armorum a manibus ad oculos, ad lo 
uoluptatem a labore translatum est; postquam exer- 
citationibus nostris non ueteranorum aliquis; cui 
decus muralis aut ciuica, sed Graeculus magister 
assistit: quam magnum est unum ex omnibus patrio 
more, patria uirtute laetari et sine aemulo, sine i5 
exemplo secum certare, secum contendere ac, sicut 
imperare solum, ita solum esse qui debeat impe- 
rare! 

XIV. Non incunabula haec tibi, Caesar, et rudimen- 
ta, cum puer admodum Parthica lauro gloriam patris 20 
augeres nomenque Germanici iam tum mererere, 
cum ferociam superbiamque Parthorum ex proximo 
auditus magno terrore cohiberes Rhenumque et 
Euphratem admirationis tuae societate coniungeres? 
cum orbem terrarum non pedibus magis quam lau- 25 
dibus peragrares, apud eos semper maior et clarior 
quibus postea contigisses? et necdum imperator, 
necdum dei filius eras. Germaniam JSispaniamqxie 
cum plurimae gentes ac prope infinita uastitas in- 
teriacentis soli tum Pyrenaeus, Alpes immensique 30 



5 lufitrares B V || 6 haut scripsi: hac H nec Keilius 
7 non uideretur w || 8 immirationis C || 12 ueterum W 
15 ac sine «x. tf, ac om, ^ y 17 imperare solum ita solum 
scripsi: imperaret solus solum ita H imperat ^ || 19 non] 
nam Mommsenus || 21 mererere w: merere M || 22 Partho- 
rum] barbarorum Schwarzius || 28 Germaniam Hispaniam- 
que Keilius: Germaniamque M Hispanlam Germaniaroque 
Baunius. plura iniercidisse censei Dierauerus, Beilr, z. e, krit. 
Oesch. Traians p. 193. 



14 I. C. PLINII PAN. 

alii moutes, iiisi his comparentur^ muniunt dirimunt- 
que. per hoc omne spatium cum legiones duceres 
seu potius (tanta lielocitas erat) raperes, non ue- 
hiculum umquam, non equum respexisti. leuis hic 
5 non subsidium itineris, sed *decus et tutamen' sub- 
sequebatur; ut cuius nullus tibi usus, nisi cum die 
statiuorum proximum campum alacritate discursus 
puluere attoUeres. initium laboris mirer an finem? 
multum est quod perseuerasti, plus tamen quod non 

10 timuisti ne perseuerare non posses. nec dubito quin 
ille qui te inter illa Germaniae bella ab Hispania 
usque ut ualidissimum praesidium exciuerat^ iners 
ipse alienisque uirtutibus tunc quoque inuidus im- 
perator, cum ope earum indigeret, tantam admiratio- 

15 nem tui non sine quodam timore conceperit quan- 
tam ille genitus love post saeuos labores duraque 
imperia regi suo indomitus semper indefessusque 
referebat; cum aliis super alias expeditionibus itinere 
illo dignus inuenireris. 

20 X Y. Tribunus uero disiunctissimas terras teneris 
adhuc annis uiri firmitate lustrasti^ iam tunc praemo- 
nente fortuna ut diu penitusque perdisceres quae 
mox praecipere deberes. neque enim prospexisse 
castra breuemque militiam quasi transilisse conten- 

25 tus ita e^sti tribunum ut esse dux statim posses 
nihilque discendum haberes tempore docendi : cogno- 
uisti per stipendia decem mores gentium, regionum 
situs, opportunitates locorum^ et diuersam aquarum 
caelique temperiem ut patrios fontes patnumque 

30 sidus ferre consuesti. quotiens equos, quotiens eme- 
rita arma mutasti! ueniet ergo tempus quo posteri 

1 compararentur B C V || 3 raperes W: rapere sed B C V |[ 
5 et tutameo (TuTn) scripsi: et cum M et tamen w, det Hauptius 
L L p, 27; cf, Verg.Aen. V262 || 6 ut deL w || 7 discursus scripsi: 
discursu M || 8 mirer an c: miser an G miseram B V miserear an 
w II 11 ad Hispaniam W || 18 itinere illo] munere alio Ckitaneus \\ 
21 praemuniente uel praemoliente Lipsius || 23 prospexisti w 
11 24 transilisse Amtzenius: transisse M || 25 esse dux statim 
B V: dux esse statim W esse statim dux G || 27 regionumq; W. 



TRAIANO D. 14—16. 15 

uisere uisendumque tradere minoribus suis gestient^ 
quis sudores tuos hauserit campus^ quae refectiones 
tuas arboreS; quae somnum saxa praetexerint, quod 
denique tectum magnus bospes impleueris^ ut tunc 
ipsi tibi ingentium ducum sacra uestigia isdem in lo- 5> 
cis monstrabantur. uerum haec olim: in praesentia 
quidem, quisquis paulo uetustior miles^ hic te com- \^ 
militone censetur. quotus enim quisque cuius tu ^ 
non ante commilito quam imperator? inde est quod 
prope omnes nomine appeUas, quod singulorum lo 
fortia facta commemoras; nec habent adnumeranda 
tibi pro re publica uulnera, quibus statim laudator 
et testis contigisti. 

XYI. Sed tanto magis praedicanda est moderatio 
tua quod innutritus bellicis laudibus pacem amas nec^ i& 
quia uel pater tibi triumphalis uel adoptionis tuae 
die dicata Gapitolino loui laurus^ idcirco ex occasione 
omni quaeris triumphos. non times bella nec pro- 
uocas. magnum est, imperator Auguste, magnum 
est stare in Danuuii ripa^ si transeas^ certum tri- 20 
umphi^ nec decertare cupere cum recusantibus ; 

Suorum alterum fortitudine, alterum moderatione ef- 
citur. nam ut ipse nolis pugnare moderatio, for- 
titudo tua praestat ut neque hostes tui uelint. accipiet 
ergo aliquando Gapitolium non mimicos currus nec 25 
falsae simulacra uictoriae, sed imperatorem ueram 
ac solidam gloriam reportantem tranquillitatem et 
tam confessa hostium obsequia ut uincendus nemo 
faerit. pulcrius hoc omnibus triumphis. neque enim 
umquam nisi ex contemptu imperii nostri factum so 
est ut uinceremus. quod si quis barbarus rex eo 
insolentiae furorisque processerit ut iram tuam in- 



5 ipsi et sacra om, W || 7 hic] h^ c C || 9. commilito 
om. B II 11 facta om. W || 12 et laudator W || 20 certas 
B V I triampbu W || 23 nobis B V Q 24 accipiet et ergo B 
V r (m 11 ?) H 25 mimicos Liuineius: inimicos H || 28 tam 
W: tamen C V tantnm B | obsequia ut uincendus w: ob- 
Beqai aut incendiis M. 



16 I. C. PLINII PAN. 

dignationemque m^reatur, ne ille, siue interfuso 
mari seu fluminibus immensis seu praecipiti monte 
defenditur^ omnia haec tam prona tamque cedentia 
uirtutibus tuis sentiet ut subsedisse montes, flumina 

3 exaruissC; interceptum mare illatasque sibi non 
esse classes nostras^ sed terras ipsas arbitretur. 

XVJI. Videor iam cernere non spoliis prouinciarum 
et extorto sociis auro^ sed hostilibus armis captorum- 
que regum catenis triumphum grauem: uideor in-, 

10 gentia ducum nomina nec indecora nominibus cor- 
pora noscitare: uideor intueri immanibus ausis bar- 
barorum onusta fercula et sua quemque facta uinctis 
manibus sequentem: mox ipsum te sublimem curru 
instantemque domitarum gentium tergO; ante currum 

15 autem clipeos quos ipse perfoderis. nec tibi opima 
defuerint; si quis regum uenire in manus audeat 
nec modo telorum tuorum, sed oculorum etiam mi- 
narumque coniectum toto campo totoque exercitu 
opposito perhorrescat. meruisti proxima moderatione 

20 ut, quandocumqae te uel inferre uel propulsare bellum 
coegerit imperii dignitaS; non ideo uicisse uidearis 
ut triumphares, sed triuipphare quia^ uiceris. 

XVIII. AHud ex alio mihi occurrit. quam speciosum 
est enim quod disciplinam castrorum lapsam et extinc- 

2a tam refouisti depulso prioris saecuU malo^ inertia et 
contumacia et dedignatione parendi? tutum est reue- 
rentiam, tutum caritatem mereri; nec ducum quis- 
quam aut non amari a miUtibus aut amari timet; 
exinde offensae pariter gratiaeque securi indtant 



1 premereatnr B || 2 morte C || 3 defenditnr q: dependitar 
M II 4 sentiet qi censiet V transiet B censet W C cernet uel 
sciet Schwarzius \ subsidisse M || 8 hostibas C || 11 ausis — 13 
manibus om, C || 12 iunctis V W || 13 curru instantemque Heu- 
mannus PoecU 11 1 45: instantemque curru M || 16 defuerint 
m: defuerunt M | manibus B || 17 nec non modo Gesnerus || 
20 ut quandoque C W || 21 uidearis] iudicaris C || 24 et 
addidi; om. M ac add, q eztinctamque u || 27 tutum est 
caritatem W || 29 exinde scripsi: et inde M | gratiaeque 
pariter C. 



TRAIANO D. 16—20. 17 

operibus^ assunt exercitationibus; arma moenia uiros 
aptant. quippe non is princeps qui sibi imminere, 
sibi intendi putet quod in hostes paretur; quae per- 
suasio fuit illorum qui hostilia, cum facerent, time- 
bant. idem ergo torpere militaria studia nec animos & 
modo sed et corpora ipsa languescerC; gladios etiam 
incuria hebetari retundique gaudebant. duces porro 
nostri, non tam regum exterorum quam suorum 
principum insidias^ nec tam hostium quam commili- 
tonum manus ferrumque metuebant. io 

XIX. Est haec natura sideribus ut parua et exilia 
ualidiorum exortus obscuret: similiter imperatoris ad- 
uentu legatorum dignitas inumbratur. tu tamen maior 
omnibus quidem eras^ sed sine uUius deminutione 
maior: eandem auctoritatem praesente te quisque i5 
quam absente retinebat; quin etiam plerisque ex eo 
reuerentia accesserat quod tu quoque illos reuere- 
bare. itaque perinde summis atque infimis carus 
sic imperatorem commilitonemque miscueras ut stu- 
dium omnium laboremque et tamquam exactor in- 20 
tenderes et tamquam particeps sociusque releuares. 
felices illos quorum fides et industria non per inter- 
nuntios et interpretes, sed ab ipso te, nec auribus 
tuis sed oculis probabantur! consecuti sunt ut ab- 
sens quoque de absentibus nemini magis quam tibi 25 
crederes. 

XX. lam te ciuium desideria reuocabant, amorem- 
que castrorum superabat caritas patriae. iter inde 
placidum ac modestum et plane a pace redeuntis. 
nec uero ego in laudibus tuis ponam quod aduentum so 
tuum non pater quisquam, non maritus expauit: 
a£Fectata aliis castitas, tibi ingenita et innata inter- 
que ea quae imputare non possis. nuUus in exigendis 



3 parent C || 4 tlmebanttir G || 5 tempore C || 7 retandique 
W: et nndiqae M ( 12 naUdorum M^ corr. g |! 13 dignitates 
innmbrantur W || 14 diminutione M || 15 quisque quam absente 
ret. edd.i quisquam absente ret. B V quisquam retiuebat ab- 
sente ret. C quisque {ras, 7 liit,) ret. w || 21, reuelares C. 

Panbo. lat. 2 



18 I. C. PLINII PAN. 

uehiculis tumultus, nuUum circa hospitia fastidium; 
annona quae ceteris; ad hoc comitatus accinctus et 
parcus: diceres magnum aliquem ducem ac te po- 
tissimum ad exercitus ire: adeo nihil aut certe parum 

6 intererat inter imperatorem factum et futurum. quam 
dissimilis nuper alterius principis transitus! si tamen 
transitus ille, non populatio fuit, cum abactus ho- 
spitium exederet omniaque dextra laeuaque perusta 
et attrita, ut si uis aliqua uel ipsi illi barbari quos 

10 fugiebat inciderint. persuadendum prouinciis erat 
illud iter Domitiani fuisse, non principis. itaque 
non tam pro tua gloria quam pro utilitate communi 
edicto subiecisti quid in utrumque uestrum esset im- 
pensum. assuescat imperator cum imperio calculum 

isponere: sic exeat, sic redeat, tamquam rationem 
redditurus; edicat quid absumpserit. ita fiet ut non 
absumat quod pudeat edicere. praeterea futuri prin- 
cipes, uelint nolint, sciant tanti sua itinera constare 
debere quanti tuum constat, propositisque duobus 

20 exemplis meminerint perinde coniecturam de mori- 
bus suis homines esse facturos, prout hoc uel illud 
elegerint. 

XXI. Nonne his tot tantisque meritis nouos aliquos 
honores, nouos titulos merebare? at tu etiam patris 

25 patriae recusabas. quam longa nobis cum modestia 
tua pugna! quam tarde uicimus! nomen illud, quod 
alii primo statim principatus die, ut imperatoris et 
Caesaris, receperunt, tu usque eo distulisti, donec 
tu quoque, beneficiorum tuorum parcissimus aesti- 



3 parcus Cusp.: parens M || 6 nuper] imperatori C | trans- 
itus principis V || 7 hospocium V || 8 exederet ego: exerceret 
W execeret V exereret B C || 9 illi om. W uel B || 10 inciderent 
M, corr, Schwarzius incidissent Hauptius l. l. p. 27 || 15 tam- 
quam] quasi C || 16 ita fiet — 17 principes om. W add, marg, 
m. rec. \\1S sciant tanti tuum (tantum C) constat M, suppleui. 
sciant tanti iter tuum constat Ritiershusius sciant quanti tuum 
constet Gronouius sciant tanti constare quantum constat Momm- 
senus II 19 prepositisque C 'W || 23 non his V || 27 impera- 
torum W. 



TRAIANO D. 20—22. 19 

mator, iam te mereri fatereris. itaque soli omnium 
contigit tibi ut pater patriae esses ante quam fieres. 
eras enim in animis, m iudiciis nostris, nec publicae 
pietatis intererat quid uocarere, nisi quod ingrata 
sibi uidebatur, si te imperatorem potius uocaret ets 
Caesarem, cum patrem experiretur. quod quidem 
nomeu qua benignitate, qua indulgentia exerces! ut 
cum ciuibus tuis quasi cum liberis parens uiuis! ut ^ 
reuersus imperator, qui priuatus exieras^ agnoscis, 
agnosceris I eosdem nos, eundem te putas; par omni- lo 
bus et hoc tantum ceteris maior quod melior. 

XXII. Ac primum quidem, qui dies ille quo expecta- 
tus desideratusque urbem tuam ingressus es ! iam hoc 
ipsum^ quomodo ingressus es^ quam mirum laetum- 
que! nam priores inuehi et importari solebant, non is 
dico quadriiugo curru et albentibus equis, sed umeris 
hominum, quod arrogantius erat. tu sola corporis 
proceritate elatior aliis et excelsior non de patientia 
nostra quendam triumphum^ sed de superbia prin- 
cipum egisti. ergo non aetas quemquam; non uale- 20 
tudo, non sexus retardauit quo minus oculos insolito 
spectaculo impleret. te paruuli noscere, ostentare 
iuuenes, mirari senes; aegri quoque neglecto me- 
dentium imperio ad conspectum tuiquasi ad salutem 
sanitatemque prorepere. inde alii se satis uixisse te 25 
uisO; te recepto, alii nunc magis esse uiuendum 
praedicabant. feminas etiam tunc fecunditatis suae 
maxima uoluptas subiit, cum cernerent cui principi 
ciues, cui imperatori milites peperissent. uideres re- 
ferta tecta ac laborantia ac ne eum quidem uacan- so 
tem locum qui non nisi suspensum et instabile 
uestigium caperet, oppletas undique uias angustum- 



4 uocarere "W: uocare B C V |) 11 quod Liuineius: quo M 
;| 12 quidem qui Schwarzius: quitf 'W quid B C qui V || 13 iam 
h. 1. q. ingressus es om, C H 14 quomodo scripsi: quod M || 
16 nam q: num M || 20 non prius W: noua C nuUa B V || 25 
sanitatem B || 27 tuae B, et V ex sue corr, || 32 angustum fi. 

2* 



20 I. C. PLINII PAN. 

que tramitem relictum tibi^ alacrem hinc atque inde 
populum^ ubique par gaudium paremque clamorem. 
tam aequalis ab omnibus ex aduentu tuo laetitia 
percepta est quam omnibus uenisti: quae tamen 

5 ipsa cum ingressu tuo creuit ac prope in singulos 
gradus adaucta est. 

XXIII. Gratum erat cunctis quod senatum osculo 
exciperes, ut dimissus osculo fueras^ gratum quod 
equestris ordinisdecorahonore nominum sinemonitore 

10 signares , gratum quod tantum non ultro clientibus 
salutatis quasdam familiaritatis notas adderes; gratius 
tamen quod sensim et placide et quantum respectan- 
tium turba pateretur incederes, quod occursantium 
populus te quoque, te immo maxime artaret, quod 

15 primo statim die latus tuum crederes omnibus. ne- 
que enim stipatus satellitum manu, sed circumfusus 
undique nunc senatus nunc equestris ordinis flore^ 
prout alterutrum frequentiae genus inualuisset; si- 
lentes quietosque lictores tuos subsequebare : nam 

20 milites nihil a plebe habitu tranquillitate modestia 
differebant. ubi uero coepisti Capitolium ascendere, 
quam laeta omnibus adoptionis tuae rccordatio ! quam 
peculiare gaudium eorum qui te primi . eodem loco 
salutauerant imperatorem! quin etiam deum ipsum 

iBpatrem tuum praecipuam uoluptatem operis sui per- 
cepisse crediderim. utque dein isdem uestigiis in- 
stitisti quibus parens tuus ingens illud deorum pro- 
laturus arcanum^ quae circumstantium gaudia ! quam 
recens clamor! quam similis illi dies qui hunc ge- 



1 hinc atqae inde om. B || 8 ut dim. osc. faeras om, B V 
10 tantum non Lipsius: tantum M tantum tum non Liuineius 

I clientibus] dicentibns C || 12 quo tum W || 13 accursantium 
■W 11 14 te uno max. V 1 artaret Behrius: nstaret M || 15 sta- 
timj quoque C || 19 namj iam N. Heinsius || 22 omnibus om. W 

II 23 eodem loco om. C || 24 salutauerant q Litdneius: saluta- 
uerint fi V salutauerunt C w || 25 patrem add. Beroaldus: om. 
M deum ipsum tum Liuineius || 26 utque dein scripsi: ut qui- 
dem M | institutis B V || 29 genuit scripsi: genuit diem M illl 
diei qui h. g. dies Liuineius illi qui b. g. dies Baupiius L L 



TRAIANO D. 22—24. 21 

nuit! ut plena altaribus^ angusta uictimis cuncta! 
ut in unius salutem coUata omnium uota! cum sibi 
88 ac liberis suis intellegerent precari quae pro te 
precarentur. inde tu in palatium quidem^ sed eo 
uultu; ea moderationC; ut si priuatam domum pe> 5 
teres; ceteri ad penates suos quisque iteraturus 
gaudii fidem^ ubi nuUa necessitas gaudendi est. 

XXTV. Onerasset alium eius modi introitus; tu 
cotidie admirabilior et melior^ talis denique quales alii 
principes futuros se tantum poUicentur. solum ergo te lo 
commendat augetque temporis spatium. iunxisti enim 
ac miscuisti res diuersissimas^ secuntatem olim im- 
perantis et incipientis pudorem. non tu ciuium am- 
plexus ad pedes tuos deprimis nec osculum manu 
reddis : manet imperatori quoque prior oris huma- 15 
nitas: incedebas pedibus; incedis: laetabaris labore; 
laetaris: eadem iUa quae omnia circa te nihil ipsum 
te fortuna mutauit. uberum est ingrediente per pu- 
bUcum principe subsistere occurrere, comitari praeter- 
ire : ambulas inter nos^ non. quasi non contingas, et 20 
copiam tui, non ut imputes, facis. haeret lateri tuo 

auisquis accessit^ finemque sermonis suus cuique pu- 
or, non tua superbia facit. regimur quidem a te 
et subiecti tibi, sed quemadmodum legibus sumus. 
nam et illae cupiditates nostras libidinesque mode- ss 
rantuT; nobiscum tamen et inter nos uersantur. 
emines, excelUs, ut honor^ ut potestas^ quae super 
homines quidem^ hominum sunt tamen. ante te 
principes fastidio nostri et quodam aequalitatis metu 
usum pedum amiserant. iUos ergo umeri ceruices- sa 
que seruorum super ora nostra, te fama^ te gloria, 
te ciuium pietas^ te Ubertas super priores principes 



2 salate M || 7 ubi] tibi B Y 1 15 quoqne scripsi: quae 
uel qne M || 17 eadem illa quae omnia scripsi: eademque 
iUa omnia B V W eademque omnia iUa C | ipsum Liuineius: 
ipso H in ipso Lipsius \ 19 principe om, W || 20 non addidi |{ 
22 sermoni H, eorrexi | 28 at ante te prineipes nostri fasti- 
dio w I 32 priores scripsi: ipsos H omnes g. 



22 I. C. PLINII PAN. 

uehunt; te ad sidera tollit humus ista communis 
et confusa principis uestiffia. 

XXV. Nec uereor^ patres conscripti, ne longior 
uidear, cum sit maxime optandum ut ea pro quibus 
5 aguntur principi gratiae multa sint: quae quidem reue- 
rentius fuerit integra inlibataque cogitationibus uestris 
reseruari quam carptim breuiterque perstringi, quia 
fere sequitur ut illa quidem de quibus taceas Tfiavbt 
tanta quanta sunt esse uideantur: nisi uero leuiter 

10 attingi placet locupletatas tribus datumque congia- 
rium populo et datum totum, cum donatiui partem 
milites accepissent. an mediocris animi est his potius 
repraesentare quibus magis negari potest? quam- 
quam in hac quoque diuersitate aequalitatis ratio 

15 seruata est. aequati sunt enim populo milites eo 
quod partem, sed priores^ populus militibus quod 
posterior, sed totum statim accepit. enimuero quanta 
benignitate diuisum est! quantaeque curae tibi fuit 
ne quis expers liberalitatis tuae fieret! datum est 

2ohis qui post edictum tuum in locum erasorum sub- 
diti fuerant, aequatique sunt ceteris illi etiam qui- 
bus non erat promissum. negotiis aliquis, ualetudine 
alius, hic mari, ille fluminibus distinebatur : ex- 
pectatus est, prouisumque ne quis aeger, ne quis 

25 occupatus, ne quis denique longe fuisset: ueniret 
quisque, cum uellet, ueniret quisque, cum posset. 
magnificum, Caesar, et tuum disiunctissimas terras 
muuificentiae ingenio uelut admouere immensaque 
spatia liberalitate contrahere, intercedere casibus, 

80 occursare fortunae atque omui ope adniti ne quis 
e plebe Romana dante congiarium te hominem se 
magis sentiret fuisse quam ciuem. 



1 ista §: ita M || 2 conf. priuatis nest. Freinshemius conf. 
plebis ac principis uest. Schwarzius conf. prinatis principis uest. 
Mommsenus conf. ista cinium et principis uest. Keilius {| 5 quae 
quodque VW || 8 ut] et B V | haut addidi: om. M || 10 locupletas C 
if 16 priores q: prior estM || 17 quanta fi: quaqua C V q^ W |{ 
23 expectatumC || 27 tuumjillud w || 28 admotfereW || 3tse otnX, 



TRAIANO D. 24—26. 23 

XXVI. Aduentante congiarii die obseruare prin- 
cipis egressum in publicum, insidere uias examina 
infantium futumsque populus solebat. labor parenti- 
bus erat ostentare paruulos impositosque ceruicibus 
adulantia uerba blandasque uoces edocere : reddebant s 
illi quae monebantur. atqui plerique irritis precibus 
surdas principis aures obstrepebant ignarique quid 
rogassent; quid non impetrassent^ donec plane sci- 
rent, differebantur. tu ne rogari quidem sustinuisti 
et, quamquam laetissimum oculis tuis esset conspectu lo 
Romanae sobolis impleri; omnes tamen, antequam 
te uiderent adirentue, recipi incidi iussisti, ut iam 
inde ab infantia parentem publicum munere educa- 
tionis experirentur, crescerent de tuo qui crescerent 
tibi alimentisque tuis ad stipendia tua peruenirent 15 
tantumque omues uni tibi quantum parentibus suis 
quisque deberet. recte, Caesar^ quod spem Romani 
nominis sumptibus tuis suscipis. nullum est enim 
magno principe immortalitatemque merituro impen- 
dii genus dignius quam quod erogatur in posteros. 20 
locupletes ad toUendos liberos ingentia praemia et 
pares poenae cohortantur; pauperibus educandi una 
ratio est bonus princeps. hic fiducia sui procreatos 
nisi larga manu fouet auget amplectitur^ occasum 
imperii, occasum rei publicae accelerat frustraque 25 
proceres plebe neglecta, ut desectum corpore caput 
nutaturumque instabili pondere, tuetur. facile est 
coniectare quod perceperis gaudium, cum te paren- 
tum liberorum senum infantium puerorum clamor 
exciperet. haec prima paruulorum ciuium uox aures 30 
tuas imbuit, quibus tu daturus alimenta hoc maxi- 



1 aduentante antea O. H. Schaeferus ante te aduentante 
KeHiua. equidem anie congiarii intercidisse putauerim condam || 
2 uias om, C || 6 atqui scripsi: ac M at Gesnerus || 7 obstre- 
pebant w: adstrepebant M || 9 differebant C || 12 incidi om» 
W J 13 parentum M, corr, q ] munus B w || 22 abbortantur W 
coartantnr B | educandis M || 26 desectum C: defectam B VW 
II 31 irabuit W: imbutas B C V. 



24 I- C. PLINII PAN. 

mum praestitisti ne rogareut. iBuper omnia est tameu 
quod talis es ut sub te liberos toUere libeat ex- 
pediat. 

XXVII. Nemo iam parens filio nisi fragilitatis. 
6 humanae uices horret; nec inter insanabiles morbos^ 

principis ira numeratur. magnum quidem est educandi 
incitamentum tollere liberos in spem alimentorum; 
in spem congiariorum; maius tamen in spem Uber- 
tatis; in spem securitatis. atque adeo nihil largiatur 

10 princepS; dum nihil auferat; non alat^ dum non oc- 
cidat: nec deerunt qui filios concupiscant. contra 
largiatur et auferat, alat et occidat: ne ille mihi 
iam breui tempore efiecerit ut omnes non posterorum 
modo sed sui parentumque paeniteat. quocirca nihil 

15 magis in tua tuta liberalitate laudauerim quam quod 
congiarium das de tuO; alimenta de tuO; neque a te 
liberi ciuium^ ut ferarum catuli^ sanguine et cae- 
dibus nutriuntur; quodque gratissimum est accipien- 
tibus, sciunt dari sibi quod nemini est ereptum, 

20 locupletatisque tam multis pauperiorem esse factum 
principem tantum, quamquam ue hunc quidem. nam 
cuius est quicquid est omnium^ tantum ipse quantum 
omnes habet. 

XXVIII. Alio me uocat numerosa gloria tua. alio 
25 autem? quasi uero iam satis ueneratus miratus(}ue sim 

quod tantam pecuniam profudisti^ non ut flagitii tibi 
conscius ab insectatione eius auerteres famam nec ut 
tristes hominum maestosque sermones laetiore ma* 
teria detineres. nullam congiario culpam^ nullam 
soalimentis crudelitatem redemisti^ nec tibi bene fa- 
ciendi fuit causa ut quae male feceras impune fe- 
cisses. amor impendio istO; non uenia quaesita est^ 



7 in spem alimentorum om. W 1 11 nec deeraut — 12 oo- 
i 
cidat om, C || 12 m iam ego: in tam C W nitam B Y inquam 
Liuineitis tum in Gronomus etiam Schwarzius iam Gesnerus K 
15 tnta seripsi: tota M || 16 alimenta de tuo om. W [ 21 ne ar 
nec M I hunc] hoc W. 



TRAIANO D. 26—29. 25 

populusque Bomanus obligatus a tribunali tuo^ uon 
exoratus reeessit. obtulisti enim congiarium gau- 
dentibus gaudens securusque securis ; quodque antea 
principes ad odium sui leniendum tumentibus plebis 
animis obiectabant^ id tu tam innocens populo de- 5 
disti <3|uam populus accepit. paulo minus^ patres 
conscnpti; quinque milia ingenuorum fuerunt quae 
liberalitas principis nostri conquisiuit, inuenit^ ad- 
sciuit. hi subsidium bellorum, ornamentum pacis 
publicis sumptibus aluntur patriamque non ut pa- lo 
triam tantum uerum ut altricem amare condiscunt. 
ex his castra, ex his tribus replebuntur^ ex his 
quandoque nascentur quibus alimentis opus non sit. 
dent tibiy Caesar; aetatem di quam mereris seruent- 

?[ue animum quem dederunt: et quanto maiorem iu- 15 
antium turbam iterum atque iterum iubebis incidi! 
augetur enim cotidie et crescit^ non quia cariores 
parentibus liberi, sed quia principi ciues. dabis con- 
giaria, si uoles; praestabis alimenta^ si uoles: illi 
tamen propter te nascuntur. 20 

XXlX. Instar ego perpetui congiarii reor affluen- 
tiamannonae. huiusaliquando curaPompeio nonminus 
addidit gloriae quam pulsus ambitus campo, exactus 
hostis mari, oriens triumphis occidensque lustratus. 
nec uero ille ciuilius quam parens noster auctoritate 2& 
consilio fide reclusit uias, portus patefecit; itinera 
terris, litoribus mare, litora mari reddidit diuersas- 
que gentes ita commercio miscuit ut^ quod genitum 
esset usquam^ id apud omnes natum esse uideretur. 
nonne cemere datur ut sine ullius iniuria omnis so 
usibus nostris annus exuberet? quippe non ut ex 
hostico raptae perituraeque in horreis messes nequic- 
quam quiritantibus sociis auferuntur. deuehunt ipsi 



4 principes W r: princeps a V e/ B m, sed in his corr, \\ 
5 iam W | innocentius w || 16 iubebis B V: uidebis C W ui- 
debis iubebis Cttsp. | 19 praestabis alimenta si uoles om, C {{ 
26 itineribns terras, itinera terris Mommsenut || 31 amnis C V 
II 31 eznberetur C || 33 queritantibus M, corr, q. 



26 I. C. PLINII PAN. 

quod terra genuit, quod sidus aluit, quod annus tu- 
lit, nec nouis indictionibus pressi ad uetera tributa 
deficiunt. emit fiscus quidquid uidetur emere. inde 
copiae, inde annona de qua inter licentem uendentem- 

s que conueniat, inde hic satietas nec fames usquam. 

XXX. Aegyptus alendis augendisque seminibus 

ita gloriata est ut nihil imbribus caeloque deberet; si- 

quidem proprio semper amne perfusa nec alio genere 

aquarum solita pinguescere quam quas ipsa deuexe- 

10 rat tantis segetibus induebatur ut cum feracissimis 
terris quasi numquam cessura certaret. haec in- 
opina siccitate usque in iniuriam sterilitatis exaruit, 
quia piger Nilus cunctanter alueo sese ac languide 
extulerat, ingentibus ille quidem tunc quoque numi- 

i5nibus, fluminibus tamen conferendus. hinc pars 
magna terrarum mergi repararique amne consueta 
alto puluere incanduit. frustra tunc Aegyptus nubila 
optauit caelumque respexit, cum ipse fecunditatis pa- 
rens contractior et exilior isdem ubertatem eius an- 

20 gustiis quibus abundantiam suam cohibuisset. neque 
enim solum uagus ille, cum expandatur, amnis intra 
usurpata semper uallium substiterat atque haeserat^ 
sed supino etiam ac non detinenti solo placido se 
moUique lapsu refugus abstulerat necdum satis 

25 umentes terras addiderat arentibus. igitur inunda- 
tione indeque ubertate regio fraudata sic opem 
Caesaris inuocauit ut solet amnem suum: nec lon- 
gius illi aduersorum fuit spatium quam dum nuntiat. 
tam uelox; Caesar, potentia tua est tamque in omnia 



3 emere; malim ei e re || 9 ipsa Lipsuis: ipse M || 11 inopia 
B V m II 14 ille quidem tune quoque Keilius: qnidem tunc quo- 
que iUe B V quidem quoque tunc ille C qnoque tn ne quidem 
nille (nile ^) w ] 16 mergi repararique qi mergere parariqne 
(parique mn) M mergi palanti q || 19 ubertatem eius ang. scripsi: 
ilbertatis eius ang. M ubertatis eius anni ang. q nbertatem eius 
tmni&ng.edd, \\ ^lenmadd.^Wi om.VL \ expanditurw || 22uallium 
scripsi: collium M || 23 non detinenti solo scripsi: detinenti 
solo non M || 24 refugum M, correoci |1 26 indeque sci^psi: id 
est M idem w | regionis B. 



TRAIANO D. 29—31. 27 

pariter intenta bonitas et accincta ut fcristius ali- 
quid saeculo tuo passis ad remedium saluteinque 
sufficiat ut scias. 

XXXI. Omnibus equidem gentibus fertiles annos 
gratasque terras precor: crediderim tamen per hunc5 
Aegypti statum tuas fortunam uires experiri tuamque 
uigilantiam spectare uoluisse. nam cum omnia ubi- 
que secunda merearis, nonne manifestum est, si 
quid aduersi cadat, tuis laudibus tuisque uirtutibus 
materiam campumque praesterni, cum secunda feli- lo 
ces, aduersa magnos probent? percrebuerat anti- 
quitus urbem nostram nisi opibus Aegypti ali su- 
stentarique non posse. superbiebat uentosa et insolens 
natio quod uictorem quidem populum pasceret tamen 
quodque in suo flumine, in suis nauibus uel abun- 15 
dantia nostra uel fames esset. refadimus Nilo suas 
copias: recepit frumenta quae miserat deportatasque 
messes reuexit. discat igitur Aegyptus credatque 
experimento non alimenta se nobis sed tributa prae- 
stare : sciat se non esse populo Romano necessariam 20 
et taraen seruiat. post haec, si uolet, Nilus amet 
alueum suum et fluminis modum seruet: nihil hoc 
ad urbem ac ne ad Aegyptum quidem, nisi ut inde 
nauigia inania et uacua et similia redeuntibus, hinc 
plena et onusta et qualia solent uenire mittantur 25 
conuersoque munere maris hinc potius uenti feren- 
tes et breuis cursus optentur. mirum, Caesar, uide- 
retur, si desidem Aegyptum cessantemque Nihim non 
sensisset urbis annona; quae tuis opibus, tua cura 
usque illuc redundauit ut simul probaretur et nos 30 
Aegypto posse et nobis Aegyptum carere non posse. 
actum erat de fecundissima gente, si libera fuisset: 
pudebat sterilitatis insolitae, nec minus erubescebat 

lame quam torquebatur, cum pariter a te necessi- 

— ^ 

7 spectare q: expectare M (| 8 secunda ubique 'W || 10 
praesterni Lipsius: prosterni M || 15 nauibus w: manibus M |! 
16 nestra B V || 21 nolet W || 31 uobis V || 32 facandissima 
P 84 quam B V: qna C W. 



28 I- C. PLINII PAN. 

tatibus eius pudorique subuentum est. stupebant 
agricolae plena horrea quae non ipsi refersissent^ 
quibus de campis illa subuecta messis quaue in 
Aegypti parte alius amnis. ita beneficio tuo nee 

5 maligna tellus et obsequensNilus: t^ Aegypto quidem 

saepe, sed gloriae nostrae numquam largior fiuxit. 

XXXII. Quam nunc iuuat prouincias omnes in. 

fidem nostram dicionemque uenisse, postquam con- 

tigit princeps qui terrarum fecunditatem nunc huc 

10 nunc illuc, ut tempus et necessitas posceret, trans- 
ferret referretque, qui diremptam mari gentem ut 
partem aliquam populi plebisque Bomanae aleret ac 
tueretur! et caelo quidem numquam benignitas tanta 
ut omnes simul terras ubertet foueatque: hic omni- 

i5bus pariter, si non sterilitatem, at mala sterilitatis 
erturbat: hic; si non fecunditatem, at botia fecim- 
ditati^ importat: hic alternis commeatibus orientem 
occidentemque conectit, ut, quae ferunt quaeque 
exportant orae^ inuicem capiant gentes discantgtee 

20 quanto libertati discordi seruientibus sit utilius unum 
esse cui seruiant. quippe discretis quidem bonis 
omnium sua cuiusque ad singulos mala; sociatis^ 
autem atque permixtis singulorum mala ad neminem, 
ad omnes omnium bona pertinent. sed siue terris 

25 diuinitas quaedam siue aliquis amnibus genius, et 
solum illud et flumen ipsum precor ut hac principis 
benignitate contentum moUi gremio semina recon- 
dat, multiplicata restituat. non quidem reposcimus^ 
fenus : putet tamen esse soluendum fallacemque unius 



4 amnis W r: anniis B C m a (xed in n corr. ex amnus) |{ 
5 is addidi || 7 quam] quoniam C || 9 terrarum qui C || 11 direptam 
M, corr, § || 13 etj e W || 14 uberet M, corr. § || 16 at CW: atque 
B V II 16 at] sed w || 17 alternis Lipsitts: aeternis M || 18 quae 
ferunt quaeque expetunt opes fSfentes discant inuicem capiant 
M, ego correxi. quae seruntur (t/a Liuineius) quaeque emetuntur 
omnes {ita uulgo) inuicem capiant gentes discantque Hauptiut 
l, l, p. 28 11 20 libertate M, corr, Gesnerus || 21 esse unum C || 
24 omnium Liuineius: omnia M. 



TRAIANO D. 31—34. 29 

anni fidem omnibus annis omnibusque postea sae- 
€ulis tanto magis quia non exigimus excuset. 

XXXIII. Satis factum qua ciuium qua sociorum 
utilitatibus. nisum est spectaculum inde non enerue 
nec fluxum nec quod animos uirorum molliret ets 
frangeret, sed quod ad pulcra uulnera contemptum- 
que mortis accenderet, cum in seruorum etiam no- 
xiorumque corporibus amor laudis et cupido uictoriae 
cemeretur. quam deinde in edendo liberalitatem, 
quam iustitiam exhibuit omni affectione aut in- lo 
tactus aut maior! impetratum est quod postulabatur, 
oblatum quod non postulabatur. institit ultro et ut 
<»ncnpisceremus admonuit, ac sic quoque plura in- 
opinata, plura subita. iam quam libera spectantium 
studia, quam securus fauor! nemini impietas, ut so- 15 
lebat, obiecta quod odisset gladiatorem: nemo e 
spectatore spectaculum factus miseras uoluptates unco 
et ignibus expiauit. demens ille uerique honoris igna- 
rus qui crimina maiestatis in harena colligebat ac 
se despici et contemni , nisi etiam gladiatores eius 20 
ueneraremur, sibi male dici in illis, suam diuinita- 
tem, suum numen uiolari interpretabatur, cumque 
se idem quod deos, idem gladiatores quod se putabat. 

XXXIV. At tu, Caesar, quam pulcrum specta- 
culum pro illo nobis execrabili reddidisti! uidimus 25 
delatorum iudicium quasi grassatorum, quasi latronum. 
non solitudinem illi, non iter, sed templum, sed fo- 
rum insederant: nulla iam testamenta secura, nullius 
status certus: non orbitas, non liberi proderant. 
auxerat hoc malum partim auaritia * * * aduertisti 30 
oculos atque ut ante castris ita postea pacem foro 
reddidisti: excidisti intestinum malum et prouida 



3 qua soc. — enerue ow/. W, add. W marg. H 5 nec alt, om. W, 
add, m. ree. || 11 quod om, B V || 13 si quoque W m || 16 e specta- 
tore spectHCVLlum Liuineius : expectator expectaculnm M et spect. 
et spect. w H 19 harena q: hac re BV Wu hare mr || 26 iudieium] 
inductum W || 27 non iter Cusp.: nouiter M || 28 nullius ide?n: 
nuUus H II 30 partim] principum edd.; lacunam signif. Keilius. 



30 I' C. PLINII PAN. 

seueritate cauisti ne fundata legibus ciuitas euersa 
legibus uideretur. licet ergo cum fortuna tum libe- 
ralitas tua uisenda nobis praebuerit, ut praebuit, 
nunc ingentia robora uirorum et pares animos^ nune 

5 immanitatem ferarum nunc mansuetudinem incogni- 
tam^ nunc secretas illas et arcanas ac sub te primum 
communes opes; nihil tamen gratius, nihil saeculo 
dignius quam quod contigit desuper intueri delato- 
rum supina ora retortasque ceruices. agnoscebamus 

10 et fruebamur, cum uelut piaculares publicae soUici- 
tudinis uictimae supra sanguinem noxiorum ad lenta 
supplicia grauioresque poenas ducerentur. congesti 
sunt in nauigia raptim conquisita ac tempestatibus 
dediti: abirent, fugerent uastatas delationibus terras; 

15 ac si quem fluctus ac procellae scopulis reseruassent, 
hic nuda saxa et inhospitale litus incoleret, ageret 
duram et anxiam uitam relictaque post tergum totius 
generis humani securitate maereret. 

XXXV. Memoranda facies, delatorum classi» 

20 permissa omnibus uentis coactaque uela tempesta- 
tibus pandere iratosque fluctus sequi, quoscumque 
in scopulos detulissent. iuuabat prospectare statim 
a portu sparsa nauigia et apud illud ipsum mare 
agere principi gratias qui clementia sua salua ultio- 

25 nem hominum terrarumque dis maris commendasset. 
quantum diuersitas temporum posset tum maxime 
cognitum est, cum isdem quibus antea cautibus in- 
nocentissimus quisque tunc nocentissimus adfige- 
retur cumque insulas omnes, quas modo senatorum, 

30 iam delatorum turba compleret; quos quidem non in 
praesens tantum sed in aeternum repressisti. mille 
poenarum indagine inclusos. ereptum alienas pecu- 
nias eunt; perdant quas habent: expellere penatibus 
gestiunt; suis exturbentur neque, ut antea, exan- 



10 peculiares W || 14 uastas W, corr, m. rec, || 23 illud w; 
illum H II 27 quibus 07n. W; cautibus post isdem iraiecerim || 
28 nunc W 1| 31 mille] in illa w |1 34 ut antea] utantur eis W. 



TEAIANO D. 34—36. 31 

guem illam et ferream frontem nequicquam conuul- 
nerandam praebeant punctis et notas suas rideant^ 
sed expectent paria praemio damna nec maiores spes 
quam metus habeant timeantque quantum timebantur. 
ingenti quidem animo diuus Titus securitati nostrae ^ 
ultionique prospexerat ideoque uuminibus aequatus 
est: sed quanto tu quandoque dignior caelo^ qui tot 
res illis adiecisti propter quas illum deum lecimus! 
id hoc magis arduum fuit quod imperator Nerua 
te filio^ te successore dignissimus perquam magna lo 
quaedam edicto Titi adstruxerat nihilque reliquisse 
nisi tibi uidebatur^ qui tam multa excogitasti^ ut si 
ante te nihil esset inuentum. quae singula quan- 
tum tibi gratiae dispensata adiecissent! at tu simul 
omnia profudisti^ ut sol et dies non parte aliqua i5 
sed statim totus, nec uni aut alteri sed omnibus in 
commune profertur. 

XXXVI. Quam iuuat cernere aerarium silens et 
quietum et quale ante delatores erat! nunc templum 
illud, nunc uere aedes, non spoliarium ciuium cruen- 20 
tarumque praedarum saeuum receptaculum ac toto 
in orbe terrarum adhuc locus unus in quo optimo 
principe boni malis impares essent. manet tamen 
honor legum, nihilque ex publica utilitate conuulsum; 
nec poena cuiquam remissa , sed addita est ultio, 25 
solumque mutatum quod iam non delatores, sed leges 
timentur. at fortasse non eadem seueritate fiscum 
qua aerarium cohibes: immo tanto maiore quanto 
plus tibi licere de tuo quam de publico credis. di- 
citur actori atque etiam procuratori tuo 'in ius ueni, 30 
sequere ad tribunaP. nam tribunal quoque excogi- 
tatum principatui est par ceteris, nisi illud litigatoris 
amplitudine metiaris. sors et urna fisco iudicem as- 



3 expectent Schwarzius: spectent H | praemia ac damna w 
8 illis Lipsim: illi M | illnm w: alium M || 10 per qnem C W 
15 perfudisti M, corr, ^ | sol deleuerim \\ 20 aedes Gronouius 
obs, ]V 16: deus M J 24 nihil ex W || 32 principatui Lipsius: 
cruciatui C cruciatum B V W || 33 urna] irena B V. 



32 I. C. PLINII PAN. 

signat: Hcet reicere, licet exclamare *hunc nolo, 
timidus est et bona saeculi parum intellegit: illum 
uolo qui Caesarem fortiter amat*. eodem foro utun- 
tur principatus et libertas, quaeque praecipua tua 

sgloria est, saepius uincitur fiscus; cuius mala causa 
numquam est nisi sub bono principe. ingens hoc 
meritum: maius illud quod eos procuratores habes 
ut plerumque ciues tui non alios iudices malint. 
liberum est autem discriminis *nolo eum eligere*. 

10 neque enim uUam necessitatem muneribus tuis ad- 
dis, ut qui scias hanc esse beneficiorum principa- 
lium summam, si illis et non uti licet. 

XXXVII. Onera imperii pleraque uectigalia in- 
stitui ut pro utilitate communi ita singulorum cum 

15 iniuriis coegere. in his uicesima reperta est, tri- 
butura tolerabile et facile heredibus dumtaxat extra- 
neis, domesticis graue. itaque illis irrogatum est, 
his remissum; uidelicet quod manifestum erat quanto 
cum dolore laturi seu potius non laturi homines essent 

20 destringi aliquid et abradi bonis quae sanguine, gen- 
tilitate, sacrorum denique societate meruissent quae- 
que numquam ut aliena et speranda, sed ut sua 
semperque possessa ac deinceps proximo cuique trans- 
mittenda cepissent. haec mansuetudo legis ueteribus 

25 ciuibus seruabatur : noui , seu per Latium in ciui- 
tatem seu beneficio principis uenissent, nisi simul 
cognationis iura impetrassent, alienissimi habebantur 
quibus coniunctissimi fuerant. ita maximum bene- 
ficium uertebatur in grauissimam iniuriam, ciuitas- 

80 que Romana instar erat odii et discordiae et orbi- 
tatis, cum carissima pignora salua ipsorum pietate 
distraheret. inueniebantur tamen quibus tantus amor 



3 uolo] nolo B V u r I quia C || 4 quaeque Lipsius: qaae 
H II 9 discriminisl disceptanti dicere Catanaeus \ nolo C: uolo 
B V W II 11 benencium C || 14 cum addidi: om. M || 15 coegere. 
in his scripsi: cogerent his B V cogerentur his C W coejyerunt. 
his (in his Keilius) Catanaeus J 21 sacroque den. W || 25 ciui- 
bus om. W II 32 tamen] inde B. 



TRAIANO D. 36—38. 33 

nominis nostri inesset ut Romanam ciuitatem non 
uicesimae modo uerum etiam affinitatum damno 
bene compensari putarent; sed bis maxime debebat 
gratuita contingere a quibus tam magno aestimaba- 
tur. igitur pater tuus sanxit ut quod ex matris ad 5 
liberos, ex liberorum bonis peruenisset ad matrem, 
etiamsi cognationum iura non recepissent, cum ci- 
uitatem adipiscerentur^ eius uicesimam ne darent. 
eandem immunitatem in patemis bonis filio tribuit^ 
si modo reductus esset in patris potestatem, ratus lo 
improbe et insolenter ac paene impie his nominibijs 
inseri publicanum nec sine piaculo quodam sanctis- 
simas necessitudines uelut intercedente uicesima 
scindi; nuUum tanti esse uectigal quod liberos ac 
parentes faceret extraneos. 15 

XXXVni. Hactenus ille: parcius fortasse quam 
decuit optimum principem, sed non parcius quam 
optimum patrem^ qui optimum adoptaturus boc quo- 
que parentis indulgentissimi fecit quod delibasse 
quaedam seu potius demonstrasse contentus largam 20 
ac prope intactam bene faciendi materiam filio re- 
seruauit. statim ergo muneri eius liberalitas tua 
astruxit ut, quemadmodum in patris filius^ sic in 
hereditate filii pater esset immunis nec eodem mo- 
mento quo pater esse desisset hoc quoque amitteret 25 
quod fuisset. egregie, Caesar, quod lacrimas paren- 
tum uectigales esse non pateris. bona filii pater 
sine deminutione possideat nec socium hereditatis 
accipiat qui non habet luctus: nemo recentem et 
attonitam orbitatem ad computationem uocet cogat- 30 
que patrem quid reliquerit fiUus scire. augeo, patres 
conscripti, principis munus, cum ostendo liberalitati 



1 inesset om. W || 3 debebat om. W in ras. 3 litt, || 4 gra- 
talto C H 10 redactus Cuiacius obs, X 23, rellctus e. i. p. po- 
testate Liuineius || 14 esse tanti C || 18 optimum add. Ca- 
ianaeus: om, M || 19 delibasse Beroaldus: deliberasse H 



22 ergo] ig^tur W 
28 diminutione H { 



nnmeri B || 25 desisset w: dedisset M 
29 quem non habet Lipsius 



PAinto. IJV.T. 3 



34 I. C. PLINII PAN. 

eius inesse rationem. ambitio enim et iactantia et 
effusio et quiduis potius quam liberalitas existimanda 
est cui ratio non constat. dignum ergo, imperator, 
mansuetudine tua minuere orbitatis iniurias nec 

5 pati quemquam filio amisso insuper affici alio do- 
lore. sic quoque abunde misera res est pater fib*o 
solus heres: quid, si coheredem non a filio accipiat? 
adde quod, cum diuus Nerua sanxisset ut in pater- 
nis bonis liberi necessitate uicesimae soluerentur^ 

10 congruens erat eandem immunitatem parentes in 
liberorum bonis obtinere. cur enim posteris amplior 
honor quam maioribus haberetur curue non retro 
quoque recurreret aequitas? an non eadem? tu qui- 
dem, Caesar, illam exceptionem remouisti ^si moda 

15 filius in potestate patris fuisset', intuitus, opinor^ 
uim legemque naturae, quae semper in dicione pa- 
rentum esse liberos iussit nec uti inter pecudes sic 
inter homines potestatem et imperium ualentioribus 
dedit. 

20 XXXIX. Nec uero contentus primum cognationis 
gradum abstulisse uicesimae secundum quoque exemit 
cauitque ut in sororis bonis frater et contra in fratris 
soror, utque auus et auia in neptis nepotisque et 
inuicem illi seruarentur immunes. his quoque qui- 

25 bus per Latium ciuitas Romana patuisset idem in- 
dulsit omnibusque inter se cognationum iura com- 
misit simul et pariter et more naturae, quae priores 
principes a singulis rogari gestiebant non tam prae- 
standi animo quam negandi. ex quo intellegi potest 

30 quantae benignitatis, quanti spiritus fuerit sparsas 
atque, ut ita dicam, laceras gentilitates colligere 
atque conectere et quasi renasci iubere; deferre 
quod negabatur atque id praestare cunctis quod 
saepe singnli non impetrassent; postremo ipsum sibi 



2 et quiduis C: quiduis B V W | quam deleiterim \\ 11 cur 
enim edd,: cur ei in H || 13 an addidi: om, M recurreret ae> 
qnitas eadem, om. non, edd, \\ 23 et add. q: om, H || 26 per- 
misit Schwarzius; concessit Keilius || 27 simul] semei W 



TRAIANO D. 38—40. 35 

eripere tot beneficiorum occasiones, tam numerosam 
obligandi imputandique materiam. indignum credo 
ei uisum ab nomine peti quod dei dedissent. soror 
estis et frater, auus et nepotes: quid est ergo cur 
rogetis ut sitis? uobis adest is qui pro cetera sua mo- 5 
deratione non minus inuidiosum putat dare heredi- 
tatem quam auferre. laeti ergo adite honores, ca- 
pessite ciuitatem: neminem hoc necessitudinis ab- 
ruptum uelut truncum amputatumque destituet: isdem 
omnes quibus ante pignoribus, sed honestiores per- lo 
fruentur. ac ne remoti quidem iamque deficientis 
affinitatis gradus a qualibet quantitate uicesimam 
inferre cogentur. statuit enim communis omnium 
parens summam quae publicanum pati posset. 

XL. Carebit onere uicesiniae parua et exilis he- 15 
reditas et, si ita gratus heres uolet, tota sepulcro, 
tota funeri seruiet: nemo obseruator, nemo castigator 
adsistet. cuicumque modica pecunia ex hereditate 
alicuius obuenerit, securus habeat quietusque possi- 
deat. ea lex uicesimae dicta est ut ad periculum 20 
eius perueniri nisi opibus non possit. conuersa est 
iniquitas in gratulationem, iniuria in uotum: optat 
heres ut uicesimam debeat. additum est ut qui eius- 
modi ex causis in diem edicti uicesimam deberent, 
nondum tamen intulissent, non inferrent. at in 25 
praeteritum subuenire ne di quidem possunt: tu ta- 
men subuenisti cauistique ut desineret quisque de- 
bere quod non esset postea debiturus, id est, effecisti 
ne malos principes habuissemus. quo ingenio, si 



3 dii add, w: om, C W non B natura V, qui et dedisset 
soror Liuineius: sorores H || 4 et ante auus add. B V || 5 roge- 
tis B y : egetis W regitis C | adest is scripsi: estis M || 11 re- 
moti scripsi: remotins M remotus edd, || 13 cogentnr B V 
11 r: cogetur m cogeretnr w || 14 posset q: possit H || 15 
carebit honore onere V || 16 et 17 totam w J 17 semiet 
Sichardus: semet M 1 18 cuicnmque Schwarzius: cuiuscnm- 
qne K | modica W: modi ea B V C || 19 secnms C W: se- 
rns B y II 24 in idem C || 28 non om. H | id est Liuineius: 
idem M 

3* 






. 36 I. C. PLINII PAN. 

natura pateretur, quam libenter tot spoKatis, tot 
trucidatis sanguinem et bona refudisses! uetuisti 
exigi quod deberi non tuo saeculo coeperat. alius 
ut contumacibus irasceretur tarditatemque soluendi 

5 dupli uel etiam quadrupli irrogatione multaret : . tu 
nihil referre iniquitatis existimas, exigas quod deberi 
non oportuerit an constituas ut debeatur. 

XLI. Feres, Caesar, curam et soUicitudinem con- 
sularem. nam milii cogitanti eundem te coUationes 

10 remisisse, donatiuum reddidisse, congiarium obtulisse, 
delatores abegisse, uectigalia temperasse, interrogan- 
dus uideris satisne computaueris imperii reditus. an 
tantas uires habet frugalitas principis ut tot im- 
pendiis, tot erogationibus sola sufflciat? nam quid 

15 est causae cur aliis quidem, cum omnia raperent et 
rapta retinerent, ut si nihil rapuissent, defuerint 
omnia, tibi, cum tam multa largiaris et nihil auferas, 
ut si nihil largiaris et auferas omnia, omnia super- 
sint? numquam principibus defuerunt qui fronte 

aotristi et graui supercilio utilitatibus fisci contuma- 
citer adessent. et erant principes ipsi sua sponte 
auidi et rapaces et qui magistris non egerent; plura 
tamen semper a nobis contra nos didicerunt. sed 
ad tuas aures cum ceteris omnibus tum uel maxime 

25auaris adulationibus obstructus est aditus. silent 
ergo et quiescunt, et, postquam non est cui suadea- 
tur, qui suadeant non sunt. quo euenit ut, cum 
plurimum tibi pro tuis, plus tamen pro nostris mo- 
ribus debeamus. 

80 XLII. Locupletabant et fiscum et aerarium non 
tamUoconiae et luliae leges quam maiestatis singulare 



2 sangaine C || 5 uel etiam edd, : uel et M uel siue et 
^ II 8 fers B || 13 frugalitas w: fragilitas H || 16 post rapuis- 
sent edd, addunt nihil detinuissent (retinuissent Liuineius) \\ 
17 et nihil B V : et C nec w || 18 ut si nihil largiaris et au- 
f eras B V : om, C W causa aperta \ omnia; omnia scrtpsi: om- 
nia H || 20 graui et tristi C || 21 ipsi om, W || 28 tibi 
cnm plurimum C 



ik. 



TRAIAKO D. 40—43. 37 

et unicum crimen eorum qui crimine uacarent. 
huius tu metum penitus sustulisti contentus magni- 
tudinc; qua nulli magis caruerunt quam qui sibi 
maiestatem uindicabant. reddita est amicis fides, 
liberis pietas, obsequium seruis: uerentur efc parent 
et dominos habent. non enim iam serui nostri prin- 5 
cipis amici; sed nos sumuS; nec pater patriae alienis 
se mancipiis cariorem quam ciuibus suis credit. 
omnis accusatore domestico liberasti unoque salutis 
publicae signo illud, ut sic dixerim, seruile bellum 
sustulisti. in quo non minus seruis quam dominis lo 
praestitisti: nos enim securos, illos bonos fecisti. 
non uis in te ea laudari, nec fortasse laudanda sint: 
grata tamen sunt recordantibus principem illum in 
capita dominorum seruos subornantem monstrantem- 
que crimina quae tamquam delata puniret : magnum is 
et ineuitabile ac totiens cuique experiendum malum 
quotiens quisque similes principi seruos haberet. 

XLIII. In eodem genere ponendum est quod testa- 
menta nostra secura sunt, nec unus omnium, nunc quia 
scriptus, nunc quia non scriptus, heres. non tu fal- 20 
sis, non tu iniquis tabulis aduocaris. nullius ad te 
iracundia, nuUius impietas, nullius furor confugit; 
nec quia offendit alius, nuncuparis, sed quia ipse 
meruisti. scriberis ab amicis, ab ignotis praeteriris, 
nihilque inter priuatum et principem interest, nisi 25 
quod nunc a plaribus amaris: nam et plures amas. 
tene, Caesar, hunc cursum et probetur experimento 
sitne feracius et uberius non ad laudem modo sed 
ad pecuniam principi, si herede illo homines mori 
uelint quam si cogantur. donauit pater tuus multa, 3o 



1 crimiDi C W || 6 principis nostri C || 9 omnes W 
aceusator e C B || 10 ut] ait C || 12 hos enim q edd, || 13 
in te ea Keilius: interea B V w in terra C || 14 tamen sunt 
B V: sunt tamen C W || 21 nunc quia non scriptus om. C { 
heres es Liuineius || 23 contigit C || 26 nihil inter W || 28 
tune C I probetur B V: probiter C W probatur q probabitur 
edd. 



38 I- C. PLINII PAN. 

muUa et ipse donasti. cesseriut parum gratis: ma- 
nent tamen digni bonis eis, nihilque ex illis ad te nisi 
gloria redit. nam liberalitatem iucundiorem debitor 
gratus, clariorem ingratus facit. sed quis ante te lau- 

6 dem istam pecuniae praetulit ? quotus quisque princi- 
pum ne id quidem in patrimoniis nostris suum duxit 
quod esset de suo? nonne ut regum ita Caesarum 
munera illitos cibis hamos, opertos praeda laqueos 
aemulabantur, cum priuatis facultatibus uelut fau- 

10 tores aucta et miiltiplicata retro secum^ quicquid at- 
tigerant, referrent? 

XLIV. Quam utile est ad usilin secundorum per 
aduersa uenisse ! uixisti nobiscum, periclitatus es, ti- 
muisti, quae tunc erat innocentium uita. scis et ex- 

15 pertus es quantopere detestentur malos principes etiam 
qui malos faciunt. meministi quae optare nobiscum, 
quae sis queri soKtus. nam priuati iudicio principem 
geris, meliorem immo te praestas quam tibi alium 
precabare. itaque sic imbuti sumus ut, quibus erat 

20 summa uotorum melior pessimo princeps, iam iion 
possimus nisi optimum ferre. nemo est ergo tam 
tui, tam ignarus sui ut locum istum post te con- 
cupiscat. facilius est ut esse aliquis successor tuus 
possit quam ut uelit. quis enim curae tuae molem 

25 sponte subeat? quis comparari tibi non reformidet? 
expertus et ipse es quam sit onerosum succedere 
bono principi, et afferebas excusationem adoptati. 
an parua pronaque sunt ad aemulandum quod nemo 
incolumitatem turpitudine rependit? salua est omni- 

30 bus uita et dignitas uitae, nec iam consideratus ac 



1 multa add, Ernestius: om. H | cesserint p. gratis Liui- 
neius: cesserit p. gratus M ceperit p. gratus Lipsius cesserit 
p. grate Keilius || 2 digni scripsi: hi qui M | eis Lipsius: eius 
M tuis Liuin. \\ 6 dixit B puio nostris non suum duxit || 9 f au- 
tores addidi: om. M || 10 aucta Liuineius: hausta M | amplifi- 
cata Gruterus || 12 usus W || 17 priuati Lipsius: priuato M || 21 
possumus My corr. q \\ 22 istum Liuineius: ipsum M || 24 moles 
w \ 27 efferebas C || 28 prona paruaque C 



TRAIANO D. 43-46. 39 

sapiens qui aetatem in tenebris agit. eadem quippe 
sub principe uirtutibus praemia quae in libertate, 
nec bene factis tantum ex conscientia merces. amas 
constantiam ciuium rectosque ac uiuidos animos non, 
ut alii, contundis ac deprimis, sed foues et attoUis. s 
prodest bonos esse, cum sit satis abundeque, si non 
nocet: his honores, his sacerdotia, his prouincias 
oflfers: hi amicitia tua, hi iudicio florent. acuuntur 
isto integritatis et industriae pretio similes, dissi- 
miles alliciuntur: nam praemia bonorum [malorum- lo 
que] bonos ec malis faciunt. pauci adeo ingenio 
ualent ut non turpe honestumque, prout bene aut 
secus cessit; expetant fugiantue; ceteri/ ubi laboris 
inertiae, uigilantiae somni, frugalitatis luxuriae mer- 
ces datur, eadem ista quibus alios artibus assecutos i5 
uident consectantur: qualesque sunt illi, tales esse 
et uideri uolunt et, dum uolunt, fiunt. 

XLV. Et priores quidem principes, excepto patre 
tuo, praeterea uno aut altero (nec nimis dixi), uitiis 
potius ciuium quam uirtutibus laetabantur: primum 20 
quod in alio sua quemque natura delectat, deinde 
quod patientiores seruitutis arbitrabantur quos non 
deceret esse nisi seruos. horum in sinum omnia 
congerebant, bonos autem otio ac situ abstrusos et 
quasi sepultos non nisi delationibus et periculis in 25 
lucem ac diem proferebant. tu amicos ex optimis 
sumis; et hercule aequum est esse eos carissimos 
bono principi qui inuisi malo fuerint. scis, ut sunt 



2 praem. uirtut. W || 4 rectos W erectosque Wassius \ ui- 
uidos ^: inuidos B C V mundos W || 8 acuuntur BC: acciuntur ^ 
y W II 9 isto Lipsius: isti M || 10 malorumque seclusi \\ 11 ec 
malis scripsi: ac malos H || 12 aut Bentleius in Hor, sat, 11, 1, 
31: ac M II 14 somno M, correxi \ frugalitati w || 19 nec scripsi: 
et M II 20 primum quod — 22 arbitrabantur om, B V || 21 de- 
inde quod Aldus: denique quos C W || 24 ac Ernestius: aut M 
II 26 ac] et W || 27 sumis add. Keilius: om, M legis edd, || 28 
inuisi malo edd,: inuisi in malo C inmus si in malo V im- 
raunes in malo B formidolosi in malo w | sunt g Liuineius: 
flint W sicut B C V 






40 I. C. PLINII PAN. 

diuersa natura dominatio et principatus^ ita non 
aliis esse principem gratiorem quam qui maxime 
dominum grauentur. hos ergo prouehis et ostentas 
quasi specimen et exemplar, quae tibi secta uitaC; 
5 quod hominum genus placeat; et ideo non censuram 
adhuc, non praefecturam morum recepisti, quia tibi 
beneficiis potius quam remediis ingenia nostra ex- 
periri placet. et alioquin nescio an plus moribus 
conferat princeps qui bonos esse patitur quam qui 

10 cogit. flexibiles quamcumque in partem ducimur a 
principe atque^ ut ita dicam^ sequaces sumus: huic 
enim cari; huic probati esse cupimus^ quod frustra 
sperauerint dissimiles; eoque obsequii continuatione 
peruenimus ut prope omnes hominis unius moribus 

15 uiuamus. porro non tam sinistre constitutum est 
ut, qui malum principem possumus, bonum non 
possimus imitari. perge modo, Caesar, et uim eflfe- 
ctumque censurae tuum propositum, tui actus obtine- 
bunt. nam uita principis censura est eaque perpe- 

20 tua : ad hanc dirigimur, ad hanc conuertimur, nec 
tam imperio nobis opus est quam exemplo. quippe 
infldelis recti magister est metus. melius homines 
exemplis docentur, quae in primis hoc in se boni 
habent quod approbant quae praecipiunt fieri posse. 

25 XLVI. Et quis terror ualuisset efficere quod reue- 
rentia tui effecit? obtinuit aliquis ut spectaculum pan- 
tomimorum populus Romanus toUi pateretur, sed non 
obtinuit ut uellet: rogatus es tu quod cogebat alius, 
coepitque esse beneficium quod necessitas fuerat. 

80 neque enim a te minore concentu ut tolleres panto- 
mimos quam a patre tuo ut restitueret exactum est. 
utrumque recte: nam et restitui oportebat quos 
sustulerat malus princeps et tolli restitutos. in his 
enim quae a malis bene fiunt hic tenendus est mo- 



3 dominio w || 7 potiusj prius B V || 10 cogit] tegit C 
patrem W (| 13 sperauerunt M, corr, g || 14 hominis scripsi: 
homines H, delet G. H, Schaeferus || 17 possimus C w: possa- 
mu8 B V II 24 praecipiuntur ^ Heumannus 



TRAIANO D. 45—47. 41 

dus ut appareat auctorem displicuisse, uon factum. 
idem ergo populus ille, aliquando scaenici impera- 
toris spectator et applausor^ nunc in pantomimis 
quoque auersatur et damnat effeminatas artes et in- 
decora saeculo studia. ex quo manifestum est prin- 5 
cipum disciplinam capere etiam uulgus, cum rem, 
si a bono fiat; seuerissimam fecerint omnes. macte 
hac grauitatis gloria^ Caesar^ qua consecutus es ut 
quod antea uis et imperium nunc mores uocarentur. 
castigauerunt uitia sua ipsi qui castigari mereban- lo 
tur, idemque emendatores qui emendandi fuerunt. 
itaque nemo de seueritate tua queritur, et liberum 
est queri. sed cum ita comparatum sit ut de nuUo 
minus principe querantur homines quam de quo 
maxime licet, tuo in saeculo nihil est quo non om- 13 
ne hominum genus laetetur et gaudeat. boni pro- 
uehuntur, mali; qui est tranquillissimus status ciui- 
tatis; nec timent nec timentur. mederis erroribus, 
sed implorantibus, omnibusque quos bonos facis 
hanc astruis laudem ne coegisse uidearis. 20 

XLVII. Quid? uitam, quid? mores iuuentutis quam 
principaliter formas ! quem honorem dicendi magistris, 
quam dignationem sapieutiae doctoribus habes! ut 
sub te spiritum et sanguinem et patriam receperunt 
studia ! quae priorum temporum immanitas exiliis 25 
puniebat, cum sibi uitiorum omnium conscius prin- 
ceps inimicas uitiis artes non odio magis quam re- 
uerentia relegaret. at tu easdem artes in compiexu 
oculis auribus habes. praestas enim quaecumque 
praecipiunt tantumque eas diiigis quantum ab illis so 
probaris. an quisquam studia humanitatis professus 
non cum omnia tua tum uel in primis laudibus ferat 
admissionum tuarum facilitatem? magno quidem 



1 auct. non displ. factum C || 3 plausor W || 4 auersatur 



Beroaldus: aduersatur M || 7 a bono ego: ab uno H 

{{ 9 uis] ius V I 10 castigare M || 15 tuo q\ tum M 

BV I status om.B || 18 post timentur Cu«p. uitiorum poenitentiam 

expectas add. || 19 sed implorantium Sckrvarzius || 25 ex illis B 



fecerunt W 
I 17 quia est 



42 I. C. PLINII PAN. 

ammo parens tuus hanc ante nos principes arcem 
publicarum aedium nomine inscripserat; frustra ta- 
men, nisi adoptasset qui habitare ut in publicis 
posset. quam bene cura titulo isto moribus tuis 

5 conuenit, quamque omnia sic facis, taraquam uon 
alius inscripserit ! quod enim forum, quae templa 
tam reserata? non Capitolium ipsaque illa adoptionis 
tuae sedes magis publica; magis omnium. nullae 
obices, nulli contumeliarum gradus superatisque iam 

10 mille liminibus ultra semper aliqua dura et ob- 
stantia. magna ante te, magna post te, iuxta te 
tamen maxima quies: tantum ubique silentium, tam 
altus pudor ut ad paruos penates et larem angustum 
ex domo principis modestiae et tranquillitatis exem- 

15 pla referantur. 

XLVIII. Ipse autem ut excipis omnes ! ut expectas ! 
ut raagnam partem dierum inter tot imperii curas 
quasi per otium transigis ! itaque non anxii et atto- 
niti nec ut periculum capitis adituri tardi ad te, 

20 sed securi et hilares et cum commodura est con- 
ueniraus. sin admittente principe interdum est ali- 
quid quod nos domi quasi magis necessariura teneat, 
excusati seraper tibi nec uraquam excusandi suraus. 
scis enira sibi queinque praestare quod te uideat, 

25 quod frequentet; ac tanto liberalius ac diutius uo- 
luptatis huius copiara praebes. nec salutationes tuas 
fuga et uastitas sequitur: reraoraraur, resistiraus ut 
in communi domo, quam nuper illa imraanissiraa 
belua plurimo terrore munierat, cum uelut quodam 

30 specu inclusa nunc propinquorum sanguinem lam- 
beret, nunc se ad clarissimorum ciuium strages cae- 
desque proferret. obuersabantur foribus horror et 
rainae et par metus admissis et exclusis: ad hoc 



1 ante nos C || 8 nuUi obices w || 18 anxii (uel palli- 
di^ Keilius: alii H non ut alias attoniti Catanaeus \ nec atto- 
niti w II 19 tardi ad te Lipsius: tarditate H || 20 secure B V { 
et add» Keilius: om. M || 21 sin scripsi: et H. \\ 23 umquam 
magis excusandi C || 25 quod te frequentet G || 27 ut 07». W 



TRAIANO D. 47—49. 43 

ipse occursu quoque uisuque terribilis: superbia in 
frontc; ira in oculis, femineus pallor in corpore, 
in ore impudentia multo rubore suffusa. non adire 
quisquam, non alloqui audebat tenebras semper 
secretumque captantem nec umquam ex solitudine 5 
sua prodeuntem, nisi ut solitudinem faceret. 

XLIX. IUe tamen quibus sibi parietibus et muris 
salutem suam tueri uidebatur, dolum secum et insi- 
dias et ultorem scelerum deum inclusit. dimouit per- 
fregitque custodias poena angustosque per aditus et lo 
obstructos non secus ac per apertas fores et inui- 
tantia limina irrupit; longeque tunc illi diuinitas 
sua; longe arcana illa cubilia saeuique secessuS; in 
quos timore et superbia et odio hominum agebatur. 
quanto nunc tutior, quanto securior eadem domus, i5 
postquam erus non crudelitatis sed amoris excubiis, 
non solitudine et claustris sed ciuium celebritate 
defenditur! ecquid ergo discimus experimento fidissi- 
mam esse custodiam principis ipsius innocentiam? 
liaec arx inaccessa, hoc inexpugnabile munimentum, 20 
munimento non egere. frustra se terrore succinxerit 
qui saeptus caritate non fuerit: armis enim arma 
irritantur. num autem serias tantum partes dierum 
in oculis nostris coetuque consumis? non remissioni- 
bus tuis eadem frequentia eademque illa socialitas 25 
interest? non tibi semper in medio cibus semper- 
que mensa communis? non ex conuictu nostro mu- 
tua uoluptas? non prouocas reddisque sermones? 
non ipsum tempus epularum tuarum^ cum frugalitas 
contrahat, extendit humanitas? non enim ante me-so 
dium diem distentus solitaria cena spectator adno- 



1 concnrsa W corr. m, ree. || 3 imprudentia C || 4 audeat C 
I! 10 poena C: pene B V penas W [ 14 angebatur W || 15 nunc 
WB: tunc C V || 16 postquam Catanaeus: post M | erus {uel 
erus eius/ scripsi: eius V. aditus eius Liuineius dominus eius 
Lipsius II 17 sed ciuium celebritate om. C || 18 ecquid Li- 
uineius: et quid H || 21 non eget w || 23 num C W: non 
B V II 27 num ex w || 28 num prou. w || 29 num ips. w 



44 I. C. PLINII PAN. 

tatorque conuiuis tuis immines nec ieiunis et inani- 
bus plenus ipse et ructans non tam apponis quam 
obicis cibos quos dedigneris attingere aegreque per- 
pessus superbam illam conuictus simulationem rur- 

5 sus te ad clandestinam ganeam occultumque luxum 
refers. ergo non aurum nec argentum nec exquisita 
ingenia cenarum^ sed suauitatem tuam iucunditatem- 
que miramur, quibus nuUa satietas adest^ quando 
sincera omnia et uera et ornata grauitate. neque 

10 enim aut peregrinae superstitionis ministeria aut ob- 
scaena petulantia mensis principis oberrat, sed be- 
nigna inuitatio et liberales ioci et studiorum honor. 
inde tibi parcus et breuis somnus nuUumque amore 
nostri tempus angustius quam quod sine nobis 

15 agis. 

L. Sed cum rebus tuis ut participes per- 
fruamur, quae habemus ipsi quam propria, quam 
nostra sunt! non enim exturbatis prioribus dominis 
omne stagnum, omnem lacum, omnem etiam saltum 

20 immensa possessione circumuenis, nec unius oculis 
flumina fontes maria deseruiunt. est quod Caesar 
non suum uideat, tandemque imperium principis 
quam patrimonium maius est. multa enim ex patri- 
monio refert in imperiumquae priores principes oc- 

25 cupabant, non ut ipsi fruerentur, sed ne quis alius. 
ergo in uestigia sedesque nobilium immigrant pares 
domini, nec iam clarissimorum uirorum receptecula 
habitatore seruo teruntur aut foeda uastitate pro- 
cumbunt. datur intueri pulcherrimas aedes deterso 

30 situ auctas ac uigentes. magnum hoc tuum non 
erga homines modo sed erga tecta ipsa meritum, 
sistere ruinas, solitudinem pellere, ingentia opera 
eodem quo extructa sunt animo ab interitu uindi- 
care. muta quidem illa et anima carentia, sentire 

2 et ructans Liuineius: eructans M || 10 misteria C || 
11 oberrant w || 21 est qwod w: et quod M || 22 suum non B 
II 23 est maius W || 28 eeruo] suo G || 30 auctas] auectas C 
lautas Lipsius. 



TRAIANO D. 49—51. 45 

tamen et laetari uidentur quod niteant; quod fre- 
quententur^ quod aliquando coeperint esse domini 
scientis. circumfertur sub nomine Caesaris tabula 
in^ens rerum uenalium; quo fit detestanda auaritia 
illius qiii tam multa concupiscebat; cum baberet su- 5 
peruacua tam multa. tum exitialis erat apud prin- 
cipem huic latior domus^ illi amoenior uilla; nunc 
princeps in haec eadem dominos quaerit, ipse indu- 
cit: ipsos illos magni aliquando imperatoris hortos^ 
illud numquam nisi Caesaris suburbanum licemur, lo 
emimus, implemus. tanta benignitas principis, tanta 
securitas temporum est ut ille nos principalibus re- 
bus existimet dignos^ nos non timeamus^ quod esse 
digni uidemur. nec uero emendi tantum ciuibus 
tuis copiam praebes, sed amoenissima quaeque lar- !"> 
giris et donas; ista, inquam, donas in quae electus, 
in quae adoptatus es: transfers quod iudicio ac- 
cepisti ac nihil magis tuum credis quam quod per 
amicos habes. 

LI. Idem tam parcus in aedificando quam dili- 20 
gens in tuendo. itaque non, ut ante, immanium 
&ansuectione saxorum urbis tecta quatiuntur. stant 
securae domus nec iam templa nutantia: satis est 
tibi nimiumque, cum successeris frugalissimo prin- 
cipi. magnum uerOj recidere aliquid et amputare ex 25 
his quae princeps tamquam necessaria reliquit. prae- 
terea pater tuus usibus suis detrahebat quae fortuna 
imperii dederat, tu tuis quae pater. at quam magni- 
ficus in publicum es! hinc porticus, inde delubra 
occulta celeritate properantur, ut non consummata 30 
sed tantum commutata uideantur. hinc immensum 



3 scientis] cf. Gronouius obs, IV 16 non seruientis Cata- 
naeus fruentis Lipsius \\ 4 quo fit Perizonius: quod sit M Ij 
7 latior scripsi: lazior M || 11 eminus C || 13 digni esse 
C II 16 ista Liuineius: ita M || 20 tam parcus es Liuineius \\ 
21 immanium w: inanium G in auium B V || 25 uero addidi: 
om, M I recidere Gronouius obs. IV 16: reicere M || 26 malim 
princeps tam astrictus tamquam || 28 tutiusque pater C 



46 I. C. PLINII PAN. 

latus circi templorum pulcritudinem prouocat, digna 
populo uictore gentium sedes nec mmus ipsa uisen- 
da quam quae ex illa spectabuntur: uisenda autem 
cum cetera specie, tum quod aequatus plebis ac 

5 principis locus; siquidem per omne spatium una 
facies, omnia continua et paria, nec magis propriu» 
spectanti Caesari suggestus quam propria quae 
spectet. licebit ergo tibi et ciuibus tuis inuicem 
contueri: dabitur non cubiculum principis sed ip- 

10 sum principem cernere in publico, in populo seden- 
tem, populo, cui locorum quinque milia adiecisti. 
auxeras enim numerum eius congiarii facilitate 
maioremque in posterum suscipi liberalitatis tuae 
fide iusserais. 

15 Ln. Horum unum si praestitisset aliuS; iam 
dudum illi radiatum caput et media inter deos sedes 
auro staret aut ebore augustioribusque aris et gran- 
dioribus uictimis inuocaretur. tu delubra non nisi 
adoraturus intras, tibi maximus honor excubare pro 

20 templis postibusque praetexi. sic fit ut dei tibi sum- 
mum inter homines fastigium seruent, cum deorum 
ipse non adpetas. itaque tuam statuam in uestibula 
louis optimi maximi unam alteramue et hanc aeream 
cernimus. at paulo ante aditus omnes, omnes gra- 

25 dus totaque area hinc auro, hinc argento relucebat 
seu potius poUuebatur, cum incesti principis statuis 
permixta deorum simulacra sorderent, ergo istae 
quidem aereae et pau^ae manent manebuntque quam 
diu templum ipsum; illae autem aureae et innume- 

30 rabiles strage ac ruina publico gaudio litauerunt. 
iuuabat illidere solo superbissimos uultus, instare 



2 sedis C V || 7 spectanti Caesari Gesnerus: spectandl 
CaesarisM || 8 tibi et ciuibus tuis scripsi: te ciuibus tuis B C 
W ciuibus tuis V || 11 quinquaginta milia Lipsius || 16 illi 
iam dudum C || 17 angnstioribus G V || 18 inuocaret C \\ 20 
tibi ctdd, Keilius: om. M || 22 non appetas Liuineius: non ade- 
ptus M non sis adeptus w non adoptes Lipsius \\ 29 aureae 
add. Catanaeus: om. M | strage ac B V: strage et C W 



TRAIANO D. 51—63. 47 

ferro, saeuire securibus, ut si singulos ictus sanguis 
dolorque sequeretur. nemo tam temperans gaudii 
seraeque laetitiae quin instar ultionis uideretur cer- 
nere laceros artus, truncata membra, postremo tru- 
ces horrendasque imagines obiectas fla.mmis exco- 5 
ctasque ut ex illo terrore et minis in usum homi- 
num ac uoluptates ignibus mutarentur. simili re- 
uerentia, Caesar, non apud genium tuum bonitati 
tuae gratias agi, sed apud numen louis optimi ma- 
ximi pateris; illi debere nos quicquid tibi debeamus, lo 
illius quod bene facias muneris esse qui te dedit. 
ante quidem ingentes hostiarum greges per Capito- 
linum iter, magna sui parte uelut intercepti, dever- 
tere uia cogebantur, cum saeuissimi domini atrocis- 
sima effigies tanto uictimarum cruore coleretur i5 
quantum ipse humani sanguinis profundebat. 

Lin. Omnia, patres conscripti, quae de aliis 
principibus a me aut dicuntur aut dicta sunt eo 
pertinent ut ostendam quam longa consuetudine 
corruptos deprauatosque mores principatus parens 20 
noster reformet et corrigat. et alioquin nihil non 
parum grate sine comparatione laudatur. praeterea 
hoc primum erga optimura imperatorem piorum ci- 
uium officium est, insequi dissimiles. neque enim 
satis amarit bonos principes qui malos satis non 25 
oderit. adice quod imperatoris nostri non aliud 
amplius ac diffusius meritum est quam quod insectari 
malos principes tutum est. an excidit dolori nostro 
modo uindicatus Nero? permitteret, credo, famam 
uitamque eius carpi qui mortem ulciscebatur nec ut so 
in se dicta interpretaretur quae de simillimo dice- 



1 ferro] foro C |j 5 flammis excoctasque Keilius: ex- 
coctasque flammis M || 10 tibi om, B || 12 Capitolinam q\ 
capitolium M || 13 deuertere §: diuertere M || 16 profun- 
debant B V || 20 deprauatosque] dampnatosque W || 21 et 
add. Liuineius: om, M || 29 permitterent B permitteretur V 
II 31 interpretarentur M, corr, w 



48 I. C. PLINII PAN. 

rentur. quare ego in te, Caesar, muneribus tuis 
omnibus comparo, multis antepono quod licet nobis 
et in praeteritum de malis imperatoribus cotidie 
uindicari et futuros sub exemplo praemonere nuUum 

&locum, nuUum esse tempus quo funestorum princi- 
pum manes a posterorum execrationibus conquiescant. 
quo constantius, patres conscripti, et dolores nostros 
et gaudia proferamus: laetemm his quibiis fruimur, 
ingemiscamus illis quae patiebamur. simul utrum- 

10 que faciendum est sub bono principe. hoc secreta 
nostra, hoc sermones, hoc ipsae gratiarum actiones 
agant meminerintque sic maxime laudari incolumem 
imperatorem, si priores secus meriti reprehendantur. 
nam cum malos principes posteri tacent, manifestum 

15 est eadem facere praesentem. 

LIV. Et quis iam locus miserae adulationis mane- 
bat ignarus, cum laudes imperatorum ludis etiam et 
commissionibus celebrarentur saltarenturque atque 
in omne ludibrium effeminatis uocibus modis gesti- 

20 bus frangerentur? sed illud indignum quod eodem 
tempore in senatu et in scaena, ab histrione et a 
consule laudabantur. tu procul a tui cultu ludicras 
artes remouisti. seria ergo te carmina honorque 
aetenius annalium, non haec breuis et pudenda 

25 praedicatio colit: quin etiam tanto maiore consensu 
in uenerationem tui theatra ipsa consurgent quanto 
magis de te scaenae silebunt. sed quid ego istud 
admiror, cum eos quoque honores qui tibi a nobis 
oflFeruntur aut delibare parcissime aut omnino soleas 

sorecusare? nihil ante tam uulgare, tam paruum in 

1 ego w: ergo M | in te scripsi: te M uero Keilius \ mun. 
tuis omnibus w: mun. omnibus tuis omnibus M || 4 promo- 
nere B V || 8 laetemur bis quibus fruimur om. M, add. 
Cusp. II 10 bono] uno' W || 13 secus edd.: sccum M || 14 
raalos principes scripsi: malo principe M de malo principe 
w II 16 ecquis Cusp. || 17 ignarus g: gnarus M || 18 com- 
misBiomhus Liuineius : commessationibus M | saltarentur B V W 
saltarentque C, unde saltarenturque recte edd. \\ 30 ante] 
autem C 



TRAIANO D. 53—55. 49 

senatu agebatur ut non laudibus principum immo- 
rarentur quibuscumque censendi necessitas accidisset. 
de ampliando numero gladiatorum aut de instituen- 
do collegio f abrorum consulebamur et quasi prolatis 
imperii finibus nunc ingentes arcus excessurosque 5 
templorum fastigium titulos, nunc menses etiam nec 
hos singulos nomini Caesarum dicabamus. patieban- 
tur ilii et^ quasi meruissent^ laetabantur. at nunc 
quis nostrum; tamquam oblitus eius de quo refertur, 
censendi officium principis honore consumit? tuae lo 
moderationis laus haec constantia nostra est: tibi 
obsequimur quod in curiam non ad certamen adu- 
lationum^ sed ad usum munusque iustitiae conuenimus^ 
hanc simplicitati tuae ueritatique gratiam relaturi 
at te quae uis uelle^ quae non uis noUe credamus. i5 
incipimus inde, desinimus ibi, a quo incipi, in quo 
desini sub alio principe non posset, nam plerosque 
ex decretis honoribus et alii non receperunt; nemo 
ante te tantus fuit ut crederetur noluisse decerni. 
quod ego titulia omnibus speciosius reor, quando 20 
non trabibus aut saxis nomen tuum sed monumentis 
aeternae laudis inciditur. 

LV. Ibit in saecula fuisse principem cui florenti 
et incolumi numquam nisi modici honores, saepius 
nulli decemerentur. et sane, si uelimus cum priorum 25 
temporum necessitate certare, uincemur: ingeniosior 
est enim ad excogitandum simulatio ueritate^ serui- 
tus libertate, metus amore. simul, cum iam pridem 
nouitas omnis adulatione consumpta sit, non alius 
erga te nouus honor superest quam si aliquando de 3o 
te tacere audeamus. age, si quando pie^ nostra 
silentium rupit et uerecundiam tuam uicit; quae 
qualiaque aut decernimus nos aut tu non recusas! 



6 nec] Don B V || 7 dicabamus q: dicebamns H || 11 laus 
haec Gesnerus: haec laus M | est idem: et M || 19 ante te 
Lipsius: ante M || 26 nec. uinceremur certare. ing C || 27 enim 
om. C II 29 malim adulationi || 33 qualiaque aut dec. W: qua- 
liaque dec. C qaalia quod aut dec. B V 

PAmBO. liAT. 4 



50 I. C* PLINII PAN. 

ut appareat non supertia et festidio te amplissimo» 
honores repudiare, qui minores non dedigneris. pul- 
crius hoe^ Gaesar^ quam si reeusares omnes: nam 
recusare omnes ambitionis, moderationis est eligere 

& parcissimos. quo temperamento et nobis et aerario 
consulis: nobis quidem qiwd omni liberas suspicione; 
aerario autem quod sumptibus eius adhibes modum; 
ut qui exhaustmn non sis innoeentium bonis reple- 
turus. stant igitur effigies tuae/ quales olim ob 

10 egregia in rem publicam . merita priuatis dicaban- 
tur. uisuntur eadem e materia Caesaris statuae qua 
Brutorum^ qua Gamillorum. nec discrepat causa. 
illi enim reges hostemque uictorem moenibus depu- 
lerunt: hic regnum ipsum^ quaeque alia captiuitas 

15 gignit, arcet ac submouet sedemque obtinet princi- 
pis ne sit domino locus. ac mihi intuenti sapientiam 
tuam minus mirum uidetur quod mortales istos ca- 
ducosque titulos aut depreceris aut teinperes. scis 
enim ubi uera principis, ubi sempiterna sit gloria. 

20 hi sinceri honores in quos nihil flammis, nihil sene- 
ctuti, nihil successoribus liceat. arcus enim et statuas, 
aras etiam templaque demoKtur et obscurat obiiuio, 
neglegit carpitque posteritas: contra contemptor am- 
bitionis et infinitae potestatis domitor ac frenator 

25 animus ipsa uetustate florescit nec ab ullis magis 
laudatur quam quibus minime necesse est. non ergo 
perpetua principi fema quae inuita eum manet, sed 
bona concupiscenda est: ea porro non imaginibus 
et statuis, sed uirtute ac meritis prorogatur. quin 

80 etiam leuiora haec, formam principis figuramque, 
non aurum melius uel argentum quam fauor homi- 

4 moderationis est V: moderationis B moderatio est C 
W II 5 aerario consulis — suspitione om. M, add, w || 10 di- 
cabantur q: dicebantur M || 19 principis om. W || 20 bi] 
ubi edd. | sinceri ^go: sint B V W sunt C || 24 ac] et W || 26 
posi necesse est Cusp. nddit praeterea ut quisque factus est 
princeps exemplo (extemplo Keilius) fama eius incertum bona 
an mala, ceterum aeterna est || 27 inuita eum ego: inuitum 
V W in uitium B C 



TEAIANO D. 65-56. 51 

num exprimat teneatque. quod quidem prolixe tibi 
cumulateque eoutingit; cuius laetissima facies et 
amabilis uultus iu omuium ciuium ore oculis auimo 
sedet. 

LVI. Adnotasse uos credo, patres conscripti, iam 5 
dudum me non eligere quae referam. propositum est 
enim mihi priucipem laudare, non principis facta. 
nam laudabilia multa etiam mali faciunt^ ipse lau- 
dari nisi optimus non potest. quare non alia maioi^^ 
imperator auguste^ gloria tua quam quod agentibus lo 
tibi gratias nihil uelandum est^ niliil omittendum. 
ecquid est enim in^principatu tuo quod cuiusquam 
praedicatio uel transilire uel praeteruehi debeat? 
quod momentum; quod immo temporis punctum aut 
beneficio sterile aut uacuum laude ? non omnia eius i5 
modi ut is optime te laudasse uidoatur qui narra- 
uerit fidelissime? quo fit ut prope in immensum 
diffqndatur oratio mea^ et necdum de biennio loquor. 
quam multa dixi de moderatione^ et quanto plura 
adhuc restant! ut illud quod secundum consulatum 20 
recepisti, quia princeps et pater deferebat. at post- 
quam ad te imperii summam et cum omnium rerum 
tum etiam tui potestatem di transtulerunt^ tertium 
consulatum recusasti^ cum agere tam bonum con- 
sulem posses. magnum est differre honorem, gloriam 25 
maius. gestum consulatum mirer an non receptum? 
gestum non in hoc urbis otio et intimo sinu pacis^ 
sed iuxta barbaras gentes^ ut illi solebant quibus 
erat moris paludamento mutare praetextam ignotas- 
que terras uictoria sequi. pnlcrum imperio, glorio- 30 
sum tibi; cum te socii atque amici sua iu patria/ 
suis in sedibus adierunt. decora facies^ consulis 
multa post saecula tribunal uiridi caespite extructum 



12 exiqaid Liuineius: est quid C V W quid, om, est, B 
omittendum est. quid edd. || 13 praedicatione uel translliri 
B II 22 cum} tum C || 23 transtulerunt §: transtulerint C 
V W transtulerit B || 24 agere tamen tam B V || 27 gestus 
M, corr. q || 32 decora] de quo W 

4* 



52 I. C. PLINII PAN. 

nec fascium tantum sed pilorum signorumque ho- 
nore circumdatum. augebant maiestatem praesidentis 
diuersi postulantium habitus ac dissonae uoces rara- 
que sine interprete oratio. magnificum est ciuibus 

5 iura, quid hostibus reddere? speciosum certam fori 
pacem^ quid immanes campos sella curuli uictoris- 
que uestigio premere, imminere minacibus ripis tu- 
tum quietumque; spemere barbaros fremitus hosti- 
lemque terrorem non armorum magis quam togarum 

10 ostentatione compescere? itaque non te apud miagi- 
nes; sed ipsum praesentem audientemque consalu^- 
bant imperatorem, nomenque; quod aUi domitis 
hostibus, tu contemptis merel^are. 

LVII. Haec laus acti consulatus; illa dilati quod 

15 adhuc initio principatus^ ut iam excuratus honoribus 
et expletus, consulatum recusasti, quem noui impe- 
ratores destinatum aliis in se transferebant. fuit 
etiam qui in principatus sui fine consulatum, quem 
dederat ipse, magna ex parte iam gestum extorque- 

20 ret et raperet. hoc ergo honore, quem et incipientes 
principes et desinentes adeo concupiscunt ut aufe- 
rant; tu otioso ac uacante priuatis cessisti. inuidio- 
susne erat aut tibi tertius consulatus aut principi 
primus? nam secundum imperator quidem, sub im- 

25 peratore tamen inisti, nihilque imputari in eo uei 
honori potest uel exemplo nisi obsequium. ita uero, 
quae ciuitas quinquies atque etiam sexies consules 
uidit, non illos qui expirante iam libertate per uim 
ac tumultum creabantur, sed quibus sepositis et ab- 

30 sentibus in rura sua consulatus ferebantur, in hac 
ciuitate tertium consulatum princeps generis humani 
ut praegrauem recusasti? tantone Papiriis etiam et 
Quintiis moderatior Augustus et Caesar et pater 



5 fore B V II 6 pacem] partem P. Faber || 11 consnltabant 
C II 15 ezcuratus scripsi: excusatns H ezsatiatus Cusp, || 17 
fuerit B || 25 tamen inistij tenuisti w || 26 potest w: potes M 
II 32 praegrauem Y W: pergrauem CB | papirius etiam (etiam 
om. W in ras. 4 litt.) et quintus M , corr. w || 83 moderator C 



TRAIANO D. 56—59. 53 

patriae? at illos res publiea ciebat. quid? te non 
eadem res publica? non senatus? non consulatus 
ipse. qui sibi tuis umeris attoUi et augescere uide- 
tur? 

LVIII. Non te ad exemplar eius uoco qui con- 5 
tinuis consulatibus fecerat longum quendam et sine 
discrimine annum: his te coniero quos certum est^ 
quotiens consules fuerunt, non sibi praestitisse. erat 
in senatu ter consul^ cum tu tertium consulatum 
recusabas. onerosum nescio quid uerecundiae tuae lo 
consensus noster indixerat ut princeps totiens con- 
sul esses quotiens senator tuus: nimia modestia 
istud etiam priuatus recusasses. an consularis uiri 
triumphalisque filius^ cum tertio consul creatur^ ascen- 
dit? non debitum hoc illi? non uel sola generis is 
claritate promeritum? contigit ergo priuatis aperire 
annum fastosque reserare^ et hoc quoque redditae 
libeitatis indicium fuit quod consul alius quamCae- 
stu: esset. sic exactis regibus coepit liber annus: 
sic olim seruitus pulsa priuata fastis nomina induxit. 20 
miseros ambitionis qui ita consules semper ut sem- 
per principes erant ! quamquam non tam ambitio 
quam liuor et malignitas uideri potest omnes annos 
possidere summumque illud purpurae decus non 
nisi praecerptum praefloratumque transmittere. tuam 25 
uero magnanimitatem an modestiam an benignita- 
tem prius mirer? magnanimitatis fuit expetito sem- 
per nonore abstinerC; modestiae cederC; benignitatis 
per alios frui. 

LIX. Sed iam tempus est te ipsi consulatui prae- so 
stare ut maiorem eum suscipiendo gerendoque facias. 

1 ad illos B C y I ciebat — 2 respublica om, B V | num 
ead. resp. num sen. num cons. w || 5 non W: num B C V || 
7 his tej hisce C || 14 creator B V || 15 ascenditur C | num 
d. h. i. num uel w || 16 promeritum w: premeritum H || 18 
fuerit B y II 22 non tam ambitio q : non ambitio M non ambitio 
mairis w || 24 possidere] obsidere Gronouius || 25 praeceptum 
W II 26 benignitatem an modestiam B V || 27 magnanimitas 
fuit X, corr, g || 28 benignitas C 



54 I. C. PLINII PAN. 

nam saepius recusare ambiguam ac potius illam 
interpretationem habet, tamquam minorem putes. tu 
quidem ut maximum recusasti; sed hoc persuadere 
nemini poteris^ nisi aliquando et non recusaueris. 
5 cum arcus^ cum trophaea^ cum statuas deprecaris; 
tribuenda est uerecundiae tuae uenia: illa emm sane 
tibi dicantur. nunc uero postulamus ut futuros prin- 
cipes doceas inertiae renuntiare^ paulisper deUcias 
dilferre^ paulisper et saltem ad breuissimum tempus 

10 ex illo felicitatis somno uelut excitari^ induere prae- 
textam quam^ cum dare possent^ occuparint; ascen- 
dere curulem quam detineant^ esse denique quod 
concupierint nec ideo tantum uelle consules fieri ut 
fuerint. gessisti alterum consulatum^ scio: illum 

15 exercitibus, illum prouinciis, illum etiam exteris 
gentibus poteris imputare^ non potes nobis. audimus 

3uidem te omne munus consulis obisse^ sed audimus: 
iceris iustissimus humanissimus patientissimus fuisse^ 
sed diceris. aequum est aliquando nos iudicio nostro^ 

ao oculis nostris^ non famae semper et rumoribus cre- 
dere. quousque absentes de absente gaudebimus? 
liceat experiri an aliquid superbiae tibi ille ipse se- 
cundus consulatus attulerit: multum in commutandis 
moribus hominum medius annus ualet, in principum 

25plus. didicimus quidem; cui uirtus aliqua contingat, 
omnes inesse : cupimus tamen experiri an nunc quo- 
que una eademque res sit bonus eonsul et bonus 
princeps. nam praeter id quod est arduum duas 
simul capere potestates easque summas, tum inest 

30 utrique non nulla diuersitas, cum principem quam 

7 nunc uero Lipsius: cum uero M enimuero Liuineius \\ 
8 paulisper deiicias dlfferre om, B Y {| 10 excitari Liuineius: 
excitati M excitatos $ || 11 quam dare possint cum occa- 
parint G, H, Sckaeferus; quam ut dare poBsent occuparini 
Gierigins q. c. d. possint occupent ErnesHus || 12 esse] omne C 
II 13 concupiernnt M, corr, $ ij 15 caeteris C || 17 odisse C || 22 
ezperiri — 26 cnpimas tamen om. BV || 25 dicimus M, corr. Cusp, 
[ cum uirtutis aliqua contingant C || 28 duas easque si. ca. pot. 
summas M, transposui, duas easque summaB si. ca. pot. Cusp, 



TRAIANO D. 59—60. 55 

simHMmum esse priuato, consulem quam dissimilli- 
mam deceat. 

LX. Atque ego uideo proximo anno consulatus re- ' 
cusandi hanc praecipuam fuisse rationem quod eum 
absens gerere non poteras. sed iam urbi uotisque 5 
publicis redditus quid est in <iuo magis sis appro- 
baturus quae quantaque f uerint quae desiderabamus ? 
parum est ut in curiam uenias> nisi et eonuoeas; ut 
intersis senatui, nisi et praesides; ut censentes au- 
diaS; nisi et peirogas. uis illud augustissimum con- lo 
sulimEL tribunal ahquando maiestati suae reddere? 
ascende. uis constare reuerentiam magistratibus^ 
legibua auctoritatem; modestiam postulatibus? ad- 
side. quod enim interesset rei publicae^ si priuatus 
esseS; consulem te baberet tantum an et senatorem^ i5 
hoc nunc scito interesse principem te habeat tan- 
tum an et consulem. his tot tahtisque rationibus 
quamquam multum reluctata uerecundia principis 
nostri tandem tamen cessit. at quemlsdmodum 
cessit? noQ se ut priuatis^ sed ut priuatos sibi pares 20 
faceret. recepit enim tertium consulatum ut daret. 
nouerat moderationem hominum, nouerat pudorem^ 
qui non sustinerent tertio consules esse nisi ctini 
ter constde. belloram istud sociis olim ut periculo- 
rum consortibus^ parce tamen^ tribuebatur quod tu2d 
singularibus uiris ac de te quidem bene ac fortiter^ 
sed in toga meritis praestitisti. uferiusque cura, utrius- 
que uigilantia obstrictus es, Caesar. sed in principe 
rarum ac prope insolitum est ut se putet obligatum 



1 simillimnm esse priuato consnlem qnam add, Cusp.: 
tm. M g 8 conuoGeB, 9 praesideas, 10 perro^es w || 11 tri- 
bnnal aliqnando KeUius: aliqnando tribnnal M || 13 postn* ■ 

latibns scHpn: postnlantibns M | adside «cnp^i;. adire M andi 
Lipsius adi edd, H 14 qnid B | interesset edd, : interest M || 15 
consnlem bab. te an tantum- senatorem lAvineius senatorem te 
hab. tantura an et eonsulem Sckwarzius 1 20 pares sibi C {{ 
24 sociis edd,: ooiis M | nt addidi: om, M 1 26 quidemj 
quodqne B V || 27 praestitisti in to^a meritis M, transp, Li" 
uineius 



56 I. C. PLINII PAN. 

aut^ si putet; amet. debes ergo, Gaesar^ et soluis 
et, cum ter consules facis, non tibi magnus princeps, 
sed non ingratus amicus uideris. quin etiam per- 
quam modica quaedam ciuium merita fortunae tuae 

5 uiribus in maius extollis. efficis enim ut tantum 
tibi quisque praestitisse uideatur quantum a te re- 
cepit. quid isti benignitati precer? nisi ut semper 
obliges, obligeris incertumque facias utrum magi& 
expediat ciuibus tuis debere tibi an praestitisse. 

10 LXI. Equidem illum antiquum senatum contueri 
uidebar, cum ter consule assidente tertio consulem 
designatum rogari sententiam cernerem. quanti 
tunc illi quantusque tu! accidit quidem ut corpora 
quamlibet ardua et excelsa procerioribus admota 

15 decrescant; item ut altissimae ciuium dignitates 
collatione fastigii tui quasi deprimantur quantoque 
propius ad magnitudinem tuam ascenderint tantum 
etiam a sua descendisse uideantur. illos tamen tw, 
quamquam non potuisti tibi aequare, cum uelles, 

20 adeo in edito coUocasti ut tantum super ceteros 
quantum infra te cernerentur. si unius tertium con- 
sulatum eundem in amium in quem tuum contu- 
lisses, ingentis animi specimen haberetur. ut enim 
felicitatis est quantum uelis posse, sic magnitudinis 

25 uelle quantum possis. laudandus quidem et ille qui 
consulatum tertium meruit; sed magis sub quo me- 
ruit: magnus memorandusque qui tantum praemium 
cepit, sed maior qui capienti dedit. quid, quod duos 
pariter tertio consulatu, duos collerii tui sanctitate 

30 decorasti? ut sit nemini dubium nanc tibi praeci- 
puam causam fuisse extendendi consulatus tui ut 
duorum consulatus amplecteretur te coUegam. quem 

2 et cnm Gruterus: sed cnm M || 5 in manue B V || 6 re- 
cepit q: recipit U || 13 qnantique C | quidem] enim C || 15 
ut] uel B y II 23 animi] anni C || 26 tertium consulatnm 
C II 29 coUegii Lipsius: collegas H; an duos collegas tuae 
sanctitatis societate decorasti? || 32 sq, amplecteretur et colle- 
gam quae (collegamque C) te non uni daret uterque M, correxi 
et suppleui 



TRAIANO D. 60-62. 57 

te uou uui dare licuisse claret: uterque uuper con- 
sulatum alterum gesserat a patre tuo (id est quanto 
minus quam a te!) datum; utriusque adhuc oculis 

{)auIo ante dimissi fasces oberrabant^ utriusque sol- 
emnis ille lictorum et praenuntius clamor auribus 5 
insederat; cum rursus curulis rursusque purpura; ut 
olim^ ciun hostis in proximo et in summum discri- 
men adducta res pubHca expertum honoribus uirum 
posceret; non consulatus hominibus isdem^ sed idem 
homines consulatibus reddebantur. tanta tibi bene lo 
faciendi uis ut indulgentia tua necessitates aemu- 
letur. modo praetextas exuerant; resumant: modo 
lictores abire iusserant; reuocent: modo gratulantes 
amici recesserant; reuertantur. hominisne istud in- 
genium est^ hominis potestas^ renouare gaudia^ red- 15 
integrare laetitiam nullamque requiem gratulationibus 
dare neque alia repetendis consulatibus interualla 
permittere, nisi dum finiuntur? facias ista semper^ 
nec umquam in hoc opere aut animus tuus aut for- 
tuna lassetur. des quam plurimis tertios consulatus, 20 
et, cum plurimis tertios consulatus dederis, semper 
tamen plures quibus debeas dare supersint. 

LXII. Omnium quidem beneficiorum quae me- 
rentibus tribuuntur non ad ipsos gaudium maius 
quam ad similes redundat: praecipue tamen ex horum 25 
consulatu non ad partem aliquam senatuS; sed ad 
totum senatum tanta laetitia peruenit ut eundem 
honorem omnes sibi et dedisse et accepisse uideantur. 
nempe enim hi sunt quos senatuS; cum publicis 
sumptibus minuendis optimum quemque praeficeret, 30 
elegit, et quidem primos. hoc est igitur, hoc est 
quod penitus iUos animo Caesaris insinuauit. an 
parum saepe experti sumus hanc esse rerum con- 



11 necessitas C || 16 nnllam reqniem W | gratulationis 
C II 19 tna W || 21 et cnm plur. tert. consulatns om. W || 
30 qnemqne W: qnem B C V | perficeret C || 31 et qnidem 
Liuineius: eqnidem M || 33 experti sumns C w: expertissimus 
y expertissimis B 



58 I. C. PLINII PAN. 

dicionem ut senatus fauor apud principem haut pro- 
sit, at noceat? nonne paulo ante ninil magis: exi- 
tiale erat quam illa principis cogitatio ^bunc senatus 
probat, bic senatui carus est'? odefat quos nos 

samaremus, sed et nos quos ille. nunc inter prin- 
cipem sensdiumque dignissimi euiusque caritate cer- 
tatur. demonstramus inuicem, credimus inuicem, 
quodque maximum amoris mutui signum est^ eos- 
dem amamus. proinde, patres conscripti^ fauete 

loapertC; diligite constanter. non iam disdmulandus 
est amor ne noceat; non premendum odium ne 
prosit: eadem Gaesar quae senatus probat improbat- 
que. uos ille praesentes^ uos etiam absentes in con- 
silio babet. teriio consules fecit quos uos elegeratis; 

15 et fecit boc ordine quo electi a uobis era^t. magnus 
uterque honor uester, siue eosdem maxime dfligit 
quos* scit uobis esse carissimos siue illis neminem 
praefert; quamuis aliquem magis amet: proposita 
sunt senioribus praemia/ iuuenibus exempla; adeant; 

20 frequentent securas tandem ac patentes domos : quis- 
quis probatos senatui uiros suspicit, hic maxime 
principem promeretur. sibi enim accrescere putat 
quod cuique adstruatur nuUamque in eo gloriam 
ponit quod sit omnibus maior, nisi maximi fuerint 

25 quibus maior est. persta, Caesar^ in ista ratione 
propositi talesque nos crede qualis fama cuiusque 
est. huic aures^ huic oculos intende: ne respexeris 
clandestinas existimationes nullisque magis quam 
audientibus insidiantes susurros. melius omnibus 

80 quam singulis creditur. singuli enim deeipere et 
decipi possunt: nemo omnes, neminem omnes fefel- 
lerint. 



1 aut prosit aut noceat M, correxi \\ 4 nos am. w: non 
am. M II 5 principes W jj 9 fouete C || 16 utique Lipsius \ ho- 
nor om, C || 17 nobis C || 18 proposita B W: preposita C V || 
20 frequenter C j| 21 suspicit Liuineius: suscipit M jj 22 ac^ 
cersere C Q 27 huc aures huc oculos Liuineius || 81 fefellerint 
Schwarzius: fefellerant M 



TRAIANO B. 62—63. 59 

LXIII. Praeuertor mm ad consiilattim tuum, etsi 
«unt quaedam ad eonsulatum quidem pertinentia.; 
ante eonsulatum tamen; in primis quod comitiis 
tuis interfuisti eandidatus non consulatus tantum 
sed immortalitatis etiam gloriae et exempli, quods 
sequerentur principes boni, mali mirarentur. uidit 
te populus Komanus in illa uetere potestatis suae 
Bede: perpessus es longum illud carmen comitiorum 
nee iam irridendam moram consulque sic factus 
es ut unus ex nobis quos facis consules. quotus lo 
quisque principum antecedentium honorem istum 
aut consulatui habuit aut populo? non alii marcidi 
^mno hesternaque cena redundantes comitiorum 
suorum nuntios opperiebantur; alii sane peruigiles 
et ineomneS; sed intra cubilia sua illis ipsis» consu- 15 
libus a quibus consules renuntiabantur exilia etcae- 
des machinabantur. o praua et inscia uerae maie- 
statis ambitio, concupiscere honorem juem dedigneris, 
dedi^ari quem concupieriS; cumque ex proximis 
hortis campum et comitia prospectes , sic ab illis 20 
abesse^ tamquam Danuuio Bhenoque dirimare! auer- 
seris tu honori tuo sperata suffiragia renuntiarique 
te consulem iussisse contentus liberae ciuitatis ne 
simulaiionem quidem serues? abstineas denique co- 
mitiis abstrusus atque abditus, quasi illic tibi non 25 
consulatus detur, sed abrogetur imperium? haec 
persuasio superbissimis dominis erat ut sibi uide- 
rentur principes esse desinere, si quid faeerent tam- 
quam senatores. plerique tamen non tam superbia 
quam metu quodam submouebantur. an stuprorum 30 
sibi incestarumque noctium conscii auspicia.poUuere 
sacratumque campum nefario auderent contaminare 



1 renertor w || 5 etiam acripsi: et M etiam et KeiJius \ 
nlienm et om. B || 12 non] nam w || 13 redundantea] maiim 
rQctaiites || 16 rennntiabant C | caedem M, correxi || 17 parua 
W 1 20 perspectes W || 21 dirimente Cusp* dirimerere Livdneius 

23 consulem W: consule B C V | cinitatis W: eiultati B C V 

27 sibi] si V || 28 desinerent B V 



60 I. C. PLINII PAN. 

uestigio? non adeo deos hominesque contempserant 
ut in illa speciosissima sede hominum deorumque 
coniectos in se oculos ferre ac perpeti possent. tibi 
contra et moderatio tua suasit et sanctitas ut te et 

5 religioni deorum et iudiciis hominum exhiberes. 

LXIY. Alii consulatum ante quam acciperent^ 

tu et dum accipis meruisti. peracta erant soUemnia 

comitiorum^ si principem cogitareS; iamque se omnis 

turba commouerat, cum tu mirantibus cunctis acce- 

10 dis ad consulis sellam^ adigendum te praebes in 
uerba principibus ignota, nisi cum iurare cogerent 
alios. uides quam necessarium fuerit consulatum 
non recusare. non putassemus istud te facturum 
fuisse, si recusasses. stupeo, patres conscripti, nec- 

15 dum satis aut oculis meis aut auribus credo atque 
identidem me an audierim; an uiderim interrogo. 
imperator ergo et Caesar- et Augustus et pontifex 
inaximus stetit ante gremium consulis; seditque con- 
sul principe anfe se stante, et sedit inturbatus, in- 

20 territus et tamquam ita fieri soleret. quin etiam 
stanti sedens praeiuit ius iurandum, et ille iurauit^ 
expressit explanauitque uerba quibus caput suum, 
domum suam, si sciens fefellisset, deorum irae con- 
secraret. ingens, Caesar^ et par gloria tua^ siue fe- 

25 cerint istud postea principes siue non fecerint. uUane 
satis digna praedicatio est idem tertio consulem fe- 
cisse quod primo, idem principem quod priuatum, 
idem imperatorem quod sub imperatore? nescio iam, 
nescio pulcriusne sit illud quod praeeunte nuUo an 

30 hoc quod alio praeeunte iurasti. 

LXV. In rostris quoque simili religione ipse te 



2 spaciosissima C || 3 oculos om. B V || 12 fuerit g : fait 
H II 13 facturum te C jj 14 necdumque C || 16 an uid. ^: aut 
uid. M II 17 et pontifex Liuineius: pontifex K || 20 etiam se- 
dens stanti praeiuit Gronouius obs. IIII 16: etiam sedens pre- 
buit M etiam stanti praeiit ed, Lugdunensis a. 1531 1| 23 scien» 
Liuineius: scienter K || 24 tua om. W || 26 praedicatio dign& 
C||29 iUud VW: istud BC 



TRAIANO D. 63—66. 61 

legibus subiecisti, legibus, Caesar^ quas nemo prin- 
cipi scripsit. sed tu nihil amplius uis tibi licere 
quam nobis: sic fit ut nos tibi plus uelimus. quod 
ego nunc primum audio^ nunc primum disco: non 
est princeps supra leges, sed leges supra principem, 5 
idemque Caesari consuli quod ceteris non licet. iurat > 
in leges attendentibus dis (nam cui magis quam 
Caesari attendant?), iurat obseruantibus his quibus 
idem iurandum est, non ignarus alioquin nemini 
religiosius quod iurauerit custodiendum quam cuius lo 
maxime interest non peierari. itaque et abiturus con- 
sulatu iurasti te nihil contra le^es fecisse. magnum 
hoc erat, cum promitteres; maius, postquam prae- 
stitisti. iam totiens procedere in rostra inascensum- 
que illum superbiae principum locum terere, hic i5 
suscipere, hic ponere magistratus , quam dignum te 
quamque diuersum consuetudini illorum qui pauculis 
diebus gestum consulatum, immo non gestum ab- 
iciebant per edictum! hoc pro contionC; pro rostris, 
pro iure iurando ; scilicet ut primis extrema con- 20 
gruerent utque hoc solo intellegerentur ipsi con- 
sules fuisse quod alii non fuissent. 

LXVI. Non transiliui, patres conscripti, prin- 
cipis nostri consulatum, sed eundem in locum con- 
tuli quicquid de iure iurando dicendum erat. neque 25 
enim, ut in sterili ieiuuaque materia, eandem spe- 
ciem laudis diducere ac spargere atque identidem 
tractare debemus. illuxerat primus consulatus tui 
dies, quo tu curiam ingressus nunc singulos nunc 
uniuersos adhortatus es resumere libertatem, capes- 30 
sere quasi communis imperii curas, inuigilare publicis 



4 nnnc primum andio om. W || 5 snpra leg. edd.: super 
leg^. M I snper pr. C || 7 leges Lipsius: legem M | cui w: cnm 
M fl 9 idem ins inrandnm W || 11 peierari Lipsius: peierare 
M II 14 inascensnm illnm W || 17 consnetudini scripsi: con- 
suetudine M || 23 transilini B C: transilui V transilii w || 
27 didncere Liuineius: dedncere M || 28 debeamus B V || 31 
qnas C 



62 I. C. PLINII PAN. 

utiliiatibus et insurgere. omnes ante te eadem ista. 
dixerunt; nemini tamen ante te creditum est. erant 
sub oculis naufragia multorum^ quos insidiosa tran- 
quiilitate prouectos improuisus turbo pereulerat. 

5 quod enim tam infidum mare quam blanditiae prin- 
cipum illorum^ quibus tanta leuitas, tanta fraus ut 
securius esset iratos quam propitios nabere? te uero 
securi et alacres ^quo uoeas sequimur. iubes esse 
liberos: erimus; iubes quae sentimus promere in 

lomedium: proferemus. neque enim adhuc ignauia 
quadam et insito torpore cessauimus: terror et me- 
tus et misera illa ex periculis facta prudentia mo- 
nebat ut a re publica (aberat autem omnino res 
publica) oculos aures animos auerteremus. at nunc 

15 tua dextera tuisque promissis freti et innixi obsaepta 
diutina seruitute ora reseramus frenatamque tot malis 
linguam resoluimus. uis enim tales esse nos quales 
iubes, nihilque exhortationibus tuis fucatum, nihil 
subdolum, nihil denique quod credentem fallere paret 

20 non sine periculo fallentis. neque enim umquam de- 
ceptus est princeps nisi qui prius ipse decepit. 

LXVIL Equidem hunc parentis publici sensum 
cum ex oratione eius tum pronuntiatione ipsa per- 
spexisse uideor. quae enim illa grauitas sententia- 

25 rum ! quam inaffectata ueritas uerborum ! tum quae 
adseueratio in uoce! quae affirmatio in uultu! quanta 
in oculis, habitu, gestu/ toto denique corpore fides! 
tenebit ergo semper quid suaserit scietque nos, quo- 
tiens libertatem quam dedit experiemur^ sibi paxere. 

3onec uerendum est ne incautos putet, si fidelitate 



2 te om. fi W I 4 profectos Cttsp, || 7 secmius ego: facilius 
K felicius Lipsius \ 10 proferimus w promemus Rittershusius \\ 
12 facta deLErnesUus; malim nata || 13 aberat scripsi: erat M 
nuUa autem erat q erat autem omnino nuUa edd, |{ 15 obsepta] 
obfiuta N. Heinsius obserata Emestius || 19 nihil add. KeiUtis: 
om. M, post denique add. g \\ 23 ex oratione Lipsius: exfaor- 
tatione M | tum e pron. G. H. Sokaeferus \ perspexisse Si- 
chardus: respexisse M || 25 uerboru tum quae scripsi: uerbo 
rerum quae uel rerumque M 



TRAIANO D. 66—68. 63 

temporum constanter utamur; quos memiuit sub malo 
principe aliter uixisse. nuneupare uota et pro aeter- 
nitate imperii et pro salute principum, immo pro 
salute principum ac propter illos pro aetemitate im- 
pexii solebamus. haec pro imperatore nostro in quae & 
sint u^ba suscepta operae pretium estadnotare: 'si 
bene rem publicam et ex utilitate omnium * *' 
digna uota quae semper suscipiantur semperque sol- 
uantur. egit cum dis ipso te auctore^ Gaesar^ res 
publica ut te sospitem incolumemque praestarent, si lo 
tu eeteros praestitisses-^ si contra, illi quoque a cu- 
stodia tui capitis oculos dimouerent teque relinque- 
rent uotis quae non palam susciperentur. alii se 
superstites rei publicae optabant faciebantque : tibi 
salus tua inuisa est, si non sit cum rei publicae i5 
salute coniuncta. nihil pro te pateris optari, nisi 
expediat optantibus^ omnibusque annis in consilium 
de te deos mittis exigisque ut sententiam suam mu- 
tent, si tu talis esse desieris qualis electus es, et 
ingenti conscientia; Gaesar^ quasi pacisceris cum 20 
dis ut te, si merueris; seruent, cum scias an merea- 
ris neminem magis quam deos scire. nonne uobis, 
patres conscripti, haec diebus ac noctibus agitare 
secum uidetur : *ego quidem in me, si omnium uti- 
litas ita posceret; etiam praefecti manum armaui: 25 
sed ne deorum quidem aut iram aut neglegentiam 
deprecor; quaeso immo et obtestor ne umquam pro 
me uota res publica inuita suscipiat aut, si susce- 
perit^ inuita, ne debeat'? 

LXVin. Gapis ergo, Gaesar, salutis tuae glorio- 30 
sissimum fructum ex consensu deorum. nam cum 
excipias ut ita demum te dei seruent, si bene rem 



3 immo pro salute principum u r: om. B V W m || 5 im- 
•perAtorGPerizonius: imperio K | in quo B V | sunt C || 7 rexeris 
(rexeiit mauolt KeiL) supplent edd. || 12 capitis] corporis C j de- 
mouerent VW H 17conciGumW || 19 tu talis esse «^tp^i: tulisseM 
tn essew talis esse q \ et ego: sedM || 20 quasi ^mp«t * quaBCV, 
om.W€dd, II 21 merueris Keilius: mereberis M merearis Sickardus 



64 I. C. PLINH PAN. 

publicam et ex utilitate omnium rexeris, certus es 
bene te rem publicam regere, cum seruent. ita(]^ue 
securus tibi et laetus dies exit, qui principes ahos 
cura et metu distinebat, cum suspensi et attoniti 

5 parumque confisi patientia nostra hinc atque inde 
publicae seruitutis nuntios expectarent. ac si forte 
aliquos flumina niues uenti praepedissent, statim 
hoc illud esse credebant quod uerebantur; nec erat 
discrimen uUum pauoriSj propterea quod, cum a 

10 malo principe tamquam successor timeatur quisquis 
est dignior, cum sit nemo non dignior, omnes ti- 
mentur. tuam securitatem non mora nuntiorum, 
non litterarum tarditas diJBFert. scis tibi ubique iu- 
rari, cum ipse iuraueris omnibus: nemo hoc non 

15 sibi praestat. amamus quidem te in quantum me- 
reris; istud tamen non tuifacimus amore sed nostri, 
nec umquam illucescat dies quo pro te nuncupet 
uota non utilitas nostra sed fides, Caesar. turpis 
tutela principis cui potest imputari. queri Hbet quod 

20 in secreta nostra non inquirant principes nisi quos 
odimus. nam si eadem cura bonis ac malis esset, 
quam ubique admirationem tui, quod gaudium ex- 
ultationemque deprehenderes ! quos omnium cum 
coniugibus ac liberis, quos etiam cum domesticis 

25 aris focisque sermones ! scires molUssimis istis au- 
ribus parci. et alioquin cum sint odium amorque 
contraria, hoc perquam simile habent quod ibi in- 
temperantius amamus bonos principes, ubi liberius 
malos odimus. 

80 LXIX. Cepisti tamen et affectus nostri et iu- 
dicii experimentum, quantum maximum praesens 
capere potuisti, illo die quo soUicitudini pudorique 



1 et ex Titilitate — 2 rexn publicam om. B V || 2 te bene 
C I regere G, H. Schaeferttg: gerere M | cum seruent C W: 
conseruent B V || 8 merebantur M, correxi || 10 quisquis $: 
quisque H || 14 sibi non W || 21 ao B W: et C V || 23 depre- 
hendentes B V || 26 cum om. C || 27 temperantius C || 28 libe- 
rius edd.: liberalius K || 32 ideo illo die W 



TRAIANO D. 68—70. G5 

<canclidatorum ita consuluisti ne uUius gaudium alte- 
rius tristitia turbaret. alii cum laetitia^ alii cum spe 
recesserunt: multis gratulandum^ nemo consolandus 
fuit. nec ideo segnius iuuenes nostros exhortatus es 
senatum circumirent^ senatui supplicarent atque itas 
a principe sperarent honores, si a senatu petissent. 
quo quidem in loco, si quibus opus exemplo, adie- 
cisti ut te imitarentur. arduum^ Gaesar, exemplum 
et quod imitari non magis quisquam candidatorum 
quam principum possit. quis enim uel uno die re- lo 
uerentior senatus candidatus quam tu cum omni 
uita tum illo ipso tempore quo iudicas de candida- 
tis? an aliud a te quam senatus reuerentia obtinuit 
ut iuuenibus clarissime genitis debitum j^eneri ho- 
norem^ et antequam deberetur, oiferresr tandem is 
ergo nobilitas non obscuratur, sed illustratur a prin- 
cipe: tandem illos ingentium uirorum nepotes^ illos 
posteros libertatis nec terret Caesar nec pauet; quin 
immo festinatis honoribus amplifieat atque auget et 
maioribus suis reddit. si ^uia usquam stirpis anti- 20 
quae, si quid residuae clantatiS; hoc amplexatur et 
refouet et in usum rei publicae promit. sunt in ho- 
nore hominum et in ore famae magna nomina 
«X tenebris obliuionis indulgentia Caesaris (isserta, 
cuius haec uis ut nobiles et conseruet et efficiat. 25 

LXX. Praefuerat prouinciae quaestor unus ex 
candidatis inque ea ciuitatis amplissimae reditus 
egregia constitutione fundauerat. hoc senatui al- 
le^andum putasti. cur enim te principC; qui generis 
tui claritatem uirtute superasti, deterior esset con- so 



3 consolandus gi consnlendus M 1 5 senatu C | circum- 
iret M, corr, $ || 9 magls non quisque cand. C || 11 senatui w 
II 13 an aliud a te sen. reu. obt. quam ut w || 14 clarissime 
genitis Liuiueius: clarissimae gentis K 1 15 et ego: sed M {| 
23 ore Liuin.: honore M | magna] magis B V || 24 asserta ad- 
didi: om, M extracta Lipsius excitata ex tenebris Keilius | 25 
uis add. Keitius: om, M || 27 inque ea ciuitatis amplissimae 
Lipsius: in quem ea ciuitas amplissima M | redditus M 

PAjrxa. x^T. 5 



66 I. C. PLINII PAN. 

dicio eorum qui posteros habere nobiles mererentur 
quam eorum qui parentes habuissent? o te dignum 
qui de magistratibus nostris semper haec nunties 
nec poenis malorum sed bonorum praemiis bonos 

5 facias ! accensa est iuuentus erexitque animos ad 
aemulandum quod laudari uidebat, nec fuit quis- 
quam quem non haec cogitatio subiret [cum sciret], 
quicquid a quoque in prouinciis bene fieret^ omnia 
te scire. utile est, Caesar, et salutare praesidibus 

10 prouinciarum hanc habere fiduciam, paratum esse 
sanctitati suae, industriae suae maximum praemium^ 
iudicium principis, sufiFragium principis. adhuc autem 
quamlibet sincera rectaque ingenia, etsi non detor- 
quebat^ hebetabat tamen misera sed uera reputatio: 

15 'cui rest? num, si quid bene fecero, sciet Caesar? aut 
si scierit, testimonium reddet?' ita eadem illa seu 
neglegentia seu malignitas principum, cum male 
consuitis impunitatem, recte factis nullum praemium 
poUiceretur, nec illos a crimine et hos deterrebat a 

20 laude. at nunc, si bene aliquis prouinciam rexerit, 
huic quaesita uirtute dignitas ofifertur. patet enim 
omnibus honoris et gloriae campus: ex hoc quisque 
quod cupit petat et assecutus sibi debeat. prouin- 
ciis quoque in posterum et iniuriarum metum et 

25 accusandi necessitatem remisisti. nam si profuerint 
quibus gratias egerint, de nuUo queri cogentur * * 
et alioquin nihil magis prodesse candidato ad se- 
quentes honores quam peractos. optime magistratus 
magistratu, honore honor petitur. uolo ego, qui 

30 prouinciam rexerit, non tantum codicillos amicorum 



1 meruerant C || 7 cum sciret seclusi, cum scires Keilius 
II 9 te om, C H 10 paratum B W: paratam C V || 11 sanctltati 
suae scripsi: sanctitati tuae B V sanctitati C W sanctitati et 
$ edd. II 15 cui rest num scripsi: uides enim H uidelicet Gesnerus 
quid est enim Keilius || 23 cupit C : cupiit B V W || 26 lacunam 
sign. Keilius. decet alioqui Duebnerus et liquebit nihil Lipsius et 
alibqui liquet uihil Schwarzius || 28 quam peractos — 29 ho- 
nore om. B V 



TRAIANO D. 70—71. 67 

nec urbana coniuratione eblanditas preces, sed de- 
creta coloniamm, decreta ciuitatum alleget. bene 
suffragiis consularium uirorum urbes populi gentes 
inseruntur. efficacissimum pro candidato genus est 
rogandi gratias agere. 5 

LXXI. lam quo assensu senatus, quo gaudio 
exceptum est, cum candidatis, ut quemque nomina- 
ueras, osculo occurreres, deuexus quidem in planum 
et quasi unus ex gratulantibus ! te mirer magis an 
improbem illos qui effecerunt ut istud maguum ui- 10 
deretur, cum uelut adfixi curulibus suis manum tan- 
tum et hanc cunctanter et pigre et imputantibus 
similes promerent? contigit ergo oculis nostris in- 
uisa ante facies, princeps candidatis aequatus et si- 
milis sectantis ; licuit intueri parem accipientibus qui is 
honorem dabat. quod factum tuum a cuncto senatu 
quam uera. acclamatione celebratum est: ^tanto maior, 
tanto augustior'! nam cui nihil ad augendum fasti- 
gium superest, hic uno modo crescere potest, si se 
ipse submittat securus magnitudinis suae. neque 20 
enim ab ullo periculo fortuna principum longius ab- 
est quam humilitatis. mihi quidem non tam huma- 
nitas tua quam intentio eius admirabilis uidebatur. 
quippe cum orationi oculos uocem manum commo- 
dares, ut si alii eadem ista mandasses, omnes comi- 25 
tatis numeros obibas. atque etiam, cum suffiragatorum 
nomina honore quo solent exciperentur, tu quoque 
inter excipientes eras, et ex ore principis ille sena- 
torius assensus audiebatur, quodque apud principem 
perhibere testimonium merentibus gaudebamus, per- 30 

2 bene Lipsius: ne M || 3 consiliariam W clarissimorum 
Lipsius II 8 occurreris W j et deuexus Lipsius || 11 magnum W 
II 12 hanc m: hunc H || 13 promererent W | inuisa addidi: 
om.'Mim8o\it&edd. || 14princeps aequatuscandidatiSiSo^tt^arztu^.* 
princeps candidatus equitus B G V princeps equitus candida- 
tus W I similis sectantis scripsi: simul stantis H simul stans 
Schwarzius \\ 15 licuit addidi: om. M, contigit Schwarzius \ qui 
honorem Liuineius: honorem qui M || 24 cum om, C | uocem] 
necesse C | comraendares W 

5* 



68 I. C. PLINII PAN. 

hibebatur a principe. faciebas ergo, cum diceres 
optimos: uec ipsorum modo uita a te^ sed iudicium 
seuatus comprobabatur, qui ornari se^ non illos magis 
quos laudabaS; laetabatur. 

6 LXXn. lam quod precatus es ut illa ipsa ordi- 
natio comitiorum bene ac feliciter eueniret nobis^ 
rei publicae, tibi, nonne tale est ut nos hunc ordinem 
uotorum conuertere debeamus deosque enixe obsecrare 
ut omnia quae facis quaeque facies prospere cedant 

lotibi, rei publicae, nobis? uel si breuius sit optan- 
dum, ut uni tibi; in (juo et res publica et nos sumus ? 
fuit tempuS; ac nimium diu fuit, quo alia aduersa, 
alia secunda principi et nobis: nunc communia tibi 
nobiscum tam laeta quam tristia, nec magis sine te 

i5nos esse felices quam tu sine nobis potes. an, si 
posses, in fine uotorum adiecisses ut ita precibus 
tuis di annuerent, si iudicium nostrum mereri per- 
seuerasses? adeo nihil tibi amore ciuium antiquius 
ut ante a nobis, deinde a dis atque ita ab illis amari 

20 uelis, si a nobis ameris. et sane priorum principum 
exitus docuit ne a dis quidem amari nisi quos ho- 
miues ament. arduum erat has precationes tuas lau- 
dibus adaequare: adaequauimus tamen. qui amoris 
ardor, qui stimidi, quae faces illas nobis exclama- 

26 tiones subiecerunt! non nostri, Caesar, ingenii, sed 
tuae uirtutis tuorumque meritorum uoces fuerunt, 
quas nulla umquam adulatio inuenit, nullus cuius- 
quam terror expressit. quem sic timuimus ut haec 
nugeremus? quem sic amauimus ut haec fateremur? 

aonosti necessitatem seruitutis: ecquando simile aliquid 
audisti? ecquaudo dixisti? multa quidem excogitat 
metus, sed quae appareant quaesita ab inuitis : aliud 
sollicitudinis, aliud securitatis ingenium est; alia 
tristium inuentio, alia gaudentium : neutrum simula- 

3 qui ornari Schwarzius: oroarique M | 5 iam TAo.ffeainius: 
nam M || 7 nonne tibi C 1 8 deosq. enixe ego: deos denique 
B W eos deuique V C eosdemque q || 12 diuersa B 1 30, 31 
eeqvLAndo Ifiuineius : et quando M utroque loco 1 31 audiuisti C 



TRATANO D. 71—74. 69 

tiones expresserint. habent sua uerba miseri, sua 
uerba feUces: atqui iam maxime eadem ab utrisque 
dicuntur. 

LXXIII. Testis ipse es quae in omnium ore 
laetitia. non amictus cuiquam^ non habitus quemo 
domp extulerat. inde resultantia uocibus tecta nihil- 
que tantis clamoribus satis clausum. quis tunc non 
e uestigio suo exiluit? quis exiluisse sensit? multa 
fecimus sponte, plura instinctu quodam et imperio: 
nam gaudio quoque cogendi uis inest. num ergo lo 
modum ei tua saltim modestia imposuit? non^ quanto 
magis a te reprimebatur, exarsimus? non contuma- 
cia^ Caesar; sed ut in tua potestate est an gaudea- 
mus^ ita in quantum nec in nostra. comprobasti et 
ipse acclamationum nostrarum fidem lacrimarum 15 
tuarum ueritate. uidimus humescentes oculos tuos 
demissumque gaudio uultum tantumque sanguinis in 
ore quantum in animo pudoris. atque hoc magis 
incensi sumus ut precaremur ne quando tibi non 
eadem causa lacrimarum, utque numquam frontem 20 
tuam * *. hoc ipsum has sedes nos quasi respon- 
suras interrogemus, uiderintne umquam principis la- 
crimas: at senatus saepe uiderunt. onerasti Aituros 
principes, sed et posteros nostros. nam et hi a prin- 
cipibus suis exigent ut eadem audire mereantur et25 
illi quod non audiant indignabuntur. 

LXXIV. Nihil magis possum pro re dicere quam 
quod dictum est a cuncto senatu '0 te felicem!' 
quod cum diceremus, non opes tuas sed animum 
mirabamur. est enim haec demum uera felicitas 30 



1 misera C V || 2 atqui iam maxirae scripsf: utque (ut 
quae G) iam maxime K ut quam maxime Gruterus \ eadem om,C 
II 3 dicuntur seripsi: dicantur aliter dicuntur H || 4 in] non 
W II 6 domo Lipsius: modo U || 8 exiluisse V w: ex siluis se 
C exiluisse se B | 11 non] nnm w || 17 dimissumque K, corr. 
q remissumque Lipsius || 21 abstergeres add. CatanaetMf con- 
traheres Gierigitts \ ipsum] templum Lipsius | responsuris C {| 
22 ne umquam — uiderunt om, W [ 26 mereantur w: meren- 
tur K II 27 pro re scripsi: proprie K [ 30 haec addidi: om. M 



70 I. C. PLINII PAN. 

felicitate dignum uideri. sed cum multa illo die 
dicta sunt sapienter et grauiter, tum uel in primis 
^crede nobis, crede tibi*. magna hoc fiducia nostri, 
maiore tamen tui diximus. alius enim fortasse alium, 

5 ipsum se nemo deceperit. introspiciat modo uitam 
seque quid mereatur interroget. proinde dabat uo- 
cibus nostris fidem apud optimum principem quod 
apud malos detrahebat. quamuis enim faceremus 
quae amantes solent, illi tamen non amari se cre- 

10 debant sibi. super haec precati sumus ut sic te 
amarent di quemadmodum tu nos. quis hoc aut 
de se aut principi diceret mediocriter amanti? pro 
uobis ipsis quidem haec fuit summa uotorum ut 
nos sic amarent di quo modo tu. estne uerum quod 

15 inter ista clamauimus *o nos felices' ? quid enim 
felicius nobis, quibus non iam illud optandum est 
ut nos dili^at princepS; sed ut di quemadmodum 
princeps? ciuitas religionibus dedita semperque deo- 
rum indulgentiam pietate merita nihil felicitati suae 

20 putat astrui posse nisi ut di Caesarem imitentur. 

LXXV. Sed quid singula consector et coUigo? 

quasi uero aut oratione complecti aut memoria con- 

sequi possim quae uos, patres conscripti, ne qua 

interciperet obliuio, et in publica acta mittenda et 

25 incidenda in aere censuistis. ante orationes princi- 
pum tantum eius modi genere monumentorum man- 
dari aeternitati solebant: acclamationes quidem no- 
strae parietibus . curiae claudebantur. erant enim 
quibus nec senatus glorig.ri nec principes possent. 

so has uero et in uulgus exire et posteris prodi cum 
ex utilitate tum ex dignitate publica fuit: primum 
ut orbis terrarum pietatis nosbrae adhiberetur testis 
et conscius ; deinde ut manifestum esset audere nos 



6 quid] quod C || 10 sic] si C || 11 quis $: qui M || 13 
ipsius B V II 17 ut add. Keilius: om. M || 19 indnlgentia B Y 
I pietate Lipsius: pie M | felicitati W: felicitatis B C V || 
26 ante te Keilins || 27 quidem om, W || 29 principes w: prin- 
ceps M II 30 uulgus] singulis C |J 33 audire W 



TRAIANO D. 74—76. 71 

-de bonis malisque principibus non tantum post ipsos 
iudicarej postremo ut experimento cognosceretur et 
ante nos gratos, sed miseros eos fuisse quibus esse 
nos gratos probare antea non licuit. at qua con- 
ientione, quo nixu, quibus/ clamoribus expostulatum 5 
est ne affectus nostros, ne tua merita supprimeres, 
denique ut in posterum exemplo prouideres! discant 
et principes acclamationes ueras falsasque discernere 
habeantque muneris tui quod iam decipi non pote- 
runt. non instruendum illis iter ad bonam famam, lo 
sed non deserendum, non submouenda adulatio, sed 
non reducenda est. certum est et quae facere et 
quae debeant audire, si faciant. quid nunc ego 
super ea quae sum cum toto senatu precatus pro 
senatu precer, nisi ut haereat animo tuo gaudium i5 
quod tunc oculis protulisti/ ames illum diem et tamen 
uincas, noua merearis, noua audias? eadem enim 
dici nisi facta noua assuni non possunt. 

LXXVI. lam quam antiquum, quam consulare 
quod triduum totum senatus sub exemplo tui sedit, 20 
€um interea nihil praeter consulem ageres! inter- 
rogatus orauit quisque quod placuit : licuit dissentire, 
discedere et copiam iudicii sui rei publicae facere: 
consulti omnes atque etiam dinumerati sumus, uicit* 
que sententia non prima sed melior. at quis antea 25 
loqui, quis hiscere audebat praeter miseros illos qui 
primi interrogabantur ? ceteri quidem defixi et at- 
toniti ipsam illam mutam ac sedentariam assentiendi 
necessitatem quo cum dolore animi, quo cum totius 
corporis horrore perpetiebantur! unus solusque cen- 30 



3 eos addidi: om, M | qoibus] quia Keiliua || 10 ad] sed C 
II 11 deserendum B W: deserundum G V || 16 praetulisti Li- 
uineim; matim prodidisti || 18 noua assunt addidi: om, K 
nisi ob eadem facta Catanaeus nisi facta sint eadem Keilius 
II 20 tui CW: tuo B V patientiae tuae Cusp. || 21 interrogatus 
orauit scripsi: interrogauit H 1 22 licuit addidi: om, M | inter- 
rogatus quisqne q. p1. sentiebat; licuit diss. Keilius jj 25 at] 
aut C 



72 I. C. PLINII PAN. 

sebat qnod sequerentur omnes et omnes improbarent^ 
iu primis ipse qui censuerat. adeo nulla magi& 
omnibus displieent quam quae sic fiunt tamquam 
omnibus placeant. fortasse imperator in senatu ad 

5 reuerentiam eius componebatur : ceterum egressus 
statim se recipiebat in principem omniaque consu- 
laria officia abicere, neglegere, contemnere solebat» 
ille uero ita consul, ut si tantum consul foret, nihil 
infra se putabat nisi quod infra consulem esset. ac 

10 primum ita domo progrediebatur ut illum nuUua 
apparatus arrogantiae principalis, nuUus praecurso- 
rum tumultus detineret. una erat in Hmine mora,. 
consultare aues reuererique numinum monitus. nema 
proturbabatur, nemo submouebatur: tanta uiatoribus 

i^quies, tantus pudor fascibus ut plerumque aliena 
turba subsistere et consulem et principem cogeret. 
ipsius quidem officium tam modicum, tam tempera- 
tum ut antiquus aliquis magnusque consul sub bono- 
principe incedere uideretur. iter illi saepius in forum, 

20 frequenter tamen et in campum. 

LXXVn. Nam comitia consulum obibat ipse: 
tantum ex renuntiatione eorum uoluptatis quantum 
prius ex destinatione capiebat. stabant candidati 
ante curulem principis, ut ipse ante consulis ste- 

25 terat, adigebanturque in uerba in quae paulo ante 
ipse iurauerat princeps, qui tantum putat esse in 
iure iurando ut illud et ab aliis exigat. reliqua pars 
diei tribunali dabatur. ibi uero quanta religio aequi- 
tatis! quanta legum reuerentia! adibat aliquis ut 

30 principem : respondebat se consulem esse. nuUius 
ab eo magistratus ius, nullius auctoritas imminuta 
est, aucta etiam; siquidem pleraque ad praetores 
remittebat atque ita ut collegas uocaret, non quia 



7 abicere Liuineius: abigere M || 8 ut si tantum consul 
om. W 1 9 consulem Catanaeus: eos H || 11 percissorum C || 
14 perturbabatur K, corr. Liuineius \ 17 prius tam om. M, 
add. w II 19 intercedere C j illi w: illis H jj 22 et tantum 
Lipsius I quantum] quam C || 27 illufl] id C 



TRAIANO D. 76—78. 73 



populare gratumque audientibus, sed quia ita sen- 
tiebat. tantum dignationis in ipso honore ponebat 
ut non amplius esse censeret quod aliquis eollega 
appellaretur a principe quam quod praetor esset. ad 
hoc tam assiduns in tribunali ut labore refici ac 5 
reparari uideretur. quis nostrum idem curae, idem 
sudoris insumit? quis adeo expetitis honoribus aut 
desemit aut sufficit? et sane aequum est tantum 
ceteris praestare consulibus ipsum qui consules fa- 
cit: quippe etiam fortuna uidebatur indignum, si lo 
posset honores dare qui gerere non posset. facturus 
consules doceat accepturisque amplissimum honorem 
persuadeat scire se quid sit quod dabit: sic fit ut 
illi quoque sciant quid acceperint. 

LXXVIII. Quo iustius senatus ut- susciperes is 
quartum consulatum et rogauit et iussit. imperii 
hoc uerbum, non adulationis esse obsequio tuo 
crede, quod non alia in re magis aut ^enatus exi- 
gere a te aut tu praestare senatui debes. ut enim 
ceterorum hominum ita principum, illorum etiam 20 
qui di sibi uidentur, aeuum omne et breue et fra- 
gile est. itaque optimum quemque niti et conten- 
dere decet ut post se quoque rei publicae prosit, 
moderationis scilicet iustitiaeque monimentis, qua^ 
plurima statuere consul potest. haec nempe intentio 25 
tua ut libertatem reuoces ac reducas. quem ergo 
honorem magis amare, quod nomen usurpare sae- 
pius debes quam quod primum inuenit recuperata 
libertas? non est minus ciuile et principem esse 
pariter et consulem quam tantum consulem. habe so 
etiam rationem uerecundiae coUegarum tuorum, col- 
legarum inquam: ita enim et ipse loqueris et nos 



10 etiam] omne C 1 11 possit priore loco M, corr. g || 12 
acceptnrusqTie M, corr. Catanaeus 1 19 tu add. Sichardus: om. M 
II 21 aennm Catanaeus: aeqnnm M 1 25 plurima Gesnerus: 
prima M | potes Lipsius || 30 tantnm consnl C | babe Liuineius: 
habes M || 31 uerba uerecundiae — 76, 12 principis atque 
Tiabet B 



74 I- C. PLmi PAN. 

loqai uis. ouerosa erit modestiae illoram tertii con- 
solatas sni reeordatio^ donee te saepins consulem 
nideant. neqne enim potest non niminm esse pri- 
uatis quod prineipi satis est. adnuas, Caesar, optan- 

5 iibus, qoibusque apud deos adesse consuesti^ quorum 
potes ipse uotorum compotes facias. 

TiXXIX. Tibi fortasse sufGciat tertius consula- 
tus: sed nobis tanto minus sufficit. ille nos insti- 
tuit et induxit ut te iterum iterumque consulem ha- 

10 bere cupiamus. remissius istud contenderemus, si 
adhuc nesciremus qualis esses futurus: tolerabUius 
fuit experimentum tui nobis quam usum negari. 
dabitume rursus uidere consulem illum? audiet, 
reddet quas proxime uoces praestabitque gaudium 

15 quantum ipse percipiet? praesidebit laetitiae publicae, 
auctor eius et causa, temptabitque affectus nostros^ 
ut solet, cohibere? non poterit; erit pietati certe 
senatus cum modestia principis felix speciosumque 
certamen^ seu fuerit uicta seu uicerit. equidem in- 

20 cognitam quandam proximaque maiorem praesumo 
laetitiam. quis enim est tam imbecilli ingenio qui 
non tanto meliorem consnlem speret quanto saepius 
fuerit? alius se a continuo labore^ etsi non desi- 
diae ac uoluptati dedisset^ otio tamen et quiete re- 

25 creasset: bic consularibus curis exsolutus princi- 
pales resumpsit, tam diligens temperamenti ut nec 
consulis officium princeps nec principis consul ad- 
peteret. uidemus ut prouinciarum desideriis, ut sin- 



1 terti consul B || 2 saepius] saep. . . B: om, IC 1 5 ad- 
esse] esse C | quorum] hos quibns B U 6 ip . . uotorum (uel 
ueterum) copotes B || 7 tibi B: om, X || 8 institu induxit B 
iterumqne om, W || 11 nesciremus S: non sciremus M. || 12 
nobis om. W || 14 reddetque B || 17 non S: nec IC | erit Lipsius: 
om.SlC 1 certe S: om. H |{ 20 quondam proximamque maiorumB 
II 21 estj ex S | imbeciili edd.: modicilli IC modicello w docLli R 
indocili q \ qui om, S || 23 alins se a continuo labore e/si non 
B: alius sibi non continuos labores B V alins labores si non 
continuos C W | desidia ac uoluntatibus B || 24 utio B ] 26 
nec] ne B || 28 uideamus B 



TEAIANO D. 78-81. 75 

gularum etiam ciuitatium precibus occurrat. nuUa 
in audiendo difficultas, nulla in respondendo mora: 
adeunt statim, dimittuntur statim; tandemque prin- 
cipis fores exclusa legationum turba non obsidet. 

LXXX. Quid? in omnibus cognitionibus quam 5 
mitis seueritaS; quam non dissoluta clementia! non 
tu locupletando fisco operatus sedes, nec aliud tibi 
sententiae tuae pretium quam bene iudicasse. stant 
ante te litigatores non de fortunis suis, sed de tua 
existimatione solliciti , nec tam uerentur quid de lo 
causa sua quam quid de moribus sentias. o ueras 
principis atque etiam dei curas reconciliare ae- 
mulas ciuitates tumentesque populos non imperio 
magis quam ratione compescere, intercedere iniqui- 
tatibus magistratuum infectumque reddere quicquid is 
fieri non oportuerit, postremo uelocissimi sideris 
more omnia inuisere, omnia audire et undecumque 
inuocatum statim uelut numm adesse et assistere! 
talia esse crediderim quae ipse mundi parens tem- 
perat nutu, siquando oculos demisit in terras et^o 
fata mortalium inter diuina opera numerare digna- 
tus est: qua nunc parte liber solutusque tantum 
caelo uacat, postquam te dedit qui erga omne ho- 
minum genus uice sua fungereris. fungeris enim 
sufficisque mandanti, cum tibi dies omnis summa 25 
cum utilitate nostra^ summa cum tua laude con- 
datur. 

LXXXI. Quodsi quando cum influentibus nego- 
tiis paria fecisti, instar refectionis existimas muta- 



1 ciaitatum "M. \ praecibus E: presidiis M | occnrrit W || 
6 qnam om. B | clementia cni B clementia. quam tu non 
Haasltts mUc, phtL 11 19. || 7 tu <?; operatns B: o»i. IC || 10 
existimatione B: extimatione H || 11 sentias B qi senten- 
ties IC I o ueras [uel uerus) B: o uere K || 12 atque] hic 
desinii "& \ dei curas Keilius: decoras W decoris B C V con- 
sulis. Catanaeus \\ 13 tumentesque B W: timentesque G V || 17 
adire Liuineius || 18 numen add. edd.: om. K || 20 terram W 
II 24 fungeris fung. B fungens fang. w J 29 imationem C 



76 I C. PLINII PAN. 

tionem laboris. quae enim remissio tibi nisi lustrare 
saltus, excutere cubilibus feras, superare immensa 
montium iuga et borrentibus scopulis gradum in- 
ferre, nuUius manu, nullius uestigio adiutum, atque 

6 inter haec pia mente adire lucos et occursare numi- 
nibus? olim baec experientia iuuentutis, baec uo- 
luptas erat, bis artibus futuri duces imbuebantur, 
certare cum fuffacibus feris cursu, cum audacibus 
robore, cum callidis astu; nec mediocre pacis decus 

10 babebatur submota campis irruptio ferarum et ob- 
sidione quadam liberatus agrestium labor. usurpa- 
bant gloriam istam illi quoque principes qui obire 
non poterant: usurpabant autem ita ut domitas 
fractasque claustris feras ac deinde in ipsorum qui- 

15 dem ludibrium emissas mentita sagacitate colligerent. 
huic par capiendi quaerendique sudor summusque et 
idem gratissimus labor inuenire. enimuero, si quando 
placuit idem corporis robur in maria proferre, non 
ille fluitantia uela aut oculis sequitur aut manibus^ 

20 sed nunc gubernaculis assidet, nunc cum ualentis- 
simo quoque sodalium certat frangere fluctus, domi- 
tare uentos reluctantes remisque transnare obstantia 
freta. 

LXXXII. Quantum dissimilis illi qui non Albani 

25 lacus otium Baianique torporem et silentium ferre, 
non pulsum saltim fragoremque remorum perpeti 
poterat quin ad singulos ictus turpi formidine hor- 
resceret ! itaque procul ab omni sono inconcussus 
ipse et iam inmotus religato reuinctoque nauigio non 

30 secus ac piaculum aliquod trahebatur. foeda facies, 
cum populi Eomani imperator alienum cursum alie- 
numque rectorem uelut capta naue sequeretur. nec 



6 experimeuta Lipsius \ 13 ita add. Cusp.: om. K | 14 qni- 
dem q: qnidDi K || 16 huic Caianaeus: his K nnnc Lipsius \\ 
19 manibas] nauibus Liuineius || 22 transnare scripsi: trans- 
ferre K transfretare Catanaeus transire Lipsius transilire Kei- 
lius II 25 teporem ^ || 29 etiam motus K, correxi. et immotus 
edd. I relegato reuin. B V w: relegatore uin. C 



TRAIANO D. 81—83. 77 

deformitate ista extera saltim flumina carebant ; atqui 
etiamDanuuius acRhenus ostentum illum nostri dede- 
corisueheregaudebant, non minore cumpudoreimperii 
quod haec Romanae aquilae, Romana signa^ Bomana 
denique ripa quam quod hostium turba prospectaret^ 5 
hostium, quibus moris est eadem illa nunc rigentia 
gelu flumina aut campis superfusa^ nunc liquida ac de- 
ferentiB, plaustris lustrare, nauigiis nandoque superare. 
nec uero laudauerim per se magnopere duritiam cor- 
poris ac lacertorum: sed si his ualidior toto corpore 10 
animus imperitet, quem non fortunae indulgentia 
molliat^ non copiae principales ad segnitiem luxum- 
que detorqueant, tunc ego^ seu montibus seu mari 
exerceatur, et laetum opere corpus et crescentia 
laboribus membra mirabor. uideo enim iam inde 15 
antiquitus maritos dearum ac deum liberos * * 
nec di^nitate nuptiarum magis quam his artibus 
inclarmsse. simul cogito cuius sint ista ludus et 
auocamentum. huius * * illae seriae et intentae 
et a quibus se in tale otium recipit. uoluptates 20 
simt enim, uoluptates, quibus optime de cuiusque 
grauitate sanctitate temperantia creditur. nam quis 
adeo dissolutus cuius non occupationibus aliqua 
species seueritatis insideat? otio prodimur. an non 
plerique principes hoc idem tempus in aleam stupra ^5 
luxum conferebant, cum seriarum laxamenta curarum 
uitiorum contentione supplerent? 

LXXXTIT. Habet hoc priuum magna fortuna quod 
nihil tectum, nihil occultum esse patitur: principum 



1 extera ego: om, H | atqui scripai: atque M J 2 ostentum 
illum ego: tantum illudK || 4 haecW: hae BGV || 5 tarba addidi: 
om, K, exercitus add. w 1 7 superflua G || 8 deserentia Calanaeus 
HeferuentiR Lipsius \ pl&nstris addidi: oin.M 1 11 fortunae indal- 
gentia 9 : fortuna indulgentie W fortanae indalgentiae B C V || 
12 molliant G 1 16 nec natalibus Liuineius nec generis prae- 
stantia Gesnerus addunt 1 18 claruisse w | cuius scripsi: cum H 
II 19 suppleuerim: scilicet, cuius curae. uulgo haius quae quan- 
taeque sint ill&eeqs, Q 24 insideat ^: insidatB VW non insidatCj 
an w: at M || 28 priuum (u^/ proprium) RiUershusius : primumM 



78 I. C. PLINII PAN. 

uero non modo domus sed cubicula ipsa intimosque 
secessus recludit omniaque arcana noscenda famae 
proponit atque explicat. sed tibi, Caesar, nihil ac- 
commodatius fuerit ad gloriam quam penitus inspici. 

5 sunt quidem praeclara quae in publicum profers, 
sed non minora ea quae limine tenes: est magni- 
ficum quod te ab omni contagione uitiorum reprimis 
ac reuocas, sed magnificentius quod tuos. quanto 
enim magis arduum est alios praestare quam se, 

10 tanto laudabilius quod, cum ipse sis optimus, omnes 
circa te similes tui effecisti. multis illustribus dede- 
cori fuit aut iiiconsultius uxor assumpta aut retenta 
patientius: ita foris claros domestica destruebat in- 
famia, et ne maximi ciues haberentur hoc efficiebat 

15 quod mariti minores erant. tibi uxor in decus et 
gloriam cedit. quid enim illa sanctius? quid anti- 
quius? nonne, si pontifici maximo eligenda sit con- 
iunx, aut hanc aut similem (ubi est autem similis?) 
elegerit? quam illa nihil sibi ex fortuna tua nisi 

20 gaudium uindicat ! quam constanter non potentiam 
tuam, sed ipsum te reueretur! idem estis inuicem 
quod fuistis, probati ex aeq[uo, nihilque uobis felici- 
tas addidit, nisi quod scire coepistis quam bene 
uterque uestrum felicitatem ferat. eadem quam mo- 

25 dica cultu! quam parca comitatu! quam ciuilis in- 
cessu! mariti hoc opus, qui ita imbuit, ita instituit: 
nam uxori sufficit obsequii gloria. an, cum uideat 
quam te nuUus terror, nulla comitetur ambitio, non 
et ipsa cum silentio incedat ingredientemque pedi- 

30 bus maritum, in quantum patitur sexus, imitetur? 
decuerit hoc illam, etiamsi diuersa tu facias. sub 
hac uero modestia uiri quantam debet uerecundiam 
uxor marito, femina sibi! 

LXXXIV. Soror autem tua ut se sororem esse 

85 meminit! ut in illa tua simplicitas, tua ueritas, tuus 



1 domos g II 2 recessus q || 22 probati Perizonius: pro- 
batis K idem probatis Gieingius 



TRAIANO D. 83-85. 79 

candor agnoscitur! ut, si quis eam uxori tuae con- 
ferat, dubitare cogatur utrum sit efficacius ad recte 
uiuendum, bene institui an feliciter nasci. nihil est 
tam pronum ad simultates quam aemulatio, in fe- 
minis praesertim : ea porro maxime nascitur ex con- 5 
iunctione, alitur aequalitate, exardescit inuidia^ 
cuius finis est odium. quo quidem admirabilius 
existimandum est quod mulieribus duabus in una 
domo parique fortuna nullum certamen, nuUa con- 
tentio est. suspiciunt inuicem, inuicem cedunt; cum- lo 
que te utraque effusissime diligat, nihil sua putant 
interesse utram 'tu magis ames. idem utrique pro- 
positum, idem tenor uitae, nihilque ex quo sentias 
duas esse. te enim imitari, te subsequi student: 
ideo utraque mores eosdem quia utraque tuos habet. i5 
inde moderatio, inde etiam perpetua securitas. ne- 
que enim umquam periclitabuntur esse priuatae quae 
non desierunt. obtulerat illis senatus cognomen 
Augustarum, quod certatim deprecatae sunt quam 
diu appellationem patris patriae tu recusasses, uel quod 20 
plus esse in eo iudicabant, si uxor et soror tua 
quam si Augustae dicerentur. sed quaecumque illis 
ratio tantam modestiam suasit, hoc magis dignae 
sunt qtiae in animis nostris et sint et habeantur 
augustae, quia non uocantur. quid enim laudabilius 5^5 
feminis quam si uerum honorem non in splendore 
titulorum, sed in iudiciis hominum reponant magnis- 
que nominibus pares se faciant, et dum recusant? 

LXXXV. lam et in priuatorum animis exoleuerat 
priscum mortalium bonum, amicitia, cuius in locum so 
migrauerant adsentationes , blanditiae et peior odio 
amoris simulatio. etenim in principum domo nomen 



3 an g: aut M || 6 exardescit edd,: et ardescit C V W 
ardescit B || 12 idem q: idemque K. an idem quippe? |{ 
17 umquam] inique C || 20 uel scripsi: seu M || 22 seu quae- 
cumque C. F. TV. Mueller mus, Rhen, XX p. 156. KeUius lacu- 
nam staiuit ante sed || 24 babentur W || 29 iam et Liuineius: 
iam etiam et M || 31 odio w: ordo M J 32 nomen] non C 



80 I. C. PLINII PAX. 

tantum amicitiae; inane scilicet irrismnque, rema- 
nebat. nam qui poterat esse inter eos amicitia, quo- 
rum sibi domini alii, alii serui uidebantur? tu hanc 
pulsam et errantem reduxisti: habes amicos, quia 

5 amicus ipse es. neque enim ut alia subiectis ita 
amor imperatur, neque est uUus affectus tam ere- 
ctus et liber et dominationis impatiens nec qui magis 
uices exigat. potest princeps fortasse inique, [potest] 
tamen odio esse non nullis, etiamsi ipse non odeiit: 

10 amari, nisi ipse amet^ non potest. diligis ergo^ cum 
diligaris, et in eo quod utrimque honestissimum est 
tota gloria tua est; qui superior factus descendis in 
omnia familiaritatis officia et in amicum ex impe- 
ratore submitteris ; immo tunc maxime imperatorem, 

15 cum amicum agis. etenim cum plurimis amicitiis 
fortuna principum indigeat, praecipuum est principis 
opus amicos parare. placeat tibi semper haec secta, 
et cum reliquas uirtutes tuas tum hanc constautis- 
sime teneas, nec umquam tibi persuadeatur humile 

20 esse priucipi nisi odisse. iucundissimum est in rebus 
humanis amari, sed uou minus amare. quorum utro- 
que ita frueris ut, cum ipse ardeutissime diligas, 
adhuc tameu ardeutius diligaris: primum quia faci- 
lius est uuum amare quam multos; deiude quia 

25 tibi amicos tuos obligandi adest facultas tanta ut 
uemo te possit nisi iugratus nou magis amare. 

LXXXVI. Operae pretium est referre quod tor- 
mentum tibi iniuuxeris ue quid amico uegares. 
dimisisti optimum uirum tibique carissimum iuuitus 

30 et tristis et quasi retinere non posses, quautumque 



3 dom. alii W: alii dom. B C Y || 6 allus alius adfectns 
6,H,Schaeferm || 8 fortasse princeps H, transpos.Keilius \ potest 
aUerum seclusi || il utranqae W || 12 quia w | factus q: facis W 
fatis B C y II 14 imperatorem Keilius: imperator M impe< 
rator es Liuineius || 17 amicos — 81, 26 et ille quidem hahet 
B I parere B || 18 reliquas S: alias M | tuuc B || 19 tibi B: 
om. H II 20 principis B || 23 ardentius om. W | diligares B || 
25 tanta facultas inest B || 26 possit te C || 28 tibi] sibi 
B II 29 rarissimum B || 30 quautumque B: quantum H 



TRAIANO D. 85—86. 81 

amares eum desiderio expertus es^ dislsractas sepa- 
ratus<}ue, dum cedis et uinceris. ita^ quod fando 
inauditum. cum princeps et principis amicus diuersa 
uelletis; id potius factum est quod amicus uolebat. 
o rem memoriae litterisque mandandam! praefectum^ 
praetorio non ex ingerentibus se, sed ex subtrahen- 
tibus legere eundemque otio quod pertinacite^ amet 
redderC; cumque sis ipse distentus imperii curis^ non 
quietis gratiam cuiquam inuidere. intellegimus^ Cae- 
sar^ quantum tibi pro laboriosa ista statione etio 
exercita debeamus^ cum otium a te tamquam res 
optima et petatur et detur. quam ego audio confu- 
sionem tuam fuisse^ cum digredientem prosequereris ! 
prosecutus es enim nec temperasti tibi quo minus 
exeunti in litore amplexus^ osculum ferres. stetiti^ 
Oaesar in illa amicitiae specula^ stetit precatusque 
est abeunti prona maria celerem<jue, si tamen ipse 
uoluisset, recursum nec sustinuit recedentem non 
etiam atque etiam uotis^ lacrimis sequi. nam de li- v 
beralitate taceo. quibus enim muneribus aequari so V 
haec cura principis; haec patientia potest; qua me- 
ruisti ut ille sibi nimium fortis ac prope durus 
uideretur? nec dubito quin agitauerit secum an 
^bemacula retorqueret; et fecisset^ nisi q^uod paene 
ipso contubemio principis felicius iucundiusque estss 
desiderare principem desiderantem. et ille quidem 
ut maximo fructu suscepti ita maiore depositi officii 
gloria fruitur^ tu autem facilitate ista consecutus es 
ne quem retinere uidearis inuitum. 



3 inauditum est qnod cnm B | principis] principes B 
4 tactum est B U 5 o «^ qne om. S || 6 praetorio B : praetorii 
X I se B: om. M | ex B: e M || 7 quod B: quem M || 8 im- 
perii curisjin periculis B { non quietis b{sVi\\9 gratiam scripsi: 



10 et om. B II 11 exercitatione 
temperasti B: te imperasti 



gloriam M, et ita ttel gloriaam B | 

w B 1 14 es B in ras,: om, M 

X II 15 in litore amplexus in litore osculum B || 16 amiciae B j 

stetit eUerum om, M, add, B || 17 est abeunti prona <m, M, 

add. B I 19 atque . . uotis et lacrimis B ) 23 uidetur B || 

24 quod B B V w: quo C | paene] nene B bene B || 26 et ille 

qoi desinii B g 27 fructu qi fructus M 

Pavbo. Lat. 6 



82 I. C. PLINII PAN. 

LXXXVIL Ciuile hoc erat et parenti publico conue* 
nientissimum; nihil cogere semperque meminisse nul- 
lam tantam potestatem cuiquam dari posse ut non sit 
gratior potestate libertas. dignus es, Caesar, qui 

h officia mandes deponere optantibus ; qui petentibus 
uacationem inuitus quidem^ sed tamen tribuas; qui 
ab amicis orantibus requiem non te relinqui putes; 
qui semper inuenias et quos ex otio reuoces et quos 
otio reddas. uos quoquC; quos parens noster familia- 

10 riter inspicere dignatur^ fouete iudicium eius quod 
de uobis babet : hic uester labor est. princeps enim^ 
cum in uno probauit amare se scire^ uacat culpa^, 
si alios minus amat. ipsum quidem quis mediocriter 
diligat, cum le^es amandi non det sed accipiat? 

ishic praesenS; iUe mauult absens amari: uterque 
amatur ut mauult: nemo in taedium praesentia^ 
nemo in obliuionem absentia uenit. tenet quisque 
locum quem semel meruit; faciliusque est ut oculis 
eius uultus absentis quam ut animo caritas excidat. 

20 LXXXVIIL Plerique principes, cum essent ciuium 
domini, libertorum erant serui: horum consiliis; horum 
nutu reeebantur, per hos audiebant, per hos loqueban- 
tur, per nos praeturae etiam et sacerdotia et consulatus, 
immo et ab his petebantur. tu libertis tuis summum 

25 quidem honorem. sed tamquam libertis habes abun- 
deque sufficere nis credis, si probi et frugi existi- 
mentur. scis enim praecipuum esse indicium non 
magni principis magnos libertos. ac primum nemi- 
nem in usu iiabes nisi aut tibi aut patri tuo aut 

so optimo cuique principum dilectum spectatumque 
cotidie; hos ipsos deinde ita formas ut se non tua 
fortuna, sed sua metiantur: et tanto magis digni 
quibus honor omnis praestetur a nobis^ quia non 



10 fonete q: fouet M || 16 amatur G. H. Schaeferus: 
ametur M || 17 uenit g: ueniat K { quisque B V: quis 
C W II 18 semel] semper C || 30 cuiquam B C T { spectatum- 
que Gesnerus: statimque "M. aestimatumque Gruterus || 81 co- 
tidie ; hos ipsos ego : hos ipsos cotidie K || 32 et del. Liuineius 



TBAIANO D. 87—89. 83 

est necesse. iustisne de causis senatus populusque 
Romanus optimi tibi cognomen adiecit? paratum id 
quidem et m medio positum^ nouum tamen. scias 
neminem ante meruisse; quod non erat excogitandum^ 
si quis meruisset. an satius fuit felicem uocare?5 
quod non moribus; sed fortunae datum est: satius 
magnum? cui plus inuidiae quam pulcritudinis inest. 
adoptauit te optimus princeps in suum^ senatus in 
optimi nomen. hoc tibi tam proprium quam pater- 
num; nec magis distincte defiuiteque designat qui lo 
Traianum quam qui optimum appellat^ ut olim fru- 
galitate PisoneS; sapientia Laelii; pietate Metelli 
monstrabantur. quae simul omnia uno isto nomine 
continentur. nec uideri potest optimus nisi qui est 
omnibus optimis in sua cuiusque laude praestantior. i5 
merito tibi er^o post ceteras appellationes haec est 
addita ut maior. minus est enim imperatorem et 
Caesarem et Augustum quam omnibus imperatoribus 
et Caesaribus et Augustis esse meliorem. ideoque 
ille parens hominum deorumque optimi prius^ deinde ^ 
maxmii nomine colitur. quo praeclarior laus tua, 
quem non minus constat optimum esse quam maxi- 
mum. assecutus es nomen quod ad diiim transire 
non possit^ nisi ut appareat in bono principe alie- 
num^ in malo falsum^ quod licet omnes postea usur- 25 
pent; semper tamen agnoscetur ut tuum. etenim 
ut nomine Augusti admonemur eius cui primum 
dicatum est^ ita haec optimi appellatio numquam 
memoriae hominum sine te recurret, quotiensque 
posteri nostri optimum ah'quem uocare cogentur, so 
totiens recordabuntur quis meruerit uocari. 

LXXXIX. Quanto nunc, diue Nerua, gaudio frueris, 
cum uides et esse optimum et dici quem tamquam opti- 
mum ele^sti! quam laetum tibi quod comparatus 
filio tuo uinceris ! neque enim alio magis approbatur 35 

4 ante te mer. q || 10 diffiniteque K || 14 nisi qni est 
omnibus optimis C: nisi qui est optimns W, om. B V ] 33 
dici tanquam^optimnm qoem el. C 

6* 



84 I. C. PLINII PAN. 

animi tui magnitudo quam quod optimus ipse non 
timuisti eligere meliorem. sed et tu, pater Traianey 
(nam tu quoque, si non sidera^ proximam tamen 
sideribus obtines sedem) quantam percipis uolupta- 

5tem^ cum illum tribunum; illum militem tuum tan- 
tum imperatorem, tantum principem cemis; cumque 
eo qui adoptauit amicissime contendis pulcrius fuerit 
genuisse talem an elegisse! macte uterque ingenti 
m rem publicam merito^ cui boc tantum boni con- 

lotulistisl licet alteri uestrum filii uirtus triumphalia, 
caelum alteri dederit, non minor tamen uestra laus 
quod ista per filium quam si ipsi meruissetis. 

XC. Scio, patres conscripti, cum ceteros ciues tum 
praecipue consules oportere sic affici ut se publice 

i5magis quam priuatim obligatos putent. ut enim ma- 
los principes rectius pulcriusique est ex conmiunibus 
iniuriis odisse quam propriis^ ita boni speciosius 
amantur ob ea quae generi humano quam quae ho- 
minibus praestant. quia tamen in consuetudinem 

80 uertit ut consules publica gratiarum actione perlata 
suo quoque nomine quantum debeant principi pro- 
fiteantur, concedite me non pro me magis munere 
isto quam pro collega meo Oornuto TertuIIo, claris- 
simo uiro, fungi. • cur enim non pro illo quoque 

35 gratias agam^ pro quo non minus deDeo? praesertim 
cum indulgentissimus imperator in concordia nostra 
ea praestiterit ambobus quae^ si tantum in alterum 
contulisset; ambos tamen aequaliter obligasset. utrum- 

?[ue nostrmn ille optimi cuiusque spoliator et cami- 
ex stra^bus amicorum et in proximum iacto ful- 
mine adflauerat. isdem enim amicis gloriabamur^ 
eosdem amissos lugebamus, ac sicut nunc spes gau- 
diumque^ ita tunc cOmmunis nobis dolor et metus 
erat. habuerat hunc honorem periculis nostris diuus 

3 nam et tu quoqne C || 7 fuerit Liutneius: fuisse H {| 
11 non miror C{|12qnod] quam C J 20 perlata] peracta Er- 
nesiius. matim perorata || 23 tertulo m r 1 26 non om, C {| 
29 illi C II 30 flumine C || 32 nnnc q: om. M 



TRAIANO D. 89—91. 85 

Nerua tit nos^ etsi minus ut bouoS; promouere uellet, 
quia mutati saeculi signum et hoc esset quod flore- 
rent quorum praecipuum uotum ante fuerat ut me- 
moriae principis elaberentur. 

XCI. Nondum biennium compleueramus in officio 5 
laboriosissimo et maximO; cum tu nobiS; optime 
principum, fortissime imperatorum, consulatum obtu- 
usti; ut ad summum honorem gratia celeritatis ac* 
cederet: tantum inter te et illos principes interest 
qui beneficiis suis commendationem ex difficultate lo 
captabant gratioresque accipientibus honores arbi- 
trabantur, si prius iUos desperatio in taedium et 
Bimilis repulsae mora in notam quandam pudorem- 
que uertisset. obstat uerecundia quo minus percen- 
seamus quo utrumque nostrum testimonio omaris, i5 
ut amore recti, amore rei publicae priscis illis con- 
sulibus aequaueris. merito necne, neutram in partem 
decemere audeamus^ quia nec fas est affirmationi 
tuae derogare et onerosum confiteri uera esse quae 
de nobis, praesertim tam magnifica^ dixisti. tu tamen 20 
dignus es qui eos consules facias de quibus ista 
possis praedicare. tribuas ueniam quod inter haec 
beneficia tua gratissimum est nobis quod nos rursus 
coUegas esse uoluisti. ita caritas mutua^ ita con- 
gruens tenor uitaC; ita una eademque ratio propositi 25 
postulabat; cuius ea uis ut morum similitudo con- 
cordiae nostrae gloriam minuat ac perinde sit mirum; 
si alter nostrum a coUega^ ac si a se ipse dissentiat. 
non ergo temporarium et subitum est quod uterque 
collegae consulatu tamquam iterum suo gaudet ^ nisi 30 
quod tamen qui rursus consules fiunt bis qmdem^ 
sed temporibus diuersis obligantur, nos duos consu- 



1 ^tsi minus notos nt bonos tamen promouere Lipsiux 
3 quorum} quo C || 4 elaberemur M, coi^. S II B ffratia 
scripsi: gloria M || 9 tantum enim inter W || 12 illosj illis 
Schoarzius \ in ego: et M || 14 uertisset B V: uertissent C 
W 1 22 possis ista C || 23 nos om. W 1 26 postulat W {( 
27 noBtra C y 28 ipso Catanaetis 



86 I. C. PLINII PAN. 

latus accepimus simal; simul gerimus^ alterque ia 
altero consules iterum et pariter sumus. 

XCII. IUud uero quam insigne quod nobis praefe- 
ctis aerario consulatum ante quam successorem dedisti ! 
5 aucta est dignitas dignitate^ nec continuatus tantum 
sed geminatus est honor^ finemque potestatis alterius^ 
tamquam parum esset excipere, altera praeuenit. 
tanta tibi integritatis nostrae fiducia fuit ut non du- 
bitares te salua diligentiae tuae ratione facturum^ 

10 si nos post maximum of&cium priuatos esse noii 
sineres. quid^ quod eundem in annum consulatum 
tuuni et nostrum contulisti? ergo non alia nos pa- 
gina quam quae te consulem accipiet; et nostra quo* 
que nomina addentur fastis quibus ipse praescriberis. 

15 tu comitiis nostris praesidere^ tu nobis sanctissimum 
illud carmen praeire dignatus es, tuo iudicio consu- 
les facti; tua uoce renuntiati sumus, ut idem hono- 
ribus nostris suflfragator in curia, in campo declarator 
existeres. iam quod ei nos potissimum mensi attri- 

20 buisti quem tuus natalis exornat; quam pulcrum 
nobis! quibus edicto^ quibus spectaculo celebrare 
continget diem illum triplici gaudio laetum, qui 
principem abstulit pessimum, dedit optimum, melio- 
rem optimo genuit. nos sub oculis tuis au^stior 

25 solito currus accipiet, nos inter secunda onuna et 
uota certantia, quae praesenti tibi conferentur, uehe- 
mur alacres et incerti ex utra parte maior auribus 
nostris accidat clamor. 

XCin. Super omnia tamen praedicandum uidetur 

30 quod pateris consules esse quos fecisti. quippe nul- 
lum periculum, nullus ex principe metus consulares 



1 consulatas — 2 altero om, B V | acciplmas edd, || 2coii- 
sales B V: consul sed C W Q 7 altera add, Liuineius: om, 
M I praeaenit W: peruenit B C V || 12 tuum et addidi: om, 
K consulatus tui consulatum nostrum Onuphrius Panuinius 
fast, i p. 7 H 13 quae qx om. M 1 14 perscriberis K, corr. 
Catanaeus || 19 iam Keilius: nam M | ei nos Schwarzius: eos 
M ei w II 25 omina q: omnia M 



TRAIANO D. 91—94. 87 

^imos debilitat et frangit; uihil inuitis audiendum, 
nihil coactis decernendum erit. manet manebitque 
honori ueneratio sua^ nec securitatem auctoritate 

5»erdemus. ac si quid forte ex consulatus fastigio 
uerit diminutum; nostra haec erit culpa, non sae- s 
euli. licet enim^ quantum ad principem; licet tales 
consules agere quaies ante principes erant. ullamne 
tibi pro beneficiis referre gratiam parem possumus? 
nisi tamen illam ut semper nos meminerimus con- 
sules fuisse et consules tuos^ ea sentiamuS; ea cen- lo 
seamus quae consularibus digna sunt^ ita uersemur 
in re puDlica ut credamus esse rem publicam, non 
consilium nostrum, non operam subtrahamus nec 
defunctos nos et quasi dimissos consulatu^ sed quasi 
astrictos et deuinctos putemus eundemque Ibcum is 
laboris et curae quem reuerentiae dignitatisque te* 
neamus.'' 

XCIV. In fine orationis praesides custodesque im- 
perii diuos ego consul pro rebus humanis ac te praeci- 
pue, Capitolineluppiter, precor ut beneficiis tuis faueas 20 
tantisque munenbus addas perpetuitatem. audisti 

3uae malo principi precabamur; exaudi quae pro 
issimillimo optamus. non te distrinfinimus uotis. 
non enim pacem, non concordiam, non securitatem, 
non opes oramus^ non honores : simplex cunctaque 25 
ista complexum omnium uotum est^ salus principis. 
nec uero noua tibi iniungimus. tu enim iam tunc 
illum in tutelam recepisti^ cum praedonis auidissimi 
faucibus eripuisti. neque enim sine auxilio tuo, cum 
altissima quaeque quaterentur, hic qui omnibusao 
excelsior erat incoitcussus stetit: praeteritus est a 



9 tamen] tum C || 12 nt cred. esse tem p. offt. W | 14 
defunctos} disinnctos edd» deinnctos Duehnerus || 19 diuos] 
deos edd, \ consui w: consules M | 22 principi edd.: prin- 
«ipe M pro malo principe w || 26 unum omnium Catanaeua \ \ 
26 uotu C {{ 27 noua w: nouam M | iam om. C || 31 praeter- 
itus q: perterritus 1C 



88 I. C. PLINII PAN. 

pessimo princi^e qui praeteriri ab optimo non poterat. 
tu elara iudiciitui signa misisti, cum proficiscenii 
ad exercitmn tuo nomine, tuo honore cessisti. tu 
uoce imperatoris quid sentires locutus filium illi^ 

5 nobis parentem^ tibi pontificem maximum elegisti. 
quo maiore fiducia isdem illis uotis quae ipse pro 
se nuncupari iubet oro et obtestor, si bene rem 
publicam. si ex utilitate omnium regit. primum ut 
iUum nepotibus nostris ac pronepotibus serues, deinde 

10 ut quandoque successorem ei tnbuas quem genuerit, 

quem formauerit similemque fecerit adoptato^ aut. 

si hoc fato negatur^ in consilio sis eligenti mon- 

stresque aliquem quem adoptari in Capitolio deceat. 

XjDV. Uobis, patres conscripti, quantum debeam 

15 publicis etiam monimentis continetur. uos mihi in 
tribunatu quietis, in praetura modestiaC; uos in istis 
officiis etiam quae ex studiis nostris circa tuendo» 
socios iniunxeratis cum fhdei tum constantiae anti- 
quissimum testimonium perhibuistis. uos proxime 

20 destinationem consulatus mei his acclamationibus 
approbauistis ut intellegam etiam atque etiam eni* 
tendum mihi ut hunc consensum uestrum com^lectar 
et teneam et in dies augeam. etenim memini tunc 
uerissime iudicari, meruerit quis honorem necne, 

85 cum adeptus est. uos modo fauete huic proposita 
et credite, si cursu quodam prouectus ab illo insi- 
diosissimo principe anlequam profiteretur odium bo* 
norum; postquam professus est^ substiti; si^ cum 
uiderem quae ad honores compendia paterent, lon* 

30 gius iter malui ; si malis temporibus inter maestos 



1 praeteriri ^: perterri C W perterreri B V | poterat qx 
poterit K potuit edd. || 10 nt om. B Y || 12 sis eligenti 
edd, : si legenti M sibi legenti w || 17 qnae ez scripsi: qnae 
et e M I officiis et stndiis nostrisque circa w || 18 cnm ndei 
tnm KeiKtts: cnm tum V W m cum tn B tnm cnm n cnm 
tamen r || 23 tunc om. G || 26 qnodam ^: qnondam M | ab] 
sub Gierigius || 28 si add. ffeumannus: om. M || 30 malui Wt 
maluit B C T 



TRAIANO D. 94—95. 11. 1. 89 

et paueutes, bonis inter securos gaudentesque nume- 
ror; si denique in tantum diligo optimum principem 
in quantum inuisus pessimo fai. ego reuerentiae 
uestrae sic semper inseruiam; non ut me consulem 
et mox consularem; sed ut candidatum consulatus & 
putem. 



n. CLAUDH MAMERTINI 

PANEaTRICUS 

MAXIMIANO AUGUSTO DICTUS. 



I. Cum omnibus festis diebus^ sacratis^sime impe- lo 
rator, debeat honos uester diuinis rebus aequari, tum 
praecipue celeberrimo isto et imperantibus uobis lae- 
tissimo die ueneratio numinis tui cum sollemni sacrae 
urbis religione iun^enda est. uerum est enim pro- 
fecto quod de origme iUius ciuitatis accepimus/ pri- 1& 
mam m ea sedem numinis uestri^ sanctum illud 
uenerandumque palatium^ re^em aduenam condidisse, 
sed heroem hospitem constituisse. neque enim fa- 
bula est de licentia poetarum nec opinio de fama 
ueterum saeculorum^ sed manifesta res et probata, 20 
sicut hodieque testatur Herculis ara maxima et Her- 
culei sacri custos familia Pinaria^ principem illum 
tui generis ac nominis Pallantea moenia adisse ui- 



4 nt non C || 11 debent BerL || U religione W: reli- 
gioni A C V religionis B || 16 in eo W y 18 sed heroem ho- 
spitem constituisse scripsi: sed bercnlem hospite (hospitem W 
Beri.) condidisse (consedisse w) A ▼ W BerU^ om. B C Cusp. 
II 21 hodieque Bert. B r w: bodie quo A hodie quae V u ho- 
die quoque edd. 1 23 adisse A w: addidisse B C V 



90 II. CL. MAMERTINI PAN. 

ctorem et, parua tunc licet regia, summa tamen reli- 
gione susceptum faturae maiestetis dedisse primordia, 
ut esse posset domus Caesarum quae Herculis fuisset 
hospitium. iure igitur hoc die quo immortalis ortus 

5 dominae gentium ciuitatis uestra pietate celebratur 
tibi potissimum, imperator inuicte^ laudes canimus 
et gratias agimus, quem similitudo ipsa stirpis tuae 
ac uis tacita naturae ad honorandum natalem Bo- 
mae diem tam liberalem facit ut urbem illam sic 

10 colas conditam, quasi ipse condideris. reuera enim, 
sacratissime imperator^ merito quiuis te tuumque 
fratremRomani imperii dixerit conditores: estis enim, 
quod est proximum, restitutores et, sit licet hic illi 
urbi natalis dies, quod pertinet ad originem populi 

15 Romani, uestri imperii primi dies sunt principes ad 
salutem. 

II. Quare si nunc Romae omnes magistratus et 
pontifices et sacerdotes iuxta parentes urbis et sta- 
tores deos Herculis templa uenerantur, quia partam 

30 aliquando ex uictoria praedam a flumine Hibero 
et conscio occidui solis oceano ad pabula Tyrrhena 
compulerit et in Palatino iugo uenturo tibi relique- 
rituestigia: quanto tandem studio nos hic conuenit, 
qui te praesentem intuemur deum toto quidem orbe 

25 uictorem, sed nunc cum maxime in eadem occidentis 
plaga non pastorem trino capite deformem. sed 
prodigiummultotaetriusopprimentem, quicquid spiri- 
tus et uocis habeamuS; omne id in laudibus tuis non 
occupare modo^ sed; si res poscat, absumere? unde 

soigitur ordiar? commemorabo nimirum patriae tuae 
in rempublicam merita? quis enim dubitat quin mul- 
tis iam saeculis; ex quo uires illius ad Romanum 
nomen accesserint, Italia quidem sit gentium domina 
gloriae uetustate, sed Pannonia uirtute? an diuinam 

1 licet tanc C ] 8 tacite W || 14 pertinet Bert.: perti- 
neat B V W pertinent A; Gruterus induci maluit || 21 thyr> 
rena A W thirena B V tyrrena C || 28 habemus edd. \ omne 
id tn in W || 30 commemorabor A || 32 ad om. W 



MAXIMIANO AUGUSTO D. 1—3. 91 

generis tui originem recensebo; quam tu non modo 
factis immortalibus^ sed etiam nominis successione 
testaris? an quemadmodum educatus institutusque 
sis praedicabo in illo limite ^ illa fortissimarum 
sede legionum; inter discursus strenuae iuuentutis 5 
et armorum sonitus tuis uagitibus obstrepentes? fin- 
guntur haec de louC; sed de te uera sunt; imperator. 
an tuas res gestas enumerare conabor^ quae te prima 
signa imperatoriis auspiciis inaugurarint^ quae ca- 
stra dominum habitura susceperint; quae bella de- lo 
duxerint; quae uictoriae auxerint? ibo scilicet uirtutis 
tuae uestigiis colligendis per totum Histri limitem 
perque omnem qua tendit Eufratem et ripas per- 
agrabo Rheni et litus oceani? sed qui uelit omnia 
ista complecti; saecula sibi optare debet et innume- is 
rabiles annos et quantam tu mereris aetatem« 

III. Faciam igitur compendio orationis meae^ sed 
damno uoluntatiS; quod huic tempori maxime con< 
gruit: omittam cetera et potissimum illud arripiam 
quod multis fortasse mirum uidebitur et tamen re 20 
ipsa uerissimum est: te, cum ad restituendam rem 
publicam a cognato tibi Diocletiani numine fueris 
inuocatus, plus tribuisse beneficii quam acceperis. 
neque enim specie tenus ac nomine fortuna imperii 
consideranda est. trabeae uestrae triumphales et fa- 25 
sces consulares et sellae curules et haec obsequiorum 
stipatio et fulgor et illa lux diuinum uerticem claro 
orbe complectens uestrorum sunt ornamenta meri- 
torum pulcherrima quidem et augustissima, sed longe 
illa maiora sunt quae tu impartito tibi imperio uice 30 
gratiae retulisti: admittere in animum tantae rei 

4 illa A W Bert. : in illa B C V || 8 enumei abo A || 9 impe- 
ratoriis A B C: imperatoris V W | inaugnriarint X, c<yrr, w | 
qnae te castra C |f 10 habitatura W | diduxerint A Bert, || 12 
uir. tuae uest. coll. A V W: uir. tuae coll. uest B uest. uir. 
tuae coll. C 1 13 omne A C | eufraten A V r || 15 ista om. B 
Bert» II 17 compendio quidem Cusp. edd. \\ 18 quid B C || 19 
vt pot. W ] 20 re om, A || 24 septie tenns ac tromine uel 
tormine C || 27 fulgur w || 30 uice gratia W uice grata q 



92 II. CL. MAMERTINI PAN. 

publicae curam et ioiius orbis fata suscipere et obli- 
tum miodammodo sui gentibus uiuere et in tam 
arduo numaiiarum rerum stare fastigio; ex quo ueluti 
terras omnes et maria despicias uicissimque oculis 

5 ac mente coUustres ubi sit certa serenitaS; ubi dubia 
tempestaS; qui iustitiam uestram iudices aemulentur^ 
qui uirtutis uestrae gloriam duces seruent, accipere 
innumerabiles undique nuntioS; totidem mandata di- 
mittere, de tot arbibus et nationibus et nrouinciis 

10 cogitare, noctes omnes diesque perpeti soUicitudine 
pro omnium salute transigere. 

lY. Haec omnia cum a fratre optimo oblata sus- 
ceperis, tu fecisti fortiter, ille sapienter. neque enim 
cum reipublicae nauem secundus a puppi flatus im- 

ispelleret; salutarem manum gubernaculis addidisti^ 
sed cum ad restituendam eam post priorum tempo- 
rum labem diuinum modo ac ne id quidem unicum 
sufBceret auxilium, praecipitanti Romano nomini 
iuxta principem subisti; eadem scilicet auxilii opor- 

20 tunitate qua tuus Hercules louem uestrum quondam 
terrigenarum bello laborantem magna uictoriae parte 
iuuit probauitque se non magis a dis accepisse cae* 
lum quam eisdem reddidisse. an non illud malum 
simile monstrorum biformium in hisce terris fuit 

25 quod tua^ Caesar, nescio utrum magis fortitudine 
repressum sit an clementia mitigatum, cum militares 
habitus ignari agricolae appetiuerunt^ cum arator 
peditem; cum pastor equitem, cum hostem barbarum 
suorum cultorum rusticus uastator imitatus est? 

80 quod ego cursim praetereo : uideo enim te^ qua pietate 

eS; obliuionem illius uictoriae malle quam gloriam. 

V. Quid uero? statim; uixdum misero illo furore 

sopito^ cum omnes barbariae nationes excidium uni- 



2 in tam] uitam C || 20 Hercalis A || 22 se A W Cusp,r 
om.B C Y II 23 eidem C | reddidisti A || 24 biisce M || 26 sit 
repressum W | militaris es hab. A || 29 uastatorem de Rooy 
spic, criL p. 489 || 30 cursum B C || 33 quid q: quod M || 34 
barbariae A: barbarae B C V barbar=e w 



MAXIMIANO AUGUSTO D. 3—6. 93 

uersae Galliae minarentur neque solum Burgundiones 
et Alamanni; sed etiam Chaibones Erulique, uiribus 
primi barbarorum, locis ultimi, praecipiti impetu in 
nas prouincias irruissent, quis deus tam insperatam 
salutem nobis attulisset; nisi tu affuisses? tu enim s 
diuinae prouidentiae; imperator^ consilio prius quam 
ui bellum gerendum ratus ceteros quidem perduelles, 
quibus ipsa multitudo pestifera erat; ire passus es in 
profundam famem et ex fame in pestilentiam, mox 
ad triumphi ornamenta capienda militum manibus lo 
usuruS; Ghaibonas tamen Erulosque non dignatus 
pari astu perdere atque utinterimdiuinauirtustuaexer- 
citatione solita non careret aperto Marte atque uno 
impetu perculistiy non uniuerso ad id proelium usus 
exercitu. sed paucis cohortibus. quid enim opus erat 15 
multitudine, cum ipse pugnares^ ipse omnibus locis 
totaque acie dimicares? ipse hosti undique, et qua 
resisteret et qua cederet et qua fugeret occasum, 
occurreres erroremque aduersariis pariter ac tuis 
faceres? cum te neque barbari unum putarent ne-so 
que militeS; non dico stipatione atque comitatu, sed 
saltim oculis sequi possent? toto quippe proelio fere- 
bare^ non aliter quam magnus amnis solet hibemis 
imbribus auctus et niuibus passim fluere qua cam> 
pus est. ita cuncti Ghaibones Erulique cuncti tantass 
intemecione caesi interfectique sunt ut extinctos 
eos relictis domi coniugibus ac matribus non profu- 
gus aliquis e proelio^ sed uictoriae tuae gloria nun- 
tiaret. 

VI. Transeo innumerabiles tuas tota Gallia pugnas 30 

7 ui] in C I ger. curasti cet. w || 8 qaibns parebat ipsa 
w I pestifera multitudo B C V { pestifera erat ire Liuineius: 
pestiferat ire W Bert, pestifera tire A tu uel tue G trte V om. 
B II 9 fame pestil. X corr, Cusp. l moz ad w: mox X 1 12 
atque deleuerim || 17 ipse Liuineius: ipsi X | 18 occasam 
jff, Ruehlius L L p. 11: oceanum Beri, om, X Cusp. | 20 te 
neque r : neque te X || 21 non dico — 22 possent ont. A || 22 
toto] tanto C || 26 internitione X || 28 a praelio W | gloriam 
A II 30 tua X I Gallia edd.: gloria X 



94 n. CL. MAMERTINI PAN. 

atcjue uictorias. quae enim tot tantisque rebus suf- 
ficiat oratio? illum tameu primum consulatus^^tui 
auspicalem diem tacitus praeterire nuUo modo pos- 
sum, quo tu solus omnium consecutus es ut^ quod 

5 tempus antea incipiendis tantummodo rebus aptum 
uideoatur, tunc primum potuerit sufficere peragendis 
unoque sol cumculo suo eoque breuissimo et officia 
te consulis inchoantem uideret et opera imperatoris 
implentem. uidimus te^ Gaesar; eodem die pro re 

10 publica et uota suscipere et soluta reddere. quod enim 
optaueras in futurum^ fecisti continuo transactum, 
ut mihi ipsa deorum auxilia quae precatus eras 
praeuenisse uidearis et, quicquid illi promiserant, 
ante fecisse. uidimus te^ Caesar; eodem die et in 

15 clarissimo pacis habitu et in pulcherrimo uirtutis 
omatu. bona uenia deum dixerim; ne luppiter qui- 
dem ipse tauta celeritate faciem caeli sui uariat 

auam facile tu; imnerator; togam praetextam sumpto 
liorace mutasti^ nastam posito scipione rapuisti; a 

20 tribunali temet in campum^ a curuli in equum trans- 
tulisti et rursus ex acie cum triumpho redisti totam- 
que hanc urbem repentina tua in hostes eruptione 
sollicitam laetitia et exultatione et auris fragran- 
tibus et sacrificis odoribus accensis numini tuo im- 

25 plesti. ita utroque illius diei supremo tempore bis 

diuina res pari religione celebrata est^ loui, dum 

pro futuris uouetur^ tibi^ dum pro uictoria soluitur. 

YII. Tale igitur auspicium illius anni quid seque- 

batur nisi nouum aliquod et ingens miraculum? 

80 quod autem maius euenire potuit illa tua in Ger- 
maniam transgressione? qua tu primus omnium im- 
peratorum probasti Bomani imperii nuUum esse 

2 primi $ |j 8 opera Liuineius: ora X || 10 solata reddere 
scripsi: coniuncta d^bere X conuicta delere Schwarzius | 12 
mihij in W || 18 uenia C w: ueniam X | tu iuppiter tog. C 
II 23 auris A W BerU: aras B C V aris g \ flagrantibus X, 
correxi \\ 24 sacrificiis X, corr, Liuin. \ odor. acc. B V Berl, : 
et odor. acc. C odor. et acc. A W odor. et acc. num t. Inminibus 
Cusp, II 25 diei w: die X || 30 magis W || 31 imperator X 



MAXIMIANO AUGUSTO D. 6-8. 95 

terminum nisi qui tuorum esset armorum. atqui 
Bhenum antea uidebatur ipsa sic natura duxisse 
ut eo limite Romanae prouinciae ab immanitate 
barbariae uindicarentur. et quis um<|uam ante uos 
princeps non gratulatus est Gallias iUo anme mu- 5 
niri? quando non cum summo metu nostro Rheni 
alueum minuit diu serena tempestas? quando non 
cum securitate nostra illius diluuia creuerunt ? credo. 
itidem opimam iUam fertilemque Syriam uelut am- 
plexu suo tegebat EufrateS; antequam Diocletiano 10 
sponte se dederent regna Persarum. uerum hoc louis 
sui more nutu illo patriO; quo omnia contremescunt; 
et maiestate uestri nominis consecutus est: tu autem; 
imperator inuicte, feras illas indomitasque gentes 
uastatione; proeliis^ caedibuS; ferro ignique domuisti. 15 
herculei ffeneris hoc fatum est uirtuti suae debere 
quod uindicat. exinde igitur soluto animo ac libero 
sumus. licet Bhenus arescat tenuique lapsu uix 
leues calculos perspicuo uado pellat; nuUus inde 
metus est: quicquid ultra Rhenum prospicio, Roma- 20 
numest. 

VJil. Sic illa quondam Romanae potentiae diu 
aemula et inimica Carthago a P. Scipione deuicta 
est; cum is traiecto in A&icam exercitu Hannibalem 
ab Italiae uastatione reuocauit. audieras hoc, im- 25 
perator? an ipse per te diuina tua mente perspe- 
xeras ita demum nostes funditus posse subuerti; si 
in propriis sedibus uincerentur nec praedam modo 
quam cepissent amitterent; sed ipsi coniuges et li- 
beros et parentes suos et carissima omnia captaao 
maererentr hoc tu siue cognitum secutus es seu te 



1 armorutu w: arbornm M || 2aideatur X || 4 ecquis C || 
5 princeps scripsi: principes II | illo w: illorum II || 6 
Bheni alueum om. W || 9 itid.] identidem Bert. \ opimam 
Liuineius: optimam X || 14 inuictus C || 15 igneque w: |{ 
16 factum X i suae scripsi: tuae X Bert. || 17 uindicas X 
Bert. U 20 perspicio W || 24 is om, W | 26 ipsa X | perspexeras 
A V W Beri;; prospexeras B C ) 29 ac lib. C | liberos suos A W 



96 II. CL. MAMERTINI PAN. 

auetore fecisii, utrumqae pulcherrimum est. steque 
euim minorem laudem magnarum rerum aemuli 
quam ipsi merentur auctores. quin immo^ quamuis 
optimum^ intemptatae rei consilium fortunae com- 

5mittitur; iteratum uero idem atque repetitum ad 

eerti iudicii gloriam pertinet. ideoque hoc nunc ambo, 

sacratissime imperatbr, ipso estis Scipione potiores 

quod et tu Africanum et te Diodetianus imitatus est. 

IX. Ingressus est nuper ille eam quae Raetiae est 

10 obiecta Germaniam similique uirtute Bomanum li- 
mitem uictoria protulit: adeo numini illius simpli* 
citer amanterque, quicquid pro hisce terris feoeras^ 
retulisti; cum ex diuersa orbis parte coeuhtes inui- 
ctas dexteras contulistis *, adeo fidum illud fuit frater- 

i5.numque eloquium. in quo uobis mutua praebuistis 
omnium exempla uirtutum atque inuicem uos, quod 
fieri iam posse non uidebatur; auxistis, ille tibi 
ostendendo dona Persica^ tu illi spolia Germanica. 
sed neque illum uirtutes tuae bellicae a liberalitate 

2on6$i«6 ie illius opes a bellica uirtute reuocarunt: 
ambo nunc estis largissimi, ambo fortissimi atque 
hac ipsa uestri similitudine magis magisque con- 
cordes et, quod omni consan^initate certius est, 
uirtutibus fratres. sic fit ut uobis tantum imperium 

26 sine ulla aemulatione commune sit neque uUum 
inter uos discrimen esse patiamini; sed plane ut 
gemini illi reges Lacedaemonis Heraclidae rempubli- 
cam pari sorte teneatis. quamquam hoc uos meliores 



1 utrimque W || 4 intemptae A Bert,^ intente cetU \ 6 certi 
scripsi: certam M | certam rei iud. C || 7 ambo sac. imp. 
A W Bert,: sacri ambo imperatores B C V; illud sacratis- 
sime his cap, I plene scriptum abhinc fere abbreviatur sac. in 
M I 9 ille eam scripsi: illam M |{ 10 germaniaC | ultra romanum 
w ) 11 uictoriam A V W || 12 hisce terris Liuineius: his {uel 
hiis) ceteris M || 14 fid. fraternumque fuit illud B G V | frater- 
num W II 15 eloquiuml obsequium W coUoquium q \ nobis € 
[| 19 a add. w : om, M || 20 neque te scripsi: om, M neque edd,^ 
quae te post uirtute addunt. nec ilUus opes te w 1 21 atque] 
ab C II 22 uestra w y 27 Lacedaemones M, corr, Liuineius 



MAXIMIANO AUGUSTO D. 8-11. 97 

et iastioreB quod illos mater astu coegit^ cum ne- 
mini fitaretur quem prius edidisset in lucem; pari 
aetatis aactoritate regnare: uos hoc sponte facitiS; 
quos in summis rebus aequauit non uultuum simi- 
IitadO; sed morum. 5 

X. Attamen illos, si discrimen sui scire potuis- 
senty minus mirum fuisset exiguam sibi communi- 
casse regionem^ quam saepe uno die impiger uiator 
emensus est. uos uero^ qui imperium non terrae^ 
sed caeli regionibus terminatk, tantam uim^ tantam 10 
potestatem mutuo uobis impartire diuinae profecto 
imraortalisque fiduciae est^ quam cupiditas nuila per- 
turbei et tamen uides^ imperator^ non inuenire me 
ex omni antiquitate quod compa^em uobis^ nisi Her- 
culeae gentis ezemplum. nam ille quidem magnus 15 
Alexander iam mihi humilis uidetur Iiido regi sua 
regna reddendo^ cum tam multi reg^s^ imperator^ 
uestri clientes sint, cum per te regaaum receperit 
Gennoboudes a teque cominus accepeiit. quid enim 
ille aliud expetiuit ad conspectum tuum cum omni 20 
sua gente uenieudO; nisi ut tunc demum integra 
auct(n*itate regnaret^ cum te^ Maximiane, placasset? 
ostendit ille te identidem^ ut audio^ popularibus suis 
et intueri diu iussit et obsequia discere^ cimi tibi 
ipse seruiret. hoc eodem modo rex ille Persarum, 25 
numquam se ante dignatus hominem confiteri^ fratri 
tno supplicat totumquO; si ingredi ille dignetur^ 
re^um suum pandit. offert interim uaria miracula; 
eximiae pulcritudinis feras mittit^ amicitiae nomen 
impetrare non contentus promeretur obsequio. so 

XI. Uestra hoc concordia facit^ inuictissimi prin- 
cipeS; ut uobis tanta aequalitate successuum etiam 

6 etiamsi Cusp. || 17 imperatores uestri X, correxi || 19 
recep.] suscep. Bert, || 19 Gennoboudes a teque cominns 
scripsi: gennobond esateh (gennobou desateh A W exatheth B) 
uero mnnus X. Gennobonde Sathi Bert, Gennoboudes atque 
(et a te Buechelerus) comminus H, Ruehlius L L p. 17 || 20 con- 
spectum tuum w : conspectum K || 27 si] sibi A se C || 30 non 
addidi || 32 in tanta Cusp, | successuum w: successum K 



98 II. CL. MAMERTINI PAN. 

fortuna respondeat. rempublicam enim una mente 
regitis; ne^ue uobis tanta locorum diuersitas obest 
quominus iUam ueluti iunctis dexteris gubemetis. 
ita^ quamuis maiestatem regiam geminato numine 

5 au^eatis^ utilitatem imperii singularis consentiendo 
retmetis. quare^ si non frustra Graeci poetae homi- 
nibus iustitiam colentibus repromittunt binos ^egum 
fetus et duplices arborum fiructus^ nunc omnia gen- 
tibus uniuersis gemina debentur^ quarum uos domini 

lotam sancte iustitiam et concordiam colitis. tu qui- 
dem certe, imperator^ tantum esse in concordia 
bonum statuis ut etiam eos qui circa te potissimo 
fun^untur of&cio necessitudine tibi et affinitate 
deumxeris, id pulcherrimum arbitratus adhaerere 

15 lateri tuo non timoris obsequia ^ ^ed nota pietatis. 
quorum ductu proxime^ cum feUcissimis uestris 
auspiciis uterentur^ lubrica illa fallaxque gens bar- 
barorum ut merebatur affecta est. uestra haec, im- 
perator; uestra laus est. a uobis proficiscitur etiam 

20 quod per alios administratur. ut enim omnia com- 
moda caelo terraque ^arta, licet diuersorum numi- 
num ope nobis prouenire uideantur, a summis tamen 
auctoribus manant, loue rectore caeli et Hercule 
pacatore terrarum: sic omnibus pulcherrimis rebus, 

25 etiam quae aliorum ductu geruntur, Diocletianns 
facem, tu tribuis effectum. uestrae, inquam, fortu- 
nae, uestrae felicitatis est, imperator, quod iam 
milites uestri ad oceanum peruenere uictoria, iam 
caesorum in illo litore hostium sanguinem reciproci 

30 fluctus sorbuerunt. 

XII. Quid nunc animi habet ille pirata, cum fre- 
tum illud quo solo mortem suam hucusque remora- 



3 illam scripsi: etiam M | ueluti iunctis Liuineius: uelat 
inuictis M || 5 unitatem RHtershusius || 7 binos AW: bonos B C Y 
II 19 nobis W | et quod C || 20 commodo A C V ) 21 luce diu. C {| 
22 opere Bert, | 26 facem scripsi mus. Rhen, XXVII p, 215: 
facit X causam Eldikius actum Eyssenhardtus || 28 uictores 
w y 29 sanguine A B C 



MAXIMIANO AUGUSTO D, 11-13. 99 

tus est paene exercitus uestros uideat ingressos 
oblitosque nauium refugum mare secutos esse^ qua 
cederet? quam nunc insulam remotiorem^ quem 
alium sibi optet oceanum? quo denique pacto eflPii- 
^ere poenas reipublicae potest, nisi si haustu terrae 5 
deuoretur aut turbine aliquo in deuia saxa rapiatur. 
aedificatae sunt ornataeque pulcherrimae classes 
cunctis simul anmibus oceanum petiturae. neque 
solum ad perficiendas eas certatim homines labora- 
runt, sed etiam ad excipiendas flumina repenteio 
creuerunt. toto fere anno^ imperator, quo tibi opus 
erat serenitate ut naualia texerentur, ut trabes cae* 
derentur, ut artificum animi uigerent^ ut manus ne 
torpescerent; nullus fere dies imbre foedatus est. 
hiems ipsa temperiem ueris imitata est. iam non i5 
septentrioni nos putauimus subiacere^ sed quasi 
translatis sideribus aut terris meridiani caeli clemen- 
tiam sensimus. fluuius hic noster diu pluuiarum 
pabulo carens impatiens erat nauium^ solam nauali- 
bus tuis materiam deuehebat. ecce autem subito^ sa 
cum iam deduci liburnas oporteret, tibi uberes fon- 
tes terra submisit, tibi largos imbres luppiter fudit, 
tibi totis fluminum alueis oceanus redundauit. ita 
in aquas sponte subeuntes impetum nauigia fece- 
runt leui modo commota nisu ducentium^ quorum^ 
ad felicissimum illud exordium magis opus erat 
nautico carmine quam labore. facile itaque quiuis 
intellegit, imperator^ quam prosperi te successus in 
re maritima secuturi sint^ cui iam sic tempestatum 
oportunitas obsequatur. so 

XIII. Felix igitur talibus, Eoma, principibus (fas 
est enim ut hoc dicendi munus pium unde coepi- 
mus terminemus); felix, inquam^ et multo nunc 



1 aestros exercitns B C V |) 9 ad percipiendas M (preci- 
piendas B) || 13 artificium A || 14 torpesceret W || 18 sentimus U 
[ caeli sent. clementiam w || 22 fudit BC Vw: fnndit A || 25 
leni c I nixu B C V || 27 quinis W: queuis m uis V u uix B ius 



ni c 



A r II 29 cui A W: cnm B C V || 33 pune multo B V m r 



100 II- CL. MAMERTINI PAN. 

felicior quam sub Bemo et Romulo tuis. illi enim; 
quamuis fratres geminique essent, certauerunt iamen 
uter suum tibi nomen imponeret diuersosque mon- 
tes et auspicia ceperunt: ni uero conseruatores tui 

5 (sit licet nunc tuum tanto maius imperium quanto 
latius est uetere pomerio, quicquid homines colunt) 
nuUo circa- te liuore contendunt. hi, cum primum 
ad te redeant triumphantes; uno cupiunt inuehi 
curru, simul adire Capitolium, simul habitare Pala- 

10 tium. utere, quaeso, tuorum principum utroque 
cognomine, cum non cogaris eligere. licet nunc 
simul et Herculia dicaris et louia. o quanto nunc, 
imperator, illa ciuitas esset augustior, quanto ma- 
gis hunc natalem suum diem coleret, si uos stipatos 

15 uestro senatu in illa Capitolini louis arce conspi- 
ceret! quae nunc sine dubio praesentiam uestri sibi 
fingit, aedes uestrorum numinum frequentando et 
identidem, sicut a maioribus institutum est, inuo- 
cando statorem louem Herculemque uictorem. hoc 

20 enim quondam illi deo cognomen ascripsit is qui, 
cum piratas oneraria naue uicisset, ab ipso audiuit 
Hercule per quietem illius ope uictoriam contigisse: 
adeo, sacratissime imperator, multis iam saeculis inter 
officia est numinis tui superare piratas. 

25 XIV. Sed profecto mature ille illucescet dies, 
cum uos uideat Roma uictores et alacrem sub dex- 
tera filium, quem ad honestissimas artes omnibus 
ingenii bonis ornatum felix aliquis praeceptor ex- 
pectat, cui nullo labore constabit diuinam immor- 

80 talemque progeniem ad studium laudis hortari. non 
necesse erit Camillos et Maximos et Curios et Ca- 
tones proponere ad imitandum; quin potius xiestra 



2 fratres qaamais C || 6 latior C || 8 redeant ad te G || 13 
Imp. AW: imperatores B C V || 14 stipatos C w: stipato M |{ 
18 identidem u Bert.: ident A B (in fine lineae) r V idem m 
ibidem w || 20 ascripsit is Puteanus: ascripsistis M asscripsisti 
Bert, II 23 sac. C V W: sac B cat A || 24 nnminis tai est G || 25 
illacescat Bert. || 28 ornatnm scripsi: natam X || 31 camelos A B 






MAXIMIANO AUGUSTO D. 13— U. 101 

illi facta demonstret; uos identidem et semper osten- 
dat praesentes et optimos imperatoriae institutionis 
auctores. interim tamen te. gentium domina^ quo- 
niam hunc optatissimum principem in Galliis suis 
retinet ratio reipublicae, quaesumus, si fieri potest, 5 
ne huic inuideas ciuitati; cui nunc ille similitudi- 
nem maiestatis tuae confert natalem tuum diem ce- 
lebrando in ea, consuetudinem magnificentiae tibi de- 
bitae. teque ipsum, imperator, oramus ut etiam, 
cum uos totius orbis securitate composita illa im- lo 
perii uestri mater acceperit, amplexus eius artissimos 
interdum piis manibus resoluatis; tuque potissimum 
(credo enim hoc idem Diocletianum oriens rogat) 
has prouincias tuas frequenter illustres et profun- 
dissima licet pace florentes aduentu numinis tui is 
reddas feliciores. uides, imperator, quanta uis sit 
tuorum in nos caelestium beneficiorum : adhuc prae- 
sentia tua fruimur et iam reditum desideramus. 



III. CLAUDII MAMEKTINI 

PANEGYRICUS GENETHLIACUS «, 

MAXIMIANO AUGUSTO DICTUS. 

I. Omnes quidem homines; sacratissime imperator^ 

aui maiestati uestrae laudes canunt et gratias aguni^ 
ebitum uobis conantur exsoluere (quis enim est qui 
possit implere ?^^ sentio tamen a me praecipue hoc 25 
piae uocis officium iure quodam sacrosancti fenoris 



1 illa C I demonstrent et ostendant W || 4 galliis r u w: 
gallis M J 8 consnetndine U, correxi || 18 et iam Bert.: 
etiam A W et B C V || 22 sac. A W: nacer B V || 25 pos- 
set M I a me hoc praec. hoc U, corr^ w hoc praec. tempore 
hoc Citsp. 



102 UI. CL. MAMERTINI 

postulari; iit expectationem sermonis eius quem tuis 
quinquennalibus praeparaueram hac gemini natalis 
praedicatione con^pensem et dicendi munus quod tunc 
uoti promissione susceperam nunc religione debiti 

5 repraesentem. uoueram autem^ sacratissime impe- 
rator, longe infra spem honoris eius quem in me 
contulistis (unde enim uel tantam fiduciam mei ge- 
rerem uel tam improbe concupiscerem ut optare 
mihi quantum iudicio uestro sum consecutus aude- 

lorem?); uoueram, inquam, potissimum ut me dima- 
tione qua pridem audieras rursus audires: siquidem 
aput tanti praesentiam numinis hoc ipsum mihi 
maximum dicendi praemium uidebatur ut dicerem. 
gaudeo igitur; si fas est confiteri; dilatam esse illam 

15 cupiditatem meam. neque enim orationis eius quam 
composueram facio iacturam; sed eam reseruo ut 
quinquennio rursus exacto decennalibus tuis dicam, 
quoniam quidem lustris omnibus praedicandis com- 
munis oratio est. 

20 n. Et profecto, si non sensus meos dicatorum 
uobis dierum proxima quaeque ueneratio sui maie- 
state praestrinxit, hic mihi dies uidetur illustrior 
magisque celebrandus qui te primus protulit in lu- 
cem. etenim ipsi illi dies quibus imperii auspicia 

25 sumpsistis ob hoc sancti sunt ac religiosi quod 
tales declarauerint imperatores: at certe uirtutes eas 
quibus ipsum ornatis imperium gemini uestri pro- 
creauere natales. quos quidem, sacratissime imperator, 
quotiens annis uoluentibus reuertuntur, uestri pariter 

80 ac upstrorum numinum reuerentia colimus : siquidem 
uos dis esse genitos et nominibus quidem uestris, 



4 tunc om. W || 5 uoueram q: noueram M | sac. U || 10 
uoueram q: noueram M || 13 dicenti M Bert. || 17 rursus] 
tuo C H 22 praestrinxit Lixdneius: perstrinxit BerL perstringit 
M I dies om. W || 24 ipsi illi A W: illi ipsi B C V || 25 ac re- 
Hgiosi om. C || 26 at Acidalius: et M | uirtntes eas Bert,: uir- 
tus eas A uirtus eos B C V uirtutes w || 27 genium C 1 28 
sac. M II 29 nolentibus A Q 31 nominibus $: numinibus M 



GENETHL. MAXIMIANI. 1—3. 103 

sed multo magis uirtutibus approbatis, q^uarum infati- 
gabiles motus et impetus ipsa uis diuimtatis exercet^ 
quae uos tautis discursibus toto quem regitis orbe 
deducit ut nos semper anxios uestri caritate nu^er 
ad libertatem piae conquestionis impulerit^ cum iti- 5 
nera uestra ipsis hiberni solstitii diebus per uicina 
illa caelo Alpium iuga, quibus Italiam natura ual- 
lauit, perque illa saxa et duriorem saxis niuium 
densitatem desiderio uestri et amore sequeremur et; 
iit uirtus uestra non sentiret^ pati uos putaremus lo 
iniuriam. 

ni. Reddidimus tamen rationem sollicitudini 
nostrae et inspecta penitus ueritate cognouimus 
quae causa faciat ut nunquam otio acquiescere ue- 
utis. profecto enim non patitur hoc caelestis ille 15 
uestri generis conditor. nam primum omnium; quic- 
quid immortele est; stare nescit, sempitemoque motu 
se seruat aeternitas. deinde praecipue uestri illi pa- 
rentes^ qui uobis et nomina et imperia tribuerunt, 
perpetuis maximorum operum actionibus occupantur. 20 
ille siquidem Diocletiani auctor deus post depulsos 
quondam caeli possessione Titanas et mox biformiimi 
bella monstrorum perpeti cura quamuis compositum 
gubernat imperium atque hanc tantam molem infa- 
tigabili manu uoluit omniumque rerum ordines ac 25 
uices peruigil seruat. neque enim tunc tantummodo 
con^miouetur^ cum tonitrua incutit et fulmina iacit; 
sed etiam; si tumultuantia elementorum officia pa- 
cauit; nihilominus tamen et fata disponit et ipsas 
quae tacitae labuntur auras placido sinu fi^ndit et do 

2 ipsa om, C || 4 anxios ^ Liuineius: auxllii M || 5 im- 
pulerit w: implenerit X || 6 hibemi solstitii Liuineius: hiber- 
nis hostilis M Bert |t 10 ut uirtus scripsi: uirtus M etsi add. 
Rfienanus, licet AcidaUus \ sentit M | nos W || 12 reddidimus g: 
reddimus M || 13 uestrae If, corr. Bongarsius \\ 16 conditor uel 
parens A | primum edd.: plum H diuinorum w || 18 uersat Ad- 
dalius II 21 post Eyssenhardtus : praeter M || 22 biformia W 
II 25 ac] etW g 29 et fata disponitAW: om. B G V; in Bert, 
et fata disposuit l. 25 post manu uoluit extant 



104 III- CL. MAMERTINI 

in aduersa uitentem impetu caeli rapit solem. itidem* 
que^ Maximiane^ Herculis tui uirixiB. mitto quod^ 
dum inter homines erat^ terras omnes et nemjora 
pacauit; urbes dominis crudelibus liberauit^ etiam 

5 caelo dirarum alitum uolucra tela detraxit^ etiam 
terrores inferum abdu^oto custode compeseuit: exinde 
certe nihilominus post adoptionem caelitum luuentae* 
que conubium perpetuus est uirtutis ass^rtor onmi- 
busque fortium uirorum laboribus fauet e^ in omni 

10 certamine conatus adiuuat iustiores. fais quidem 
certe diebus, quibus immortalitatis origo celebratur^ 
instigaty ut uidemuS; illos sacris cert^inibus acci- 
tos ut pertinaci animositate certandi multa faciant 
ipsius similia Uictoris. adeo^ sacratissime imperator^ 

15 utraque uestra numina semper aliquid agunt agen- 
dumue curai^t; ut iam nobis illa quam pro uobis 
susceperamus cura ponenda sit^ cum non laborare 
uoSy sed pareutes deos uideamus imitari cumque 
praeterea ingenitum illum uobis diuinae meutis 

20 ardorem etiam earum quae priinae uos suscepere 
regionum alacritas exoitarit. non euim in otiosa 
aliqua deliciisque corrupta parte terrarum nati in- 
stitutique estis, sed in his prouinciis quae ad in- 
fatigabilem consuetudinem laboris atque patientiae 

25 fracto licet oppositus hosti; sed armis tameu aemper 
instructus miles exercet, in quibus omnis uita mi- 
litia est^ quarum etiam femiuae ceterarum gentium 
uiris fortiores sunt. 

lY. Ex istis ergo causis stirpis uestrae patirio* 

ao rumque institutorum illa eueniunt quae saepe mira- 
mur, interdum etiam pro amoris impatientia time- 



1 impetu w: impetttm M H 2 Herculis tui uirittS sertpsi: 
herculistiis M bercules tuuA autor qui cum inter hom. w || 
3 nemora] aequora Amizen, H 5 etiam] et w |f 9 et em, M, 
add, Lixdn, || 12 illos a sacris M, corr. Acidalius || 14 ad eos. 



at imperator A W sac. B V || 16 agendumque W | 
w I hosti s; scripsi: hostis M hosti edd, \ tamen 



26 fraettts 
tu C I 26 



.miles edd.: limes M Bert, || 30 illa euen. w: iUe tten. M 



GENETHL. MAXIMIANI. 3—6. 105 

bamuS; quod expeditiones uestras numerare non 
possumus^ quod diutius in isdem manere uestigiis 
dedignaminiy quod uos a continuo cursu rerum ge- 
rendarum non modo amoenitas locorum aut nobilitas 
urbium^ sed ne ipsa quidem uictoriarum uestrarum 5 
laetitia remoratur. illum modo Sjria uiderat: iam 
Paononia susceperat. tu modo Galliae oppida illu- 
straueras : iam summas arces Monoeci Herculis prae- 
teribas. ambO; cum ad orientem occidentemque oc- 
cupari putaremini^ repente in medio Italiae gremioio 
apparuistis. hos fructus capitis operum maximorum^ 
sic interim meritorum conscientia triumphatis^ dum 
triumphos ipsos semper uincendo differtis^ quod^ 
quaecunque pulcherrima facitis, continuo transitis et 
ad maiora properatis^ ut; dum uestigia uestra mira- 15 
mur dumque uos adhuc esse in conspectu putamuS; 
iam de uobis audiamus longinqua miracula. ita 
omnes prouinciae uestraC; quas diuina celeritate 
peragrastis; ubi sitis uicissim nesciunt; sciunt tamen 
uosubique uicisse. ^ 

V. Sed de rebus bellicis uictoriisque uestris, 
sacratissime imperator, et multi summa eloquentia 
praediti saepe dixerunt et ego pridem, cum mihi 
auditionis tuae diuiua di^natio eam copiam tribuit, 
quantum potui, praedicaui. hodie uero si de duabus 25 
rebuSy quas ad hoc tempus aptissimas nisi fallor 
elegi, dicere mihi fauente uestra maiestate conti- 
gerit, de ceteris ueniam silentii petam. non com- 
memoro igitur uirtute uestra rempublicam dominatu 
saeuissimo liberatam; non dico exacerbatas saeculiso 
prioris iniuriis per clementiam uestram ad obsequium 
redisse prouinciaS; mitto etiam dies festos uictoriis 
triumphisque celebratos, taceo trophaea Germauica 
in media defixa barbaria; transeo limitem Raetiae 



2 idem A || 3 nobis W | rerum carsu B C V || 8 moneci 
A B V: moneti C W 1 18 qoas B C V w: quam A || 21 uictoriisq. 
B C V w: uictoribusq. A | 22 sac. M | et om, B || 27 uestra 
fauente C | contigerit w: conterit M || 33 triumphis celebr. C 



106 III. CL. MAMERTINI 

repentiua hostium clade promotum, omitto Sarma* 
tiae uastationem oppressumque captiuitatis ninculis 
Saracenum, etiam illa quae armorum uestrorum 
terrore facta sunt uelut armis gesta praetereO; 
5 Francos ad petendum pacem cum rege uenientes 
Parthumque uobis munerum miraculis blandientem: 
nouam mihi propono dicendi legem ut, cum omnia 
uidear silere quae summa sint, ostendam tamen in- 
esse laudibus uestris alia maiora. 

10 VI. Quae igitur illa sunt? pietas uestra, sa- 
cratissime imperator^ atque felicitas. nam primum 
omnium; quanta uestra est erga deos pietas? quos 
aris simulacris, templis donariis, uestris denique 
nominibus ascriptis, adiunctis imaginibus omastis 

15 sanctioresque fecistis exemplo uestrae uenerationis. 
nunc enim uere homines intellegunt * * ac potestas 
deorum, cum tam impense colantur a uobis. deindC; 
id quod maxime deorum immortalium cum religione 
coniunctum est, quanta uosmet inuicem pietate co- 

20 litis ! quae enim umquam uidere saecula talem in 
summa potestate concordiam? qui germani geminiue 
fratres indiuiso patrimonio tam aequabiliter utuntur 
quam nos orbe Romano? ex quo profecto mani- 
festum est ceterorum hominum animas esse humiles 

25 et caducas, uestras uero caelestes et sempiternas. 
obtrectant inuicem sibi artifices operum sordidorum, 
est inter auloedos etiam canorae uocis inuidia; nihil 
denique tam uile tamque uulgare est cuius parti- 
cipes malignis aemulationis stimulis uacent: uester 

sonero immortalis animus omnibus opibus omnique 



3 sarrac. W || 5 petendam Bert.: petendam M || 10 sac. X 
12 quanta uestra est A W BerU: quanta nestra B C V qaanta 
est aestra edd* \ quo A || 16 quaenam m»gnitudo ac pot. Bhe' 
nanus quanta pot. Eldikius et ego olim 1. 1, 216 qaanta sit pot. 
H, Ruehlius 1. 1. p, 8 \\ 17 cnr w | delnde] denique Bert. H 20 quae 
enim umqnam RuehL : quae nimiuquam (quae Bert.) A Bert.^ sed' 
inhocexpunctis uUa unquam. quae unquamBw quae uUa unquam 
CV II 21geminiqueW H 268ibiinuicemC || 27 auloedos «crip«; ali- 
quos M alios Eyssenhardtus || 28 tam uulg. W || 29 stimulationis A 



GENETHL. MAXIMIANI. 5-7. 107 

fortuna atque ijpso est maior imperio. uobis Rhenus 
et Hister et Mlus et cum gemino Tigris Eufrate 
et uterque qua diem accipit et reddit oceanus et^ 
quicquid, est inter ista terrarum et fluminum et li- 
torum^ tam facili sunt aeqi^animitate communia 5 
quam sibi gaudent esse communem oculi diem. 
ita duplices uobis diuinae potentiae fructus pietas 
uestra largitur: et suo uterque fruitur et consortis 
imperio. 

VII. Laurea illa de uictis aecolentibus Syriam lo 
nationibus et illa Raetica et illa Sarmatica te, 
MaximianC; fecerunt pio gaudio tripudiare. itidemque 
hic gens Ghaibonum Herulorumque deleta et trans- 
rhenana uictoria et domitis oppressa Francis bella 
piratica Diocletianum uotoram compotem reddide- 15 
runt. diuidere inter uos di immortales sua bene- 
ficia non possunt: quicquid alterutri praestatur^ 
amborum est. obstupescerent certe omnes homines 
admiratione uestri^ etiam si uos idem parens eadem- 
que mater ad istam concordiam naturae legibus im- 20 
buissent. ut enim quanto hoc est admirabilius uel 
pulcrius quod uos castra, quod proelia^ quod pares 
uictoriae fecere fratres? dum uirtutibus uestris fa- 
uetis, dum pulcherrima inuicem facta laudatis, dum 
ad summum fortunae fastigium pari gradu tenditis; 25 
diuersum sanguinem affectibus miscuistis. non for- 
tuita in uobis est germanitatis' usque ad imperium 



3 qua diem scripsi: . qualem IC qua solem Puteanus qua 
lacem GnUerus \ accepit M || 4 litorum Cusp,: retorum M tecto- 
rum w Q 6 quam w: quamquam A quantum B C V || 10 de 
uictis scripsi: deuictis M uulgo \ syriam W: syria A B C V 
II 12 tripudiare scripsi: triumphare M || 13 hic] hec w j 
caynonum A cauionum C caiuonum B V Bert. caybonum W 
I transrhenaua A transrhenaria B C V trans rhenum W | 
14 domitis w: domitiis uel domiciis M* || 21 est om, Bert, \ 
27 germanitatis C V: germanitas A B W germanitas, sed 
electa. notum est, saepe eisdem parentibus natos esse dis- 
similes: certissimae fraternitatis est usque ad imperium si- 
militudo Cusp. 



108 in. CL. MAMERTINI 

similiiudO; quaene etiam interuallum uestrae uincit 
aetatis et seniorem iunioremque caritate mutua red- 
dit aequales, ut iam illud falso dictum sit non de- 
lectari societate rerum nisi pares annis. intellegi' 

5mu6 enim, sacratissimi principes, geminum uobis^ 
quamuis dispares sitis aetatibuS; inesse consensum: 
neque tu illi uideris promptior neque tibi ille cun- 
ctaiitior^ sed inuicem uosmet imitamini^ inuicem 
uestros affectatis annos. sic uos geritis quasi iu- 

10 niores amho, ambo seniores. neuter plus suis mori- 

bus fauet: uterque se uult hoc esse quod frater est. 

VIII. Inde igitur proxime ille impetus inpatien- 

tia uestrae pietatis irrupit quo uos nuUa regionum 

longinquitas, nuUa iniquitas locorum^ nuUa tempe- 

15 statis asperitas retinere aut morari potuit quominus 
ad conspectum uestri peruolaretis? neque enim illud 
progressio fuit nec itineris confectio n^c solitis ad- 
miniculis usa properatio. quid simile concitus equus 
aut ueliuola nauis? diuinus quidam impetus fuit 

20 quo repente in eundem locum ab utroque solis ad- 
uerso fine uenistis; ipsos siquidem quos praemisera- 
tis nuntios reliquistis ipsamque quae uos conata est 
praeuenire famam praeuertistis, ut absque paucissi- 
mis qui uobis comites haerere potuerunt ceteri 

25 homines fortasse crediderint^ quod dignum est maie- 
state uestra^ diurna uobis et nocturna currieula 
utraque mimdi lumina commodasse. sed remoueamus 



1 quaene Haupiius Herm, V p, 314: quae ne M || 2 in- 
nior.] minoremqne ABert | reddit equales w: reddite quales V 
11 4 societate w: societatem M delectare societatem eaUL \ 
annis scripsi: annos M || 7 tibi ille] tu illi W || 8 uosmet ipsos 
im. C II 9 geritis scripsi: certis M fertis w || 10 amhoXmm.: oot.M 
ambo iuniores ambo sen. w | neuter] ne uterq ; A || 12 impetus 
addidi: om. M | impatientiam B C V in presentia w || 13 ir- 
rupit G illa impatientxa u. p. erupit edd, \ quo scripsi: quod 
M II 16 aut morari om. C || 17 itinerum W H 18 simile Gru- 
terus: simili M | concitu C | equus Arntzenius: eques M || 22 
ipsamque scripsi: ipsam M j| 26 crediderunt M j qmod dignum w: 
quo id dignum A B V quod id Bert. quod ita dignum C edd. 



GENETHL. MAXIMIANI. 7-10. 109 

istiuc fabulas imperitoruiUy uerum loquamur: uestra 
uobis pietas, sacratissime imperator^ uolucres dedit 
cursus. eteuim cum uihil sit animo uelocius^ uos, 
quorum igueae immortalesque meutes minime sen- 
tiunj; corporum moras; peruecti estis ad uos mutui 5 
desiderii celerit^te. 

IX. Sed qua tandem uice temporum? quo tera- 
pestatis habitu? nempe hieme saeuissima et his 
quoque regionibus inusitata^ cum agros glacieS; gla- 
ciem niues premerent caelo pariter ac terris uni- 10 
formibus cumque ipsi anhelitus hominum circa sua 
ora concreti rigore canescerent. adeo, ut res est, 
aduersus inclementiam locorum ac siderum uestrae 
uos maiestatis potentia tuebatur ut ceteris hominibus 

* atque regionibus ui frigorum astrictis et oppressis 15 
uos solos aurae lenes uernique flatus et diductis nu- 
bibus ad itinera uestra derecti solis radii sequerentur: 
tanta facilitate illa quae tunc aliis fuerunt inacces- 
sibilia superastis atque inde lulias^ hinc Gottias 
Alpes quasi relictas aestu arenas patentium litorum so 
transcurristis. eant nunc rerum ueterum praedica- 
tores et Hannibalem illum multis laboribus magna- 
que exercitus sui diminutione Alpes penetrasse mi- 
rentur! uos, inuictissimi imperatores, prope soli 
Alpium uias hibernis niuibus obstructas diuinis 25 
uestigiis aperuistiS; ut quondam Hercules per eadem 
illa culmina Hiberiae spolia incomitatus abduxit. 

X. Tum, si fortunae causaeque Hannibalis ac 
uestrorum itinerum comparentur, quanto haec uestra 
dis hominibusque acceptiora sunt? quanto laude ac so 
sempiterna memoria digniora? tunc Poeno ex sum- 



2 sac. imp. M || 5 corporis C | prouecti A || 8 his A W Bert. : 
in Ms BCV II 9 agros Cusp.: algorM j glaciem mnesABVBert,: 
glacies niuemC cumalgorglacies niuesprem.wjl 13 clementiam 
C 14 ut] et edd, || 16 lenes W: leues ABC V | diductis A Bert,: 
deductis BCVW || 17 directi M | sequerentur ego: sequebantur 
M II 18 alis ACV I fuerunt H. Rueklius: forent M (florentA) || 28 
tum] tamen W || 30 quanta laude M J 31 pene B V 



110 III. CL. MAMERTINI 

mis Alpibus uiso Italia contremuity statim peca 
agroque deserto omnes familiae rusticauae siluas et 
ferarum cubilia petiuere. quo nuntio accepto omni- 
bus oppidis matres Italae pensa e manibus abiece- 

5runt, paruos liberos arreptos ad templa traxerunt, 
ibi aedes sacras passo capillo suo quaeque uerrebat;. 
uario planctu ploratuque futuris cladibus omina da- 
bant; Trasimennum et Gannas dolore praesago prae- 
canebant. nunc autem, ut primum ex utrisque Alpium 

loiugis uestrum numen efiulsit, tota Italia clarior lux 
diffiisa; omnibus qui suspexerant aeque admiratio 
atque dubitatio iniecta, ecquinam dei lUis montium 
uerticibus orirentur aut his gradibus in terras caelo 
descenderent? ut uero propius propiusque coepti 

15 estis agnosci, omnes agri oppleti non hominibus 
modo ad uisendum procurrentibus^ sed etiam pecu- 
dum gregibus [remot^] pascua et nemora linquen- 
tibus : concursare inter se agricolae^ nuntiare remotis 
uisa, arae incendi, tura poni, uina libari, uictimae 

20 caedi^ cuncta gaudio calere^ cuncta plausibus tripu- 
diare; dis immortalibus laudes gratesque cantari; non 
opinione traditus^ sed conspicuus et praesens lup- 
piter cominus inuocari: non aduena. sed imperator 
Hercules adorari. 

25 XI. Quid illud^ di boni! quale pietas uestra 
spectaculum dedit^ cum in Mediolanensi palatio ad- 
missis qui sacros uultus adoraturi erant conspecti 
estis ambo et cousuetudinem simplicis uenerationis 
geminato numine repente turbastis! nemo ordinem 

donuminum solita secutus est disciplina; omnes ado- 

1 pecu g: pecualC Q 2 agrique ABCV | deserta BV desertiC 
BerL \ 4 oppidis] nrbibus w | Italae edd.: itaUae 11 | pensa 
e edd.: pense A B V pensa C w || 5 arreptos W: abreptos 
A B C V II 6 passo] sparso w || 7 uario A W BerL: om. BCY { 
omnia H || 8 praecin. W Q 11 aeque Liuineius: atqne 11 || 12 
iniecta] necta C | ecqninam Liuineius: et quinam M est qui- 
nam w | dei Gruterus: de M H 13 aut ego: an K | e caelo w 
II 17 remota seclusi || 18 remotis scripsi: totis 11 ignotis Schwar- 
zius totis uicis Acidalius || 19 aree A W || 23 aduocari BerL 



GENETHL. MAXIxMIANI. 10-12. IH 

randi mora resiitenmt duplicato pietatis officio con- 
tmnaces. atque haec quidem nelut interioribus sa- 
crariis operata ueneratio eorum modo animos obstu- 
pefecerat quibus aditum uestri dabant ordines digni- 
tatis. ut uero limine egressi per mediam urbems 
simul uehebamini, tecta ipsa se^ ut audio^ paene 
commouerunt^ omnibus uiris feminis; paruulis se- 
nibus aut per fores in publicum proruentibus aut 
per superiora aedium limma imminentibus. clamare 
omnis prae gaudio^ iam sine metu uestri et palam lo 
manudemonstrare: ^uidesDiocletianum? Maximianum 
uides? uides ambos? ut pariter sunt! quam iunctim 
sedent! quam concorditer colloquuntur ! quam cito 
transeunt!' nemo studio suo par fuit oculis ad in- 
tuendum; dumque uos altema cupiditate mirantur; 15 
neutrum satis uidere potuerunt. 

XII. Ipsa etiam gentium domina Roma im- 
modico propinquitatis uestrae elata gaudio uosque 
e speculis suorum montium prospicere conata, quo 
se uultibus uestris propius expleret, ad intuendumso 
cominus quantum potuit accessit. lumina siquidem 
senatus sui misit beatissimae ilb* per eos dies Me- 
diolanensium ciuitati similitudinem maiestatis suae 
Ubenter impartiens, ut ibi tunc esse sedes imperii 
uideretur quo uterque uenerat imperator. interim 25 
tamen^ dum mihi ante oculos pono cotidiana uestra 
coUoquia^ coniunctas in omni sermone dexteras, ioca 
seriaque communicata, obtutu mutuo transacta con- 
uiuia^ illa me cogitatio subit quanam animi magni- 
tudine ad reuisendos exercitus uestros discesseritis sa 
pietatemque uestram utilitate reipublicae uiceritis. 



3 operta M, correxi \\ 8 aut in fores in publ. W || 9 1a- 
mlna Liuxneius \ dam. omnes w: clam. omnibus M || 12 nides 
ambos nt ego: ambo sunt M | iunctim Bert,: iuncti A inuicti 
B C V W II 13 eloquuntnr C || 21 quominus W I 23 suae om. W 
II 24 nunc C || 26 tamen om. Beri. \ mihi A W: nihil B C V || 
27 conuictas C | ioca seriaquej ocesariaque W cum signo cor- 
rupielae |j 28 conuiuia edd,: connnbia M Bert, 



112 III. CL. MAMERTINI 

qni tunc uesiri sensus fuere? qui uultus? quam in- 
patientes ad dissimulandum indicium perturbati^iis 
oculi? respexistis profecto saepius; neque haec de 
uobis uana finguntur. talia uobis dedistis omina; 

s cito ad conspectum mutuum reuersuri. 

XIII. Facilis est mihi transitus, sacratissime 
imperator, ab hac pietatis uestrae laude ad prae- 
dicationem felicitatis. hoc enim ipsum felicitatis 
est quod ut conspicere uos inuicem complectique 

lopossitis in manu uestra est. solem ipsum lunam- 
que cernimus, quia totius mundi funguntur officiiS; 
non nisi post multa saecula certa lege temporum 
conuenire: uestra tam libera est et beata maiestas 
ut in summis rebus generis humani nihil uobis ne- 

15 cesse sit nisi uestrae parere pietati. ceterum, si 
quis ad humana respiciat, quanto magis magnitudo 
uestrae felicitatis appareat? homines priuatis rebus 
intenti ita plerumque propriis difficultatibus impU- 
cantur ut omni aeuo careant aditu suorum: uos 

do tantae reipublicae administratione suscepta, quos 
huc atque illuc tot urbes, tot castra^ tot limiteS; 
tot circumiecta Bomano imperio flumina montes li- 
tora uocant^ tantum animis ac fortuna ualetis ut 
in unum conuenire possitis nihilominus orbe securo. 

85 neque enim pars ulla terrarum maiestatis uestrae 
praesentia caret^ etiam cum ipsi abesse uideamini. 

XIY. Ne tantulum quidem barbarae nationes 
audent animos attollere^ quod uos in interiorem 
imj^erii uestri sinum secesseritis; quin immo ipsi 



1 impatientes Puteanus: patientes H, malim inpotentes 
2 ad simulandam C | iudicinm A C || 4 dedisti C | omina V w: 
omine B omnia A C || 6 sac. M || 11 qui Lmneius \\ 12 tem- 
porum om, W || 13 tam A W: tamen B C V || 15 parere] 
an parcere? || 19 omni aeuo careant Puteanus: omnia euoca- 
rent H Bert. omnino non uacent Addalius ab omni auocentur 
Amtzenius, alii alia | aditu suspectum; an usu? || 20 tanta edd, 
II 22 circumiecto C | imperia A j| 23 animis; malim armis | ac] 
et W II 25 uestra A || 26 praesentia edd.: pntia M (potentia C) 
29 sinum AW Bert,: om, B C V | successeritis W 



GENETHL. MAXIMIANI. 12—16. 113 

magis in uobis fiduciam pertimescunt quod se con- 
temni sentiunt; cum relinquuntur. itaque illud quod 
de uestro cecinit poeta Romanus loue ^louis omnia 
plena% id scilicet animo contemplatus, quamquam 
ipse luppiter summum caeli uerticem. teneat supra & 
nubila supraque uentos sedens in luce perpetua^ 
numen tamen eius ac mentem toto infusam esse 
mundO; id nunc ego de utroque uestrum aud^o 
praedicare : ubicumque sitis^ in unum licet palatium 
concesseritiSy diuiuitatem uestram ubique uersari^ lo 
omnes terras omniaque maria plena esse uestri. 
quid enim mirum si, cum possit hic mundus louis 
esse plenus, possit et Herculis? 

Xv. Admonet me et temporis et loci ratio et 
maiestatis tuae reuerentia ut finem dicendi faciam, i5 
quamquam de felicitate uestra tam pauca dixerim 
et tam multa restent. sed, ecce, suggerunt: ^adhuc 
potes dicere de salubritate temporum et fertilitate 
terrarum'. reuera enim, sacratissime imperator; 
scimus omnes, ante quam uos salutem reipublicae so 
redderetis, quanta fru£fum inopia, quanta funerum 
copia fnen^ fame passim mor^isque, grassantibu8. 
ut uero lucem gentibus extulistis^ exinde salutares 
spiritus iugiter manant. nuUus ager fallit agricolam^ 
nisi quod spem ubertate superat. hominum aetates 25 
et numerus augentur. rumpunt horrea conditae ' 
messeS; et tamen cultura duplicatur. ubi siluae 
fQere^ iam seges est: metendo et uindemiando de- 
ficimus. 

XVI. Hlud uero, non suggeratur licet, quoquo 30 
modo dicam, antequam desinam: tantam esse im- 



3 die C I cecidit C | lo. omnia plena Liuineius: lonis omnia 



esse M, esse om, BerL; cf» Uerg, ecl. 111 60 \ 7 toti Cusp, 
18 potes w : potest H | dicere C w : dncere M {| 19 enim om. C 

I sac. M II 21 reddideritis edd. || 22 fnerit Schwarzius: fnit M || 
25 aetates] et res Rhenanus J 26 angetnr M |j 28 defecimns M 

II 30 qnomodo M || 31 desinam w: desinant M | tantam esse 
W Beri.: tanta inesse A C V tantam inesse B 

PAVXO. liAT. 8 



114 in. CL. MAMERTINI 

perii uestri felicitatem t*t undi^ue se barbarae na- 
tiones uicissim lacerent et excidant. altemis dimi- 
cationibus et insidiis clades suas duplicent et instau- 
rent, Sarmaticas uestras et Baeticas et transrhenanas 

5 expeditiones furore percitae in semet imitentur. sancte 
luppiter et Hercules bone^ tandem bella ciuilia ad 
gentes illa uesaaia dignas transtulistis omnemque 
Ulam rabiem extra terminos huius imperii in terras 
hostium distulistis. etenim^ quod ait ille Bomani 

10 carminis primus auctor: 

^a sole exoriente usque ad Maeoti paludes^ 

id .nunc longius longiusque protendere licet, si qui 
hostilem in mutua clade uesaniam toto orbe per- 
censeat. etenim ab ipso solis ortu non modo ciira 

15 Maeotim ac sub extrema septentrionis pWa^ qua 
feruidum caput Danuuius euoluit quaque horridus 
secat Albis Grermaniam; sed etiam sub ipso lucis 
occasu, qua Tingitano litori Galpetani montis ob- 
uium latus in memterraneos sinus admittit oceanum^ 

soruunt omnes in sanguinem suum populi; quibus 
numquam contigit esse Romanis^ obstinataeque feri- 
tatis poenas nunc sponte persoluunt. 

X vn. Furit in uiscera sua gens efil^na Mauro- 
rum, Gothi Burgundios penitus excidunt rursumque 

25pro uictis armantur Alamanni itemque Teruingi, 
paxs alia Gothorum^ adiuncta manu Taifalorum^ ad- 
uersum Yandalos Gipedesque concurrunt. ipsos Per- 
sas ipsumque regem adscitis Sacis et Eufiis et Gelis 
petit frat^ Ormies nec respicit uel pro maiestate 

1 ut w: om. M II 4 transrhenas H, corr, q \\ 1 illa /«t- 
uineius: illas K j digni M digna w || 11 asqiie ad Liuineius: 
ad usque M | meotis M; Ennius ed. UaM. p. 163 \ 12 giqms 
B C V w H 14 hac citra (circa Bert.) meotis sub M circa 
Maeotin ac sub Lhdneius j| 17 Albis] alba M BerL g 18 litoris 
ca^itano M litori scalpitani w || 21 contingit A W || 23 bimi- 
corum A || 24 burgundos M || 26 Taifolorum Bert,; thaifalo- 
rum M II 27 bandalos A B C V blandalos W Bert, || 28 saocis 
et ruffis et gellis M || 29 Ormisela Diuaeu$ colL Eutrop, IX 2$ 



GENETHL. MAXIMIANI. 16—19. 115 

quasi reffem uel pro pietate quasi fratrem. Burgun- 
aiones Alamannorum agros occupauere; sed sua quo- 
que clade quaesitos. Alamanni terras amisere, sed 
repetunt. o magnam uim nimiinis uestril non istae 
modo aliaeque gentes uiribus armisque terribiles 5 
fiducia instructae ad perniciem immanitatis utuntur^ 
sed etiam Blemyes illi; ut audio^ leuibus modo as- 
sueti S£^ttis aduersus Aethiopas quaerunt arma^ 
quae non habent^ et paene nudis odiis proelia inter- 
necina committunt. lo 

XVIII. lam de perduellibus ultionem non armis, 
non exercitu capitiS; sicut hucusque fecistis: iam, 
inquam; fortimatissimi imperatores^ felicitate uincitis 
sola. ecquid umquam Romani principes de felicitate 
sua praedicari laetius audierunt quam cum diceretur is 
hostes quiescere^ otiosos esse^ pacem eolere? at 
enim quanto hoc est laetabilius ac melius quod de 
prosperitate saeculi uestri certatim omuium homi- 
num circumfert sermo: concurrerunt barbari ad arma, 
sed inuicem dimicaturi ! uicerunt barbari , sed con- 20 
sanguineos suos! tam innumeros uobis; tam nouos 
ex omni hostium genere successus fortuna suppedi- 
tat ut iam mihi necesse sit illa quae initio separa- 
ueram rursus hic communi laude coniungerC; dum 
tantorum , euentuum quaero rationem : felicitatem 25 
istam^ optimi imperatores^ pietate meruistis! 

XIX. Optime igitur, quantum arbitror, sacratis- 
sime imperator^ haec potissima elegi quae g^ino na- 

3 qnaesitas V, corr. Limn. \ alamannie B C V J 5 uiribus \f : 
uiribnsque K || 6 an instructnrae ? | uertuntur Liuineius || 7 Ble- 
myes A Bert.: blemies W belmyes B C V | modo] non $ Schwar- 
zius II 8 arma posi habent iterai C j| 9 interneciua C V || 13 
felicitate u. sola scripsi l, /. 216: felicitatem u. soli M || 14 
ecqnid ego: et quid B V W et quod C || 16 quietos ot. C || 
19 sermo concnrTer addidi: om.M, hominnm ore circumfertur: 
barb. ad arma concurmnt edd. \ barbaria darma AV barbaria dar- 

nia B barbaria dania C barbaria damna w || 25 quaero] credo 
Bert. II 27 sac. M ) quantum arbitror post sac, imp. ponunt 
B C V 

8* 



116 III. CL. MAMERT. GENETHL. MAXIM. 19. 

tali tuo praedicarem. etenim ceterae uirtutes et bona 
cetera processu aetatis eueniunt^ fortitudo annis ac- 
cedentibus roboratur^ continentia disciplinae prae- 
ceptis tradituT; iustitia cognitione iuris addiscitur^ 

5 ipsa denique illa quae uidetur rerum omnium do- 
mina esse sapientia perspectis hominum moribus et 
exploratis rerum docetur euentis : solae cum nascen- 
tibus pariter oriuntur pietas atque felicitas: natu- 
ralia sunt enim animorum bona et praemia fatorum. 

10 gemini ergo natales pias uobis mentes et impera- 
torias tribuere fortunas; atque inde sanctitatis uestrae 
omniumque successuum manat exordium quod na- 
scentes uos ad spes generis humani bona sidera et 
amica uiderunt; quae uobis concordiam sempiternam 

15 et uestrorum generum caritatem et fouendae rei- 
publicae studia conciliant itemque praeter uictorias 
toto orbe terrarum partas etiam naualia tropbaea 
promittunt ut post bella Punica, post Asiae Syriae- 
que reges Romani rostra campi nouis ornetis exu- 

^uiis et oblitos iam Quirites in memoriam reducatis^ 
cur ille soUemnis concionibus locus rostra uocitetur. 
dico. enim magna certaque fiducia: digna est hac 
quoque gloria uestra pietas, et potest eam praestare 
felicitas. 



4 addiscitar A W BerL : adiscitur B C V adscitur edd, ueU. 
5 omniam rerum B, edd, || 6 hominum Liuineius: omnium 
M II 12 omnium succ. W || 13 uos] tuos C | spes Eyssenhordtus : 
opes H opem edd. || 17 portas A || 18 bellica A || 19 ornetis w: 
ornet his 11 Bert, || 21 solemnis C w: osoUemnes A solemnes 
B V II 22 hac Bert. w: hec H || 23 pietas uestra edd. 



117 



IV. 

EUMENII 

PRO KESTAURANDIS SCOLIS 

O R A T I O. 

I. Certum habeo, uir perfectissime, non quidem 5 
te, qui semper in omni genere dicendi maxima fa- 
cultate uiguisti, sed circumstantium plerosque mirari 
quod egO; qui ab ineunte adulescentia usque in himc 
diem numquam isto in loco dixerim et, quantulum- 
cunque illud est quod labore ac diligentia uideor 10 
consecutus, exercere priuatim quam in foro iactare 
maluerim, hunc demum sero quodam tirocinio ad 
insolitum mihi tribunal aspirem: a quo ego me 
fateor, quamquam mihi sedes ista iustitiae et ad 
agendum et ad dicendum amplissima uideretur, dif- 15 
fisum tamen ingenio meo antehac afuisse et hoc 
ipso in tempore, quamuis diuersissimum a conten- 
tione litium genus orationis habiturum; conscientiae 
trepidatione reuocari. 

n. Ne quid igitur aut opinioni hominum dubium 20 
relinquam aut interpretationi ex hac postulatione 
quam de restituendis patriae meae Maenianis mihi 
sumendam potius quam cuiquam delegandam putaui 
aut maius de me aliquid quam posse me sentio ui- 
dear promittere : contestatum esse initio dicendi aput 25 
audientes uolo temporarium me dicendi munus, atque 
id ipsum meis studiis peculiariter commodum, inuo- 
lare, non ad incognitam mihi sectam forensium patro- 
norum alienae laudis cupiditate transire. neque enim 



5 uir perfectissime] V. P. plerumque M || 14 ad agendum 
w: agendum 11 || 16 abfuisse BerL C: affuisse H |f 18 et 
conscientiae Bert,, unde ex consc. Liuineius || 21 et hac post. 
idem || 22 menianis M semper || 24 aut addidi: om, M | 26 me 
om. C II 27 commodum inuolare ego: commodare M 



118 IV. EUMENII ORATIO 

tanta me aut neglegentia aut confidentia tenet ut 
nesciam quanta sit inter hanc aciem fori et nostra 
illa secreta studiorum exercitia diuersitas. ibi ar- 
mantur ingenia; hic proeliantur. ibi prolusio^ hic 

spugna committitur. hic plerumque uelut sudibus et 
saxiSy illic semper telis splendentibus dimicatur. hic 
sudore et quasi 'puluere sordidus', illic insignis or- 
natu laudatur orator, ut, si uterque experiundi causa 
officia commutent; alium quidam tubarum sonus et 

10 strepitus armorum; alium quaedam triumphi schema 
deterreat. 

ni. Scio haec, inquam, uir perfectissime, neque 
me sciens fallo; et idcirco tantum abest ut me re- 
lictis docendi praecipiendique rationibus orationibus 

15 aptum atque idoneum putem, ut ob hoc ipsum quod 
uel uno die atque una de re in foro dicam ueniam 
magis possim sperare quam gloriam. quamquam in 
hac oratione, uir perfectissime^ loci tantummodo in- 
solentia, non dicendi nouitate perturber, siquidem 

20 id postulo quod non modo contradicendo nemo au- 
deat impedirC; sed omnes potius quibus diuina prin- 
cipum liberalitaS; quibus urbis istius restitutio, qui- 
bus optimarum artium celebratio grata atque iocunda 
est summo gaudio et fauore suscipiant, ut Maenianae 

25 illae scolae quondam pulcherrimo opere et studiorum 
frequentia celebres et illustres iuxta cetera quae in- 
staurantur opera ac templa reparentur. ita quantum 
mihi trepidationis affert locus, tantum releuat causa 
dicendi. quam quidem ego, uir perfectissime^ duas 

30 in partes arbitror diuidendam, ut prius disseram 
quam sit ex usu et officio opus illud ad pristinam 



4 proeliatar B C V | prolusio A W BerL: prelusio B C V 
7 sordibus A; cf, Bor, od, 11 1, 22 || 9 quidem M, correxi | 
turbarum AW || 10 quaedam W Bert.: quidem A B C V | schema 
scripsi: quiddam Beri, quedam A scena w, om. B C V || 12 hec 
inquam hec A W. an prius hec delendim? || 14 docendi re- 
lictis C I orationibus addidi: om, M || 15 ob addidi: om, M hoc 
ipso edd. || 24 et fauore om. Bert, || 25 scolae; iia semper M 



PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 2—4. 119 

magnificentiam reformari, deinde qua ratione id 
possit sine sumptu publieo^ ex largitione quidem 
principum maximorum^ sed tamen eum aliquo meo 
erga patriam studio et amore procedere. 

lY. Ante omnia igitur, uir perfectissime, diuinae 5 
imperatorum Caesarumque nostrorum prouidentiae 
singularique in nos beniuolentiae huius quoque operis 
in instaurati(me parendum est, qui ciuitatem istam 
et olim fraterno populi Romani nomine gloriatam 
et tunc demum ^auissima clade perculsam, cumio 
latrocinio Bagaudicae rebellionis obsessa auxilium 
Romani principis irrito rogaret, non solum pro ad- 
miratione meritorum, sed etiam pro miseratione ca- 
8uum attoUere ac recreare uoluerunt ipsamque rui- 
narum eius magnitudinem immortalibus liberalitatis is 
suae monimentis dignam iudicauerunt, ut tanto 
esset illustrior gloria restitutorum quanto ipsa moles 
restitutionis immanior. itaque maximas pecunias et 
totum, si res poscat, aerarium non tempHs modo 
ac locis publicis reficiundis, sed etiam priuatis do- 20 
mibus indulgent, nec pecunias modo, sed etiam arti- 
fices transmarinos et ex amplissimis ordinibus pro- 
uinciarum incolas nouos et deuotissimarum hiberna 
legionum, quarum inuicta robora ne in his quidem 
quae nunc cum maxime gerunt bellis requirunt, ut 25 
commodis nostris studio gratiae hospitalis operentur 
et resides aqaas et nouos amnes ueluti aridis fessae 
urbis uisceribus infiindant. 



2 quidem om, G || 6 caesarqae C || 7 in nos w: annos 
IC I qiioque w: quo H || 8 in addidi: om, M | instaaratio 
referenda est Marklandus ad Stai. silu, IV 5, 65 || 9 Romani 
nom. — 12 principis om. V || 11 Bagaudicae Lipsius et Liui- 
neius: batauicae M || 12 irrito rogaret scripsi l, L p, 216: ir- 
rognret M imploraret Bongarsius inaocaret Gruterus H 14 ac] 
et B II IS liberalitatis edd,: libertatis M || 23 ocd. prouinc. 
A W Beri, : proniBC. ord. B C V || 24 in om. Beri, || 25 cnm 
del, w I 27 resides] reduces Litdneius recentes Vonckius || 28 
refundant W 






120 IV. EUMENII ORATIO 

Y. Ex quo manifestum est eos qui coloniam 
istam tot tautisque opibus totius imperii erigere at- 
(^e animare statueruut uel praecipue sedem illam 
liberalium litterarum uelle reparari, cui peculiarem 

5frequeutiam bouestissimae iuuentutis illustrato stu- 
diorum honore prouiderint. cui enim umquam ue- 
terum principum tantae fuit curae ut doctnnae at- 
que eloquentiae studia fiorerent quantae his optimis 
et indulgentissimis dominis generis humani? quos 

10 egOy quod ad uotum pietatemque pertinet^ liberorum 
nostrorum parentes appellare non dubito: qui nobi- 
lissimam istam indolem Galliarum suarum interita 
summi doctoris orbatam respicere dignati suo po- 
tissimum iudicio praeceptorem ei moderatoremque 

u tribuerunt et inter illas imperatorias dispositiones, 
longe maioribus summae rei publicae gubemandae 
prouisionibus occupati, litterarum quoque habuere 
dilectum neque aliter quam si equestri turmae uel 
cohorti praetoriae consulendum foret, quem potissi- 

20 mum praeficerent, sui arbitrii esse duxerunt, ne hi 
quos ad spem omnium tribunalium aut interdum ad' 
stipendia cognitionum sacrarum aut fortasse ad ipsa 
palatii magisteria prouehi oporteret, ueluti repen- 
tino nubilo in mediis adulescentiae fiuctibus depre- 

sshensiy incerta dicendi signa sequerentur. 

VI. In quo ego, uir perfectissime, nihil laudi 
meae tribuo, sed domini nostri Constantii, uere 
principis iuuentutis, incredibilem erga iuuentutem 
Galliarum suarum sollicitudinem atque indulgentiam 

somirari sa^is nequeo, qui honorem litterarum hac 
quoque dignatione cumulauit ut me filio potius meo 



7 doctrina A W || 9 et] atque C || 12 interitus A B V || 16 
longe maionbuB A W BerU: om, B C V | summe w: summa M 
I rep. A II 17 occupatas K, correxi 20 perficerent G || 23 pa- 
latiij stipendii C || 27 Constantii C: Constanti A B V Con- 
stantini W Bert, \ uere A W Bert,: om, B C V || 28 iuuen- 
tutis B V: uiuentis A W 



PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 5—7. 121 

ad pristiua mea studia aditum molientem {licet hunc 
ipsi palatio patris sui munus inuexerit) ipsum ius- 
serit disciplinas artis oratoriae retractare et medio- 
crem quidem pro ingenio meo naturaque uocem^ 
caelestia tamen uerba et diuina sensa principum Si 
prolocutam ab arcanis sacrorum penetralium ad pri- 
nata Musarum adyta transtulerit: non utique quia 
mihi, quem. (quod sine inuidia di^erim) tanta di^a- 
tione respicit quanta pro summis bonoribus debet 
sufficere sapienti, uellet aliquid imposita ista pro- lo 
fessione detrahere; sed ut professioni ipsi ex eo ho- 
nore quem gessi adderet dignitatem. cui igitur est 
dubium quin diuina illa mens Caesaris, quae tanto 
studio praeceptorem huic conuentui iuuentutis ele- 
git; etiam locum exercitiis illius dedicatum instau- 15 
rari atque exomari uelit, cum omnes omnium rerum 
sectatores atque fautores parum se satisfacere uoto 
et conscientiae suae credant^ si non ipsarum quas 
appetunt gloriarum templa constituant. 

Vll. Inde est quod Atheniensis hifmanitas aram 20 
Misericordiae instituit; quod Bomani ducis animi 
magnitudo templum Virtutis et Honoris. quarum 
enim artium siue animi affectionum magnis homi- 
nibus ingeneratus ardor fuit, earum etiam consecrata 
existere ad posteros monimenta uoluerunt. aedem 25 
Hercuiis Musarum in circo Flaminio Fuluius ille 
Nobilior ex pecunia censoria fecit non id modo se- 
cutus quod ipse litteris et summi poetae amicitia 
duceretur, sed quod in Graecia cum esset imperator 
acceperat Heraclen Musagetem esse, id est, comi- 30 
tem ducemque Musarum^ idemque primus nouem 



1 pristinum A W | adltum A W Bert. : oni. B C V || 1 sqg. 
molientem ipsum iusserit disciplinas artis oratoriae retractare 
et hoc ipsi palatio parentis sui munus inuexerit ut medio- 
crem K, transposui et correxi || 13 dubium est Bert, || 15 exer- 
citis A exercitii C ezercitio illi w || 21 constituit W || 24 fnit 
^: faerit M || 28 summi A W Bert,: summa B C V || 30 hera- 
clen A C: heraclem B V herculen w 



122 IV. EUAfENII ORATIO 

signa [hoc est^ omnium] Camenarum ex Ambradensi 
oppido translata sub tutela fortissimi numinia con- 
secrauit; ut res est^ quia mutuis opibus et praemiis 
iuuari ornarique deberent: Musarum quies dc^ensione 
5 Herculis et uirtus Herculis uoce Musarum. 

VHI. Credo igitur, tali Caesar Herculius et aui 
Herculis et Herculii patris instinctu tanto studium 
litterarum fauore prosequitur ut non minus ad pro- 
uidentiam numinis sui existimet pertinere bene di- 

10 cendi quam recte faciendi disciplinas et pro diuina 
intellegentia mentis aeternae sentiat litteras omnium 
fundamenta esse uirtutum; utpote continentiae mo- 
destiae uigilantiae patientiae magistras. quae uni- 
uersae cum in consuetudinem tenera aetate uerterunt^ 

15 ad omnia deinceps officia uitae et ad ipsa quae di- 
uersissima uidentur militiae atque castrorum munia 
conualescunt. ideoque his omnis industriae atque 
omnis laudis nutricibus cuit^ ut uerius loquar^ ma- 
tribus cum praeceptorem Caesar Herculius declarare 

20 dignatus sit: necesse est etiam sedem propriam cu- 
piat reformari ut^ cum ad antiquam firmitatem cul- 
tumque reparata sit, multo hic iustius et uerius 
nuncupetur aedes Herculis atque Musarum. 

IX. Et sane, uir perfectissime, interest etiam 

25 gloriae quam tanti principes tot uictoriis ac trium- 
phis merentur ut ingenia quae canendis eorum 
uirtutibus excoluntur non intra priuatos parietes, 
sed in publica ostentatione et in ipso urbis istius 
ore uegetentur. quid autem magis in facie uultu- 

30 que istius ciuitatis situm est quam haec ea^dem 
Maeniana in ipso transitu aduenientium huc in- 



1 hoc (id B) est omnium seelusit Eyssenhardius || 2 sub 
tetala A || 4 deberent et mus. w || 5 et om. Bert. \ et uoce A 
II 7 Herculii edd,: herculi K herculis w || 9 sui <m. C || 13 
uninersa M, corread || 14 uerterunt scripsi: uenerunt X 1 16 
ad w: om. K || 22 faic] hoc ^ || 23 Herculis Musarum Mertda 
Ennii fragm, p. 555 || 25 principes Cusp.: principis M prin- 
cipis tot uictorie ac triumphi w || 26 cauendis C 



PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 7-10. 123 

uictissimorum prmcipuin constituta? qui cum se oc- 
cursu laetae iuuentutis affici non solum liberalitate 
quam ipsi tribuunt^ sed etiam litteris quibus me 
ad institutionem eius cohortantur ostendant^ quanto 
pluB capient uoluptatis^ cum reparatum uideant ipsum 5 
conciliabulum iuuentutis? ad noc^ uir peifectissime; 
opus istud reddit illustrius et cum ipsorum Caesarum; 
tum etiam omnium hominum aspectui promptius, 
quod praecipuo est loeo positum quasi inter ipsos 
oculos ciuitatis^ inter Apollinis templum atque Ca- lo 
pitolium. quo magis est etiam saerosancta sedes 
utriusque lateris ueneranda confinio utriusque late- 
ralis numinis instauranda respectu^ ne fana longe 
onmium in hac urbe pulcherrima labes media de- 
formety praesertim cum mihi uideatur ipse ille qui i5 
Maeniana haec primus extruxit idcirco ea illic po- 
tissimum coUocasse ut ueluti cognato uicinorum 
sibi numinum tenerentur amplexu^ cum augustissima 
tecta litteris dedicata inde Athenarum conditrix Mi- 
nerua conspiceret; hinc Apollo medius Camenarnm. 20 

X. Igitur ibi maxime et oportet et fas est exer- 
cere iuuentutis in^enia ubi tam propinqua sunt nu- 
mina amica doctnnaC; ubi ex proximo iuuat mens 
diuina sapientiam et carminum deus uocem et uere- 
cundiam uirgo perpetua et prouidentiam praescius 25 
futurorum. ibi adulescentes optimi discant, nobis 
quasi scdlemne carmen praefantibuS; maximorum 
principum facta celebrare (quis enim melior usus 
est eloquentiae?); ubi; ante aras quodammodo suaS; 
Touios Herculiosque audiunt praedicari luppiter pater so 
et Minerua socia et luno placata. satis me uerbo- 
rum fecisse arbitror, uir perfectissime, de eo quod 
mihi ad dicendum prius constitueram, quam sit ex 



12 lateralifi scripn: late M, del, Gruterus || 17 ut w: etM 
II 18 Bnmerum A || 26 uobis A || 28 sqq. celeforare. qms e. m. 
u. e. eL, quam ubi ante aras — placata luno? edd,, carrexi 
interpunctionem U 29 ubi] quam ut w || 30 audiunt scripsi: 
audiant M || 32 fecisse] dixisse w 



124 IV. EUMENII ORATIO 

usu atque officio instaurari opus illud studiis qui- 
bus optimi priucipes maxime fauent dedicatum; in 
ipsa ciuitatis fronte positum, celeberrimis templis 
utrimque coniunctum. 

5 XL Nunc, quod in secundum eundemque grauem 
locum distuli, quemadmodum id sine sumptu publico 
et cum laude sacrae largitionis fieri possit osten- 
dam. salarium me liberalissimi principes ex huius 
rei publicae uiribus in sexcenis milibus nummum 

10 accipere iusserunt^ non quoniam non amplius tri- 
buere commodis meis uellent^ in quem multo maiora 
et prius et postea praemia contuienmt, sed ut tre- 
cena illa sestertia^ quae sacrae memoriae magister 
acceperam^ in honore priuati huius magisterii addita 

i5pari sorte geminarent. hoc ego salarium; quantum 
ad honorem pertinet^ adoratum accipio et in accepti 
ratione perscribo^ sed expensum referre patriae meae 
cupio et ad restitutionem buius operis^ quoad usus 
poposcerit; destinare. cuius uoluntatis meae ratio 

20 etsi asserenda non est^ tamen sub hac tua humani- 
tate et circumstantium expectatione qua me audiri 
sentio aliquatenus persequenda est. 

XII. Nam primum onmium in hoc ego maxi- 
mos esse fructus praemiorum puto ut digni quibus 

25 tribuantur habeamur^ siquidem ipse usus pecuniae 
bonis malisue artibus partae promiscuus et uilis est; 
honestis uero rationibus posse acquirere summum, 
etiamsi quaestum remiseris, lucrum est. neque enim 
Syrus mercator aut Deliacus aut Indicus ad uberrima 

so ista compendia laudis aspirat^ sed rarae atque inter 
paucissimas opes sunt contentae meritis conscientiae. 

5 grauem ego, potiorem Liuin,, vHtimvLm Acidal. add.; ean- 
demqne del, Gruterus \\ 9 nommum w: numium AB C numum u 
numinum m r ( 12 tercena C J 13 sextertia B C V || 17 per- 
scribo Cusp. : prescribo IC Bert. || 22 proseq. K, correxi || 24 esse 
w: sese K | puto om. M, ego arbitror mazimos w || 25 tri- 
buant W tribunatur expuncto tribuatur A | habeantur w [ 27 
honestis— 28 lucrum est om. W || 29 deliacus A W: delicitus 
B C V II 31 paucissimos K; an paucissimorum ? 



PRO BESTAURANDIS SCOLIS. 10—14. 125 

quippe hoc ipso praemii gloria continetur ne id 
cnpiditate quaerendi affectasse uideamur. quod hoc 
UBO assequi possumus^ si pro accepto ducamus ob- 
latum, ut industriae sit ad sumendi copiam peruenire 
potuisse^ continentiae praeterisse. 5 

XIII. An si fortissimi uiri in sacris certamini- 
bus summo labore atque etiam uitae periculo solam 
uocem praeconis et coronae testimonium petunt, eso 
uerba illa diuina caelestesque litteraS; quibus mini 
tanti principes instituendam iuuentutem comm^ndare 10 
dignati sunt; non ultra omnium uocum potentiam 
uenerabundus accipiam?. non ultra omnes laureas 
colam? quas ego, uir perfectissime * * tamenetsi hanc 
quoque mihi ueniam tribuas oportet. neque enim 
fas ipsius epistulae sacrae commemorationem solam i5 
sine obsequio recitationis inducere. ut ea perlecta 
magis ekceat quantnm me studiam par sit impen- 
dere non ipsis modo litteris, sed etiam templis ac 
sedibus litterarum. 

XIV. ^Merentur et Galli nostri ut eorum liberis, 20 
quorum uita in Augustodunensium oppido ingenuis 
artibus eruditur^ et ipsi adulescentes, qui hilaro con- 
sensu meum [Constantii Caesaris ex Italia reuertentis] 
suscepere comitatum^ ut eorum indoli consulere cu- 
piamus. proinde quod aliud praemium his quam 25 
illud conferre debemus quod nec dare potest nec 
eripere fortuna? unde auditorio huic, quod uidetur 
interitu praeceptoris orbatum, te potissimum prae- 
ficere decreuimus. cuius eloquentiam et grauitatem 
morum ex actus nostri habemus administratione so 



4 ad samendi Ludneius: assumendl K | preuenire B V u 
5 continentia U H 11 potentiam corrupium; praeconinm Aci- 
daltus B 13 lacunam indicaui \ tametsi B C V || 16 ea om. C || 
17 eladeat A 1 18 sed etiam et templis M; et deL Limneius 
Ij 20 Exemplar £pie W in marg. Exemplum sacre eple A in. iexiu 

liit. ruhr. J| 21 augasto clunensium W aug^sto clunensium A 
angusto clunensium B V angusto cliuiensium C || 22 hilaro 
A Bert,: hilari ceii. \\ 23 uerba Oonstantii Caesaris ex Italia 
reaertentis deL Balduinus || 29 decuimus scripsi: dehuimus K 



126 IV. EUMENn ORATIO 

compertam. saluo igitur primkgio diguitatis tnae 
bortamar ut professioBiem oratoriam repetas atque 
m supra dicta ciuitate^ quam non ignoras nos ad 
pristinam gloriam reformare^ ad uitae meUoris sta- 

5 dium adulescentium excolas mentes nee putes Iioc 
munere ante partis aliquid tuis honoribus derogari^ 
cum bonesta professio omet potius omnem quam 
destruat dignitatem. denique etiam salarium te in 
sexcenis milibus nummum ex rei pubUcae uiribus 

10 consequi uolumus^ ut intellegas meritis tuis etiam 
nostram consulere clmentiam. ualC; Eumeni ca- 
rissime nobis.' 

XY. Ita non uidetur tifoi, uir perfectissime; hac 
tantorum prineipum exhortatione non solum meus 

15 ex otio iacens ad piistinas artes animus attolli^ ue- 
rum etiam ipsi quodammodo ueterum scolarum pa- 
rietes et tecta consui^are ? quod enim tantum carmen 
Amphioni^ quae tanta plectro fidibusque dulcedo 
quam secuta quondam saxa pprhibentur^ ut ducen- 

20 tibus subuecta modulis et ad interualla carminum 
resistentia sponte murum uelut arte construerent; 
quanta in his imperatorum et Caesarum litteris in- 
est ad omnis animorum impetus effectusque rerum 
ciendos uis atque permotio? qui, quod iubere pos- 

25 simt; suadere dignantur et^ cum uel tacitas eorum 
ac uultu tenus significatas uoluntates summi patris 
sequatur auctoritas, cuius nutum promissionem quippe 
firmantis totius mundi tremor sentit^ ipsi tamen uliaro 
impetrandi potestatem cohortandi humanitate conci- 



1 priuilegio] premio C || 9 sexcentis (sescentis A) K | nu- 
minum C W numium B V || 11 consulere scripsi: constituere H 
consuluisse w constare Liuineius \ Eumeni om, W || 14 meus 
om, W p 16 ueterum ante ipsi quod. hahent B C V, ante sco- 
larum A W Bert. || 21 constituerent W construeret A Q 23 ad 
omnes Cusp, : a dominis H qui domini w || 24 ciendo suis at- 
que permouendo consiliis per quod iubere w || 26 uultetenus 
M II 27 promissionem quippe (uel nempe) seripsi: promissio- 
nemque M; an que delendim?^ 28 firmantis] flammantis Ziut- 
neius || 29 imperandi M, correxi \ conciliant] condiunt Liutneius 



PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 14—16. 127 

liant. quin etiam laudibus incitaDt^ grauitatem mo- 
rum^ dioendi facultatem sibi probatam et cognitam 
praedicanteS; palatini honoris priuilegium oratoriae 
professicxni saluum et incolume seruantes. quibus ego 
diuinae benignitatis illecebriS; etiamsi omni sensu 5 
ante caruissem; ad quamuis profecto intellegentiam 
mouerer et adducerer, siquidem tantos principes 
unum bominem tanta laude decorare non est ora- 
tor^n admonere, sed facere. 

XYI. Quid igitur mihi cum numerata pecunia ? lo 
immo quid cum ullis opibus aut Midae re^s aut 
Croesi aut ipsius qui auro dicitur fluxisse Pactoli; 
com diuina haec testimonia omnibus diuitiis atque 
ipsis deoarum praeconiis anteponam? nisi forte Fy- 
tibiados illius excellentem Socratis sapientiam uati- 15 
cinatae aut magnificentius carmen uidetur aut uerius 
quam quod louii Herculiique pronuntiant, quorum 
ne nutus quidem possunt^ nou modo dicta, reuocari. 
quamobrem^ ut dixi; uir perfectissimC; sexcena illa^ 
quantum ad honorem spectat^ accipi oportet; re 20 
aatem atque usu delego patriae et ipsi potissimum 
operi, in quo studia nostra celebranda sunt. uideor 
enim mihi id quod sacris litteris continetur hoc 
manifestius atque illustrius retenturus, si ita saluo 
honoris mei priuilegio doceam ut me dignum tali- 25 
boB aetemorum principum iudiciis probem amore 
rei publicae. equidem ipsos patriae deos testor 
tanto me ciuitatis istius amore flagrare ut^ quocum- 



6 intelligencia A || 7 mouerer etW: mouerer A onererer 
V onerer (onere u onerem m) B C || 12 crysi A B | dicitur] 
cntitnr A creditur w || 14 deorum Gruterus: eorum M | praeco- 
niis seripsi: praemiis M y 15 uaticinate A B: uaticinitate V 
uatidnante uaticinantis w || 17 ioui herculique M || 19 sex- 
centa M || 20 oportet re antem atqne Gruterus: oportere at aut 
Beri. oportere autem (autem om, B) aut (owi. V) que M oportet 
ea autem (ras, 8 liti,) w, oportere autumo atque usnm Liui- 
neius 1 23 continetur ita (ut Liuineius) saluo honoris mei pri- 
uilegio doceam hoc manifestius atque illustrius retenturus ut 
(si Liuineius) me dignum M^ transposui e/ si inserui 



128 XV. EUMENII ORATIO 

que oculos circumtuli; ad restitutionem operum sin- 
gulorum ita gaudio ferar ut spiritum identidem meum 
pro illorum salute deuoueam. quorum iussu opibus- 
que reparantur. sed tamen hoc quod mihi ornan- 

5 dae prof essionis meae causa tributum est huic me 
praecipue sentio debere monimento. 

XVII. Etenim si bello parta Marti dicantur^ si 
mari quaesita Neptuno^ si messes Cereri; si Mercurio 
lucra libantur; si item rerum omnium commoda ad 

10 cultum referuntur auctorum : ubi fas est docendi 
praemia consecrare nisi in sede dicendi? praesertim 
cum mihi ultra communem cum ceteris studiorum 
religiohem etiam proprius quidam sit erga Maeniana 
illa ex maiorum meorum recordatione dilectus. quam- 

15 uis enim ante ingressum pueritiae meae intermissa 
fuerit eorum exercendis studiis frequentatiO; tamen 
illic auum quondam meum docuisse audio^ hominem 
Athenis ortum^ Bomae diu celebrem; mox in ista 
urbe [perspecto] probato hominum amore doctrinae 

20 atque huius ipsius operis ueneratione detentum. 
cuius ego locum, in quo, ut referunt, maior octo- 
genario docuit, si ab i^o uenerabili sene (te, Glauce, 
appellO; praesentem quem uidemus, non ciuitate At- 
ticum, sed eloquio) recoli ornarique perfecero, ipsum 

25 mihi uidebor ad uita.m tali professionis suae succes- 
sione reuocasse. quod quidem ego meum erga ho- 
norem domus ac familiae meae studium non con- 



6 monimenta ACW || 8 Mercario mercaturae IxicrsL Mauptius 
Herm, IV p, 151 || 9 rerum] deorum Eyssenhardtus \ commoda 
addidiL /.: om.Ji, imoivLB Liuineiits "pTimitisLe Ritierskusius H 11 in 
sede] ipsi scole w || 13 quidam "W Bert.: quidem AB C V || 15 
intermissa w: termissa M || 16 exercendis studiis Liuineius: 
exercendi studii M exercendi studio Eyssenhardtus || 19 per- 
specto (prospecto B) probato M, perspecto seclusi; perspeoto 
et probato edd. perspectum probatumque w \ hominum — 
20 detentum om, W || 21 ut AWBert,: ow. B C V || 22 Glauce 
edd.: clauce A B V claute W clauee C || 23 acticum A athi- 
cum B accitum w || 26 tali om. Bert. \\ 26 ego om. B meum 
ego C 



PRO RESTAURANDIS SCOLIS. 16—18. 129 

fiterer, uir perfectissime; nisi ipsis imperatoribus 
Caesaribusque nostris gratum esse confiderem ut 
publieam eorum in restituendo orbe pietatem pro 
suo quisque captu in renouandis suorum uestigiis 
aemuletur. ^ 

Xyni. Quis enim nune sit animo tain liumili, 
tam abiecto^ tam ab omni appetitione laudis alieno 
ut non et quantulamcumque memoriam suorum ex- 
citare et sibi aliquid secundae opinionis cupiat ac- 
quirerC; cum uideat omnia ^uae priorum labe con- lo 
ciderant hac felicitate saecuh resurgentia^ tot urbes 
diu siluis obsitas atque habitatas feris instaurari 
moenibuS; incolis firequentari; quod in Aegaeo mari 
semel eontigit ut, quae apertis fluctibus uagabatur^ 
repente insula Delos sisteret; eius nunc simile tot 15 
orientibus undique ciuitatibus^ tot insulis ad huma- 
nos cultus quasi renascentibus euenire? nisi forte 
non grauior Britanniam ruina depresserat quam si 
supeifuso tegeretur oceano. quae profundissimo 
poenarum gurgite liberata ad conspectum Romanae 20 
lucis emersit; aut haec ipsa qnae modo desinit esse 
barbaria non ma^s feritate Ixancorum uelut hausta 
desiderat quam si eam circumfusa flumina et mare 
alluens operuisset. nam quid ego alarum et cohor- 
tium castra percenseam toto Bheni et Histri et Eu- 25 
fratis limite restituta? qua ueris autumniue cle- 
mentia tot manu positae arbores coniialescunt; quo 
calore solis tot depressae imbribus segetes resurgunt, 
quot ubique muri uix repertis ueterum fundamen- 
torum uestigiis excitantur? adeo, ut res est, aurea 30 
illa saecula; quae non diu quondam Saturno rege 



1 nisi w: nisi si X || 2 nostris w: nostrom K || 3 malim 
restitiienda arbe || 6 tnne C || 8 et om. W || 11 hac B C V w: 
hanc A || 12 malim sitn obs. || 14 apertis scripsi: opertis X 
operta w || 15 existeret K, correxi H 16 insulis w: insulas M 
II 19 superfaso A W Bert,: perfuso B C V || 20 poenarum] 
praedonum Acidalius piratarum Amtzemus || 21 desnnt C || 2S 
deciderat w; c/*. Neue, lat, Form. 11 389 || 25 eufrate M 

PaNEG. LA.T. 9 



130 IV. EUMENH ORATIO 

uiguerunt; nuixc aeteruis auspiciis louis et Herculis 
renascuntur. 

XIX. Sed enim^ uir perfectissime; inter oumia 
quae uirtute principum ac felicitate recreantur^ sini 

& licet fortasse alia magnitudine atque utilitate potiora/ 
nihil est tamen admirabilius hac liberalitate quam 
fouendis honorandisue litterarum studiis impartiuui 
quippe^ ut initio dixi; nulli umquam antehac prin- 
cipes pari cura belli munia et huiusmodi pacis or* 

10 namenta coluerunt. diuersissimus enim ad utramque 
sectam deflexus est, dispar natura mentium et dis- 
crepans in electione iudicium; ipsorum denique 
utriusque artibus praesidentium numinum dissoni 
motus habitusque dissimiles. quo magis horum noua 

15 et incredibilis est uirtus et humanitas qui inter tanta 
opera bellorum ad haec quoque litterarum exercitia 
respiciunt atque illum temporum statum quo^ ut le- 
gimus, Romana res plurimum terra et mari ualuit 
ita demum integrari putant, si non potentia, sed 

20 etiam eloquentia Romana reuirescat. 

XX. Detur ergo, uir perfectissime^ illa mihi ab 
optimis uirtutum omnium dominis tributa largitio 
huic operi doctrinae atque eloquentiae dedicato ut, 
quemadmodum cetera uitae nostrae commoda aput 

25 auxiliatores eorum deos colimus, ita singularem eo- 
rumdem erga litteras dignationem in antiqua litte-* 
rarum sede celebremus. uideat praeterea in illis 
porticibus iuuentus et cotidie spectet omnes terras 
et cuncta maria et quicquid inuictissimi principes 

30 urbium gentium nationum aut pietate restituunt 
aut uirtute deuincunt aut terrore deuinciunt. siqui- 



7 honorandisque edd» || 9 pari om, W | curas belli munia- 
que w II 13 utrisque artibus M, correxi; nisi utrisque part. 
scribendum est \ nominum M || 14 motus scripsi: monitus M 
sonitus w II 23 dedicata M, corr. Acidalius \\ 28 spectat W 
II 30 aut pietate restituunt A W Bert,: om. B C V || 31 de- 
uincunt] conficiunt w | deuinciunt edd,: deuincunt A W, om^ 
B C V 



PRO RESTAUBANDIS SCOLIS. 18-21. 131 

dem illic; ut ipse uidisti^ credO; instrueudae pueritiae 
causa; quo manifestius oculis discerentur quae diffi- 
cilius percipiuntur auditu, omnium cum nominibus 
suis locorum situs spatia interualla descripta sunt, 
quicquid ubique fluminum oritur et conditur, qua- 5 
cumque se litorum sinus flectunt^ qua uel ambitu 
cingit orbem uel impetu irrumpit oceanus. 

XXI. Ibi fortissimorum imperatorum pulcher- 
rimae res gestae per diuersa regionum argumenta 
recolantur^ dum calentibus semperque uenientibus la 
uictoriarum nuntiis reuisuntur gemina Persidos flu- 
mina et Libyae arua sitientia et conuexa Rheni cor- 
nna et Nili ora multifida dumq^ue sibi ad haec sin- 
gula intuentium animus adfingit aut sub tua^ Dio- 
cletiane Auguste, clementia Aegyptum furore posito is 
quiescentem aut te, Maximiane inuicte^ perculsa 
Maurorum agmina fulminantem aut sub dextera tua, 
domine Constanti; Batauiam Britanniamque squali- 
dum caput siluis et fluctibus exerentem aut te^ 
Maximiane Caesar, Persicos arcus pharetrasque cal- 20 
cantem. nunc enim^ nunc demum iuuat orbem 
spectare depictum^ cum in illo nihil uidemus alie- 
num. habeS; uir perfectissime^ studii ac uoti mei 
professionem. abs te peto ut eam litteris tuis aput 
sacras aures prosequi non graueris. siquidem maxi- 25 
mus ac paene solus fructus est recta cupientium ut 
uoluntas eorum ad diuinam tantorum principum 
Bcientiam perferatur. 



6 qua A W: qao B C V BerL || 7 impetu om. C 1 10 reco- 
lontar w || 12 conneza ACV || 14 adfingitj adfincit K afficit w 
II 15 Aegyptum edd,: egipto in M orbem egipto in w || 16 per- 
clnsam A |] 17 Maurorum W: aurorum A B C V || 26 capien- 
tium et uol. A 



132 V. INCERTI PAN. 

V. 

INCERTI 

PANEGYRICUS CONSTANTIO CAESARI 

D I C T U S. 

5 I. Si mihi; Caesar inuicte, post diuturnum silen- 
tium sola esset uincenda trepidatio qua rudimenta 
quaedam uocis meae rursus experior: haud immerito 
me ultra quam aetas et quantulacumque studii mei 
ferret opinio perturbari confiterer, praesertim cum 

10 aput majestatem tuam diuina uirtutum uestrarum 
miracula praedicarem. quo in genere orationis quanta 
esset cura^ quantus labor^ quam sollicita lucubratio, 
sensi etiam; cum in cotidiana illa instituendae iu- 
uentutis exercitatione uersarer, quamuis ibi prima 

istunc in renascentem rempublicam patris ac patrui 
tui merita^ licet dicendo aequare non possem^ pos- 
sem tamen recensere enumerando. sed cum et me 
ex illo uetere curriculo aut inter adyta Palatii uestri 
alia quaedam sermonis arcani ratio demouerit aut 

20 post indultam a pietate uestra quietem studium ruris 
abduxerit et uos interim nuUum ulciscendae augen- 
daeque rei publicae uacuum tempus amiseritiS; cum 
tot postea uirtute uestra partae uictoriae^ tot excisae 
undique barbarae nationes^ tot fcranslati sint in Ro- 

25mana cultores^ tot prolati limites, tot prouineiae 



5 inolcte om, G || 11 miracula uestrarum B C V 1 predica- 
rim § jl 12 lucubratio ego: ueneratio K || 14 ibi scripsi: enim 
U II 16 dioendo om, C |j 17 recensere G BerU: uel censere K 
{ enumerando eg.o: numerando M | cum et me ex Liuineius: 
cum et in eo B C V et cnm et meo A et cum in meo Bert, 
cum me in eo' w || 18 curric. illo uetere Bert, \ 19 alia] alta 
Langius \\ 21 interim om, W inter A | augendaeque W: augen- 
dique A augendae B C V || 22 tempus om, C || 24 in Bomana 
Liuin^: in roma. in romana A in Romam Bert, in roma B C 
in roma in roma V rura in romana w || 25 tot add* AcidaUus: 
om. K 



CONSTANTIO CAESARI D. 1—3. 133 

restitutae : haereo prorsus et stupeo et praeter illam 
ex otio meo tarditatem tanta rerum mole deterreor 
ut hoc uno nitar hortatu quod ex quantacumque 
desidia quamuis maxime orationi imparem parem 
facis, Caesar, auditor, praesertim cum fauente nu- 5 
mine tuo ipse ille iam pridem mihi, qui me in lu- 
cem primus eduxit, diuinarum patris tui aurium 
aditus euenerit. quo facilius maiestatis tuae recor- 
datione confisus possum illa quae tunc dicta sui^t 
praeterire atque hunc sermonem ab hia quae secuta lo 
sunt inchoare. 

II. Quamquam multa mihi ex illis quoque hoc 
in tempore necessario transeunda sunt ac potissimum 
ea quibus officio delati mihi a diuiuitate uestra ho- 
noris interfui, captus scilicet rex ferocissimae natio- is 
nis inter ipsas quas moliebatur insidias et a ponte 
Bheni usque ad Danuuii transitum Guntiensem de- 
usta atque exhausta penitus Alamannia: nam et 
maiora sunt quam ut enarrari inter alia j^Ossint et^ 
ne meis quoque stipendiis uidear gloriari; sufficitso 
conscientiae meae illa uidisse. det igitur mihi^ Caesar 
inuicte^ hodiernae gratulationis exordium diuinus ille 
uestrae maiestatis ortus ipso quo illuxit auspicio 
ueris illustrior, cui dies serenus atque, ut celebraiites 
sensimus, ultra rationem temporis sol aestiuus in- 25 
caluit, augustiore fcdgens luminis claritate quam cum 
originem mundi nascentis animauit, siquidem tunc 
inter illa rerum tenera primordia moderatus dicitur 
ne noceret ardentior, nunc certasse creditur ne *na- 
iestate uestra uideretur obscurior. 3o 

III. felix beatumque uer nouo partu, iam non 
amoenitate florum nec uiriditate segetum nec gemmis 



t deterreor A W: deteror B C V || 3 ut] nisi edd. || 4 quem- 
nia w I imparem parem faciB Litdneius: imparem fadit M |. 
7 dioieiaram A dittitiamm C || 9 possim ic, corr, AdddHus \ 
17 Gantiensei& Rhtnhmts: contietisem M Bert, \ deuasta C de- 
tiastata edd. U 18 alamania B C Mamania V || 21 det AcidaHus: 
de te M || 29 cfeditur kW Bert,: dicitur B C V 



134 V, INCERTI PAN. 

uitium nec ipsis tantum fauoniis et luce sedata lae- 
tum atque uenerabile quantum ortu Caesarum maxi- 
morum! o tempus quo merito quondam omnia nata 
esse credantur, cum eodem nunc confirmata ui- 

5deamus! o kalendae MartiaC; sicuti olim annorum 
uoluentium, ita nunc aeternorum auspices impera- 
torum ! quanta enim, inuictissimi principeS; et uobis 
et rei publicae saecula propagatis orbis uestri parti- 
cipando tutelam? cuius licet esset omni hoste per* 

10 domito certa securitas, nimios tamen in diuersa dis- 
cursus uel reuisenda poscebat. Partho quippe ultra 
Tigrim re'dacto, Dacia restituta, porrectis usque ad 
Danuuii caput Germaniae Raetiaeque limitibus, de- 
stinata Batauiae Britanniaeque uindicta, gubernacula 

15 maiora quaerebat aucta atque augenda res publica^ 
et, qui Bomanae potentiae terminos uirtute protule- 
rant, imperium filio pietate debebant 

IV. Et sane praeter usum curamque rei publicae 
etiam illa louis et Herculis cognata maiestas in louio 

20 Herculioque principibus totius mundi caelestiumque 
rerum similitudinem requirebat. quippe isto nunodnis 
uestri numero summa omnia nituntur et gaudent: 
elementa quattuor et totidem anni uices et orbis 

-^ quadrifariam duplici discretas oceano et emenso 

25 quater caelo lustra redeuntia et quadrigae solis et 
duobus caeli luminibus adiuncti Yesper et Lucifer. 
sed neque sol ipse neque cuncta sidera humanas res 
tam perpetuo lumine intuentur quam uos tuemini, 
qui sine ullo fere discrimine dierum ac noctium il- 

80 lustratis orbem salutique gentium non his modo 
quibus immortales uultus uestri uigent, sed multo 

1 fauoniis edd,: fauonis M (fationis W) | sedata scripsi: 
serata M serena uel serenata edd, || 4 conf. A BerL: conf. esse 
cett. II 8 saecula W Bert, : secnli A om, B C V j propagatis w : 
propagati M Bert. || 9 esset A W Bert.: otw. B C V || 16 rep. C || 
20 herculeoq; W || 22 omniii A || 23 clementia C | uices et 
orbis A W Bert.: om.BQV || 24 et] ut A j remenso Bert. || 25 
lastra redeuntia w: lustrare deuntia (deuncia A C) M | 31 ui- 
gent] Tgenii B « 



CONSTANTIO CAESARI D. 3—6. 135 

iQagis illis diuinarum meutium uesirarum oculis 
prouidetis nec solum qua dies oritur et praeterit et 
«onditur^ sed etiam ex illa septentrionali plaga sa- 
lutari beatis luce prouincias : adeo. Caesar^ uestra 
in orbem terrarum distributa benencia prope plura 5 
sunt quam deorum. quibus ego si omnibus immo- 
rari uelim, neque hic dies mihi totus neque proximus 
neque poiro ceteri sat erunt; et habenda ratio est 
temporis; Gaesare stante dum loquimur. 

V". Adumbratae sint igitur mihi Sarmaticae ex- lo 
peditiones quibus illa gens prope omnis extincta est 
et paene cum solo nomine relicta quo seruiat; dent 
ueniam trophaea Niliaca sub quibus Aethiops et In- 
dus intremuit; contenta sit uoce gloriae suae etiam 
proxima illa ruina Carporum; reseruetur nuntiis iam i5 
iamque uenientibus Mauris inmiissa uastatio: aliis 
haec permittente maiestate uestra celebrabo tempo- 
ribus; di immortales, uota suscipio ut ipsis qui 
gessere praesentibus. illa uero, Caesar inuicte, quae 
ductu* atque auspicio numinis tui gesta sunt^ quorum 3o 
etiam spectaculo fruimur, sub hac occasione dignatio- 
nis tuae sine dilatione dicenda sunt; eo magis quod, 
quamuis in communibus rei publicae bonis, necesse 
nobis maxime est gratulari quae propria nobis sunt. 

VI. Statim itaque Gallias tuas, Caesar, ueniendo 25 
fecisti. siquidem illa celeritas^ qua omnis ortus at> 
que aduentus tui nuntios praeuertisti, cepit oppres- 
sam Gesoriacensibus muris pertinacem tunc errore 



2 praeterit Patccrolus: preteritur M || 8 ratio est AW Bert,: 
est ratio B V || 9 cesares tante A B || 10 adnmbratae scripsi: 
adoratae H | sint Acidalius: sant H || 12 paene cum B C V: cum 
pene cum A cum pene (ras, 4 liii.) W || 14 etiam] et C || 16 
nen. et mauris w || 18 nota W || 23 necesse nobis maxime est 
gratulari quae propria nobis sunt scripsi: necesse nobis que 
priora nobis sunt maxime sunt (seilicet Bert») gratulari H Bert» 
necesse est quae propria nobis sunt maxime gratulari w || 26 
fecisti Bert,: uicistiH | omnes motus atque w || 27 peruertisti H 
preuenisti w Q 28 Gesoriacensibus Nic, Loensis: gesorigiam 
censibus A B C V gergouiam (marg. al. gesorigia) censibus W 



336 V. INCERTI PAN. 

Biisero inanum pimticae factionis aique illis olim 
mari fretis alluentem portas ademit oceanum. iu 
quo diuina prouidentia tua et par consilio effectus 
apparuit; qui omnem illum sinum portus^ quem 

5 statis uicibus aestus alternat^ defixis m aditu trabi- 
bus ingeatisque saxis inuium nauibus reddidisti at- 
que ipsam loci naturam admirabili ratione superasti, 
cum mare frustca reciprocum prohibiti^ fuga quasi 
illudere uideretur iamque nuUo usu iuuaret mclusos, 

10 quasi redire desisset. quaenam umqimm mirabimur 
ualla caatrorum post boc nouum in mari uallum? 
quid erit mirum si qua murorum aut arieti non ces- 
serit firmitas aut machinas d^pex^t aJtitudo? cum 
oc^nus ille tanto libratus impetu, tanta mole con- 

15 surgens^ siue ulterioribus ut ferunt terris repukus 
siue anhelitu quem respirat euectus seu quacumque 
alia ratione motus^ nequaquam tua^ Caesar^ claustra 
perfr^erit neque omnino conuellerit tot dierum ac 
noctium receptu recursuque; cum tot interim; qua 

20 terras circumfiuit^ litora solueret cipasque defringeret, 
uno illO; ut res est^ loco aut poientia uestrae maie- 
statis inferior aut pix) debito uobis honore cle- 
mentior. 

VIL Xerxes, ut audio, Persarum rex potentis- 

25 simus, pedicas iecit aureas in profundum, Neptunum 
se dictitans alligare quia fiuctibus ferociret: stulta 
ille iactantia et sacril^a uanitate. at e»im tua^ 
Caesar, diuina prouidentia et effioaci est usa con- 

1 misero romanum pir. M || 3 effectus edd.: affectas H || 
5 &tatii1;is nicibiis W m | defixit C || 6 iiige«tisqae — naaibus 
oir^ € I ttaaibus A J 9 iaan^e Liuineius: tamq; A W tamquam 
B G V 1, 10 asqiMum LMnems || 12 muronim w: oiroram H || 
14 liberatas O || 16 qa«m W: que A B m r qm,e ¥ n qao etki, 
\\ 17 ne^BAquam w: qttamqaam H nuiaqitam edd, | iaa B€ Ww: 
tu A II 19 r««epta] malim reoessu || ^i^ diffringexefc Liuinekts;^ 
reMn^eret Addalius jj 2i uao] ut A |( potentia w: poteotie H 
{) 24 Xerxes €: XersesUf 26 qmi A W ^er/. r (?): qui B f u 
quod m j ferociter W | stutta w u: stulla A B 7 r iMiuft» «taHa 
m; an rulla? cf, mus, Khen. XVII 409, XXIV SSt H 28 effi- 
caci $: efficacia {uel -tia) H 



CONSTANTIO CAESAEI D. 6-8. 137 

silio nec insultaait elemento ut non prouocaret 
odiuni; sed mereretur obsequium. quid enim aliud 
interpretemur^ cum^ statim atque obsidionem neces- 
sitas et clementiae uestrae fides soluerat^ eadem 
claustra qui primus incubuit aestus irruperit totaque 5 
illa^ quoaid usus fuit^ inuicta fluctibus acies arborum 
ueluti signo dato et peracta statione dilapsa sit? ut 
nemo dubitaret portum illum, qui piratae^ ne suis 
opem ferrety occlusus fuisset; uobis ad uictoriam 
sponte patuisse. potuisset enim, Gaesar inuicte^ illo lo 
uirtutis ac felicitatis tuae impetu totum peragi con- 
tinuo bellum, nisi aedificandis nauibus dari tempus 
rei neoessitudo suasisset. quo tamen omni numquam 
ab eorum hostium euersione cessatum est quos adiri 
continens terra permisit. i5 

VIII. Quamquam illa regio diuinis expeditio- 
nibus tuis, Caesar, uindicata atque purgata^ quam 
obliquis meatibus Yabalis interfiuit quamque diuortio 
sui fehenus amplectitur^ paene^ ut cum uerbi peri- 
culo loquar^ terra non est: ita penitus aquis inbutazo 
permaduit ut non solum qua manifeste palustris est 
cedtst ad nisum et hauriat pressa ue&tigium, sed 
etiam ubi paulo uidetur firmior pedum pulsu temp- 
tata quatiatur et sentire se procul mota pondus te- 
stetur. ita^ ut res est^ subiacentibus innatat et sus- 25 
nensa late uacillat^ ut merito quis dixerit e:i^ercendum 
ruisse tali solo militezn ad nauale certamen. sed 
neque illae fraudes locomm nec quae plurima inerant 
perfugia siluarum barbaros tegere potuerunt quo- 
minus dicioni tuae diuinitatis omnes sese dedere so 



5 incubuit W: insubuit A insiluit £ ▼ || 9 ferret edd,: 
fenrent H | 10 enim] enimnero Liuineius etiam Amizenius || 13 
oiani temiMtre num^. w || 18 Uahalis lunkts: cslditi A Bert, 
BcaMU W calidis B ▼ | quamquam dlU' A B || 21 qua w: 
qtfam X (q[ui B) || 22 uisum A C || 24 quatitur w | pondus mota 
w I 25 aquis subiacenl^bns w || 27 tali solo milite w: talis 
(talHs C) 80I0 milite X || 28 pluriraa Jaegerus : p\tff& X | in- 
ersnt A W: inhereant B V || 30 sese dedere G v: sesedere A 
secedere W sese degere B 



138 V. INCERTI PAN. 

cogerentur et cum coniagibus ac liberis ceteroque 
examine necessitudinum ac rerum suarum ad loca 
olim deserta transirent ut, quae fortasse ipsi quon- 
dam depraedando uastauerant; culta redderent ser- 

d uiendo. 

IX. Quis hoc umquam futunmi; etiamsi coram 
uoluisset afifari; deus ante uos principes persuadere 
potuisset quod nunc uidimus et uidemus: totis por- 
ticibus ciuitatum sedere captiua agmina barbarorum, 

lo^uiros attonita feritate trepidantes, despicientes anus 
ignauiam filiorum, nuptas maritorum, uinculis copu- 
latos pueros ac puellas familiari murmure blandien- 
tes atque hos omnes prouincialibus uestris ad obse- 
quium distributos, donec ad destinatos sibi cultus 

15 solitudinum ducerentur. insultare hercule communi 
Galliarum nomine libet et, quod pace uestra loquar, 
ipsis triumphum assignare prouinciis. arat ergo nunc 
mihi Ghamauus et Frisius et ille uagus, ille prae- 
dator exercitio squalidus ruris operatur et frequentat 

20 nundinas meas pecore uenali et cultor barbarus taxat 
annonam. quin etiam si ad dilectum uocetur, ac- 
currit et obsequiis teritur et tergo cohercetur et 
seruire se militiae nomine gratulatur. quid faciam, 
Caesar.? ignosce, si moror; ignosce, si propero: 

25multa enim illius temporis, quo transitus in Bri- 
tanniam parabatur, admirabilia uirtutum tuarum facta 
praetereo, dum festino cupidus ad singularem illam 
uictoriam, qua uniuersa res publica tandem est uin- 
dicata. cuius magnitudo, Caesar inuicte, hact^nus 

30 explicabitur ut prius dicam quam necessarium illnd 

2 examine] agmine w || 7 uoluisset w: nolnistis et X || 

10 respicientes H, corr, Eyssenhardtus || 11 nuptias C | copu- 
latos Eyssenhardius: copulatas H | copulatas uinculis B C ▼ 

11 12 murmurare A | 13 hoc C || 15 hercule edd.: hercnli H 
(herculii W) J 16 lihet et Liuineius: libet H || 18 Chamanus 
Langius: Chamaus AVf Bert» chamns B C V H 19 squalidns rnris 
scripsi: sqnali rudisJK Beri, exercitia sqnalidi ruris w || 20 tazat 
ego: laxat H || 24 Caesar Bert,: Caesar auguste H || 30 si 
prius w 



extulerat et Palmyrenus aequauerat; tota Aegyptus^ 
Syriae defecerant; amissa Baetia: Noricum JPaimo- 



CONSTANTIO CAESARI D. 8-11. 139 

et difficile bellum fuerit quam quo magistro con- 
fectum sit. 

X. Minus indignum fuerat sub principe Gallieno 
quamuis triste barum prouinciarum a Romana luce 
discidium. tunc enim siue incuria deum siue qua- 5 
dam inclinatione fatorum omnibus fere membris erat 
truncata res publica: tunc se nimirum et Parthus 

Pan 
niaeque uastatae ; Italia ipsa gentium domina pluri- lo 
marum urbium suarum excidia maerebat: non erat 
causa tum doloris in singuUs, cum paene omnibus 
careretur. nunc uero toto orbe terrarum non modo 
gua Bomanus fuerat uirtute uestra recepto^ sed 
etiam qua hostilis edomito^ cum totiens proculcata i5 
esset Aiamannia; totiens obtrita Sarmatia, luthungi 
Quadi Carpi totiens profligati^ summittente se Gotho 
pace poscenda, supplicante per munera rege Persa- 
rum; urebat animos (quod nunc denique confitemur) 
una illa tanti imperii contumelia eoque nobis into- 20 
lerabilior uidebatur quod gloriae sola restabat. 

XI. Et sane non, sicut Britanniae nomen unum, 
ita mediocris erat iactura rei publicae terra tanto 
frugum ubere, tanto laeta numero pastionum, tot 
metallorum fluens riuis, tot uectigalibus quaestuosa^ 25 
tot accincta portibus^ tanto immensa circuitu. quam 

1 qaam add. Acidalius: om, M | magistro scripsi l, L 
p, 217: magis H || S galieno C W || 4 romana luce w: roma 
Ince H romano duce edd. || 5 dissidium A B CV | deum scripsi 
colL Flor, I 7 in.: rerum H deorum Eyssenkardtus || 7 nimi- 
nun Acidalius: nimium H medus w | partius A || 8 Palymi- 
renus H || 9 et syrie w Syriaeque Liuineius \ noritium B V 
II 12 causa (ca) tum scripsi: tantum H tanti dolere in Liui- 
neius 1 13 quateretur Xtiuineius || 16 obtrita edd. : obstricta H 

I luthungi Sirmondus: uitungi U || 17 quadri A | snmmittente 
ae w: summittentes e A submittentes se B C V || 18 regem H 

II 19 animos scinpsi: animo H animum edd. \ 23 mediocri Li" 
tdneius | iacture A iacturae erat BC V || 24 pastionum A B W 
Bert.: pascua sunt C V pascuorum edd, || 26 portubus edd.; 
cf, Neuet Formenl, I p. 376 \ quam w: qua H 



140 V. INCERTI PAN. 

Caesar ille auctor uestri nominis cum Romanorum 
primus intrasset^ alium se orbem terrarum scripsit 
repperisse; tantae magnitudinis arbitratu» ut non 
circumfusa oceano^ sed complexa ipsum oceanum 

5 uideretur. sed enim illa aetate nec Britannia ullis 
erat ad nauale bellum armata nauigiis et Romana 
res inde iam a Punicis Asiaticisque belliS; etiam 
recenti exercitata Piratico et posteriore Mithridatico, 
non magis terrestri quam nauali usu uig^bat. ad 

10 hoc natio etiam tunc rudis et solis [Britanni] Pictis 
modo et Hibernis assueta hostibuS; adhuc seminudis^ 
facile Romanis armis signisque cessit, prope ut hoc 
uno Caesar gloriari in illa expeditione debuerit quod 
nauigasset oceanum. 

15 fil. Isto uero nefario latrocinio abducta primum 
a fuffiente pirata classe, quae olim Gallias tuebatur, 
aedincatisque praeterea plurimis in nostrum modum 
nauibus^ occupata legione Romana, interclusis ali- 
quot peregrinorum militum cuneis, contractis ad di- 

20 lectum mercatoribus Gallicanis^ sollicitatis per spolia 
ipsarum prouinciarum non mediocribus copiis bar- 
barorum atque his omnibus ad munia nautica flagitii 
illius auctorum magisterio eruditis, exercitibus autem 
uestris licet inuictis uirtute^ tamen in re maritima 

25 nouis : malam coaluisse ex indignissimo latrocinio 
belli molem pauebamus, licet de exitu fideremus. 
nam et accesserat diutuma sceleris impxinitas quae 
desperatorum hominum inflarat audaciam^ ut iUam 
inciementiam maris, quae uictoriam uesbram fatali 

30 quadam necessitate distulerat, pro sui terrore iacta- 



5 enim A: cum W eam C V ea B || 8 poBteriore scripsi: 
propriore M propiore Bett, priore Liuineius || 10 etiam natio 
tnnc Beri, | rades A ▼ u | soKs w: soU X | Britaiint seclusi {| 
11 assaeti et semi&adi w | 12 cessit scripgi: cesisetttnt XJ 16 
tuebat A B C V 1 17 que om. C 1 23 anctoris Bert, Cusp. || 24 
uestris A G V W Beri. : nostris B edd, 1 2Sr malam] mapnam 
Acidalius; an tantam? || 26 pauebamus scripsi: audebamus 
A B C V Bert. audiebamus W edd» g 29 nostram fat. edd. 



CONSTANTIO CAESABI D. 11—14. 141 

rent uec consilio intermissum esse bellum; sed de- 
speratioue omi^sum credereut, adeo ut iam coipmuuis 
poenae timore deposito archipiratam satelles occi- 
deret et illud auctoramentum tauti discrimiuis pu- 
taret imperium. 5 

XIU. Hoc igitur bellum tam necessarium, tam 
difficile aditU; tam inueteratum; tam iustructum ita, 
Caesar^ aggressus es ut^ statim atque illo iufestum 
maie^tatis tuae fulmen iuteuderas; confectum omui- 
bus uideretur. nam primo omnium (in quo prae- 10 
cipue consulendum fuit); ne quid barbarae nationes'' 
conuerso illuc numine tuo nouare temptarent^ inuo- 
cata patris tui maiestate prouisum est. tu enim 
ipse, tu domiue MaximianC; imperator aeteme^ nouo 
itineris compendio aduentum diuinitatis tuae acce- 15 
lerare dignatus repente Bheno institisti omnemque 
illum limitem non equestribus neque pedestribus 
copiis; sed praesentiae tuae terrore tutatus es. 
quantoslibet ualebat exercitus Maximianus in ripa. 
tu uero; inuicte Caesar^ instructis armatisque di- 20 
uersis classibus ita hostem incertum consiliique in- 
opem reddidisti ut tunc denique senserit quod non 
munitus esset oceanO; sed inclusus. 

XIY. Hoc loco uenit in mentem mihi quam de- 
licata illorum principum fuerit in administranda re- 25 
publica et adipiscenda laude felicitas^ quibus Bomae 
degentibus triumphi et coguomina deuictarum a du- 
cibus suis gentium proueniebant. itaque FrontO; 
Bomanae eloquentiae non secundum, sed alterum 
decus^ cum belli in Britannia confecti laudem An- 30 
tonino principi daret, quamuis iUe in ipso urbis 



1 esse bellam AW BerL: bellum esse B C V || 2 communi w 
omnis ptkene Bert., unde omni paene (pene K) timore Fr,Modiu8 
II 4 tanti criminis Liuineius || 9 flomen C H 10 uideatur A | 13 
tni] tne C y 15 accelcrare — 18 praesentiae tnae om, V || 26 
et ad. laude BerL: et ad. reip. laude C W et ad. rep. lande 
A B lande V om, et ad. || 27 aduicibus A || 28 peruen. A || 30 
antonio C 



142 V. INCERTI PAN. 

Palatio residens gerendi eius mandasset auspicium^ 
ueluti longae nauis gubernacolis praesidentem totius 
ueMcationis et cursus gloriam meruisse testatus est. 
at enim tn, Gaesar inuicte^ omnis istius et nauiga- 

5 tionis et belli non modo pro imperii iure praeceptor, 
sed rebus ipsis et exemplo constantiae tuae hortator 
atque impulsor fuisti. prior siquidem a Gesoriacensi 
litore quamuis feruidum inuectus oceanum etiam 
illi exercitui tuo^ quem Sequana amnis inuexerat^ 

lourreuocabilem iniecisti mentis ardorem^ adeo ut 
cunctantibus adhuc ducibus, caelo et mari turbidis^ 
ultro signum nauigationis exposceret^ quaedam mi- 
nacia indubitanter signa contemneret^ die pluuio 
uela faceret^ uentum; quia derectus non erat; capta- 

15 ret obliquum. quis enim se quamlibet iniquo mari 
non auderet credere te nauigante? omnium^ ut di- 
citur^ accepto nuntio nauigationis tuae una uox et 
hortatio fuit: ^quid dubitamus? quid moramur? ipse 
iam soluit^ iam prouehitur; iam fortasse peruenit. 

20 experiamur omnia^ per quoscumque fluctus eamus. 

quid est quod timere possimus? Caesarem sequimur.' 

XV. Nec fefellit opinio uestrae felicitatis^ si- 

quidem, ut ex ipsorum relatione comperimus, ad id 

tempus ipsum tantae se dorso maris nebulae miscue- 

25 runt ut inimica classis aput Uectam insulam in 
speculis atque insidiis collocata ignorantibus omnino 
hostibus praeteriretur nec uel moraretur impetum, 
quamuis non posset obsistere. iam uero quod idem 
ille uestro auspicio inuictus exercitus, statim atque 
Britanniae litus inuaserat^ uniuersis nauibus suis 



7 prior otn, C \ a Gesoriacensi Liuineius: a gesorigiacensl 
Bert, magis orig^acensi M agia origiacensi w || 9 quem in 
Sequanam w | Sequana amnis Haupiius Herm, IV p, 151: se- 
quanam nisi H BerU || 12 ezposcere C || 13 indubitanter signa 
scripsi: uidebatur signa M (signa uidebatur C) signa quae 
uidebantur edd, \ contempnere W || 14 derect. A: direct. BC V W 
{I 17 nuntio om. A || 18 fuerit A || 23 id addidi: om, M ] 27 nec 
uel Eyssenhardtus : ne uel M 



CONSTANTIO CAESARI D. [14—16. 143- 

iniedit ignes, quinaxki alii nisi diuinitatis uestrae 
monitus inipulerunt? aut quae alia ratio persuasit 
nullum praesidium fugae reseruare nec uereri dubia 
bellorum nec Martem; ut dicitur^ putare con^munem? 
nisi quod uestri contemplatione constabat de uicto- & 
ria non posse dubitari ? non illi tunc uulgares uires, 
non humana robora^ sed uestra numina co^itauerunt. 
proposito qualicumque proelio certam sibi spondere 
fortunam non tam est fiducia militum quam felici- 
tas imperatorum. ipse ille autem signifer nefariae la 
faetionis cur ab eo litore quod ten^at abscessit? 
cur classem portumque deseruit? nisi quod te, Gaesar 
inuictC; cuius imminentia uela conspexerat, timuit 
iam iamque uenturum. utcumque cum ducibus tuis 
maluit experiri quam praesens maiestatis tuae fulmen i& 
excipere. demens qui nesciebat^ quacumque fugeret, 
ubique uim uestrae diuinitatis esse^ ubi uultus uestri, 
ubi signa colerentur. 

Xvl. Te tamen ille fugiens incidit in tuorum 
manuS; a te uictus a tuis exercitibus oppressus est. 20 
denique adeo trepidus et te post terga respiciens et 
in niodum amentis attonitus properauit ad mortem 
ut nec explicarit aciem nec omnes copias quas tra- 
hebat instruxerit, sed cum ueteribus illius coniura- 
tionis auctoribus et mercennariis cuneis barbarorum 25 
tanti apparatus oblitus irruerit. adeO; Gaesar^ etiam 
hoc reipublicae tribuit uestra felicitas ut nemo fere 
Romanus occiderit imperio uincente Bomano. omnes 
enim illos^ ut audio, campos atque colles non nisi 
taeterrimorum hostium corpora fusa texerunt. illa ao 
barbara aut imitatione barbariae olim cultu uestis 
et proUxo crine rutilantia, tunc uero puluere et 



2 impulerunt A W: implerunt B C V || 6 uulgares addidi: 
om. K II 7 humana] Romana edd. || 12 classum A || 16 flu- 
men C || 16 fugeret A C Beri.: fugerat B V W || 17 fl» ibi uul- 
tus uestros ubi signa? || 24 illius edd,: illis H Bert, || 26 
hoc etiam C || 30 ita illa barb. Bert. || 31 culta q 



144 V. INCERTI PAN. 

cruore foedata et in diuersos situs tracta^ sicuti do* 
lorem uulnerum fuerant secuta; iaoummt. atque 
inter hos ipse uexillarius latrodnii, oultu iUo quem 
uiuos uiolauerat sponte deposito et uix unius uela- 

5 minis repertus indicio. adeo uerum sibi dixerat morte 
uicina^ et interfectum se noUe agnosci. 

XYU. EnimuerO; Gaesar inuicte; tanto deorum 
immortalium tibi est addicta consensu omnium qui- 
dem quos adortus fueris hostium^ sed praecipue iuter- 

10 necio Francorum ut illi quoque milites ue»tri qui 
per errorem nebulosi^ ut paulo ante dixi^ maris ab- 
iuncti ad oppidum Londiniense peruenerant, quic- 
quid ex mercennaria illa multitudine b^orbarorum 
proelio superfuerat^ cum direpta ciuitate fugam ca- 

ispessere cogitarent^ passim tota urbe confeceriut et 
non solum prouincialibus uestris in caede hostium 
dederint salutem, sed etiam in spectaculo uoluptatem. 
o uictoria multiiuga et innumerabilium triumpnorum, 
qua Britanniae restitutae; qua Francorum opes pe- 

20 nitus excisae, qua multis praeterea ^entibus in con- 
iuratione illius sceleris deprehensis imposita est ne- 
cessitas obse(juendi) denique qua ad perpetuam 

Juietem mana purgata sunt! gloriare tu uero, 
laesar inuicte, alium te orbem terrarum repperisse, 
25qui Bomanae potentiae gloriam.restituendo naualem 
addidisti imperio terris omnibus maius elementum. 
confecisti, inquam, bellum, Caesar inuicte^ quod 
cunctis impendere prouinciis uidebatur tamque late 



1 sydata A | tracta Bert.: strata ▲ W stmcta B C V {| 
4 nelamlniB om. Bert.y unde rescripserim uix uultus rep. indi- 
cio; Liuineius uel alterius coni. || 6 et] ut A w | nolle scripsi: 
noUet K II 8 addita C j consensu A W: consensui B C V con- 
sensu uictoria edd, || 9 internectio W: interuectio A B C V 
Bert. II 12 Londiniense A B V: londonense Bert. londoniense 
W londunensem C || 15 confecerint w: confecerunt H || 16 
solum AB V Bert.: solam C W || 17,dederint w: dederunt M 
19 opes addidi: om. K uires add, w || 22 qua addidi: om, M 
23 uero tu K Cusp. || 24 reperisse terrarum w 



CONSTANTIO CAESARI D. 16—18. 145 

nagari et flagrare poterat quam late omnis oceanus 
et mediterranei sinus alluunt. 

XVIII. Neque enim^ si metu uestri lues illa 
solis Britanniae uisceribus incubuit, idcirco nesci- 
mus quanto se alias furore iactasset, si fiduciam 6 
peruagahdi qua patebat habuisset. nuUo siquidem 
certo nne montium aut fluminum terminabatur quem 
dispositae limitis custodiae tuerentur^ sed ubique^ 
uanis licet ob uirtutem felicitatemque uestram^ 
magnis tamen terroribus imminebat^ qua patent lo 
maria quaque uenti ferunt. recursabat quippe in 
animos illa sub diuo Probo paucorum ex Francis 
captiuorum incredibilis audacia et indigna felicitas, 
qni a ponto usque correptis nauibus Graeciam Asiam- 
qne populati nec impune plerisque Libyae litoribus i5 
appuisi ipsas postremo naualibus quondam uictoriis 
nobiles ceperant Syracusas et immenso itinere per- 
neeti oceanum, qua terras irrumpit; intrauerant at- 
qne ita euentu temeritatis ostenderant nihil esse 
clausum piraticae desperationi^ quo nauigiis pateretso 
accessus. itaque hac uictoria uestra non Britannia 
solum seruitute est liberata/ sed omnibus nationibus 
securitas restituta quae maritimo situ tantum in 
bello adire periculi poterant quantum in pace com- 
modi consequuntur. nunc secura est^ ut de latere 25 
Oallico taceam, quamuis paene conspicuis litoribus 
Hispania, nunc Italia^ nunc Africa^ nunc omnis 
nsque ad Maeotias paludes perpetuis curis uacant 
gentes. nec idcirco mmoribus gaudiis feruntur dempti 
periculi miseri quod experiundi necessitate carue- so 



3 luis A II 4 incabuit scripsi: intabnit X y 9 ob scripsi: 
nobis X motibns apnd w || 10 patent scripsi /. /. p. 218: 
iacent K || 11 qnaqne A W Bert,: qna B C V || 18 irrum- 
pit B W (w?) u: irrnpit m r'V BerL inrupit A || 23 sitn 
ego: nsu H || 27 omnes B V W || 28 meotias w: metiaa 
(mecias Bert.) X 1 29 Terunt A B C | dempto edd, j| 30 
miaeri seripsi: meri X metn w edd. \ qnod A ▼ W: qnam C 
que B 

PAne. liAT. 10 



146 V. INCERTI PAN. 

runty sed hoc ipsum et in administratione prouiden- 
tiae uestrae et in refectione fortunae impensius gra- 
tulantur quod tanta illa uis nauticae rebellionis in 
uestigiis suis^ concidit. atque ipsam Britanniam; 
6 quae sedem tam diutumo sceleri praebuisset^ constat 
uictoriam uestram sola sui restitutione sensisse. 

XIX. Merito i^tur statim atque ad litus illud 
exoptatus olim uindex et liberator appuleras^ obuius 
sese maiestati tuae triumphus efifudit exultantesque 

logaudio Britanni cum coniugibus ac liberis obtule- 
runt, non te ipsum modo^quem ut caelo delapsum 
intuebantur^ sed etiam nauis illius, quae tuum nu- 
men aduexerat, uela remigiaque uenerantes parati- 
que te ingredientem stratis sentire corporibus. nec 

15 mirum si tanto gaudio ferebantur post tot annorum 
miserrimam captiuitatem^ post uiolatas coniuges^ 

Sost liberorum turpe seruitium tandem liberi tan- 
emque Romani^ tandem uera imperii luce recreati. 
siquidem praeter illam clementiae uestrae pietatisque 

sofamam, quae communi gentium uoce celebratur^ in 
ipso^ Caesar^ tuo uultu uidebant omnium signa uir- 
tutum: in fronte grauitatis^ in oculis lenitatis^ in 
rubore uerecundiae, in sermone iustitiae. quae sin- 
gula ut respectantes aduerterant, laetitiae clamoribus 

95 concinebant: uobis se, uobis liberos suos. uestris li- 
beris omnis generis sui posteros deuouebant. 

XX. Nos quidem certe^ o perpetui parentes et 
domini generis humani; hoc a dis immortalibus 
omni uotorum nuncupatione deposcimus ut liberi 

90 nepotesque nostri et siqua omnibus saeculis erit 

1 post administratione M add, uel, deL w, om, Bert. [ 2 in 
refectione scripsi: ihfectione X in feliciore w confectione Zt- 
uineius effectione uel festinatione Gruterus \ fortana A W || 5 tam 
om. W 1 6 uestranr post uictoriam' A W Bert., post sensisse 
B C V ponunt \ sui] tui Liuineius 1 9 maiestati W: maiestatis 
A B C V II 11 ut om. W II 17 tandemque — 19 siquidem om, W 
II 20 celebtatur A: celebrabatur B«C V W Bert. [ 24 ad- 
uerterant W: aduenerant Bert. adnouerant A B ▼ annouerant 
C agnou. edd, || 26 omnes w: omnibus H || 27 certo o H 



CONSTANTIO CAESARI D. 18—21. 147 

duratura progeuies cum uobis^ tum etiam his quos 
educatis atque educabitis dediceutur. quid euim 
melius posteris nostris optare possumus quam quo 
fruimur ipsi? teuet uno pacis amplexu Bomaua res 
publica^ quicquid uariis temporum uicibus fuit ali- 5 
quaudo Bomanum, et illa quae saepe ueluti nimia 
mole defluxerat magnitudo tandem solido cohaesit 
imperio. nihil ex omni terrarum caelique regione 
non aut metu quietum est aut armis domitum aut 
pietate deuinctum. et ex aliis quidem partibus ali- lo 

3ua restant quae^ si uoluntas uel ratio rerum desi- 
erent, possitis acquirere: ultra oceanum uero quid 
erat praeter Britanniam? quae a uobis ita recipe- 
rata est ut illae quoque nationes terminis eiusdem 
insulae cohaerentes uestris nutibus obsequantur. i5 
nulla progrediendi causa superest nisi si, quod na- 
tura uetuit^ fines ipsius quaerantur oceani. omnia^ 
inquam, inuictissimi principeS; uestra sunt quae sunt 
digna uobis. et inde est quod consulere singulis 
aequaliter licet^ cum uniuersa teneatis. 20 

XXI. Itaque sicuti pridem tuo, Djocletiane Au- 
guste; iussu impleuit deserta Thraciae translatis in- 
colis Asia^ sicut postea tuo, Maximiane Au^ste^ 
nutu Neruiorum et Treuirorum arua iacentia uelut 
postliminio restitutus et receptus in leges Francus 25 
excoluit: itaxnunc per uictorias tuas, Constanti 
Caesar inuicte^ quicquid infrequens Ambiano et 
Bellouaco et Tricassino solo Lingonicoque restabat^ 
barbaro cultore reuirescit. quin etiam illa^ cuius 



1 cum] tnm C || 4 teneat w || 6 sepins C || 7 deflaxerat B w: 
deflnxerant A C difluxerant V | solito C || 11 uoluptas A | rerum 
▲ W Bert.: om, B C V || 12 uero] non C || 13 recip. A: recup. 
ceit, 1 18 digna sunt Bert, || 21 Auguste om, W {| 22 iussu im- 
pleuit Bert.: iussuppleuit A V iussu suppleuit C iussu B w {| 
23 Asia edd,: Asia compleuit K || 24 nutu om, Bert, \ ner- 
uiorum w: aruiorum K. nisi quod ariuorum m armorum r | 
uelut Langius: laetus^H Laetus UalesiuSy alii || 26 Constanti 
edd. : Constantine H || 28 trigassino (trigrass. A] M | restaba t 
barbaro Cusp, : restababat baro Bert, restabat baro (barro w) H 

10* 



148 VI. INCERTI PAN. 

nomiue mihi peculiariter gratulaudum, deuotissima 
uobis ciuitas Aeduorum ex hac Britaunicae facul- 
tate uictoriae plurimos, quibus illae prouinciae red- 
undabant, accepit artifices et nunc extructione ue- 

6 terum domorum et Tefectione operum publicorum et 
templorum instauratione consurgit. nunc sibi red- 
ditum uetus illud Bomanae fraternitatis nomen ex- 
istimat, cum te rursus habeat conditorem. dixi, 
Caesar inuicte, prope plura guam potui, sed pauciora 

loquam debui, ut iustissima mihi causa sit propitio 
numine tuo et nunc desinendi et saepe dicendi. 



VL 

INCEETI 

PANEGYRICUS MAXIMI ANO ET CONSTANTINO 

15 D 1 C T U S. 

L Dixerint licet plurimi multique dicturi sint 
ea quibus omnia facta uestra summarumque uirtu- 
tum merita laudantur, sacratissimi principes, Maxi- 
miane, uelis nolis, semper Auguste, et Constantine, 

20 oriens imperator : mihi tamen certum est ea prae- 
cipue isto sermone complecti quae sunt huius propria 
laetitiae qua tibi Caesari additum nomen imperatoris 
et istarum caelestium nuptiarum festa celebrantur. 
cetera enim in rem publicam uestra beneficia possunt 

25 multis occasionibus diuersorum temporum praedicari: 
huic uoto propria nunc debetur oratio quod semel 
factum futurum est sempiternum. equidem scio gau- 
dentium studia nunc ita toto orbe florescere, qua- 

16 dixerunt A V W sunt W || 19 nobis A ||. 22 imperatoriB 
Acidalius: imperii U || 23 feste A || 24 beQeficia uestra B C ▼ 
!| 26 semel est factum W 



MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 1—2. 149 

cumque Pama ultra naturam qua fingitur discursus 
uolucres mutuata et plus quam mille uocibus sonora 
percrebuit; ut omnium nationum gratulationibus con- 
secretur {et quid rebus humanis contingere potuit 
aut nobilius ad gloriam aut certius ad salutem quam 5 
quod pristinae uestrae concordiae perpetuaeque pie- 
tati hoc quoque pignus accessit, summorum nominum 
artissima coniunctione uenerabile, ut imperatori filiam 
collocauerit imperator?) : sed tamen nos oportet 
omnes homines exultatione superare, qui hoc tantum lo 
rei publicae bonum praesentes intuemur et ipsa uul- 
tuum uestrorum contemplatione sentimus ita con- 
uenisse uos, ita non dexteras tantum, sed etiam 
sensus uestros mentesque iunxisse ut, si fieri possit, 
transire inuicem in pectora uestra cupiatis. i5 

II. Quid enim aut tu carius dare aut tu carius 
accipere potuisti? cum hac affinitate uestra et tibi, 
Maximiane, per generum iuuenta renouata sit et tibi, 
Constantine^ per socerum nomen iraperatoris accre- 
uerit. maximas itaque uobis, aetemi principes, pu- 20 
blico nomine gratias agimus, quod suscipiendis liberis 
optandisque nepotibus seriem uestri generis propa- 
gando omnibus in futurum saeculis prouidetis, ut 
Romana res olim diuersis regentium moribus fatis- 
que iactata tandem perpetuis domus uestrae radici- 25 
bus conualescat tamque sit immortale illius imperium 
quam sempitema soboles imperatorum. haec est uera 
pietas, haec uoluptas conseruandi generis humani, 
exemplum dare gentibus ad matrimonia studiosius 
expetenda et liberos educandos , ut substituendis 30 
successionibus singulorum nihil obsit unumquemque 
esse mortalem, cum immortalis sit omnium posteri- 
tate res publica. quare, si leges eae quae multa 



1 ultra; maUm iiixta || 4 et addidii om. M qiiid enira Cusp. 
II 5 ant] nt A uel W | nobilitas A || 12 unltnm A | nostrorum 
W 5 10 dextras V || 15 inuicem om, W U *.i2 propagando §: 
prorogando 11. || 26 coalescat edd. || ^8 uoluntas Andalius \\ 
32 omni A W omnium in Bert. || 3'3 ee W: e A hae B C V 



150 VI. INCERTI PAN. 

caelibes notauerunt; parentes praemiis honorarunt, 
uere dicuntur esse fundamenta rei publicaC; quia 
seminarium iuuentutis et quasi fontem humani ro- 
boris semper Bomanis exercitibus ministrarunt : quod 

5 huic uestro in rem publicam merito possumus dignum 
nomen ascribere? qui non per plebeia germina, 
sed imperatoria stirpem rei publicae propagatis, ut, 
quod millesimo anno post urbem conditam euenisse 
tandem gratulabamur, ne mutatoria per nouas fa- 

10 milias communis salutis guberuacula traderentur, id 
exin omnibus duret aetatibus, imperatores semper 
Herculii. 

III. Quemnam igitur utriusque uestrum prae- 
conii ac uenerationis ordinem faciam? adhuc enim 

15 de amborum in hanc necessitudinem congruentibus 
uotis communiter dixi. et te quidem sentio, senior 
Auguste, maiestate praecedere, te sequi, iunior im- 
perator. sed profecto sicut tuo, Constantine, socero 
ante est conciliata diuinitas quam ab eo pignus ipsi 

20 carissimum postulares, ita nunc quoque in hac gra- 
tulatione prius illa dicenda sunt quae in te eon- 
siderans tantus iste et patemi et tui auctor imperii 
laetatus est quod petisti. o diuinum tuum, Maxi- 
miane, iudicium, qui hunc tibi iure adoptionis ne- 

25 potem, maiestatis ordine filium etiam generum esse 
uoluisti! diui, inquam, Gonstantii filium, in quem 
se prima illius iuuenta transfudit, in cuius ore cae- 
lestes illius uultus natura signauit, qui aspectum 
illius ad deorum concilia translati adhuc desideran- 

30 tibus nobis stifficit pro duobus. neque enim forma 



3 roborls Gruterus: corporis M || 5 nomen dignum B || 6 p 
addidi: om. M | plebeio germine Acidalius H 7 imperatoria stir- 
pem scripsi: imperatoria stirpe M imperatoriam stirpem w | 
remp. edd, || 10 id exin {uel dein) scripsi: id exMBert. id est edd. 
id est, ex hoc Liuineius idem Gruterus || 12 Herculii W : herculi 
A B V heroulei G || 13 quemnam] quemno A quem Bert. || 16 
uotis luretus: uobis M || 19 ante te c. ciuitas Bert, \ quam 
Puteanus: cum M || 20 postulares ita C: postulare sit an M 
postulasti ita w || 26 diui B C V w: diuini A | Constanti A 



MAXIMIANO ET CONSTANTINO D, 2-5. 151 

iantum in te patris, Coiistantiae, sed etiam conti- 
nentia fortitudo, iustitia prudentia sese uotis gen- 
tium praesentant. 

IV. Quomodo enim magis continentiam patris 
aequare potuisti quam quod te ab ipso fine pueritiae 5 
ilico matrimonii legibus tradidisti? ut primo ingressu 
adulescentiae formares animum maritalem; nibil de 
uagis cupiditatibuS; nihil de concessis aetati uolupta- 
tibus in hoc sacrum pectus admitteres, nouum iam 
tum miraculum, iuuenis uxorius. sed, ut res est, lo 
mente praesaga omnibus te uerecundiae obseruatio- 
nibus imbuebaS; talem postea ducturus uxorem. 
fortitudinem autem illius iam tum in principiis con- 
secutus es. multa ille Francorum milia, qui Bata- 
uiam aliasque cis Bhenum terras inuaserant, inter- 15 
fecit depulit, cepit abduxit: tu iam ab ipsis eorum 
regibus auspicatus es simulque et praeterita illorum 
scelera punisti et totius gentis lubricam fidem timore 
uinxisti. liberauit ille Britannias seruitute: tu etiam 
nobiles illic oriendo fecisti. plurimfts ille barbaras 20 
nationes uictoriis domuit, uenia mitigauit: tibi cunctis 
hostibus alacritatis tuae terrore compressis interim 
deest materia uincendi. 

Y. lustitiam uero patris atque pietatem sic imi- 
taris et sequeris ut omnibus ad te confugientibus 25 
diuersamque o.pem aut contra aliorum iniurias aut 
pro suis commodis postulantibus quasi legata patris 
uidearis exsoluere idque ipsum coram ^audeas prae- 
dicari^ quicquid tu iuste ac liberaliter feceris, filium 
Constantii necessario praestitisse. nam quid ego de so 
prudentia dicam, qua te paene credimus fore ipso 
patre potiorem? qui ueteres illos Bomanae rei pu- 
blicae principes, superiorem Africanum Pompeium- 



4 quomodoj quo G edd, |) 14 es w: est M || 16 illorum] 
eornm A || 19 iunxisti C V || 21 uictoriis domuit ego: uictores 
domuit A uictor {ras, 2 liit.) edomuit w uictor domuit B C V 
uictoria domuit Cvsp, H 30 i^cesse A | praestitisse Langius: 
praestitisti M 



152 VI. INCERTI PAN. 

que Magnum aetatis cursum uirtute praeuectos tam 
mature sumpto uincis imperio tantarumque rerum 
sustines molem incipieute iuuentute. gesseris enim 
licet multa fortiter, multa sapienter, cum per maxi- 

5mos tribimatus stipendia prima conficeres, sentias 
necesse est tantae auspicia fortunae, imperator adu- 
lescens. quamquam quid ego in te aetatis tuae po- 
tius quam grauitatis nomen usurpo? cuius tanta 
maturitas est ut, cum tibi pater imperium reliquisset; 

10 Caesaris tamen appellatione contentus expectare 
malueris ut idem te qui illum declararet Ai^ustum. 
siquidem ipsum imperium hoc fore pulcrius iudica- 
bas, si id non hereditarium ex successione creuisses, 
sed uirtutibus tuis debitum a summo imperat-ore 

15 meruisses. 

VI. Neque enim dubium quin tibi mature sa- 
crum istud fastigium diuinae potestatis is astrueret 
qui te iam olim sibi generum, etiam ante qtmm 
petere posses, sponte delegerat. boc enim^ ut audio^ 

20 imago illa declarat in Aquileiensi palatio ad ipsum con- 
uiuii posita aspectum, ubi puella iam diuino decore uene- 
rabiliS; sed adhuc impar oneri, sustinet atque offert 
tibi etiam tum puero, Constantine; galeam auro gem- 
misque radiantem et pinnis pulcrae alitis eminentem^ 

25 ut te, quod uix ulla possunt habitus omamenta prae- 
stare, sponsale munus faciat pulcriorem. fortunatus 
pictor ille quisquis fuit et, quamuis Apellem ipsum 
et ipmm Parrhasiam scientia nueerit, materia ^en 
imaginis quam arte felicior! quamquam enim ipsi 

80 ferant difQcillimam esse praecipuae cuiusque formae 



1 cursu w I praeuectos Langius: prouectos M Q 3 iutitate 
scripsi: uirtute M || 4 licet multa fortiterAW: multa fortiter 
licet B G y II 13 creuisses] cepisses w || 16 nature A Q 17 is ad- 
didi: ovi. M || 18 quam add. w: om, M || 20 aquilegiensi w: 
aquilensiM || 20 conuiuii] QovkMhiiluretus |j 22 oneri suo snstinet 
(substinet B C Y) M; suo dittograpkum deleui || 23 Constantine 
om. B G y H 24 pinnis Bert. B C y : in pinnis A pennis W edd, 
II 27 apellen B y || 28 et ipsum addidi: om. M atque add. Aci- 
dalius ipsumque Cusp. Parrbaaiumque $ edd, || 30 difficilimnm A 



MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 5—7. 153 

imitationeiu ; quia certis sui notis cito deformitas 
exprimatur, similitudo tameu pulcritudinis tam sit 
ardua quam rara est pulcritudo : non tamen tantum 
ille cepit laboris ex ore uestro diuinas species trans- 
ferendo quantum uoluptatis hausit comminus uos in- 5 
tuendo, inspiciendo sollicite et curiose ab hilaritate 
illius aetatis uuitus immobiles et serios exigendo, 
proferendo denique amoris uestri tacita praesagia, 
xAy quod inuicem uobis uerecundia negabat^ libere 
uos in imagine cerneretis. lo 

VII. Et profecto hoc iam tunc, Maximiane, 
diuina mente praesumpseras, hoc, cum ferret aetas, 
ut rogareris optaueras, cum tibi in illa iocundissima 
sede laetitiae harum nuptiarum gaudia praedestina- 
bas, ut simul illam paruulam et nimc intuendo cre- 15 
scentem diu fruereris expectatione uoti quod hac 
coniunctione firmasti. quid enim competentius^ quid 
prooidentia tua dignius facere potuisti quam ut eius 
filiO; quem tibi pridem et affinitate adsciueras et 
maiestate sociaueras , nunc ex intimis ajffectibus 20 
traderes &ummi pignus imperii? haec est tua, Maxi- 
miane, inter omnes principes propria largitio. alii 
diuitias aut honores aut ipsa etiam imperia, sed 
sola donarunt: tu, animo maiore quam ceteri; pa- 
riter indulges et quod pietas tua habet carissimum 25 
et quod fortuna praecipuum. nec tamen miranda 
ista in te est, Maximiane^ animi magnitudo, in quem 
di immortales tanta congesserunt et naturae bona 
et omamenta fortunae ut; quamuis maxima largia- 
riS; ita penes te sint omnia; quasi ea solus optineas. 3o 
ut enim ille qui omnes aquas eaelo et terris praebet 

1 suis w II 2 tameDJ autem Liuineius || 3 tamen tantnm 
A W: tantum tamen B C V || 5 uoluptatis] diuinitatis C | in- 
tnendo inspiciendo AWBert.: inspic. intuendo B C V || 8 pro- 
ferendo scripsi: promerendo M promendo Cusp. \\ 9 ut W: aut 
AB C y I uerecnnda C || 11 et ego: sed M | tunc] tum Bert., 
om. C II 14 praedestinabas Cu»p.: prestinabas U || 16 frae- 
reris A W: frueris B C V || 22 inter] praeter Acidalius \\ 30 
■int edd.: sunt M 



154 VI. INCERTI PAN. 

oceanus semper tamen in^motibus suis totus est, 
ita tu potes imperium^ Maximiane^ douare^ non po- 
tes non habere. de quo ego, cum ad id loci uenero, 
ita dicam ut fortasse quibusdam uidear audacior, 
5ueritas tamen meae erga te deuotionis appareat. 

VIII. Nunc enim sequitur ut, quoniam uirtutes 
tuas, Constantine Auguste, socero praedicaui, tu 
quoque, licet optime sci^^s, tamen audias quanti te 
principis ornet affinitas. hic est qui nomen, quod 

loaccepit a deo principe generis sui, dedit uobis, qui 
se progeniem esse Herculis non adulationibus fabu- 
losis, sed aequatis uirtutibus comprobauit. hic est 
qui in ipso ortu numinis sui Gallias priorum tem- 
porum iniuriis efferatas rei publicae ad obsequium 

15 reddidit, sibi ipsas ad salutem. hic, quod iam falso 
traditum de antiquis imperatoribus putabatur, Ro- 
mana trans Rhenum signa primus barbaris gentibus 
intulit. huius cum fratre rursus ac saepius expe- 
ditionibus domita Germania aut boni consulit ut 

20 quiescat aut laetatur quasi amica, si pareat. tu fe- 
rocissimos Mauritaniae populos inaccessis montium 
iugis et naturali munitione fidentes expugnasti, re- 
cepisti, transtulisti. te primo ingressu tuo tanta 
laetitia, tanta frequentia populus Bomanus excepit 

25 ut, cum te ad Capitolini louis ^emium uelocius 
ferre gestiret, stipatione sui uix ad portas urbis ad- 
mitteret. te rursus uicesimo anno imperatorem^ 
octauo consulem, ita ipsa amplexu quodam suo 
Roma uoluit detinere ut uideretur augurari iam et 

80 timere quod factum est. fad/am est enim, imperator 
aeterne, in quo uno querelsun rei publicae paene 
meruisti. 

IX. Audi doloris nostri liberam uocem, siquidem 



4 uideor A Q 7 tua Con. W || 8 quanti Cusp.: quam M ,, 
9 quod Cusp.: om. M acceptum w || 10 suis G || 15 ipsis Jaegerus 
II 16 put.] mdeh&tnr Bert. || 21 maritanie A BV || 24 populis r. A 

p*. r. W I Romanus om. Bert. || 25 uelocius scripsi l. L p. 218: 
uel oculisM || 30 factum est w: om. M || 33 siquidem etiam diW 



MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 7-9. 155 

di ipsi; quod plerumque humauas res neglegant dum 
querimur, ignoscunt, quibus aliud fortasse curantibus 
grandines ruunt, terrae dehiscunt, urbes hauriuntur. 
quae non illis [hauriuntur] uolentibus, sed aut alior- 
sum aspicientibus aut fatali rerum urgente cursu 5 
uidentur accidere. tale est, imperator, quod omni- 
bus nobis incluso gemitu maerentibus facere uoluisti, 
non quidem tu rei publicae neglegentia aut laboris 
fuga aut desidiae cupiditate ductus, sed consilii olim, 
ut res est, inter uos placiti constantia et pietate lo 
fraterna, "ne, quem totius uitae summarumque rerum 
socium semper habuisses, in alicuius facti communi- 
tate desereres neue illius, uiderit quali, certe nouae 
laudi cederes. uerum longe diuersa in uobis erat 
causa declinandi aut sustinendi laboris. quamquam, is 
etiamsi tutam excusationem aetatis afferres, sic 
quoque tibi rei publicae curis non erat abnuendum. 
an, si maximus quisque natu gubernator uectoribus 
est certissimus ad salutem, non is est optimus qui 
usu peritissimus imperator? haut te umquam, Con- 20 
stantine, liberi nostri nepotesque patientur, uel cum 
ad summam perueneris senectutem, rei publicae uela 
contrahere quae tam felicibus uentis etiam iuuenis 
impleueris. sed tamen utcumque fas fuerit eum prin- 
cipem, quem anni cogerent aut ualitudo deficeret, 25 
receptui canere: te uero, in quo adhuc istae sunt 
inte^rae solidaeque uires, hic totius corporis uigor, 
hic imperatorius ardor oculorum, immatuilim otium 
sperasse miramur. quid enim aliud participi maie- 
statis tuae dare potuit ueniam quietis quam ut tu3o 
imperio succederes pro duobus? 

4 bauriuntur del, Acidalius \ aut] ut B C || 5 cursu ur- 
gente B C V || 13 neue Liuineius: ne uel M || 14 uobis Langius: 
U08 M inter uos Acidalius || 16 tutam Arntzenius: totam M || 
18 uectoribus om, G uictoris Ber't. rectoribus V || 20 haut 
Daniel: aut M || 23 quae] quem G | iuuenis] ieiunus C || 24 
«um] eum G || 26 receptui canere C w: receptu hic auere A 
receptii hicanere V receptu, om. hicanere, B || 27 rigor C |j 
28 imperatoribus A 



156 VI. INCERTI PAN. 

X. Sed profecto exegit hoc ipsa uarietas et na- 
tura fortunae, cui nihil mutare licuerat; dum uos 
inaperium teneretis^ ut illa uiginti annorum continua 
felicitas interuallo aliquo distingueretur; aut etiam 

6 di immortales probare uoluerunt tibi innixam ste- 
tisse rem publicam; cum sine te stare non posset. 
quamquam in istis quidem partibus non caruit pri- 
stina firmitatC; ibi uero paene funditus corruit unde 
tU; Maximiane, decesseras. adeo illic plurimum ha* 

10 buerat stabilitatis asserta ubi deserta maxime uacil- 
lauit. iion aliter enim quam solet terra uentis aut 
aquis subter immissis interuulsa sui soliditate nutare^ 
cuncta Italia atque ipsa Roma subducta repente 
qiia sustentata fuerat dextera tua contremuit ac 

15 paene consedit. quod ego cursim transeo. cur enim 
belli recordemur aduersa, cum uideanius omnia tuo 
reditu restituta? fecit- enim Roma ipsa pro maie- 
state nominis sui ut ostenderet posse se etiam im« 
peratoribus imperare. abduxit exercitus suos ac 

2otibi reddidit et^ cum ad sedandos animos auctorita- 
tem priuati principis attulisses, supplices tibi manus 
tendens uel potius queribunda clamauit: ^ 

XI. 'Quousque hoc, Maximiane, patiar me quati^ 
te quiescere, mihi libertatem adimi, te usurpare tibi 

25illicitam missionem? an, quod diuo Augusto post 
septuaginta aetatis^ quinquaginta imperii annos noa 
licuit^ tam cito licuit tibi ? ideone te mihi ille^ cnius 
tot aras^ tot templa, tot nomina colo, Hercules de- 
dit ut tu in suburbano otiis te dedens usum dicatae 

80 mihi uirtutis amitteres? redde te gubernaculis meis 



1 ipsa otiu W H 8 uncle tu «ir: unde ut tu M H 9 disces- 
serns H, correxi | illic] hic W || 12 mutare A J 13 cuncta ego: 
ita cuncta M ex diitogr, u. seq. 1 14 sustentata w: sustenta M 
II 15 cur enim BCVw: enim cur A (| 16 belli scripsi: uel M || 
19 ab(luct'i3 W I exercitus] exeroctus A et W cum sjgno cor- 
rnptelae. nn adduxit exteros exercitus? || 22 que tribnnda A || 
24 adimi te] adimere w || 25 an] aut W H 26 annos non licuit 
A W Bert.: non iicuit annos B C V J 28 hercnlis AW || 29 otiig 
te dedens scripsi: ociis sedens M otiosus sedens edd. 



MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 10—12. 157 

et, quoniam traaquillo mari portum intrare prope- 
rasti; uade per fluctus mei quidem amore sollicitus; 
sed tua maiestate securus. et tamen per te ibi ste- 
terit, si iniuriam in mei restitutione patieris. impe- 
rasti pridem rogatus a fratre , rursus impera iussus 5 
a matoe.' o caelestem, imperator aeterne, pietatem 
tuam quae tuum illum animum semper inuictum 
sola uicit. non potuisti resistere sanctae illius pa- 
rentis imperio et inuitus licet paruisti et te illis 
uigiliis illisque curis, quas uiginti annis expertus lo 
fueras, reddidisti. quibusnara tu, domina gentium, 
potes compensare beneficiis hoc tui imperatoris ob- 
sequium? qui tanto usu sciens quantus sit impe- 
randi iabor, propter te non utitur illa quam de- 
gustauerat uoluptate tantumque rei publicae onus i5 
suscipit post quietem. facilius fuerat iugiter impe- 
rasse (quamuis enim magnum laborem consuetudo 
non sentitV. intermissa desiderant nouas uires. 

XII. Quanta opus fuit tibi, imperator aeteme, 

Erouidentia; quanta auctoritate ut subsidia tei pu- 20 
licae iacentia erigeres, exanimata recreares, dilapsa 
colligeres? mirabamur te post imperium esse pri- 
uatum. multo magis mirum est te imperium ferre 
post otium. solus hoc, ut dicitur, potuit deus ille, 
cuius dona sunt quod uiuimus et uidemus, ut habe- 25 
nas male creditas et currum deuio rectore turbatum 
reciperet rursumque derigeret. cuiiis simile etiam tu, 
imperator, facile fecisti. neque id mirum. minime 
enim a te recessit imperium; et, priuatus licet dici 
uelles, inhaesit tibi ingenita maiestas. omnes exer- so 
citus uestri omnesque prouinciae requiescere te post 



2 uade w: ualde M || 3 ibi scripsi: tibi M || 4 si add, Aci- 
dalius: cm. M || 5 pridem] quidem W || 9 inuictus A W || 10 curisj 
turiis A II 16 suscepit A || 21 iacentia add, Cusp,: om. M || 23 te 
addidi: om. M || 24 ille deus W || 25 bona C || 26 currum Jae- 
gerus: cursnm M | rectore $: uectore M || 27 dirig. B C V W | 
tu imperator etiam M, transposui || 28 ncque] nam A | minime 
seripsi: cum M, nunquam AcidaHus || 81 post om. W 



158 VI. INCERTI PAN. 

tanta opera utcumque aequo animo tulerunt^ impe- 
rare desisse numquam crediderunt. quid enim putas^ 
tibi, Maximiane, louem ipsum respondisse, cum tu 
ingenti animo diceres 'recipe, luppiter, quod com- 

smodasti'? hoc profecto respondit 'non mutuum istud 
tibi tradidi, sed aeternum; non recipio, sed seruo'. 
statim igitur ut praecipitantem rem publicam tefre- 
nasti et ^bemacula fluitantia recepisti, omnibus 
spes salutis iliuxit. posuere uenti, fugere nubes, 

lofluctus resederunt et iam, sicubi adhuc in longin- 
quioribus terris aliqua obuersatur obscuritas aut re- 
siduus undarum pulsus immurmurat, necesse est 
tamen ad tuos nutus dilucescat et sileat. 

XIII. Dixi pro ratione temporis, sacratissimi 

15 principes, ea quae in uobis inuicem, ut facitis, ad- 
mirari et amare debetis. restat ut ipsa illa quae 
separatim de uirtutibus uestris locutus sum, sicut 
huic uoto congruit, in sermonis fine coniungam. di 
immortales ! quanta Bomano imperio renouastis, 

30 quae iam, ut res est, cesserant uetustati. Maximiano 
aeterno imperatori Constantinus imperator nouus 
plus coepit esse quam filius. fauet ille crescenti, 
adest iste seniori. perpetuis profecto pietatis stir- 
pibus afSnitas ista coalescat, quae semper summos 

25 in re publica uiros ad concordiam copulauit. etenim 
si quamuis dissidentes familias Gracchi et Corneliae 
matrimonium reduxit in gratiam; si pro diuo Au- 
gusto Actiacam uictoriam tantummodo gener Agrippa 
confecit: quid sper^ndum est, cum sempiternam pa- 

30 tris ac filii caritatem etiam nuptiarum foedus astnn- 
xerit? quod si P. Scipio bellum Punicum suscepit 
adulescens ipsum postea superaturus Hannibalem, si 



7 ut praecip. ut remp. A || 8 fluitantia om. W || 10 et iam 
scripsi: eti&mlH BerL et edd, || 11 obscur.] secnritasW || 13 ad w: 
aut H g 16 illa ipsa B V || 18 sermonis om, Bert. \\ 21 imperatori 
eterno BCV || 22 crescentis AB || 23 ille A | seniori w: senior M | 
I^etatisw.-pietatibusK | 8tirpibu8po«<pietat.AW,po«^coal.BCV 
collocant y 24 summos om. C || 26 gracci W greci A g^aci B V 



f MAXIMIANO ET CONSTANTINO D. 12—14. 159 

Marius a factione SuUana urbem recepit senex idque 
magno interuallo temporum euenisse memorabile est: 
quam facile nunc omnis metus ponet Romana res 
publica; quae defenditur coniuncti imperii duabus 
aetatibus pariterque utitur uirtute iuuenis et matu- 5 
ritate senioris. 

XIV. Te, pater, ex ipso imperii uertice decet 
orbem prospicere communem caelestique nutu rebus 
humanis fata decernere^ auspicia bellis gerendis dare, 
componendis pacibus leges imponere: te^ iuuenis, 10 
indefessum ire per limites qua Romanum barbaris 
gentibus instat imperium^ frequentes ad socerum 
uictoriarum laureas mittere^ praecepta petere^ effecta 
rescribere. ita eueniet ut et ambo consilium pectoris 
unius habeatis et uterque uires duorum. o felix in 15 
imperio et post imperium felicior (audis enim pro- 
fecto haec et uides); diue Constanti; quem curru 
paene conspicuo, dum uicinos ortus repetit occasu, 
sol ipse inuecturus caelo excepit ! quanto uunc gau- 
dio potieriS; quanta uoluptate perfrueris^ cum talem 20 
hunc filium tuum; qui te primus patrem fecit^ in 
imperii tui possessionem idem pater^ idem socer^ 
idem imperator induxerit? haec est tua praeter 
omnes diuos propria immortalitas quam uidemus: 
filius similis aspectu^ similis animo^ par imperii 25 
potestate. inuiderint licet nobis^ nihil tamen auierre 
domui tuae fata potuerunt. nec Maximiano filius 
qualis tu eras nec Constantino pater deest. quin 
etiam ut omnibus modis tua necessitudo renouetur, 
rursus hic socer^ rursus hic ^ener est^ ut beatissimus 30 
imperator semper ex tua sobole nepotibus augeatur. 

1 syllana C V syillana W sillana A silana B || 2 memora- 
bile quam A || 3 omnes w || 11 quo B C || 13 nictoriarum A W: 
nictoriam BerL, om. B C V || 17 haec] hoc B V | curru w: curru 
et B C V; an curru en? || 18 uicinos edd,: uicino M || 19 celo 
innectums w || 20 potieris ego: poterisBV potirisACw || 21 fecit 
in Beri, : fecit A W om. B C V | tui] om. A in W || 25 siro. aspectu 
0171. W ( 29 renouetur B G V w: remouetur A H 30 rursus hic 
socer om, A 



160 VII. INCERTI PAN. 

VII. 

INCEETI 

PANEGYRICUS CONSTANTINO AUGUSTO 

D I C T U S. 

6 I, Facerem, sacratrssime imperator, quod paulo 
ante mihi plerique suaserunt ut, quoniam maiestas 
tua hunc mediocritati meae diem in ista ciuitate 
celeberrimum ad dicendum dedisset, de eo ipso du- 
cerem sermonis exordium, nisi me ab hoc duplex 

loratio reuocaret considerantem neque mediae aetatis 
hominem ostentare debere subitam dicendi faculta- 
tem neque ad aures tanti numinis quicquam nisi 
diu scriptum et saepe tractatum afferri oportere. 
[nam qui aput imperatorem populi Bomani dicit ex 

i5tempore, qnantum sit non sentit imperium.] huc 
accedit quod iam satis multi sunt qui me putant 
nimium multa dicturum, idque, ut arbitror, non ex 
ingenio meo, quod mediocre est, sed ex laudum 
uestrarum copia metiuntur. quorum ego expecta- 

20 tionem inuitus licet fallam breuitate dicendi. reuera 
enim cogitaueram plura quae dicerem, sed malo 
orationem meam esse mancam quam respui. itaque 
primum illud compendium faciam quod; cum omnes 
uos, inuictissimi principes, quorum concors est et 

25 socia maiestas, debita ueneratione suspiciam, hunc 
tamen quantulumcumque tuo modo, Constantine, 
numini aicabo sermonem. ut enim ipsos immortales 

7 mee diem w: mee ediu B [marg, diem) mea ediu A V mee 
diem edinm G || 8 ducerem edd.: ducore M || 9 ab] ad C 1 10 
considerantem neqae] consideraui naq ; w || l^ post facult. iterat 
A dicendi, in W r€is. 7 Hit. prius dicendi deleuerim \ nisi Of». K, 
add. edd. || 13 tractum A || 14 nam qui — 15 imperium del. 
Eyssenhardtus || 18 laudum tuarum w 1 21 malo C: mallo X 
II 2'<2 esse mancam addidi: om. H Bert. breuem esse add. w, 
edd. 1 23 non quod omnes Bert. || 24 nos A W Bert. : om. B C ▼ 
I est om. A B II 25 suspiciam Bhenanus: suscipiam M || 26 tu A 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 1-3. 161 

deos, quamquam uuiuersos auimo colamuS; interdum 
tamen in suo quemque templo ac seda ueneramur: 
ita mihi fas esse duco omnium principum pietate 
meminisse; laudibus celebrare praesentem. 

n. A primo igitur incipiam originis tuae nu- 5 
mine, quod plerique adhuc fortasse nesciunt^ sed 
qui te,^amant plurimum sciunt. ab illo enim diuo 
Claudio xaanat in te auita cognatio qui Bomani im- 
perii solutam et perditam disciplinam primus refor- 
mauit immane8que.,Gothorum copias Ponti faucibus lo 
et Histri ore proruptas terra marique deleuit; uti- 
nam diutumior recreator hominum auam maturior 
deorum comes. quamuis igitur ille felicissimus dies 
proxima religione celebratus imperii tui natalis ha- 
beatur^ quoniam te isto habitu primus ornauit, iam i5 
tamen ab iUo generis auctore in te imperii fortuna 
descendit.' quin immo ipsum patrem tuum uetus illa 
imperatoriae domus praerogatiua prouexit; ut iam 
summo gradu et supra humanarum rerum fata con- 
sisteresy post duos familiae tuae principes tertiusto 
imperator. inter omnes, inquam, participes maies- 
tatis tuae hoc habes, Constantine; praecipuum quod 
imperator ortu es; tantaque est nobilitas originis tuae 
ut nihil tibi addident honoris imperium nec possit 
fortuna numini tuo imputare quod tuum est^ omisso s5 
ambitu et sufiragatione. 

in. Non fortuita hominum consensio, non re- 
pntinuB aliquis fauoris uentus te principem fecit: 
imperium nascendo meruisti. quod quidem mihi 
deorum immortalium munus et primum uidetur et sa 
maximum^ in lucem statim uenire felicem et ea 

1 animo w : animos M || 2 a sede C || 3 dico C | pietatem w 
11 8 manat A W Beri.: manet B C ▼ || 12 recreatur A || 15 ipso 
hab. A 1 17 ipsum aTile patrem A W Bert., post tuum B C V 
ponunt H 19 etj e A I consisteres om, W || 21 participes] prin- 
cipes-W I 23 ortu addidi: om. K natus Liuin, ortus Amizen, add, 
I origine A 1 25 tuo] suo Liuineius \ omissis Bert, amisso C || 
26 habitu C || 27 non rep. BCV w: rep. A y 28 uentus Bongarsms: 
euentus M { 31 statim uenire A W Bert,: uenire statim B C V 
PAiraa. LAT. 11 



162 VIL INCERTI PAN. 

quae alii uix totius uitae laboribus consequuntor 
iam domi parta suscipere. quamuis enim magna^^sit 
et admiranda felicitas quae stipendiis in ordine 
emeritis et militiae gradibus emensis ad fastigium 

5 istud maiestatis ascendit et solis uirtutis nixa ra- 
dicibus ad tantum potentiae robur inualuit (quod 
quidem etiam tu^ quantum per aetatem licuit^ con- 
secutus es et^ quamuis te super omnes acquirendae 
gloriae moras fauor fortunae posuisset, crescere mi- 

loutando uoluisti et adeundis belli periculis ac manu 
cum hostibus etiam singulari certamine conserenda 
notiorem te gentibus reddidisti; cum non posses esse 
nobilior), magnum; inquam^ e^i est ab se profectum 
ad maxima peruenire: longe tamen aliud est niti 

isper ardua et iuga montium petere e planO; aliud 
jpsa ortus sui sublimitate fultum uerticem tenere 
fortunae et quae summa sunt non sperare^ sed 
habere. 

lY. Sacrum istud palatium non candidatus im- 

soperii, sed designatus intrasti^ confestimque te illi 
patemi lares successorem uidere legitimum. neque 
enim erat dubium quin ei competeret hereditas quem 
primum imperatori filium fata tribuissent. te enim 
tantus ille et imperator in terris et in caelo deus 

85 in primo aetatis suae fiore generauit adhuc toto 
corpore uigens^ illa praeditus alacritate ac fortitu- 
dine quam bella plurima praecipueque campi uidere 
Uindonii. inde est quod tanta ex illo in te formae 
similitudo transiuit ut signante natura uultibus tuis 



3 inj forL suo | ordine emeritis Acidalius: ordinem mc- 
ritis H 11 6 tante pot. W || 8 snpra edd. || 9 fauor addidi: 
om. M I fortuna edd, \ posuidset edd.: potnisset M potnfsses 
w I credere W || 11 etiam] et W || 13 inquam] quidem Bert. 
\ etsi addidi: om, M || 15 petere e Liuineius: patere M || 24 
tantus ego: tantum U (tam B) || 25 adhuc toto Bert,: toto 
adhuc toto A toto adhuc B G V W || 27 qnam] quamquam C 
; praecipueque scripsi: praecipue M | uidere Uindonii Amtze- 
nius: uidere sidonii W uideris idonei^A Beri, uidonis (uindo- 
nis B nindonis C) idonei B C V || 28 ferme W 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 3— 6. 163 

impressa uideaiur. idem enim est quem rursus in 
te colimus aspectus, eadem in fronte grauitas, ea- 
dem in oculis et in ore tranquillitas. sic est index 
modestiae rubor, sic testis iustitiae sermo. accipe^ 
imperator^ non ancipitem nostrorum sensuum con- 5 
fessionem: dolet quod Constantius excessit a nobis^ 
sed, dum te cemimus^ illum excessisse non credimus. 
quamquam quid ego illum excessisse dico, cuius in- 
mortalia facta uiuunt et in ore omnium hominum 
oculisque uersantur? lo 

Y. Quis enim non dico reminiscitur^ sed quis 
non adhuc quodam modo uidet quantis ille rebus 
auxerit omaritque rem publicam? qui adscitus im- 

Jierio primo aduentu suo innumerabili hostium classe 
eruentem exclusit oceanum et exercitum illum qui i5 
Bononiensis oppidi litus insederat terra pariter ac 
mari saepsit^ cum reciprocos aestus illius elementi 
iactis inter undas uallis diremisset^ ut^ quorum por- 
tas fluctus alluerat; ei quo mare tangerent perdi- 
dissent. qui eodem exercitu uirtute capto^ clementia 20 
conseruato^ dum aedificandis classibus Britanniae 
reciperatio comparatur^ terram Batauiam sub ipso 
quondam alumno suo a diuersis Francorum gentibus 
occupatam omni hoste purgauit nec contentus ui- 
cisse ipsas in Romanas transtulit nationes ut non s5 
solum arma^ sed etiam feritatem ponere cogerentur. 
nam quid ego de receptione Britanniae loquar? ad 
quam ita quieto mari nauigauit ut oceanus ille tanto 
uectore stupefactus caruisse suis motibus uideretur, 
ita pemectus ut non comitata illum sit, sed prae- 3o 
stolata uictoria. 



4 sermo mstitiae BGV W | accipite A || 5 n ancipitem scripsi: 
ancipitem W accipitem A accipientem Bert accipe B C V | sen- 
8uum om. A II 6 dolemus w || 13 ornaueritque Bert, \\ 15 et 
addidi: om, K exercitumque e(f(/. || 17 aestus Liuineius: sensus 
K cursus w II 18 iactus X, corr, w || 19 alluerat Larigius: al- 
laeret H ) ei quo mare scripsi: mare et quod H mare quod w 
et mare quo Addaiius, aiii alia \\ 22 recip. A: recup. cett, \ 
uatauiam X || 26 malim in Romana H 30 an ita est cito peru.? 

11* 



164 VII. INCERTI PAN. 

YI. Quid de misericordia dicam qua uictis tem- 
perauit? quid de iustitia qua spoliatis amissa resti- 
tuit? quid de prouidentia qua sociis sibi iunctis se 
eiusmodi in iudicio dedit ut seruitutem passos iu- 

5uaret recepta libertas, culpae conscios ad poeniten- 
tiam reuocaret impunitas? quid loquar rursus inti- 
mas Franciae nationes iam non ab his locis quae 
olim Bomani inuaserant, sed a propriis ex oriffine 
sui sedibus atque ab ultimis barbariae litonbus 

10 auulsaS; ut in desertis Galliae regionibus coUocatae 
et pacem Romani imperii cultu iuuarent et arma 
dilectu? quid commemorem Lingonicam uictoriam 
etiam imperatoris ipsius uulnere gloriosam? quid 
Uindonissae campos hostium strage completos et 

15 adhuc ossibus opertos? quid immanem ex diuersis 
Germanorum populis multitudinem^ quam duratus 
gelu Rhenus illexerat ut insulam^ quam diuortio 
sui idem amnis amplectitur; pedestri agmine ausa 
transmittere repente laxato flimiine clauderetur et 

so dimissis statim obsessa nauigiis ita se dedere coge- 
retur ut; quod difiicilius est; sorte communi elegeret 
et ex aequo quos captiuitati traderet^ relatura cum 
reliquiis suis infamiam proditionis suorum. 

VII. Dies me ante deficiet quam oratio, si 

25 omnia patris tui facta uel hac breuitate percurram. 
cuius etiam suprema illa expeditio non Britannica 
trophaea; ut uulgo creditum est; expetiuit^ sed dis 
iam uocantibus ad intimum terrarum limen accessit. 
neque enim ille tot tantisque rebus gestis non dico 



2 omissa A W | 3 uinctis A C W | se w : si M || 4 in iadicio 
scripai: indicio BGVindic.(«{c}A iudicemw{ dedit oot.W || 6 con- 
scios w: conscio X || 8 Romani; maHm Romana || 9 sni edd,: suis 
X II 10 collatae A H 12 dilectnm C j lingonicam BCY bagonicam 
W H 14 completos etLiuin.: completo sedAW m 1 completos sed 
BOVw II 17 illexerat Langius: illnxerat X illuserat q || 18 annis 
W p 19 transmittere A W Bert. : om.BCV || 20 demissis X, oorr, 
AcidaL l 22 et ex aeqno qnos Amtzen,: et ez eqnos X Bert. 
^aoB w I cum reliqnis X | 24 deficiatA deficeretV ( oratio om. C 
27 tropbea nt BC Vw: tr^e aut A | creditum w: cretnm UBert, 



CONSTANTINO AUQUSTO D. 6-8. 165 

Caledonum^ Pictorum aliorumque siluas et paludes^ 
sed nec Hibemiam proximam nec Thylen ultimam 
nec ipsas si quae sunt Fortunatorum insulas digna- 
batur acquirere^ sed; quod eloqui nemini uoluit^ 
iturus ad deos genitorem illum deorum ignea caelis 
astra refouentem prospexit oceanum, ut fruiturus 
ezinde luce perpetua iam uideret illic diem paene 
continuum. uere enim profecto illi superum templa 
patuerunt receptusque est consessu caelitum; loue 
ipso dexteram porrigente. quin immo statim sen- lo 
tentiam rogatus cui imperium decemeret, dixit; ut 
decebat^ Gonstantium Pium : manifeste enim senten- 
tia patris electus es^ imperator. quod quidem ita 
nos dicere cum ueritas iubet^ tum pietati tuae^ ut 
uideo^ ^tissimum est. sed cur t^tummodo pri- 15 
natis tuis affectibus blandiamur^ cum omnium deo- 
Tum fuerit illa sententia^ et quidem iam pridem 
auctoritate perscripta^ quamuis tunc pleno sit firmata 
consilio? iam tunc enim caelestibus suffr^iis ad 
salutem rei publicae uocabaris, cum ad tempus ipsum 20 
quo pater in Britanniam transfretabat classi iam uela 
mcienti repentinus tuus aduentus illuxit, ut non 
aduectus cursu publico^ sed diuino quodam aduolasse 
curriculo uidereris. 

VIII. Non enim ulla Persamm Cydonumue tela 25 
tam certis iactibus destinata fixemnt quam tempestiuus 
patri tuo terras relicturo comes affiiisti omnesque 
illius curas quas praesaga et tacita mente uoluebat 
praesentiae tuae securitate laxasti. di boni; quanta 



1 CaUdonnm M | aliorumque Pictorum (Pictonum W) M, 
transpos, Eyssenkardtus, an altiorumque Plct.? || 2 thylen W: 
thilen A tylen B V tilen C || 4 nemini C w: nomini M || 6 frui- 
turas Bert,: futurus M || 8 illi A W Bert.: illum B C V || 9 couj 
sessn w: concessu M || ii cui A W: cum B C V || 12 constantin 
W II 13 es w: est M || 15 tantum non pr. Bert, || 17 fuerit illa 
om. W II 18 perscripta A W: praescripta Bert. B C V ( tum pleno 
Bert II 23 aduectus A W ; adueatus B C V | curru AddaHus 
25 illa G g 26 finzerunt B C V || 27 affuisti] aduenisti Bert, 
28 quas C w: quam M | uoluebat C w: uolebat M 



166 VII. INCERTI PAN. 

Constantium Pium etiam in excessu suo felicitate 
donastis! imperator transitum facturus in caelum 
uidit quem relinquebat heredem. ilico enim atque 
ille terris fuerat exemptus, uniuersus in te consen- 

5 sit exercituS; te omnium menies oculique signarant 

et^ quamquam tu ad seniores principes de summa 

. rei publicae quid fieri placeret rettulisses, praeuene- 

runt studio quod illi mox iudicio probauerunt. pur- 

puram statim tibi, cum primus copiam tui fecit 

loegressuS; milites utilitati publicae magis quam tuis 
affectibus seruientes iniecere lacrimanti. neque enim 
fas erat diutius fieri principem consecratum. diceris 
etiam^ imperator inuictC; ardorem illum te deposcen- 
tis exercitus fugere conatus equum calcaribus inci- 

15 tasse. quod quidem, ut uerum audiaS; adulescentiae 
errore faciebas. quis enim te Cyllarus aut Arion 
posset eripere quem sequebatur imperium? illa, in- 

?[uam; illa maiestas^ quippe louis oblata nutu nec 
ridi deum nuntiaC; sed pinnis commissa Uictoriae, 
20 tam facile te comitata est quam cito ad terras caelo 
missa perueniunt. sic modestiam tuam atque pie- 
tatem et differendi imperii conatus ostendit et rei 
publicae felicitas uicit. 

IX. fortunata et nunc omnibus beatior terris 
asBritannia; quae Constantinum Caesarem prima ui- 
disti! merito te omnibus caeli ac soli bonis natura 
donauit; in qua nec rigor est nimius hiemis nec 
ardor aestatis^ in qua segetum tanta fecunditas ut 
muneribus utnsque sufficiat et Cereris et Liberi; in 
30 qua nemora sine inmanibus bestiis^ terra sine ser- 
pentibus noxiis; contra pecorum mitium innumera- 



1 constaxitinu w || 4 conscendit M || 7 rep. A U 8 purpura 
C II 9 primum w edd. || 15 audias C: audies M || 16' gyllarus 
A VW gylarus B gillarus C || 18 quippe scripsi: que uel quae M | 
louis oblata scripsi: ioui subrata M louis subiecta edd, || 19 
pinnis $: pinis M Bert. (pinus u prius m r) || 20 comitata w: 
contiuata A continata B V continuata C Bert. \ caelo] tela C 
24 nunc] una Addalius || 25 constinum A || SO terras A B Y 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 8-10. 167 

bilis miiltitudo lacte distenta et onusta uelleribuS; 
certe quidem, gjt^apropter ibi uita diligitur, longis- 
simae dies et nuUae sine aliqua luce noctes, dum 
illa litorum extrema planities non attoUit umbras 
noctisque metam caeli et siderum transit aspectus, s 
ut sol ipse qui nobis uidetur occidere ibi appareat 
praeterire. di boni, quid hoc est quod semper ex 
aliquo supremo fine mundi noua deum numina uni- 
uerso orbi colenda descendunt? sic Mercurius a Nilo 
cuius fluminis origo nescitur^ sic Liber ab Indis lo 
prope consciis solis orientis deos se gentibus osten- 
dere praesentes. sacratiora sunt profecto mediterra- 
neis loca uicina caelo et inde propius a dis mittitur 
imperator ubi terra finitur. 

X. Imperatoris igitur filius et tanti imperatoris 15 
et ipse tam feliciter adeptus imperium quomodo rem 
publicam uindicare coepisti? ignobilem, credo, ali- 
quam barbarorum manum, quae repentino impetu 
et improuiso latrocinio ortus tui auspicia temptasset; 
affecisti poena temeritatis. reges ipsos Franciae^ qui so 
per absentiam patris tui pacem uiolauerant^ non 
dubitasti ultimis punire cruciatibus, nihil ueritus 
gentis illius odia per|)etua et inexpiabiies iras. cur 
enim uUam reputet mstae seueritatis offensam im- 
perator qui quod f ecit tueri potest ? tuta clementia 25 
est quae parcit inimicis et sibi magis prospicit quam 
ignoscit. te uero; ConstantinC; quantumlibet oderint 
hostes^ dum perhorrescant. haec est enim uera uir- 
tus ut non ament et quiescant. cautior licet sit qui 
deuinctos habet uenia perduelles, fortior tamen est 3o 
qui calcat iratos. renouasti; imperator, ueterem illam 



2 qnapropter scripsi l, /. p. 218: propter M quod propter 
uel propter qaod edd. \ ibi addidi ib,: om. M | uitam w {| 
4 illa] illorum Bert. \\ 12 secretiora C | mediterraneis Rhena- 
nus: dii (diis w) terraneis M || 13 proprius A B || 15. igitur filius 
et tanti imperatoris iterat A || 17 aliquam w : aliquem M || 18 
manum quae w: manumq; M || 23 perpetua om. C \\ 25 tuta 
JLiuineius: tua M || 30 uenia] peruenia C 



168 VII. INCERTI PAN. 

Bomani imperii fiduciam quae de captis hostium du- 
cibus uiudictam morte sumebat. tunc enim captiui 
reges cum a portis usque ad forum triumphantium. 
currus honestassent^ simulatque in Capitolium cur- 

6 rum flectere coeperat imperator, abrepti in carcerem 
necabantur. unus Perses ipso Paulo qui dedentem 
se acceperat deprecante legem illius seueritatis eua- 
sit. ceteri omnes in uinculis luce priuati aliis regi- 
bus dedere documentum ut mallent amicitiam colere 

10 Romanam quam exasperare tristitiam. adeo et hoc 
boni confert poena hostibus irrogata ut non solum 
inimici ferocire non audeant; sea etiam amici im- 
pensius reuereantur. 

XI. Lide igitur est, imperator, pax ista qua 

isfruimur. neque enim iam Kheni gurgitibus^ sed 
nominis tui terrore munimur. quamlibet ille aut 
arescat aestu aut resistat gelu, neutro hostis audebit 
uti uado. nihil enim tam insuperabili uallo natnra 
praecludit quod non penetret audacia, cui aliqua 

20 conandi spes relinquatur. ille est iuexpugnabDis 
murus quem extruit fama uirtutis. sciunt posse se 
Franci transire Rhenum, quos ad necem suam li- 
benter admittas, sed nec uictoriam possunt sperare 
nec ueniam. quid ipsos maneat; ex regum suorum 

25 cruciatibus metiuntur ideoque tantum abest ut anmis 
ilUus transitum moliantur, magis ut coepto ponte 
desperent. ubi nunc est illa ferocia? ubi semper 
infida mobilitas? iam ne procul quidem Bhenum 
audetis accolere et uix securi flumina interiora po- 

30 tatis. contra hinc per interualla disposita magis 
omant limitem castella quam protegunt. arat illam 

6 Perses Langius: pro se M | qni dedentem Bert, w: quid 
edentein tf | 7 se acc.] snscep. W | legis illins seneritatem 
Rittershusius \ 10 tristitiam scripsi: iustitiam M || 15 sedl et A 
II 19 praeclusit edd. || 21 nirtutis Liuineius: uirtuti M | posse 
se Liuineius: posse M || 26 coepto ponte Puteanus: coempta 
ponte (pote W potestate C) M Bert. comperta potestate Livi' 
neius H 29 accolere Schonhouius: attollere M oculos aud. at- 
tollere w || 31 ille C 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 10—13. 169 

terribilem aliquando ripam inermus agricola, et toto 
nostri greges bicomi amne mersantur. haec est tua^ 
Constantine, de Ascarici Regaisique supplicio coti- 
diana atque aetema uictoria omnibus quondam se- 
cundis proeliis anteponenda. semel acie uincitur^ & 
sine fine est documento. cladem suam, quamuis 
multi pereanty uulgus ignorat: compendium est de- 
uincendorum hostium duces sustulisse. 

Xn. Ut tamen omnibus modis barbaromm im- 
manitas frangeretur nec sola hostes regum suomm lo 
supplicia maererent, etiam immissa Bmcteris uasta- 
tione fecistiy imperator inuicte. in quo prima con- 
silii tui fuit ratio quod exercitu repente traiecto in- 
opinantes adortus eS; non quo aperto Marte diffideres 
ut qui jpalam congredi msJuisses, sed ut illa natio i5 
perfugiis siluamm et paludum beUum solita fmstrari 
fugae tempus amitteret. caesi igitur innumerabiles^ 
capti plunmi; quicquid fuit pecoris, raptum aut 
tmcidatum est; uici omnes igne consumpti: puberes 
qui in manus uenemnt, quomm nec perndia eratzo 
apta militiae nec ferocia semituti^ ad poenas specta- 
culo dati saeuientes bestias multitudine sua fatiga- 
mnt. hoc est^ imperator^ fretum esse uirtute sua 
atque fortuna^ hoc est non pacem emere parcendo^ 
sed uictoriam quaerere prouocando. 25 

Xin. Insuper etiam Agrippinensi ponte faciundo 
reliquiis afflictee gentis insultaS; ne umquam metus 
ponat, semper horreat^ semper supplices manus ten- 
dat, cum tamen hoc tu magis ad gloriam imperii 
tui et om&tum limitis facias quam ad facultatem^ so 

1 inennis B C V W || 2 bicorni amne scripsi: bicorne M 
flnmine bicorni edd, || 3 de Ascarici Begaisique Langius: de 
asacari (dea sacari A) cimero (cunero W cinere B C V) gaisi- 
qne X 1 6 e addidi: om, M sine fine docnmentum Eyssenhardius 
II 11 malim immissa etiam | bmteris A || 14 es w: est K || 16 
illa] ita A ) 16 paludinm A || 18 fuerit A B C | raptum scripsi 

I 7. p. 219: captum M (| 21 nec A W: ne B C V | ferooia] 
fortiora W | 26 agripinensi A W agripiensi B V agrippiensi C 

II 27 reliquiis w: reliquis M | metum w 



170 VII. INCERTI PAN. 

quotiens ueliS; in hosticum trauseundi, quippe cum 
totus armatis nauibus Rhenus instructus sit et ripis 
omnibus usque ad oceanum dispositus miles immi- 
neat. sed pulcrum tibi uidetur (et reuera pulcher- 

5rimum est) ut Bhenus ille non solum superioribus 
lociS; ubi aut latitudine uadosus aut uicinia fontis 
exiguus^ sed etiam ibi nouo ponte calcetur ubi totus 
est; ubi iam plurimos hausit amnes quos hic noster 
indigena fluuius et barbarus Nicer et Moenus in- 

louexit, ubi iam immani meatu ferox et aJuei unius 
impatiens in duo cornua gestit excedere. seruit pro- 
fectO; Gonstantine maxime^ ipsa rerum natura nu- 
mini tuo, cum in illa gurgitum altitudine tantarum 
molium fundamentA iaciuntur fidam et stabilem fir- 

15 mitatem habitura. iunxerit licet quondam Hellesponti 
angustias classe conexa Persarum rex potentissimus: 
temporarius ille transitus fuit. simili nauium conti- 
nuatione Baianum sinum strauerit ab Augusto tertius 
Caesar: delicata fuit illa uectatio principis otiosi. 

20 hoc opus et difficile factu et usu futurum est sempi- 
temum. certe quidem iam tibi in exordio sui hostium 
mouit obsequia; qui pacem supplices petierunt; no- 
bilissimos obsides obtulerunt. ex quo nemo dubitat 
quid perfecto ponte facturi sint qui iam seruiunt 

85 inchoato. l 

XIV. Talibus te pro utilitate ac dignitate pu- 
blica rebus intentum auerterunt in se noui motus 
eius hominis quem successibus tuis maxime fauere 
decuisset. de quo ego quemadmodum dicam adhuc 

30 ferme dubito et de nutu numinis tui expecto consi- 
lium. quamlibet enim merito pietatis tuae questibus 
acuatur^ debet tamen sibi uox priuata moderari, 



I hosticum A W Bert, : hostem cum B C V || 7 etiam] et 
9 indigena {uel «nus) scripsi L l, p. 219: ingens M || 11 duo 
Eyssenhardtus: sua M || 12 maxime om. A W | 14 fidem A 1 24 
profecto C | futnri A || 26 te pro edd,: pro te M porro te w | 27 
auerterunt AW Bert. : auertunt B C V || 30 dubitoj iudico C || 32 
acuatur scripsi L L: arguatnr M | priuata AW Bert.: primaBCV 



CONSTANTINO AUGUSTO D. t3— 15. 171 

praesertim cum eum qui tibi ex tantis beneficiis tuis 
«t tanto necessitudinum fonte ingratus extiterit ad- 
huc contemplatu tui cogamur quamuis irati reuereri. 
quid faciam igitur ut tam profunda uulnera suspensa 
manu tractem? usurpabo nimirum illa communias 
omnium facinorum patrocinia^ quae tamen plerum- 
que etiam a sapientibus assenmtur, neminem homi- 
nem peccare nisi fato et ipsa scelera mortalium actus 
«sse fortunae^ contra autem deorum munera esse 
uirtutes. gratulare, Constantine^ naturae ac moribus lo 
tuis quod te talem Constantius Pius genuerit, talem 
fiiderum decreta formarint ut crudelis esse non possis. 
illum autem [non] credo, cum uenturus in lucem 
optionem uitae qua uteretur acciperet, sortem incur- 
nsse fugiendam quae multis hominibus iniustum et i5 
postremo ipsi uoluntarium ferret exitium. ut enim 
alia mittam, hoc ipsum nonne fati necessitas tulit 
ut ille pietatf tuae hanc referret uicem, quem tu ab 
urbe pulsum, ab Italia fugatum, ab Illyrico repudia- 
tum tuis prouinciis; tuis copiis, tuo palatio recepisti? 20 

XV. Quid; oro, sibi uoluit? quid optauit? uel 
quid amplius adipisceretur his quae a te fuerat con- 
secutus? cui tu summa et diuersissima bona, priua- 
tum otium et regias opes, dederas, cui digredienti 
aulicos mulos et raedas, cui impensius etiam quam 25 
"tibi occurrere obsequia nostra mandaueras, cuius 
omnibus iussis sic statueras oboedire ut penes te 
habitus, penes illum potestas esset imperii. quisnam 
ille tantus fuit non ardor potentiae (quid enim te 



2 fonte w: fore M fauore Langius \ extiterit C w: ex- 
isterit M || 3' contemplatu tui scripsi l. /.: contemplatui M 
contemplari w | cogamur Langius: cogat ut M ( quasi ira w 

I reuereri scripsi: reuereat M referueat w || 9 munera esse 
uirtulare Constantine A et W cttm signo corrupielae \\ 10 uir- 
tntem B C V, correxi || 12 formarunt M, corr, w || 13 non se- 
clusit Addalius || 17 alia] illa C || 20 recep.] Tjepisti A C W || 21 
uel scripsi: ut M aut edd, | 23 cni] Qui A et W m. 1 quin w 

II 26 aulicos mulos scripsil. l, p. 219: ad anulos M ad del. w [ 
et redas scripsi: sederas M dederas w, olim l. l. deleui 



172 Vn. INCERTI PAN. 

imperante non posset?); sed error iam desipientis 
aetatiS; ut tot natas annos grauissimas curas et 
bellum ciuile susciperet? nullis; ut res est^ fortunae 
muneribus explentur quorum cupiditates ratio nou 

5 terminat; atque ita eos felicitas ingrata subterfluit 
ut semper pleni sperum^ uacui commodorum, prae- 
sentibus careant dum futura prospectant. at enim 
diuinum illum uirum qui primus imperium et parti- 
cipauit et posuit consilii et facti sui non poenitet 

10 nec amisisse se putat quod sponte transcripsit; felix 
beatusque uere quem uestra tantorum principum co- 
lunt obsequia priuatum. sed et ille multiiugo fultus 
imperio et uestro laetus tegitur umbraculo^ quos scit 
ex sua stirpe creuisse^ et glorias uestras iuste sibi 

^ uindicat. hunc ergo iUum; qui ab ipso fuerat frater 
adscitus; puduit imitari. huic illum in Capitolini lo- 
uis templo iurasse poenituit. non miror quod etiam 
genero peierauit. 

XVI. Haec est fides^ haec religio Palatini sa- 

20 crarii deuota penetralibuS; ut lente et cunctanter, 
iam scilicet cum illis belli consiliiS; itinere confecto^ 
consumptis copiis mansionum ne quis consequi pos- 
set exercitus, repente intra parietes consideret pur- 
puratus et bis depositum tertio usurparet imperium, 

25 litteras ad sollicitandos exercitus mitteret, fidem mi- 
litum praemiorum ostentatione turbare temptaret; 
secure scilicet usurus exercitu quem uenales manus 
habere docuisset. quo quidem illius errore declara- 
tum est; imperator, quantus te militum tuorum amor 

30 complecteretur, qui te omnibus donis quae ille pro- 
miserat; omnibus honorum oblationibus praetulerunt. 
rara illa uirtus continentiae uix a paucis sapientiae 
praeceptoribus, si tamen aliquandO; seruata propter 



3 fort. muner. AW: muner. fort. B C V || 13 tegitur laetus C 
II U sibi iuste C g 15 illum] eum A W | ipso scripsi: illo H || 
16 hunc illum W g 17 mirum edd. || 20 penetrabilis C ] 26 tar- 
baret emptaret A tnrbaret om, emptaret W || 28 quo w: quod K 
30 qui e. te A H 31 honorum] horum W || 33 si addidi: om, X 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 15—17. 173 

ie, Coustantine; omnibus hominibus est facta com- 
munis^ nec solum his quos ratio litterariae uitae oc 
quies mitigauit^ sed etiam ille militarium ardor ani- 
morum respectu tui lucra contempsit. fuerint aliqui 
exercitus alacritate ac uiribus tuis similes: tibi unis 
contigit habere exercitum sapientem. multi olim 
praui duces, certasse armis impares, largitione cer- 
tarunt: sed breuis eorum fuit et caduca popularitaS; 
quos facile uicit quisquis aemulatus est. hic firmus, 
hic aetemus est rei publicae custos quem ipsum per lo 
se milites amant^ cui non eblandita nec uendita ser- 
uit adulatio^ sed simplex et sincera deuotio. dona 
tuap^ Constantine^ manifeste sunt grata militibus^ sed 
hoc sr^atiora quod tua sunt. quaecumque porriiris, 
manu taa fiunt acceptiora. quZnemo teco^ poLt i» 
hac ambitione contendere! insuperabile genus est 
largitionis, cum ipse mUiti praemium est imperator. 
itaque tribuis tu quidem exercitibus tuis etiam plura 
quam cupiunt; sed tuum te magis nomen^ tua de 
memoria patris auctoritaS; tua aetatis gratia^ tua so 
denique ista uenerabilis forma commendat. 

XVII. Pulcrum enim^ di boni, et caeleste mira- 
culum imperator adulescens^ in quo illa quae iam 
summa est fortitudo adhuc tamen crescit^ in quo 
hic fulgor oculorum^ haec ueneranda pariter et25 
grata maiestas praestringit simul et inuitat aspectus. 
talem Macetum illum regem^ talem Thessalum uirum 



1 omnib; hominib; scripsi: omni homini W omnium bo- 
minum A B G V || 2 his Cr hiis K hii w hi edd. \ litterariae 
w: litterae K | nitae ac scripsi: uitae M || 3 quiesque w edd* 
II 4 fuerunt W || 5 tuis ^: tni M tuo edd, || 6 habere exerc. 
A W: exerc. habere B C V | olim] enim A || 7 praui duces 
certasse scripsi: fortasse praui duces K || 9 aemulatus scripsi 
/. /. p. 220: imitatus H || 11 cui nec W | eblandita scripsi: 
blandita M || 13 militium A || 14 boc] hec A V || 15 qnam' 
quoniam W | potest tecum C, nisi quod pot. hac tecum u [ 
16 tu quidem tuis ex. Bert,: tu tuis quidem ex. B C V || 2( 
tnae aetatis Bert,^ edd, || 26 perstringit W || 27 Macetum 
^cripsi L l. p. 220: magnum M 



174 VII. INCERTI PAN. 

mente concipiO; quorum summa uirtus pulcritudini 
coniuncta celebratur. non fmstra enim doctissimi 
uiri dieunt naturam ipsam magnis mentibus domi- 
cilia corporum digna metari et ex uultu hominis ac 

5 decore membrorum colligi posse^ quantus illos cae- 
lestis spiritus intrarit habitator. itaque te cum in- 
gredientem milites uident^ admirantur et dili^unt, 
sequuntur oculis^ animo tenent^ deo se obsequi pu* 
tant, cuius tam pulcra forma est quam ceii^ diui- 

10 nitas. 

XVIII. Statim igitur ut foedum illud facinus 
audierant^ ultro a te proficiscendi signum petiue- 
runt; cum uiatica dares, id ipsum sibi moram facere 
plusque iam se quam sufficeret ex largitionibus tuis 

15 habere dixerunt. inde arreptis armis portas petiuerunt, 
tot dierum iter a Rheno usque ad Ararim sine ulla 
requie peregerunt indefessis corporibus . animis fla- 
grantibus^ crescente in dies ardore uindictae quanto 
propius accederent. tum quidem tua^ imperator, 

20 cura, qua refouendis eorum uiribus a Cabillonensi 
portu nauigia prouideras; festinantibus paene nou 
placuit. segnis iUe et cunctabundus amnis num- 
quam fuisse tardior uidebatur: carinis tacite laben- 
tibus et ripis lente recedentibus stare se, non ire 

25 clamabant. tum uero usum pedum manibus aggressi 
incubuere remieiis et naturam fluminis urguendo ui- 
cerunt et tandem eluctati Araris moras uix ipso 
Rhodano fuere contenti: parum illis uidebatur con- 
citus ruerC; minus solito Arelate properare. quid 

aomulta? confitendum est tibi, imperator: cum noc 
tuo uigore corporis^ hoc mentis ardore laborasti 
interdum ut quem ducebas sequereris exercitum. 
tanto enim omnes impetu ferebantur ut^ cum illum 
Arelate deserto comperissent abisse Massiliam^ con- 

1 malim meDte conspicio || 14 plasquam C | snfficere W 
II 15 petieruDt B C V || 19 tum edd.: cum M BerL || 21 pre- 
uideras W | paene B C: prene A V preire w || 30 tibi ad- 
dxdi: om, M 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 17—19. 175 

festim nauibus euolarent effasoque cursu non iam 
Rhodani curricula; sed ipsa quodammodo uentorum 
flabra praeuerterent. tantus illos incenderat amor 
numinis tui ut^ quamuis scirent oppugnandam esse 
munitissimam ciuitatem; sufficere sibi crederent per- 5 
uenire. 

XIX. Massilia enim, ut audio^ in profundum 
mare prominens et munitissimo acciucta portu^ in 
quem angusto aditu mediterraneus refluit sinus^ solis 
mille quingentis passibus terrae cohaeret; qua firmis- lo 
simus et turribus frequens murus opponitur. quippe 
olim Graecos Italosque illuc conuenas, cum artiDus 
ingenioque pollerent^ etiam ipse docuit locus omnia 
quae bello usui forent largius in eam partem quae 
adiri posset impendere , cum natura in ceteris sum- 15 
ptum operis remisisset. itaque illam tum graui fato 
Uaesari porias pro duce seniore claudentem terra 
marique admotis machiniS; aggeribus extructis, na- 
uaKbus prpeliis saepius oppugnatam quam territam 
uix obsessio diutuma patefecit; cum tamen Graeculi 20 
magistratus et ipsum Gaesarem et mox duces eius 
et copias non tam uiribus suis quam moenibus rep- 
pulissent. at enim nunc primo tuo, imperator, ad- 
uentu primoque impetu exercitus tui nihil eiusdem 
Massiliae altitudo murorum^ nihil creberrimae turres^ 25 
nihil loci natura remorata est quominus et portum 
caperes et urbem continuO; si uelles. quippe tanta 
fiducia murum omnem milites inuaserant ut statim 
sine dubio ascensuri fuissent, nisi in parandis quas 
admouerant scalis coniecturam oculorum sublimitas so 
fefellisset. sed sic quoque multi scalarum breuitate 
decepti, quod supererat ascensui, extentis corporibus 



1 effusoque] effuso iam W || 3 flabra LiuUieius: flaua tf 
flamina § edd, \ peruerterent B V || 6 peruen. A W Bert, m r: 
prenen. B V u || 9 mediterraneus Liuineius: meridiaDus M \ 
23 nunc Gruterus: num K Bert.^ del, w || 25 creberrimae A W 
Bert,: celeberrimae B C V K 27 uelles Langius: uelis M 1 28 
inaaserunt C || 31 sed Bert.: om, M || 32 extemptis A 



176 VII. INCERTI PAN. 

aequabant et succedentium humeris subleuati iam 
interualla pinnarum uncis manibus inuasenmt. adeo 
nihil periculi in uindictae executione metuebant ut 
sibi non murum scandere; sed ex aequo congredi 

5 uiderentur. 

XX. Sed singularem tuam, Constantine, pie- 
tatem et sua semper officia etiam inter arma ser- 
uantem! signum receptui dedisti et uictoriam distu- 
listi ut omnibus tibi liceret ignoscere neu quid 

loatrocius faceret milos iratus quam clementiae tuae 
natura pateretur. in quo licet optimi imperatoris 
sollicitudine caueris ut inducti in fraudem milites 
poenitendi tempus acciperent atque ultro ueniftm 
precarentur^ nos tamen qui mitissimos tuos sensus 

15 intuemur (nihil est enim tam perspicuum quam in 
pectore tuo bonitas) illi te intellegimus pepercisse 
quem^ si prima copiam habuisset irruptiO; eripere 
ferro nemo potuisset. ita^ quod ad pietatem bmm 
pertinet; imperator^ et illum et omnes quos recepe- 

so rat reseruasti. sibi imputet quisquis uti noluit bene- 
ficio tuo nec se dignum uita iudicauit^ cum per te 
liceret ut uiueret : tu^ quod sufficit conscientiae tuae^ 
etiam non merentibus pepercisti. sed; ignosce dicto, 
non omnia potes: di te uindicant et inuitum. 

25 XXI. Quod quidem nobis semper optandum est 
ut prosperos habeas etiam ultra tua uotia. successuSi 
qui omnem spem in gremio maiestatis tuae poni- 
mus et tuam ubique praesentiam; quasi dari possit^ 
expetimus. ecce enim^ dum a limite paulisper abs- 

80 cesseras^ quibus se terroribus barbarorum perfidia 
iactauerat scilicet; dum sibi illa proponunt: quando 
perueniet? quando uincet? quando fessum reducet 
exercitum? cum repente audito reditu tuo uelut at- 



1 fiubleuati B C V w: subleuasti A H 2 pinnarum] pre> 
uiarum uel simile C | 3 inuindicatae A 1 8 signum om, W || 9 neu 
Liuineius: ne X|| 14 sensus tuos BCV || 18 ferro BerU: ferre 
A fere cett. \ itaj itaque C || 19 deceperat AcidaHus || 20 uoluit 
C V II 22 ut uideret C || 26 tua A W Bert: om. B C V^ 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 19-22. 177 

toniti conciderunt, ne tuum pro re publica uotum 
amplius quam unius noctis cura tetigisset. postridie 
«nim quam accepto illo nuntio geminatum itineris 
laborem susceperaS; omnes fluctus resedisse^ omnem 
quam reliqueras tranquillitatem redisse didicisti; ipsa 5 
noc sic ordinante fortuna ut te ibi rerum tuarum 
felicitas admoneret dis immortalibus ferre quae uota- 
ueraS; ubi deflexisses ad templum toto orbe pulcher- 
rimum; immo ad praesentem; ut uidisti; deum. uidisti~ 
enim^ credo, Constantine; Apollinem tuum comitante lo 
Uictoria coronas tibi laureas offerentem; quae trice- 
num singulae ferunt omen annorum. hic est enim 
humanarum numerus aetatum^ quaetibi utique debentur 
ultra Pyliam senectutem. et immo quid dico 'credo'? 
uidisti teque in illius specie recognouisti; cui totius i6 
mundi regna deberi uatum carmina diuina cecinerunt. 
quod ego nunc demum arbitror contigissC; cum tu 
siS; ut iUC; iuuenis et laetus et salutiier et pulcher- 
rimuS; imperator. merito igitur augustissima illa 
delubra tantis donariis.hones^ti ut iam uetera non 2o 
quaerant. iam omnia te uocare ad se templa uiden- 
tat praecipueque ApoUo noster, cuius feruentibus 
aquis periuria puniuntur^ quae te maxime oportet 
odisse. 

XXII. Di immortaleS; quando iUum dabitis diem, 25 
quo praesentissimus hic deus omni pace composita 
iUos quo(][ue ApolUnis lucos et sacras sedes et an- 
hela fontium ora circumeat? quorum scaturigines 
leni tepore nebulosae arriderC; Gonstantine; oculis 
tuis et osculis sese inserere uelle uidentur. miraberis do 



1 ne] me Beri. || 6 ordinante edd.: omante K || 7 ferre 
W: fere A B C V | notaueras ego: uocaueras M uoueras w || 
11 tibi lanceas afiferentem A | tricenum edd.: triceno V tri- 
cenorum w | 14 pylani A | imo B V uno C | quid credo, om. 
dico, Bert. B C V J 16 cuius totius A || 18 ut] et C B 20 ho- 
nestati B W u J 21 uidentur Liuineius: uideantur K || 27 sedes 
edd,: edes M hedes Bert, | hanella K (anela G) || 28 circum- 
meat A y 29 tepore edd»: tempore M || 30 uidentur Jjiuineius: 
nideantur M 



PAXnO, LAT. , ^ 12 






178 VII. INCERTI PAN. 

profecto illam quoque numinis tui sedem et calentes 
aquas sine uUo soli ardentis indicio, t[uarum nuUa 
tristitia est saporis aut halitus^ sed. talis haustu et 
odore sinceritas qualis fontium frigidorum. dabis et 

sillic munera, constitues priuilegia, ipsam denique 
patriam meam ipsius loci ueneratione restitues. cuius 
ciuitatis antiqua nobilitas et quondam fraterno po- 
puli Bomani nonrine gloriata opem tuae maiestatis 
expectat^ ut illic quoque loca publica et templa' 

10 pulchemma tua liberalitate reparentur, sicuti uideo 
hanc fortunatissimam ciuitatem; cuius natalis dies 
tua pietate celebratur, ita cunctis moenibus resur- 
gentem ut se quodammodo gaudeat olim corruisse^ 
auctior tuis facta beneficiis. uideo circum maximum 

15 aemulum, credo, RomanO; uideo basilicas et forum, 
opera regia^ sedemque iustitiae in tantam altitudi- 
nem suscitari ut se sideribus et caelo contigua et ui- 
cina promittant. quae certe omnia sunt praesentis 
munera. quaecumque enim loca frequentissime tuum 

20 numen iUustrat, in his omnia et hominibus et moe- 
nibus ex muneribus tuis augentur; nec magis loui 
et lunoni recubantibus nouos flores terra summisit 
quam circa tua, Constantine, uestigia urbes et tem- 
pla consurgunt. ideoque hoc uotis meis sufCcit ut 

25 patriam meam uideas ducente pietate^ quia statim 
erit restituta, si uideris. sed enim ista felicitas ui- 
derit an adhuc meae debeatur aetati. 

XXIII. Literim quoniam ad summam uotorum 
meorum tua dignatione perueni^ ut hanc meam 

30 qualemcumque uocem diuersis fori et palatii officiis 

2 solis W II 3 aut habitus W |j 6 uenerationem A || 9 pu- 
blica om. W j| 10 sicuti Ltuineius: sicut bic H j| 11 fortissl- 
mam Bert. || 17 ctigua scripsi: digna M || 18 praeSentis mu- 
nera scripsi: presentia munera M praesentiae tuae mun. Li- 
uineius || 20 omnia et bom. A W Bert. : et hom. omnia B C V 
II 21 ex muneribus tuis scripsi l. l, p. 220: et muneribus M; 
an delendum ? \\ 22 et om, A W lunonique edd, \ recumbant. A 
II 26 pietatem A B V || 29 meam om. W [ 30 fori egot 
otii M 1 palati offieii A 



CONSTANTINO AUatJSTO D. 22—23. 179 

exercitam tuis auribus cousecrarem^ maximas numini 
tuo gratias ago tibique, quod superest, commendo 
liberos meos praecipueque illum iam summa fisci 
patrocinia tractantem^ in quem me totum transtulit 
pietas^ cuius felix seruitus, si quando respexeris, 5 
maxime tuae conueniet aetati. ceterum quod de 
omnibus liberis dixi, lata est, imperator, ambitio. 
praeter illos enim quinque quos genui etiam illos 
quasi meos numero quos prouexi ad tutelam fori, 
ad officia palatii. multi quippe ex me riui non lo 
i^obiles fluunt, multi sectatores mei etiam prouin- 
cias tuas administrant. quorum successibus laetor 
omniumque honorem pro meo duco et. si forte hodie 
infra expectationem mei dixero, in iilis me confido 
placuisse. si tamen hoc quoque mihi tuum numen i5 
indulserit ut ex hac oratione non eloquentiae, quod 
nimium est, sed quantulaecumque prudentiae et de- 
uotae tibi mentis testimonium referam: cedant pri- 
uatorum studiorum ignobiles curae; perpetua mihi 
erit materia dicendi, qui me probauent, imperator. 20 



vm. 
INCERTI 

GRATIARUM ACTIO 

CONSTANTINO AUGUSTO. 

I. Si Flauia Aeduorum tandem aetemo nomine 25 
nuncupata; sacratissime imperator, commouere se 
fonditus atque huc uenire potuisset, tota profecto 



1 tnis edd.: in tuis H || 5 sernitns; malim iutieiittis B 10 
ex me rini non ign. Cusp.: ex meri nino ign. A W ex mea rino 
ign. Bert. ex meri humo ign. B C V 1 11 etiam om. W 11 1& 
ttiQm mihi C || 20 que me A 1 25 eduorum K semper | 26 



sacratissime edd,: sac' A sacer cett. 

■ 12 *■'-/' 






180 Vin. INCERTI GRATIAR. ACTIO 

coram de tuis in se maximis pulcherrimisqae bene- 
ficiis una uoce loqueretur tibique restitutori suo, 
immo, ut uerius fatear, conditori in ea potissimum 
ciuitate gratias ageret, cuius eam similem facere 

5 coepisti. sed quoniam id non potest; etsi gestit 
animO; quod natura non patitur clamoresque suos, 
quibus cotidie laudes tuas toUit in caelum^ exaudiri 
a te non sinit interiecta longinquitas sua: id quod 
fieri decebat, gaudiorum patriae meae nuntium sponte 

10 suscepi, ut essem iam non priuati studii litterarum; 
sed publicae gratulationis orator. uolui quidem; sa- 
cratissime imperator^ cum in illo aditu palatii tui 
stratum ante pedes tuos ordinem indulgentiae tuae 
uoce diuina porrectaque hac inuicta dextera suble- 

15 uasti ; numini tuo gratias agere (nec mihi uerba 
quamuis imparato defuissent; quis enim aut prae- 
parare se ad beneficia tam insperata potuisset aut 
ab tanta gratulatione cohiberetr), sed habui ratio- 
nem loci ac temporiS; ne meus ille ardor animi 

20 studiumque dicendi tibi quidem (quod mihi ad im- 
mortalitatem sufficeret) probaretur^ sed propter assi- 
stentium paucitatem minus quam te dignum esset iret 
in populos et te uno die de salute nostra tam multa 
tractantem moraretur oratio, quae pro magnitudine 

86 meritorum tuorum festinare non posset. 

n. Nunc itaque, cum in hac urbe^ quae adhuc 
assiduitate praesentiae tuae prae ceteris fruitur 
(habebit enim felicitatis aemulam Flauiam nostram), 
totus tibi amicorum tuorum comitatus et omnis im- 

80 perii apparatus assistat; cum omnes homines omnium 



3 fateor A || 5 etsi add. Gmterus: om. H | 6 suos] tuos 
A Y Malatestianus || 8 a te om. Y Malai, H 10 esse A B esses 
Malat. 1 11 noloi A Cusp.: noloi B C Y W Malat. \ quidem scripsi 
1. 1. p, 220: enim K | sac. A: sacer "BCYW Malat. | 13 stratum 
A: statnm B C Y Malat. stantem w || 14 hac] ac w || 16 quam- 
uis] quam W | imparato Liuineius: imparata M || 23 populos et 
LUdneius: populo sed K populo si w [ uno] illo Liuin. \ tam ego: 
om.K n 27 prae ceterisAw: prae ceterasBC Yitf^i/a^. y 28 nostram 
om. C ( 30 assistat scripsi: assistit at (ac A C) M assistat et edd. 



• r * » * 



CONSTANTINO AUGUSTO. 1—3. 181 

fere ciuitatum aut publice missi aut pro se tibi sup- 
plices assint; dicam^ imperator^ ea quae libenter 
agnoscaS; ut ceteri nobis indulta non crederent nisi 
te agnoscente dixissem. primum est autem^ sacra- 
tissime imperator^ in agendis gratiis ostendere id 5 
quod indultum sit non fortuitae ^licitatis; sed iustae 
niisse clementiae. nam cum omnes homines coram 
non indigentes iuuare boni sit principis, tum prae- 
cipue bene meritis et grauiter aflFectis subuenire 
sapientis est. quod cum ostendero non tam studio lo 
praedicandae patriae meae quam officio demonstran- 
dae prouidentiae tuae, tum potissime beneficiorum 
tuorum magnitudinem persequar maiore uoto quam 
ingenio. quaenam igitur gens toto orbe terrarum 
in amore Romani nominis Aeduis se postulet i5 
anteponi? qui primi omnium inter illas immanes 
et barbaras bralliae gentes plurimis senatusconsultis 
fratres populi Romani appellati sunt et, cum a ce- 
teris a Rhodano ad Rhenum usque populis ne pax 
quidem posset nisi suspecta sperari, ofim iam con- 20 
sanguinitatis nomine gloriati sunt et nuper^ ut media 
praeteream, diuum Claudium parentem tuum ad re- 
cuperandas Gallias soli uocauerunt et ante paucissi- 
mos annos, quod maxime praedicandum, plurima 
patris tui beneficia partim rebus effecta perceperunt, 25 
partim animo significata laetantur. 

in. Fuit olim Saguntos foederata, sed cum iam 
taedio Punici belli nouare imperium omnis cuperet 
Hispania; fuit amica Massilia, sed protegi maiestate 
Romana gratulabatur; imputeuere se origine fabu- 30 

2 assunt A II 4 sac. A B C V: sacer W Malat. I| 7 coram] 
etiam W j| 8 tum] tamen A || 9 afflictis Acidalius || 10 osten- 
dero BerU w: ostendere M || 13 tuam post magnitndinem A, 
ante maiore B C V W Malat, addunt: <m. Bert. \ persequar m: 
prosequar M || 19 a Acidalius: om. M || 20 olim iam scripsi: 
soli M etiam A W Bert. Malat. et B C V || 26 significatam C 
II 27 Saguntos C: sagyntos A V Malat. sagintos B saguntus 
w II 29 sed protegi scripsi: protegi se M sed protegi se Liui- 
neius || 30 romani A; an -p, romani? 



182 Vin. INCERTI GRATIAR. ACTIO 

losa in Sicilia Mamertiui; in Asia Ilienses: soli 
Aedui non metu territi; non adulatione compulsi, 
sed ingenua et simplici caritate fratres populi Bo- 
mani crediti sunt appellarique meruerunt. quo nomine 

5 praeter cetera necessitudinum uocabula et communi- 
tas amoris apparet et dignitatis aequaliias. deinde 
cum finitimae nationes ipsi illi Romanae fratemi- 
tatis gloriae inuidentes et usque in perniciem sui 
odiis incitatae Germanos sibi auxiliarios dominos in- 

10 uocassent, princeps Aeduus ad senatum uenit, rem 
docuit; cumque idem oblato consessu minus sibi 
uindicasset quam dabatur^ scuto innixus perorauit. 
impetrata ope Bomanum exercitum Caesaremque cis 
Ehodanum primus induxit (semita enim Galliae us- 

15 que ad id temporis Transalpina Gallia nominaba- 
tur) ; deinde Aedui totum istud quod Bheno^ oceano, 
Pyrenaeis montibus, Gottiis Alpibus continetur Ro- 
mano imperio tradiderunt, bibernis hospitaliter prae- 
bitis, suppeditatis largiter commeatibuS; armis fabri- 

20 candis, pedestribus et equitum copiis auxiliantibus. 
ita in unam pacem sociatis omnibus Celtarum Bel- 
garumque populis eripuere barbaris, quicquid iunxere 
Bomanis. 

IV. Dicet aliquis *uetera ista sunt'; et quidem 

26 hoc sanctiora quod uetera. bonis enim meritis cum 
aetate dignitas et pondus accedit. atque ut magno 
natu parentes magis magisque in dies uen£ramur et 
colimus, fratrum uero aequalitas et liberorum sobo- 
les, blandiore licet, leuiore tamen animos tangit af- 

sofectu: ita beneficia antiqua grauiora sunt; quamuis 
praesentia suauiora uideantur. sed tamen si illa ue- 



1 Ilienses C: Illienses M || 7 fraternitati edd, \\ 8 glo- 
riae scripsi: non gloriae H || 11 cumque idem Liuineius: com 
qaidem M | consessu A BerU: consensu B G V W Malat, \ 
mnnus A B || 15 id om. V Malat, \\ 16 dein scripsi: sed 
enim M sed tum Liuineius || 17 Cottiis scripsi: cunctis M 
11 20 et add. Puteanus: om. M equitumque edd.. || 22 iungere 
Malat, 



CONSTANTINO AUGUSTO. 3—5. , 183 

tustate obsoleuerunt, quid haec recentia quae pueri 
uidimus? attende, quaesO; quantum sit, imperator, 
quod diuum Claudium parentem tuum ad recupe- 
randas Gallias primi sollicitauerunt expectautesque 
eius auxilium septem mensibus clausi et omnia in- 5 
opiae miseranda perpessi tum demum irrumpendas 
rebellibus Gallicanis portas reliquerunt, cum fessi 
ob$erare non possent. quod si uobis et conatibus 
Aeduorum fortuna fauisset atque ille rei publicae 
restitutor implorantibus nobis subuenire potuisset, lo 
sine uUo detrimento Romanarum uirium, sine clade 
Catalaunica compendium pacis reconciliatis prouin- 
ciis attulisset fraternitas Aeduorum. ob haec igitur 
merita tam prisca diuus pater tuus ciuitatem Ae- 
duorum uoluit iacentem erigere perditamque recreare, is 
nou solum pecuniis ad calendaria largiendis et la- 
uacris quae corruerant extruendis, scd etiam metoecis 
undique transferendis, ut esset illa ciuitas prouincia- 
rum uelut una mater, quae reliquas urbes quodammodo 
Romanas prima fecisset. ^o 

V. Dixi quam bene meritis Aeduis subueneris, 
imperator; sequitur ut dicam quam grauiter afflictis. 
qui locus nimium quantum plus mibi suppeditaret 
orationis, si fas esset audiente te rebus tristioribus 
immorari. ut igitur in praedicandis laudibus patriae 25 
meae uerecundia modum fecit ne arroganter insur- 

ferem, ita in commemorandis eiusdem malis et meus 
olor et tuarum. aurium consuetudo cobibebit. nihil 
enim libenter audis, nisi quo prospera tuis gratu- 
leris. sed tamen quaeso, imperator, iniunge patien- 30 

1 obsoluerunt A absoleuerunt W || 2 quantu scripsi: quanta 
K quanti edd. \ sint w || 4 primi] parum W || 8 obserare 
scripsi: obseruare H seruare edd. || 11 romanorum A || 12 ca- 
talannita A || 14 merlta tam scripsi: merita et M | prima W: 
primas A B C V || 17 etiam A: et ceti, \ metoecis Rhenanus: 
metycis A meticis BCVW Mal. Bert, || 23 nimium] mirum Pu- 
leantts \\ 25 laudibus] &m, A meritis W post lacunam 26 liit, || 
29 quo prospera tuis grat. scripsi: quos (quo W) pro tuis grat. 
JC qtiod pro tuis pertuleris Lipsius pro quo tuis grat. Liuineius 



184 VIII. INCERTI GRATIAB. ACTIO 

tiam sensibus tuis ut^ quemadmodum praestantes 
scientia medici non aspemantur uulnera inspicere 
quae sanant^ ita nunc tu paulisper audias Aeduorum 
labores quos sustulisti. neque enim potes sine ex- 

5 perimento miseriae ad laudem clementiae perue- 
nire. iacebat illa ciuitas non tam moenium ruinis 
quam uirium defectione prostrata^ ex quo eam noui 
census exanimarat acerbitas. nec tamen iuste queri 
poterat, cum et agros, qui discripti fuerant, habere- 

10 mus et Gallicani census communi formula teneremur^ 
qui fortunis nemini possumus aequari. quo magis^ 
imperator, clementiae tuae gratias agimus, qui re- 
mediis sponte concessis fecisti ut, quod non potera- 
mus iure petere, iuste obtinuisse uideamur. 

15 VI. Habemus enim, ut dixi, et hominum nume- 
rum^ qui delati sunt, et agrorum modum, sed utrum- 
que nequam hominum segnitia terraeque perfidia. 
unde enim nobis Bemus aut Neruius aut ipse ille 
de proximo Tricassinus ager aut arator? quorum 

80 reditus cum labore contendunt. quamquam merito 
quiuis ignoscat ipsis cultoribus, quos piget laborare 
sine fructu. siquidem ager qui numquam respondet 
impendiis ex i^ec&ssitate deseritur, etiam inopia 
rusticanorum, quibus in aere alieno uacillantibus nec 

26 aquas deducere nec siluas licuit excidere: ita quid* 
quid olim fuerat tolerabilis soli, aut corruptum est 
paludibus aut sentibus impeditum. quin etiam ipse 
ille pagus Arebrignus inani feritur inuidia, cuius 
infimo loco uitium cultura praecipua est: nam retro 



5 miseriae Liuin, : misericordiae H | ad] et A || 6 moeninm 
rainis Fr. Modius: minium (meniam BerU) romanis (ronis Beri.) 
Q 8 examinarat A || 9 descripti H, correxi i| 11 qai] malim qais 



, aeqaaril comparari ^er^ 
ais si M ll 22 respondent A 



20 redditas H |[ 21 quiais w: qai- 
25 qaid qai A || 27 impedimentam 
qaam etiam A || 28 Areprignas W arebignas C om. B | inaoi A 
I feritar Cellarius: fertar H | mana seritar inaida edd. inani 
ser. indastria Eyssenhardius || 29 infimo loco scripsi: in uno 
loco A Beri, in loco B C V W in imo loco Liuineius \ prae- 
cipaa scripsi: perspicaa H perexigua Acidalius 



CONSTANTINO AUGUSTO. 5—7. 185 

cetera siluis et rupibus inuia securarum sunt cubilia 
bestiarum. illa autem quae subiecta et usque Ararim 
porrecta planities fuit quidem^ ut audio^ aliquando 
locunda, cum per singulorum fines continua cultura 
procursus fontium uallibus patentibus euehebat; nunc 5 
autem interclusis uastitate meatibus^ quicquid humi- 
litate sua fuerat uberiuS; in uoragines est [stagna] 
conuersum. ipsae denique uineae, quas mirantur 
ignari, ita uetustate senuerunt ut culturam iam paene 
non sentiant. radices enim uitium; quarum iam ne- lo 
scimus aetatem^ milies replicando congestae altitu- 
dinem debitam scrobibus excludunt et ipsam pro- 
paginem non abditam^ sed obiter tectam produnt 
imbribus eluendam et solibus perurendam. nec pos- 
sumus, ut Aquitanis aliisque prouinciis familiare est, is 
nouis uitibus locum ubique metari^ cum supra saxa 
perpetua sint^ infra humilitas pruinosa. 

Vll. Nam quid ego de ceteris ciuitatis illius 
regionibus loquar, quibus illacrimasse te ipse con- 
fessus es? uidisti enim non^ ut per agros aliarum 20 
urbium; omnia fere culta aprica florentia, uias fa- 
ciles^ nauigera flumina ipsas oppidorum portas al- 
luentia^ sed statim ab eo flexU; e quo retrorsum 
uia ducit in Belgicam^ uasta omnia, inculta squa- 
lentia^ muta tenebrosa; etiam militaris uias ita con- 25 
fragosas et altemis montibus arduas atque praecipi- 
tes ut uix semiplena carpenta, interdum solum ua- 



2 quae deleuerim; subiecta est et Putecfntis \ et usque] eras 
que A II 5 uallibus edd. : uallis M (ual W) canalibus [uel cal- 
libus) latentibus Acidalius || 7 uoragines est [stagna] scripsi: 
uoragine stagna H uoraginum stagna w uoraginem et stagna 
edd, II 10 radices w: radicis M |j 11 milies A w: miles ceiL \ 
replic.] repastinando Acidalius || 13 abditam scripsi: debitara M 
I obiter tectam seripsi: obtectam M debitam nec obtectam Eys- 
senhardius || 15 aliis prou. C || 16 ubi met. A; an ibi? || 17 sunt 
A 11 21 aprica scripsi: aperta M uberta M. Hauptius Herm. IV 
p, 151 jl 25 uias ita Haupiius: uia sit ac M Bert. I confragosa 
sed w II 26 arduas HaupHus: ardnis M (ardiis A) ardui w 
27 solum {oHm nec l, h p» 221) addidi-: om. M 



186 VIII. INCERTI GRATIAR. ACTIO 

cua trausmittant. ex qi^o saepe accidit ut obsequia 
nostra tarda sint, cum paruarum fru^um nobis dif- 
ficilior sit euectio quam ceteris plurimarum. quo 
magis; imperator^ pietati tuae gratias agimus, qui 

5 cum scires [itinerum] regionum nostrarum aditum 
atque aspectum tam foedum tamque asperum^ tamen 
illo deflectere et urbem illam sola opis tuae expecta- 
tione uiuentem illustrare dignatus es. boni principis 
est libenter suos uidere felices^ sed melioris inuisere 

10 etiam laborantes. di boni ! quisnam ille tum nobis 
illuxit dies (iam enim ad praedicanda remedia nu- 
minis tui ordine suo peruenit oratio), cum tu, quod 
primum nobis signum salutis fuit, portas istius urbis 
intrasti? quae te habitu illo in sinum reducto et 

15 procurrentibus utrimque turribus amplexu quodam 
uidebantur accipere. 

Vni. Miratus es, imperator, unde se tibi tanta 
obuiam effunderet multitudo, cum solitudinem ex 
uicino monte uidisses. omnes enim ex agris omniujn 

20 aetatum homines conuolauerunt ut uiderent quem 
superstitem sibi libenter optarent. quod enim ad 
propagandos aliorum principum dies soUemni uer- 
borum honore oratur, tibi, Constantine, soli ultra 
omnium nostrum fata uicturo securi uouemus, cui 

«5 tam longa aetas propria debeatur. magna est pro- 
fecto uis post diuturnam aegritudinem atque mae- 
stitiam surgentium ffaudiorum. caluit in nobis 
ultra uires animus ad laetitiam, et quodam prae- 
sagio uenturae felicitatis elati te tanta exultatione 

1 transmittat ABCV || 2 paucarum edd, || 5 itinerum seclu- 
sit Acidalius intemum reg. no. habitum Hauptius l. L \ aditumq; 
A II 10 di boni] DI mln. Bert.j unde inmortales Liuineius; dii 
mm A, unde di magni malim | 12 suo peruenit A Bert, : super- 
uenit BGV W || 17 estA || 19 omnes; maUm omnibus || 20 aetatum] 
e tantu A | oonuolauerant Ritlersfmsius || 21 sibi] si A | ad om, 
Bert, 11 22 dies om. A.C et, ut uid.y Bert. annos add. Rkenanus | 
solennium Bert. || 23 honore ego : more M | oratur scripsi: iu- 
ratur H uouetur Rittershusius \\ 24 uictor C || 25 debetur A || 
28 uires A Bert.: uires nostras B C V W || 29 uent.] futurae C 
' te post elati addidi, post tanta edd.: om. M 



CONSTANTINO AUGUSTO. 7-9. 187 

suscepimus ; quasi iam indulgentiam quam daturus 
eras haberemus. exornauimus uias quibus in pala- 
tium peruenitur; paupere quidem supellectili, sed 
onmium signa collegiorum, omnium deorum nostro- 
rum simulacra [protulimus], paucissima clarorum5 
instrumenta modulorum per compendia saepius tibi 
occursura protulimus. diuites nos crederet qui ueri- 
tatem studio aestimaret. sed enim prouidentiam 
tuam latere non potuit quamuis bene dissimulata 
paupertas : intellexisti officiosam et honestam inopum lo 
uanitatem. 

IX. Sponte nos ad numinis tui aditum uocarC; 
sponte affari, sponte quid opis desideraremus inter- 
rogare dignatus es. haec sunt, imperator, uera 
beneficia quae non precibus efflagitata, sed ex uo- 15 
luntaria tua bonitate proueniunt et cil^a uUam pe- 
tendi molestiam adipiscendi uoluptatem dederunt. 
neque enim parui negotii est imperatorem totius 
orbis pro se peculiariter rogare, sub tantae maie- 
statis aspectu perfricare frontem, uultum componere, 20 
«onfirmare animum, uerba conciperC; intrepidanter 
dicere, apte desinere, expectare responsum. has 
omnes difficultates , imperator, uerecundiae nostrae 
remisisti, non solum ultro percontando quid reme- 
dii posceremus, sed etiam tibi ipsi suggerendo quae 85 
nos tacebamus, dum nos iacentes ad pedes tuos cle- 
mentissimo attoUis affatu. uidimus misericordiam 
iiuam umentibus oculis eminentem. ibant per haec 
ora lacrimae, lacrimae nobis salutares, tibi glorioaae : 
et nos inuicem iam dolore discusso flebamus gaudio. 30 
nam sicut agros diutumo ardore sitientes expetitus 



1 susceperimus^cW., sed idemp. i86^ 28 et quodam cum rell, 
6 protnlimas del. Jaegerus, alterum l. 7 Liuineius || 12 uocare w: 
uocares X Beri, \\ 13 opie W: opus A B C V || 18 impera* 
torem w: imperator M || 19 peculia ter A | subs A j| 20 aspectu 
Acidalius: affectu X |l 21 intrepidanter Acidalius: trepidanter 
(-tem A) M || 22 aptej aperte W || 24 remisisti edd,: renaisti 
(r§n. A) M | ultro A w: ultra cett. || 29 lacrimae lacrimae W: 
lacrimae A B C V 



188 VIII. INCERTI GRATIAR. ACTIO 

uotis imber ubertat : ita lacrimae tuae pectora uostra 
gaudiis irrigabant, ut^ quamuis nefas esset te flente 
laetari^ uinceret tamen gratulatio religionem^ cum 
lacrimae illae pietatis essent indices^ non doloris. 

5 X. Et haec quidem nobis ad summam gratula- 
tionem sufQcere potuissent^ etiamsi remediorum no- 
strorum spem distulisses et quibus nos opibus leua- 
turus esses dubium reliquisses. sed tam prompta in 
te est natura bonitatis ut quod pia mente conceperis 

10 statim uoce declares. sic ingenui largique fontes ut 
ubique prosint ire festinant, sic celeriter in terras 
caelo missa perueniunt, sic denique diuina iUa mens, 
quae totum mmidmn hunc gubemat, quidquid cogi^ 
tauit ilico facit. in quo tamen, imperator, si con- 

15 silium alicuius amici callidioris admitteres , esset 
quod fortasse reprehenderet: nimium te scilicet fa- 
cile ea quae sis tributurus aperire et sine ullo arti- 
ficio cito promere quae sperari diu debeant. nescis, 
imperator, tua commendare beneficia: praestandi 

20 celeritate occupas tempus optandi. etenim indul- 
gentiae celeritate uicisti, imperator, ipsa elementa 
quibus animamur et uiuimus. diu uenturi hominis 

{>artus optatur, diu uagitus inconditi locuturam dif- 
erunt uocem; diu fruges hiemps cohibet, uer elicit 
25 tepore, aestas solidat calore [maturat] : tu nobis 
uitam pariter totam dedisti, tu fructus meritorum 
tuorum statim nos metere et in conditis referre ius- 
sisti. releuaturus censum definisti numerum, reliqua 
[debita] remissurus quantum deberemus iaterrogasti. 
so quae interrogatio manifesta promissio fuit. nam cum 
is qui omnia potest quid sibi debeatur interrogat, non 



4 iudices A || 10 declaras A | ingenii A || 11 ubi pros. W 
festinentw || 14:f&citEys8enkardiu8: fecitM || 15alicuiusABVW: 
alienius C Bert, | callidioris om. Bert, \\ 16 reprehenderetur edd. 
II 18 sperare G || 20 etenim Jaegerus: sed enim M || 24 uer eli- 
cit tepore aestas scripsi l, L 221: uere licita estas flore M, 
nisi quod uer E licit E estas V uer elicit flores estas w ( 25 
calore maturat Addalius: calor ematurat M; maturat seclusi 
27 in condis Bert, || 29 debita deL Riitershusius 



CONSTANTINO AUGUSTO. 9-12. 189 

curiose percontatur ut sciat, sed liberaliter cupit 
audire quantum remittat. 

XI, Separate igitur utraque dicam; ueque enim 
quasi per saturam confundenda sunt tanta beneficia. 
septem milia capitum remisisti, quartam ampliuss 
partem nostrorum censuum, et tamen an sufficeret 
noc nobis saepius requisisti. o nos utrumne uere- 
cundos nimium dicam an satis gratos? qui reticui- 
muS; haesimus^ indulgentiae tuae ample fluenti mo- 
dum fecimus. plus adnuc praestare cupiebas, si ausi lo 
fuissemus exposcere. quantum sit hoc, imperator, 
beneficium; quam necessarium nobis. quam utile etiam 
deuptionis officiis; non queo satis dicere. remissione 
ista septem milium capitum uiginti quinque milibus 
dedisti uires^ dedisti opem^ dedisti salutem plusque is 
in eo consecutus es quod roborasti quam recidisti 
in eo quod remisisti: quasi ter tantum tibi firmum 
certumque redditum est, id quod olim irrito petebatur, 
siquidem desperatio perferendi debiti etiam id quod 
dari poterat inhibebat. nec erat ratio conandi, cum 20 
non esset spes ulla complendi. o diuinam, imperator, 
tuam in sananda ciuitate medicinam! sicut aegra 
corpora et onerata turgentium torpore membrorum 
resecata aliqua sui parte sanantur, ut imminuta ui> 
geant quae exaggerata torpebant, ita nos nimia mole 25 
depressi leuato onere consurgimus. 

XII. Nescit taxare indulgentiam tuam qui te 
putat septem milia capitum sola donasse. donasti 
onmia quae stare fecisti. quamquam enim adhuc 
sub pristina sarcina uacillemus, tamen leuior uidetur, 3o 



3 utraqae BerL: ntroque M utrunque w || 4 saturam 
A W Bert: satiram B G V | suntj tibi W | tanta] tua || 
6 quartam C: quintam M Bert. || 7 utrumne] utrum nos A 
fort. o, utrum nos uerec. Q 8 nimium dicam A W: dicam ni- 
mium B C Y H 15 plusquam A D 17 quasi ter scripsi: quater 
H (quatenus W) quartum Bert, \ 18 olT addidi: om, K || 23 
turgentium scripsi: stupentium M tumentium Eyssenhardtus 
27 nexit A 



190 VIII. INCERTI GRATIAR. ACTIO 

auia uicino tempore fertur: exonerandi praesumptia 
at patientiam sustinendi. certe et nunc liberi pa- 
rentes suos cariores habent et mariti coniuges non 

frauate tuentur et parentes adultorum non poenitet 
liorum, quorum onera sibi remissa laetantur. ita 
omnium pietas olim fessa respirat et suos quemque 
iuuat numerare securum, cum plures adiuuant ob- 
sequia paucorum. quo magis spe futuri temporis 
eleuamur. recreatur animus securitate praeteriti re- 

10 missisque reliquis nihil est quod respectandum ti- 
mendumque sit, quod aliquid uirium uenturis pen- 
sitationibus neget. ita duorum temporum; quae sunt 
maxima, molestia liberati sumus: unum atque id 
minimum breui labore transigimus. nam cum prae- 

16 teritum tempus pro modo suo longum, futurum autem 
infinitum sit, praesens [tempus] breue et semper in 
partem utramque mutabile, cum et praeterito relin- 
quatur et transeat in futurum : unus hic annus prope 
sensum non habet difficultatis duorum temporum in- 

20 dulgentiis coartatus et quasi terminus quidam positus 
felicitati in utrumque confini, quae nos et praeterito 
liberos facit et in futuro securos. 

XIII. Quinque annorum nobis reliqua remisisti! 
lustrum omnibus lustris felicius! o lustrum quod 

25 merito hanc imperii tui aequauit aetatem ! nobis ergo 
praecipue te principem di munificum creauerunt, 
quibus singulis haec est nata felicitas, ex quo tu 
imperare coepisti. quinquennalia tua nobis, set iam 



1 nicino tempore fertur {uel feretur) scHpsi l. L p. 221: 
iiicino nemo praefertnr Bert, uicino perfertur M || 5 onera] 
hnera A. an munera? || 10 quod spectandum W || 12 neget 
Litdneius: necet M || 16 tempus seclus, Liuineius \ in om. A 
[I 17 et a praeterito edd. || 19 diffioultatis edd»: difficultas 
M II 20 coartatur W || 21 in utrumque confini scripsi: et 
utrumque confinii M | uos A || 26 munificam scripsi: nxaaix- 

num Bert.^ num (uel nuiu uel nuui) A om. B in lac, 5, V in lae. 
4 litt.j C, nostri w immortales Liuineius || 27 singularis haec 
Acidalius || 28 set iam scripsi: etiam M 



CONSTANTINO AUGUSTO. 12-.14. 191 

perfecta, celebranda sunt. illa enim quinto anno in- 
cipiente suscepta omnibus populis iure communia, 
nobis haec propria quae plena sunt. praeclara fertur 
Catonis oratio de lustri sui felicitate. iam tunc enim 
in illa uetere re publica ad censorum laudem per- 5 
tinebat^ si lustrum felix condidissent^ si horrea messis 
implesset; si uindemia redundasset^ si oliuitas larga 
fluxisset. quid erffo nos conuenit gratulari de hoc 
indulgentiae tuae lustro? lustro, quo, licet illa fru- 
gum cessarit ubertas, fecisti tamen ut omnia largiora lo 
uideantur fuisse quam fuerint. ualet enim nos tan- 
tum habuisse quantum debere desiuimus; ualet plena 
fuisse horrea, plenas cellas; cum in nuUis reliquis 
haereamus. hoc nobis est ista largitio, quod Terra 
mater frugum, quod luppiter moderator aurarum:i5 
quicquid illi parcius dederant, nobis tamen ex bene- 
ficio tuo auctum est. 

XIV. Quaenam toto orbe terrarum auri argenti- 

?ue metalla tam larga sunt, quis Tagus quisue 
'actolus tanto fluxit auro quantum liberalitate tua2o. 
consecuti sumus? non enim maioris est muneris abs 
te accepisse. quin immo quanto est durius extor- 
queri quod proprium fuerit quam non acquirere quod 
fuerit alienum, tanto dulcior est remissa soluendi 
necessitas quam lucrandi optata commoditas. quam 25 
multi; imperator Auguste, quos inopia latitare per 
saltus aut etiam in exilium ire compulerat^ ista re- 
missione reliquorum in lucem exeunt, in patriam 
reuertuntur, desinunt pristinam accusare pauperiem, 
desinunt odisse agrorum suorum sterilitatem, resu- 30 



1 quinto anno scripsi: qninto K Bert (quanto C) || 6 
condidisset M || 7 sq, oliueta 1. fluxissent M, corr. Ritters- 
hu9iu8 H 9 lustro alterum om. B C Y | iHa scripsi: nulla M; 
an delendum? nuUa frug. bearit ub. Eyssenkardiits || 12 de- 
sinimus A edd. 1 17 auctum scripsi: natum M || 21 est] esset 
Puteanus \\ 22 quanto edd,: tanto M || 27 ire comp. C w: 
recomp. M || 29 desinunt w: desinant M | 30 desinunt w: 
desinant M 



192 IX. INCERTI PAN. 

munt animos, operi praeparantur, culturam melio- 
ribus adnituntur auspiciis, reuisunt domos, referunt 
uota^ templis. praesertim cum tu omnium nostrum 
conseruator adueneris et ille quasi maiestatis tuae 

5 comes et socius deus: flagrabit tota ciuitas^ gaudiis 
perstrepet et, cum proficisceris, fortasse retinebit. 
d^^bis enim ueniam; amoris nostri contumaciam feres. 
omnium sis licet dominus urbium^ omnium nationum, 
nos tamen etiam nomen accepimus tuum: iam non 

io;antiquum Bibracte^ quod hucusque dictum est lulia, 
Polia, Florentia; sed Flauia est ciuitas Aeduorum **** 



IX. 

INCEKTI 

PANEGYRICUS CONSTANTINO AUGDSTO 

15 D I C T U S. 

I. Unde mihi tantum confidentiae, sacratissime 
imperator, ut post tot homines disertissimos, quos 
et in urbe sacra et hic rursus audisti, dicere auderem? 
nisi nefas esse ducerem et commissi cuiusdam sacri- 
20 legii reKgionem uererer, si is, qui semper res a nu- 
mine tuo gestas praedicare solitus essem, haec tanto 
maiora pristinis silentio praeterirem, per quae non 
pars aliqua seruata, sed uniuersa sibi est res publica 

3 nostrum W: nostronim A B C V || 4 ille quasi Liui' 
neius: quasi ille M Bert. quasi ipse Eyssenhardtus || 5 deas 
ego: om. M || 7 amori nostro w | contumaciam scripsi: con- 
tumeliam M || 10 Bibracte Cusp.: bribracte A C V w bribrae 
te B bribacte W m. i | dictu ego: dicta M || 11 eduorum et 
cetera (compendiose) A, unde lacunam significaui 1 16 sac; M || 
17 hom. disert. A W Beri. : disert. hom. B C V || 18 rursus hic 
Bert. II 21 predicares A || 22 maiora a A || 23 sibi res est W 



C6NSTANTIN0 AUGUSTO D. 1—2. 193 

restituta. neque enim ignoro qaanto inferiora nostra 
sint ingenia Bomanis. siqoidem latine et diserte loqui 
illis ingeneratum est; nobis elaboratum; et^ si quid 
forte commode diciinus, ex illo fonte et capite fa- 
cundiae imitatio nostra deriuat. sed quamuis con- 5 
scius mihi infirmitatis ingenitae et inchoati potius 
studii quam eruditi cobibere me silentio nequeo^ qup 
minus de recuperata urbe imperioque Bomano tan- 
dem ex diutuma conuulsione solidato et ipse aliquid 
coner effari^ ut inter tantos sonitus disertorum mea lo 
quoque uox tenuis exaudita uideatur. etenim si in 
rebus bellicis ipsisque proeliis non solum tubae ac 
litui, sed etiam Spartanae tibiae incentiuum aliquod 
feruntur habuisse (credo, quia magnos animos paruo 
licet modulo sufficit incitari) : cur ego de tuo in me i5 
fauore diffidam^ ut sermonem meum studio potius 
tui cultus quam suis uiribus metiaris? experiar igi- 
tur^ ut possum^ quamquam oppletis auribus tuis ut 
sic dixerim insusurrare^ sine aemulandi fiducia cu- 
pidus imitandi. 20 

II. Ac primum illud arripiam quod credo adhuc 
neminem ausum fuisse; ut ante de constantia expe- 
ditionis tuae dicam quam de laude uictoriae. - trans- 
acto enim motu aduersi hominis et offensione ua- 
canti utar libertate erga te nostri amoris, quem tunc 25 
inter metus et rei publicae uota suspendimus. tene^ 
imperator; tantum animo potuisse praesumere ut 
beUum tantis opibus^ tanto consensu auaritiae, tanta 
scelerum contagione, tanta ueniae desperatione con- 
flatum quiescentibus cunctantibusque tunc imperii tui 30 
sociis primus inuaderes? quisnam te deus, quaetam 



1 nostra sint ing. A W Beri.: sint ing. nostra B C V jl 
3 nobis C w: nomen bis M. an nobismet?|4 facundie w: et 
facundie M (et facundia C] || 8 tandem Eyssenhardtus : et tan- 
dem M || 13 intentiunm B C Y | aliquid A || 15 in me de tuo M, 
transpo8ui\\ 22 neminem adhuc C || 24 motu ego: mutu A nutu 
B C V metu w | offensione uacanti ego: offensio reuocati M 
offensione reuocati w || 25 nunc W || 27 an tantum Bert. || 29 
8ce1. cont. tanta om. C 

FAiniO. liAT. 13 



194 IX. INCERTI PAN. 

praesens hortata est maiestas ut^ omnibus fere tuis 
comitibus et ducibus non solum tacite mussantibus^ 
sed etiam aperte timentibus; contra consilia homi- 
num, contra haruspicum monita ipse per temet libe- 

5 randae urbis tempus uenisse sentires ? habes profecto 
aliquod cum illa mente diuina^ Constantine; secre- 
tum, quae delegata nostri dis minoribus cura uni se 
tibi di^atur ostendere. alioquin, fortissime imperator, 
sic quoque, cum uiceris, redde rationem. Khenum 

10. tu quidem toto limite dispositis exercitibus tutum 
reliqueraS; sed hoc maiores pro te suscepimus metus 
quod nobis potius quam tibi consulebas nostramque 
pacem magis quam bellum quod aggrediebare firma- 
ueras. 

16 III. Ne tu, imperator, nimio nostri amore ne- 
scisti ad securitatem nobis uere prouidere, qui non 
omnia tecum arma mouisti, cum tua conseruatio 
salus nostra sit. et quid opus erat ipsi Bheno in- 
structis et militibus et classibus, quem iam pridem 

2obarbaris nationibus uirtutis tuae terror obstruxerat? 
an ostentare uoluisti diligentiam tuam, diuisis copiis 
inter custodiam pacis et belli? an etiam iactanter 
et gloriose probare liberandae urbi te sufficere cum 
paucis? uix enim quarta parte exercitus contra cen- 

25tum milia armatorum hostium Alpes trans^essus 
es, ut appareret penitus considerantibus (id quod 
nos fugit tui amore trepidantes) non dubiam te, 
sed promissam diuinitus petere uictoriam. duxerat 
magnum Seuerus exercitum: at hostem suum per- 

30 fidia desertus armauerat. maiores postea copias 
Maximianus admouerat: a^ et ipse transfugis circum- 
cisus uidebatur prospere refugisse. ipse denique qui 



6 aliquid M, corr. Liuinehcs \\ 7 nostris W || 15 minimo C 
II 16 prouide A || 18 erat opus C || 19 quem] que A W || 21 
noluisti C || 22 an g: aut M || 25 Alpes om. W || 26 peni- 
tius Liuineius || 27 uos A | tui w: in M (ut V) || 29 at scripsi: 
et M II 31 at addidi: om. M j circumcisus A Bert.: circum- 
«isis W, om. B C V 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 2—4. 195 

pater illius credebatur discissam ab umeris purpuram 
detrahere conatus seuserat in illud dedecus sua fata 
transisse. mille et sexaginta annis contractas ex toto 
orbe diuitias monstrum illud redemptis ad ciuile la- 
trocinium manibus ingesserat. ad hoc aliena matri- 5 
monia^ innocentium capita cum bonis passim donando 
usque ad mortem deuotionis obstrinxerat parricidas : 
omnes autem aut insidiatos sibi aut palam aliquid 
pro libertate conatos poenis affecerat^ armis oppres- 
serat. et inter haec utebatur eius urbis maiestate lo 
quam ceperat^ totam Italiam conductis ad omne fa- 
cinus satellitibus oppleuerat. 

IV. Haec omnia^ imperator, cum cogitareS; sci- 
res; uideres nec te patema ^auitas nec tua natura 
temerarium esse pateretur: dic, quaeso, quid in con- 15 
silio nisi diuinum numen habuisti? an illa te ratio 
ducebat ^sua enim cuique prudentia deus est), quod 
in tam dispari contentione non poterat melior causa 
non superare et, innumerabiles licet ille copias pro 
se obiceret; pro te tamen iustitia pugnabat? ut enim 20 
omittam illa quae non decet comparari, quod erat 
ille Maximiani suppositus, tu Gonstantii rii filius; 
ille despectissimae paruitatis; detortis solutisque 
membris; nomine ipso abusiua appellatione mutilato^ 
tu (quod sufficit dicere) tantus ac talis: ut haeC; 25 
inquam, omittam^ te^ Gonstantine; patema pietas 
sequebatur, illum^ ut falso generi non inuideamuS; 
impietas; te clementia, illum crudelitas; te pudicitia 
soh dicata coniugio, illum libido stupris omnibus 
contaminata; te diuina praecepta, illum superstitiosa so 
maleficia; illum deuique spoliatomm templomm^ 
trucidati senatuS; plebis Romanae fame necatae pia- 



7 mortis denotionem Liuineius \ parricios W || 8 autem 
aut scripsi: aut M autem Langius || 16 tliuinum] tuum C |{ 
18 tam in disp. W || 20 pugnabat Liuineius: pugnaret M |, 
23 paruitatis w: prauitatis M || 25 ac] et A | haec] hoc C 
;| 27 inuideamus; malim inludamus || 32 fame enectae edd. 



196 IX. INCERTI PAN. 

cula^ te abolitarum calumniaruiU; te prohibitarum 
delationum, te conseruati orbis atque homicidarum 
sanguinis gratulatio. iu tam diuersa causarum ratione 
diuino consiKo, imperator, hoc est tuo, non militum 

5 multitudinem^ sed partium merita numerasti. 

V. Magnus Alexander, cum praeter Macedonas 
suos cuuctae Graeciae, uniuerso IUyrico innumera- 
bilem dilectum posset indicere, numquam tamen 
maiores quadraginta milium copias duxit inhabile 

loregenti ratus, quicquid excederet, et turbam potius 
quam exercitum. tu uero etiam minoribus copiis 
bellum multo maius aggressus es, tanto scilicet pro- 
pria tua uirtute potior quanto ille numero iustructior. 
et ille quidem contra leues Medos et inbelles Syros 

15 et Parthorum arma uolatica et Asiaticos optantes 
mutare seruitium rem gessit proelii unius euentu: 
tibi uincendi erant milites (pro nefas!) paulo ante 
Bomani, armis omnibus more primae classis armati 
et pro facinorum conscientia numquam nisi morte 

20 cessuri. probauit hoc prima obstinatio eorum, qui 
sub ipsis Alpium iugis, munitissimum licet muro ac 
situ tenentes oppidum, ausi fuerunt te imminente 
resistere ac portas claudere; non credentes illi qui- 
dem, ut audiO; ipsum te adesse (quis enim crederet 

25 tam cito a Rheno ad Alpes imperatorem cum exer- 
citu peruolasse?), sed tamen qui non solum praesenti 
numini tuo, uerum etiam nuntiato nomini cedere 
debuissent. luerunt igitur ilico dementiae suae poe- 
nas, cum oblatam sibi a clementia tua ueniam recu- 

30 sassent. neque enim uallo fossaque obsessio inchoata 
est, nec cuniculis agendis nec machinis admotiendis 



2 te deL w | conseruati orbis Arnizen.: conseruatio H P.K. 
conseraati Acidalius 1| 8 delectum C || 9 milibus Liuineius || 10 
iratus A || 12 maiusj magis C V | prop. tua uirt. A W: uirt. 
tua prop. B C V || 17 erant uincendi C || 21 munitisaimum 
Liuineius: munitissimo M | scilicet Acidalius || 24 ipsum te 
A Wi te ipsum B C V B 26 sed qui tamen Gruterus || 27 cedere 
w: credere M Bert. || 28 igitur del, w || 30 uallo edd,: bello M 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 4—7. 197 

nec incatiendo ariete temptati quassatique sunt muri, 
sed statim iniectae faces portis, scalae propugnaculis ; 
nec caesum fundis eminus telisque missilibus, sed 
hastis^ gladiis. ita res simul coepta et patrata^ iun- 
ctusque rebellibus fuit conatus et exitus. 5 

VI. Gomphos, urbem Thessaliae, quoniam ab- 
nueret obsequium, C. Caesar uno die sustulit. sed 
ille Graeculos homines adortus est, tu subalpinos; 
ille solos incolas, tu etiam militare praesidium; ille 
non potuit captos a direptione defendere, tibi licuit 10 
clementiam a tuis uictoribus impetrare. et illa qui- 
dem Gomphensium clades documento ceteris fuit: 
tibi paulo post alia in Taurinatibus campis pugna 
pugnata est, non trepidantibus ex uictoria tua re- 
bellibuS; sed iratis incensisque ad ulciscendum ani- 15 
mis quos fortunae inclinatio restinguere debuisset, 
nec uero temere ac passim uagis hostibus ut facile 
palantes caederentur, sed acie in cunei modum structa, 
descendentibus retro in altitudinem lateribus, quae 
scilicet, cum prima auide confligeret, conplexa impe- 20 
ditos certamine circumirent. sed tu id prouidens prae- 
misisti utrimque qui obuiam irent et simul, si quid 
insidiarum lateret, excuterent; ipse obtruncato illo 
capite deiectaque acie in fugam uersa tanto maiorem 
in processu stragem edidisti quanto amplioribus sub- 25 
sidiis instructa constiterat. ita usque ad Taurinatium 
muros fusi caesique obseratasque nancti portas ab 
incolis etiam corporum suorum mole clauserunt. 

Vn. Quid tibi aliud sperare potuisti, miles in- 
felix, turpissimo illi tunc deuote prodigio ? iam enim 30 

3 caesum ego: solum M | missilibus w: missilibusque M || 6 
Gonphos et 12 Gonphens. M (Gomph. C] || 11 clementia A | a t. 
u. impetrare scripsi: t. u. iraperare M | et Gruterus: sed M | illi C 
illic Liuin. || 13 pugna grauior pug. w || 16 restinguere edd»: re- 
stringere M || 20 scilicet Liuin. : s. Bert. si M | conplexa ego: con- 
flexa A reflexaBCVW || 21 circumiretM, correxi \ premisisti w: 
premissi A premissis cett, || 22 siquid B Cw: siquis A V || 23 obtrun- 
Q2Xo8cripsi: obfirmatoM(conf.W)i|24 detectaquei^iut7z.||25 quanto 
B C V w : tantd A || 27 nacti B C w || 30 turpissimos A V -rons B 



198 IX. INCERTI PAN. 

non insulto, sed doleo. Constantinum tu tantum 
sanguinis fundere coegisti, cui, quia salutem uestram 
a uobis impetrare non licuit, paene displicuit ipsa 
uictoria. at non Taurinatibus neque ceteris Italiae 

5 ciuitatibus idem animus fuit, qui te, imperator, ex- 
ultantes gaudio certatim ad se uocauerunt. missae 
ab omnibus legationes, oblati undique commeatus, ut 
appareret quamdiu desiderassent cui se iam prompte 
bello adhuc restante committerent. qui fuit dies ille 

10 quo Mediolanum ingressus es! quae gratulatio prin- 
cipum ciuitatis! qui plausus populi! quae securitas 
intuentium te matrum, te uirginum! quae duplici 
fructu fruebantur, cum pulcherrimi imperatoris for- 
mam uiderent et licentiam non timerent. ostentare 

15 se omnes et tripudiare sine ullo de reliquiis belli 
metu et auspicium uictoriae tuae pro consummatione 
metiebantur: non Transpadana prouincia uidebatur 
recepta, sed Roma. quis enim crederet tantis' suc- 
cessibus tuis uUum obstaculum fore, quo minus 

20 omnes exercitus se clementiae tuae traderent, cum 
uirtutis experimentum nouissent? muros ui ceperas, 
acie palam uiceras: quis tam demens uidebatur ut 
aut obsideri auderet aut congredi? praesertim cum 
tu dies aliquot Mediolani resistens tempus omnibus 

25 sibi consulendi dedisses ut de te sperarent. 

VIII. Sed enim aerumnosa illa et iam pridem 
perdita, aetate nostra ciuili sanguine maculata, Verona 
maximo hostium exercitu tenebatur, acerrimis duci- 
bus pertinacissimoque praefecto, scilicet ut, quam 

30 coloniam Cn. Pompeius aliquando deduxerat, Pom- 

8 iam ego: etiam M tam edd. || 10 es w: om. M || 12 nir- 
ginum quae Liuineius : nirginumqne Bert, uirginum queque M 
(uirginum quam C) matrum uirginumque. quae edd, 1 15 reli- 
quiis Bert. w: reliqnis M || 19 tuis post snccess. A W Bert., 
post fore ponuni B C V || 23 cum tu B C V w: tu cum A J 24 
• omnibus sibi Cusp.: sibi omnibus M || 25 dedisses w: dedis- 
set M I sperarent edd.: sperare M (speraret C) liceret add. w 
II 26 et iam Bert.: etiam M (et C) | pridie A || 27 perdita ego: 
medita A media B C V W | ciuile A || 29 que om. W || 30 Gn. M 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 7—9. 199 

peianus euerteret. o miserabilem Veronensium cala- 
mitatem^ quos non tam tua quam intestina satelli- 
i}um pressit obsidio! quippe Athesis ille saxis asper 
et gurgitibus uerticosus et impetu ferox oppumatio- 
nem prohibebat omnemque retro regionem inuenendis 5 
«opiis tutam defensamque praest^at. quod tamen 
ne diutius hostem iuuaret prouidentia tua factum 
estf cum superioribus in locis, qua lenior amnis et 
ignari hostes erant, exercitus parte traiecta ancipiti 
periculo, clausos obsessosque omissa remora ex- lo 
periri armis coegisti adeoque omnes qui eruptionem 
temptauerant cecidisti ut dux ipse cum parte copia- 
rum ad arcessenda auxilia muris excesserit^ maiorem 
miser adducturus exercitum ut maiore comitatu cladis 
occideret. quo quidem tempore praecipua apparuit i5 
tua^ imperator^ cura simul et animi magnitudo^ qui 
redeunti illi minore exercitu congredi quam obsidio- 
nem intermittere maluisti; ne respirare clausisaut 
effugere aut imminere tergo liceret. 

IX. Et primo quidem, ut audiO; aciem instruxeras 20 
duplicem^ mox prouiso aduersarium numero expli- 
cari statim in firontem ordines et extendi latius 
arma iussisti^ ex tuo animo nimirum animos tuorum 
omnium metiens; quamuis grauius inde pondus in- 
fringi posse impetu pauciorum. laudare me existi- 85 
mas, imperator, cuncta quae in illo proelio feceris? 
ego uero iterum queror. prospexeras omnia^ dis- 
posueras uniuersa^ summi imperatoris officia com- 
pleueras. cur ipse pugnasti? cur te densissimis ho- 



3 atexis A W athexis B | asper om. Bert. || 4 impeditu A 
oppugDatione A W || 5 inuehendis Liuineius: in euehendis A W 
BerL euehendis B C euendis V || 8 leuior A B V || 9 traiecta 
Mich. Uirdungus: proiecta M || 10 obmissa w: ohmissos M BerL 

I remora ego: pemora M (mora B) spe morae w B 11 qui eruptio- 
nem temptauerant w : eruptio temptauerat M qna eruptio ten- 
tata erat Liuineius ) 12 dux ipse cum w: ipse cum duz M || 21 
aduersarinm A: aduersariorum BCVw; cf. Neue, lat.Form. 1 113 

II 23 animos tuorum omnium om.W in lac, 8 litt. || 25 laudari A {| 
27 quaero Addaliua || 28 omnia uniuersa Bert. fort. recte 



200 IX. INCERTI PAN. 

stium globis miscuisti? cur salatem rei publicae in 
pericula tauta misisti? an nescire nos putas quod, 
dum nimio raperis ardore^ in media hostimn tela 
deueneras et, nisi uiam tibi caedibus aperuisses, 

5 spem totius generis humani et uota deceperas? toto 
quippe impetu ferebare^ torrenti similis amni quem 
abruptae radicitus siluae et conuulsa funditus saxa 
sequerentur. quid tibi est, imperator, cum inferiore 
fortuna? illos pugnare fas est quibus suo cuiusque 

lofato aut uincendum est aut cadendum: tu; cuius ex 
uita omnium fata pendent, ad ullum discrimen ac- 
cedas? inter tot tela gladiosque uersere? quis hoc 
a te exigit? aut quis pati possit ut quicquam in te 
belli casibus liceat? deceat te, imperator, hostem 

15 ferire? immo non decet laborare. 

X. Spectauit ex edito monte Xerxes nauale 
certamen. Augustus aliud agens uicit aput Actium. 
fuit etiam qui sublatus in scalas inuicem nexas con- 
currentes eminus uidit exercitus, ut nec interesset 

2opericulo et adesset euentui. ignaua, inquies, sunt 
naec exempla; sed tuta, grauiorque metus est peri- 
culi tui quam laetitia uictoriae. an non ipsi te, 
caesis fugatisque hostibus interfectoque etiam ipso 
eorum duce, comites et tribuni corripuere lacriman- 

25 tes amplexique illud tuum anhelum pectus, cruentas 
manus et (juicquid de sanguine profundae caedis 
emerserat hinc atque inde clamarunt: *quid egeras, 
imperator? in quae nos fata proieceras, nisi te di- 
uina uirtus tua uindicasset? quae haec est impa- 

sotientia? aut quo tibi manus nostras, si uersa uice 
pugnas ipse pro nobis?' haec ego non dicerem, im- 
perator, neque ab aJiis dicta memorarem, nisi bene- 

2 nos] lion A || 3 cum C W | rapereris C w || 4 deueneras 
Liuineius: deueneris M || 5 — 9 quid tibi — fortuna? toto quippe 
impetu — saxa sequerentur M, transposuit Acidaltus || 6 toto] 
tanto Eyssenhardtus || 8 a» inferioru? ) 9 euos A || 11 nnllnm W 
II 12 nec inter w || 16 spectauit edd,: specta A spectansBCV 
spectat w I monte deleuerim \ Xerses M || 22 uictoria A | at AV 
a w I te A W Bert.: om, B C V || 23 interfectisque M, corr. w 



' 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 9—12. 201 

ficio tuae leuitatis tutior esset nostra in uerbis quam 
tua in armis audacia. noua enim quadam uarietate 
naturae confusoque uirtutum temperamento idem es 
et in proeliis ferocissimus et parta securitate mitis- 
simus. 5 

XI. Cum enim dato obsessis tempore poenitendi 
Aquileiam quoque de legatis eorum [ac] supplicibus 
recepisses cunctique se tibi dedidissent quos obsi- 
dendo seruaueras, ignouisti omnibus et uitam quam 
desperauerant reddidisti. et quidem iussisti arma lo 
deponere ut multo tutius uictoris pietate tegerentur: 
ut tamen pertinaciae suae merita sentirent; corripi 
eos uincirique iussisti non ad supplicium, sed uitam, 
ne conscientiae timore diflFugerent grauiterque de- 
linquerent conseruarique iterum non mererentur, si i5 
seruati non fuissent. sed unde tanto bominum nu- 
mero tot uincula quae continere militares et paulo 
ante armatas manus possent? stupere milites qui 
perducendos susceperant et custodiae curam abnuere 
et prorsus nescire quid facerent; ipsi etiam qui tibi 20 
in consilio erant^ ipse etiam praefectus haerere, cum 
tu diuino monitus instinctu de gladiis eorum gemina 
manibus aptari claustra iussisti, ut seruarent deditos 
gladii sui quos non defenderant repugnantes. 

Xn. pulcherrimum et qui omnium oculis sub- 25 
ici debuisset triumphum uirtutis et clementiae tuae! 
cuius enim potentiae . fuit hostibus arma deripere; 
huius humanitatis deditos ad impunitatem suis en- 
sibus alligare atque ita uincire ut eos ferri illius 
quod contra te gesserant cotidie poeniteret. gladius so 
ille, quem in te distrinxerat hostis infestus, ipse 



3 es et BerL w: esset A C esses B V ) 7 ac del. Liuineius. 
an ac mag. {id est maglstratibus) suppl.? || 8 dedissent C V 

I obsidendos H || 10 et qnidem] equidem Eyssenhardtus \\ 

II totius W II 14 conscientia A || 19 cura w: cura M || 23 ut] 
et A I debitos C || 24 gladii w: gladiis M || 27 diripere A W 
II 28 huius ego: cuius M eius w | ad pietatem W | suis ensib; 
scripsi: sui M Beri. suis armis edd. \\ 29 uincere C W || 31 
distrin. ^: destrin. M | ipso A 



202 IX. INCEETI PAN. 

domini sui manus tenuit et paratus ad caedem custos 
factus est ad salutem. magnus poeta^ dum bellorum 
toto orbe surgentium discursum apparatumque de- 
scribit 'et curuae% inquit, 'rigidum falces conflan- 

htur in ensem^, triste nimirum tempus illud, cum 
instrumenta usui pecudum praeparata in caedem ho- 
minum uerterentur. at nunc rigidi illi mortiferique 
mucrones in salutaria uincla curuantur et exarma- 
tum hominem non interimunt, sed cohercent; dedi- 

10 tosque hostes gladii sui collisi obtunsique tutantur, 
qui nihil illis prodesse integri acutique potuerunt. 

XIII. Omnium ergo armorum ministeria ad di- 
uersos eflfectus arbitrio tuo seruiunt, imperator. tibi 
uincunt gladii^ tibi seruant; te pugnante feriunt^ te 

15 ignoscente custodiunt. ut deus ille mundi creator et 
dominus eodem fulmine suo nunc tristes^ nunc lae- 
tos nuntios mittit: ita eadem sub numine tuo tela 
inimicos aut supplices tuos pernicie aut conseruatione 
discemunt. eripuisti^ imperator, aduersariis tuis gla- 

20 dios ne quis incumberet dolore superanti, set eosdem 
suis manibus innoxios reddidisti ut et clementiae et 
uindictae tuae satisfaceres : quorum sanguini peper- 
ceras^ arma fregisti. uita enim hominum diu parta 
semper seruanda est, si liceat: ferrum, inuentu fa- 

25 cile^ usu mutabile est. ideo quae erant reparabilia 
conflasti; quod rediuiuum non erat reseruastL quid 
simile ad laetitiam fabulae ferunt? conuersa esse hu- 
mana corpora in fontes autpecudes aut aues: foeda et 
degener talis conuersio. gladius mutatus in manicaS; 



1 cnstos factas — 6 in caedem om, V || 4 cur ne A; cf. 
Uerg, Georg, I 508 \ conflantur in ensem om, M, falcestris te A 
falcestris, deL te, w || 5 nimium M, corr, w | illud aperiens w 
II 6 usui ego: tui M cultni w || 16 flumine C || 17 ita et A j 
numine edd.: nomine M || 18 tuos om, A || 19 imperator om. 
Bert. II 20 superanti set scripsi: snperasti et M superatus et 
w II 21 manibus suis C || 22 sanguine A || 23 uita edd.: ut M 
ut en. hom. natura w Q 24 sic ferrum w || 25 e addidi: om. M 
II 26 seruasti BerL | quid edd.: qui M cui w || 27 ad laetiltiam 
om. B C V 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 12—15. 203 

hoc est quod securitas post timorem, quod umbra- 
culum post calorem: splendorem mutatio perdidit, 
sed aciem retudit. 

XIV. Studium et humanitas tua hortata est, im- 
perator, ut hucusque exultatio nostra uerbis eluceret. 5 
et iam ad potiora redeamus. recuperata omni cis 
Padum Italia ipsa iam ad te supplices manus Roma 
tendebat; cui portentum illud insederat nihil conari 
ausum ad tot nuntios suarum cladium. quippe ipsa 
se uilissimi hominis obsidebat ignauia et degeneres, lo 
ut dictum est; animos timor arguebat: stultum et ne- 
quam animal nusquam extra parietes egredi audebat. 
ita enim aut prodigiis aut metus sui praesagiis mone- 
batur. pro pudor, intra parietum custodias imperator! 
non ille aspirare in campum^ non exerceri armis^ non i5 
puluerem pati; astutus quidem, ne uirorum officia 
temptantem contemnerent qui uiderant deambulare 
aut tantum in illo palatio marmoratis pauimentis 
incedere; nam in Salustianos hortos ire peregri- 
natio et expeditio putabatur. et haec quidem deliciae 20 
toto illo tempore quo urbem obsederat, semet inclu- 
serat, turpissimam hanc eius formidinem protegebant. 
non enim se inbellem, sed beatum, non inertem, 
sed securum uideri uolebat. quotiens milites in con- 
cionem uocabat, se solum cum illis imperare, 25 
alios per limites pro se militare iactabat. ^fruimini' 
aiebat 'dissipate, prodigite'. haec erat miserorum 
breuis et caduca felicitas. 

XV. Ac ne tum quidem, cum tot aduersa suo- 
rum proelia comperisset, obuiam ire conatus est ut^o 



5 elaceret^crtp^t: eluderetH || 6 et ego: sedM || 11 ut dictum 
est A W Bert. : o»i. B C V ; cf. Uerg, Aen, IV 13 || 12 animal 07». 
Bert. I parietes BCVw: partes A || 13 prodigus et presagus A 
I mouebatnr A || 17uiderant/^tutff.;uiderentM | deambulare aut 
scripsi: deambularent M | 18 pauietis scripsi: parietibus M || 20 
hec B: hee ceit. \\ 21 totoj tanto C | urbem Liuin.: orbem M || 23 
inertem C: hertem M Thertem w || 25 imperare w: imperatore 
A B imperatorem cett. || 29 tuum A j aduersa suorum edd. : di- 
uersa tuorum M; an dextera tuorum? || 30 ut addidi: om. M 



204 IX. INCERTI PAN. 

ad resistendum Padi limite aut Apennini iugis ute- 
retur^ sed litteras calamitatum suarum indices sup- 
primebat^ interdum etiam palam ut usque ad portas 
ueniretur optabat^ non intellegens maiestatem illam 

5urbis, quae pridem admotos exercitus sollicitauerat, 
iam flagitiis ipsius deformatam et sedibus suis pul- 
sam ad tua auxilia transisse nec ullis praemiis posse 
corrumpi quos tibi praeter liberalitatem tuam et 
sacramenti fidem tot uictoriarum gloriae dicauissent. 

10 quis enim miles; qui ductu atque auspiciis tuis totiens 
felicissime dimicasset, uulnera illi sua uenderet? 
belli iam paene confecti summam concederet? at 
enim tu id ipsum de ardore totius exercitus sentiens 
sine ulla haesitandi mora, «qua breuissimum per Ue- 

15 netos iter est, rapto agmine aduolasti, celeritatem 
illam in gerendo Scipionis et Caesaris hanc maxime 
cupienti Romae repraesentans. haec est fiducia im- 
peratoris inuicti et suorum mentibus freti non du- 
bitare nec trahere bellum, sed proximum quodque 

20 pugnae tempus putare uictoriam. non enim res erat 
tibi ut Q. Maximo cum Hannibale uictore, ut post 
res asperas locum tempusque captares, sed urgere 
te successus tuos et continuare uictorias et quam 
primum subuenire urbi decebat. sapientis enim est 

25 imperatoris fractis rebus cunctando consulere, se- 
cundis non deesse fortunae. 

XVI. Itaque unum iam illud timebatur ne ille 
conterritus his uiribus, grauiter afflictus et in artum 
redactus boni consuleret et debitas rei publicae poe- 



1 ad resistendum del. Acidalius \ ut Padi w || 2 iudices 
A B C V I supprimebat B V w: supprimebant A G || 6 suis 
propulsam W || 8 et] ad V B 9 dicauissent w: dii cauissent 
M II 11 malim uenderet et belli || 14 sine ulla BerU: non sine 
ulla M I Uenetos Liuineius: eos M || 16 in gerendo ego: in re- 
gendo M in re gerenda w | hanc scripsi: tunc M quam Eys- 
senhardtus || 21 ut Q.] utq; A utique B C V uti q w || 23 uicto- 
rias et Bert, : uictoria sed A C V uictoriara sed B W J 28 con- 
territus edd. : contentus M || 29 et] ut Acidalius | penas C V (?) 
w: pynas A B 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 15—17. 205 

nas obsidione differret. quippe omni Africa quam 
delere statuerat exhausta^ omnibus insulis exinanitis^ 
infiniti temporis annonam congesserat. sed diuina 
mens et ipsius urbis aetema maiestas nefario ho- 
mini eripuere consilium, ut ex inueterato illo tor-s 
pore ac foedissimis latebris subito prorumperet et 
consumpto per desidias sexennio ipsum diem natalis 
sui ultima sua caede signaret, ne septenarium illum 
numerum sacrum et religiosum uel inchoando uio- 
laret. at quomodo instruxit aciem tot annorum uer- lo 
nula purpuratus? ita prorsus ne quis euadere, ne 
quis, ut fit, loco motus referre gradum et instaurare 
proeKum posset, cum a fronte armis, a tergo Tiberi 
amne premeretur. in quo iUe non mehercule cogi- 
tauit liecessitatem resistendi, sed propinquitatem re- 16 
fugiendi, nisi forte iam sentiens diem sibi uenisse 
fatalem ad solatium suae mortis uoluit secum tra- . 
here quam plurimos, ut omnes essent exitus sui co- 
mites qui scelerum participes extitissent. quid enim 
aliud illum sperasse credendum est? qui iam ante 20 
biduum palatio emigrauerat et cum uxore ac filio in 
priuatam domum sponte concesserat, ut res est, 
somniifl terribilibus agitatus et nocturnis pulsus ul- 
tricibus, ut tu iam olim expectatus habitator sacris 
illis aedibus diu exalatis expiatisque succederes. et 25 
adeo ipse uerum sibi dixerat et uenturo tibi cesse- 
rat; quamuis in proelium ingrederetur armatus, cum 
excedendo palatio iam se abdicasset imperio. 

XVII. Ad primum igitur aspectum maiestatis 
tuae primumque impetum totius tui uictoris exercitus 30 
hostes territi fugatique et angustiis Muluii pontis 

5 corpore A || 7 sexennio Peiauius: senio M || 9 uel om. CV |{ 
10 annonim] aimorain m, Eyssenhardtus || 12 ut sit A || 13 posset 
w: possit M I tyberi amne w: tiberiu ne A tiberim ne V tiberi 
ne C Tiberi flumine edd, \ Tiberi — cogitauit om, B || 14 cogi- 
tauit B C V w: cogitabit A || 16 diem w: idem M || 21 et add. 
edd,: om. M || 23 somniis scripsi: omnis M furiis w ominibus 
Acidalius || 26 uirum A || 30 toties tui Liuin. || 31 angustis A B V 
muluii A B V: miluii C molaii w | pontiis B V ponciis A 



206 IX. INCERTI PAN. 

exclusi, exceptis latrocinii illius primis auctoribus 
qui desperata uenia locum quem puguae sumpserant 
texere corporibus, ceteri omnes in fluuium abiere 
praecipiteS; ut tandem aliquod caedis compendium 
5 fessis tuorum dexteris eueniret. cum impios Tiberis 
bausisset, ipsum etiam illum cum equo et armis in- 
signibus frustra conatum per abrupta ripae ulterioris 
euadere idem Tiberis correptum gurgite deuorauit, 
ne tam deforme prodigium uel hanc obitus sui re- 

10 linqueret famam quod alicuius uiri fortis gladio 
teloue cecidisset. et aliorum quidem hostium cor- 
pora et arma praeceps fluuius uoluendo deuexit, illum 
autem eodem quo extinxerat loco tenuit, ne diu po- 
pulus Romanus dubitaret, si putaretur aliquo pro- 

15 fugisse cuius mortis probatio quaereretur. 

XVIII. Sancte Thybri, quondam hospitis moni- 
tor Aeneae, mox Romuli conseruator expositi, tu 
nec falsum Romulum diu uiuere nec parricidam urbis 
passus es enatare. tu Romae tuae altor copiis sub- 

2ouehendis, tu munitor moenibus ambiendis, merito 
Constantini uictoriae particeps esse uoluisti, ut ille 
hostem in te propelleret, tu necares. neque enim 
semper es rapidus et torrens, sed pro temporum 
ratione moderatus. tu quietus armatum Coclitem 

25reuexisti, tibi se placido Cloelia uirgo commisit: at 
nunc uiolentus et turbidus hostem rei publicae sor- 
buisti et, ne tuum lateret obsequium, eructato ca- 
dauere prodidisti. reperto igitur et trucidato corpore 
uniuersus in gaudia et uindictam populus Romanus 

30 exarsit, nec desitum tota urbe, quasuffixum hasta 
ferebatur, caput illud piaculare foedari, cum interim, 
ut sunt ioci triumphales, rideretur gestantis iniuria, 
cum alieni capitis merita pateretur. 



5 dext.] texeris W || 8 tiberis B C V w: tiberioris A || 
9 oblitus B C V II 16 Thybri A: Tybri Bert Thyberi W 
Tybris B Tibris C V || 22 necares w: negares M || 26 et] 
ac W \ 30 desitu Puteanus: desit a A desica B C V de- 
siit a w 



« 

i 



:i 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 17—19. 207 

XIX. Sed quid ego hucusque iocularia? tecta 
ipsa^ ut audio^ commoueri et altitudo culminum ui- 
debatur attolli, quacumque numen tuum tardo moli- 
mine currus inueheretur: tanta te populi densitaS; 
tanta senatus stipatio prouehebat simul et attinebat. 5 
felices qui te propius aspicerent; longius positi no- 
minabant; quos praeterieras, loci quem occupauerant 
poenitebat. uicissim homines inde ilico accedere, 
ninc sequi; certare innumerabilis multitudo et im- 
pulsu uario fluctuare; et tantum tibi hominum amici k» 
post illam sexennii cladem superesse mirabantur. 
ausi etiam quidam ut resisteres poscere et queri 
tam cito accessisse palatium et^ cum ingressus esseS; 
non solum oculis sequi^ sed paene etiam sacrum 
limen irrumpere. inde omnibus circumfusi uiis^ dum i» 
excederes, opperiri prospicere, optare sperare, ut 
uiderentur eum a quo obsidione liberati fuerant ob- 
sidere. gloriatus sit licet, et uere, summus orator 
humeris se Italiae in patriam reportatum: te, Con- 
stantiue, senatus populusque Romanus et illo die et 20 
aliis, quacumque progressus es, et ulnis ferre ge- 
stiuit. nec quidquam aJiud homines diebus munerum 
aetemorumque ludorum quam te ipsum spectare uo- 
luerunt; qui tuus esset falgor oculorum, quae toti 
corpori circumfusa maiestaS; quae oris dignitas. 25 

5 detinebat w || 6 aspicient A | nominabant] malim nota- 
bant II 8 homines Lipsius: omnes M | inde ilico accedere scripsi: 
inde dico accedere A B V in edito accedere w inde discedere 
C edd, II 9 hinc seqni] insequi C || 10 tibi ego: sibi M ibi Bert, 
I amici scripsi: animi M || 11 mirabantur Lipsius: memorabant 
M II 12 quidam B C V w: quidem A || 15 circumfusi niis dum 
scripsi: circumfusis M, tum utrum Bert. uicum M (uitium n r) ; 

ui 
erai, ni fallor^ in archetypo circumfusis dum || 16 optare sperare 
edd.: optares parere M jj 17 fuerant w: fuerunt M U 19 Ita- 
liam M || 21 et ulnis scripsi L l. p. 221: et oculis M et humeris 
et oculis w I fere C V || 22 numerum A || 23 eternorumque 
BerU: etrorumque M ceterorumque w | uoluerunt Hauptius 
Herm» V p. 314: potuerunt M petiuerunt Acidalius |j 24 quae 
toti corpori Hauptius L L: quae (oculorumq; A) totins corpo- 
ris A Bert. totiusque corporis B C V w 



208 IX. INCERTI PAN. 

gaudere cuncti spectaculorum mora et familiaribus 
sibi artificibus ob hoc solum fauere quod te prae- 
sente certarent. 

XX. Nam quid ego de tuis in curia sententiis 

5 atque actis loquar? quibus senatui auctoritatem pri- 
stinam reddidisti^ salutem; quam per te receperant, 
noh imputasti, memoriam eius in pectore tuo sem- 
piternam fore spopondisti. dicerem plura de diuinis 
orationibus tuis, de oblata potius quam impetrata 

10 benignitate, nisi maUem dicta reticere dum propero 
facta laudare. quamlibet uerba tua in senatu habita 
nobis non nota sint^ tamen qualia fuerint clementiae 
tuae gloria nuntiauit. o tandem feliz ciuili^ Bomay 
uictoria! irrupit te olim Cinna furiosus et Marius 

15 iratuS; qui non solo se Octauii consulis capite sa- 
tiarunt; sed luminibus ciuitatis extinctis exempla, 
quae nunc toto sexennio passa es, reliquerunt. uicit 
iterum tibi ante portam Collinam SuUa, felix si se 
parcius uindicasset; set enim multis capitibus rostra 

20 compleuit. Constantinus uictoriae licentiam fine proelii 
terminauit: gladios ne in eorum quidem sanguinem 
distrin^ passus est quos ad supplicia poscebas. 

Xxi. Deditam sibi idem SuUa exarmatamque 
legionem in uilla publica trucidauit perculsumque 

25 morientium gemitu senatum monuit ne timeret quod 
ipse iussisset. at iste uictor non modo hostium; sed 
etiam uictoriae suae, quicquid militum bello super- 
fuit, tibi reseruauit. tibi enim iam militant, quos 
exutos armis impiis aduersus hostes barbaros rursus 

30 armauit. iam obliti deUciarum circi maximi et Pom- 



4 in curias A B V || 10 dicta w: recta M || 11 quamlibet; 
malim nam licet || 12 non add, Jaegerus: om, M ig^ota Liui- 
neius | qualia B C V w: quali A || 14 te olim Beri,: olim te M I 
Cinna] Sylla Bert. \\ 15 Octauii] oceani A | sociarnnt A || 16 ex- 
tinctis] cunctis A || 17 es] est A W || 18 se om. A || 19 sed edd.: 
om. M Beri, \ etenim w || 20 uictoriae] uictori etiam C j| 21 qui- 
dem om. A || 22 poscebas A: poscebat B C V W || 24 perclusumq. 
A II 25 ne] to A || 28 militauit A || 30 pompeiani theat w: pom- 
pei eintheat. B pompei emtheat. AV pompeii amphitheat. C 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 19—22, 209 

peiani theatri et nobiliuni lauacrorum Rheno et Da* 
nuuio quippe praetendunt^ excubias agunt, latrocinia 
compescunt; certant denique cum uictoribus ut ciuili 
bello uicti hostili iis comparentur. nec tamen id 
mirum uideri potest^ cum qualemcumque militems 
fortissimum facias tuo, imperator, exemplo. non 
enim fessus proeliis et expletus uictoriis, ut natura 
fert, otio te et quieti dedisti, sed eodem impetu, 
quo redieras in Gallias tuas, perrexisti ad iuferiorem 
^ermaniae limitem, magna scilicet intercapedine lo 
iemporis ac breui locorum distantia post annuam 
•expeditionem statim bellum auspicatus a Tiberi ad 
Hhenum; immo (ut omen et similitudo nominis, 
sic et tua, imperator, magnitudo animi poUicetur) 
a Tusco Albula ad Grermanicum Albim prolaturus i5 
imperium. 

XXn. Quisnam iste est tam continuus ardor? 
quae diuinitas perpetuo uigens motu? omnium rerum 
interualla sunt. cessat terra noualibus, dicuntur 
interdum flumina resistere, sol ipse noctibus ac- so 
quiescit: tu, Gonstantine; solus infatigabilis bellis 
bella continuaS; uictorias uictoriis cumulas. quasi 
praeterita sint obliterata si desideas, non putas te 
uicisse nisi uincas. ruperat fidem gens leuis et lu- 
brica barbarorum et, robore atque audacia lectis 25 
eruptionis auctoribuS; institisse Eheno nuntiabantur. 
ilico obuius afiFaisti et praesentia tua, ne auderent 
transitum, terruisti. et iam uidebaris rem uotis tuis 
fecisse contrariam quod inhibita eruptione non foret 



1 nobilium B G V w: nouilium A noualium Bert. \ et om. 
B G del, w I Danuuio quippe ego : danubioque M || 4 hostili iis 
scripsi: hostibus M hostilibus Acidalius | idj ad A || 7 uictoriis 
w: uictoribus H || 11 malim per strenuam exped. || 12 bellu 
ego: bello M bella Langius || 13 ut et omen W || 14 sic P. Da- 
niel: sit M || 15 Albim edd.: album M || 18 ingens B G || 20 sol 
ipse Beri.: sed ipse A sed ipse dies B C V W {sed in V dies 
sup. lin. add.) et ipse dies edd. \\ 23 sunt A | desideas ego: de- 
sidenas A desinas B G V w || 26 emptionis w: eruptionibus M 
II 27 tua] tu A II 28 et iam Liuineius: etiam M, del. w 
Pahxo. lat. 14 



210 IX. INCERTI PAN. 

materia uictoriae; sed eniiu inopiuato cousilio usus 
abeuudi^ simulato nuutio maioris iu superiori limite 
tumultuS; occasiouem stolidis ac feris meutibus ob- 
tulisti iu uostra ueuieudi^ relictis iu occulto ducibus 

6 qui securos adorireutur. quo cum ei ueuisseut, cou- 
silium tuum sequitur fortuua. toto Rheui alueo op- 
pleto uauibus deuectus terras eorum ac dpmos maestas 
lugeutesque populatus es tautamque cladem uasti- 
tatemque periurae genti iutulisti ut post uix ullum 

10 uomeu habitura sit. 

XXIII. Ite uuuc omues, si placet; barbarae ua- 
tioues et exitiales uobis mouete couatus: habetis 
exemplum. quamuis euim imperator uoster amico- 
rum regum admittat obsequia idque ipsum ualeat ad 

15 laudem uictoriae qupd a uobilissimis regibus timetur 
et colitur, augeri tameu gloriam uirtutis suae gaudet 
quotieus prouocatur. uam quid hoc triumpho pul- 
crius ? quo caedibus hostium utitur etiam ad uostrum 
omuium uoluptatem et pompam munerum de reli- 

ao quiis barbaricae cladis exaggerat^ tautam captiuorum 
multitudiuem bestiis obicieus ut iugrati et perfidi 
uou miuus doloris ex ludibrio sui quam ex ipsa morte 
patiautur. inde est quod, cum exitum dififerre liceat, 
perire festiuaut seseque letalibus uulueribus et mor- 

25 sibus offeruut. ex quo ipso apparet quam maguum 
sit uicisse tam prodigos sui. 

XXIV. Facile est uiucere timidos et inbelles 
quales amoena Graeciae et deliciae orientis educunt, 
uix leue pallium et sericos siuus uitando sole tole- 



1 sed inopinato (A w: -te B G V) consilio usus. abeundo 
(abeundi w) enim simul. M, transposui enim 1 2 superiore 
B G V W U 3 feris] ferinis iz, edd, || 5 ei uen. ego: euen. A 
uen. cett, || 7 maestas B C V: maiestas A funestas w | 8 tan- 
tamque] tanquam G || 9 uix om. A | ullum w: illum A Bert. 
iUud B G y II 12 moue A || 13 enim nuDC imp. A || 14 ua- 
let w 1 15 uictorie w: uictoria M || 19 uoluptatem W: uo- 
luntatem A B C Y 1 20 tantamque Acidalius ] 21 obiciens 
ego: obici M obicit w, edd. \ utj om, G et Bert, || 24 mor- 
sibus scripsi: mortibus M || 28 grecia et A B V 



• CONSTANTINO AUGUSTO D. 22—26. 211 

rautes et, si quando in periculum uenerijit, libertatis 
immemores utgt«6 seruire liceat orantes. Romanum 
uero militem, quem qualemcunque ordinat disciplina 
et sacramenti religio confirmat, aut trucem Francum 
ferina sola carne distentum, qui uitam pro uictuss 
sui uilitate contemnat^ quantae molis sit superare 
uel capere? quod tu, imperator, et nuper in Italia 
et in ipso conspectu barbariae paulo ante fecisti. 
ita sine uUo discrimine omnia genera bellorum ar- 
morum hostium uni tibi cedunt, cedunt ex omni lo 
etiam memoria condita litteris monimenta uirtutum. 
nec uero tantummodo uetera illa dictatorum et con- 
sulum ac deinceps magnorum principum, sed etiam 
recentissima et pulcherrima diui patris tui facta 
superasti (sordet enim alios ex proximo tempore i5 
comparare): ipsum, inquam, diuum Constantium 
iam primis imperii tui lustris rerum gestarum laude 
cumulasti. 

XXV. Inuitus hoc forte accipis, imperator, sed 
ille, dum dicimus, gaudet e caelo et iam pridem 20 
uocatus ad sidera adhuc crescit in filio et gloriarum 
tuarum gradibus ascendit. purgauit ille Batauiam 
aduena hoste depulso, tibi se ex ultima barbaria in- 
digenae populi dedidere. ille oceanum classe trans- 
misit, tu et Alpes gradu et classibus portus Italicos 25 
occupasti. recuperauit ille Britanniam, tu nobilis- 
simas Africi maris insulas, quae populi Romani fuere 
prouinciae. ignoscat, inquam, diuus ipse Constan- 
tius. quid habeo quod comparem Italiae, Africae, 
Romae? merito igitur tibi, Constantine, et nuper 30 

2 utq; ego: ut M || 3 uero limitem A | qualemcumque 
Liuineius: qualemque M || 5 prouectus sui A B V || 6 utili- 
tate C I quante G w: quanta M an qnanta moles? || 8 fec.] 
an sensisti? H 11 etiam ez omni w |] 14 recentissima Acida- 
lius: rectissima M Q 16 superastis A || 16 inquam indiuii {an 
ipsu diuu.^] Constantini A Q 17 tui om, Bert, H 20 et iam Bert.: 
etiam M 1 23 hoste BCVw: liostem A. an hoste inde pulso? 
I indigne C Q 27 populo ro. C || 28 fndlim agnoscit inq. d. i. 
Constantius: ^quid habeo — Romae?' || 29 habeam W 

14* 



212 IX. INCERTI PAN. CONSTANT. AUG. D. 25-^26. 

senatus signum dei et paulo ante Italia scutum et 
coronani; cuncta aurea, dedicarunt ut conscientiae 
debitum aliqua ex parte releuarent. debetur enim 
(et semper debebitur) et diuinitati simulacrum [au- 

sreumVet uirtuti scutum et corona pietatL 

XiVI. Quamobrem te, summe rerum sator, cuius 
tot nomina sunt quot gentium linguas esse uoluisti 
(quem enim te ipse dici uelis, scire non possumus), 
siue tute quaedam uis mensque diuina es, quae toto 

10 infusa mundo omnibus miscearis elementis et sine 
ullo extrinsecus accedente uigoris impulsu per te 
ipsa mouearis; siue aUqua supra omne caelum po- 
testas es quae hoc opus tuum ex altiore naturae 
arce despicias : te, inquam, oramus et quaesumus ut 

15 hunc in omnia saecula principem serues. parum est 
enim optare tantae uirtuti tantaeque pietati; quem 
longissimum habet uita, processum. et certe summa 
in te bonitas est [pietasj, et ideo quae iusta sunt 
uelle debeS; nec abnuendi est causa cum possis. 

80 nam si est aliquid quod a te bene meritis denegetur, 
haut potestas cessauit, at bonitas. fac igitur ut, 
quod optimum humano generi dedisti, permaneat 
in aeternum omnesque Gonstantinus in terris degat 
aetates. quamuis enim, imperator inuicte, iam di- 

a5uina soboles tua ad rei pubUcae uota successerit et 
adhuc speretur futura numerosior, illa tamen erit 
uere beata posteritas cui, cum liberos tuos guber- 
naculis orbis admoueris; tu sis omnium maximus 
imperator. 



1 del edd, : dee M deus Bert. || 2 malim et coronam Roma 
II 4 semper ego: saepe M | debebitnr Gruterus: debetur H | 
auream seclusi || 9 tute ego: in te M | es ego: est H | qua 
toto infusus edd. || 11 accidente A W [| 12 ipse M, correan \\ 
13 es edd.: est M | qna A W || 16 aptare A || 18 est] et Y | 
bon. et pietas est w | pietas del, Jaegerus || 21 haut scripsi: 
aut M I at ego: aut M || 23 prius in Bert,: om, M || 26 illa] 
ita Jaegerus \\ 27 cui ego: ut M si Jaegerus 



213 



X. 

NAZAKII 

PANEGYRICUS CONSTANTINO AUGUSTO 

D I C T U S. 

L DictuTus Constantiui auimstissiiuas laudes, qui 5 
tantum ultra omnium saeculpWi principes emi^et 
quantum a priuatis ceteri principes recesseront, et 
dicturus iu coetu gaudiorum exultantium et laetitiae 

gestientis; quam cumulatiorem solito beatissimorum 
aesarum quinquennia prima fecerunt^ sentio nuUam lo 
eloquentiam nec optari nec concipi posse quae dignam 
afierat aut tempori gratiam aut materiae copiam 
aut uestris studiis facultatem. iactat quippe se nunc 
cum maxime alacris omnium ac beata deuotio. nec 
operta mentium rimari necesse est: extat in uultuis 
cuiusque hilaritatis publicae decus et in serenis fron- 
tibus animorum indicia perleguntur. non enim se 
capit exundantis laetitiae magnitudo^ sed dedignata 
pectorum latebras ita multa et candida foris promi- 
net ut intellegatur non in^entior esse quam uerior. 20 
nec uero mediocribus bonis gaudent qui exultandi 
modum non habent. 

n. Pruimur nos quidem praesentium maxima 
uoluptatc; sed lenocinatur his iam futuri ratio, et 
quae temporibus disparata sunt animorum prae- 25 
sumptione iunguntur. quintum decimum maximus 
princeps salutaris imperii annum degit^ sed augu- 
ramur iam uicennalia et uenturis fidem superiorum 



14 alacris omnium studium ac beata W || 15 opertamen- 
tnm A II 17 iudicia A ) 18 exnudantis A || 23 quidem nos C |j 
24 uolutate A || 25 disperata A C BerL || 27 annum post im- 
perii Bert. A, post quintum decimum B C V W ponunt \ augu- 
riamur A G V || 28 uicinalia A G V | uenturis ego : uenturi M 



214 X. NAZARII PAN. 

felicitate sancimus. quinquennalia beatissimorum 
Caesarum occupatos nos in gaudiis habent, sed iam 
in destinatis decenniis uota properantia et spes uo- 
lucres constiterunt. horum dehinc compotes pro- 

« pagabimus optabilis boni seriem. ita omnia quae 
ex principibus nostris prospera eueniunt continuatos 
fructus ferunt nec magis recepta delectaht quam 
expectata iuuerunt. uerum quid agimus uicenis aut 
iam tricenis annis circumscribendo quae aeterna 

10 sentimus ? ampliora sunt merita principum quam 
optata uotorum. eat quin immo in inmensum feUcis 
cursus imperii, nec humanorum termincrs curent qui 
semper diuina meditantur. certe cupitorum irriti non 
sumus qui^ cum optemus maxima^ id haud faciamus 

i5benignius quam securius, quod propter caelestem 
in illos fauorem tam certa ampiscendi spes est quam 
optandi soluta libertas. has igitur gratulationes^ quae 
praesentibus excitantur quaeque superiorum memoria 
uigent aut quas in posterum redundaturas cogitatio 

80 auida depascitur, quis omnium queat flagrantissimis 
audientium studiis satisfacere dicendo? iam uero, 
cum publicas tantum utilitates amplex^ti uelim et 
unusquisque priuatim suas cogitet, tremebunda pro- 
f eratur oratio uoce necesse est, quae tacita reputatione 

25 uincenda est. in ipsis etiam publicis gestorum in- 
gentium professa laudatio cum augendi cupiditatem 
prae se ferat, non iniuria minuendi metum faciunt 
quae spem amplificationis ex magnitudine sustu- 
lerunt. 



1 sancimus q: sanximus A Beri. sanciamus G sanctiamus 
B V satiamus w U 2 nos addidi: om. M || 4 constituerunt C 
I propagauimus M || 6 prospera euen. scripsi: prospere uen. 
M II 11 in A B Bert. w: om. G V || 14 haud ego: om. H id fac. 
non ben. Acidctlius || 16 iUos scripsi: illo M || 19 quasi in p. 
redundatura M, corr. Rkenanus || 20 quis homiuum Liuineius 
I flagrantissimus A || 24 uoce necesse est addidi: om. M pro- 
feretur uet necesse est tremeb. proferatur Acidalius || 26 cum 
Acidalius: om, M Bert, 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 2-3. 215 

III. QuiS; oro; Constantine maxime (praesentem 
enim mihi alloqui uideor qui, etsi conspectu abes, 
reuelli tamen mentibus non potes); quis^ inquam^ 
aspirare laudes tuas audeat aequiparandi magis spe 
quam gratia non tacendi? quis tam potens fandi, 5 
cuius copia tam larga tamque felix quae^ cum uir- 
tutes tuas attrectauerit; non aut circumuenta numero 
desperato exitu stupeat atque obterat magnitudinem 
aut splendore obsolefacta tantum nitoris habeat 
quantum ex rerum luce collegerit? cuius cum diuina lo 
uirtus et eius misericordia comes appendixque uicto- 
ria urbem Bomam non praecipitantem exceperit; sed 
afflictam ac plane iacentem excitarit recrearit erexerit 
cimique aliae felicissimae tuae prius ac deinceps ex- 
peditiones non minus in sese operis amplexae sint i5 
quam ex ipsis faucibus fati ELoma seruata: quid 
dignum magnitudine tua excogitari ac dici potest, 
in cuius laudibus id maximum non est quod in ter^ 
rarum orbe primarium est? nobilissimorum quoque 
Caesarum laudes exequi uelle studium quidem dulce^ so 
sed et cura non mediocris est^ quorum in annis 
pubescentibus non erupturae uirtutis tumens germen, 
non flos praecursor indolis bonae laetior quam ube- 
rior apparet, sed iam facta granifera et contra ratio- 
nem aetatis maximorum quorumque fructuum matura 25 
perceptio. quorun^ alter iam obterendis hostibus 
grauis terrorem paternum, quo semper barbaria 
omnis intremuit^ deriuare ad nomen suum coe- 
pit; alter iam consulatum; iam uenerationem sui^ 



4 audeat] ualeat edd, ) 6 tamq; ego: tam H || 7 tuas A: 
om. B C V W, sed posi attrect. w addit \ attractau. B G Y {| 
8 atq; ego: aut H | obteratnr magnitudine w, edd. || 11 eius 
mia comes Bert, || 15 sint e^^.: sunt M || 17 excogitare A || 
21 et cura non Eyssenhardtus: non et cura K || 23 uber 
app. W II 24 grandifera M, corr, Addalius J 25 maximorum 
quorumque ego: maximorumque M maximorum quoque Liui- 
neius maximorum Eyssenhardtus || 26 iam] non A || 27 quo] 
quem w || 28 deuiare W 



216 X. NAZABH PAN. 

iam patrem sentienS; si quid intactum aut parens aut 
frater reseruet^ declarat mox uictorem futurum; qui 
animo iam nunc uincit aetatem. rapitur quippe ad 
similitudinem suorum excellens quaeque natura; nec 

5 sensim ac lente indicium promit boni; cum inuolucra 
infantiae uiuidum rupit ingenium. unde enim prin- 
cipis maximi tam effusus in liberos animus^ nisi quod 
iam in illis simulacrum sui conspicit? 

IV. Commendet inferioribus ^uos sola necessi- 

lotudo naturae^ et qualescumque diligant qui in illis 
quod ex se desiderent non habent: praestantissimum 
principem hoc maxime iuuat quod in annis primo- 
ribus iam sunt ductae lineae quibus uirtutum suarum 
effigies possit includi; et pater optimus, sed melior 

i&imperator^ non tam sibi quam reipublicae gaudet^ 
cum liberos sibi similes intuetur. quibus ad per- 
ficienda quae ingenerata sunt bona non segnis uir- 
tutum opifex disciplina coniungitur, ut spes aequi- 
parandi patris certa sit. quippe indoles similis est^ 

20 sed sub eodem magistro discendi fortuna felicior. 
ipsum a tenero intuentes^ in ipsum oculis ac mente 
conuersi nihil ab eius contemplatione deflectunt, 
incerti mirentur an diligant; nisi quod necesse est 
utrumque permixte simid fieri. nam et amor facto- 

85rum commendator est^ unde nascitur admiratio^ et 
facta cum mira sunt amorem inuicem creant. ita 
spectantibus liberis; quicquid ab eo pulcherrime ge- 
ritur; cum propter ipsum magis placuit^ tum studio 
imitationis molescit. iam tibi quidem in erudiendo^ 

80 imperator optime, non omnia proponebantur quae 

1 iam patrem A Bert. : om, B C V W || 2 declarat] dede- 
rat C I puto uictorem factaram || 3 nunc ego: om. H || 6 ru- 
pit g: rumpit M | principes A 1 7 infnsus W || 8 iam qaod in 
illis A qaod in illis iam C || 10 qoi in W: qain A B G V || 
12 primoribus G: primioribus M || 13 quibus] quarum A. malim 
e quibus uirtntum futurarum eff. poss. condudi || 14 posset 
H, corr, Acidalius J 17 generata W | malim non segnibus || 
19 simii est ego: similes H indole similes edd, | 29 maHm 
in.rudimento || 30 proponeb. w: preponeb. M 



CONSTANTINO AUGU8T0 D. 3—6. 217 

sequi uelles; nisi quod recte factorum contemplator 
acerrimus, si quid secus fieret, a spectandi cura pu- 
dentes oculos abstrahebas. dabit enim ueniam cle- 
mentia tua, si audaciorem ueritas facit. 

Y. Existimare quidem de principibus nemini fas 5 
est. nam et in uestibulo suo inquirentem repellit 
obiecta ueneratio et si qui mente propius adierunt, 
quod oculis in solem se contendentibus euenit, prae- 
stricta acie uidendi facultate caruerunt. uerum tu 
facisy principum maxime, ut patere uideantur quaeio 
obstrueta prius fuerant^ qui tam optas totus uideri 
quam ceteri recusabant. non terror obtentu est nec 
occultandis quae plerumque intrinsecus latent demo- 
randoque aspectu ostentatio speciosa perhibetur. 
obtutus hominum benignus receptas; nec intuentemi5 
iniquus fulgor retundit; sed serenum lumen inuitat. 
nunc denique intellegimus quae desideranda in 
prioribus fuerint, postquam ea quae operta in ceteris 
ueriti sumus in te reserata ueneramur. igitur^ ut 
facitis; beatissimi Caesares^ per omnes patemarumso 
laudum uias ite securi. non simplici quidem itinere 
numerosae eius uirtutes ingrediuntur, sed omnia ad 
eundem gloriae exitum ferunt. nullae cupiditatum 
deflexiones, nuUus erroris anfractus: ut uerenda 
progredientibus non sit dispendiosa reuocatio. ita- 25 
que maturiorem cursum instituistis qui moram con- 
siderandi itineris non habetis. sed mihi circumuento 
hac ipsa rerum copia^ quae potissimum capessenda 
sit uia^ qui aditus fiat; incertum est: ita se multa 
offerunt specie paria, magnitudine congruentia. 3o 



4 malim andaciorem me || 7 mente w: mentem M Bert,, 
quo retento adegerunt ueradiecemnt docti \ mentem propius 
A Beri,: propius mentem cett. || 11 prius obstructa C || 12 ob- 
tentni B W m. i, obstentui w ostentui g || 13 extrinsecus M, 
corr. Liuineius \\ 14 perhibetur edd.: prohibetur M Bert. prae- 
hibetur Acidalius praebetur Liuineius || 16 iniqunm w || 17 in- 
telligimus A w: intelligamus cett. y 1& fuerunt M Bert.^ corr, 
Acidalius || 22 malim* omni^ || 28 capessanda A 



218 X. NAZARII PAN. 

VI. Uerum ut in magnis domibus interiorem 
omatum uestibula ipsa declarant, sic nobis uenturis 
ad ingentium uirtutum stupenda penetralia debet 
laudationis ingressum et praedicationis ianuam Boma 

6 praebere. quae demersa quondam tyrannidis impiae 
malis et quo maior eo miserabilior maiestatis pristi- 
nae decus ad misericordiae ambitum conferebat : tibi 
tameu; Constantine maxime, etiam in illa sui sorte 
uenerabilis, quod quos impense amamus obseruantia 

10 illorum integra est, etiamsi dilapsa fortuna est. in 
abiectos officia gratiora sunt quae non ex miseri- 
cordia, sed ex honore uenerunt. sed nimirum recte 
a. sapientibus ponitur conexio inter se apta uirtutum. 
sic enim mutuo et operam iuuant et fructum operae 

15 partiuntur, ut facile appareat inseparabilis et indis- 
creta permixtio. gessisti bellum, imperator maxime, 
quod tibi non minus honos urbis imposuit quam 
eiusdem aerumna persuasit. itaque non plus ex eo 
laudis fortitudini tuae datum quam pietati tributum 

20 est quod, dum scelestos persequeris, miseros libe- 
rasti. constituta enim et in perpetuum Boma fun- 
data est, omnibus qui statum eius labefactare poterant 
cum stirpe deletis. 

VII. Non enim, qui bellorum euentus solent esse, 
85 per uarios et uolubiles casus Mars dubius errauit, 

nec fortunae uicissitudo, quae plerumque prosperis 
rebus triste aliquid adglutinat, uictorum laetitiam 
uulnerauit; sed tanta hostium et tam ampla caedes^ 
tam felix et incruenta fuit uictoria ut credas non 
80 bello ancipiti dimicatum, sed solas impiorum poenas 
expetitas. tantum etiam inter arma bona conscien- 



3 stupenda w: stipendia M || 10 dilapsa fortnna Bert,: 
delapsa fQrtuna A fortuna delapsa B G V W || 14 operam 
Arntzenius: opera M | iuuant W: inuat A B G V || 17 honos 
w: onus M || 20 persequeris A B: persequereris G V W |i 
23 eum] ut A || 25 mars w: maris^M || 28 cedes w: cedis M 
II 29 fuit ante uictoria addidi, post uict. edd,: om. M || 31 
tantii w: tanta A tanto B G V 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 6—8. 219 

tia sibi uindicat ut iam coeperit nou uirtutis magis 
quam integritatis esse uictoria. spectat enim nos 
ex alto rerum arbiter deus et^ quamuis humanae 
mentes profundos gerant cogitationum recessus^ in- 
sinuat tamen sese totas scrutatura diuinitaS; necs 
fieri potest ut, cum spiritum quem ducimus^ cum 
tot commoda quibus alimur diuinum nobis numen 
impertiat/ terrarum se curis abdicauerit nec inter 
eorum uitas diiudicet quorum utilitates gubernat. 
illa igitur uis^ illa maiestas fandi ac nefandi dis- lo 
criminatrix; quae omnia meritorum momenta per- 
pendit librat examinat, illa pietatem tuam texit^ illa 
nefariam illius tyranni fregit amentiam, illa inuictum 
exercitum tuum tot uictoriarum conscientia plenis 
pectoribus ardentem tantis insuper uiribus iuuit is 
quantas praestare aut deus potuit aut amor tuus de- 
buit, ut horrendas acies, ut incognita ferri et cor- 
porum robora fulmineus miles euerteret, ut, quic- 
quid instruxerat diutumi sceleris longa molitio, felici 
congressione consumeres. 20 

VlII. O tuam, imperator, non uictoriam magis 
quam clementiam praedicandam! grauate aput ani- 
mum tuum etiam mali pereunt. inuitus pugnasti 
qui tam facile uincebas. iamdudum quippe praetii- 
deras hominem non imperando habilem, non tantae 25 
maiestatis capacem, quod magnitudo male crediti 
muneris extra animi angustias effluebat. quam qui 
tueri nequeunt, ubi sub tanto onere fortunae infir- 
mitas lapsa est, faciunt licentiam de potestate. quid 
ego referam infelicium indignissimas caedes? quidso 
inexpletos libidraum pastus? quid miseras patrimo- 
niorum direptiones? sileantur haec sane, non tan- 



5 totas ego: totam M | seruatura C || 19 longo A || 22 
grauate] grauiter w || 23 etiam anie mali A Bert,, ante apud 
B C V W ponunt || 24 peruideres A || 27 quam] quod edd. || 
29 fac. de pot. liceHt. w || 32 haec $: hee A he B V hae C 
h' w hoc q 



220 X. NAZARII PAN. 

tum ne sopitam malorum memoriam oratio mea sus- 
citet; sed ne sanctissimas principis laudes^ dum aliena 
uitia depromimuS; sermo talis incestet. incrementum 
quidem adeptae felicitatis est malorum commemo- 

5rata depulsio: uerum ut in segetibuS; etiamsi multa 
quae humum obsederant industria reuellenda sunt^. 
laborem tamen purgati soli nesciunt qui fructus 
editos intuentur^ sic Constantini laudibus satis est^ 
dum effiorescentia bona cernimuS; ne mala e:£cisa 

10 reputemus. 

IX. Ferebas tamen, imperator, ferebas illum in 
tantis malis ludentem et^ cum omnia tu scires^ uota 
hominum coniuenti patientia fatigabas, qui ne sic 
quidem iniuste arma caperes etsi nondum ab homine 

islacessituS; iam tamen uitiorum eius inimicus^ sed 
(quod erat consentaneum clementiae tuae) experi- 
reris remedia molliora ut^ quod leniri quam resecari 
malleS; mitior medicina sanaret. quin extorques 
animo tuo et conueniendi studium et concordiae uo- 

2oluntatem; si concordiam quam ueniam appellari fas 
est, cum qui potest uincere optat ignoscere. et non 
dubito quin hanc rationem caelestis prudentia tua 
duxerit, quod coniunctione sua flagrantissimas ho- 
minis cupiditates uel extingueret penitus uel modice 

25 temperaret. nulla quippe est libido tam uecors quam 
non capiat cum in consortium uenerit temperantia. 
deicit oculos deformis ignauia ubi ei pulcritudo uir- 
tutis obiecta est. tergiuersari atque haerere petu- 
lantiam uideas grauitate, modestia et decore confu- 

sosam, ut appareat te, imperator optime, concordia 



2 De A w: om, B C V || 4 est om. W || 6 reaellenda 
BerU: renellanda A reuelanda B C V W || 8 sic w: si A C Y 
sed B II 12 tu edd.: tua M || 13 patientia w: patienti H 
conniuendo patiendo edd, || 16 experiris A experiebaris edd, 
II 17 ut] uel G II 18 males B Y W || 19 vrius et om, M, add. 
Beri, || 26 in consortium w: in sortium M | temperantia ue- 
nerit M, transposui || 27 deicit W: deiecit A B C V 1 29 gr&' 
uitate modestiae Liuineius 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 8—11. 221 

impetranda uon illi impunitatem uexandae urbis da- 
turum; sed leniorem petisse uictoriam^ cum malles 
uitia eius quam arma superare. 

X. Sed profecto nuUa ui possunt coire quae 
naturali diuorbio dissident^ nec ulla tam fidelis ests 
copula q[uae in diuersum tendentia nexu suo teneat. 
perpendit scilicet secum excellens prudentia tua ei- 
que semper pietas applicata omnes concordiae com- 
moditates: iUam esse fundamentum ac radicem otii^ 
bonorum ciuilium seminarium^ quietis publicae se-io 
iretem et almam pacis altricem. sed o quam aei?er 
ent ad honestatem recursus his ^ui iam gradum ex 
nequitia protulerunt! uocas ad societatem: ap^etitum 
tuum refugit auersatur horrescit; nihil sibi putat 
tecum commune quia nihil simile est. iam certe i5 
quiescere uirtuti integrum non est. nam bellum 
animo gerere armis abstinentem non concordiae 
ratio est^ sed ignaua dissensio. 

XI. Licet non sit in his ratio desideranda qui 
semel de uia praecipites ire coeperunt; non mirari ta- » 
men non queo^ cur id delatum non amplexus sit quod 
impudens esset si auderet optare. utrum urbis fu- 
nestam illam lacerationem lente ac remisse te latu- 
rum putauit? sed natura fert ut iniuriae eius quem 
diligas; etiam si re ipsa graues sunt^ fiant t^en S5 
amore grauiores. an credimt conserenda manu non 
inferiorem fore? hoc uero quam opinari non po- 
tuerit exitus docuit^ cum signis tam saepe collatis 
nihil umquam fuerit quod aut spes aucuparetur aut 



1 imperanda M, corr. Liuineius | illi A G w: ulli B V | 
faiflse datnrum Liuineius { 11 et om. edd. || 14 auersatur Li- 
uineius: aduersatur M || 17 animo om. Bert. || 19 sit] sic B G 

I desiderandi w || 20 non ego: om, M || 21 non queo A: ne- 
queo B G V W satis nequeo Liuineius | cur Puleanus: cum M 

II 24 natura affert M, corr. Puteanus J 25 fiunt A || 26 con- 
serendu w | 27 inferiore fore {uel se fore) ego: inferiore W 
inferiorem /L B C V || 29 maUm nihil usquam 



222 X. NAZARII PAN. 

fortuna promitteret. dolis, credo, existimauit decipi 
posse. sed non uirtus tua de congressione quam 
prudentia est de fraude securior. quis enim ad prae- 
sentiendum sagacior? quis uigilantior ad uitandum? 

5 quis contemplatur praesentia acrius, uentura pro- 
lixius, ambigua certius, captiosa felicius? non hinc 
tecum Lynceus ille certaret qui, ut poetae ferunt^ 
parietum septa et arborum truncos uisu facile tra- 
iciebat aut etiam ille quem eadem uetustas locuta 

10 est, cum in Siciliensi specula constitisset; conspicari 
solitum naues quae Africae portum subirent, cum 
prospectum hommis non aer offusus quem crassiorem 
exalatio maris faceret, non tanta disiunctarum re- 
gionum longinquitas impediret. 

15 Xn. Cum spes omnis frigere debuerit et uolun- 
tas pacificandi alienata sit^ quis dubitet diuinitus 
armis tuis deditum; cum eo dementiae processerit ut 
ultro etiam lacesseret quem ambire deberet? o quam 
acres dolorum aculeos habes, contumelia, quam im- 

20 ponit inferior! ecce enim, pro dolor! (uerba uix sup- 
petunt), uenerandarum imaginum acerba deiectio et 
diuini uultus litura deformis. o manus impiae! o 
truces oculi! ita non caligastis? in quo lumen mundi 
obscurabatis, meritas ipsi tenebras non imbibistis? 

25 eommouere tandem, conscia uirtus, nec permittas hoc 
furori cui de te aliud non licebat. sed quid tandem 
assequeris, caeca dementia? aboleri uultus hic non 
potest. uniuersorum pectoribus infixus est nec com- 
mendatione cerae ac pigmentorum fucis renitet, sed 

30 desiderio efflorescit animorum. una demum Con- 
stantini obliuio est humani generis occasus. nunc 



1 malim te decipi || 4 uitandam scripsi: uidendum K {| 
6 contempletur M || 7 lincheus M || 12 effasus M, corr. Liui- 
neius Q 13 exaltatio W | tanta g: tantum M tam Liuin. || 17 
dementia A B G V || 18 etiam del w || 19 habet V | habes 
post aculeos A BerL, post habes B C V W ponunl || 21 acerba 
w: acerua M || 27 hic uultus C || 29 ac] ant edd, || 31 est] 
esset Eyssenkardius • 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 11—14. 223 

uero commendabiliorem iniuria taa faciet amentiam 
eius: auidius expetent quem pictura non reddit. 
flagrantiora sunt animorum desideria^ cum oculorum 
solatia perdiderunt. 

XIIL Nihil profecto grauius, nihil miserius; Roma, 5 
doluisti. quamuis recondite [alte] magis gemeres et 
ingestos cotidie luctus callo quodam obduratae pa- 
tientiae eustineres, confessus est se inconsultior 
dolor nec timuit deprehendi, et male clausi signa 
maeroris per uultus indices exierunt. hoc enim, Boma lo 
tot uulneribus saucia, uindicari uolebas, cum tamen 
praestantissimus princeps iniuriae suae neglegens 
ulcisci tuas mallet. ita ambo, benigni ratiocinatores 
offlciorum, paria fecistis: tu uoto quo solo ualebas, 
ille amore pariter et facultate, ut tantum bonorum i5 
tibi tribueret quantum te sibi uelle cognosceret. 
pugnasti igitur, imperator, coactus quidem; sed hoc 
maxime uictoriam meruisti quia non desiderabas. 
optasti pacem, sed ignosce si plus omnium uota ua- 
luerunt. nec illa diuinitas obsecundare coeptis tuis 20 
solita in hoc refragata est^ sed aliquid ex sententia 
tua non dedit ut plus pro meritis iniret. negata est 
concordia cui erat parata uictoria. 

XIV. In ore denique est omnium Galliarum 
exercitus uisos qui se diuinitus missos prae se fere- 25 
bant. et quamuis caelestia sub oculos hominum ue- 
nire non soleant quod crassam et caligantem aciem 
simplex illa et inconcreta substantia naturae tenuis 
eludat: ibi tamen auxiliatores tui aspici adirique 



1 amentiam idem: patientiam H || 2 expectent A || 6 alte | 

del Liuineius || 10 per om. W | extiterunt w || 14 uolebas M 
II 16 retribueret C | cognosceret (cognoscet A) Bert, w: re- 
cognosceret B G V || 20 diuinitas Bert W: diuinitus A B V 
I obsecundare ceptis Beri. w: obsecunda receptis K || 22 de- 
dit ego: cedit H cecidit Acidalius \ inlret corruptum; ueniret 
Addaliua inires Liuineius. < fort. indulgeret uel tribueret || 28 
illa A Bert.: om. B C V W | et ow. V [ 29 ibi Bert, A V W: 
illi B C I adirique ego: audirique M 



224 X. NAZARn PAN. 

patienteS; ubi meritum tuum testificati sunt; mor- 
talis uisus contagium refugerunt. sed quaenam illa 
fdisse dicitur species? qui uigor corporum? quae 
amplitudo membrorum? quae alacritas uoluntatum? 

eflagrabant uerendum nescio quid umbones corusci 
et caelestium armorum lux terribilis ardebat: tales 
enim uenerant ut tui crederentur. haec ipsorum 
sermocinatio, hoc inter audientes serebant: 'Constan- 
tinum petimuS; Oonstantino imus auxilio'. habent 

10 profecto etiam diuina iactantiam et caelestia quoque 
tangit ambitio. illi caelo lapsi^ illi diuinitus missi 
gloriabantur quod tibi militabant. ducebat hos, 
credo^ Constantius pater qui terrarum triumphis 
altiori tibi cesserat^ dum diuinas expeditiones iam 

15 diuus agitabat. magnus hic quoque pietatis tuae 
fructus uty quamuis particeps caeli, ampliorem se 
fieri gratia tua senserit. et cuius munera in alios 
influere iam. possunt; in eum ipsum tua munera 
redundarunt. ^ 

20 XV. Cedat tibi non recentium saeculorum modo, 
sed totius memoriae uetustas, quamuis illa recti ap- 
petens et nuUo umquam in officio deprauata glorie- 
tur penes se sanctitatis famam stetisse. sed necle- 
ffuntur praeconia hominum, ubi quaeruntur iudicia 

25 aiuina. illi igitur ueteres^ laudati uitae moderatores, 
qui refrenandis cupiditatibus restricte contenteque 
uixerunt, quorum omnis aetas armis conterebatur, 
quando tantam in proelio diuinam opem pro merito 
integritatis habuerunt? ut, qui longe a uirtutibus 



2 refugierunt B C V W || 4 «« alacr. uolitantum? || 5 qui 
du bonescorusci A umbone B C V W || 8 sereb. A: fereb. 
B C V W II 9 unus A || 10 etiam] et C || 14 altior w | dum 
addidi: om. M || 16 ut addidi: om. M, quod edd. \ ampliore G 
{{ 17 an gloria tua.^ || 18 possunt ego: possint H possent et 
redundarint Addcdius || 20 non] nunc A || 21 memoria uetu- 
statis Jaegerus || 22 deprauata in officio B C V W || 23 famam 
stetisse w: fama instetisse M | malim stetisse: necleguntur | 
nec leguntur M || 24 indicia A || 26 igitur] ergo W || 26 con- 
tenteque Liuineius: compteque M || 27 conticebatur V 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 14—16. 225 

tuis distant^ in proximo, saltim iustitiae gradu repo- 
nautur. Romano quodam in bello ferunt duo cum 
equis iuuenes extitisse speetandos forma pariter ac 
uiribuS; quia in dimicando praeter ceteros insignis 
fuissent^ iussu imperatoris ad remunerandam indu- 5 
striam requisitos. ubi nulli inueniebantur, fides ha- 
bita est diuinos fuisse, quod cum laborem sedulo 
communicauissent, laboris pretium respuissent. equi- 
dem historiae non inuitus assentior. neque enim in 
hoc ueri interpolatrix tenenda quae se non uanam lo 
antiquitatis nuntiam pollicetur. sed tamen illi qui 
hoc annalium monimentis ilUgauerunt uerebantur 
ne aput posteros miraculi fides claudicaret. estote^ 
o grauissimi auctores^ de scriptorum religione securi: 
credimus facta qui maiora nunc sensimus. magni- i5 
tudo principis nostri gestis ueterum fidem conciTiat, 
sed miraculum detrahit. pro auxilii copia negotiorum 
ratio metienda est. duo quondam iuuenes, sed nunc 
exercitus uisi. hoc certe uberius nec infirinius ueri- 
tate. stat argumento duplici fides nixa : sic Gon- 20 
stantinus iuuari meruit, sic debuit Boma seruari. 

XVI. Magnum hoc, imperator maxime, sed de 
tua pietate non mirum. adesse tibi in omnibus sum- 
mam illam maiestatem quae te circmnplexa tueatur^ 
coniectura mentium tenebamus, etsi nondum ad fidem 25 
patebat oculorum. etenim cum mens tua a mortali 
contagione secreta, pura omnis^ funditus sincera 
. ubique se promerendo deo praestet, cum gloria tua 
humanum modum superegressa sit: qui est omnium 



2 duos C W II 3 spectandos scripsi: spectaBt 03 A specta- 
tos B C V W 11 4 quiaj qui Bert. \ insignes C || 5 remuneran- 
dum, om. industriam, C || 7 cnm A Bert.: om, B C V W || 
8 communicassent B V W | respuerunt A || 10 interpella- 
trix C II l^ alligauerunt W u j| 15 credimus Langius: cre- 
damus M || 19 uisi] nisi W m j certe uel uberius Bert,, et 
uber. Liuineitts || 20 sat C || 24 circumplexa Liuineius: cir- 
cumflexa M || 25 coniecturam M |j 26 a addidi: om, M || 29 
snperegressa A: supergressa B C V W egressa Bert, \ quis 
est edd, \ omnium A: bominum B C V W 

Paneg. 14AT. 15 



226 X, NAZA.RII PAN. 

quin opitulari tibi deum credat, cum id et uita me- 
reatur et rerum gestarum magnitudo testetur? pa- 
rumper igitur ab instituto cursu non ingrato deuer- 
ticulo recedamus. tenebo hunc orationis modum ut 

b nec inhumane de praeteritis muta sit nec odiose 
instantibus obloquatur. tu, imperator optime^ inito 
principatU; adhuc aeui immaturus^ sed iam maturus 
imperiO; ostendisti cursum aetatis non expectandum 
in festinatione uirtutis. tu exinde domi militiaeque 

10 iuxta bonus nusquam gradum extulisti quin ubique 
te gloria quasi umbra comitata sit. tu ferocissimis 
regibus Ascarico et comite suo captis tanta laude 
res bellicas auspicatus es ut eam inauditae magni- 
tudinis obsidem teneremus. ut Herculem ferunt te- 

15 nerum adhuc atque lactentem duos angues manu 
elisisse^ ut iam in infantulo indoles futuri roboris 
emicaret, sic tu, imperator, in ipsis imperii tui cu- 
nabulis, quasi geminos dracones necares, per sae- 
uissimorum regum famosa supplicia ludebas. 

20 XVII. Franci ipsi praeter ceteros truces; quorum 
uis cum ad bella efferuesceret ultra ipsum oceanum 
aestu furoris euecta Hispaniarum etiam oras armis 
infestas habebat^ hi igitur sub armis tuis ita conci- 
derunt ut deleri fimditus possent, nisi diuino instinctu, 

25 quo ^regis omnia; quos ipse affeceras conficiendos 
filio reseruasses. quamquam ad gloriam uestram fe- 
cunda malis suis natio ita raptim adoleuit robusteque 
recreata est ut fortissimo Caesari primitias ingentis . 
uictoriae daret^ cum memoria acceptae cladis non 

80 infracta; sed asperata pugnaret. differamus parumper 



2 testatur A || 3 diaerticulo C w 1 5 praeteritis Mark- 
landus ep, cHL ad Fr. Hare p. 142 : ceteris M || 6 de instant. 
edd. II 12 astarico C || 13 eam Bert. A B V: iam W C || 15 
lactantem M || 16 in Addalius: om, H || 17 emicaret w: im- 
micaret M || 21 ad bellu A || 22 hispaniorum A || 23 habe- 
bant M || 24 possint A B C V || 26 uestram] nostram B | 
nestram gloriam Bert, || 27 adoleuit w: aboleuit M H 28 pri- 
mitias] prouincias W, 



CONSTANTINO AUGITSTO D. 16—18. 227 

Italicas expeditiones quibus Segusiensium ciuitatexn, 
quae superatis Alpibus Italiae claustrum obicit, cum 
ui ac uirtute uelut ianuam belli refregisses, inde 
per obieQtas acies, per exercitus obuios usque ad 
Bomana moenia inofi^nsus uictoriarum impetus per- 5 
cucurrit. 

XVin. Quid memorem Bructeros? quid Cha- 
mauos? quid Cheruscos, Uangionas, Alamannos, 
Tubantes? bellicum strepunt nomina et inmanitas 
barbariae in ipsis uocabulis adhibet horrorem. hi lo 
omnes singillatim, dein pariter armati conspiratione 
foederatae societatis exarserant. tu tamen, impera- 
tor, cum tantam belli molem uideres/ nil magis ti- 
muisti quam ne timereris. adis barbaros et dissi- 
mulato principis habitu, quam proxime poteras, cum i5 
duobus accedis. numquam est excelsior principatus 
quam cum se publico submittit ofQcio. facis uerba, 
spem illorum agitas et uersas credulitatem, negas 
te esse praesentem. o uere caeca barbaria quae in 
illo uultu signa principis non uideris , quem ne sic ») 
quidem senseris, cum intra iactum teli securus sui 
staret, Constantinum esse! qui hoc poterat non ti- 
mere, dubitare quisquam potest eum per omnia sub- 
nixum deo uadere? inuictos ducis, set solus timeris. 
tot regna, tot populi et tantarum nationum congre- 2& 
gatio indignam se uiribus tuis putat, quem credit 
absentem. tibi tamen incrementum laudis ex multi- 
plicatione terroris est. magnificentius congregata 
obteris quae scrupulosius dispersa sequereris. innu- 



2 clastrum A expuncto claustrum | obiecit M || 3 ui ac 
ego: uie uel uiae M tua w ui et edd, \\ 7 bruteros quid cla- 
masos (clamosos W clamascos B clamauos Bert.) quid (quis A) 
heruBCos (ernscos C) Laneionas (laucianas A lantionas B Lo- 
gionas Liuin.) halamannos (alamanos C) M Q 12 federato A { 
ttt] ut A II 13 tanti W ( uideres C w: uideris M^ || 14 dissi- 
mulatu A || 18 crudelitatem M, corr, Actdalius J 20 que q 
II 23 quisquam A: quicquam B G V W | potest eu ego: potes 
te M, sed te om. C \\ 24 set ego: et M |f 27 tamenj tum C 

15* 



228 X. NAZARII PAN. 

merae simul gentes ad bellum coactae^ sed uno im- 
petu tuo fusae^ dum coUatiuam uim comparant^ 
compendiosam uictoriam praestiterunt. 

XIX. Uno hoc bello, si debitis laudibus immorari 
5 uacaret^ dies integer conderetur. . nunc ita omnia 

praeteruolans tetigit oratio ut uictoriarum tuarum 
non summam euolueret, sed ornamenta monstraret. 
his rebus semper e re publica gestis tanta ui tanto- 
que successu ut numquam uirtus tua intremuerit^ 

10 prudentia haeserit^ felicitas daudicarit^ satis, ut 
opinor, probatum est perpetuam in te benignae 
maiestatis opem fluerC; ut caelestis exercitus tui non 
tunc primum missi, sed tum demum intellecti esse 
uideantur. talis igitur ad liberandam Italiam et 

15 tam tatus accedis ut^ cum res bellica caecos habeat 
euentus^ tute tamen dimicandi uoluntatem pro uicto- 
riae pignore teneres^ etiamsi abessent auxilia diuina. 
aderat enim robustus et florens^ plenus uirium^ animi 
plenus exercitus^ laetus armis et militiae munia ex- 

20 equens studio magis quam necessitatC; quippe cui 
stipendia sunt pauciora quam proelia (cum dico 
proelia^ significo uictorias); praeterea tam amans tui 
quam tibi carus. ignosce enim^ superba uirtus, 
quantumuis fiduciae et spiritus capias^ amor princi- 

25 pis facit militem fortiorem. 

XX. Antiqua admodum res est quam proferam, 
sed non indigna memoratu. Illyrii quondam despi- 
cientes Aeropi regis infantiam Macedonas bello la- 
cessieront. et prima quidem congressio secundum 

so illos fuit; uerum Macedones cum bellum reficerent^ 
regem suum in cunis ad aciem detulerunt. cum illos 



2 collatinam C || 4 hoc] ex W || 6 tetigit Acidalim: ce- 
cidit M II 7 summam euolaeret w: fiumma me uolaeret K 
(summa renolaeret V ex corr.) || 12 celestes w || 13 primam 
W: primo A B C V | sed tanc edd, || 16 tate ego: in te M || 
17 teneres Bert,: tenerebas A tenebas B C Y W | 20 cui Bert. 
w: tui M g 21 sint A || 24 principem W || 27 IUiri A || 28 
eropi M | macedones B C V W; a/ c/l lustinus Vll 2, 7 \ laces- 
serant B C V W 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 18—22. 229 

ira, hos miseratio, illos signorum cantus, hos pueri 
uagitus accenderet, mutata est ratio certaminis: ui- 
cerunt qui amore pugnabant. quanto igitur est amor 
fidelior accepti beneficii memoria quain praesumptione 
futuri, quod illic percepta res iuuat, hic expectatas 
blanditur: tanto tui animosius dimicauerunt qui 
non puero spem gratiae munerabantur, sed principi 
post natos homines benignissimo meriti debitum re- 
pendebant. 

XXI. Primam igitur Segusiensium ciuitatem, lo 
quam proximam iter dederat, uictoria facilis amplexa 
est. quae resistendi pertinacia ita in se imperatoris 
uim conuertit ut pietatem tamen non alienauerit. 
nam cum introitus ui manuque quaereretur et por- 
tarum infiammatio ignem late distulisset, cuius faci- 15 
lis per adiuncta contagio pastu pestifero ualescebat, 
maxima benignissimi imperatoris fuit cura, non 
modo ut incendium non adiutum senesceret, sed 
oppressum emori posset; et longe operosior clemen- 
tia eius quam fortitudo perspecta est, cum plus in 20 
conseruanda urbe ^uam in capienda fuerat laboris 
oreretur. itaque digrediens sic ciuitatem cupidam 
sui fecit ut eam ad omne obsequium non uictoriae 
metus componeret, sed admiratio lenitatis. 

XXII. Optima esse aiunt remedia quae ad usum 25 
corrigendi nostri ex aliena calamitate nascuntur; 
uerum animus prauitate uelut morbo impeditus di- 
lectum boni non habet. ecce iam aput Taurinos 
uenientem pugna grauior expectat; nec Segusiensium 
uastitas monet ut sibi caueant, nec cogitant quo so 
cum principe res futura sit, quod neque uis eius 
resistendi spem faciat nec mansuetudo rationem. 

2 accenderent V || 7 munerabant W numerabantur C || 
8 homines w: hominis M || 11 qua A | prozimam ego: pri- 
mam M || 14 manuque Pulmannus: manu M | 15 detulisset w 
11 16 pastu Juretus: partu M { 18 non iutum W || 22 ore^ 
retur ego: ororetur A oriretur cett, | disg^red. A | ciuitatem 
B w: cupiditatem M || 25 aiunt esse G || 26 calaminate A || 
29 segusium M || 30 mouet C | quo Liuineius: quod M 



230 X. NAZARU PAN. 

campmu late iacentem tantus miles oppleuerat ut 
non improbaret fiduciam qui instructos uideret. 
quae enim illa fuisse dicitur species? quam atrox 
uisu? quam formidolosa? operimento ferri equi at- 
5 que bomines pariter obsaepti. clibanariis in exercitu 
nomen est. supeme hominibus tectis^ equorum pectora 
oribus demissa lorica et crurnm tenus pendens sine 
impedimento gressus a noxa uulneris umdicabat. 

XXIII. Te tamen^ imperator^ non terruit nec 
10 quod tanto munimento dupUcabat armatura terrorem 

nec quod uim armis numerus addebat. certum est enim 
pro negotii modo animosam esse uirtutem^ quod ex 
specie rerum captum suum temperat: in paruis prope 
ad securitatem remissa, in mediocribus modice in- 

16 tentior^ ubi magna uenerunt; iuxta magnitudinem 
exanclandi operis erigitur. illa armorum ostentatio et 
operti ferro exercitus^ qui imbelles oculos uulnerassent^ 
inuictas mentes incitauerunt. quid? quod imbutus 
imperatoris exemplo totis animis eius miles ardescit, 

so cum inuenit hostem, quem uinci deceret? catafractos 
equites, in quibus maximum steterat pugnae robur, 
ipse tibi sumis. his disciplina pugnandi est ut^ cum 
aciem arietauerint; seruent impressionis tenorem et 
immunis uulnerum, quicquid oppositum, sine haesi- 

25 tatione perrumpant. 

XXI V. Sed tu, imperator prudentissime, qui 
omnes bellandi uias nosses, opem ex ingenio reppe- 
risti: quod tutissimum est eludere quos est difficil- 
limum sustinere, diducta acie in inreuocabilem im- 



1 late W: laxe A B C V Bert, g 4 nisn om. C Q 5 hominis 
M, eorr, w 1 6 hominibns scripsi: omnibus M | pectora ori- 
bas scripsi: pectoribus M || 10 munimento scripsi: numero M 
II 11 enim om, C J 13 specie (spe) scripsi: se M serie w || 
16 exauclandi A ezalandi C audendi w || 18 quid ego: om, M 
II 22 tibi om, A | ut Amlzenius: om, M || 23 impressiones M | 
terrorem w || 24 innums A immunes w | quicquid A w: quic- 
qaam cett, || 28 est edd,: om. M | elidere M BerL an ediui- 
dere? | quos Jaegerus: quod M H 29 deducta B C V W | in 
Gruterus: om. M | irreuocabili impetu w 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 22—26. 231 

petmn bostis efiPandis, dein quos ludificando receperas^ 
reductis agminibus includis. nil proderat contra 
tenderC; cum ex industria tui cederent. fiexum ad 
insequendum ferreus rigor non dabat. ita nostri pro- 
ditos sibi clauis adoriuntur^ quae grauibus ferratis- 5 
que nodis bostem uulneri non patentem caedendo 
defatigabant ac maxime capitibus applicatac; quos 
ictu perturbauerant; ruere cogebant. tunc ire prae- 
cipiteS; labi reclinis; semineces uacillare aut mori- 
bundi sedilibus attineri, permixta equorum clade lo 
impliciti iacere^ qui reperto sauciandi loco passim 
equitem effreni dolore fundebant. ad unum omnibus 
interfectis hostibus, tuis integris, horrorem armorum 
ad miraculum uictoriae transtulerunt^ quod qui in- 
uulnerabiies habebantur sine tuorum uulneribus in- 15 
terissent. Antoninus imperator in toga praestans et 
non iners nec futtilis bello^ cum aduersum Parthos 
armis experiretur, uisis catafractis adeo totus in 
metum uenit ut ultro ad regem conciliatrices pacis 
litteras daret. quas cum rex immodicus animi re- so 
spuisset; insolentia quidem barbari debellata est^ sed 
patefactum est in his armis tantam inesse uiolentiam 
ut iam et uincendus fideret et superaturus timeret. 
XXV. Quid ego referam post tantam et tam gra- 
uem pugnam quod aput Brixiam magnus quidem et 86 
acer equitatus, sed fuga quam ui sua tutior [et] primo 
impetu tuo pulsus ITeronam usque contendit ad prae- 
sidia maiora? neque id dedecori fuit^ quod excusati 
fugiunt qui tibi cedunt. contingat quin immo mi- 



1 hofltes B W hostem V in hostes C | ludificandos M, corr, 
Acidalius | 3 creder. A || 6 credendo A || 7 applicate w: af- 
flicate M afflictatae Bert, J 8 perturbaaerant A || 9 reelinis 
A -ues B C -nes ▼ W || 12 omnibus Bert. : otn. M || 13 hosti- 
bus scripsi: omnibus M (Bert,, ut uid.) || 16 Antonius W m || 
17 aduersus W || 19 ad om. A | 23 iam ego: eam M | et prius 
A Beri.: om. B C ▼ W |f 24 ergo C 1 25 quod cum apnd w 
I quidam M, corr. Limneius H 26 sed idem: esset M i ni sua 
tutior w: uisu astutior (astacior A) M | et del. Jaegerue \\ 
27 tetendit at pres. A || 28 id] illud A 



232 X. NAZARII PAN. 

serae tiiniditati res ostentanda; fuga quae habuerit 
dignitatem. ipsa autem ITerona farta immanibus 
copiis^ quas in unum aduentus tui formido con- 
duxeraty cum multorum iam clades accepisset^ facta 

5 est parumper metu cautior, non ratione felicior: 
muris se ab impetu uindicauit. aderat ibidem Bu- 
ricius, experientissimus belli et tyrannicorum ducum 
columen. per tota moenia admodum magna uis ho- 
minum; sed apud Brixiam plerique iam fracti. ut 

10 in corpore cum aliqua pars aegra est^ ualitudo omnis 
contaminari solet: sic illius multitudinis portio malo 
affecta totum in exercitum timoris contagium dissi- 
parat. quam faciles lapsus infirmitas habeat^ cum 
eam intempestiua mouit audacia, cum saepe alias^ 

15 tum maxime in illa obsidione perspectum est. clausi 
impetum faciunt et qui se aliquamdiu latendo a morte 
defenderant, facta pugnandi copia. poenas eruptionis 
temeraria^ pependernnt. idemque Rnricius magna 
suorum clade reiectus m moenia, spe lam lassa, sed 

so adhuc mente uesana cum se Uerona proripuisset^ 
nouos eodem egit exercitus et praecipitante iam die 
bellum non detrectauit^ pugnae auidior quam salutis. 
sed eum exitus magis quam merita fefellerunt. nam 
furorem mors demum domuit, quem non potuerat 

26 nec considerati ratio nec uicti formido sanare. 

XXVI. nox illa aeternis saeculis monumentisque 
mandanda! cum spissis tenebris quippe congressu facto 



1 timidit. miserae G || 2 farta ego: ferta (freta G) M re 
ferta 17 || 6 uindicant K, correxi \ aderat quidem Rur. M 
correxi || 7 experientissimu A V || 8 admodnm moenia M 
transposui || 9 sed Liuineius: et M || 12 in AddcUius: om, 1 
{ contagio w || 13 habeat Acidalius: habet M haberet Bert, 
14 mouet BerL || 17 copia Bert.: causa M || 19 sed Langius: 
et M H 20 Ueronam M, corr, Liuineius || 21 egit] cogit C |{ 
24 demii domuit ego: demuit B C V W domuit A edd, || 25 
considerati; malim confederati || 26 O uox A 1 27 spissis 
edd.: spis A. et W cum signo corrupielae^ spicuUs Bert.^ 
spiris B C V I tenebris quippe ego: tenebrisque M | facto ad- 
didi: om. M 



CONSTANTIJS^O AUGUSTO D. 25—27. 233 

Fortunae totum liceret, tu tamen, imperator, non 
tutior tempore quam deo tectior saeuissimo bosti 
multus instares et libertate caedis exultans donum 
noctis duceres quod pugnantem nemo seruaret. per 
infestas acies interritus uadis, densissima quaeque 5 
perrumpis deicis proteris. mortis decus perdunt quos 
ignoratus affligis, nisi quod te ipsa uis tua cogit 
agnosci. nibil enim te permouent tubarum fractae 
uoceS; borrendus militum clamor^ permissa casibus 
uulnera^ illisi cominus gladii^ cadentum graues ge- lo 
mitus^ arma late strepentia et in unum quemdam 
sonitum diuersi fragoris acta confusio, quod baec 
omnia aut uirtus neglegit aut ira non sentit. nox 
ipsa^ iustissima bellantibus causa terroris^ uebemen- 
tiorem te agendis stragibus fecerat. quod solum i5 
enim uirtutis tuae impedimentum est, miserationem 
tenebrae non babent^ ut intellegi liceat quantum illo 
in bello uis tua perfecerit pietate non retenta et 
maiestate secura. proelio uix multa nocte confecto 
fessus caedibus, annelus ex bello^ cruore oblitus^ sed 20 
bostili^ ad obsidionis uigilias recurrebas. o fortuna! 
o praepotens Boma! quam tu umquam gratiam pro 
tantis bis laboribus referes? nisi quod indulgentissi- 
mus princepS; tamquam boc ipsum tibi debeat^ eo 
cariorem babet quo maiore labore seruauit. 25 

XXVII. Et, quoniam me ad urbis commemora- 
tionem fors quaedam intulit, non rerum ordo de- 
duxit neque reuocare inde orationem fas est quo 
iamdudum contenta ueniebat, praetereo te, Aquileia, 
te, Mutina, ceterasque regiones quibus propter in- so 
secutas incredibilium bonorum commoditates gratis- 
sima fuit ipsius oppugnationis iniuria. senserunt 
enim translatis ad fortissimum principem fortunarum 



2 tutior q: intntior K; an munitior? || 4 dnceris A 
8 turbarum A V W || 9 clam perm. A || 10 illisi A: illusl 
B C V W II 12 haec] hee A || 14 uehementiore in te A || 17 
habebant A Bert. j quantum B w: quanto M || 20 bello; malim 
uelocitate || 23 refers G || 28 reuocari A || 32 fuit] sint A 



234 X. NAZAKII PAN. 

suarum gubernacalis quam facile omnia ad salubrem 
cursum redirent; quae ita deferebantur ut mox aut 
malorum omnium scopulis illiderentur aut miseria- 
rum uadis adhaerescerent. praetereo, inquam^ et 
5 haec et alia complura quorum est et singillatim one- 
rosa moles et omnium simul aceruus onerosior. nam 
quae diducta ferre nequeas, his congregatis subire 
spei importunioris est quam fiduciae promptioris. 
recuperata igitur Italia hic primus fuit liberandae 

10 urbis gradus et ad uictoriam facilis ascensus^ quod 
illum semper exedendae urbis uisceribus inhaerentem 
ex assuetis latebris uis diuinitatis excussit. in quo 
quidem tantum momenti fuit ad perficiendae rei fa- 
cilitatem ut non tam gloriandimi sit uirtuti tuae, 

15 praestantissime imperator^ quod eum uiceris quam 
gratulandum felicitati quod ad pugnam potueris 
euocare. 

XXVIII. Non enim casu^ non fiducia factum 
putemus ut ultro etiam exercitum educeret aduersum 

ao eum cuius aduentus stridorem ipsum perhorresceret, 
nisi animum iam metu deuium infestior deus et per- 
eundi maturitas p.erpulisset; quod ipsa ratio dispo- 
nendi exercitus docuit ilico, mente perdita impli- 
catoque consilio cum eum pugnae locum caperet ut 

S5 interclusa fuga moriendi necessitatem imponeret^ 
cum spem uictoriae non haberet. quod quidem im- 
peratori nostro optandum largiter fuit^ qui hoc uno 
maxime ofienditur si certamen lubricum faciat spes 
prompta fugiendi. relaxauerit acies aut frons impulsa 

80 titubauerit; fiducia manuum ad pedes migrat. non 
amaS; imperator^ bella nisi feruentem hostem in 
gradu suo praecisa fuga teneat, ut aut ferro concidat 
aut miseratione seruetur. aput Tiberim igitur suos 



6 moles w: molis M H 7 dedacta B C V W || 10 gra- 
du8 — 11 urbis om. V ( 10 ascensus BerL: accensas A ac- 
cessus B C W II 13 ad] aut A V || 22 pepulisset C 1 23 ilico 
scripsi: illum K || 29 impulsa w: impulsati M 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 27—29. 235 

instruit sic ripae locatos ut ultimorum uestigia prae- 
sagio quodam euenturae eladis unda fatalis allueret^ 
ita uero multitudine suppeditante ut ultra quam ui- 
sus agi posset extenta acies pertineret; non quo 
frons inbecilla tractu inualido duceretur^ sed tanta 5 
subsidiorum atque ordinum confirmatione ut acies 
non porrectior quam robustior murum utrimque prae- 
beret, quod eam nec constipatio contraxisset nec 
lon^tudo tenuaret. 

aXIX. Praetermittam hoc loco , Gonstantine 10 
maximc; disponendi militis tui miram incredibilem- 
que rationem. hoc enim persequi qui uellem? quem 
tenuisse locum caelestis exercitus dicam? quamquam 
iUos non arbitror stetisse nisi tecum. difficillimam 
enim pugnae partem tibi deligis et^ tamquam pro 15 
fortunae grada modus uirium debeatur^ ita inter tuos 
non uis principatu magis excellere quam labore. 
cumulatissimum quidem principis munus est^ si manu 
cesset^ non cessasse consilio, sed tu non segnior 
gerere quam iubere simul exercitus tuos monitu re- 20 

g'8y opere iuuas, incendis exemplo. quod hic etiam 
cis promptius quam in ceteris proeliiS; quod in 
praesenti erat tam ampla pugnae merces quam pu- 
gnator illustris et statim Boma uictoris. cuius rei 
cum imaginem cepi^ dicturus horresco. inuadis pri- 25 
mus aciem^ solus irrumpis. obumbrant euntem telo- 
rum irrit\ iactus, sonat ictibus umbo securis. quos 
trabalis hasta ttia deiecit, insultans ecus proterit. 
fulget nobilis galea et corusca luce gemmarum di- 
uinum uerticem monstrat. auro clipeuS; auro arma 90 



1 instroxit edd, || 4 posslt A || 7 miram M | utramque A 
12 qui effo: om. M | 13 tenuisse cenAor edUionis Jaegerianae 
in bihl, pMlol,: tenuisset K || 16 uirium] uirtutum edd. H 18 

cumulat.] cum ualentissimum W ] 19 non 0171. A || 20 mo^ 

is 
nito M; an monitor? 1 27 secuns (securus) ego: securas his 
M securas. hos edd. |j 28 tua addidi: om, M | ecus ego: se- 
cus M ferud edd. 



236 X. NAZARU PAN. 

collucent. o quantam uim possides, uirtus, quae in 
hoc habitu plus terroris praeferas quam decoris ! 
secuti hunc ardorem fortissimi milites et dignos se 
^uctu eius imperioque testati sic uiritim laboraue- 
6 runt, quasi summa res singulorum manu teneretur. 

XXX. Non commemorabo hic tectas continuis 
stragibus ripas, non oppletum aceruis corporum Ti- 
berim et inter congestas alte cadauerum moles aegro 
nisu ac uix eluctantibus gurgitibus exeuntem quod- 

loque illum ipsum tyrannum non mors uirilis, sed 
fuga turpis prodidit et digno ignauiae et saeuitiae 
exitu fluctus sanguinei necauerunt. perstringi haec 
satis est, quod et iam pridie prolixius mihi dicta 
sunt neque pro dignitate exequi copia est, ut ne 

15 pugna raptim gesta diutius narrata quam confecta 
uideatur. o si nunc mihi facultas daretur sermonis 
pro pondere rerum figurandi! adhiberem omnes floscu- 
los et abuterer exquisito quodam lepore ac uenustate 
dicendi. iam strepitus Martii, iam tubarum sonores 

20 festis et resultanti fauore mutantur. dicendus in 
urbem ingressus est imperatoris, et in exprimendo 
senatus populique Romani maximo gaudio ingrata, 
nisi et ipsa lasciuit, oratio. nuUus post urbem con- 
ditam dies Romano illuxit imperio cuius tam eftusa 

25 tamque insignis gratulatio aut fuerit aut esse de- 
buerit; nulli tam laeti triumpbi quos annalium ue- 
tustas consecratos in litteris habet. 

XXXI. Non agebantur quidem ante currum 
uincti duces, sed incedebat tandem soluta nobilitas. 

80 non coniecti in carcerem barbari , sed educti e car- 
cere consularis. non captiui alienigenae introitum 
illum honestauerunt; sed Roma iam libera. nil ex 

5 tener.] niteretur Cusp, || 9 nixu B C V W | eluctatibns A {{ 
11 digno w: dignum M || 12 tiecauerunt A || 13 et iam ego: 
etiam M (et B) | pridem Acidalius || 14 ut ne ego: et ne A {j 
17 pondere ego: om. M, dignitate add, edd. \ fignrandi] |{|{|randi 
w perorandi q || 18 aduterer Eyssenhardtus || 19 sonoresj soni w 
II 20 festis w: festus M festiuis uocibus Cusp. Q 29 incedebant A || 
30 deducti M, corr, Liuineius || 31 consulares BC VW | captiue W 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 29—32. 237 

hostico accepity sed se ipsam recuperauit^ nec praeda 
auctior facta est^ sed esse praeda desiuit; et (quo 
nil adici ad gloriae magnitudinem potentius potest,) 
imperium recepit, quae seruitium sustinebat. duci 
sane omnibus uidebantur subacta uitiorum agmina 5 
quae urbem grauiter obsederant: scelus domitum et 
uicta perfidia^ diffidens sibi audacia et importunitas 
catenata, furor uinctus et cruenta crudelitas inani 
terrore frendebant; superbia atque arrogantia de- 
bellatae, luxuries coercita et libido constricta nexuio 
ferreo tenebantur. sequebatur hunc comitatum suum 
tyranni ipsius taeterrimum caput; ac, si qua refe- 
rentibus fides est^ suberat adhuc saeuitia et horren- 
dae frontis minas mors ipsa non uicerat. iaciebantur 
uulgo contumeliosissimae uoces. nam et ludibriis i5 
oppressoris sui auspicari libertatem iuuabat et mira 
cum uoluptate conceptus e uita terror insultatione 
interitus obterebatur. 

XXXn. Quis triumphus illustrior? quae species 
pulcrior? quae pompa felicior? dicam itaque^ im- 20 
perator^ quo uno satis mihi uideor diuinam gloriam. 
tuam significaturus. quot in illo turpitudinum notas 
extinxeras, tot in te laudum infulae refulserunt. 
fraudari indulgentissimus princeps ea gratia nemi- 
nem uoluit quo minus omnia^ quaqua odium eius 2S 
peruaserat, spectaculum tyrannici funeris expiaret. 
ubique quidem iam laetitiam gestae rei dif&derat 
Fama uelox et ad celeritatem nuntii pinnata Uicto- 

2 desinit A C W || 3 potentias ego: om, M, maius edd, \\ 
4 recipit B C V recipitq; sera. A || 5 subiecta C || 6 domi- 
ciu A I et addidi: om. M || 7 importunitatis A || 8 inmani 
Eyssenhardtus || 9 frendebat A || 10 nezui A C V || 14 iacie- 
bantur W (w?) Bert.: faciebantur A B C V || 15 ludibriis edd.: 
landihris AB V laudibus C W || 16 iuuabat edd-: iuuat M || 
17 uolnptate edd,: uoluntate M | terroris insnlt. M || 18 in- 
territus W || 22 turpitudinis W || 23 insule A | refnlxcrant 
B C y W II 24 ea edd,: e M [| 25 quaqna odium scripsi: quam 
odium quam M, aUerum quam del. w jj 26 persoaserat M jj 

27 iam quidem M, transposui. iam pridem Eyssenhardtus 

28 pennata B C V W 



238 X. NAZARH PAN. 

riS; insequebatur tamen uberiore cum gaudio ipsius 
rei fructuS; quod ad animum languidius accedunt 
quae aurium uia manant quam quae oculis hauriuntur. 
itaque tanti per Italiam concursus hominum excita- 

sbantur^ tantae ex oppidis effiisiones ut facile ante 
acti terroris testificatio in praesenti exultatione elu- 
ceret. pari studio missum eiusdem tyranni ad per- 
mulcendam Africam caput^ ut quam maxime uiuus 
ai^xerat laceratus expleret. et nondum satis tem- 

10 pestiuo mari affuerunt tamen nauigantibus felices 
aurae et fluctus secimdi beatissimamque uictoriam 
ipsa etiam elementa iuuerunt. caput, in quo iitulus 
tantae laudis cirfcumferebatur, reddidit Tiberis, pro- 
secuti sunt uenti, maria seruarunt. quonam modo 

16 te, potens Africa, quanto laetitiae fremitu, quam 

insolenti uoluptate iactasti! nil quippe est immode- 

* ratius quam post longam tristitiam recens gaudium : 

impetu suo feruet nec, ut primum liberum; continuo 

defaecatum [statim purum] est. nam ut fistulae; 

so cum diu intersaeptae sunt, exitu dato quo largiores 
eo crassiores aquas euomunt, sic uota hominum metu 
interclausa turbidi aliquid egerunt, cum cumulata 
ruperunt. 

XXXTTI. Haec uictoriarum gratulationes. nec 

26 minus ubeses fructus reliquarum uirtutum fuerunt. 
inplicatam quidem atque obsitam urbem grauissimis 
malis euoluerunt indefessa uis atque eximia fortitudo : 
sed quantum boni prudentia excogitauit, benignitas 
et clementia contulerunt! quorum quid mafi^s iuue- 

80 rit difficilis existimatio est. nam et calamitate ob- 



1 tamen] tum C || 6 testificationi praes. W | luceret M, 
corr. AcidaUus || 8 niuus] unus C || 10 tamen] tnm C || 16 
noluntate M, corr. Acidalius 1 17 recens Amtzenius paier: 
repens M 1 19 statim pumm glossema sedusi || 20 ciim nt 
diu C I diu om. W | intersepte A B G : intercepte W intersoepte 
V II 22 interclusa B W | turbide H, corr. Liuineius | 23 ern- 
pernnt Langius | 24 hec A: he cett. | 26 nrbem obsitam A 
30 aestimatio edd. \ obsessi M 



CONSTANTINO AUaUSTO D. 32—34. 239 

sessis finis est uoti miseria liberari et mox uacuitas 
miseriarum parum grata est^ nisi laetitia consequatur. 
ita pro se quaeque officiis suis functae Fortitudo et 
Liberalitas imperatoris cumulatissimam urbi beati- 
tudinem aegritudine exhaurienda et congerendis com- 5 
modis reddiderunt. facilior quidem et multo procli- 
uior laedendi quam commodandi semper est uia^ 
uulnerare integrum quam sauciato mederi, dissipare 
parta quam diuulsa componere: cessit tamen haec 
rerum conditio principi nostro. nam quicquid mali 10 
sexennio toto dominatio feralis inflixerat^ bimestris 
fere cura sanauit. sanauitdico? redintegratio status 
pristini permulcendo dolori satis est, non etiam ar- 
cessendae ^atulationi; nunc amplius postules quam 
ut eum sui non poeniteat solii. qui non modo id 15 
egit ut recuperatis quisque quae amiserat non dole- 
ret^ sed etiam ut nouorum adep};ione gauderet. 
praetereo priuatim reddita omnibus patrimonia quos 
illa monsirosa labes extorres domo fecerat; prae- 
tereO; inquam^ quia uix sufficit oratio facta publici- 20 
tus explicare; quamquam, cum ex singulis sit co- 
agmentata res pnblica^ et quicquid in eam confertur 
ad omnes pro portione permanat et uicissim necesse 
est^ quod singillatim omnes adipiscuntur^ in commune 
rei publicae redundare. 25 

XXXIY. lam illa uix audeo de tanto principe 



1 nacuitas Langius: facnltas M || 4 nrbi ego: nrbis M 
{om, W) H 5 aegritadine ego: om. M | exhanriendis W malis 
add. w miseria exbaurienda Liuineius || 6 et oni. M, add. w 
11 7 commodandis A J 9 parta nescio quis: reperta (repta A) 
M, quod foriasse defendi potest coll. Uerg. A. VI, 610 apta Li- 
tdneius, an referta? || 10 rerum haec C 1 13 doloris M dolo- 
res w I etiamj et C | 14 nnnc ego: nec M ] 15 solii qui {uel 
qnia) scripsi: qni solita M Beri, qni solita diligentia q qui 
solikario modo Rhenanus qui non solummodo Liuineius idemque 
posiea amiseras, doleres, gauderes || 16 quisque ego: om. M 
II 19 monstruosa W | 21 coagmentata Beri,: coaugmentata A 
augmentata B C W augumentata V y 23 permanat et] per- 
manet Jaegerus 



240 X- NAZARII PAN. 

commemorare quod nullam matronarun^ cui forma 
emendatior fuerit, boni sui piffuit, cum sub absti- 
nentissimo imperatore species luculenta non incita- 
trix licentiae essat, sed pudoris hortatrix. quae sine 

5 dubio magna seu potius diuina laudatio saepe in 
ipsis etiam pbilosophis non tam re exbibita quam 
disputatione est iactata. sed remittamus hoc prin- 
cipi nostro qui ita temperantiam ingenerare omnibus 
cupit ut eam non ad uirtutum suarum decus ascri- 

10 bendam , sed ad naturae ipsius honestatem ref eren- 
dam arbitremur. quid? faciles aditus, quid? aures 
patientissimas , quid? benigna responsa, quid? uul- 
tum ipsum augusti decoris grauitate, hilaritate ad- 
mixta, uenerandum quiddam et amabile renitentem, 

15 quis digne exequi possit? quarum rerum miraculo 
sic homines deuinciebantur ut non tam omnes dole- 
rent quod illui);L tyrannum ita diu tulerant quam 
quod tali principe tam sero fruerentur. 

XXXY. Longum est ex illo percensere benefida 

20 principis quae in orbem sine modo redeuntia con- 
texta eius benignitate fulserunt ita infinita numero, 
commodis magna, ut numquam obliuionem gratiae 
obductura sit uel multitudo omnium uel utilitas sin- 
gulorum. sensisti, Boma, tandem arcem te omnium 

25 gentium et terrarum esse reginam, cum ex omnibus 
prouinciis optimates uiros curiae tuae pignorareris, 
ut senatus dignitas non nomine quam re esset il- 
lustrior, cum ex totius orbis flore constaret. populi 
uero Romani uis ilia et magnitudo uenerabilis ad 

30 imaginem antiquitatis relata non licentia effrenis 



2 abstinentissimoB imperatores M, corr, w || 3 locul. A {I 
4 hortatrix Acidalius: ornatrix M || 6 etiam in ipsis phil. A 
II 7 e addidi: om. M iactata est w || 8 intemper. generare C || 
10 ad om. W || 11 arbitretnr w || 13 admixta A Bert,: per- 
mixta B C V W II 14 uenerabile Bert. \ renidentem edd. || 16 
homines ego: omnes M; alterum omnes seciusit Jaegerus | 17 
ita] tam W || 20 urbem M, corr, Liuineius || 21 fulserunt w: 
pnlserunt M | tnmero A || 22 obliuione M, corr, w || 26 pigne- 
rareris B C V W pigneraueris edd. 



■( 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 34—36. 241 

exultat, non abiecta languide iacet, sed sic assiduis 
diuini principis monitis temperata est ut> cum ad 
nutum eius flexibilis et tenera ducatur, morigeram 
se non terrori eius praebeat, sed benignitati. placi- 
dam quippe rerum quietem et profundum urbi otium 5 
gentes perdomitae condiderunt. uacat remissioribus 
animis delectamenta pacis adhibere. celeberrima 
quaeque urbis nouis operibus enitescunt; nec obso- 
leta modo per uetustatem rediuiuo cultu insigniuntur, 
sed illa ipsa quae antehac magnificentissima puta- lo 
bantur nunc auri luce fulgentia indecoram maiorum 
parsimoniam prodiderunt. circo ipsi maximo subli- 
mes porticus et rutilantes auro columnae tantum in- 
usitati ornatus dederunt ut illo non minus cupide 
conueniatur loci gratia quam spectaculi uoluptate. i5 

XXXVI. Tantorum Roma compos bonorum, quae 
quidem ei sunt cum toto orbe communia, haurit in- 
super ingentis spei fructum quam propositam sibi 
ex Caesaribus nobilissimis habet eorumque fratribus. 
quorum iam nomina ipsa ueneramur, etsi uota nostra 20 
interim proferuntur. nec Lacedaemoniis magis li- 
cuerit hoc instituto rem publicam tueri suam, cum 
regem nisi ex stirpe Herculis non haberent. tuos, 
Constantine maxime, tuos liberos ac deinceps nepotes 
tecum optat ut tanto a pluribus petantur quanto 25 
maiora noscuntur. declarant ecce rationem cupidi- 
tatemque uotorum facta Crispi, Caesarum maximi, 
in quo uelox uirtus aetatis mora non retardata pue- 
riles annos gloriis triumphalibus occupauit, cuius ita 
iam uberes scatent laudes ut plenae possent uideri so 
nisi coepisse et partem cogitaremus. qui quidem 



6 gentis perdomicie {uel -itie) M, corr. w || 7 celeber- 
rima qaeque A W Bert.: celeberrimaque B C celeb. quam V 
II 8 nouis w: nobis M | obselata A V || 9 cultui W || 10 ante 
ac A V antea w || 12 circo w: idcirco M || 17 coT. haurit A 
II 25 quanto ad maiora nascuhtur edd, post maiora inseruerim 
eorum facinora || 31 partem Acidalius: patrem M; an coepisse- 
propter aetatem cog..^ nisi sic coep. et patrera Withofius 
Patwbo. lat. 16 



242 X. NAZARH PAN. 

nunc uobilissimus Oaesar uenerandi patris, fratrum 
suorumque omnium firuitur aspectu seque fruendum 
omnibus praebet. cruda adhuc hieme iter gelu in- 
tractabile^ immensum spatio, niuibus infestum incre- 

5 dibili iuuenalitate confecit; ut intellegamus alacritati 
eius nihil asperum qui ipse eam quam a suis pete- 
bat tam laboriosam instituerit uolucritatem. 

XXXVn. Quae tuum, Constantine maxime, mite 
pectus inundauit gratulatiO; cui tanto interuallo ui- 

10 dere fiKum licuit et uidere uictorem ? narrauit ubi- 
que exhausta bella, et hoc ad tuam gratiam, non ad 
sui ostentationem : quam agilis excipiendo hoste^ 
quam resistenti uehemens^ quam facilis supplantanti. 
audiuit haec frater intentus et puerilem animum 

15 spes laeta et blanda gaudia titiUarunt; cumque mi- 
raretur fratrem, etiam sibi fauit quod ex annis eius 
quam proximus tantae gloriae esset agnouit. nunc 
te, Constantine maxime^ omnes rogamus, cum prae- 
sentem laudaueris, cum iam rei publicae flagitanti, 

20 cum Gallis desiderantibus reddes, iterum atque ite- 
rum moneas reuertentem (neque enim persuaderi 
facile potest) ut, si quando armis uestris contusa 
barbaria aliquid tamen mouerit, sit ille animo, sit 
consilio tui similis; temperet modo dexterae, manu 

25parcat et sit aliquid quaesumus in quo te iterum 
nolit imitari. te uero, Constantine Caesar, incre- 
mentum maximum boni publici; quibus uotis am- 

1 Dunc om, BerU \ uerha qui quidem nunc — 8 praebet 
in finem huius capitis iransposuerim || 5 iuuenalitate uel uirili- 
tate tentaui: liberalitate M celeritate w | alacritati eius {an 
illius.'') Liuineius: alacritaiibus M alacritati w || 6 ipse eam 
ego: ipsam M ipse Puteanus \\ 7 uolucritatem scripsi: uolun- 
tatem M institerit uoluptatem Liuineius || 10 ubique Eyssen- 
hardtus: utique M || il tuam Sigonius: suam M sui Beri.y 
unde tui Liuin. \\ 12 quam agilis {uel grauis) scripsi: qualis 
M quam ualidus Eyssenhardtus \ hosti Jaegerus || 13 suppla- 
tanti A: supplicanti B C V W || 15 titularunt W || 17 num 
A B V II 20 Galliis Acidalius \\ 24 dextre B C V j manu A 
Bert.: manui B C V W || 25 si tali quid M (si tale quid W) 
I te interim Acidalius 



CONSTANTINO AUGUSTO D. 36—38. 243 

plectitur Bomaua felicitas? quae de te tantum ex- 
pectat quantum nomine poUiceris. et licet aetas 
adhuc te auocet ab imitaiione uirtutis paternae^ iam 
tamen ad pietatem eius natura deducit: iam matu- 
rato studio litteris habilis, iam felix dextera fructuosa 5 
subscriptione laetatur. delegat multa indulgentissi- 
mus parens et quae per te concedit referri ad gra- 
tiam tuam mauult. 

XXXVin. Quid igitur his temporibus fortunatius 
euenit beneficio Constantini maximi^ qui tam mature 10 
nobis Caesares dedit ut utamur maximjs eorum com- 
modis et integra aetas supersit? nihil inminuitur 
et plurimum sumitur, ut, cum res largiter suppetat, 
spes tamen illibata permaneat. quinquenniis igitur 
feliciter inchoatis, decennia Caesarum nobilissimo- 15 
rum ultra posteros nostros extendenda quam impense 
orare et rogare nos conueniat, ipsis bonis temporum 
et rei publicae utilitatibus admonemur. iacet in la- 
tere Galliarum ut in sinu tuo fusa barbaria; Persae 
ipsi, potens natio et post Bomauam magnitudinem 20 
in terris secunda, amicitiam tuam, Constantine ma- 
xime, non minus trepide quam amabiliter petiuerunt. 
nulla in terris tam ferox natio est quae te non me- 
tuat aut diligat. omnia foris placida, domi prospera; 
annonae ubertas, fructuum copia. exomatae miran- 25 
dum in modum ac prope de mtegro conditae ciui- 
tates. nouae leges regendis moribus et frangendis 
uitiis constitutae. ueterum calumniosae ambages 
recisae captandae simplicitatis laqueos perdiderunt. 
pudor tutus, munita coniugia. securae facultates so 



3 te auocet ego: euocet M reuocet edd. || 4 maturus 
stud. W II 7 te] se Gruierus || 10 euenit (euix) ego: cum M 
Bert. II 11 ut del, Liuineius || 13 an psumitur? | 14 quin- 
quennis A B C V || 16 extendendu A || 17 rogare et orare C 
ll 19 ut Eyssenhardtus : aut M at Addalius \ suo Liuineius \\ 
20 ipsi A Bert,: ipsa B C V W | roam A: romane B C V W 
II 25 annone w: annon M | ubertas W: ubertate A C V; in B 
nonae ubertate — in modum desunt, an annonae ubertates, 
fructuum copiae? || 27 legis A jj 28 ambagis A 

16* 



244 XI. MAMERTINI 

ambitione sui gaudent; nec aliquis habendi quam 
plurimum metus, sed in tanta bonorum affluentia 
magna uereeundia non habendi. hic denique status 
rerum est ut obtinendae potius felicitatis uotum ge- 

5 ramus quam augendae cupiditatem. unum modo est 
quo fieri possit Roma felicior, maximum quidem, sed 
tamen solum, ut Constantinum conseruatorem suum, 
ut beatissimos Gaesares uideat, ut fruendi copiam 
pro desiderii modo capiat, ut uos alacris excipiat 

10 et, cujn rei publicae ratio digredi fecerit, receptura 
dimittat. 



XI. 

CLAUDH MAMERTINl 

GRATIARUM ACTIO 

15 DE CONSULATU SUO lULIANO IMP. 

I. Etsi scio te, imperator, et cunctos qui con- 
silium tuum participant posse mirari quod nuno de- 
mum gratias agere exorsus sum, quasi beneficia in 
me tua coeperint a consulatu: fatebor tamen quod 

20 ingenii cuius me poenitet conscius etiam nunc ta- 
cere uoluissem et prorumpens licet huius muneris 
gaudium intra arcanae laetitiae conscientiam coher- 
cere. sed siue errorem nostrum siue consilium con- 
gesta et coaceruata in unum beneficia uicerunt atque 

25 in id redegerunt hecessitatis ambiguum ut mihi aut 



5 cupiditatis M, corr, RUterskusius \\ 7 solum non Con- 
stantine cons. A || 9 ut Bert.: et M || 16 Imperator Auguate 
Bert, II 18 sim Cusp. \\ 22 arcana W || 25 redigerunt W 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 1—2. 245 

indiserti aut ingrati esset fama sabeunda. malui 
ergo eloquentiam potius quam pietatem erga te of- 
ficio meo desiderari. et sane in liis honoribus quibus 
me prius honestaras minor esse causa ad agendas 
gratias uidebatur. nam cum me aerarium publicum 5 
curare uoluisti, cum quaerens uirum animi magni 
aduersus pecuniam, liberi aduersus oflPensas, con- 
stantis aduersus inuidiam me qui tibi uiderer eius- 
modi delegisti idque eo tempore quo exhaustae pro- 
uinciae partim depraedatione barbarica, partim non lo 
minus exitialibus quam pudendis praesidentium ra- 
pinis ultro opem imperatoris exposcerent, milites 
saepe anteactis temporibus ludo babiti praesens sti- 
pendium flagitarent: quoquo modo uidebar honorem 
onere pensare. at cum me praetoriis praefecisti etis 
prouincias de te egregie meritas meae fidei tutelae- 
que mandasti; ingens iudicii tui fuit munus, sed in 
eo non mihi solum quem tanta potestate succinxeras, 
uerum etiam negotiis tuis commodasse aliquatenus 
uidebare. 20 

n. Porro in decernendo consulatu remotis utili- 
tatibus tuis rationem meae solum dignitatis habuisti. 
nam in administrationibus labos honori adiungitur, 
in consulatu honos sine labore suscipitur. in illis 
si laeteris oupidae ambitionis esse uidearis, in hoc 25 
nisi aperte et propalam laeteris ingratus sis. huc 
accedit quod ipsa haec urbs atque hoc augustissi- 
mum consilii publici templum officium huius oratio- 
nis efflagitant. haec tibi nominis noui; sed antiquis- 
simae nobilitatis ciuitas patria est : hic primum 30 
editus, hic quasi quoddam salutare humano generi 



2 ergo addidi: om.VL \ officio meo ego: officium meum M 
officiumque meum edd. || 4 honestaras AW BerL: honestaris 
B V II 5 cnm A: tum ceti. \\ 6 quaerens Hauptius Herm, IV 
p. 152: quaereres M || 10 partim depraed. barb. om. depdi- 
catione A j| 15 cnm; maUm quod || 19 etiam] et B G j com- 
mendasse M, corr. Rhenanus || 23 labos A Bert : labor B C V W 
II 24 malim ut in illis jj 29 efflagitat B V W 



246 XI. MAMERTINI 

sidus es ortus. hi ciues et populaares tui silere me 
uon sinunt nec patiuntur ut quisquam alius auspi- 
catissimo die aput te ac de te loquendi munus usur- 
pet quam is qui amplissimo sit praeditus magistratu. 

5 putant aliquia adicere ad splendorem laudum tuarum 
consulis nomen; et recte putant. adicitur enim lau- 
dum dignitati nonore laudantis. ac licet, maxime 
imperator, publico iudicio et nomine agere tibi gra- 
tias debeam^ tamen illa quae pro summa re domi 

10 forisque gessisti nunc ex parte maxima praetermit- 
tam, ut quanto ocius ad ea quae pro re sunt per- 
ueniat oratio. 

in. An ego nunc receptas uirtute tua Gallias, 
barbariam omnem subactam pergam quasi noua et 

15 inaudita memorare ? quae in hac Bomani imperii 
parte gloriosissima sunt famae laude celebrata in 
tantum ut imperatoris fratris mererentur inuidiam. 
quid enim aliud a te consortis [imperatoris] aliena- 
uit animum nisi gloriae tuae splendor? testor im- 

20 mortalem deum, testor ad uicem numinis mihi sanctam 
conscientiam meam me multa constanter in hac po- 
tissimum urbe fuisse dicturum de his quae aduersus 
optimum imperatorem inclementer et impie cogitata 
atque suscepta sunt; si etiamnunc hominum coetus 

25 diuus Constantius frequentaret. numquam profecto 
liberi ciuis et boni senatoris officio defuissem quo- 
minus redarguerem atque conuincerem eas illi in 
te odii fuisse causas quae amoris inflammatrices et 
fidei obsides esse debuerint. 



1 es ortus scripsi: exortus M exortus es Liuineius J 2 au- 
splcacissimo B C W J 5 dicere C || 7 honor || 11 quam 
ocius w I pro re scripsi: proprie M propria edd. ) 14 noua 
ei Romani om. C || 16 sunt w: sint M || 17 imperatoris fra- 
tris A Bert.: inuerso ordine B C V W || 18 aliud a te A: a 
te aliud B C V W | imperatoris del. Liidneius || 20 testor A 
Bert.: owi. B C V W || 21 potissimum Bert. A: o»t. B C V W 
II 26 et om. Bert. || 27 malim quominus reatus redarguerem {| 
29 debuerunt C 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 2—4. 247 

IV. Florentissimas quondain antiquissimasque 
urbes barbari possidebant; porro aliae quas a uasti- 
tate barbarica terrarum interualla distulerant iudicum 
nomine a nefariis latronibus optinebantur. Gallorum 
illa celebrata nobilitas aut ferro occiderat aut im- 5 
mitibus addicta dominis seruiebat. afficiebantur in- 
genua indignis cruciatibus corpora; nemo ab iniuria 
Kber, nemo intactus a contumelia, nisi qui crudeli- 
tatem praedonis pretio mitigasset, ufc iam barbari 
desiderarentur utque praeoptaretur a miseris fortuna 10 
captorum. in hoc statu imperator noster Gallias 
nactus minimum habuit aduersus hostem laboris at- 
que discriminis : una acie Germania uniuersa deleta 
est, uno proelio debellatum. sed emendatio morum 
iudiciorumque correctio et difficile luctamen et pe- 15 
riculi plenum negotium fuit. nam ut quisque im- 
probissimus erat^ ita maxime Caesaris rebus inimicus 
uitandis legum poenis de nouo scelere remedia 
quaerebat atqtcey quia defendere admissa flagitia non 
poterat, in ultorem iuris inuidiam congerebat. et 20 
cum sancti principis mores atque instituta falsarum 
uituperationum licentiam submouerent, callido no- 
cendi artificio accusatoriam diritatem laudum titulis 
peragebant, in omnibus conuenticulis quasi per berii- 
uolentiam illa iactantes : ^lulianus Alamanniam do- 25 
muit; lulianus urbes Galliae ex fauillis et cineribus 
excitauit. illae prouinciae obsessae, expugnatae, ferro 
ignique uastatae beatiores sunt his oppidis quae 
habet sine hoste Gonstantius. aestates omnes in 



2 — 6 Gallorum illa — seruiebat. porro aliae (ille A) quas 
— optinebantur M, transposui || 6 afficiebantur ego: om, M 
lacerabantur Liuineius; w post ingenua add. suberant, post 
cruciatibus Schenckius nsta || 10 utq; egot ut M | ut prae- 
cipitaretur W || 12 minimum Bert. : minu A nimium B C V W 
11 15 correptio G U 19 atq; addyii: om. M et edd. \\ 20 iure w || 
22 falsarum opinionum uitup. C edd. \\ 25 alamaniam B C V w : 
almaniam A || 26 lulianus urbes Galliae om. W || 27 ex- 
pugnatae edd.: oppugnate M Bert, 



248 XI. MAMERTINI 

castriS; hiemes in tribiinalibus degit. ita illi anni 
spatia diuisa sunt ut aut barbaros domitet aut ci- 
uibus iura restituat, perpetuum professus aut contra 
hostem aut contra uitia certamen.' 

5 V. Haec uoces fuerunt ad inflammanda odia pro- 
bris omnibus potentiores. si enim comminisci aliqua 
flagitia temptassent, facile ipso splendore laudis et 
gloriae refutarentur. inuenerunt accusandi genus 
quod nuUus refelleret. sed quid, oro uos, principem 

10 nostrum facere debuisse censetis? Romanas urbes 
hostibus dederet ne animum fratris offenderet? pro- 
uincias firmissimas utilissimasque rei publicae sub 
obtutibus suis uexari ac diripi sineret, ne quid Au- 
gustus quod nollet audiret? flagitiis administrantium 

15 non modo frena laxaret, sed etiam stimulator acce- 
deret, ne inter principes faceret morum dissimilitudo 
discordiam? nobilem Etruriae adulescentem ferunt, 
cum propter eximiam formae dignitatem multarum 
in se feminarum amores excitaret, faciem suam ad 

20 obliterandam pulcritudinem uulneribus sauciasse. 
sed facile fuit iuueni dignitati corporis decorem 
animi praeponenti et candorem decolorare et oris 
nitorem alte inpressis cicatricibus deuenustare. num 
aliquid huiusmodi aduersus amorem ciuium facere 

25 debuit lulianus? at ne potuit quidem, nisi forte 
existimamus patientes uulnerum formas esse uirtutum. 
scilicet et candorem aequitatis potuit obumbrare et 
a temperantia purpuram sancti ruboris abolere, cer- 
uicem fortitudinis indignis confodere uulneribus, 

30 eruere oculos prouidentiae! dein nisi ille adulescens 
seueram manum propriis uultibus intuh'sset; dies et 
hora ac non longa aetatis successio omnem illum 



1 illis M, corr, w | anni B V w: annis A C || 2 spatia] 
pacia (= patiencia) A || 5 hec egot hee AB he ceit. \ probis A 
11 11 dedere M || 24 aduers.^huiusm. C || 25 at Liidneius: 
ac M II 28 roboris A | ceruicem Lipsius: uicem M || 30 dein 
in A eoo deim corr.; cf. Lachm. Lvcr. p. 148 || 32 hora Eyssen- 
kardius: mora M j ac e^ aetatis successio del. Jaegerus 



GRATrARUM ACTIO lULIANO. 4--7. 249 

florem corporis peremisset. at in uirtutibus princi- 
pis nostri quanto aetas prolixior, tanto pulcritudo 
praestantior. 

VI. Mitto cunctam barbariam aduersus uindicem 
Romanae libertatis in arma commotam gentesque 5 
recens uictas aduersum iugum nuper impositum cer- 
uice dubia contumaces et in rediuiuum furorem ne- 
fandis stimulis excitatas. quae omnia obstinatam et 
immobilem principis maximi tandem uicere patien- 
tiam. itaque cum in ipso molimine oppressisset lo 
Alamanniam rebellantem^ qui paulo ante inaudita 
regionum fluuiorum montium nomina exercitu uictore 
peragrauerat, per ultima ferarum gentium regna, 
calcata regum capita superuolans, in medio Illyrici 
sinu improuisus apparuit. uidimus felices illius uiae i5 
comites stupentes, urbium populos dubitasse credere 
quae uidebant. non aliter constematas arbitror 
gentes quae primae lapsum caelo excepere Palladium. 
uirgines pueri, uiri feminae, tremulae anus, tituban- 
tes senes non sine magno attoniti horrore cernebant 20 
imperatorem longam uiam sub grauium armorum 
onere currentem, properantis anhelitum sine sensu 
lassitudinis crebriorem, sudorum riuos per fortia 
colla manantes et inter illum pulueris qui barbam 
et capillum onerarat horrorem micantia sidereis 25 
ignibus lumina. uoces gaudentium oppresserat mira- 
culi magnitudo. cessabant officia laudandi plus quam 
laudanda cernentibus. 

VII. Sufficere quidem poterat ad expeditionem 
praesentium negotiorum sola properatio, sed nonso 



Bert 



4 barbara A || 6 recens mcta.a Langius: recensuitas A B V 
. recensitas C recenssitas w | et aduersum M; et hic de- 
leui, sed adu. Liuineius || 7 et in scripsi: in M || 10 in A 
Bert.: om. B C V W || 15 sinu A: sinus B C V W | uiae co- 
mites A Bert.: comites uiae B C V W || 18 primae Cusp.: 
primo M prolapsum q \\ 19 niri addidi: om. M. || 22 sensu A w: 
sessu ceit. \\ 26 miraculi om. A || 29 poterat om. C, unde suf- 



ficeret edd. 



250 XI. MAMERTINI 

sufficit principi nostro rei publicae una ratione con- 
sulere. multa pariter aggreditur pectus nuUis um- 
quam laboribus fatigatum. ut uno eodemque tempore 
et componeret fidissimarum prouinciarum statum et 

5 barbariam omnem admoto propius terrore percelleret, 
longissimo cursu Histrum placuit nauigari. pro 
sancta diuinitas! quae nauigationis illius fuit pompa^ 
cum dexteriorem incliti fluminis ripam utriusque 
sexus^ omnium ordinum^ armatorum atque inermium 

10 perpetuus ordo praetexeret, despiceretur ad laeuam 
in miserabiles preces genu nixa barbaria? omnes 
urbes quae Danuuium incolunt aditae, omnium au- 
dita decreta, leuati status instaurataeque fortunae, 
innumerabiKbus barbaris data uenia et munus pacis 

15 indultum. qui properationem illam contemplabitur, 
nihil egisse praeter uiam imperatorem putabit; qui 
gestarum rerum multitudinem considerabit, prope- 
rasse non credet. 

VIII. facundia potens Graecia! omnium tuo- 

20 rum principum gesta in maius extoUere sola potuisti, 
sola factorum glorias ad uerborum copiam pepen- 
disti. tu nauem unam propter aurati uelleris lurtum 
et uirginis raptum in caelum usque sublatam side- 
ribus consecrasti. tu puerum, inuentoi:em serendi, 

85 draconum alitum curru uolantem semina in terras 
sparsisse iactasti. quid tu si ad scribendas celebran- 
dasque res principis nostri animum adieceris, de lu- 
liani lembis liburnisque factura es? quae non modo 
nihil cuiquam adimunt neque urbes hospitas popu- 

solant, sed ultro omnibus populis immunitates priui- 
legia pecunias largiuntur. qua dignitate describes 
classem per maximi fluminis tractum remis uentis- 
que uolitantem, tum principem nostrum alta puppe 



1 pnblicae rei A || 5 proprius A B V || 13 instaurata *^ 
eque (aeque C) M || 21 ad fact. glor. uerb. cop. tetend. Pu' 
teanus \ pependisti ego: tetendisti M intendisti Arntzenius \\ \ 
22 tu isti aue una A || 29 populantur w 



4 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 7—9. 251 

sublimem non per cuiusquemodi sigros frumenta 
spargentem, sed Romanis oppidis bonas spes liber- 
tatem diuitias diuidentem, tum ex parte altera in 
barbaricum solum terrorem bellicum trepidationes 
fugas [formidines] obserentem? 5 

IX. lam quale illud fuit quod Histrum adhuc 
nauigans beneficia tua usque ad Hadriam; Tyrrhe- 
num, Mareoticum porrigebas? Ulo ipso enim tem- 
pore leuati equorum pretiis enormibus Dalmatae, 
Epirotae ad incitas intolerandi tributi mole depressi 10 
prouidentia, imperator, tua non modo miserias exue- 
runt, sed amplam etiam atque opulentam reduxere 
fortunam. urbs Nicopolis, quam diuus Augustus in 
monumentum Actiacae uictoriae trophaei instar ex- 
truxerat, in ruinas lacrimabiles prope tota concide- 15 
rat: lacerae nobilium domus, sine tectis fora, iam- 
dudum aquarum ductibus pessumdatis plena cuncta 
squaloris et pulueris. certamen ludicrum lustris 
omnibus solitum frequentari intermiserat temporis 
maesti deforme iustitium. ipsae i]lae bonarum aiiium 20 
magistrae et inuentrices Athenae omnem cultum 
publice priuatimque perdiderant. in miserandam 
ruinam conciderat Eleusina. sed uniuersas urbes 
ope imperatoris refotas enumerare perlongum est: 
scire satis est cunctas Macedoniae, IUyrici, Pelo- 26 
ponessi ciuitates unis aut binis epistulis maximi 
imperatoris repentinam induisse nouatis moenibus 
iuuentatem, aquas locis omnibus scatere, quae paulo 
ante arida et siti anhelantia uisebantur, ea nunc 



1 sablimen W | cuiuscemodl A B V Bert. eiusmodi C w; 
corr, Eyssenhardiiis || 4 solum w: solem M || 5 formidines 
seclusi II 7 thyrrenium B || 8 mareoticum u: mereoticum M 
Bert, (meroticum m) meceoticum^ | illo ipso ego: ipso M 
eo ipso uel ipso e. illo Jaegerus || 12 reduxere scripsi: re» 
uexere M reperere w 1 20 iustiticium A || 23 ceciderat W || 
24 opere M || 25 peloponessi W: peloponessi A peloponnesi 
B C V II 26 unis aut binis {seq. ras, 6 liti.) W: uni sam- 
binis A B V uni unis aut binis sambinis C || 28 iauentutem 
B C V W ^ 



252 XI. MAMEBTINI 

perlui iuundari madere; fora deambulacra gymnasia 
laetis et gaudentibus populis frequentari; dies festos 
et celebrari ueteres et nouos in honorem principis 
consecrari. 

6 X. Si quis mortalium in aliquam caelestem 
speculam nube sublatus paulo ante uidisset maesta 
omnia, semiruta oppida, desolata moenia ab indigenis 
[solitudinem], exulum turbam, is si nunc mihi in 
idem illud editum reponatur ac despiciat cuncta lae- 

lotantia, agros consitos, urbes frequentes, aquas op- 
pidis influentes, magnifico cultu non priuatas aedes, 
sed publica tecta surgentia, dites pro terrarum in- 
geniis messibus segetes, uincentes agricolarum uota 
uindemiaS; arduos coUes profundasque ualles et lata 

15 camporum balatu hinnitu mugitibus persona : pro- 
fecto mirabitur tam breui cuncta mutata, desiliet e 
nubibus et uiciniam caeli cupide derelinquet ut tuis, 
imperator, terris fruatur. illud uero cuius miraculi 
est neminem ullum in tanto rerum paratu sensisse 

20 dispendium, in omnia pecuniam ab imperatore de- 
promi et quoddam uersa uice prouinciis pendi tribu- 
tum, illinc ad uniuersos fluere diuitias quo prius 
undique confluebant? ut in maxima quaestione sit 
a quo accipias/imperator, qui sic omnibus largiaris. 

25 sed qui uitae tuae instituta rationemque cognouerit^ 
facile fontem copiae huius inueniet. maximum tibi 
praebet parsimonia tua, Auguste, uectigal. quidquid 
enim alii in cupiditates proprias prodigebant, id 
omne nunc in usus publicos reseruatur. 

30 XI. Hucusque solus is fructus imperii putabatur 
ut imperator a ceteris ciuibus non fortibus factis 
nec splendore gloriae, sed magnitudine sumptuum 

1 mundari M, corr, ^ ||»2 et] e A || 6 speculam A C: spe- 
luncam B V W || 7 semirupta W || 8 solitudinem seclusi \ tur- 
bam om, C | mibi in ego: micbi A in B C V W || 9 idem illud 
A: illud idem ceti. || 13 mensibus C || 15 peraonare w || 19 
tanto] tacito A || 22 uniuersas A || 23 confluebat A || 28 pro- 
prias cupiditates C || 30 putabantur A || 32 gloriae A Bert.: 
OOT. B C V W 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 9—12. 253 

separaretur. inde nihil necessariae substructionum 
in aedibus moles, ingentes aulicorum cateruae le- 
gionum sumptum facile uincebant. quin etiam- 
prandiorum atque cenarum laboratas magnitudines 
res publica sentiebat^ cum quaesitissimae dapes non 5 
gustu, sed difficultatibus aestimarentur, miracula 
auium; longinqui maris pisces^ alieni temporis poma, 
aestiuae niues^ bibernae rosae. haec cuncta animus 
uoluptatum omnium uictor abiecit. neque enim ei 
parandae sunt picturatae marmorum crustae et so- lo 
lido auro tecta laquearia qui maiorem anni partem 
in nuda humo cubet et caelo tantum tegatur; neque 
turbae institorum ac deliciae ministrorum cui tam 
pauca sint ministranda; neque impensus epularum ei 
qui saepius statarium prandium ad necessitatem hu- 15 
mani corporis capiat gaudens castrensi cibo, mini- 
sterio obuio et poculo fortuito. 

XII. Sed inter haec mirari satis nequeo quod 
tam seuere parcus in semet in ciues suos tam libe- 
ralis est ac remissus^ laborum asperrima sibi sumens 20 
ut nos quietis rebus agitemus, cum illud usu uenire 
animaduertamus ut qui remotam a uoluptatibus ui- 
tam sequantur difficiles et morosi sint, sibi parum 
laeti^ sed aliis tristiores> maestas atque soUicitas 
etiam priuatas domos faciant. at sanctissimus im- 25 
perator impense studet ut nos pro dignitate habite- 
mus^ ut commodis affluamuS; ut castam quidem, 
sed hilarem ducamus aetatem^ cum alios principes 
labor truces, remissos desidia reddiderit semperque 



1 separetur W | subtructionum A W subtractionum V {| 
2 auxilioram cat. C || 4 elaboratas w || 9 ei parandae w: 
eparandae M eparandae Bert. comparandae edd, || 10 pictu- 
ratae edd.: picture M || 13 institorura scripsi: institutorum 
H I ac deliciae scripsi: ad delicias M | ei cui Liuineius || 
14 sunt A I impensus scripsi: tempus M sumptus Bauptius 
11 16 ministerio Haupiius Herm, IF p, 152: ministro M || 22 
animaduertemus C || 25 etiam A C V Be^t.: et B W || 26 ut] 
at A 



254 XI. MAMERTINI 

seriis imperatoribus gratia^ communibus defuerit in- 
dustria. neque quisquam sibi molestus ita se facilem 
ceteris praebuit ut non ad suum exemplum alios 
coherceret. noster imperator nihil sibi ueniae, nihil 

. 5 ceteris molestiae ac laboris impajtiens suo negotio 
omnibus otium praestat, diuitiarum largitor, curarum 
auarus, laboriosissima negotiorum praeoptans ipse 
agere quam aliis imperare. 

XIII. Multi post exactos reges imperium uni- 

10 uersae reipublicae solitarium cupiuerunt. nota sunt 
recordantibus nomina eorum uidelicet qui in patriam 
furentes affectati regni supplicia pependerunt. mitto 
ueteres qui saxo praeceps dati, quorum bona publi- 
cata, domus erutae, interdicta posteris nomina: non 

15 paucos huiusmodi furore uecordes etiam nostra aetas 
tulit, qui propter caecam imperandi cupidinem in 
ferrum ruerunt. si hos deus paulisper uitae redditos 
alloquatur: 'heus, uerbi gratia, Nepotiane atque 
Siluane, per infestos gladios praesentesque raortes 

20 imperium petiuistis. at nunc ultro uobis potestas 
regnandi datur ut ea qua lulianus conditione regne- 
tis, ut pro omnium otio die noctuque uigiletis et, 
cum domini uocemini, libertati ciuium seruiatis, ,sae- 
pius proelium quam prandium capessatis, nihil cui- 

25 quam auferatis et ultro omnibus largiamini, nuUi 
gratificemini , in neminem saeuiatis, toto in orbe 
terrarum nuUius uirginis fama uioletur, sit lectulus 
etiam sine concessis et legitimis uoluptatibus Desta- 
lium toris purior, aestate Alamannicum puluerem, 

30 hieme pruinam Thraciae intectis uerticibus perfera- 
tis': profecto uerborum ipsorum molestiam delicatae 
aures non poterunt sustinere et tantis negotiis ter- 



1 communibus] comibus A Bef^t. || 10 cupierunt B C V W 
11 in patriam scripsi: in propria M Bert. improbe Mark- 
landus ep. crit. p. 17 || 13 praecipites edd, || 14 erupte W || 
16 et iam A (| 20 ^obis C V || 28 et Puteanus: sed M H 29 
alamanicum B C V w: almanicum A || 30 prnina A || 32 et 
Liuineius: om, M 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 12—14. 255 

riti non modo imperium, sed etiam uitam perosi ad 
inferiores aliquos inferos redire properabunt. uide- 
bunt enim iustum principatum laboribus curis uigi- 
liis inquietum^ cuius illi faciem amoenam et ama- 
bilem contemplantes laborum aspera non uidebant. 5 

XIV. Cum igitur inter egregia negotia itinere 
confecto usque ad Thraciae fines peruentum foret, 
cursim disposito exercitus commeatu ad Romanam 
urbem annonae uacuam mentem refiexit. quemlibet 
alium a subueuiendi conatibus grauissima fames etio 
tristissimum rei publicae periculum deterruisset. sed 
stipendiis prouinciarum et patrimonii sui fructibus, 
tum undique frumentis coemptis usque ad opulentiam 
[abundantiam] esurientem iam urbem refersit. dicet 
aliquis: ^quomodo tam multa tam breui tempore?' et i5 
recte. sed imperator noster addit ad tempus quod 
otio suo detrahit. nihil somno, nihil epulis, nihil 
otio tribuit; ipsa se naturalium necessariarumque 
rerum usurpatione defrudat; totus commodis publi- 
cis uacat. itaque grandaeuum iam imperium uidebi- ^ 
tur his qui non ratione dierum aut mensium, sed 
operum multitudine et ejBFectarum rerum modo luliani 
tempora metientur. cum Romani populi uictus et 
exercitus commeatus esset in nauibus, in media ex- 
pediendae annonae trepidatione nuntius uenit pluri- 25 
mas naues Africano tritico graues litus Achaicum 
praeteruectas Constantinopolim peruolasse. permoti 
omnes et aduersus eos qui oram maritimam tueban- 
tur irati uenimus ad principem; desidia iudicum 
tantum perisse frumenti certatim pro se quisque 30 
conquerimur. at maximus imperator serenum reni- 
dens : nihil esse peccatum, non* sibi perisse quae ad 



2 inferis Gronouius | properabant C || 3 curis nigiliis 
om, Bert. || 10 et A Bert.: om. B C V W || 13 coemptis fru- 
mentis Bert. || 14 habtindantiam A, quod seclusi. habundan* 
tiamque B C V W || 18 ipsum C | necessariumque A || 19 de- 
frudat A Bert.: defraudat B C V W | publicis commodis Berl, 
\\ 24 nauibus edd.: manibus M Bert. 



256 XI. MAMERTINI 

hanc urbem frumenta uenissent. nos uocem illam 
noti amoris in patriam putabamus^ cum proditionem 
futuri uerborum ambago celaret: iam tum enim 
uenturae felicitatis euentum conscius diuini animus 
5 praeuidebat. 

XV. CSs pauculos dies in nouum ac florentem 
statum re publica restituta, sacra mens ad honorum 
fastigia et magistratuum omamenta respexit. uersari 
coepit in sacri pectoris comitio consulatus. quid se- 

10 cutus sit ipse scit et quae cuncta consilia eius gaudet 
formare diuinitas. de omnibus Bomani imperii uiris 
primus electus sum; cum honorem meum adoreis 
militaribus gloriosus coUega cumularet. gratias tibi^ 
gratias; imperator, si mereri me credidisti, et plures 

15 gratias, imperator, si tantum amasti ut me consulem 
faceres etiam non merentem. nec ignoro maximos 
honores ad parum dignos penuria meliorum solere 
deferri, sed non uereor ne quis maliuolorum in con- 
sulatu meo id autumet acciaisse. si quis hoc liuidus 

20 iactitat, ipso tempore refutatur; aduersus quem dixisse 
satis est: iam tum principi nostro Boma parebat. 
quid? quod nihil speranti mihi de honoris augmento 
(neque enim ultra praefecturam se uotorum meorum 
modestia porrigebat) perfertur nuntius consulem me 

25 creatum sine impendio, quod iam diu paucis; sine 
labore, quod numquam; sine petitione, quod npmini 
euenit. 

XVI. Quis ignorat tum quoque, cum honOres 
populi Bomani suffragiis mandabantur, multos fuisse 

so candidatorum labores? ediscenda omnium nomina; 
tributim homines atque etiam singuli salutandi, pren- 



4 euentam A BerL: om, B C V W || 8 fastigia A: om. 
B C V W II 10 quae cuucta scripsi: quaecnmque M || 15 gra- 
tiam C II 18 conaulatu meo B C V w Beri.: consulatu eo A 
II 19 liuidius B C V W || 21 tum] tamen edd. nescio an me- 
lius II 22 spectantl B separatim C || 24 prefertur B C V W 
II 27 euenit addidi: om. M || 31 tributum A B C | omnes w 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 14—17. 257 

sandae obuiorum manuS; omnibus arridendum^ non 
solum cum infimis^ sed etiam cum ignotis familiari- 
tatis imago simulanda multaque alia propter hono- 
rem agenda quae alias uirum honore disnum facere 
non deceret. unde illud Crassi celebre dictum. cum 5 
peteret consulatum et forte cum Scaeuola socero per 
uias urbis incederet nec praesente ffrauissimo et se- 
«erissimo uiro blandiri populo, palp^e obnios et artes 
petitorias auderet exercere, ^quaeso', inquit; ^Muci, 
paulisper abscedas meque comitatu tuo molestari lo 
putes; impedis honorem meum: te spectante ineptus 
esse non possum'. at uero ego nuUius fauorem turpi 
assentatione promerui, nihil feci ineptum, nihil egi 
quod spectare Mucium nollem. non modo nuUum 
popularium deprecatus sum, sed ne te quidem ipsum, i5 
imperator, quem orare praeclarum, cui preces ad- 
hibere plenissimum dignitatis est, uerbo saltim adii. 
sponte in familiam meam diuinum istud a te munus 
infusum est. 

XVII. Fatebor autem tibi, maxime imperator, 20 
et tuto aput te omnia animi operta reserabo. num- 
quam in capita ciuium potestatem, numquam pro- 
uincias concupiui; sed, quia iuuanda etiam a me 
uidebatur pro uirili portione res publica, cum ad- 
ministratum uocarer, propter opinionem desidiae 25 
non refugi. negotium publicum neque ambitor ap- 
petii neque per timiditatem aut ignauiam recusaui, 
sed' a teneris annis [ab aetate puerili] ad hanc us- 
que canitiem cousulatus amore fiiagraui. secundum 
etiam confessionis tibi gradum debeo. cum in alio- 30 
rum principum esset potestate res publica, diu ina- 



5 malim qui cum || 9 exerere A | mntl m u w: mugii M 
I 10 meque eyo: nec M | post tuo w me add. \ molestari scripsi: 
honestari M || 12 fanorem A BerL : amorem B C V W || 14 Mu- 
tium C V W mutuum B || 15 ipsum om. B | 17 uerbum A |{ 
18 meam Bert,: om. M | minus A || 21 opera C || 22 in w: 
quin M || 24 ad magistratum edd. || 28 ab aetate puerili 
secluser. P, Faber et Liuineitis || 30 tibi confessionis B C V W 

Paneo. lat. 17 



/ 



258 XI. MAMERTINI 

nem cupiditatem siue spei solatiis foui. unde euim 
mihi aspiraudi ad hoc nomen esset amentia opum 
uacuo et ignaro ambiundi? nam primum cum Caesar 
esses; marcentem iam cupiditatis meae flammam spei 

5 bonae flatibus excitasti. cum uero te, Auguste, mi- 
rificum innocentiae ac uirtutum spectatorem uiderem, 
tunc mecum: ^Claudi Mamertine, non frustra huc- 
usque uixisti. habes idoneum fidei atque industriae 
iumcem. memento in magno res tuas esse discri- 

10 mine. scietur non meruisse te consulatum^ si tibi 
non detulerit hic imperator.' 

XVni. Habes, Auguste, proditionem silentii mei 
et rem a me non breais aeui taciturnitate celatam. 
nondum tamen cuncta prodidimus. nuUum hinc iam 

15 mecum uolo referre secretum; omnia pectoris arcana 
uacuabo. suspendiss^es beniuolentiam tuam et tuae 
isti in me liberalitati contra mores tuos artificii ali- 
quid addidisses; forsitan rogassem. parui autem, 
imperator, putas esse beneficii quod rogandi mihi 

20 periculum remisisti? periculum, inquam, sanctissime 
imperator. si praestare dubitasses, si in posterum 
distulisseS; quid me fieret post repulsam? in leuis- 
simis quoque beneficiis petitis nec impetratis amici- 
tia dissoluitur. namque is quo amicitia continetur 

25 amor aput utrumque poUuitur. alter amari se quia 
non praestitit non putat^ alter odio se esse quia non 
obtinuit arbitratur. nec sane mihi gratuito consul 
factus uiderer, si honorem precibus emissem. iriise- 
rum enim et laboriosum subissem meliore aeui parte 

5otransacta tirocinium rogandi. neque enim existimo 
molestius esse pecuniam quam preces fundere. deni- 



3 nam] iam B cum prim. tu Liuineius || 7 Claudi Cusp,: 
dandi M dixi w | non frustra hucusque A Beri.: hucusque 
non frnstra B C V W || 8 atque ego: ac K || 16 malim si 
suspendisses || 18 addisses A || 22 quid a me w | 24 quo] 
qui A II 25 amor A BerL: gradus B C V W j polluitur 
A w: pelluitur B C pellitur V || 28 uidetur A || 31 mo- 
destius W 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 17—19. 259 

que omnes in emendo uidemus repensandi fiducia 
magno erectoque auimo aurum argentumque depro- 
merC; eos uero qui preces alligant humiles atque 
demissos uix cunctabunda atque titubantia uerba 
proferre neque solum orationem inclinare, sed totis 5 
corporibus in ^enua summitti. prorsus^ ut ex animi 
mei sententia loquar; maximo uendit beneficium qui 
pre ces a ccipit. 

XIX. An uerO; si centuriatis comitiis consul 
creatus essem, gloriosius mihi uniuersi populi suf* lo 
fragiis declaratus uiderer? minime^ siquidem etiam 
illis priscis temporibus multorum ambitu fuit campus 
infamis. nota diuisorum flagitia^ notae loculorum 
praestigiae^ tum operarum ad uim et seditionem 
manus emptae. nec sane potest in confusa imperi- 15 
torum multitudine quicquam esse perpensum. nam 
cum boni rari sint, improborum uulgus immensum, 
in campo autem numerus et turba praepolleat: sine 
dubio intellegitur eum suflFragiis populi magistratum 
capere quem plures, id est^ quem peiores probarunt. 20 
unde factum est ut maiores nostri uiderent Gabinios 
designatos et repulsos Catones. sed haec uetusta; 
taedet recordari quemadmodum paulo ante honor 
petitus sit. uix pauci extiterunt quorum uirtutibus 
deferretur; cum quidem ipsis illis tarda industriaess 
ac probitatis merces ueniret. ceteri uero perditissi- 
mum quemque ex aulicis frequentabant. uti quispiam 
per artes turpissimas imperatori acceptissimus uide- 
Datur^ eum assiduis obsequiis emerebantur donisque 
captabant. nec uiros quidam^ sed mulierculas ex-so 
ambibant; nec feminas tantum, sed spadones quo- 



2 erectoque B V Bert,: erecto A W certato G H |7 mei 
A Bert: om. B C V W | uendit] dat w || 13 diuersorum K | 
loculorum Liuineius: luculorum K H 14 prestigie B m. 2 W: 
prefitagie A B m. i C V || 15 imperatorum A || 21 Gabinios] 
Uatinios Liuineius || 23 taedet {uel pndet) scripsi: det A dent 
B C y w I maWn ante te y 25 quidem] quid A || 27 quisque C 
I 29 demerebantur RiUershusius || 30 quidem K, correxi 

17* 






260 XI. MAMERTINI 

que; quos quasi a consortio humani generis extorres 
ab utroque sexu aut naturae origo aut clades cor- 
poris separauit. ita praeclara illa ueterum nomina 
sordidissimum quemque ex cohorte imperatoria et 

5 probrosissimum adulabant hi^ cum in prouincias 
immissi erant^ qua sacra qua profana rapiebant^ iter 
sibi ad consulatum pecunia munientes. 

XX. Itaque nullum iam erat bonarum artium 
studium. militiae labor a nobilissimo quoque pro 

id sordido et illiberali reiciebatur. iuris ciuilis scien- 
tia, quae Manlios Scaeuolas Seruios in amplissimum 
gradum dignitatis euexit, libertorum artificium dice- 
batur. oratoriam dicendi facultatem ut multi laboris 
et minimi usus negotium nostri proceres respuebant, 

15 dum homines noluisse uideri uolunt quod assequi 
nequiuerunt. et uere tantum laboris uigiliarumque 
suscipere ad id adipiscendum cuius usus agendae 
uitae omamenta non adiuuaret dementia ducebatur. 
itaque omne studium pecuniae coaceruandae. tanto 

20 enim quisque uir mefior quanto pecuniosior habe- 
batur. iam seruiendi miseranda patientia, adsentandi 
mira calliditas. ministrorum aulae cotidie limina 
terebantur. ad fores eorum qui regiis cupiditatibus 
seruiebant crebros patriciae gentis uiros cemeres 

25 ab huiusmodi dedecore non imbri, non gelu, non 
amaritudine ipsius iniuriae deterreri. demissi iacen- 
tesque uix capita supra eorum quos precabantur 
genua attollebant. ad postremum honores non iu- 
dicio aut beniuolentia superborum, sed misericordia 

30 merebantur. 



2 clades w: cladis M || 5 probissimum C || 6 qua — qua] 
omnia — omnia w || 11 manilios A mallios C J 12 euexe- 
rit C euexerat edd, | libertinorum q edd. || 13 ut ego: om. M 
II 15 uoluisse K || 19 post itaque w add, erat || 21 ser- 
uiendum C || 24 crebros scripsi: temos M seruos uel cernuos 
Lipsius peinox Liidneius externos Schenckius intectos Arntzeniits. 
an perdios? || 25 /in ab cuiusquemodi ded.? || 28 genu K 
genua tollebant edd. 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 19-22. 261 

XXI. At nunc, quisquis prouincias tribunatus 
praefecturas consulatus cupit, nihil necesse est pe- 
cuniam per fas et nefas quaerat ac libertatem suam 
salutator uilis inminuat. quanto fuerit paratior ser- 
uitutiy tanto honore indignior iudicabitur. tum aliud 5 
quoddam hominum genus est in amicitia principis 
nostri; rude (ut urbanis istis uidetur); parum come, 
subrusticum; blandimentis adulantum repugnat, pe- 
cuniae uero alienae tamquam rei noxiae tactum re- 
formidat^ maximas opes in rei publicae salute et lo 
gloriosa imperatoris sui laude constituit. iam ipse 
mgenti diuinaque prudentia aduersus omnes assen- 
tatorum illecebras captionesque munitus est. quippe 
ei a fucatis adulatuum uenenis quod periculum est 
qui aures etiam ueris laudibus grauatus impartiat? is 
sed multo multoque nunc facilior est ratio honorum 
petendorum. quisquis, inqnam^ capere magistratum 
uoles, auri atque argenti neglegens esto, nullas ostia- 
tim potentum aedes obito^ nullius pedes, nullius ge- 
nua complectitor. adhibeto tantum tibi gratuitas et2o 
paratu facillimas comites, iustitiam fortitudinem 
temperantiam atque prudentiam: ultro ad te maxi- 
mus imperator accedet et ut capessas rem publicam 
flagitabit. otioso tibi atque alia curanti prouinciae 
praefecturae fasces sella curulis atque omnia insignia 25 
magistratuum deferentur. quid enim sibi uerae uir 
peifectaeque uirtutis non constanter de honore pro- 
mittat, cum me propter tantillum innocentiae meri- 
tum uno in anno ter uideat honoratum? 

XXII. Ecquis deus uno in anno multiplices so 
fructus agro uni dedit? num quisquam in eadem 



5 iudic.] uocabitar C | tum ; an nunc ? i| 7 urbauis 
C V w: urbanus A B | parnm om, C || 9 uero om, Bert, j{ 
12 prouidentia edd. || 14 adulatuum scripsi: adulantium H 
II 16 nunc om. Bert, | 18 hostiatim H || 20 tibi om. Bert, || 
25 scella W | insignia omnia BC VW; maiwi omnium || 26 per- 
ferentur C || 30 ecquis edd.: nec qnis M nunc (num Ritters- 
husius) quis Liuineius 



262 XI. MAMERTINI 

uouali aestate una amplius quam semel messuit? 
uum cui uno autumno unoque uineto uindemia tri- 
plex fluxit? una certe unius hiemis est oliuitas. sed 
in nostri principis beneficiis miraculo caret multi- 

5 plicata fecunditas. ut de aliis optimis uiris taceam 
qui a priore in proximum autumnum fructus hono- 
rum multiplices messuerunt: mihi certe tertia unius 
anni uberi;as est consulatus. primum thesaurorum 
omnium mandata custodia et dispensatio largiendi. 

10 secundum locum tenet in honorum meorum fructi- 
bus praefectura. additus his, quo uel solo cuiuslibet 
auiditas uinceretur, prouentuum meorum tertius, 
consulatus. dein cum ager assiduitate fructuum in 
maciem decoquatur, imperatoris nostri posterior li- 

15 beralitas uincit priorem nec fit efiPeta gigneudO; sed 
per uices fructuum fecundatur. noua prorsus fuit 
honorum deferendorum et insperata congestio. non- 
dum statum suum siderum curricula mutaueraut: 
iam princeps cursum dignitatis alterius commouebat; 

20 etiamtum sol ab eoruuaem astrorum regione radia- 
bat: iam Augustus tertia ma^stratus mei sigua 
transcenderat. quaesO; non uobis inanis gloriae cu- 
pidissimuS; non flagrans ambitioue notabili uideretur^ 
si quis in se tanta pariter optasset quanta in me 

25uno tempore Augustus ingessit? 

XXni. Habitari ab iustis uiris in oceano terras 
ferunt quas Fortunatorum insulas uocaut, quod per 
eas non arato solo frumenta nascuntur, fortuitis ui- 
tibus iuga collium uestiuntur, sponte pomis arbor 

so grauatur, ad herbarum uicem olus uulgo est. quau- 
tula ista sunt^ si deum auctorem cousideres, mu- 
nera? uempe uobis quoquC; cum agrum uon nostris 



6 honorum Cusp,: annorum M || 7 maltipUciter C | certa 
B C V y 9 despensatio A || 12 meorum Addalius: tuorum M 
II 15 effecta A B V || 20 et iam tum M, corr, Liuineivs \ post 
radiabat Bert, et add, || 22 non edd.: num M Bert, || 23 non 
edd.: num M Bet^t, \\ 26 habitaria ab A | terras in oceano 
B C V W II 28 uicibus W 



\ 



GKATIARUM ACTIO lULIANO. 22—24. 263 

manibus excolamuS; haec illaborata nascuntur. 
quanto felicior uos1a:a conditio! quanto beatitudo 
praestantior! non spica triticea^ non uiles uuarum 
racemi^ sed opes atque diuitiae nihil laborantibus 
ingeruntur; prouinciae praefecturae fasces sponte 5 
pronemunt. tu; tu^ inquam^ maxime imperator^ ex- 
ulantes relegatasque uirtutes ad rem publicam quo- 
dam postliminio reduxisti^ tu extincta iam litterarum 
studia flammasti^ tu philosophiam paulo ante suspe- 
ctam ac non solum spoliatam honoribus, sed accusa- lo 
tam ac ream non moao iudicio liberasti, sed amictam 
purpura^ auro gemmisque redimitam in regali solio 
coUocasti. suspicere iam in caelum licet et securis 
contemplari astra luminibuS; qui paulo ante pro- 
norum atque quadrupedum animantium ritu in hu- i5 
mum uisus trepidos figebamus. quis enim spectare 
auderet ortum sideris, quis occasum? ne a^ricolae 
quidem^ quorum opera ad motus signorum caelestium 
temperanda sunt; tempestatum praesagia rimabantur. 
ipsi nauitae; qui nocturnos cursus ad astra mode- 20 
rantur, stellarum mominibus abstinebant. prorsus 
terra marique non ratione caelesti; sed casu ac te- 
mere uiuebatur. 

XXIV. Nihil igitur mirum est, imperator, quod 
tantus amor et tam uerus in te ciuium feruet. ne- 25 
que enim ullum post homines natos puto tanto ge- 
ueris humani ardore dilectum. ceterorum regum at- 
que imperatorum caritates admodum rarae neutiquam 
diutumae fuerunt. in summis enim hominum habi- 
tauere pectoribus subita et forte nata beniuolentia so 

3 spira A y 4 nihil labor. ing. prouinciae om. W H 7 quo- 
dam 001. A || 10 non solam A Bert,: uednm B C V W | 11 ac] 
et V W H 14 pronorum B V W Bert,: pronorumq; A pomo- 
rum C II 16 quadrip. A || 18 quorum quidem C | motus 
scripsi: motum K || 20 nautae B C V W || 21 nominibus K, 
<orrexi || 26 puto po9t ullum fi C V W, post natos A Bert, 
ponunt II 28 neutiquam scripsi:. ne unquam (umq. A) H nec 
unquam edd, || 30 forte nata Acidaliiis: fortunata H fortuita 
Rittershusius 



264 XI. MAMERTIKI 

prouocatae^ non uirtutum admiratione deuinctae. at 
uero noster affectus ueri certique iudicii est imi» 
mentis sedibus illi^atus [animus] et uitae immixtus 
et unitus, resolutis etiam morte corporibus cum 

5 immortali mente uicturus. arma igitur et iuuene& 
cum gladiis atque pilis non custodiae corporis sunt^ 
sed quidam imperatoriae maiestatis soUemnis ornatus. 
quid enim istis opus est; cum firmissima sis mura 
ciuici amoris obsaeptus? an metuenda tibi curia est^. 

10 cum senatui non solum ueterem reddidens dignita- 
tem^ sed plurimum etiam noui honoris adieceris? 
an populus est timendus procuratori aJimentorum 
suorum, uitae uindici; libertatis auctori? nam quid 
de militibus loquar? duo an tria ferme ex uetere 

i5memoria amicorum paria proferuntur. nego quem- 
piam ab uno amico plus dilectum quam tu, impe- 
rator^ non modo a comitibus et tribunis tuis; sed a 
le^ionibus cunctis, equitibus ac peditibus^ gregariis 
etiam militibus diligaris. . itaque^ quod ad te attinet, 

20 cuncta iam a custodia tui arma remoueres; sed quando 
hoc potes persuadere militibus? anxia est fidelium 
diligentia. maximo amori maximus timor iunctus 
est. non nobis sufficit quod obtinuisti ut nemo te 
ueKt laederC; nisi nos curamus ut nemo possit. 

25 XXV. Habuerunt nonnuUi alii principes deuotam 
et amantem sui cohortem, sed alio quodam modo^ 
primum quod imperiti ac rudes indoctissimum quem- 
que in consilium delegebant; scilicet ut ipsorum pru- 
aentia uulgo suorum aliquatenus emineret. ita, cum 

30 uiKssimus quisque honorum et diuitiarum potitus fo- 
ret; sua commoda et uitia principum diligebant. ab 

1 deoicte W || 3 alligatus C | animus del, Acidalius. an 
animae? | etiam uite w || 9 cura A H 10 senata A || 14 aat 
edd. I 16 ab nllo Liuineius | qaam] quod w || 17 et Puteamts: 
om. X II 20 remoaeris A W || 24 coremus w | 27 imperiti ac 
rudes edd.: imperitia (-cia A) crudes A V imperitia (-cia W) 
rades C W imperitia, om. rudes, B || 28 delegabant A delig. C 
Bert, degebant V || 29 suorum A Bert.: suo B C V W || 31 
comodia A 



\ 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 24—26. 265 

his optimas quisque abigebatur procal, cum suspecta 
esset probitas et inuisa et quanto quisque honestior 
tanto importunior turpium arbiter uitaretur. at tu, 
Auguste^ omnibus nugis remotis optimum et doctis- 
simum quemque perquiris. si quis praestat uirtutibus 5 
bellicis et laude militiae^ in amicis habetur; ^ui in 
oratoria facultate; qui in scientia iuris ciuilis ex- 
cellit^ ultro ad familiaritatem uocatur. quicumque 
in adiministratione rei publicae innocentem se um- 
quam et strenuum praebuit; in consortium numerum lo 
receptatur. regendis prouinciis non familiarissimum 
quemque, sed innocentissimum legis. omnes a te 
augentur pecunia; locupletantur diuitiis^ honoribus 
honestantur. 

XXYI. ProrsuB amicitias tueris priuati fide^ im- 15 
peratoris opulentia. quae perpetuae et constantis 
beniuolentiae prima fiducia est, certissima uirtutum 
et maxima principiS; ueritaS; numquam in animo 
esse suspicacem te audiui. nemo simulatis blandi- 
tiis^ nemo falsa poUicitatione deceptus est. quis ne- so 
scit aliorum imperatorum hilarem diritatem cachin- 
nantemque saemtiam? a qiiibus ingenita crudelitas 
figmento laetitiae tegebatur. mira est in principe 
nostro mentis linguaeque concordia. non modo hu- 
milis et parui animi^ sed seruile uitium scit esse ss 
mendacium. et uere, cum mendaces homines aut 
inopia aut timor faciat; magnitudinem fortunae suae 
imperator qui mentitur ignorat. quis^ oro uoS; plura 
praebuit fidei constantiaeque documenta? omnes quos 
priuatus in familiaritatem recepit eodem habet im- so 
perator affectu. nemo gradu pulsuS; nemo aditu pro- 
hibitus; nulli palatii fores clausae sunt. [omnes bonos 

10 namemm r u: muneram M y 12 omnes; malim uel in- 
sontes uel comites || 18 mazima scripsi: maximi A Bert,j om, 
B C V W. an maxime in principe, sineeritas? | numqae V | 
animo; malim aliqno uel amico j| 19 saspicacc te scripsi: sa- 
spicaret A saspicatam B C V W | simalantis C Q 20 qai A C 
II 21 cachinant. A V W || 31 aditu] habita G H 82 omnes 
bonos habet sechtsi 



266 XI. MAMERTINI 

habet.] in recipiendis amicis optimus iudex est. si 

aliqui sunt improbi, tolerandis familiarium uitiis im- 

mutabilis est amicus. 

XXVII. At mutant secundae res animos. nostrum 
5 principem si nondum mutauerunt, quando mutabunt? 

cuius umquam diuinior felicitas fuit? paulo ante a 

liberatis Galliae prouinciis lassus inimicorum capi- 

taliumjj3i|r:ii«is--»ip^^ insidiis petebatur: 

in pauculis mensibus diuino^ muner? ^"^^ Europae 

10 Asiaeque regnator est. quae maiora expecftffmus 
dei praemiaf quae uberiora dona Fortunae? uitte 
num secundis rebus elatus aliquid de prioris uitai 
mansuetudine et moderatione mutauerit. mutauit, . 
plane mutauit. nam ciuilior factus prosperorum 1 

isinfregit inuidiam. cui non uel illud tempus sedatae ^ 
praebuit mentis indicium quo borrendi belli metu 
re publica liberata elati sumus cuncti gestiente lae- 
titia? sed imperator^ quamquam caelesti ope salutem 
rei publicae propugnatam uideret, et conditionem 

so doluit humanam et offensarum gratiam faciens in- 
duit fratrem et cuius armis uitam suam impugnatam 
sciebat mortem eius omauit ac postea ipse iusta 
persoluit. et memoria et obliuione mirabilis, oblitus 
inimici meminit heredis. 

«5 XXVIII. Sed quid ego longius indicia mitis et 
mansuetae mentis accerso? hic ipse, hic^ inquam, 
ipse dies praebuit ciuih*s animi satis clara documenta. 
ego et collega meus, ne quid maximus imperator 
propensius humanitatis studio f^ceret; uereDamur. 

so itaque matutino crepusculo palatium petimus. ad- 
uentare nos principi forte tum danti operam saluta- 

2 tollerandis w: tollerandl K || 5 mutanerint H, corr, 
Jaegerus \ mutabuntur C mutabuntnr V || 6 a liberatis scripsi 
L l. p. 222: in laceratis K in laceratas G. pronincias Ludneius |] 
7 lassus ego ibid.: lapsus H || 9 in; an en.^ || 12 prioris w: 
prioribns K || 13 et del. w || 16 iudicium C V || 19 propugna- 
tam g: propagatam K || 21 fratrum C | suam A: om. B C V W 
IJ 23 mirabili ^ert. || 29 propensius edd.: propensum X 



v; 
'1 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 26-29. 267 

toribus nuntlatur. statim e solio tamquam praeceptus 
exiluit uultu trepido atque satagente^ qualis meus 
esse potuisset, si principi serus occurrerem. aegre 
remotis populi qui nos praegrediebatur agminibus^ 
ut quam longissime nobis obuiam procederet labora- 5 
uit. illic gaudentibus cunctis; pro sancta diuinitas!; 
quo ore, qua uoce ^aue' inquit 'consul amplissime'. 
dignatus nos osculo oris illius diuinis afflatibus con- 
secrati dexteram dedit, illam dexteram; immortale 
pignus uirtutis et fidei. poetae ferunt altissimum lo 
illam et cuncta potestate cohibentem deum, qui di- 
tione perpetua diuina atque humana moderatur, cum 
despiciat in terraS; habitu oris tempestatum incerta 
mutare, eius nutu mundum tremescere, illius hilari- 
tate turbines abigi, nubes fugari, nitentia per orbem i5 
serena refundi. 

XXIX. Hoc ita esse oculis paulo ante licuit ex- 
periri. in quantam laxatus est populus te consulibus 
tuis arridente laetitiam? uidimus attonitos admiran- 
tium uultuS; multiformes laetantium status; uarios 20 
^ corporum motus. clamores inconditos profundebat 
\ laudandi efiusa libertas. tripudiabat crebris saltibus 
^ multitudo. nimiae laetitiae decoris sunt et grauitatis 
immemores. illa iactatio togarum, illa exultatio cor- 
^ porum nescientibus paene hominibus excitabatur. 25 
omnem modestiam populi, omnem uerecundiam tui 
gaudia effirena superauerant. ^aue, consul amplis- 
sime.' aueo plane, imperator, et auebo. neque enim 
. euentus esse potest optati huius ambiguuS; cum is 
auere me iubeat qui iam fecit ut auerem. ^consul ^o 



\ 



2 mens C || 3 serius edd. || 4 progrediebatur M || 6 illi^ A 
I gaudentibus cunctis post illic A, post p. s. diuinitas B C V W 
ponunt II 7 uoce inquit aue cons. Bert. \ aue om, C || 8 nos 
ego: om. H | afflatibus scripsi: affatibus H || 11 potestate 
edd,: post V J 13 'halitu oris quidam Hbri^ Puteanus || 17 
paulo ante oculis C H 21 motus — 24 corporum om. V {| 
23 decori Liuineius || 30 auere me w: auerem M auere edd. 
I \\t hauerem A 



268 XI. MAMEBTINI 

amplissime.' sum plane et consul et amplissimus 
consul. quis enim me fuit amplior consul; quem subli- 
mat et iUustrat consulatus quem tribuisti, amplitudo 
quam tribuis. post primae salutationis fausta coUo- 
5quia, quid pro iure consulari agere nobis placeaty 
sciscitatur^ senatorium impleturus of&cium^ si Ubeat 
tribunal petere, si concionem aduocare^ si rostra 
conscendere. sed nos ad curiam soUemnia diei huius 
senatusconsulta ducebant. itaque comitem se statim 

10 praebet et utrumque latus consuUbus praetextatis 
tectus incedit, non multum differens a magistratibus 
suis et genere et colore uestitus. 

XXa. Superfluum forte uideatur quae uosmet 
ipsi uidistis iterare (neque enim anribns ezpetuntur 

15 quae f uerint usurpata luminibus) ; sed mandanda 
sunt Utteris^ inserenda monumentis; mittenda in 
posteros uenturis saecuUs uix credenda miracula. 
paene intra. ipsas palatinae domus ualuas lecticas 
consulares iussit inferri et, cum honori eius uene- 

80 rationique cedentes sedile iUud dignitatis ampUssimae 
recusaremus, suis prope nos manibus impositos 
mixtus agmini togatorum praeire pedes coepit^ gra- 
dum moderans paene ad Uctoris nutum et uiatoris 
imperium. credet hoc aliquis (fui iUa purpuratorum 

s5 uidit paulo ante iastidia ? qui ideo tantum honorem 
in suos ne inhonoros contemnerent conferebant. 
credet aliquis tanto post ueterem iUam priscorum tem- 
porum Ubertatem rei pubUcae redditam? neque enim 
ego Lucii Bruti et Publu Ualerii, qui primi exactis 

90 regibus potestate annua ciuibus praefuerunt, con- 
sulatum nostro anteponendum puto. uterque bono 



1 et A Ber£»: om. B C V W Q 6 senatorium B Y: sena- 
torum A C W II 8 huins diei G || 10 consulibus P, Faber: 
consulatus H | 12 et genere A jBeri.: om. B C V W || 14 
iterari Bert. || 15 fuerunt Jaegents || 21 manibus prope nos 
Bert, II 22 coepit pedes C [| 25 fastidia A Beri.: fastigia 
B C V W II 26 inhonoros §: in honores M 1 29 luci et publi 
ualerl A 



GRATIARUM ACTIO lULIANO. 29-31. 269 

publico, uterque Bomanae rei publicae salutaris, 
uterque insignis principiis commodorum : sed habet 
aliquid unusquisque praecipuum. illi consularem 
potestatem per populum acceperunt, nos per lulia- 
num recepimus. iUorum anno libertas orta est, 5 
nostro restituta. 

XXXI. Sed sint, sanctissime imperator, ea quae 
tu iuste moderate ciuiliter facis aliis forte miraculo : 
mihi esse non possunt qui te omnibus humanis ui- 
tiis absolutum et liberum sciam solo immortalitatis lo 
amore flagrare, derigere ^omnes opes et cogitationes 
tuas ad memoriam posteritatis aeternam atque his 
maxime seruire iudicibus qui de rebus gestis tuis 
sine odio et gratia uenturis saeculis indicabunt. non 
potest quicquam abiectum et humile cogitare qui i5 
scit de se semper loquendum. nunc, si tibi, impe- 
rator, parum ampla nec respondente meritis ktis 
oratione usus uidebor, quaeso obtestorque te ne meae 
id naturae potius quam magnitudini beneficiorum tuo- 
rum putes esse tribuendum. nemo, nemo usquam post ao 
homines natos ampliora praemia a regibus atque 
imperatoribus consecutus est, nulli plus oneris im- 
positum. non abnuam praefecturas et consulatus 
multis esse delatos, sed his post immensos labores 
honos quasi debitus restitutus est: mihi, cum iams5 
honorem adeptus sim, nunc demum ut meruerim 
laborandum est. uersa ratione temporum, permu- 
tata munerum uice, modo enitendum est ut praemio 
dignus existimer, cum iam praemium ceperim. o 
mmi festinae beniuolentiae tuae erauissimum pon- 3o 
dus! uereor ut aperte exprimere aifficultatum mea- 
rum ordinem ualeam. facilius est, imperator, bonis 



2 principis H || 11 dirigere M Q 14 indicabant W: iu- 



dicabunt A B C V 



, 18 te om, A | ne Acidalius-: om. X || 20 
nemo, nemo usquam A Cusp.: nemo nsquam B G V W nemo 
uraquam edd. y 24 is A iis cett. \ emensos A ) 27 uersa — 
28 est om. A || 80 festiuae G || 31 ut] ne w | apte Liuineiua 



270 XI. MAM. GRAT. ACTIO lULIANO. 31-32. 

artibus mereri consulem fieri quam industria et la- 

bore perficere ut uidearis meruisse, cum factus sis. 

XXXII. Absit, Auguste, et istud sancta diuinitas 

omen auertat ut tu a quoquam mortalium expectes 

5 uicem beneficii ! uerum tamen (quod solum uel ac- 
cipere potest ista fortuna uel a nobis opibus tuis 
tribui) inmortalitatem munerum tuorum colam of- 
ficiis sempitemis. omne negotium, omne otium meum 
in ornandis rebus tuis celebrandisque ponetur; neque 

10 solum a uiuente me ac uigente grati animi beni- 
uolentia declarabitur; sed etiam, cum me anima de- 
fecerit, monumenta tui in me beneficii permanebunt. 
in referenda autem gratia, sanctissime imperator, 
hoc tibi poUiceor semperque praestabO; mihi neque 

15 in suggerendis consiliis ueritatem neque in adeundis, 
si res poposcerit; periculis animum neque in sen- 
tentia simpliciter ferenda fidem neque in hominum 
uoluntatibus pro re publica teque laedendis liberta- 
tem neque in laboribus perferendis industriam ne- 

20 que in augendis imperii tui commodis grati animi 
beniuolentiam defuturam, idque omni uitae meae 
tempore summis opibus enisurum elaboraturum ef- 
fecturum ut honores in me tui non, quia necesse 
fuerit, ad quemcumque delati, sed; quia ita oportuerit, 

25 recte positi et ratione collocati esse uideantur. 



10 uiuente me ac uigente Liuineius: uiuente (iuuente A) 
mea cui gente A Bert. iuuentute mea uigente B C V inuen- 
tute mea tui W {seq, ras. 5 liU.) || 11 etiam] et Beri. | me A 
Beri.: a me B C V W || 20 grati animi beniuolentiam cor- 
rupium esl, utpote e l. 10 repctiium. reposnerim ualentiam !{ 
22 enixurum B C V W || 24 quia] quod Beri. || 25 col- 
lati W 



" 



271 



xn. 

LATINI PACATI DREPANII 

PANEaYRICUS 

THEODOSIO AUGUSTO DICTUS. 

I. Si quis umquam fuit, imperator Auguste, qui 5 
te praesente dicturus iure trepidauerit, eum profecto 
me esse et ipse sentio et his qui consilium tuum 
participant uideri posse uideo. nam cum te semper 
ultra omnes retro principes laudari oportuerit, nunc 
porro ultra quam alias praedicatus es in ea urbe lo 
conueniat dicendo celebrari cuius et libertatem ar- 
matus asseruisti et auxisti dignitatem togatus: quo 
tandem modo consequi maiestatem utriusque uestrum 
oratione mea potero? hoc praecipue in tempore, 
quo ita mutuo ambo creuistis ut nec tu fueris adhuc i5 
maior nec illa felicior. huc accedit auditor senatus, 
cui cum difficile sit pro amore quo in te praeditus 
est de te satis fieri, tum difficilius pro ingenita at- 
que hereditaria orandi facultate non esse fastidio 
rudem hunc et incultum Transalpini sermonis hor- 20 
rorem, praesertim cum absurdae sinistraeque iactan- 
tiae possit uideri bis ostentare facundiam quorum 
de fonte manantem in nostros usque usus deriuatio^ 
sera traduxit. quibus equidem cogitatis adeo sollici- 
tor ut non eos tantum bodie arbitrer interesse quos 25 
cemo, sed assistere obuersarique dicturo Catones 
ipsos et TuUios et Hortensios omnesque illos ora- 



6 iure Bert,: ire K || 11 libertate A H 12 togatus om, W 

[| 15 ambo ita mutuo C || 18 tum] cnm A tamen C || 22 quo- 

ornm 
rum de (quam de ) Barthius: quam de deorum M quam de 
eorum Acidalius H 23 usque om. A 






272 XII. PACATI PAN. 

tores putem qui ix^e in posteris suis audiunt. ita 
multipiici circumuentus metu^ quasi parum habeam 
timere quod uideo, uideo quod timeam. 

II. Quid ergo? nouusne me pauor et inopina 
fi trepidatio in ipso dicendi tempore deprehendit? mihi 

uero hi omnes quibus altrinsecus iactor aestus diu 
ante meditati longeque prospecti sunt. sed cum ad- 
miratione uirtutum tuarum ab ultimo Galliarum re- 
cessu; qua litus oceani cadentem excipit solem et 

10 deficientibus terris sociale miscetur elementum^ ad 
contuendum te adorandumque properassem^ ut bona 
quae auribus cej)eram etiam uisu usurparem: timui, 
lateor, pii laboris officium impia taciturnitate cor- 
rumpere. ita dum obsequio interpretor impudentiam^ 

16 dum in eundem hominem non puto conuenire gau- 
dium et silentium, duas res diuersissimad iunxi, me- 
tum et temeritatem. quin et illud me impulit ad 
dicendum quod ut dicerem nuUus adigebat. non 
enim iam coacta laudatio et expressae metu uoces 

so periculum silentii redimunt. fuerit abieritque tristis 
illa facundiae ancillantis necessitas^ cum trucem 
dominum auras omnes plausuum publicorum uentosa 
popularitate captantem mendax assentatio titillabla.t; 
cum gratis ageoant dolentes et tTrannum non prae- 

25 dicasse tyrannidis accusatio uocabatur. nunc par 
dicendi tacendique libertas et quam promptum lau- 
dare principem, tam tutum siluisse de principe. libet 
igitur redditam postliminio securitatem loquendo ex- 
periri; libet; inquam, quia neminem magis laudari 

30 imperatorem decet quam quem minus necesse est. 

III. Det igitur mihi sermonis huius auspicium 
ille felicitatis publicae auspex dies qui te primus 



3 privs qnod del. w | uideo uideo Liuineius: uideo H ij 
9 quo W II 12 teperam A juisu A W: usu C V, om. B y 19 
ezpressa A expressio B ( 20 mdlim fagerit ab. || 24 gratis 
A: gratias B C V W grates Bert, || 26 tacendi dicendique C 
II 29 laudare W U 31 det Cusp. : de te H || 32 ille A : erit 
iUe B C V W 



V 



THEODOSIO AUGUSTO D. 1—4. 273 

inaugurauit imperio. nam ut diuinis rebus operantes 
in eam caeli plagam ora conuertimus a qua lucis 
exordium est, sic ego uota uerborum quae olim 
nuncupaueram soluturus id oratione mea tempus 
aspiciam quo Bomana lux coepit. iacebat innumera- 5 
bilibus malis aegra uel potius dixerim exanimata res 
publica; barbaris nationibus Romano nomini uelut 
quodam diluuio superfusis. sed parcam replicare 
causas et pacatum ulcus oflfendere. nam cum per 
se uiuax sit recordatio calamitatum, tum mihi metus lo 
hanc gaudiorum praesentium lucem tristium com- 
memoratione fuscare. faciam ergo quod facere prae- 
stantes scientia medicos saepe uidi : altorum uulnerum 
cicatrices; postquam cutem sanitate duxerunt; manu 
pendente tractabo, per sententias isse et singulos uni- 15 
uersosque perrogitasse contentus an, cum inter omnes 
liqueret fessis rebus medendum tali aliquo uiro pu- 
blicis gubernaculis admouendo qui imperatoris unius 
tueretur aetatem, alterius iuuaret laborem, potueri- 
mus huiusmodi principem uel optare. in integro 20 
itaque rem totam esse faciamus et in quodam orbis 
terrarum comitio quaeri putemus, quisnam sit ille 
qui debeat tantam molem subire et nutantia Roma- 
nae rei fata suscipere. nonne is omnium suffragiis 
hominum tributim centuriatimque legeretur cui felix 25 
patria, cui domus clara, cui forma diuina, cui aetas 
integra, cui militarium ciuiliumque rerum usus con- 
tigisset? 

IV. Cuncta igitur a capite proposito ordine per- 
sequamur : iam profecto constabit eum principem 30 



5 aspiciani Addalius: asriciam A afficiam B G V W asci- 
scam Bert, arripiam Puteanus || 9 pacatum n: placatum K 
(patatum r paratum m) | ulcus cod. Bongarsii: uulgus M uulnus 
edd. II 15 per sententias isse $ Liidneius: persentiasisse G W 
persenciasisse A persentiasse Bert. persenciasse V persar- 
tiasse B || ^6 perrogit. ego: recogit. A rogit. B G V W | con- 
centus A W II 20 principem om. G | uel] uoto Arntzenius \\ 
21 itaque] atqne A || 24 is om. A; probo |j 29 prosequa- 
mur W r u 

PaKBO. liAT. 18 



274 XII. PACATI PAN. 

declaratum qui et ab omuibus legi debuerit et ex 
omnibus. nam primum tibi mater E[ispania est^ 
terris omnibus terra felicior, cui excolendae atque 
adeo ditandae impensius quam ceteris gentibus su- 

5 premus ille rerum fabricator indulsit. quae nec au- 
strinis obnoxia aestibus nec arctois subiecta frigori- 
bus media fouetur axis utriusque temperie; quae hinc 
Pyrenaei montibus, illinc oceani aestibus, inde Tyr- 
rheni maris litoribus coronata naturae sollertis in- 

10 genio uelut alter orbis includitur. adde tot egregias 
ciuitateS; adde culta incultaque omnia uel fructibus 
plena uel gregibus, adde auriferorum opes fluminum, 
adde radiantium metalla gemmarum. scio fabulas 
poetarum auribus mulcendis repertas aliqua nonnullis 

15 gentibus attribuisse miracula. quae, ut sint uera, 
funt singula; nec iam excutio ueritiitem. sint, ut 
scribitur, Gargara prouentu laeta triticeo, Meuania 
memoretur armento, Campania censeatur monte 
Gaurano, Lydia praedicetur amne Pactolo; dum Hi- 

20 spaniae uni quicquid uJngue laudatur assurgat. haec 
durissimos milites, haec experientissimos duces, haec 
facundissimos oratoreS; haec clarissimos uates parit, 
haec iudicum mater, haec principum est. haec Tra- 
ianum illum, haec deinceps Hadrianum misit impe- 

25riO; huic te debet imperium. cedat his terris terra 
Cretensis parui louis gloriata cunabulis et geminis 
Delos reptata numinibus et alumno Hercule nobiles 
Thebae. fidem constare nescimus auditis: deum de- 
dit Hispania quem uidemus. 

30 y. Erat iustae compensationis occasio ut^ qui 
de patriae tuae laudibus pauca dixissem; patris sal- 

1 prius et om. A || 7 hinc] hnic A || 8 pireneis mont. w 

I tyrreni A G W: tirenei B V || 10<-13 adde] at de A quater 

II 11 fructicibus || 14 mnlgendis A || 15 nt] non C || 16 sint 
sing. w II 17 pronentula et atriticeo (atriclceo W a tritico C) 
K, corr, Y m. 2, g \ menania G || 20 nbique Cusp,: om, IC [{ 
21 milites — facnndissimos om, B V | experientisstmos A BerL: 
expertissimos B G V W || 24 haec om. A 1 27 reptata] prae- 
lata conieci L l. p. 222 



THEODOSIO AUGUSTO D. 4—6. 275 

tim uirtutibus praedicaudis prolixius immorarer; sed 
quid faciam? nouam quamdam patior ex copia dif- 
ncultatem. quid, inquam^ faciam? quae Bhenus 
aut Uahalis uidit aggrediar? iam se mihi Sarmatica 
<iaede sanguineus Hister obiciet. attritam pedestribus 5 
proeliis Britanniam referam? Saxo consumptus bellis 
naualibus offeretur. redactum ad paludes suas Scotum 
loquar? compulsus in solitudines auias omnis Ala- 
mannus et uterque Maurus occurrent. cum igitur 
impediat turba dilectum, ad hoc tanti uiri gesta prae- lo 
siet in summam referre quam enumerando tenuare: 
dixisse sufficiat unum illum diuinitus extitisse^ in 
quo uirtutes simul omnes uigerent quae singulae in 
hominibus praedicantur. an si eius saeculo mos ille 
uixisset quo Bomani duces Macedonici Cretici Nu- 16 
mantini de uocabulis gentium subactarum adoptiuum 
insigne sumebant : nonne hodie pauciora in annalium 
Bcriniis quam in uestrae domus titulis cognomenta 
legerentur? cum ipse Saxonicus, ipse Sarmaticus^ 
ipse Alamannicus diceretur et, quantum tota res 20 
publica habet hostium^ tantum una familia ostenderet 
triumphorum. 

VI. Sed quid necesse est mitti in praeteritum 
diligentiam curiosam? patrem^ imperator, tuum de 
te aestimemus; nec difficilis coniectatio est. nam25 
cum duo sint quae claros duces faciant; summa uir- 
tus smnmaque felicitas, scire obuium est qua prae- 
ditus fuerit felicitate et uirtvie qui te genuit. o digna 

2 nouam — 3 faciam om, W J 4 Uahalis BerL: Uacalis 
S V Vachalis A C W { 6 britaniam w: batauiam M J 7 scot- 
tnm K y 8 almanus A ] 10 dilectam A | tantum A | gesta 
praestet A Bert,: praestet (praestat W) gesta ceti, || 14 ho- 
minibus scripsi l. L: omnibns K || 15 uiguisset Acidalius; an 
reuixisset? || 16 adoptiunm w: ad optimum H || 17 hodie] 
his W II 20 almannicus A || 21 ostenderet et A B V || 25 esti- 
memus A Bert.: extimemus B C V W || 27 qua praeditus 
fuerit uirtute qui te docuit, qua fuerit felicitate praeditus 
qui te genuit Cmp» praeditus post qua A Bert,, post felicitate 
S G V W ponunt || 28 fuit C | et uirtute addidi: om, H | qui 
om. A 

18» 



276 XII. PACATI PAN. 

imperatore nobilitas eius esse filium principem qui 
princeps esse debuerit^ qui hunc humani fastigii 
apicem non solum fortitudine atque sapientia; sed 
decore etiam corporis et dignitate potuerit aequare! 
6 uelut tua haec forma uenerabilis quam fortunae suae 
par est! quam longe lateque conspicua commendat 
imperatorem! ut plane in ambiguo sit utrumne te 
magis nostris mentibus uirtus an optutibus uultus in- 
sinuet. non frustra plane opiuione sapientium^ qui na- 

10 turalium momenta causarum subtilius sciscitati arca- 
nis caelestibus nobiles curas intulerunt, augustissima 
quaeque species plurimum creditur trahere de caelo. 
siue enim diuinus ille animus uenturus in corpus 
dignum prius metatur hospitium siue^ cum uenerit, 

15 pro habitu suo fingit habitaculum siue aliud ex al- 
tero crescit et; cum se paria coniunxerunt; utraque 
meliora sunt: parcam arcanum caeleste rimari. tibi 
istud soli pateat, imperator, cum deo consorte se- 
cretum. illud dicam quod intellexisse hominem et 

20 dixisse fas est: talem esse debere qui gentibtis ado- 
ratur, cui toto orbe tetrarum priuata uel publica 
uota redduntur, a quo petit nauigaturus serenum^ 
peregrinaturus reditum, pugnaturus auspicium. 

VII. Dudum, ut uideo, dedignaris hanc glo- 

85 riam, sed patere ea in laudum tuarum parte con- 
stitui quae soleant in aliis sola laudari. uirtus tua 
meruit imperium, sed uirtuti addidit forma suflFra- 
gium. illa praestitit ut oporteret te principem fieri. 



1 imperatore W: imp. A imp V impar B nuper C || 2 hu- 
manl $: Komaoi H Q 4 etiam del. w || 5 qnam — 6 quam] 
quia — quia w | fortunae] formae w || 7 imperatorem scripsi: 
imperiuin M | plane sit in (iude B) ambiguo sit B V || 8 uir- 
tus A Bert.: om. B C V W | optutibus A: obtutibus C W opta- 
tibus V optahtibus B || 9 sapientum B C V W || 10 subtilibus A 
II 14 dignum iterat A || 15 fing. habit. pro hahitu suo B C V W, 
recte colloc, A Bert. \ aliud] altervLm Liidneitts || 16 coniunx. A: 
iunx. B C V W II 17 meliora A: maiora B C V W || 20 a gen- 
tibus edd. || 25 ea A: eam B C V W ea a me Liuineius | lau- 
dium A II 26 Boleant scripsi: solebant H 



THEODOSIO AUGUSTO D. 6—8. 277 

haec ut deceret. an uero quicquam putamus in im- 
perii tui declaratione praeteritum, cum ductam esse 
rationem ipsorum etiam uideamus annorum? cuius 
quidem rei tanta fuit cura maioribus ut non solum 
in amplissimis magistratibus adipiscendis^ sed in5 
praeturis quoque aut aedilitatibus capessendis aetas 
spectata sit petitorum nec quisquam tantum ualuerit 
nobilitate uel gratia uel pecunia qui annos comitiali 
lege praescriptos festinatis honoribus occuparit. nec 
iniuria id quidem. nam et qui uenturi sunt in uir- lo 
tutis adoptionem illo tamen adulescentiae lubrico, 
ut non cadant^ titubant. an non clarissimos nomi- 
nis Romani uiros (SuUas Gatulos Scipiones loquor) 
aliquantisper sibi luxuria uindicauit? quos etsi ad 
portum mutati in melius flatus reuexerint, diu tamen is 
uitiorum turbo iactauit et naufragos atque fluitantes 
ab illis quibus mersabantur erroribus aegre aetas 
recepit. bene igitur cuncta quadrarunt et ceteris 
quae innumera congruebant anni quoque suum iunxere 
suflfragium, qui soli in homine perfeeti bono duarum ao 
potiuntur aetatum; uirtute iuuenum et maturitate se- 
niorum. prius fortasse imperium inire debueras ut 
diutius imperares, et sine exempli periculo. proui- 
debitur tamen ne quid amiseris: uita longiore pen- 
sandum quod ex praeterito perdidisti. parum inter- 35 
est quanao coeperit quod terminum non habebit. 

YlIL Hactenus in te praedicata sint, imperator, 
dona fatorum : nunc ad ea proferamus gradum quae 
tibi debes. neque enim tua illa praeterita bellicae 
rei gloria, quam per tot laborum experimenta quae- so 
sisti, ascribenda fortunae est. cui hoc nomine etiam 
succenseri potest quod quem sceptro et solio desti- 



1 diceret A e/ V m. i || 4 tanta A Bert: ita B C V W 



14 luxoria A || 15 fla- 
21 paciuntur ^ati eta- 



13 sillas w: suUos V sl illos A B G 
tus reuex. A W : reuex. flatus B C V 

tum A II 22 debuer^s qi debueris H || 23 et scripsi: sed H {| 
24 tamen ego: om. H jj 26 coeperlt quod] cepit C H 27 sint A 
31 tui A I et succ. B V Q 32 suscens. A 



278 Xir. PACATI PAN. 

nauerat numquam indulgenter habuit, sed ut seueri 
patres his quos plus diligunt filiis tristiores sunt^ 
ita illa te plurimis bellis et difficillimis rei publicae 
temporibus exercuit, dum aptat imperio. et prius 

6 quidem quam ad illa ueniam quae aeui maturus 
e^sti, summatim tuum illud attingam cum patre di> 
umO castrense coUegium, actas sub pellibus hiemes, 
aestates inter bella sudataS; dies noctesque proeliando 
aut uigilando consumptas, grauissimas pugnas terra 

10 marique pugnatas. non tam patiens Africanus prima 
rudimenta militiae sub Paulo patre tolerauit nec pari 
indole Hannibal puer tentoria Hispana successit nec 
futurarum spe certiore uirtutum Philippea castra 
Alexander nondum Magnus impleuit. quos etsi plu- 

15 rima laude dotauerit amplificatrix ueri uetustaS; nihil 
tamen plus blandita praestitit quam ut eos in his 
annis secutos regum aut ducum castra uulgaret in 
quibus tu ita fortiter multa gessisti ut ea non tan- 
tum Alexander aut Africanus aut Hannibal uidere^ 

20 dum discerent, sed parentes atque institutores eorum 
optassent facere, dum docerent. 

IX. Quam tecta sunt semper consilia Fortunael 
quis, quaeso, tum publicis rebus non putasset inimi- 
cum tuum illum a statione castrensi ad quietem re- 

»5 ceptum ? enimuero illa futurum principem comens 
idcirco paulisper uoluit te esse priuatum ut, quia 
iam ad plenum bellicis artibus abundabas, usus ci- 
uilis experiens sub otii tempore reddereris. quod 
ego tuum otium aliorum negotiis anteuerto. non 

80 enim te amoena litora nec £spositi ad temporum 
uices habuere secessus, sed siue tu agris siue oppi- 



3 difficilias A || 5 illam B C | Qeniam] uenio A necessa- 
riam uel necessaria C || 7 actns A || 16 tamenj tam Beri, (?) 
I plas blandita C Bert: blandita plus M || 17 aut] ac A || 
18 non tam C || 20 discerent docerent sed A || 23 non 
om, W II 26 condens Wopkensius. an componens? || 26 te 
ego: om, M j 28 quid C g 30 te ow. W J 31 oppidis] opl- 
bus W 



THEODOSIO AUGUSTO D. 8—10. 279 

dis tempus dabas^ rem et famam pariter augebas. 
et in Tirbibus quidem omnium aetatum ordinumque 
homines his aut illis beneficiis apprehendebas^ ami- 
corum commoda praesentium, absentium negotia as- 
siduitate consiKo re iuuabas, iam, si placuisset oppida s 
rure mutare, ut tu uitae oblitus urbanae exsequebaris 
agricolam! audio etiam^ imperator^ et credo^ saepe 
aUqua te laborum tibi ipsi iniunxisse et^ ne contra- 
heres torpore corporis uetemum, cuiusquemodi sem- 
per opere insidiantis otii tersisse rubiginem. sic lo 
agrestes Curii, sic ueteres Coruncani; sic nomina 
reuerenda Fabricii, cum induciae bella suspenderant, 
inter aratra uiuebant et, ne uirtus quiete langue- 
sceret; depositis in gremio Capitolini louis laureis 
triumphales uiri rusticabantur. inde est quod ac- is 
cepimus datos serentibus fasces et missas cum curu- 
libus suis per rura palmatas, quod agricolas consu- 
lares pastoresque trabeatos et dictatores inter armenta 
uestitos. et illos quidem angusta res familiaris ad- 
dicebat labori; ut quibus ipsis suburbani horti prae- 20 
cepsque laniculum et iugera artata pomerio uomere 
essent aut ligone uersanda nec iniuria opus reuer- 
teretur ad dominos, cum deerant quibus iuberent. 
detrahit laudem patientiae inopia: maioris exempli 
est labor sine necessitate. 26 

X. Gaudent profecto perpetuo diuina motu et 
iugi agitatione se uegetat aetornitas et, quicquid 
homines uocamus laborem^ uestra natura est. ut 
indefessa uertigo caelum rotat, ut maria aestibus 



1 rem; puto spem || 4 praesentium addidi: om, H 
7 etiam] enim Scliefferus || 8 ipsi om. C; malim ipsam || 9 tor- 
pore corporis scripsi: torporis A C W corporis B V | cuins- 
quemodi Liuineius: cuiuscemodi H (eiuscemodi W) || 15 est 
qnod] qnidem W || 16 fasses W || 17 suis] sellis Puteanus 
II 19 et scripsi: sed K | augusta A || 20 post quibus Bert. 
uidelicet addit \ ipsi w || 26 perpetuo ante profecto iierat G | 
perpet. diuin. Bert.: diuin. perpet. M j) 28 uestra A C: no- 
stra B V W 



280 XII. PACATI PAN. 

inclinata sunt; ut stare sol nescit: ita tu , impe- 
rator; continuatis negotiis et in se quodam orbe 
redeuntibus semper exercitus es. uix tecta Hispana 
successeras: iam Sarmaticis tabernaculis tegebaris. 

5 uix emerita arma suspenderas : iam bosti armatus 
instabas. uix Hiberum tuum uideras: iam Histro 
praetendebas. ne tum quidem, cum in altiorem pro- 
uectus gradum iubere tantum et diuidere cum nego- 
tiis otium et parta gloria uelut reposito frui posses, 

10 honori operans remisisti quin omnium castrensium 
munerum numeros primus aut cum primis obires^ 
stare pro signis, excubias sorte agere^ uallum ferre^ 
locum bello antecapere^ speculatum e^edi; castra 
metari^ m proeliuin primus ire, proelio postremus 

i5excedere^ dux esse consilio^ miles exemplo: ut iom 
tum posset intellegi alios imperatori pugnarC; te tibi. 
illud tamen prae ceteris mirum quod; cum omnia 
faceres uti imperare deberes, nihil tamen faciebas 
ut imperares. 

20 XI. Argumento est dies ille communis boni auctor 
quo tu, cum ad suscipiendam rem publicam uoca- 
barisy oblatum imperium deprecatus es; nec id ad 
speciem tantum qui cogi uidereris, sed obnixe et 
diu et UQlut impetraturus egisti. quippe aberat causa 

25 fingendi. non enim te princeps solus et domi et 
tamquam temptaret ambibat^ sed publice et in co- 
mitio et ut aliud iam facere non posset; prorsus 
ut; nisi imperium affectu simplici noluisses, pokieris 
uelle securus. expostulari hoc loco tecum rei publi- 

30 cae uerbis necesse est^ quae in summam tua cuncta- 



1 inclinata scripsi: inqninata K inqnieta w || 6 histro 
castra pretend. w || 7 tam] tii A || 8 camj tum G V || 10 honori 
A: honore B G V W onere PuteanuSf del. Schefferus \ operans 
scripsi: operam K || 11 nameram numeros A || 12 ferre g: 
ferire K || 16 tum] tamen B V | ibi C || 21 cum tu B V 11 22 
nec id ad Bert, w: neci das H (nec das r n netidas m) || 23 
tantum qui scripsi: tantamq; ut K Bert, (qaantumque ot B) 
II 27 mcdim ut qui aliud 1 29 ezpostulare W || 30 summa C W 



THEODOSIO AUGUSTO D. 10—12. 281 

tioue formidiuem a media spe relapsa tali aliqua te 
profecto, sed quam solus audires, uoce couuenit: 
^parumne me, Theodosi, hactenus distulere fata ut 
tu insuper temptes moras augere fatorum? an ne- 
scis rem tuam per momenta consumi? nescis me 5 
tibi tuisque decrescere? quicquid atterit Gothus, 
quicquid rapit Hunnus, quicquid aufert Halanus, id 
olim desiderabit Arcadius. perdidi infortunata Pan- 
nonias, lugeo funus IUyrici, specto excidium Gallia- 
rum. principum senior in tanta bella non sufficit; lo 
alter, etsi futurus sit aliquando fortissimus, adhuc 
tamen paruus est. tu dubitas excipere coUapsam et, 
ut nihil differas, sero reparandam? hanc mihi gra- 
tiam refers quod te etiam felix desideraui? quod 
€um me Nerua tranquillus, amor generis humani i5 
Titus, pietate memorabilis Antoninus teneret, cum 
moenibus Augustus ornaret, legibus Hadrianus im- 
bueret, finibus Traianus augeret, parum mihi uidebar 
beata quia non eram tua? quid tu mihi faceres, si 
iuris tui esses? orat, ecce, te dominus meus, orat, ao 
€cce, te dominus adhuc tuus et qui posset cogere 
mauult impetrare. imperium, quod ab imperatore 
defertur, tam tibi noUe iam non licet quam uelle 
non licuit.' 

XII. Solus igitur, Auguste, solus, inquam, om- 25 
nium qui adhuc imperauerunt ut princeps esses prae- 
Btitisti. alios empta legionum suf&agia, alios uacans 
aula, alios affinitas re^ia imposuere rei publicae : te 
nec ambitus nec occasio nec propinquitas principem 
<;reauerunt. nam et eras a familia imperatoris alie- so 
nus et adsciscebaris tertius et cogebaris inuitus, in- 
uitus, inquam. audite hoc, publici parricidae, qui 



1 formidine w || 6 cothus A B C V || 7 hnnus B r chnnus 
A V cunns u humus m || 8 desiderauit W || 14 refer w | quod] 
qni G || 15 cnm] tu A | me om, W || 16 cum moribns Aug. 
Balduinus || 21 tuus adhuc B V || 22 an manult ultro impe- 
trare? || 23 ibi A || 26 restitisti Addalius 



282 Xn. PACATI PAN. 

obUta caede dominorum sceptra cepistis et periculo 
non minore qoam scelere imperimn uita paciscentis 
sangninis pretio regium nomen emistis: repulsam 

Satitur principatus et unus est ambitus candidati ne 
eclaretur. credetne hoc olim uentura posteritas et 
praestabit nobis tam gratiosam fidem ut nostro de- 
mum saeculo annuat factiim quod tantis infira supra- 
que temporibus nec inuenerit aemulum nec habuerit 
exemplum? sed qui uitae tuae sectam rationesque 

locognouerit^ fidei incunctanter accedet nec abnuisse 
dubitabit imperium sic imperaturum. illi enim^ illi 
auide regna desiderent quos soluta legibus uita de- 
lectat^ quorum crudelitas indemnatos necandi^ cupi- 
ditas priuata rapiendi^ libido honesta foedandi lus 

15 atque impunitatem requirunt. quid tua intererat te 
principem fieri, qui futurus eras in imperatore pri- 
uatus? nisi forte in te hodie aut pudicitiae remis- 
sior cultus aut minor sanguinis humani metus aut 
alienae rei maior est appetitus. idem es qui fuisti 

20 et tantum tibi per te licet quantum per leges licebat. 
ius summum facultate et copia commodandi, non 
securitate peccandi experibris. unum tibi praestitit 
principatus ut certum habeamus omnes etiam sub 
imperatoribus aliis uixisse te legibus tuis. nam qui 

25 nihil facit licenter cum potest, numquam uoluit. 

Xin. Quin ubi primum te imperio praestitisti^ 
non contentus ipse citra uitia recessisse aliorum ui- 
tiis corrigendis curam adiecisti; idque moderate^ nt 
suadere potius honesta quam cogere uidereris. et 

80 quia uel longo orientis usu uel multorum retro prin- 
cipum remissione tantus quosdam luxus infecerat ut 



1 obliti q I caede] sede C fide edd. || 2 paciRcentes w 
II 4 ne dederetur W || 6 gratios.] gloriosam edd. || 14 iusj 
aim Eyssenkardtwt, an nsnm ? || 15 importnnitatem A 1 23 
haberemns edd. || 25 libenter W || 26 ubi] tibi C || 27 
citra HaupHwt Herm, IV p, 332: ultra H Bert. | aliorum 
A Bert.: alienis B C V W | uitiis] unus Bert. || 28 cu- 
raui A 



THEODOSIO AUGUSTO D. 12—14. 283 

adulia consuetudo lasciuiae hautquaquam facile ui- 
deretur obtemperatura medicinae, ne quis se pati 
iniuriam putaret^ a te uoluisti incipere censuram et 
impendia palatina minuendo nec solum abundantem 
recidendo sumptum^ sed uix necessarium usurpandon 
dimensum; quod natura difficillimum est^ emendasti 
uolentes. an quis ferret moleste ad principis semet 
modum coherceri? aut subfeactum sibi doleret pri- 
uata luxuria, cum uideret imperatorem rerum po- 
tentem, terrarum hominumque dominum, parce con- lo 
tenteque uiuentem, modico et castrensi cibo ieiunia 
longa solantem; ad hoc aulam omnem Spartanis 
gymnasiis duriorem^ laboris patientiae frugalitatis 
exemplis abundantem; neminem unum inueniri qui 
auderet ad penum regiam flagitare remotorum lito- 15 
rum piscem, peregrini aeris uolucrem, alieni temporis 
florem? 

XIV. Nam delicati illi ac fluentes, quales tulit 
saepe res publica; parum se lautos putabant nisi 
luxuria uertisset annum, nisi hibernae poculis rosae 20 
innatassent, nisi aestiuam in gemmis capacibus gla- 
ciem Falerna fregissent. horum gulae angustus erat 
noster orbis. namque appositas dapes non sapore, 
sed sumptu aestimantes illis demum cibis acquiesce- 
bant quos extremus oriens aut positus extra Boma- 25 
num Colchus imperium aut famosa naufragiis maria 
misissent; quos inuitae quodammodo reluctantique 
naturae hominum pericla rapuissent. ut taceam 
infami saepe dilectu scriptos in prouinciis aucipes 
ductasque sub signis uenatorum cohortes militasse sa 



3 et del. w II 5 recidendo Gronouius obs. 11 c. 22: re- 
iciendo H || 7 nolentes W || 8 dol. de prinata edd, dol. sti- 
pendinm priuata Cusp. |j 12 solantem; W marg. al solnen- 
tem II 13 ginnasiis W || 18 qnales Liuineius: et qnales M 
II 21 aestina — glacie edd» || 22 angustus A |j 24 aesti- 
mantes A Bert.: om, B G V W metiebantur w || 28 peri- 
cula B C V W II 29 delectu A | aucupes w || 30 dictas* 
que W 



284 XII. PACATI PAN. 

contiiaiis: nonne cognouimus caiusdam retro prin- 
cipis non prandia, sed fercula saepe sestertium mil- 
lies aestimata patrimoniorum equestrium pretia tra- 
xisse? tuae^ imperator, epulae mensis communibus 

5 parciores locorum ac temporum fructibus instruuntur. 
hinc certatim in omnes luxuriae pudor^ parsimoniae 
cultus inoleuit et quiescentibus legum minis subiit 
quemque priuatim sui poenitentia. sic est enim; sic 
est: exasperat homines imperata correctio, blandis- 

10 sime iubetur exemplo. 

XY. Sed cum haec et ad hunc modum cetera 
mores hominum et instituta formarint, tum nihil 
abdicandis uitiis adoptandisque uirtutibus impensius 
sentio profuisse quam quod his te uiris semper de- 

15 disti quos affectare publica deberet imitatio quique 
quam faciles tibi fuissent [sequacesl discipuh tam 
ceteris expetendi essent magistri. ut de his sileam 
quos tibi primus ille nascentis imperii dies obtulit 
tantis uirtutibus praeditos ut non pro copia sumpti, 

20 sed ex copia uiderentur optati : quos tu postea qua- 
lesque legisti quibus prouinciarum custodiam, quibus 
militaris rei summam, quibus consiliorum tuorum 
arcana committeres? ergo cum duplex fuerit iste 
dilectus^ unus ex iudicio^ alter ex fatO; incertum 

25 meliores uiros sapientia tua an fortuna quaesiuerit, 
cum tales uel acceptos habeas uel repertos ut et illi 
meruerint teneri et isti debuerint cooptari. 

XVI. Ecquis imperatorum umquam putauit ami- 
citiae cultum in regia laude ponendum? humilis 

30 haec uirtus dubiumque an uirtus iudieabatur nec 



2 saepe sed fercula M, iranspostd \ miles B V || 4 men- 
sibus C II 8 prmatnm w || 9 audire miki uideor nescio cuitis 
poetae iambos kos: correetio homines imperata exasperat; 
blandissime inbetnr exemplo pio || 15 deberet pnblica W | 
qnique Bert,: qui M |j 16 sequaces del, Bartkius: sequaces- 
que Cusp, \\ 20 quos edd.: quot M Beri. || 27 tueri et co- 
aptari A || 28 ecquis edd.: nec quis M || 29 humilium W, 
sed in marg.: al humilis 



THEODOSIO AUGUSTO D. 14—16. 285 

palatiis digna; sed pergulis habebatur. inde facilius 
inueneris qui pecuniam ex aerario quam qui ex animo 
fidem prompserit. optimos ille aut ille ditabat^ non 
etiam diligebat: prodesse nouerat, amare nesciebat. 
tu amicitiam, nomen ante priuatum^ non solum intra 5 
aulam uocasti; sed indutam purpura^ auro gemmis- 
que redimitam solio recepisti reque, non uerbis, as- 
seruisti principis mentem tanto in suos benigniorem 
esse debere quanto sit fortuna praestantior, cum fide 
ac facultate paribus agas et familiaribus tuis impe- lo 
rator tribuas quod priuatus optaras. quamquam quae 
cupere per uota potuerunt quod plerique te principe 
consecuti sunt? nec nunc de his honoribus loquor 

3U0S in quemcumque conferre imperatori necesse est. 
ux aliquis euehitur: exigit disciplina castrorum. i5 
praefectus attoUitur: imponendum est prouinciis ca- 
put. consul creatur: habiturus est nomen annus. 
ita in summis illis pulcherrimisque beneficiis est 
aliqua praestantis utuitas. a te noua benignitate 
is amicis honos habitus est qui totus esset fllorum 20 
quibus deferebatur; nihilque ex eo ad te redundauit 
nisi dandi uoluptas. cui cum essent domi filii, ge- 
minae illae spes oculique rei publicaC; dilatis eorum 
magistratibus amicos consulatus omauit. si meher- 
cule uir ille diuinus, felicitatis publioae auctor, pa- 25 
rens tuus, uiueret^ quid aliud expectasset a filio 
quam ut nepotibus anteferretur? praebuisti igitur 
tu amicis quo plus nec patri praestare potuisses. 
o beniuolentiae tuae singulare consilium! auges tem- 
pore dignitatem quae incrementum ex magnitudine ao 



1 per^lis Chronouius obs. II 22: pericalis M || 3 prom- 
pserit Bert: prompserint M | optimos w: optimus M | ille 
aut ille ego: ille M | dieabat A U 7 reque] ireque A rebus w 
I uerbo C || 8 suis A || 12 cupere scripsi: capere M | per 
addidi: om. M || 16 atoll. A | prouinciae edd. || 21 ad te 



om, A 
cum G I 



praestitisti edd. 



redundauit Wopkensius: redundaret M || 22 essent 
24 consulatu edd, || 27 prebuistiW: prefuisti A B C V 



286 XII. PACATI PAN. 

non habebat. renuntiantur amici ante filios tuos 
consuleS; quia non poterant plus esse quam con- 
sules. 

XVn. £at nunc sui ostentatrix uetustas et illa 

6 innumeris litterarum uulgata monimentis iactet exem- 
pla. Pirithoi fidem praedicet et decantatum omnibus 
scenis Phocaei iuuenis laudet officium; Pinthiam 
etiam^ si uidetur^ dicat et Damona, quorum alter in 
amici mortem se uadem obtulit/ alter ad diem ua- 

10 datae mortis occurrit. ut haec esse uera credamus 
quae mendaciis uatum in plausus aptata cauearum 
ndem tempori debent, num praestare credendo plus 
possumus quam ut istos qui amicitiae laude censen- 
tur amicorum fuisse quam sui diligentiores putemus? 

15 sed cum instituente natura plus fere filios quam 
nosmet ipsos diligamus^ omne uincit exemplum qui 
amicos nis praetulit quos sibi praeferebat. et tu 
quidem ad exonerandam debentium uerecundiam quae 
in tuos confers non uis uideri praestare, sed red- 

so dere. geramus tibi morem et beneficiorum summas 
tuorum pro tua uoluntate ducentes, quicquid fami- 
liaribus tuis tribuiS; non expendi^ sed potius rependi 
putemus. enimuero cum leuiter cognitos aut etiam 
semel uisos his honoribus ditas quibus et amici pos- 

26 sent esse contenti: nonne omnibus uis probare ami- 
cum tibi esse qui bonus sit? cuicunque quid publici 
mandatum fuerit officii; praemium spondetur et red- 
ditur. sibi humilitatem et tenebras suas imputet 
iacens uirtus quae non obtulit se probandam. quod 

80 conscientiae tuae sufficit; honoratus est qui pro- 
batus. 



4 uetustas et w: uetusta sed A uetustas sed B C V |i 
6 Perithoi W || 7 pinthiam A B V: Phithiam W pitbiam C 
11 9 morte M, cott. Acidalius || 16 uincit A V: uicit B C W jt 
17 et Acidalius: sed M || 22 potius sed M, iranspos. JLiui- 
•neius || 24 semel post honoribus iterat C, unde honor. simul 
edd. II 25 uis w: suis M |) 26 publice W g 27 fuit A ] 30 
est honoratus B V 



THEODOSIO AUGUSTO D. 16—19. 287 

XVin. Uelim tamen dicas unde, cum tantis pro- 
missa persoluas^ quid cui promiseris scias nec te uel 
rei publicae cura uel ipsa illa beneficiorum tuorum 
turba confundaty ut parcior tardiorue tempore quem 
modoue decip^as. quis debitor uerecundus ita mu- 5 
tuum ad diem reddit ut tu quod promittis appendis? 
nec imponi ne^legentibus arbitreris. cotidie in bene- 
ficia tua quaenmus et memoriam conuenimus et^ ne 
singulis insidietur obliuiO; cum altero quisque con- 
ferimus. unum inuenire non pDssumus cuius spem lo 
atque expectationem non dicam fefelleriS; sed^ quae 
delicatior est querela^ distuleris. solamne me, im- 
perator, beniuolentiam tuam mirari putas? at ego 
miror etiam memoriam. nam cui Hortensio Luculloue 
uel Caesari tam parata umquam afiuit recordatio i5 
quam cito tibi sacra meus tua loco momentoque quo 
iusseris reddit omne depositum ? utrum tamen ipse te 
admones? an^ ut illi maiestatis tuae participi deo 
feruntur assistere fata cum tabulis^ sic tibi aliqua 
uis diuina subseruit^ quae quod dixeris scribat etao 
suggerat? nihil ita primoribus labris polliceris quin 
promisso fidem subdas et uerba re sancias. nemo 
iam, nemo beneficia quae dederis ab eo credit tem- 
pore computanda quo dederis^ quia tam sunt certa 
quae spondes ut tum uideantur accepta^ cum spondes. 25 

XlX. lam illud ipsum quod ante promittis^ nonne 
de summo purissimae mentis candore proficiscitur? 
nam cuius est animi nec uota hominum fatigare nec 
adhibere muneribus artem difficultatis; sed denuntiare 
praestanda, ut et prolixior sit sensus bonorum nec sq 
repentina felicitas faciat attonitos et similes reddat 
ingratis? animos enim nostros subitis aflfectibus in- 



1 premissa A perm. B || 3 illa ipsa B V || 4 parcior 
edd,: paucior M || 6 appendas C j| 7 iu det. w || 15 Ce- 
sar A II 16 cito ego: om. M || 17 te ipse C || 21 labris A w: 
laboris B C V g 22 resancias G V resantias A B resarcias w 
11 26 id ipsum C j| 27 purifice mentis W || 29 partem w 
32 iraperares B V 



288 XII. PACATI PAN. 

pares perinde laetitia ut dolor, si deprehendat^ ex- 
temat. an non illa Romana pietatis notissimae mater 
nuntio mali Cannensis exterrita^ filio reduce quem 
flebaty diriguit in mortem nec par esse gaudio potnit 
squae superfuerat orbitati? conscius igitur caelestis 
arcani et naturalium depositorum mauis hominibus 
sperata procedere quam insperata superuenire bene- 
ficia. nec immerito. namque fugitiua successuum 
repentinorum uoluptas ut occupat^ sic relinquit: fe- 

10 licitas longior est expectare securum. itaque cum 
hactenus a natura esset statutum ut bona sua ho- 
mines ante nescirent et tum primum inciperent fe- 
licitate gauderc; cum coepissent esse f elices : tu pro- 
mittendo praestanda inuenisti tempus quod nobis 

15 natura subtraxerat^ ut quos adepta solum iuuabant 
etiam adipiscenda delectent. 

XX. Pari benignitate cum plures afficere hono- 
ribus uelles quam honorum loca admitterent et an- 
gustior esset materia uoluntate nec mentem tuam 

20 quamuis difiFusum caperet imperium , quem nondum 
aliquo prouexisti gradu tamen dignatione solatus es. 
atque haud scio an quibusdam consolatio ista suf- 
fecerit. ille cohonestatus affatU; ille mensa beatus; 
ille osculo consecratus est. ita omnibus qui te prin- 

25 cipe sibi iure confiderent aut processit dignitas aut 
satisfecit humanitas: humanitas^ inquam^ quae tam 
clara in imperatore quam rara est. nam cum in- 
discreta felicium pedisequa sit superbia; uix cuiquam 
contingit et abundare fortuna et indigere arrogantia. 

80 cuius quidem ita maiores nostros pertaesum est ut 
grauiorem semper putauerint seruitute contemptum 

1 ut ego: aut M ac edd. | 6 maius A B || 7 separata A 
II 12 ante om, || 17 Prari A || 18 augustior A || 20 dif- 
fusum edd.: diffusam M || 21 es solatus G || 22 quibusdam 
consolatio B C V w: quibus clam consulatio A || 23 coho- 
nestus M, cohortatus w || 24 principem A || 28 pedissequa 
C W II 29 contigit B V | indicere A || 30 pertaesum A Bert,: 
semper pertaesum B C V W || 31 semper deh w 



THEODOSIO AUGUSTO D, 19—21. 289 

eiusque inpatientia sint coacti post bellatores TuUos 
Numasque sacrificos et Romulos conditores regnum 
usque -^ad nomen odisse. denique ipsum illum Tar- 
quinium execratione postrema hoc damnauere male- 
dicto ut hominem libidine praecipitem , auaritia 5 
caecum, immanem crudelitate, furore uecordem uo- 
cauerint superbum; et putauerunt sufficere conui- 
cium. quod si per rerum naturam liceret ut ille Ro- 
manae libertatis assertor, regii nominis Brutus osor, 
precariae redditus uitae saeculum tuum cerneret lo 
studiis uirtutis parsimoniae humanitatis imbutum ac 
refertum, nullum toto orbe terrarum superbiae libi- 
dinis crudelitatis extare uestigium, iam te ipsum 
qua publice qua priuatim [uideret] priscorum duritia 
ducum, castitate pontificum, consulum moderatione, i5 
petitorum comitate uiuentem: mutaret profecto sen- 
tentiam tanto post suam et, cum Romanam digni- 
tatem ac libertatem probaret meliore in statu impe- 
ratore te esse quam consule se fuisset, necessario 
fatereturTarquinium submoueri debuisse; non regnum. 20 

XXI. Sed quod facere magnas urbes ingressi 
solemus, ut primum sacras aedes et dicata numini 
summo delubra uisamus, tum fora atque gymnasia 
et pro suis extenta porticibus ambulacra miremur: 
ita in laudibus tuis sanctos Palatii ritus et priscis 25 
aequanda caerimoniis instituta uenerati gradum ad 
illa proferemus quae in medio constitiita et ad pu- 
blicos uisus patentia non parti, sed in commune 
conducunt, nec parietibus, sed orbe clauduntur, nec 
tecto, sed caelo operiuntur. uelut primum illud estso 

2 mumasque A || 3 Tarquinum M || 4 hec A | damna- 
uere w: damna ue A damnauerunt B C V || 5 ut e/ 6 uoca- 
uerint Acidalius: et — uocauerunt H || 9 assertor A: om. 
B C V W autor add. w | nomine A H 14 uideret seclusi j 19 
fuisset edd,: fuisse M (fuisse se B) || 20 Tarquinum M | 22 
sacfas edes w: sacra sedes A sacras sedes BGV || 24 ambu- 
lagra M || 27 proferimus M, correoci. proferamus Acid, | et A 
Bert,: om. B C V W || 28 uisus scripsi: usus M | patentia w; 
patientia uel pacientia M facientia edd. 

FAKBa. LAT. 19 



290 XII. PACATI PAN. 

(ne statim summa capiamus) quod creber egressu 
expectantibus populis te fateris nec uideri modo 
patiens, sed facilis adiri e proximo accipfs uota 
hominum tuorum^ ut, quisquis ille consultor est^ 

5 etiamsi meruerit (quod est rarum) repulsam, ferat 
tamen uisi numinis conscientiam. at quam alter 
illorum principum mos fuit (quos loquar^ notum est) 
qui maiestatem regiam imminui et uulgari putabant^ 
nisi eos intra renositum Palatinae aedis inclusos 

10 tamquam aliquod iFestale secretum ueneratio occulta 
consuluisset^ nisi intra domesticam umbram iacentes 
solitudo prouisa et silentia late conciliata uallassent. 
quin si quando in lucem uenire et diem ferre po- 
tuissent; lecticis tensisque subuecti et densissima 

15 circum supraque cooperti uirorum armorumque testu- 
dine sensim atque ad numerum mouebantur. tum 
longe populus abigebatur nec otiosa uiatoris mwus 
plebem uerbere submouebat ut secretum esset in 
publico. at noster hic omnibus spectandus offertur 

20 nec magis communem hunc diem atque splem quam 
nostrum imperatorem uideri licet. quin cum uicinum 
habeant permissa fastidium, numquam iste mirantes 
explet oculos. magis magisque uisus expetitur et^ 
nouum dictu, praesens desideratur. 

25 XXII. Miremur in urbibus tuis et a tuis populis 
te uideri? quem fere nulla in solo suo natio externa 
non uidit, idque ita crebro ut paene tam notus sit 
barbaris uultus iste quam nobis. nec frustra^ cum 
aestates omnes foris^ hiemes domi ducens ciuibus 

so hostibusque pari sorte anni spatia diuiseris et^ si 
qui forte sunt barbarorum qui nondum uirtutis tuae 



1 summa] samina A; an cacumina? | capiamus W: ca- 
ptamus A B G V captemus edd. || 2 expetentibus Wopkensius 
{{ 4 omnium tuor. Liuineius \\ 6 uisi w: ut si H Bert. \ qnam 
C : quanto M Bert, | aliter edd, \\ 7 loquor W || 8 inuulgari A 
II 10 aliquod] aliud Bert. \\ 12 consiliata AG consciliata B || 
19 offertur A: affertur B G V W || 22 habebant promissa C 
jl 24 nouum] mirum w || 26 ferej uere A | solio G 



THEODOSIO AUGUSTO D. 21—23. 291 

fulmen exceperint, nominis terrore percussi et uelut 
afflati quiescant. tua enim, imperator^ auspicia non 
haec tantum gentes tremunt quas ab orbe nostro sil- 
uarum interualla uel flumina montesue distinguunt; 
sed quas aeternis ardoribus inaccessas aut continuas 
hieme separatas aut interfasis aequoribus abiunctas 
natura disterminat. non oceano Indus^ non frigore 
BosforanuSy non Arabs medio sole securus est: 
quo uix peruenerat nomen ante Romanum^ accedit 
imperium. dicamne ego receptos seruitum Gothos lo 
castris tuis militem^ terris sufficere cultorem? dicam 
a rebellibus Saracenis poenas polluti foederis expeti- 
tas? dicam interdictum Scythis Tanain et inbelles 
arcus etiam fugientis Albani? quaecumque natio 
barbarorum robore ferocia numero grauis umquam i5 
nobis fuit^ aut boni consulit ut quiescat aut laetatur 
quasi amica^ si seruiat. Persis ipsa rei publicae 
nostrae retro aemula et multis Bomanorum ducum 
famosa funeribuS; quicquid umquam in principes 
nostros inclementius fecit, excusat obsequio. denique 20 
ipse ille rex eius dedignatus antea confiteri hominem 
iam fatetur timorem et in his te colit templis in 
quibus colitur^ tum legatione mittenda^ gemmis se- 
ricoque praebendo, aa hoc triumphalibus beluis in 
tua esseda suggerendis, etsi adhuc nomine foedera- 25 
tus, iam tamen tuis cultibus tributarius est. 

XXin. Nec tameu; imperator^ existimes cuncta 
me ad aurium gratiam locuturum: iariumphis tuis Galli 
(stupeas licebi^ irascimur, dum in remota terrarum 
uincendo procedis, dum ultra terminos rerum metas- 30 



1 flumen C | uelat om, C W || 3 hec ego: hee A W he 
cett II 8 Bosphor. B 11 || 9 accedit w: accidit M || 10 re- 
ceptum Bert, | ad sernitinm edd, || 12 Sarrac. A W | poluti W 
soluti Acidalius || 13 canain A || 14 fugientes A || 15 ferocia 
aut num. Bert, feroci anumero A | grauius A; an grauior? || 
16 fuit nobis W | aut quiescat B V || 21 se post dedign. 
add. w II 25 esedra w tua esseda V | nomine] non est edd» 
28 me om. W | Galli A W: gallicis G V galicis B 

19* 



292 XII. PACATI PAN. 

que naturae regna orientis extendis, dum ad illos 
primae lucis indigenas et in ipsum, si quod est, solis 
cubile festinas, inuenit tyrannus ad scelera secretum. 
o quam paruis ueniunt mala summa principiis! sic 

5 in ultimum prope Italici generis excidium ecfracto 
Cn. Lentuli ludo mirmillonum agmen emicuit. sic 
bella consulibus ancipiti Marte pugnata Cilix pirata 
conflauit. sic tenentibus arma fugitiuis Romana diu 
pila cesserunt ferro ergastulorum. quis non ad pri- 

10 mum noui sceleris nuntium risit? nam res infra 
dignitatem iracundiae uidebatur, cum pauci homines 
et insulani totius incendium continentis adolerent 
et regali habitu exulem suum illi exules orbis in- 
duerent? at quantos parturiebat Portuna motus! 

15 quantum rei publicae malum pestis augenda, quan- 
tam tibi gloriam restinguenda seruabat; praecipue 
cum perfidia ducum, defectione legionum contra 
rem publicam foret uersum, quicquid pro re publica 
fuerat armatum! 

20 XXIV. Nolo tamen usquequaque miserorum uel 
factum onerare uel fatum, qui, dum carnifici pur- 
purato tua se et affinitate et fauore iactanti infeli- 
citer credunt, grauissimum omnium nefas fecerunt 
aflfectu innocentium. intellego quam difficilem in 

25 locum scopulosumque deuenerim. nam cum reuolui 
illud lustrale iustitium aures tuae respuant^ laudes 
petant gloriaeque intersit ad praesentium commen- 
dationem bonorum mala decursa reputari, contra 
uero clementia summa in beneficiis suis malit im- 



2 si quod solis cubile est B G V W, recte A Bert. || 3 post 
festinas in W lacuna unius fere lineae; margo: Hic e defect' 
maga* T testu || 4 summa mala C || 5 effracto w: et fracto M 
II 6 Gn. M II 7 cilex M || 8 tenentibus edd,: terentibus A C 
Bert. terrentibus B V ferentibus w || 10 sceleris hominem 
nuntium C || 12 insulam M || 15 pestis edd,: petis M petit w 
11 16 restringuenda A || 18 foret — republica om, C P 24 af- 
fectum nocentium M, corr, w || 29 clementiam summam bene- 
ficii sui M, correxi. clementia summa beneficium suum edd. 



THEODOSIO AUGUSTO D. 23—25. 293 

minui quam tristium enumeratione cumulari : necesse 
me erit uel tacentem publica incommoda uel loquen- 
tem aut ingratum uirtuti aut onerosum esse pietati. 
sed tamen, imperator, exiguam sensibus tuis iniunge 
patientiam. nam si dulcis in bonis miseriarum re- 5 
cordatio est^ si nautas tempestatum^ si medicatos iuuat 
meminisse morborum: cur non tu quoque mala no- 
stra audias ut tua beneficia recognoscas? unde igitur 
ordiar nisi de tuis, mea Gallia, malis? quae ex 
omnibus terris, quas illa pestis insederat, haut in- lo 
iuria tibi uindicas priuilegium miseriarum non auribus 
modo; quarum sensus est leuior, sed coram oculis 
ferre compulsa uictoriam Maximi, interitum Gratiani. 
alta licet uulnera, quod fatendum est, proximus 
nobis Italus et contiguus ostendat Hispanus : sed in i5 
dolore summo habet suum uterque solatium. tyran- 
nidem ille non uidit; hic tyrannicidium uidit. nos 
primi impetum beluae farentis excepimus, nos sae- 
uitiam eius innocentium sanguine, nos cupiditatem 
publica paupertate satiauimus. aput nos semet exer- 20 
cuit crudelitas iam secura et adnuc inops auaritia. 
alibi malum publicum aut coepit aut destitit: in 
Gallia sedit. 

XXV. Quis se nobis calamitate contulerit? ty- 
rannum et cum aliis tulimus et soli. quid ego re- 25 
feram uacuatas municipibus suis ciuitates, impletas 
fugitiuis nobilibus solitudines? quid perfunctorum 
honoribus summis uirorum bona publicata, capita 
diminuta, uitam aere taxatam? uidimus redactas in 
numerum dignitates et exutos trabeis consulares et 30 
senes fortunarum superstites et infantum sub ipso 
sectore ludentium flendam securitatem, cum interim 
miseri uetabamur agere miseros, immo etiam coge- 



2 me erit A Beri.: erit me B C V, om. W || 3 uirtuti] 
ueritati $ || 4 sed tum A || 6 medicatos scripsi: medicos M 
jl 8 igitur] ergo W || 16 summo] suo C || 25 quid ergo A || 
29 acre C H 31 infantium B V || 33 agere] plangere w 



294 XII. PACATI PAN. 

bamur mentiri beatos et, cum domi atque secreto 
solis coniugibus ac liberis credidissemus furtiuum 
dolorem, procedebamus in publicum non nostrae for- 
tunae uultu. audires enim dicere delatorem: 'quid 

5ita ille tristis incedit? an quia pauper ex diuite est? 
non enim se uiuere gratulatur? quid ita hic publi- 
cum atratus incestat? luget; credo, fratrem, sed 
habet filium.' ita fleri non licebat amissa metu re- 
liquorum. serenos ergo nubilis mentibus uultus in- 

10 duebamus et ad illorum uicem qui degustato Sardorum 
graminum suco feruntur in morte ndere imitabamur 
laeta maerentes. est aliquod calamitatum delinimen- 
tum dedisse lacrimas malis et pectus laxasse suspiriis. 
nuUa maior est poena quam esse miserum nec uideri. 

15 spes inter haec nulla praedonis explendi. nec enim; 
ut natura fert, copiam satietas sequebatur. crescebat 
in dies habendi fames et pariendi rabiem parta irri- 
tabant. ut aegrorum sitim potus accendit, ut ignis 
arentibus non obruitur, sed augetur: ita coactae 

20 publica egestate diuitiae auiditatem ieiunae mentis 
acuebant. 

XX VL Stabat ipse purpuratus ad lances et mo- 
menta ponderum nutusque trutinarum pallens atque 
inhians exigebat. comportabantur interim spolia pro- 

25 uinciarum, exuuiae exulum, bona peremptorum. hic 
aurum matronarum artibus extractum, illic raptae 
pupillorum ceruicibus buIIaC; istic dominorum cruore 
perfusum appendebatur argentum. numerari ubique 
pecuniae, fisci repleri, aera cumulari, uasa concidi, 

30 cuiuis ut intuenti non illud imperatoris domicilium, 
sed latronis receptaculum uideretur. sed tamen latro 
raptis abutitur et ablata aliis subinde reddit nec ideo 



6 non enim; malim nonne miser | hic A Bert,: in BC V W 



12 deliuim. A 
M praedandi w 



I 13 lexasse A || 17 pariendl scripsi: parandi 
18 post ignis w add. lignis || 20 ieiunie A 
23 trinarum A || 26 artibus scripsi: manibus M inauribns 
Lipsius crinibus Acidalius || 29 fiscus w || 30 cuiuis w: cuius M 
I ut deL w II 32 subin scripsi: ut sibi M Bert, uel sibi w 



THEODOSIO AUGUSTO D. 25—27. 295 

uias saltusque obsidet ut thesaurum struat atque 
defodiat et cum scelere miser sit, sed ut gulae uentri- 
que suppeditet nec desit sumptus impendiis. nam 
et effundit et neglegit eadem quaerendi et perdendi 
facilitate. noster ille pirata, quicquid undecumque 5 
€onuerrerat, id nobis sibique periturum in illam 
specus sui charybdim congerebat. charybdim loquor? 
quae' cum plena nauigia sorbuerit, dicitur tamen re- 
iectare naufragia et contortas fundo rates Taurome- 
nitanis litoribus exponere. bona nostra ad aerarium lo 
una et perpetua uia ibant: nullas eorum reliquias, 
nulla fragmenta uel sero uicta fastidio illa communis 
uorago reuomebat. 

XXVII. Est improborum principum postrema 
defensio auferre donanda et inuidiam rapinarum i5 
magnitudine munerum deprecari. quae (malum) 
ratio est abstulisse omnibus quod nuUus habiturus 
sit? et priuatorum quidem auaritiae, licet mala, 
tamen aliqua defensio est : timetur inopia et re- 
ponitur senectuti et prospicitur heredi. quam affert 20 
causam concupiscendi qui quantum ubique est habet? 
quin ego, si fas piumque mortalibus aestimare cae- 
lestia, nuUam maiorem esse crediderim principum 
felicitatem quam fecisse felicem et intercessisse in- 
opiae et uicisse fortunam 'et dedisse homini nouum 25 
fatum. itaque imperatori propriam maiestatem bene 
aestimanti non tam illud uideri suum debet quod 
abstulit quam quod dedit. nam cum intra ipsum 
uoluantur omnia et, ut ille qui cuncta ambit ocea- 
nus quas si^gerit aquas terris recipit e terris, ita 30 



1 seniat A || 3 snppeditet Bert. w: suppedit et A sup- 
petit et B C V I ne w I subtus imp. A B G | impediis A || 
4 perdendi et quaerendi C || 6 conuenerat B C V W con- 
uexerat $ || 7 caribdim his M || 9 tauromentanis A || 13 
forago A i remouebat C || 14 principum] ciuium C | extrema 
def. W II 15 donanda] donando W donandi gratia edd, \\ 
18 quidem om, W || 23 crediderim esse B C V W || 26 bene 
om. C II 27 suum uideri G 



296 XII. PACATI PAN. 

quicquid in ciues manat a principe redundet in prin- 
cipem: et rei et famae bene consulit munificus im- 
perator. lucratur enim gloriam, cum det pecuniam 
reuersuram. 

5 XXVIII. Sed illi quidem stulta omnis ratio ca- 
ptandae laudis uidebatur. qui praeter insitum pessimo 
cuiuis boni contemptum summam felicitatem habendi 
ac nocendi fine determinans non solum. ut quam 
plurimum quaereret, sed ut nihil cuiquam reliqui 

lofaceret laborabat. nec enim, qui regibus mos est, 
exerendis inuigilabat metallis ut latentia naturae 
bona in usum arcesseret et pararet innoxias nuUo 
pauperiore diuitias. parum ille pretiosum putabat 
aurum quod de montium uenis aut fluminum glareis 

15 quaesitor Bessus aut scrutator Gallaicus eruisset : 
illud purius splendidiusque credebat [quod dedissent 
dolentes], quod hominum lacrimae, non amnium 
aquae abluissent nec e terrenis specubus egestum, 
sed e ceruicibus iugulisque caesorura esset ecfossum. 

20 sic, cum immitis tyranni et stilus timeretur et gla- 
dius, transierat in uota paupertas et, ut possemus 
effugere carnificem, optabamus subire sectorem. quod 
si cui ille pro ceteris sceleribus suis minus crudelis 
fuisse uidetur, uestrum is, uestrum, Balio triura- 

25phalis et trabeate Merobaudes, recordetur interitum: 
quorum alter post amplissimos magistratus et pur- 
puras consulares et contractum intra unam domura 
quendam honorum senatum uita sese abdicare com- 



1 redundat M, corr, Liuineius || 7 cuiuis Sckefferus: cuius 
M eius w cuique edd. \ ctemptum scripsi: exemplum M exempli 
odium Cusp, || 11 exerendis w: exercendis M egerendis Acida- 
lius II 12 accresceret B accesceret V arcesceret A C arc=esce- 
ret W If 15 gallaicus B V: gallaitus A galliacus C gallicus w 
II 16 quod dedissent dolentes B C V W kabent, recie om. A || 
19 et fossum A effossum cett, \\ 20 timetur W || 23 cui ille 
A Bert,: ille cui B V W ille cui uestrum w || 24 utrum- 
que uestrum del, w j is] si | Balio tr. et trabeate Mero- 
baudes Puteanus: Uallio tr. et trabeati merobandis (mero- 
laudis A) M 



THEODOSIO AUGUSTO D. 27—29. 297 

pulsus est, alteri manibus satellitum Britannorum 
gula domi fracta et inusta femineae mortis infamia^ 
ut scilicet maluisse uir ferri amantissimus uideretur 
laqueo perire quam gladio. sed in illos fortasse spe- 
ciales putaretur habuisse odiorum causas tyrannus. 5 
steterat enim uterque in acie Gratiani et Gratianus 
utrumque dilexerat. quid de his dicemus qui hono- 
rum ac principum nescii et tantum inter suos clari 
nobiles animas sub carnifice fuderunt? 

XXIX. De uirorum mortibus loquor, cum de- lo 
scensum recorder ad sanguinem feminarum et in 
sexum cui bella parcunt pace saeuitum? sed nimi- 
rum graues suberant inuidiosaeque causae ut unco 
ad poenam clari uatis matrona raperetur. obiciebatur 
enim atque etiam probabatur mulieri uiduae nimia i& 
religio et diligeutius culta diuinitas. quid hoc maius 

S)oterat intendere accusator sacerdos? fuit enim, 
uit et hoc delatorum genus qui nominibus antistites, 
re uera autem satellites atque adeo carnifices, non 
contenti miseros auitis euoluisse patrimoniis calum- 20 
niabantur in sanguinem et uitas premebant reorum 
iam pauperum^ quin etiam^ cum iudiciis capitalibus 
astitissent, cum gemitus et tormenta miserorum 
auribus ac luminibus hausissent, cum lictorum arma, 
cum damnatorum frena tractassent^ pollutas poenali 25- 
contactu manus ad sacra referebant et caerimonias 
quas incestauerant mentibus etiam corporibus im- 
piabant. hos ille Falaris in amicis habebat, hi in 
oculis eius atque etiam in osculis erant; nec iniuria, 
a quibus tot simul uotiua ueniebant : auaro diuitum sa 
bona, cruento innocentium poena, impio religionis 
iniuria. 



7 dicemus q: dicimus H || 11 fem.] miilierum w || 12 
pace Franc. Modiiis: parce (parte A) M Bert. non parce w || 
14 clarinatis Bert. || 15 etiam exprobrabatur edd, || 20 mi- 
seros A Bert.: om. B G V W | euoluissej spoliasse w || 25 
frena] funera Liuineius || 28 Phalaris B C W || 30 simul 



om, W 



298 XII. PACATI PAN. 

XXX. Tandem in nos oeulos deus retulit et 
bonis orientis intentus ad mala nostra respexit et 
hunc sacerrimo capiti obiecit furorem ut foedus ab- 
rumpere, ius fetiale uiolare, bellum edicere non ti- 

5 meret. an ego sine diuino numine factum putem 
ut, qui sub nomine pacis ludere et primi sceleris 
poenas lucrari quiescendo potuisset, secundum ter- 
tiumque uexillum latrocinii ciuilis attoUeret et su- 
peratis Alpibus Cottiis lulia quoque claustra laxiaret 

10 tibique, imperator, imponeret seruanti adhuc ueniae 
fidem uincendi necessitatem ? agebat eum, credo, 
praecipitem uindicanda iam proximo ultore res pu- 
blica et extinctus aperto dominus parricidio poenas 
ab eo debitas expetebat. non illud confidentia, sed 

15 amentia; non temeritas, sed necessitas erat. nec 
ultro lacessebat ille te bello, sed ulterius non poterat 
se negare supplicio. alioquin quomodo tantam con- 
cepisset audaciam ut ruere in ferrum et obuiam 
morti uenire tam ignauus et timens mortis auderet, 

20 ut qui se non potuerit postea uel uictus occidere? 
et te quidem, imperator Auguste, ad asserendam 
rem publicam usurpandamque uictoriam suffecisset 
in bella uel solum nenire. nam si olim domini ad- 
uersum rebelles seruos dimicaturi flagra in aciem 

25 detulerunt tantaque uis conscientiae fuit ut ab iner- 
mibus uerterentur armati et qui obtulerunt mortibus 
pectora darent terga uerberibus: nonne tu quoque 
legionibus seditiosis rem totam uisus egisses? 

XXXI. An sustinere te coram et solum oculo- 
30 rum tuorum ferre coniectum ille quondam domus 

tuae neglegentissimus uernula mensuiarumque serui- 



1 uos C II 2 nostra om. A || 9 coctus A || 10 seruatim C 
11 fidem] finem Bert,; malim spem || 14 non id C || 16 non 
poterat om, C || 17 quomodo edd,: quando M y 19 ignarus C 
II 21 te quidem edd.: equidem M || 24 dimicatim C 11 26 ob- 
tulerant Rhenanus I| 28 seditiosis scripsi: otiosis M || 31 ne- 
rula C I seruilium om, Bert, 



THEODOSIO AUGUSTO D. 30-32. 299 

lium statarius lixa potuisset? non statim totius 
subisset hominem praeteriti sui tuique reputatio? 
non sibi ipse obiecisset te esse triumphalis uiri filium, 
se patris incerijum; te heredem nobilissimae familiae, 
se clientem; te omni retro tempore Romani exerci- 5 
tus ducem et libertatis patronum, se orbis e^^torrem 
patriaeque fugitiuum? iam uero te principem in 
medio rei publicae sinu, omnium suflEragio militum, 
consensu prouinciarum , ipsius denique ambitu im- 

f)eratoris optatum; se in ultimo terrarum recessu, lo 
egionibus nesciis, aduersis prouinciarum studiis, 
malis denique auspiciis in illud tyrannici nominis 
aspirasse furtum? postremo tecum fidem, secum 
perfidiam; tecum fas, secum nefas; tecum ius, se- 
ctun iniuriam; tecum clementiam pudicitiam religio- 15 
nem, secum impietatem libidinem crudelitatem et 
omnium scelerum postremorumque uitiorum stare 
coUegium? res ipsas interrogemus et, quae certis- 
sima coniectatio est, colligamus gerenda gestis. 
num tandem dubitari potest quid fuerit eo praesente 20 
facturus quem non uidit et fugit? 

XXXII. Quamuis igitur, imperator, hoste tali 
abutereris nec tam ad proelium conserendum quam 
ad supplicium de nefario capite sumendum uenires, 
consiliis tamen tantis tantisque rationibus bellum 35 
administrabas ut cum Perse aliquo decerta^turus aut 
Pyrrho aut cum ipso illo Hannibale uidereris. nam 
primum fidem regum quibus limes orientis ambitur 
data atque accepta dextera firmas, quo foris securus 
agitares, si nihil sollicitum et suspectandum domiso 
reliquisses. tum copias tuas trifariam diuidis ut et 



1 totius scripsi: totum A Bert. om, B C V "W || 2 praete- 
rita M, corr, Eyssenhardlus | tui suique recordatio C || 3 sibi 
ipse A BerU: ipse sibi B C V W || 5 clientem edd.: ditem M 

m 

(diTem W cum signo corrupielae) \ retro omni C || 6 et addidi 
II 12 malis Bert.: nullis M || 15 et religionem Bert, || 27 ipso 
illo Bert.: illo ipso M || 29 firmas edd.: signas M Bert. || 30 
et expectandum W || 31 tunc M 



300 XII. PACATI PAN. 

hostis audaciam multiplicato terrore percelleres et 
fugam circumfusus ambires. postremo populis bar- 
barorum ultroneam tibi operam ferre uouentibus 
commilitii munus indulges ut et limiti manus su- 

5 specta decederet et militi auxiliator accederet. hac 
tua benignitate pellectae omnes Scythicae nationes 
tantis examinibus confluebant ut quem remiseras 
tuis barbaris uidereris imperasse dilectum. o res 
digna memoratu ! ibat sub ducibus uexillisque Boma- 

10 nis hostis aliquando Romanus et signa^ cojitra quae 
steterat, sequebatur urbesque PannoniaC; quas ini- 
mica dudum populatione uacuauerat, miles implebat. 
Gothus ille et Hunnus et Halanus respondebat ad 
nomen et alternabat excubias et notari infrequens 

16 uerebatur. nuUus tumultus, nulla confusiO; nuUa 
direptio ut a barbaro erat. quin, si quando diffici- 
lior frumentaria res fuisset, inopiam patienter fere- 
bat et quam numero artarat annonam conparcendo 
laxabat, pro omni praemio omnique mercede id unum 

2oreposcens ut tuus diceretur. quanta est uirtutis am- 
bitio! accipiebas beneficium quod imputaras. 

XXXHI. Memorabile putauit antiquitas quod 
Actiaco aliquando bello ducibus molibusque Romanis 
pere^ina Aegyptus arma permiscuit; tantumque res 

25 credita est habere nouitatis ut, nisi frequenter isset 
in litteras, aput 'posteros uideretur facti fides labo- 
ratura. nam quis annalium scriptor aut carminum 
tuas illas, "Cleopatra, classes et eborata nauigia et 
purpurea cum auratis funibus uela tacuit? quin ita 



1 hostis audaciam] hostes Bert. \ percelleres w: precel- 
leres M || 3 ferre Bert, w: ferri M | fouentibus "W || 4 com- 
militii munus scripsi: commilitum unus M (commilitu munus 
■W) commilitonum munus edd, \\ 5 hac ego : ac A qua B C V W 
I 8 uideris M, corr, w || 10 hostis aliquando Komanus om. A 
I 12 impleuerat M, corr. Liuineius || 13 illic et w | hunus 
(humis A) M | alanus B C V W || 15 uerebatur A Bert»: fere- 
batur B C V W II 18 artaret A | comparciendo w || 21 impu- 
tares M, correxi || 23 acciaco B C V W | molibusque scripsi: 
motibusque M moribusque edd. 



THEODOSIO AUGUSTO D. 32-34. 301 

crebro historia decautata est magis ut ab isdem 
saepe dicta quam ut ab aliquo intermissa uideatur. 
non contendam duces (nec enim principem nostrum 
non dicam uictus Antonius, sed uictor Augustus 
aequauerit) : quid in ceteris saltim simile deprehen- 5 
demus, maxime si rerum temporumque facies altrin- 
secus conferamus et hos illosque populos animorum 
subiciamus oculis? illos uela facientes data uentis 
classis attulerat: hi longum iter sub armorum fasce 
carpebant. illos peregrino igne suspirans regina lo 
pellexerat: hos amor laudis et participandae gloriae 
cura rapiebat. illos tepens Farus et moUis Canopus 
leuiumque populorum altor Nilus emiserat: hos mi- 
nax Caucasus et rigens Taurus et ingentium corpo- 
rum durator Hister effuderat. illos tenero perlucentes i5 
amictu et uix leue carbasum uitando sole tolerantes 
alterno concussa tinnitu sistra ducebant: hos loricis 
onustos inclusosque ferro fractae uoces tubarum in- 
gentiumque lituorum clangor acuebat. quae tandem 
uUa coUatio posset esse populorum, etiamsi tanta 20 
non esset dissimilitudo causarum ut ab illis fuerit 
Romani imperii appetita captiuitas, ab his repetita 
libertas? quo tibi, imperator, indignius uidebatur 
eius piaculi quemquam inueniri potuisse consortem 
cuius se barbarus agebat ultorem. 25 

XXXrV. Sed illi quidem nefario sanguine belli 
primitias imbuentes par poenae culpaeque docimen- 
tum fuerunt. testis es, Siscia, testis pulcherrimi, 
Saue, conflictus, si conflictus ille dicendus est quo 
ita in publicos prodiiores animi plenus miles inua- so 
sit ut eum nec numerus resistentium nec maximi 



1 recantata M, corr, w | hisdem M || 5 deprehendimus 
edd. II 12 capiebat W || 13 leniumque W | alter A || 14 ri- 
geus A II 17 tumitu A | ducebat W || 20 ulla ^: ut M (uel W) 
deL Langius || 23 indig^ius A w: indignus B C V || 28 es 
Schefferus, ego: est M | sithia w | pulcherrimi Saue Schefferus^ 
ego: pulcherrimis (-mus m r) aue M Bert. palcherrimus atie 
w pulcherrimi Sauae Cusp. 



302 Xir. PACATI PAN. 

fluminis altitudo remorata sit quin, ut erat ex iti- 
nere longissimo anhelus atque puluereus^ equos cal- 
caribus incitaret, amnem nando coniungeret^ ripam 
insiliret, paratos denique expectantesque depren- 

5 deret. sermo iste prolixior est quam illa res fuit. 
uix fluuium manus inuicta transierat: iam locum 
belli tenebat. uix hostem inuenerat: iam urguebat. 
uix pectora uiderat: iam terga caedebat. datur de- 
bito rebelle agmen exitio, uoluuntur impiae in san- 

10 guine suo turbae^ tegit totos strages una campos 
continuisque funeribus cuncta late operiuntur. iam 
qui ad muros differenda morte properauerant aut 
K>ssas cadaueribus aequabant aut obuiis sudibus in- 
duebantur aut portas quas eruptione patefecerant 

15 morte claudebant. at quorum se fugae imperuius 
ripis amnis obiecit, trepidando coUecti et alterum 
quisque complexi per abrupta glomerantur. spumat 
decolor cruore fluuius et cunctantes meatus uix 
eructatis cadaueribus euoluit utque se tibi posset 

20 speciali imputare militia, ipsum illum uexillarium 
sacrilegae factionis auidis gurgitibus absorbuit et^ 
ne morti sepultura contingeret^ cadauer abscondit. 
nonne utroque credendus tuae studuisse uindictae; et 
adiuuando uictoriam et occupando clementiam? 

25 XXXV. En tibi alteram pugnam alteramque 
uictoriam. dilectas in proelium Marcellinus cohortes 
et ipsum factionis nefariae robur illa belli ciuilis 
Megaera rapiebat; tanto ceteris satellitibus audentior 
quanto exertiorem operam nauabat tyranno frater 

30 tyranni. quo quidem maxime tuus gaudebat exer- 
citus, cum se ultro uideret lacessi. qui nihil magis 
timuerat quam timeri, adeo quidem ut castris ad 



1 sit edd, : sint M | ex longissimo itinere B C VW || 4 pn- 
ratos A | deprehenderet B C V W || 5 fuit Acidalius: fuerit IC 
II 8 debitore belle A debitore belli B C V, corr. w || 10. stra- 
gis A II 15 imperinus A || 19 eluctatis H, corr. Eyasenhardtu» 
II 20 uexillarum A B C V || 22 morti Cusp,: mortis M || 26 de- 
lectas M deletas w || 29 exerciorem M, execratiorem w 



THEODOSIO AUGUSTO D. 34—36. 303 

castra coUatis, quod praecipiti die manum conserere 
non poterat, spe uictoriae in lucem uenturae perui- 
gil ageret, tardum solem, desertorem diem, annuum 
noctis aestiuae tempus criminaretur. ecce lux tandem, 
et iam campus horrebat exercitu : diuisi in cornua 5 
equites, leues ante signa uelites, dispositae manipu- 
latim cohortes et ^radu pleno ferentes agmina qua- 
dratae legiones uniuersa late qua uisus agi poterat 
occupai-ant. nondum se uirtus experiebatur : iam 
disciplina uincebat. at postquam intra coniectum lo 
teli acies utraque promouit et effusis hinc inde ia- 
cidorum sagittarumque nimbis res uenit ad capulos, 
milites pristinae uirtutis; Romani nominis; impera- 
torum denique memores causam publicam manu agere. 
hostes uenditam operam , laceratam Italiam , spem i5 
in ferro reliquam cogitantes gladiatoria desperatione 
pugnare nec gradu cedere, sed in uestigio stare uel 
cadere. 

X X XVI. At ubi impulsa acies fronsque laxata 
et fiducia in pedes uersa est; ire praecipites aut globo 20 
fugere et se inuicem festinando tardare. armati in- 
ermes, integri saucii, primi postremique misceri. 
miles urguere eminus cominus, gladiis hastis, punctim 
caesim ferire. alii poplitibus imminere, alii terga 
confi^ere aut quos cursu non poterant continuare 25 
iacuhs occupare. arma tela, equi homines, uiua per- 
empta, prona supinaque corpora passim uel in aceruo 
iacere. illi mutilis excisisque membris reUqua sui 



2 in Incem scripsi: cum luce M || 3 animnm A annnm 
Liuineius || 5 etiam M | exercitn A Cusp,: om. B C V W; et 
iam omnis campus Ctisp, \ dinis (dixi w) in cornu eq. M {| 
11 iacnlorum sagittarumque A Bert.: sagittarum B C V W 
1 1 13 nomini A | imperatoris w || 16 relinquam A || 20 uersata 
est M II 21 armati ermes A || 24 poplitibus Fr. Modius: popli 
tibi A populi tibi B G V frontibus w || 25 continuare Bert.: 
continari A continere C W contineri B V contingere Gruterus 
II 26 tela iaculari hominum perempta w | tele A | equi Liui- 
neius: qui M (& ui V) | uiua] uitia M (-cia A) || 28 mutilis 
B C V Bert.: inutilis A inutiles w 



304 XII. PACATI PAN. 

parte fugiebant; hi dolorem uulnerum sequebantur; 
isti mortes receptas in siluas et flumina differebant, 
illic postremum spiritum in admiratione nominis tui 
et sui ducis detestatione fundebani nuUus finis 

5 caedendi insequendique^ nisi subtraxisset aliquando 
uictoribus mors hostem et nox diem. at quanto 
melius manus illa consuluit quae submissis preca- 
bunda uexillis petit ueniam necessitatis et terram 
osculis premetis calcanda uestigiis tuis corpora et 

10 arma proiecit ! quam tu non superbe ut uictam, non 
irate ut ream, non neglegenter ut parum necessa- 
riam praeteristi, sed blande liberaliterque tractatam 
iussisti esse Romanam! iunguntur socia agmina et 
sub uno capite diuersa rei publicae membra co- 

15 alescunt. ambo pari gaudio feruntur exercitus. hic 
opera sua gaudet, hic uenia: uterque uictoria. 

XXXVII. Nec pia Haemona cunctantius, ubi te 
adfore nuntiatum, impulsis effusa portis obuiam pro- 
uolauit et, ut est omne desiderium post spem im- 

20 patientius, parum credens patere uenienti festinauit 
occursare uenturo. fingit quidem, ut scimus, timor 
gaudium, sed ita intimos mentis affectus proditor 
uultus enuntiat ut in speculo frontium imago extet 
animorum. uelut illa ciuitas a longa obsidione re- 

25spirans, quod eam tyrannus Alpibus obiacentem 
tamquam belli limen attriuerat^ tanta se et tam 
simplici exultatione iactabat ut^ ni esset uera lae- 
titia, mimica uideretur. ferebant se obuiae tripu- 
diantium cateruae. cuncta cantu et crotalis perso- 

80 nabant. hic tibi triumphum choruS; ille contra 



2 deferebant edd, \ 3 illi edd, || 8 necessitati w || 9 oscu- 
lis Addalius: in osculis M || 14 diaisa in A esse fatse refert 
Schefferus || 17 Hacinona Bert, || 18 preuolanit w || 28 fon- 
tium M Beri, (fortium C) | extat M, corr, Liuineitis q 25 sub- 
iacentem Acidalius || 28 mimica scripsi: nimia M ut esse uera 
laetitia, uel quia nimia, uideretur Acidalius ut inesse seueris 
laetitia nimia uideretur fVithofius specim. Gunther, p, 83 || 29 
cotalis C 






THEODOSIO AUGUSTO D. 36—38. 305 

tyranno funebres nenias et carmen exeqtiiale dicebat. 
mc perpetuum uictis abitum, ille uictoribus crebrum 
optabat aduentum. iam quocumque tulisses gradum, 
sequi circumcursare praecedere, uias denique quibus 
ferebaris obstruere. nullus cuiquam sui tuiue re- 5 
spectus: blandam tibi faciebat iniuriam contumacia 
gaudiorum. quid ego referam pro moenibus suis 
festum liberae nobili&tis occursum; conspicuos ueste 
niuea senatores, reuerendos municipali purpura fla- 
mines^ insignes apicibus sacerdotes? quid portas lo 
uirentibus sertis coronatas? quid aulaeis undantes 
plateas accensisque funalibus auctum diem? quid 
effusam in publicum turbam domorum? gratulantes 
annis senes, pueros tibi longam seruitutem uouen- 
teS; matres laetas uirginesque securas? nondum omne i5 
confeceras bellum, iam agebas triumphum. 

XXXVIII. Ibat interim Maximus ac te post terga 
respectans in modum amentis attonitus auolabat. nec 
ullum ille consilium ullamue rationem aut denique 
spem, quae postrema homines deserit; sequebatur: so 
quin ipsos uiae implicabat errores et nunc dexter 
aut keuus, nunc uestigiis suis obuius incertum iter 
ancipiti ambage texebat. quotiens sibi ipsum pu- 
tamus dixisse: 'quo fugio? bellumne temptabo? ut 
quem uiribus totis ferre non potui parte sustineam? 25 
Alpes Cottias obserabo, quia nil luliae profuerunt? 
peto Africam quam exhausi? repeto Britanniam quam 
reliqui? credo me Galliae? sed inuisus sum. Hispa- 
niae committo? sed notus sum. quid ergo faciam 
inter arma et odia medius? a tergo premor hosti- ao 



1 aenias M || 2 habitum M || 3 iam quoquo Bert. 
6 contulnacia gaudiorum A BerL: om. B C V W || 7 ergo A 
II 14 anus senes w | senectutem q || 18 aduolabat C f 20 
postremo Bert, \\ 21 ipso se u. i. errore Liuineius || 25 quem] 
quod w II 26 obseruabo Bert. obserrabo w | nil ego: om. M 
I profuerunt] patuerunt w || 29 notus] deuotus g || 30 in- 
tus B V 

PaKXG. liAT. 20 



306 XII- PACATI PAN. 

bus, a fronte criminibus. si morerer, euaseram. sed 
ecce; nec animum sequitur manus nec manum gla- 
dius: labitur ferrum, tremit dextera; mens fatiscit. 
quam difficile est miseris etiam perire!' ergo ut 

5 clausae cassibus ferae quaesito diu exitu desperato- 
que consistunt et prae timore non fugiunt, ita ille 
ipso quo agitabatur metu alligatus in oppidum semet 
Aquileiense praecipitat non ut uitam resistendo de- 
fenderet, sed ne poenam frustrando differret. quam- 

loquam quae poterat ulterior esse dilatio? cum ita 
uestigiis eius ac tergo ardens miles insisteret ut 
paene omnem quae est secuta pompam ultio festi- 
nata praeceperit. 

XXXIX. Recte profecto ^ermana illa pictorum 

15 poetarumque commenta Uictoriam finxere pinnatam, 
quod hominum cum fortuna euntium non cursus est, 
sed uolatus. ille ab ultimo orientis sinu festinatis 
itineribus raptus exercitus, tot nationibus relinquen- 
dis, tot fluminibus enatandis, tot scandendis mon- 

io tibus fatigatuS; in alio orbe et sub alio paene dixerim 
sole positus; spatio lucis unius Tlljrico continuauit 
Aquileiam. nihil tamen sibimet hoc nomine milites 
tui uindicant et, si quando mirantium circulos con- 
trahunt aut conuiuia nostra sermone producunt, 

25 operam omnem suam fine Alpium terminantes de- 
beri sibi abnuunt illam celeritatem, quod expertes 
laborum peruenisse se uiderint quo ire non senserant. 
negant immo se suis uectos esse corporibuS; sed, 
tamquam per aliquas imagines somniorum ferrentur 

80 absentes , praebuisse gestantibus uentis otiosorum 
ministeria membrorum. nec fides anceps. nam si 
olim seueri credidere maiores Castoras geminos al- 



8 aqailegiense A W | defend. resist. C ) 10 esse ulte- 
rior W || 12 pompam] poenam Addafius || 13 preceperit A w: 
pereepit.B C V H 14 germania A genuina BerL H 19 eua- 
cuandis A; marg. W ai. euacuandis || 22 milites tui om, C 
11 23 uindicauit C || 29 ferrentur A C: fererentur B V fe-> 
rentur w 



THEODOSIO AUGUSTO D. 38-40. 307 

bentibus equis et stellatis apicibus insignes puluerem 
cruoremque Tbessalicum aquis Tiberis abluentes et 
nuntiasse uictoriam et imputasse militiam: cur non 
tuae publicaeque uindictae confessam aliquam im- 
mortalis dei curam putemus adnisam ? nisi forte & 
maiorem diuini fauoris operam res Bomana poscebat 
Macedonico augenda regno quam tvrannico eximenda 
seruitio. ego uero, si caeleste studium pro dignitate 
causarum aestimandum sit^ iure contenderim equites 
tuos PegasiS; talaribus pedites uectos ac suspensos lo 
fuisse. neque enim, quia se diuina mortalibus de- 
dignantur fateri^ idcirco quae uisa non fuerint dubi- 
tabimus facta, cum facta uideamus quae dubitaueri- 
mus esse facienda. 

XL. Anguste fortunam tuam, imperator, expen- 15 
dit; quisquis id de te tantum quod fieri potest credit. 
an egO; cum ab Alpibus luliis otioso feriatoque ferro 
non proelium fuisse uideam, sed triumphum; dubita- 
uerim illam specialem quandam felicitatis tuae dixisse 
militiam ? scimus quidem; imperator, ita te cuncta 20 
administrasse ut non possint se tibi imputare suc- 
cessus, sed fatearis necesse est quantum te in bello 
tantum Fortunam tuam egisse post bellum. cui si 
uocem demus et indicem, nonne prolixe suam enu- 
merabit operam et, ut uirtutibus tuis multa con- 25 
cedat; sibi aliqua uindicabit? et cur^ quaeso^ non 
demus ut accipiamus utriusque partis asserta^ cum 
sit quae uicerit tua ? audio Constantiam dicere : 
'bellum atrox periculosumque suscepi'; memorare 
Patientiam : ^immensum iter per tempus anni graue so 
semper armata, saepe ieiuna toleraui'; tenere Pru- 



2 cruorem A || 4 confessa mali quam M, corr. w || 
5 adnisam Bert,: aduisam A adnixam cett, || 6 feruoris A 
II 12 dubitauimus M, corr, w Q 15 auguste A C i| 24 iu- 
dicem M, corr. Eyssenhardtus J 26 uindicauit A || 30 per 
addidi: om, M J 31 saepe A Bert,: semper B C V W | te- 
nere] referre Liuineius recensere uel tendere Acidalius iterare 
JVopkensius 

20* 



308 XII. PACATI PAN. 

dentiam: ^partita sum militem et multiplicaui arte 
terrorem'; asserere Fortitudinem : 'bis eonflixi cum 
hoste, bis uici' ; omnes postremo clamare : ^quid tibi 
debemuS; Fortuna^ quam fecimus?' sed si illa dicat: 

5 ^ego properationem militum iuui; ego fugam hostium 
praepediui, ego Maximum in muros coegi et quem 
uos cogebatis mori uiuum domino reseruaui': non 
uideo quod possit esse iudicium quin, cum ista pars 
imputet tjranni fugam, illa custodiam, res publica 

10 quae utrique pariter obnoxia est ita utramque con- 
iungat ut fateatur semet uni uictoriam, alteri debere 
uindictam. 

XLI. Sed nec tu debitam gratiam beneficii in- 
fitiator abiuras. nam etsi per te confeceris quae 

15 uolebaSy per fortunam tamen plus adeptus es quam 
uolebas. agedum; si uidetur, praeteritas cogitationes 
tuas consule et uota conueni. num amplius spera- 
uisti quam ut Maximus tibi nuntiaretur occisus, quam 
ut semiuiuum eius caput nondum clausis tota morte 

20 oculis ex acie referretur, quam dd summum ut fu- 
giens resistensue caperetur? ceterum quando quod 
factum est uel optasti ut se tibi ipse seruaret^ ut 
consciscere sibimet interitum noUet^ licet posset? 
magno quidem, fateor, pectoribus humanis atque 

25 adeo maximo lux amori; interitus horrori est, sed 
quatenus aut ista optari potest aut ille uitari. at si 
ultima supra caput steterit hora et uenerit dies num- 
quam reuersurus ac se confessa mors fuerit, non 
timentur extrema, cum certa sint. hinc reorum us- 

80 que ad danmationem metus, postea attonitus stupor 
et ex desperatione securitas et ad locum supphcii 



5 ego prius anie iuui C ponit || 6 propediui B C || 7 re- 
seruari A | 8 malim esse aliafl iudicium || 9 reip. C || 11 
uui semet C || 14 obiuras A g 20 ad w: om, M || 22 tibi 
ille C ipse ille Limneius \\ 23 licet tcripsi: et IC || 26 ille 
in initio lineae repetit A || 29 sunt M, corr. Acidalius || 30 
attonitis w 



THEODOSIO AUGUSTO D. 40-42. 309 

uoluntaria carnifice non trahente properatio. ut de 
his taceam qui cum fatis fortius paciscentes incertum 
exitum certo occupauerunt, ut nihil de seruis loquar 
qui uerbera uitauere suspendio et motus heriles us- 
que ad praecipitia fugerunt: quis umquam cib:a5 
spem timuit? quis idcirco semet occidere noluit ut 
occideretur? nisi uero uel lenior manus aliena quam 

f^ropria uel foedior mors priuata quam publica uel 
ongior poena ferro incumbere et corpore uulnus 
onerare et recipere interitum statim totum quam lo 
supplicium diuidere, poplitem flectere, ceruicem ex- 
tendere, plagam expectare fortasse non unam. 

XLII. Et tamen quomodo ille secum ferro trans- 
igendum putabat? non potius ignem laminas crucem 
cuUeum et quicquid merebatur timebat? numquam is 
profecto tam bene de sceleribus suis sensit ut mor- 
tem potuerit sperare qua periit. *si igitur nec prae- 
sumere ueniam reus nec sperare fugam clausus nec 
mortem potuit timere moriturus et certo extremorum 
lenior uideri debuit uoluntarius quam coactus^ ho- 2a 
nestior priuatus quam publicus, postremo breuior 
occupatus quam expectatus interitus: num cui du- 
bium est in eo quod non habuit rationem fuisse For- 
tunam? illa, illa tyranni consilia caecauit, illa et 
auimum eius obtudit et gladium^ illa expeditam in 25 
uulnus manum perculsit et tenuit. nisi uero tu tuum, 
uenerabiKs Gratiane; carnificem furiis conutatus ul- 
tricibus obsidebas et irata ac minax umbra ob os 
eius oculosque fumantes infemis ignibus taedas et 



2 fortunis pac. C || 5 precipitia A w: precipia B C V | 
citra scripsi: nltra M ultro semet timuit Addalius || 7 leuior 
M, correxi || 9 unlcins A || 11 ad supplicinm A || 12 ex- 
pectare A BerU: om. B C V accipere add. w cern. extendere 
ad plagam fort. edd, || IS qubmode Liuineius: quando M || 15 
eculeum w>0 20 leuior M, c9rreoci || 23 an rationem sui? || 24 
primum illa om, Bert, || 26 percussit M, corr. Liuineius. per- 
culit Sche/ferus \ tu om. W || 27 furiis w: dnrns M diris edd. 
28 ac ego: om, M 



310 Xn. PACATI PAN. 

crepitantia torto angue flagra qnatiebas ne morti 
honestae uacaret^ ne regalem iUum sacrosanctum- 
que uestitum impio cruore pollueret, ne cultus olim 
tuus ac deinceps fratrum purus funestum sanguinem^ 

5 uel dum uindicatur; acciperet; ne postremo te manus 
ulcisceretur tyranni et deberes Maximo uel suam 
mortem. 

XLIU. Et plane ita cuncta ceciderunt ut non ser- 
uata modo ultio^ sed ordinata uideatur. nam unde, 

10 quaeso, tam repentina conuersio ut qui oppetere ti- 
muerat interitum non timeret expetere et quem in- 
cluserat metus proferret audacia? hinc nuUa iam 
reliqua festinandis rebus mora : actutum fortissimi 
duces instruendo accinguntur triumphO; capiti dia- 

15 dema decutitur^ humeris uestis aufertur, pedibus 
omatus euellitur^ totus denique homo aptatur ad 
meritum. publice publicus spoliator exuitur, nectun- 
tur manus rapaces^ nudantur crura fugitiua, talis 
denique tuis offertur oculis qualem offerri decebat 

80 uictori captum, domino seruum, imperatori tyrannum. 
nec tu ilfum, qua es clementia, in conspectum tuum 
uenire uoluisses, ne oculos istos omnibus salutares 
homo funebris impiaret, nisi famam confutare men- 
dacii teque purgare eodem teste quo insimulatore 

25 uoluisses. habet ultores, habet nescio quos internos 
mens scelerata carnifices aut ipsa sibi carnifex con- 
scientia est aut, quod magis credo, omni seuerius 
est quaestione a te interrogari. ad primam tuam 
uocem nefario pectori excussa confessio est nec 

so cunctari saltem aut mussitare potuit quin consilium 
omne nudaret, se uidelicet fauoris tui obtendisse 



2 illam sanctumque Bert, || 3 ne cultus w: nec ultus A 
nec uultus B C V || 4 purus scripsi: futurus M || 11 et] nt Bert. 
II 12 hic M, correxi || 15 deducitur W 1 18 fugitiuo M, corr, 
Acidalius || 19 dicebat A || 22 ne A: nec B C V W || 23 funeris M 
II 25 ultores ScfiefferuSy ego: utres A utros B V uero w | in- 
teruos A 1 27 aut qnod — 29 confessio est om, C || 28 est 
quaestione Bert,: qnaestione est M || 30 musitare B C V W 



THEODOSIO AUGUSTO D. 42—44. 311 

praetextum, quod aliter non potuisset allicere mili- 
tum societatem nisi tui se auctoramenti finxisset 
actorem. 

XLIV. Et post hanc tu uocem non illum in 
crucem toUi; non cuUeo insui, non discerpi in frusta 6 
iussisti? non postremo illam tanti ream mendacii 
linguam radicitus erui praecepisti cum eorum parte 
uitalium, quorum fuerat locuta commentum? quin 
iam coeperas de eius morte dubitare et deieceras 
oculos et uultum rubore sufifiideras et cum miseri- lo 
cordia lo^uebaris. sed bene est quod non omnia 
potes. tui te uindicant et inuitum. rapitur ergo ex 
oculis et, ne quid posset elicere clementiae, inter < 
innumeras manus fertur ad mortem. ecce iterum, 
imperator, auerteris et illam tyrannici exitus rela- 15 
tionem grauaris. iam; iam esto securus. geram cle- 
mentiae tuae morem: quod noluisti uidere, non au- 
dies. huc, huc totas, pii uateS; doctarum noctium 
cOnferte curas, hoc omnibus litteris linguisque cele- 
brate nec sitis de operum uestrorum perennitate 20 
soUiciti. illa quam praestare historiis solebatis ab 
historia ueniet aetemitas. uos quoque quibus se- 
cunda sors cessit dare famam rebus^ artifices, uul- 
gata illa ueterum fabularum argumenta despicite, 
Herculeos labores et Indicos Liberi triumphos et 25 
anguipedum bella monstrorum. haec potius, haec 
gesta sollertes manus ducant-, his fora, his templa 
decorenttir; haec ebore reddantur, haec marmore, 
haec in coloribus uiuant, haec in aera moueantur, 
haec gemmis augeant pretium. so 



2 tai se auct Bert, : auct. toi se M (jsed auct. toi se te A ; 
se auct. tui se C) sui te auct. Liuineius | finxissent Bert. \\ 
3 actorem scripsi: auctorem K Bert, || 5 nec culleo A nou 
eculeo w | frnstra M | 6 rei C 1 13 ne om, A B V | licere 
posset C I elicere scripsi: licere M || 15 et] ad W || 19 litteris 
linguisque A Bert,: linguis litterisque B C V W || 24 an arg^m. 
deserite? || 25 Indicos A: modicos B C V W || 29 area W 
aerea V | moueantur] incidantur Cettarius. an incudantur? 



312 XII. PACATI PAN. 

XLV. Pertinet ad securitatem omnium saeculo- 
rum quod est factum uideri, ut, si quis umquam ne- 
faria uota conceperit, monimentis nostrorum tem- 
porum recensitis per oculos hauriat innocentiam. 

6 quisquis purpura quandoque regali uestire humeros 
cogitabit: Maximus ei exutus occurrat. quisquis 
aurum gemmasque priuatis pedibus optabit: Maxi- 
mus ei plantis nudis appareat. quisquis imponere 
capiti diadema meditabitur: auulsum humeris Maximi 

10 caput et sine nomine corpus aspiciat. scimus qui- 
dem nihil umquam nouandum, cum Bomanum semper 
imperium aut tuum futurum sit aut tuorum : pertinet 
tamen ad genuinam rei publicae securitatem quod 
fieri non potest etiam non timeri. sed utcumque 

15 uirtutis tuae opera curiosae posteritatis oculis arti- 
ficum manus reddet, cum te uel Alpium dorsa su- 
perantem uel fiumina obiecta tranatantem uel agmen 
nostile triumphalibus uestigiis atterentem pictorum 
atque fictorum assequetur imitatio: clementia tua, 

20 imperator, quo caelo, quo pigmentO; quo aere auroue 
ducetur? qua tu ipsius uictoriae uictor ita omnem 
cum armis iram deposuisti ut ceciderit nemo post 
bellum, certe nemo post Maximum* paucis Mauro- 
rum hostium, quos secum uelut agmen infemum 

25 morituros incluserat, et duobus an tribus furiosi 
gladiatoris lanistis in belli piaculum caesiS; reliquos 
omnis uenia complexa uelut quodam materno sinu 
clausit. nuUius bona publicata, nullius multata li- 
bertas, nuUius praeterita dignites imminuta. nemo 

80 afiectus nota, nemo conuicio aut denique castigatione 

i)erstrictus culpam capitis aurium saltim molestia 
uit. euncti domibus suis, cuncti coniugibus ac 



4 recensetis A V || 6 coffitabat A || 8 nudis Bert. : nndns M 
13 geminnm M, correxi | 14 et iam A | ntctimque B C w: 
ntrumque A V nt cuique Bert* || 15 operam M || 17 tranantem 
C W II 19 tna imp. Bert.: imp. tna M || 26 moritnms M, cor- 
rexi I an tribus ego: autribns A aut tribns B C W; ef.p, 264, 
14 II 27 omnes w 



THEODOSIO AUGUSTO D. 45—47. 313 

liberis, cuncti denique, quod est dulcius, innocentiae 
restituti sunt. uide^ imperator, quid hac clementia 
consecutus sis. fecisti ut nemo sibi uictus te uictore 
uideatur. spectabas haec e tuis collibus, Roma, et 
septena arce sublimis celsior gaudio ferebaris. 5 

XLVI. Tu, quae experta Cinnanos furores et 
Marium post exilia crudelem et SuUam tua clade 
Pelicem et Caesarem in mortuos misericordem ad 
omne ciuilis motus classicum tremescebas, quae 
praeter stragem militum utraque tibi parte pereun- lo 
tium extincta domi senatus tui lumina, sufflxa pilo 
consulum capita, Catones in mortem coactos trun- 
cosque Cicerones et Pompeios fleueras insepultos; 
cui damna grauiora scissus in partes ciuium furor 

Suam portis imminens Poenus aut receptus muris i5 
rallus intulerat; cui Alliensi die Ematfaia funestior, 
Cannis Collina feralior tam altas olim reliquerunt 
cicatrices ut grauius semper tuam quam alienam 
experta uirtutem nihil tibi magis quam te timeres: 
uidisti ciuile bellum hostium caede, militum pace, 20 
Italiae recuperatione, tua libertate finitum; uidisti, 
inquam, finitum ciuile bellum eui decemere posses 
triumphum. 

XLvn. Hactenus memet, imperator auguste, 
praeteritas res tuas attrectasse fas fuerit. at cum 25 
tempus admoneat meminisse praesentium, finem 
sermoni facere maluerim quam in amplissimi ordi- 
nis munus inuadere. dabitur utcumque uenia piae 
temeritati, si usurpasse communia, non occupasse 
uideamur aliena. licuerit mihi, quae in barbarisso 
gentibus longinquisque prouinciis pro summa re 



1 innocentiae qnod est dnlcius B C V W, recthts A Bert. 
4 e] et Bert. || 6 tuq; exp. A V || 14 parte sciu furor A 
ciuium om, Bert, \\ 16 haUiensi M | die emacia A: diccina- 
tia W diecmatia B V die cinatia C || 17 reliquerant w || 19 
timeris A || 21 Italiae] ciuium w || 26 admoneat meminisse 

A: admo meminisse B V admonuisset C sit admodum rnemi* 
nisse w || 29 temeritati si] temeritatis IC temeritati w 



314 XII. PACATI PAN. THEOD. AUG. D. 47. 

fortiter feliciterque fecisti, et annuente numine tuo 
et 8enatu fauente dixisse. ea uero, quae Bomae 
gesta sunt, qualem te urbi dies primus inuexerit; 
quis in' curia fueris^ quis in rostris; ut pompam 

spraeeuntium ferculorum curru modo^ modo pedibus 
subsecutuS; alterno clarus incessu^ nunc de bellis^ 
nunc de superbia triumpharis; ut te omnibus prin- 
cipem; singulis exhibueris senatorem; ut crebro ci- 
uilique progressu non publica tantum opera lustra- 

loueris; sed priuatas quoque aedes diuinis uestigiis 
consecrariS; remota custodia militari tutior publici 
amoris excubiis: horum haec linguis, horum, in- 
quam^ uoce laudentur qui de communibus gaudiis 
et dignius utique quae maxima et iustius poterunt 

15 praedicare quae propria sunt. o mea felix peregri- 
natio! o bene suscepti et exhausti labores! quibus 
ego intersum bonis! quibus paror gaudiis! quae 
reuersus urbibus Galliarum dispensabo miracula! 
quantis stupentium populis, quam multo circum- 

20 dabor auditore, cum dixero: 'Romam uidi, Theo- 
dosium uidi et utrumque simul uidi; uidi illum 
principis patrem^ uidi illum principis uindicem, uidi 
illum principis restitutorem' ! ad me longinquae 
conueuient cmitates^ a me gestarum ordinem rerum 

25stilus omnis accipiet^ a me argumentum poetica, a 
me fidem sumet historia. conpensabo tibi istam^ 
imperator, iniuriam, si, cum de te ipse nil dixerim 
quod legendum sit; instruam qui legantur. 



1 et om, G II 3 post gesta sunt Cusp, add, et geruntur 
ingeniis permittenda Romanis sunt || li tutus Bert. Q 19 
multis A y'23 institutorem W || 25 poetica om. A j| 27 malim 
cum, si de te | nihil G 



I N D E X. 



Achaicum litas 255, 26. 
Actiaca uictoria 158, 28. 251, 

14. — Actiacum bellum 300, 
23. 

Aetium 200, 17. 

Aedui 148, 2. 181, 15. 182, 2, 

16. 183, 9, 13, 14, 21. 184, 3. 

192, 11. — Aeduusprinceps 

182, 10. 
Aegaeum mare 129, 13. 
Aegyptus 26, 6, 17. 27, 6, 12, 

18, 23, 28, 31. 28, 4, .5. 131, 

15. 139, 8. 300, 24. 
Aeneas 206, 17. 
Aeropus 228, 28. 
Aetbiops 135, 13. — Aethio- 

pes 115, 8. 
Africa 95, 24. 145, 27. 205, 1. 
' 211, 29. 222, 11. 238, 8, 15. 

305, 27. 
Africanum triticum 255, 26. 
Africanus 96, 8. 278, 10, 19. 

— superior 161, 33. 
Africum mare 211, 27. 
Agrippa 158, 28. 
Agrippinensis pons 169, 26. 
Akmanni 93, 2. 114, 25. 115, 

2, 3. 227, 8. — Alamannus 

275, 8. 
Alamannia 133, 18. 139, 16. 

247, 26. 249, 11. 
Alamannicns 276, 20. 
Alamannicus puluis 254, 29. 
Albanus 76, 24. 291, 14. 
Albis 114, 17. 209, 15. 
Albnla 209, 15. 



Alexander Magnus 97^ 16. 

196, 6. 278, 14, 19. 
Alliensis dies 313, 16. 
Alpes 13, 30. 103, 7. 109, 23, 

25. 110, 1, 9. 194, 25. 196, 

21,25. 211,25. 227,2. 304, 

25. 306, 25. 312, 16. 
Ambianum solum 147, 27. 
Ambraciense oppidum 122, 1. 
Amphion 126, 18. 
Antoninus 141, 30. 231, 16. 

281, 16. 
Antonius 301, 4. 
Apelles 152, 27. 
Apenninus 204, 1. 
Apollo 123, 10, 20. 177, lO^ 

22 27. 
Aquileia 201, 7. 238, 29. 306, 

22. 

Aquileiense palatium 152, 20. 
Aquitani 185, 15. 
Arabs 291, 8. 

Araris 174, 16, 27. 185, 2. 
Arcadius 281, 8. 
Arebrignus pagus 184, 28. 
Arelate 174, 29, 34. 
. Arion 166, 16. 
Ascaricus 169, 3. 226, 12. 
Asia 116, 18. 146, 14. 147, 

23. 182, 1. 266, 11. 
Asiatica bella 140, 7. 
Asiatici 196, 15. 
Athenae 123, 19. 128, 18. 251, 

21. 
Atheniensis 121, 20. 
Athesis 199, 3. 



316 



INDEX. 



Atticus 128, 23. 

Augastodunenses 125, 21. 

Augustus impereUor 11, 9. 83, 
27. 166, 26. 168, 27. 170, 
18. 200, 17. 261, 13. 281, 
17. 301, 4. 

Bagaudicus 119, 11. 
Baianus lacus 76, 25. — sinus 

170, 18. 
Balio 296, 24. 
Batauia 131, 18. 134, 14. 151, 

14. 163, 22. 211, 22. 
Belgae 182, 22. 
Belgica 185, 24. 
Bellouacum solum 147, 28. 
Bessus 296, 15. 
Bibracte 192, 10. 
Blemyes 115, 7. 
Bononiense oppidum 168, 16. 
Bosforanus 291, 8. 
Britanni 140, 10. 146, 10. 

297 1 
Britannia 129, 18. 131, 18. 

134, 14. 138, 25> 139, 22. 

140, 5. 141, 30. 142, 30. 

144, 19. 145, 4, 21. 147, 18. 

163, 21, 27. 165, 21. 166, 25. 

211, 26. 275, 6. 305, 27. 
Britanniae 151, 19. 
Britannica uictoria 148, 2. — 

trophaea 164, 27. 
Brixia 231, 25. 232, 9. 
Bructeri 169, 11. 227, 7. 
BrutuB, Lucius 268, 29. 289, 

9. — Bruti 50, 12. 
Burgundii 114, 24. 
Burgundiones 93, 1. 115, 1. 

Cabillonensis portus 174, 20. 
Caesar, C. lul., 175, 17, 21. 

182, 13. 197, 7. 204, 16. 

287, 15. 313, 8. 
Caledones 166, 1. 
Calpetanus 114, 18. 
Camenae 122, 1. 123, 20. 
Camillus 13, 8. 60, 12. 100, 

31. 



Campania 274, 18. 
Cannae ^IO, 8. 313, 17. 
Cannense malum 288, 3. 
Canopus 301, 12. 
Capitolium 5, 12. 15, 25. 20, 

21. 42, 7. 88, 13. 100, 9. 

123, 10. 168, 4. 
Capitolinus 16, 17. 47, 12. 

87, 20. 100, 15. 154, 25. 172, 

16. 279, 14. 
Carpi 135, 16. 139. 17. 
Carthago 95, 23. 
Castores 306, 32. 
Catalaunica clades 183, 12. 
Cato 191, 4. — Catones 100, 

31. 269, 22. 271, 26. 313, 

12. 
Catuli 277, 12. 
Caucasus 301, 14. 
Celtae 182. 21. 
Ceres 128, 8. 166, 29. 
Chaibones 93, 2, 11, 25. 107, 

13. 
Chamauus 138, 18. — Cha- 

maui 227, 7. 
Cherusci 227, 8. 
Cicerones 313, 13. 
Cilix 292, 7. 
Cinna 208, 14. 
Cinnani 'furores 313, 6. 
Claudius 11, 10. 
Claudius 161, 8. 181^ 22. 

183, 3. 
Cleopatra 300, 28. 
Cloelia 206, 26. 
Cocles 206, 24. 
Colchus 283, 26. 
Collina porta 208, 18. 313, 17. 
Constantia 307. 28. 
Constantinopolis 266, 27. 
Constantinus 148, 19. 149, 19. 

160, 18. 151,1. 152,23. 164, 

7. 166, 20. 168, 21. 169, 28. 

160, 26. 161, 22. 166, 25. 

167, 27. 170, 12. 171, 10. 

173, 1, 13. 176, 6. 177, 10, 

29. 178, 23. 186, 23. 194, 6. 

195, 26. 198, 1. 206, 21. 



INDEX. 



317 



207, 19. 208, 20. 209, 21. 

211, 30. 212, 23. 213, 6. 

215, 1. 218, 8. 220, 8. 222, 

30. 224, 8, 9. 226, 20. 227, 

22. 235, 10. 241, 24. 242, 8, 

18, 26. 243, 10, 21. 244, 7. 
Oonstantius 120, 28. 125, 23. 

131, 18. 147, 26. 150, 26. 

161,30. 159, 17. 163,6. 166, 

12. 166, 1. 171, 11. 196, 22. 

211, 16. 224, 13. 246, 25. 

247, 29. 
Oornelia 158, 26. 
Ooruncani 279, 11. 
Oottiae Alpes 109, 19. 182, 

17. 289, 9. 306, 26. 
Orassus 257, 6. 
Oretensis terra 274, 26. 
Oreticns 275, 16. 
Orispus 241, 27. 
Oroesus 127, 12. 
Ourius 100, 31. — Curii 279, 

11. 
Oydones 165, 25. 
Oyllarus 166, 16. 



Dacia 134, 12. 

Dalmatae 251, 9. 

Damon 286, 8. 

Danuuius 12, 12. 15, 20. 69, 

21. 77, 2. 114, 16. 133, 17. 

134, 13. 209, 1. 250, 12. 
Deliacus 124, 29. 
Delos 129, 15. 274, 27. 
Diocletianus 91, 22. 95, 10. 

96, 8. 98, 25. 101, 13. 103, 

21. 107, 16. 111,11. 130,14. 

147, 21. 
Domitianus 11, 11. 18, 11. 



Eleusina 251, 23. 
Emathia 313, 16. 
Epirotae 251, 10. 
Eruli 93, 2, 11, 26. 107, 13. 
Etruria 248, 18. 
Enmenius 126, 11. 



Euphrates 13, 24. 91, 13. 95, 

10. 107, 2. 129, 25. 
Europae 266, 10. 

Fahricius 13, 7. — Fahricii 

279, It 
Falaris 297. 28. 
Falerna 283, 22. 
Fama 237, 28. 
Farus 301, 12. 
Flaminius circus 121, 26. 
Flauia 180, 28. 192, 11. •— 

Pl. Aeduorum 179, 25. 
Florentia 192, 11. 
Fortitudo 239, 3. 308, 2. 
Fortuna 266, 12. 278, 22. 

292, 14. 307, 23. 308, 4. 

309, 23. 
Fortunatorum insulae 165, 3. 

262 27. 
Francia 164, 7. 167, 20. 
Francus 147, 26. 211, 4. — 

Franci 106, 5. 107, 14. 129, 

22. 144, 10, 19. 146, 12. 151, 

14. 163, 23. 168, 22. 226, 

20. 
Frisius 138, 18. 
Fronto 141, 28. 
Fuluius Nohilior 121, 26. 

Gahinii 259, 21. 

Gallaicus 296, 15. 

Galli 125, 20. 242, 20. 247, 

6. 291, 28. — Gallus 313, 16. 
Gallia 93, 1, 30. 105, 7. 164, 

10. 181. 17. 182, 14. 247, 

26. 266, 8. 293, 9, 23. 306, 

28. 
Galliae 96, 6. 100, 4. 120, 

12, 29. 136, 26. 138, 16. 140, 

16. 154. 13. 181, 23. 183, 4. 

209, 9. 223, 24. 243, 19. 

246, 13. 247, 11. 272, 8. 

314, 19. 
Gallicani mercatores 140, 20. 

— rehelleB 183, 7. — -us 

censuB 184, 10. 
Gallicum latus 145, 26. 



318 



INDEX. 



Gallieniis 139, 3. 
Gargara 274, 17. 
GauranuB mons 274, 19. 
Geli 114, 28. 
Gennoboudes 97, 19. 
Germani 164, 16. 182, 9. 
Germania 9, 12. 13, 28. 14, 

11. 94, 30. 96, 10. 114, 17. 

134, 13. 154, 19. 209, 10. 

247, 13. 
Germanicus adu 06, 18. 105, 

33. 209, 15. 
Germanicus (/tV.) 9, 13, 18. 

13, 21. 
Gesoriacensis 135, 28. 142, 7. 
Gipedes 114, 27. 
Glaucus 128, 22. 
Gomphi 197, 6. 
Gomphenses 197, 12. 
Gothus 139, 17. 281, 6. 300, 

13. — Gothi 114, 24, 26. 

161, 10. 291, 10. 
Gracchus 158, 26. 
Graeci 175, 12. 
Graeci poetae 98, 6. 
Graecia 121, 29. 145, 14. 196^ 

7. 210. 28. 250, 19. 
Graeculus magister 13, 13. — 

Graeculi 175, 20. 197, 8. 
Gratianus 293, 13. 297, 6. 

309, 27. 
Guntiensis 133, 17. 

Hadria 261, 7. 
Hadrianus 274, 24. 281, 17. 
Haemona 304, 17. 
Halanus 281, 7. 300, 13. 
Hannibal 95, 24. 109, 22, 28. 

158, 32. 204, 21. 278, 12, 19. 

299, 27. 
Hellespontus 170, 15. 
Heraclidae 96, 27. 
Hercules 89, 21. 90, 3, 19. 

92, 20. 98, 23. 100, 19, 22. 

104, 2. 109, 26. 113, 13. 

114, 6. 122, 5, 7, 23. 180, 1. 

134, 19. 154, 11. 156, 28. 

226, 14. 241, 23. 274, 27. — 



Heracles 121, 30. — Uictor 

104, 14. — Monoecus 105, 8. 
— Musarum 121, 26. 

HercuUus 122, 6, 7, 19. 123, 

30. 127, 17. 134, 20. 150, 

12. 
Herculeum sacrum 89, 21. — • 

-ea gens 97, 14. ia Roma 

100, 12. ei labores 311, 

25. 
Hiberia 109, 27. 
Hiberni 140, 11. 
Hibernia 165, 2. 
Hiberus 90, 20. 280, 6. 
Hispana tentoria 278, 12. — 

tecta 280, 3. 
Hispania 13, 28. 14, 11. 145, 

27. 181, 29. 274, 2, 19, 29. 

305, 28. 
Hispaniae 226, 22. 
Hispanus 293, 15. 
Hister 91, 12. 107, 2. 129, 

25. 161, 11. 250, 6. 251, 6. 

275, 5. 280, 6. 301, 15. 
^onor 121, 22. 
Hortensii 271, 27. — Hoiten- 

sius 287, 14. 
Hunnus 281, 7. 300, 13. 

laniculum 279, 21. 

Ilienses 182, 1. 

Illyricum 171, 19. 196, 7. 249» 

14. 251, 25. 281, 9. 306, 21. 
Illyrii 228, 27. 
Indicus mercator 124, 29. — 

Indici triumphi 311, 25. 
Indus 97, 16. 135, 13. — Indi 

167 10. 291 7. 
louius 123, 30. 127, 17. 134, 

19. — louia Boma 100, 12. 
Iris 166, 19. 
Italae matres 110, 4. 
Itali 175, 12. 
Italia 90, 33. 95, 25. 103, 7. 

105, 10. 110, 1, 10. 125, 23. 
139, 10. 145, 27. 156, 13. 
171, 19. 195, 11. 198, 4. 
203, 7. 207, 19. 211, 7, 29. 



« 



INDEX. 



319 



212, 1. 227, 2. 228, 14. 234, 

9. 238, 4. 303, 15. 313, 21. 
Italici portus 211, 25. — Ita- 

licae expeditiones 227, 1. — 

Italicnm genas 292, 5. 
lulia 192, 10. 
luliae Alpes 109, 19. 305, 26. 

307, 17. — lulia claustra 

298, 9. 
luliae leges 36, 31. 
lulianus 247, 25, 26. 248, 26. 

260, 27. 264, 21. 269, 4. 
luno 123, 31. 178, 22. 
luppiter 1, 17, 21. 8, 2, 11. 

14, 16. 15, 17. 47, 9. 87, 20. 

92, 20. 94, 16, 26. 95, 11. 

98, 23. 99, 22. 100, 15, 19. 

J13, 3, 5, 12. 114, ,6. 123, 

30. 130, 1. 134, 19. 154, 25. 

168, 3, 4. 165, 9. 166, 18. 

172, 17. 178, 21. 191, 15. 

274, 26. 279, 14. 
lutbungi 139, 16. 
luuenta 104, 7. 

Lacedaemon 96, 27. 
Lacedaemonii 241, 21. 
Laelius 83, 12. 
Latium 32, 25. 34, 25. 
Lentulus, Cn. 292, 6. 
Liber 166, 29. 167, 10. 311, 

25. 
Liberalitas 239, 4. 
Libya 131, 12. 145, 15. 266, 

10. 
Lingonicum solum 147, 28. 

— -ca uictoria 164, 12. 
Loudiniense oppidum 144, 12. 
Lncifer 134, 26. 
LucuUus 287, 14. 
Lydia 274, 19. 
Lyncens 222, 7. 

Macedones 196, 6. 228, 28. 
Macedonia 251, 25. 
Macedonicus 275, 15. 
Macedonicum regnum 307, 7. 
Macetae 173, 27. 



Maeniana 117, 22. 122, 31. 

123, 16. 128, 13. — Mae- 

nianae scolae 118, 24. 
Maeotiae paludes 145, 28. 
Maeotis 114, 11, 15. 
Mamertini 182, 1. 
Mamertinus, Olaudius 258, 7. 
Manlii 260, 11. 
Marcellinus 302, 25. 
Mareoticum 251, 8. 
Marius 159, 1. 208, 14. 313, 7. 
Mars 12^, 27. 93, 13. 128, 7. 

143, 4. 169, 14. 218, 25. 

292, 7. 
Martiae Kalendae 134, 5. 
Martii strepitus 236, 19. 
Massilia 174, 34. 175, 7, 25. 

181 29 
Mauri 114, 23. 131, 17. 135, 

16. 312, 23. — Maurus 275, 9. 
Mauritania 154, 21. 
Maximi 100, 31. — Q. Maxi- 

mus 204, 21. 
Maximianus 97, 22. 104, 2. 

107, 12. 111, 11. 131, 16, 

20. 141, 14, 19. 147, 23. 

148, 18. 149, 18. 150, 23. 

153, 11, 21,27. 154, 2. 156, 

9, 23. 158, 2, 20. 159, 27. 

194, 31. 195, 22. 
Maximus tyrannus 293, 13. 

305, 17. 308, 5, 18. 310, 6. 

312, 6, 7, 9, 23. 
Medi 196, 14. 
Mediolanense palatium 110, 

26. 

Mediolanenses 111, 22. 
Mediolanum 198, 10, 24. 
Megaera 302, 28. 
Mercurius 128, 8. 167, 9. 
Merobaudes 296, 25. 
Metellus 83, 12. 
Meuania 274, 17. 
Midas 127, 11. 
Minerua 123, 31. 
Misericordia 121, 21. 
Mithridaticum bellum 140, 8. 
Moenus 170, 9. 



320 



INDEX. 



Muluias poDS 205, 31. 
Musae 121, 7, 31. 122, 4, 6, 

23. 
Musagetes 121, 30. 
Mutina 233, 30. 

Nepotianus 254, 18. 
Neptunus 128, 8. 136, 25. 
Nero 11, 10. 47, 29. 
Nerua 7, 10, 24. 8, 6, 11, 21. 

10, 8. 31, 9. 34, 8. 83, 32. 

85, 1. 281, 15. 
Neruius 184, 18. — Neruii 

147, 24. 
Nicer 170, 9. 
Nicopolis 251, 13. 
Niliaca trophaea 135, 13. 
Nilus 26, 13. 27, 16, 21, 28. 

28, 5. 107, 2. 130, 13. 167, 

9. 301, 13. 
Noricum 139, 9. 
Numae 289, 2. 
Numantinus 275, 15. 

Octaoius 208, 15. 
Ormies 114, 29. 

Pactolus 127, 12. 191, 20. 

274 19. 
Padus 203, 7. 204, 1. 
Palatium 100, 9. 132, 18. 142, 

1. 289, 25. 
Palatinum iugum 90, 22. — 

Palatinum sacrarium 172, 

19. 
Palatina aedes 290, 9. 
Palladium 249, 18. 
Pallanteus 89, 23. 
Palmyrenus 139, 8. 
Pannonia 8, 9. 90, 34. 105, 

7. 139, 9. 281, 8. 
PapirU 52, 32. 
Parrhasius 152, 28. 
Parthus 106, 6. 134, 11. 139, 

7. — Parthi 13, 22. 196, 15. 

231, 17. 
Parthica laurus 13, 20. 
Patientia 307, 30. 



Paulus 168, 6. 278, 11. 
Pegasi 307, 2. 
Peloponessus 251, 26. 
Persae 95, 11. 97, 25. 114, 

27. 136, 24. 139, 18. 165, 

25. 170, 16. 243, 19. 
Persis 131, 11. 291, 17. 
PersicuB 96, 18. 131, 20. 
Perses 168, 6. 299, 26. 
Philippea castra 278, 13. 
Phocaeus iuuenis 286, 7. 
Picti 140, 10. 165, 1. 
Pinaria familia 89, 22. 
Pinthias 286, 7. 
Piraticum hellum 140, 8. 
Pirithous 286, 6. 
Piso 83. 12. 

Poenus 109, 31. 313, 15. 
Polia 192, 11. 
Pompeianus miles 198, 30. 
Pompeianum theatrum 208, 

30. 
Pompeius 25, 22. — P. Magnus 

151, 83. — Cn. P. 198, 30. 

— Pompeii 313, 13. 
Pontus 161, 10. 
Prohus 145, 12. 
Prudentia 307, 31. 
Punicum hellum 158, 31. 181, 

28.— Punica hella 116, 18. 

140, 7. 
Pylia senectus 177, 14. 
Pyrenaeus 13, 30. 274, 8. — 

Pyrenaei montes 182, 17. 
Pyrrhus 299, 27. 
Pythias 127, 14. 

Quadi 139, 17. 
Quintii 52, 33. 
Quirites 116, 20. 

Raetia 96, 9. 105, 34. 134, 

13. 139, 9. 
Raetica laurea 107, 11. — 

-cae expeditiones 114, 4. 
Regaisus 169, 3. 
Remus 100, 1. 
Remus ager 184, 18. 



INDEX. 



321 



Ehenus 13, 23. 59,21. 77,2. 

91, 14. 95, 2, 6, 18, 20. 107, 

1. 129, 25. 130, 12. 133, 17. 

137, 19. 141, 16. 151, 15. 

154, 17. 164, 17. 168, 15, 

22, 28. 170, 2, 5. 174, 16. 

181, 19. 182, 16. 194, 9, 18. 

196, 25. 209, 1, 13, 26. 210, 

6. 275, 3. 
Khodanus 174, 28. 175, 2. 

181, 19. 182, 14. 

Roma 90, 8, 17. 99, 31. 100, 

26. 111, 17. 128, 18. 141. 

26. 154; 29. 156, 13, 17. 198, 

18. 203, 7. 204, 17, 206, 19. 

208, 13. 211, 30. 215, 11, 16. 

218, 4, 21. 223, 5, 10. 225, 

21. 233, 22. 235, 24. 236, 

32. 240, 24. 241, 16. 244, 6. 

256, 21. 313, 3. 314, 2, 21. 
Romannm neuir, 95, 20. 147, 

6. — Romana {plur. neutr,) 

132, 24. 
Romanus subst. 143, 28. — 

Romani 114, 21. 140, 1. 146, 

18. 164, 8. 182, 23. 
Romsna amicitia 168, 10. 
Romanae aquilae 77, 4. 
Romana arma 140, 12. 
Romannm bellum 225, 2. 
Romanus campns 116, 19. 
Romani canninis auctor (En- 

nius) 114, 9. 
Romanus circus 178, 15. 
Romana ciuitas 32, 30. 33, 1. 

34, 25. 
Romana dignitas 289, 17. 
Romanus dux 12, 2. 121, 21. 

— -i duces 275, 15. 291, 18. 
Romana eloquentia 130, 20. 

141, 29. 
Romanus exereitus 150, 4. 

182, 13. 299, 5. 
Romana felicitas 243, 1. 
Romana fratemitas 148, 7. 

182, 7. 
Romanus hostis 300, 10. 
Romanum imperium 90, 12. 

Pameo. lat. 



94, 32. 112, 22. 143, 28. 158, 
19. 159, 11. 161, 8. 164, 11. 
168, 1. 182, 17. 193, 8. 236, 

24. 246, 15. 256, 11. 283, 

25. 312, 11. 
Romana ingenia 193, 2. 
Romana legio 140, 18. 
Romana libertas 249, 5. 289, 

8, 18. 
Romanus limes 96, 10. 
Romana Inx 129, 20. 139, 4. 

273, 5. 
Romana maiestas 181, 29. 
Romana magnitudo 243, 20. 
Romana manus 304, 13. 
Romana raater 288, 2. 
Romanus miles 211, 2. 
Romanae moles 300, 23. 
Romanae nationes 163, 25. 
Romanum nomen 23, 17. 90, 

32. 92, 18. 181, 15. 273, 7. 

277, 11. 291, 9. 303, 13. 
Romana oppida 251, 2. 
Romanusorbisl06,23. 139,14. 
Romana pila 292, 8. 
Romana plebs 22, 31. 28, 12. 

195, 32. 
Romanus poeta (Uergilius) 

113, 3. 
Romanus populus 2, 23. 7, 12. 

25, 1. 40, 27. 59, 7. 76, 31. 

83, 2. 90, 15 119, 9. 154, 

24. 160, 14. 178, 8. 181, 18. 

182, 3. 206, 14, 29. 207, 20. 

211, 27. 236, 22. 240, 29. 

256, 29. 
Romana potentia 95, 22. 134, 

16. 144, 25. 
Romanus princeps 119, 12. — 

Romani principes 115, 14. 
Romanae prouinciae 95, 3. 
Romana res 130, 18. 140, 6. 

149, 24. 273, 23. 307, 6. 
Romana respublica 147, 4. 

151, 32. 159, 3. 269, 1. 
Romana ripa 77, 4. 
Romana signa 77, 4. 140, 12. 

154, 16. 300, 9. 

21 






322 



INDEX. 



Homana soboles 2d, 11. 
Romanar uexilla 300, 9. 
Romana urbs 255, ^. 
Romanae urbes 183, 20. 248, 

10. 
Romulus 100, 1. 206, 17. — 

RomuU 289, 2. — • falsus Ro- 

mulus 206, 18. 
Rufii 114, 28. 
Ruricius 232, 6, 18. 

Saci 114, 28. 
Sagant09 181, 27. 
Salustiani horti 203, 19. 
Saracenus 106, 3. — Saraeeni 

291, 12. 
Sarda gramina 294, 10. 
Sarmatia 106, 1. 139, 16. 
Sarmatica laurea 107, 11. — 

-cae ezpeditiones 114, 4, 135, 

10. ca caedet 275, 4, — 

tabernacula 280, 4. 
Sarmaticus tit. 275, 19. 
Saturnus 129, 31. 
Sauus 301, 29. 
Saxo 275, 6. 
Sazonicus 275, 19. 
Scaeuola, Mucius 257, 6, 9, 

14. — Scaeuolae 260, 11. 
P. Scipio 95, 23. 96, 7. 158, 

31. 204, 16. — Scipiones 13, 

7. 277, 12. 
Scotus 275, 7. 
Scjthae 291, 13. 
Segusienses 227, 1. 229, 10, 

29. 
Sequana 142, 9. 
Seruii 260, 11. 
Seuerus 194, 29. 
Sicilia 182, 1. 
Siciliepsis specula 222, 10. 
Siluanus 2M, 19. 
Siscia 301, 28. 
Socrates 127, 15. 
Spartana gymnasia 283, 12. 
Spartanae tibiae 193, 13. 
Sulla 208, 18, 23. — 8. Felix 

313, 7. — SuUae 277, 12. 



SuHana factio 159, 1. 
Syracusae 14$, 17. 
Syri 196, 14. 

Syria 95, 9. 105, 6. 107, 10. 
116, 18. — Syriae 139, 9. 
Syrus mercator 124, 29. 

Tagus 191, 19. 
TaifaU 114, 26. 
Tanais 291, 13. 
Tarquinius 289, 3, 20. 
Taurinates 197, 26. 198, 4. 
Taurinates campi 197, 13. 
Taurini 229, 28. 
Taurus 301, 14. 
Terra mater 191, 14. 
TertuUus, Oomutns 84, 23. 
Tcruingi 114, 25. 
^ Thebae 274, 28. 
Theodosias 281, 3. 314, 21. 
ThessaUcus cruor 307, 2. 
Thessalus uir 173, 27. 
Thracia 147, 22. 254, 30. 

255, 7. 

Thyle 165. 3. 
Tiberis 205, 13. 206, 5, 8. 

209, 12. 234, 33. 286, 7 

238, 13. 307, 3. — Thybris 

206, 16. 
Tiberius 11, 8. 
Tigris 107, 2. 184, 12. 
Tingitanum litns 114, 18. 
Titanes 103, 22. 

Titus 11, 11. 31,5,11.281,16. 

Traianus 88, 11. 274, 23. 281, 

18. > ^ f 

Traianua pater 84, 2. 
Transalpiita Gallia 182, 16. 
Transalpinus sermo 271, 20. 
Transpadana prouincia 198 
17. 

Transrhenana uictoria 107 
14. — Transrhenanae ez' 
peditiones 114, 4. 

Trasimennus 110, 8. 

Treuiri 147, 24. 

Tricassinum solum 147, 28. — 
-nus ager 184, 19. 



'V « 



ADDENDA TTEL CORRIGENDA. 



323 



Tubantes 227, 9. 
TuUi 289, 1. 
Tullii 271, 27. 
Tascas 209, 16. 
T^rrrhena pabula 90, 21. 
Tjrrrhenum 251, 7. — mare 
274, 8. 



Uahalis 137. 18. 275, 4. 
Ualerius, PablioB 268, 29. 
Uandali 114, 27. 
Uangiones 227, 8. 
Uecta 142, 24. 
Ueneti 204, 14. 



Uerona 198, 27. 2ai, 27. 232, 

2, 20. 
Ueronenses 199, 1. 
Uespasianus 11, 10. 
Uesper 134, 26. 
Uestale secretam 290, 10. 
Uestalea 254, 28. 
Uictoria 166, 19. 177, 11. 287, 

28. 306, 15. 
Uindonii campi 162^ 28. 
Uindonissa 164, 14. 
Uirtas 121, 22. 
Uoconiae leges 36, 81. 

Xerxes 136, 24. 200, 16. 



ADDENDA UEL CORBIGENDA. 



Bestat ut addam quae absoluto <q»ere corrigenda depre- 
hendi. et iu ipao quldem uerbornm contextu scriptura codl* 
cum restituenda est: 

p. 59, 6 boni principes. 

p. 108, 13 pietatis uestrae erupit. 
praeterea p. 89, 7 et 101, 19 CLAUDII itemque p. 90—116 
in titulis paginarum CL. e Jaegeri ezemplari praue trans- 
scriptum delendum est. 

In adnotatione autem critica: 

p. 18, 17 adde: edicere lApsxus: dicere K. 

p. 36, 18 'omnia, omnia' iam Schwarzius, 

p. 49, 16 ^herus* Lip^ius coniecerunt. 

p. 59, 16 ^caedes' u exhibet. 

p. 110, 11 'atque' del. w; fort. recte, cf. praef. p. XIV. 

p. 115, 14 lege 'ecquid ego: et quid M (et quod G). 

p. 159, 17: curru w: curru et K 

p. 173, 18 post ^tu quidem tuis ex Bert,* dele: 

In nuperrimo Hermae fasciculo, VIII p. 245 sqq. , M. 
Hauptius ut iterum duas emendationes dudum a me editas 
(p. 108, 4 ^pares annis' et p. 115, 13 ^felicitate uincitis sola'), 
ita alia protulit quae statim ita subiciam ut meas aliquot 
nouas suspiciones admisceam. 

p. 103, 10 cum K praebeat ''sentit', fortasse scribendum 
est ^et quam uirtus uestra non sensit'. 'quam' iam Liuineius 
inseruerat. 



324 ADDENDA UEL CORRIGENDA. 

p. 108, 10 latetne in ^ne aterque', quod A habet, ^neater 
qaippe'? 

p. 143, 31 Haaptias proponit ^olim culta ueste et'. 

p. 148, 8 sqq. uerbis ^dixi, Caesar inuicte, prope plura 
quam potui, sed pauciora quam debui' recte offensns Hauptius 
coniecit 'plura qnam debui sed panciora quam potui' nimis 
uiolento remedio. emendo ^plura quam uolui, sed pauciora 
quam debui'. 

p. 161, 5 Hauptius emendauit 'a primo igitur originis 
tuae limine'. 

p. 172, 30 fortasse ex scriptura libri A ^qui e. te' eli- 
ciendum est ^quine te'. 

p. 182, 24 rectiuB interpungitur , ut Hauptius uidit, ita: 
dicet aliquis 'uetera ista'; sunt, et quidem eqs. 

p. 188, 24 Hauptius proposuit ^uer elicit, rore aestas 
solidat, calore maturat' non recte illo 'uer elicit' tam nude 
posito. meum non muto. 

p. 204, 7 conieci ^ad tua uexilla transisse'. 

p. 232, 26 Hauptius ^aeternis titulis monumentisque ' 
praeter necessitatem mutauit. . 

p. 259, 23 idem ^decet recordari' maunlt. ^taedet' meum 
teneo. 

p. 294, 26 idem ^aurum matronarum auribus extractum' 
correxit. sed non solum de inauribus, sed etiam monilibus 
et armillis et quaecumque aurea gestabant mulieres cogitan- 
dum est. — de 'artibus', quod teneo, cf. Neuius, lat. Form. 
I 376. 

p. 312, 13 ^genuinam' Hauptius quoque emendauit. 



•^•m- 



OCT 1 1915 



I 



\ 



\ 



\