Skip to main content

Full text of "Y Traethodydd"

See other formats 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfrom  automated  guerying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


n 


ì 


Pu-,     ìl^ìCf^ 


-e, . 


2-gr 
6 


TRAETHODYDD. 


AM   Y  FLWYDDYN   1850. 


LLYFR  YI. 


DINBYCH: 

ARGBAFFWYD  A  CHYHOEDDWYD  GAN  TH0MA8  GEE. 

LLUNDAIN :  HÜGHE3,  ST.  MABTIN'S  LE  ÖBAND. 

•       HDCOCL. 


DANGOSEG. 


lOHAWR. 

Tudal. 

CoUGwynfa             ..... 

6 

Dolenau  y  Gadwen         ..... 

21 

Cerddorìaeth  Grefyddol  y  Cymry     . 

.      85 

Emyn  Luther     ...... 

45 

Tr  Biateddfod  Farddol       .... 

.      46 

Tagolion  Parotoawl  i'r  Çymry  .... 

59 

Siencyn  Penhydd     ..... 

.       67 

•'  Pwy  a  ddeall  daranan  ei  gademid  ef  î" 

88 

Cyflawniad  ProphwydoUaethan  yn  nygwyddiadau  yr  Amser 

preflennol ...... 

.      90 

"GwladfyNhadau" 

107 

Addyag  y  Llywodraeth        .... 

.    108 

Pythefìioa  yn  Lhuiwrtyd           .... 

111 

James  a  Beea  ar  yr  "  Ifiglwys  0  Ddifrif " 

.    126 

Nodiadan  ar  Lyfrau       ..... 

184 

aHHTTiTa. 


Jones  0  Langan,  a'i  Amflerau 

.    141 

I^yw^d  y  Gwir  .                                 .           . 

163 

Gwladgarweh          ..... 

.    170 

Dolenau  y  Gadwen        .... 

176 

BuÜer  ar  Grefydd  Naturiol  a  Dadguddiedig 

.    192 

Dinaaoedd  y  C^ynoesoedd—Ninifeh 

204 

GweddilUon  Barddonol  Dewi  Wyn  . 

.    221 

Oadwedigaeth  yr  Togiythyran  . 

228 

Amddi£ÿniad  yr  Eglwya  Sefydledig 

.    285 

Moddionlachawdwriaeth 

289 

Dystryw  Caersalem  ..... 

.    254 

Diwygiad  Seneddol  a  ChyUidol . 

255 

Hungari       ...           ... 

.    261 

P^TnwchDir      ..... 

265 

IV  DANOOSEa. 

OOBPHBIÍAF. 

Tiidal. 

Daniel  Rowlands,  a'i  Amaerau  ...  269 

DyBgeidiaeth  fel  Oymhwyflder  i'r  Weinidogaeth     .  .    290 

Dinasoedd  y  Cynoesoedd— Ninifeh      .  •  .  295 

Aflesoldeb  yr  Eisteddfodau  presennol^a'r  anghenrheidrwydd 
am  foddion  mwy  effeithiol  i  goethi  laith  a  Llenoriaeth 
Oymru      .••••..    304 

Oyfnewidwyr  Hymnau .....  816 

Adroddiad  Dirprwywyr  lechyd  ar  Gladdfeydd  .    322 

Dolenau  y  Gadwen  ......    327 

Oadwedigaeth  yr  Yflgrythyrau— y  Testament  Newydd  851 

Oweddillion  Barddonol  Dewi  Wyn        ...  865 

Ofh  Marwolaeth      •  .  .  .  .  .367 

Mn    Johnes,    Syr    Thomas    Phillipsy    a*r    "Quarterly 

Review"         .  •  •  .  .  .376 

Bethaddawo'r  Amaethwyrl  .387 

Nodiadau  ar  Lyírau       .....  392 


HTBSEF. 

Thomas  Foulke8      ..... 

Masnach  a'i  Llwyddiant 

Agwedd  Foesol  a   Chrefyddol   Oymru  yn  nechreuad 

Diwygiad  MethodÌBtaidd 
Oreddf,  Deall,  a  Bheswm 
Oyfreithiau  líoegr  yn  achos  Oymru 

TNestoriaid 

Dolenau  y  Gadwen  ..... 
Y  Regium  Donum         .... 
Yr  Amaethwr  tk*t  Ooruchwyliwr     , 
Nodiadau  ar  Lyfrau        .... 


898 
414 

422 
430 
448 
450 
470 

m 

507 
517 


Y  TRAETHODYDD. 


COLL    GWYNFA. 

Yr  ydym  wedi  méddwl  fwy  nag  unwaith  am  ysgrifenu  traethawd  ar 
athrylith  Milton ;  ond  nis  buom  hyd  yn  hyn,  ac  nid  ydym  eto,  yn  meddu 
ar  ddigon  o  hyfdra  î  gymeryd  y  gwaith  mewn  llaw.  Mor  bell  ag  y 
mae  parch  iddo  yn  gymhwysder  i  draethu  am  dano,  nid  ydym  yn  foddlawn 
i  roddi  y  blaen  i  Dr.  Ohanning  na  Mr.  Macauley,  na  neb  arall.  Yr  ydym 
yn  ei  barchu  fel  dyn  cywir,  gwrol,  dîysgog  yn  ei  ymlyniad  wrth  egwyddor- 
ion ;  yr  ydym  yn  ystyried  ei  ysgrifeniadau  rhyddieithol  yn  mysg  y  rhai 
mwyaf  campus  yn  yr  iaith  Saesoneg ;  ac  yn  enwedig  pan  ddarllenom  ei 
gyfansoddiadau  barddonawl,  nis  gallwn  lai  na  rhyfeddu  fod  y  fath  feddyliau 
mawrion  wedi  cael  lle  mewn  enaid  dynol.  Bydd  ei  eiriau  yn  ein  dilyn  am 
ddiwmodiau  fel  swn  dyfiroedd  lawer,  "  fel  Uais  o  dragy wyddoldeb."  Er 
cymaint  y w  ein  heiddigedd  dros  anrhydedd  y  Cymry,  yr  ydym  yn  gorfod 
tehnlo,  pe  byddai  rhagoriaethau  yr  holl  ferrdd  Cymreig  er  dyddiau 
Taliesin  wedi  eu  casglu  ynghyd  mewn  un  dyn,  na  fyddai  hwnw  yn  haeddu 
ei  gystadlu  â  John  Milton.  Ond  un  peth  yw  teimlo  ei  fawredd,  a  pheth 
arall  yw  medru  dangos  ynmhabeth  y  mae  y  mawredd  hwnw  yn  gynnwysedig. 
Y  gorchwyl  olaf  hwn  nid  ydym  yn  anturio  cynnyg  amo :  a  rhald  i  ni 
ddyweyd  na  welsom  neb  arall  wedi  llwyddo  i'w  gyflawni  mewn  modd 
boddlonawl.  Er  hyny,  ni  ddylid  dibrisìo  y  gallu  i  deimlo  fod  Milton  yn 
ddyn  mawr.  Dyma  ddawn  nad  oedd  ond  ychydig  yn  ei  oes  ef  ei  hun,  ac 
nad  yw  pawb  eto,  yn  ei  meddu.  Yr  oedd  ganddynt  hwy  ryw  esgus,  gan 
eu  bod  yn  byw  yn  rhy  agos  ato  i'w  ganfod  yn  gyûàwrL :  ond  erbyn  hyn, 
nid  oes  gan  neb  hawl  i  son  am  lênyddiaeth  os  nad  y  w  yn  gwerthîfawrogi 
barddoniaeth  Milton.  Nis  gwyddom  am  well  ffordd  i  ddyn  adnabod  ei 
hun  na  thrwy  eistedd  i  lawr  yn  bwyllog  i  ddarllen  "  Coll  Gwynfa."  Os 
bydd  yn  blino  amo  yn  fuan,  dyna  brawf  ar  unwaith  ei  fod  yn  amddifad  o 
chwaeth.  Nid  yw  eto  yn  alluog  i  ddosbarthu  rhwng  y  drwg  a'r  da.  Y 
mae  heb  erioed  agor  ei  lygaid  i  weled  anian.  Ond  drachefn,  glyned  i'w 
ddarllen  trwy  bob  anhawsder,  ac  os  y  w  yn  rhagori  o  ran  ei  gynneddfau  ar 
greaduriaid  dh'eswm,  fe  ddaw  mewn  amser  i  weled  prydferthwch  ac 
ardderchogrwydd  digyffelyb  yn  yr  holl  waith:  oblegid  y  mae  "Coll 
Gwýnfa*'  yn  un  o'r  lljîírau  sydd  yn  gwella  o  hyd  wrth  ei  fynych  ddarllen ; 
a  dyna  y  prawf  goreu  o  wir  fawredd. 

Fel  pob  dyn  gwirioneddol  fawr,  y  mae  Milton  hefyd,  nid  yn  unig  yn 
traddodi  meddyliau  mawrion,  ond  yn  gwneyd  hyny  yn  hawdd.     Dichon 

lONAWB,  1850.]  B 


O  COLL    GWYNFA. 

dyn  cyffiredm,  trwy  ymdrech  dirfawry  wneuthur  gorehwyl  anghyffiredîn ; 
ond  y  mae  dyn  cry&ch  yn  gwneyd  yr  un  peth  gyda  rhwyddineb.  Yn 
ngwaîth  beìrdd  diweddarâch,  y  mae  gormod  o  gẁio  at  effidth.  Pan 
ddywedir  rhywbeth  nerthol,  y  mae  yr  ymdrech  yn  rhy  amlwg.  Yn  lle 
myned  ymlaen  gyda'u  gwaith  yn  dawel,  y  maent  mewn  cyffiro  parhaus»  ac 
yn  dangos  rhyw  ^ni  amiaturiol  i  dynu  sylw  yr  edrychydd.  Y  canlynìad 
ydyw,  fod  meddwl  yr  edrychydd  yn  myned  oddiwrth  y  gwaith  at  y 
gweithiwr ;  nid  heb  ryw  gymaint  o  ryfeddod  efaUai  ar  y  cyntaf  wrth  weled 
ei  fywiogrwydd ;  ond  nid  hir  y  bydd  cyn  i'r  teimlad  hwn  roddi  Ue  i  dost- 
uri  yn  gymysgedig  â  graddau  o  ddirmyg.  Y  mae  Byron  yn  llawn  o'r 
ymdrech  annaturiol  hwn :  y  mae  gormod  o  hono  yn  Young  a  Pollock :  ac 
y  mae  yn  rhaid  addef  nad  yw  Dewi  Wyn  yn  rhydd  oddiwrtho.  Ond  yn 
Müton  nid  oes  un  gair  wedi  ei  roddi  i  mewn  er  mwyn  effaith.  Y  mae  yn 
amlwg  nad  oedd  efe  byth  yn  gofyn,  pa  fodd  y  mae  hwn  yn  debyg  o  ymn 
ddcmgos  oreu,  ond  pa  fodd  y  mae  yn  debyg  o  fod  yn  oreu.  Myned 
ymlaen  gyda'i  waith  yn  dawel  y  mae  ef,  heb  oMu  am  foddio  neb  cmd  d 
Feistr  mawr  a'i  gydwyböd  ei  hun.  Yn  nghanol  y  dygwyddiadau  mwyaf 
aruthrol,  y  mae  yn  meddiannu  ei  hun  mewn  hamdden  a  phwyll.  Yn 
gyffelyb  i  ddesgrifiad  Ooethe  o  ddyn  mawr,  y  mae  yn  myned  rfaagddo, 

Pel  gloew  aeren, 
TnyffarÊtfen, 
Heb  biysiiro, 
Ac  heb  orphwjBO» 
Nes  cyflawn  orphen 
Y  gwaith  roVd  iddo.* 

O  ganlynîad,  nid  oes  ynddo  ef  ddim  annaturiol,  dim  o'r  hyn  a  eilw  y  Saeson 
yn  gpcûmodic.  Os  yw  wedi  cyflawni  gwaith  mawr,  y  mae  wedi  gwneyd 
hyny  gyda  llai  o  <fi^st  nag  a  gedwìr  yn  fynych  ynghylch  rhyw  hanner 
dwsin  o  englynion  difeddwl,  difywyd,  yn  un  o  Eisteddfodau  Cymru.  Y 
mae  yn  symud  y  meini  mwyaf  yn  Baalbek  gyda'r  un  tawelwch  a  rhwydd- 
ineb  a  phe  na  byddent  ond  y  ceryg  llyûiion  sydd  gan  y  plant  i  chwareu  â 
hwynt  ar  làn  yr  afon.  Nid  yw  hyn  yn  cynnwys  nad  oedd  ei  waith  yn 
oostio  llafur  a  gofal ;  ond  yn  hollol  i'r  gwrthwyneb.  Trwy  lafiir  dibaid  y 
çyrhaeddodd  y  fath  berflfeithrwydd ;  ac  ar  ol  ei  gyrhaedd,  nid  yw  yn  rhŵ 
heibio  hif urio :  er  hyny,  yn  lle  gwylltio  yn  y  gorchwyl,  a  llethu  dan  y 
baich,  y  mae  yn  llafurio  gyda  hyŵydwch  iddo  ei  hun>  feî  un  sydd  yn  feistr 
ar  ŵ  waith.  Ün  o  elfenau  haiiodol  pob  meistrolaeth  yw  cuddiad  cryfder. 
Pan  ddygir  yr  holl  awdurdod  i'r  golwg,  y  mae  o  hyny  allan  yn  colli  ei 
dylanwad.  Nid  oes  dim  yn  gorcÖygu  dyn  â'i  fawredd,  ac  yn  effeithio 
yn  hir  ar  ei  deimladau,  os  na  fydd  ynddo  ryw  ddirgelwch.  Y  mae 
meddwl  dyn  yn  hyn  yn  hawlio  ei  berthynas  i^  anfeidroldeb,  ac  yn  ym- 
gyrhaedd  yn  barhäus  trwy  y  gweledig  at  yr  anweledig.  Yr  oedd  Milton 
yn  deall  hyn  yn  dda ;  ac  am  hyny  nid  yw  ar  un  achlysur  yn  dangos  pen 
draw  ei  nerth.  Nid  yw  un  amser  yn  cymeryd  y  darllenydd  hyd  deriynau 
ei  ymherodraeth,  ac  yn  peri  iddo  droi  yn  ol  oddiyno  mewn  somedigaeth^ 

1 "  Wie  das  Gestim, 
Ohne  Hast, 
Aber  ohne  Rast, 
Drehe  sich  jeder 
Um  die  eìgne  Last." 


COLL   GWYNFA.  7 

heb  ddim  ganddo  mwyach  ond  dywedyd  ynddo  ei  hun,  Dyma  gymaint  a 
fedd  hwDy  dyma  yr  oU  a  all  efe  ei  wneuthur.  £r  mor  helaeth  ae  mor 
gyfoethog  yw  y  golygfëydd  a  ledir  o  flaen  eîn  llygaid,  y  mae  yn  gadael 
digcMi  o  le  i'r  dychymyg  fyned  rhagddo,  ac  yn  ein  gorfodi  i  deimlo  fod 
mwy  o'r  golwg.  O  ran  dim  a  allwn  ni  ei  weled  y  mae  ei  allu  yn  annherf- 
ynol.  Nid  ydym  yn  dyweyd  nad  yw  yn  rhoddi  ei  holl  nerth  allan  yn  ei 
"  GoU  öwynfa ;"  ond  y  mae  yn  gwneuthur  hyny  mewn  cysondeb  graddol, 
mewn  rheol  a  threfii,  er  mwyn  cyflawni  eì  waith,  ao  nid  er  mwyn  ei  weled 
gan  ddynion.  Yn  Ue  goUwng  yr  hoU  agerdd  i  ruthro  ar  unwaith,  nes 
chwalu  y  cwbl  o'i  amgylch  yn  yfflon,  a  pheri  gwrthdarawiad  yn  ei  erbyn  ei 
hun,  y  mae  yn  ei  gadw  o  fewn  terfynau,  a  thíwy  hyny  yn  efleìthio  yn  fwy 
grymus. 

Yn  y  golygiad  hwn  y  mae  tebygolrwydd  rhyngddo  ef  a'r  hoU  feirdd 
goreu,  megys  Chaucer,  Spenser,  8hakspeare,  Cowper,  a  Wordsworth.  Y 
maent  oU  yn  ysgrifenu  heb  ddhn  gorchest  annaturiol :  ond  yn  mawredd  y 
gorchwyUon  a  gyflawnir  ganddynt,  y  mae  Shafcspeare  a  Müton  yn  rhagori 
ar  bawb.  Pa  un  dracheâ,  aì  Shakspeare  ai  Müton,  yw  y  mwyaf,  nid  awn 
i  geisio  penderfynu.  Y  mae  pob  un  yn  anghymharol  yn  ei  le  ei  hun ;  a 
diammhau  nas  gaUasai  y  naiU  wneyd  gwaith  y  llaU.  Efallai  maí  y  gwahan- 
iaeth  amlycaf  rhyngddynt  yw  yr  im  a  ganfyddir  yn  fynych  rhwng  dau 
ddosbarth  o  dduwinyddion :  y  mae  un  yn  fwy  tueddol  i  edrych  ar  yr  ochr 
ddynol  i  bob  peth,  a'r  UaU  ar  yr  ochr  ddwyfol.  Mewn  dawn  i  chwareu  ar 
damiau  calon  dyn,  ni  fii  neb  erioed  yn  gydradd  â  Shakspeare.  Yr  oedd 
hoU  ddyfhderoedd  y  natur  ddynol  yn  hysbys  iddo,  yn  ei  nwydau  a'i  serch- 
iädau,  ei  chariad  slì  chas,  ei  hyfrydwch  a'i  thrìstwch,  ei  dymuiniadau  a'i 
hofhau ;  yn  mysg  pob  graddau,  ac  yn  mhob  amgylchìadau.  Yma  y  mae 
yn  frenin  heb  un  cystadleuwr.  Y  mae  yn  wir  nad  yw  MUton  yn  ddisylw 
o'r  rhyfeddodau  diderfyn  sydd  o  fewn  cylch  dynoliaeth.  Y  mae  hyn  yn 
annichonadwy  i  ddyn  cywir.  Y  mae  calon  ddynol  yn  curo  yn  ei  fynwes 
yntau,  a  hono  yn  galon  eang,  lawn  o  deimlad,  rhy  lawn  i  bawb  ei  hamgy- 
flred.  Wrth  weled  ei  gyd-ddynion  yn  chwareu  o'i  amgylch,  y  mae  fel  dyn 
o  feddwl  difrifol,  fel  gwir  Buritan,  yn  edrych  amynt  gyda  gwên  serchog; 
ae  nid  yw  gwên  neb  mor  serchog  a  gwên  dyn  difHfol :  ond  nid  oes  ganddo 
duedd  nac  amser  i  ymgymysgu  ond  ychydig  â  hwynt  yn  eu  Uawenydd. 
Y  mae  ei  fîyd  ef  uwchlaw  gwrthddrychau  daearol ;  ac  hyd  nod  pan  y  mae 
yn  ymostwng  i  ddesgrifio  bodau  dynol,*  yn  Ue  eu  cymeryd  yn  hoUol  fel  y 
maent,  y  mae  yn  eu  codi  i  ryw  fyd  uwch  na  hwn,  ac  yn  eu  gwisgo  â'r 
nodweddion  hyny  â  pha  rai  y  mae  ei  feddwl  ef  ei  hun  yn  arfer  cymdeith- 
asu.  Ei  ddyben  mawr  ef  oedd  "cyfiawnhau  i  ddynion  Iwybrau  Duw." 
Ni  chanwyd  erioed  ar  destun  mwy  teilwng ;  ac  ni  chenir  eto,  tu  yma  i 
dragywyddoldeb,  yn  fwy  teUwng  o*r'testun. 

Ond  fel  y  dywedwyd  o'r  blaen,  nîd  ein  hamcan  y  tro  hwn  yw  ysgrifenu 
am  Müton,  namyn  am  y  cyfieithiad  o  "  GoU  Gwynfa,"  gan  Dr.  Pughe. 
Nid  ychydig  oedd  yr  anturìaeth,  gan  nad  oes  un  gair  afreidiol  yn 
Müton,  mwy  na  chwyr  afreidiol  mewn  crwybr ;  nac  un  tìiwddeg  ychwaith 
heb  fod  yn  Uawn  o  fêl.  Cyfeirir  yn  fynych  at  y  cyfieithiad  hwn  fel  un 
0  brif  orchestìon  y  Cymry,  ac  awgrymir  weithiau  nad  oedd  y  cyfieithydd 
yn  Uai  ei  athryUth  na'r  awdur  ei  hun.  Nid  y  w  yn  ddiammheuol  ychwaith 
a  fydd  pawb  yn  foddlawn  i  aros  ar  hyn ;  oblegid  y  mae  genym  ry w  adgof 
i  ni  weled  mwy  nag  un  ysgrifenydd  yn  ceisio  codi  Dr.  Pughe  yn  uwch  na 

B  2 


ö  COLL   GWYNFA. 

Milton.  Yn  ngolwg  pob  dyn  o  synwyr  nid  yw  hyn  i  gyd  ond  fiblìneb  a 
ffiloreg  digymysg.  Un  peth  yw  creu  meddyliau,  a  pheth  arall  yw  eu  tros- 
glwyddo,  gyda  llwyddiant  mwy  neu  lai,  o'r  naiU  iaith  i'r  UaÙ.  Ond  pa 
glod  bynag  sydd  yn  deilwng  i  gÿfieithydd  medrus,  yr  ydym  yn  ewyllysgar 
yn  ei  roddi  i  Dr.  Pughe.  Nid  peth  hawdd  oedd  Cymreigio  y  fath  lyfr  a 
"Gholl  Gwynfa;"  ac  nid  canmoliaeth  gyflredin  yw  dywedyd  ei  fod  ef 
wedi  cyflawni  y  gorchwyl,  gan  mwyaf,  heb  wneuthur  cam  â  meddyliau 
mawrion  Milton.  Gwyddom  fod  rhai  yn  bamu  y  byddai  yn  dda  ei  ail- 
gyfieithu  o  iaith  Dr.  Pughe  i  Gypu*a^  gyfiredin :  ac  nis  gaUwn  lai  nag 
addef,  pe  buasai  hyn  wedi  ei  wneuthur  ganddo  ef  ei  hun,  na  fuasai  genym  ' 
ni  y  gwrthwynebiad  Ueiaf .  Ni  ddygwyddodd  i  ni  erioed  gyfarfod  â  neb 
a  fedrai  hysbysu  pa  le  y  cafodd  yr  athraw  hybarch  ei  Gymraeg.  Y  mae 
yn  ddUys  mai  nid  gan  ei  fam  anrhydeddus  yn  sir  Feirìonydd :  ac  y  mae 
mor  ddUys  a  hyny  mai  nid  hon  oedd  iaith  TaUesin  ao  Aneurin,  na  iaith  y 
"Mabinogion,"  na  iaith  y  "  Bardd  Cwsg."  Dyma  yr  iaith  Gymraeg  ddUed- 
ry w,  medd  rhai.  Nage,  meddwn  nìnnau :  Cymraeg  ddilediyw  pob  oes  y w 
yr  iaith  a  arferid  gan  y  Cymry  yn  yr  oes  hono,  oddieithr  mor  beU  ag  y 
dygwyd  i  mewn  gyfnewidiadau  y  rhai  y  geUir  profi  eu  bod  yn  anghyson 
âg  egwyddorion  hanfodol  yr  iaith.  Ond  nid  yw  yr  iaith  hon  wedi  ei 
harfer  mewn  imrhyw  oes ;  a  phe  buasai  wedi  ei  harfer  ry wbryd  cyn  hyn, 
eto  nid  dyma  Gymraeg  yr  oes  hon.  CrybwyUa  Dr.  Pughe  nad  oes  dim 
geiriau  yn  ei  waîth  nad  ydynt  yn  arferedig  mewn  rhy w  flurf  neu  gUydd 
yn  rhyw  barth  o  Gymru.  Ond  nid  yn  erbyn  geiriau  unigol  yr  ydym  yn 
dadleu.  Mae  yn  wir  y  dewisem  roddi  y  blaen  i'r  gdrìau  a  arferir  yn  mhob 
rhan  o  Gymru.  Er  hyny  ni  chwennychem  i  hen  eiriau  CTyfion  da  fyned 
yn  Uwyr  ar  ddifancoU.  Ond  dadleu  yr  ydym  yn  benaf  yn  erbyn  ei  dduU 
ef  o  ffurfio  ymadroddion.  Y  mae  ei  gystrawen  yn  anghymreigaidd.  Ond 
dylem  ychwanegu  nad  y w  y  gwahaniaeth  gymaint  mewn  gwirionedd  ag  yr 
ymddengys  ar  yr  olwg  gyntaf.  Na  Iwfrhaed  y  Cymro  anghyfarwydd ;  ae 
îe  ddaw  cyn  hír  yn  alluog  i'w  ddarUen  gyda  rhwyddineb  a  hyfrydwch. 
^  Un  anhawsder  araU  ar  ffordd  y  cyfieithydd  oedd,  fod  MUton  mewn 
Uiaws  o  fanau  yn  gwneyd  i'r  sain  ateb  i'r  synwyr.  Yn  yr  hoU  fanau  hyny, 
mae  y  oyfieithiad  mor  Uwyddiannus  ag  y  gaUasai  neb  ddysgwyl.  Er 
anghraifit,  yn  Uyfr  ü.  lUn.  8791: — 

MlLTON. 

"  On  a  Budden  open  fly 
With  impetuoüs  recoil  aud  jturing  sound 
The  infemal  doors,  and  on  their  hinges  grate 
Harsh  thunder,  that  the  lowest  bottom  8hook 
Of  ErebuB." 

PüGHE :  tudal.  60. 

"  Trwy  serth  chwìm  agoiynt  gan 
Ohwym  encU  a  chan  drydar  cras  y  pyrth 
Uffemawl,  ar  eu  col  o  rygnu  croch 
Daranau,  hyd  nas  crynai  isaf  sawdd 
0  Abred." 

Y  mae  "o  rygnu  croch  daranau"  yn  gyfieithiad  hapus  o  ^'grate  ha/rsh 
thunder"  Pe  darUenid  y  naiU  neu  y  UaU  yn  nghlyw  dyn  anghyfarwydd 
â'r  iaith,  gaUasai  ddeaU  oddiwrth  y  swn  pa  beth  oedd  yn  myned  ymlaen. 

^  Yn  yr  hoU  yBgrif  hon,  mae  rhif  y  UineUau  yn  ateb  i'r  Saesneg. 


COLL  GWYNFA.  U 

Nid  yw  y  rhan  nesaf  yn  llawn  eyatal.     Y  mae  Milton  yn  peri  Tr  darllenydU 
deimlo.fod  y  ewbl  yn  ysgwyd,  trwy  fod  y  gair  ^^ehooh"  ar  ddiwedd  y 
Uinell ;  ond  y  mae  hyn  wedi  ei  golli  yn  y  cyfìeithiad. 
Dracbefh : — 

Mjlton  :  Uyfr  ii.  Uin.  947. 

"  So  eagei-ly  the  Fiend 
O'er  bog,  or  steep,  through  strait,  rough,  dense,  or  rare, 
Wiih  heád,  hands,  wiugs,  or  feet  pursuea  his  way, 
And  BWÌmB,  or  Binks,  or  wades,  or  creeps,  or  llies." 

PuGHE :  tudal.  62. 

"  Cymaint  awch  y  Mallt, 
Tros  gors,  tros  aUt,  trwy  gul,  garw,  dwys,  neu  daen, 
Gan  ddwyUiw,  edyn,  traed,  canlynai  ar 
£i  hynt,  a  nofia,  sodda,  creinia,  neu 
Eheda." 

Mae  y  geirìau  unsiU  yn  Milton  yn  dangos  yr  anhawsderau  yr  oedd  Satan 
yn.myiiŵd  drwyddynt  ar  ei  daith  o  uflFenf ;  ac  y  mae  hyny  wedi  ei  gadw 
yn  y  oyfieiiìhiad  mor  berffîdth  ag  yr  oedd  yr  iaith  yn  caniatäu. 
No^m  un  anghraìfil  araU,  yn  Uyâ*  ii.  Uin.  993 : — 

"  For  sach  a  nnmeroas  host 
Fled  not  in  silence  through  the  frìghied  deep 
With  ruin  upon  ruin^  rout  on  rout, 
ConfuBÌon  worse  confounded." 

Pughe:  tudal.  64. 

"Oanysy  fathdorf 
Ni  thawel  ffoai  trwy  yr  ergiyn  ddwfn 
Gan  ball  ar  ball,  a  nwyr  ar  ffwyr  ar  ffordd 
•  Tra  thwrf  tarf  terfysg." 

Na  ddy  weder  mwy  fod  yr  iaith  öymraeg  yn  aimigonol  i  osod  aUan  hoU 
syniadau  a  theìmladau  y  meddwl  dynol. 

Ymddangosodd  eyfieithîad  arall  o'r  Uyfr  cyntaf  o  "  GoU  Gwynfa  '^  yn  y 
seîthfed  cyflyfr  o'r  "  GwyHedydd,"  wedi  ei  wneyd  yn  fanwl  a  medrus. 
G^  ei  fod  yn  cadw  yn  nes  at  yr  iaith  gyffredin  na  Dr.  Pughe,  y  mae  yn 
dúeddol  i  nî  ei  bleidio  ef  yn  hytrach.  Ond  wrth  gymharu  y  ddau  â'u 
gilydd  y  mae  rhagoriaeth  Dr.  Pughe  yn  rhy  amlwg  i'w  wadu.  Cymerwn 
Uyŵ  i.  Uin.  44  :— 

"  Him  the  Almighty  Power 
Hurled  headlong  flaming  from  th'ethereal  sky, 
With  hideous  ruin  and  combustion,  down 
To  bottomleas  perdition ;  there  to  dwell 
In  adamantine  chains  and  penal  fìre, 
Who  durst  deff  the  Omnipotent  to  arms." 

PuaHB :  tudal.  3. 

"  Ef  llnchiai  yr  HoUaUuawg  fel  fflam  d&n 
Yn  Bwrth  o  entyrch  nwyfre  der,  gan  ruthr 
Dinystriad  hyll  a  llachar  losg  i  lawr 
I  aphwys  coll,  i  drigaw  yno  mewn 
Cadwynan  o  faen  ceUt  a  th&n  o  gosb, 
rÂ.  feiddiai  wrthryn  arf  trwy  hewiad  drud 
I  Ner  hoU  nerthoedd." 

"  GWYLIEDYDD." 
"  Ef  o'r  entrych  fry 
Mewn  Uosc  dinystriol,  trwy  yr  eang  maith. 


10  COLL   GWYNPA. 

A  fwrìai  'r  Hollallnog  Dduw  i  lawr 
I  waelod  distryw,  yno  i  drìgo  byth 
Mewn  cadwyn  anattodadwy,  ac  mewn  t&n 
Penydol^  am  anturio  codi  arf 
Tn  erbyn  mawredd  y  Oomchaf  Dduw." 

Mae  cyfieithîad  Dr.  Poghe  yn  y  fan  yma^  fel  mewn  miloedd  o  fanau  eraîU^ 
bron  yn  berffaiih.  Mae  yr  un  yn  y  "  Gwyliedydd  "  hefÿd  yn  dda ;  ond 
trwy  wanhau  pob  gair  wrÖi  ei  drosglwyddo  i'r  Gymraeg,  y  mae  wedi  eolli 
llawer  o  rym  y  meddylddryeh.  Y  mae  "  lluchiai "  yn  well  na  "  bwriai," 
"o  entyrdi  nwyfre  der"  yn  well  na  "o'r  entrych  fry,"  a  "cadwynau  o 
faen  ceUt "  yn  well  na  "  cadwyn  anattodol."  Y  mae  "  gan  ruthr  dinystr- 
iad  hyll  a  Uachar  losg "  yni  rhagorol  fel  cyfieithiad  o  "  Mdeous  ruin  and 
eombSutìcnf'  ond  y  mae  wedi  ei  adael  allan  yn  y  "  Gwyliedydd."  Cawn 
yma  hefyd  brawf  mor  anhawdd  yw  newid  seíyäfa  un  gair  yn  Milton  heb 
niweídìo  yr  ystyr.  Gbnddo  ef,  a  chan  Dr.  Pughe  ar  ei  ol,  rhoddir  y 
weîthred  jn  gyntaf,  sef  Uuchio  Satan,  ac  yna  yr  olwg  oedd  amo  pan  yn 
eael  ei  lucliio,  sef  yn  fflamio.  Ond  prìn  y  medrwn  weled  fod  "  fal  fflam 
dân,''  gan  Dr.  Pughe,  yn  ateb  i  "/omtn^."  Nid  fel  fflam  dân  yr  oedd 
8atan  yn  disgyn  pan  luchiwyd  ef  gan  yr  HoUaUuog  o  entyrch  nwyfre, 
ond  fel  comet  neu  haul,  yn  Mamio  wrth  ruthro,  ac  yn  gadael  Uwybr  tan- 
llyd  ol  oL 

Ond  ar  y  cy£ui,  nis  gwyddom  am  un  cyfieithiad  mwy  gorchestol  na 
**  CoU  Ghwj^a,"  gan  Dr.  Pughe.  GeUid  meddwl  maì  yn  Ued  debyg  i  hyn, 
cr  nad  yn  hoUol  yr  un  fath,  y  buasaî  y  gwaith  yn  dyfod  o  law  Müton  ei  hun 
pe  buasai  yn  ei  ysgrifenu  yn  yr  îaith  Gymraeg,  Ẃd  yw  bywyd  a  grym  y 
gwaith  gwreiddiol  wedi  eu  colli  wrth  ei  drawsblanu.  Yn  y  cyfíredin  y 
mae  y  meddwl  wedi  ei  roddi  yn  hynod  o  gywir ;  ac  i  fedru  gwneyd  hyn  yr 
oedd  mwy  na  gwybodaetb  drwyadl  o'r  iaith  Saesneg  yn  anghenrheidìol. 
Ond  y  mae  yn  ymddangos  î  ni  fod  y  cyfieithydd  mewn  rhai  manau  wedi 
camsynied  yr  ystyr,  a  chymerwn  genad  i  roddi  ychydig  anghreifitiau  ger 
bron  y  darUenydd.  Dichon  mai  ni  sydd  yn  camgymeryd ;  pa  fodd  bynag, 
mae  y  'peth  yn  werth  ymchwiUad.  Nid  ydym  yn  dwyn  yr  anghreifiliau  hyn 
ger  bron  er  mwyn  diraddio  Dr.  Pughe ;  ond  am  eî  bod  o  bwys  i  ni  wybod 
beth  yw  meddwl  MUton  yn  mhob  brawddeg,  ac  am  y  dymimem  gynhyrfu 
pawb  i  famu  trostynt  eu  hunain,  a  mynu  ei'  ddeaU.  Rhoddir  y  rhanau 
ammheûus  o'r  cyfieithiad  mewn  Uythyrenau  Italaidd ;  ac  os  bydd  achos, 
rhoddir  y  UineUau  rhagfiaenol  er  mwyn  gweled  y  cysyUtiad.  Cynghorem 
yr  efrydydd  ieuanc  i  wneyd  cais  ei  hun  ar  y  testun  gwreiddiol  cyn  darUen 
cyfieìthiad  Dr.  Pughe,  na'r  un  rhyddieithol  sydd  yn  ei  ganlyn. 

Llyfr  î.  Uin.  690. 

"  Let  none  admire 
That  rìches  grow  in  heU." 

Püghb:  tudal.  26. 
'•  Na  hoffed  neb 
Yn  uflern  dyfii  golud." 

AraU  mewn  îaith  rydd,  yn  cael  ei  gynnyg  fel  gweUiant : — 

"  Na  ryfedded  neb  fod  golud  yn  cael  ei  gynnyrchu  yn  uflTem." 

Pa  beth  oedd  Dr.  Pughe  yn  feddwl  wrth  hofii  fod  golud  yn  tyfu  yn  ufíem 

nis  gwyddom.     Troisom  i*w  Eirlyfr  i  edrych  am  oleuni  ar  y  mater ;  ond  yr 

unig  eglurhad  a  rydd  efe  ar  y  gair  hoji  yáyw,  "  To  ddight  in,  or  to  love." 


GOLL   GWYNFA.  11 

Llyfr  ü.  Uin.  220. 
**  This  horror  will  grow  mild,  this  darkne8S  light, 
Beaides  what  hope  the  neyer-ending  flight 
Of  fÌEitare  days  may  brìng,  wliat  chance,  wliat  change 
Worth  waiting,  since  oar  present  lot  appears 
For  happy  though  but  ill,  for  ill  not  worst, 
If  we  procure  not  to  oarselyes  more  woe." 

Püghe:  tudal.  37. 

"Yrhylldrahyn 
A  hyn  dy  wyllwch  dudew  ysgafnâant,  » 

Ynghyd  &  pha  ryw  obaith  deg  a  ddaw 
0  ddyddiau  didranc  drafh,  pa  chwaen,  pa  dro 
A  dâl  ei  araws,  ean  y  taarddijffawd 
Ein  rhan  gyntoyddawl  er  mai  eai,  o  sal 
Nid  saUtfj  08  na  cheisiwn  ragor  gwae." 


AraU:— 


**  Oan  fod  ein  rhan  bresennol  yn  ymddangos,  o  un  ddedwydd  er  yn  sal,  eto  o  un  sal 
nid  y  salaf.'' 

Ymeddwl  ydyw,  Er  fod  ein  rhan  yn  ymddangos  mewn  cymliarìaeth  i  un 
ddedwydd  yn  wael ;  eto  wrth  ei  golygu  fel  un  wael,  nid  hi  yw  y  waelaf, 
oblegid  diehon  iddi  fod  yn  waeth. 

Llyfr  ii.  llin.  556. 

**  In  discoorse  more  sweet 
(For  eIoqaence  the  soul,  song  charms  the  sense) 
Othera  apart  sat  on  a  hül  retired." 

Fughe:  tudal.  48. 

"  Mwynach  mewn  pwyll&ad 
{FJmeÚẃnéb  enaid  aynnoyr  yw,  ei  ewyn 
iw  cân)  ar  gil  eistèddent  ereill  rai.'' 

Arall-— 

''CanTS  ffraethineb  a  swyna  yr  enaid,  cftn  a  swyna  y  synwyr." 
Dyben  Müton  oedd  dangos  fod  âraethineb  yn  rhagori  ar  gerddorìaeth,  gan 
fod  y  naill  yn  effeithio  ar  yr  enaid,  a'r  llall  yn  unîg  ar  y  synwyr.  Mae  yn 
amlwg  fod  y  perwyddiad  ^^chartnê"  iV  ddeall  ar  ol  y  gair  ^^  doçuenee,"  ao 
y  dyM  cymeryd  "íottî'*  mewn  cyflwr  gwrthddrychol ;  fel  pe  dywedasid, 
*^For  éloquenoe  duima  ths  sotd,  tong  ehaitm  the  sense/' 

Llyfr  ii.  llin.  968. 

"  Ye  powers 
And  spirits  af  this  nethennost  abyss, 
Chaos  and  ancient  night,  I  come  no  spy, 
With  purpose  to  eiplore  or  to  disturb 
The  secrets  of  yoor  realm,  but  by  constraint 
Wandering  this  darksome  desert,  as  my  way 
lies  through  your  spacîoas  empire  up  to  light, 
Alone,  and  wìUiout  güide,  half  loet,  I  Beek 
What  readiestpath  leads  where  your  gloomy  bounds 
Confine  with  ueayen ;  or  if  some  other  plaoe 
From  your  dominion  won,  th'  ethereal  Idag 
PoBsesses  lately,  thither  to  arriye 
I  trayel  this  próíband ;  direct  my  course  ; 
Directed  no  mean  recompense  it  brings 
To  your  bẃoof,  if  I  that  region  lost, 
AII  usurpation  thence  ezpelled,  rcduce 


12 


AraU:— 


COImL  gwtnha. 

Ta  her  origîiul  d«iiai«  and  yoiir  sway 
(Wlúdi  Ì8  my  pTeaent  jomn^),  and  onoe  ] 
Êrect  the  Bbmdard  theie  of  ftndent  nìght, 
'TourB  be  Üie  adTantage  aU,  mine  the  leyenge.** 

Pughe:  tudal.  63. 

Ghwi 
Allaoedd  ac  Tsbiydion  y  fim  hon 
Tr  aphwys  iaa;^  l^blith  a  hen  Noa, 
Nia  doaf  i  chwilota  na  ehyffitn 
^frinion  eich  llywodraelh,  ond  o  laid 
I  n  crwydraw  y  diffeithwch  cetbin  hwn,, 
Gan  fod  fy  ffordd  ar  drawa  eich  eang  whid 
I  wawl,  ar  goll,  yn  nnig,  heb  rwyddÂad 
I  chwilìaw  rwyddaf  Uwybr  hyd  wrth  y  Nef 
T  minia  endd  fiugodion  hwn  eich  byd ; 
Nen  08  rhyw  anll  âm,  oddiwrthych  diwi 

0  dnds  y  aydd  yn  meddiant  bienin  gwawl, 
Br  çyrchn  yno  yr  eaiBgder  hwn 

A  deithiaf ;  rhwyddwch  ar  fy  hynt ;  ae  o 
Gyírwyddaw  ni  bydd  salw  y  dâl  yn  ol 

1  chwi,  y  dalaeth  hono  os  coUais,  pob 
TrawHfeddiant  ynddi  wedi  ea^  ei  roi 

I  lawr,  idd  ei  chyaefin  wyil  ac  idd  ei<^  rhwyig 
Aéiferufch  hi  (hyn  weitMon  yw  fy  nhaith) 
A  derchwch  eto  yno  &niar  Nos: 
T  fddd  doed  oü  i  chwi,  y  dîal  i  mi" 


'*  O  gyfrwyddaw  ni  bydd  salw  y  dftl  yn  ol  i  chwi,  os  y  dalaeth  golledig  hono  (pob 
trawsfeddiant  ynddi  wedi  cael  ei  roi  i  lawr)  a  adléiaf  idd  ei  chyseâi  wyll  ac  idd  eich 
rhwysg  (yr  hyn  yw  fy  nhaith  yn  awr),  ac  09  dercha£Af  yno  anwâüh  eto  fimiar  Nos." 

Mae  y  rban  flaenaf  o'r  dyfynìad  hwn  wedi  eî  gyfieitbu  yn  ardderchog,  mewn 
iaîth  ystwyth,  Gymreigaidd:  ond  tua'r  diwedd  mae  yr  ystyr  wedi  ei  newid 
yn  hollol.  Satan  sydd  yn  llefaru :  ond  nid  efe  oedd  wedi  colli  y  dalaeth 
newydd,  oblegìd  nid  oedd  erioed  eto  wedi  eî  meddiannu.  Oddiar  Dryblith 
a  hen  Nos  yr  oedd  Brenin  gwawl  wedi  ei  chymeryd,  fel  y  dywed  Sat^ 
wrthynt  yn  y  llìneUau  o'r  blaen.  Oud  Satan  d  hun  oedd  yn.  bwriadu  ei 
hadferu,  a  dyrchafu  yno  faniar  nos.  Yn  yr  ymadrodd,  "  ý  /  that  region 
latt,"  y  mae  "/^^  yn  weithredydd,  neu  fel  y  geilw  rhai  ef,  yn  enwedìgaètli- 
ydd,  i'r  perwyddiad  ^^reduce;"  y  mae  ^*reÿion"  yii  wrthddrych  i'r  un  |)er- 
wyddiad ;  a  "  htt "  yn  ansoddair ;  a'r  cwbl  i'w  ddeall  fel  hyn,  ^lfl  reâuee 
that  hst  reffUm,  cmd  erect  there  the  sta/ndard  of  ancient  nigW* 

Llyfr  üi.  llm.  203. 

"lian  disobeying, 
Disloyal  break8  his  fealty,  and  sins 
Against  the  High  Supremacy  of  Heayen, 
Affecting  Godhead,  and  so  losing  áll." 

Pughb:  tudal.  75.  / 

"Oannfnddfta 
T  Dyn,  y  tors  yn  anfrodawl  ei  ,    .    ,     / 

Warogaeth,  ac  y  pecha  wrth  y  Nef 

Uchanaeth,  ac  y  Ihiiodawd  0  gyffiroi  '    ' 

Tn  colU  oU." 


Arall:— 


'  Tn  ymgeÌBÌo  at  Dduwdod,  ac  felly  yn  colU  y  cwbl." 


COX.L  6WYNFA.  13 

Mae  yn  hysbys  i  bawb  sydd  yn  gwybod  dim  am  Saesneg  fod  y  gair 
"  affect "  yn  dra  mynych  yn  arwyddo  uchelgeisio.  Gellid  tybied  fod  Dr. 
Pughe  yn  y  fan  yma  wedi  ymddiried  y  gwaith  i  ofal  rhyw  un  oedd  yn 
affecfiio  pethau  mawrion,  er  ei  fod  mor  anghymhwys  ag  oedd  swyddogion 
Cymdeithas  y  Biblau  mewn  un  man,  y  rhai  a  ddywedent  yn  eu  hadroddiad 
eu  bod  wedi  anfon  swm  penodol  i  "  Gymdeithas  y  Rhieni,"  sef  i'r  Pofreni 
Soeiety. 

Uyfr  iü.  -llin.  290. 

"  Hls  crime  mákes  guilty  all  his  sona;  thy  merìt 
Imputed  sball  absolye  them  who  renoimce 
Their  own  both  lìghteous  and  unrìghteons  deeds." 

Ptohb:  tudal,  78. 

"EijGEdawna 
Yn  euawg  ei  holl  feibion ;  dy  haeddàad 
Yn  amrnódedig  a  iyddfta  y  sawl 
A  wadant  iawn  un  modd  eu  haniawa  iyw 
Weithredoedd." 

Nid  ydym  yn  benderfynol  yn  collfarnu  y  cyfieithiad  hwn  fel  un  anghy wir ; 
oblegid  nid  yw  yn  iawn  cyhuddo  neb  o  anghywirdeb  nes  deall  pa  beth  oedd 
efe  ei  hun  yn  feddwl  wrth  y  geirìau  a  ddefoyddid  ganddo.  Dichon  fod  Dr. 
Pughe  yn  cymeryd  "  ammodedig"  yn  yr  ystyr  a  roddir  yn  gyffi*edin  i'r  gair 
"  cyfrifedig."  Yn  ei  Eirlyfr  y  mae  yn  ei  gyfieithu  covenmted,  Ond  yr 
ydym  yn  galw  sylw  ato  fél  geiriad  anarferol  ac  ammheûus. 

Llyfr  vi.  llm.  150. 

"  111  for  thee,  but  in  wish'd  hour 
Of  my  revenge,  first  sought  for  thou  retum'st 
From  flight." 

Püöhe:  tudal.  167. 

"  I  ti  gwaeth,  ond  ar  awr 
Fy  nial,  cyntqf  ceisid :  canya  ti 
0  ffo  dychweli." 
AraH:— 

"  Ti  yr  hwn  a  geisid  yn  gyntaf  wyt  yn  dychwelyd  o  ffo." 
Mae  Dr.  Pughe  wedi  gosod  yr  attalnodau  yn  wahanol :  ond  mwy  tebyg 
fod  ^'for  "  yn  perthyn  i  "  sought "  nag  i  "  retvm'st ;"  gan  nas  gellîr  gweled 
pa  fodd  yr  oedd  gwaith  Abdiel  yn  dychwelyd  o  ffb  yn  rheswm  dros  yr  hyn 
a  ddywedir  o'r  blaen. 

Llyfr  vi.  llin.  162. 

**  This  pauBe  between 
(Unanswered  lest  thou  boast)  to  let  thee  know.'' 

Pughe:  tudal.  168 


Araü:— 


"  Hyn  o  oBteg  rhwng  {na  hod 
Atdnad  rhag  dyffrost)  er  dy  bwyllau.' 


•'  Rhag>  08  heb  atebiad,  i  ti  ymffix)stio." 
Y  mae  meddwl  y  cyfieithydd  yn  y  fan  yma  eto  yn  aneglur :  ond  nid  oes 
un  ammheuaeth  nad  yr  ystyr  gwreiddiol  yw,  Lest  thou  hoast,  if  tmanswered» 

Llyfr  X.  llin.  999. 
'*  Then  both  ourselyes  and  seed  at  once  to  free 
From  what  we  fear  for  both  let  us  mske  short, 


14  COLL   GWYNFA.. 

Let  us  seek  Death,  or  he  not  foand^  supply 
With  our  own  hands  his  office  on  ouiBelyes. 
Why  stand  we  longer  shiyering  under  fears, 
That  show  no  end  but  death,  and  haye  the  power, 
Of  many  ways  to  die  the  shortest  èhoosing, 
Destmction  with  destmetion  to  destroy/' 

Fughe:  tudal.  310. 

"  Ar  unwaith  yna  i  rydd&u, 

Ein  hunain  ao  ein  had  rhag  oíh  oddiwrth 

Bob  un,  gwaith  byr  a  wnawn^  am  Angeu  ni 

A  chwiliwn,  neu  nas  ceffid,  yn  ei  le 

Gwnawn  gan  ein  dwylaw  ni  ein  hun  ei  swydd 

Ef  amom :  py  tan  o&au  safwn  hwy 

I  giynu,  nas  dangosant  dawl  ond  marw, 

Fan  aUom  farrn  Umer  ffordd  y  fer 

Oan  ddeujist  methu  meihumt  trwyfwy  meth  ì 
Arall:— 

"  Pan  y  mae  genym  álla»  trwy  ddewis  y  feiaf  o  hiwer  ffordd  i  fiurw^  i  ddystiTwio  dys- 
tiyw  trwy  ddystryw." 

Mae  yr  argraffiadau  eyffiredin  o  IiJjlton  yn  cytuno  â  Dr.  Fugh%  ac  yn 
rhoddi  attalnod  ar  ol  y  gair  ^^dîd"  yn  y  llìnell  olaf  ond  im,  ond  ynei  adael 
allan  ar  ddiwedd  y  llinc^  oyn  hyny.  Tueddir  ni»  pa  fodd  bynag,  i  feddwl 
nuû  gweHiant  fyddai  newìd  lle  yr  attalnod;  ac  yn  lle  ^^cundhjm  íhepower 
of  manÿ  toaÿs  to  die/'  i  ddeall  yr  ymadrodd  fel  hyn,  *^and  ha/üe  ihe  power 
to  destroy  destrucHon  toith  destrueHon,  choosm^  tìie  íhortest  of  many  ways  to 
die,''  Yn  yr  ail  linell  hefyd,  gellid  meddwl  fod  Dr.  Fughe  yn  darllen 
**from  bothf'  ond  gwell  yn  ddiau  yw  ^^for  both,"  sef,  i  m  a'n  had. 

Llyfr  xii.  Uin.  129. 

"  He  leayes  his  Gods,  his  Mends,  and  natiye  soil^ 
Ur  of  Chaldea,  passing  now  the  ford 
To  Haran :  after  him  a  cumb'rous  train 
Of  herds,  and  flockB,  and  num'rous  seryitude ; 
Not  wandering  poor,  but  trusting  all  his  w^th 
With  God,  who  called  him,  in  a  land  unknown. 
Canaan  he  now  attains :  I  see  his  tents 
Pitched  abont  Sechem,  and  the  neìghb'ring  plain 
Of  Moreh :  there  by  promise  he  receiyes 
Gifb  to  his  progeny  of  áll  that  land, 
From  Hamath  northward  to  the  Desert  soutìi 
(Things  by  their  names  I  call,  though  yet  unnamed) 
From  Hermon  east  to  the  great  westeru  sea ; 
Monnt  Hermon,  yonder  sea;  each  place  behold 
In  prospect,  as  I  point  them :  on  tiie  shore 
Mount  Carmel ;  here  the  double-founted  stream 
Jordan,  tme  limit  eastward :  but  hîs  sons 
Shall  dwell  to  Senir,  that  long  rìdge  of  hills. 
This  ponder,  that  aÜ  nations  of  the  earth 
Shall  in  his  seed  be  blest.    By  that  seed 
Is  meant  thy  great  Deliyerer,  who  shall  bruifle 
The  serpent's  head ;  whereof  to  thee  anon 
Plainlier  shall  be  reyealed.    This  patriarch  blest, 
Whom  Êdthful  Abraham  due  time  shall  call, 
A  son,  and  of  his  son  a  grand-child  leayes^ 
Like  him  in  fisdth,  in  wìsdom,  and  renown." 

Pdohe:  tudal.  348. 

"Gada  cfe  yn  llwyr 
Ei  Dduwiau,  cenûnt,  ei  gynenid  fro 


COLL   GWYNFA.  16 

Ur  o  Caldea,  irwydda  weithion  ryd 
I  Haran,  ar  ei  ol  amroego  gordd 
Da  blithion,  de&id,  a  rMfedi  mawr 
Gwaeanàeih,  nid  o  reidns  grwydraw^  ond 
Tmddiried  ei  faoU  olad  gyda  Duw, 
Gan  hwn  j  gelwid,  mewn  diwybod  wlad. 
Canaan  cyrhaedda  bellach ;  gwelaf  ei 
Bebjllion  amgylch  Sechem  hen,  a  bro 
Gy&gawB  Moreh ;  o  addewid  y 
Derbynia  yno  odd  y  tir  achl&n 
Bodd  iddei  hil^  o  Uamath  ogledd  i 
Ddifieithwch  dean  (galwaf  bethau  wrth 
£u  henwau,  er  na  enwid  eto  hwynt) 

0  Hermon  ddwyrain  fkn  hyd  i  for  mawr 
Gorllewin  ;  mynydd  Hermon,  draw  y  mor, 
Pob  manyn  amlwg  sylwa  di,  mal  y 
Dangoswyf ;  mynydd  Carmel  ar  y  hm ; 
Ac  yma  yr  lorddonen  ddwyffirwd  flaen, 
lawn  fin  dwyr ;  ond  ei  blant  preswyliant  hyd 

1  Senir,  hon  hir  drom  o  fiyniau  draw. 
Hyn  Bynia»  y  bendithir  yn  ei  had 
Cenedloedd  daiar  oll;  meddylirwrth 
Yr  had  hwn  dy  Waredydd  mawr,  hwn  a 
Tsiga  ben  y  Burff ;  o  hyn  i  ti 
Batguddir  yn  y  man  amlycach  wedd. 

ffwn  gyndcui  mad^  gan  Abrvhamffydâlawn  mewn 
lofwn  írydt  a  elmr/aòf  ac  odd  ei  ntb 
Gadawa  wyr,  mái  ef  mewn  fiydd,  a  bri.*' 
AraU:— 

T  çyndad  mad  hwn,  yr  hwn  y  bydd  oesoedd  dyfodolyn  ei  alw  Abraham  fiyddlawn, 
a  adawa  &b,  ac  o'i  &b  gadawa  ŵyr." 

Eglur  yw  oddiwrth  yr  holl  linellau  blaenorol  mai  wrth  y  cyndad  hwn  y 
mae  î  nî  ddeall  Abraham.  Braidd  na  feddyliem  fod  y  cyfieithydd  yn  cy- 
meryd  "  gan  "  am  sef,  fel  yr  arferir  mewn  rhai  parthau  o  Wynedd.  Ond 
pa  synwyr  yw  dywedyd,  "Y  cyndad  hwn  a  elwir  fab"  nis  gwyddom. 
Dîau  fod  y  perwyddiad  "  lea/ees  "  i'w  ddeall  o  flaen  "  a  ton." 

Ond  digon  bellach :  nid  ein  hoff  waith  mewn  un  modd  yw  nodi  beiau ; 
ac  nid  wrth  chwilio  am  danynt  y  daethant  i'r  golwg,  ond  wrth  ddarllen 
yn  achlysurol.  Gallasem  hefyd  enwi  rhai  manau  y  gadawyd  allan  ddamaa 
0  Milton ;  megys  llyfr  x.,  ifin.  899,  lle  y  mae  deg  Uinell  heb  ddim  yn 
ateb  iddynt  yn  y  cyfieithiad.  Ond  gwell  genym  droî  at  yr  ochr  arall  i'r 
ddalen ;  ac  yr  ydym  yn  rhwym  o  ddy weyd  nad  yw  yr  hoU  ddifíygîon  ond 
brychau  bychain  ac  anaml  mewn  cymhariaeth  i'r  rhagorîaethau.  Cawn 
yma  ddyfynu  rhai  o  geînion  "  CoU  Gwynfa,"  am  y  bydd  hyny  yn  gyfiawn- 
der  â'r  cyfieithydd,  yn  gystal  ag  i  wneyd  Mîlton  ei  him  yn  fwy  hysbys  i*r 
Cymry.  Nis  gwyddom  yn  iawn  pa  fodd  i  ddewis ;  ond  y  mae  eîn  Uygaid 
yn  disgyn  ar  y  desgrifiad  o  gyflwr  Satan  yn  uffem,  yr  hwn  a  geir  yn  agos 
i  ddechreu  y  ganìad  gyntaf . 

Llyfir  i.  Uin.  60. 

"  Nine  timea  the  Bpaoe  that  measaies  day  and  night 
To  mortal  men,  he  with  his  horrid  crew, 
Lay  Tanqui8h*d,  roUing  in  the  fieiy  gnlf, 
Gonfonnded  thon^  immortal:  Bnt  his  doom 
Beaeryed  him  to  more  wrath;  for  now  the  thonght 
Both  of  lo8t  happiness  and  lasting  pain 
Torments  him ;  round  he  throws  his  baleful  eyes; 
That  witneBS*d  huge  affliction  and  dismay, 


16  COLL  GWYNPA.  * 

Mlx*d  vith  obduraie  príde  and  Btead&st  hate : 

At  once,  as  íar  as  angela'  ken,  he  views, 

The  dismal  Bitiiatîon  waate  and  wild : 

A  dungeon  horríble  on  all  Bidea  round, 

Ab  one  great  famace  flamed ;  yet  from  thoae  flames 

No  light ;  but  rather  darkne8B  yìàJble 

Served  only  to  dÌBCOver  Bights  of  woe, 

Begiona  of  sorrow,  dolefal  Bhades,  where  peace 

And  reat  can  never  dwell :  hope  never  comeBy 

That  comes  to  all :  bat  torture  withont  end 

Still  arges,  and  a  fiery  deluge,  fed 

With  ever-barning  Bulphur  unconsumed." 

Püghb:  tudal.  3. 

"  Naw  o  droion  rhod 
A  dreigla  i  ddyniadon  ddydd  a  nos, 
Ifife  ac  ei  giwed  hagr,  tan  alln  trech, 
Ymgreinient  yn  y  cau  o  dandde  certh, 
Mewn  ^yndawd  er  o  anfarwolion  naws: 
Ond  grym  ei  dynged  pwysai  i  fwyftu 

Y  dig  a  haeddai  efe ;  can  ymbwyllfta 
Yn  awr  am  wynfyd  a  goUasid  byth 
Ac  am  y  boen  a  ddelai ;  tafiai  wg 
Golygon  mall,  a  welynt  ofid  blwng 
A  braw  yn  gyfred  gan  falcliineb  syth 
A  thrylwyr  gas :  cybelled  ag  yw  trem 
EngyÛon,  sylwa  efe  ar  nnwaith  ddull 

Y  fimgre  amdríst,  anial  iawn  a  gwyllt ; 
Ofioiadwy  flSui  yn  fflamiaw  aragylch  oedd 

^  Fal  eang  fiwm,  ac  eto  nid  oedd  gwawl 

Y  fflamiau  hyn,  ond  amlwg  wyll  a  braidd 
Ddangosai  dremion  gwae,  tríg&nan  ing, 
A  Bjn  gysgodion  ocl^  Ue  mwy  ni  bydd 

Na  thfmc  na  gorphwys^  gobaith  mwy  nÌB  daw 
A  ddaw  1  bawb ;  ond  ayoh  heb  amo  dawl 
A  rwysga,  a  llifeiriant  tandde  fflwch, 
O  &eth  ufeliar  hylosg  dlleì&ad." 

Mae  y  cyfieithiad  yma,  hyd  y  medrwn  nì  weled,  yn  berflyth  ddiM*:  ac 
aô'eii&l  yw  sylwi  fod  y  desgnfiad  yn  rymus  a  chyŵöus ;  oblegid  y  mae 
pob  enaid  yn  teomlo  hyny  wrth  ei  ddarllen.  Yn  neflStf,  edbrydiwn  ar  wei- 
edigaeth  angeu.  Uawer  ymgaìs  sydd  wedi  bod  1  ddangos  fhyw  dd<^wedd 
o  firenin  y  dychiyniadau ;  ond  y  mae  pawb  bron,  oddigerth  Mü^n,  yn  ei 
wneyd  yn  wrthddryoh  dirmyg  yn  fwy  na  dychiyn.  Oof  yw  genym  íoà 
Fro&iBaor  Wilson  yn  sylwi  ar  y  medrusrwydd  gyda  pha  un  y  mae  MîlfcOTi 
yni  taflu  ane^urdw  farawychua  dros  yr  hoU  ddesgrifiad.  Mor  beH  oddiwrtb 
ei  beraonolì^  nid  yw  yn  son  am  ddim  mwy  na  Uun :  ond  y  mae  yn  cymedróli 
hyny  dracheâi,  ac  yn  ychwanegu,  "  Os  llim  y  gellir  galw  yr  hyn  nad  oedd 
iddo  lun.'^  Nis  gŵyr  yn  iawn  pa  un  oedd,  ai  sylwedd  ai  cysgod,  "fir 
eaeh  seemed  eiiher."  Yna  mae  yn  defhyddio  yr  h^  gymhariaetn  Homer- 
aìddy  ^^Du  y  safai  fel  nos/'  Ond  ^rr  oedd  yn  ysgwyd  erchyll  saetih  i  nid 
cysgod  oedd  hono.  Nid  oedd  pen  ganddo,  ond  yr  hyn  a  ymddangosai  yn 
ben :  ao  nid  coron  oedd  ar  hwnw,  ond  rhith  breninol  goron.  Yna,  paû 
ydym  yn  i^llu  mewn  syndod  ac  arswyd  ar  y  peth  hyll  aruthrol  hwn,  dyma 
ddadganiad  disymwth,  '^/SSoton  tDosnow  at  hand."  Y  mae  Dr.  Pughe 
wedi  gwanhau  y  frawddeg  hon  trwy  roddi  "  oedd  "  o  flaen  "öatan  ;**  ac  y 
mae  cyn  hyny  wedi  gadael  allan  y  geirìau  "  terrible  as  hdl''    Gyda  hyn  o 


COLL   GWYNFA.  \7 

eithrìadau,  y  mae  wedi  dyfod  trwy  y  Ue  yma  yn  fuddygoliaethus.     Ond 
dyma  y  cyfieithiad : — 

Llyfr  ii.  llin.  666. 

"  The  other  shape 
If  shape  it  might  be  caird  that  shape  had  none 
DÌBtinguishable  in  member,  joint,  or  limb, 
Or  substance  might  be  caH'd  that  8hadov  seem'd, 
For  each  seem'd  either ;  black  ît  stood  as  Night, 
Fierce  as  ten  Faries,  terrible  as  Hell, 
And  shook  a  dreadfnl  dart.    What  seem'd  his  head 
The  likenefl8  of  a  king1y  crown  had  on. 
Satan  was  now  at  hand,  and  írom  his  seat, 
The  monster  moYÌng  onward,  came  as  fast 
With  horrid  strides,  Hell  trembled  as  he  strode." 

PtTöHîS:  tudal.  53. 

"  Os  llun  y  gelwir  nad 
Posbarthus  Jun  o  gymal  iddo  oedd 
Nac  aelawd,  neu  y  gelwir  sylwedd  fal 
Pe  cysgawd  oedd  ac  fal  y  naiU  y  iliJl ; 
Yn  ddu  fal  nos  y  safai,  poethach  no 
Beg  £froch  o  f&r,  bygy  thiai  erchyll  saeth ; 
Hyn  íal  pe  pen  oedd  iddo  amo  oedd 
Cyffelyb  i  freninawl  goron  ferth. 
Oedd  Satan  yma  yn  y  fan,  oddiar 
Ei  sedd  y  gwrthyn  brysiai  gynted  rhag 
£i  flaen  ar  gamau  anferiby  Uffem  a 
Eigrynai  gan  ei  drawd.'' 

Llawer  ffordd  sydd  i  geisio  gwneyd  araeth  neu  ddesgrifiad  yn  fawredd- 
us.  Y  mae  rhai  yn  amcanu  at  hyny  trwy  arfer  geiriau  mawrion,  ac  eraill 
trwy  gyffelybiaethau  gwychion.  Ý  mae  rhyw  reswm  gan  y  rhai  olaf ; 
oblegid  y  mae  cyffelybiaetbau  yn  brydferth  a  buddiol  yn  eu  Ue  fel  addum- 
iadau ;  ond  dylid  gofalu  am  fod  yno  ry wbeth  gwerth  ei  addumo,  ac  na 
byddo  jrr  addum  yn  cuddio  y  meddwl  tufewnol  o'r  golwg.  Dylid  cofio 
hefyd  mai  nid  y  wisg  sydd  yn  cyfamoddi  gwir  fawredd.  Pel  prawf  o  hyn 
cawn  ddyfynu  rhan  o  araeth  Satan  pan  ddisgynodd  ar  y  ddaear  gyntaf,  un 
o'r  damau  ardderchocaf  yn  "  CoU  Gwynfa ;"  ond  nid  y w  yn  cynnwys  cy- 
maint  ag  un  gyffelybiaeth,  nac  un  math  o  droell-ymadrodd  o'r  dechreu  i'r 
diweddy — dim  ond  mawredd  hanfodol,  noeth.  Ffordd  effeithiol  i  &mu 
teüyngdod  cyfansoddiad,  yw  ei  ddyosg  o  bob  addum,  ac  edrych  pa  fiunt  o 
sylwedd  fydd  wedi  hyny  ar  ol.  Yn  yr  ymadrodd  mwyaf  mawreddus  a 
fu  erîoed,  nid  oes  dim  ond  "  Bydded  golenni,  a  bu  goleuni."  Yn  rhai  o 
feijŵi/ac  areithwyr  goreu  y  Groegiaid^  ni  cheir  un  amser  gyffelybiaethau 
bárfaLth;  dim  ond  cyífeiriad  at  ambell  gymhariaeth  mewn  gair  neu  ddau 
wrth  fyned  beiHio ;  a  thueddir  ni  i  feddwl  mai  dyma  y  owbl  sydd  yn  cyd- 
weddu  &  theîmlad  dwfn.  Yn  y  cyfryw  amgylchiad,  nid  oes  gan  y  meddwl 
amser  i  obrhain  cyffelybiaethau ;  er  y  dichon  iddo  gyffwrdd  â  hwynt  fel  yr 
hylìf  ipjydanoL  Mewn  cyfiÿrddiadau  cymhariaethol  fel  hyn,  nid  oes  neb 
mor  hapu3  a  Shakspeare.  ¥  mae  yn  rhagori  yn  hyn  hyd  yn  nod  ar  Mil- 
ton.  Mewn  desigrîSad^  o'r  tu  arall,  y  mae  yn  naturiol  i  ni  chwilio  am  bob 
cymhorth  i  osod  allan  y  meddwl,  ac  y  mae  yn  rhydd  i  ni  aros  yn  hwy  gyda'r 
gyffelyl»aeth.  Felly  yn  y  rhanau  desgrifiiadol,  y  mae  Mìlton  yn  arfer  cy- 
iÉiybiaethau  go  faith ;  ac  yn  gosod  holl  gyfoeth  hanesiaeth  a  gwybodaeth 
y  byd  dan  deymged  i'r  perwyl.  Ond  pan  yn  adrodd  teimladau  dwysion, 
prin  jr  mae  yn  caniatHu  iddo  eì  hun  gymalnt  a  chyfeiriad  at  unrhy w  gym- 


18  CÜ1.L   CWYNFA. 

hariaeth*  Tn  y  dyfyniad  a  ganlyn,  y  mae  Mflton  hefyd  yn  defiiyddio  j 
geiriau  mwyaf  dysyml,  yn  yr  hyn  y  dilynwyd  ef  gan  y  cyf^tìiydd.  Ac  y 
mae  yn  rhaid  i  nì  ddyweyd  am  Ih*.  Pughe  nud  anfynyeh  y  mae  yn  tros- 
eddu  trwy  arfer  geirìau  rhy  fawrion.  Nid  trwyffiurfío  geirîan  cyûaiaawdd 
y  mae  mor  annefdladwy,  ond  yn  hytrach  trwy  ddadgyfimsoddi  yncMrmodol. 
Ond  yma  y  mae  wedi  gochelyd  y  ddwy  ochr,  ac  wedi  ymgadw  yn  lew  at 
3rr  iaith  gyffiredin. 

Llyfr  îv.  llin.  73. 

"  Me  mÌBerable  !  which  way  Bhall  I  fly 
Infinite  wrath»  and  infinite  despair  ? 
Which  way  I  fly  i8  HeU ;  myMlf  am  fieU ; 
And  in  ihe  lowest  deep  a  lower  deep 
StiU  thieat'ning  to  deyour  me  opens  wìde, 
To  which  the  SeU  I  Bofiêr  seems  a  üeay'n. 
O  then  at  Ust  relent    Is  there  no  place 
Left  for  repentance,  none  for  pardon  left  ? 
None  left  bnt  by  submission ;  and  that  word 
Difldain  forbida  me>  and  my  dread  of  shame 
Among  ihe  Spirits  beneath,  whom  I  aedaced 
With  oiher  promises  and  other  yaunta 
Than  to  submit^  boaating  I  could  subdue 
Th'  Omnipotent.    Ay  me,  they  Uttle  know 
How  clearly  I  abide  that  boast  so  yain^ 
Under  what  torments  inwardly  I  groan,  * 

While  they  adore  me  on  the  throne  of  HeU  f 
With  diadem  and  sceptre  high  adyanced, 
The  lower  stiU  I  Mí,  only  supreme 
In  misery  t  such  joy  ambition  finds. 
But  say  I  could  repent,  and  could  obtain 
^  act  of  grace  my  former  state,  how  soon 
Woold  height  recali  high  thoughts,  how  soon  unsay, 
What  feign'd  Babmìflsion  swore  1  eaae  would  recant 
YowB  made  in  pain,  as  yiolent  and  yoid ; 
For  neyer  can  true  reconcilement  grow 
Where  wounds  of  deadly  hate  haye  pierced  so  deep : 
Which  would  bnt  lead  me  to  a  worse  relapse 
And  heayier  fiill :  so  should  I  purchase  dear 
Short  intermisBÌon  bought  with  double  smart. 
Thifl  know8  my  Punisher  :  therefore,  as  far 
From  granting  he,  as  I  from  begging  pcace. 
AU  hope  ezcluded  thus,  behold,  instead 
Of  U8  outcast,  eziled,  his  new  delight, 
Hankind  created,  and  for  him  this  world. 
So  fiuewell  hope,  and  wîth  hope  farewell  fear, 
FareweU  remorse  :  all  good  to  me  ìb  lost : 
Eyil  be  thou  my  good ;  by  thee  at  least 
Diyided  empire  with  Heayen's  King  I  hold,       * 
By  thee^  and  more  than  half  perhaps  will  reign ; 
Aji  man  ere  long,  and  this  new  world  shall  know." 

Fughb:  tudal.  98. 

"  Mi  tmenus  I  i  ba  le 
Rhag  Uid  diddiwedd  ac  auobaith  byth 
Y  ffoaf  I  y  ffordd  y  ffowyf  üffem  yw ; 
My  hun  wyf  üffem ;  ac  yn  isaf  dwfn 
Bygythia  iaach  dwfn  gan  lydan  safn 
Fy  ýsu,  Nef  wrth  hon  yr  u  ffem  a 
OddeM.    Ynte  O  ymfeddal&a : 
Ai  nid  oes  Ue  i  edifeirwch,  i 


COLL   GWYNFA.  19 

Faddenant  ddim  )  end  trwy  ymoBtwng  nid 
Oes  dim ;  gwahardda  traha  y  &th  air, 
Ac  ofni  gwarth  Tsbiydicn  isod  a 
Dywyaais  trwy  addewid  arall  wedd, 

0  flrostîaw  y  gorfyddwn  Ner  pob  nerth. 
lë  mi,  neud  prin  y  gwyddont  dnited  y 
Godde&f  ffrost  mor  wag,  tan  hyn  tu  mewn 
0  nych  yr  wyf  yn  ochi,  tra  y  mawiÄant 
Ar  orsedd  TJffem  fi.    A  choron  ar 

Py  mhen  yn  dderchafedig  fìry,  fy  syrth 

Yw  iaaf  byth,  gonichaf  wyf  ond  mewn 

Tnieni ;  haedda  trachwant  y  Jath  hoen. 

Ond  edifaru  pe  y  gallwn,  ac 

T  gallwn  gael  trwy  ddawn  o  rad  y  cynt 

Oraafìad ;  cynted  yr  adalwai  y 

Gomchder  nchel  éydauy  cynted  by th 

T  gwadid  hyn  a  dyngai  firig  waifiyad  ? 

Adganai  hawddfyd  oftmedau  nych, 

Mal  oferìon  traÌB.    Am  nas  gellir  byth 

Gymmodì,  lle  y  brathed  clwy&u  cas 

Angeuawl  ddyíhed :  hyn  nìfi  dygai  fi 

Ond  i  adlithriad  gwaeth  a  thrymach  cwymp  : 

Efelly  dmd  y  prynwn  seibiant  byr 

Er  deufwy  brwyn.    Gwy r  fy  arteithydd  hyn : 

Am  hyny  pelled  efe  o  roddi,  ac 

Wyf  fi  0  ofyn  hedd :  mal  hyn  nad  oes 

Mwy  gobaith,  llyna  ni  yn  eillion  a 

Gwas^uredigion,  ei  oriioffedd  yn 

Ein  Ile  yw  Dyn,  ae  iddo  y  byd  hwn. 

Tn  iach  aed  gobaith  bellach,  ac  yn  iach 

Aed  ofh  ynghyd,  yn  iach  pryderi  mwy  : 

Pob  da  i  mi  a  goUed  :  drwg  bydd  di 

1  mi  yn  dda :  o  leiaf  trwyot  ti 

T  diüìaf  gyfinnedig  rwysg  ft  Naf 
T  Nef,  îe,  trwyot  ti,  a  hwyrach  mwy 
No  hanner  tan  fy  rhwysg;  ac  fiil  cyn  hir 
T  gwybydd  Dyn,  a  hwn  y  newydd  fyd." 

Digona  hyn  i  ddangos  pa  beth  sydd  yn  wîr  fawreddus :  ond  edrychwn 
eto  ar  un  anghngifit  o'r  prydferthy  lle  y  mae  Milton  yn  desgrìfio  "  nos  dawel 
yn  dysdewi ;"  a  ehredu  yr  ydym  y  cytuna  ein  darllenwyr  na  fu  dim  erîoed 
yn  firy  darlunîadoL  Yn  y  cyfieithiad  o  hono,  nid  oes  ond  dau  o  feîau 
gwerth  sylwî  amynt.  Yn  gyntaf,  mae  Milton  yn  dyweyd  fod  y  cyflych- 
wyr  yn  gwisgo  pob  peth  yn  ei  lifrau  llwydion  ei  hun,  fel  arwydd  fod  y 
cwbl  dan  eî  awdurdod,  yr  hyn  sydd  yn  llawer  mwy  barddonawl  na  "  dudd- 
asai  yn  ei  liw  cynnefin  bob  rhyw  beth."  Ac  yn  nesaf,  y  mae  Müton  yn 
darlunio  "  dystawrwydd  yn  cîuilyn."  Nid  oedd  modd  ei  ddwyn  i  mewn 
yn  fwy  cynnil.  Nid  yw  yn  ei  bersonoli  yn  amlwg ;  ond  y  mae  yn  ddigon 
fel  arweiniad  i  mewn  f  r  meddylddrych  ardderchog  a  geir  yn  un  o'r  llìnellau 
dilynol.  Ac  felly,  ar  ol  son  am  yr  eos  yn  canu  trwy  y  nos  ei  thrydar  cu, 
y  mae  yn  ychwanegu  fod  Dystawrwydd  yn  lloni  wrth  eî  wrandaw.  Ni  fu 
erioed  fîeddylddrych  mwy  anturiaethus ;  a  diau  y  buasai  yn  disgyn  yn  rhy 
amiysgwylîadwy,  ac  o  ganlyniad  yn  annaturîol,  oni  b'ai  fod  meddwl  y  dar- 
llenydd  wedi  ei  barotöi  iV  dderbyn  trwy  y  crybwylliad  blaenorol.  Ymae 
hyn  wedi  ei  golli  i  raddau  yn  y  cyfieithiad,  gan  mai  nid  yr  un  gaîr  a  rodd- 
wyd  yn  y  ddau  le  am  ^^iüence,"  Ond  ni  chadwn  y  darllenydd  yn  hwy  oddi- 
wrth  Milton  a'i  gyfieithydd. 


20  COLL   GWYNFA. 

Llyfr  iv.  llin.  598. 

"  Now  came  Btill  eyening  on,  and  t>vilight  grey 
Had  in  her  sober  liy'ry  all  thinga  clad ; 
Silence  accompanied :  for  beast  and  bird, 
'Äiey  to  their  grassy  couch,  these  to  their  nests, 
Were  8lank,  all  but  the  wakeíul  nightingale : 
She  áll  night  long  her  am'rous  descant  sung : 
Silence  was  pleased.    Now  glowed  the  firmament 
With  lÌYÌng  sapphires  :  Hesperus,  that  led 
The  stany  host,  rode  brightest,  till  the  Moon, 
Bising  in  clouded  majesty,  at  length 
Apparent  queen,  unyeiled  her  peerless  light, 
And  o'er  the  dark  her  silyer  mantle  threw." 

Pughb:  tudal.  116. 

"  Dynesai  weithion  araul  hwyr,  a  Uwyd 
Gyflychwyr  a  duddasai  yn  ei  liw 
Cynnenid  bob  rhyw  beth ;  canlynai  taw. 
Y  milod  idd  eu  gwàl,  yr  adar  idd 
Bu  nyth,  a  gilient,  ond  yr  eaws  flraw ; 
Hi  canai  trwy  y  nos  ei  thrydar  cu  ; 
Oedd  Uon  tawelwch :  weithion  gloewai  wybr 
Gan  lasar-feini  by w :  ücheron  a 
Flaenorai  lu  serenawl,  gwympaf  oedd 

0  rawd,  nes  mewn  cymylawg  fri  y  Uoer 
Yn  cwnu,  yn  frenines  gain 
Bynoethai  hi  ei  mirain  wawl,  ar  daen 
Ei  thoron  arian  bwriai  dros  y  cudd." 

Nis  gwyddom  pa  fodd  i  ddiweddu  yn  well  na  thrwy  ddyfynu  un  o  gyf- 
eîrìadau  Milton  at  ei  gyflwr  a'i  dywydd  ei  hun.  Jilae  yn  hysbys  i*r  rhan 
fwyaf  o'n  darllenwyr  ei  fod  yn  ddall  pan  yn  cyfansoddi  "  CoU  G-wynfa,"  ac 
yn  eael  ei  anmharchu  yn  fawr  gan  yr  ücheleglwyswyr.  Yn  un  o'i  "  Scnr 
nets,'*  y  mae  yn  cysuro  ei  hun  â'r  ystyriaeth  mai  y  rhai  sydd  yn  dwyn  yr 
iau  yn  fwyaf  tawel  sydd  yn  gwasanaethu  Duw  oreu,  a'i  fod  Ef  yn  cyfrif  fel 
eî  weision,  y  rhai  hyny  nad  ydynt  yn  gwneuthur  dim  ond  sefyll  a  dysgwyl 
Mewn  un  arall,  y  mae  yn  dyweyd  nad  yw  yn  coUi  un  iota  o  galon  na 
gobaith ;  ond  ei  fod  o  hyd  yn  dal  i  fyny,  ac  yn  morio  yn  gywir  yn  y  blaen. 
Felly  yn  "  Coll  Gwynfa,"  ar  ol  gorphen  yr  hanner  cyntaf  o'r  gwaith,  y  mae 
yn  nechreu  y  seithfed  llyfr  yn  dadgan  ei  deimladau  fel  y  canlyn : — 

*'  Er  mewn  dyddiau  drwg, 
Mewn  drygion  ddyddiau  bo<l,  plith  drygion  o 
Bafodau ;  mewn  tywyllwch,  ac  aml  byd   - 

1  fy  amgylchu  mewn  unigder ;  nid 
Er  hyny  unig,  tra  gofwyi  di 

Fy  nosawl  hun,  neu  pan  orliwia  gwawr 
Y  dwyrain  :  eto  twya  di  fy  nghan, 
^yfedon,  ac  andawiad  addas  cais 
I  mi,  er  nad  lliosawg." 

Mwy  0  rai  tebyg  iddo  a  goder  yn  ein  dyddiau  ninnau.  Os  yw  yn  ormod 
dysgwyl  am  ei  gyffelyb  mewn  dawn  a  gallu ;  nid  yw  yn  rhyfyg  i  ni  ben- 
derfynu  eî  ddilyn  mewn  uniondeb  moesol,  ac  ymroddiad  i  ogoneddu  Duw, 
yn  f wy  na  rhyngu  bodd  dynion ;  ac  yna  gallwn  goledd  y  grediniaeth  y  cawn 
rai  addas  i'n  gwrandaw,  "er  nad  lliosog." 


21 


DOLENAU    Y   GADWEN. 

Yr  hyn  a  fwriadwn  ei  gymeryd  mewn  llaw,  o  dan  y  cyfenwad  uchod — 
dolenau  y  gadwen — ^yw  dangos  nas  gellir  gwneyd  allan  olyniaeth  apostol- 
aidd  rheolaiddy  fel  ag  ei  gosodìr  aÜan  gan  blaid  o  gryn  ddylanwad  yn 
Eglwys  Loegr,  a  adnabyddir  yn  gyffî*edin  wrth  yr  enw  Puseyaid.  I>y- 
wedant  nad  all  fod  gan  neb  gymhwysder  nac  awdurdod,  yn  ol  ewyllys 
Duw,  i  gyflawni  y  swydd  weinidogaethol,  oddieithr  iddo  gael  ei  ordeinio 
gan  esgob  esgobaeth  wladol ;  yr  hwn  ordeiniad,  meddant  hwy,  sydd,  trwy 
hawl  ddwyfol,  yn  uwch  gradd  na  henuriaid ;  a  chan  hyny,  mai  hwy  yn 
unig  sydd  wedi  eu  gwisgo  gan  Dduw  Dad  âg  awdurdod  i  ordeînio  gwein- 
idogion  iV  eglwys ;  a  bod  yr  awdurdod  hon  i  ordeinio  wedi  deilliaw  f  r 
esgobion  hyn,  yn  llinell  uniongyrchol — ^yn  gadwen  ddifwloh  o  ddolenau 
personol,  o  Grìst  al  apostolion. 

Y  mae  yr  ysgrifenydd  yn  anwesu  yr  hyder  mwyaf  diammheuol  y  gall 
brofi  iV  ddarllenwyr — 1.  Nad  oes  brawf  hanesiol  o  olynìant  personol 
esgobion — ^nas  gelür  cael  cadwen  ddidor.  2.  Fod  apwyntiad  llawer  o'r 
esgobion,  trwy  y  rhai  y  rhaid  olrhain  y  gadwen  flug-apostolaidd  hon,  mor 
afíeolaidd,  fel  y  rhaid  i'w  holl  awdurdcä  gael  ei  haflûihau  a'i  llygru,  nes 
ei  gwneyd  yn  hoUol  ddlwerth,  pan  ei  cymherîr  âg  awdurdod  yr  ysgryth- 
yrau  sanctaidd,  a'r  brif  eglwys,  ac  yn  enwedig  Eglwys  Loegr  ei  hun,  yr 
hon  a  ofyn  fod  pob  ymgeisydd  am  y  weinidogaeth  wedi  ei  gymhell  yn 
fewnol  gan  yr  Ysbryd  GÌan  i  gymeryd  amo  y  weinidogaeth  GristionogoL 
3.  Fod  y  Testament  Newydd,  y  brif  eglwys,  diwygwyr  Eglwys  Loegr,  a'r 
hoU  dduwinyddion  tramor  eraill,  yn  amser  y  diwygiad,  yn  caniatäu  ao  yn 
dadleu  dros  gydraddoliaeth  gaJlu  neu  awdurdod  gweinidogion  yr  efengyl ; 
ae  yn  hoUol  wadu  uchraddoliaeth  esgobion  trwy  hawl  ddwyfol. 

Y  safle  yr  ydys  yn  ei  gymeryd  yw  hyn — ^Fod  yr  athrawiaeth  uchod — ^yr 
hon  sydd  yn  cyfyngu  gwaith  y  weinidogaeth  Grìstionogol  yn  y  wlad  hon 
î'r  offeiriaid  esgobaethol,  trwy  hawl  ddwyfol — ^yn  anysgiythyrol  ac  yn 
amnhrotestanaidd,  ac  yn  llawn  mor  Babaidd  a  thrawsylweddiad,  neu 
unrhyw  athrawiaeth  araU  a  gydnabyddir  yn  gyffiredin  ei  bod  yn  gyfryw : 
nas  gaUasai  y  diwygiad  fyth  gael  ei  ddwyn  oddiamgylch  pe  buasai  y 
diwygwyr  yn  Buseyaid,  na  hyd  yn  nod  üchel-eglwyswyr ;  ac  nas  geUid  ei 
amddiflyn  ar  eu  hegwyddorion  hwy.  Mae  yr  atlu*awiaeth  hon  mor  han- 
fodol  Babaidd  yn  ei  natur  a'i  thueddiad,  fel  y  mae  yn  naturiol  arwain  ei 
hamddifl^wyr  yn  ol  i  Bufain ;  ac  y  mae  pawb  ag  sydd  yn  ei  dal  yn  fwy 
Pabaidd  na  Phrotestanaidd.  Yn  wir,  y  mae  cysondeb  yn  gofyn  iddynt 
fesur  eu  camrau  yn  ol  i  Bufain,  a  gwneyd  eu  heddwch  â'u  mam-eglwys 
mor  fìian  ag  y  byddo  yn  bosibl.  Canys  pa  beth  yw  egwyddor  benderfynol 
ac  arbenigol  Pabyddiaeth  ?  Wel,  nad  oes  iac/umdwriaeth  aUan  o  Eglwys 
Bhufcm,  Dyma  oedd  dechreuad  y  chwü-lŷs,  a'r  hoU  erlidigaethau  a'r 
creulonderau  a  arferodd  yr  eglwys  hono  tuag  at  bawb  a  feiddient  wahan- 
iaethu  oddiwrthi,  trwy  hoU  ystod  ei  gwrthgüiad,  Poenydiwyd  y  corff  o 
dan  yr  esgus  o  gariad  at  yr  enaid;  a  thywaUtwyd  afonydd  o  waed  i'r 
dyben  o  orfodi  hereticiaid,  fel  y  galwent  bob  un  a  feiddiai  feddwl  drosto 
ei  hunan,  i  ddychwelyd  yn  ol  i  fynwes  eu  mam-eglwys,  fel  y  byddai  eu 

1849.]  c 


22  DOLENAU   Y   GADWEN. 

heneidiau  yn  gadwedig,  trwy  eu  dirwasgu  i  ymwrthod  â'u  hereticîaeth : 
ond  pan  na  ellid  gwneyd  hyny,  torid  hwy  ymaith,  rhag  iddynt-lygru  eraill 
â'u  hesiamplau  drwg.^  Yn  awr,  gadewch  i  ni  ofyn,  yn  mha  beth  y  mae  y 
Puseyaid  a'r  üchel-eglwyswyr  yn  gwahaniaethu  oddiwrth  hyn  ì  Dy wed- 
ant  hwy  mai  hwynthwy  yw  yr  unig  weinidogion  cyfreithlawn  —  mai 
Uadron  ac  yspeilwyr  yw  pawb  eraUl — nad  aU  eu  gweinyddiadau  fod  o 
ddim  bendith — ^mai  er  y  gallant  fod  yn  ddysgedig,  dawnus,  athryHthgar, 
a  duwiol,  a  phroffesu  cael  eu  cynhyrfu  gan  yr  Ysbryd  Glan  i  gymeryd 
amynt  swydd  y  weinidogaeth  Gristionogol,  eu  bod  er  y  cwbl  yn  ddifíyg-' 
iol  o  awdurdod,  oblegid  nad  ydynt  yn  ddolenau  yn  y  gadwen  o  olyniaeth; 
ac  am  hýny,  nad  ydynt  yn  ddim  amgen  na  "  rhai  yn  cymeryd  amynt  urdd 
sanctaidd."  Fel  hyn  y  maent  yn  gwadu  cademid  pob  ordeiniad  gwein- 
idogaethol  ond  yr  eiddynt  eu  hunain,  megys  y  mae  Eglwys  Rhufain  bob 
urddau  ond  y  rhai  a  röir  trwy  ei  hawdurdod  hi,  FeUy  y  mae  hi  yn  ym- 
ddwyn  tuag  at  yr  olynwyr,  a  phob  eglwysi  Protestanaidd,  fel  y  maent  hwy 
yn  bamu  am,  ac  yn  ymddwyn  tuag  at,  yr  hoU  rai  na  ordeiniwyd  yn 
esgobyddawl. 

A  ydyw  Eglwys  Bhufain  yn  dysgu  nad  oes  iachawdwriaeth  ond  yn  ei 
chyfundeb  hi?  Y  mae  y  Puseyaid  a'r  üchel-eglwyswyr  yn  haem  mai 
Eglwys  Loegr  yw  yr  unig  eglwys  yn  y  deymas  hon  "  sy'n  hoUol  sicr  fod 
ganddi  gorff  yr  Arglwydd  i'w  roddi  i'w  phobl."  Ac  y  mae  ein  Harglwydd 
b^digedig  yn  ein  sicrhau  mai  oni  fwytäwn  gnawd  Mab  Duw,  ac  oni  yfwn 
eî  waŵi,  nad  oes  genym  fywyd  ynom  {loan  vi.  53).  Ac  os  mai  o  ddwy- 
law  gweinidogion  ordeiniedig  esgobawl  yn  \mig  y  gaUem  ei  gael,  y  mae  yn 
canlyn  nad  oes  iachawdwriaeth  aUan  o  undeb  â'r  Eglwys  Wladol;  a  chan 
hyny,  y  mae  y  blaid  hon,  yn  gyson  ddigon,  yn  gwadu  cademid  pob  gwein- 
yddiadau  gan  eraiU,  ao  yn  aml  yn  nacäu  claddu  y  rhai  a  fedyddiwyd  gan 
weinidogion  eraül,  gan  eu  gadael  i  "  dmgareddau  digyfammod  Duw."  G wir 
y  caniatëir  iddynt  yr  hawl  o  famu  trostynt  eu  hunain,  a  chydnabyddir 
rhyddid  cydwybod ;  ond  gan  gyfraith  y  tir  y  gwneir  hyn,  ac  md  gan  hlaid 
yr  ólynimt.  Arweiniai  eü  hegwyddorion  hwy,  pe  ceid  hwy  aUan  i'w 
canlyniad  natiuiol,  fel  y  maent  mewn  gwledydd  Pabaidd,  ac  heb  oddefìad 
cyfreithlawn  i  bleidi^'U  crefyddol — ^i  hoU  ddychrynfeydd  anoddefìad  ac 
erUdigaeth  Pabaidd ;  a  hyny  yn  eithaf  cyson  â'u  hegwyddorion — ^^  Cariad 
at  yr  enaid  yw  enaid  cariad.''  Ac  os  na  aUwn  gael  iachawdwriaeth  aUan 
o  Eglwys  Loegr,  byddai  yn  gariad — ^yn  weithred  dda — ^ynddi  ddynwared 
Mam-eglwys  Bufain,  trwy  sefydlu  chwil-lŷs,  a  dystrywio  cyrff  hereticiaid, 
**  fel  y  byddo  eu  heneidiau  yn  gadwedig  yn  nydd  yr  Arglwydd  lesu." 

Nis  gelUr  amddifíyn  cynUun  cadwen  yr  olyniant,  heb  ganiatäu  fod 
Eglwys  Rhufain  yn  wir  eglwys ;  o  leiaf  trwy  ddisgyniad,  fel  yr  haera 
Dr.  Hook  a'i  hoffeipiaid  yn  weinidogion  Crist.  Ond  nid  yw  Eglyrys 
Bhufain  yn  tueddu  i  dalu  y  moesgarwch  yn  ol ;  ac  yn  wir,  pa  fodd  y  gaU? 
canys  ar  yr  egwyddor  hon,  eglwys  sismaticaidd  yw  Eglwys  Loegr ;  ac  ar 
yr  un  egwyddor  y  darfu  i  lawer  o  bersonau  ofiius  a  gweiniaid,  i  fod  ar  yr 
ochr  d(üogelaf,  gofleidio  Pabyddiaeth.  Y  mae  amgylchiad  lago  yr  AÎl, 
fel  ag  ei  mynegir  gan  Esgob  Bumet,  yn  eithaf  cyfaddas  i'n  dadl  bresen- 
nol  :-*-"  Efe  a  roddodd  i  mi,"  meddai  yr  esgob,  "  yr  hanes  canlynol  am  ei 
waith  yn  newid  ei  grefydd.     Pan  y  dîangodd  o  ddwylaw  yr  larU  o  North- 

^ "  O00IÍ8  History  of  the  Apoatolical  Successian :"  tudal.  185. 


DOLENAU   y   GADWEN.  23 

umberlandy  i*r  hwn  yr  ymddiriedasai  y  senedd  ofal  ei  ddysgeidiaeth,  a'r 
hwn  a  ymddygodd  tuag  ato  yn  barchus  iawn — cymerwyd  pob  gofal  priodol, 
mor  gynted  ag  yr  aeth  tros  y  môr,  i'w  f^irfío  mewn  ymlyniad  diysgog 
wrth  Eglwys  Loegr.  Tmhlìlii  pethau  eraill,  dywedwyd  Uawer  am  cmdwr- 
dod  yr  eglwys,  ac  am  y  iraddodiadau  oddinorth  yr  a/pogtolionf  er  cadamhau 
esgdbyddMiàh,  Eelly  pan  ddaeth  ef  i  sylwi  fod  mwy  o  reswm  i  ymostwng 
i'r  Eglwÿs  Gatholic  nag  i  unrhyw  un  eghoys  neiUdtìd,  ae  y  gellir  cymeryd 
pob  traddodiadau  eraill  ar  ei  gair  hi,  yn  gystal  ag  yr  oedd  esgobyddiaeth 
yn  cael  ei  derbyn  yn  ein  plith  ni — ^meddyliodd  nad  oedd  y  cam  hwn  yn 
fawr,  ond  fod  yn  rhesymd  iawn  myned  trosodd  i  Eglwys  Bhufain,  A 
chan  fod  Dr.  Steward  wedi  dysgu  iddo  gredu  fod  gwir,  ond  dirgeledig, 
bresennoldeb  Crist  yn  y  saerament,  efe  a  dybiodd  fod  hyn  yn  fyned  mwy 
na  hanner  y  fiordd  i  drawsylweddiad,"^  Mor  naturìol  yw  hyn  oll;  ac 
mor  hawdd  yw  ymsymud  o  olyniaeth  eglwysig  i  Bufain. 

Nid  yw  yr  ysgnfenydd  yn  bwriadu  dyweyd  dim  yma  yn  erbyn  esgob- 
yddiaeth,  na'r  sefydliad  gwladol  eglwysig  fel  y  cyfryw.  Yn  erbyn  yr 
haerìad  o  ddwyfol  awdurdod  esgobyddiaeth  yn  unig  yr  ymfilwria,  fel  ag 
tV  hystyrìed  o  ganlyniad  naturiol  fel  yr  unig  fodd  cyfreithkwn  o  gyfleu 
iachawdwrìaeth  gras  i  blant  dynion.  Anwesa  y  meddwl  y  gall  ddangos 
fod  y  diwygwyr  yn  cymeryd  golwg  gywir  ar  y  pwnc  o  ly wodraeth  eglwysig, 
pan  y  dysgent  nad  oedd  esgobyddiaeth,  trwy  awdurdod  ddwyfol,  yn  urdd 
wahanol  i  henaduriaeth,  '<  ond  yn  unig  fel  cyíansoddiad  doeth  o  eiddo  y 
swyddogìon  gwladol  er  llywodraethu  yr  eglwys  yn  well."  Pa  mor  bell  y 
mae  yr  üchel-eglwyswyr.  wedi  ymadael  oddiwrth  y  golygiadau  hyn, 
bydded  i'w  hysgrifeniadau  dystiolaethu.  Galluogodd  y  golygiadau  hyn  i'r 
diwygwyr  ddal  cymundeb  âg  eglwysi  tramor,  ac  hefyd  ganiatäu  i'w  gwein- 
idogion  esgyn  piüpudau  yr  Eglwys  Wladol  yma. 

Ond  mor  wahfûiol  yw  yn  awr :  nis  gellid  caniatau  hyd  yn  noijl  i  Dr. 
Chahnars  esgyn  pulpud  yr  eglwys  hon,  er  ei  fod  wedi  hynodi  ei  hun  mewn 
zel  dro6  sefydlisîdau  gwladol  crefyddol  trwy  draddodi  darlithiau  yn  ei 
hamddi%niad.  lë,  er  ei  fod  ar  ymweliad  yn  nhŷ  gweinidog  esgobaethol, 
nis  gellid  goddef  iddo  esgyn  y  pulpud ;  a  phan  ofynwyd  iddo  gan  wein- 
idog  o  enwad  arall  i  ddefiiyddio  ei  biüpud  ef,  bamodd  y  doctor  yn  ddoeth- 
ach  wrthod  y  cynnygiad,  oblegid  nad  allai  ei  gyfaül  offeirìadol  ddyfod 
gydag  ef  i  dŷ  cwrdd.  Yn  sicr,  y  mae  hyn  yn  brawf  o  ryw  ddrwg  na 
ddylai  fod.  Ni  chaniatëid  i'r  doctor  ddefnyddio  y  pulpud  esgobaethol 
oblegid  nad  oedd  yn  yr  olyniad — ^nad  oedd  yn  ddolen  yn  y  gadwen — ^nad 
oedd  yn  weinìdog  awdurdodedig  o  efengyl  Crîst !  Nid  elai,  ac  ni  chan- 
iatëid  ìlt  oôeiriad  wrandaw  ei  ^rfaill  mewn  lle  addoliad  cyfundeb  arall, 
oblegid  eu  bod  oll  yn  sismatidaic^  a'u  tai  addoliad  yn  dai  cyrddau  anghyf- 
reithlawn  ac  anawdurdodedig — ^yn  unig  yn  cael  eu  gadael  yn  llonydd  trwy 
Weithred  o  Oddeâad !  Dyma  un  dyryswch  mawr  i'r  hwn  y  mae  yr 
athrawiaeth  o  awdurdod  ddwyfol  esgobyddiaeth  ac  olyniant  yn  arwain 
neu  yn  gyru  ei  phleidwyr  iddo. 

Nis  ^íîl  yr  ysgrifenydd  osod  allan  ei  olygiadau  ar  y  pwnc  hwn  yn  well 
nag  yn  ymadroddion  Eli  Bates,  yn  ei  lyfr  rhagorol  ar  "  Oiristian 
Polities  " — gwaith  y  byddai  yn  dda  iawn  i'r  üchel-eglwyswyr  pe  gwnaent 
eu  hunaîn  yn  adnabyddus  o'i  gynnwysiad.     Testun  un  bennod  a  roddir 

1 "  Hiêtory  of  hia  own  TimM  :"  cyf.  i.  tudal.  276,  276. 
C  2 


24  POLBNAU    Y    GADWBK. 

mewn  dull  o  ofynîad — "  Pa  fodd  y  safei  yr  Eglwys  gyda  pberffîdtìi  oddef- 
iad :"  o'n  rhan  ni,  buasem  yn  dyweyd  "  perfiaith  ryddid ;"  ond  ni  a'i  gad- 
awn  fel  y  cawsom  ef — "  perffîdth  oddefiad."  Y  mae  yn  sylwi ;  «  Tybiwdi 
fod  eglwys  yn  rhoddi  y  flaenorìaeth  benderfynol  i  lywodraeth  esgobawl, 
heb  ei  hystyried  yn  anhebgorol  hanfodol  i'w  bodolaeth,  ond  yn  tueddu  yn 
well  i'w  lleshad ;  nìd  fel  peth  gwir  anghenrheidiol,  ond  cyfaddas ;  a  hyn 
yn  benaf  gyda  golwg  ar  ei  lleshad  ei  hun,  heb  benderfyniad  dîeithriad 
o  berthynaâ  i  ^lwysi  eraill ;  y  mae  yn  agos  yn  anmhosibl  i  flaenorìaeth 
wyliadwrus  fel  yna  achlysuro  ymryson  na  digter.  Ond  os  taera  fod  y 
cyfryw  lywodraeth-drefh  o  ddwyfoí  awdwrdod,  a  dadleu  ei  hawl  i  ddy- 
ddymu  sacramentau  a  gweinyddiadau  pob  eglwysi  eraül,  rhaid  iddi  ddys- 
gwyl  cyfarfod  â  ehilgwthiad.  Ac  ar  y  llaw  arall,  pe  byddai  i  eglwys,  ar 
gyfrîf  cystadleddiaeth  (parity)  ei  gweinidogion,  ddyrchafìi  ei  hun  gorawdi 
eglwysi  eraill,  ac  edrych  ar  yr  urdd  esgobaidd,  yn  ei  sefydlìad  gwreiddiol, 
fel  rhywbeth  Pabaidd  ac  anghristionogol,  nis  gallai  lai,  trwy  y  fath  afirad, 
nac  iselu  ei  hun  yn  ngolwg  pob  meddwl  ystyriol  a  diragfam."*  Dyna, 
yn  nghyfrif  yr  ysgrifenydd,  yw  gwir  Brotestanìaeth,  ao  yn  hanfodol  i  ryddid 
crefyddol,  a  chydnabyddiaeth  eglur  ao  ysgrythyrol  o  hawliau  cydwybod  dyn 
i  famu  drosto  ei  hun,  yn  sylfaenedig  ar  yr  athrawiaeth  ysgrythyrol  o  gyf- 
rifoldeb  dyn  i  Dduw.  A  chan  y  rhaid  iddo  "  roddi  cyfirif  drosto  ei  hun  î 
Dduw,"  dylìd  caniatau  iddo  ddefnyddio  gwirioneddau  dwyfol  am  ei  iach- 
awdwriaeth,  a  fi^urfio  ei  fam  ei  hunan.  Y  mae  Pabyddiaeth  a  gwyr  yr 
olyniant  yn  gwadu  hyn,  trwy  fynu  yr  hawl  i  feddwl  trosom,  a'r  hoU 
awdurdod  i  weinyddu  y  gair  a'r  sacramentau.  Yn  hyn  y  mae  y  gwir 
wahaniaeth  rhwng  y  ddwy  gyÂindreûi — dyma  yw  y  gagendor  mawr;  a 
chan  fod  gan  bob  un  ei  safle  ei  hun — un  y  tu  yma,  a'r  llall  y  tu  acw — nìs  gall- 
ant  gyd^mysgu — ^y  maent  yn  wrthdroedolion  i'w  gilydd ;  a  phawb  sy^n 
dadleu  dros  ddwyfol  hawl,  ac,  f el  o  ganlyniad,  uniff  hawl  i  weinyddu  y 
gair  a'r  sacramentau,  a  thros  gymundeb  â  hwy  mewntreûi  i  feddiannu 
ìachawdwriaeth — ^trwy  ba  enwad  bynag  y  gaUant  gael  eu  gwahaniaethu 
gan  ddynion,  neu  yn  mha  le  bynag  y  gaUant  fod  yn  trìgiannu,  ydynt 
wrth-brotestanaidd. 

Y  mae  yr  athrawiaethau  Pabaidd  hyn,  pa  le  bynag  y  ceîr  hwynt,  yn 
profi  o  ba  le  y  daethant  trwy  yr  efieithiau  y  maent  yn  eu  cynnyrchu,  ac  yn 
dangos  nad  ydynt  yn  ol  duwioldeb.  Y  mae  yn  amlwg  betìi  oedd  ac  ydyw 
eu  hefieithiau  yn  y  cyfundeb  Pabaidd — ^y  balchder,  y  gorthrymder,  yr 
erlidigaeth,  y  creulondeb,  y  trais,  a'r  tywallt  gwaed,  a  hynododd  yr  eglwys 
hono  erioed,  a  ellir  ei  oh*hain,  yn  uniongyrchol  neu  yn  gasgliadol,  i'r  hoUol 
awdurdod  a  fynir  ganddi  i  feddwl  tros,  ac  i  lywodraetiiu  cydwybodau 
dynìon.  Y  mae  yr  un  opiniwnau  yn  amlwg  yn  dwyn  yr  un  ffirwythau  yn 
hollol — ^yn  arwain  i'r  un  canlyniadau  naturì(d — cybeUed  ag  y  mae  am^fỳûh^ 
iadau  ffwahanol  y  pleidiau  yn  caniatau,  yn  Eglwys  Loegr.  Edrycher,  er 
esiampl,  ar  eu  tueddiad  rhwygol,  eu  cymeriad  gwrthodedig,  a'u  tueddìadau 
Antinomaidd.     laith  eu  hymddygiad  ydyw — 

"  Teml  yr  Arglwydd  ydym  m— 
Paganiaid  enûU  oU." 

Ac  09  nad  ydyw  eu  cefnogwyr  yn  dywedyd  wrth  weinidogion  eraiU,  "Sef- 
wch  draw !  canys  sancteiddiach  ydym  ni  na  chwi,"  y  maent  yn  dywedyd, 

1 "  Bates*  Christian  Poîitica  ;"  tudal.  240,  241. 


DOLENAÜ   Y   GADWEN.  ÍÔ 

"  Y  mae  genym  ni  awdurdod  nad  oes  genych  chwi — ^fltig*ordeîniad  yn  unig 
a  gawsoch  chwi — ^ymwthwyr  ydych  i'r  swydd  ofieiriadol — ^nis  gallwn  ni 
ddal  cymundeb  â  chwi ;  oblegid  nid  ydych  yn  canlyn  gyda  ni."  Pwy 
bdlach  yw  y  sìsmaticiaid  ?  Yn  ddîos,  y  rhaî  s/n  gwrthod  dal  cymundeb 
â'r  rhai  sy'n  bwrw  allan  gythreuliaid,  a'r  rhai  y  mae  Duw  yn  arddel  eu 
Uafur,  er  nad  ydynt  yn  canlyn  gyda  hwy. 

Y  mae  gweithrediadau  allanol  yr  athrawiaethau  hyn  iV  gweled  yn  eu 
gwaith  yn  nac^u  hawl  beddrod  i'r  rhai  hyny  sydd  weinidogion  cyfundebau 
eraill ;  ac  y  mae  amgylchiadau  felly  yn  dygwydd  yn  fynyeh  mewn  amryw 
barthau  o'r  deymas.  Ond  y  maent  hwy  yn  myned  tuhwnt  i  Rufain  ei 
hun,  canys  y  mae  y  Fabyddion  yn  caniatäu  gwirioneddoírwydd  hedydd  Uë- 
ygcl.  Y  mae  Pabyddiaeth  yn  ystyried  bedydd  yn  ânhebgorol  i  iachawd- 
wrìaeth ;  ac  am  hyny  yn  caniatäu  i  unrhyw  ddyn  neu  ddynes,  mewn  achos 
o  berygl,  i'w  weinyddu ;  eithr  ein  hapostolion  ni  a  daerant  dros  anghen- 
rheidrwydd  bedydd  er  iachawdwriaeth,  ac  er  hyny  ni  chaniatânt  i  neb  ei 
weinyddu  ond  hwy  eú  hunain.  Pwy  a  all  ddarllen  heb  ofid  lythyrau 
Fîcer  öedney  at  weinidog  cyfrifol  yn  y  cyftmdeb  Wesleyaidd,  yn  y  rhai  y 
gwelodd  y  gwr  boneddig  hwnw  yn  briodol,  heb  rodcü  iddo  y  cyŵoad 
üdaf,  alw  yr  holl  weinidogion,  ond  rhai  yr  Eglwys  Wladol,  yn  "  weinidog- 
loii  uffem,  a  mowKtd>a'nks  ymneillduedig,"  &c. :  a'r  hyn  sydd  yn  hynotaeh 
fyth,  ymddangosai  fod  ei  esgob  yn  cyfìawnhau  ei  ymddygiad  a'i  eiriau,  yn 
hytrach  na'u  cìlgwthio — ^yr  iaith  wrthun  uchod  yn  cael  ei  cheryddu  yn 
debyg  fel  y  ceryddodd  Eli  ei  feibipn ! 

Y  mae  y  tybiau  eithafol  hyn  yn  arwain  eu  hamddiflynwyr  i  ddyryswch 
sydd  weithiau  yn  boenus,  a  phîyd  arall  yn  warthus.  Gwnai  gwrthod 
iubwliau  daddedigaeth,  oddieithr  rhai  a  fedyddiwyd  yn  esgobaethol,  gau 
allan  Archesgob  6ecker  o  gladdedigaeth  Gristionogol ;  canys  gan  un  o'r 
rhai  a  alwyd  gan  Ficer  G —  yn  "  mountébcmhs  ymneillduedig  "  y  bedydd- 
iwyd  ef.  Pe  buasai  yr  archesgob  yn  cael  ei  ddwyn  i'w  gladdu  at  Mr.  E — 
buasai  raid  iddo  wrthod  darllen  gwasanaeth  y  eladdedigaeth  uwchben  prif 
esgob  holl  Loegr.  Drachefii,  sylwai  Syr  John  Nichólls,  yn  ei  ddyfamiad 
ar  achos  "  Hemp  yn  erbyn  Wicks,"  offeiriad,  "  y  buasai  y  rhybric,  yr  hon 
a  ddadleuir  gim  rai  ofleirìaid  fel  saìl  nacäu  claddu  plant  na  fedyddiwyd  yn 
esgobyddawl,  yn  cau  allan  lago  i.  a'i  blant  oddiwrth  gladdedigaeth  Grist- 
îonogol,  yn  ol  trefh  Eglwys  Loegr."  Ac  y  mae  yn  awr  lawer  o  ofieiriaid, 
y  rhaì  sy'n  feibion  i  Ymneilldüwyr,  Methodistiaid  Calfinaidd,  a  Wesleyaid, 
y  rhai  na  fedyddiwyd  erioed  yn  esgobyddawl,  y  rhai,  er  y  gadewir  iddynt 
weinidogaethu  yn  yr  Eglwys ;  a  rhai  o  honynt  mor'ddwfh  yn  y  dyb  am  eu 
holynìant,  ac  yn  siarad  mor  ymffîrostgar  am  awdurdod  eu  "  heglwys  apos- 
tolaidd  "  a  Dr.  Hook  ei  hun,  neu  y  mwyaf  Puseyaidd  a  ^emt-pabaidd  o'r 
lcî;  er  hyny  nid  oes  ganddynt  hawl  i  ghiíddedigaeth  Gristionogol,  cybelled 
ag  y  mae  gwasanaeth  a  threfh  yr  Eglwys  Sefydledig  yn  cyfansoddi  hyny 
yn  gywîr  yn  ol  eu  hegwyddorion  hwy  eu  hunain.  Y  fath  ganlynìadau 
gwrthun  a  dirmygus  sy'n  tarddu  o  ddwyn  allan  i'w  gweithrediadau 
naturiol  eu  hunain  y  tybiau — ^nid  «emt,  ond  t^^frflHpabaidd  hyn!  Yn  wir,  y 
maent  mor  wrthun  fel  nas  gelür  eu  gweithio  allan,  pa  mor  olygus  bynag  y 
gail  rhai  dynion  ymresymu  ar  hawl  ddwyfol  esgobyddiaeth,  a  gwendid  a« 
afineoleidd-dra  gweithrediadau  gweinidogaethol  pawb  eraUl,  pa  mor  olygus 
bynag  y  gall  ymddangos  ar  bapyr,  nis  gellir  ei  gario  allan  i  weithrediad 

weithia — ^y  mae  yn  anmhosibl  ei  efieithio  yn  drwyadl.     Canys  pwy 


26  DOLENAü   Y    GADẀEN. 

oífeiriad  a  fuasai  yn  meddu  y  fath  galedwch  a  luuâu  claddu  lago  i.,  neu  ei 
fab  Siarl  y  Merthyr  (fel  y  geilw  yr  Eglwyswyr  Siarl  i.),  neu  Archesgob 
Secker — ^y  ddau  gyntaf  yn  benau  gwladol,  a'r  olaf  yn  ben  crefyddol 
Eglwys  Loegr.  "  Os  dywed  neb  wrthych,"  meddai  y  Dr.  A.  Clarke,  "  nad 
ydyw  eich  bedydd  yn  ddìgonol  neu  gyfreithlawn,  argyhoeddwch  ef  o'i 
gamgymeriad,  os  geÛwch,  trwy  ddangos  iddo  nad  yw  ei  haeriad  yn  iawn.. 

Y  mae  eich  bedydd  chwi  mor  gyfreithlawn  ac  mor  effeithiol  i  bob  dyben 
Cristionogol  a  gwladol,  ag  ydyw  yr  eiddo  Archesgob  Caergaint.  Dyma 
oedd  ystyr  ein  cyfraith  erioed  mewn  cyfeirìad  at  fedyddiadau  yr  Ymneill- 
düwyr ;  ond  nid  eglurwyd  y  meddwl  hwnw  yn  Uawn  hyd  o  fewn  ychydig 
flyneddau  yn  ol.  Mi  a  wrandewais  yr  ymresymiadau  yn  Uys  y  Peimdur 
{Cowrt  of  Arckeê)y  ger  gŵydd  Syr  John  Nichol,  yn  achos  Kemp  v.  Wicfces, 
ofieiriad,  yr  hwn  a  Èŵllasai  ganiatäu  claddedigaeth  Gristionogol  i  blentyn  y 
cyntaf,  yr  hwn  oedd  Ymneilldüwr ;  oblegid  y  mynai  na  chafodd  fedydd 
Crìstionogol,  am  ei  fedyddio  gan  weinìdog  Ymneillduedig.  Ond  y  bamwr 
dysgedig,  gan  chwilio  arfenad  ac  athrawiaeth  yr  eglwys  Gristionogol,  o'r 
apostolion  hyd  yr  ailbrawfiad  dìweddaf  o'r  Litani,  a  brofodd  fod  yn  mhob 
achos  lle  yr  oedd  dwfr  yn  cael  ei  ddefriyddio  fel  yr  elfen,  a'r  enw  sahct- 
aidd  Tad,  Mab,  ac  Ysbryd  Glan,  yn  cael  galw  amo  yn  y  weithred  o  daen- 
ellu,  neu  drochì,  fod  yno  fedydd  wedi  ei  weinyddu  i  bob  dyben  a  bwriad 
Cristionogol,  heb  ddim  cyfeiriad  neillduol  at  y  person  oedd  yn  gweìnyddu ; 
— ^fod  yr  eglwys  bob  amser  yn  casäu  ailwneuthuriad  neu  fynychiad  o 
fedydd,  hyd  yn  nod  Ue  yr  oedd  personau  yn  gweini  a  gyfrifid  yn  heretic- 
iaid,  pan  y  profwyd  yn  llawn  mai  dwfr  a  ddefnyddiwyd,  a  bod  y  person 
wedi  ei  daenellu,  neu  ei  drochi,  yn  enw  y  Drindod  byth-fendigaid.  Yna 
efe  a'i  rhoddodd  fel  barn  y  llŷs,  fod  y  cyftyw  fedydd,  wedi  ei  weinyddu 
gan  weinidog  Ymneillduedig,  neu  berson  mewn  ordeiniad  sanctaidd,  neu  a 
gymerid  fod  mewn  ordeiniad  sanctaidd,  yn  fedydd  efieithiol  a  chyfreith- 
iol  i  bob  bwriadau  Crîstionogol  a  gwladol.  Dyma,  gan  hyny,  yw  athraw- 
iaeth  yr  eglwys  a'r  wladwriaeth  ar  y  pen  hwn ;  a  dyma  o^d  athrawiaeth 
y  ddau  erioed  cyn  yr  ardystiad  hwn ;  canys  nid  yw  cyfreithiau  Mr.  Jame» 
W — ,  na  Bubric  y  brenin  lago,  yn  y  "  Llyfr  Gweddi  Cyfiredin,"  yn  ddim 
awdurdod  gyfreithiol,  ac  o  guilyniad,  yn  deilwng  o  ddim  parch,  gyda 
golwg  ar  y  pwnc  mewn  dadl»  Y  mae  y  gwrthwyneb  yn  athrawiaeth  beryglus 
a  gau,  cyflawn  annheilwng  o  ysbryd  carîadus  ac  iirddaâol  Cristionogaeth. 

Y  mae  yn  beryglus,  am  y  gall  ddyrysu  un  o'r  dadleuon  gwladwriaethol 
pwysicaf  a  all  ddyfod  o  flaien  y  cyflfredin  Brutanaidd. 

"  Mr.  Thomas  Secker,  yr  hwn  a  fri  wedi  hyny  yn  Archesgob  Caergaint,. 
ond  yn  fab  i  weinidog  YmneiUduedig,  a  anwyd  yn  1693,  a  fedyddiwyd  yn 
ol  duU  yr  eglwys  hòno,  ac  a  fu  yn  efirydu  mewn  tair  o  ysgolion  Ymneilldu- 
edig  yn  olynol,  hyd  nes  oedd  yn  bedair  ar  bymtheg  oed,  pan  yr  aeth  î 
Brifysgol  Bhydychain,  ac  wedi  hyny  a  ymunodd  â  chymundeb  Eglwys 
lioegr.  Yn  1732,  efe  a  enwyd  yn  un  o  gapelwyr  y  brenin ;  yn  1733,  efé 
a  apwyntiwyd  yn  berson  Sant  lago  ;  lonawr  5ed,  1734,  efe  a  ddyrchafwyd 
i  esgobaeth  Caerodor ;  i  Bydychain  yn  1737  ;  yn  1750,  efe  a  ne.widiodd 
gorhawl  {preòend)  Durham  a  phersoniaeth  Sant  lago,  am  ddeoniaeih  Saat 
Paul ;  ac  yn  1758,  efe  a  enwyd  ac  a  sefydlwyd  i  archesgobaeth  Càergaint» 
Efe  a  weinyddodd  yn  nghladdedigaeth  y  brenin  Sior  ii.,  ac  yn  nghyhoedd- 
iad  y  brenin  Sior  iii.,  yr  hwn  a  fedyddiodd  efe  pan  oedd  yn  berson  Sant 
lago,  a'r  hwn,  gyda'i  frenines,  a  briododd,  ac  a  goronodd,  Medi  8fed,-1761  ; 


DOLENAU   T   GADWEN.  27 

ac  ar  yr  8fed  o  Fedi,  1762,  efe  a  fedyddiodd  Dywyaog  Cymru,  ac  am- 
ryw  o  blant  eu  Mawrhydi  wedi  hyny.  Nid  ydym  yn  clywed  dim  iddo 
erioed  gael  ei  ailfedyddio.  Os  nad  oedd  ei  fedydd  yn  Grìstionogol, 
effeithiol,  a  chyfreithlawn,  o  ganlyniad  nis  gallasai  fedyddio  nac  ordeinio  ; 
ond  efe  a  wnaeth  bob  un  o'r  ddau.  Yn  awr,  pe  caniataem  yr  athrawiaeth 
anghrbtionogol  a  pheryglus  nad  oes  un  bedydd  yn  eífeithiol  neu  gyfreith- 
htwn,  ond  yr  hwn  a  roddwyd  gan  offeiriad  Pabaidd,  neu  ofíeiriad  o  Eglwys 
Lo^^,  yna  canlynaî  yr  anghenfileidd-dra  a'r  ffieidd-dra  hyn : — nad  oedd 
y  brenin  Sior  m.  yn  gristion,  canys  efe  a  fedyddiwyd  gan  ddyn  yr  hwn 
na  fedyddìwyd  erioed  ei  hun ;  ac  nid  oedd  yn  frenin  cyfreithlawn,  canys 
efe  a  gysegrwyd  gan  ddyn  nad  oedd  yn  gristion  !  A  chwaneger  at  hyn 
oD,  y  mae  y  gwîr  ddilyniad  yn  yr  Eglwys  yn  cael  ei  rwystro  a*i  dori,  cany» 
yr  oedd  holl  fedyddmdau  ac  ordeiniadau  Archesgob  SeckOT,  nid  yn  unig 
pan  oedd  yn  llywyddu  archesgobaeth  Caergaint,  ond  hefyd  pan  oedd  yn 
offeiríad  gwledig,  ac  yn  ddilynol  Esgob  Caerodor,  ac.  yn  Esgob  Ehydych- 
ain,  yn  ofer  ac  anghristionogol ;  ac  y  mae  yr  holl.  urddosau  uchel-eglwysig 
a  diäsgynodd  trwy  y  Ilinell  hòno  yn  iB^giol ;  ac  y  mae  hoU  sefyllfa  yr 
Eglwys  Sefydledig  yn  ansafadwy  a  llygredig !  Gwareded  Duw  ni  rhag  y 
fiith  atfarawiaeŵ  anghristionogol,  ansanctaidd,  ac  anghyfreithlawn."^ 

Ond  y  rhan  fwyaf  gwrthwynebus  o'r  athrawiaeth  hon  yw  ei  thuedd 
Antínomaidd.  Y  mae  yr  ysgrifenwyr  Pabaidd  yn  gẁneyd  gwahaniaeth 
rhwng  sancteiddrwydd  personol  ac  awdurdod  weinidogaethol.  Y  mae  yn 
osodiad  ganddynt,  **  pa  bryd  bynag  yr  apwyntir  dyn  yn  gyfreithlawn  yn 
weinìdog,  na  all  heresi  nac  anfoesoldeb  wneyd  ei  weinidogaeth  yn  ofer." 
Y  mae  yr  yÉ^rifenwyr  Pabaidd  eu  hunain  yn  galw  Stephan  vi.  y  dyn 
mwjaî  drygionus,  a'i  fod  yn  cael  ei  gyfrif  yn  rhif  y  pabau,  rhag  gadael 
bwlch  yn  y  rhif — ^rhag  coUi  dolen  o'r  gadwen.*  Dywedant  iddo  chwan- 
egu  pechod  ar  bechod,  trwy  gyíiawnhau  ei  ddrygioni  mewn  cymanfa — ^y 
melldithiai  hyd  yn  nod  y  ceryg  ef,  ac  y  buasai  yn  well  pe  Uabyddìasid  ef 
â  meini,  na  bod  i  Eglwys  Rhufain  gael  ei  hiselu  trwy  y  fath  warth  ;  ddar- 
fod  i  brif  balas  y  pabau,  yn  y  Lateran,  syrthio  i'r  Uawr,  fel  yn  analluog  i 
sefyU  pan  y  siglwyd  ei  gonglau  gan  y  fath  erchyUwaith  dychrynUyd,  sef 
ei  waith  yn  codi  corff  Formosus.*  **Ond  eto,"  chwanegant,  "er  fod  y  Pab 
Stephan  yn  ddyn  mor  ddrygionus,  ni  ddyhii  yr  hereticiaid  ein  diystyru  ni 
yn  erbyn  addewidion  Crist,  a  wnaed  trwy  Sant  Pedr  i'w  eglwys ;  canys 
nid  oedd  yr  oU  a  ddywedodd  neu  a  wnaeth  Stephan  yn  erbyn  Formosus 
ond  gweìthredoedd  o  waUgofrwydd  neu  ynfydrwydd  yn  unig.  Ond  gan 
ei  fod  wedi  ei  wisgo  yn  gyfireithlawn  â'r  awdurdod  Babyddol,  nas  gaUasai 
gyfeíUomi  yn  erbyn  %dd  na  moesau  da."* 

Yp  oedd  loan  xii.  yn  gawrfil  mewn  drygionî.  Ni  ddifwynwn  ein  papyr 
â  darluniad  o'i  gymenad ;  "  ond  er  gwaethed  oedd  ei  ddrygau  ef,"  meddai 
awdur  Pabaidd,  "nis  gaUent  niweidio  na  gwarthruddo  y  fíydd  Babaidd; 
canys  yr  ydym  ni  oU  yn  cydnabod  St.  Pedr,  a  gaU  ei  olynwyr,  wedi  iddynt 
dderbyn  yr  addewid,  gyfeiUomi  mewn  moesau,  ond  nid  mewn  fiydd." 

Pa  fodd  y  mae  yr  Ùchel-eglwyswyr — ^gwŷr  yr  olyniant — ^yn  ymdebygoU  i 

^ "  Dr.  AéUm  C^ìee'ê  LeUer  to  a  Preacher." 

*  Efe  oedd  y  pedwerydd  pab  ar  ddeg  ar  ol  y  cant— dolen  pedwerydd  ar  ddeg  ar  ol 
y  cant,  yn  ol  cyírlfiaeth  y  Pabyddion,  trwy  ddechreu  yn  Pedr  yr  apodtol. 

*  "  OooJli^s  Hiatory  of  ihe  ApoatoliccU  Succession  ;**  tudal.  44. 
^"HowéíFs  View  of  the  PofUificale ;"  tudal.  178, 179. 


28  DOLENAU    Y    GADWEN. 

Babyddìaeth  yn  hyn,  a  ellir  ei  weled  trwy  ddosraniad  o  bregeth  a  bregeth' 
wyd  ar  gysegriad  eglwys  newydd,  gan  urddaâolwr  o'rEglwys  Wladol,  yny 
flwyddyn  1809 : — "  Fr  twydd  apostolaidd  y  gwnaed  yr  addewid  fawr  hon 
{Maiih,  xxvüi.  18,  19).  Hon,  gan  hyny,  yw  y  swydd  i'r  hon  y  gwnaed 
addewid  ein  Harglwydd,  y  byddai  efe  gyda  hi  bch  amser  hyd  ddwoeddy  hyd; 
gyda  Hi,  hyny  yw,  nid  feÛy,  fel  ag  i  fíiirfto  y  personau  a  wisgìr  â  hi  yn  ar- 
benigol,  ond  fel  ag  i  wneyd  y  swydd  ei  hun  yn  effeîthiol  i'r  amcan  mawr  i'r 
hwn  y  cafodd  ei  seíydlu.  Gall  y  gweinidogion  fod  yn  anghymeradwy,  ac 
er  hyny  fod  yn  offerynau  anrhydeddus  yn  llaw  Duw  i  gyfleu  gwybodíieth 
achubol  o*i  wirionedd  i  fìloedd.  Nid  sanoteiddrwydd  personol — ^nid  hyd  yn 
nod  zel  tros  ogoniant  Duw  ac  iachawdwriaeth  dynion,  a  all  wneyd  unrhy w 
wasanaeth  gweinidogaethol  y  budd  UeiafJ'  Y  mae  Esgob  Beyeridge,  yn  ei 
bregeth  ar  y  testun  uchod,  yn  cymhwyso  yr  addewid  at  y  suoydd  apostolr' 
aidd;  ac  ar  y  tir  hwnw  yn  amddifi^  gweinyddiadau  gweìnidogion  dryg- 
ionus.^  Y  mae  Blunt  hefyd  yn  ei  "  History  of  the  Beformation^"  yn 
cyhuddo  WickMe,  "seren  foreu  y  diwygìad,"  o  gyfeiliomad,  oblegid  ei  fod 
yn  dal  fod  "drygioni  yr  offeiriaid  Pabaidd  yn  halogi  eu  gweinidogaeth,"*  ac 
yn  dyfynu  1  Sam,  ü.  17.  i'w  brofì — ^un  o'r  dyfyniadau  mwyaf  anmherthyn- 
asol  a  allesid  fyth  ei  wneyd;  canys  y  mae  yn  chwalu  ei  athrawiaeth, 
wreiddyn  a  changen.  Oanys  am  ddrygioni  meibion  Eli  y  digiodd  Duw 
mor  fawr,  fel  y  torodd  hwynt  ymaith,  ac  y  tystiolaethodd  fod  ei  anrhydedd 
ef  a'i  achos  yn  gysylltiedig  anwahanol  âg  ymddygiadau  da  ei  weinidogîon ; 
**  Canys,"  meddai  efe,  "  fy  anrhydeddwyr  a  anrhydeddaf  fi,  a'm  dirmygwyr 
a  ddinnygir ;"  1  Sam,  ii.  30.  Hynod  fod  neb  yn  cymeryd  achos  meibion 
EK  i  brofi  fod  Duw  yn  arddel  gweinyddiadau  dynîon  drygionus ! 

Y  mae  yn  eglur  fod  y  diwygwyr  o  dyb  wahanol  i  Babyddîon  a  phleid- 
wyr  yr  olyniant — oddiwrth  y  canon  sy'n  gofyn  tystiola^thau  o  ymddygiad 
da  yr  ymgeisydd  cyn  iddo  gymeryd  urddau,  ac  y  mae  Erthygl  xxvi.  yn 
edrych  yr  un  ffordd ;  canys,  er  ei  bod  yn  dysgu  "  nad  y w  efiâiith  ordinhad 
Crist  yn  cael  ei  thynu  ymaith  trwy  dà^gioni  y  gweinidogion  oddiẁrth  y 
rhai,  trwy  wir  ffydd,  sy'n  derbyn  yr  unrhy w,"  ŵ),  ymddengys  mai  at  y  rhai 
sy'n  euog  o  ryw  bechodau  dirgelaidd  y  mae  hyn  yn  gymhwysiadol,  canys  y 
mae  yr  erthygl  yn  gofyn  "bod  i  weinidogion  drwg  gael  eu  eyhìàdido  gan  y 
rhaî  a  fo'n  gwybod  am  eu  troseddau ;  ac  yn  ddiweddaf,  wedi  eu  cael  yn 
euog,  trwy  fam  gyfiawn,  gael  eu  diswyddo."  Y  mae  y  rhan  ddiweddaí  o'r 
erthygl  yn  sicrhau  yr  ystyr  y  mae  y  rhan  gyntaf  i'w  ddeall ;  ac  yn  wir,  y 
mae  y  rhan  gyntaf  yn  caniatau  fod  drygioni  y  gweinidog  yn  guddiedi^, 
canys  prìn  y  gellir  meddwl  y  gall  fod  gan  neb,  â  Bibl  Duw  yn  ei  law,  ffydd 
yn  ngweinyddiadau  dyn  drwg:  canys  dywed  Duw  am  y  drygionus,  "Beth 
sydd  i  ti  a  fynegech  ar  fy  neddfau,  neu  a  gymerech  ar  fy  nghyfammod  yn 
dy  enau  ?  gan  dy  fod  yn  casäu  addysg  ac  yn  taflu  fy  ngeiriau  i'th  ol ;" 
Salm  1. 16—23.  A  thracheûi,  dywed  Duw,  "  A  mi  heb  eu  gyru  hwynt,  |tc 
heb.orchymyn  iddynt:  am  hyny  ni  wnant  ddim  lles  i'r  bobl  hyn;'*  Jer. 
X3dii.  32.  Ac  y  mae  yn  eu  rhybuddio  i  "ochelyd  gau-brophwydi;"  a*r 
safon  wrth  ba  un  y  maent  i  gael  eu  profi  yw,  nid  wrth  ddolenau  yr  olyn- 
iant,  ond  "  wrth  eu  ffìwythau  yr  adnabyddwch  hwynt."  Yn  awr,  â'r  geir- 
iau  hyn  o'n  blaen,  nîs  gallwn  braidd  ddysgwyl  neu  gredu  y  bendithia  Duw 

^  "  laacu^s  Ecclmaatical  Clainia :''  tuda].  152. 
^**Blunt'a  Ilistory  qf  the  Reformaiion  :'*  tudal.  89. 


DOLENAU   Y   GADWEN.  29 

weinyddiadau  dyn  adnabyddus  ddrygionus-*-nid  oes  grym  i  arferyd  fiydd ; 
ond  os  bydd  gweìnidog  yn  ddrygionus  anadnabyddus  iV  gynnulleì(Ka,  a 
hwy  yn  credu  ei  fod  yn  gywir,  gallant  yn  hyderus  ddysgwyl  bendith  Duw 
ar  ei  weìnyddiadau,  a  chael  budd  ysbrydol  trwyddynt.  Yn  y  golygiad 
yna  y  mae  cysondeb  rhwng  dwy  ran  yr  erthygl  a'u  gilydd — ^y  cwbl  yn 
eglur;  ond  nid  ar  un  tìr  araíl. 

Y  mae  rhai  dyledswyddau  yn  perthynu  i'r  weinidogaeth  Grìstionogol 
nad  yw  yn  bosibl  i  ddyn  drygionus  neu  annychweledig  eu  cyflawni.  Sieryd 
yr  apostol  am  ddyddanu  y  bobl  "  â'r  dyddanwch  y  dyddanwyd  ef  ei  hun 
gan  Dduw."  Yn  awr,  gellir  meddwl  nad  oes  gan  y  gweinidogion  dryg- 
ionus  hyn  ddim  dyddanwch  oddiwrth  Dduw,  na  chymdeithas  âg  ef ;  canys 
"yr  hwn  sy'n  gwneyd  pechod,  o  ddiafol  y  mae."  Swyddogol  yw  yr  hyn 
oll  sydd  rhwng  Duw  a  gweinidogion  drygionus,  yn  sylfaenedìg  ar  eu  bod 
yn  ddolenau  yn  nghadwen  yr  olyniant ;  canys  Beilarmine,  yn  nghyflwynìad 
ei  waith  i  Sixtus  v.,  tra  yr  haera  "  ei  fod  yn  wnr  háb,  ac  yn  ficer  Crist  ar  y 
ddaear,"  a  addef  wedi  iddo  farw  ei  fod  wedi  myned  at  ddiafoL^  Pa  fodd 
y  gall  y  cyfryw  weinidogion  fod  mewn  gofìd  esgor  ar  bechaduriaid  edif eir- 
iol,  "hyd  oni  fiurfier  Crist  ynddynt?"  neu  pa  fi>dd  y  gallant  hwy  gydym- 
deimlo  â'r  credadyn  yn  ei  orthrymder,  a  chysuro  pobl  Dduw  ?  neu  fod  "yn 
addfwyn  yn  eu  pHth,  fel  mamaeth  yn  magu  ei  phlant."  Dynìon,  y  rhai  y 
mae  eu  caionau  digyfhewid  yn  elyniaeth  yn  erbyn  Duw — ^gweinyddiadau  y 
rhai  sydd  oll  o  wneyd  crefftwriaethol — ^yn  troi  dynion  trwy  weinyddiad  y 
sacramentau — ailenedigaeth  y  rhai  yw  bedydd,  a*r  cymun  yn  drwydded  i'r 
nefoedd!  Y  mae  y  tybiau  hyn  yn  myned  dan  wraidd  crefydd  brofiadol,  ac 
yn  gwneyd  "  teymas  nefoedd  yn  fwyd  a  dîod,"  yn  ddefodau  ac  arferiadau, 
yn  Ue  "  cyfiawnder,  tangnefedd,  a  llawenydd  yn  yr  Ysbryd  Glan." 

Drachefn,  y  màe  y  tybiau  hyn  mor  wrthwynebol  i  reswm  a  phob  cyfiel- 
ybiaeth  ag  ydyw  i'r  ysgrythyr.  Canys  i  beth  y  sefydlwyd  y  weinidogaeth 
Grnstìonogol  ?  Wel,  "  i  droi  dynion  o  dy wyllwch  i  oleuni,  ac  o  feddìant 
Satan  at  Dduw  " — ^i  ddeisyf  ar  wrthryfelwyr  gymmodi  â  Duw,  ac  i  ym- 
wrthod  â'r  traws-ly wodraethwr  sydd  yn  gormesu  amynt.  A  glywyd  erioed 
am  un  brenin  daearol  yn  defhyddio  gelynion — ^gwrthryfelwyr — a'u  calonau 
yn  Uawn  gelyniaeth  tuag  ato-— deiliaid  Uywodraeth  araU — ^yn  negeseuwyr 
drosto,  i  wneyd  cytundeb  yn  ei  enw  â'i  ddeiUaîd  gyrrthryfelgar,  a'u  per- 
swadio  i  gymmodi  â'u  penadur  cyfreithlawn  ?  O'r  hoU  bethau  ynfyd  y  bu 
breninoedd  ynfyd  neu  ddrygionus,  neu  eu  gweinìdogion,  erioed  yn  euog  o 
hono,  gaUwn  anturio  dyweyd  na  buont  erioed  yn  euog  o'r  fath  anfad  yn- 
fydrwydd  a  gwaUgofrwydd  a  hyn — ^y  mae  y  dybiaeth  yn  rhy  wrthun  i'w 
hanwesu  am  fynyd.  A  ddarfii  i'r  pab  ei  hun  roi  hereticiaid  ar  waith  i  droi 
Protestaniaid  ?  A  ddarfu  i  wŷr  "  Traethodau  Rhydychain,"  roi  y  rhai 
a  anghredent  eu  hathrawiaethau  i'w  Uedanu,  ac  i  enniU  dynion  drosodd  i'w 
%dd  ?^Nid  ydys  yn  credu  iddynt  erioed  wneyd  y  fath  beth,  ac  ni  a  feiddiwn 
ddyweyd  na  wnant  y  fath  betìi  byth  ychwaith :  ac  eto  arddangosir  yr  an- 
feidrol  ddoeth  Dduw  fel  pe  mabwysiadai  y  duU  hwn — ^fel  pe  cymerai  ddeil- 
iaid  teymas  y  diafol  yn  negeseuwyr  drosto,  a'u  hanfon  aUan  yn  ei  enw  i 
ddeiyf  ar  eu  eyd-ddeiUaid  i  gymmodi  â  Duw.  Byddwn  mor  hyf  a  dyweyd 
fod  hyn  yn  anmhosibl.  Gan  hyny,  nid  oedd  Wicldifie  a'r  diwygwyr  yn 
cyfeiUomi,  eithr  yn  cyhoeddi  y  gwirionedd  pwysicaf,  pan  ddysgent  fod 

^ "  Cooìfe  History  cf  the  ApoitoUcal  Succemon :"  tudal.  97. 


30  DOLENAU  Y   GADWEN. 

^  drjgiom  personol  y  gweinidog  yn  difuddio  ei  weinyddiadau ;"  ac  yr  oedd- 
ynt  yn  gweithredu  yn  berffaith  gyson  â  goíyniadau  yr  ysgrythyrau  sanct- 
aidd,  pan  y  cydnabyddent  hawl  Brenin  Sîon  i  "  anfon  gweithwyr  iV  winllan ;" 
a  chan  hyny  yn  gofyn  fod  i  bob  ymgeisydd  broffesu  "  ei  fod  yn  credu  ei  fod 
yn  cael  ei  gynhyrfu  gan  yr  Yabryd  Glan  i  gymeryd  amo  swydd  y  weinid- 
ogaeth  Gristionogol." 

Y  mae  yn  gwegtiwn  pwysig  yn  wir,  pa  un  a  ail  Eglwys  Loegr,  wedî  cyd- 
nabod  hawl  Pen  yr  eglwys  i  alw  gweithwyr  iV  winllan,  ^réawnhau  ei 
hymddygiad  yn  neillduo  dynion  i*r  weinidogaeth  o'u  mebyd,  cyn  y  gall 
mewn  un  modd  feddu  sail  i  gasglu  fod  y  Meistr  mawr  wedi,  neu  y  gwna  eu 
cynhyrfu  yn  fewnol  i'r  gwaith.  Yn  annedwydd  iddi  hi  a'i  gweinidogion, 
y  mae  ei  hathrawiaeth  a'i  harferiad  yn  gwrthwynebu  eu  gilydd.  Os  yw 
athrawiaeth  gwasanaeth  yr  ordeiniad  yn  iawn,  y  mae  yr  arferiad  yn  gyfeil- 
iomus.  Y  mae  eglwysi  eraill  yn  y  wlad  hon,  sy'n  dal  yr  un  athrawiaeth 
ysgrythyrol — ^yn  gofyn  fod  yr  ymgeisyddion  wedi  eu  dyohwelyd  at  Dduw, 
ac  yn  proffesu  eu  bod  yn  meddu  galwad  ddwyfol,  cyn  y  derbynir  hwynt  i'w 
eolegau,  i'w  dwyn  i  fyny  i  waith  y  weinidogaeth.  Dyma  bwnc  sy*n  perth- 
ynu  yn  bwysig  i  bob  eglwys.  Gwneler  y  weinidogaeth  mor  ddysgedig  ac 
athrylithgar  ag  y  gellir  ei  gwneyd,  ond  na  thrawswyrer  hi — ^na  rodder 
dysgeidiaeth  neu  athrylith  yn  gyntaf,  heb  gymeriad  ac  heb  dduwioldeb; 
ond  bydded  i  dduwioldeb  gael  ei  wneyd  yn  beth — ^yn  gymhwysder  anheb- 
gorol ;  canys  ni  all  Pen  mawr  yr  eglwys  fyth  alw  gwrthryfelwyr  yn  gen- 
adau  drosto ;  ni  ddarfu  iddo  erioed,  ac  ni  wna  by th,  ddefiiyddio  gelynion 
i  bregethu  cymmod ;  ond  ei  offerynau,  ei  lestri  etholedig  a  anrhydedda  efe 
felly. 

Yn  olaf,  gallwn  sylwi,  fod  yr  athrawiaeth  hon  yn  symud,  yn  dystrywio 
yr  hen  gloddiau  terfjniau.  "Gochelwch  gau-brophwydi,"  meddai  ein 
Harglwydd.  Ond  pa  fodd  yr  ydym  î'w  gwahaniaethu  ?  "  Wrth  eu 
íîrwythau,"  meddai  yr  un  awdurdod  uchel — ^wrth  "arwyddion  apostol" — 
wrth  fod  "  yn  foddlawn  mewn  gwendid,  mewn  anmharch,  mewn  anghenion, 
mewn  erlidiau,  mewn  cyfyngderau,  er  mwyn  Crist  '*  (2  Cor,  xii.  10)  ;  wrth 
fy wyd  sanctaidd,  wrth  fod  "  yn  esiampl  i'r  ffyddloniaid,  mewn  gair,  mewn 
ymarweddiad,  mewn  carìad,  mewn  ysbryd,  mewn  ffydd,  mewn  purdeb" 
(1  Tim.  iv.  12)  ;  trwy  Iwyddiant  yn  eu  Uafur,  trwy  droi  dynion  o  dywyll- 
wch  i  oleuni ;  canys  nid  y w  yr  Arglwydd  byth  yn  anfon  gweinidog  i  ryfel 
ar  ei  draul  ei  hun ;  y  mae  yn  adnabod  ei  lafùrwyr,  ac  yn  rhoddi  iddynt  sel 
i'w  gweinidogaeth,  ac  eneidiau  am  eu  llafur.  Pan  ammheuwyd  awdurdod 
apostol  y  cenedloedd  i  bregethu  yr  efengyl,  efe  a  bwysodd  ar  y  gefhogaeth 
a  dderbyniodd  ei  weinidogaeth  gan  ei  Feistr  mawr:  "Chwychwi  yw  eîn 
hepistol  ni,  a  adnabyddir  ac  a  ddarllenir  g^  bob  dyn."  Ond  cyfeiÈomad 
oedd  hyn  oU,  os  yw  yr  olynwyr  yn  iawn ;  canys  ymddengys  nad  ydym  yn 
awr  i  famu  gweinidogion  wrth  eu  ffiwythau,  ond  wrth  eu  bod  yn  ddolen 
yn  nghydiad  cadwen  yr  ofyniant  oddiwrth  yr  apostolion,  jrr  hon  gadwen 
nas  gellir  olrhain  ei  dolenau  yn  ddifylchau ;  ac  yn  wir,  y  mae  braidd  yn 
ormod  hefyd  i'w  ofyn  i  ni  roddi  heibio  "  air  sicrach  y  prophwydi,"  mewn 
pwnc  mor  annhraethol  fawr  ag  yw  dewisiad  arweinydd  i'n  heneidiau,  ac 
ymostwng  i  ddìm  ond  ipsi  dùeit  rhyw  wŷr  fel  Dr.  Hook,  ac  eraill. 

Dywed  y  doctor  uchod  "nad  yw  pob  dyn  sy'n  gymhwys  trwy  ddysg, 
dawn,  ac  athrylith,  yn  meddu  yr  awdurdod  i  gymeryd  amo  y  weinidogaeth 
Gristionogol  —  y  gall  Uawer  o  ddynion  fod  yn   gystal   cyfreithwyr  ar 


DOLENAU   Y   GADWEN.  31 

arglwydd  ganghellwr,  ond  na  allant  weithredu  fel  j  cyftyw  heb  eu  hapwyntio 
gan  eu  penadur ;  ao  wrth  fyned  trwy  wlad  dramor,  y  gallem  fod  yn  gymhwys 
i  weithredu  dros  frenines  Lloegr,  ond  na  wnai  rhy  w  ymherawdwr  tramor  eih 
derbyn  fel  y  cyfryw  oni  allem  ddangos  ein  tyst-lythyrau  {credentiálsy  Ac 
felly  pa  hawl  sydd  gan  ddyn  i  weithredu  fel  cenadwr  tros  Dduw  oddieithr 
i  Dduw  roi  c(mrimiwn  iddo  i  weithredu  felly  ?"  Y  mae  hyn  yna  oU  yn  bur 
wir;  yr  ydym  oll  yn  cytuno  ar  y  pen  hwn ;  ond  y  ddadl  sydd  am  natur  y 
tyst-lythyrau.  Nid  ydym  yn  dadleu  pa  un  a  oes  gan  ryw  ddyn  hawl  i 
weithredu  fel  cenadwr  tros  Dduw  heb  iddo  roi  c(mmidwn  iddo — ^yr  ydym 
yn  cytuno  kg  Eglwys  Loegr  yma — ^nad  oes  gan  un  dyn  hawl  i  weithredu 
Jfel  gweinidog  tros  Dduw,  nes  iddo  gael  ei  fewnol  gynhyrfu  gan  yr  Ysbryd 
Glan  i  wneyd  felly ;  ond  dywed  y  doctor  nad  yw  hyn  oll  yn  ddigon,  y 
rhaid  iddo  heblaw  hyn,  brofì  ei  awdurdod  trwy  ddangos  list — dolenau  cyd- 
iol,  yn  gwneyd  un  gadwen  fawr  ddifwlch  o*r  holl  gommisiwrum  a  roddwyd 
o'r  blaen — ^yr  oll  yn  y  cyfwng  rhyngddo  ef  a  Clu"ist.  Hyn  yr  ydym  yn 
ei  wadu,  yn  ei  wadu  in  toto,  oblegid  ei  fod  yn  wrthbrotestanaidd,  yn 
dinystrio  yr  osodedigaeth  Brotestanaidd  mai  y  Bibl  yn  unig  yw  crèfydd  y 
Protestaniaid.  Ac  y  mae  chweched  erthygl  Eglwys  Lloegr  yn  dysgu  nad 
ydys  yn  gofyn  bod  i  neb  gredu  "  beth  bynag  ni  ddarllenir  ynddi  (yr  ys- 
grythyr  lân)  neu  ni  ellir  ei  brofi  wrthi,  megys  *  Articl  o'r  Ffydd,'  na'i  fod 
yn  anghenrheidiol  i  iachawdwriaeth."  Yn  awr,  yr  ydym  yn  sicr  nad  yw  y 
Bibl  yn  gofyn  gan  weinidog  i  brofì  ei  awdurdod  yn  y  ffordd  hono — 
gwyddom  ças  gall  neb  ei  wneyd.  Yr  unig  ffordd  i'r  gwŷr  hyn  brofi  eu 
haeriad,  mai  hwynthwy  yn  unig  sy'n  hòni  eu  hawl  a'u  eommisiwn  trwy  y 
siand  hon  ydynt  genadau  Duw  y  nefoedd  at  bechaduriaid,  y w  profi  yn 
eglur  ddiammheuol  mai  y  rhai  sy'n  hòni  eu  bod  yn  y  gadwen  yw  yr  unig' 
rai  ag  y  mae  Duw  yn  ei  gydnabod  fel  ei  genadau,  ac  yn  cymmodi  â  gwrth- 
ryfelwyr  trwy  eu  gwasanaeth  gweinidogaethol,  yna  ni  bydd  eu  dull  hwy  o 
gael  aUan  eu  galwad  ddim  gwell  nag  eraill  sy'n  sicrhau  eu  hawdurdod  trwy 
foddion  mwy  uniongyrchol  ac  ysgrythyroL  Tybier,  er  esiampl,  fod  rhyw 
ddynion  mewn  gwlad  dramor  yn  haeru  eu  bod  wedi  eu  hawdurdodi  fel 
negeseuwyr  gan  frenines  Lloegr,  a  bod  i  rywrai  eFÚH  wadu  eu  hawdurdod 
oblegid  na  ddeilliai  eu  hawdurdod  mewn  Uinell  o  ddolenau  didor  trwy  yr 
holl  negeseuwyr,  neu  y  cenadau  a  benodwyd  o'r  blaen  er  sylfaeniad  y  fren- 
miaeth,  tra  yr  haerai  y  cenadau  eraill  nad  yw  y  list  y  cyfeirir  ati  yn  werth 
dim,  mai  cruglwyth  o  ffiigysgrifau  anghyson  yw  y  cwbl,  mai  os  gellid  eu 
gwneydallannathrosglwyddai  ddim  awdurdod,  oblegid  fod  llawero'r  cenadau 
wedi  eu  hapwyntio  yn  anghyfreithlawn — ^pa  fodd  y  penderfynwn  y  ddadt 
rhwng  yr  ymrysonwyr  hyn  am  awdurdod  eu  negeswriaeth  ?  Wel,  trwy 
chwilio  eu  gweithrediadau  swyddogol,  bid  siwr.  Os  cawn  allan  eu  bod  yn 
ymohebu  â'r  llŷs  gartref,  a  bod  y  rhai  hyny  a  broffesai  eu  bod  wedi  derbyn 
eu  hawdurdod  odàwrth  y  frenines  a'r  llŷs  yn  gydnabyddedig  fel  y  cyfryw — 
sicrfaäar  hyny  y  pwnc  ar  unwaith.  Gallai  y  rhai  hyny  a  hònent  fod  ganddynt 
list  o'r  apwyntiaidau  er  sylfaeniad  yr  ymherodraeth  gredu  ynddynt  eu  hun- 
am,  eu  huehafíaeth,  a'u  hawdurdod  ar  eraill ;  ond  gan  y  cyflawnid  neges- 
wriaetìi  yr  anfoniad  mor  llwyddiannus  trwy  eraill,  chwarddai  y  bobl  am  eu 
hynfydrwydd ;  a  thra  y  byddai  yr  ymohebiaeth  â'r  Uys  gartref  yn  cael  ei 
dwyn  ymlaen  yn  gystal  trwy  y  umII  a'r  llall,  gadawent  hwy  i  derfynu  y 
ddadl  am  olyniant  yn  eu  plith  eu  hunain,  yr  hyn  a  welent  nad  effeithiai  ar 
eu  hawdurdod.    Yn  awr,  os  na  all  "pobl  y  ffordd  hon"  brofi  fod  Duw  y 


32  DOLENAU   T   6ADWEN. 

nefoedd  yn  cyflawni  ei  arfaeth  rasol  trwy  g^iadau  yr  olyniant,  a  thrwy- 
ddynt  hwy  yn  unig,  nid  y w  eu  cadwen  o  ddolenau,  hyd  yn  nod  pe  gellid 
eu  easglu  at  eu  gilydd  oU  heb  golli  un — ^nid  yw,  meddwn,  yn  werth  dîm ; 
oanys  y  mae  yn  amlwg  fod  cenadau  sy'n  proffesu  fod  eu  c(mmigktm  yn  an- 
nibynol  ar  y  ligt  ja  cael  eu  hanrhydeddu  gymaìnt  yn  ffafr  eu  penadur  ag 
eraill ;  canys  anrhydeddwyd  cenadau  o'r  Methodistiaid  Calfinaidd,  Wesley- 
aidd,  Bedyddwyr,  ac  Annibynwyr,  â  chymaint  arwyddion  o  ffafr  a  chan- 
moliaeth  y  Penadur  a  chenadau  yr  olyniant.  GaJlant  oll,  trwy  fendith 
Duw,  gyfeirio  at  eglwysi  a  blanwyd  trwy  eu  hofferynoliaeth,  ac  eneidiau 
luoedd  wedi  eu  henniU  at  Grist.  Cludasant  weinidogaeth  y  eymmod  i  am- 
rywiol  Iwythau  yn  Ewrop,  Asia,  Affîrica,  ac  America ;  a  buont  yn  offerynau 
anrhydeddus  i  droi  tyrfaoedd  oddiwrth  wasanaethu  eilunod  mudion  a 
gwageddau  celwyddog,  i  wasanaethu  y  bywiol  Dduw ;  ac  y  mae  y  Brenin 
wedi  dyweyd  wrthynt  am  famu  o  berthynas  iV  ffafr  ef  wrth  y  llwyddiant 
â  pha  un  y  gwelodd  yn  dda  goroni  eu  llafur,  ^<  canys  pa  ddaioni  bynag  a 
wneir  ar  y  ddaear,  efe  ei  hun  sydd  yn  ei  wneyd,"  a  chan  nad  yw  yn  an- 
rhydeddu  nac  yn  llwyddo  yn  fwy  y  rhai  sy'n  proffesu  derbyn  eu  galwad 
trwy  yr  olyniant  nag  eraiU,  y  mae  yn  benderfynol  eglur  nad  yw  Efe  yn 
rhoddi  dim  pwys  ar  yr  olyniant. 

Gan  hyny,  y  mae  yr  olyniant  apostolaidd  yn  g^mnwysedig  mewnparhâd 
o  athrawiaeth,  ysbryd,  profiad,  zel,  galwad  dwyfol,  ymarweddiad,  a 
Uwyddiant  yr  apostoUon;  canys  da  y  sylwyd — "Nid  all  neb  araU  o  wein- 
idogion  Crist,  bydded  eu  cyrhaeddiadau  a'u  gradd  yr  hyn  a  fyddont,  un 
amser  hòni  hawl  gyfiawn  i'r  arfreintiau.  goruchel  a  sanctaidd  hyn.  Y  mae 
yr  archesgob  uchaf  cybeUed  oddiwrth  ^fartalwch  â'r  apostoUon  ag  yw  yr 
isaf  o'r  efengylwyr  amdeithiol."i  Ond  y  mae  dynion  dychweledig  a  fiydd- 
lawn  wedi  eu  galw  gan  Ben  mawr  yr  eglwys,  ac  wedi  eu  cyfaddasu  yn 
briodol  i  waith  y  weînidogaeth,  ac  yn  caá  eu  cydnabod  gan  ry w  gangen  o'r 
eglwys  weledig,  pa  un  ai  Methodistìaid  Calfinaidd,  Wesleyaidd,  Annibyn- 
wyr,  Henaduriaethwyr,  Bedyddwyr,  neù  Esgobaethwyr,  yn  ol  ein  tyb 
ostyngedig  ni,  wedi  eu  priodol  awdurdodi  yn  ol  ewyllys  Duw,  yn  unol  â'r 
ysgrythyrau,  a'r  drydedd  ar  hugain  o  erthyglau  Eglwys  Loegr,  cyn  beUed 
ag  y  gaU  dyn  famu  am  ddyn,  i  bregethu  sanctaidd  air  Duw,  a  gweinyddu 
y  saeramentau  yn  y  cyfundeb  neUlduol  hwnw  gan  yr  hwn  y  maent  yn  cael 
eu  cydnabod  feUy ;  ac  y  mae  gan  yr  Henaduriaethwyr  hawl  mor  gyfiawn  i 
wadu  urddiad  yr  Esgobaethydd  ag  sydd  gan  yr  Esgobaethydd  i  wadu  yr 
eiddo  yntau.  Gall  y  Trefhyddwr  gyda  yr  un  priodoldeb  wadu  ordeiniad 
yr  Annibynwr,  neu  yr  Annibynwr  yr  eiddo  Trefhyddwr,  cystal  ag  y  gaU  yr 
üchel-eglwyswyr  wadu  pob  im  o'r  ddau;  y  maent  oU  yn  gydradd  â'u  gUydd 
can  beUed  ag  y màBcyfiwr  ac  ammodau  eghoysig yn  effeithio amynt ;  ac  os  cyn- 
íiyg  y  naiü  hunan-awdurdodi  ar  y  UaU,  neu  wadu  cryf der  eu  hordeiniad  a'u  hawl 
î  bregethu  yr  efengyl,  y  mae  yn  ymadael  oddiwrth  wir  egwyddor  Protestan- 
iaeth,  ac  yn  myned  yn  ol  i  Rufain,  ac  yn  y  peth  hyn  yn  peidio  a  bod  yn  Bro- 
testant,  beth  bynag  a  broffesa ;  canys  un  o'r  cyfeiliomadau  y  protestiodd  y 
diwygwyr  yn  eu  herbyn  oedd,  hawl  Eglwys  Bhufain  igymeryd  ami  ei  hun,  ar 
draul  cau  pob  un  arall  allan,  yr  awdurdod  dros  yr  hoU  eglwysi,  a  gwrthod 
i  eraUl  yr  hawl  i  famu  trostynt  eu  hunain.  Gan  hyny,  os  bydd  i'r  eglwysi 
annibynol  ddyfamu  yr  henaduriaethol,  a  hòni  iddynt  eu  hunain  yn  unig 

1 "  Pi«geth  Ganmlwydd  Jack80ii :"  tudal.  22.      . 


DOLENAU    Y   GADWEN.  33 

yr  awdurdod  i  esbonio  yr  ysgrythyrau,  gan  alw  eu  hunaìn  **  Yr  Eglwys,"  y 
maent  yn  cbwareu  y  Pabydd — ^yn  mabwysiadu  yn  hoUol  yr  egwyddorion 
hyny  yn  erbyn  pa  rai  y  protegHodd  y  diwygwyr,  a  chan  belled  a  hyny  yn 
peidio  a  bod  yn  Brotestaniaid,  ac  yn  yn  troi  yn  Babaidd ;  yr  un  modd  y 
byddai  yn  achos  eglwysi  o'r  drefh  Annibynol  neu  Henaduriaethol,  pe  byddai 
i  ryw  lui  o  honynt  hòni  yr  hawl  iddynt  eu  hunaîn  yn  unig  o  fod  yn  fam- 
wyr  a  dëonglwyr  yr  ysgrythyrau,  a  gwadu  cymeriad  ysgrythyrol  pob 
gweinidogion,  eglwysi,  ac  ordinhadau,  ar  na  byddo  yn  unol  â'u  golygiadau 
hwy  am  lywodraeth  a  dysgyblaeth  eglwysig. 

Y  mae  gan  bob  un  o'r  eglwysi  hyn  hawl  i  feddwl  mai  eu  hathrawiaethau 
hwy  yw  y  mwyaf  ysgrythyrol — ^mai  eu  dull  hwy  o  weinyddu  yr  ordinhadau 
sydd  fwyaf  unol  â  meddwl  yr  Ysbryd,  ac  mai  eu  trefn  hwy  o  lywodraeth 
eglwysig  sydd  fwyaf  cydweddol  â'r  hen  gynllun  apostolaidd :  gallant 
wneyd  hyn  ar  egwyddorion  Protestanaidd,  yr  hyn  hefyd  y  mae  cysondeb  yn 
eì  ofyn ;  ond  pan  y  dechreuant  ddîeglwyseiddio  cyfundebau  eraill,  a  galw 
pob  gweinidogion,  oddieithr  eu  hunain,  yn  rhai  "yn  cymeryd  amynt 
urddau  sanctaidd,"  "heb  eu  hordeinio,"  "  dysgawdwyr  dîawdurdod,"  "ym- 
wthwyr  i'r  weinidogaeth,"  gan  wrthod  rhoddi  iddynt  ddeheulaw  cym- 
deithsís,  oblegid  nad  ydynt  yn  canlyn  gyda  hwy,  ac  yn  eu  gadael  hwy 
a'u  heglwysi  i'r  hyn  a  alwant  yn  "  drugareddau  digyfammod  Duw" — ^pa 
beth  bynag  j  gallant  hwy  alw  eu  hunaîn,  y  maent  yn  trr^^brotestanaidd. 
Y  maent,  yn  y  pwnc  pwysig  hwn  o  leiaf,  yn  cytuno  â  Bhufain,  pa  mor  belled 
bynag  y  gallant  wahaniaethu  ar  bynciau  eraill. 

Addefir  yn  rhwydd  fod  gan  y  dosbarth  Esgobaethol  o'r  eglwys  yn  y 
wlad  hon  rai,  îe,  lawer  o  fanteision  ar  eraill ;  ond  manteìsîon  gwkdyddol 
neu  dymmorol  yn  unig  ydynt.  Wrth  fod  yn  gysylltiedig  â'r  llywodraeth,  yn 
meddu  gwaddoliaeth  y  llywodraeth,  y  mae  ganddynt  fantais  nad  yw  eglwysi 
a  gweinidogion  eraill  yn  ei  feddu :  ond  yn  y  pwnc  o  hawl  oddiwrth  Dduw  i 
bregethu  yr  efengyl  i  bechaduriaid,  ac  i  weinyddu  sacramentauDuweinlach- 
awdwr,  nid  oes  ganddynt  y  gronyn  lleiaf  o  awdurdod  fwy  na  gweinidogion 
dosbartihiadau  eraill  o  union^*ed  eglwys  Oist  yn  y  wlad  hon,  sy'n  galw  eu 
himain  ar  enw  Pen  mawr  yr  eglwys,  a'r  rhai  a  gydnoibÿddwyd  yn  rheclaidd 
yn  ol  arferiadau  y  cyfundeb  neu  y  corff  y  byddont  yn  perthynu  iddo,  fel 
gwemidogion  yr  Arglwydd  lesu  Grist,  "  gan  ddynion  sydd  âg  awdurdod 
cyhoeddüs  wedi  ei  roddi  iddynt  yn  y  gynnulleidf a  i  anfon  gweinidogion  i 
winllan  yr  Arglwydd."  ^  Pa  un  ai  yn  yr  esgobion,  fel  yn  Eglwys  Loegr — 
yn  yr  henaduriaeth,  fel  yn  Eglwys  Scotland — ^yn  y  gymdeithasfa,  fel 
yiuhlith  y  Methodistiaîd  Calânaidd — yn  y  gynadledd,  fel  ymhlith  y  Meth- 
odistiaid  Wesleyaidd — ^neu  yn  y  gynnulleidfa  eglwysig,  fel  yr  Annibynwyr 
a'r  Bedyddwyr — ^y  byddo  yr  awdurdod  yn  ymorwedd,  gall  yr  un  a  alwyd 
felly  gan  Dduw,  ac  a  awdurdodwyd  felly  ar  egwyddorion  Protestanaidd  a'r 
Testament  Newydd,  ddyweyd  fel  y  dywedodd  apostol  mawr  y  cenedloedd 
pan  yr  ammheuwyd  ei  awdurdod  ef  i  bregethu,  "  Ai  gweinidogion  Crîst 
ydynt  hwy  ?  felly  finnau ;"  2  Cor.  xi.  23.  Gall  rhai  o'r  gweinidogion  hyn 
fod  yn  f wy  dysgedig,  doniol,  a  defnyddiol — eraill  yn  llai  felfy ;  gall  rhai 
fod  yn  fwy  ffyddlawn  nag  eraill,  gall  rhai  fod  yn  emoocach  nag  eraill,  neu 
yn  fwy  hynod  ac  amlwg,  fel  ac  yr  oedd  ymhlith  yr  apostolion;  ond  fel 
gweinidogion  wedi  eu  gwir  alw  gan  Dduw,  a'u  oymhwyso  a'u  hawdurdodi 
gan  yr  eglwys,  y  maent  yn  weinidogion  Crist. 

*  Erthygl  xxyi  o  eiddo  Eglwys  Loegr. 


34  DOLBNAU    T   GADWEN. 

Yr  ydj»  wedi  bodyn  riiy  fynjdi  yn  djstioii — yr  ydys  yn  dyw^d  h^ni 
yn  f wy  o  nm  gofid  na  gelyniaeüi — o  gdflìadBii  o  liw  1m>11o1  anghrefyddol 
A  babilonaidd,  yn  cael  ei  wneyd  gan  yr  olynianwyr  sdog  hyn  i  ddyeithiio 
aélodau  cyrff  eraill  oddiwrth  eu  gweînidogion,  y  liiai  a  fuont  yn  foddi<Hi  i'w 
dwyn  i  wybodaeth  o'r  gwîrionedd.  Y  mae  amynt  yn  fynych  f wy  o  ofii  yr 
hyn  a  alwant  yn  titm  na  pkeehod;  am  hyny  y  ceîr  mynydi  esîamplau  eu  bod 
yn  fwy  zeIog  i  hudo  aelodau  y  Methodiâtíaid,  Wesleyaid,  ac  ^lwysi  eraill, 
i  adael  eu  lleoedd  addoliad  eu  hunain,  ac  i  gyrchu  dan,  nîd  anfynych,  eu 
gweinidogaeth  ddiffygiol  iawn  eu  hunain,  ac  feUy  "adeiladu  ar  aail  un  aiall/' 
gan  gael  pobl  barotach  i  aelodaeth  deîlwng  na'r  hen  wrandawyr  ar  eu 
gweimdogaeth  anneí&öedig  hwy^  nag  i  droi  eu  plwyfolion  annuwiol  o  gyf- 
eiliomi  eu  %rdd.  Ac  felly,  tra  niaait  mor  uchel  eu  cwyn  yn  erbyn  ŵfHy 
y  maent  yn  dangos  eu  bod  eu  hunain  yn  nimatíciaid  o'r  ûith  waethaf .  Os 
bydd  i'r  hyn  a  ysgrifenwyd  roi  peth  c^rnnorthwy  i'r  cy£âlli(m  a  aflonyddir 
felly  gan  wỳr  y  gadwen,  i  roi  rheswm  paham  y  maent  yn  riioddi  y  flaen- 
oríaeth  i'r  weinidogaeth  a  arddelwyd  gan  Dduw  &  eu  tröedigaeth  a'u 
hiachawdwriaeth,  ac  felly  eu  diogelu  rhag  yr  aflonyddwch  hwn — bydd  un 
dyben  ysgrifenu  hyn  wedî  ei  ateb. 

Gobeithio  yr  ydym  ni,  er  ein  bod  wedi  siarad  yn  gryf,  na  ddywedwyd 
dim  mewn  ysbryd  a  bair  dramgwydd  i  neb.  Ymdrediwyd  i  lefaru  y  "  gwir 
mewn  cariad."  Nid  ydym  wybodus  ein  bod  yn  coleddu  teimlad  cas  tuag 
at  undyn  dan  y  nefoedd ;  ac  os  gwnaed  sylwadau  cryfion  ar  dybiau  y  rhai 
y  gellir  eu  hystyrìed  yn  ngoleu  y  sylwadau  hyny  y  Uaid  Babaidd  yn  Eglwys 
l^g^y  yr  oedd  hyny  oblegid  y  ciedir  yn  ddiysgog  genym  fod  eu  golyg- 
iadau  yn  llawn  o'r  canly niadau  gwaetlu^,^  ddmyẅrioií  %  undéb  yr  Eglwyt — 
yn  dioyUodrus  iddynt  eu  hunain — yn niweidiol  i  eneidiau dynion^  o/cynadgas 
yn  ngolwg  yr  HóUalluog  Dduw,  Ond  gobeithio  yr  ydym  nad  oes  dim 
chwerwder  yn  yr  hyn  a  ysgrifenwyd ;  y  mae  tymher  ddrwg  ac  achos  drwg 
yn  gysylltiedig  â'u  gilydd  yn  gyflredin,  ac  yn  bradychu  cydwybodolrwydd 
o  wendid  yr  achos  a  amddifiynir. 

Yn  yr  erthygl  hon,  cymerwyd  cipolwg  ar  y  gadwen  ddychymygol  hon;  y 
tro  nesaf  ni  a  chwiliwn  bob  dolen  wrthi  ei  hun,  fel  y  gwelom  o  \À  ddeâiydd, 
o  hdifettd  y  gwnaed  hwynt.  Fel  y  mynegwyd  o'r  blaen,  y  mae  y  gadwen 
yn  ddau  cant  a  thrìugain  a  phedair  o  ddolenau,  heb  gyfrìf  St.  Pedr,  canys 
bydd  genym  i  chwilio  a  fu  yr  apostol  hwnw  erìoed  yn  Bhufain,  ac  os  ceîr 
na  bu  ef  yno  erìoed,  yna  y  mae  y  gadwen  yn  ddiflfygiol  yn  ei  phen  cyntaf— 
nid  oes  ganddi  af ael  yn  apostolion  Crìst,  a  chan  hyny  y  mae  yr  hoU  gadwen 
yn  syrthio,  heblaw  y  ceir  fod  y  defhyddiau  o'r  fath  bydraf,  cancraf,  a 
gwaelaf  o  bosibl,  heb  gymaint  ag  un  o  honynt  yn  ddiwall.  Er  fod  y  rhai 
çyntaf  yn  well  nag  erajill,  yr  oeddynt  yn  gwaethygu  bob  dolen,  fel  mai  prin 
y  dalient  ynghyd  o'r  diwedd ;  a  gwaith  blmderus  a  fu  asio  a  chydio  rhai  o'r 
dolenau  yn  y  gadwen  rywfodd,  gan  waethed  deâiydd  oeddynt.  Wedi  yr 
elom  dros  yr  hoU  res  o  un  i  un,  gan  eu  chwilio  yn  fanwl,  ni  ryfeddem  na  bydd 
rhai  yn  cywilyddio  cydio  eu  hunain  mewn  un  modd  â'r  feth  ddefìiyddiao, 
ac  yn  chwilio  am  ryw  hawl,  awdurdod,  a  chymhwysder  i'r  weinidogaeth  o 
ryw  gydiad  mwy  uniongyrchol  â  Chrìst  a'i  apostoUon,  nag  ar  hyd  y  fath 
res  g^wynog  mor  ammheûus  yn  ei  chysylltîad  a'i  defìiyddiau. 


36 


CERDDORIAETH  GREFYDDOL  Y  CYMRY. 

A  DDICHON  da  ddyfod  o  Nazareth?  meddai  anwybodaeth  a  rhagfarn  gynt ; 
ac,  A  ddichou  gwerth  Uênyddol  ddyfod  o  Gymru?  medd  anwybodaeth  a 
rhagfam  yn  ein  dyddiau  ni,  "  Tyred  a  gwel,"  oedd  yr  ateb  cyrhaeddgar 
a  roddai  yr  luddew  Galileaidd,  a  "  Thyred  a  gwel,"  yw  yr  unig  ateb  a 
wna  y  tro  oddiwrth  y  Cymro  gwladgarol.  Blinir  ni  yn  ddigon  mynych 
gan  hiliogaeth  Dic  Siôn,  o  herwydd  eu  hanmharch  anwybodus  o  iaith  ac 
arferion  ein  cenedl,  er  mewn  gwirionedd,  nad  ydynt  yn  deilwng  o'r  sylw 
Ileiaf;  ond  blinir  ni  yn  fwy  wrth  ganfod  ambell  Gymro  hyddysg  yn 
nghelfyddydau  yr  oes,  a  llênyddiaeth  cenedloedd  eraül,  ond  yn  lled  ddi- 
barch  o  lênyddiaeth  ei  wlad  ei  hun.  Ond  beiddiwn  ddyweyd,  mai  yr  unig 
achos  yw  am  na  ddywedwyd  wrtho,  neu  ynte  am  nad  ufuddhaodd  i'r 
beiddiad,  "  Tyred  a  gwel."  Y  mae  y  bai  na  fyddai  Ewrop  y  fynyd  hon 
yn  capio  yn  barchus  i  lênyddiaeth  ein  cenedl,  yn  gorwedd  yn  gwbl  wrth 
ein  drws  ni  ein  hunain.  Dylasai,  ar  bob  cyMf,  fod  iaith  a  llênyddiaeth 
Cymru  yn  nesaf  at  eiddo  Groeg  a  Bhufain,  yn  mryd  dysgedigion  yr  oes — ^y 
mae  yn  teilyngu  hyny,  ac  mewn  rhyw  bethau  yn  haeddu  y  flaenoriaeth — a 
phechod  gwarthus  y  Cymry  o  esgeuluso  eu  ceinion  cenedlaethol  eu  himain 
yw  yr  unig  aehos  na  fuasai  Ewrop  a'r  byd  dysgedig  yn  teimlo  hyny.  Ond 
na  ddigalonwn — ^y  mae  llu  ar  y  maes — a  llu  mwy,  ni  hyderwn,  yn  gloewi 
euharfau,  o  blaid  "Cymro,  Cymru,  a  Chymraeg."  lechyd  i'n  calon  yw 
gweled  Cydffurfwyr  ac  Anghydfiurfwyr  Gwalia,  yn  cyduno  i  amddiflyn  a 
meithrin  Uênoriaeth  gyfiredinol  eu  gwlad. 

Ond  awn  beUach  at  ein  testun.  Nid  oes  dim  yn  ngweddiUion  dysgeid- 
iaeth  y  Cymry,  yn  rhagori  cymaint,  efallai,  a'u  cerddoriaeth.  GeUir  dy- 
weyd  hyny,  gyda'r  hyder  mwyaf,  am  eu  cerddoriaeth  gwladol  a  moesol,^ 
yn  gystal  ag  am  eu  cerddoriaeth  grefyddol — er  mai  â'r  olaf  y  mae  a  fynom 
yn  y  UineUau  hyn. 

Buasai  yn  ddifyr  genym  ddechreu  adolygu  cerddoríaeth  ein  cenedl  yn 
moreuddydd  ei  Christionogaeth — ^yn  yr  ail,  a'r  drydedd,  a'r  bedwaredd 
ganrif,  pan  yr  oedd  Bangor-is-y-Coed  yn  ei  gogoniant,  a  Morgan,  trwy 
rym  eì  ddysg  a'i  athryUth,  yn  cynhyrfu  ac  yn  synu  y  byd  darUengar. 
Buasai  yn  adeiladol,  er  nad  mor  ddifyr,  casglu  y  crybwyUion  a'r  flfeitiuau 
gwasgaredig  a  geir  trwy  y  canol-oesoedd  tywyU,  hyd  y  diwygiad  mawr 
Protestanaidd.  Ac  yno  buasai  raid  i  ni  eistedd  am  gryn  amser  i  edrych  dros 
y  Uyfrau  a  gyhoeddwyd  yn  Ffraino  a  Germany,  yn  Ysgotland,  ac  eüwaith, 
yn  Lloegr,  er  mwyn  gwneyd  chwareu  teg  â  gwahanol  genedloedd — ac 
oddiyma  dylasem  symud  yn  Ued  araf  hyd  y  diwygiad  Methodistaidd,  yn 
amser  y  bardd  mawr  Cristionogol — ^WiUiams,  o  Bant-y-celyn.  Ond  cymerai 
adroddiad  o'r  daith,  ar  hyn  o  bryd,  ormod  o'n  hamser^  yn  gystid  ag  o 

^  GaU  y  darUenydd  weled  prawf  o  hyn  mewn  darUth  a  draddodwyd  yn  ddiweddar, 
yn  Crofiby  hall,  Llundain,  gan  leuan  Glan  Alarch.  Cyhoeddedig  gan  B.  MUls, 
hlanìdloes. 


36  CERDDORIAETH   GREFYDDOL   Y   CYMRY. 

ddaWnau.y  "  Traeŵodydd."  Gallwn  sicräu  i'n  darllenydd  ein  bod  wedi 
ei  wneyd  l)ol^  cam,  ac  wedi  treulio  Uawer  o  oriau  difyr  uwchl)en  hen 
lyfrau  a  hen  lìawysgrifau  sydd  bellach  yn  gannoedd  o  flyneddau  oed,  a  hen 
donau  ynddynt,  pe  buas^i  ein  darllenydd  cerddorol  yn  ein  clyFed  yn 
ddy^taw-fwngiai  (rhag  deffröi  y  teulu)  ambell  un  o  honynt,  buasai  ei  swyn 
yn  gyru  cwsg  oddiwrtho  yntau  am  noswaith,  neu  o  leiaf,  buasai  yn  breudd- 
wymo  am  dani.     Ónd,  fel  y  dywedwyd,  nid  ein  hamcan  ar  hyn  o  bryd 

{w  ^odd  ein  taith  gerddorol  drçs  oesoedd  hanesyddol  ein  cenedl,  ond  yn 
ytrach,  ddarllenydd  hawddgar,  a  meddylgar  o  gwrs,  gan  dy  fod  yn  darllen 
ỳ  "  Traethodydd,"  eîn  hamcan  yw  adrodd  ein  syniadau,  ar  ol  gorphen  y 
daith,  ax3  eistôdd  i  lawr  i  fyfyrio  ar  gynneddfau  y  tonau  rhyfedd  a  restrir 
genym  dan  ÿr  enw  "  Cerddoriaeth  Grèfyddol  y  Cymry."  Ẅel,  yn  awr,  y 
peth  cyntaf  a  nodwn  yw  symledd.  Wrth  dôn  syml,  fel  pob  peth  arall  syml, 
yr  ydym  yn  golygu,  tôn  lan  neu  rydd  oddiwrth  bob  addum. 

Y  mae  dau  fath  o  symledd  yn  bod.  Y  mae  un  yn  tarddu  o  anfedrus- 
rwydd  yr  awdur,  ac  yn  arwydd  anffaeledig  o  dlodi  y  cyfansoddiad.  Dyma 
ỳdyw  nodwedd  cyfansoddiadau  rhai  ieuainc  fel  awduron  yn  gyŵedin,  pa 
un  bynag  ai  ieuainc  ai  hen  a  fyddont  mewn  dyddiau ;  a  dyma  nodwedd 
cyfansoddiadau  rhai  dîaddum  pa  mor  hyned  bynag  y  byddont  fel  awduron. 
Gan  hyny  tuag  at  godi  uwchlaw  y  symledd  dienaid  yma  y  mae  eisieu  dawn 
ac  ymarferiad. 

Felly  y  mae  natur  yn  ein  dysgu.  Dywed  doethîneb  yr  hen  Gymry  mai 
un  o  gampau  boneddig  yw  "  bod  yn  baen  ar  yr  heol  '* — ^hyny  y w,  y  d^lai 
ei  gerddediad  fod  yn  gyffelyb  i  geiddediad  hardd  yr  aderyn  hwnw.  Ond 
fe  ŵyr  pawb,  fod  yn  rhaid  i'r  plentyn  ddysgu  cropian  cyn  y  gall  y  llanc 
gyrhaedd  ysgogiadau  boneddîgaidd  y  paen.  Felly  y  mae  mewn  celfyddyd 
— £e  gymer  dipyn  o  amser  cyn  y  gall  y  prentis  roi  ei  waith  o'i  ddwylaw  yn 
y  fath  fodd  fel  nad  ellir  dyweyd  mai  prenHs  yw.  Na,  na,  nid  mewn 
diwmod  y  gall  godi  uwchlaw  y  diflygion  sydd  ynglŷn  bob  amser  â 
gwaith  prentis  ieuanc. 

Y  mae  y  symledd  tlawd  yma  iV  gael  yn  mhob  math  o  gyfansoddiadau 
— ^mewn  adeüadaeth — ^mewn  paentio — ^mewn  rhyddiaeth,  ac  mewn  bardd- 
oniaeth.     Dyma  bennill  yn  anghraiffl : — 

"  Yr  hwn  ay'n  dyagrwyl  teymas  nef, 
Tmwaded  ef  &'i  hun ; 
Tan  gyfiawn  fem  y  gyfraith  wiw 
Colledìg  yw  pob  dyn." 

Y  mae  y  syniadau  yn  ddigon  cywir  ac  ysgrythyrol,  ond  y  maent  yn  cael 
*eu  hadrodd  yn  enbyd  o  anfarddonawl.  Nid  oes  dim  ynddo  ond  mesur  ac 
acen ;  ac  y  mae  yn  syndod  fod  cynnifer  o  bennillion  tebyg  iddo  yn  ein 
llyfrau  emynau  ag  sydd.  Yr  un  modd  y  mae  mewn  cerddoriaeth.  Tonau 
tebyg  i'r  pennill  uchod  oedd  tonau  cyntaf  pob  cenedl — arhai  felly  oedd  tonau 
Cristionogion  y  canrifau  cyntaf  yn  gyffredin ;  a  rhai  felly  hefyd  y w  nid 
ychydig  o  donau  newydd  a  glywir  yma  a  thraw  yn  ein  haddoldai  yn  y 
dyddiau  hyn.  Ond  nid  tonau  felly  yw  hen  donau  crefyddol  y  Cymry — 
nid  oes  braidd  un  y  gellir  dyweyd  fod  61  hyseàá  prentis  arni. 
.  Y  s^rmledd'  arall  yn  tarddu  o  chwaeth  gywir  y  cyfansoddwr,  ac  felly  yn 
árwydd  anffaeledig  o  gywirdeb  a  grym  ei  athryUth.  Yn  y  cysylltiad  yma 
y  mae  symledd  yn  sefyÙ  mewn  gwrthgyferbyniad  â  chwyddiaeth.  Pan  fo 
cyfansoddwr  ieuanc  wedi  oodi  uwchlaw  y  symledd  tlawd  fu  dan  sylw,  y 


CERDDORIAETH    GREFYDDOL  Y    CYMÄY.  37 

mae  tuedd  naturiol  ynddo  i  redeg  i  eitliafìon  yr  ochr  arall,  a  cheisio  llanw 
eì  waith  âg  addurniadau.  Yn  wir  y  mae  tuedd  yn  mhob  cyfansoddwr 
ieuanc  i  deimlo  a  chredu  mai  digon  o  addurn  yw  gogoniant  pob  cyfansodd- 
iad.  Y  mae  hyn  yn  ^beth  naturiol  i  ddyn.  Edrychwch  ar  eneth  ieuanc 
wedi  ei  geni  a'i  magu  mewn  Ue  hoUol  fynyddig,  yn  myned  am  y  tro  cyntaf 
Tr  dref  yn  ei  gwieg  wladaidd.  Y  mae  yr  olwg  a  gafodd  tra  yn  y  farchnad 
yn  sicr  o  greu  cyfnewidiad  yn  ei  meddwl  am  harddwch  gwisg,  bxs  o  gan- 
lyniad  yn  sicp  o  godi  awydd  ynddi  i  wisgo  yn  fwy  addumedig.  Y  tro 
nesaf  y  gwelir  hi  yn  y  farchnad,  odid  fawp  na  fydd  ysnodenau  Uydain  o'r 
Uiwiau  mwyaf  tanbaid,  yn  latheni  o'i  chwmpas,  a  phob  peth  araU  yn  gyffelyb. 
Ond  ar  ol  iddi  gynnyddu  mewn  oedran,  ac  ymarfer  mwy  â  rhai  fo  yn 
meddu  chwaeth  gywir  mewn  gwisgoedd,  un  o  fil  na  ddaw  hi  i  weled  a 
theimlo  nad  yw  harddwch  gwisg  ddim  yn  gynnwysedig  mewn  rhyw  goegnî 
felly.     Hi  rydd  heibio  yr  ysnodenau,  ac  a  wisga  yn  fwy  syml  a  thaclus. 

Yr  un  egwyddor  hefyd  sydd  yn  peri  fod  yr  anghyfarwydd  yn  dewis 
lliwiau  tanbaid  mewn  arlun  yn  hytrach  na  chywirdeb  yn  y  gwaith.  Gẃyr 
pawb  fod  y  werin  anwybodus  yn  cael  eu  boddhau  lawer  mwy  trwy  ry  w 
fath  0  arlun  os  bydd  wedi  ei  Uwio  yn  gryf,  na  thrwy  y  gwaith  mwyaf 
campus  os  bydd  y  caneass  wedi  Uwydo.  Y  mae  hyn  yn  dango».  fod  y 
meddwl  yn  gofyii  addysg  a  diwyUiant  cyn  y  gaU  gyrhaedd  chwaeth 
gywir. 

Y  mae  chwyddiaith  yn  bur  debyg  fel  pe  gweUd  dyn  bychan  wedi  ym- 
wisgo  mewn  manteU  fawr,  a  hòno  yn  cynnwys  Uiaws  o  blygion,  a  Uawer  o 
addumiadau  ami — y  mae  y  plant  yn  synu  wrth  yr  olwg  ami,  a*r  Uanciau 
yn  dymuno  un  debyg ;  ond  y  dyn  o  oedran  addfetach  yn  gwenu  wrth 
goegni  y  gwr  bach.  Ac  yn  y  diwedd  y  mae  yn  eu  gadael  heb  i  neb  o  honynt 
gael  golwg  ar  lun  ei  gorff  gan  faint  ei  fanteU.  Ond  y  mae  symledd  yn 
debyg  i  ddyn  Uuniaidd,  â'i  wisg  wedi  ei  gwneyd  yn  gymhwys  ì'wffiHo,  ond 
heb  ddim  addumiadau  ami ;  ac  er  ei  bod  yn  rhagorol  ei  defhydd,  ac  yn 
lanwaith  a  thlws,  eto  y  mae  pawb  yn  anghofìo  y  wisg  o  hërwydd  harddwch 
a  chymesuredd  y  person  sydd  yn  ei  gwisgo.  Ond,  efaUai,  y  canfyddwn 
hyn  yn  amlycach  wrth  ddefhyddio  anghraiât.  Chwyddiaith  mewn  rhydd- 
iaith  yw  rhywbeth  fel  hyn : — "  Ystyriwch  am  fynyd  ddistadl  Uü  y  maes — 
pa  fodd,  dybygech  chwi,  y  mae  y  Uysiau  gweinion  hyny  yn  gaUael  tyfu  ? 
Llafurio  nid  ydynt  yn  gaUu,  ac  nid  ydynt  yn  medru  nyddu.  Ac  eto, 
meddaf  i  chwi,  nid  oedd  y  brenin  Solomon,  pan  yn  eistedd  ar  deymgader 
Jerusalem,  â'r  goron  freninawl  ar  ei  ben,  a  theymwialen  euraidd  yn  ei  law, 
wedi  ei  wisgo  mor  ogoneddus  ag  un  o  lili  y  las-ddol."  Dyma  y  dyn  bach 
wedi  ei  goUi  yn  ei  fanteU.  Ond  symledd,  o'r  tu  araU,  yw  hyn — "  Ystyr- 
iwch  UU  y  maes,  pa  fodd  y  maent  yn  tyfu  ;  nid  ydynt  nac  yn  Uafurio  nac 
yn  nyddu  ;  eithr  yr  wyf  yn  dywedyd  i  chwi,  na  wisgwyd  Solomon  yn  ei 
hoU  ogoniant  fel  un  o*r  rhai  hyn."  Dyma  berson  hardd  tros  ben  mewn 
gwisg  dlws  iawn. 

Wel,  y  mae  yr  un  peth  yn  gymhwys  mewn  cerddoriaeth,  gyda  hyn  o 
wahaniaeth — ^mewn  rhyddiaith  a  barddoniaeth  nid  yw  y  pwnc  yn  dibynu 
yn  hoUorar  yr  iaith  a'r  duUwedd ;  gan  hyny,  pan  fo  drychfeddwl  gwych  yn 
cael  ei  golU  dan  faich  o  eiriau  chwyddedig,  neu  frawddegau  conglog,  geUir 
ei  wisgo  gan  ry w  un  araU  â  gwisg  fwy  cyfaddas ;  ond  mewn  cerddoriaeth 
y  mae  y  drychfeddwl  a  symudiad  y  seiniau  (sef  y  geiriau  a*r  duUwedd)  yn 
anwahanadwy ;  gan  hyny  pa  dôn  bynag  ddaw  yn  gyíìawn  i  restr  y  chwydd- 

D 


Vf 


CCEPJDOBilBTH  GBEFTODOI.  T  CTMmr. 


r  <kki  «  adoab^ddir  yn  gyffi'edin  wrth  yr  enw  ^  Calcatta''  â'r  ^fioi  Gas- 
ibd  ^biibi.^  X  r  ydyju  yn  «nwì  y  gyntai^  nid  am  nud  Id  jw  y  waebf  «'r 
riáyir :  tia,  y  ii»ae  yn  eynnwys  teiidad,  ae  yn  arddangoB  ayn  lawer  o  iyw 
teb  ir  dalaDtÿ  <^  talent  neb  ei  thylino  i  fiorf  InioâbL  T  auie  y  ibui 
$ytít$íbe{yd  yn  fwy  goddefol  na'r  rfaan  <4af. 
X>yiyaxüàw; — 

GALCUTTA. 


l^ttfrjrijJjj^jfip.^'^H 


ÿ^JjiJjjjir^^'^ 


fDt 


-e»- 


f\j:sff\^^ 


ŵPi 


/^dsii^ri' 


♦i^ 


-»-# 


fnuUuf'^l^^ì.lJ)^^ 


^m 


ítat 


^rOt 


Dyna  **  Oalcuttay''  ac  y  mae'n  brawf  nad  oedd  ei  bawdur  yn  amddifìid  o 
athrylitbf  ond  3^  unîg  nad  oedd  wedi  cyrhaedd  y  wybodaeth  a'r  ehwaeth 
anghenrheidJol  i  gy&nsoddi  mewn  dullwedd,  priodol  a  ẃywir.  Ond  mor 
waMnol  yw  yr  "  Hen  Ganfed,"    Dyma  hi :— 


^ 

^ 


33 


jcs 


32 


-0- 


^m  €■>! 


^ 


32: 


33: 


ì 


3CÄ: 


CBRDDORIAETH   GREFYDDOL   T   OYMRY. 


39 


ä 


Z3: 


s 


33 


-ö 


:cÿ-^ 


:ss: 


^- 


s 


32: 


Dyna  yr  "  Hen  Gaûfed,"  yn  gymhwys  fel  y  mae  mewn  hen  Iyfr  sydd  yn 
awr  ger  ein  bron,  wedi  ei  gyhoeddi  ar  y  cyfandir  yn  nyddîau  Luther  ,a 
Galfin.  Y  mae  wedi  sefyll  prawf,  ac  wedi  ei  chael  yn  llawn  pwysau  bell- 
ach  er  ys  canrifoedd,  ac  a  siuf,  yn  ddiammhau,  yn  un  o  brif  alawon  eglwys 
Crist  tra  y  bo  y  "  bel  daear  yn  blodeuo."  A  pha  ryfedd  ?  y  mae  mor  ayml 
fli  hardd  ag  ydyw  natur  ei  hunan.  Felly  y  mae  y  tônau  CyWe^ — y  maent 
yn  gyí&edin  yn  eithaf  syml;  ond  nid  y  symledd  dîenaid  y  buom  yn  son  am 
dano,  ond  symledd  yn  Uawn  o  fywyd  a  theìmlad.  Nodwn  un  yn  anghraiât 
— "  Tyddewi."  Y  mae  ei  rhagoriaeth  wedi  tynu  sylw  bron  bob  awdur  o 
în,  §yâk  hyn  o  gamgymeriad,  eu  bod  oll  yn  ei  phriodoli  i  Rayensoipfí;, 
pry<^  lÄ  buásent  yn  cael  golwg  ar  lyfr  yr  hen  awdur  rhagorol  hwnwi  y 
eáwsent  ganfbd  mai  hen  ^fansoddiad  Cymreîg  ydyw.  Y  mae  yr  hen  lyfr 
yn  awr  ger  ein  bron,  a  chydnebydd  Ravenscroft  mai  alaw  Gymreîg  ydjrw, 
ond  ei  fod  ef  wedi  ei  chynghaneddu  i  bedwar  o  leisiau.  Y  mae  yn  bur 
syml,  w€«ü  ei  diyfansoddi  bron  yn  unig  o*r  cywẃnod,  ei  drydydd^  a'i 
bummed,  y  seiniau  mwyaf  naturîol  yn  yr  wythawd.     Dyma  ìà.  \ — 


m 


^- 


3 


I 


-tìr 


£?=^ 


'&^ 


-^ 


33: 


Ia  nj  iT^rg 


-ör 


X? 


-er 


^^ 


-&- 


^ 


=2^ 


33E 


-ÖH- 


Y  nodwfldd  nesaf  a  nodwn  yir  ArwteäA.'  Ar  ol  i  ni  ddyweyd  cymaist 
aBx  í^anledd,.  vh8id  i  ni;gofio  wedi  y  cwbl  nad  ydyw  ond  rfajnwedd  naeaol^; 
ond  riiaid  cRel  rhywbetíi  cadamhacd  i  wneyd  nodweddìad  elodwiw.  Y  raoe 
yn  ẁaid  ì  d<%ni  fòd  yn  lân  oddiwrth  feddbwdodr  «nimiwid,  aflendid^  &a.,  00 
myn  fod  o  nodwéddíad  moesol ;  ond  y  mae  yn  rhaîd  iddo  chwanegu  at  hyna 
rjir  Hntneddati  éadamhaol  cyn  y  bydd  ei  nodweddiad  yn  teilyngu  parch. 
Fellÿ  y  mae  gyda  phob  math  o  gyfansoddìad.  Tuag  at  ymgadw  oddîwrth 
boh  gwallau  mewn  chẁyddiaeth,  rhaid  bod,  yn  synal ;  ond  tuag  at  fod  yn 

D  2 


40 


CERDDORIAETH    GREFYDDOL    Y    CYMRY. 


arwraidd,  rhaid  i'r  cyfansoddiad  gynnwys  rhyw  ragoriaethau.  Po  deWcaf 
byddo  unrhyẃ  gyfansoddiad  i  natur,  goreu  oU  ydywi  GéUid  meddw'i,  ár 
un  llaw,  y  parai  symledd  pob  gwrthddiýdh  i'r  gréadîgaeth  fód  yn  bttr'ddí- 
íli» ;  ond.ar  y  llaw  arall,  y  mae  y  goleuni,  y  gẁres,  a'r  bywyd  sydd  yriddî, 
yn  llanw  y  cwbl  âg  interest  diddarfod.  Y  safon,  gan  hyny,  yw  natur.  Ý 
máẃ  pob  êyfansoddiad  a  f o  â  mwy  o  addurn'amo  na  natur  yn  chwyddedîg ; 
BiO  y  mae  pob  cyfansoddiad  fo  heb  fywyd  natur  ýnddo  yn  dlawd.  öan 
hyny,  symledd,  goleuni,  gwres,  a  bywyd  natur,  wedi  eu  cymhlethu  yn 
brì^MÌol,  sydd  yn  ffurôo  cyfansoddiad  peẁaîth. 

Cyfansoddiad  felly  i  raddau  anghyŵedin  yw  tônau  y  Cymry.  Y  niae 
eu  symudiadau  yn  hynod  o  syml  a  hawdd  eu  canu,  ond  yn  Ûawn  o  hoenus- 
rwydd  a  byẅyd.  Fel  anghraîfíl,  gallwn  nodi  y  dôn  "  Bethél,"  yr  hon  sydd 
ŷn  cael  ei  gwneyd  i  fyny  bron  yn  gwbl  o  seìniau  y  cy  weîrnod,  y  trydydd, 
a'r  pummed.    Dyma  hi : — 


m 


ics 


it 


-^&r 


-öt 


3 


3á: 


-Gh- 


^ 


^ 


-ör 


-©r 


-Öh- 


3 


-Or 


32 


^  '1 ']  i^afc^ 


i:? 


23l33 


î 


-©r 


É 


-& 


XX 


-O^ 


-ör 


i 


:^ 


-ö- 


z^ 


-& 


-©r 


-&r 


33 


-ö- 


Y  mae  yr  arwredd  yma  i*w  wahaniaethu  oddiwrth  y  dullwedd  mawr- 
eddus,^  gymaint  ag  yw  y  symledd  naturìol  fw  wahaniaethu  oddiwrth  y 
symledd  difywyd  y  buom  yn  son  am  dano.  Y  mae  y  duUwedd  arwraidd 
yn  cynnwys  s^anledd  a  by wyd  natur,  ond  heb  ei  mawredd ;  tra  y  mae  y 
dullwedd  mawreddus  yn  cynnwys  mawredd  natur  hefyd.  Af on  ÿn  llanw 
ei  gwely,  ac  yn  rhedeg  yn  nerthol  a  gwastad,  sydd  yn  olygât  o'r  duUwedé 
arwraidd ;  ond  afon  wedi  chwyddo  yn  gefnlÜf  dros  ei  glanau,  ac  yn  caaglu 
pob  pefch  o'i  blaen,  sydd  yn  olyg£a  o'r  dullwedd  mawreddus.    Y  mäe  y 

,  ^  Os  bydd  liyny  ya  gynji^orth.  i  rai  o*ä  ^ftrlldawyjtreûi  Mlyn  yn  wall,  gaUw»  ijys- 
tysu  ein  boa  yn  demyddìo  yr  enwêdigaethau  uchöd  yn  debyg  fel  y  gwna  y  Saeson  en 
rbai  cyfystyr  hwy,  sef  duUwedd  Bjmì—eimple  style;  duUwedd  arwraidd— noòíe  style; 


Cerddoriaeth  grefyddol  ý  cymry.         41 

dullweàd  axwraidd  o  fewu  cyleh  yr  hyn  sydd  yn  firain  ý  ond  y  wiŵ€(  y  .duU-í 
wedd  mawreddus  yn  eagyn  i  wlad  yr  hyn  sydd  arddunawl.^  Y  mae  yrhoU 
g^!eadigaeth  yn,  dyfod  dan  un  o  ddau  ddrychfeddwl,  miremedd  neü  a/rddmh 
ünt. ,  Y  mae  yn  wir  íòd  graddai>  yn  y  naill  a'r  Uail,  yr  un  fath.ag  y  maŵ 
graddau  mewn  lliw.  Gall  du,  er  anghraifit,  fod  yn  dduy  a  duach,  a  duaf*> 
Çelly  hefyd.gyda  mireinedd  ac  arddmiiant.  G-olygfa  fìrain,  yw  ^gweled  y. 
çconfr^th  yn  ehiedeg  yn  ddigyffip  dros  y  ddol ;  ond  golygfa  &*einach  ysí  eJL 
gwelèd  ýn  dîsgyn  ar  y  gángen  ac  yn  pjncio  ei  cherdd.  O'r^  tu  aráliy  gol- 
ygfa  arddunawl  yw  gweled  yr  erŷr  yn  hofran  uwch  y  çyinylau,  fel  bremn 
noll  aäar  y  nefoedd  ;  ond  golygfa  fwy  arddunawl  yw  ei^  weled  yn  ,di«gyn  í 
ganol  y  cymylau,r  y  mellt,  y  taranau,  ac  yn  lledu  ei  aden  dros.  y  graig  i 
âmddiffyn  ei  gywioi^.  .Eelly.befyd  y  ddwý  gynneddf.dfinsylw*-  ^yinledd 
natur  a  bywyd  natur  a  Wna  fireínedd ;  symledd  natur.amw^^  o  fjwy4,*  F9^ 
fireinedd  uwch ;  ond  symledd  natur  yn  llawn  o  fy  wyd  a  Wna  fireinedd  o'r 
gradd  uchaf.  Y  mae  y  cyntaf  yn  ffurfio  y  dullwedd  s^l ;  ond  yr-Hiil  a'r 
tîỳdydd  yn  benaf  sydd  yn  eyfe.nsoddî'  ydullwedd  arwraidd.  A^  hỳd  yloa 
}lína«  âerddoriaêth  y  Cymry  yn  cyrhaedd— hîd' oës  ùn  Cîymr§^eto  ^Sfeŵ 
(^haedd  y  dullwedd  mawreddus,  oddîeithr  un,  y  diweddar  K.  MUÌs.  '  Oü^ 
ni  chawn  ei  ganlyn  ar  hyn  o  bryd. 

Ond  na  jSdddylied  yr  anghyíarwydd  maî  cerddorîaeth  o'r^  ail  raddljw 
eerdàorîaetil  grefyddol  y  Cymry,  aifi  riad  yw  yn  cyrhaed(î  y  duliweod 
inawreddu«;  na,  ymae  yngymhwys  yn  y  lle  y  dylai  cerddoriaëth^ëfyddál 
fod.  Y  mae  a  fyno  y  dullwedd  mawreddus  fwy  â'r  deall  nag  â'r  galon  • 
ond  y  duUwedd  arwraidd  mwy  â'r  galon  nag  â'r  deall.  Neu  yn  hytrach,  y 
mae'ÿi)  rhaid  i'r  meddwl  gael  Uawer  o  addysg  cyn  y  geHir  ^tdír  f^wynhà^  y 
Äullwedd  mawreddus  mewn  dim;  ond  y  mae  y  dullwedd  arwraidd  yn  ^- 
naedd  pawb,  ao  yn  gwella  pawb  fel  eu  gilydd.  Pel  anghreiôiíau  o  hyi4. 
gallwn  nodi  y  tri  chyfansoddiad  mwyaf  arddunawl  a  welodd  y  byd  eto  yn  y 
celfyddydau  awengar.  Cymerer  i  ddeçhreu,  ragbaen^tiadau  {mrtoons) 
Baphael.  Nid  oes  neb  gwybochis  a  ammheua  am  fynyd  eu  »boîd  ỳn  b'em- 
gamp ;  ond  nid  pawb  sydd  yn  canfod  eu  godiiogrwydd.  Fe  famai  mîV 
ôedd  fod  mwy  o  ragoroldeb  yn  narluniau  llyfrau  ysgolion  plahf  nag  sydíj 
yn  y  rhai  llwydion  rhei'ny.  Yn  wir  nid  yw  y  paentiwr  iemnc  yn  canfod 
QU  gwychder.  Bhaid  iddo  efry^u,  a  meddwl,  a  gweled,  fis  ar  ol  mte,  a 
Ŵwryddyn  ar  ol  blwyddyn,  cyn  cyrhaedd  tir  i  ganfod  yn  iawn  eu  rhagòi;- 
iikh  rhyfeddol.  Felly  y  mae  efo  "Coll  Owynfa"  Milton'.  Y  mae  yn 
well  gan  y  werin  ambell  i  faled  na'r  bryddest  orgampus  hono.  lë,  nid  hoM 
gamnolwyr  y  penbardd  sydd  yh  ei  ddeall.  Heb  son  am  gymhwysdfiraurw 
feimìadu,  beiddiwn  ddyweyd  nad  oes  dim  un  o  gant  o  ddarUeawyr  MìIìjob 
yn  aUuog  i  ganlyn  ehediadau  ei  awen  anturiaethua  o'r  ddaear  i'r  nefoeddÿ* 
0  amser  i  dragywyddoldeb,  ac  o  wynfa  i  drueni*  GeUir  dyweyd  yn 
gymhwy^  yr  w  peth  am  "  Fessiah "  Handel,  y  cyfansDddiad  oerddOTäwl 
mwyaf  arddunawl  a  welodd  wyneb  haul  erioed,  Y  mae  yn  wir  fod  llaweF 
ynddo  i  fpddhâu  y  weríh,  ym  neUiduol  pan  fo  digon  o  nerth  a  medrusrwydd 
iV  ddadgan ;  «id  pwy  sydd  yn  csanfod  lUneU  awenyddol  y  .cyfansoddiaíi,  ao 
yn  canlyn  yr  awdur  o  olygfa  i  olygfa  trwy  y  gwahanol  drawsgyweiriadau, 
i.sylwi  ẃit  y  mae  yn  dadbfygu  y  drychfeddyUau  ysplenydd  ?   àh !  hä  î  nid 

*  Yn  yr  ystyr  yr  ydym  yn  defnyddio  y  geiriaa*  ucíiod,  y  rhil  S'eisáîg  cyfystyr  yw 
ìmvAiívl  a  sublime* 


42  CSBDDOBIAETH     G&EFYDDOL    T    CTMRT. 

oes  un  o  fil  o  gerddorioa  yr  oes.    Ac  j  mae  hyn  yn  proíi  fod  daieii  diwyü- 
iad  mawr  i'r  meddwl  cyn  y  gellîr  mwynhau  cyfanaoddiadaa  aiddnBawL 

Ond  nid  felly  y  mae  efo  y  dnllwedd  arwraidd — ^y  mae  pob  cyfiouoddiad 
yn  hwnw  yn  taro  pawb  fel  eu  gìlydd.  Y  mae  ardeb  da  o  unrhyw  berscm 
yn  boddâu  y  celfyddydwr  fel  y  wmn — y  mae  barddpnìaeth  Cowper  yn 
boddâu  y  bardd  dysgedicaf  gymaînt  a'r  gwUdwr,  a*r  **  Häi  Ghmfed  6ahn  " 
yn  boddâu  y  cerddor  mwyaf  penigamp  lawn  cymaînt  a'r  gynnulMdfii  gy-r 
ffiredin.  Wel,  dyna  fel  dylai  cerddoriaeth  grefyddol  fod.  Petìi  i  bawb  yw 
creíydd ;  ac  y  mae  dullwedd  pethau  erefydd  i  fod  yn  gyfaddas  i  bawb. 
Nîd  oes  dim  i  fod  yn  isel  a  gwael,na  dim  i  fod  uweUaw  y  bobL  Dullwedd 
cywir  yw  fod  y  cwbl  yn  tueddu  i  eangu  y  deaU,  ac  i  weUâu  y  galon.  Per- 
ffeithrwydd  cynllun  yn  hyn  y w  pregethau  Crist.  Nid  oes  dìm  sydd  yn 
arddunawl  ynddynt ;  y  maent  yn  eithadT  syml ;  eto  yn  Dawn  o  oleuni,  bywyd, 
a  nerth ;  mewn  gair,  y  maent  yn  berffîdth  fireinedd.  Wel,  yr  un  peth  ag 
yw  pregethau  Crìst  mewn  ihyddiaith,  yw  eîn  tônau  ninnau  mewn  o&á.á" 
oriaeth.     Y  mae  y  rhan  fwyaf  o  honynt  yn  odidog  droa  ben. 

Y  nodwedd  nesaf  a  nodwn  yw  dmnoldéb.  Nid  oes  dsteu  i  ni  larofi  yn 
y  Ue  yma  nad  yw  aihryUth  a  chrefydd  yn  wahanadwy  •  Y  mae  yn  wìr  mai 
cf efyddwyr  yw  prif  awduron  y  byd  yn  mhob  oolfyddyd  awengar.  Tan 
ddylanwad  ffydd  yn  y  gwir  Dduw  neu  y  gau  dduw  y  çynnyrchwyd  yr  h<^ 
weithiau  anfarwol  a  welodd  y  byd  eto.  Ar  yr  un  prydi  nid  yw  jpoò  çyûtn- 
soddiad  athryUthgar  yn  grdfyddol.  lë,  cydnabyddwn  ymhelìach  fod  llaw^ 
dam  yn  y  gwahanol  gelfyddydau  awengar  yn  Uawn  o  awen,  ond  hono  fel 
y  mae  gwaetha'r  modd,  sydd  yn  tueddu  yn  naturiol  i  fygru  y  galon.  Y  mae 
hyn  yn  eithaf  cyson  i  ni  ystyried  nad  yw  aw^  yn  d<Um  i^uU  ond  y  ddawn 
o  amlygu  y  syniadau  a'r  teimladau  trwy  gyfrwng  geìríau  mewn  barddcm-i 
iaeth,  trwy  gyfrwng  Uiw  mewn  paentio,  careg  mewn  eerfíaeth,  a  swn  mewn 
cerddoriaeth.  Y  mae  yr  awdur,  gan  hyny,  yn  trosglwyddo  y  teimlad  cryfaf 
fo  ar  y  pryd  yn  ei  fynwes  ei  hun.  Os  moesol  fydd  ei  deimladau,  moes  fydd 
ei  aweniaeth ;  ond  os  anfoesol  a  Uygredig,  tuedd  £eUy  fydd  yn  di  aw^- 
iaeth. 

Yn  awr,  geUìr  rhestru  hoU  deimladau  da  y  fynwes  i  dri  dosbiirth — 
gwladol,  moesol,  a  chrefyddol.  Y  mae  teimladau  gwladol  dyn  yn  perthyn 
iddo  fel  aelod  cymdeithas  ddaearol ;  y  mae'r  teimladau  moesol  yn  p^hyn 
iddo  fel  creadur  rhesymol ;  ac  y  mae'r  teimladau  crefyddol  yn  perthyn  iddo 
fel  creadur  cyfrifol.  Gwrthddrych  y  rhai  cyntaf  yn  benaf  yw  eu  gwlad  a*u 
cenedl,  gwrthddrych  yr  ail  yw  y  greadigaeth,  a  gwrthddrycb  y  trydydd 
yw  Duw.  Nid  y w  y  rhai  olaf  yn  dinystrio  y  rhai  bla^oaf — ^nid  yw  crefydd 
neb  caU  yn  dinystrio  ei  wladgarwch ;  na,  y  mae  cylch  dyledswyddau  dyn 
yn  un  sydd  yn  galw,  mewn  amserau  priodol,  ei  hoU  deimladau  i  weithred- 
îad.  Yn  wir,  y  mae  yr  hoU  dduwioUon  sydd  wedi  bod  yn  fendith  i'r  byd — 
sydd  wedi  ctctio  eu  rhan  ar  chwareufwrdd  eu  hoes,  wedi  byw  a  marw  tan 
ddylanwad  y  grediniaeth  fod  eu  teimladau  gwladol,  moesol,  a  chrçfyddol, 
wedi  deiUîaw  oddiwrth  un  tad — sef  Duw. 

Yn  awr,  gan  mai  iaith  y  teimladau  yw  cerddorîaeth,  ymddengys  yn 
A^m1wqr  y  geUÌT  cu  dosbarthu  yn  naturiol  i'r  rhestr  a  enwyd ;  ac  er  mwyn 
hyny  yn  well,  nyni  a  roddwn  anghreifítiau  mewn  barddoniaeth. 

"  YmoBod  trwy  rymuawalth— a  ddylem 
I  ddal  ein  hen  famiaith 
Ka  rown  yn  hwy'n  tlr  na*n  hlaitfa 
Ib  triniad  un  eBtroniaith. 


^ 


OSBDDORIAETH  GREFYBDOL  Y  CYMRT.  48 

Ueieá,  (Udfleiiiied  y  tmwì—tfn  hdni 
l'ir  btir  wytheni  waed  brythoiiawl 
Oes  y  byd  o  hyd  heb  dawl— i'n  hiaiUi  fftd 
A  mawr  gariad  y  Cymry  gwiawl. 

Eìddigedd  gorseddogion— mwy  ddelo 
Am  ddal  ein  hiaith  wiwlon ; 
Boed  brìg  ein  pendefigion, 
A'u  oopàn  hwy'n  capioî  hon. 

B  beiy  ei  haohoB  mewn  bri  nchel, 
A  gwyr  0  nrddas  a  geir  i^w  harddel; 
T  dyn  a  esyd  i*w  gwneyd  yn  ÌBel 
01  gwir  ogonlant  ft  gorwag  anel — 
Hwnw  a  gaflf  cyn  y  gwel— hyn,  ei  osod 
Tn  eigion  ^od  yn  ddigon  taweL 

Pan  ddel  arehangel  i  erch  yngftn 
I'r  byd  ei  araeth  drwy*r  bedeirran ; 
E^g{yr  nwch  Cymry  ei  gftn^yn  Gyntfaeg 
M  chu  a*i  henaeg  wech  ei  hunan." 

Dyna  ÜBrddiMiìaeth  wladol,  gan  yr  awenydd  oaodpus  Glan  Odrìonydd.    Y 
mae  yn  eynfayrfia  ein  teimladau  i'r  byw ;  ond]  nid  eîn  tdmladau  moeaol,  ae 
nid  eîn  telmladau  tuag  at  Dduw ;  ond  eîn  temdadau  f el  CymTy — y  teîinU 
adau  an£urwol  a  fagwyd  ynom  gan  ŵymry  a  Chymraeg. 
Eilwaith^  dyma  gân  i'r  £os : — 

"Fángnddio  nos  ein  daear  gu 

0  dan  d  du  adenydd, 
T  clywir  dy  delori  mwyn, 

A  chor  y  Uwyn  yn  Uonydd ; 
Ac  06  bydd  pigyn  dan  dy  fron 

Tn  peri  i'th  galon  guro, 
Ki  wnei,  nea  toro  gwawrddydd  hael, 

Ond  canu  a  gadaêl  iddo. 

A  thebyg  it'  yw'r  Feinir  war, 

Sydd  gymhar  gwell  na  eemau ; 
Er  machlud  haul,  er  hulio  oro 

A  mìliwn  o  gymylau ; 
Pan  dawo  holl  gysurwyr  dydd, 

Hi  Iyna  yn  ^ddlonaf ; 
Tn  nyfhder  noa  o  boen  a  thrais 

T  dyiy  lais  felusaf. 

Br  dichon  fod  ei  chalon  wan 

Tn  delwi  dan  y  dulid, 
Ni  chwyna  i  flino  ei  hanwl  rai — 

Ei  gwen  a  guddia  'i  gond ; 
Ni  phall  ei  chan  drwy'r  ddunos  ftdth 

Nes  gweled  gobaith  golau, 
Tn  t^wnu  megys  ilygad  anr, 

Drwy  bur  amrantau'r  boraa." 

Wedi  yf  anghreîjSliau  yna  o'r  wladol  a'r  foesol,  deuwn  yn  awt  at  y 
grefyddol.  Ond  yma  y  dymunem  ddyweyd,  ein  bod  vn  rhestru  pob  tôn  o 
dftedd  grefyddol  dan  y  pen  moesol,  ag  nad  yw  yn  dyfod  i  fyny  â'r  dull- 
wedd  aV  teîmlad  duwiol  fo  yn  ei  chymhwyso  yn  dôn  i'r  addoliad.  Yr 
un  &th  a  ehydà  barddoniaeth.  Byddai  yn  hawdd  nodi  cannoedd  o  ben- 
niìBoA  o  duedd  eithaf  crefyddol,  ao  eto  ddim  mor  briodol  i'w  canu  yn  yr 
addoËad  oyfaoeddus.    FeUy  yn  gymhwys  y  mae  efo  cerddorìaeth.     Y  mae 


44 


CERDDORIAETH   GRËFYDBOL   Y   CYMBY. 


yn  ddigon  hawdd  i'r  anghyûirwydd  dynu  y  llinfiU  rkwng  y  dosbarth 
gwladol  a'r  addolìad,  a  rhwng  y  rhestr  flaenaf  yn  y  dosbarÜi  moesol ;  ond 
y  mae  Ilîaws  i'w  rhestni  dan  y  pen  moesol  nad  ellir  tynu  y  llìnell  rhyng- 
ddynt  a'r  rhai  a  elwîr  genym  yn  grefyddol,  heb  gryn  dipyn  o  ymarferiad 
a  g¥rybodaeth;  ac  nid  allem  wneyd  ehwareu  teg  â'r  pwncy  na  dim  yn 
debyg,  heb  roddi  un  ysgrif  gyflawn  at  hyny.  Ymfoddlon^m  ar  hyn  o  bryd 
i  ddyweyd  mai  dyben  pob  tôn  grefyddol  yw  dwyn  y  galon  i  deimladau 
addas  i  addoli  Duw ;  a  pha  erddygan  bynag  nad  yw  yn  g¥meyd  hyny,  nid 
yw  yn  deilwng  o'i  chanu  yn  yr  addoliad.  Wel,  ni  fii  swm  o  dônau  erioed, 
mewn  un  wUd,  yn  meddu  mwy  o'r  teimlad  yma  na  thônau  crefyddol  y 
Cymry.  O!  y  gallu  rhyfedd  sydd  ynddynt  i  godi  y  serchiadau  oddiar 
wrthddrychau  daearol  i  wlad  well !  Y  maent  yn  gymhwys  fel  y  grawnwin 
a  gafodd  Israel  yn  yr  anialwch  gynt — yn  codi  hiraeth  dirfawr  am  y  Ganaan, 
trwy  y  rhagflas  o'i  danteithion.  Byddai  dethol  anghraáât  yn  anhawdd; 
nîd  o  herwydd  prinder,  ond  am  eu  bod  oU  mor  Uawned  o  hono.  Antur- 
iwn,  sut  bŷnagy  un  o'r  rhai  hynaf,  ar  emyn  i  WiUiams ;  sef  Llanelwy : — 


p 


ífc 


a 


-ör- 


^~^ 


:xx: 


-Oi — Or- 


-O- 


-O^ 


í 


-&- 


33 


TS 


-&r 


-&r 


ŵ 


rs 


-o- 


-ö- 


^ 


-Or 


p 


3^ 


'^~Q 


î 


c>   çý' 


33: 


4=1: 


"  Na  foed  fy  mywyd  beUach  mwy 
Tn  eiddo  im'  fy  hon ; 
Ond  trenUo  fy  mynydan  1  gyd 
Tn  glod  Vm  Harglwydd  con. 

Dymimwn  yma  dreuUo  'm  hoea 

O  foire  hyd  biydnawn, 
Lle  cawn  i  wylo  carìad  pur^ 

Tn  ddagrau  melns  iawn. 

Darfydded  dydd^  darfydded  nos, 

Fel  mynyd  hach  o'r  awr, 
Tra  b'wyf  yn  caru,  a  rhoi  'mhwys, 

At  fynwes  f  Arglwydd  mawr." 

DdarUenydd — dyna  i  ti  anghraif^  o  dalent  a  duwioldeb  yn  cydrodio  law 
yn  Uaw !  Öwyn  fyd  na  fyddai  teuluoedd  Cymru,  yn  gystal  a  chynnuUeidfa- 
oedd  Cymru,  yn  ymarfer  mwy  â  chynnyrchion  campus  eu  cenedl  eu  hunain^ 
yn  Ue  canu  a  chwareu  trash  er  mwyn  apio  y  Saeson.  Magai  hyny  weU 
beirdd  a  cherddorion,  yn  gystal  a  gweU  crefyddwyr. 

O  !  fel  y  buasai  Uygaîd  eîn  darUenydd  cerddorol  yn  gloewi,  a^i  galon  yn 
ymchwyddo,  pe  buasem  yn  treuUo  cyfran  o'n  hysgrif  i  argamnawl  cyn- 
nyrchion  Handel,  neu  ryw  un  cyffelyb,  a'r  dadgankd  sydd  amynt  mown 
Uawer  man.  Yn  wir,  buasem  yn  cydfwýnhau  yr  hyŵydwch  âg  ef.  Beth, 
aî  peth  bach  yw  clywed  pum  cant  o  gantorion  a  chwareuwyr  yn  dadigah 


BHTN   I^UTHBft. 


46 


y  "Messiah"  gyda  grym  a  mednisrwydd  bron  fméh-ddaéatfèl  í  ^N'i^  ütí. 
o'r  arddangosiadau  cywitaf,  yn  y  byd  hwn,  o  ftlwrédd  y  côr  nefol  sydd  tìTü 
telynau  aur  yn  eu  dwylaw  ao  yn  canu  eân  Moeŵ  a  chân  yr  Oen.     Iwatîlẃi- 
ydd,  clywsom  hwy  â'n  clustiau,  a  beiddiwn  ddyweyd  ein  bod  yn  gaüà 
gwir  fwynhau  y  wledd  dda&teithiol.    Owyddem  am  bob  dryehfeddwl*— - 
canlynem  bob  symudiad — sylwem  yn  fanwrl  sut  y  eyâawnid  pob  trttwsgy-f 
weinad;  a  chymaint  oedd  y  dylanwad  ar  ein  hoU  enaîd  fël  mai  hráîdd  y' 
medrem  ymattal  rhag  ymuno  â  hwy  erbyn  cyrhaedd  y  Grmd  tíaMutíá, 
Ond,  Gymro  anwyl,  er  mor  effeithiol  oedd  hyn,  dywsom  ganu  mwy  áwyhöl'' 
— do,  mwy  swynol  na  hoU  gydgerddî  mawr  Llundain  gycU'u  gilydd-^-ŵinUj ' 
yn  mha  un  y  dadblygid  h<ál  ddiy chfeddyliau,  ac  y  teimlid  holl  ddylanwadau ' 
emynau  goreu  WilHams,  a'r  tônau  goreu  Cymreig ;  canu,  meddwn,  oedd  ýn 
alltudio  pob  teimlad  croes  i  ysbrydoliaeth  o'r  meddwl,  ac  yn  Uenwi  y ' 
fynwes  â  thangnef  gwynfa.     A  gawn  ni  ddyweyd  i  ti  yn  mha  le  f^    lîà, 
ni  ymattaliwn  ar  hyn  o  bryd.     Ond  gall  pob  eyimuìleidfa  trwy  Gÿmru> 
gydag  ychydig  o  laáur  a  doethineb,  fyned  a  gwneuthur  yr  un  modd. 


EMYN   LUTHBIl. 


Eine  feete  Bnrg  Lst  nnBer  Gott, 

Ein  gates  Wehr  nnd  Waffen ; 
£r  hilft  nns  frey  aus  aller  Noth, 

Dìe  nns  jetzt  hat  betroffen. 
DoralteböseFeind, 
Mft  Bmst  ers  jetzt  meint; 
GroBB  liacht  und  Yiel  List 
Sein  granaam'  BU8tzeuch  ist ; 

Auf  Erd'n  ist  nicht  aeins  Oleichen. 
Mit  onfirer  Macht  iat  Nichts  gethan, 

Wir  sind  gar  bald  yerloren  : 
Ba  Btreit't  ftir  miB  der  rechte  Mann, 

Den  Gott  selbst  hat  erkoreQ. 
Pragst  du  wer  er  ist  ? 
£r  heÌBBt  JeBus  ChrÌBt, 
Der  Herre  Zebaoth, 
UDd  ÌBt  kein  ander  Gott, 

Das  Feld  muBS  er  behalten. 
ünd  wenn  die  Welt  toII  Teufel  w»r, 

Und  woUt'n  uns  gar  yerBchUngen, 
So  Aiichten  wir  nns  nicht  ao  aebr, 

fis  BoU  unB  doch  geUngen. 
Der  Fürste  dieser  Welt, 
Wie  sauer  er  BÎch  ateUt, 
Thnt  er  utts  doch  Kicht8 ; 
Daa  macht  er  iat  gerichtt, 

£in  WUrtlein.  kann  ihn  iäUen. 


Ein  cadam  Dwr  yw  Duw  a*î  rad, 

Ein  tarian  a'n  hamddi%n ; 
Efe  a'n  gwared  rhag  po^  brad, 

Er  maint  yw  Hid  y  gelyn.    . 
Hen  &enih  uffem  ddu  ■  ' 

A  Àdaeth  fr'i  fÿmig  lu  ,* 
Mewn  nerth  a  dichell  mawr, 
Mae'n  ymarfogi  *n  awr; 

Ni  fedd  y  byd  ei  gydradd. 
Gwan  lewyrch  ddaw  o  aUu  dyn, 

Mewn  trallod  blin  mae'n  diffodd : 
Ond  droBom  mae'r  addasaf  IJN', 

A  Duw  ei  hna  a'i  trefhodd. 
Pwy  yw?  iBodd  calen  driat ; 
Ei  enw  yw  Icbu  Grist, 
Uywiawdwr  Uuoedd  nef, 
Ae  nid  oes  neb  ond  Ef, 

A  Iwydda  yn  yr  ymgyrch. 

A  phe  b'ai'T  byd'yn  ddiafliaid  oU, 
Yn  gwyUed  i'n  traflyucu, 

Ni  TBM.  l'n  hydeir  fyníá.  ar  goai, 
Nis  gallant  eÌA  gorchÿgu, 

Tyw^'sog  y  byd  hwn 

Sy'n  Uawn  cynddaredd,  gwn ; 

Ond  niwed  o  un  rhyw 

Kìa  gfìL  ;^ei  dded^d  yw, 
Mai  gair  ein  Duw  a1  treclna. 


^CIydoebgrdd  Johnaoa,  ua  o'r  tn  ymwelwr  bythgolMjwy^  na  ohlTwjodd  ffe  drioed 
gystol  aam  cymÿuUeid&oU  oddieithr  yn  Germany,  ag  a  ^lywodd  ^n  nghapel  ^' 
Methooistiaid  yn  líîanidloeà— ond  nîd  oedd  yn  ddîgon  haelfrydig  i  hysbysu  hyny ; 
ci"AdHjddiad,'*  -'  '  .... 


yn 


46  YR   EI^TSDDFOD   FÁUDDOh. 


DlMWortileMlle&laaHDfllilm,  TiBÌrergwMÜuif  Uftngief 

ITndlDeîiieaDaBfcdualiabai;  Un  fynyd  nid  yw'ii  oedi ; 

Er  isi  b^  11118  wohl  anf  dem  Flaa  Ond  Uwyddo  wna  amcanion  "SeS, 

Mit  aeinem  Geisl  nnd  Gaben.  Bjb  Duw  ^ydd  yn  myneg^ 

ITehmen  sie  nna  den  lirîh,  ISin  bywyd  rhown  yn  rhwydd, 

Gfii',  Bhr^,  Kittd,  nnd  Weib,  A  gwaâg  a  phlant  o'n  gwydd ; 

Laaa  firiire&  dahin ;  Ta  hir  nia  caem  hwynt  mwy» 

Sie  haben'a  kein  Gewinn,  O'n  eael  ni  elwant  hwy ; 
Daa  Beich  GoUes  mnBs  mu  hleiben.  Ond  dinaa  Dnw  a  eiyB. 


YR   EISTEDDFOD   FARDDOL. 

Hbn  aefydliad  yw  yr  Eisteddtod  Fabddol  a  ddiagynodd  i  m  o'r  oeaoedd 
DerwyddoL  £i  ddyben  a'i  ddefìiydd  ydyw  cadw  träa  a  doabarth  ar  gmUl 
daf od  a  cherdd  dant,  hyfforddi  dysgyblion,  a  rhoddi  graddau  i  ymgeiswyr 
teìlwng  a  ddangosont  eu  medrusr^rydd  wrth  fam  gorsedd ;  yn  fyr,  dodi 
cefìiogaeth  ac  addysg  ac  urddau  i  wŷr  wrth  gerdd.  Perthynai  ì  swydd 
Bardd  gynt  amryw  ddyledswyddau  heblaw  cyfansoddi  cerdd,  a  rhoddi 
addysgbarddonol,  fel  y  dengys  y  Triad  canlynol : — ^'  Tair  awgrym  gwybodau 
a  fiiant  ar  arfer  o'r  dechreuad  gan  genedl  y  Cymry,  cyntaf  o'r  tair  herwy dd 
braint  a  bonedd  yw  awgrym  Gair  ac  Ymftdrodd,  sef  Uythyr.  AU  awgrym, 
Erddigan,  aef  goâlef  ac  arwest.  Trydydd  awgrym,  Bluf .  A  chyfinnach  yw 
cadwedìg  ar  kfar  Gorsedd  Beirdd  Ynys  Prydìun  o'r  dechreuad ;  a  Thydaîn 
Tad  Awen  a'i  treâies  gyntaf  yn  gelfyddyd  &nnog  ar  wybodau  doethìneb, 
ac  efe  hefyd  a  drefnes  awgrym  celfyddyd  erddigan  arwest^  herwydd  Uafar, 
a  thanty  a  megîn."  £r  fod  tywyUwch  hanesìaeth  yn  ychwanegu  meẁn 
cyfartalwch  i  belhif edd  hynafiaeth  gyda  golwg  ar  y  sefydliad  hwn,  yn  gystal 
a'r  dosbarth  o  lênyddiaeth  a  ddiwyUir  drwyddo  yn  fwyaf  neìnduol ;  eto,  y 
mae  ar  gof  a  chadw  rai  hysbysîon  dyddorol  o  hynafíaeth  mawr.  Y  cynt- 
af,  meddir,  o  genedl  y  Cymry,  a  droes  ei  sylw  at  gerdd  dafod,  ac  a  gTfan- 
soddodd  gân,  oedd  ŵwyddon  Ganhebon.  Ymhellach,  dywed  y  Trioedd^ 
^'  Tydain  Tad  Awen  a  wnaeth  drefii  a  dosbarth  gyntaf  ar  gôf  a  chadw 
cerdd  dafod  al  pherthynasau :  ac  o'r  drefìi  hono  y  dychymygid  breiip- 
niau  a  defodau  dosbarthus  ar  feirdd  a  barddoniaeth  Ynys  Piydain  gyntaf .'' 
Eilwaitb,  "  Tri  cbyntefigîon  beirdd  ynys  Prydain,  Plennydd,  AJawn,  a 
Owron,  sef  oeddynt  y  rhai  hynny  a  ddychymmygynt  y  breinniau  a'r 
defodau  sydd  ar  feirdd  a  barddcMiìaeth,  ac  nid  oeid  amynt  ddosbarth 
drwyddedawg,  ao  nid  oedd iddynt  na  breinniau na  defodau namyna  gaid  o 
addwynder  a  syberwyd  yn  nawdd  gwlad  a  chenedl  cyn  amser  y  tri  hyn ; 
a  rhai  a  ddywedant  mai  yn  amser  Prydaîn  ab  Aedd  Mawr  y  buant ;  ao 
eraiU  a  ddywedant  mai  yn  amser  Dyfhwal  Moel  Mud  di  íab  y  buant ;  ac 
yn  rhai  o'r  hen  lyfrau  gelwir  ef  Dyfnfardd  ab  Prydain." 

Ymddengys  mai  yr  Eisteddfod  neu  yr  Orsedd,  fel  y  gelwid  hi  gynt,  oedd 
y  cyfrwng  trwy  ba  un  -y  byddai  yr  athrawon  pencerddiol  hyn  yn  cyfranu 
addysg,  breîniau,  a  thrwyddedogaeth  i'wdysgybUon ;  a  chedwir  i  mewn  eu 
henwau  hyd  heddyw  yn  nghyhoŵidiad  Eisteddfod,  yn  debyg  i'r  "  John  Doe 
a'r  Bichard  Boe  "  yn  ein  hofierynau  cyfi^thiol ;  a  dywedir  y  byddant  yn 
wyddfodol  yn  gysylltiedig  ft  rhyw  olynìaid  byw  o'r  un  urdd  a  hwynti  er 


TB  EISTBBDFOB  FABDBOL.  47 

mwyn  cydweîthredu  yn  ngwemyddiad  bani  ae  urddau  yr  dsteddfod.  I 
ba  raddau  y  diwylliwyd  Cerdd  Dafod  yn  ygtod  llywodraeth  y  Rhufeiniaid 
ar  y  deymas  hon,  nid  yw  yn  dra  hysbys ;  ond  ar  ol  ymadawiad  y  galluoedd 
estronol  hyn  â'r  wlad,  ymddengys  i'r  genedl  ymgymeryd  cryn  kwer  â 
barddoniaeth,  oblegid  c^ododd  amryw  brif-feirdd^  gorchestol  dros  ben, 
agos  yn  yr  un  oes,  yn  man  ar  ol  hyn ;  y  rhai  y  mae  eu  bri  yn  debyg  o 
barhau  tra  y  parhao  ein  hiaith  a'n  oenedl.  Yn  y  bummed  gannf  blodeuai 
Merddin  Emrys,  o  waith  yr  hwn,  modd  bynag,  nîd  oes  ond  ychydig  iawn, 
08  dim,  ar  gael.  Cyfrifid  ei  fod,  heblaw  yn  fardd  gwych,  yn  ddewin  mawr 
hefyd,  ac  y  mae  ei  enw  yn  uchel  yn  ngwahanol  ieithoedd  Ewrop  fel  hen 
ddaroganydd  tra  chyfarwydd.  Geilw  estronìaid  ^^Merlin  neu  Merlinus 
Ambrosius.  Yn  y  chweched  ganrìf  cyfododd  amryw  o  feirdd  godidog,  sef 
Aneurin  Gwawdrydd,  neu  fel  y  gelwir  ef  weithiau  Aneurin  Mychdeym 
Beirdd  (Aneurin  the  Monarch  of  Bards)^  Taliesin  Ben  Beìrdd,  Merddin 
Wyllt  neu  Merddin  ab  Morfrŷn,  Llywarch  Hen,  Afan  Ferddig,  bardd 
Gadwallon  ab  Cadfan,  ac  eraiU ;  ao  y  mae  twysgen  o  weithìau  amryw  o'r 
rhai  uchod  ar  gael  eto.     Tua'r  cyfiiod  hwn  sefydlwyd 

CADEB  FABDDONOL  CAEBLLBON  AB  WTBO 

dan  nawdd  y  brenîn  Arthur ;  a'r  prîf-feirdd  a  eisteddynt  yn  y  gader  ben- 
cerddiol  hon  oeddynt,  yn  mysg  erail^,  rai  o'r  enwogion  uchod.  Er  fod 
Uywarch  Hen  yn  fardd  godidog  o  awen  ac  anian,  eto  tybir  nad  oedd  yn 
yr  urdd  farddawl,  am  ei  fod  yn  arwain  bywyd  milwraidi^  yr  hyn  ni  chan- 
iatai  Bheolau  Gorsedd  y  Beirdd  iddo  wneyd,  gan  y  rhwymid  pob  un  o'r 
urdd  i  ^^  gadw  heddwch  a  thangnefedd,  ac  i  beidio  a  dwyn  noeth  arf  yn 
erbyn  neb  :"  am  yr  un  rheswm  dywedir  ddarfod  i  Aiaon  mab  Taliesin,  yr 
hwn  oedd  fardd  gorchestol,  ymddihatru  o'r  urdd  farddawl  er  mwyn  ym- 
ladd  dros  ei  wlad,  ac  am  dano  dy  wed  y  Triad  fel  hyn  : — "  Tri  tharw  câd 
Ynys  Prydain,  Ebnur  ab  Cibddar,  Cyiüiafal  ab  Argoed,  Afaon  ab  Taliesin 
Ben  Beirdd,  y  rhai  hyn  oeddynt  dri  bardd ;  ac  nid  oedd  dim  a  arswydent 
mewn  câd  ac  ymdrech,  eîthr  rhuthrent  rhagddynt  heb  ofa  angeu."  Aj- 
wyddair  cader  Caerlleon  ar  Wysg  oedd,  "  Y  gwir  yn  erbyn  y  byd,  yn  enw 
Duw  a'i  dangnef.**  Trefiiwyd  gan  y  penceirdd  a  nodwyd  ddosbarth  ar 
gerdd  dafod  mewn  cysylltiad  â'r  gader  hon,  yr  hon  ddosbarth  a  elwîd 
"Dosbçurth  y  Ford  Gron;"  sylwedd  pa  un,  dybygid,  oedd  adolygîad  ac 
ardrefîiiad  perffeithiach  ar  freiniau,  defodau,  a  chelfyddyd  y  beirdd,  trwy 
yr  hyn'y  cadwyd  yr  hyn  oedd  deilwng  o'r  hen  ddysg  flaenorol,  ac  yr 
awdurdodwyd  y  cyfryw  ychwanegiadau  newyddion  ag  a  femid  yn  awen- 
bwyll  ac  angheprheidiol.  Nid  yw,  efallai,  yn  hawdd  penderfynu  beth 
oedd  ansawdd  ac  eangder  y  ddosbarth  hon,  ond  y  mae  iV  ddeaÚ  fod  gan 
y  Cymry,  er  cyn  côf,  naw  gorchan  neu  naw  çyhydedd  ar  arfer ;  a  mesurau 
aarferíd  yn  dra  chyffredìn  gan  y  cynfeirdd  oeddynt  yTriban  Milwr  a 
Thraethoayn.  Dengys  yr  anghreiâtiau  canlynol  ychydig,  efállai,  o  ansawdd 
"Doabarth  y  Ford  Gron :"— 

**  YfeiB  i  0  win  a  mêdd  y  Mosdai, 

Mawr  maint  i  wewyr, 

Ynghyfarfod  gwŷr, 

Bwyd  i  eryr  erysmygai, 
Pan  grygBÌei  Cydywal  cyfddwyreai 
Awr,  gan  wyrdd  wawr  cyn  i  dodai, 
Aeasawr  ddellt  am  belH  a  adawai. 


48  n   EI9TE0DFOD    FARBDOL. 


EtO  — 


Eto^ 


«lŵ>— 


Or  ''âDdidin,*  gn  Amdb  Onvdi7dd. 

« A&llea  boea  bcea  7  iydd  Ad 
yîd  bycbaa  dj  lwytK  fjdd  Ibirjth.  miad  «  ^ 

A  Aimuui  wjf  ofiiawg  amgclswg  im  danad 
Rbâg  djíòd  j  coedwjr  eoed  gjBunjiiad 
I  j^addii  d  j  wiaidd  »  njgni  d j  bftd 
F»l  Dft  tb jfo  bjtb  afid  anuHl 
A  mîniuui  wjf  gwjUt  gurtbijíiid  « 

Im  catbnidd  e^rtbmdd  nîm  eÛdd  ifiBad 
^eu^  fhoddeg  Gwtodoesit  Üjam  jn  rbad 
A<  jntea  bedd  jw  líd  nn  bwd.* 

O'r^Aiŵ— tnr  gn  Mjiddi*. 

ELPitrr  deg^  tewntli  wjlo^ 
N  a  ebnbled  neb  jr  dddo ; 
Ki  wnn  les  drwg  obeiüiio ; 
Hi  wjl  djB  ddim  al  portbo; 
5^i  bTdd  eoeg  gweddi  Cynllo ; 
Hi  thjr  Dnw  ar  a  addawo; 
?ri  ebaed  jng  5gbored  Wjddno 
Crioed  ejBtal  a  beno.* 

O  ^*  Ddjbnddìant  ElpbiB,*  ffm,  TalieBn  Boi  Beiidd. 

"  TatafeB  CTapoTLJUi  jatjwjU 
Heb  dâa  beb  deoln 
Hídjl  mao  jd  gjnnn ! 

"       '11 C 


Tstafdl  Ctyddtlas  am  gwtn  eî  gwded 

Heb  döed  beb  dftn 

Manr  ff  Ngljw,  bjw  mj  faiisan  I 

0  "Farwnad  Ojndc^lan,'' gaa  Lljwnrch  Hen. 

límUUftmf^  nrn  hM  íèsar  Lly warch  Hen  oedd  y  Triban  ffilwr.  Gwelwn 
Wjrd  ífAff  m  memr  yn  gjsylltiedig  â  chwe*  ban  treîgledig  o*r  gwahanol 
i^  ŷËfAmtím  0ííráà  dafod  yn  gwneyd  y  pennill  angbraifil  uchod  o'r 
^  hfý^ýìUùf*  I>yw«clir  i  Talienn  ychwan^u  pedwar  neu  bump  o  fesurau 
ímẅyáAym  «i  yr  hm  nri  ooddynt  yn  arferedìg  er  ys  oesoedd  cyn  cof :  ac 
yt*  m  Ptf»f(  ntaryw  (/r  mesarm  a  gyfrifir  hyd  y  dydd  hwn  yn  ddymunolaf 
M  mwfmnmíwigerddf  mttgr»  Toddaid,  Gwawdodyn,  ac  Englyn. 

W*íftí  mtrw  V  br&mn  Arthur^  aeth  y  "  Ford  öron*'  dan  nawdd  Urien 
ÍÜitfgisAf  w^  mm ;  a  dírywiodd  y  gader  yn  fawr  am  rai  oesoedd  olynoL 

OADBB  TALIE8IK. 

Y  ímriA  y  géwirygndiít  hon  ar  ei  enw»  er  ei  fod  yn  un  o'r  rhaî  mwyaf 
tMrwyiUÌ  yn  ngtiyfríníon  y  Derwyddon,  oedd  hefyd  yn  un  o'r  Tri  phrif- 
,  Àr*Ui  iífhtẁmípgoí  Ynv«  Frydainy  fel  y  gwelîr  wrlh  y  Trìad  canlynol :— 
^*íri  pi$ríf4iirM  Crí«tionogol  Ynys  Prydaln:  Merddin  Emiys,  TaHeÉÌn 
íitfii  ìMriUi^  $í>  ÈLítAMtt  ab  Madog  Morfryn."  .  Dywedbr  îddo  iod  yn 
<ldY»gvbl  i  i/HÍiwg  DdcM^h  ym  Morganwg  am  ryw  yspaid ;  dyweâîr  hétjà 
'ẅU  M  yn  tnrfLl  i*r  üywytiog  Urien  :Bhege4  ,ìím  gwyddom  pa  un  a 
^tmUmtiUl  ifUi  hnttiííntí'iìrh,  ai  peidio,  pe  ei  cyínfeni.fel  pedi  tebygol  ddar- 
wd  i  íÇt^Utr  íWlli^m-af-'Wy«g,  wedi  íodi  ddyfod  d»n  na wdd  Urien  Rheged, 
gyuMfryd  yr  miw  uí^hhì^  yti  enwedig  gan  fod  TaUeain  yn  ŵr  mor  gymer- 
«dwy  yti  é  ìŷn,  ae  ttufr  udtèl  éi  gyrhaâddiadÂu  yn  gystal  yn  myag  y 
beiffdl  *>  ihirwyéám  «e  yn  athrawiaethau  puraeh  y  grefydd  Grìstìonogol. 


TR   EISTEDDFOD   FAROPOL.  49 

Pa  fodd  bynag,  bu  cader  farddonol  o'r  enw  uchod»  yr  hon  yn  ddiammhau 
oedd  o  nodweddiad  mwy  arbenig  Griâtìònogol  na'r  un  arall,  gan  y  gelwid 
hi  hefyd  ^*  Cader  Eedydd/'  ao  nid  oedd  i  neb  gael  braint  Athraw  ynddi 
ond  a  fyddai  wedi  ei  fedyddio  i'r  flydd  yn  Nghrist ;  a'i  harwyddair  oedd, 
«*  Da'r  maen  gyda'r  efengyl."  Y  mae  yn  h;^iyd  i  ni  ymsyniaw  ddarfod 
i'n  hynafiaid  mor  foreuol,  gysegru  yr  orsedd  farddol  Gymreig  at  wasanaeth 
yr  efengyly  a  dybenion  crefydd  Grist. 

CADBB  TIR  lARLL. 

Hon  hefyd  oedd  hen  gader  farddonol  o  fti  mawr  gynt.  Braidd  na 
ddeallem  wrth  ddarllen  ei  hanes,  mai  enw  arall  yn  unig  oedd  ar  brif  gader 
Ynys  Prydain,  sef  "Cader  Caerlleon-ar-Wysg."  Mewn  amser,  unwyd 
Cader  Taliesin  â  hi,  a  bu  yn  gader  dra  blodeuog  ac  effeithiol  yn  niwylHad 
cerdd  dafod  am  lawer  o  oesoedd  :  o  bryd  i  bryd  cynnyrchwyd  gan  ei  beii'dd 
enwog  ac  ymchwilgar  lawer  o  ddosbeirth  gwelläol  ar  gerdd  hyd  ddechreuad 
yr  unfed  ganrif  ar  bymtheg. 

CADER  GERAINT  FARDD  GLAS. 

Geraint  Fardd  Glas  oedd  yn  byw  yn  y  nawfed  ganrif,  a  dywedir  ei  fod 
yn  brif  gynghorwr  i  Alfired  y  brenin  Seisnig  clodfawr,  dan  yr  enw  Asserms 
Meimensis,  Sefydlodd  gader  farddol  yn  Llandaf,  a'i  harwyddair  oedd, 
"  Duw  a  phob  daioni."  Dan  nawdd  y  gader  hon  yr  ymddengys  i'r  cynghan- 
eddion  ddyfod  gyntaf  i  arferiad,  oblegid  yn  amser  y  cynfeirdd  ni  roddid 
fawr  o  sylw  ar  gynghanedd  mewn  caniadaeth :  cymaint  a  ofelid  am  dano 
oedd,  o^ad  ac  acemad.  Ond  wedi  sefydlu  Cader  Geraint,  rhoddwyd  barn 
ac  awdurdod  gorsedd  ar  y  cynghaneddion.  Ymddengys,  modd  bynag, 
wrth  weithiau  beirdd  yr  oesoedd  dilynol,  nad  oedd  y  gynghanedd,  yn  y 
dechreu^  ond  tra  anmherfiaith,  ac  mai  graddol  iawn  y  cyrhaeddodd  i'w 
chaethiwed  manol  a  rhwymddolenog  presennol.  Perffeithìwyd  hi  o  oes  i 
oes,  gan  y  beirdd,  hyd  ganol  y  bedwaredd  ganrif  ar  ddeg,  pryd  y  cafwyd 
gorsedd  a  chader  farddiol,  daii  nawdd  y  canmoledig  Ifor  Hael,  Arglwydd 
Maesaleg,  yn  y  Wennallt ;  ao  yma  y  gwnaed  deddf  a  dosbarth  ar  y  cynghan- 
eddion.  Yn  y  pennill  oanlynol,  a  gymerwyd  o  un  o  ganìadau  y  ddeu- 
ddegfed.ganrif,  a  elwir  "  Yr  Hiílas,"  o  waith  Owen  Cyfeiliog,  eanfyddwn 
mai  ychydig  iawn  oedd  y  bardd  hwnw  yn  ei  wneyd  o  ddeftiydd  o'r 
gynghane^d : — 

**  DylraJlaw  dl  'r  corn  argyafeîyn, 
Anrhydeddus,  foddw,  o  fêdd  gârewyn, 
Ac  o'r  mynni  hoedl  hyd  un  blwyddyn^ 
Na  ddìdáwl  i  bareh,  can  nîd  perthytt, 
A  dyddwe  i  Bafiiidd  waywraddel^rn, 
Owin  a  gwydr  goleu  yn  eî  gylehyn/'  kc, 

Ynnìẁedd  y  bedẁerydd  ganrif  ar  ddeg,  taräwn  wrth  gyfansoddiadau  yn 
cynnwyte  oynghanedd,  rai  o  líoíiynt,  «yfartal  o  ran  cywreinrwydd,  braidd, 
iV  attiawdd  bfesennoi  sydd  ar  fkrddoniaeth  gaeth  Cymru,  megys  Awdl  i 
îíÿfanwy  o  jGast^  IMiias  Bran,  yn  yr  hòn  y  cawn  yr  englyft  canlynol : — 

* ''llnniaÌB  wawd,  ddefawd  ddifan,  traul  ofer, 
Nid  trwy  lafiìr  bychan : 
Iiliw  ëiigr  cynnar  pen  Arati 
Lloerbi:y4rlwysô>ydoIiy9Ftfai."  ^  . 

-  ^  '  Hywel  «p  fiiaiosi  Ljrgíiw, 


60  YR  BISTBBDFOD   FABDDOL. 


OORSEDD  ABBBFFBAW. 


Yn  Btechrea  y  ddeaddegfed  ganrìf  darfu  i'r  Tywysog  Gni%dd  ab  Cynan 
droi  ei  sylw  at  adnewyddu  ac  adgyweirìo  defodan  a  breinìau  gwyr  wrth 
gerdd  dafod  a  cha^d  dant ;  ac  ni  thybiem  lai  na  byddaì  yn  ddyddorawl 
ddigon  dodi  yma  raî  dyfyniadau  o  ystatyd  Aberfi&aw,  ag  ydynt  yn  dynodî 
swyddau  a  graddau  y  beirdd: — "Uyma  ystatyd  y  gwyr  wrth  gerdd 
dafawd  a  ddodes  Gruff^dd  ab  Cynan,  ty^rysawg  Gwynedd  a  brenin  Aber- 
flraw,  er  trefh  ar  brydyddion  ac  eraiíl  o  wŷr  wrth  gerdd  dafawd ;  pob  un 
herwydd  braint  a  grâdd.  ♦  ♦  *  *  *  Tri  bardd  caw  y  sydd,  prif- 
fardd,  posfardd,  ac  arwyddfardd.  *  ♦  *  Nid  rhydd  i  neb  fyned  yn 
brydydd  nag  ymarfer  â  chelfyddyd  o  s¥rydd  gwr  wrth  gerdd  dafawd» 
namyn  a  radder  ac  a  freinier  mewn  eisteddfod  unwaìth  yn  y  tair  blynedd,  o 
fewn  Llŷs  y  Tywysawg  yn  Aberfiraw  yn  Mon,  modd  ag  y  mae  yn  Llŷs 
Tywysawg  Mathrafal,  o  drefniad  Bleddyn  ab  Cynfyn,  Tywysawg  Powys ; 
a  nawdd  nad  elo  neb  yn  ŵr  wrth  gerdd  dafawd,  ond  a  elo  drwy  genad  y 
Tywysawg  neu  Arglwydd  y  Cyfoeth,  a  thrwy  rôdd  cenedliad  athraw  abl,  o 
râdd  awdurdodawl  a  gwarantedig,  yn  gyfreithiawl  ym  mam  eisteddfod. 

Tair  gwasaw  oerdd  dnfawd  y  sydd  o  waflail  defòded%  parth  pwys  y  gelf- 
yddyd,  a  braînt  a  gradd  eìsteddfod  ddefodawL 

1.  Ptydyddiaeth. — ^Ac  ar  brydydd  y  maa  prydu  a  chynnal  côf  äìn 
ftchoedd  a  phriodasau  fel  y  b'ont  deilyngol ;  a  chôf  am  weithredoedd  an- 
rhydeddus  tywysogion  ac  uchelwyr,  a  phop  cof  gwlad  a  chenedl,  a  ehymer- 
yd  atynt  ddysgybUon  i'w  dysgu  yn  wŷr  wrth  gerdd  dafod,  yn  ddefodawl  ac 
yn  ddyledus,  parth  braint  a  chelfyddyd  y  gwyr  wrth  gerdd  dafawd. 

2.  TeMwriaetíi. — ^Ac  ar  deulûwr  y  mae  cynnal  iaith  y  Prydeiniaic]^  a'i 
darllen  al  hysgrifenu  yn  gyfiawn,  a  phob  cof  teidii,  a  phob  dosbarth  gwlad, 
a  digdfaU)  ae  ymdystyniaw,  a  phrydu  gcwdderchwn^odd  heb  aerthedd^  a 
ehami  g«n  erfyniad  da  yn  deiüuaidd  heb  ry&twr  ymbil  ar  ei  gerdd. 

3.  Ckrumaeûí> — ^Ac  ar  glerwr  y  mae  ymsenu,  a  dyMu  a  dynwap- 
ed»  a  gwaradwyddaw  man  y  gwedd  hyny,  a  Ue.  dâ  yn  eÌ8tedd£od  aefyU  a 
wna,  gan  ni  ddylai  gler^nr  eisteddfa  ynddL  »  ♦  ♦ 

******** 

Sef  yw  pencerddf  baardd  wedi  yr  ennillo  gader         *  *  * 

♦  *        Nid  rhydd  i  amgen  gwr  wrth  gerdd  dafawd  gaBd^riawg  gy* 

meryd  dysgyblion  ato ;  ao  nid  rhydd  iddo  amgen  nag  un  dysgybl  ar  un- 
waith ;  ac  nid  rhydd  i  ddysgybl  gymeryd  aito  a  gwneuthur  dysgybl  arall. 

Ni  ddylid  gradd  i  ddysgybl»  naodyn  o  radd  oenedGad  Athraw  mewn  Eia- 
teddfod,  a  chyda  hyny  cenad  y  Tywysawg  neu  Arglwydd  y  Cyfoeth  y  b*o 
ynddo,  a  hyny  Ue  y  dywetto  yr  athraw  o  bencerdd  ar  ei  air  o  gydwybod  y 
gellir  prydydd  o  hono.  Ac  ni  ddyUd  eisteddfod  namyn  yn  Llŷs  y  Tywysog 
a  hyny  unwaith  yn  y  tair  blynedd.'' 

Terfynir  yr  hen  Ỳstatyd  hon  gyda  sicrhâd  ddarfbd  iddi  gael  eì  ^*  thynii 
yn  ddosbarthusi  oV  hen  drefìiau,  a'r  hen  ddefodan  attrhydeddus  a  üaat 
gynt  ar  féirdd  a  phrydyddion,  a  phob  gwyr  wrl^  gerdd  daŵiwd^  a  phob 
gwyr  wrth  gerdd  dant  cenedl  y  pymiy  er  yn  oea  oeaoedd."  Baràd  Gr*- 
§ydd  ab  Cynan  oedd  MeiUr,  a  dyma  ei  ddull  ef  yn  prydyddu  : — > 

*  *  Yfeia  gan  deym  o  gym  earawg 
Arfod  &edd  feiddiad  angad  weiniairg  '    ' 


YR  SI8TSDDFOD   FARDDOL.  5l 

Tn  Lltb  AmsrFBAw  er  ffiiw  fibdìawg 
Bûm  0  du  Gwledig  yn  Ueithawg 
Eilwaith  ydd  enthmn  yn  negessawg 
O  lcuJer  lliw  camawn  iawn  dywyaBawg 
Ba  fèdd  aor  gylchwy  yn  fMtrwTawg 
Torresid  gonnes  yn  llynghesBawg 
Gwedi  tonnan  gwyrdd  gorewynnawg 
Dyphuthynt  eu  seirch  meirch  ihygyngawg." 

EISTEBDFOD    PEN  RHYS. 

Cyimelid  yr  eîsteddfod  hon  dan  nawdd  y  cadâaenor  gwrolwych  Owen 
Glyndwr,  ac  ymgynnullai  ynddi  feirdd  cadeiriawg  Tir  larll  a  Morganwg 
(dywedîr  mai  cader  y  Bardd  Glas  oedd  dechreu  cader  Morganwg).  Ynyr 
eisteddfod  yma,  adolygwyd  yr  hen  ddosbeirth,  sef  eiddo  y  "  Ford  Gron  "  a 
"  Thir  larll,**  &c.  gan  eu  puro  a'u  hadgyweirio  er  cadw  ar  arfer  ddosbarth 
a  defodau  cyntefig  Beirdd  Ynys  Prydain,  ynghyd  â'r  chwanegiadau  cym- 
henbwyll  a  diledryw  a  wnelsid  hyd  yn  hyn  at  yr  imrhyw  trwy  athrylîth 
beîrdd  iu*ddasol,  a  than  nawdd  gorseddau  cyfreithlawn. — Cyflwynwyd  i'r 
eisteddfod  awdl  i  Faîr  Wen  gan  Wilym  Tew,  bardd  cader  Tir  larU ;  fel 
cynnrych  neu  anghraîffi;  o'r  mesurau  awdurdodedig  y  pryd  hyny  ac  er 
cynt.  Fel  yr  oedd  y  Cymry  yn  flaenorol  i'r  çyûiod  yma  dan  orthrwm 
mawr  er  ys  talm  trwy  ymrysonau  oddi  mewn  ac  ymosodiadau  oddi  allan, 
felly  ar  ol  hyn  chwanegwyd  eu  gorthrymder  a'u  caethiwed,  a  bu  llwyr  wa- 
haidd  ar  eìsteddlod  a  defodau  beirdd,  yn  gystal  a  breiniau  eraill,  fel  yr  aeth 
dysg  a  barddomaeth  i  annosbarth  a  gwywdra  dirfawr.  Nid  annyddorol 
fyddai  nodi  wrth  derfynu  eîn  sylw  ar  Eisteddfod  Pen  Bhys,  ycynnwysayr 
awdl  gynnrych  a  grybwyDwyd,  o  gyfansoddiad  Gwîlym  Tew,  nceuo  ar  hu- 
ŷcm  0  fesurau. 

EISTEDDFOD  CAERFYRDDIN. 

Yr  oedd  hon  yn  un  o'r  eisteddfodau  mwyaf  pwysig  a  gynnaliwyd  erioed. 
Cynnwysa  yr  hanesion  am  dani  amryw  wrthddywediadau,  nad  yw  yn  bur 
hawdd  eu  cysoni.  Ymddengys  ì  ddwy  dsteddfod  gael  eu  cynnal  yma  o 
fewn  ychydig  flyneddau  iV  gHyáá  yn  nechreu  yr  hanner  olaf  o'r  bymtheg- 
fed  ganrif ;  a  gellid  tybied  ddarfod  i  ysgrifenwyr  gymysgu  gw^thrediadau 
y  n^  âg  eiddo  y  Uall.  Mew^  nodiadau  o  eiddo  Dafydd  Ddu  o  Eryri, 
cawn  yr  hysbysrwydd  a  ganlyn : — "  Dafydd  ab  Edmwnd  a  ennìUodd  yp 
eìsteddfod  fawr  yn  Nghaerfyrddin  yn  y  flwyddyn  1450  neu  1451.  Yn  yr 
eisteddfod  h<Hio  yr  ymneiUduodd  beirdd  Morganwg  oddiwrth  feirdd  G wyn- 
edd,  0  herwydd  rhoddi  o  Dd.  ab  Edmwnd  iddynt  fesurau  newyddion  an- 
adnabyddus  î  feirdd  Morganwg.  Fel  hyn  yr  ysgrifenodd  Llywelyn  Siôn, 
0  Lângewydd,  yn  ei  ragymadrodd  i  lyfr  "  Cyfrinach  Beirdd  Ynys  Prydaìn," 
^eu  Bamadeg  prydyddol  beirdd  Morganwg : — '  Ar  ol  hyny  (sef  ar  ol  amser 
Smion  Offeirìad,  Edeym  Dafod  Aur,  ^.)  y  gwnaethpwyd  bam  a  gweUiant 
ar  fesur  a  chynghanedd,  gan  Ddafydd  ab  Edmwnd  yn  Ngorsedd  (eiä»ddfod) 
Caerfyrddi»,  a  chael  yno  fam  a  dosbartb  newydd  ar  gerdd,  yr  hon  a  elwir 
Dosbarth  Caerfyrddin  (neu  Ddosbarth  D.  ab  Edmwnd),  ac  y  mae  ar  arfer 
gan  y  rhan  fwyaf  o  feirdd  Ynys  Prydain  yr  awr  hon,  eithr  Gwüym  Tew,  a 
leuan  ab  Hywel  Swrdwal,  a  leuan  Gethin  ab  leuan  ab  Lleison  a  roddasant 
nag  a  gwrtheb  ar  y  ddosbajrth  hono,  am  nad  oedd,  meddynil^  yn  tyfii  o  gyf- 
iawn  ansawdd  a,  phwyU  Cerdd  Dafod,  &c.  &c.'"  Mewn  nodiadau  o  eiddo 
y  diweddar  enwog  fardd>a  hynafiaethydd,  lolo  Morganwg,  yn  Uyfr  "  Cyf- 


62  YR   EI8TBDDFOD   EASDDOL. 

rinaeh  Beiidd  Tnys  Plydaìn,"  a  en^ryd  eiaoes,  djwedìr  fel  hyn  drachefîi:^^ 
"Nid  Dafydd  ab  Edmwnt  a  ddiwygîodd  y  gynghanedd,  eithr  Llawdden  a'i 
diwygîodd  yn  eisteddfod  gyntaf  Caerfyrddm,  dbm  nawdd  Grafiìidd  ab  Ni- 
cohuty  a  ehyda  Uawdden  yr  oedd  G wilym  Tew  â  llaw  yn  y  gwaîth ;  bu  eraill 
hefyd,  ond  Uawdden  oedd  y  bhienor,  &c.  &c" 

Yn  niwedd  y  dywededig  "  Gyfrinach  Beirdd,"  &c*  yr  ydym  yn  oad  hen » 
ysgrif  yn  mherthynas  i  Ebteddfod  Caerfyrddin  wedi  eî  thynu  fel  y  rhag^'. 
nodir  o  lyfr  Antoni  Powell  o  Dir  larll :  prin  y  gallem  ofnì  y  blinai  y  dar- 
llraydd  pe  rhoddem  ger  ei  fron  un  dyf^miad  go  hir  o  honi,  gan  nad  mor 
ddyddorawl  ydyw : — '*  A  Lhiwdden  FŴid,  gwr  o  Landeilo  Tal  y  Bont,  yng 
Ngwyr,  ar  ucha  diwamod  yn  Abermarhds  gyda  ei  gâr  a'i  gyfrin  Gmfiudd 
ab  Nicolas,  dyma  glerwr  yn  dyfod  i'r  Neuadd,  dan  enw  Baidd,  a  chân  mol* 
iaot  o'r  fiith  ag  oedd  i  Ruffiidd,  a  mawl  iddo  am  ddrygau  na  ddaeth  erioed 
ar  ei  feddwl  eu  gwneuthur,  a'u  galw  yn  gampau  gwroHcm,  a  Grufíudd  a 
roddes  y  ddyrif  yn  Uaw  Llawdden ;  Lhiwdden  a'i  darllenodd,  a  Saesoneg 
oedd,  ac  ar  ol  ei  darllain  efe  a  gânt  yr  englyn  a  ganlyn : — 

Pob  gair  crfta  diraB  pob  Dyri— goegriûlh 
Pob  gogan  a  biynti, 
Pob  drewdody  pob  dirìedi, 
Ei  glndo  a  wnaed  Vn  gwlàd  ni. 

Gruffudd, — Gwir  yw  hyny,  a  pha  fodd  y  gellir  amgen  ?  •     '. 

lÀawddm. — ^Yn  ddigon  hawdd  a'i  gelMr;  galwer  am  eii^teddfodau  a 
chadeiriau  dan  osteg  a  rhybudd  undydd  a  blwyddyn,  fal  ŷ  bu  gynt-  êr  ad- 
newyddu  hen  Wybodau  Llythyr  a  Cherdd  Dafod  Cenedl  y  Cymry,  a  chad- 
amhau  braint  wrth  gerdd  dafod ;  ag  yna  ceir  gweled  mai  bach  y  bydd  dî- 
ffy^  awen  a  chydwybod.  -  * 

Gruffudd. — Ni  channiatteìr  hynny  gan  gyfraîth  y  Brënin  y  dydd 
heddy  w ; 

Llawdden, — Gwneir,  pe'i  ceisid  yn  gyfiawnbwyll  gantho ;  • 

Gruffudd. — ^F'allai  hyny,  eithr  pa  le  'r  gobaith  ? 

Llawddm. — ^Lle  gennych  chwi,  f  Arglwydd,  os  ỳ  chwi  a'i  cais;  ag,  os 
ei  geisio  a  wnewch,  mi  a  ddaroganaf  i  chwi  Iwyddiant,  a  bôdd  eíŵ  eadon.' 

Gruffudd. — ^Mi  a'i  ceisiaf. — ^Efe  a'i  oeisiodd  ag  a'i  cafás ;  aí  ^ìüranl  a 
braint  diogelwch   dyfod  a  dychwel,  dann  nawdd  llytftyr '  jcÿniiẃyà   y 
brenin,  ys  ef  Harrì  Sant  o  Winsor  ;  ar  unfed  flwyddyn  ar  hugain  o'i  goron- 
iad  ef,  cynnal  yr  eisteddfod  fawr  gyntaf  yng'Nghaerfyrddin,  a  galw  a  ellid 
eu  cael  yn  fSeîrdd  a  phrydyddion  yno,  a  gwleddau  icìdyfìít ;  a'r  derbiyn,  'ýn 
groesaw  bonheddig  i  fonheddig;  pareh  Neuadd  i  bob  gwí  wrth  gó^ 
dafod,  a  rhoddion,  a  gwisgoedd  sidan  i  bob  un,  a  «lajrah  a^nobl  aùri  bdb: 
un,  a'i  wleddau  'n  rŷdd,  a'i  le  tŷ  yn  rhad,  a  hynny  hyd  yn  mheo  oyihod 
deugain  diwamod.     A  Llawdden  o  Dir  Gwyr,  &c.  a  Gwilym  T^  oJ>h 
LirU,  a  Dafydd  Nanmor  a  gaed  yn  oreuon  eu  gwybodaai  a'u  hli^teii.    '*!il'  i^ 
*     *     *    Bu  'r  eistedd  yn  Neuadd  Llys  y  Brenln,  a  Gruffuddiab  Niûofaŵ'. 
yn  farnwr,  a'r  tri  phrydydd  dan  eu  hçiiwau  ym  mraiilt.  atbrawẃn  'Cajdèiriog^ 
o  beneerddiaid,  a  phan  rodded  a  wnaethant  aar  ddjangoí^  goreíaiiár/fhert» 
wybodau  cerdd  dafod  a'u  hen  fesurau,  a  defodau  amherodion  ynyslftryààin; 
a  defodau  'r  Ford  Gron  y  bamwyd  Gwilym  .Tew,  a  goüeu/att  ẁybodâaftí 
defodau  Llysoedd  y  Tywysogion  y  bamwyd  Dafydd  Nanmór»  a  cfar^^soiiäaf . 
ei  orchest  ar  fesurau  cerdd  daiòd:  a  gweuon'o'r  iieii  dd^fodau.ÿ  oaéid^^ 
dosparth  y  Ford  Gron  fal  ag  y  bu  gan  yr  Aioherawdwr  ArŴur  ytìg" 


YR   K8TS]>DFOD   PARUBOL.  53 

Nghaerlleoa-ar-wysg. '  *  *  *  A  gwediV  dangos  dodwyd  yr 
Eisteddfod  ar  osteg  a  rhybydd  undydd  a  blwyddyn  o  flwyddyn  i  flwyddyu 
hyd  penn  y  taìr ;  ac  o  dair  blynedd  i  dair  blynedd  hyd  yni  mhenn  y  naw 
ml^rnedd,  ac  yn  hynny  cyrchu  braint  cyfallwy !  a'r  ddegfed  flwyddyn  <^- 
naí  aîl  Eisteddfod  fawr  Caerfyrddin,  lle  enniUodd  Dafydd  ab  Ediawnt  y. 
Gbtdair  arian  am  ei  orchestion  a  femid  yn  ofi^bwyll-cdfyddyd  gan  Feirdd 
Morganwg,  a  Llawdden  yn  Beneerdd  Cadeiriog,  a  gafodd  y  <  Fwyall  aur' 
am  ei  wellhÉd  ar  y  Cynghaneddion,  ys  ef  ni  bu  achos  gw^lhau  amynt 
ymhellach  fyth  wedi  bynny;  Ac  yn  yr  Eisteddfod  hòno  Beirdd  Morganwg 
a  ddodasant  eu  gwrthneu  yn  erbyn  Dosparth  Pedwar  PennìU  ar.  hugaln 
Dafydd  ab  Edmwnt  a  fireinnìwyd  dan  warant  Cadair  yno,  o  aohos  bod  gor^- 
fodrif  Beirdd  Owynedd  yn*  ormes  ar  Feirdd  Talaith  Dinefwr,  a  ẁsl  Pén- 
defigaeth  Morganwg,  ac  o  h^rnny  allan  aeth  Cadair  Morganwg  ar  eì  phenn. . 
ei  hunan  ym  mraint  Beirdd  Ynys  Prydain,  ag  yn  eì  chessail  '  Dosparth  y 
Ford  Gronn,'  ídc.  &c.  »  »  #  Wedi  cyrchu  braint  cyîaRwy 
M  y  dy wedwyd,  nìd  oedd  rhaid  Uythyr  oynnwys  y  Breniu  ym  mheUach  ar 
Gadair  Talaith  Dinefwr,  gan  ei  bod  yn  Gadair  agored  r  ag,  o  cyrhaeddwyd 
hyn  0  fralnt  ymroddwyd  i  drefnu  Deddf  ac  Ystatut  yn  nessaf  ag  a  aUwyd 
yn  ol  hen  Ystatutau  Arthur  Amherawdwr  ag  eraUl  penn  y  naw  mlynedd, 
herwydd  a  ddoded  ar  Lawdden,  a  hynny  a  ddodŵi  gantho  ar  Osteg  a 
Bhybudd  undydd  a  blwyddyn  o  flaen  yr  ail  Eisteddfed.  &c.  ■      .     J* 

Awgrymar  íolo  Morganwg,  mewn  nodiadyn  ^^  Nghyfrinach  Belrdd^''  &c., 
tudal.  223,  mai  Llawdden  a  dreûiodd  y  ddeddf  a  elwir  *'  Ystatut  Aber* 
ffraw,"  dyfyniadau  o'r  hon  a  roddasom  eisoes,  yn  eisteddiòd  gyntaf  Caer- 
fyrddin,  yn  nesaf  ag  a  aUwyd  yn  ol  hen  ystatutau  Arthur.    >. 

Gwelwn  mai  canlyniad  yr  eisteddfod  fawr  hon,  yn  Ngha^yrddin,  fu 
Uwyr  ymraniad  yn  mysg  y  beirdd  gyda  gol wg  ar  ddwy  ddosbarth  o  fesurau : 
beiidd  Morganwg  yn  glynu  yn  ddiysgog  wrth  yr  hen  ddosbarth,  neu  fel  y 
gelwir  hi  hefyd  y  ddosbarth  gysefln ;  a  beirdd  ŵwynedd  yn  cofleidio  dos- 
barth  newydd  Dafydd  ab  Edmwnd  gyda  brwdfrydedd  mawr,  gan  alw  yr 
hen  yn  ddosbarth  y  cwn,  dosbarth  y  moch,  &c.  EfaUai  y  cawn  af^ysur 
i  wneyd  rhai  sylwadau  cymhariaethol  ar  y  ddwy  ddosbarth  ho»,  ynghyd  ft 
rbagoriaeth  y  naUl  ar  y  UaU^  pan  ddelom  i  draethu  ychydîg  am  Eisteddfod 
Caerfyrddin,  yn  1819. 

EISTEDDPOn   OTNTAF   CAERWYS. 

Y  petíoerdd  yn  yr  eisteddfod  hon  oedd  Tudur  Aled :  a  bu  yma  eilwarth 
*^o^ygu  a3r  y  ddosbarth  farddawl,  pryd  y  Cadamhäwyd  rheolau  Dáfydd  áb 
Edmwnd,  megys  y  cawn  yn  yr  hyisbysiad  canîynöl : — 

'<  Lfyma  bedwar  mésur  ar  hugain  Cerdd  Daíod,  mòdd'  ag  au  dodéd  tat 
ddosparth  gan  Dafydd  ab  Edmwnt  yn  yr  ail  Eisteddfod  fawr  yng  Nghaer- 
fyrddîn,  oed  Crist  1461,  a  honn  a  d^nit  Dùaparth  Cmr^^f^^ 
ffirádiwýd  yn  gadaîr  Cerdd  Dafod  i  hoU  Wynedd  a  Phowys'yn  Eisteddfod 
gyntaf  Caerwys  yn  Sîr  y  Fflint,  ag  a  dreftiwyd  ŵ  gyttundëb  Syr  WìBiàm 
Ôrufiydd  a  Syr  Roberl  Balbri  drwy  breseimol  gŷnghor  Gruffydd  ab  leuan 
^b  îlewêlyn  Fjrohan,  a  Theodor  Aled,  Bardd  Gadẃiòg,  â  çhér  bròíi 
Bhisiart  ab  Hywel  ab  leuan  Fyoiían,  Ysgwier  r  a  UftWer  o  Fònèddîgio'n  a 
Doeihion  etaäì^  yr  aU  dydd  o  fis  öorpheîiaf  y»  y  bymthegŵd  flẁyddyn  o 
goponedigaeth  Habhi  tr  WTTHyBD,  ag  oed  'Orist  1524,'*  ẁc/  Gwel 
"Oyfr.  Betrdd,''  tudal.  223. 

1850.]  B 


54  TR  EI8TBDDFOD  FABDDOIi. 

Tndar  Aled  oedd  nai  fsib  chwaer,  meddîr,  i  Dafydd  ab  Edmwnt,  iV  hwn 
jr  oedd  hefyd  yn  ddysgybl  barddoDawl. 

AIL  EISTEDDFOD  CAERWTS. 

Cymialiwyd  yr  dstoddfod  hon  mewn  ufîidd-dod  i  orchymyn  breranol, 
yn  y  twyddyn  o  oed  Críst  1568.  E&Uai  yr  esgusodid  ni  pe  dodem  yma, 
yn  él  fibrf  wreiddioly  y  eommitium  brenìnol,  yr  hwn  sydd  f el  y  caôilyn 
(byddai  yn  ymarferiad  digon  buddi<d  ì'r  beirdd  ieuainc  ei  gyfietthu) : — 

''BytheOueen, 

ElizabetH9  by  the  graoe  of  God,  of  England,  France,  and  Ireland, 
Ooeen,  Defender  of  the  Faîth,  &c.  To  our  tnisty  and  rîght  weÙ  beloyed 
8ir  l^hard  Bulkely,  Enight,  Sir  Bees  Ghîffîth,  Kn^ht,  EIlîs  Price,  Esq., 
Thr,  în  Civîl  Law,  and  one  of  our  Councîl  în  the  I^brchesse  of  Wales, 
William  Mostyn,  leuen  Lloyd  of  Yale,  John  Salisbury  of  Bhug,  Bice 
Thomas,  Maurioe  Wynne,  William  Lewis,  Pieroe  Mostyn,  Owen  John 
ap  Howell  Fichan,  John  William  ab  John,  John  Lewis  Owen,  Morrìs 
GriíBth,  Symmd.  Thelwal,  John  Grìffith,  Ellis  ap  William  Lloyd,  Bobert 
Fuleston,  Harrí  ap  Harri,  WiHiam  Glynn  and  Bees  Hughes,  Esqrs.  and  to 
év^  of  them  Greeting, 

Whereas  it  is  come  to  the  knowledge  of  the  Lord  Preádent,  and  other 
onr  Council  in  our  Marchesse  of  WaJes,  that  yagrant  and  idle  persons 
nandng  themsélyes  MingtréUy  Rythmers,  and  Bardgy  are  lately  grown  into 
such  itUóleráble  Multitude  within  the  Principality  of  North  Wales,  that  not 
only  Gentlemen  and  others  by  their  shamdessDig^^rderss^eoftenûines  dis- 
quîeted  in  their  Habitations,  but  also  the  eapert  MinstréU  and  Musidom 
in  Tonge  and  Cunynge  thereby  much  discouraged  to  trayaîle  ìn  the  Exerciâe 
and  Practice  ci  their  Knowledg,  and  also  not  a  little  hindred  {of)  lÌTÌngs 
and  Preferment;  the  Beformation  whereof,  and  the  putting  these  People 
in  order^  the  said  Lord  President  and  Council  have  thought  very  necessary ; 
And  knowing  you  to  be  men  of  both  wisdom  and  u|Nright  Dealing,  and 
also  of  experience  and  good  knowledg  in  the  Scyence,  have  appointed  and 
aiuthorized  you  to  be  Commissîoners  for  that  purpose ;  And  forasmuch  as 
our  said  Council  of  late  travailing  in  some  part  of  the  said  Princîpality, 
had  perfect  understanding  by  credible  Beport  that  the  accustomed  Plaoe 
ior  the  Execution  of  the  like  Commisslon  hath  been  heretofore  at  Cayroes 
in  our  County  of  Flynty  and  that  William  Mostyn,  Esq.  and  his  Ancestors 
l;ave  had  the  gifb  and  bestowìng  of  the  Sylver  Harp  appertaining  to  the  Chi^ 
of  that  Faofultyy  and  that  a  Year's  Wa/ming  (at  least)  hath  been  accustomed 
io  be  giv6n  of  the  AÈSemhfy  and  Executìon  of  the  like  Commission ;  Our  said 
Counoìl  have  therefore  appointed  the  Execution  of  thìs  Commissîon  to  be 
at  the  said  Town  of  Cat/roes,  the  Monday  next  after  the  Feast  of  the  Bles- 
sed  Trinity  which  shall  be  în  the  year  of  our  Lord  1568.  And  therefbre 
We  r^uire  and  command  you  by  the  authority  of  these  Presents  not  only 
to  cause  open  ProeUmathn  to  be  made  ìn  all  jPotr^,  McMrJtet  Towns,  and 
other  Plaees  of  Assembh  withîn  our  Counties  of  Aglere,  (Angleterre), 
€amarvon,  Meryonydd,  Denbigh  and  Flynt,  that  all  and  evCTy  Person  and 
Persons  that  intend  to  maintcnn  theîr  lAiúing  by  name  or  colour  oíMins^ésy 
Ryfhmers,  or  Bards,  within  the  Talaite  of  AffiSRFFRAW,  comprehending 
the  said  íìve  shires,  shall  be  and  appear  before  you  .the  said  Day  and  Place 


YR   BISTEBPFOD  FABPDOL.  66 

to  dmo  their  Leanẃngê  aooordìngly :  But  alfio  that  you,  twenty,  mneteeiiy 
eigbteeny  seyenteen,  sixteen,  fifteen,  fourteen,  thìrteen,  twelve,  eleyen,  ten, 
nine»  eight,  seyen  or  sìx  of  you,  whereof  you  the  said  Sir  Bichard  Bulkely, 
Sìr  Bees  Grìffithy  EUis  Price,  and  Williain  Mostyn,  Esq8.  or  three  or  two 
of  you  to  be  of  the  number ;  to  repair  to  the  said  place  the  Days  aforesaid, 
and  ddling  to  you  such  expert  Mm  in  the  said  Faciẃty  of  the  WéUh  Muêieís 
as  to  you  shall  be  tbought  oonyenient,  to  proceed  to  the  execution  of  the 
fgeaâaeSf  aad  to  admit  such  and  so  many,  as  by  your  wisdoms  and 
lcnowledges  ypu  ahaU  find  worthyy  into  and  under  the  Degrees  heretofore 
(«11  ìue)  in  semblable  sort  to  imŵ,  eaereùe^  and  foUow  the  Seienees  and 
FacuUies  of  their  Professions,  in  such  decent  order  as  shall  appertainto  each 
of  their  De^rees,  and  as  your  Discretions  and  Wisdoms  shall  pres(»:ibe 
unto  them:  Giying  streight  Monition  and  Commandment  in  our  Name 
and  on  our  Behalf  to  the  rest  not  Worthy,  that  theÿ  retwm  to  some  honest 
Labour  and  due  Exercisey  such  ajs  they  be  most  apt  unto  for  Maintenanoe 
of  thétr  Lìying,  upon  pain  to  be  taken  as  sturdy  and  idle  Yagabonds,  and 
to  be  used  accordmg  to  the  Laws  and  Statutes  proyided  in  that  Behalf ; 
letting  you  with  our  said  Councîl  look  for  Adyertisement,  by  Certificate  at 
your  hands,  of  your  doii^  in  the  Execution  of  the  said  Premises ;  forsee- 
iDg  in  any  wise,  that  upon  the  said  Assembly  the  Peace  and  good  Order 
be  obseryed  and  kept  accordingly ;  aseertaining  you  that  the  said  William 
Mostyn  hath  promised  to  see  Fumiture  and  Things  necessary  proyided  for 
that  Assembly,  at  the  Place  aforesaid." 

Giyen  under  our   Signet  at  our  City  of  Chester,  the  twenty 
tbird  of  October  in  the  ninth  year  of  our  Beign,  1567." 
«Signed 
Her  Higness's  Counsail 
in  the  Marchesse  of  WaJes." 

Me¥ni  canlynîad  fr  cyhoeddiad  uchod,  dengys  yr  hysbysnod  a  ganlyn 
beth  a  wnaethpwyd  yn  y  flwyddyn  1568. 

«Kkow  all  Men  by  these  Presents,  that  there  is  a  Congress  of  Bards 
and  Musîcians  to  be  held  in  the  Town  of  Caerwys  in  the  County  of  Flint, 
on  the  twenty  sixth  day  of  May  in  the  tenth  yeat  of  the  Eeign  of  her 
Majesty  Queen  Elizabeth,  before  Ellis  Priçe,  Esquîre,  Doctor  of  the  Ciyil 
Law,  and  one  of  her  Majesty's  Gouncil  in  the  Marchés  of  Wales,  and  before 
William  Mostyn,  Piers  Mostyn,  Owen  John  ap  Howel  Yaughan,  John 
WiUiam  ap  John,  John  Lewis  Owen,  Morris  Griffith,  Simon  Thelwal, 
John  Griffith  Seijeant,  Robert  Puleston,  Eyan  Lloyd  of  lâl,  and  Wüliam 
Glynn,  Esquires. 

And  that  We  the  said  Conmiîssîoners  by  virtue  of  the  said  Oommîssîon, 
hemg  ber  Majesty's  Council,  do  giye  and  grant  to  Simwnt  Ytchan,  Bard, 
the  degree  of  ÌPencebdd  ;  and  do  order  that  Persons  receiye  and  hospitably 
entertain  hîm  in  all  Places  flt  for  him  to  go  and  come  to  reeeiye  his  Per- 
quisites  according  tö  the  Prîncely  Statutes  in  that  Gase  made  and  proyided. 

Giyen  under  our  hands  in  the  year  1568.'* 

Yr  oedd  Simwnt  Fychan,  yr  hwn  a  raddiwyd  yn  bencOTdd  yn  yr  eisftedd- 
fod  hmi,  jn  fordd  tra  godidog  a  dysgedig.  Trefaodd  ddosbarth  gynnil- 
bwyll  ar  geidd  dafod,  yr  hon  a  gafodd  fam  ac  awdurdod  yr  eisteddfod  iV 
chadamhau  a'î  chymeradwyo.     Nid  yw   ei  ddosbarth  ond  yr  un  o  ran 

E  2 


66  TR  SlfiTEDDTODr  MBDDOL. 

iíyìm^^*9í^áaẁmth  Oa^rfytddm ;  m  «èyiuiwyaii  ond  MPÌÜb  gckoltkf  (íárâéÿ  « 
phëàẃar  meMr  ar  hugun,  eyffánryw  àg  dddo  Dáfydd  ẃ  !&di«wi)Ö^a 
Tbudut  Aled.  Oy&nsoddodd  hefyd  áwdl,  ar  j  pedwar  memir  ar  lli^^áh&, 
MM^Ìtín^  yr  hon  a  ddan^ofinryd  yn  yr  eisteddfod.  £i  thestim  éŵdd^ 
f^*Fíet»  Mbstýn/'  a  «nwir  yn  y  oommîûwn  nehod.  Dyry  yn  eî  ddodbartfi 
aiddy^  hebieth  yn  mher^iynas  i'r  beîau  a  ddyfid  eu  goehél,  a  ehyiÉ&iWÿll- 
iadaii  synwyrhirwn  ar  brîod  ansawdd,  a  thdthi  caiàdaeth.  Galwyd'^i 
ddŵbhartíi  yn  '^Ddosbarth  Bdrdd  Gwynedd."  Chrelir  mewn  fa8äié6ion 
«raill  î  WiÉam  Ueyn,  ae  un  nea  ddan  arall,  ddwbyn  gradd  penéerddytì 
ÿt^  eisteddfod  hon;  ac  yn  mysg  y  dysgyUion  penoerddiol,  cawnWffîiflai 
Ojmwalÿ  Hiigh  Lleyn,  Lewis  Mend,  ao  eraill.  .  w» 

'l  '     '        ^  60RSEDD   BEWPYR. 

,  .  .Gorsed^  Bewpyr,  yn  Morganwg,  a  gynnaliwyd  Llun,  Mawrth,'a  MercHer 
j  Siilgwyn,  yn  y  flwyddyn  1681,  Sn  nawdd  Syr  Rhisiart  B^ssed^Marçl^p;^; 
.^  than  osteg  a  rhybudd  un  dydd  a  blwyddyn,  fel  arferol.  Y  .penceird^yp 
yr  eisteddfod  hon  oeddynt  Charles  Bwttwn,  Ysw.,  a  Dafydd  o'r  KaDjL,ŷ; 
Edw^  Dafydd  o  Eargam;  yr  olaf  a  barotoisai  .grynodeb  o'r./nen^jíàçf- 
barth,  erbyn  yr  eisteddf od,  yr  hyn  y  buasai  amry w  o  bnf  feird^  Mofg^iÄWg 
jnniibp  er  ys  l]awer  iawn  o  flyneddau.  Ymddengys  i'r  jpmeuldif^a  a 
gym^n)dd  le  yn  Nghaerfyrddin,  ar  gyfrif  dosbarth  D.  ab  Edmwn<ìj^jre^ 
JÍafiy  ac  ynidrech  mawr  yn  meirdd  Morganwg  i  ob-haîn  yr  Iiotl  ddy  sg  gygej^ 
ar.farçldoniaeth,  a  thrwy  hyn  i  lawer  o  athniwon  dysgedîg  wneyd  ei^  ÍW^» 
o  pes  ;  oes,  yn  olynol,  tuag  at  ddwyn  hen  ddosbarth  beirdd  Ynys  Trjosflp. 
ár  adfer.  Yn  mysg  y  rhai  penaf  o'r  beirdd  dysgedig  ac  eiddgígr  ^iyj^, 
enwir  Meirig  Dafydd,  Dafydd  Llwyd  Mathew,  Dafydd  Benwyn,  ac  to 
arbenig  Llywelyn  Sîon,  olynwr  yr  hwn  yn  y  gwaith  canmoladwy  oeq|îËl 
Sdward  Dafydd  o  Eargam»  a'i  ddosbarth  ef,  yr  hon  a  geir  yn.grypc^  ^ 
llyfr  "  Cyfnnach  Beürdd  Ynys  Prydain,"  a  famwyd  yn  yr  orsedd  hon  ;^ 
gyfiawn,  herwydd  prif  ansawdd  Cerdd  Dafawd,  ac  arfer  beirdd  .Ynjp 
Brydai»,  ac  a  gadamhäwyd  mewn  canlyniad  drwy  awdurdod  gyfreîthlaẁp. 
Yn  ystod  yr  ail  ganrif  ar  bymtheg,  a'r  ddeunawfed,  bu  dysbeidiad  ^ 
gỳnnal  eisteddfodau,  o  leiaf  yn  yr  un  rhwysg  ag  y  cynneUd  hwy  S^t^^^ 
gellir  yn  gyfiawn  nodi  y  bedwerydd  ganrìf  ar  bymtheg  fel  cyfhod  a^ẁiad 
yr  eisteddfodau,  adfywiad  dysg,  brdnìau,  a  defodau  y  Cymry,  ac  adfywiad 
líawddi  rhwysg,  ac  efieithioldeb  eu  sefydliadau.cyi^t^fig»        ,      , .    .   /, 

BÎŴrEDDFOD  0AER7TRDDIN  (1819).        '         '     '  - 

^  §oniwyd  yn  flaenorol  am  y  sism  a  gymerodd  le  yn  ínysÿ  ý'bŴdd'iii 
^achos  dosbarth  barddonawl  D.  ab  Edmwnd,  a  dosbarth  Moi^gaäẃgl'  ^  T4 
Eisteddfod  Caerfyrddin,  yn  y  bedwerydd  ganrif  ar  bymtheg,  liíÊdd^giíì^- 
îaethwyd  y  rhwyg  a  wnaed  yn  yr  eisteddfod  a  gynnaliwyd  ýti  ỳr  tm'îlèL 
ýn  y  bymthegfed  ganrif :  a  gwnaethpwyd  deddf  i  gyfreiŴüoni'  v  üäjí 
^dosbarth  yn'^gystal  a'r  llall,  fel  na  byddai  mwyaèh  ragorîalèíh  'ár  Trtoi 
mwy  na'i  gilydd,  ond  eu  gadael  at  ddewîsîad  y  beirdd,  a  diytóëríẁlẅyö'^ 
unig  y  gor^u  ei  synwyr,  a'i  awen,  a'î  gelfyddyd,  ar  y  naìll  ẁeu'r  B^B'ÿà 
ddîwahaniaeth.  Beth  vw  yr  achos  fod  y  beîrdd,  yn  gyŴeídtÈidl,  WẀK 
cymeryd  gan  Ifeîed  ô  lantais  oddiwrth  y  ddeddf'  hon^Bydd'  ja.^_.fcxt^i^v 


Efallai,  yn,  ün  peth,  mai  anhysbysrẁydd  ám  dani,  ac  átìi  'áfiäá^á  *èî 
g^eithrediàdàü,  yhghyd  fr  àmgylchîad  o  fod  yr  heii  ddÄẁbàtth' jrtf'ffiH^ár 
dyeithraçh  tV  cjtefedm  na  dösbarth '  Cäŵfyrdjcfin,  yẅ  ýr  álchösil''  •YẀ*ỳ 


YR  JBIBTBDOFOD    FABDOOL.  67 

th!^iùryeíÍ0'ti  gramadegau»  a  llyfrau  eraill,  y  ddoBbaothnewydda>ddy»gir; 
a  dymay  ddosbairth  a  fabwysiadwyd  gan  yr  athrawon  barddonawl  oU)  braid^» 
í$l  mB  -gellid  dysgwyl  i'r  beirdd  ieuaino  ddewis  yr  hen,  oddieithr  iddynt 
ymar&r^  synwyr  annä>ynol  a  diduedd  i  famu  a  dethol  drostynt  eu  hunain, 
grr  hyn  pegwnaenti  dianunhau  y  oanfyddent  yn  fuan  mai  Uaww  istwn 
t<  gmii  y w  yr  hen.f '  Er  mwyn  rhoddi  ychwaneg  o  gyhoeddusrwydd  i-r 
iddeddf  oleubwyU  hon»  dodwn  hi  yma  ger  bron  dn  darlímwyr* 
I.  i^^t  ddyddiau  Meicher,  lau^  a  Gwener,  sef  y  seithíed^  wythfed  a  mw- 
fed  OrOrphena^  pan  oedd  oed  Crist  un  mil  wyth  gant  a  phedair  arbym- 
itkeg,/y  ^ynneiUwyd  Eisteddfod  ar  Wyr-wrth'GcsHld  Dafawd  a  Thant  o  fewn 
Cyfoeth  Tref  Caerfyrddin,  yn  Nhalaith  Dyfed,  dan  osteg  a  Bhybudd 
cyfreithkwn,  a  than  nawdd  Gwlâd  a  y  Gwir  Barchedig  Tomas,  Arglwydd 
Esgob,  Ty  Ddewi,  er  dwŷn  o  yr  encudd  a'r  diâant  eUwaith  Farddoniaeth 
gyasefîn  a  gwybodau  Cymreig  eraiU ;  a  rhoddi  trwydded  i  bawb  a  geîsìent 
^àysg,  a  nawdd,  a  grâdd,  a  thrwyddedogaeth,  ym  mraint  Beîrdd  Ynys 
trydain ;.  ac  yno  yn  erwynebol  lolo  Morganwg,  £Uezer  WiUiams,  Daniel 
Ddu  o  Geredi^on,  Dewi  SiUn,  Bobert  Nantglyn,  Hywel  Glandwt, 
Gwîlym  Morganwg,  ac  eraiU  gyda  hwynt,  yn  Feirdd  wrth  Fraint  a  DefaẁÜ 

^Ẃdd.Ynys  Prydain. 

'    Ad  yn  yr  Eisteddfod  hon  ymhUth  pethau  eraiU  a  ddarweiniWyd  dán 

Sstyrìaeth,  y  bámwyd  yn  unfryd  luiUais,  heb  nag  na  gwrtfaeb  na  Uaw  na 
bafáwd, — Bod  y  rheithiadau  Cerdd  a  frçinniwyd  yn  Eisteddfod  Câer- 
^yíddhi,  ÿil  .y  flwyddyn  1451,  dan  enw  y  pedwar  meswr  csr  higain  yn  cýf- 
ýîigtì  Äẃen  Bardd  o  fewn  ílyffetheirîau  rhy  gaethion ;  a  Bod,  yn  rhy 
fjŴtíh  0  yt  Achaws,  synwyr  a  rhwyddineb  iaith  yn  caef  én  hçÇrwîn  ar 
aSlawr  gwagorchest  egwanbwyH  a  diansawdd.  Herwydd  hyn— Bamyr 
ISsteddfod  hon  ydyw — ^Bod  o  hyn  aUan  Ryddid  i  Feh'dd  Ynys  Prydaän 
'ẃfirfìẁ^jfldi  Caniadau  ár  ÿ  mesurau  mwyaf  teiíwng  a  chyfaddas*  idd  eù 
tés^|r^i;í ;  ap  na  byddo  rhacllaw  wahaniaeth  o  barth  teUyngdod  i  ei  rpddi 
4'íŵuràu  yr  un  Ddoípairfh  na'r  Hen  lìaìr  Newyddy  ragor  neu  uwch  éu 
^m)  0ẁi  hùd  TJMdiant  Cerdd  neu  Awdl  i  gael  ei  famu  wrth  gym- 
WfŴjrlÚtóa^  âynẃyr  a  phwŷU,  a  chynghánedd  rywiawg  a  ^édryẁ,^  yn 
ýrtîi  änirywiaeth  mesurau,  .  - 


A  bamu  yn  ddîdüêdd  rhẁng  yr  hen  dddsbarth  a'r  netwydd  ar^  gerdd 
dafod,  hyny  yw,  xkmìig\  y/ddoshartìi  gysefiŵa:  dosbarth  D.  ab  Edmwnd, 
WÍẂfgí^y  dyẂgeni,,fod  y  flaez^  yn  rh^ori  o  ddigon  ar  yr  olaf^— Yn 
gfiim^x^:f^pv^^  Ue  Y  cynnwysd  naw  goi;cîiai],  m^u  nnw 

WS^ÌtP^  Wyyip  0  bŴir-sDl  i  dd^uddeg-siU,  ynghyd  â  rhydilid  i 
— ^.!_i_._  pjijP^  y.^j^m^  yn.ypenníUíph  a.wneler  o  bob  un  o*r  colofnau 
"-- '  -  g^yrôi  i^tur  ddygymmod  Ì  tbeiraiU'  mwy  nag  â  theii-sìU  ar 
qérd|ä,.:  Jiid  dà  y  gp4defrd,  ar  y  Uaw  araU,  ei  cliy^Tigu  yn 
.  ,  ,.,  ^,,  .  :ásíU.!  .(yrii^golofnaAi  byn  tyf  yn  naturîgl,  drachefTi  b^-Di- 
íj^'M^^pffii^^^  y  rhai  nid  ydynt  amgen  iia  phymthog 

ffMio^  yn  eu  gosodiad  mewn  penniH-     Gattiì^  j 

WÌŴH8y4V>^Ŵy^^*^  P^^^  ŷewŵŵ  a^  hugain,  opd  ^war  ansawdd 
W  hfWKhfì  Ẁ^^^T  gííílir  tíeiglp  amrywiadau  aneirifj.braidd,  p  benniUiop 

f,«^ẃç^iyy(}^  jyi^^  p^^^elwif  yiiwẅ<*wí  jr^esiu^j  a>  hpti  ŵ'yw- 


68  TR   BI8TBDDF0O   FABDDOL. 

un  y  treîglwyd  hwynt,  yr  hwn,  o  herwydd  hyny,  a  dwir  yn  nod  OÊighm  y 
mesur.  Felly  nid  oes  na  sUlau  mewn  ban,  na  banau  mewn  penmU,  nad 
ellir  yn  gyíreithlawn  ymarfer  lliaws  o  amrywìadau  amynt  tra  y  oadwOT 
nod  anghen  y  pennill,  sef  cydberthynas  cyfartal  ei  hoU  ranau.  Yn  aily 
rhagora  yr  hen  ddosbarth  yn  ei  ehdfyddgarwch^  Ue  y  deiUir  ei  holl 
gangenau  o  yohydig  o  brif  ansoddau,  y  caniatëir  iddynt  ou  Uawn  gyl<^  o 
dyfiant,  ac  y  geUir  eglur  drefn  a  dosbarth  ar  y  cwbl  yn  gyson  â'r  elfenau 
cynrymoì,  Yn  drydydd,  ao  yn  arbenicaf,  rhagora  yn  ei  rhyddid,  yr  hyn 
a  ddangoswyd  eisoes  yn  yr  amrywìaeth  dirfawr  a  eUir  ar  bob  un  o'r  mesur- 
au  heb  droseddu  rheolau  y  ddosbarth  mewn  un  modd,  tra  y  cadwer  y  nod 
angfaen  dywededig.  Er  anghralffl;,  gwelir  yn  "Nghyfirinach  y  Beirdd" 
dri  ar  ddeg  ar  hugain  o  foddau  ar  Hui^ynt,  tra  nad  oes  yn  nosbarth  D.  ab 
Edmwnd  ond  dau  fodd  amo ;  a'r  un  peth  a  eUir  ddywedyd  am  y  mesurau 
eraiU  i  raddau  mwy  neu  Lu. 

Ceir  yn  Uyfr  "  Cyfrinadi  Belrdd  Ynys  Prydain,"  a  fynych  grybwyUasom 
yn  yr  ysgrif  hon,  ae  o'r  hwn  y  tynasom  lawer  o'n  hysbysrwydd  am  amryw 
bethau,  gyflawn  addysg,  hyfforddiad,  ac  athrawiaeth  ar  y  ddwy  ddosbarth; 
ac  o  efrydu  y  Uyfr  rhagorol  hwnw  deuai  ein  beìrdd  ieuainc  yn  Uawer  amgen 
cyfansoddwyr,  dybygem,  nag  y  buant  hyd  yma  wrth  ddUyn  mor.fanwl 
goeg-fesurau  dîansawdd  D.  ab  Edmwnd.  Mae  yn  beth  nodedig  fod  y 
beirdd  Cymreig,  yn  yr  oes  hon,  yn  rhedeg  o  un  eithafedd  i'r  UaU,  o  gaetb- 
ìwed  cyfyng  y  ped^rar  mesur  ar  hugain  i  benrhyddid  digynghuiedd  a  dji- 
odl  y  mesur  a  elwìr  yn  bryddest.  DeiUia  yr  annosbarth  yma,  efaUai,  oddi- 
wrth  beidio  mabwysiadu  yr  hen  gyfundrefh  gysefin  fel  safon  ein  prydydd- 
iaeth,  yr  hon  ar  yr  un  pryd  ag  y  gofyna  gynghanedd  ddüeífryw,  a 
ganiatâ  hefyd  unrhyw  amrywiad  o  fesur  a  aUo  meddwl  y  bardd  ddychym- 
ygu  neu  ei  awen  chwennycbi. 

Byddai  yn  dra  dymunol  cael  dosbarth  ddiwygiedìg,  mwy  seml,  agoddefol 
o  ymeangiad  na'r  hoU  hen  ddosbeîrth,  eto  yn  ddeiUiedig  o'r  hen  eUenan 
cysefin,  ac  yn  gynnwysedig  o  ddethoUon  o'r  cyfryw  hen  fesurau  ag  ydynt 
fwyaf  poblogaidd  a  chymeradwy  wrth  fam  ac  archwaeth  yr  oes  ddiwyUiedig 
hon ;  a  chael  bam  ac  awdurdod  eisteddfod  i  gyíreithloni  yr  unrhy w,  yn  ol 
braint  a  defod  Ynys  Prydain.  Er  y  bu  caniadaeth  Cymru,  yn  y  cyn- 
oesoedd,  yn  ddigÿnghanedd,  neu  yn  foelawdl,  fel  ei  gelwid,  eto  nid  oes 
genym,  mae'n  debygol,  imrhyw  anghraiŵ  o'r  cyn-oesedd  na'r  canol-oesoedd 
o  gerdd  Gymreig  ddîodl. 

Ehyw  fath  o  goeg-chwareu  anghyfreithlawn  a  niweidiol,  feddyUem,  âg 
urddas  gorsedd  farddol,  yw  y  duU  sydd  yn  rhy  gyfiredin  o  gyûímu 
graddau.  Mae  Ue  i  ofíd  y  derbynir  Úawer  i  mewn  i'r  urdd  farddonawl 
nad  ydynt  yn  medm  ond  ychydlg  ar  y  gelfyddyd,  chwaithach  meddu 
dîm  o'r  awen  ddüedryw;  a  bod  yn  Nghymm  dderwydd-feirdd  urddo]^ 
wedi  derbyn  graddau  eisteddfodol,  yn  nghysgod  pa  rai  yr  esgynant  i 
orsedd  y  pencerdd,  heb  erioed  gyrhaedd  y  cymhwysiad  gofynol  o  fod 
yn  feirdd  cadeìriog,  na  rhoddi  prawf  yn  y  byd  erioed  o'u  medruarwydd 
yn  rhanau  is  y  wyddoreg  na'r  gelfyddyd;  dîm  ond  eu  bod  yn  der- 
byn  yr  urdd  mewn  moes-gydnabyddiaeth  o  ryw  gymwynasgarwch  o'r 
eiddynt  i'r  sefydUad,  ac  er  boddio  rhyw  fympwy  plentynaidd  a  amlygant 
ar  y  pryd. 

Os  buddiol  parhäu  yr  hen  sefydHad  hybarch  o  ^'Eisteddfod  Gwŷr  wrth 
Oerdd,"  mabwysiader  ei  hen  arwyddeiriau  gwychion — "  Y  gwir  yn  erbys 


Y8GOUON    PABOTOAWIi    i'r   CYMBY.  Ô9 

y  byd** — ^  Yn  ngwyneb  haul  a  llygad  goieuni'' — yngbyd  â  "  Da  'r  maen 
gjda'r  efengyr' — gyda  llawn  ymroad  i  gadw  yn  fanwl  at  eu  hystyr  yn  yr 
holl  wdŵrediadau  a  ddygir  ymlaen  ynddi. 

Oan  na  weîthredwyd  unrhyw  gyfhewidiad  o  bwys  yn  yr  eisteddfodaù 
düynol  i  un  Caerfyrddio,  yn  1819 ;  ac  na  wnaed  amgen  na*u  cynnal  er 
oe&ogaeth  gyffî-edinol  i  farddoniaeth  a  llênyddiaeth  ehi  gwlad,  ni  thybiei]^ 
yn  aughenrheidiol  dyfod  ymhellach  ymlaen  mewn  sylw  arnynt  yn  ol  cynllun 
yr  ys^rif  hon  nag  y  daethom^  ao  felly  terfynwn  yma. 


YSGOLION  PAROTOAWL  TR  CYMRY, 

Lle  byddo  Uawer  o  f wg  fe  fydd  peth  t^  a  lle  byddo  Uawer  o  swn  fe 
ddysgwylir,  ac  yn  ddîau  fe  ddylai  fod  peth  sylwedd.  Nid  peth  anhawdd 
yn  y  byd  yn  Nghymru  ydyw  creu  a  chadw  swn.  NidToes  un  diâyg  medr 
a  dawn  i  gyfodi  Uwch.  Pe  na  byddai  eìsieu  dim  ond  siarad,  ysgrìfenu, 
dadleuy  cadw  çyfarfodydd  cyhoeddus,  a  theithio  er  gwella  cyflwr  cymdeithr 
asoly  addysgìadoly  tnoesol,  a  chrefyddol  Cymruy  ni  fiiasai  yno  er  ys  talm  un 
alwad  am  bresemioldeby  dylanwad^  ac  ymdrechion  dîwygwyr.  Digon  da 
ar  les  Uawer  achos  teilwng  yn  y  Dywysogaeth  pe  buasai  y  bobl  a'u  har- 
weinyddion  wedi  cadw  yn  ol  ran  o'u  zel  a'unerthoedd  är  g^dfer  gweithredu, 
yn  Ue  en  gwastrafiu  ar  eiriau.  Buan  y  cyffîöir  y  Cymro,  a  chan  fiianed  a 
hyny  y  syrth  marweidd-dra  amo  dracheâi.  Nid  annhebyg  ydyw  i  gomant 
mynydd-dir.  GK>rIi£i  hwnw  ei  geulanau^  a  chan  ruo  a  rhaiadru,  tarana  ei 
hèr  i  bob  rhwystr,  a  hyrddia  y  cyfEUi  o'i  flaen.  Trwst  ei  chwym-rediad  a 
rwyga  ddystawrwydd  y  cymydd.  Ond  yn  mhen  ychydig  oriau,  treulia  ei 
hun  allan,  a  pheidia  ei  groohlef .  Ar  flrwst  bu  y  llanw,  ac  yn  ebrwydd  bu 
y  trai.  A  chwedi  yr  elo  y  Ihfeinant  heibio,  nid  oes  dim  ar  ol  ond  man- 
goed  a  Uaid. 

Mae  digon  o  swn  a  son  wedi  bod  am  addysg  yn  Nghymm  yn  ystod  y 
pedair  blynedd  diweddaf.  Mai  hi  yn  Uawn  bryd  bellach  i  edrych  am  syl- 
wedd.  Mae  hi  yn  rhyhwys  i  droi  addewidion  a  bygythion  yn  weithredoedd. 
Nid  ydym  yn  dysgwyl  y  cyflawnir  yn  yr  oes  bresennol  hoU  obeithion  a 
phrophwydoliaethau  çyfeiUion  brwdf^dig  addysg;  ond  yr  ydym  yn  dra 
hyderus  y  bydd  cyflwr  addysgîadol  y  Dywysogaetìi  yn  Uaww  amgenach 
na'r  peth  ydoedd  o'r  blaen,  mewn  canlynlad  i'r  sylw  sydd  wedi  cael  ei  alw. 
eìsoes  at  y  nu^  gorbwysig  hwi^. 

Ithaid  fTofi  i'r  Cymry  werthfiawrogrwydd  addysg,  cyn  y  ceir  ganddynt 
wneyd  ebyrth  ac  ymdrechion  digonol  er  ei  mynu  iV  plant.  A  dylai  y 
rhaì  sydd  wedi  derbyn  dy sg  ystyried  y  da  neu  y  drwg  a  wnehr  i  eraìU  yn  ol  y 
defìiydd  a  wnant  hwy  o'u  manteision.  Glellrr  rhoddi  anaìr  i  ddysg  fel  i 
grefydd,  trwy  ŵ  chamddefnyddio  ac  ymddwyn  yn  annheUwng  o  honL 
Gwydd<Hn  am  amryw  gymydggaethau  Ue  mae  niferi  o  ddynion  ieuainc  wedi 
cael  dysg  oblegid  fod  rhy  w  un  neu  ddau  wedi  dyfod  ymlaen  yn  y  byd 
trwy  ei  chymhorth.  Os  dygwydda  un  mab  amaethwr  neu  gelfyddydwr 
meiHi  ardal  ddyfod  i  lanw  s^Ufa  gyfidfol  yn  y  byd  trwy  ofíerynoliaeth 


'00  tMouo»  PAttarroAmh  i^ìnmtt. 


áfsg,  tnÉehytiy  jrtt  aimogsetli  i  eraffl  iáá «i rhoddi  iV t>^ti  ^>^fi»^ln9i 
•  a  wnelo  ddefoydd  dA  o  ddrsg  yn  offerynol  ér  eî'chaei'Ŷ'€«iiD  ;  teiŷ  'tn^e 
y  rfaai  íydd  yn  gwneothur  camddefbydd  o  ddỳsg  yil  rtmyrtẁJ  erâiÄíŴr 
ofayrhaedd.  Nid  ydyw  y  dynion'  sydd  yn  arfer  defhyŵfio  MthelsrwBlŵos 
beidio  ooBtio  i  oeod  eu  pUint  mewn"  ysgtdion,  y  porffclnrydd  tódynt  ẅẁíí^ 
Ottnddefìiydd  o  ddysg,  yn  ystyrîed  y  ^lant  gamddefiayddîo  yr'ariaÄ'ag"y 
mae  y  rhîeni  yn  ommedd  gwario  ar  eu  dysg  er  mwyn  bod  yii  aihiog*  fẅ 
gadaei  iddynt  yn  eu  testament  diweddaf .  **  öweü/  meddai  ¥rtaà3m,  **  fr 
rhièiii  dywallt  eynnwynad  eu  pwrs  arian  i  ymenyddiau  nag  i  ioge&«  eti 
plant.^  Gellh*  camddefnyddio  dysg  ond  nis  gellir  ei  gwarìo  a'i  dM^.  0b 
cyü  yr  annysgedig  ei  arían,  nid  oes  ganddo  wedi  hyn  ond  ei  alltioèdd 
oorflbrol  i  ddibynu  amynt  am  ê  fywioliaeth ;  ond  am  yr  hwn  «ÿMyUh^ 
chen  dysg,  mae  ganddo  rhyngddo  a'r  gwaethaf,  nid  yn  tmig  ei  âíeto^liiwwid 
ei  ymenydd.  Mae  cannoedd  lawer  yn  nhrefydd  a  dinasoèdd  Ido^/ag 
«ydd  wedi  coUi  eu  holl  dda  bydol»  ond  yn  mBtku  ennill  eU  boM  yẃ  gyẁírtu 
wedi  y  cyfan,  heb  suddo  i  sefyllft.  Uafurwyr  cyftedin,  ohl^gid  «ŵ  fcîod  'ýẁ 
Ì9ddiaimoI  ar  ddysg.  Purion  peth  ỳdyw  i  dad  adael  pöb  i  (lyddyn'*yÄ  >á 
•wyllys  i'w  feiHon  John  a  William,  ond  buasai  gwarìo  rhenti  yddâtt ^dJrL 
ddyn  ar  eu  dysg  yn  áẁyg  o  sicrhau  iddynt  fWy  o  lôg  blyneddol'yiína  Hâŵ 
BB  swm  unedîg  y  rìienti.  Mae  Ihioedd  o  ddynion  wodi  gwnêyd»  Äirf  'ô 
oriaiio'rydiydigugeiniaupunnauawarìwydareudysg^y  nagaallAsentì^Nih 
w&eyd  â'r  symlau  hyny  yn  unrhyw  ffonid  arall.  Yr  oedd  gwybddaèthW^ 
idthoedd  Ffirancaeg  ae  Ahnaenaidd  yn  werth  cyilog  o  íil  0  b^âbaiu  iẁsẁ 
bhfyddyn  i'r  diweddar  aelod  o'r  senedd  dros  Goventry,  pftn  yr  yüoedd'yé 
be(kir  ar  hugain  oed,  tra  y  buasai  cyflog  o  gan'  punt  neü  dhw^^ugaüij'y 
íhryddyti,  y  swm  uchaf  ag  a  allasai  ddysgwyl  derbyn  pe  dygwyddasaiŵd 
yn  auwybodus  o'r  ieithoedd  hyny.  Nid  ydÿw  fod  rhyw  ychydig  bersóbahi 
wedi  dygwydd  llwyddo  yn  y  l^d  hẃ  dderbyn  ond  ydiydig  faüteîsion  ^>«gi 
eidiaeth  y&  gwanhau  dim  ar  nerth  y  ihesymtiu  ag  yr  ydym  yn  awr  yn'ddwyia 
ymlMinitroB  roddi  dysg  i  bbmt;  oblegid  tystia  y  personau  hyny  m  humrfo 
ÿ  buasent  wedi  bod  yn  Uawer  mwy  llwyddiannus  pe  dö*{fniasent  Ŵüiteii^ 
ion  dysgeidiaeth.  Ac  na  sonier  am  y  posiblrwydd  o  gamddeôiyddio  ^^fy^ 
neu  íbd  yr  annysgedig  weithiau  yn  gwneuthur  yn  well  na'r  dysge^g/fei 
fhe^^au  dros  beìdio  rhoddî  cymaint  ag  a  ellû*  o  ddys^  1  blant^  òbleg<ìâ 
MiH  dyn  gamddefhyddio  un  peth  a  phob  peth,  ac  ttid  y^rw  caaidd^ly^  o 
beth  yn  un  prawf  nad  ydyw  y  peth  hwnw  yn  dda  ytíádo  ei  hm,  'Ésf'fà 
un  tir^  Hi  ddybd  rhîeni  adael  eu  meddiannau  i^w  plant,  oblegid  meâi^oft'iii 
galhmt  eu  eamddefnyddio.  •    /   •       .     v  un 

•  Kidydymynystyrìedfodeisìeiudwynymìaeüuftéègintfwd^bo9ý^^ 
enu  yn  y  modd  hyn.  <3k>lygwti  mai  addy^  fÿáol  »rdd'yn'eîfeîed  fírýìlf 'd 
kwer  ar  Want  y  Cyittry ;  ac  o  ganlyniad,  rhesytnaiu  bydól  a  «fíeẃmí«<èy- 
fiẁell  rhìeni  iV  ŵyftiuiu  iV  pknt.  Mwy  cydwedd<d  ft'n  .chwii»tli'<ẁ 
Mmladau  fuasai  cynMryd  uwch  tir)  a  ^gos  yr  angiMftirheidrẅydd'áV'4y' 
ttunoldeb o Ibddu  dysg  er  eî  mw>Ttt eî  ìmt ;  ond  yr ydytn  yuguicCMÌ'tofifd 
«In  bod  yn  byw  mewn  byd  Ile  y  tnae  y  rhan  fiMMOoaf  oVtrìgeliòayn|l|Mtocl 
deíhyddio  eu  dysg  yn  hytrteh  lel  ofi^^yn  i  entii]!  eu  bttrabeunÿddiD$?aft'U 
eu  haddasu  i  gyflawtu  cu  dyledswyddau  M  dittasyd^ioti  'bydol,  nagfei<llÇfnt^ 
noiiell  mwyniant  m<KldÿIiol  a  deaHdẁriaethdi.  -  îi.;  iiv»ni 

Oyn  byth  y  seíydlir  yti'Nghymru  y^goüon  o  «n  gwettfi,'rhitíd  Pr  Oyti^ 
ddy^  tdu  àm  yr  lqrn' fÿddo  yn  ymüì  tidtf  «m  dano.    EÌ8Ìdii-0B«Vp»b  pMf 


T0«OUOIf  PAROTOAWL  I*li  CYMBY.  61 

ToHirAacl  rgyddar  y  Oyitiro,  heb  leddwl  nm  pethau  ealw  fyoyohftf  ydÿw 
pethau  ffaadí  ae  naa  geill  dynion  gonsBt  ddìm  cynnyg  nwyíau  da  ond  «n  a 
dàlotit.'  £ÿd  yn  hyn,  nid  ydyw  y  Cymry  eu  hunain  wedi  dangos  dim  tebyg 
i  ^hryd  anẁmaethus ;  ac  y  mae  eu  syniadau  culfeddwl  a  hunanol  wé(u 
Uuddîaa  dynion  o  anturiaeth  i'w  gwasanaethu.  T  peth  oyntaf  braidd  bob 
amsey  aofyn  y  Cyioro  ynghyldb unrhyw beth  a gynnygìr iddo, ydyw, Beth 
ÌBtee  e  yn  gostio  ?— md,  Beth  y  dâl  e  ?  Os  na  thelir  yr  ysgolfeistri  Pry- 
deiniiìdâ  yíi:  haelionus  a  rheolaidd,  try  y  cyfryw  rai  o  h<»iynt  ag  sydd  yn 
berehen  cynneddfau  cryfion,  ao  yn  ysgolêigioû  cyfíredin  da,  at  ry w  alwed- 
ìgaeth  arall,  gan  adael  eiddüod  a  gwehilion  y  bobl  i  addysgu  y  to  sydd  yn 
'<yfodi  i  fyny.  A  phrin  y  credwn  ni  y  bydd  llawer  o  lewyrch  ar  yr  ysgol^ 
ioB  Prydeinaidd  mewn  ugeiniau  o  ardaloedd  gwledig,  hyd  nes  byddo  plant 
aaaaethwyr  a  rhyddfeddianwyr  wedi  derbyn  mwy  o  ddysg  nag  y  maent  hyd 
ynhyn  wedi  oi  dderbyn ;  obl^dfely  maepethau  yn  bod  yn  bresennol^nid 
oes  l»^dd  neb  yn  y  cỳfryw  gymydogaethau  ag  sydd  yn  addas  i  gydweithredu 
â'r  ysgolfeistr.  Pa  ddybm  a  etyb  ŵu*fío  pwyllgor  o  ddynion  anwybodús 
ac  aBfedrua  er  goruwchlywyddu  pethau  amgylchiadol  ysgol  f  Byddatít  ytt 
]kwer  mwy  o  rwystr  nag  o  gymhorth  i'r  ysgolfeistr.  Nis  gwyddotn  aai 
fwy  flftŵieb  na  gosod  dynion  diddysg  ar  bwyllgorau.  ♦  Tybiant  y  dylent 
WB^d  ẁywbeth;  ao  wedi  iddynt  gael  eu  gwisgo,  ys  dywedai  Shahspeárci 
mewn  her  awdurdod,  maent  yn  hòni  yr  hawl  o  gyhoeddi  eu  bam  ar  nìfeBÍ 
6  bethau  ag  nas  gwyddant  ddìm  yn  y  byd  am  danynt.  Pe  byddai  ond 
dwsin,  neu'  banner  dwsin,  o  amaethwyr  wedi  derbyn  dysg  canolig  dda  ỳii 
hyw  yn  mhob  cymydogaeth,  byddai  rhyw  obaith  y  gdílid  sefydlu  a  dwyií 
ymlaiMi  ysgolion  dyddiol  Uewyrchus  yn  y  wlad :  ond  yn  absennoldeb  y  cyfi 
*7w>  yr  ydym  yn  dra  sier  y  eyfeefyáá  ysgolfeìstri  â  chymaint  o  bethaii  i'w 
Uwfírlmu  a'u  digaloni  ag  a  bâr  iddynt  dafíu  eu  galwedigaeth  anrhydeddua  i 
fyny,  ae  ymafíyd  mewn  rhyw  un  arall  mwy  sicr  ei  thaledigaeth.  Yr  oedd 
gweÚ  ysgoUon^  a  mwy  o  honynt,  er  ys  blyneddau  yn  ol,  yn  NghyBMoi,  aç 
gyfer  phuit  amaethwyr  cyfírifol  a  rhyddfeddianwyr  nag  sydd  yn  twesennolt 
Nís  gwyddom  am  gymaint  ag  un  yn  awr  o  werth  son  am  dani  yn  yr  hoU 
Dywysogaeth  ar  gyfer  y  dosberth  pwysig  a  lliosog  hwn. 

Ysgol  ieUhyddd  ydyw  sefyd]iad  addysgiadol  Llanymddyfrî.  Mae  ey-» 
marìad  uohel  yr  Archddìacon  Wiüiams  fel  ysgoláig  ac  addysgydd  yn  ddigoli 
0  wystl,  ni  a  feddyliem,  yr  etyb  yr  ysgol  dan  ei  ofal  ddysgwyliadau  ei  syl** 
&eBydd  ya  gystal  a'r  oyhoedd  yn  gyŵedin.  Ysgol  ydyw  hi  ar  gyfer  ÿ 
ẁai  syád  yn  amcanu  dyfod  yn  ysgolêìgion  ieithtfddoL  Yr  oedd  mawr  «ÌBr 
ieu  y  cyîryw  ysgol  yn  Nghymru,  ac  y  mae  dosbarth  digon  lUoso^  yn  y^ 
wlad  irw  Ihnw ;  aie  ni  a  obeithiwn  yr  arbedir  bywyd  yr  archddjiaooa  hyd 
byddo/0  leiftf  wedi  argraffu  ei  ddelw  a'i  argrafí*  amii 

/Ond -nid  ysgol  ydyw  hi  ar  gyfer  plant  amaethwyr  a  masnaehwyr .  Nidí 
^aint  y  w  yr  anghen  am  ddyagti  y  liadm  a'r  Groeg  i  fachgenyn  Cymre% 
Ä  Jjjrddo  ÿnrbwràadu  myned  yn  amaeihwr  neu  yn  fasnaẁwr.  Yrhyn  syd^ 
fHiŷaf  li^besìrheidiol  iddoef,yw  Saesoneg,Fhifyddiaeth|me8ureg,  fEéryUiaeth 
iitílttthjiddŵly  yng»hyd  îg  amaethyddiaeth  ei  buo,  íél  ei  dygir  ymlaetí  yl» 
Uoegí  a'it  AlbaÄ,  eybeUed  ag  y  K5ajüatà  y  gwahaoiaeih  yA  ansawdd  f 
^ẁẁynghyd â'r  häiflawdd yn Nghymru  i hyn gael ei wnOyd ?  Jüìdyéym 
meẁn  un  modd  yn  anghofío  fod  mathmoHeal  fnoiter  yn  Yej^ol  Uamym'^ 
WyWj  ^DÿHd  dbystyriedhi, dybygem,fel  yÉ^largyŵr,  ynbeoaf,^^ 
^fẁ^  ÿarbwìadii^jfmaflyd  ynu«.  o'r  galwodigaethau  áyf^gMg^    S'el  y  «^ 


62  YSGOIJON   PAROTOAWL  I*B   CYMBY^ 

oyfrywy  mae  iddi  ei  lle  d  hun»  a'r  Ue  udiaf  yn  ddián  f el  sefydliad  ptiotoawl 
i>  prifysgolioa.  A  chyn  bytìi  y  llwyddwn  ni  i  sefydlu  |«ifyBgol  Gymreigi 
rhaid  cyf odi  nifer  o  ysgolion  cy^elyb  i  eiddo  un  Phîlips,  yn  Llanymddyfin, 
yn  gystal  a  Uawer  o  raî  parotoawl  i'r  rhei'ny,  hebkw  sefydlu  ysgolion  ar 
gyfer  meibion  amaethwyr  a  masnachwyr :  neu,  fe  ellid  yn  hawddwneyd  yr 
olaf  yn  ysgolion  parotoawl  i'r  rhai  ieithyddol  i  gyimifer  o'r  Uanciau  a  fwr«- 
iadant,  cyn  gorphen  eu  cwrs  addysgìadol,  i  gyrhaedd  cydnabyddiaeth  â 
ieithoedd  Groeg  a  Bhufaîn. 

Yn  awr,  ni  a  awn  rhagom  i  roddi  brasddarlunîad  (nis  medrwn  wneyd 
rhagor  yn  bresennol)  o'r  cyfiryw  ysgol  ag  y  mawr  hoffem  m,  gweled  yn  oad 
ei  sefycUu  yn  uniongyrchol  yn  rhywle  yn  y  Dywysogaeth.  Ni  a  olygwn  fod 
rhyw  ddau  ddyn  anturiaethusagwladgarolynrhentuuno'rpaliusdaigweig- 
ion  ag  y  mae  amryw  o  honynt  idd  eu  cael  yn  Nghymru,  ac  yn  gwneuthur 
y  cyfrywgyfiiewidiadau  yn,  ac  oddeutu  yr  adeilad,  ag  a'i  gwna  yn  Ue  cyf- 
lëus  er  derbyn  Uanciau  a  dynion  ieuainc  i  letŷa  ynddo  a  derbyn  &i  dysg. 
Bydd  yn  ofynol  i  un  o'r  meistrì  fyw  yn  y  tŷ ;  ao  amo  ef  a'i  gymhares 
(dylai  y  cyfry w  fod  yn  wr  priod)  y  disgyn  hoU  ofal,  Uywyddiad,  a  threân- 
idaeth  deuluaidd^y  sefydUad.  DysgwyUd  iddynt  weithredu  fel  peaau  y 
teulu,  a  chymeryd  eu  prydiau  bwyd  gyda'r  ysgolëig^on.  Eu  dyledswydd 
fyddai  gwyUo  dros  iec^yd,  çysur  corSbrol,  moesau  a  moesoldeb  y  rhai  a 
osodid  dan  eu  goM.  Byddai  cyfleusdra  gan  fechgyn  gwledig,  mewn  ysgol 
o'r  fath  ag  yr  ydym  ni  am  sefydlu,  a  than  lywyddiad  personau  priodoJC  i 
ddysgu  Uaweroedd  o  bethau  ag  nad  ydynt  mewn  ystyr  gymdeithasol  o  lai 
pwys  na  gwybodaeth  o  rifyddeg  a  gramadeg.  A  fyddai  dysgu  i  fechgyn 
Gymreig  gwrs  o  foesau  da  ac  ymddygiadau  bon^digaidd  o  ryw  niwed 
iddynt  ?  Oni  fyddai  eu  trin  a'u  trwsio,  a  thrwy  hyny  eu  haddasu  i  íyneà 
i  gymdeithas  eu  gweU,  yn  gymwynas  ac  yn  garedigrwydd  â  hwynt  ?  Onid 
ydyw  anwybodaeth  o  arferion  cymdeithas  gyfrìfol  wedi  Ueihäu  dylanwad 
a  defhy  ddioldeb  Ua  wer  un  ag  nad  oedd  yn  ddäfygiol  mewn  synwyr  a  gwyb- 
odaeth  ?    Nid  oes  eisieu  helaethu  ar  y  mater  hwn. 

GeUid  rhanu  gwaith  yr  ysgol  rhwng  y  ddau  feistr,  yn  y  wedd  ganlynol. 
Dysgai  y  meiatr  fyddai  yn  byw  yn  y  tŷ,  Saesoneg,  yn  eigwahanol  gangenau 
i'r  ysgolêigion,  a  dysgai  y  meistr  arall  iddynt  hoU  gangenau  ma£^^«ina^ 
ymarferoL  Aincan  y  blaenaf  fyddai  gaUuogi  y  bechgyn  Cymreig  i  siarad 
ac  ysgrìfenu  Saesoneg  can  rhwydded  a  rhigled  a  Sais  addysgedig.  Nid 
gorchwyl  hawdd  fydd  hyn,  ond  gellir  ei  gyflawni  mewn  Uawer  Uai  o  amser 
nag  a  dybir,  ond  düyn  cynUun  prìodol.  Mewn  ychwanegiad  at  hyny, 
dysgid  [iddynt  rìfo  a  mesur  unrhyw  beth  a  ddygir  o'u  blaen.  Fe  ddyUd 
dysgu  iddynt,  nid  yn  unig  i  weithio  yn  ol  y  rheolau  fydd  yn  y  gwahanol 
Iyfrau,  ond  fe  fydd  yn  ofynol  esbonio  iddynt  y  rhesymau  ar  ba  rai  y 
mae  y  rheolau  eu  hunain  wedi  cael  eu  sylfaenu.  Ac  mewn  ychwanegìad 
at  hyn  oU,  dyUd  ymdrechu  cyfranu  iddynt  gynudnt  o  wybodaeth  ymarferol 
gyfi^edinol  ag  a  fyddai  yn  aUuadwy  yn  ystod  yr  amser  y  byddai  yr  ysgol- 
ëigion  dan  hyôbrddiad.  Dyledswydd  arbenig  y  meistrì  fyddai  eu  dysgu  i 
feddwl  ar  bob  mater  a  ddygid  ger  eu  bron,  ac  i  fiurfio  barn  annibynol  ar 
bob  pwnc.  Byddai  yn  gwbl  mor  anghem'heidiol  i  wella  a  choethi  eu 
ohwaeth,  a  magu  ynddynt  duedd  sefydlog  at  ddarUen,  ao  at  ddarUen  Uyfrau 
sylweddol.  Ac  uwchlaw  pob  peth,  byddai  yn  anhebg(HroI  anghenrheidiol  i 
ddysgu  iddynt  wir  ddybenion  bywyd  a  dysgeidiaeth,  ynghyd  à  rhwymedig-r 
aeihiui  ychwanegol  y  sawl  fyddo  wedi  derbyn  manteisíon  addysç  i  wasanr 


Y8GOUON    PAROTOAWL   I*R  CYMM.  63 

aethu  Duw  a'u  oenedlaeth.  Ni  ofygwn  y  dylìd^ysgu  orefydd  yu  ffiirfiol, 
ao  ar  sinserau  penodedìg  i'r  yagcdëîgîon,  ond  yn  hytraeh  yn  onuniongyrchol 
yn  ol  fel  y  byddo  amgylchiadau  yn  gwahodd  ac  vn  annog  y  meistri  i  wneyd. 
Gwei&yddai  y  meìstr  cartrefol  fel  ofieirìad  yn  ei  dy  ei  hun,  a  chyâawnai  y 
ddyledswydd  deuluaidd  hwyr  a  boreu.  Byddai  teì  math  o  weinidog  cref- 
yddol  neu  fiigaìl  ysbrydol  i'r  ŵyn  dan  ei  ofal.  A  golygu  y  gellid  cael  tŷ 
cyfaddas  yn  agos  i  dref,  dyledswydd  y  meistr  cartrefol  fydd  myned  â'r  ys- 
golëigion  yno  i  addoli  unwaith  y  dydd,  gan  ada^  i  bob  un  fynychu  y  Ue 
addoliad  perthynol  fr  enwad  â  pfaa  un  y  dygai  ei  rîeni  neu  ei  wareheid- 
waid  gysylltíad :  ac  yn  yr  hwyr  i'w  fíarôo  yn  ddosbarthau  Bibiaiddy  er 
mwyn  esbonio  iddynt  yr  ysgrythyrau. 

Yr  ydym  am  gysylltu  âg  ysgol  o'r  îaih  hyn  wrteithìad  tyddyn  o  áîr,  er 
mwyn  rhoddi  c^eusdra  i  feibion  amaethwyr  i  weled  à'u  Uygaid  gynnyrch- 
ion  gwelliadau  amaethyddol.  Nid  ydym  mer  ffol  a  meddwl  y  gelUÍr  gwneyd 
daear  Cymru  mor  doreithiog  a  daear  Lloegr;  a  gwyddom  o'r  goreu  fod  y 
cyfiyw  Saeson  a  Scotíaid  ag  a  amaethasant  yn  Nghynuru^'gan  dybied  hyn, 
wedi  tori  yn  Uaprau,  y  ran  liosocaf  o  honynt :  ond  ar  yr  un  pryd,  yr  ydym 
yn  eithaf  sicr  fod  yn  alluadwy  i  ychwanegu  toraethrwydd  y  ddaear  i  raddan 
belaeth  trwy  fabwysiadu  çynnifer  o  welliadau  amaethyddol  Lloegr  a'r  Alban 
ag  a  dery  hinsawdiid  Cymry  ac  ansawdd  ei  daear.  Ar  eu  daear  eu  hunain, 
ae  nid  ar  ddaear  y  Saeson,  y  mae  i  fûbion  amaethwyr  Cymreig  i  weled 
prawfiadau  gwelläawl  yn  cael  eu  gwneyd.  Os  danfonir  mab  i  amaethwyr 
Cymreig  i  Gíoleg  Amaethyddol  Cirenoester,  neu  ryw  un  arall  yn  làoegTf 
bydd  llawer  o'r  prawfiadau  ag  oedd  yn  Uwyddiannus  ar  ddaear  y  Sais  yn 
aflwyddiannus  ar  ddaear  Cymru,  pan  ddaw  yr  amser  iddo  eu  gwneyd ;  a'r 
canlyniad  fydd  ei  somi,  ei  ddigalonì,  a'i  wneyd  yn  agored  i  wawd  a  dirinyg 
ycyèrjw  rai  o'i  gymydogion  ag  oeddynt  hwyrfrydig  i  gredu  y  gellid 
gwella  dùn  ar  eu  dull  hwy  o  drin  y  ddaear.  Dylai  meibion  amaetíiwyr 
Cÿmreig  weled  prawfiadau  yn  cael  eu  gwneyd  ar  ddaear  mor  gydradd  o 
ran  ansawdd  ag  fyddo  yn  bosibl  â'r  ddaear  ag  y  byddont  hwy  eu  hunain 
yn  debygol  yn  ol  Uaw  o'i  gwrteithio.  Dylaî  y  ddaear,  iV  gwrteithio  mewn 
oyayUtiad  â'r  ysgol  dybi^g,  fod  o  ansawdd  ganolaidd — ^rhwng  y  fath 
oreu  a'r  fath  waethaf,  er  mwyn  peidio  camarwain  yr  amaethwyr  ieuainc* 
Bydd  yn  hawdd  iddynt  feUy  fwiw  y  gwahaniaethÿ  ond  cael  gweled  prawf- 
isdau  yn  cael  eu  gwneyd  ar  ddaear  o'r  fath  hyn.  Oddeutu  tair  blynedd 
yn  ol,  cyimygîodd  boneddig  a  meistr  tîr  yn  y  Deheudir,  JU  o  bunnau  er 
mwyn  sefydlu  coleg  amaethyddol  ar  gyfer  meibion  amaethwyr  CyìMreig, 
Ni  a  obeitìû  wn,  er  na  chaf odd  ei  gynny  giad  ar  y  pryd  y  derbynoad  a  haedd- 
asai  oddiwrth  y  sawl  a  ddylasent  ei  eìHo,  nad  ydyw  wedi  oeri  yn  ei  zel  dros 
welHadau  amaethyddol,  a'i  fod  mor  barod  ag  erioed  i  roddi  arian,  a  ben- 
thyg  ei  enw  a'i  ddylanwad,  er  ceínogi  sefydliad  cyffelyb  i'r  un  agyr  ydym 
yn  ceiaio  yn  y  papyryn  presennol  ei  fras-ddarlunio. 

Pe  ymrwymai  meistri  tiroedd  yn  Nghymru  i  fod  yn  gyfrifol  am  rent  y 
tyddyn,  ynghyd  â  chyflog  yr  hyfforddwr  amaethyddol^  gwnaent  nid  yn 
nnig  gym^rynas  annhiuethol  âg  amaethwyr  Cymru,  ond  gosodent  fwy  na 
Uôg  trìphlyg  yn  eu  UogeUau  eu  hunain  am  y  symiau  a  danysgrìfient  tuag 
at  gynnaliaeth  y  oyfryw  sefydUad.  Byddaî  tychiu  daear  Cymru,  a  dim  yn 
ychwan^,  yn  sicr  o  ddyfod  a  müoedd  o  bunnau  y  flwyddyn  i  ddwykw  y 


Grwaìth  y  meìstr  amaethyddol  fyddai  darlithìaw  ar  fferyUiaeth  amaeth^ 


64 


YSGwojí  :PA«9Tp4^v^.i»  cy;mx. 


Jlyẃjddu  yu  bersoaol  t>ob  gwelUadau  s^.phrAwfiad^u  a.w^id^  j  ^^.j  1|^ 
j^  €Um  atweled  expmvMwU.  yn  flpel  eu  ,gw^ígr4,  JOa  y4yv  ^y^grt  JiẄ;> 
pnd  gwell  w^thiau  ydy  w  dyag  llygad.  A  l?yddŵ  cjsör^ì^i^  ,gwpfíçítWí4  ^ 
^daeaor  â  dysgu  llyfrau  yu  amrywûyeth  ŵdfywiol,  i  fS^ddyHf^^j.íja,)^  iiecbydí 
gyiff  yr  y^golëigioÄ.  .  Math  o  adufiwyd<lẂ  ^^^  ŴẀÌ .  P^^^  Ẅ^  Ẃ,  -tŷ 
ÿç.mewdd,  ,,     .      •    .".  w)  .  .  ,,  ..„.....'-- i'. 

Ond  mae  yn  rhíud  i  ni  yn  awr  ddyfod„at  y  rhan  fwyí»  anghyauri^  ^u 
pwíu^  aet  y  gost     Yn  ymyl  y  draul,  er  Hejed  ydyw,.othwp  y,  ç3^.eLu (^ 
Ilun  ei  holl  deilyngdod;  ond  coUed  nçu  hei4io,.gçrfynQl,ydyw, i  rrf^  44yr 
wedyd  pa  gymaint  a  fydd.     Wedi  bwxw  yçi  ofalus.  .bob  piaíin,fÁ>,  <wŵ 
cyi^Jltíedig  á  sefydliad  o'r  fiath,  yr  ydym  yn  harnu.  y  geM  (fíí^^.íẃ  4Ẅ  ^ 
hugain  o  ysgolëigion)  roddi  bwyd,  dyÄg,  t$p,  a  gpleju,  goiíi^^ií}^  iRŴ7?<í  W 
defnydd  (we)  y  llyfrau  anghenrheidjjoltra  ynyij.yagolj.yjpghyfj,  âg  jttn 
o  ddiUad,  am  35p.  y  flwyddyn.     Byddai  y  fywipliẁth,y?u,^í^|Bá^     ^a, 
a  chai  y  plant  eu  gwaJa  ö  fwyd  ia^hua  .matìtbaẃ  -.  Äwyrfi^h,y.,TOy^ea<}^,y 
darllenydd  ein  bod  yn  cyfnf  pâr  o  ddülad^ymhlith  Jj^.ỳfmf*,  ,j4f^  $I^T^ 
yesymau  dros  hyn — ^Yr  ydym  yn  credu  jv.  p/iílospfihÿ,  4Ẁdf :  ♦,y?,<ỳTÎFJ 
mai  anghenrheidiol  ydyw  cŷfneyâd ysgplblanî  y» ftUanol  aeyjc^^^m^eífmpt 
Yr  ydym  am  i  hogyn  gwledig,  wrtb  fyne4  i  y^gol  anghoj^  eí  &]jyd  ^a'^ 
arferiadau  blaenoroí.    Newidiem  ^i  wisgo^d,  gja^n  gredu.  jjy(^Ẁv^ 
^as  gall  dyn  foi  ynjlackÿuard  yn.  ei  ddUM  gt^reu.,.  &aç.^ýdd^4p}g|9^  ^ 
doeth,  ao  â>  annoeth  nid.oes.a  wneiom  yj^  l^j:e^;p»oU,.|Ìy4aç^l  .^.fiijìfi.p 
ddillad  o'í'  cyftyw  ddefnydd  ag  a  fyddem  ;yn  y4jv^eá  or^^"ÿf;i.ffl^Jf^ýi 
y^gplëigipn  yjx  ddigon.i  bara  Wwyddyi;i.í<í4y?ífe  i*c.  fkẁ^d^,)^ym\^ 
^lfm\  i'r  Mm;  obí^d  y  íoae pryçiu  4Jgw  9. .a^M  ÄTf WẀ? v%^g^î}^ 
gwi«cli^  i-fynied  li^w  ysgol  gy£n^lj(íxem  t?'^.W?ÍẀyW»î,-flf  í5î^,%Í/^ 
ed^jŵ  líloŷgc^mewn  ychwraj^iegiaŵ  at.e*,4y^a^H>y;:4|i|a4^jcf^/?í^j^<^^ 
Ì4dji^t  j^  ^  gcj^üú yn,  ein  hy^gicÿ  dybjiedig.iŵ..  .•Má^hWm^p^^^ 
jfrtypi^i  mai  path.aẃeẅg^ojl  vû^wxk,jsgo]  ydy.W(^pfydhv.çy^a(ij^^ 
gylplŴJol, .  Îíi,d4yláíi  fçíd.  m  rg^^ẀíẀeÄ  v\KŴ^g  yfgf^ëi^çj^  h^ 

ysgpl,  9nd  yy  hyní aî  à^^ái^  Q^^v,  daleçLtaM, .  diwydrwydftj 

Mae  Ùawer  o  ysbryd  arglwyd4iaethu  ^.erlid  ÿmjiiitl^ jpgof* 
b<)ei?y^  f Ufjgilydd  /y|i  ^wydi^p.  jiíae  ŵi^u  g^i^a^  ' 
4|ẃ  Ja^l^  ŵẃm^WB  wjByicl4^iíi)0í'Ji.fyth  PiçíUt...  îiae  pfijL, 
Sah'h^th^  ŵ^lígenyu.  yp,  ÿry^oL  oddi,(î?irtí?<^,vẀîẂ4^ 
cyftW'ar'igydyftgolpígipnf .  Maeilajrei^.^n  ẃe^^  .4y9#^t 
^îwdiad,  irysgpl  pblfìgii  defi^y44,  cŷfl&D^jn.  ii^  .wî^uẄJ 
Fjsgpî^í   /%Udrf|wystrp.y.bachgenynagjy»n^  ^.ẅifi 
îadau  da  rhag  gwneuthur,,  ym/d^apgosia^  Fh<?4^Wî^r,  ift: 
ba^g^jn  ag  jf  oiae  piTẁẃ»ew?i.;^ipí^lcto4au^ 
a«i;bysum  ynii^ymdtìsiiihap  y  çyfoethojg.,. .  Ilwaí  g. .  . . 
ÍẂf  mffiir/,  «ŵ.)0>  tf?».  defi^ydd,  f ?»y  n^g^.a^^yç.^iîa^.a, 
y^UẁnteuhwẂ^  .yryc^.y»íUefíir^o4^^ 
rn^yr.  in^amŵ^^.  gwỳn^far'T  .UodriauMPŴ-  >  Xrŵẁ;pí'9) 

i.  ŵîsefyẅdy  çyŵyw/y^liag:  yí  Ji^yçi^  .w;edi.  ejfirog'í^hoÇ^^'ftSfiîW 
ho^L  y»íiẃẄ5^4í<í;9*ynyiâdau  iCymru,  lod  ^093  j^rjipiíi  u|i!C(£n.^riÿŷ/jj}i^^ 
fim^  Gymrm  gyẃaŵ4igwyfy)4^ŴrgyẄŵr  ,fì>r  j4Ŵ  ^?^^ẂHo9miH 
mj^^^sẄ^ol^^Wyÿig^  imm^  WÌ9Ŵ9)^f^^^Ẅmì^'^Í^ẂÌ^M  ¥^M 


f  ítóbWoẃ  '  PÀádtbAWt  i'Ä  ÒÝÍIHŸ.  ^h 

y^íŵi4ifeh^'îiltttó^.'  •  Ẅî^ón' tëbÿg nà  ehrŵda  rhyẃrttí  ni  V  otìd eWŷÄd- 
tiẃ  bett!  ỳdym'yíi'  m  ysgrifeiiü,  fec  yr  ýdyin-yti  foddîatm'i'^ẅtíéutLür'ỳ 
pi^ŵf  ýófyriòl  ei^  gẁ*îrio  eiri'llàerîad./  Gáll'  eyttífo  ŵg  fyddo'  we<H  dysgù 
feftesonég  yn*drwvíadl  ddysgü'yt  iaiŵ  yn  -well  Ac  yn  gynt  i  Gŷmro  nág  y 
îûedrSaîs  wneyd;  oblégid  nis  didion  y  SaÌÄ  ddeall'  y  riìesymaa  pahani  ŷ 
tamsynla  y  Cyinro  Ŵì  ÿ  'gëiU  nn  o'r  cydwladwyr.  CvMthu  yn  îlythyreriá 
i  r  Saesoneg  wna  y  Cymro  ar  y  cyntaf,  yn  lle  defriyddio  ymadroddìon  cyf- 
átèbòf  y  BíaÂ.  Nîd  ychrm  yn  meddwl  y  geill  SaÜí  esbonio  y  gwáhaniaeth 
Ẁmg  "^Ä^"  iBL'**wül  Ÿr  Cymro  yn  gystel  ag y  medr  y  Cýnnro iiddysgediff 
iWieyd.  Dyîid  pwy  bynag  a  ddysgo  îaith  newydd  i  araÚ  fod  yn  fbistr  nid  yẁ 
mrig  atriî  W,'  önd  ar  iaîth  yr^artill'  hwnw  helÿd.  Mae  yn  anghenrheidiol  iddò 
ddeall  priód-ddull  poburi  oV  ddwjr,  a  gwybod  y  geirian  a'r  ymadroddiori 
cyferbŷiíiöl  ŵ  chÿfystyr  fydd  ynddynt.  Cyn  y  gellir  dyweyd  fod  dyn  yn 
deàll  Sae!9orióg,~Thaid  iddo'nid'yn  ut^g  arŵr  geiriau  Saesoneg,  ond  y  máe 
yn  tìfyriol  iddo'  éù  harfer  yn  yr  ystyr  a  'gysyllta  y  Sais  â  hẁynt.  Nid  oés 
âim^-k>tíi:Haräd — SLtm/fctnsoiddt  mewn  unrhyw  îaith  er  mwyn  ei  meîstroli. 

Nîd  y^ìÿm  yri  gwadíu  nad  oés  Ilawer  o  fanteisîon  i'w  cael  riiewn  yBgòlîori 
yn  lAo^ ;  ond  y  iŵae  yno  befyd  luoedd  o  brofedigaethau  ag  y^  týtŵem  ý 
gelîîd  gwáredu  ysgol  Ẁymreig  oddiwrthynt.  Mae  y  plant  yn  ysgoliori 
Lloeẃ'  yù  Cỳs^  ddaẁ  yn  yr  un  gwely,  ae  yn  gyfiredin  y  maeamryw  wely- 
anyn  yr  nn  ystafell;  a  chari  foà  pob  math  o  gymeriadau  meẃn  ysgói 
gyhoeddus,  mae  pethau  yn  caei  eu  dyweyd  a'u  gwneyd,  yn  absennöldeb  y^ 
atl\lẀwon,  ag  ntó  beiddîwn  ni  wneyd  un  cyfeiriad  atynt  yn  nhudalenau  y 
**TraetìK)dydd.''  Yn  yr  ysgol  ag  y  dymnnem  ni  eî  gweled  wedî  cael  ^ 
sefydlti,  ýstýriem  yn  beth  anhebgotol  anghenrheîdiòl  ar  les  moësc^deb  yt 
ysgoféigîorf  î  bob  un  o  honynt  gael  ysitafell'-wely  yn  gyfangẃblíddoeîhün: 
Mae  peâì  dftiadwy  o  Iygredd  a  drygloni  yn  yr  ysgoliòn  goreu* — ^pa  fàîíA 
mewri  ysgóliön  Ile  nad  oes'gofal  d^onol  yn  cael  ei  gymeryd  î  wbrehod  y 
plàÉít'riìltg  drygau  a  phrofc^gaethau  ?  Hwyrach  ein  bod  yn  cynnyg  tít 
betìi'tìlà:"geöir  ei  gỳrhaedd ;  ond  eiii  hamcan  ydy w  dwyn  da  Lloegr  iOymhi^ 
héb;osyn  bosibl,  ei  drwg;  ac  nis  gwyddom  am  well  ffordd  i  siérhftü  liyẁ 
nag  i  ryw  bersonau  cyfarwydd  â  Lloegr  sefydhi  ysgol  Saesoriog  o'r  fattr  á 
ddârluniasom,  yn  riiyw  gŵr  o  Gymru. 

Dîfiiygu  a  chaâän  Cj^nru  ydyw  yr  hyn  y'mae  y  Cymry  eu  htmain  yri 
agdafed  r  w  wneyd  pan  groesant  Glawdd  Offa  gyntef,  ae  nid  oés^feW  af^y  dÖ 
&t  nemawr  o  honynt  dcfyehwelyd  Tw  gwhid  eu  hunain.  Môŵ  'eiöSeú  Gyfodí 
a  gẃella  y  Cymro  yn  eî  wlad  ei  hun ;  a  cfcredri  yr  ydym  mai  éî  gydẃlad:^ 
wyr  wedî  eu  haddysgu  a  wttant  oreu  o  bawb.  Can  diolch  i'r  dysgedîg 
Arehddîacori  Wüliams  am  ddechreu  aî-  y  gwaith.  Dysged  y  <^ẁìä4  tól 
ẁaŵiW!**  el  bàrchu,  eî  ryjReddn,  a'i  gam  ain  hyn.  .    -  •  »      m 

•Pá  im  a  Iwyddìr  nèíu  beidio  î  sefydhi  yn  Nghytíiru  y  fath  ysgel  a^r  höû 
yr  ydyta  ^^redi  oeisiô  eî  darlunio,  a  pha  un  a  darewir  wrŵ  bersonaU'  ẁÂdáá 
í  dlgbri  anturiaethus  i  osod  y  fath  sefydliad  ar  droed,  a  phà  Un,  oíí  geìHS 
tárdì*  wtth  y  cyftfW  bersímau,  ÿ  byddai  iddyrit  dderbyẁ  öddiwrih  4u'cydt 
wladwyr  y  Tiiestẅ  hwnw  ó  gefnogaeth  ag  a  fyddai  yri  aínghenŴéMáor'  ^r  m 
galluogi  i  fyned  rhagddynt, — ^mae  un  peth  yn  sicr  ac  anwadadwy--iÖŵf,  ŵd 
inawr  eaáîeu  ysgol  ŵV  feŵh;  îe,  a  ẃŵtto  o'r  fath,  yn  y  DywysogBeth,  y  fyiiyd 
htesennól:  Pe  gtíllîd  ẁefydlu  y  cyẁyw  ysgol,  a  phe'  byddai  îddi  Iwyádò; 
dyiûutt'ol  iawn  fyddái  treftiu  riiyw  fesurau  er  cynnorthwyo  y  mèifittll  roŵdÖ 
<fysg  i  féibión  gweînìdogtotí  tlodîon  ar  deîeran  Isel  a  rhad.  •  îüfeíé'iŵirŵwt 


66  TSGOLION   PABOTOAWL    I*R    CTMBT. 

anghen  am  fath  o  Lewifiham  yn  Nghymra  ar  gyfer  phint  gweinìdogion  jt 
efengyL  Mae  y  Uanciau  Cymreig  ag  sydd  yn  cael  eu  dwyn  i  fyny  yn 
Lewisham  yn  costio  mewn  dìüad,  Uyírau,  trafaelu  yn  ol  ae  yndaen  yn  amaer 
y  gwyliau,  bron  gymaint  iV  rhîeni  ag  äì  at  hanner  eu  cynnal  mewn  ysgol 
yn  Nghymru ;  ac  nid  î  draul  fach  yr  aeth  eu  rhîeni  wrth  eu  gosod  yn  yr 
ysgol.  Byddai  casgliad  blyneddol  bychan  oddiwrth  bob  cynnuUeidè^ 
ynghyd  â  thanysgrifiadau  isel,  ond  rheoUddd^  yn  ddigon  i  greu  fund  er 
gaUuogì  gweinidogion  tlodion  i  osod  eu  pknt  mewn  ysgol  ddk  heb  ODá  y 
peth  Ueiaf  o  gost  iddynt.  PaUai  amser  i  ni  ddyweyd  y  cyfan  sydd  amom 
chwant  i  wneyd  mewn  ffordd  addysgiadol  i  whid  ein  g^edigaeth«  Mae 
yn  rhyhwyr  cyfodi  ysgol  dda  a  phwrpasol  ar  gyfer  merched  Cymru. 

Nid  oes  un  rhwystr  ond  annheindadrwydd  y  Cymry  eu  hunain  o  werth 
addysg  er  Uuddias  ein  cynUun  i  gael  ei  ddwyn  oddiamgylch,  a'n  dysgwyl- 
iadau  mwyaf  brwdfrydig  a'n  gobeithion  uchaf  gael  eu  cwbl  gyâawnL  Nld 
eisieu  ymenydd,  ond  dysg,  sydd  ar  y  Cymro.  Mae  meddwl  am  yr  hyn  aUai 
y  Cymry  fod,  pe  derbynient  ddigon  o  addysg  briodol  a  sylweddol,  yn  ennyn 
ynom  awydd  didor  am  eu  dyrchafa  i'r  goraafion  a  ddylent  lanw  ymhUth 
cenedloedd  y  ddaear.  Yr  oeddynt  hwy  gynt  yn  ddysgedig,  tra  nad  oedd 
eu  cymydogion,  y  Saeson,  ond  barbarîaid  anwareiddied%.  Gwr  o  Gymro, 
o  Dyddewi,  fu  yn  cynnorthwyo  brenin  y  Saeson  i  sefydlu  priíysgol  Bhyd- 
ychain.  Bu  Cymru  unwaith  yn  llawn  o  sefydUadau  addysgiadol.  Mae  yn 
rhaid  iddi  ddihuno  ac  ymysgwyd  oV  Uwch,  neu  ynte  fyned  yn  ddim  neu 
yn  Ilai  na  dim  ymhHth  gwledydd  y  byd.  Os  nad  ymdrecha  i  roddi  addyag 
iV  meibion,  nid  oes  yn  eu  haros  ond  gweini  i  genedl  estronol  fel  **  cymyn- 
wyr  coed,  ac  yn  wehynwyr  dwfr.'*  Eisoes  mae  y  Sais  yn  turio  ei  mynydd- 
oedd,  ac  â'u  trysorau  yn  prynu  ei  dyffiynoedd.  £isoes  mae  y  Cymry 
hron  yn  estroniaid  goddefedig  yn  eu  gwlad  eu  himain.  Ni  a  obeithiwn  yr 
agorant  eu  Uygaid  mewn  pryd,  ac  y  gwnant  bob  ymdrech  ac  aberth  er 
rhoddi  addysg  iV  plant ;  ac  yna  eu  bai  hwy  fydd  hi  os  na  welir  rfaai  o 
honynt  yn  y  màn  yn  eistedd  yn  Uysoedd  breninoedd,  ar  orseddfeinciau 
bamwyr,  ac  yn  nghadeîriau  atIu>awon  prifysgoUon  Ewrop.  Cywm  a  fü: 
mae  yn  Uawn  bryd  dyweyd,  Cÿmíru  a  fydd. 

Oltsgrifen. — ^Ein  dyledswydd  yw  parhäu  î  annog  y  Cjmry  î  ymdrechu 
yn  mhlaid  dysgeidiaeth :  ond  afreidiol  yw  sylwi  fod  hyn  yn  waith  digon 
torcalonus  pan  na  byddo  arwyddionfod  ein  llafur  yn  debyg  o  ddybenu  mewn 
rhywbeth  heblaw  siarad.  Yr  hyn  sydd  eisieu  beUach  yw  gwneyd,  ac  nîd 
dy weyd.  Ac  nid  ychydig  yw  ein  hyfiydwch  wrth  ddeaU  fod  ysgol  ar  y 
cynUun  uchod  i  gael  eì  dechreu  yn  éian,  nid  ar  bapyr,  ond  yn  wìrioneddòl 
a  gweithredol,  gerllaw  Llanymddyfri,  dan  Iywyddîad  y  Pairoh.  James  Bhys 
Jones,  o  KQsby.  Nid  yw  Mr.  Jones  yn  dygwydd  perthyn  ì'r  un  blaid 
grefyddol  a  ni ;  ond  ni  chaîff  unrhyw  wahaniaeth  o'r  fath  yma  ein  rhwystro 
i  ddymuno  ei  Iwyddiant,  ac  i  roddi  y  ganmoliaeth  wresocaf  ì'r  anturiaeth. 
Gwyddom  eî  fod  yn  awr  mewn  sefyUfa  gysurus,  fod  ganddo  gynnuUeidfa 
barchus,  a'i  fod  yntau  yn  barchus  yn  eu  golwg :  ac  o'n  rhan  ni,  nìs  gaUwn 
weled  pa  beth  a  ddichon  ei  gymheU  i  ddychwelyd  i  Gymru,  oddieithr  car- 
iad  at  ei  wlad,  ac  awydd  am  wneyd  daioni  iV  gydgenedl.  Mae  yn  amlwg 
nad  oes  dim  yn  fwy  anghenrheidiòl  y  dyddiau  hyn  nag  ysgoUon  da  i  blant 
amaethwyr  Cymreig,  a  hyny  yn  eu  gwlad  eu  hunain.     Yn  awr,  dyma  ì 


8IENCYN    PENHYDD.  67 

öhwi  gjnmyg  teg,  Oympy  mwynîon.  Gobeithiwn  na  adewch  iddo  fethu  o 
ddiflfyg  ceéiogaeth.  Am  gymhwysderaU'Mr.  Jones  at  y  gwaith,  ni  a  fedd- 
yliem  nas  gall  fôd  un  ammheuaeth. 


SIENCYN    PENHYDD. 

Y  MAE  yr  enw  uchod  mor  adnabyddus  yn  Morganwg  ag  y  w  haul,  ser,  a 
phlanedau :  a  diammhau  genym  fod  Cymru  yn  gyŵedin,  yn  enwedig  yr  hen 
bobl,  yn  hynod  gyfarwydd  â  chymenad  Apostol  Penhydd.  Wrth  fyned  o 
Gastelhiedd  i'r  Maesteg,  ychydig  tuhwnt  i  le  a  elwir  Pontrhydyfen,  yr 
ydym  yn  drìngo  gallt,  ar  hyd  %rdd  tröeog,  garw,  ac  anhygyrch,  i  ben 
dogwyn  o  fynydd  diffaeth  ac  anniwyllîiedig.  Oddiyno  canfyddir  amryw 
frymau  a  dyŵynoedd  bycham,  wedi  ymfíurfio  yn  debyg  i  ben  a  chym  yr 
hydd;  oherwyddpaham,  y  mae  yn  debygol,  y  galwyd  y  tŷ,  gan  ein  hynaf- 
îaid,  yn  Benhydd,  Yn  nghanol  y  bryniau  bychain  hyn,  mewn  ychydig  o 
bant,  y  gweür  yr  amaethdŷ  hynafiaethol: — ei  furiau  isel,  a'i  agweddiad 
gostyngedig,  sydd  yn  ymddangos  fel  pe  byddai  yn  ymostwng  Ÿv  Dwch,  i'r 
dyben  i  roddi  mantais  i'r  mynyddau  cylchynawl  i  daflu  eu  hadenydd  cys- 
gódhiwn  drosto.  Er  cyflymed  yw  cyèiewidiadau  amser,  ac  mor  ddirfawr 
ywgwelliadau  yr  oesoedd,  y  maehen  dŷ  Penhydd  wedi  ymgadw  at  ei  fíurf 
gyntefig,  wrth  ychydig  neu  ddim  cyfhewidiad  er  ys  canrifoedd  rai.  Er 
cymamt  o  gyftiewidiadau  sydd  wedi  bod  ynddo  o  bryd  i  bryd,  nid  oes 
nemawr  îV  weled  amo. 

Nîd  ydym  yn  gwybod  am  ddim  perthynol  i'r  tŷ  hwn  amgen  rhyw  dai  eraill 
yn  y  gymydogaeth,  ond  yn  unig  mai  hwn  yw  lle  genedigol  y  gwrthddrych 
sydd  dan  sylw.  Y  mae  llawer  o  leoedd  anenwog  ddigon  ynddynt  eu  hun- 
aîn,  heb  fod  dim  lleol  nac  amgylchiadol  iV  dyrchafu  i  sylw  y  cyflredin;  ac 
eto  yn  eu  perthynas  â  lleoedd  genedîgol  a  hanesyddol  rhy  w  bersonau  pen- 
odol,  y  maent  yn  dragywyddol  gofiadwy.  Cyfarfyddiad  rhyfedd  Jacob  â 
Duw,  a'r  cyfammod  fd  rhyngddynt  yno,  a  wnaeth  Bethel  yn  hynod  ar  ddal- 
ŵau  hanesyddiaeth.  Y  mae  hynodrwydd  mynyddau  Moriah  yn  fVy  yn 
yr  amgylchiadau  perthyndL  i  aberthiad  Isaac  na'u  cyfansoddiad  naturiol. 
Ni  bydd  darfod  â  son  am  yr  Aipht,  Mynydd  Sinai,  yr  anialwch,  y  Môr 
Coch,  yr  lorddonen,  Oanaan,  mewn  cysyütiad  â  had  Abraham  a  goruçh- 
wyhaŵthau  Duw  tuag  atynt.  Y  mae  Bethlehem  wedi  cyrhaedd  enwog- 
î^dd  diderfyh  trwy  holl  ymherodraethau  y  Goruchaf,  i  fyny  ac  i  lawr,  fel 
fle  genedigol  Ceidwad  y  byd.  Bydd  son  byth  am  Fynydd  Tabor  mewn 
eysylltiad  â' i  bregethau,  yr  ardd  mewn  cysylltìad  â'i  weddîau,  a  phen 
€aäaria  mewn  cysylitiad  â'i  angeu.  Pwy  fuasai  yn  cly wed  am  fedd  new- 
ydd  Joseph  o  Arimathea  oni  buasai  î  Dywysog  y  bywyd  orwedd  yno  ?  Ei 
esgyniad  hefyd  i'r  nef  o  Bethania  a  geidw  y  lle  hwnw  mewn  tragywyddol 
fri.  Y  mae  Paul  yr  apostol  wedi  enwogi  Tarsis,  yn  gymaint  mai  yno  y 
ganwyd  ef,  a  chanol  y  fifordd  i  Damascus  i  sylw  yr  oesoedd  olynol,  am  mai 
yno  yr  achubiwyd  ef.  Y  mae  genedigaeth  Luther  wedi  dwyn  Mansfeld  i 
oleuniysplenydd;  y  mae  hen  gastell  Wittenberg  yn  denu  sylw  yr  oesoedd, 
fle  y  bu  efe  yn  cyfieithu  yr  ysgry thyrau,  ac  yn  taflu  y  com  inc  at  bén  y 


68  SIENCYN    PBNHYBO. 

cythrauly  llun  yr  hwn,  meddant,  sydd  ar  y  mur  hyd  heddyw.  Nidoes  dim. 
gwychder  mewn  modd  yn  y  byd  yn  Llangeithio  a  Llaug&n,  ac  eto  ooâr 
hwynt  byth  mewn  cysylltíad  â  gweinidogaath  danbaid  Bòwlands,  a  pher 
nefoleiddrwydd  efengylydd  Llangan.  Felly,  ni  buasai  son  am  Benhydd : 
ond  gorweddasai  yn  ddystaw  rhwng  y  bryniau  oesawl,  yn  anadnabyddus  î 
bawb  ymron,  oddigerth  y  plwyf  y  perthyna,  oni  buasai  ta^^  yno  y  trefnodd 
Rhagluniaeth  ddwyfol  i  wrthddrych  ein  coâant  gychwyn  ar  fodolaeth  di- 
ddiwedd.  Mor  swynol  ydyw  yr  hen  annedd-dŷ  i'r  teithwyr  Methodist- 
aidd !  Wrth  basio,  braidd  y  gallwn  dynu  ein  golwg  oddiamo.  Ar  ol 
myned  heibio  ymhell,  yr  ydym  mewn  profedigaeth  i  attal  y  eeffyì  yn  ei 
fynedfa,  a  throi  ein  wynebau  yn  ol  i  syllu  amo  o*r  newydd,  fel  pe  byddai 
rhywbeth  ar  do  a  muriau  yr  hen  amaethdŷ.  Nid  oes  dim  yno  :  ond  eto  y 
mae  yn  dwyn  i'n  cof,  gyda  bywiogrwydd  a  theimlad  rhyfeddol,  holl  neill^ 
duolrwydd  y  dyddiau  gynt,  y  sonia  ein  tadau  gymaint  am  danynt,  ynghyd 
â  chymeriadau  y  dynion  rhyfeddol  y  bu  Duw  gyda  hwynt. 

Pan  y  cymerwn  olwg  adolygiadol  ar  bethau,  er  ys  can'  mlynedd  yn  ol^ 
neu  ragor,  y  pryd  yr  oedd  Methodistiaeth  Galânaidd  yn  nghudd  yn  nghroth 
tragywyddoldeb,  mewn  dygn  dy wyllwch  i  bawb  ond  i'r  Hwn  sydd  yn 
gweled  y  "  diwedd  o'r  dechreuad,  ac  er  cynt  yr  hyn  ni  wnaed  eto,"  yr 
oedd  ty  wyllwch  dudew  ar  wyneb  y  dyfnder.     Y  Bibl  ydoedd  lyfr  anad-^ 
nabyddus  ao  angh^rfarwydd  i'r  cyffiredin,  ao  heb  neb  braidd  yn  galiu  ei 
ddarllen  pe  buasai  yn  gyrhaeddadwy.     Yr  oedd  un  Ued  fawr  yn  mhob 
Eglwys  plwyf,  yr  hwn  a  ystyrid  yn  llyfr  at  swyno  yn  fwyaf  neiÛduolÿ  aV 
oHfôiriadon  yn  trin  y  gelfyddyd  o  swynyddiaeth.     Tybid  am  bawb  oedd* 
wedi  dysgu  Lladin,  y  gallent  drwy  oílerynoliaeth  y  Bibl  wneyd  â'r  byd 
Ig'on  fel  y  mynont    Nid  rhyfedd  oedd  dywed  fod  Mr.  Jones^  o'r  persondŷ, 
T^di  dodi  Twm,  Tŷtywarch,  i  sefyll  ar  ei  ben  ar  dop  y  simnaì,  aphobym->>' 
d^ech  wedi  bod  yn  afl wyddiannus  i'w  gael  o'r  fàn  hono  nes  i'r  gẃr  parobedig 
ddyfod  â'r  llyfr  iV  ryddhau  o'i  benyd.      Treulid  y  Sabbothau  mewtii> 
chwarëyddiaethau  a  difrifweh  onawdol  gan  ieuenctyd  yr  oesý  a  ehyfarfyddai ' 
yr  hen  bobl  fethedig  â'u  gilydd,  yma  ac  acw,  wrth  eu  •fíŷn,  ao  yn  mhob  • 
llun,  goreu  y  gallont,  i  sîarad  am  eu  campan  gynt.     Yr  oedd  diwareu  pél 
ddydd  Sul,  oioreu  hyd  yr  hwyr,  yn  erbyn  yr  hen  Eglwys,  a'r  «âeiriadon' 
hybarchus  yn  fynych  yn  cadw  cyfrif  rhwng  y  pleidiau,  ae  yn  cael  rhan'ẃ" 
cwrw  ar  ddiwedd  y  daplas  am  eu  gwasanaeth.     Wrth  weled y  fathagwedd 
ofnadwy  ar  Gymru,  yr  "ennynwyd  tân"  yn  rhai  personau,  a  "UefM*asaiit  â'tt 
tafodau."     Dyma  y  cyfuod  y  taflwyd  y  baban  Methodistaidd  allan  o  groth 
tragywyddoldeb  i  feusydd  amaethyddol  Cymru,  "  heb  lygad  yn  toGiturio 
wtho."     Gwelodd  Duw,  er  hyny,  "ei  amser  yn  amser  serchogrwyddj'' 
lledodd  ei  aden  drosto,  a  chuddiodd  ei  noethni;  tyngodd  hefyà  iddo,  4M) 
aeth  i  gyfammod  âg  ef."     Pan  yr  oedd  rhyw  lais  dystaw  fel  hyn  yn  déchrea 
swnio,  a  thrydar  ansoniarus,  fel  pe  byddai  rhyw  gwnant  yn  sîo,  uc  mewa 
yiudreohfa  ddîarbed  am  dori  allan  oddi  rhwng  y  glenydd,  ar  y  l'6eg  a- 
Eedi,  1752,  y  ganwyd  Siencyn. 

Nid  oedd  neb,  ar  a  wyddom  ni,  yn  meddwl  fod  Duw  wedi  daB^on  y 
bachgen  hwn  i'r  byd  at  un  pwrpas  uweh  na  bugeilio  da  a  defaìd  ar  hyd  y 
mynyddau  a'r  clogwynî  cymydogaethol,  by w  yn  hen,  a  marw  yn  gyfoetho^, 
wedi  talu  i  bawb  eu  gofynion.  Ond  yr  oedd  Llywydd  nef  a  lkWF,  wrth 
bob  tebyg,  wedi  rhagweled  pethau  gwell  iddo,  a  "phethau  ynglŷn  wrth 
iachawdwriaeth."     Yn  bugeiîio  a  thnn  y  ddaear  y  bu.am  flynẁldaM)  ÿn 


8IBN0TN  PfiNfiYSTB.'  69 

luiUotiMi&ddwleiii  enàidÝ  .a:.byddvidâif<KÌ;<  'BrhyBty  yr  oedd'¥hý#%mih 
ymy'ìh&ẁg&BL  hmL^yn  wahanol  i  fechgyii' eraill,  er  yn  annitwidl.  Tyfódd 
i  ^I^J  jnxdklDnL'yŵd  aaidbynol,.hynod  a  arw  a^  anniwyHiedig;  Xid  oedd' 
yn;  priäio  am  neb^  mwr  na  baoh,  gwra^  n»  beneddigy  dyn  na  diacfol  t 
yinÁẅ^  yr  äi  Sienoyn  d»wy  y  tew  a'r/  teneu.'  Dyn  blewog,  töynyddîjç,  à 
CfaiyHiYoaidd  yp  oiwg  «*no  ydoedd,  ynghylchpuinp  ttoedfedd  a  naw  túod^ 
fedid  o  byd*  •  Oni  Vai  fod-  y  Gornchaf  yn  rìiy^dol  yn  y  cwbl,  buasem  é&ti 
brf^ádiÿaefeh  i  feddwi  eì  foá  wedi  camsynied  wrth  ddewìs  cíieadur  M  h'wil 
af.bw:ípaâ.]nor  fawsr..  ^^  Cafwyd  «f  mewn  Ue  anìal,  niewn  anialwch  gwag 
erohyll ;  drweimwyd  ef  o  amgylchy  a  pharodd  iddo  ddeall,  a  ohadwodd  ^ 
fàl  otowyüíeá lygad^''  £r  mor arwiei ymddangosîad,  eafodd  hwn  drugaredd;. 
Y^ehjjrdigty^.  y  wybodaeth  sýdd  ar  gael  yn  bresennol  am  ddechrèuad'  d 
gibfydd^  ybgbyd  &'r  dull  y  dygwyd  hyny  yn  y  bhuen  ar  eî  f€!ddwL  'NIS 
gtf^ÿẀà  ef '  ei  him  pwy .  oedd  y  pregethwr  a  fu  yn  oôeiyn  iV  ächub.^  Ýr 
oedd  rhyw  ddyn  dyeithr  yn  dygwydd  bed  yn  pregethu  yn  y  gymydogaeth,' 
nj|ftg^lodd(SìeBLCyn*ef/gynt*naichwed'yny  i'w  aâiabod,  y  pryá  ydygwyd 
y;gwmí>nedd>ad(ref>at!  ei  feddwl,  ao  y  bu  líiyw  ymgynhyì^d  rhyfed^yn- 
haU  ymherodráeth  feddylîol  y  ììxnú.  • . Yr  oedd  yn  ymddangos'^dl  pebüasiâ 
yibendoo^iredi  eî  gijrmeryd^ymddangosai.yii  rhyfeddol  o  hurt»  Biydiau 
ec|iAll,.byiddai  i£ál.  ia8w  gwylltanewn  mag^,  yn  rhuo  ac  yn  gwingo,  fel- 
p0)l:Q/Ml^i:Ami  dariyioadwynau^  a^^aac- 1>  olwg  dynion.  Tn  yT'  antdef* 
h^iíiyri  /oeddi.tcryat  iawtöro  Êimau.  ya:  ei  gylch,  ft.pjieth  a  dd^euid  <y 
hẁo^<  ifjjriiUilâii.rW  yai«>t!ybiedhmáÌ!e^th  gwres  yr'haf 'yn'.ttihoethder' 
yíri^^maiiaf'tdiweddíar'  oedd  <w»diri:eâBâthìd  a^no;  eraiU  yii  ^Boreddẅl'' tlti^ 
aíihirylìifeb  y  oyil^  ydoeddÿ<ai&  yn  oodi  yn  ^ddot  i'r  yménydd^  k&  eróiil  jtí- 
g^ÿgu^id^  i^F^'  fiutwyddien  deehreuòl  »o<'r  tŷphwfẅ>eryáôféádi  yr  Ko«  bè^d 
yiia^lÄÌà.iaiinljiUBí.yn  <y  'wiad.  Ynfgynudût  a  bod  baŵaû  yn  ẃniywìö 
c^tlMbitiÿ^pi^yieh  y>de]Mr)iyv.oeddj^tyaaBuy7«do  heffd)  W]1:h  bòbrhéä^Hii^' 
hiimutíymint ;  .yattgtejrlòh :  y  ffeddyéiniaflth.  iYt  oedd '  rhal  ẁtíi  ei'  Wftèdiil^ 
et»DL$ẁ{mẅ<N$Aŵ^i^  oyŵyw  oedd'  yn  U^  dybSŵi'ìiMd 

rl^ìrìbeth/am  gr^rdd  oeddaraoyìoeddynt  aih  eí  dafu  i^^ígiony  môh'-'Bid/ 
ftî%fi^  iüidi  0edd  yr  .uii  feddyginíaieèh  á'r  Uanc*  i>oItur  >  <!i«dd-  hiẅli;  nid  -  yẃ  * 
ynŴUŴ  <»dt  jrn  yy.yjlbryd-ram:  böíjddolur  nid  o^d.  oöd  ydlyäigÌftl.Ìf ; 
Ẁ4öí.prydi'hiriiwijy»ideaU-^i'natur*i-  .»;.;»  ^. » i  <  'î  h  ■  :■'  -}  •  y;  '-íj.^  ni>o /.^' 
^«S^r;ieed4)äinbeUì«ffeíiẁ  dayBrdeeiiiien  yaiddanÿasi^yr.  kíitséi*'liiẁtt^  ^àii ' 
bre^eífcuíyriŵngyi 'ym  loewí  oé\  aiwduTd»iol»^  y>  rhai,  wi^di^hyöÿ;^ J6íf utttíé  * 
ymadftel  à'r.feglirỳsdaí/«gîwMoV  a  inyned  iV.;"^rií*öy;HÌdŵ''¥  <^au>  'Ẁ 
o^<9ypr|mioedd;y^diweddan  Mr.  Darâ»^  Oaíste^)lnëddyyr'íìWü'ó@âd' 

^>jj^yid,  gwresog^f la  idawiDHS' iawn  ywTeii  dídydd'  '  Ymadŵwádd  ef  ^'â¥' 
lÌg^y0fi:Whẃfí^  a  j^cgethcdhi  ymhHth  y  Methodbtiaid  (hy^ii  ddíwédd'^' 
oe^í|.>Iẁííyis,o«lcld.SieB^ẁ  yn  y  dwýtìiyn  ddyolirynedig  ä  înôdf#Ẅ;  ẀW  ä 
a^^wtdydd'Sul  i  E^wys  Mìhangel  i  wiwdaw'Mrj  Da;?ieä;''  Hŵíi  ^á' 
yf.bjwp0T|  éalẁq*h=bythgofiadwyiy.dygwyd  ef^trwy  wseiMdögateth  y  gwt/ 
parcliedig  uchod  í  ryfeddol  oleuni  yr  efengyi.  Tyíwyŵödd  íirnó»ẁaẅt'-* 
ddy4(ÌMahtep^<^^  haikl  yr  àwÌDLiSyddfyn  ílLswŷ^i^  yn'  dadbáid  •dà' >ei'^n 
ti9Bt  ÿ3^^d^jKÎ.y2iysgri£en^y<IlÌBieUawày3i,'-a  1^^^  l^ôd  bdi  bytíiŶI^^ 
t^rj^.fO^^  tìcwyebder..  .  Ae*h  WyAoddau  hoîfe«o«yn  oh^íy^j' hŵífẃthÿ^ 
sYrni  miw  ftöiîdai»  wíadilîiÿÄ,  îa»«fco  yi  oedd  «îiyW'ìiytiedrwydîd  ýnödo  yù 
WiẄMaoíii^dyniooLtiiràill.  ^Eii  wéddiauic^ihii^  »  ddftethiynidèëtoa  starád 
y^«ymydâ>^th,^ghydâ'rinmnawyifiyäoeddiÿ«  i^  ogyPŴẃîd%nt 
1850.]  F 


70  «IBNCYN  PSNHTOD. 

î  wŵddîo  o  gylch  y  tŷ  a'r  tyddyn,  hwnt  ac  yma.  Yr  oedd  chwaral  y  tâ 
0c£i  i'r  tŷ,  ac  y  mae  yno  eto  am  hyny,  yr  hon  sydd  wedi  ei  thragywyddol 
onwogi,  fel  ystafell  neillduedìg  Shanoo  i  ymgyfathraoh  â  Duw.  Cly wìd  ef 
ganwaith  yn  y  maenglawdd  hwn  yn  ymdrech  lawlaw  â'i  Ajt glwydd  am 
ddîang&  iV  enaid,  ynghyd  âihrìn  llawer  o  faterion  eraill  hefyd  rhyngddo 
al  Arglwydd.  Pan  y  byddai  rhywbeth  pwysig  ar  ei  feddwl,  coUid  ef  yn 
i^dyn  o  blith  y  teulu;  ac  i'r  ohwarel  yr  ehd.  Cyn  hir,  pan  y  coUid  ef,  yr 
oedd  pawb  wedi  dyfod  i  ddeall  yn  mha  le  y  c^d  ef .  O  dq)yn  i  beth  M 
hyn,  daeth  Shanoo  a'r  chwarel  yn  ddîareb  ymhlith  y  teulu.  Yr  oedd  yr 
lesu  a  gardd  Gethsemane  yn  Ued  gyfarwydd  â'u  gîlydd.  Byddai  y  dysg- 
yblion,  ar  ol  ei  gollì,  yn  bamu  yn  deg  am  y  tir  y  ceid  gafael  amo,  ^^canya 
mynych  y  cyrchasai  efe  yno."  Dyfirhaodd  hi  â'i  ddi^rau  lawer  tro,  ac 
«nadlodd  yn  ei  hawyr  bereiddiaoh  sawr  na  hóH  flodau  y  byd  UysieuoL 
ŷr  oedd  rhywbeth  yn  debyg  yn  ngweddîau  Cyfryngwr  y  Testament 
^ewydd  yn  yr  ardd  â  gwedd^u  hen  bechadur  Penhydd  yn  y  chwaiel.  Yr 
oedd  y  ddau  yn  hynod  syml  a  thaer.  Gweddîau  heb  eu  baäi  oedd  liiai  yr 
ardd.  "£fe  mewn  ymdroch  meddwl,  a  weddîodd  yn  ddyfalach."  Bhai  go 
debyg  iddynt  oedd  rhai  y  diward.  Nid  ydym  yn  ammheu  nad  oedd  rhai  y 
ẅwarel  lawn  cystal,  bid  a  fyno,  a  rhai  goreu  y  pulpud. 

Adroddir  am  dro  go  ryfedd  ynghylch  gweddi  y  chwarel  yn  tori  dun  yr 
ŷdi.  Cynnelir  ffîùr  TJandaf  yn  wastad  ar  ddydd  Llun,  yr  hyn  sydd  yn  ei 
gwneyd  yn  dra  anghyflëus  i'r  rhai  sydd  ynüielly  ac  yn  achosi  llaw^  o 
gychwyn  ar  y  Sabboth.  Yn  y  sefyllfa  hon  yr  oedd  brodyr  Siencyn  un  tro^ 
a  phenderfynasant  gychwyn  â'r  ychain  ar  ddydd  Sul.  Bu  cryn  ddadl 
ynghyldi  hyn  rhyngddo  eí  a'i  frodyr ;  yr  oedd  ef  yn  dyweyd  y  gallasent 
gyehwyn  ar  ddydd  Sadwmy  a  gorphwys  dros  y  Sabboth ;  ac  yr  oedd  hyny 
yn  eu  golwg  hwythau  yn  draul  fawr;  ac  i  arbed  hyny,  mynent  gyohwyn  ar 
y  SaUwth.  "  Credwoh  û^"  ebe  yntau,  ^*  y  bydd  mwy  o  draul  amoch  am 
dori  y  Sabboth  a  phediu  yn  erbyn  Duw.''  (hid,  beth  bynag^  î  bant  yr  aeth 
Thomas  ei  ûrawd  â'r  ychâin  tua'r  f&àry  ae  i  bant  yr  aeth  yntau  tua'r  chware!, 
al  galon  yn  llawn  ael  dros  Dduw  al  ddydd.  Y  mae  rhai  yn  dyweyd 
&L  fod  yn  gweddîo  yno  am  i  Dduw  dori  dun  un  o'r  yehain,  a'u  hattid  y 
waith  hon  rhag  myned.  Pa  fodd  bynag»  wrth  y  Bhyd,  heb  fod  ymhell  umn 
oddiwrth  y  tŷ,  dyma  un  o'r  ychaîn  yn  cwympo>  ac  yn  tori  ei  ghm  ynddau 
getyn.  Mor  gynted  ag  y  gwelodd  Thomas  yr  an&wd,  crochlefodd  yn  y 
fan,  "  Y  mae  Shanco  yn  y  chwarel  yn  gweddîo."  Bhedodd  adref»  a  chaf<^ 
odd  fod  y  weddi  yn  y  chwarel  a'r  ŷch  yn  tori  ei  ghm  ar  yr  un  pryd. 

Wedi  bod  fd  hyn  yn  cydfyw  â*i  firodyr  ambeth  amser,  y  peth  rhyfeddaf 
erioed,  swynwyd  ei  ysbryd  haiamaidd  gan  degwch  m^h.  Yr  oecUi  pawb 
ag  oedd  yn  gydnabyddus  ág  ef,  paja  yn  ystyrìed  ei  feddwl  annìbynoiy  et 
ffordd  swta  a  diserchy  yn  synu  yn  aruthrol  pa  sut  y  meddyliodd  am  íbrwyn, 
ac  hefyd  beth  a  áUasai  fod  ynddo  ef  a  duíeddai  forwyn  i  feddwl  am  dano 
yntau.  Yr  oedd  efe  ymhelt  dybygwn,  o  fod  y  peth  hwnw  a  dwir  "  th^ 
Uẅes'  wuì».*'  Ond  dyna;  beth  wyddom  ni  am  fiiterion  fel  hyn?  Onid  yw 
yn  ddigon  i  bob  un  edrych  at  ei  amgylchiad  ei  hun,  a  phenderfynu  gyda  y 
ddîareb  Gymreig,  <<  Nid  oes  yr  un  barcud  heb  ûurcutan  V'  Wedi  i  ÿienoyn 
gael  ei  daro  â'r  haint  hon,  nid  oedd  na  byw  na  by wyd  iddo  nes  vh<n  terf- 
yn  dìsymwth  i  weddwdod  mewn  "  glân  briodaA."  Mereh  un  John  Lewis, 
o  blwyf  Mihangel,  oedd  y  ddynes  a  ddarfu  neidio  gyda  Siencyn  ì*t  l^d 
priodasoL    Aethant  i  Aberafon  am  d^^yn,  y  lle  hcfydy  ganwydmbiddy^ 


«IBNCTN  PENHYDD.  71 

Meliefin  â7am,  1786,  a  galwyd  ei  enw  Thomas ;  yr  hwn  sydd  fÿw  yn  awr, 
ac  yn  trigìaiina  o  fbwn  chwech  neu  wyth  mìlltír  i'w  gymydogaeth  enedr 
îgol,  mewn  lle  a  elwir  Skêr,  ar  làn  y  môr,  yn  amaethwr  go  fawr.  Yr  oedd 
eá  dad  yn  bur  hyderua  y  caffîd  y  bachgen  hwn  raa ;  a  byddai  yn  arfer  dy- 
weyd  y  gwyddai  efe  yn  ddigon  da  yr  achubid  ef.  Fe  ddichon  ei  fod  ef 
wedi  cael  rhwyddineb  a  hwylusdod  mawr  wrth  roddi  ei  achos  i  Dduw 
lawer  gwaith,  ac  yn  penderfynu  oddiwrth  hyny  fod  Duw  yn  rhoi  drws 
agored  iddo,  ac  yn  gwrandaw  ei  weddìáu  ar  ran  y  Uanc.  Tybygem,  er 
líyny,  ei  ft)d  yn  tufer  gormod  o  eonder  wrth  sicrhau  y  peth  oddiwrth  y 
cyfiyw  deimjadau.  Yr  oedd  yn  ddyledswydd  amo  á  i  weddîo  dros  ei 
blentyn,  a  gallasai  Duw  roi  cysur  a  gwyneb  siriol  amo  ef  fel  dyn  yn  cyf- 
lawni  ei  ddyledswydd  yn  onest,  pa  un  a  oedd  yn  meddwl  achub  y  bachgen 
ai  peidio.  Y  peth  tebycaf  o  wrandawiad  y  gweddîau  hyny,  a  fuasai  gwel- 
ed  ŷ  bachgen  yn  gweddîo  drosto  ei  hun,  ao  yn  byw  yn  dduwiol.  O 
Aberafon,  lle  yr  aeth  wedi  priodi,  y  symudodd  i  dyddyn  bychan  a  elwid  y 
Goetre,  yn  mhlwyf  Margam,  gerllaw  hen  gapel  (neu  ysgubor  yn  hytrach) 
y  Dyffiryn,  Ue  y  treuliodd  weddill  ei  oes. 

Wrŵ  drin  y  byd,  teithio,  ac  ymgymysgu  yn  mhob  sut  â  dynion,  yr  oedd 
yn  dyfod  yn  fwy  adnabyddus  beunydd,  a'i  hynodrwydd  yn  myned  yn  des- 
ton  sìarad  çyfíredinol ;  canys  nid  hynod  mewn  rhyw  un  peth  ydoedd,  ond 
yn  mhob  peth.  Nid  oedd  ei  edrychiad  fel  dyn  arall.  GaUasech  feddwl  ei 
íbd  yn  wuUgof  *„  yn  cerdded  mor  ddihafarch  a  brysiog,  fel  petai  wedi  ei 
annoä gan gŵndrwy  y  baw  a'r  Uaca:  ei  lygaid  yn  fflamio  yn  ei  b«i,  ac  yn 
edrych  fel  dyn  am  ábi  o  olwg  preswylyddion  daear.  Yr  oedd,  ar  gefá  oeffyìf 
yn  debyg  ryfeddol  i'r  dychymyg  sydd  genym  am  herpehMl  motimy  mewn 
gweithrediad  o  hyd :  pwt  o  chwip  yn  ei  ]aw,  yn  curo  beunydd  a  dîor- 
phwyô,  a'i  goesau  mawrion  a  gewynaidd  yn  ysparduno  yn  ddibiEdd  o'r  pryd 
y  cychwynai  hyd  nes  y  disgynai.  Yr  oedd  ei  hoU  agweddiad  yn  awgrymu 
fod  rhyw  fryö  annhraethol  amo  i  fod  ar  bèn  ei  daith,  gyda  ei  fod  yn  cy- 
chwyn.  Yt  oedd  yn  eglur  i  bawb^  bid  a  fyno,  fod  amo  kwer  mwy  o  frys 
na'r  cefiyl,  a  bod  yr  enaid  rhesymd  oedd  yn  marchogaeth  yn  Uawer  mwy 
O^ym  yn  ei  symudiadau  na  greddf  yr  anìfel  ag  oedd  dan  y  baich  a'r  fflan- 
geUau.  Yr  un  fath  fyddai  gyda  rhjrw  orchwyi  o  waith ;  yr  ydoedd  yn 
weîthîwr  áìgyfíŵfb ;  gwnai  gymaint  a  dau  gweddol.  Gweithiodd  yn  galed 
gydft  ei  dyddyn  drwy  ei  oes,  a  chasglodd  gryn  lawer  o  gyfoeth.  Byddai 
yn  oodî  oriau  o  flaen  pawb  yn  y  tŷ,  ac  yn  myned  i'r  ysgubor  i  ddymu ;  ac 
yno  dymai  yn  ddîarbed,  fel  pe  buasaî  yn  ddig  wrth  yr  ŷd,  y  gweUt,  a'r 
öwbl,  nes  y  byddai  yn  chwys  a  tharth  i  gyd.  Wedi  hyny,  efe  a  elai  at  y 
**  Bîbl  cam,"  fel  eî  gelwîd,  yr  hwn  oedd  wedi  camu  wrth  ei  gadw  ar  ryw 
bethau  ochrog  yn  yr  ysgubor,  a  darUenai  dipyn  ar  hwnw,  ac,  efaUai^ 
g^reddío ;  a  òhyn  y  diwedd  mewn  brwydr  boeth  â  rhai  o  brif  elynion  y  ty- 
WyUweh ;  a  chwi  a  glywsech  swn  y  rhyfel  weithìau  ymheU.  Fel  hyn  y 
byddai  yn  dymu  oetyn,  darUen  eÜwaith  getyn,  gweddîo  efallai  wedi  hyny, 
nes  y  delai  yn  biyd  i'r  tylwyth  godi :  yna  äi  i'r  tŷ,  galwai  ar  bawb,  pwtiaî 
y  Uüi  yn  dda,  a  gorweddai  ar  eî  hyd  ar  yr  aelwyd  o'i  flaen  am  ryw  gymaint 
eilwaith.     Fel  hyn,  medd  efe,  yr  ydoedd  yn  prynu  yr  amser. 

Nid  ydys  yn  gwybod  yn  iawn  pa  bryd  y  dechreuodd  Iwegethu ;  oblegid 
yh  ŷ  dyddiau  hyny,  nid  oeddynt  yn  ymlynedig  wHh  un  flfurf  benodol,  ond 
ftì  deehfeû  "  dyweyd  tîpyn"  o  flaen  hwn  aF-hwn,  wrth  fyned  gydag  ef  y 
8al^h  6  gtûttatét    Byddai  rhai  yn  myned  ar  daith  gyda  rhyw  bregethwpj 

F  2 


7â  SIBNOYN  P£NrHTDD. 

î  ddechreu  yr  oedftioii,  ac  i  fod  yn  wiusanaethgar  yn  mhob  peth  y  hfyddai  yt 
anghen ;  y  pryd  y  byddent  yn  cymeryd  y  cyfleusdra  i  esbonio  y  bennod, 
rhoî  gair  o  gynghor,  ac  yn  y  blaen  o  dipyn  i  beth  i  gymeryd  testun  a  phreg- 
ethu,  ac  yn  dyfod  yn  bregethwyr  fel  yna,  yn  hollol  ddifwriad  a  damweia- 
íol.  Llawer  un  yn  y  modd  hyn,  wedi  cychwyn  i'r  daith  yn  ddyn  anghy* 
hoedd,  a  ddychwelai  yn  bregethwr  newydd  o'r  mint,  er  mawr  syndod  i'w 
hen  gymydogion.  Yr  oedd  yn  rhywbeth  fel  creadigaeth — rhyw  godiad 
buan  i  fodolaeth.  Byddai  rhai,  wedi  dechreu  fel  hyn,  yn  gadael  y  preg- 
ethu  am  dymmor  eilwaith,  ac  yn  cychwyn  ati  wed'yn  yn  wyneb  rhyw  gyn- 
hyrfiad  newydd,  fel  y  mae  yn  amnhosibl  dywedyd  y  dydd  o'r  mis  y  dechreu* 
odd  llawer  o  honynt  ar  y  gorchwyl  o  bregethu.  Ond  eglur  yw  hyn,  aeth 
Sîencyn  yn  bregethwr  ry wbryd ;  canys  y  mae  pobl  yn  fyw  ac  yn  iach  yn 
awr  a'i  clywsant  ddegau  o  weithiau.  Nid  oes  nemawr  o'i  ddywediadau 
wrth  bregethu  ar  gael  yn  bresennol ;  ei  ddywediadau  personol  a  chyfrin- 
achol  ydynt  amlaf.  Yn  fynych  yr  ydym  wedi  clywed  yr  hen  bobl  yn 
desgrifio  ei  ddull  a'i  ymddangosiad  yn  y  pulpud,  yn  enwedig  ar  ol  iddo 
dwymno  ychydig  yn  y  gwaith.  Coat  o  frethyn  Uwyd  ydoedd  yn  wisgo  haf 
a  gauaf,  oemi  a  gwres,  a  siaced  wlanen,  neu  fwmbas  o  wlân  o  waith  y  tŷ ; 
het  gwerth  hanner  coron  âg  ymyl  anferthol  o  fawr  iddi,  rhywbeth  tebyg  i'r 
hen  badellau  preä  a  allasech  eu  gweled  ganddynt  er  ys  llawer  dydd  at  hilio 
llaeth  iddynt.  Tynai  ei  het,  bid  sîwr,  yn  mhen  cetyn  wedi  myned  iV  pul- 
pud,  nid  yn  union  :  canys  yr  oedd  yn  dyosg  ei  poat  fawr  yn  gyntaf.  Yn 
nghof  yr  ychydig  bobl  ag  sydd  yn  awr  yn  weddill  gan  angeu,  a'i  gwelsant 
ac  a'î  clywsant,  yr  ydoedd  yn  hen,  ei  wallt  yn  wyn,  ac  yn  lled  hí ,  ac  yn 
cwympo  ar  ei  ysgwyddau,  yn  hynod  dderwyddol  ei  ymddangosiad.  Y 
mae  y  beimiaid  yn  meddwl  na  fi  dafn  erioed  o  olew  gwallt  ar  ei  b«i  ef, 
ond  ei  fod  yn  Nazaread  o  groth  ei  fam  oddiwrth  hyny.  Ni  byddai  fawr  o 
werthu  ar  Maeassa/r  Oü,  pe  byddai  pawb  fel  yr  hen  dad  Siencyn ;  ac  yn 
wir,  yr  ydym  yn  coelio  y  byddai  crib  ddadrys  yn  ddigon  yn  mìhob  plwyf 
rhwng  yr  holl  blwyfoHon,  pa  faint  bynag  allai  ei  boblogaeth  fod.  Tynu  ei 
fysedd  drwy  ei  wallt  y  byddai  efcj  a  hyny  yn  gyffredin  yn  groes  i'r  grân, 
nes  y  byddai  fel  gwrych  mochyn,  yn  y  gwrthwyneb  i  gyd.  Yn  ngwres  y 
foment,  wrth  bregethu,  byddai  ei  ddwylaw  yn  ei  wallt  yn  o  aml,  y  mae  yn 
debygol^heb  yn  wybod  iddo,  yn  eî  godi  yn  grych  i'r  làn,  a  hwnwyn  fflwch- 
an  mor  echrydus,  nes  yr  oedd  rhyw  olwg  bron  annaearol  amo.  Buasai 
llawer  un  yn  barod  i  benderfynu  maî  y  gwr  drwg  ei  hunanydoedd,  oni  b*ai 
fod  ei  ben  yn  wyn. 

Wrth  yr  hanes  sydd  genym  am  ei  bregethau,  gallwn  gasglu  eu  bod  yn 
gymhariaethol,  a  Uawer  o'r  cymhariaethau  hyny  yn  bur  gartrefol.  Dichon 
fod  rhai  yn  ddigon  ysgafn  a  chellweirus  wrth  eu  gwrandaw,  ond  yr  oedd 
ef  yn  eithaf  difníP  wrth  eu  dyweyd,  a  bod  yn  siwr  i  chwi.  Yr  oedd  dwyd, 
ac  y  mae  eto,  ar  gefh  y  mynydd  rhwng  Penhydd  a  Llangynwyd.  Clwyd 
y  Bryn-mawr  y  gelwir  hi,  yn  yr  hon  y  rhoed  y  bach  uchndf  i  Ìawr,  a'r  ilall 
tuag  i  fyny,  i  attal  dynion  drygionus  i'w  thafiu  oddiar  y  bachau.  Wrtìi 
bregethu  ar  y  cyfammod  gras,  dywedodd,  fod  y  cyfammod  hwnw,  "  yr  un 
peth  a  Chlwyd  y  Bryn-mawr,  un  bach  i  fyny  a*r  llall  i  lawr,  fel  nas  gali- 
asai  Satan  na  neb  arall  ei  daflu  byth  o*ì  le.  Y  mae  un  bach  i  fyny 
gyda  Duw,  a'r  Uall  i  lawr  am  ei  bobl ;  fe  saif  cadam  sail  Duw ;  yr 
Arglwydd  a  edwyn  y  rhai  sydd  eiddo  ef."  Wrth  bregethu  ar  y  testun, 
'''Rhaîd  i  nî  ddal  yn  well  ar  y  pethau  a  glÿwsom,'*  yr  oedd  yn  fomúg  y 


SIBHCYN  PSKHYDD«  73 

gfmndawyr  i  ddal  y  testun  bid  a  fyddo,  fod  hwnw  yn  9kx  afod  yn  bur, 
beth  bynag  am  y  Uall.  "  Fe  allai  fod  yma  lawer,"  eb  efe,  "  yn  cwyno  fod 
eu  cof  yn  bur  ddrwg,  nas  gallent  gofìo  nemawr  mewn  modd  yn  y  byd* 
Taw  â  dy  gelwydd ;  nid  ar  dy  gof  y  mae'r  bai ;  tydi  sydd  yn  ei  lanw  .â 
phetbau  eraill ;  pethau  drwg,  bydol,  a  brwnt,  fel  nad  oes  dim  lle  i  bethau 
da.  Mi  warantaf  dy  fod  yn  cofìo  yn  burion  am  beth  y  gwerthaìst  yr  hen 
gaseg  wen  yn  ffaîr  Llandaf,  er  ys  tair  neu  bedair  blynedd  yn  ol ;  chwech 
neu  saith  punt  onidê  ?  lë,  yn  siwr :  'dyw  hyny  ddim  wedi  myned  allan 
o'ih  gof  eto.  Yr  wyt  yn  cofio  pob  peth,  ond  efengyl."  Dygwyddodd  fod 
yn  yr  oedfa  hono  hen  wr  ag  oedd  yn  ateb  i'r  desgrifiad  uchod,  yn  gymaînt 
a'ì  fod  wedi  gwerthu  caseg  wen  tua'r  amser,  ac  yn  agos  i'r  pris  dywededig, 
yn  ffiûr  Llandaf.  Ar  y  twyn  o  flaen  hen  gapel  Dinaspowys,  wedi  dyfod 
aUan  o'r  cwrdd,  wele  yr  hen  wr  yn  dechreu  rhoi  tafod  enbydus  i  rai  o'i: 
orefyddwyr  am  ddyweyd  wrth  y  pregethwr  am  dano  ef  a'r  gaseg,  gan  nad 
oedd  neb  ond  hwn  a  hwn  i  ddy weyd ;  ac  mai  hwy  oedd  y  diawliaid  penaf 
am  glecs  a  chelwydd  ag  oedd  yn  rhodio  y  ddaear.  Meddyliwyd  mai  y 
peth  goreu  oedd  ffoi  gyntaf  gallesid  oddiwrth  effeithiau  anffodua  y  bregeth 
hon,  a  gadael  yr  hen  frawd  i  ofal  rhagluniaeth  ddwyfol,  Wrth  bregethu 
ar  ostyngeiddrwydd,  dywedai  fod  y  gras  hwn  yn  cynnyddu  fel  cynffon 
buwoh,  tuag  i  lawr  o  hyd,  "  A  wyt  ti  yn  dy  adnabod  dy  hun?"  eb  efe, 
iyw  dro  ar  ei  bregeth.  "  Wel  yn  wir  wn  i  ddim  pa  sut  yr  ydwyf  i  ddealL 
Úá.  ddywedaf  wrthyt :  os  na  welaist  dy  hun  cyn  ddued  a'r  diawl,  welaist 
ú  ddim  o  dy  hunan  eto."  Ni  a  welwn  oddiwrth  yr  engreiffî;iau  hyn  a'r 
cyffelyb,  ei  fod  ef  yn  hollol  ddieuog  o  fod  yn  dynwared  Arglwydd  Chesr 
terfield  mewn  dim ;  a  phwy  bynag  a  ddywedo  hyny,  y  mae  yn  sicr  o  fod  yn 
dra  i(^kamsyniol.  Nid  oedd  y  gair  "boneddigeiddrwydd'*  wedi  cyrhaedd 
Penhydd  a'r  Goetre  yn  y  dyddlau  hyny ;  clywsom  ei  fod  wedi  d^od  hyd 
Abertawe  ychydig  cyn  ymadawiad  Siencyn  â*r  byd.  Nid  oedd  y  Cymry 
tddin^  yn  addfed  i'r  fath  bethau  ychwaith  ;  y  mae  Buw  yn  cymhwyso  dynion 
ftt  yr/oes  y  maent  yn  byw  ynddi;  ac  ni  thâl  dynion  un  oes  ddim  llawer  at  y 
llaU  yehwaith,  Adroddir  am  offeiriad  yn  pregethu  yn  Llundain,  yrhwn  oedd 
fuẁj  jfoneddigaidd  i  ddy weyd  y  gair  uffem  yn  nghly w  pobl  mor  barcliu^ 
iig<>Qedd  yn  eiwrandaw.  Wrth  son  am  bechod,  dywedodd,  ei  fod  yiçí  aiî- 
wainŵ  man  ag  yr  oedd  boneddigeiddrwydd  yn  gwahardd  iddo  enwi  y  Jlc^. 
Yr.ydym  yn  eoelio  yn  ddilys  nad  oedd  yr  un  berthynas  rhwng.  hwn  a'r  hen 
Benbjydd.  Wrth  edrych  ar  ddull  llawer  o'r  tadau,  y  maent  yn  ymddangep 
i  ni  yn  lled  ryfedd  ;  ac  eto  y  mae  yn  rhaid  cyfaddef  fod  Duw  yn  eu  har- 
ddejl  afu  hamddiffyn  yn  anghyffîredinoL  Oni  buasai  hyny>  dirmygfisid 
hiiTyiit  fel  y  ffyliaid  penaf  yn  fyw.  Dyma  oedd  yn  eu  prydferthu,  ac  yn 
itoiáeu  lËoírdd  yn  y  blaen,  gan  roddî  taw  ar  elynion.  crefydd,  a  chreu  ar- 
awy4  ar  y  dynion  caletaf  yn  eu  ^ẃydd. 

.Yrt  oedd  pregethau  y  patriarÿ  o  Pŵihydd,  ebe  hen  bobl  y  Dyfiryn,  yn 
cael  tou  cyûmsoddi  gaaa  mwyaf  rhwng  yr  odyn  galch  a  hen  gapel  y  DyjÖöryn; 
t^ywbeth  rhagor  nag  ergyd  careg.  Fel  hyn  yr  oeddynt  yn  dwym  o'r  tâii 
heb:  gael  ai^ser  i  oeri  unwaith«  Bama  rhai  o'r  hen  breswylyddìon  bytji 
aiqab  y.dyu  înad  yw  yn  cael  ei  bregeth  o  gylch  y  mesuriaeth  hyn  i'r  pulpud, 
uad  yw  wedi  ei  alw  oddiuchod^  Galwant  Fy.  Ewythr  Siencyn  yn  dyst  ar 
y  ipat^:  ya  y  fynyd ;  a  chan  gauad  eu  dyrnau,  a  siglo  eu  pcw^  rmwi 
Ẁddigedd  san^tMdd,'  p«nderfynant  yr  açhos.  drwy  ei  daflu  i'r  Jlŷs  hynm-* 
ia^^t  ag  o0dd  mewn  grymi  pan  ei^  ganwyd  h?iíy.   ,G^yda  phob  {^h>i 


74  SISNCYN    PENHYDD. 

faniau  jr  hen  dadau>  y  dymunem  ddyweyd,  fod  yr  ainser  yn  eyôiewid  yn 
oihwyrn,  à  llawer  o  bethau  newydd  yn  dyf od  i'r  golwg  gyda  hyny,  fel  y 
mae  yn  eglurach  beunydd  na  ddylid  bytholi  unrhyw  dduU  na  threfii  nad 
yw  o  ysbrydolìaeth  ddwyfol.  Yr  oedd  Siencyn  yn  oracl  ei  oes  ymron ; 
ond  pe  buasai  yn  byw  hyd  yn  awr,  y  mae  yn  gwestiwn  genym,  na  íuaaai 
wedi  gorfucheddu  ei  ddefiiyddioldeb.  Y  mae  pob  peth  y  bywyd  hwn  yn 
symud  yn  fuan,  i  roddi  Ue  i  rywbeth  mwy  perfi&ith,  nes  y  bydd  perffeitìt- 
rwydd  o'r  diwedd  wedi  llyncu  y  cwbl  i  fyny  i  dragywyddol  s^dlogrwydd. 
Yr  ydym  yn  gweled  o  hyd  fod  Duw  yn  hynod  ddoeih,  wrth  newid 
preswylwyr  y  byd  mor  aml :  oni  b'ai  hyny  byddem  ar  draws  ein  gUydd 
yn  mhob  hewl  o  hyd.  Y  mae  yr  hen  a'r  ieuanc  yn  methu  cytuno ;  ac  oni 
bai  gras  attatiol,  fel  ei  gelwìr,  yr  ydym  bron  yn  meddwl  yr  elai  yn  frwydr 
boeth. 

Yn  awr,  ni  a  adawn  y  pregethu,  ac  a  ddeuwn  at  brif  beihau  y  patrîarch, 
sef  eì  ddywediadau  cyfrmachol  a  chymdeithasoL  Y  mae  yn  gofiis  genym 
glywed  hen  bregethwyr  a  gydoesodd  gryn  lawer  Äg  ef,  yn  adrodd  am  y 
cymdeithaâau  rhyfeddol  ag  oedd  yn  y  Dyffiryn  yn  yr  amseroedd  hyny. 
Yr  oedd  Siencyn,  meddant,  Daniel  o'r  Constant,  Wü  y  gwehydd,  a  Bichard 
James,  ynghyd  àg  amryw  eraill,  yn  cwrdd  gyda  eu  gilydd  yn  wastad. 
Dechreuai  un  o  honynt  adrodd  rhywbeth,  fe  allai,  o'u  teîmhuiau  y  diwmod 
hwnw,  neu  sylw  ar  ryw  ran  o*r  BÎbl ;  cymerai  y  nesaf  ato  y  sylw,  ac  yn  y 
blaen,  o  un  i'r  Uall  yn  ddîorphwys,  f el  tân  gwyUt  yn  fibglu  mewn  gweUt. 
Y  mae  yn  gofus  genym  glywed  yr  hen  weiaidog  parchus,  Mr.  l^chard 
James,  wedi  iddo  heneiddio  a  methu  gyda  yr  achos,  yn  adrodd  dan  wylo, 
fel  gwlaw  y  cynauaf,  yn  rhyw  ddafiiau  breision  a  firwythlawn  ryf eddol,  am 
hen  ioeieHeê  y  Dyffiýn,  yn  amser  y  gwroniaid  a  enwyd  uchod.  "  Yr  oedd 
yn  union,"  eb  efe,  "  fel  pe  taflesid  pel  i  do,  a'r  hen  fechgyn  yn  dechreu 
twymno,  a  chwareu  drwy  eu  güydd  gyda  chyflymdra  bachgmaidd,  heb 
neb  yn  bUno.  Wedi  iddi  gael  to  unwaith,  nid  oedd  yn  coUi  amser  i 
syrthlo  i'r  Uawr ;  yr  oedd  un  neu  y  UaU  yn  ei  gafael  hi  o  hyd.  Byddai  Wü 
y  gwehydd  yn  taflu  pel  i  do  yn  Ued  fynych,  a  Siençyn,  àl  waUt  fiwch  a'i 
lygaid  erynudd,  yn  codi  ac  yn  ei  tharo  yn  ol  gyda  grymusder  mawr ;  gyda 
hyny,  byddai  yn  Uaw  Daniel  o'r  Constant,  yr  hwn  a'i  gwasanaethai  i 
bwrpas :  feUy,  o  un  i  un,  y  chwareuent,  weithiau,  hyd  hanner  nos ;  a'r 
benywod,  er  nad  oeddynt  yn  dyweyd  dim  yno,  yn  curo  eu  dwylaw  ynghyd, 
ac  yn  dybenu  mewn  banUefau  o  fewl."  Fel  hyn  yr  oedd  yr  hen  bobl  yn 
tynu  eu  cymhariaethau  oddiwrth  yr  hen  gampau  yr  oeddynt  wedi  eu 
harferyd  yn  eu  hieuenctid,  â'r  rhai  yr  oedd  pawb  yn  adnabyddus  o  honynt. 
Yn  hyn  yr  oeddynt  yn  enwog  ac  yn  ganmoladwy,  canys  f eUy  y  Ueâurwyd 
yr  ysgrythyrau,  gan  eu  cymhwyso  yn  brydf erth  a  syml  at  ddeaUtwrìaeth  y 
gwaelaf  ei  amgyffi*edion,  fel  na  raid  i  neb  fod  yn  goUedig  o  eisieu  eu  deaU. 
Yr  oedd  rhyw  bregethwr  wedi  dyweyd  yn  ddiweddar  fod  yr  iachawdwr- 
iaeth  yn  debygi'r  sàar  system,  ac  yr  oedd  Modryb  Siân,  o'r  Tŷ  hen,  mewn 
gofid  mawr,  yn  methu  gwybod  beth  oedd  y  system  hòno»  Yr  ydoedd  yn 
gwybod  tipyn  am  iachawdwriaeth ;  ond  am  yr  un  hyny  nis  gwyddai  hi 
ddun.  Aeth  at  WüUam  o'r  FeUn,  dyn  go  gall  yn  nghylrìf  y  Owm,  i  ym- 
hoU  ychwaneg  o  barth  y  pwnc.  Cauodd  WiIUam  ei  Iygald,  rhwbiodd  ei 
ddwylaw,  a  gwnaeth  wyneb  echrydus  o  gewcog ;  and  wedi  y  cwbl,  daeth 
allan  o'i  ddwfh  fyfyrdod  gan  gyfiesu  fod  y  syttemau  hyny  y  tiúìwnt  i'w 
amgyflredion  ef  yn  rhywle.    Fel  hyn,  cuddio  yr  iaohawdwnaeth  wnawd, 


BISNGYN   PSNHYOS.  76 

yn  lle  ei  hegluro,  a  pheri  ^wer  o  drafferth  i'r  boblach  yn  ddiaehos».  Pë 
bmsai  y  duwinydd  dyíhddyBg  yn  dy weyd  ei  bod  yn  debyg  i  rôd  y  feBli, 
a'r  dwfr  oedd  yn  ei  throì,  ynghyd  â  chant  o  bethau  eraîll  ar  hyd  y  liawr 
yma»  buaaai  William,  ar  làn  y  dwfr^  mor  gryíed  a  Sanuon,  a  Siàn,  yn  ei 
bedffown  ooch,  yn  deall  cystal  a  neb.  Yn  wir,  yn  hyn,  bid  a  fyno,  yr  oedd 
yr  hen  dadau  yn  drech  na'r  modârn  ptm^  o'r  hanner.  O  brysur,  yr  oedd 
Mf  o  boU  go  ryfeddy  fel  ifynony  ac  fel  dynion  dmoiol,  i  gael  y  pryd  hyny 
yn  y  Dyffiyn.  Bhaíd  yw  cyffesu  fod  llawer  o  gnawd  affolìneb  ynglŷn  âr 
hen  bobl  dda:  nid  efengyl  i  gyd  oeddynt  hwyüiau  ychwalth.  Y  mao 
tuedd  mewn  Uawer  i  son  am  eu  disynwyrdeb  fel  hynodrwydd  crefyddol ; 
ae  am  y  pethau  beius  oedd  ynddynt  fel  eu  duwiolfrydigrwydd  mwyaf. 
Yr  ydym  yn  tueddu  i  wneyd  goddeâadau  mawrion  am  aiàanteision  y 
personau»  a  nodweddiad  yr  amserau  yr  oeddynt  yn  byw  ynddynt,  eto  yr 
yájm  yn  rhwym  o  geìsio  gwahanìaethu  rhwng  cnawd  ao  ysbryd  yn  y 
cwbL  Byddai  Uawer  o  bethau  a  ganmolid  y  pryd  hwnw,  yn  warthruddedig 
yn  «wr ;  a  phe  dywedid  Uawer  o'r  pethau  wrth  ddynion  yn  bresennol,  a 
ddywedwyd  y  pryd  hwnw,  e^frifid  hyny,  i'r  dywedwr,  yn  berffaith  addas- 
rwydd  i  Fedlam.  Ond,  y  mae  '^  amser  i  bob  peth,  a  phob  peth  yn  bryd- 
ferth  yn  ei  amser."  Bu  amser  yn  Nghymru,  pan  nad  oedd  pregethu  yn 
fiiwr  peth,  oni  allai  y  pregethwr  ganu  y  bregeth  o'r  dechreu  i'r  diwedd. 
Byddai  rhai  yn  methu  dechreu  canu  yr  amserau  hyny  cyn  tua  chanol  y 
ddarlith,  o  ganlyniad,  ni  chai  y  rhan  gyntaf  ond  ychydig  o  wrandawiad ;  eîthr 
pan  y  deuai  y  pregethwr  yn  agos  i  swn  y  Uythyren  G,  yr  oedd  yr  hoU  glustiau 
yn  agored  i  swn  y  beroriaeth.  Eithr,  erbyn  heddy w,  nid  yw  hyny  fawr 
peth  gan  y  bobl ;  canys  Did  oes  ry w  law^,  ar  a  wyddom  ni,  yn  <^ntio  y 
gwasanaeth  yn  Nghymru  yn  awr ;  y  mae  yr  arferìad  wedi  myned  î  gwt  y 
garthen. 

Bhaid  dywejrd,  fod  yr  oes  yr  oedd  y  Patriardi  o  Benhydd  yn  byw,  yn 
hynod  anamaethyddol,  ao  yn  wir,  nid  oedd  y  Patrìarch  ei  hun  fawr  gweU; 
am  hyny  yr  oeddynt  yn  taro  eu  gilydd  yn  hyfryd.  Yn  ddiammhau  gen- 
ym,  bu  yn  hynod  yn  ei  ddydd,  ac  o  les  amihraethol  i  grefydd,  yr  hyn  sydd 
^lur  hyd  y  dydd  hwn.  Yr  oedd  bachgenyn  ieuanc  yn  dyfod  i'r  eglwys, 
am  y  tro  cyntaf,  wrth  yr  hwn  y  dywedodd  Siencyn,  "  Fy  machgen  i,  myn 
Grist  i  dy  gaion ;  yr  un  man  ei  fod  yn  dy  boced  ag  yn  dy  ben."  Merch 
ieuanc,  yn  y  PH,  oedd  yn  dyfod  i  mewn  pan  oedd  ef  yn  dygwydd  bod  yn 
bresennol.  Dywedodd  WiUiam  Thomas  wrtho  mai  merch  Siencyn  y  tüer 
ydoedd.  **  Ho,"  ebe  yntau,  "  merch  Siencyn ;  yr  w/n  nabod  dy  dad,  y 
merch  fach  i,  yn  burion ;  y  mae  e  wedi  treio  pob  crefyddau  sydd  yn  ein 
gwhid  ni  yma,  ac  yn  ffaelu  yn  mhob  man.  Tyred  ymlaen,  y  merch  fach  iý 
a  gwmndaw  fi  yn  dyweyd  wrthyt,  Cais  weU  crefydd  na  clurefydd  dy  dad, 
onidê  byddi  gan  y  diawl  un  o'r  ^wamodiau  nerâf  yma."  Wrth  un  dyn, 
dywedodd,  '*  Yr  wyt  fel  yr  yspwng  {spongé)^  yn  cymwyd  v  cwbl  i  mewö. 
Dod  di  hwnw  yn  y  dẃr,  yn  y  cwrw,  y  llaeth,  y  bustl,  neur  gwenwyn,  fe 
gymer  ei  lonaid  o  bob  peth.  Yr  wyt  tithau  yn  ddyn  pob  man,  a  phòb 
peth ;  y  ci^l,  y  dafam,  'does  dim  gwahaniaeth  beth/'  Yr  oedd  gwraîg 
bur  gyfrifol,  mewn  man,  yn  dyweyd  ei  theimlad  crefyddol  yn  y  cynnuUiad 
egiwysigÿ  ac  yntau  yno.  Wedi  tipyn  o  sìarad  ynghylch  y  mater,  cododd 
l^ncyn,  a  dywedodd  wrthi,  **  Slwt  wyt  ti,  slwt  wyt  ti :  y  mae  fiynnon 
loew  M  jr  amber  yn  y  oae  wrth  y  tŷ ;  ond,  am  ei  bod  yn  ychydig  yn  nes, 
i  bwtt  y  dottien  yr  wyt  ti  yn  myned,  lle  y  mae  y  gwyddau  a'r  hwyaád  a'r 


^fi  SIBNCYN  P£NBYI>fi.. 

moçh a'rtcwbly  am  ddŵr  i  yfed,  a d^  i  wne^pd  toa  eplioli  petìi/'  Ifeddwl 
yr  ydoedd  wẃ  hyîiy,fod  ffyimoniachawdwriaeth  yn  yr  ymyl,  ondfod'piyâeẁ 
toredig  Eden  ychydig  yn  nea  ati,  ac  mai  i  hòno  yr  oedd  hi  yn  ymgyrehu 
ani  fywyd.  Fel  ag  y  bydd  pethau  yn  dygwydd  yn  rhyfedd  wdthiau,  yr 
oedd  ffynnon  hyfryd  iawn  yn  y  cae  o  âa^n  tŷ  y  wraig  foneddig,  a  phwllf  y 
domen  wrth  y  cefn  yn  yr  ymyl,  a  chymerodd  yr  holl  gwbl  yn  naturiol ;  ae 
ymadawodd  â'r  eglwys  o  herwydd  y  sarhâd  a  roddodd  yr  hen  ŵr  blew<^ 
iddi.  Yn  wir,  rhaid  dyweyd  mai  cyfarchiad  lled  firas  i  wraig  foneddig 
oedd  çi  galw  yn  slwt  y  peth  eyntaf,  heb  un  rhagymadrodd  yn  y  byd  fel 
yna, 

Yr  oedd  dwy  wraig,  yn  perthyn  i'r  Dyfíryn,  wedi  dygwydd  ymrafaelio 
yn  ddychrynllyd,  a  myned  yn  dân  poeth  at  eu  gilydd,  yn  annẁosibi  ei 
ddîffbdd ;  a  phob  un  o  honynt  wedi  cael  y  cam  mwyaf  erioed  oddiar  ddwy- 
law  y  llall.  Llawer  llwybr  a  gymerwyd,  o  bryd  i  bryd,  i  geisio  eu  hedd* 
ychu,  ond  po  fwyaf  y  ceisid  gwneyd  hyny  mwyaf  cyndyn  yr  oedd  y 
benywod  yn  myned,  nes  yr  oedd  yr  holl  le  wedi  terfysgu ;  un  yn  mhlaid 
Siani,  a'r  llall  o  blaid  Peggi,  ac  yn  y  blaen.  Ar  un  noson,  galwyd  hwy  eìll 
dwy  yn  y  blaen,  i  ymddyddan  â  hwy,  ac  i  geisio  gwneyd  heddwcfa.  Yr 
oedd  llawer  yn  dyweyd  wrthynt,  y  fath  beöi  dymunol  oedd  heddwch  yn 
iphob  man,  ac  yn  hynod  efengylaidd  yn  eu  haimog  hwythau  at  hyny.  Chid 
pfer  oedd  yr  holl  gynghorion ;  nid  oedd  dim  y  fath  beth  yn  y  byd  a  gallu 
eu  cymmodi ;  yr  oeddynt  yn  myned  i'r  natur  greulonaf  erìoed,  ac  yn  udi^ 
adrodd  y  fath  gam  oedd  pob  un  o  honynt  wedi  gael  oddiar  law  y  llall.  Wedi 
iddi  fyned  i'r  pen  hwnt  fel  hyn,  gofynodd  rhywun,  ^'  Siencyn  Tomas,  oe» 
dim  ar  eich  meddwl  chwi  i  ddyweyd  V*  "  Nac  oes,  yn  gyhoeddus,  am  a 
wn  i,"  eb  efe ;  ^'  ond  y  mae  genyf  air  i  ddyweyd  wrth  bob  un  o  honynty 
yn  ddirgelaidd,  ar  eu  penau  eu  hunain."  Gyda  hyny,  cododd  i  fyny,  a 
dywedodd,  "  Dewch  gyda  fi  eich  dwy  i  gael  dyweyd  wrthych."  I  bant 
gydag  ef  yr  aethant  am  y  cyntaf ;  ac  i  ben  y  twyn,  o  flaen  y  capel,  yr  awd 
gyda  eu  ^ydd.  "  Dyna,"  eb  efe  wrthynt,  "  yw  eich  lle  chwi  eich  dwy ; 
y  fileiniaid  clecog  ;  ceirddwch  i  wneyd  heddwch,  a  'pheidiwch  a  dyŴHÌ  yn 
agos  yma,  nes  y  byddoch  wedi  ei  wneyd  hefyd ;"  ac  i  bant  âg  ef  i'r  sodetyy 
gan  gloi  y  drws  ar  ei  ol.  Yn  mhen  rhyw  gymaint,  dyma  lais  trydar  ac 
wylo  wrth  y  ddor,  y  beny wod  wedi  gwneyd  heddwch,  ac  yn  curo  am  ddyfod 
i  mewn,  gan  addaw,  oyn  agor  y  drws,  nad  ymrafaelient  byth  ond  hyny. 
Felly  y  terfynodd  Siencyn  y  ddadl  hon  mewn  byr  amser.  Hen  Siân  o 
Gwmgwynai,  druaii,  a  arferai  yn  aml  iawn  gael  rhy w  hwyl  yn  yr  oedfaon ; 
nid  oedd  nemawr  yn  pasio  nad  oedd  Siân  yn  cael  tipyn  o  awel,  fel  y  dy- 
wedent.  Yr  oedd  Siencyn  yn  ammheu  nad  efengyl  i  gyd  oedd  yn  cynhyrfu 
yr  hen  wraig,  ond  ei  bod  yn  gwaeddi  weithiau  heb  wybod  am  beth.  Khyw 
dro  yr  oedd  ef  yn  pregethu,  a  Siân  yn  gwaeddi  yn  iawn.  Yn  y  sodetyy  ar 
ol  y  br^eth,  "  Dywed  di,  dipyn,  Siân,"  eb  efe,  "  yr  wyt  ti  yn  cael  llawer 
yn  yr  oedfaon  yma,  dylal  fod  genyt  ti  gryn  lawer  i  ddyweyd  wrthym." 
Ond  rhywfodd  nid  oedd  gan  y  chwaer  fawr  i  ddyweyd  wedi  y  cwbL 
"Gwyddost  ti  beth,"  meddai,  "yr  wyt  yn  uniawn  fel  gâst  hela  Wil 
Herbert ;  y  mae  Wil  yn  gwaeddi  nerth  ei  ben  ar  yr  aelwyd  weithìau,  FoXi 
fox^  a'r  hen  âst  yn  ymysgwyd  ac  yn  agor  fél  pe  b'ai  yr  helfa  fwyaf  eriaed, 

ri  nad  o&A  yno  genaw  yn  agos,  na  tbraul  un  pryfyn  garw  o  gylch  y  Ue. 
loae  amaf  ofìi,  Siani,  dy  fod  dithau  yn  gwaeddi  heb  draiU  yn  aml. 
ÇhpiTfiedda  a  fynot,  os  bydd  traulf  ond  hob  dnaìü  'does  dim  mewn  gwaeddw" 


SIBNCTN    PBKHTDI>.  Ÿf 

Tt  oedd  rhyw  Fari  yn  aafertìiol  o  ymrafaelgiir,  yn  perthyn  i'r  Dyfiryn; 
ki  oedd  y  feistres  am  dafod  drwg  yn  y  rhestr  tai  Ue  yr  oeidd  hi  yn  by w : 
ac  nîd  oedd  hi  byth  yn  hapna  heb  bwt  o  ffirae  cyn  maehlud  haul  bob  pryd-* 
nawn.  Yr  ydoedd  yn  bur  hoff  o'r  peth  a  elwir  yn  Gwent  a  Morganwg^ 
"  dwb  tê."  *  Y  dull  y  cynnelir  y  dybiau  hyn  yw,  drwy  ymgynnulliad  o 
amryw  o  ferched  Efa  at  eu  güydd,  un  yn  dyfod  ft  thê,  y  llall  deisen,  un  arall 
òi^  jchj^ág  firandi  neu  ffin  iV  roi  ynddo,  ar  yn  y  blaen  fel  yna.  Cynnelir 
y  gymdeitibas  yn  nhŷ  un  o'r  aelodau,  a'r  gorchwyl  sydd  yn  myned  yn  y 
blaen  fwyaf,  ebe  hwynt  wrthym  ni,  yw  ymdrin  ychydig  mewn  ffordd  gyf- 
eillgar  a  dystaw  â  materion  y  gymydogaeth.  Bydd  y  rhan  fwyaf  o  bethau 
fel  hyn,  perthynol  i  bobl  eraìll,  yn  dyfod  dan  sylw  y  cyfarfod  ;  a  phob  un 
wedi  dybenu  yr  hanesyn  yn  dyweyd,  "Er  mwyn  dyn,  peidiwch  a  dyweyd 
wrth  neb  arall ;  cedwch  e  yn  êecret"  Yr  oedd  Mari,  deg  i  un,  â'i  llaw  yn 
go  ddwíh  yn  y  fasnach  hon,  a'i  thafod  hefyd  yn  rhedeg  yn  gyflymach  o 
ìaww  na'r  eapreês  ar  y  Great  Westem,  Ẅel,  yr  oedd  pawb  o  honynt, 
drwyn  yn  nhrwyn,  yn  addaw  gadael  y  cwbl  yno  ar  eu  hol,  heb  son  am 
ddmi  byth  mwyach.  Ond,  rhy wfodd,  erbyn  dranoeth,  byddai  y  glec  yn 
dechreu  cŵdded,  hanes  y  clwb  yn  dyfod  allan  yn  raddol,  a  phawb  yn 
aibrwd  o  dŷ  i  dŷ,  fel  y  gallasech  feddwl  fod  swn  llawer  o  ddyŵoedd  yn 
eich  clustiau,  ae  ystormydd  o  wynt,  gwlaw,  a  tharanau  ar  ymdori.  O 
bysur,  rhyngoch  chwi  a  ninnau,  nid  oedd  y  gawod  ddim  ymhell,  pan  y 
byddai  rìiyw  arwyddìon  fel  hyn  yn  ymddangos.  Byddai  aml  un  o  honynt 
fel  hyn  wedi  gollwng  y  gath  o'r  cwd,  a  thyna  lle  y  byddai  yr  hoU  gymyd- 
ogaetìi  yn  cdÙBÌo  hela  hòno  drwy  y  drain  a'r  dyrysni,  welsoch  chwi  erioed 
aiwt  beth.  A  byddai  yn  dygwydd  fod  gan  y  Fari  grybwylledig  gyfran 
helaeth  yn  mhob  helynt.  Yr  un  anhapusrwydd,  o  ganlyniad,  oedd  yn  yi* 
^lwys  o'i  phlegid.  Mari  oedd  Fari  mewn  byd  ac  eglwys.  Yr  oedd 
Siencyn  wedi  ei  derfysgu  drwyddo  lawer  gwaith  yn  achos  hon,  ac  yn  enw- 
edig  mewn  rhyw  derfysg  go  ddiweddar  a  ddygwyddodd.  Pa  fodd  bynag, 
ar  ol  y  derfysg  uchod,  noson  y  cwrdd  eglwysig  cyntaf,  dyma  Mari  yn  taro 
i  mewn  mor  dàl  a  neb.  Cynhyrfodd  Siencyn  yn  yr  olygfa  ami ;  cododd 
i  fyny,  cauodd  ei  ddwm,  tarawodd  ei  droed  yn  erbyn  y  llawr,  a  chroch- 
lefodd^  "  Marì,  Marì,  cerdda  i  maes  o'r  sodety ;  j  jack  j  lantem  uffernol, 
gwaîth  arwain  pawb  i  ddyryswch  ydwyt,  y  ffordd  y  cerddi."  Felly  y  gorfu 
i  hon  gymeryd  y  traed,  ac  i  bant  â  hi  ar  hyn  yna.  Fel  hyn  y  byddai  efe 
yn  gweinyddu  y  peth  a  elwir  yn  ddysgyblaeth  eglwysig  yn  dHi  aml,  a 
hyny  yn  ateb  y  dyben  lawn  cystal  a  rhyw  ffordd  andl,  os  nid  gwell  yn 
fynyoh,  yn  yr  amserau  hyny. 

Yr  oedd  gwraig  dew,  olygus,  a  lled  annibynol  yr  olwg  ami,  wedi  d'od 
i'r  cyfarfod  neillduol  un  noson,  a  Siencyn  yntau  yn  pendrymu  yno  ar  ben 
ei  ffi>n.  Yn  mhen  rhyw  gymaint,  cododd  ei  ben,  ac  edrychodd  yn  hyll  yn 
wyneb  y  wraig,  gan  ddywedyd,  "Magi,  Magi!  Magi  o'r  Ue  a'r  lle,  onîte  ?" 
"Ië,"ebehithau.  "  Beth  yr  wyt  ti  yn 'fofyn  yma  ?"  "  Fy  Ue  yn  y  íocŵfy," 
oedd  yr  ateb.  "  Dy  le  yn  y  sodety!  O,  ai  ê  î  Dewch  yn  y  blaeu,  hawyr," 
meddai,  "gyda  eich  güydd,  a  phob  a  handspUce^  i  gael  ei  throi  i'r  pwU 
Uifio,  i  ediych  a  eUir  taro  line  ami  yn  rhywle."  MeddyUodd  y  fenyw 
druan,  ar  gynhyrfiad  y  foment,  fel  yr  oedd  yn  ddigon  naturíol,  eu  bod  ar 
fedr  ei  Uifio  yn  blanciau  at  rhy w  bwrpas ;  ond  yn  ngwyneb  ail  ystyried,  yr 
oedd  yn  beth  amlwg  nad  oedd  cnawd  ac  esgym  ddim  yn  rhyw  ddefnydd 
cymhwya  yn  y  byd  i'r  seirì.     Eto  wrth  sìarad  yn  y  blaen,  daethant  i  ddeaû 


78  SIBNCTN  PBNHTOD. 

eu  gilydd  yn  wdl  toa'r  diwedd.  Er  fod  Uawer  o  beihau  eyniig,  amiûeth 
hefyd,  yn  fynych  yn  ei  ddull,  eto  yr  oeddynt  yn  y  cyffiredìn  yn  efifeithi^ 
Uefiíiad.  Yr  oedd  pethau  yn  gweddu  iddo  e^  na  fuaaai  gwiw  i  néb  araU  eu 
cynnyg. 

Y  mae  yn  amlwg  fod  ynddo  oûd  mawr  am  iachawdwrìaeth  dynion. 
Byddai  yn  hel  ar  ol  y  bobl  wedi  bod  yn  ymddyddan  â  hwy»  yn  enwedig 
mewn  ffordd  geryddol^  i  edrydi  pa  efiaith  ga^Ddd  yr  ymddyddanion  ar  eu 
meddyliau,  ao  i  geino  eu  hadittb  yn  mhob  medd  rhag  syrthio  i  ddyryswch 
ac  annybendod.  Yr  oedd  yn  dygwydd»  un  tro,  bod  un  o'r  çyfeiUion  wedi 
Uithro  i  ryw  Êii,  a  Sienc^  ac  eraiU  yn  ei  geryddu  yn  yr  eglwys.  Betk 
bynag,  nid  oedd  y  brawd  ddim  yn  eithaf  ystwyth»  ao  yr  oedd  yn  ym- 
ddangos  fel  pe  na  buasai  y  cerydd  yn  felusy  a'r  brodyr  hwythau  yn  gol^ 
amo  hyd  y  gaUent,  ac  yn  ceisio  cael  ganddo  lyneu  y  pelenau  bron  o'i  an» 
fodd.  Fel  yna  yr  ymadawsant  o'r  diwedd,  heb  wybod  yn  y  byd  beth  a 
ddeuaì  o'r  brawd  daf,  yn  gymaint  nad  oedd  dim  argoel,  hydyn  hyn,  am  ub 
effîdth  ddymunol.  Boreu  dranoeth,  yn  bfygeiniol  iawn,  dyma  Siencyn  yn 
cymeryd  ei  lawfifon — rhyw  bastwn  camy  garw,  ydoedd,  tebyg  iawn  i'r  dyn 
— ac  i  bant  âg  ef  yn  groes  i'r  perthi  a'r  caeau,  yn  chwŷs  ac  yn  dartíi  bob 
tipyn  bach,  ac  yn  edrych  fel  Uew  rhuadwy.  Ganfyddodd  rhai  o'r  eym- 
ydogìon  ef  yn  rhedeg  ar  ffirwst,  a  meddyUasant  ei  fod  yn  ymofyn  y  meddyg 
at  un  o'r  teulu,  neu  rywbeth,  ac  yr  oeddynt  yn  gwaeddi,  un  yn  awr^  a'r  Ibll 
yn  y  many  ar  ei  waith  yn  pasio  y  tai,  ^'  Siencyn  Tomos,  a  oes  rhywbeth  y 
mater  f'  *'  Un  o  frodyr  y  Dyfiíyn,"  ebe  yntau,  "  sydd  yn  ghif ;  buom  yn 
ihoi  päU  iddo  neithiwr,  ac  yr  wyf  yn  myned  i  edrych  a  ydynt  wedi  gweilMo 
ai  peidio ;  os  nad  ydynt,  yr  wyf  yn  ofni  ei  fod  wedi  marw ;  y  mae  aU  over 
amo :"  a  ffordd  âg  ef,  à'i  anadl  yn  ei  ddwm,  yn  y  bken.  Yr  oedd  y  boU 
yn  hanner  gwyUtio  o  eiûeu  gwybod  pwy  oedd  yn  nhagfìt  marwolaeth  yn  j 
gymydogaeth  ;  a  thyna  Ue  yr  oeddynt  yn  edrych  ar  eu  gUydd^  yn  pletìiti 
dwylaw,  ac  yn  hoU  pob  un  oedd  yn  myned  heibio,  os  gwyddent  hwy. 
Ond,  wele  Siencyn  yn  cyrhaedd  tŷ  y  brawd,  a'i  gyfarchiad  cyntaf  oedd, 
"  Ai  byw  hwn  a  hwn  heddyw  ?"  Oafodd  fod  y  cyfaîU  yn  fyw,  ond  yn 
glaf  iawn :  yr  oedd  y  pelenau,  fel  y  dywedai  yntau,  yn  gweithio^  ac  yn  peri 
poen  dirfawr.  Wedi  gweled  fod  y  moddion  wedi  ^eithio  yn  dda,  gwein» 
yddodd  Doctor  Penhydd  ryw  botel  mwy  eysurol  a  chyfiierthol,  a  gweU- 
äodd  y  brawd  yn  dda  iawn.  Dyna  Ue  yr  oedd  Siencyn  yn  canu  y 
fuddygoUaeth  ar  bechod  wrth  ddychwelyd;  "  Ni  a  enniUasom  ein  brawd ; 
eadwasom  enaid  rhag  angeu,  a  chuddìasom  Uaws  o  bechodau." 

Yr  ydoedd  yn  cadw  cyrddau  eglwysig  Ue  bynag  y  byddai :  ac  nid  oedd 
y  bobl  yn  ymddangos  eu  bod  wedi  ei  fwynhau  yn  gyflawn,  heb  iddo  gadw 
iociety  gyda  hwynt.  MeddyUd  hefyd  ei  fod  yn  adnabod  dyn  drwyddo 
wrth  ei  weled,  a  siarad  âg.ef  ychydig.  Y  mae  yn  ddìammhau  ei  fod  yn 
Uygadgraff  a  synwyrlym  iawn ;  yn  treiddio  cryn  lawer  i  gymeriad  y  natur 
ddynol.  Ond  tebyg  iawn  fod  y  bobl  yn  myned  yn  rhy  beU  ynghylch  ei 
wybodaeth  yn  yr  ystyr  yna,  canys  priodolent  iddo  y  petìi  nesaf  at  anffa^ 
^gi*^dd.  Ar  y  cwbl,  yr  oedd  ei  amcan  yn  bur  gywir,  ac  nid  yn  aml  y 
camsyniai  o'r  nôd.  Yr  oedd  rhyw  íÌEtchgen  ieuanc  yn  dyfod  i'r  gymdeîthû 
mewn  man  Ue  yr  oedd  Siençyn  yn  bresennol  fel  gŵr  dyeìthr  ar  ei  daith. 
Wedi  ymddyddan  cryn  hiwer  â'r  Uanc  yn  ol  ao  ymhien,  cododd  Siencyn 
Tomos  yn  hynod  ysgaprwth,  a  dywedodd  wrtìio,  *^  Barcutr  wyt  ti,  barcut 
wyt  ti,  yn  ymofyn  rhyw  ysgly&eth ;  a  phan  y  oei  di  hyny,  eymm  aden. 


SIENCYN   PENHYDD.  79 

a  b«nt  ft  thi  oâdiyma  i  rywle."  Tròdd  y  petli  allaii  yn  hottol  fel  y  dy- 
weáodáf  er  na  wyddai  efe  nabod  y  bachgen  o  ddynion  y  byd»  na  chlywed 
erioed  am  ei  haneBy  cyn  y  foment  hòno.  Yr  oedd  merch  b^hynol  i'r 
^lwys  yn  ngolwg  y  gẃr  ieuane;  wedi  iddo gael gafael  ar  hòno,  a  phriodi» 
gadawodd  y  grefydd  i  arall*  Mewn  cyfEuf od  misol,  yn  CasteUnedd^  hyd 
yr  ydym  yn  cofio,  yr  oeddid  yn  ymddyddan  â  brawd  Ued  anghyson  gyda'ì 
grefydd;  weithiau  yn  bob  peth^  a  phrydiau  «raiU  yn  ddìm.  Dywedodd 
hwn  a'r  UaU  lawer  wrtho^  ao  am  gryn  amsw^  heb  fod  dim  neiUduol  yn 
tydo.  O'r  diwedd,  gofynwyd  i'r  patnarch  o  Benhydd,  a  oedd  dim  ajr  ei 
feddwl  ef.  "Na  wn  i,  yn  siwr,"  ebe  yntau,  "befch  sydd  i  ddyweyd  yn  y 
byd  wrtho.  Mi  ddywedaf  i  chwi  beth,''  eb  efe,  o'r  diwedd,  <<  y  mae  yn  y 
faetory  wlân  offeryn  echrydus  o  ddamieddog,  y  maent  yn  galw  deml  amo. 
Y  mae  yn  chwalu  y  gwlán  yn  ysgarthion,  a'i  chwilirio  yn  lkprau  oddiwrth 
«  gilydd,  i'r  dyben  o'i  weithio  o  newydd  yn  rhyw  ffurf  newydd.  A 
wyddodi  chwi,  y  mae  yn  rhaid  dodi  y  brawd  hwn  rhwng  dannedd  y  diawl, 
d  hidd  wrth  odre  Sinai,  ei  falu  yn  ysgarthion,  a'i  dynu  gymmal  oddiwrth 
gymmal ;  nid  oes  dim  sut  beth  al  adgyweìrio ;  rhaid  ei  wneyd  i  gyd  o'r 
newydd."  Yr  unig  beth  a  aUwn  ni  ei  roddi  ar  bapyr  yw  y  geirìau ;  y  mae 
yr  ^eithian  yn  dianc  amom.  Dywedir  fod  yr  c^eithiau  yn  anghymharol 
yn  y  cyfarfod,  ac  iddynt  barhau  ar  y  brawd  yr  oeddid  yn  ymddyddan  âg 
ef  hyd  y  bedd. 

Byddai  Siencyn  a  Satan  yn  cwympo  i  maes  yn  bur  aml ;  weithiau  yn  yr 
ysgubor,  y  caeau,  wrth  gerdded  yr  heol,  ac  yn  fynyeh  ar  gefn  y  ceâyl, 
Clywid  ef  o  getyn  o  ffordd  mewn  ffi*ae  dychrynUyd  â  rhyw  un,  ac  á'r  taf od 
casaf,  mwyaf  bawlyd  a  brwnt,  ag  oedd  bosibl  ddychymygu.  Galwaì  ryw 
un  yn  rascàl,  sccmdrdy  y  bredych,  y  twyUwr,  y  Ueidr,  ac  feUy  yn  y  bken. 
Byddai  pobl  ddyeüihr  a  ddygwyddai  ei  glywed  mewn  syndod,  ond  y  UeiU 
oedd  yn  bur  gyfarwydd  â'i  arferion.  Yr  oedd  yr  hen  frawd  yn  bwrw  pob 
bai  ar  geâi  y  diafol,  pa  un  a  oedd  yn  ei  haeddu  ai  peidio.  Pan  y  byddai 
rhyw  demtaaiwn  yn  dyfod  iV  feddwl  o  rywle>  byddai  y  ffon  i  fyny  yn 
erbyn  Satan  yn  y  fynyd,  ac  yntau  yn  ceisio  cynllunio  rhyw  Iwybrau  i 
ymddîal  amo  am  ei  lxmi.  Yr  oedd  yn  myned  unwaith  at  gyhoeddiad^ 
ac  yr  oedd  y  cefíyl  oedd  ganddo  y  pryd  hyny  yn  dygwydd  bod  yn  go 
deneu,  fel  y  bydd  cefifylau  pregethwyr  yn  gyfifredin,  Yr  oedd  yn  myned 
beibio  hen  chwarel,  ac  yno  saethodd  profedigaeth  oddiwrth  ddiafol,  medd 
efe,  yn  ei  gymhell  i  daâu  yr  hen  geffyl  i  mewn  i'r  chwarel,  i  dori  ei  wddf, 
a  dyweyd  mai  slij^  a  wnaeth  wrth  fyiaed  heibio :  "  Cei  geflfyl  newydd  gan 
dy  frodyr,  pan  glywant  am  yr  aiüiap;  y  maent  yn  ddigon  abl."  Bu 
meddwl  y  patriarch  mewn  dirfawr  lK>enau  yn  y  brofedigaeth  ddyeithr 
hon;  ond  trwy  ẁus  attaUol,  gorohfygodd  y  b^fedigaeth,  a  dîangodd  yr 
anifel  â'i  einîoes  yn  pglyfaeth  heà>io  y  pyllau  a'r  chwarelau,  Wedi  i'r 
ystorm  fyned  heibio,  yr  ydoedd  yn  methu  deaU  beth  i  wneyd  mewn  ffordd 
0  ymddial  ar  ddiafoí.  Safodd  gryn  típyn,  ac  ystyriodd.  Daeth  yn  sydyn 
idd  ei  gof  fod  gwyhnabsant  yn  y  gymydogaeth,  Ue  yr  ymgynnuUai  yr  hoU 
wlad  i  yfed  a  <kiwn8Ìo  am  noswâthiau  cyfain.  Yr  oedd  yn  tynu  yn  hwyr 
y  pryd  hyn,  ond  toag  yno  fe  aeth.  Wedi  nesu  at  y  tŷ,  clywai  yr  hoU  le 
yn  gynghanedd  a  dawnsio.  Gtilwodd  wrth  y  tŷ,  a  daeth  yr  hen  dafamwr 
&Uan ;  gofynodd  iddo  am  le  i  ddodi  eì  gefiyl  yn  yr  ystabl,  ond  nid  oedd  dün 
üe  iddo  gan  gefifylau  y  meibsantwyr.  Edrychodd  Sieneyn  ar  y  tafamwr,  yn 
«íhadwy  o  lewaidd,  a  gofynodd,  "  A  oes  lUense  genyt  ar  dy  dŷ  f'     "Oes," 


M  StBNCTN   PBNHYDI». 

oedd  jT  ateb.  .  **  Dod  fy  agiiefiyl  i  Biewny  yB.  j  fyBjrd,  <mite  müì  dy  dMU 
du"  Gafodd  7  tafarnwr  b^  braw  ao  arswyd,  a  tfarôdd  rai  o  geSfyhui^j 
meibsantwyr  aUan  i  gael  lle.  Wedi  hyny,  aetìiant  ill  dau  tua'r  tŷ^  y  pryd 
y  clywai  yr  ben  apostol  y  llamddawnsio  mwyaf  anwydlawn  uwch  ei.ben 
ar  y  llofft,  nes  oedd  y  lle  yn  ciynella  bob  tipyn.  Tynodd  ei  het,  a  thrôdd 
ei  glnst  i  fyny  at  y  swn,  rywbeth  tebyg  fel  y  gwdsoch  hwyad  ar  y  taran* 
au;  tynodd  ei  fysedd  drwy  ei  wallt,  ac  edrychodd  yn  annaearol  ar  y 
tafamwr,  yr  hwn  oedd  mewn  peth  arswyd  eisoes,  a  gofynodd,  '^  A  ydywy 
diawl  gyda  thi  jrn  y  tŷ  yma  f'  "  O !  nac  ydyw,  syr,  dawns  sydd  yma." 
**  DawnSy  ai  ê  ?  dawns !  O,  wel,  cânt  ddawnsio  ar  eu  penau  yn  y  pwll.  yaa 
yn  fùan !"  Bhedodd  y  tafamwr  i  fyny  i'r  llofiít  mewn  braw  a  dychryn,  a 
dywedodd  fod  consurwr  yn  y  tŷ,  ac  y  byddai  rhyw  ddrygfyd  .mawr  yn 
syrthio  yn  fuan.  "  Y  mae  y  dyn  hysbys  sydd  ar  y  llawr  w«ii  dyweyd  y 
byddwch  yn  sefyU  ar  eich  penau  yn  y  pwU,  oddieithr  i  chwi  ymadael  3^ 
fuan.  Ffowch,  a  gwnewch  y  goreu  o'ch  traed."  Gyda  hyn,  dyma  rai  a*r 
merched  yn  dechreu  ysgrechian,  a'r  dyryswdi  mwyaf  yn  syrthio  ymhlith 
byddin  y  diafol,  pob  un  yn  fibi  megys  am  &.  einioes  i'w  gartref ;  a  Ihtwer  o 
honynt  yn  dyweyd  eu  bod  yn  gweled  rhyw  anghenfilod  echrydus  yn  rhed^ 
yn  gyfochrog  â  hwynt  bob  cam.  Wedi  dìanc  o  honynt  drwy  ddrws  y 
oefh,  daeth  y  ta&mwr  i'r  gegin  at  Siencyn,  yn  bur  ddychrynedig.  "  Welr" 
elbe  yr  hen  Benhydd»  "a  oes  bara  a  chaws  genyt  yn  y  tŷ  f'  "  Oes^"  oedd 
jr  ateb.  "  Dere  âg  ef  i'r  bwrdd  yma.  Yn  awr,"  eb  efe  wrtìli  y  taífamwr^ 
"  rhaid  i  ti  ofyn  bendith  amo."  "  Myfi,  syr — ^nis  gofynais  i  fendith  erioed/f 
"Gofynaîst  ti  fendith  erioed!  y  fihün,  beth  yw  dy  oedran  di?"  Hyn  a 
hyn.  "  Ao  heb  ofyn  bendith  ar  dy  fwyd  eto !  Pa  bryd  yr  wyt  tí.  ar  fei^ 
dechreu  ?  Y  dyn,"  meddai,  gan  edrych  yn  ei  lygaid  fel  Uew,  "  rhaîd  i  ú 
oiya  b^odith  y  foment  hon."  Y  dyn,  yn  ddychrynedig,  a  waeddodd,  "O 
Dduw,  beth  a  wnaf  ?"  "  Dyna,"  ebe  Siençyn,  "  efiühd  y  gwna  hyn  yna  y 
tro  yn  awr ;  gofyn  di  yn  fynych  i  Dduw  beth  a  ^piei,  ao  fe  a  ddyw^c( 
wrthyt,  fe  aUai,  o'r  diwedd."  Aeth  i  weddi  ei  hun  wed'jrn,  gan  ddioloh 4 
Pduw  am  y  gonowest  ar  ddiafol,  ar  ei  dir  ei  hun.  "  Ha^  ha,"  eb  ^e  wrtb 
fyned  iftdref,  "mi  dy  ffîtiais  di,  Satan;  ennìUaist  ti  fawr  yn  mhroíed^gfi^thty?^ 
hengefíyl."  ..,/ !  ^ 

.  Yn  Morganwg,  yn  enwedîg  yny  dosbarthiadau  gweith£io],  yr  oçdd  y  boi^ 
yn  gyffiredin  yn  cadw  y  peth  a  alwant  "  Cwrw  bach."  Rhywun  y»  gwney^ 
awTW  ynei  dŷ  oeddhyny,  er  mwyngwneyd  rhyw  swm  i  fyny  gogyfer  a'r  rh^t> 
neu  wedi  amser  gwasgedig  mewn  cystudd,  &c.  Yr  oedd  hyn  wedi  myn^ 
yn  arferiad  gyfOredinol  bron  gan  bawb,  ac  yn  hynod  o  fygi^g.  Yr  oedi? 
ynt  yn  myned  yno  i  wneyd  Ues  i'r  teulu,  ac  o  ganlyniad,  tybiai  pawb.  mai 
eu  dyledswydd  oedd  yfed  cymaint  ag  oedd  yn  bosibl :  a'r  hwn  a  dreuUaì 
fwyaf  o  arian  a  gyfrifid  yn  fwyaf  anrhydeddus  ar  jr  amgylchìad. .  Mçw^ 
rhan  araU  o'r  tŷ,  byddai  rhyw  bymiheg  neu  ugain  o'r  rhywQgaeth.deg.,w 
ymddifym  gyda  y  clwb  tê,  er  dangos  eu  serchogrwydd  a'u  cydymdeimlad 
hwythau  â'r  teulu  adfydus.  Yr  oedd  y  fan  hon,  fel  yr  awgrym>Fyd  o'|: 
blaen,  yn  Uys  anhyfryd  iawn  i  neb  gael  trin  ei  achos,  yn  bersonolji  teul^ol, 
neu  amgylchiadol.  Beth  bynag  yn  y  byd  oedd  yr  Ifèqwsitùm.  a'r  Stfwe 
Chcmber,  nid  oedd  sefyU  ger  eu  bron  hwy  yn  rhy  w  lawer  mwy  anpymwim 
na  syrthio  rhwng  pymtheg  neu  ugain  o  dafodau  menywod  y  prydybyoÌ!^ 
un  neu'r  UaU  yn  eich  bUngo  o  hyd.  Byddai  rhai  o  newyddiadurpn  y  gjiçc 
yn  dyfod  allan  â  hanes  y  cyfarfod  draaoeth^  yn  for^u,  fel  yr  ydped^^  Jf^ 


81BNC9N  PBNHTB0.  ígil 

trtf  ^jrn^drybylög  töÈi^r  Oonstant  yn  dr»  aml  î  ae  nid-  oedd  dim  posibl  de&U 
itr  iŵî  amserau,  dan  ba  graig  y  gallech  gael  cysgod  "rhag  cynhen  tafodan/' 
Dygwyddodd  nii  noson,  pan  oedd  Siencyn  yn  pasio  rhyw  dŷ,  fod  ynò 
**gwrw  bach;"  a  chlywai  orchwylion  y  cwrdd  gwlyb  yn  myned  yn  y  blaen 
yn  dra  hwylus.  Meddyliodd  ynddo  ei  hun  beth  a  wnai.  Safodd,  a  medd- 
yliodd,  "/S%M7*  y  gallaf  roddi  ergyd  ar  ben  y  bwystfil  T'  Yr  oedd  rhywbeth 
yn  dyweyd  o'i  fewn,  "  Cerdd  i  mewn,  Shanco/'  I  mewn  fe  aeth  o'r  diwedd, 
idd  eu  canol  hwynt ;  tynodd  ei  het,  ac  edrychodd  o'i  amgylch,  nes  oedd 
sylw  y  cyfarfod  yn  hollol  amo.  Yna  dywedodd  wrthynt,  "  Byddwch  yn 
üffem  bob  siol,  cyn  pen  fawr  amser,  wrth  ei  dilyn  hi  yn  y  blaen  fel  hyn.** 
Yr  oedd  y  bobl  wedi  arswydo,  a  chwant  ffoi  pe  medrent ;  ac  i'r  rhan  fwyaf  o 
honynt  yr  ydoedd  Siencyn  yn  berffaith  adnabyddus.  Yn  nghanol  y  cwbl, 
dyma  efe  yn  dywedyd,  "  Gweddîwn."  I  weddi  fe  aeth,  gan  weddîo  gyda  y 
fath  nerth  anorchfygol,  nes  oedd  pawb  bron  yn  efrydd  yn  y  lle.  Bid  a  fyno, 
cawsant  nerth  i  fyned  oddiyno  i  gyd  cyn  i'r  weddi  ddarfod,  canys  nid  oedd 
yno  neb  ond  ei  hunan  pan  gododd  oddiar  ei  linìau.  Fel  hyn  y  torwyd  i 
fyny  y  rhialtwch  yma.  Yr  oedd  Satan  yn  gorfod  ffoi  yn  annhrefìius  o  flaeii 
eadfridog  Penhydd.  Ennillodd  lawer  buddygoliaeth  ar  ddiafol  mewü 
ffordd  go  ryfedd  cyn  hyn,  a  diammhau  genyf  iddo  golli  rhai  hefyd.  Yr 
ydoedí  fel  y  nodwyd  o'r  blaen,  yn  foreuwr  mawr ;  byddai  yn  codi  o  flaen 
pawb  yn  wastad,  yn  enwedig  yn  yr  haf  wrth  drin  y  braenarau  a  chalchu. 
Byddai  y  cert  ä*r  cefíylau  wrth  yr  odyn  galch  oriau  cyn  bod  y  calchwyr  na 
neb  yno ;  byddai  wedi  llanw,  fe  allai,  a  dyfod  eilwaith  erbyn  bod  y  bobl  yn 
déehreu  ymgyrchu  yn  gyflredin  tuag  yno.  Prynu  calch  wrth  fesur  yr 
oeddynt  wrth  yr  odyn ;  y  cert  yn  cynnwys  hyn  a  hyn  o  fesur.  Beth  bynag^ 
ryw  foreu,  yr  oedd  yn  llanw  y  cert  wrtho  ei  hun,  heb  neb  gerllaw,  pawb 
yn  gorwedd  yn  dawel  o  "dan  rwymau  adferedigol  natur — cwsg  perarogl- 
aidd,"  ac  ymddangosiad  Phoebus  heb  ddadblygu  mantellau  y  nos,  a'i  roddi 
i  gadw  hyd  dywyllwch  nosawl  eìlwaith;  y  pryd  hyny  yr  oedd  Siencyn 
mewn  ymdrech  dirfawr  à  diafol  yn  mhiben  yr  odyn.  Yr  oedd  llu  satan- 
aidd,  medd  efe,  yn  ymosod  yn  ddîarbed  amo,  gan  ei  demtio  i  lanw  hyd  y 
daliai  y  cert,  i  gael  ennîll  ychydig  yn  y  mesur.  Yr  oedd  yntau  yn  ymdrech 
yn  erbyn  y  brofedigaeth,  gan  hòni  mai  lladrad  oedd  hyny,  a  bron  yn  rhy 
ẃan.  "  Na,"  ebe  Satan,  "  'does  dim  eìsieu  ei  alw  yn  lladrad,  ond  yn  *fesur  go 
dda.*"  Llanwodd  y  cert;  ond  rhag  fod  mwy  nag  arferol,  penderfynodd 
fyned  i  ben  y  gertwyn  a  thaflu  peth  o  hono  i  lawr,  fel  y  byddai  yn  sicr  o 
fod  llai  yn  hytrach  na  mesur.  Hyn  a  wnaeth,  ac  i  bant  Äg  ef.  Wedi 
myned  r  ben  y  rhiw,  rhwng  yr  odyn  a'r  cae,  attaliodd  y  wêdd,  rhoddodd 
gareg  o  dan  yr  olwyn  yn  d^lus,  i'r  ceffylau  gael  gorphwys,  ac  i  weddi  fe 
aeth.  Yn  mhen  ychydig,  gweM  ef  ar  ben  y  bryn  yn  troi  ei  het  oddeutu 
ei  ben,  ac  yn  gwaeddi  "  Buddygoliaeth,  buddygoliaeth !  concwest  ar  holl 
allu  y  tywyllwch  !  Haleluia !  Yr  wyf  yn  gaÚu  pob  peth,  trwy  Grist,  yr 
hwn  sydd  yn  fy  nerthu."  Wedi  hyny  i  bant  âg  ef  eilwaith  at  y  ce%lau 
a'r  caleh. 

Kyw  dro,  yr  oedd  gwas  cymydoges  iddo  yn  myned  âg  ychain  i  ffair 
Castellnedd  dros  ei  feistres,  a  phenderfynodd  yntau  i  anfon  rhai  hefyd,  ac 
aethant  gyda'u  gilydd  tua'r  ffair.  Yn  rhy wle  tua  hanner  y  ffordd,  dechreu- 
odd  Siencyn  bendrymu  ac  ocheneidio,  gan  ymddangos  yn  brudd  iawn ;  ond 
cyn  i'r  dyn  gael  amser  i  ofyn  dim  iddb,  gwelodd  ef  yn  troi  pen  y  ceffyl  yn 
ol,  yn  rhoi  y  chwipa'r  yspardyn  iddo,  gan  waeddi,  "Gwna  y  goreu  o  ày 


82  SISKCTN   PBlfHTBD. 

IMld,  ae  o'r  ychftîn,  Wîl;  dyma  fi  yn  ffoi  o  swn  y  byd."  Galwodd  hwnw 
ar  ei  ol,  gan  ddywedyd,  "  Yn  enw  dyn  beth  yw'r  mater  amoch  ?  i  ba  le  yr 
'yoh  ch'i  yn  myn'df'  "  Y  mae  digon  y  mater  fachgen;  y  mae  ffau*  Castell* 
nedd  wedi  llanw  nghalon  cyn  fy  mod  hanner  y  ffordd  yno ;  a  beth  fydd  fy 
hynt  ar  ol  myn'd  iddo  f"  A  chan  ysparduno  a  chwìpio,  i  bant  fe  aeth  fel 
dyn  gwyllt,  gan  adael  rhwng  rhagluiüaeth  a  phob  cuüyniad.  Yr  oedd  yn 
ddigon  o  bregeth,  ebe  hwynt  wrthym  ni,  i  weled  Siencyn  yn  marchogaetb. 
Byddai  ar  led  i  gyd,  yn  ymysgwyd  a  chicio  fel  pe  buasai  am  fyned  o  fiaen 
y  ceflfyl  a'i  adael  filltir  neu  ddwy  ar  ol  cyn  diwedd  yr  yrfa.  Yn  yr  agwedd 
hon  un  diwmod,  yn  brysio  at  ei  gyhoeddiad,  y  cyfarfyddai  â'r  boneddwr 
oedd  yn  olygwr  ar  y  lle  yr  ydoedd  yn  byw.  Cy&rchodd  y  boneddwr  ef, 
"  Yn  enw  dyn,  Siencyn,  ble'r  'ych  cbwi  yn  myn'd,  gan  yru  mor  ddyohryn- 
Uyd."  <*  Ah !"  ebe  yntau,  "  pe  gwelit  ti  y  cebystr  damniol  yna  sydd  am  dy 
wddwg,  ti  yrit  dy  hun  i  rywle  am  dy  fywyd."  Cyfarchiad  go  ryfedd  i  ŵr 
boneddig,  onidé;  eto,  oddiwrth  Siencyn  yr  ydoedd  yn  pasio  yn  ddiberygl ; 
eithr  nid  gwiw  oedd  i  neb  arall  fyned  yn  y  bhien  fel  yna.  Yr  oedd  mor 
hawdd  i'r  Ethiop  newid  ei  groen,  a'r  Uewpard  ei  írycbiû,  ag  oedd  ysgaru 
Siencyn  a'i  hynodrwydd  oddiwrth  eu  gilydd.  Y  gwir  yw,  pe  buaaai  bosiU 
gwneyd  hyny,  nid  Siencyn  Benhydd  mohono  mwyach. 

Heb  fod  yìínhell  oddiwrth  y  fan  yr  ydoedd  yn  byw,  y  mae  lle  a  elwir 
Taibacb  Aberafon ;  man  pur  enwog  am  weithfaoedd  copr.  Mewn  oysyllt- 
iad  â'r  gwaith  uchod,  yr  ydoedd  wedi  myned  yn  dra  helbulus  rhwng  y 
meistrîaid  a'r  gweithwyr.  Y  diweddaf  yn  ymofyn  ychwaneg  o  brîs,  a'r 
çyntaf  yn  naoäu  hyny.  Safodd  y  gweithwyr  allan.  O'r  diwedd  cymer* 
wyd  gaSaeì  ar  rai  o  honynt  gan  y  golygwyr,  i'w  gwneuthur  yn  esiampl,  am 
esgeuluso  y  fiwmeisiau,  a  thrwy  hyny  achosi  colledion  dirfÌEtwr  i'r  perchen* 
ogion.  Carcharwyd  un  yn  Abertawe,  ac  yn  y  diwedd  trosglwyddwyd  ef 
i'r  presi-gang^  y  rhai  oedd  yn  y  dref  yr  amser  hono.  Yr  ocdd  pawb  drwy 
y  gymydogaeth  yn  trydar  yn  drwm  am  dynged  y  bachgen,  wrth  feddwlfbd 
y  àth  ganlynìad  wedi  dygwydd  ag  i  beri  iddo  yìnadael  â'i  wlad.  Erbyn 
hyn  yr  oedd  pawb  yn  dechreu  edrych  yn  brysur  ar  yr  amgyldiiadÿ  a  cheìsio 
dyfeisio  beth  oedd  idd  ei  wneyd.  Llawer  o'r  bobl  fawrion  a  ddanfonasant 
ac  a  ddaethant  at  y  gwr  boneddig  i  ddymuno  amo  adael  i'r  llanc  ddyfod 
yn  rhydd,  gan  fod  ar  ei  law  ef  i  wneyd  hyny.  Er  yr  holl  ymdrech  i  gyd, 
methwyd  a  chael  un  tro  yn  y  byd  amo ;  yr  ydoedd  yn  parfaau  yn  ei  gyn- 
ddeiriogrwydd  yn  ddiymmod.  Wrth  weled  pob  peth  fel  hyn  yn  meŵtt 
tycio,  a'r  amser  yn  agosäu  i'w  ddanfon  ymaith,  yr  oedd  y  perthynasau  brofi 
yii  ymdori  gan  ofid,  ao  yn  wir,  y  cymydogion  yn  lled  diybylog.  O'r  diw- 
eddi^  cafodd  rhai  ar  eu  meddyliau  i  fyiied  at  Siencyn  Tomas^  i'r  Ck>etre,  i 
ddeisyf  amo  ef,  yn  enw  pob  daioni,  fyned  at  y  gwr  boneddig  yn  achos  y 
bachgen.  O  brysur,  dacw  y  patrìardì  yn  uíuddhau  i  fyned  yn  bur  ddî- 
orchest.  Yr  oedd  y  boneddwr  ac  yntau  yn  eithaf  adnabyddus  â'u  gìlydd, 
ao  yn  byw  yn  lled  gymydogol.  Dacw  ef  yn  myned,  boed  a  fyddo,  tuag  ynò 
ar  flBrwst,  â  ffon  hir  fawr  yn  ei  law,  yn  ddigon  o  ddwy,  ac  yntau  yn  cydio 
yn  rhywle  tua'i  chanol.  Dychymygwn  ein  bod  yn  ei  weled  y  mynyd  hwn 
yn  chwythti  a  thynfiaghi  ar  draws  y  caeau,  yn  wyllt  a  hanner  caJl  yr  olwg 
amo.  Wele  ef  wrth  ddrws  y  tŷ  yn  curo  yn  ddiárbed.  Agorwyd,  a  chaf- 
oddyboneddwrynytŷ.  Tynoddeihet^gwasgoddhiynddsendaneigesaìl^ 
a  chyda'r  ffon  yn  y  Úaw  araíl,  a'i  waüt  fel  blew  gafr  yn  y  gwrthwyneb  i  gyd, 
yn  yr  agwedd  hono  i  mewn  i'r  parlawr  fe  aeth,  gan  8^11  fel  post  «r  ganol 


SIBNCYN   PENHTDD.  83 

y  parth»  ei  lygaid  yii  atörewi  yn  ei  ben^  al  hoU  ddullwedd  yn  arwyddo  fü 
pe  mai  dyn  ydoedd  wedi  dianc  y  boreu  hwnw  o'r  gwallgofdŷ^  ac  heb  wybod 
pa  le  i  fyned  nesaf  am  gysgod.  Gyda  hyn,  tarawodd  y  llawffon  yn  erbyn  y 
Uawr,  gwasgodd  yr  hen  het  gyda  yr  ysgydwad,  a  dy wedodd  wrth  y  bon- 
eddwr  synedig,  "  Yr  wyt  ti  wedi  ei  gwneyd  hi  yn  daelus  o'r  diwedd ;  dan- 
fon  baehgen  eymydog  o  wlad  ei  enedìgaeth.  Beth  yw  dy  feddwl  di  ?  Ni 
ymedy  y  eleddyf  â  dy  dŷ  di  byth  ;  fel  y  gwnaethost  y  gwneir  i  tithau,  a 
bod  yn  siwr  i  ti  hefyd."  Yn  rha^uniaethol  i  bregeth  y  patriarch,  erbyn  ei 
fod  yn  darfod  yr  ystori,  dyna  rywun  yn  cwympo  o'r  Ilofft,  dros  y  grisiau,  i 
lawr  i'r  gwaelod  fel  taranau ;  gyda  hyny  yr  oedd  y  forwyn  yn  gwaeddi, 
"  Och  fi !  y  mae  y  plentyn  wedi  cwympo  a  thori  ei  wddwg !"  Gellwch 
feddwl  erbyn  hyn  fod  y  tŷ  yn  derfygg  drwyddo  draw,  ac  yn  baibleth  i 
gyd,  a  phawb  yn  rhedeg  ar  draws  eu  gilydd  at  odre  y  grisiau.  Ond,  cof- 
wyd  fod  y  plentyn  wedi  ymdaro  yn  well  na'r  dysgwyliad.  "  Wel,"  ebe 
Siencyn,  wedi  i'r  mwstwrf  ddechreu  ymdawelu,  "  'dyw  hyna  oná  cychwyn 
ar  ofidiau  o  fewn  y  tŷ  hwn,  os  na  ddanfoni  am  y  bachgen  adref."  A  thyna 
Siencyn  i  bant  gyda'i  ergyd,  heb  ddy weyd,  Dydd  da  i  chwi,  na  dim  yn  y 
byd.  y  boneddwr  mewn  braw  a  redodd  ar  ei  ol,  gan  waeddi,  "  Siencyn,  fe 
gîdfí'  ddyfod  adref,  beth  bynag  fo  yn  y  byd."  Felly  y  bu ;  danfonwyd  yn 
union  am  dano  adref  er  costio  cryn  dipyn  i'w  gael  yn  rhydd.  Ni  a  welwn 
fod  hynodrwydd  Siencyn  Tomas,  a  dioelgrefydd  yr  oes,  yn  cyfarfod  â'u 
g^ydd,  nes  elOfeithioli  yn  hynod  jt  amgylchiadau  hyn. 

Y  mae  yn  ymddangos  taw  dyn  meddylgar  iawn  ydoedd  yn  ei  fi^Drdd ; 
byddai  bob  amíser  fel  yn  suddedig  mewn  dwfn  afitudiaeth.  Fa  un  ai  march- 
Ogaeth,  cerdded,  neu  yn  gwneyd  rhyw  orchwyl  y  byddai,  nid  oedd  yn 
aìarad  ond  ychydig,  eto  yr  oedd  yn  ymddangos  fel  pe  byddai  ar  goU  mewn 
meddylgarwch.  Adroddir  am  dano  yn  teithio  o  oedfa  i  oedfa,  un  Sabboth, 
gyda  dyn  ieuanc  yn  y  weinidogaeth,  yr  hwn  a  arferai  fod  gydag  ef  rai 
gweith^;  tua  hannw  y  ffordd  yr  oedd  y  cwbl  wedi  myned  yn  ddystaw 
rhyngddynt,  ao  yntau  fel  pe  buasai  wedi  myned  i  golli  mewn  dwys  fyfyr- 
dod.  Yn  sydyn,  heb  un  rhagymadrodd,  gwaeddodd  allan,  "  Bu  fÌEirw  Fhil." 
«  Phil !  pẁy  Fhil  yr  ydych  yn  feddwl,  Siencyn  Tomas  ?"  ebe  y  cyfaill.  «  Y 
bacbgen  hurt  1"  ebe  yntau,  "  ond  Philip  Morgan,  o'r  lle  a'r  lle."  "  O,  do 
yn  wir,"  medd  y  cyfaill,  "  mi  glywais."  "  Wel,"  ebe  yntau,  "fe  ddîangodd 
byth,  mi  goelìaf.  Do,  fe  ddîangodd ;  ond  nid  o  herwydd  ei  fod  yn  bert 
mwy  na  thì  a  minnau.  Eithr  efé  a  wyddai  beth  oedd  #aelu  a  by w  yn  y 
âm  draw,  a'i  symud  i'r  fan  hyn ;  dyna  fîi  am  ei  fywyd  ef."  Gyda  hyny, 
gwaeddodd  yn  groeh  allan,  "  0  am  fyned  trwodd  o  farwohieth  i  fywyd!" 
Nid  oes  dim  yn  egluraeh  na'i  fod  mewn  ymdrafodaeth  cyson  â  chrefydd, 
ac  â  byd  dìdranc.  Pan  y  disgynai  rhywbeth  cryf  ar  ei  feddwl  yn  moddion 
graa,  byddai  yr  olwg  yn  ofnadwy  amo,  gan  waeddi  a  rhuo  nes  yr  oedd  yr 
hoU  le  yn  crynu  ger  ei  fron.  Un  anghraifit  o  lawer  a  gawn  gofia  yn  bre- 
seonol.  Yr  oedd  cyfarfod  yn  y  Dyfl&yn,  nis  gwyddom  yn  iawn  pwy  oedd 
yn  dygwydd  bod  yn  pregethu ;  bid  a  fyno,  yr  oedd  eflfeithiau  anârferol  yn 
disgyn  ar  y  bòU.  Arferai  Siencyn  eistedd  mewn  eisteddle  y  naill  ochr  i'r 
pulpud  yn  hen  gapel  y  Dyfíryn.  Yr  oedd  y  gair  yn  effeithìo  amo  nes  yr 
oedd  yn  ymdroi,  yn  ymdrafod,  ac  yn  ysgwyddo ;  crafai  ei  ben  nes  yr  oedd 
ei  waUt  gwyn  yn  fBiwcsyn  annyben,  a'i  lygaìd  yn  danUyd  yr  olwg  amynt* 
Gyda.  li^y,  daew  ef  yn  neìdìa  dros  y  Moê  iganoi  y  dynion,  gan  waeddi yn 
ddiadbefl,  "Satan,  oymer  fi  yn  awr;  dywedaist  gaowaith  mai  ti  ŵiasai  fy 


84  SIBTÍCTN   PEITHYDD. 

mherdieti ;  dere  yn  awr,  cymer  û  heddyw,  j  diail,  os  beiddî.  Halelnìa  ì 
Ni  ehei  di  ddìm  o  honof  byth.  *  Duw  yw  yr  hwn  sydd  yn  cyfiawnhau ; 
pwy  yw  hwn  sydd  yn  damnio  ?  Y  mae  yn  ddiogel  genyf  na  all  nac  angeu^ 
nac  einioes,  &c.  íy  ngwahanu  i  oddiwrth  gariad  Duw,  yr  hwn  sydd  yn 
Nghrist  lesu  fy  Arglwydd." 

Hyd  yn  hyn,  nid  ydym  wedi  dyweyd  nemawr  am  ei  ddywedìadau  mewn 
cyfarfodydd  misol  a  chymdeithasáoedd,  yn  y  rhai  y  cymhellid  ef  yn  fynych 
i  lefaru.  Yr  ydoedd  yn  fyddlawn  iawn  mewn  teithio  i'r  cyfryw  gyfarfod- 
ydd,  a  byddai  o  fendith  fawr  ynddynt  yn  gyfiredin.  Nid  oeddynt  y  pryd 
hyny  ond  bychain  iawn ;  ychydig  o  bregethwyr,  a  rhai  offeiriaid,  yn  ymuno 
â'u  gilydd  i  geisio  dwyn  achos  crefyddol  yn  y  blaen  mewn  dull  mwy  per- 
fiàith,  yn  eu  tyb  hwy,  nag  oedd  yn  .Nghymru  yr  amser  hwnw.  Yn  eu 
oyfarfodydd  yr  oeddynt  yn  dra  effeithiol  yn  aml ;  cyfiirfyddent  yn  Ysbryd 
yr  Arglwydd,  yn  llawn  tân  nefol  o  gariad  at  eu  gilydd,  ac  at  eneidmu 
dynion.  Yr  oedd  y  peth  nesaf  i  fod  yn  anmhosibl  i'r  cythraul  ddodi  eî 
fys  i  mewn  rhyngddynt  heb  ei  losgi,  gan  mor  gysylltiedig  oeddynt  â'u 
gilydd.  Yr  oedd  rhyw  undeb  sanctaidd  yn  cael  ei  fagu  yn  y  teimladau  hyn, 
fel  yr  oeddynt  yn  siarad  â'u  gilydd  fel  plant  wedi  eu  magu  ar  yr  un  aelwyd : 
ac  wrth  eu  gilydd  y  sîaradent,  nid  y  tu  cefh  i'w  gilydd.  CyfriM  Siencyní 
yn  gampus  yn  yr  ymddyddanion  hyn,  gan  ei  fod  yn  wrol  i  ddyweyd  eî 
fbddwl,  ac  yn  ddiduedd  yn  ei  holl  ymwneyd  â  dynion.  Mewn  cyfarfod 
o'r  feth  yma,  yr  oeddynt  yn  siarad  â  dyn  ieuanc  yn  y  weinidogaeth,  jt 
hwn  oedd  yn  Ued  anystwyth,  a  phur  falch  ei  ymddangosîad.  Yr  oedd  hwn 
a'r  llall  yn  dyweyd  amryw  o  gynghorion  wrtho,  ond  nid  oedd  yn  debyg  ei 
foá  yn  ymgymeryd  yn  wych  â  hwynt.  Yr  oedd  fel  llawer,  mae'n  debyg, 
yn  tybied  mai  ffyliaid  gan  mwyaf  oedd  yr  hen  bobl,  a'i  fod  ef  yn  gwybod 
0Ì  hun  fwy  na  hwynt  oU  gyda  eu  gilydd.  "  Siencyn  Tomos,'*  ebe  ryẁ  un, 
"a  oes  gyda  chwi  ddim  i  ddyweyd?"  "Mî  ddywedaf  i  chwi,"  meddai; 
"rhaid  i  cHwi  dynu  y  gwalch  drwy  y  sìmnai,  cyn  y  gwnewch  ddìm  byth  âg 
ef."  Yr  ydoedd  yn  dyweyd  wrth  rhyw  ddyn  ieuanc  oedd  yn  dechreu 
pregethu  tua'r  Pîl,  fod  yn  rhaid  ei  dynu  ef  dair  gwaith  drwy  y  simnai  cyn 
dechreu  dyweyd  dim.  Mawr  y  mae  amser  yn  newid  pethau !  Yn  wir, 
fe  allai,  pe  clymid  ynghyd  simneiau  fy  ewythr  Siencyn,  a  cholegau  yr  oes 
hon,  a  thynu  pregethwyr  trwy  y  naill  a'r  líaJl,  y  byddai  gwell  dynion  i'w 
oael,  ao  y  cyfarfyddid  yn  nes  tua'r  canol  yn  rhywle.  Darlith  bob  yn  ail  yn 
y  Ueture-room  a  r  simnai,  a  allai  fod  o  les  annluraethol.  Byddai  y  naill  yn 
rhoi  gwybodaoth  o  bethau  yn  gyflredinol,  a'r  Uall  yn  gweini  addysg  neill- 
duol  ar  hunanadnabyddiaeth.  Bhaid  yw  dyweyd  nad  yw  y  dyn  hwnw 
ddim  yn  gampus  mewn  gwybodaeth  sydd  heb  achiabod  ei  hun. 

Adroddir  hanes  eyfjMfod  misol  yn  Llantrisant,  y  bu  em  hen  gyfalll  yn 
dy  woyd  yehydig  o'i  brofiad  ei  hun  ;  a  byddai  gyda  hyn,  fel  pob  peth  arall, 
yn  dra  gwahanol  i  ddynion  eraiU.  Dechreuwyd  y  cyfarfod  gan  Mr.  Eichard 
James,  ao  awd  yn  y  blaen  wedi  hyny,  gan  gymheU  eu  güydd  i  ddyweyd 
heb  enwi  nob.  Yn  f\id  fel  hyn  y  buont  am  gryn  dro.  Ebe  rhyw  ddyn 
iouano,  "  Sienoyn  Tomos,  beth  a  wnawn  fel  hyn  f*  "  Dim  am  wn  i,"  meddai 
yntau,  "ond  gwastraflu  amser."  "Wel,"  ebe  y  gwr  ieuanc,  "gofynwch 
rywbeth  i  mi,  a  minnau  a  ofynaf  i  chwithau  wedi  hyny,  i  gael  y  cyfarfod  yn 
y  blaen.  "  Nid  foUy,"  ebe  yntau,  "  mi  ddywedaf  fi  dipyn  yn  gyntaf.  Mi  a 
wnaethum  hfmd  (cronfa  ddwfr)  yr  wythnos  ddiweddaf,  tua  phedair  troed- 
IWd  o  ddyfhder,  ac  y  mae  ffrwd  ddà  o  ddwfr  yn  rhed^  iddo  a  throsto ; 


SIENCYN   PENHYDD.  85 

digon  o  fodd  i'r  anifeiliaid  gael  dwfr,  ao  i'r  gwyddau  a'r  hwyaid  i  nofk>. 
Yna  mi  a  eisteddaisy  ao  edrycluds,  ac  a  ymfíh)stiais,  gan  ddywedyd  wrthyf 
fy  hun,  O,  ho !  yr  wyf  yn  drech  na'm  cymydogion  o  lawer,  canys  y  mae  fy 
nüẅnd  dwfr  i  yn  loew,  a'u  pondydd  hwy  i  gyd  yn  frwnt  a  thomlyd.  Ond 
ar  fyr  enyd,  clywn  laîs  dystaw  yn  dywedyd,  *  Ai  ê,  Shanco  ?  mi  dy  ffltia 
di  yn  awr.'  A  pheth  a  wnaeth  y  gwr,  dybygech  ?  Gyru  mochyn  trwy  fỳ 
mhond  a  wnaeth,  nes  ydoedd  yn  llaid  i  gyd  o'r  gwaelod  i'r  wyneb,  heb  im 
man  gloew  i'w  weled  ynddo :  ac  ar  hyny,  daréi  fy  ymÖrost ;  a  dywedais, 

*  Wel,  wel,  daríu  fy  Uafur.'  'Does  dim  sydd  well  na  chael  fírwd  gref  o 
ddwfr  fifynnon  í  olchi  fy  mhmd  a  minnau."  Mae  yn  debyg  fod  y  patriarch 
wedi  teimlo  awydd  gref  i  wneyd  cronfëydd  o  ddyledswyddau  a  gweithred- 
oedd  dynol,  a'u  cadw  yn  gyflëus  wrth  bwys,  fel  na  fuasai  amo  ryw  drafferth 
fawr  i  gyrchu  dwfr,  ao  fel  hyn  yn  ystyiied  esmwythder  crefyddol.  Yr 
oedd  yn  ymddangos  yn  bur  loew  nes  gyru  y  mochyn  drwyddo;  ond  wrth 
ei  aflonyddu,  dangoswyd  ei  fod  yn  llaYm  budreddi  yn  y  gwaelod.  Y  mae 
profedigaethau  yn  cymysgu  y  dwfr,  sydd  yn  ymddangos  yn  weddol  risial- 
aidd,  nes  ei  fod  yn  Ued  frwnt  rai  gweithiau,  îe,  yn  rhy  frwnt  i  ddim  yfed  o 
hono.  Yr  unîg  ffordd,  yn  nhyb  yr  hen  frawd,  oedd  cadw  ffrwd  gref  o 
ddwfr  flfynnon  Calfaria  i  redeg  yn  gyson  am  câ  draws  ef  a'i  ddyledswyddau, 
i'w  cadw  yn  bur. 

Mewn  arall  o'r  cyffelyb  gyfarfodydd,  wedî  hir  ymddyddan  â  blaenor, 
gofynwyd  i  Siencyn  Thomas  ddy weyd  rhywbeth  wrtho.  Yntau  a  gododd, 
a  dywedodd,  "  Yr  wyf  yn  deall  nad  yw  dy  ddîod  di  mor  flasus  ag  y  bu 
hi ;  a  pha  beth  yw  yr  achos,  dybygit  ti  ?  Yr  oedd  hen  wraîg  gynt  yn  by w 
yn  mhlwyf  Ystradfellte,  mewn  tŷ  bach  ar  ymyl  y  ffordd,  Ue  y  byddai 
Uawer  o  drafaelu  heibio  tua'r  calch,  ac  yn  gwerthu  dîod  i'r  sawl  a  alwai. 
Yr  oedd  yn  yr  arferîad  o  ddarUaw  ei  hunan  gartref,  ac  wedi  cael  gair  mawr 
ei  bod  yn  cadw  dîod  dda  iawn.  Os  byddai  rhywbeth  yn  rhagori,  dywedai 
y  bobl  ei  fod  cystal  a  dîod  Modryb  Bess  o'r  Ystrad.  Y  Uanciau  oedd  yn 
yr  arferiad  o  deithio  yn  ol  ac  yn  y  blaen  tua'r  calch  y  ffordd  hono,  a 
alwent  wrth  fyned  heibio  yn  Ued  aiol  am  ddracht  o  ddîòd;  ac  ar  ol  yfed 
damper,  galwent  yn  gyffredin  am  un  araU,  gan  fel  yr  ydoedd  mor  dda. 

*  Modryb,'  ebe  hwynt,  ^y  mae  eich  dîod  mor  dda,  ni  a  fynwn  damper  eto.' 
Yn  mhen  enyd,  meddyUodd  yr  hen  wreigan  mai  haws  a  Uai  trafferthus  o 
lawer  fyddai  iddi  brynu  casgen  o  ddîod ;  ac  feUy  hi  a  brynodd  gasgen  o 
horter,  Dyma  y  llaneiau  yn  dyfod  wedi  hyny,  i  gael  dracht  yn  eu  syched : 
profi  y  ddîod,  gwneyd  clem,  edrych  i  mewn  i'r  damper,  a  chymeryd  dracht 
eüwaith,  cyn  dyweyd  dim.  *  Hach,  modryb,'  ebe  hwynt,  yn  y  diwedd, 
*nid  dîod  o'ch  gwaith  chwi  yw  hon.  Ffarwelwch,  ffarwelwch,  modryb.' 
DeaUodd  yr  hen  wraig,  er  ei  choUed,  erbyn  hyn,  ei  bod  wedi  camsynied." 
Ar  hyn  efe  a  drôdd  at  WüUam,  ac  a  ddywedodd,  "Frawd,  berwa  dy  ddîod 
yn  dy  dŷ  dy  hunan  gartref,  ac  na  ddyro  o  flaen  dy  frodyr  a  dy  chwiorydd 
ond  y  peth  y  gwyddost  sydd  yn  ymgeledd  a  meddyginiaeth  i  dy  enaid  dy 
bun.  Unwaith  yr  äi  di  i  dddo  mewn  porter,  bydd  dy  ffryns  yn  troi  eu 
cefhau  amat."  Dro  araU,  mewn  ymddyddanion  â'r  blaenoriaid,  yr  oedd  yr 
hynaf  a'r  blaenaf  o  honynt  yn  achwyn  ar  ei  sychder  a'i  syrthni  gyda  hi, 
ac  yn  ymddangos  fel  pe  buasai  wedi  colU  tir  yn  ei  ysbryd  gyda  chrefydd, 
od<nwTth  y  peth  y  gwelwyd  ef.  Torodd  Siencyn  aUan  yn  danbaid,  gan 
ddywedyd,  "  Jack,  Jack,  hoga  dy  gryman :  hoga  dy  gryman,  Jack.  Ti 
yw  y  ná^elwr  blaenaf  yn  y  fan  hyn,  er's  Uawer  blwyddyn  bellach ;  ae  yn 

1850.]  ö 


86  8ISN0TN    PSNHYDD. 

wir,  chwareu  t^,  medelwr  go  dda  hefyd.  Ond  yn  awr,  y  mae'r  peth  yn 
wáhanol ;  y  mae  bwlch  yn  dy  gryman.  £to  mi  dy  gynghoraf  di  i  fyned  â 
dy  gryman  i'r  maen  y  bu'm  i  wrtho  y  boreu  heddyw ;  fe  ddaw  hwnw  fig 
ef  i  awch  eto,"  Yna,  gyda  llais  dyrehafedig,  gwaeddodd,  ^^  Jacky  hoga  dy 
gryman,  onidê  fe  ddaw  Arglwydd/  y  fedel  i  dy  droi  oddiár  y  grwn,  am  dy 
fod  ar  y  ffordd  i  fyned  yn  y  blaen/'  Dywedlr  fod  yn  anmhosibl  darlunio 
effeithîau  y  dywediad  uchod  ar  y  brawd  ei  hun,  ac  ar  y  cyfarfod  yn  gy- 
ffiredinol.     Yr  ydoedd  fel  pe  gwefirasai  yr  Hollalluog  bob  cnawd. 

Danfonid  ef  bron  yn  wastad  i  ymweled  â'r  eglwysi  ar  bob  achos  o  bwys'; 
a  byddai  ei  wasanaeth  yn  dra  effeithiol  y  rhan  fynychaf  i  ateb  y  dyben 
amcanedig.  Amryw  flyneddau  çyn  diwèdd  ei  oes,  daeth  brawd  â  chŵyn 
i  mewn  i  gyfarfod  misol  y  sir,  fod  ^rr  achos  mewn  un  man  yn  hynod  adfeil- 
iedig,  ac  yn  gwywo  bob  dydd;  nad  oedd  yno  fawr  o  bregethu  wedi  bod 
yn  y  misoedd  diweddaraf,  na  nemawr  o  ymgais  ynddynt  am  ragor,  ae  os 
na  edrychid  atynt  yn  fîian,  ei  fod  yn  debyg  o  fyned  i'r  dim.  Gwrandaw- 
odd  pawb  yn  astud  ar  y  cŵyn  galarus,  a  chwedi  bod  gosteg  am  ychydig, 
dywedodd  rhywun,  ^^  Y  mae  cyhoeddiad  Hwn  a  hwn  yno  heno,  a  pheth  pe 
Vai  un  o'r  brodyr  eraül  yn  myned  gydag  ef,  a  galw  society  yn  ol,  i  geiaîo 
eu  hadferu  hwynt  ?"  Yna  yr  hen  ẃr  parchus,  William  Tomos  o*r  Pil,  a 
atebodd  gydag  awdurdod,  gan  alw  ar  Siencyn  Thomas,  "Siencyn,  y  mae  yn 
rhaid  i  ti  fyned  yno :  a'n  gweddi  nìnnau  oU  a  gaiflf  fyaeá  i'r  nef  am  Iwydd 
ar  dy  íynediad."  Eelly  efe  a  ufuddhaodd,  a  thuag  yno  yr  aeth.  Ar  ol  yr 
oedfa  gyhoeddus,  galwyd  ar  yr  eglwys  i  aros  yn  ol,  a  dechreuwyd  rhoddi  y 
peth  ger  bron  gan  y  gwr  oedd  gydag  ef ;  ac  yntau  yn  gorwedd  ar  ei  hyd 
ar  y  £unc.  0*r  diwedd,  dywedodd  ei  gyfaìll,  "  Dewch,  Siencyn  Tomos, 
oodwch  at  eich  gwaith."  Yntau  a  gododd  gyda  hyn,  dan  ymysgwyd,  ao 
edrych  oddiamgylch,  f el  pe  buasai  y  bendro  amo ;  a  chan  sefyll  â'i  bwys  ar 
ben  ei  fibn,  ar  ganol  y  tŷ  cwrdd,  "  Hawyr,  beth  yVr  mater  amoch  ?  Bhôd 
dda  yVr  rhôd,  dwfr  da  yw'r  dwfr  ;  paham  na  thry  y  rhôd,  hawyr  ?"  Aeth 
yn  Âid  am  ychydig,  gan  edrych  yma  a  thraw.  "  O,''  meddai,  yn  sydyn, 
**mi  welaf  shwt  y  mae  y  rhôd  yn  pállu  troi ;  ar  y  cafii  tyllog  yna  y  mae 
y  bai ;  y  mae  y  dŵr  yn  myned  i  golli ;  'does  dim  posibl  iddi  droi."  Yna, 
dechreuodd  alw  y  bòbl  wrth  eu  henwau,  canys  adwaenai  hwynt  oU. 
GMwodd  yn  gyntaf  y  blaenor,  "Dafydd,  Dafydd  y  teüwr  onite?  nage; 
Dafydd  y  ffermwr,  y  ffermwr  mawr ;  îe,  y  meünydd ;  gwerthu  càn  wrth  y 
aachau.  Pa  le  y  mae'r  grefyddî  Gwir  y  dywedwch;  bron  yn  anghof, 
bron  yn  anghof.  Y  byd,  y  fasnach,  wedi  Uyncu  y  grefydd  o'r  golwg.*'  Yna 
fe  diẁld  at  hen  foneddiges,  *^Mrs.  Hon  a  hon,  yr  hen  wraig  foneddig 
dduwiol,  ac  anwyl  gan  b&wb ;  pa  le  y  mae  hi  ?  Yn  soddi  yn  ngofsdon  y 
byd  y  mae  hithau :  mŵn  haiam  yn  y  gndg,  a  Uawer  o  bethau  eraiU.  Pa 
le  y  mae  MUs  Hon  a  hon  ?  y  f erch  fon^dig  flyddtawn  gyda  chrefydd ;  îe, 
a  éi  feUy,  ond  beth  yn  awr?  O!  caru  cnawdol,  hwn  yn  lanach,  a'r  UaU 
yn  gyfoiethocach.  Beth  am  âtter  enaid?  Gwir  iawn,  bron  yn  anghof. 
Gatrin,  Catrin,  tydi  sydd  yna,  onitê  ?  A  ydwyf  yn  camsynied  ?  Gatrìn  ?" 
"  I^**  ebe  hòno.  "lë,  ei  chorff  hi,*'  ebe  yntau,  "ond  pa  le  y  mae  ei  henaid 
hi?  Ah!  wedi  boddì,  yr  wyf  yn  ofiii,  mewn  cybydd-dod/'  Fel  yna  yr 
a^h  dros  bawby  yn  fyr,  yn  ei  ffordd  hynod  ^  hun,  gan  ddywedyd  pethau 
Bed  bwrpasol  wrthynt  oU.  Wedi  rhoi  gwers  bersonol  i  bob  un,  oododd  ^ 
kf  yn  ^yn»  a  gwaeddodd,  "Dihunwoh,  bobl!  bobl;  y  mae  Mab  Duw 
yn  (fyoddflf  yn  y  Ue  hyn  yn  awr  yn  â  enw  o'oh  pl^gìd  ohwi.    Dihimwch, 


SIBNOTN    PBNHTDD.  87 

dihunwch  drŵy  nui^  onidê  f e'ch  dìhmûr  â  barn.''  Ár  hjnj,  daow  ef  yn 
sTrthio  i  hiwr  ar  ei  ddeulin,  ao  yn  gwBddîó  am  i'r  nefoedd  roddi  yr  Ysbiyd 
Glan  i  bawb  ag  oedd  yn  y  f an^  i  adferyd  yr  achos  a  diwygio  y  bobl  gydag 
ef.  Erioed  ni  chlywyd  y  fath  daemi,  ac  efieithìau  yn  gydfynedol,  ebe  hwy ; 
syrthiodd  ^rr  un  ysbryd  ar  bawb  yn  y  tŷ»  nes  nad  oedd  dim  ond  gweddîo^ 
ac  wylo  yn  eu  plith,  yn  fenyw  ac  yn  wryw.  ^  O  hyny  allan,  Uwyddodd 
Duw  yr  achos  yn  y  fan  hòno,  a  derbyniwyd  tua  deg  ar  hugaîn  o  aelodau 
newyddion  yn  bur  fuan.  Cododd  Duw  hefyd  fab  i'r  bhienor  uchod  i  waith 
y  weiaLdogaeth,  yr  hwn  sydd  wedi  bod  yn  un  o  addumìadau  penaf  Method- 
ìstiaeth  yn  Morganwg  hyd  y  dydd  hwn. 

Nid  oedd  yr  un  duedd  yn  ein  hewythr  Siencyn,  i  alw  am  dân  o'r  nef  i 
ddìfa  neb,  pa  gynddrwg  bynag  y  byddent ;  eithr  ymdrechai  yn  ddifliuo  ami 
yr  Tsbryd  Glan,  i  achub  pawb  oddiwrth  eu  pechodau.  O  herwydd  ei 
duedd  gynunodlawn,  a'i  Iwybr  rhyfeddol  o  IẁyddiannuB  at  heddychiad 
pleidiau  mewn  ymrafael,  gelwid  ef,  ^^Siencyn  Tomos  y  tangnefeddwr.'' 
Byddai  yn  Uwyddo,  rywfodd,  i  wneyd  heddwch,  ar  ol  i  bawb  eraiU  fethu» 
Adroddir  am  amgylchiadaa  yn  NghaerphiU^  tra  anghysurus.  Yr  oeddynt 
oll,  trwy  bir  ymíŵ&eUoy  mewn  ffirae  &'u  gUydd,  yn  ddiwahan :  ac  wrth- 
geisio  gwneyd  i  fyny,  yr  oedd  y  fflamau  yn  cynneu  yn  waeth.  Bu  y  Parch. 
Mr.  Jones,  Uangan,  yno  droiau,  ac  eraìU ;  ond  nid  oedd  dim  yn  tydo. 
Anmhosibl  ymron  oedd  cael  taw  ar  dafodau  yr  ymrysonwyr,  os  unwaith  y 
dechreuid  ymddyddan  am  y  mater.  Yr  oedd  y  rhan  fwyaf  wedi  pender- 
fynu  bod  eu  hachos  yn  anfeddyginiaethol,  ac  na  fuasai  dim  yn  rhoi  taw  ar 
eu  tafodau  ond  angeu.  Beth  bynag,  yn  rhyw  gyfarfod  misol,  wedi  adrodd 
yr  hanes,  a  chanu  y  gloch  uwch  eu  penau,  dywedodd  rhywun  am  anfon 
SiencyH  yno,  fel  y  feddyghiiaeth  olaf.  Wedi  cymheU  cryn  lawer  amo, 
ufudiUiaodd  i  fyn^  Yno  yr  aeth ;  a  dywedodd  gryn  lawer  am  ^rr  an- 
nuwioldeb  o  gynnal  i  íÿny  ymrafaeUon  yn  y  bhien,  ynghyd  â'r  aflwydd  a'r 
dinystr  yr  oedd  hyny  yn  ei  ddwyn  ar  grefydd,  Ond  er  y  cwbl,  yn  dán 
gwyUt  yr  aeth  pawb,  gan  ddyweyd  i  gyd  ar  unwaith,  a  phawb  yn  cael  y 
camwri  mwyaf  oddiar  ddwylaw  eu  gUydd.  Aeth  Siencyn,  â'i  ffon  yn  eî 
law,  i  gerdded  i  fyny  ac  i  lawr  ar  hyd  y  capel,  a  chan  godi  ei  olygon  tua'r 
nef,  a  tharo  y  Uawffon  yn  erbyn  y  lîawr,  gofynodd,  "Arglwydd,  ai  dy 
ddyweddi  di  yw  hon?"  Tynwyd  sylw  y  bobl  oddiwrth  y  glec  at  Siencyn, 
a  tìiawsant,  gan  edrych  oU  amo :  yntau  yn  cerdded  ar  ffîrwst,  gan  ofyn, 
"  Arglwydd,  ai  dy  ddyweddi  di  yw  hon  ?  Lladd  hi !"  eb  efe.  Yna,  fel  pe 
atebasai  rhywun,  «  Na  wnaf."  «  öwerth  hi  ynte !"  "  Na  wnaf."  "  öwâd 
hî !"  "  Na  wnaf."  Yna  cododd  ei  lais,  a  dywedodd,  "  Hi  gostîodd  yn  rhy 
ddmd  i  mi ;  gwerth  fy  nwyfol  waed  yw  hi.  Pa  fodd  y  rhoddaf  hi  i  fyny, 
apha  fodd  y  gadawaf  hi  ychwaith  f"  Yna  syrthiodd  i  lawr,  a  gweddiodd 
yn  effeithiol:  dros  ben,  a  Duw  yn  ddiammhau  yn  tywaUt  ei  Ysbryd  mewn 
modd  anghyffi*edin,  nes  oedd  y  bobl,  pan  gododd  oddiar  weddi,  yn  foddfa 
0  ddagrau,  ac  yn  cofleidio  eu  güydd  yn  un  cwlwm,  gan  waeddi  am  faddeu- 
ant.  FeUy  y  terfynwyd  y  ŵae  hon  meym  perffaith  dangnefedd  a  chyd- 
weithrediad.  Nid  dyn  píaid  oedd  Siencyn,  ond  dyn  Duw  oedd  efe,  yn 
ymdrech  nid  i  gario  y  fuddygoUaeth,  ond  dyfod  â  phob  plaid  at  }!• 
Aiglwydd,  a'u  gadael  yno. 

Mor  ddiflas  yw  terfyn  yr  hanes!  Y  mae  yn  taflu  rhyw  fanteU  dyweU 
dros  ein  golygon,  yn  cuddio  ein  gwrthddrych  dyddorol  mewn  cwmwl 
tew,  annhreiddiadwy  i  olygon  dyn,  ac  yn  argraffîi  ar  ein  meddyUau  brudd- 


88  PWY  A   DDEALL 

der  marwol,  heb  4dim  genym  î  ddyweyd,  wrth  weìed  yr  haul  yn  suddo 
isliiw  y  terfyngylch,  ond  gwaeddi,  "  Ein  tadau,  pa  le  y  maent  hwy  ? — ^Dyn 
a  drenga,  a  pha  le  y  mae  V*  Âi  y  chweched  ar  hugain  o  Ragfyr,  un  fil 
wyth  gant  a  saith,  bu  farw  Siencyn  Tomos,  ac  efe  yn  un  mlwydd  a  thri- 
ugain  oed,  Y  tu  cefii  i  hen  Eglwysdŷ  Müiangel,  mewn  o  gwmpas  chwe' 
troedfedd  o  hyd,  a  thair  o  led,  y  mae  gweddillion  yr  hen  wron  Siencyn 
yn  gorwedd  yn  ddystaw.  Yr  ydym  yn  rhyfeddu  os  yw  yr  holl  enaid  a'r 
holl  feddwl  oedd  yn  ei  ysgogi  at  bethau  mor  orwych  yn  y  byd  yn  cael  ei 
gynnwys  mewn  çylch  mor  fach.  O!  ein  Harglwydd,  nid  yn  y  bedd  y  mâe 
eîntadigyd;  a'r  rhan sydd yno, a ddaw  i'r  láa  ryw  ddydd  a  ddaw.  Buom 
pwy  ddydd  yn  edrych  ar  fedd  y  prophwyd,  uwch  ben  yr  hwn  eîn  llanwyd 
ft  choffîìdwriaeth  am  yr  amserau  sydd  wedi  myned  heibio.  A  chyn  hir, 
Wedi  myned  heiJbio,  a  fydd  y  cwbl  am  danom  nìnnau  yma,  Wedi  ei  gerfio 
ar  y  cofadail  llwydaidd,  y  mae  yr  ysgrifen  ganlynol : — "Er  cof  am  Jenldn 
Thomas,  o'r  Gk)etre,  píwyf  Margam,  yr  hwn  a  ymadawodd  â'r  byd  hwn, 
Bhagfyr  26, 1807,  yn  61  mlwydd  oed.  «Cymerwch  atoch  hoU  arfogaeth 
Duw,  fel  y  galloch  sefyU  yn  y  dydd  drwg,  a  chwedi  gorphen  pob  petb 
sefylL' 

Mawr  èlw  im'  fíi  marwolaeth, — Fe  nodwyd 
Im'  fynediad  helaeth, 
I  f uddiol  etifeddiaeth 
FaLyUiofelaUaeth.'' 

Wely  dyna  eln  hanes  ni  yn  darfod,  Ue  y  mae  tragywyddoldeby  trancedig 
jndedirea. 


TWY  A  DDEALL   DARANAU  EI  GADERNID 

EF?" 

PwT  ddeall  daranau  cademid  Duw  'r  nef oedd  ì 
Pwy  obham  ei  Iwybrau  ?  pwy  draetha  'i  &wr  nerthoedd  ? 
Gan  ẃr  o  wlad  Us  y  rhoed  y  gofyniad ; 
Qnd  heiiwn  hoU  anian  i  roddi  atebiad. 

Mynega  di,  ddaecer,  os  geUi  gael  alLin, 
Darsmaa  cadeiiiid  y  Duwdod  ei  hunan : 
'^  Ah !  gonnod  yw  'r  gorchwyl,  nis  gaUaf  oddiwrtho ; 

0  flaen  ei  gademid  fy  seiUau  ^n  siglo. 

Cyn  gwawrìo  dydd  amser,  draw^  draw»  yn  y  dedirey 
Fîyd  nad  oedd  un  defiiydd  iV  ganfod  yn  unUe^ 
Ag  im  gaìr  ol  enau  fe  greodd  fy  sylwedd, 
Fe  'm  cfogodd  ar  ddyddim,  f e'm  trefiiodd  yn  rfayfedd ! 
Fd  pden  fe'm  tafk)dd  i'r  dir&wr  eangder, 

1  áaûào  fj  n^^lohdaith  â  rhyfedd  gyflymder. 
lVwy  iym  eî  aìr  **Bydj>bd**  y  fimrfiwyd  mynyddao* 
A'r  ilttfn  a  (Hdmddîwyd  ft  dioed  a  gwyrddlysiaa : 


1)ABANAU  £1  GADBRNID   EF  ?  89 

Do^  llaiiwodd  fy  wyneb  â  myrdd  o  drigolion ; 
T  moif arch  a'r  morfil  a  nofiaiit  fy  eìgion ! 
Ka !  traethu  cademìd  y  Perydd  anf eidrol 
Nis  gallaf — ^'rwy'n  tewi ! — ^pa  iaith  sy  ddigonol  ?*' 

Ti  ddífn,  tyred  allan  i  ateb  yr  holÜEulf 
Ac  na  fydd  Iwfir-galoni  ond  derbyn  f '  apeliad : 
'^  üst !  na !  mae  yn  holìad  nas  gellìr  yn  gyson 
Ei  ddeall  na'i  ddirnad  byth,  by&y  gan  f eidrolion ! 
Os  sylwaf  i'w  hanfody  mae  'n  llawn  o  ddirgelwoh» 
Os  tremìaf  i'w  orsedd,  mae  'n  nghanol  tywyllwch ! 
Yn  ol,  08  ymdeithiaf  i  chwilio  ei  oedrany 
Bhaid  gadael  bro  rheswm — dychymyg  ä  ei  hunan ; 
O'r  golwg  disgyna  dros  glogwyn  serth  amser, 
Ohrheinia  bell  fanau  'r  anhygyrch  eangder. 
Ond  wedi  hir  ymdaith  nes  diurfod  o'i  gallu, 
Draw,  draw,  yn  y  ceíhfor,  Ah !  wele,  mae  'n  boddi ! 
Tröf  eüchwyl  at  reswm,  'r  ol  colli  dychymyg, 
Am  oed  yr  Anfeidrol  ôg  ef  gwnaf  ymgynnyg : 
Ond  d'rysu  mae  rheswm,  a  synìi  'n  aruthrol, 
A  dywed  am  dano, '  Y  mae  yn  dragwyddol !' 
Beth  yw  tragwyddoldeb  ni  feddaf  ddarluniad 
Ond  enw  ar  gyfnod  heb  iddo  amseriad ; 
Beth  yw  anfeîdroldeb  nis  gallaf  byth  ddimad 
Ond  enw  ar  allu  heb  îddo  derfyiuad. 
Ganfyddaf  ryw  dremyn  o'i  allu  tragwyddol 
Yn  creu  ac  yn  cynnal  y  cread  aruthrol. 
Ond  gwanaidd  ac  eiddü  yVr  cyf an  ganfyddir 
I  ddangos  gwìt  nerthoedd  y  'Dttw  nid  adwaenir.' 
Fel  hyn,  gan  ei  fawredd,  wyf  yn  ymddyrysu ; 
Oan  rym  anfeidroldeb  fy  neall  sy'n  pallu." 

Ângdûm  y  nefoedd !  mynegwch  ehwi  allu 
Y  Duw  Hollalluog,  mae  dyn  wedi  methu. 
"  Ni  ddîchon  meidrolion  byth  ddimad  ei  fawredd, 
Na  cherub  na  seraph  amgyffired  ei  nerthedd. 


Am  allu  'r  gair  ^Bydded'  yn  creu  gallwn  gofio, 
Pan  hyrddiwyd  miîiŷnau  o  fydoedd  i  deithio. 
Yn  eglur  canfyddwn  ryw  heirdd  gyfundraethau 
Yn  filoedd  o  filoedd  ar  wasgar  drwy  'r  gwagle ; 
Mil  myrddiwn  o  heuliau  a'u  gôsgordd  blanedau 
Yn  britho  ardaloedd  y  inaith  uchelderau. 
Gkdlwn  obhain  y  rhai'n  â  chyflymder  aruthrol ; 
Ond  byth  ni  chanfyddwn  holl  waith  y  Tragwyddol ! 
Er  cymaînt  ein  gallu,  er  maint  ein  gwybodaeth, 
Nî  welwn  byth  derfyn  i'w  faith  ymherodraeth. 
Canfyddwn  gymhmaeth  rhwng  byd  a  thywodyn, 
A  gwelwn  raddoliaeth  rhwng  môr  a  dyferyn : 
Ond  gradd  a  chymhariaeth  ddiflana  'n  dragwyddol 
Rhwng  lOR  a'i  weithredoedd — ^'r  Anfeidrol  a'r  meidrol ! 
Os  ydyw  meidróldèb  yn  drysu  meidrolion, 
BeÜi  wna  Anfeidroldeb  ?  fe'u  bawdd  yn  ei  eigion ! 
G  3 


90  CTFJLAWNIAD  PKOPHWTOOLIAKTHAU. 

Er  cpnmt  gwjbodaetíi  a  galla  nefofion, 
I  nerthoedd  j  Duwdod  nid  ŷm  ond  ynfydionr 
O  gadam  Jdioía !  pwy  ddìdion  dj ddîmad? 
Bhj  fyrjw&R  deaü  a'n  holl  amgTÍfredìad. 
O !  ddjfiider  ar  ddyfiider !  mewn  djfiider  y  boddìr 
T  cread  yn  ng^efìifor  y  ^'Duw  nid  ADWAENm!" 


CYFLAWNIAD     PROPHWYDOLIAETHAU     YN 
NYGWYDDIADAU  YR  AMSER  PRESENNOL. 

C0FU8  gan  eîn  darüenwyr  ddarfod  i  niy  yn  un  o'n  rhifynau  blaenorol,  osod 
ger  ea  bron  grynodeb'  o  brif  ddygwyddiadau  y  flwyddyn  hynod,  1848, 
gydag  adduned  i  ddychwelyd  atynt  drache£a  i  gymeryd  aîl  olwg  amynt 
yn  ngoleuni  rhanan  o  "  Ysgrythyr  y  gwirionedd."'  Yn  ol  yr  adduned  hono^ 
pyni  a  ymdrechwn  y  waith  hon  gael  allan  a  dangos  pa  rai  o  brophwydol- 
û^tbaa  yr  ysgryth^rr  a  ddaliant  berthynas  uniongyrchol  â'n  hoes  a'n  ham- 
aer  niÿ  ac  a  gyflawnir  yn  y  dygwyddiadau  a  gymerant  le  yn  y  byd  o'n 
hamgylch.  Ni  ddichon  i  un  meddwl  a  deimla  bu^ch  i'r  Bibl  fel  llyfr  dwyfol, 
edryeh  yn  ddiíater  a  diofal  ar  y  peth  hwn.  Drwy  gymhani  gorchwylìaethaa 
fh4MffliutlMeŴ  ddwi/fólêL  phrophwydoliaethau  y  gair  dwyfol,  y  sicrhëir  yn  ein 
meddwl  y  gwirionedd  pwysig  a  chysurlawn,  mai  y  Duw  a  Ufara  wthym 
yû  yr  yaÿythyrau,  a  Ufwodraetha  amom  yn  ei  ragluniaeth.  "  Uwyr  noeth- 
wyd  dy  fwa,  yn  ol  Uwon  y  llwythau,  sef  dy  air  di."  Gweinydda  y  Duw 
mawr^  ei  lywodraeth  ar  y  byd,  yn  ol  y  gair  a  lefarodd  u^ríÄ  y  byd.  Cyd- 
weithia  ei  hoU  orchwyliaethau  fel  Duw  rhagluniaeth  er  dwyn  i  ben  a 
chyflawni  yr  hyn  oU  a  ddywedodd  fel  Duw  ein  hiachawdwrmeth  yn  yr 
ysgythyrau. 

Wrth  edrych  ar  orchwyliaethau  Duw  yn  ngoleuni  eî  air  hefyd,  y  mae 
Oristionogion  i  wybod  a  deaU  yr  amser — eu  hamser  eu  hunain,  a  ayled- 
Bwyddau  eu  hamser;  rhwymedigaethau  eu  hoes  a'u  tymmor.  Beiai  lesu 
Onst  3rr  luddewon  yn  Uym  am  esgeuluso  hyn.  Dannodai  iddynt  eu  bod  yn 
sylwi  ar  wynebpryd  y  wybren,  ac  yn  deaU  arwyddion  y  tywydd,  ond  nad 
oeddynt  yn  dedl  "  arwyddion  yr  amserau,"  pan  y  gaUasent,  *^îe,  0  honynt 
eu  hunaìn "  ddeaU  y  naìU  yn  ogystadl  a*r  UaU,  ond  cymhwyso  yr  unrhyw 
sylw  ac  ystyriaeth  at  bob  un  fel  eu  gUydd.  Yr  oedd  Ueferÿdd  jprophwydi 
am  Griit,  ac  arwyddion  a  rhyfeddo<£iu  ei  ymddangosîaa  yn  y  cnawd,  a  nod- 
wedd  fk  gweithredoedd  lesu  o  Nazareth,  yn  cyf ateb  mor  gyflaym  eglur  iV 
gUydd,  fel  yr  oedd  yn  Uawn  mor  hawdded  iddynt  ei  adnabod  ef  fel  y  Mes- 
sia  addawedig,  ag  oedd  iddynt  adnabod  a  deaU  y  tywydd  wrth  «  wyneb- 

Sryd  y  wybren ; '  neu,  gaUasent  "  adnabod  arwyddion  yr  amserau "  mor 
awdded  ag  yr  adnabyddent  arwyddion  yr  hin.  Dengys  drachefii  mai  yr 
anystyriaeth  o  hyn  a  fu  yn  im  achos  mawr  o'u  dymchweUad  a'u  gwasga^- 
iad  fel  gwlíidwriaeth  a  chenedl.  "  Am  nad  adnabuost  amser  dy  ymwel- 
iad."  **«Canys  y  rhai  oedd  yn  preswýUo  yn  Jerusalem,  a'u  tywysogion, 
heb  adnabod  hwn,  a  Ueferydd  y  prophwydi,  y  rhai  a  ddarUenid  bob  Sab- 
both,  gan  ei  famu  ef  a'u  cyflawnasant."    Yr  oedd  Ueferydd  y  prophwydi 


CYPLAWNIAD   PROPHWYDOLIABTHAU.  91 

am  dano,  yn  cael  eu  darllen  iddynt,  a'u  darllen  ganddynt  yn  barhausy  ond 
nid  adnabuant  ^  yr  hwn  y  darllenid  am  dano.  Cyflawnasant  leferydd  y 
prophwydi,  trwy  wrthod  a  chroeshoelio  y  Gwaredwr  yn  ddîarwybod  iddynt 
eu  hunain,  yn  nghanol  y  moddion  a'r  manteìsion  gwybodaeth  goreu  a  all- 
asent  gael ;  ac  wrth  hyny,  cyflawnasant  hefyd  fesur  eu  hanwiredd  eu  hun- 
aîn,  a  thynasant  y  fam  a'r  dinystr  yn  gawod  oíhadwy  am  ben  eu  gwkd  a'u 
dinas. 

Oallwn  nìnnau  hefyd  fod  yn  euog  o'r  un  amryíusedd,  a  bod  heb  adna- 
bod  ein  hamser,  gwaith,  a  dyledswyddau  dn  hoes,  drwy  ddifaterwch  ac  es- 
geulusdra  î  grafiu  ar  arwyddion  neu  amgylchiadau  ein  hamser  yn  ngoleunì 
y  prophwydoliaethau  hyny  o'r  ysgrythyr  a  gyflawnir  yn  y  cyfiyw  amgylch- 
iadau ;  a  thrwy  hyny,  o  anghenrheidrwydd,  syrthiwn  yn  fyr  o  fod  yn  ddyn- 
ion  i'n  hoes,  ac  o  wasanaethu  ein  cenedhketh  ein  hunain,  trwy  ewyUys  Duw, 
M  o'r  dedwyddwch  a'r  mwynhad  meddyliol  ac  ysbrydol  sydd  yn  hyny. 
.  Bhaid  i  ni  ddeisyf  ar  eîn  darllenwyr  fod  yn  ymarhöus  wrthym  a  chan- 
iatâu  i  ni  ymdroi  ychydig  ar  ein  Uwybr  cyn  ymaflyd  yn  ein  pwnc.  Yr 
ydym  yn  nesâu  i  .dir  cysegredig,  a  dylem  ddyosg  ein  hesgidiau,  gwyUo  ar 
ein  tnìed,  ac  ymsymud  gyda  chamrau  gofalus  ar  hyd-ddo.  CoUoddUawer 
gwr  eraâlis  a  chyfarwydd  ei  ffordd,  ac  aeth  ymheU  ar  grwydr  i  anialwch  a 
dyrysni,  wrth  geisio  ^çyfarchwiUo  meusydd  prophwydoUaieth.  Ymaâai  y 
naiU  a'r  UaU  mewn  prophwydoUaeth,  gan  ei  chymhwyso  at  wrthddrych  na 
pherthynai  iddo,  efEdlaì.  Bhagnodent  amser  ei  thymp,  neu  ei  chyflawniad ; 
ond  erbyn  i'r  amser  ddyfpd,  safai  y  brophwydoUaeth  yn  ol,  a  gadewid  y 
deonglyddion  a'r  deongUadau  druaìn  mewn  somedigaeth  a  chywUydd :  ond 
nid  y  ImphwydoUaeth  oedd  yn  methu,  ^'  canys  gan  ddyfod  hi  a  ddaw,  ae 
nid  oeda."  Hi  a  dywáUt  ei  chyflawniad.  ar  ei  gwrthddrych  priodol  yn  ei 
hamser  priodol  ei  hun.  ^'  Haws  i'r  nef  a'r  ddaear  baUu,  nag  ydyw  i  un 
iod  nac  un  tipyn  o  honi  fethu." 

Y  mae  Uìaws  mawr  o  brophwydoUaethau  yn  yr  ysgrythyrau  na  eUir  eu 
camgymhwyso  a'u  camddeongU  yn  y  modd  hwn,  gan  eu  bod  yn  nodi  eu 
gwrthddrychau  neiUduol  erbyn  eu  henwau  priodol ;  megys  y  rhai  hyny  am 
BabUon,  Ninife,  a  Uawer  o  ddinasoedd  a  gwledydd  eraiU.  Ond  y  mae 
dosbarth  araU  o  brophwydoUaethau,  yn  desgrifio  eu  gwrthddrychau,  héb  eu 
henwi.  Dodant  enwau  çyfriniol  neu  benthyciol  weithiau  amynt,  a  dynod- 
ant  eu  cynneddfau  a'u  nodweddau.  Bhoddant  eu  nodau  a'u  delweddau 
aUan,  f el  y  geUid  eu  hadnabod  drwy  sylwi  a  chymharu :  ac  os,  wrth  ddal 
gwrthddrych  tybiedig  yn  ngwyneb  prophwydoUaeth  o'r  fath  hon  y  ceir 
ynddo  ef  yr  hoU  nodau  a'r  delweddion  hyny,  yna,  ni  a  aUwn  ddywedyd 
wrtho,  "  Tydi  yw  y  gwr."  *  Atat  ti  y  mae  bwa  y  brophwydoUaeth  hon 
yn  annelu,  a  rhaid  mai  i'th  galon  di  y  trywana  ei  saeth,  pan  y  goUynger  hi 
oddiar  y  llinyn  yn  y  cyflawniad.'  A'r  dosbarth  hwn  o  brophwydoUaethau 
y  bydd  a  wnelom  yn  benaf  y  waith  hon. 

DyUd  crybwyU  hefyd,fod  i  Jawer  iawn  o  brophwydoUaethau  y  gaîr,  ystyr- 
iaeth  ddeublyg ;  a  chan  hyny,  gÿfioíumiad  deublyg.  Lleferid  Uawer  o  bethau 
amDafydd,  Solomon,aHezecia,  a  gyflawnid  mewn  rhan  ynddynt  hwy,ond  yn 
Uawnach  a  pherffeithiach  yn  Nghrìst.  ProphwydoUaetìiau  Esay  a  Jeremiah 
am  gwymp  a  dinystr  BabUon  a  edrychant  ymheUach  na'r  hen  ddinas  hono 
yn  Caldea  gynt»  at  gwymp  a  dìnystr  BabUon  gyfriniol  y  Testament  New- 
ydd*  Yn  eu  hystyr  lythyrenol,  edrychent  ar  y  flaenaf  yn  unig ;  ac  yn  ^rr 
ystyr  hono  yn  hoUol,  hwyrach,  y  detâUd  hwy  gan  y  prophwydi  eu  hunain  : 
ond  jt  oedd  iddynt  ystyriaeth  gyfriniol  a  dirgeledig  ar  y  pryd,  yn  ngolwg 


92  CYFLAWNIAD   PROPHWYDOLIAETHAÜ. 

Ysbrtfd  y  brophwydoliaeth.  Oawsanf  eu  cyflawniad  Ifyth^renól  yn  ngores- 
gyniad  a  difrodiad  yr  hen  Babüon  briodol,  a  chânt  eto  eu  cyflawniad  c^- 
riniol  yn  nghwymp  ac  anrheithiad  y  Babilon  gyfrinioL  Dysgodd  Ysbryd  y 
brophwydoliaeth  y  prophwyd  apostolaidd  yn  y  Dadguddiad,  i  roddi  yr  enw 
Babüon  (yn  gyfriniol),  ar  wrthddrych  y  brophwydoliaeth ;  a  rhagfynegu 
ei  ddinystr  yn  ymadroddion  y  prophwydi  hyny  am  ddinystr  Babilon  bri- 
odol. 

Y  mae  cyflawniad  prophwydoliaethau  y  Bibl  yn  brawf  sicr  a  diymmod  o 
ddwyfoldeb  y  llyfr — ^yn  brawf  ag  sydd  yn  dyfod  yn  eglur  i*n  synwyrau 
naturiol,  a*r  unig  \m  o'r  profion  y  sydd  yn  ein  cyrhaeddyd  ni  yr  oes  hon, 
yn  y  modd  hwn.  Tery  y  rhai  a  alwn  yn  hrojion  mewnol  ein  dyn  tumewnol 
neu  ysbrydoí  yn  unig.  Egwyddorion  neu  ysbryd  y  Uyfr  a  gyfansoddant  y 
dosbarth  hwn  o  brofion  natur  oruchel  a  sanctaidd  ei  athrawiaethau  a*i  dyst- 
îolaethau,  ei  ddysgeidiaeth  ysbrydol,  a'i  duedd  ymarferol — ei  feddyliau  yn 
uwch  na  meddyliau  dyn,  fel  y  mae  y  nefoedd  yn  uwch  na'r  ddaear — ^pnr- 
deb  a  symledd  ei  orohymynion  a'i  reolau — ei  gymhwysder  a'i  addasrwydd 
i  gyflwr,  anghenion,  ac  amgylchiadau  moesol  pob  dyn,  yn  mhob  man,  ac  yn 
näob  oes,  ac  oU  yn  deilwng  o  urddas,  nodwedd,  a  doethineb  y  Bod  anfeid- 
rol ; — ^profion  i'r  deall  a*r  gydwybod  ydynt.  Y  dosbarth  arall,  y  profion 
amgylchiadoly  neu  allanol,  ydynt  yn  ddwy  gangen,  sef  y  gwyrthiau  a  gyf- 
lawnid  gan  Moses  a*r  prophwydi,  Crist  a'i  apostolion,  fel  seliau  o  wirionedd 
a  dwyfoldeb  y  ddysgeidiaeth  a  gyhoeddent  yn  enw  Duw  i  ddjmion, 
ynghyd  â  chyflawniad  y  prophwydoliaethau,  neu,  y  rhagfynegiadau  am 
bethau  i  ddyfod  a  draddodent.  Apelia  y  profion  hyn  at  synwyrau  eorfí"- 
orol  dynion,  fel  y  gwna  y  lleill  at  eu  galluoedd  meddyliol.  Am  y  gangen 
gyntaf— gwyrthîau,  darfyddai  tymmor  eu  tystiolaeth  gyda  phêrfíeithiad 
gair  y  dystiolaeth,  neu  gyflawn  roddiad  ewyllys  dadguddiedig  Duw  i'r  byd. 
Yr  oeddynt  yn  hollol  anghenrheidiol  i  gadanüiau  y  gair  pan  oedd  yn  cael 
ŵ  gyhoeddi  gyntaf  i'r  byd,  ac  yr  oedd  yr  un  mor  anghenrheidiol  eu  terfynu 
hefyd  pan  gwblhëid  y  dystiolaeth.  Buasai  parhad  gwastadol  o  honynt  yn 
ddinystriol  i'w  hamcan  a'u  dyben,  canys  nì  allasent  fod  yn  brofion  pe  buas- 
ent  yn  bethau  cyfíìedittol  pob  oes.  Buasent  yr  un  mor  werthfawr  i  bob 
oes,  y  mae  yn  wìr,  lel  gweithredoedd  o  gymwynasgarwch,  megys  adferìad 
golwg  i  ddeiUion,  ao  ieehyd  i  gleifion,  &c. ;  ond  coUasent  eu  grym  fel  prof- 
ion  o  ddwyfoldeb  Cristionogaeth,  o  herwydd  eu  cyfíredînrwydd ;  ac  felly, 
buasai  y  golled  foesol  o'u  parhad  yn  fwy  na*r  enniU  tymmorol  o  hyny — ac 
aberthu  y  dyben  mawr  i  un  Uai  fuasai  hyn,  gan  mai  eu  prif  ddyben  ydoedd 
i  fod  yn  dystion  ger  bron  synwyrau  dynion  o  ddwyfoldeb  dysgeidiaeth 
dynion  sanctaidd  Duw.  Yr  un  modd  yn  gymhwys  yr  ymddyga  dynion 
gyda'u  gorchwyUon  hwythau.  Tra  byddo  adeiladaeth  yn  cael  ei  chodi, 
gweUr  Uawer  o  glwydi  o*i  hamgylch,  y  rhai  ydynt  yn  wasanaethgar  i'r  adeil- 
adwaith ;  ond  wedi  gorphen  y  gwaith  o  adeüadu,  tynir  y  clwydi  ymaîth; 
darfu  tymmor  eu  gwasanaeth,  ac  ni  byddant  o  ddefhydd  yno  mwyach,  ond 
yn  hytrach  yn  anurddiant,  ac  ar  y  fíordd.  Yr  oedd  cylchwaith  cywrain  a 
threulfawr  i'w  weled  o  amgylch  adeUwaith  pont  Brittama^  ar  y  Menai, 
ychydig  o  fisoedd  yn  ol ;  ond  erbyn  hyn,  y  mae  oU  wedi  ei  dynu  oddiwrth 
ei  gÿydd  a'i  symud :  bydd  y  bont  yno  yn  gofadaU  i  oloesau  lawer,  o  ddyfais 
ac  ysbryd  anturiaethus  yr  oes  hon,  ond  ni  welant  hwy  ddim  o'r  cylchwaith 
a  osodid  i  fyny  i  ddwyn  yr  adeiladaeth  ymlaen.  FeUy  y  gwyrthiau,  cylch- 
waith  neu  glwydi  oeddynt  i  wasanaetfau  dros  dymmor  adeiladaeth  teml  y 


CYFLAWNIAD   PROPHWYDOLIAETHAU.  93 

dadguddiad  dwyfol.  Y  mae  y  deml  yn  aros  bytb  yn  berfiaitb  a  obyfiin,  ac 
erys  byd  derfyn  yr  oesau,.ond  dodid  y  cylchwaitb  o'r  neilldu  panber- 
ffeitbid  yr  adeilad.  Oferedd  fyddaî  i'r  eglwys  Gristionogol  ddysgwyl  am 
adferiad  doniau  gwyrthiol  mwyacb,  wedi  y  darfyddai  tymmor  priodol  eu 
gwasanaetb :  yr  oeddynt  bwy  i  beidiOf  paUu,  a  difianu;  a  nod  aiáraeledig  o 
beretÌGÌaid  a  gau-bropbwydi^  ydyw  yr  bonedigaetb  o  feddu  ar  y  doniau 
byny  mwyacb« 

Yr  ydym  yn  edrych  ar  y  dyb  am  adferiad  yr  luddewon  yn  ol  i  wlad 
Canaan  befyd  yn  hollol  o'r  un  natur  a'r  llall.  Y  mae  yn  eithaf  eglur  i  bob 
meddwl  ystyrìol  fod  dyben  mawr  moesol  ac  ysbrydol  neillduad  y  genedl 
bòno,  a'i  dygiad  i  wkd  Canaan,  y  cau  o'i  bamgylch,  ynghyd  â'r  holl  sefydl- 
iadau  pertbynol  iddi^  wedi  eu  hateb  am  bytb.  Nid  oes  anghen  am  dani  yn 
genedl  neillduedig  mewn  gwlad  neillduedig  mwyach.  Wedi  ymddangos- 
iad  Crist  yn  y  cnawd,  a  cbyflawni  ynddo  ef  yr  holl  gysgodau  fel  eu  gwrth- 
ddrycbnod  a'u  sylwedd,  dodid  y  cwbl  beibio ;  tynid  cylcbwaitb  yr  aberthau, 
a'r  deml,  y  seremonìau  a'r  defodau  cnawdol  a  osodasid  hyd  amser  y  diwyg- 
iady  ymaitb ;  a  gwasgerid  y  genedl  i  fysg  boU  genedloedd  y  ddaear.  Eu 
dycbwelyd  yn  ol  i  Ganaan  eto  fyddai  dileu  yr  efengyl,  mewn  efíaith,  er 
adgyweirio  luddewaetb.  Swm'a  sylwedd  ysbryd  gorucbwyliaetb  yr  efengyl 
ydyw,  ^^  nadoes  nacluddew,na  Groegwr,  enwaediad  na  dienwaediad,  barbaríad 
na  Scytbiad,  caetb  na  rbydd ;  ond  Crist  yn  bob  petb,  ac  yn  mbob  petb." 
Nid  oes  neb  i  gael  ei  adnabod  yn  ol  y  cnawd  o  hyn  allan.  Byddai  eu  bad- 
feru  yn  ol  fel  cenedl  i  wlad  Canaan  dracbeâi  yn  gwrtbdaraw  ac  yn  dy- 
ddymu  yn  boUol  yr  addadganiadau  efengylaidd  byn,  ac  adeüadu  dracb^ 
yr  byn  a  dynodd  Crist,  trwy  yr  efengyl,  i  lawr — (^anu  eìlwaitb  yr  ben 
ganolfùr  gwábaniaeth  bwnw  a  ddattododd  efe — adnabod  yr  luddew  dra- 
cbeâi  yn  ol  y  cnawd.  Ac  os  dycbwelir  hwynt  yn  ol  eto  i'r  wlad  bono,  a 
Jerusalem,  fel  cenedl  neiUduedig,  rbaid  iddynt  gael  teml,  ac  aUor,  ac  ofieir- 
iaid;  ac  abertb  hefyd ;  a'r  diwedd  ydyw,  rhaid  iddynt  gael  Messiah  araU. 
Ac  am  byn  oU  y  dysgwyUant  hwy  hefyd.  Heblaw  hyn  oU,  nid  oes  cysgod 
o  saü  i'r  dybiaetb  yn  y  Testament  Newydd.  Credwn  yn  ddilys,  pe  gwir 
olygid  y  propbwydoUaetbau  hyny  yn  yr  Hen  Destament,  ar  y  rhai  y  seiUa 
yr  adferwyr  Canaaneaidd  eu  crodo,  faasai  dycbweUad  yr  luddewon  fel 
c^edl  i  wlad  Canaan,  y  rboddasid,  o  leiaf,  ry w  awgrym  am  byny  yn  y 
Testament  Newydd.  Sonir  Uawer  am  eu  dycbwdiad  fel  cenedl  o  gaetb- 
iwed  eu  banghredinìaetb  at  Gristionogaetb,  yn  y  modd  mwyaf  eglur  a 
pbendant  ynddo,  ond  dim  un  gair  am  eu  dycbweUBui  yn  ol  i  wlad  Canaan. 

Cyâawmad  propbwydoUaethau  ydyw  yr  unig  brawf  gweledig  i  ni  o 
ddwyfoldeb  yr  ysgrythyrau.  Pan  welom  betbau  yn  dyfod  i  ben  yn  hoUol 
fel  y  rhagfynegid  am  danynt  yn  y  Bibl,  gannoedd  a  müoedd  o  fiyneddau  yn 
ol — ^petbau  nad  oedd  ddicbonadwy  i  neb  ond  yr  HoUwybodol  eu  gwybod 
beb  iddo  ef  eu  dadguddio,  rhaid  i  ni  gredu  fod  y  Uyfr  wedi  ei  roddi  drwy 
ysbrydoUaetb  Duw. 

Y  mae  yr  amser  y  byddo  dygwyddiadau  bynod  a  pbwysig  yn  cymeryd  Ue 
yn  y  byd,  yn  adeg  y  dyUd  tílu  sylw  neiUduol  i  brophwydoUaethau  y  gair. 
Y  mae  Uef  yn  y  dygwyddiadau  byn  megys  yn  dywédyd,  "  Ceisiwch  aUan 
0  lyfr  yr  Arglwydd,  a  darUenwcb.'*  Natiuiol  ydyw  ymofyn  a  ydyw  "  Llyfr 
yr  Arg^wydd"  ddim  yn  rbag-grybwyU  am  y  fath  amser  ac  amgylchiadau  ? 
Ac  os  ydyw,  yn  mha  le,  a  pba  fodd  ì  pa  beth  a  ddywed  am  y  canlyniadau  ? 
a  pba  j^arwyddiadau  a  rydd  gyda  golwg  amynt  ?     "  Pan  weloch  y  ffieidd- 


94  CYFLAWNIAD   PBOPHWTDOLIAETHAU. 

dra  anrheîtliiol  a  ddywedwyd  trwy  Ddaniel  brophwyd,  wedî  er  oaod  yn  y 
lle  sanctaîdd,  y  neb  a  ddarUeno,  ystyrìed ;  yna  y  rhai  a  fyddont  yn  Judea» 
ffoant  i'r  mynyddoedd,"  ebe  lesu  Grist  ¥nrth  ei  ddysgyblion.  Dysgai  hwy 
fel  hyn  i  gaidw  golwg  ar  ddygwyddiadau  yr  amser,  ac  ar  y  prophwydol- 
iaethau  a  gyf eirîai  at  yr  amser  a'r  dygwyddiadau,  a  dysgu  oddiwrth  hyny 
beth  fyddai  eu  doethineb  a'u  dyledswydd. 

Yn  awr,  tybiwn  fodrhai  o'r  pethaupwysicaf  a  ddywedwyd  trwy  Ddanîel 
brophwyd,  ac  loan  apostol,  yn  cael  eu  cyàawni  ar  y  ddaear  yn  y  blyneddau 
diweddaf  hyn,  a'i  bod  gan  hyny  yn  dynmior  priodol  iawn  i  alw  sylw  neill- 
duol  at  y  prophwydoliaethau  hyny.  Pan  ofynai  Daniel  ei  hun  esboniad  ar 
y  weledigaeth  a  gafodd,  dywedid  wrtho,  "  Dos,  Daniel,  canys  cauwyd  a 
seliwyd  ar  y  geiriau  hyd  amser  y  diwedd."  Dygwyddiadau  amser  ydynt  i 
agoryd  llyfr  y  brophwydoliaeth,  ac  i  ddattod  ei  seliau  ef.  Drachefn,  crafier 
ar  y  modd  y  mae  Llyfr  y  Dadguddiad,  unig  lyfr  prophwydoliaethol  y  Tes- 
tament  Newydd,  yn  cael  ei  gyflwyno  i  sylw : — ^^  I)adguddiad  lesu  GrUt,  yr 
hton  a  roddes  Duw  iddo  ef,  %  hysbysu  i^w  îoasanaethwÿr  ÿ  pethau  sj^  rmd 
ddf/fod  i  ben  arfyrder ;  a  ckan  anfon  trwy  ei  an^d,  efe  a'i  hyshysodd  €w 
tüasanaethwr  loan,  yr  hwn  a  dystiolaethodd  OMr  Dmoy  a  thystiolaeth  lesu 
Grist,  a'r  hoU  bethau  a  wélodd,  Dedwydd  yw  yr  hnm  sydd  yn  darUen,  dr 
rhai  sydd  yn  giorandaw  geiriau  y  hrophwydoliaeth  hon^  ac  yn  cadw  y  pethau 
sydd  yn  ysgrifenedig  ynddi:  canys  y  mae*r  amser  yn  agos."  Gwelodd 
Ýsbryd  y  brophwydoliaeth  y  buasai  i  ysbryd  diogî  a  difräwch  geisio  ym- 
esgusodi  rhag  y  drafierth  o  geisio  deall  ystyr  delweddau  cyfeiriol  ac  arwydd- 
luniol  y  weledigaeth,  drwy  hòni  mai  Uyfr  i'r  dysgedig  yn  unig  iV  chwilio 
a'i  fyfyírio  fyddaä  y  Uyfr  hwn ;  ac  am  hyny,  gofalodd  am  ddodi  yr  arysgrifen 
hon  uwch  ben  porth  y  weledigaeth,  er  annogaeth  a  chalondid  i  bob  un 
fyned  i  mewn  i'w  hystafeUoedd  i  graâu  a  sylwi  drosto  ei  hun,  a  chyhoeddi 
bob  un  o'r  cyfryw  yn  ddedwydd.  Y  rheswm  a  rydd  dros  hyn  ydyw,  fod 
^^yr  amser  yn  agosŷ'  sef  amser  cyflawnìad  y  pethau  a  ragbortreiadir  yn  y 
brophwydolîaeth. 

Y  mae  yn  deüwng  o  sylw  bod  y  ddau  a  brophwydasant  fwyaf  am  am- 
gylchiadau  y  dyddiau  diweddaf,  yn  dwyn  cryn  lawer  o  gyffelybrwydd  i'w 
güydd  mewn  llawer  o  bethau,  sef  Daniel  ac  loan.  Daniel  oedd  yr  unig  un 
a  gyfenwid  yn  anwyl  o  brophwydi  yr  Hen  Destament.  "  Daniel  ẃr  anwyL" 
"  Mi  a  ddaethum  i  fynegu  i  ti  am  dy  fod  yn  anwyl,"  &c,  Gelwid  loan,  "  y 
dysgybl  yr  hwn  yr  oedd  yr  lesu  yn  ei  garu,"  ac  yn  y  Uefarìaeth  gyfiredin, 
y  ^*9y^^  anwyl.  Yr  oedd  Daniel  y  prophwyd  anwyl,  a  loan  y  dysgyÚ 
anwyl,  iU  dau  yn  aUtudion  o'u  gwlad,  pan  gawsant  eu  gweledigaethau. 
Ymddangosodd  yr  un  Person  goruchel  yn  yr  un  agwedd  ogoneddus  ac 
ardderdiog  i'r  ddau,  a  dangosodd  yr  un  pethau  iddynt  trwy  yr  un  oyffelyb 
arwyddluniau. 

BeUach,  yr  ydym  yn  barod  i  ymaflyd  yn  y  peth  a  olygem  fel  eîn  nod 
penodol  y  waîth  hon.  Yn  gyni^peth,  rhaid  i  ni  geisio  cael  aUan  ac  adna- 
bod  gwrthddrych  neiUduol  y  prophwydoUaethau  perthynol  i  oruchwyUaeth 
y  dyddiau  diweddaf  hyn ;  ac  yna,  dal  dygwyddiadau  y  dyddiau  yn  wyneb  y 
prophwydoüaethau  hyny,  er  gweled  pa  un  a  aUwn  brìodoU  y  dygwydd- 
iadau  yn  gyflawnîad  o  honynt  ai  peidio. 

Nyni  a  ddechreuwn  ynte  gyda  rhagfynegiad  hynod  yr  apostol  Paul,  am 
godiad  a  dinystr  y  dyn  pechod,  yn  ei  aU  lythyr  at  y  Thessaloniaid.  Bu 
camgymerìad  y  Thessaloniaid  o  feddwl  yr  apostol  yn  ei  lyth^rr  cyntaf  yn 


CYFLAWNIAD   PROPHWYDOLIAETHAU.  96 

mherihynas  i  dcfydd  Crtgt  yn  acblysur  iddo,  mewn  rhan,  i  ysgrifenu  ei  aìl 
lythyr  atynt,  er  unioni  y  camgymeriad  hwnw.  Sicrhäi  iddynt  na  ddeuai 
y  dydd  hwmo  '^  nes  dyfod  ymadawiad  yn  gyntaf/'  sef  dirywiad  mawr  a 
chyffi*edinol  yn  yr  eglwys  Gristionogol  oddiwrth  %dd  a  buchedd  efengyl- 
aidd.  ^  A  dad^uddio  y  dyn  peehody  mab  y  yoUediffoeÜi."  Dynodir  ef,  nid 
wrth  enw  priodol  ond  cyfeiriol — enw  a  arwyddai  ei  natur,  ei  ysbryd,  a'i 
wir  nodwedd.  Yna  rhydd  y  brophwydoHaeth  ei  delweddau  a'i  nodau 
neülduol)  fel  y  gellid  ei  adnabod  pan  ddadguddid  ef : — -^'  Yr  hwn  sydd  yn 
gwríhwynebuj  ao  yn  ymddyrchafit  gofwoch pob petìi  a  duoir  yn  Ddmo^  neua 
addcUry  hyd  omdyw  efe  meyys  JDhJifíDf  yn  eistedd  yn  nhend  Ddww,  aeynei 
âdangos  ei  hun  mai  Dmo ydywJ'  Onid  iawn,  gan  hyny,  y  gelwir  ef  "y 
dyn  pechod.^'  Y  mae  ei  ysbryd  al  nodweddau  yn  gyfryw,  fel  y  gellid 
meddwl  fod  pechod  ei  hunan  o'r  diwedd  wedi  ymgnawdoli,  ac  ym- 
ddangos  yn  y  natur  ddynol.  "Yr  hwn  sydd  yn  gwrthwynebu"  ydyw* — 
Gwrthwynebwr  mawr  yr  efengyl — ^peiriant  wedi  ei  ddjŵisio  gan  Satan 
0  bwrpas  i  wrthdaraw  a  gwrthsefyU  efengyl  Crist,  a  Chrìstionogaeth  bur, 
Bydd  hwn  yn  cynnwys  ynddo  ei  hun  hoU  erchyUdod  eilun-addoUaeth  y  byd^ 
a  mwy.  "  Ymddyrchafa  gorufwch  pob  peth  a  elwir  yn  Dduw  neu  a  addolur." 
Fíughdnai  iddo  ei  hun  mwy  o  briodoliaethau  bod  anfeidrol  nag  a  briodolai 
y  oenedloedd  erìoed  i  yr  un  o'u  heUunod.  A  gwnai  hyn,  nid  mewn  rhyw 
gongl  dyweU  o'r  ddaear,  ond  yn  nheml,  yn  eglwys  y  Duw  byw  ei  hunan. 
Arddelwai  awdurdod  yno  uwchlaw  i  yr  eîddo  Duw  yn  ei  air.  Cymerai 
amo  "newid  amserau  a  chyfreìthiau,"  athrawiaethau  a  threfhiadau  yr 
eglwys,  gan  "  ei  ddangos  ei  hun,"  yn  mhob  ystyr,  "  mai  Duw  ydyw."  "  Ao 
yr  awr  hon,  chwi  a  wyddoch  yr  hyn  sydd  yn  atial,  fel  y  dadguddier  ef  yn . 
ei  bryd  ei  hun."  Dyma  awgrym  eto  am  y  pryd  y  byddai  iddo  ddyfod  i'r 
golwg  yn  gyhoeddus.  Yr  oedd  rhywbeth  yn  ei  aital  i  godi  ei  ben  pan 
oedd  Paul  yn  ysgrifenu ;  ni  ddywed  yr  apostol  yn  eglur  pa  beth  oedd  yn 
attal,  ond  gadawai  i'r  Thessaloniaid  ddyfalu.  Ni  buasai  yn  ddoeth  a  diogel 
îddo  ei  enwî  y  pryd  hwnw,  ond  megys  awgrymu.  Yr  hyn  a  attaUai  ydoedd 
y  Uywodraeth  wladol  Bufeinig  o  ran  y  peth  oedd  yr  amser  hono.  Fagan- 
aidd  ydoedd  o  ran  ei  chrefydd  sefydle(üg.  Yr  oedd  eUun-addoUaeth  yn 
grefydd  osodedig  y  Uys  a'r  awdurdod,  a  Christîonogaeth  yn  gondemniedig 
gan  y  cyfreithiau,  a  Christionogion  yn  fynych  dan  erUdigaethau  Uymion. 
FeUy,  tra  fyddai  y  Uywodraeth  wladol  yr  hyn  oedd  y  pryd  hwnw,  byddai 
yn  attalfa  i'r  dyn  pechod  ymddyrchafu  yn  gyhoeddus.  "  Yn  unîg  yr  hyn 
íydd  yr  awr  hon  yn  attal,  a  ettyl  nes  ei  dynu  ymaith."  Tynwyd  yr  attalfa 
hwn  ymaith  yn  nechreuad  y  bedwaredd  ganrif,  pan  newidiodd  y  Uywodr- 
aeth  wladol  Bufeinig  ei  chrefydd.  Newidiodd  Satan  ei  ryfelddiül  yn  erbyn 
yr  eglwys  Gristionogol  yn  y  cyfhod  hwn.  Wedi  bod  am  dri  chan'  mlyn- 
edd  yn  Uadd  ac  yn  Uarpio  y  saint  fel  draig,  drwy  ofierynoUaeth  y  Uyw- 
odráéth  baganaidd,  a  gweled  na  aUai  Iwyddo  yn  y  fibrdd  hono,  a'i  bod  yn 
myned'yn.ddxareb  gyŵedinol,  bod  "gwaed  y  saint  yn  hadyd  i'r  eglwys," 
ac  "  0  Iwch  un  merthyr  y  cyfodai  cant  o  gyffeswyr ;"  efe  a  benderfynai  gyn- 
nyg  ar  Iwybr  araU  iV  dinystrio.  Yn  awr,  wele  y  Uywodraeth  wkdol  yn 
nwylaw  C^tenyn  Fawr,  yn  ymgyfnewid  ar  unwaith  o  ran  ei  hagweddiad 
tuag  at  3rr  eglwys.  Trodd  ei  chleddyf,  yr  hwn  oedd  wedi  tewychu  ar  gîg 
y  saint,  ac  ynfeddwar  eigwaed,  i'r  wainyn  ddisymwth.  Troddeigwyneb- 
l»yd,  a  fuasai  yn  gwisgo  cymyíau  duon  o  wg  a  chynddaredd  tuag  ati  am 
drì  chan'  mlynedd,  i  ymddangosiad  o  sìrioldeb  a  charedigrwydd  mawr ! 


fi6  CTFILAWiriAD  PBOPHWTDOUABrHAU. 

EslyiiodddUawamgTiniiiodaheddwditiiagat  j  ^^hrìodaat&nâì^gwTaigyr 
Oen."  Dywedodd  wrthi  mewn  effidtìi  ac  ymddygìad  ei  bod  yn  edifarhau 
am  yr  hoU  gamwrì  a  wnaethai  â  hi.  £i  bod  lu— J  llTwodTaethy  jn  awr 
wedi  newid  ei  ham  jn  hoUoL  Bod  jr  awdnrdod  whidol  wedi  penderfynu 
rhoddi  U jth jr  jsgar  i  briod  eî  ieaenctìd^  sef  eìlim-addoliaethy  a  ch jmerjd 
Cristìonogaeth  jn  briod  ei  fynwes,  aef  jn  grefydd  sefydledîg  jn  eî  Ue,  os 
cyàsjimì  hi  (jr  ^lwjs  Oristîonogol)  â  hjnj.  Addawai  ei  hanrh jdeddu 
a  i  ch jnn jsgaethn  â'i  hoU  olud  b jdol — j  cfl^Sd  ûirchogaeth  jn  jr  aU  ger- 
b jd,  meddiamia  tcAoJao,  gwaddoUon  ac  uddas  offdriadaeth  ^rr  hen  grefydd 
sefydledig,  ar  jr  ammod  iddì  roddi  i  fyny  eî  hannîbjniaeth  jsbrjdol,  a 
di jdnabwi  jr  jmh^rawdwr  jn  b^  iddi,  a  i  awdurdod  ef  jn  oruchaf  ami 
jn  mhob  peth.  Gjdsjniodd  hithau  jn  rhwjdd  iawn  â  h jn  oU ;  ac  wele  jr 
hon  a  ddjweddîasid  ''m^;js  morwjn  bur  i  Gristy"  jn  tori  ei  chjfammod 
fig  efy  ac  jn  mjned  i  Irateinio  gjda  ì^^iinoedd  j  ddaear!  Ond  ar  j 
diwmod  tywjU  a  du  hwnw,  cafwjd  jchjdig  enwau  j  rhai  ni  halogasant 
eu  diUad^  ond  a  safasant  jn  £fyddlawn  jn  n jdd  j  prawf  tanU jd^  sef  j 
Doíiatístiaid^  fel  eu  gelwid :  d jgasant  hwj  eu  Ijstiolaetìi  jn  gjhoeddus  dros 
eu  Brenin,  gan  wrthod  d jfod  jn  blaìd  jn  j  cjíammod  hwn  â'r  awdurdod 
whidoly  ac  jsgwjd  eu  dwjlaw  rhag  derbjn  gwobr  j  Ujgredigaeth. 

Yn  awr,  djma  effeithiau  gweithrediad  ^'dirgdwch  jr  anwiredd,"  jn 
dechfeu  djfod  Tr  amlwg.  Buasai  jr  anwiredd  jn  gweitìiio  mewn  dirgel- 
wch  jn  jr  eglwjs  o  dd jddiau  jr  apostoUon  h jd  jn  awr,  ac  jr  oedd  erb jn 
hjn  jn  barod  i  dori  aUan,  ond  eisieu  amser  cjj&ddas  oedd  amo^  a  djma  jr 
amsér  a'r  cjfleusdra  wedi  djfod.  Hanfod  jr  anwiredd  hwn  jn  ddîaa 
jdoedd  jr  jsbrjd  ymâdyfẁafvk  ac  jmawdurdodi  j  sonid  am  dano  o'r  blaen. 
Canfyddai  Uj^id  craff  jr  apostol  j  naws  afiach  hwn  mewn  eglwjsi  a 
gweinidogion  jn  ei  amser  ef.  Hwn  jdoedd  j|miò  hanh  j  djwedai  jr  enwog 
Luther  ei  fod  ^'  jn  mol  pob  djn."  Yr  oedd  sefyU£i  leol  jr  eglwjs  yn 
Rhufain  jn  fanteisiol  i  ^rgdweh  yr  amDÌredd  ì  esgor  ar  j  dtfn  peehod. 
Bhufain  jdoedd  brifddinas  j  bjd  j  pijd  hwnw.  O'î  genau  hi  j  derbjniai 
tejmasoedd  j  ddaear  ou  ejfreithiau.  Mawrjgai  dinasjddion  Bhufain  eu 
hunain  ar  j  c jfiif  hwn,  ac  jstjrient  eu  bod  hwj  jn  fwj  urddasol  ac  aob- 
rhjdeddus  na  phreswjlwjr  dinasoedd  eraìU,  o  herwjdd  gogoniant  Ujw- 
odraethol  eu  dinas.  Ymgjfranogodd  jr  eglwj»  Gristionogol  jn  Bhufaîn 
o'r  jsbrjd  daearol  a  chnawdol  hwn;  a  dechreuai  feddwl  ei  bod  h^  fel  eglwys 
jn  j  bnfddìnas,  jn  deUwng  o  rjw  anrh jdedd  ac  urddas  uwchlaw  ^lwjsi 
eraül,  a  bod  ei  hesgob  neu  ei  gweioidog  hefyd  jn  deUwng  o  gael  j  Ue 
blaeimf  mewn  anrh jdedd  a  djhmwad  jn  mjsg  ei  £rodjr>  neu  j  djlasai  jr 
eglwjs  jn  Bhufain  gael  edrjch  ami  a'i  pharchu  fel  mam  gan  jr  eglwjsi 
eraiU,  a'i  gweinidog  gael  ei  barchu  fel  pab  {taä)  gan  jr  hoU  esgobion. 
Yr  oedd  jr  unrh jw  jsbrjd  jn  cjdjmweithio  meym  gweînidogion  ac  eglwjsi 
eraiUy  ond  gan  esgob  ar  eglwjs  Bhufaìn  jr  oedd  j  fantaîs  oreu,  o  can  s^*- 
jUfa,  i  ennUl  jr  omchafíaetìi.  .  Fel  hyn  jr  oedd  "  dirgelwch  jr  anwiredd" 
wedi  lefeinio  yr  eglwjs  Orìstionogol  jn  gj£&edinol,  ac  wedi  daearoU  a 
chnawdoU  ei  h jsbrjd  i  raddau  peU  iawn  cjn  i'r  awdurdod  wladol  ddechreu 
gwenu  ami.  Bu  j  ^^pab  bach  "  jn  hir  jn  ei  bm  jn  cael  jmddwjn  amo, 
nes  j  daeth  jn  bab  mawr  o'r  diwedd.  Tr  un  ddamnedìgaeth  j  sjrthiodd 
Eglwys  Bhufain  jn  union  ag  y  syrthìasai  Adda  iddi.  Cenedlodd  y  pab 
mawr  cyntaf,  sef  Satan,  bab  bychan  yn  ein  rhieni  cyntaf  â'r  ymadroddion 
hyny,  "  Chwi  a  fyddwch  megys  duwiau,"  a  than  ddylanwad  yr  ysbryd  hwn 


CYFtAWNIAI>  PROPHWYDOLIAETHAü.  97 

î  ymddtírchafií,  a  bod  megys  duwiau,  y  syrthiaâant  i  gyflwr  o  druenì  a 
cholledigaeth.  Yr  un  modd  yu  union  y  syìrthiodd  yr  eglwys  Gristionogol 
yn  gyŵedinol,  ac  Eglwys  Bhufain  yn  neiUduol.  Yr  oedd  yr  eglwys  hono 
pan  oedd  Paul  yn  ysgrifenu  ati,  a'i  chlod  érwy  yr  hóll  fyd — ei  ffyáá  a'i 
ffirwythau  yn  taenu  eu  peraroglau  drwy  y  ddaear.  Ond  pan  aeth  i  ym- 
ddyrchafu  ao  ymawdurdodi,  syrthiodd  o'i  gogoniant  a'i  hurddas,  a  daeth 
yn  "  fam  puteiniaid  a  ffieidd-dra  y  ddaear." 

Dychwela  yr  apostol  dracheih  at  ei  neillduolion  a'i  nodau,  fel  y  gellid 
bod  yn  sicr  o  hono  pan  y  gwnelai  ei  ymddangosiad — ^*  Sef  yr  hwn  y  mae 
ei  ddyfodiad  yn  ol  gweithrediad  Batan,  gyda  phob  nerth  ac  arwyddion  a 
rhyfeddodau  gau."  Y  mae  yn  deüwng  o  sylw  fel  y  mae  y  €hwrth-grist  yn 
cael  ei  ddesgnjGio  yn  y  brophwydoliaeth  hynod  hon  am  dano,  mewn  cyfielyb 
dduU  o  lefaru,  ac  a  arferìr  gan  yr  un  apostol  mewn  manau  eraUl,  wrth  son 
am  y  Gwaredwr  a'r  efengyl ; — ."  Duw  a  ymddangosodd  yn  y  cnawd ;"  "  y 
dyn  pechod,"  neu  pechod  a  ymddangosodd  yn  y  cnawd  hefyd.  "Dirgelwch 
duwìoldeb ;"  a  "  dirgelwch  yr  anwiredd."  *'  Duw  ei  hun  yn  cyd-dy  stiolaethu 
trwy  arwyddion  a  rhyfeddodau  ao  amryw  nerthoedd  a  doniau  yr  Ysbryd 
ölan,"  gyda  chyhoeddiad  cyntaf  yr  efengyl  i'r  byd ;  ac  yma,  amgylchynid 
dyfodiad  "yr  hwn  sydd  yn  gwrthwynebu — y  dyn  pechod,"  yntau,  gan 
"  weîthrediad  Satan,  gyda  phob  nerth  ao  arwyddion  a  rhyfeddodau  gau :" 
8atan  ei  hun  yn  cyd-dystiolaethu  â'r  peth  a  godid  ganddo  o  bwrpas  i  wrth- 
daro  Cristionogaeth,  ao  achub  ei  deymas  rhag  y  dystryw  cyflä'edînol  a 
fygythiai  yr  efengyl  arni.  Megys  mewn  dwfr,  y  mae  wyneb  yn  ateb  î 
wyneb,  felly  y  mae  yr  Eglwys  Babaidd  yn  ateb  i  ddesgrifiad  y  brophwyd- 
oUaeth  dan  ein  syl w.    Y  hí,  ao  nid  neb  ond  y  hi,  a  raid  fod  yma  mewn  golwg, 

Yn  ngweledigaeth  y  pedwar  bwystfil  yn  Daniel,  pen.  vii.,  desgrifir  yr  un 
gwrthddrych,  drwy  yr  arwyddlun  o  "  gom  bychan  "  yn  cyfodi  yn  mysg 
cym  eraill  y  pedwerydd  bwystfil.  Yn  eglurhad  yr  angel  o'r  weledigaeth 
i'r  prophwyd,  amlygnr  maî  arwyddlunîau  o  bedair  o  freniniaethau  (sef  Cal- 
dea,  Persia,  Groeg,  a  Bhufain)  oedd  y  pedwar  bwystfil.  Cymerasaiy  pro- 
phwyd  sylw  neiUduol  o'r  pedwerydd  bwystfil  (arwyddlun  yr  ymherodraeth 
Bufeinig),  o  herwydd  yr  agweddiad  mwy  ofnadwy  oedd  amo  na'r  lleill ;  a 
holodd  yn  fanylach  yn  ei  gylch. — "  Yna  yr  ewtfUydais  îcybod  y  gmrionedd 
<m  y  pedteerydd  hwystfU,  yr  hwn  oeddyn  <mrywio  oddiwrthynt  oll,  yn  ojn- 
odwy  iawny  a'i  ddannedd  o  haiam,  ai  eunnsdd  o  hres ;  yn  htpyta  ae  yn 
dryUio,  ae  yn  sathru  y  yweddiU  ^i  draed :  Acamy  deg  com  oedd  ar  ei  ben 
^9  c^r  UaU  yr  hton  a  yyfodasai,  ac  y  syrthiasai  tri  oH  flaen  ;  se/  yr  hwn  yr 
oédd  Uygaid  iddo,  a  genau  yn  traethu  mawrhydri,  dr  ohog  amo  yn  arwach 
ncíi  g^eUMcm.  Edrychais,  a'r  com  hwn  a  wnaeth  ryfd  or  y  samt,  ac  afu 
drecà  na  hwynJt ;  hyd  oni  ddaeth  yr  Hen  Ddihenydd  a  rhoddi  ham  i  saint  y 
Goruehaf;  a  dyfoa  o'r  amser  y  meddiannaiy  samt  y  freniniaeth,  Fd  hyn 
y  dyweaodd  efe  ;  Y  pedwerydd  hwyst/Ufydd  y  hedwaredd  freniniaeth  ar  y 
ddaear,  yr  hòn  afydd  amryw  oddiwrth  yr  hoU  freniniaetìiat^,  ac  a  ddifa  yr 
hoU  ddaear,  ae  ai  sathr  hi,  ac  a*i  dryUia.  À'r  deg  eom  o'r  freniniaeth  hon 
fydd deg  hrenin,  y  rhai  a gyfodant :  acun  aràUagyfydar  euhclhwynt,  ac 
rfe  a  omrywia  oddiwrth  y  rhai  cyntaf,  ac  a  ddarostumg  dri  hrenin.  Ac  efe 
a  draetha  eiriauyn  erhyn  y  Gorm'hafi  ao  a  ddifa  saint  y  Goruchcsf,  ae  a 
feddtol  newidio  amseroedd  a  chyfreUhiau :  a  hwy  a  roddir  yn  ei  law  ef,  hyd 
mser  ao  amseroedd  a  rhan  amser.  Yna  yr  eistedd  yfam,  a'i  lÿwodraeth 
addygamt^  Ìw  dÿfeíha  ac  i'w  dÿstrywio  hydy  diweddr 


98  CYFLAWNIAD   PROPUWYOOLIABTHAU. 

Yn  ngoleuni  esbomad  yr  angel  o  arwyddlunìau  7  weledigaetb,  gwẁm 
ei  hystyr  yn  berffaith  eglur.  Yr  oedd  pob  bwystfil  yn  çynnrycbioli  bren- 
iniaeth»  a'r  deg  com  ar  y  bwystfil  olaf  yn  arwyddo  áeg  o  éenìniaeliiau, 
neu  ynuraniad  y  gallu  Bhufeinig  i  ddeg  o  freniniaethau  annibynol ;  ac  felly 
yn  union  y  dengys  hanesyddiaeth  ddaìfod  dygwydd,  pan  oresgynid  y  tal- 
eithiau  ao  y  dryllid  y  ffiuff  ymherodraethol  o  lywodraeth.  Yn  awr,  wedi 
rhaniad  ^  yr  ymhŵrodraeth  Bufemìg  i  ddeg  o  freniniaethsu,  yr  oedd  y  oom 
bychan  i  wneyd  ei  ymddangosîad : — ^ysbryd  a  nodweddau  yr  hwn  a  ddea- 
grifir  yn  fanwl  a  gof alus ;  a  chyf ateba  yn  hynod,  o  ran  sylwedd,  i  ddea- 
grìfiad  yr  apostol  o'r  <<dyn  pechod."  Dynoda  y  brophwydohaeth  hon 
ainuer  ei  ymddangosiad  yn  fwy  penodol  na  yr  eiddo  yr  apostol.  Arwydda 
Paul  mai  o  fewn  yr  ymherodraeth  Bufeinig  y  dadguddid  ei  **  ddyn  pech- 
od  "  ef>  ac  mai  wedi  tyniad  ymaith  yr  hyn  oedd  "  yn  attal "  y  pryd  hyny, 
•ef  y  sefydliad  gwladol  o  eüun'addolìaeth  fel  crefydd,  y  deuai  i*r  golwg. 
Yr  un  yw  maes  prophwydoliaeth  Daniel  hefyd:  a  dywed  hi  ymhellach 
mai  wedi  rhaniad  yr  ymherodraeth  i  ddeg  o  freniniaethau,  y  byddai  i'r  com 
bychan  godi  i  fyny ;  ac  ymhellach,  dynoda  ystod  tymmor  ei  rwysg  o'i  ym- 
ddangosiad  cyntaf,  hyd  ei  dorìad  ymaith— -sef  *^  amser,  amserau,  a  rhan 
amser:"  ond  cawn  ddychwelyd  at  hyn  eto. 

Crybwyllir  yn  Daniel,  pen.  viii.,  am  gom  bychan  arall,  o'r  un  cyffelyb 
ysbryd  a  chynneddfau  a'r  Uall  a  fu  o  dam  ein  sylw.  Yr  oedd  hwn  i  godi  o 
fysg  cym  y  bwch  geìfr.  Ymherodraeth  Groeg,  wedi  y  torid  y  com  mawr, 
•ef  Alezander,  a  chodi  ^^pedwar  o  rai  hynod  yn  ei  le  ef,  tua  phedwar 
gwynt  y  nefoedd,"  sef  rhaniad  ymherodraeth  Alexander  i  bedair  o  frenin- 
iaethau,  dan  lywyddiad  pedwar  o  brif  flaenoriaîd  ei  fyddinoedd.  Dy- 
wëdir  am  y  "corn  bychan"  hwn,  iddo  "dyfu  yn  rhagorol  tua'r  deheu  " — ^yr 
Áiffí;  a  "thua'r  dwyrain" — ^Persia  ac  America,  y  rhai  a  ddarostyngid 
ganddo ;  "  a  thua'r  hyfryd  wlad,"  sef  Judea.  "  Aeth  yn  fawr  hefyd  hyd 
at  lu  y  nefoedd,"  sef  pobl  Dduw,  a  "  bwriodd  i  kwr  rai  o'r  llu,  ac  o'r  ser, 
ac  a'u  sathrodd  hwynt ;"  hyny  yw,  erlidiodd  a  dyfethodd  lawer  o  honynt. 
Ymfawrygodd  hefyd  hyd  at  dywysog  y  llu  yn  erbyn  Duw  ei  hun  a*i  deml ; 
"  a  dygwyd  ymaith  ^rr  oörwm  gwastadol  oddiamo  ef,  a  bwriwyd  ymaith  le 
oi  gysegr  ef."  Attaliai  y  boreuol  a'r  hwyrol  aberth,  a  rhoddwyd  iddo  lu 
yn  erbyn  yr  offirwm  beunyddiol  o  herwydd  camwedd :"  hyny  yw,  cafodd  y 
gallu  hwn,  ei  oddef  i  gyflawni  y  diygau  anrheithiol -hyn,  o  herwydd 
eamtoedd  pobl  Dduw,  i  fod  yn  gerydd  amynt  er  eu  dychwelyd  a'u  diw- 
ygio. 

Bhoddir  desgrífiad  pellach  a  manylach  o'r  oom  bychan  hynod  hwn,  yn 
eglurhad  yr  angel,  yn  niwedd  pen,  vìii.;  a  thrachefii  yn  pen,  xi.,  lle  y  dy- 
wedir,  "  A'n  brenin  a  wna  yn  ol  ei  ewyllys  ei  hun,  ac  a  ymddyrchafa,  ac  a 
ymfawryga  uwchlaw  pob  duw ;  ac  yn  erbyn  Duw  y  duwiau  y  traetfaîa  efe 
bethau  rhyfedd,  ac  a  Iwydda  nes  diweddu  'r  digder ;  canys  ^rr  hyn  a  ordein- 
iwyd  a  fydd,"  &c. 

Y  mae  delweddau  y  com  bychan  Groegaidd,  a'r  eiddo  y  com  bychan 
Bhufeinig  yn  hollol  gyffelyb  i'w  gìlydd  yn  mhob  peth ;  yr  oedd  y  blaenaf, 
gao  hyny,  yn  gynddelw  o'r  olaf .  Cytuna  esbonwyr,  yn  unfrydol  bron,  mai 
Antiochus  Epiphanes,  brenin  Syria,  a  olygir  wrth  y  com  bychan,  yn  pen, 

*  Y  Bftwl  a  ewyUysio  hysbyaiad  manwl  am  y  dygwyddiadan  hyn,  darUened 
"  Oibbon'ê  Rise  and  Fall  qfth€  Raman  Empirer 


OYFLAWNIAD   PBOPBWTDOLIAETHAU.  99 

vìii.  a'r  hrenm  yn  pen.  n.;  ac  j  mae  holl  hanes  yr  angbenfil  bwnw  yn  cyf- 
ateb  yn  berffîdth  â'r  rhagnodion  prophwydolìaethol.  Ond  yr  oedd  cylch 
dylanwad  a  thymmor  rhwysg  hwnw  yn  Uawer  cyfyngach  a  byrach  na'r 
eîddo  y  Uall.  "  Yna  y  dywais  ryw  sant  yn  Uefaru,  a  dywedodd  rhyw  sant 
araU  wrth  y  rhyw  sant  hwnw  oedd  yn  Uefaru,  Pa  hyd  y  bydd  y  weledig- 
aeth  am  yr  offirwm  gwastadol  a  chamwedd  anrhaith,  i  roddi  y  cysegr  a'r  Uu 
yn  sathrfa  ?  Ac  efe  a  ddywedodd  Ynrthyf,  Hyd  ddwy  fil  a  thri  ehafmt  o 
ddiwmodau ;  yna  y  purir  y  cysegr."  Sef  cynnifer  a  hyny  o  ddyddiau  pri.- 
odol ;  yr  hyn  a  wna  tua  chwe  blynedd  a  thri  mis :  ac  feUy  yn  union  y 
dengys  hanesyddiaeth  y  bu  y  cysegr  yn  Jerusalem  yn  anrhaith  a  mathrfay 
a  gwasanaeth  beunyddiol  y  deml  dan  attaliad,  drwy  draás  y  brenin  hwnw, 
hyd  oni  phurwyd  y  cysegr,  ac  yr  adferwyd  y  gwasanaeth  a'r  addoUad  dwy- 
fol  drachefoL  gan  Judas  !Maccabeus. 

GaUu  gwladol  ydoedd  y  com  bychan  cyntaf,  o  ran  ei  hanfod  briodol, 
ond  gaUu  egÌAJoysig  oedd  yr  olaf,  yn  ei  godiad  cyntaf,  ac  hyd  oni  "  thynwyd 
o'r  g¥n^dd  dri  o'r  cym  cyntaf  o'i  flaen  ef ;"  sef  tair  o'r  deg  brenÌDÌaeth  a 
godasant  o'r  ymherodraeth  Rufeinig,  fel  y  sylwyd  o'r  blaen ;  ac  y  rhodd- 
wyd  y  tair  breniniaeth  hyny  i'r  com  bychan,  fel  yr  unwyd  gáUu  gwladwr- 
iaethol  at  y  gaUu  eglwysig  a  drawshonasai  cyn  hyny ;  a  thrwy  hyny,  caf- 
odd  awdurdod  a  mantais  i  weithio  ei  hunan  aUan  yn  berffidth-gwbl,  drwy 
wneuthur  "  rhyfel  ar  y  saint." 

Daeth  i'r  golwg  gyntaf  fel  eom  hyehany  fe  dybîr,  tua'r  flwyddyn  606, 
pan  ymarddelwodd  Esgob  Rhufain  awdurdod  a  dylanwad  cyhoeddus  ar  ac 
uwchlaw  ei  frodyr ;  ac  y  cyhoeddwyd  ef  yn  esgob  cyffiredînol  eglwysi  cred, 
gan  Phocas,  ymherawdwr  y  Ffi*ancod.  Tyfodd  yn  raddol  i  fwyfwy  o  faint- 
ioU  a  chryfder,  gan  ymhyf  hau  yn  ei  honiadau  träawdurdodol  ar  y  gwein- 
idogion  a'r  eglwysi,  hyd  nes  daeth  yn  gom  mawr  yn  mhen  tua  chant  a 
haimer  o  flyneddau  wedi  hyny,  sef  tua'r  flwyddyn  758,  pan  y  tynwyd  tri 
o'r  eym  cyntaf  o'iflam  ^,  neu,  y  darostyngcdd  dri  hrmin ;  ac  y  ^odd  dair 
breniniaeth  yn  Itdi  yn  dywysogaeth  wladol  dan  yr  enw  etifeddiaeth  Pedr^ 
yr  hon  a  roddid  iddo  ar  y  cyntaf  gan  Pepin,  ymherawdwr  y  Ffrancod,  ac 
a  gadamhawyd  iddo  dracheêi  gan  Charles  Fawr,  mab  Pepin. 

Cyfwedda  y  bwystfil  a  welodd  loan  yn  codi  o'r  môr  (2>af .  xiii),  yn  gwbl 
oU,  o  ran  ei  brif  ddelweddau,  â'r  "com  bychan."  Rhoddodd  y  ddraig  i 
hwnw  "  ei  gaUu  a'i  gorseddfainc,  ac  awdurdod  mawr — a  rhoddwyd  iddo  ef 
enau  yn  Uefara  pethau  mawrion  a  chabledd,  a  rhoddwyd  iddo  awdurdod  i 
weithio  ddau  fls  a  deugain.  Ac  efe  a  agorodd  ei  enau  mewn  cabledd  yn 
erbyn  Duw,  i  gablu  ei  enw  ef,  a'i  dabemacl,  a'r  rhai  sydd  yn  trigo  yn  y 
nef.     A  rhoddwyd  iddo  awdurdod  ar  bob  Uwyth,  ac  iaith,  a  chenedl." 

Ypeth  nesaf  iymofyniddo  ydyw,  yr  amser  a  nodir  fel  tymmor  parhad  ei 
rwysg  a'i  awdurdod.  Rhoddir  ef  mewn  tri  duU  gwahanol  o  gyfrifiad, — 
"  Amser,  amseroedd,  a  rhan  amser — "  dau  fis  a  deugain" — a  "mil  dau  gant 
a  thriugain  o  ddyddiau ;"  a  rhoddir  ef  yn  y  naiU  ddull  a'r  UaU  amrywiol 
weithiau.  Yr  un  tymmor,  a'r  un  faint  o  dymmor,  a  arwydda  y  tri. 
"  Amser  "  ydyw  blwyddyn ;  "  amseroedd,"  dwy  flynedd ;  a  "  rhan  amser," 
hanner  blwyddyn.  A  chyfrif  yn  ol  y  drefri  flyneddol  hon,  gwna  feUy  dair 
blynedd  a  hanner ;  a  chyfrif  f esur  y  misoedd,  gwna  y  tymmor  ddau  fis  a 
deugain ;  ac  wrth  y  dyddiau,  gwna  fil  dau  gant  a  thriugain  o  ddiwmodau. 
T^ngys  yr  esboniedydd  craffiis  hwnw,  Flemìng,  yr  hwn  a  gyhoeddodd  ei 
waith  gorchestol  ar  "  Gyfodiad  a  Chwymp  y  Babaéth,"  yn  1701,  y  tuhwnt 


100  CYFLAWNIAD    PROPHWYDOLIABTHAU. 

i  bob  ammheuaeth,  mai  cyimifer  o  flyneddaa  a  gynnwysa  tair  blynedd  a 
hanner  o  ddyddiau,  ydyw  meddwl  y  brophwydoliaeth,  a'r  ddaufls  a  deugaìn 
yr  un  modd ;  ao  mai  blyneddau  lleuadol  ydyw  blyneddau  prophwydoliaeth 
bob  amser.  Blwyddyn  leuadol  ydyw  deuddeng  mis  o  ddeng  niwmod  ar 
hugain  yn  mhob  mis ;  ^rr  hyn  a  rydd  dri  chant  a  thriugain  o  ddyddiau 
iddi,  yn  Ue  tri  chant  a  phump  a  thrìugain,  ac  ychydig  oriau,  yn  ol  ein 
blwyddyn  ni.  Tair  blynedd  a  hanner  o'r  cyfrif  lleuadol  a  wna  fil  dau  gant 
a  tluiugain  o  ddy  ddiau ;  a  dau  fls  a  deugaia  o  fisoedd  lleuadol  a  wna  yr  un 
faiat  yn  union— ^el  hyn : — 

360  amser 
720  amseroedd 
180  hanneramser 

Tair  blynedd  a  hanner,  o  drî  chant  a  thriugaìn  o  

ddyddiau  i'r  flwyddyn,  a  wna         -        -    1260  o  ddyddìau. 

42 
30 

A  dau  fls  a  deugain  o  ddeg  niwmod  ar  hugaîn   

i'r  mîs,  a  wna      -----    1260  o  ddyddiau. 

Yna,  a  chyfrif  pob  diwmod  am  flwyddyn,  ystod  parhad,  bywyd,  ac 
awdurdod  y  "  com  bychan,"  o'i  gyfodiad  i  fyny  hyd  ei  doriad  i  lawr ;  a'r 
bwystfil,  o'i  godìad  o'r  môr  hyd  derfyniad  ei  rwysg — ^ydyw  un  fil  dau  gant 
a  thrìugaîn  o  flyneddau. 

Pe  ^dlem  fod  yn  sicr  pa  bryd  i  ddechreu  cy&if,  nì  byddai  anhawsdra  i 
benderfynu  ynghylch  amser  y  diwedd,  Erys  y  cyŵinedd,  gan  hyny,  rhwng 
y  ddau  gyfnod  a  fii  dan  ein  hystyriaeth,  sef,  pa  un  a  ydym  i  ddechreu 
cyfrif  y  mil  dau  gant  a  thriugain  o  flyneddau  yn  y  flwyddyn  606,  pan 
gyhoeddodd  Ymherawdwr  Phocas  Boniface  m,  yn  esgob  goruchaf  a  chy- 
ŵedinol,  ai  ynte  o'r  flwyddyn  758,  pan  unwyd  y  gallu  gwladol  â'r  un 
eglwysig  yn  mherson  y  Pab  Paul  i.,  drwy  gyflwyíoiad  tair  breniniaeth  yn  Itali 
yn  deymas  iddo,.  ao  yn  feddiant  yr  eglwys,  gan  yr  Ymherawdwr  Pepin. 
Os  ydym  i  ddechreu  cyfrif  yn  y  cyfiiod  blaenaf,  yna  rhedai  y  mil  dau  gant 
a  thriugain  o  flyneddau  i'r  pen  (a  chyfrif  yn  ol  blyneddau  Ueuadol,  sef 
blyneddau  y  brophwydoliaetii)  yn  y  flwyddyn  fyth-hynodol  1848.  Ond 
os  yn  y  cyfhodiad  olaf  yr  ydym  i  ddechreu  y  cyfrif  fel  gwir  amser  y 
brophwydoliaeth,  rhydd  hyn  estyniad  o  gant  a  hanner  o  flyneddau  ymhell- 
ach  i  oes  y  bwystfil,  ao  ni  therfyna  hyd  y  flwyddyn  2000.  Doethaf  i  ni 
ydyw  peidio  dy wedyd  dim  yn  benderfynol  ar  y  mater.  Ond  rhaid  i  ni 
ddywedyd  y  tueddir  ni  yn  gryf  at  y  cyfnod  cyntiaf,  gan  yr  ymddengys  i  ni 
mai  dyna  y  pryd  y  torodd  y  com  allaii  i'r  golwg  yn  amlwg  a  chyhoeddus, 
a'i  fod  yn  wrthddrychnod  y  brophwydoliaeth  fel  *'com  bychan'*  cyn  iddo 
gael  awdurdod  a  llywodraeth  wladol  mewn  enw  a  ŵirf  iV  feddiant. 
Oblegid  yr  oedd  iddo  enau  yntraethu  ^^mawrhydri  a  chabledd,"  ac  yr  oedd 
wedi  ymfawrygu  ac  ymddyrchafu  llawer,  ymhell  cyn  hyny.  Yn  y  flwydd- 
yn  608,  dwy  flynedd  ar  ol  cyhoeddi  Esgob  Rhufain  yn  esgob  gomchaf  a 
chyflredinol  cred,  gan  Phocas,  darfu  i'r  Pab  Bonîface  iv.  gyhoedd  arddel 
ac  awdurdodi  eüun-addoliaeth,  drwy  gysegru  y  Pantheon,  yn  Rhufain,  yn 
deml  addolîad  y  Forwyn  Fair  a'r  hoU  saint.     Yn  y  flwyddyn  666,  drachefn, 


OTFtiAWNIAO   PROPHWYDOUASTHAU*  101 

ordemiodd  y  Pab  Yitalian»  fod  i'r  addoliad  cyhoeddus  yn  yr  ef^hiryBÌ  gael 
ei  gyflawni  yn  yr  iaith  Lladinaidd  yn  unig.  Fel  hyn,  ni  a  welwn  fod  y 
com  yn  bodoli  yn  yr  amser  hwn,  a'i  fod  wedi  agoryd  ei  enau,  ae  yn 
<<  traethu  mawrhydrì  a  chabledd ''  yn  groew  a  rhugl  ddigon.  Tmddengys 
fod  iddo  '^enau  yn  traethu  mawrhydri  a  chabledd''  cyn  fod  ganddo 
"  awdurdod  i  wneuthur  rhyfel  ar  y  saìnt/'  Derbyniodd  yr  awdurdod  hon 
yn  mhen  cant  a  hanner  o  flyneddau  wedi  iddo  ddyfod  yn  gom  neu  yn 
allu  eglwysig,  trwy  roddiad  y  tair  breniniaeth  iddo  gan  Pepin,  fel  y  nod- 
wyd  eisoesy  pryd  y  daeth  yn  gom  coronog,  i  wìsgo  y  íûira,  neu  y  goron 
dnphlyg.  Yn  awr,  cafodd  awdurdod  wladoi  i'w  áUuogi  i  wasgu  ei  (ipaws- 
der  eglwysig  ar  ddynion,  ac  i  wneuthur  rhyfel  ar  y  saint,  am  ei  gwadu,  a 
gwrthod  ymostwng  iddi.  Tueddir  ni,  gan  hyny,  i  olygu,  nad  riiagflaenor 
yr  Anghrist,  neu  y  dyn  pechod,  fel  y  tybiai  rhai,  ydoedd  Bonìface  ni.,  yr 
hwn  a  gyhoeddwyd  yn  esgob  gorachaf  a  chyflìredinol  yn  606,  o«4  fod  y 
dyn  pediod  ei  hun  wedi  ymddimgos  yn  ei  wir  hanfod  a'i  ddelw,  er  nad  yn 
ei  lawn  nerth  y  pryd  hwnw ;  a'n  bod  i  ddechreu  cyfrif  y  mil  dau  cant  a 
thrîugain  o  ddyddiau,  neu  flyneddau,  yn  y  flwyddyn  hòno.  Dealled  ein 
darllenwyr  nad  ydym  yn  cymeryd  amom  sicrhau  y  peth  yn  benderfynol, 
ond  yn  unig  fod  ein  meddwl  yn  gogwÿddo  yn  gryf  i'r  golygìad. 

Yn  y  brásnodion  a  wnaethom  ar  rai  o'r  prophwydolmethau  ynghylch 
Ue  ac  amser  cyfodiad  ac  ymddangosiad  y  dyn  pechod — ^y  com  bychan — y 
bwystfil,  &C.  a  delweddau  prìodol  yr  anghenfll  hwn, — a  dàl  o  honom  Eglwys 
Bufain  gyferbyn  a  hwy,  yn  ei  hysbryd  ei  chynneddfau  a'i  delweddion 
hithau,  meddyliem  i  ni  ei  chanfod  a'i  hadnabod  yn  anflaeledig  fel  gwrth- 
ddrych  y  prophwydoüaethau  hyny,  ac  maî  y  hi  a  raid  ei  fod,  neu  nad 
ymddangosodd  erioed  eto  ar  y  ddaéar.  Ac  os  nad  ymddangosoddcynhyn, 
nid  all  byth  ymddangos,  oblegid  y  mae  yr  amser  nodedig  wedi  hen  fyned 
heibio ;  fel,  os  na  chyflawnwyd  y  prophwydoliaethau  hyny  am  ddadgudd- 
iad  y  dyn  pechod,  ac  ymddangosiad  y  com  bychan,  cyn  yn  awr,  ni  ellir 
eu  cyflawni  mwyach,  gan  fod  eu  cyfnod  rhagnodedig  wedi  pasio.  Ond  y 
maent  wedi  eu  cyflawni  yn  Ilawn  a  hoUoI.  Cymerodd  yr  hoU  ddygwydd- 
ìadau  perthynol  i*r  ymherodraeth  Bufeinig,  a  ragfynegid  yn  y  prophwydol- 
iaethau,  le,  hyd  eithaf  ystyr  pob  Uythyren  ac  iota  o  honynt.  Y  mae  hanes- 
yddiaeth  yr  ymherodraeth,  yn  ei  chyfodiad  a'i  chwymp,  yn  wyrthiau  hoUoI 
gyfatebol  i'r  gweledigaethau  prophwydoliaethol,  a  hanesyddiaeth  Eglwys 
Bufain,  hithau,  yn  ei  idiodwedd  Pabyddol,  yn  cyfateb  yn  yr  un  modd  hefyd 
i  ragddesgrifiadau  yr  unrhyw  o'r  dyn  pechod,  y  com  bychan,  a*r  bwystfil. 

Ein  gorchwyl  yn  y  Ue  nesaf,  fydd  cymham  y  dygwyddiadau  pwysig  a 
hynod  a  fu  dan  ein  sylw  o'r  biaen,  â'r  prophwydoliaethau  am  gwymp  a 
dinystr  y  dynpechodi  er  gweled  i  ba  raddau  y  maent  yn  cyfateb  iV  gUydd, 
mor  beUed  ag  y  gelÚr  gweled  a  bamu  yn  bresennol.  Fel  y  rhagfynegid 
y  oyfodiad  amrywiol  weithiau,  a  thfwy  amrywiol  arwyddluniau,  yn  y  gaîr 
sanctaidd ;  feUy  hefyd  rhagfynegid  y  cwymp,  ac  yr  awgrymid  yr  amser  y 
^rmerai  le,  fel  y  cawsom  achlysur  i  syl^d  o'r  blaen.  Dan  yr  arwyddluniau 
o  agoriad  seliau,  a  thywalltiad  phioíau  y  saith  pla  diweddaf,  yn  y  Dad-^ 
guddiady  gosodir  allan,  mewn  rhan  fawr,  y  gwahanol  orchwyIiaetha,u 
mawrion  a  ddygaì  yr  Arglwydd  yn  eí  ragluniaeth  ar  y  byd  er  darostwng 
a  dînystrio  y  gelyn  mawr  hwn  i'w  achos  a'i  bobl.  Wrth  gymharu  y  d^- 
grìflad  o  ganlyniadau  agorìad  y  chweched  sel  â  chaplyniadau  tywalltíad  y 
seithfed  phio^  tueddir  ni  i  feddwl  yn  gryf,  eu  bod  yn  golygu  yr  un  aiiifler 

1850.]  H 


102  CYFLAWNIAD   PROPHWYDOHAETHAt7. 

«  dygwyddìadau  yn  holloL  ''Ao  ml  a  edrychds,  pan  agorodd  efe  y 
chwedied  sel^  ac  wele  bu  daeargryn  mawr ;  a'r  haul  aeth  yn  ddu  fél  sadilcsi 
4ew,  a'r  Ueuad  aeth  fel  gwaed.  A  ser  y  nef  a  syrthiasant  ar  y  ddaear, 
fel  y  mae  y  ffigysbren  yn  bwrw  eî  ffigys  gleision,  pan  ei  hysgydwer  gan 
wynt  mawr.  A'r  nef  a  aeth  heibîo  fel  llyfr  wedi  ei  blygu  ynghyd ;  a  phob 
mynydd  ac  ynys  a  symudwyd  allan  o'u  lleoedd.  A  breninoedd  y  ddâear, 
Ä*r  gwŷr  mawr,  a'r  cyfoethogion,  a'r  pencapteniaid,  a'r  gwŷr  cedỳm,  a  phob 
gŵr  caeth,  a  phob  gŵr  rhydd,  a  ymguddiasant  yn  yr  ogof  ëydd^  ac  yn 
nghreigiau  y  mynyddoedd,"  &c.  Draáiefh,  ar  dywalltîad  y  seithfed  phiol, 
**  Yr  oedd  Ueisiau,  a  tharanau  a  m'ellt ;  ac  yr  oedd  daeargryn  mawr,  y  £ath 
ni  bu  er  pan  yw  dynion  ar  y  ddaear,  cymaint  daeargrjnn  ac  mor  fawr.  A 
gwnaethpwyd  y  ddinas  fawr  yn  dair  rhan,  a  dinasoedd  y  cenedloedd  a 
syrthiasant,  a  Babüon  fawr  a  ddaeth  mewn  cof  ger  bron  Duw,  i  roddi  iddi 
hi  gwpan  gwîn  digofaint  ei  lid  ef.  A  phob  ynys  a  fiMd  ymaith,  ac  ni 
chofiwyd  y  mynyddoedd."  Adgofia  eîn  darllenwyr  ein  sylwadau  y  tro  o'r 
blaen  yn  mherthynas  i'r  ddaeargryn  fel  arwyddlun  o  chwyldroad  gwladwr- 
îaethol,  a'i  bod  i'w  deall  felly  bob  amser  y  sonir  am  daiii  yn  mhrophwydol- 
iaethau  y  Dadguddiad.  T  mae  y  desgrifiadáu  uchod  o  ganlyniadau  agoriad 
y  sel  a  thywailtiad  y  phìol  yn  gryfion  ac  oftiadwy  iawn.  Benthydr  gwrtìi- 
ddrychau  y  greadìgaeth  anianol  i  bortreadu  sefÿdliadau  gwladwriaethol. 
Wrth  yr  haal^  golygir  rhy w  benaeth  neu  frenin ;  y  Ueuady  a  arwydda  y 
bendefigaeth  ac  urddasolion  y  liŷs;  y  sety  awdurdodau  a  swyddogîon  y 
îlywodraeth ;  y  nef^  y  flurflywodraeth.  Wrth  fod  yr  haul  yn  myned  **yn 
ddu  fel  sachlen  flew,"  y  deallir,  y  byddai  î  ryw  benaeth  neu  frenîn  golli  ei 
goron  a'i  awdurdod,  ei  urddas  a'i  ogoniant  breninol.  "  Y  lleuad  yn  myned 
yn  waed,"  a  arwydda  gwymp  a  darostyngiad  y  bendefigaeth,  mewn  can^ 
iyniad  i  ddymchweliad  yr  orsedd.  Syrthiad  y  ser,  a  olyga  fod  swyddog^ 
ion  gosodedîg  y  Uywodraeth  yn  coUi  eu  lleoedd,  eu  swyddau,  a'u  hawdurdod- 
au.  "  Y  nef  yn  myned  heibio  fel  llyfr  wedi  ei  blyjgu  ynghyd,"  a  olyga,  fod 
y  flurflywodraeth  yn  cael  ei  dodi  heibio  a'i  chyfoewid  yn  hoflol.  Düynîr 
naturiaeth  yn  fanwl  a  chywrain  yn  yr  holl  ddesgrifiad.  Dywed  amryw 
dystion  o  ddaeargrynf  äau  mawrion,  bod  yr  haul  yn  ymddangos  fel  mwdwl 
du,  a'r  lleuad  fel  tywarchen  o  waed,  yn  y  flurfafen;  a'r  ser  megys  pe 
byddent  yn  syrthio  yn  gawodydd  drwy  yr  awyr ;  a'r  holl  nefoedd  fel  pe 
yn  ymblygu  ac  yn  ymrolio  ymaith,  a'r  mynyddoedd  a'r  bryniau  fel  yn 
neidio  ac  yn  dianc  i  fíbrdd. 

Wedi  hyn,  dodir  hdbio  y  dull  portreadol  neu  gyflelybol  o  lefaru,  a  dy- 
wedir,  fod  "  breninoedd  y  ddaear,  a'r  gwŷr  mawr,"  &c.,  yn  ffoi  ac  "  yn 
ymguddio  yn  yr  ogofëydd,  ac  yn  nghíeigiau  y  mynyddoedd."  Y  mae 
canlyniad  tywalltiad  y  seithfed  phicd  yr  un  yn  hollol  o  ran  sylwedd  a*r  un 
uchod ;  ychwanegir,  i'r  ddinas  fawr  gael  ei  gwneuthur  yii  dair  rhan,  &c., 
ac  i  Bábüon  Fawr  ddyfod  mewn  cof  ger  bron  Diiw,  i  roddi  îddi  hi  o  gwpaii 
Uid  di  ddigof ẃtt  eí. 

Yn  aw,  cyinharer  dygwyddiadau  184S  ft'r  desgiifiadau  pr(^wyd<^ 
iaethol  (kn  sẁr;  «r  gweled  y  cyd-darawiad  tra  nodedig  sydd  rhyngddyirt 
a'u  gUydd,  ìf  p^h^eyntaf  y w  "mellt  a  tharanau  a  Hdbaiau,"  terfysgoedd  aiC 
ymrysonau  poŵfcily(ì  ao  ofnadwy ;  yna,  "  daeaigryn  fawr^  y  fiath  ni  bû  ^ 
pan  yw  dynion  af  y  ddaear,''  &c.,  chwyldroad  gwladwrîaethol  dîgyffelyb 
0  ran  ei  gyflbedinobrwydd  a'i  effeithiau ;  a  dîau  nad  oes  yn  haaes  chwyl- 
droadau  gvladwri|iethol  yr  oesoedd,  anghraifl);  o  un  mor  gyffiredHiol  ac 


CTFLAWKXAO  FROPBWT]>aLIABTHAU.  108 

ofoadwy  a'r  tm  yn  1848.     Ysgydwodd  hwnẁ  holl  wladwiiaethau  £vrQ|> 
yn  gyfan,  i  raddbiu  mwy  neu  lai,     Yn  nesaf,  "  A'r  haul  a  aeth  yn  ddu  fel 
sachlen  fiew/'    Bamai  llawer  o  hen  esbonwyr  prophwydoliaethau  y  Dad* 
guddiady  mal  wrth  yr  haiuil^  y  golygir,  breniniaeth  Efraino  yn  neillduol,  yr 
hon  fu  am  oesoedd  yn  brif  gynnaliaeth  ac  achles  i*r  Babaeth  a  Phabyddìaeth, 
Yr  oedd  y  brenin  a  deymasai  yn  Ffraine,  yr  amser  yr  oedd  Eleming  yn 
y^grìfenu  ar  y  Dadguddiad,  yn  1700,  yn  deûiyddio  yr  haul  yn  arwyddlun 
ei  freniniaeth.     Ond  pa  un  bynag  ai  fod  brenin  Ffrainc,  yn  neülduol,  yn 
carf  ei  bwyntio  allan  gan  y  brophwydoliaeth  dan  arwyddlun  yr  haul  neu 
beidìo,  ai  ynte  arwyddlun  cyfiìredinol  o  benaeth  neu  frenin  unrhyw  wlad 
ydyw, — caniyniad  cyntaf  toriad  allan  y  chwyldroad,  yn  1848,  ydoedd  i  haul 
fyned  yn  ddu  fel  sachlen  flew,  sef  i  frenin  y  Ffrancod,  Louis  Philippe,  golli  ei 
goron,  ei  orsedd,  a'i  awdurdod  freninol.  Yr  oedd  y  bore  by th-gofiadwy hwnw, 
Chwefror  24ain,  1848,  yn  cyfodi  fel  haul  yn  ei  kwn  ddysglekdeb ;  tywynai 
yn  ei  lawnogoniant  breiniolhyd  y  prydnawn,  pan  y  torodd  y  ddaeargryn  îawr 
allan,  a'i  taflodd  ef  o'i  gylchrod, — ac  a  ddymchwelodd  ei  cwseddfainc  o  awyr 
wladwrìaethol  Ewrop  i'r  Ilwch,  ac  a'i  Uosgodd  wedi  hyny  yn  fwg  a  Iludw. 
Aethy  fiídiMKÿ,ybendefigaeth,feIgwaed;  terfysgwydadiradcüwydhi^collodd 
eî  Miw  aíi  Uewyrch ;  dyddymwyd  ei  hurddas  a'i  theitlau.  CoUodd  hoU  swydd- 
ogion  yr  orsedd  eu  Uy wodraeth,  euUeoedd,  a'u  dylanwad.  Aeth  " y  nef  heibio 
fel  Hyfr  wedi  ei  blygu  ynghyd :"   cyfaewidiwyd  y  Uy wodraeth  wladol  o 
ran  ei  hegwyddorion  a'i  flurf .     Cyhoeddwyd  Ffraìnc  yn  werin-lywodraeth, 
a  threfìiid  fod  i  gymdeithasfa  wladwriaethol  gael  ei  hethol,  gan  yr  hoIÌ 
ddeffîaid  gwrywaidd  o  oedran  a  nodwedd  priodol.     Yn  ganlynol,  desgrifir 
helaethiad  y  chwyidroad  a*i  efleithiau  i  ac  or  deymasoedd  a  phenadurìaid 
eraiIL     "  A  breninoedd  y  ddaear  a'r  gwyr  mawr,"  &c.,  "  a  ymguddiasant 
yn  yr  ogofëydd."    Ac  fel  hyn,  yn  hoUoI,  y  dygwyddodd  mewn  canlyniad  i 
ddymdìweliad  gorsedd  a  breniniaeth  Fframc,  fel  y   dangoswyd  eisoes. 
Erioed  ni  welwyd  cj^mifer  o  benaduriaid,  a  phendefigion  o  bob  graddau, 
yn  flbi  ac  yn  ymguddio  o'r  blaen.     Nid  oedd  Louis  PhiUppe  a  ŵuizot,  a'u 
teuhioedd,  ond  rfaagredegyddion  i'r  wlad  hon  i  liaws  mawr  a'u  dUynasant 
yn  frian  o  wledydd  a  theymaaoedd  eraiU.     ''A  gwnaethpwyd  y  ddinas 
fowr  yn  dair  rfaaii."    Wrth  y  "  ddinas  fawr,"  golygwn  y  gaUu  gwladwiv 
iaethoi  Pabaidd  yn  Bwrop.     Y  gaUu  hwnw  oedd  yn  achlesu  ac  yn  cynnal 
Pabyddiaeth  i  fyny  yn  y  gwiedydd  hyny — ^yn  gorthrymu  cyrfí*  a  chydwy- 
bodau  dynion — ^yn  attal  taniad  yr  ysgrythyrau  ymhUth  y  bobl ;  gwnaeth- 
pwyd  y  gaUu  hwn,  ag  oedd  o'r  blaen  yr  un  a'r  unrfayw  o  ran  sylwedd,  yn 
rhane(Ug  o  ran  ei  ŵnf  a'i  egwyddorion  Uy  wodraethol  i  raddau.     Yn  Ffrainç, 
cyfoewidiwyd  ei  flurf  a'i  egwyddorion  gwreiddiol  yn  hoUol>  a  dygwyd  ef 
ì'r    un  gweriniaethoL     Mewn   gwledydd   eraUl,^    cyfiiewidiwyd  ef  o'r 
flìirf  unbenaethol  i'r  un  cyfansawdd  o  benaduriaeth  a  gweriniaeth,  yn 
gyflelyb  i  fifurflywodraeth  Prydain  Fawr.     Yn  y  UeiU,  arosodd  hyd  yma  y 
peth  oedd  o'r  blaen,  sef  unbenaeth;  ac  fel  hyny,  "gwnaethpwyd  y  ddinas 
fawr  yn  dair  riian,"  ao  y  "  syrtfaiodd  dìnasoedd  y  cenedloedd" — sefydliadau 
gwladwriaethol  y  teymaaoedd  fayn,  lawer  o  faonynt,  ac  y  siglwyd  ac  y 
terfysgwyd  fawynt  oU  i  raddau  mawrion.    Ac  yn  olaf  o'r  cwbl,  "  Babüon 
fawr  a  ddaetfa  mewn  cof  ger  bron,"  Duw,  &c.     Y  Babaetfa  ei  faunan,  neu  yr 

^  ìíegyB  PrwBÌa  ac  eraiU,  yr  hon  er  ei  bod  yn  Uywodraeth  Brotestanaiild  mewn  eaw, 
nid  ocNlâ  yn  rha^ri  nemawr  ddim,  mewn  Uawer  o  bethí.ay  ar  y  galluoedd  Pabaidd. 

H  2 


104  CTFIiAWNIAD   PBOPHWTOOLIABTHAU. 

Eglwys  Bábaidd.  Dodir  ei  thrydiìneb  hi  yn  olaf  o'r  cwbl  yn  nesgrìílMÌ  j 
brophwydoliaeth ;  a'r  olaf  ydoedd  o  ddygwyddiadau  y  flwyddyn.  Ffôdd 
Löuis  Philippe  o  Paris  (y  cyntaf  o  fföedigion  y  flwyddyn  1848),  ar  y  24aîn 
o  Chwefiror;  yn  nechreu  y  tymmory  ac  ar  y  2Íám  o  Dachwedd,  yn  niwedd 
y  flwyddyn,  y  fiMd  y  pab,  yr  olaf  o'r  fföedigion,  o  Bufain.  Drachefìiy  ar 
y  dOain  o  Bagfyr  canlynol,  y  dydd  olaf  ond  un  or  flwyddyn,  taniwyd  cant 
ac  un  o  fagnebiu,  oddiar  gastell  St.  Angdo»  yn  Bhufiain,  i  darânu  yr 
hysbysiad  pwysig  i'r  ddinas  fawr,  i  Italiy  i  Ewrop  a'r  byd,  bod  llywodraeth 
wladol  y  pab,  neu  y  Babaeth,  wedi  ei  dymchwelyd  i'r  llwch,  wedi  pàrhau 
4>  honi  am  yn  agos  i  un  cant  ar  ddeg  o  flyneddau !  Cenid  doch  eglwys 
8t.  Michael,  yn  y  ddÎDas>  yr  hon  na  chenid  un  amsery  ond  yn  unig  ar  yr 
achlysur  o  farwolaeth  pab,  i  hysbysu  yn  awr»  nid  marwoLieth  y  pab,  ond 
marwolaeth  y  Babaeth.  Aeth  y  djnasyddion  ymlaen  mewn  rhwysg  a 
gorfoledd,  gan  ddilëu  pob  arwyddion  ac  arwyddloniau  o  awdurdod  wladol 
y  pab  oddiar  yr  adeiladau  cyhoeddus ;  a  dadganasant  Buf ain  yn  werin- 
lywodraeth,  yn  nghanol  bloeddiadau  çyffiredinol  o  lawenydd  a  chymerad- 
wyaeth  !  Tarawodd  y  dygwyddiadau  pwysig  hyn  holl  Èwrop  â  syndod. 
Disgynent  yn  *^  genllysg  fel  t^entau  mawrìon,"  ar  yr  awdurdodau  Pabaidd 
yn  neillduol.  Wedi  dyfod  ychydig  atynt  eu  hunain  o'r  terfysg  a'r  braw^ 
dechreuent  gydymosod  a  chydymgynghori  ynghyldi  y  moddion  a'r  duU 
goreu  i  adferu  ei  scuusteiddrwydd  yn  ol  iV  awdurdod :  a  dîau  na  i^yflwyna 
hanes  cynghorau  hoU  oesoedd  y  ddaear  y  &th  ddiych  o  b^idroniy  ym- 
ddyrysu,  ymrwystro,  ac  aflwyddo,  ag  a  dd^gys  y  eynghor  hwn.  Os 
**ynfydwyd  bamwyr,"  ac  os  "  dygwyd  calonau  penaethiaid  pobl  y  ddaear'' 
erioed,  feî  y  ^*crwydrentmewn  anialwch  heb  flfoidd,"  gwnaed  hyny  yn  awr. 
Y  eytundeb  oyntaf  oedd,  f od  i  Hispaen  gymeryd  y  gorchwyl  mewn  llaw : 
addawai  hithau  yn  ewyUysgar  a  Uawen  y  gwnaethai.  Ond  ar  hyn,  rhuthr^ 
edd  yr  hen  flaenor  müwraidd  dewr,  Cabrera,  i'w  thiriogaethau,  a  chododd 
wrthryfel  yno  yn  mhlaid  Don  Carlos,  yr  hwn  a  fygythiai  yn  drwm  ddym- 
chwelyd  Uywodraeth  y  frenines  am  beth  amser :  feUy  rhwymwyd  dwylaw 
Hispaen  i  fyny  fel  na  aUent  ddwyn  dim  i  ben.  Yna  edrychid  ar  Awstria ; 
ac  er  cymaint  oedd  awyddŵyd  yr  hen  ddraig  ysgymun  hòno  i  gyflawni  y 
gwasanaeth  hwn  o  drawsder  a  ffieidd-dra,  yr  oedd  ganddi  fwy  na  digon  o 
waith  yn  ei  thaleithiau  ei  hunan,  y  rhai  oeddynt  ferw  gwyUt  drwyddynt  o 
derfysg  a  gwrthryfeL  Wedi  hyny,  gofynid  i  lywodraeth  Efrainc  gymeryd 
y  gorchwyl;  ond  ni  feiddìai  hòno,  gan  gywüydd,  y  pryd  hwnw,  wregysu  ei 
ẁleddyf,  ac  ymosod  ar  Bufain,  am  ddüyn  yr  esiampl  a  roddasai  hì  ei  hun 
o'i  blaen ;  er  y  teimlai  y  Uywydd,  a'r  rhan  fwyaf  o'i  weinidogion,  yn  bur 
awyddus  i'r  gwaith.  Wedi  hyn,  drachefh,  cytunid  fod  i  Naples  a  Sardinia, 
dwy  gymydoges  agosaf  y  pab,  uno  eu  gaUuoedd  er  ei  adferu.  Addawaant 
wneuthur ;  ond  cyn  cychwyn  cam,  syrthiasant  aUan  à'u  güydd,  ao  ystrano- 
ient,  ac  felly  terfynodd  y  Uith  hon. 

Yna,  dyma  y  gair  yn  dyfod  fod  ffraìnt;  wedi  penderfynu  ymosod  ar  yr 
anturîaeth,  ac  yn  parotöi  ati:  diwedd  yr  un  wythnos  drachefìì,  wele  y 
newydd  o  Parìs  fod  y  Gymdeithasfa  Wladwriaethol  yn  penderfynu  na 
byddai  a  wnelai  Ffrainc  â'r  mater !  Teffid  y  peth  yn  ol  i  HiÌspaen  eilwaith; 
dywedai  hithau  bod  ganddi  yn  awr  ddeng  mÜ  o  wyr  yn  barod  i'w  hanfon : 
yn  union  wedi  hyn,  hysbysai  na  aUai  hebgor  ond  pum  mil,  bod  terfysgoedd 
— ^'-  tori  aUan  yn  Catalonìa.  Addawai  anfon  y  pum  mU  hyny  yn  ddîoed;  ond 
*dâi  edryoh,  yr  oedd  ei  UogeU  mor  wag  i>  arían,  fel  na  aUai  ddwyn  y 


Cypi*àwniad  prophwydoliabthau.  105 

draul !  O'r  dîwedd,  er  ei  gwarth  a'i  chy wîlydd  bythol,  cymerodd  llywodraetll 
Ffraînc  y  gwaith  mewn  Uaw,  ac  anfonodd  ei  Uongau  i  ymosod  ar  ei  chwaer, 
îe,  ei  phlentyn  ei  hun  mewn  ystyr :  gwerin-ly wodraeth  ieuanc,  wanaidd^ 
ond  anrhydeddus  Rhufain,  yr  hon  oedd  yn  dechreu  blodeuo  a  ffrwytho  yn 
hyfryd  dan  weinyddiaeth  ddoeth,  gyfiawn,  a  grjrmus^^yr  enwog  Joseph 
Mazzini;  i  ymosod,  meddwn,  ar  y  werin-lywodraeth  deilwng  hon,  a  hyny  yn 
mhlaid  y  llywodraeth  drawsaf  a  mwyaf  gorthrymus  a  felldithiodd  ac  a  warth- 
niddodd  y  ddaear  erioed.  Dysgwyliai  y  Ffrancod  fynedfa  rwydd  i  mewn  i'r 
ddmas,  ac  na  fyddai  raid  iddynt  ond  dangos  eu  hunain  o'i  blaen,  er  dychrynu 
y  Rhufeinwyr  i  ymostyngiad ;  ond  yn  hyn  fe'u  siomwyd  yn  dost.  Cawsant 
lawer  curfa  galed,  a  bu  raid  anfon  lleng  ar  ol  Ueng  o  filwyr  i  adgyfnerthu 
y  fyddin,  cyn  y  gallasent  gymeryd  y  ddinas ;  ac  ni  chymerasant  hi  o  gwbl 
mewn  gwirionedd,  canys  pan  welodd  y  Rhufeinwyr  mai  oferedd  fuaâal 
gwrthwynebu  yn  hwy,  rhoddasant  y  ddìnas  i  fyny  ar  ammodau  ;  ac  felly, 
yn  lle  gogoniant,  medodd  Ffrainc  warth  a  gwaŵwiwydd  yn  Ehufain  yn 
mhob  ystyr. 

Bellach,  gallasem  ddysgwyl  gweled  y  pab  yn  dychwelyd  yn  eî  ol  i'w 
lys  a'i  awdurdod;  ond  na,  y  mae  yn  dyrysu  eto.  Ceisiai  Uyẃodraeth 
Ffrainc  ganddo  lacio  peth  ar  efynau  ei  lywodraeth,  a  chaniatâu  rhyw 
gymaint  o  ddiwygiadau  gwladwriaethol  iV  ddeüîaid;  ond  mynai  yntaa 
fyhed  yn  ol  yn  hoUol  rydd  ac  annibynol  i  wneuthur  fél  y  mynaL 
Erfyniai  Ffrainc  yn  ostyngedig  amo  i  ystwytho  tipyn  er  ei  mwyn  hi,  fel  y 
caflÈd  gochl  f  w  thaflu  dros  ei  hymosodiad  diweddar  ar  Ru&in — ei  bod 
wedi  ymrwymo  yn  gyhoeddus  ger  bron  Ewrop  i  ddiogelu  rhyddid  i'r  Rhuf- 
eînwỳr  ar  ei  adferiad.  Ymddangosai  yntau  fel  yn  gwrandaw  ac  yn  ys- 
twytho ;  gyda  hyny,  dyna  Awstria  a  Naples  yn  sisial  yn  ei  glust,  ac  yn  ei 
droi  drachefn,  a  thyngai  ei  sancteiddrwydd  nad  ai  yno  byth,  oni  chaffai  yr 
holl  awdurdod  i'w  law  ei  hun  a'i  gardinaliaid  fel  o'r  blaen.  Yn  y  cyfamser, 
yr  oedd  gweinidogion  ei  drawsder  (y  oardinaliaid)  y  rhai  a  ddychwelasant 
yn  ol  i  Rufain  wedi  i'r  Fjfrancod  feddiannu  y  ddinas,  yn  lly wodraethu  â  llaw. 
gref  yno,  ac  yn  ty wallt  eu  creulonderau  dreigaidd  ar  bob  grudd,  rhyw,  ac 
oedran  a  ddrwgdybid  ganddynt  eu  bod  yn  gyfeillion  rhyddid.  Adífer- 
wyd  yr  hen  chwil-lys  uffemol  a  ysgydwasai  gwerin-lywodraeth  Mazzim 
ymaith,  a  chwareuai  hwnw  ei  hen  ystranciau  melldigedig  drachefh;  ac 
yn  mysg  yr  aberthau  a  syrthi^nt  i'w  safii,  yr  oedd  Dr,  Achilli,  ofieiriad 
Pabaidd  enwog  gynt,  ondyr  hwn  a  argyhoeddasid  o  dwyll  Pabyddiaeth,  ao 
a  ymwrthodasai  â  hi,  ac  yn  nhymmor  y  werin-lywodraeth  a  aethai  i  Rufain 
yn  orachwyliwr  dros  y  Fibl  öymdeithas.  Ond  pan  dybygid  fod  pob  maen 
tramgwydd  wedi  ei  symud  oddîar  fíbrdd  y  pab  i  ddychweiyd  yn  ol,  a  phan 
oedd  yntau  wedi  gadael  ei  loches  yn  Gaeta,  ar  y  bwriad  hwnw,  Âymsi 
lythyr  hynod  llywydd  gweriniaeth  Ffrainc  at  un  o  swyddogion  y  fyddin  yn 
Rhujfain,  yn  tystio  yn  gryf  ac  yn  groew,  na  oddefai  Ffrainc  i*r  Rhiìfeinwyr 
gael  eu  gorthrymu  yn  y  modd  hwnw,  ac  y  mynai  fiìirfly wodraeth  a  ddio- 
gelai  eu  rhydífid  iddynt — ^na  chafiai  neb  le  i  ddywedyd  fod  Ffrainc  yn  tynu 
eî  chleddyf  i'r  dyben  i  yspeilio  un  genedl  o'i  hiawnderau  cyfiaWn,  &c. 
Tarawodd  hwn  y  pab  a'i  gardinaliaid  fel  taranfollt.  Pan  ddangosid  y 
llythyr  i'r  hen  dad  druan,  plethai  ei  ddwylaw ;  a  chodai  wỳn  ei  fygaid  i  fyny 
M  un  wedi  ei  daraw  gan  barlus  mud.  Dyma  hi  wedi  dyrysu  eto.  Pan 
ddaeth  y  Gymdeithasfa  Wladwriaethol  yn  Paris  ynghyd,  cymerodd  lythyr 
y  Itywydd  yn  achos  Rhufain  dan  ei  hystyriaeth ;  llwyddodd  y  gweinidog- 


106  CTFLAWIYIAD    PBOPHWTDOllASTHAU. 

ion  i  giid  pfcddliẁ  yn  j  gymdéíthttda  i  ddodi  j  ìtjÛijT  himw  beîbio  M 
peth  dîryin :  a  dyma  wawr  ar  achos  j  pab  unwaìth  eto^  a  dechreuai  ym* 
galoDOgi  i  ddychwelyd.  Ar  hyn,  llywydd  FfrainCy  wedì  ei  gythraddo  gan 
waîth  ei  wdnidogîon  yn  dìrymn  awdurdod  ei  lythyr,  a'a  diswyddodd,  ac 
a  alwodd  wyr  eraOl  iV  gynghor  yn  eu  lle.  Dyma  hi  yn  tywyllu  eto.  Pa 
fodd  bynag,  tybid  na  buaâai  y  llythyr  wedi  ei  ddirymu  unwaith  gan  bleid- 
lais  y  gymdeithas£Ei  yn  seíyll  yn  fwgan  ar  ei  ffordd  mwyadiy  efe  a  bender- 
fynaî  o  ddifirîf  ddychwelyd  yn  bur  fuan.  Anfonid  cenadau  oddìwrth  y 
cardìnaliaid  o  Bufaia  ato,  i  erfyn  amo  brysuroy  ac  atebodd  yntau  y  dy- 
diwdai  yn  ddîoed.  Gyda  bod  y  oenadau  yn  troi  oddiwrtho  tua  Bhufainy 
gyda  y  newydd  hwn,  dyma  newydd  araU  yn  ei  gyrhaedd  yntau  o  Paris, 
fod  blaenor  y  fyddin  Ffrengig  yn  Bhufaîn  i  gael  ei  newid,  ac  un  oedd  yn 
neinduol  o  anghymeradwy  ganddo  ef  (y  pab)  wedi  ei  benodi  iV  swydd ! 
Djona  hi  yn  dyrysu  eto :  oedodd  ei  ddychwelíad  drachefìi  hyd  rywbryd — 
**  A  hyd  pa  gy'cC  pwy  a'i  gŵyr  T  Y  mae  yr  hoU  bethau  rhyfedd  hyn  yn 
lleÊmi  riiywbeth.  Onid  yw  Uaw  Duw  yn  amíwg  iawn  yn  yr  hofl  oruch- 
wyUaeth  dra  hynod  hon  ?  Oni  eUir  dywedyd  yn  eithaf  priodol  yn  iaith  y 
prophwyd  Daniel — ^' Y  fam  a  eisteddodd,  a'i  lywodraeth  a  ddygant  oddi- 
amo."  Fel  yna  y  mae  yr  achos  yn  sefyU  pan  ydym  yn  ysgrifenu.  Ghülai 
j  dychwel  yn  ol  i  Bufain  rywbryd,  ac  am  ryw  dymmor,  a  gaUai  y  bydd 
wedi  dychwelyd  yno  cyn  y  caiff  ein  darUenwyr  y  "  Traethodydd"  hwn  i'w 
dwylaw ;  ond  byth  ni  bydd  yno  mwy  y  peth  oedd  o'r  blaen.  Y  mae  y  bobl 
wedi  darfod  âg  ef  am  byth  o  ran  eu  teimladau.  Torodd  yr  aelodau  eu 
hunain  y  pen  oddiar  y  corff,  a  thaflasant  ef  ymaîth,  gan  ddywedyd,  "  Ni  raid 
i  ni  wrthyt,"  G«Uir  ei  osod  yn  ol  â'r  cleddyf,  a  rhoddi  rhyw  fath  o  glud 
f  w  ddal  yno  am  enyd ;  ond  byth  ni  red  na  gwaed,  na  gwres,  na  bywyd^  o'i 
galon  iddo  mwy.  Darfu  i'r  Ffrancod  hefyd  yn  eu  hymosodiad  ar  Bufain, 
er  ceisio  adferu  ei  arglwyddiaeth  dymmorol,  roddi  marwol  archoU  i'w 
awdurdod  ysbrydol.  Pan  welodd  y  bobl  eu  dinas  yn  cael  ei  dryUio,  eu 
meddiannau  yn  cael  eu  dinystrîo,  a'u  gwŷr  yn  cael  eu  dyfetha,  er  adferu  ei 
drawsder  tymmorol,  aethant  i  ffîeiddìo  ei  grefydd  a'i  drawsder  ysbrydol 
hefyd :  ac  i  ddîal  ar  hono,  dechreuasant  argrafiu  a  thaenu  yr  ysgrythyrau. 
GaUwn  ddywedyd  wrth  derfynu,  "  Bys  Duw  yw  hyn."  Efe  a  roddodd 
yn  nghalonau  y  gaUuoedd  hyn  oU  i  wneuthur  ei  ewyUys  ef,  yn  ddîarwybod 
iddynt  eu  hunaîn. 

MeddyUem  ni  yn  sîcr  fod  yr  amgylchiadau  hyn  oU  yn  cynnwys  cyflawn- 
lad  tra  lunlwg  a  hynod  o'r  prophwydoliaethau  a  fuant  dan  ein  sjlwl  Pa 
un  a  ydynt  i  gael  cyflawniad  mwy  helaeth  eto>  yn  mhen  rhyw  dymmor  i 
ddyfod,  nid  awn  i  geisio  penderfynu  yn  awr.  Nid  yw  goruchwyUaeth 
1848  wedi  ei  gorphen  eto,  ac  nid  oes  neb  a  ŵyr  yn  awr  pa  bryd  ac  yn 
mha  beth  y  terfyna. 

Chwennychasem  sylwi  ar  amry w  o  brophwydoliaethau  eraìU,  a  eUir  eu 
(^nnhwyso  gyda  phriodoldeb  neìUduol  at  amgylchìadau  y  dyddíiau  hyn,  a 
gwneuthur  amry w  gasgliadau  ymarferol  oddiwrth  y  cyfan ;  ond  rhaid  i  ni 
ymattal,  gan  ddarfod  i'r  erthygl  hon  redeg  i  feithder  mawr  eisoes.  Ni  a  derf- 
ynwn  gan  alw  ar  hoU  garedigion  yr  efengyl  i  gydlawenhau  uwch  ben  yr 
hoU  oruchwylîaeth  ryfedd  hon.  "Deuwch,  gwelwch  weithredoedd  yr 
Àrglwydd,  pa  anghyfannedd-dra  a  wnaeth  efe  ar  y  ddaear."  "£fe  a  famodd 
y  buten  fawr,  yr  hon  a  Iygrodd  y  ddaear  â'i  phuteindra."  Ofer  fydd  Uafur 
-^  ^oU  garedigìon  yn  oeisio  ei  mêddyginiaethu.     Cymerai  caredigion  yr  hen 


OWhAD  jpy   NHADAÜ.  107 

Fabflon  gynt  <irîagl  f  w  dolur  hl,  ond  yn  ofer.  "  Ni  a  iaeka8om  Babilon»" 
meddent,  "  ond  nid  aeth  hi  yn  iach ;  ^ewch  hi,  ac  awn  bawb  iV  wlád ; 
canys  ei  bam  a  gyrhaedd  fr  nefoedd,  ac  a  ddyrchafwyd  hyd  yr  wybrau/' 
Nid  annhebygol  ydyw,  y  terfyna  holl  ymdrechion  cogfeddygon  y  Babilon 
Rufeinig  yn  y  eyîsrelyb  fodd.  Os  ydjw  cmser  ei  dymu  hi  wedi  dyfod,  ofer 
fydd  Ilafur  holl  freninoedd,  a'r  rhai  a  fuont  fyw  yn  foethus,  ac  a  buteinias- 
ant  gyda  hi,  fw  dal  i  fyny — syrth  y  cynnòrtìiwywyr  a'r  cyimorthwyedig ; 
"  canys  dydd  Arglwydd  y  lluoedd  sydd  ar  bob  balch  ac  uchel,  ac  ar  bob 
dyrchafedig,  ac  efe  a  ostyngîr,  &c.  Yna  yr  iselir  uchelder  dyn"  (y  dyn 
pechod,  yr  hwa  fu  yn  hir  yn  ymddyrchafu),  "ac  y  gostyngir  uehder  :dyn- 
îon  '*  (ei  gyMlËon  a'i  gynnorthwywyr),  "  a'r  Arglwydd  yn  unig  a  ddyrch- 
efir  yn  y  dydd  hwnw.  A  hwy  a  änt  i  dyllau  y  creigiau,  ac  i  ogof  äau  llych- 
lyd,  rhag  ofn  yr  Arglwydd,  a  rhag  gogoniant  ei  fi^wredd  ef^.pan  gyfod© 
ẁe  i  gynhyrfu  y  ddaear." 


«GWLAD    FY    NHADAU.*' 

HOFP  yw  gan  rai  gael  rhwysg  a  bri>  Gorhaeledd  lor  a'i  lleinw  hi : — 
A  thyru  aur  a  pherlau,  I  fyny  o'i  thrigfanau^ 

A  llwybro  gwledydd  fwy  na  rhif : —  O  enaii  myrdd  y  derch  bob  dydd 
Mil  hofiíach  genyf  finnau  Ei.glodydd  Ef  yn  ddîau, — 

Cfael  tawel  fyw  mewn  syml  f wynhad,  Rhyw  dawel  hedd,  a  llon  fwynhad^ 
Rhwûgbronydd"gwladfymiadau."     A  geir  yn  "  ngwlad  fy  nhadacu.** 

Mae  llawer  gwlad  mewn  uçhel  fawl    Caf  draw,  wrth  fyn'd  o  le  fy  nhrig 
Am  ddidawl  ryfeddodiau ;  Hyd  frig  ei  thàl  fynyddau, 

A  Ilawer  un,  pe  teithiwn  hi,  Fugeiliâid  gwâr  yn  gwylio  'n  IIoh 

Hyfrydweh  imi  roddai :  Eu  gẁynion  ddÎB.dellau ; 

Rhyw  fwynder  gwell,  er  hyny,  sydd  Heb  wylltíìl  fírom  i  lunio  brâd 
Yn  nedwydd  "  wlad  fy  nhadau."         Trwy  daẃél  "  wlad  fy  nhadau." 

Ei  hawel  iach,  ei  Ilwyni  Ilawn,  Trwy  'i^  fkJdu'  werdd  ar  fore  haf, 
'A'i  bywlawn  béraroglau —  I  ícẁi  daf  deimladau, 

A'r  aeron  per,  çrogedig,  sy  Ceir  seîmau  gẁych  hyfrydlaiwrn  gân 
Ynllenwi  ei  pherllanau;  O  fin  éi  giân  lancesau, 

Y  rhai'n,  a  Ilon  ragorion  gant,  Wrth  odro  'n  Ilon  y  blithion  dda 
Hynodant  "  wlad  fy  nhadau.'*  Ymdtiýgaí  "  gwlad  fy  nhadau." 

Pe  bae  i  dynged  flin  fy  nwyn  Ar  ael  ei  bronydd,  O  mor  wych 
0  awel  fwyn  ei  bryniau,  Yr  edrych  ei.rhaiíldrau, 

I  sengi  bröydd  estron  dir,  Yn  fírydiau  gwynion  tua  'r  pant 
Nes  treulio  hir  fiyneddau ;  Pan  nithrant  draws  y  creigiau; 

A  mynych  ddeigryn  Uaith,  mi  wn,  A  melus  ddŵr  %nnónau  gant 
Y  ẁŵwn  **  wlad  fy  nhadau.'*  Ddîodant  "  wlad  fy  nhadẅ.*' 

H  4 


108  ADDY60  T   LLTWODBAETH. 

Ei  Uawrlen  werdd  a  fritba  'r  haf  Pan  ddel  î  ben  fy  ymdaîtìi  í&r 
A'i  holl  hygaraf  dlysau ;  Trwy  amser  a  î  ofidîau, 

A  chynnyrch  llawn  eì  llwytho  wna,  0  fewn  ei  llwch,  0  rhodder  fi ! 
Nes  y  llifeiria  ŵydiau  I  gysgu  *m  hirion  orîau : 

0  laeth  a  mel,  mil  gwell  na  gwin,  Hûn  dawel  gaf  mewn  hedd  di-ând 
Trwy  iesin  "  wlad  fy  nhadau."  Yn  mynwes  "  gwlad  fy  nhadau.*  ' 

Tn  danllwyth  gwyllt  rhoir  dawn  ei  A  phan  ddaw  bloedd  yr  angel  mawr 
beirdd  I  alw  pawb  o'u  beddau, 

Wrth  Iwybro  ael  ei  bryniau,     ^  Caf  esgyn  £ry  mewn  nefol  wawr 
Pan  dremiant  draw  ei  glynoedd  heürdd     0  ddulawr  ei  phriddelhiu, 

A'u  tonawg  ŷd  yn  chwarau,  A  melus  ganmawl  cariad  rhad 
A  rhoddion  hael  y  dwyfol  Dad  Pan  fflamia  "  gwhid  fy  nhadau." 

Yn  hulio  '<  gwhid  eu  tadau." 


ADDYSG    Y   LLYWODRAETH. 

[Y  MAB  awdur  yr  ysgrif  ar  Addysgîant  yn  ein  rhifyu  diweddaf  wedî 
anfon  i  hysbysu  ei  fod  yn  f oddlawn  i  adael  yr  ysgrif  hono  fel  y  mae  i  fam 
y  wlad,  héb  ychwanegu  dim  ati.  Ond  derbyniasom  y  Uythyr  a  ganlyn 
oddiwrth  awdur  yr  ysgrif  a  ymddangosodd  yn  y  rhifyn  am  Gorphenaf. 
Yr  ydym  yn  deall  fod  yn  anghenrheidiol  hysbysu  mai  fel  gohebiaethau 
y  mae  y  ddwy  ysgrif  ar  Addysgia^th  wedi  ymddangos,  ae  nad  yw  y 
^Traethôdydd''  yn  gyfrifol  am  y  syniadau  sydd  ynddynt.  Ghdlesid 
meddwl  y  buasai  pawb  yn  gweled  hyn ;  ond  y  mae  anwybodaeth  a  dwhû 
rhai  dynion  bron  yn  ddiderfyn.  Y  mae  iaith  y  **Traethodydd"  ar  bob 
pwnc  yn  imffiurf  o'r  dechreu  hyd  heddyw ;  ond  yr  ydym,  er  mwyn  tegwch, 
yn  rhoddi  lle  yn  achlysurol  i  lythyrau  oddiwrth  ohebwyr,  megys  yr 
Amddifiyniad  i'r  Eglwys  Sefydledig  yn  ein  rhifyu  diweddaf •  Ao  ar  y  tir 
hwn  y  rhoisom  gyfie  i'r  ddwy  ochr  ysgrifenu  ar  y  pwnc  o  Addysgiaetlì. — 
GoL.] 

AT   OLTGYDD    T  "  TBABTHODTDD.'* 
Stb, 

Drwy  TBÌ  o'r  dygwyddiadan  qrdd  ar  droiaa  yn  diysn  yr  amcanion  cryftf,  ni  welids 
y  "  Traethodydd  **  diweddaf  am  fis  cyflawn  ar  ol  ei  gyhoeddiad.  Yr  wyf  wedi  treuHo 
mis  arall  i  yBtyried  pa  nn  a  ddylaswn  ateb  yr  ysgrìf  ar  "  Addyagiaeth"  ai  peidio. 
Wedi  cryn  fyfyrfod,  yr  wyf  wedi  dyfod  i'r  penderíyniad  y  byddai  ei  hateb  yn  wastraff 
ar  amser,  yn  bla  ar  amynedd,  ac  yn  ddirmyg  ar  reswm. 

Pe  y  ca^ddaswn  yn  yr  ysgrìf  dan  flylw,  gyírìîoîí  teg,  hysbyBÌadaa  cywir,  darlimiadaa 
didwyll,  ^yniadan  çyson,  acymreBymiadan  prìodol,  boaswn  vn  eu  liateb  ar  unwaiih,  er  nad 
yw  yn  cynnwys  on  mymryn  o  brawf  y  dyfot  y  Ilywodraetlì  gyfranu  addysg  i'r  ddliaid. 
Ondni  chynnwya y  deg tndalen  ar  hugain  ddim  o'r ibth.  Cyfidfon anghywir^hyBbyBÌadan 
disail,  darlnniadau  ffngiol,  penbleth  o  anghysonderaa,  a  chruglwyth  o  haeriadaa  £braw^ 
ydyw  y  cy&n  a  welodd  yr  awdar  yn  dda  ei  ddodi  ger  ein  bron.  T  mae  yn  achwyn  ar 
enllib,  ac  yn  enllibio  ei  hanan.  Beia  ar  anghyBondeb,  ac  ymgordedda  yn  ei  anghyBon- 
deraa  ei  honan.  Achwyna  ar  ddamgaddio  oddiwrth  y  werîn,  tra  y  mae  ef  ei  hon 
yn  cwblguddio,  ae  yn  eflRnsodi  y  gwaith.  T  mae  yn  imneilldttwr  cjaon,  ac  eto  yn 
pddef  hawl  y  Uywodraeth  i  orchymiffn  darUen  y  Bibl  mewn  yagolion.    T  mae  ymron 


ADDYSG   Y   LLYWOD£ABTH«  109 

^yrthio  i  lewyg  wrúk  aon  am  wàájig  grefyddol  íel  rhan  o  ymarferiadan  jagol  ddyddiol ; 
ond  08  derbynia  rhyw  yagol  arian  j  llywodraeth,  y  mae  yn  foddlawn  iddi  ddarllen  y' 
Bibl  a  gweddio.  Y  mae  yn  ceisio  dangos  y  bydd  yr  yagolfeistr  yn  elyn  fr  gweinid<>g, 
ac  y  bydd  y  gweinidogìon  a'r  pwyllgoran  yn  orthiymwyr  ar  yr  yBgoIfeistr.  T  mae 
addysg  grefyddol,  yn  ol  ei  &m  ef,  yn  ddiraddiad  ar  y  Bibl ;  ond  ymdrecha  gelu  y 
rhaid  darllen  y  Bibl  yn  mhob  ysgol  cyn  y  cynnorthwyir  hi  gan  Bwyllgor  y  Cynghor 
ar  Addysg.  Mae  y  "  Principality  **  a'r  '*  Amserau  "  yn  cael  eu  cludo  ar  diaul  y  Ilyw- 
odraeth,  meddai  ef ;  ond  y  mae  yn  anghofio  fod  y  papyrau  hyn  yn  talu  ceiniòg  o  doU 
am,bob  copi  a  anfonir  drwy  y  Uythyrdoll,  ac  am  ugeiniau  na  anfonir.  Nid  yw  yn 
cofio  eu  bod  heblaw  hyny  yn  talu  2Ìp,  y  cant  o  doll  ar  y  papyr,  a  U.  6c.  o  doll  ar  bob 
hysbysiad  ol  mewn.  Y  mae  yr  awdur  am  saith  mil  o  ysgolion  yn  Nghymni  a  Mynwy^ 
a  sierỳd  fel  pe  bae  yr  YmneilldUwyr  i  gynnal  pob  un  o  honynt.  Pwy  sydd  i  godi  pob 
ysgoldŷ,  i  eynnal  pob  athraw^  i  brynu  pob  darlun,  ac  i  roddi  yr  un  peth  a  chregl  yn 
Ilaw  pob  nlentyn !  Y  mae  pob  plentyn  drwy  y  wlad,  gwreng  a  boneddig,  mud  a 
byddar,  dall  ae  anafhs»  cloff  ac  anmhwyllus,  claf  a  chlwyfiis,  i  fod  am  ddeuddeng 
mlynedd  yn  yr  ysgolion  hyn  yn  ol  yr  nn  ymresymiad,  a  hyny  ar  draul  yr '  Ymneill* 
düwyr.  Tn  enw  dyn,  Mr.  Golygydd,  beth  sydd  i  ddyfod  o  yogolion  yr  BSglwys?  A 
ydyw  yr  hoU  foneddigion,  masnachwyr,  ac  amaethwyr  yn  myned  i  roddi  eu  plant 
mewn  ysgolion  cyfiredin  ar  draul  yr  Ymneilldüwyr  drnain?  Ihrj,  mewn  difiîf,  a 
wnaeth  Ymneilldüaeth  yn  gyfrifol  am  addysg  y  genedl  1  Yr  oeddwn  i,  dyn  a'm  helpo, 
yn  arfer  meddwl  mai  rhleni  oedd  yn  gyfrifol  am  addysg  eu  plant.  Profed  eich  goheb- 
Tdd  fod  haiol  gaii  y  llywodraeth  i  ymyraeth  ftg  addy^g  eu  deiliaid,  ac  yna,  ymresymir 
ig  et  Cofied  nuá  y  pwnc  mewn  dadl  ydy w,  a  ddylai  addyâgfod  yn  rhydd  neu  (nibdol  f 
]Nid  oee  neb  am  ddadleu  ftg  ef  nad  y w  rhywfath  o  addysg  yn  well  na  dim,  má  oes 
neb  yn  ei  ammheu  na  byddai  yn  Jantaia  Vt  Cymry  wybod  Saesoneg,  er  yr  ymddengys 
ei  fod  yn  an^ofio  os  oes  cannoedd  o  Saeson  mewn  Ileoedd  da  yn  Nghymru,  fod  mil- 
oedd  o  Gymry  mewn  Ileoedd  da  yn  Lloegr*  Peidied  a  gwneyd  bwgan  o'r  cledrfiyrdd. 
Cofied  yr  addysgir  pob  dosbarth  yn  ol  ei  se^llfa  gymdeithasol^  ac  yr  ymgoda  teilyng- 
dod  yn  wastad  i'w  le  |>rìodoI  ei  hunan.  Nid  oes  greadur  a  ddywed  air  yn  erbyn 
addysgu  y  Cymro,  ond  i  hyny  gael  ei  wneyd  mewn  ffordd  onest.  Ûb  bydd  Moiganwg 
a  Mynwy  cyn  hir  yn  brif  &snachle  fwnaidd  Bwrop,  y  mae  yn  debyg  mai  nid  ysgrifen- 
wyr  a  goruchwylwyr  fydd  holl  Gymry  y  wlad  y  pryd  hwnw.  Byáá  eisiau  y  gfôwyr^ 
y  mwnwyr,  a'r  gwŷr  tkn,  fel  yn  bresennoL  Bydd  ganddynt  denluoedd  i'w  çynnal,  a 
thebyg  mai  nid  heb  laáir  y  cynnelir  hwy.  Ni  bydd  peiygl  iddynt  newynu  os  na 
ddeallant  y  Groeg  a'r  Lladin.  Nid  yr  un  peth  sydd  yn  cadw  Cymro  yn  Lloegr  rhag 
newynn,  ag  sydd  yn  cadw  Sais  yn  Nghymm.  Cedwir  y  Cymro  gan  ei  deilyngdod  a*i 
fedr,  ond  dygir  y  Sais  i  Gymru  a  chedwìr  ef  yno  am  fod  ei  feistrìaid  yn  Saeson» 
Byddai  yn  werth  i'r  bobl  dyner  galon  a  ofhant  newyn  yn  Nghymrn,  os  na  dderbynir 
arìan  y  Uywodraeth,  gofio  hyn.  Shaid  i  addysg  pob  gwlad  ddibynu  ar  ei  sefyllia 
weithiol  a  chymdeithasol,  ond  ymddengys  fod  pleidwyr  addysg  y  Uywodraeth  yn 
anghofio  hyn.  Soniant  ám  adeUadau  mawrion  a  theg,  ac  addysg  bendefigaidd,  heb 
gofio  mai  yr  addysg  brìodol  i  bob  dosbarth  ydyw  yr  hyn  a'u  cyíaddasa  at  ddyled- 
Bwyddau  dyfodol  bywyd.  Rhagrìth  feUdigedig  ydy w  darlnnio  i  dlodion  gweithwyr  a 
m&n-amaethwyr  ein  gwlad,  y  gaUuoga  cynUun  addysg  y  Ilywodraeth  i'w  plant  gyr- 
haedd  urddas  a  chyfoeth  drwy  ddyfod  yn  ddysgybl-athrawon,  ac  ysgolëigion  y  firenines. 
Nid  oes  gobaith  o  hyn,  ond  i  un  o  bob  pnmp  ar  hngain;  ac  o*r  nifer  hwn  bydd  mwy 
na'r  hanner  na  ddeuant  byth  yn  ysgolëigion  y  frenines.  Pan  y  Uedanir  gau-obeithion 
fel  hyn,  y  mae  yn  biyd  i  bob  dyn  efelychu  Cromwel,  a  dywedyd,  "  Syr  Harry  Yane  ì 
Syr  Ilarry  Vane  I  Yr  Arglwydd  a'm  gwaredo  i  rhag  Syr  Harry  Vane."  Yn  ol  cyn- 
Unn  bresennol  y  Uywodraeth,  geUir  dewis  pedwar  o  ddyBgybl-athrawon,  neu  is-athraw- 
on  o  bob  cant  o  ysgolëigion.  Ond  a  oes  rhywun  mor  ffol  a  dysgwyl  y  bydd  i'r  cyfry w 
nifer  gael  derbyniad  yn  "  ysgolëigion  y  frenines  ?    Beth  a  wneid  ft  hwy  ?    Pft  le  y  ceid 

Elant  iddynt  i'w  haddysgu  ar  ol  gadael  yr  ysgol  athrawoll  Os  dywedir  y  derbynîr 
wy  i  wasanaeth  y  Uywodraeth,  pa  hyd  y  byddaiy  llywodraeth  heb  lanw  i  fyny  yr  holl 
swyddau  y  gaU  benodi  personau  i'w  Ilanw  î  Yr  ydwyf  yn  meddwl  mai  tuag  wyth  mil 
(8,000)  ydyw  nifer  y  cyfryw  swyddau,  ac  ni  byddai  y  nîfer  a  fyddai  yn  wag  bob 
blwyddyn  ond  megys  dim  rhwng  cynnifer.  Wedi  treulio  eu  hamser  nes  bod  yn  ddwy- 
ar  bymtheg  neu  ddeunaw  mlwydd  oed,  ac  heb  gyrhaedd  yn  ysgolëigion  y  frçnines,  na 
derbyn  awydd  gan  y  Uywodraeth,  beth  a  ddaw  o'r  dysgybl-athrawon  1  Ni  whU^t  y 
tio  yn  ysgolfeistrìaid,  oblegid  ni  allent  dderbyn  cymhorth  y  Uywodraeth  heb  fod  mewtt  ^ 
ysgol  athrawol,  a  pha  fodd  y  gallent  ymgystadlu  ft'r  ysgolfeistrìaid  a  fii  ynddynt,  ac  4 
gynnorthwyír  ^;an  y  Uywodraeth  f    Mae  y  cynllun  hwn  mor  sicr  o  daflu  addysg  i  ddwyw 


110  ADDYSG    Y    LLYWODRAETH. 

law  7  Ilywodilbeth  ag  nn  o  dre&iadau  gormesol  y  Cy£EUQidir.  Analluoga  yr  ysgol&ÌBtai 
a&nibynol  i  eimiU  eu  bywioliaeth,  crea  au-obeithion  y  u  mynweaau  miloäd,  sioma  hwynt 
yn  y  dull  creulonaf,  gan  eu  gadael  heb  alwedigaeth,  ae  mewn  oedran  anmhriodol  i 
ddysgu  un  gelfyddyd.  Dwgholl  drethi  y  deymas  i  ddylanwadu  yn  erbyn  ysgolion 
rhydd.  Ettyl  gystadleuaeth,  yr  hyn  bob  amaer  sydd  yn  diogelu  rhagoroldeb.  Dy- 
wedaf  &  dau  âir  i  weithwyr  Morganwg  a  Mynwy  beth  ydyw  addysg  y  llywodraeth  — 
nop  y  cwmni  ydyw.  Siop  i  dori  pob  masnachwr  annibynol.  Siop  ì  werthu  siwgr  y 
gellir  ei  brynu  yn  mhob  Ue  arall  am  chwe'  cheiniog  y  pwys,  am  aaiih  ydyw.  Siop  i 
werthu  caws  naw  ceiniog  y  pwys  am  ddeg  ceiniog  a  thaîr  ffyrlingydyw.  Siop  i  wneyd 
y  meistr  yn  ormeswr,  a'r  gweithiwr  yn  gaethwas  ydy w.  Gwn  o'r  goreu  nas  gall  ysgol- 
ion  rhydd  ymgystadlu  &g  ysgolion  y  llywodraeth,  ac  onid  yw  hyny  yn  ormes  ì  Hawdd 
dyweyd  wrth  bleidwyr  addysg  rydd  am  fyned  ymlaen  yn  eu  dull  eu  hunain,  ond  pa 
fodd  yr  ftnt  amlaen  tra  y  byddo  cyllid  y  deyrnas.  a  dylanwad  y  Ilywodraeth  yn  eu  her- 
byn  ì  Pe  y  gofynasid  i  Mettemich  am  y  Ilwybr  effeithiolaf  i  gadamhau  a  lledanu 
gormes,  nis  gallasai  gynnyg  gwell  hwn.  Hen  g&n  ydy w  dywedyd  y  gellir  ymwrthod  â*r 
cynllun  hwn  neu  arall,  os  na  bydd  yn  gwelthio  yn  foddhaol.  Na !  nid  mor  hawdd  ar 
ol  cylymu  bywioliaeth  miloedd  wrtho.  Hawdd,  yn  ol  yr  un  resymeg,  fyddai  i  offeir- 
iaid  SfengyJaidd  Eglwys  Loegr  droi  allan  o  honi,yn  Ile  ymlynu  wrth  ei  hailenedigaeth 
yn  y  bedydd ;  ond  yr  ydym  yn  gweled  mai  nid  feily  y  mae.  Hawddach  Iladd  y  wiber 
yn  ei  babandod  nag  yn  ei  Ilawn  faintioli.  Gwell  ymwrthod  à  chynllun  drwg  o'r 
dechreuad,  nag  ymdrechu  ymyagwyd  a  myned  allan  fel  cynt,  pan  y  bydd  wedì  eiIHo 
cydynau  ein  nerth. 

Yr  wyf  fi  yn  dadleu  nad  oes  gan  y  llywodraeth  hawl  na  chymhwyêder  i  ymyraeth  ftg 
addysg»  Ni  waeth  i  mi,  o  ganiyniad,  pa  gynUun  a  arfero,  o  ran  egtoyddor.  Tr  wyf 
yn  rhwym  o  wrthwynebu  pob  un^am  y  rhaid  fod  ei  egwyddor  yn  ddrwg,  Kîd  oes 
rwymau  amaf,  gan  hyny,  i  sylwi  ar  yr  hyn  a  ddywedir  am  addysg  y  Uywídraeth  ar  y 
Cy&ndir,  neu  yn  yr  America.  Eto  gellid  meddwl  nad  ymfi&ostiai  un  dyngarwr  lawer 
0  addysg  y  Cyfandir.  Beth  ydyw  ei  flBrwythau  î  Anffyddiaeth  waedlyd  a  chableddus 
yn  Ffrainc.  Mewn  teyrnasoedd  eraiU  yr  ydym  yn  gwéled  gwaed  y  deiliaid  yn  mwydo 
y  ddaear,  eu  hymenyddiau  yn  ei  gwrteithio,  eu  hesgym  yn  ei  gwynu^  a'u  cáiawd  yn 
ymborth  i  fwystfilod  ac  adar  y  nefoedd.  Y  mae  braîdd  yn  rhy  ddiweddar  i  alw  Cymru 
i  ganu  mawl  am  effeithiau  y  feth  addysç  !  Os  ydy w  addysg  rydd  wedi  methu  cyrhaedd 
pawb,  y  mae  addysg  y  Uy wodraeth  wedi  cyferfod  à'r  un  methiant.  Y  mae  "  profiad 
cliwe'  mil  0  flyneddau,"  yn  uchel  gyhoeddi  mai  gelyn  rhyddid,  gwareiddiad,  a  chrefydd 
ydyw  addysg  y  Uywodraeth  yn  mhob  oes,  ac  o  dan  bob  amgylchiad. 

ün  gair  am  bum  cant  punnau  Mr.  Coventry  WiUiams.  Pwy  a'u  derbyn  ?  A  oes 
neb  a  gymer  drugaredd  arno?  Y  maent  yn  d&n  ysol  yn  ei  logeU.  Baeth  yn  un 
swydd  i'w  cynnyg  ỳn  Abertawe.  CymheUodd  hwy  £'i  ben  a'i  dafod  ei  hun  i  Ysgol 
Elusenol  Gymreig  Llundain.  Ond  nid  oes  neb  yn  eu  derbyn,  a  bydd  meUdith  ei 
ŵlad  ar  gopa  walltog  y  neb  a  gyfiyrddo  &  hwy.  Gwerth  cymeriad  y  genedl  ydynt. 
Wedi  ein  duo  a'n  heullibio  ger  gwydd  teyrnasoedd  cred,  dyma  Mr.  Coyentry  WiUiams 
yn  cynnyg  i  ui  bum  cant  o  bunnau  1     Bydded  ei  arian  gydag  ef  i • 

Nid  oes  gan  y  Uywodraeth  hawl  i  ymyraeth  âg  addysg,  ac  am  hyny  ni  ddylai  wneyd. 
Nid  oes  ganddi  gymhwysder  i  ymyraeth,  ac  am  hyny  nis  gail  wneyd,  heb  wneuthur 
drwg.  Os  dylai  ymyraeth  àg  addysg  un  dosbarth  o'r  deiliaid,  dylai  o&Iu  am  addysg 
pob  dosbarth,  gan  fod  yr  un  berthynas  rhyngddi  a'r  cyfen.  Mae  yn  amddifiyn  pob 
dosbarth,  ac  yn  cosbi  pob  dosbarth  fel  eu  gUydd,  ac  am  hyny,  dylai  addysgu 
pob  un  fel  eu  gilydd.  Nis  gall  addysgu  y  bobl  ond  ar  eu  traul  eu  hunain,  gan 
nad  oes  gan  y  Uy  wodraeth  arian  ond  a  goda  oddiar  y  deiUaid  trwy  drethi  a  thoUau. 
Y  mae  y  boneddigion  a  dosbarthiadau  canol  ein  gwlad  yn  rhoddi  addysg  i'w  plant, 
am  fod  ganddynt  fodd  i  wneyd  hyny.  Y  mae  Ilawer  o'u  gweithwyr  heb  fodd  am  fod 
.  eu  trethi  yn  rhy  diymion.  Y  ffordd  oreu  ydy w  symud  y  trethi,  a  rhoddi  modd  yn 
eu  dwyIaV,  ac  yna  hwy  a  ofalant  am  eu  plant  fel  eraill.  Os  oes  ganddynt  foddion, 
ond  yn  eu  treuUo  mewn  oferedd,  byddai  yn  anghyfiawnder  eu  cynnorthwyo,  Fel 
hyny  yr  ydym  yn  gweled  fod  pob  dadl  dros  ymyriad  y  Uywodraeth  yn  ddiwerth.  NiB 
gall  byth  gael  ei  sefydlu  heb  droseddu  yn  erbyn  egwyddoriòn  cyfiawnder  a  rhyddid. 
Gosodir  y  gareg  syífaen  mewn  gormes,  a  sicrhëir  maen  pen  y  gongl  mewn  trais. 

Gallwn  ddywedyd  ychwaneg,  ond  nid  wyf  yn  gweled  hyny  yn  anghenrheidiol.  Yr 
wyf  yn  ymddiried  egwyddorion  ac  ymresymiadau  fy  ysgrif  ar  "  Addysg  y  Llywodr- 
aetìi"  yn  y  "  Traethodydd "  am  Orphenaf  diweddaf  i  fejn  y  wlad.  Nid  wyf  yn 
mèddwl  y  bydd  iddi  deimlo  oddiwrth  yr  ysgrif  yn  eich  rhifyn  d^weddaf,  yr  hon  sydd 
mor  amddi&d  o  iym  mewn  cy&nsoddiad  ag  ydyw  o  wirionedd  mewn  darluniadan. 


PYTHEFNOS   YN    LULNWRTYD.  111 

CymhaTer  y  ddwy  ys^rif  yn  deg  a  didaedd,  ac  yr  wyf  yn  hollol  foddlawn  i  ediych  ar 
y  canlyniad.  Gwn  niai  hawdd  denu  dyiiion  wrth  gynnyg  arìan  iddynt ;  gwn  hefyd. 
mai  "  Cadam  ae  anorchfygol  y  w  y  gwirionedd." 

Díau  genyf  y  daw  yr  adeg  pan  y  gwel  ŵn  cydwladwyr  yn  gyfiredinol  mai  eu  cyf- 
eillion  hwy,  a  chyfeillion  tegwch  a  rhyddid,  ydyw  cyfeillion  addysg  rydd.  Yr  ydym 
am  addysgu  y  bobl,  ond  nid  ar  draul  eu  rhyddid  a'u  diraddîad.  Yr  ydymyn  gymaint 
dros  lyfrgelloedd,  llyfrau,  ysgolion,  ac  addyag,  a'n  gwrthwynebwyr,  ond  yr  ydym  am 
ddwyn  y  pethau  hyn  oddiamgylch  ar  egwyddorion  cyaon  ft  dybenion  Uy^odraeth  ac 
iawnderau  dyn.    Amaer  a  ddengya  ein  cywìrdeb  a'n  Uẃyddiant. 

Ydwyf,  Syr, 

Yr  eiddoch  yn  fiyddlawn, 

AWDUB  YB  YSaEIP  AB  "ADDYSG  Y  LLYWODBAETH." 
Rhag,  lqr,  1849. 


PYTHEFNOS   YN    LLANWRTYD. 

"  Yn  amser  gwynfyd,  bydd  lawen ;  ond  yn  amser  axifyd,  ystyria ;  Duw 
hefyd  a  ivnaeth  y  natU  ar  ffÿfer  y  llaUf  er  mwyn  na  chai  dyn  ddim  ar  ei  ol 
ef."  Cylmwys  rhan  o*r  geiriau  hyn  o  eiddo  y  Pregethwr,  yn  ein  tyb  nî, 
ddeddf,  yr  hon  a  orfydd  ì  ni  gyfenwi  yn  ddeddf  ad-daliad  tatmóly  oblegid 
nas  gwyddom  yn  bresennol  am  un  gair  Cymreig  unigol  ag  a  fynega  yr  oll  a 
ddeall  y  Sais  wrth  y  gair  compensation.  Cysgodir  yr  un  egwyddor,  ni  a  fedd- 
ylie%  gan  y  ddîareb  hono — "Ni  ddaw  drwg  i  un,  na  ddaw  da  i  un  arall." 
Golygwn  fod  y  drwff  a  ddaw  i  ryw  un  yn  cael  ei  osod  ar  gyfer  y  da  blaen- 
orol  ag  oedd  wedi  dyfod  iddo,  ac  i  fod  y  "  da  a  ddaw  "  i  un  araU  yn  cael  eî 
osod  ar  gyfer  y  drwp  blaenorol  ag  oedd  wedi  dyfod  iddo  yntau.  Neu,  a 
golygu  plant  Adda  fel  un  teulu,  nid  ydy w  yr  hyn  a  ddygwyddy  o  herwydd 
amgylchiadau  neillduol  ar  y  pryd,  fod  yn  ddrwg  i  un  aelod  o'r  teulu,  yn 
cael  ei  adael  i  fod  felly  i  aelod  aràlL  I  hwnw  try  allan  yn  dda  trwyadl. 
Felly,  os  oes  drtDy  yn  dyfod  i  ry w  un  aelod  neillduol,  nid  oes  ond  da  yn  dyfod 
i  r  teulu  fel  teulu.  Os  na  ddaeth  da  i  Domos,  fe  ddaeth  i  Dafydd  eî  frawd, 
Cynnyrch  gweithrediadau  y  ddeddf  dan  sylw  ydy w  cyfartalwch  neu  gyd- 
Iwysedd :  ac  mae  cyf artalwch  yn  ddîau  yn  un  o  ddéddfau  Natur  a  Rhag- 
luniaeth.  Mae  y  Creawdwr  mawr  wedi  cyfranu  ei  ddoniau  â  llaw  hael- 
ionus  a  chyfartal,  i  bob  creadur,  yn  ol  ei  radd  a'i  sefyllfa  yn  llechres  bod- 
olaeth.  Gellic  yn  hawdd  gyfrif  am  bob  eithriad  ymddanyomtdol  (oblegid 
ni  chredwn  fod  un  wirioneddol  idd  ei  chael)  trwy  gyfeirio  at  weithrediadia,u 
y  ddeddf  a  esyd  "  y  naill  [beth]  ar  gyfer  y  llaH."  Dynodir  teyrnasoedd 
Natur  a  Rhagluniaeth  â  llawer  mwy  o  gydbwysedd  a  gwastadrwydd  nag 
aymddengys  ar  ýr  olwg  gỳntàf.  Nid  ydyw  Awdur  Rhagluníaeth  wedi 
rhoddi  pob  peth  i  un  wlad,  ond  y  n^ae  wedi  rhoddi  ei  rhanJL  bob  gwlad.  Mae 
íiiiisawdd,  ac  mewn  canlyniad  i  hyny,  anghenrheidiau  gwahanol  wledydd, 
wedi  penderfynu  natur  a  helaethrwydd  rhoddion  y  Creawdwr  iddynt.  Pe 
buasai  adnoddau  uiu:hyw  wlad  neiUduol  yn  ddigon  lliosog  ac  amrywioj  idd 
ei  gwneyd  yn  Baradwys,  neu  yii  Gosen,  i  feibion,  dynion,  byddai  eu  dryg- 
wm  hwy  eu,  hunain  yn  ddigpn  o  rwystr  ar  y  ffordd  í  hyny  gymeryd  lletan 


112  PYTHBPNOS   YN    LLANWRTYB. 

y  mil  blyneddau.  Mae  gofmodeâd  o  r^rw  iin  peth  mewn  un  wlad  yn  taro 
diff^  gwlad  arall  o'r  peth  hwnw.  Mae  fformodedd — mwy  nag  sydd  eisiea 
ar  y  trigolion — o  eidionau»  defaid,  ac  ŷd  yn  sir  Henfibrdd)  ond  nid  oes  dim 
glo  ynddi :  mae  gormodedd  o  lo  yn  sir  Forganwg,  ond  nid  oes  yno  ddim 
chwarter  digon  o  ymborth  er  cynnal  y  glöwyr.  Mae  pob  gwlad  yn  anghen- 
rheidiol  i  r^rw  wlad  arall,  ac  o  ganlyniad,  y  peth  doethaf  all  meibion  dynìon 
wneyd,  ydy w  peidio  rhyfeht  â'u  gilydd.  Ao  mae  yn  ddigon  tebygol  taw 
ysbryd  mamachol  Uoegr  fydd  yr  offeryn»  ac  hwyrach  y  pri^  offeryn,  a 
ddefiiyddia  Bhagluniaeth  er  llethu  ysbryd  rhyfehu  Mae  trefìuadau  Natur 
a  Bhagluniaeth  yn  dysgu  dibyniaeth  y  teulu  dynol  ar  eu  gilydd  wrth  fyned 
trwy  y  byd  presennol.  Ac  fel  mae  gwareiddiad  yn  myned  rhagddo,  a  chyf- 
oeth  yn  cynnyddu,  mae  anghenrheidiau  (dychymygol  neu  wirioneddol) 
dynion  yn  myned  yn  fwyf wy  lliosog,  a'u  dibyniaeth  ar  eu  gilydd  yn  cael  ei 
ychwan^gu  i'r  un  graddau.  Mae  Uawer  rhwng  diffon  hen  wreigan  wledig 
Oymreig  a'r  frenines.  Mae  yn  wir  nad  ydyw  yr  olaf,  wedi  y  cyíajìy  ddim 
yn  cyrhaedd  uwdi  tir  na  byw ;  ac  mae  y  flaenaf  yn  medru  gosod  ei  throed 
ar  hwnw :  ond  pe  byddai  i'r  mawrion  a'r  cyfoethogion  fyw  fel  y  tlodîon, 
byddai  miloedd  ar  filoedd  o'r  dosbarth  gweiŵyddol  mewn  amryw  wledydd 
heb  fara  iddynt  eu  himaîn  a'u  pLint.  Nid  ydyw  y  sidan^  y  pali,  a'r  pln, 
ynghyd  à'r  meioì  gwerthfawr,  a  lluoedd  o  bethau  eraill,  yn  anhebgorol 
anghenrheidiol  er  cynheiu  cyrff  boneddigesau  a  phendefigesau,  ond  mae  torf 
liosog  o'u  cydgreaduriaid  yn  ennill  eu  bywioliaeth  wrth  barotoi  y  cyfiyw 
bethau  ar  eu  ^er. 

Mae  y  ddeddf  o  osod  y  naîll  beth  ar  gyfer  y  llall,  îdd  ei  chanfod  drwy 
holl  natur.  Mae  llysiau,  blodau,  coedydd,  ac  anifeiliaid  y  maes,  ynghyd  fìg 
ehediald  y  nefoedd,  a  physg  y  môr,  yn  ddarostyngedig  iddi.  Coffawn 
ychydig  anghreifitiau.  Nis  gallwn  ddyfod  fig  esîampl  o  bob  dosbarth  ag 
ydym  newydd  enwì.  Cymend  hyny  ormod  o  amser  a  gormod  o  le  ar  hyn  o 
bryd.  Bhaid  i  ni  ynte  i  ddethol  ychydig  aUan  o  niferL  I  raî  coedydd, 
megys  y  winwydden,  ni  roddwyd  ond  un  briodoledd,  ond  mae  hono  yn 
dd^n  o  ddawn  iddi.  Nid  ydyw  dda  i  ddim  ond  dwyn  ŵwyth.  Nid 
ydyw  y  pren  o  un  defhydd  ond  at  danwydd,  ac  nid  rhyw  lawer  yn  y  ffordd 
hono.  í  goedydd  eraill,  rhoddwyd  finrfiau  prydferth  a  theg  yr  olwg  ar- 
nynt,  ond  ni  ordeiniwyd  mo  honynt  i  fod  o'r  un  gwasanaeth  i  ddyn  ag  ydyw 
y  %nnidwydd,  y  deri,  a'r  ynn.  Mae  y  ddaear  yn  llawn,  nid  yn  unig  o 
bèthau  at  wasanaeth  dyn,  ond  yn  llawn  o  betììau  addwrmádol,  Nid  oedd 
eisieu  blodau  er  cynnal  natur  dyn,  ond  yr  oedd  eu  heisieu  er  addumo  a 
phrydferthu  gwyneb  y  ddaear.  Mae  Duw  wedi  darparu,  nid  yn  unig  ar 
gyfer  dyn  f el  dyn  y  bwytäwr,  dyn  yr  yfwr,  a  dyn  y  gwîsgwr,  ond  ar  gyfer 
dyn  fel  perchen  dychymyg,  a  gälìi  ì  dderbyn  mwyniant  o'r  puraf  oddiwrth 
ayllu  ar  yr  hyn  sydd  fawreddog  a  phiydferth  mewn  natur.  Ac  yr  ydym 
bron  a  chredu  fod  rhai  dynion  yn  ateb  yr  un  dyben  yn  y  byd  meddyliol  a 
dealltwriaethol  ag  ydyw  y  blodau  yn  ateb  yn  y  byd  Uysieuol — sef  â  wisgo 
â  harddwch  ac  â  tìilysni.  Onid  math  o  flodau  amryhw  peraroglus  ydyw 
amryw  o'n  beirdá,  ynghyd  â  dynion  cyforiog  o  arabedd  ao  ysmaldod  di- 
niwed? 

Bhai  blodau  a  gynnysgaethwyd  â  f^u^u  o'r  harddaf  ynghyd  â  lliwiaa 
ysplenydd,  ond  dim sawyr.  Er  bciddhau  y  Uygad  ynunigy bwriadwyd  hwynt. 
Qin  endll  mae  yr  arogl  pereiddiaf,  ond  gyrìsg  allanoi  ddigon  canol^.  Ph$ 
ÿofewrodig  aydd  gan  adar  Dẃeubarth  Amerìcay  ond  nis  medrant  gatm. 


PTTHEFNOS  TN   LULNWRTYD.  113 

Aderyn  o  <dwg  a  hatriad  cyf&edìn  iawn  ydyw  yr  eos,  ond  pa  ua  o'r  teula 
asgellog  fedr  delori  cân  fel  y  medra  hi  ?  A  pha  berchen  clust  at  beroriaeth 
all  anghofio  yr  efiaith  a  gynnyrchid  gan  ei  thonau  perlesmeiriol,  fel  ag  eu 
dywid  yn  cael  eu  tywallt  aUan  mewn  rhyw  goedwig  neillduedig  wrth  fin 
afon  ar  noswaith  dawel  oleu-leuad  ? 

Gwelir  yr  un  ddeddf  yn  mysg  creaduriaid  y  maes.  Trwsgl  ond  grymua 
ydyw  y  cawrfíl ;  dic  ar  ei  glun  ydy  w  y  cadnaw.  Amddi%n  un  ei  hun  trwy 
ei  nerth,  a'r  Uall  trwy  ei  gyfrwysdra.  Mae  i  bob  un  ei  ddawn  ei  hun« 
Mae  yr  un  ddeddf  idd  ei  gweled  ymhlith  creaduriaid  rhesymol.  Fe'i  can- 
fyddir  yn  null  fiurfiad  y  corff,  yn  gystal  ag  yn  y  galluoedd  â  pha  rai  y  cyn- 
nysgaethir  yr  enaid.  I  un,  rhoddur  gwyneb  hajrdd,  ond  corÎF  bychan  di- 
olwg*  Ar  un  wyneb  mae  llygad  ysplenydd,  ond  trwyn  agenaueithafhyll, 
Gran  un  mae  oorfi*  a  gwyneb  tlws  a  hardd,  ond  dim  ond  y  mymryn  lleiaf  o 
fedáuoh  Gan  arally  mae  gwyneb  a  chorfi*  hagr  ac  afiuniaiddy  ond  enaid 
angelaidd.*  ^^  Uawer  teg  drwg  ei  ddefaydd ;  a  llawer  hagr  hygofír  fydd." 
Byddai  Curran  yn  arferol  o  ddyweyd  nad  oedd  wedi  derbyn  dun  oddiwrth 
^  dad  ond  ei  gorfi*  corachaidd  lled  chwith,  tra  yr  ystyrìai  ei  hun  dan  rwymau 
idd  ei  fam  am  y  talentau  gorwych  a  feddiannai.  Treuliodd  Byron  bryd- 
nawn  yn  nghymdeithas  y  dyn  hynod  hwn  a  Madame  de  Stäel  ar  un  achly-' 
sur :  synai  at  alluoedd  y  ddau,  ond  dywedai  eu  bod  mor  ofnadwy  o  hyllyr 
olwg  amyntÿ  fel  y  rhyf eddaî  i'r  fath  feddyliau  ysplenydd  i  ddodi  fyny  mewn 
anneddau  mor  druenus  o  waeL 

Mae  yr  un  ddeddf  idd  ei  chanfod  yn  <mgÿlchiadau  dynion«  Mae  llawer 
mwy  o  gydraddoldeb  ^da  golwg  ar  ddedwyddwch  gwahanol  ddynion  nag 
ydys  yn  feddwL  Ni  ddylid  barnu  pethau  wrth  yr  olwg  allanol  a  geir  ajv 
nynt.  Dibyna  dedwyddwoh  ar  ugeiniau  o  bethau  heblaw  cyfoeth.  Mae 
oas  yn  ddigon  i  ddìfiasu  yr  <'ŷch  pasgedig/'  a  chariad  a  esyd  fias  ar  ^^bryd 
o  ddail.'"  Mae  gan  y  boneddig  sydd  yn  byw  wrth  odre  y  llechwedd  draw 
ei  dai  al  diroedd,  ei  bahis  a'i  erddi,  ei  aur  a'i  arian>  ei  feirch  a'i  gerbydau^ 
ei  weìsion  a'i  forwynion — ^mewn  gair,  y  mae  ganddo  bob  peth  a  allai  calon 
ehwennyçh,  ond  nid  oes  ganddo  iechyd ;  a  mwy  chwennychadwy  ydyw  sef- 
yllfe  un  o*i  weithwyr,  yr  hwn  a  welir  yn  bwyta  ei  damaid  sych  ganol  dydd, 
dan  gysgod  perth,  ar  ddiwmod  gwyntog  yn  nghanol  y  gauaf .  Mae  grudd- 
iau  hwn  yn  wridgoch,  a'i  aelodau  yn  rymus,  ac  y  mae  iechyd  yn  dawnsio 
trwy  bob  gwythîen  yn  ei  gorfi*.  Priododd  cyfaill  i  ni  etifeddes  oddeutu 
blwyddyn  yn  ol,  a  llongyfarchid  ef  gan  bawb  o'i  gydnabod  a'i  geraint  ar 
yr  achlysur.  Ond  beth  ydyw  ei  sefyllfa  heddyw  ?  Mae  ei  dad  wedi  gor« 
fod  rhoddi  i  fyny  ei  swydd,  ac  yn  erwydro  o  fan  i  fan,  gan  geisio  iechyd— f 
mae  ei  fam  yn  y  gwallgofdŷ,  tra  mae  ei  galon  yntau  ei  hun  yn  Mw,  a'i  ael^ 
wyd  yn  unig,  oblegid  daddu  ^*  gwraig  ei  ieuenctid."  Mae  niferi  o'i  gym- 
ydogion  llai  cyíoeÛLOg  yn  Uawer  mwy  dedwydd  nag  ef  heddyw.  Os  penau 
y  mynyddoedd  ydyw  y  cyntaf  i  dderbyn  pelydrau  yr  haul  yn  y  boreu,  ar 
benau  y  mynyddoedd  hefyd,  dylid  cofio,  y  cura  y  dymhestl  drymaf  pan 
fydd  y  cymydd  yn  Ilechu  yn  glyd  wrth  eu  godreon.  Os  gorwych  yr  olwg 
ar  y  cedrwydd  uchelfng  ar  gopa  Hermon,  ar  y  cedrwydd  uchelfiîg  hefyd  y 
disgyn  pwys  y  curwlaw,  ac  yr  arllwys  yr  ystorm  ei  llidiogrwydd,  tra  yr  ym- 
gyagoda  y  myrtwydd  yn  y  pant  anamlwg  cysgodoL  Mae  y  sawl  sydd  yn 
s^ll  ar  uchelfanau  cyfoeth,  gallu  tymmorol,  dod  neu  hynodrwydd,  yn  gor- 
fod  talu  trethi  trymion  nas  gwyr  yr  anghyhoedd  d<tímam  danynt.  Os  cyf- 
oethogwyd  Müton  â  pherson  mor  hardd  fel  ag  y  gelwid  ef  yn  Miu  Milton  pan 


114  FYTHBPX08   YN   IXANWimrD. 

ydoedd  yn  efrydydd  yn  y  brìfysgol,  ao  os  mewn  ychwaii^lad  at  byn  y  <îyn- 
nysgaethwyd  ef  fig  im  o'r  meddyliau  mwyaf  ysblenydd,  toreithiog,  a  chaéth' 
edig  ag  a  éi  yn  meddiant  dyn  erioed,  eto  yr  oedd  ''ar  gyfer"  y  donian  hyn 
goll  ei  olygon,  a  dwy  o  wra^edd  o'r  melldigedìeaf  a  rwymwyd  erioed  mewn 
priodaa  â  gwr.  Byron,  yntau,  yr  un  modd  a  dderbyniodd  oludoedd  pob 
math  o  ddonìau,  ond  '^ar  eu  eyfer"  yr  oedd  y  troed  ghbby  neu  y  peth 
nesaf  at  hyny,  jr  hwn  a  wenwynai  y  cyfan. 

Ond  yn  yr  yBgrythyr  y  cyfarfyddwn  nî  â'r  esiampl  fwyaf  hynod  a 
tharawiadol  o  weithredmdau  y  ddeddf  o  osod  ''y  naill  (beth)  ar  gyfer  y 
Uall."  "  Fel  na'm  tradyrcheâd  gan  odidogrwydd  y  dadguddiedigaethau," 
meddai  Paul,  "rhoddwyd  i  mi  swmbwl  yn  y  cnawd,  cenad  8atan  i'm 
o^nodio,  fel  na'm  tradyrchefid." 

Rhyw  feddyliau  cyffelyb  i'r  rhaî  ag  ydym  newydd  gynnyg  rhoddi  am- 
lygiad  iddynt  a  redent  i'n  bryd  un  prydnawngwaith  tesog  yn  mis  Gt>rphenaf 
diweddaf,  a  ni  yn  eistedd  ar  ddemyn  o  graig,  ac  yn  edrych  i  ]kwt  ar  gŵm 
dyd  LUmwrtyd.  Oddigerth  ychydig  o  leiniau  o  bob  tu  i'r  afon  Irvon,  mae 
ansawdd  y  ddaear  yn  nghymydogaeth  Llanwrtyd  yn  eithaf  tlawd  a  dìdor- 
aeth,  ac  nid  oes  dim  gobaìth  y  gwellëir  hi  tra  parhao  y  dull  truenus  presen- 
n<À  o'i  hamaethu.  O'r  Bylchau  Duon — sef  y  fjan  y  gwahenir  siroedd 
Caerfyrddin  a  Brycheioiog  oddiwrth  eu  gilydd — ^hyd  Langammareh — 
pellder  o  wyth  mìlltir — ^nid  oes  gan  mwyaf  ond  mawndir  difi^wyth,  oddi- 
eithr  ambeU  Êies  neu  ddemyn  o  f aes  yma  a  thraw.  Bob  ochr  i'r  ftiMd 
dramwy,  mae  ugain  o  erwau  ag  nad  ydynt  yn  werth  coron  y  cyfar.  Ni 
wiw  dyweyd  wrth  y  trîgolion  y  g^d  ac  y  dylid  gwneyd  rhywbeth  yn 
rhagor  o'r  ddaear  nag  y  maent  hwy  a'u  tadau  wedi  arfer  wneyd  o.  honi. 
Mae  müoedd  o  erwau  o  ddaear  yn  dwyn  porfeydd  gweUtog  yn  bresehnol 
yn  swydd  Lincohi,  ag  nad  oeddynt  ond  mawndir  trwyadl  ychydig  flynedd- 
au  yn  ol.  OeUir  porfela  eidion  ag  a  bwysa  bedwar  ugaîn  ar  ddeg  y 
diwarter  ar  un  cyfar,  am  ugain  wythnos.  Yr  oedd  y  fawnen  yn  bum 
troedfedd  o  ddyfûder.  Mae  y  rhan  fawnog  (gynt)  o  swydd  Lincohi  yn 
agos  i'r  mòr  AUmaenaidd,  ac  o  herwydd  gwastadrwydd  y  ddaear  cafwyd 
lkwer  o  drafferth,  ac  awd  i  lawer  o  gost  wrth  ei  i^chu,  yr  hyn  ydoèdd  y 
peth  çyntaf  a  wnawd.  Wedi  hyny,  aredid  y  ddaear,  a  Uosgid  y  cwysì,  a 
heuid  erfín.  Yr  un  modd  y  gwneîd  yr  aU,  y  drydedd,  a'r  bedwâredd 
flwyddyn.  Erbyn  hyn  yr  oeddid  wedi  cyrhaedd  y  clai.  Dyben  Uoi^  y 
fawnen  oedd  cael  gwared  o  honi,  a  dyfod  at  y  dai.  Pan  nad  oedd  ond 
ton^  deneu  o'r  fawnen  heb  ei  Uosgi,  gwasgerid  Uwythi  0  glai  at  hyd  jr 
wyneb  Ÿt  dyben  o'i  chylymu  a'l  bwyta  i  fyny.  Mae  y  rhan  hòno  o  sir 
Aberteifi  ag  sydd  yn  gorwedd  rhwng  Tre  TaUesin  a'r  môr  yn  dwyn 
tebygolrwydd  neiUduol  i'r  rhan  fawnog  (gynt)  o  sir  Linoohi.  Nid  oes  un 
anhawsdra  i  gael  gwared  o'r  fawnen  gan  y  ceir  hi  braidd  bob  amsc^  yn 
gorphwys  ar  y  cLû.  Ond  nid  pobl  Llanwrtyd  ydyw  y  dynion  i  ddyweyd 
rhyw  bethau  fel  hyn  wrthynt.  Nid  ar  ffirwst  y  talant  hwy  un  sylw  i  un 
gweUiant  amaethyddol,  tra  mae  ganddynt  y  mynyddau  cylchynol  i  borthi 
eu  defaid  amynt.  Hawddach,  a  Uawer  mwy  dîfyr  g^raith,  yn  enwedig  yn 
yr  haf,  ydyw  bugeiUo  ar  gefii  cefiyhiu  baeh  Eppynt,  ac  yn  swn  cyfarthi^dau 
hann^  d^rain  o  gŵn.  Nìs  gaUasem  hû  na  meddwl  wrth  edrych  ar  dlodi 
y  ddaear  o  gwmpas  Pont-rhyd-y-fferau  am  yr  iaum  mae  y  trigotìon  wedi 
dderbyn  am  hyny  yn  y  mynyddoedd  a  fiitfaar  yn  awr  gao  eu  dîádenaiiedd, 
ac  yn  y  %nnonau  rhinweddol  roddwyd  iddynt,  ynghyd  â'r  cẃm  tlws  yn 


PYTHEFNOS    TN    LLANWRTYD.  116 

yr  fcwn  y  tarddant.  Buasai  ysbryd  anturiaetíius  y  Saîs  wedi  gwBeyd 
fiynnonaü  Llanwrtyd,  Llangammarch,  Llanfair  Muallt,  a  Llandrindod,  yn 
hir  eyn  hyn  yn  flfynnonellau  cyfoeth  mawr  i  breswylwyr  cantrefí  Buallt  a 
sir  Faesyfed.  Nid  oes  dim  yn  hawddaoh  na  gwneyd  hyny  yn  awr,  ond  i 
ddynion  o*r  iawn  fath  gymeryd  y  peth  mewn  flaw.  Mae  niferi  o*r  meîstri 
tiroedd  yn  Nghymtu  yn  sefyll  yn  eu  goleu  eu  hunain.  Nid  annhebyg 
ydynt  i'r  ci  yn  y  preseb  :  ni  wnai  hwnw  na  phori  y  gwair  ei  hun  na  gadael 
i'r  ŷch  ei  bori.  Felly  hwythau.  Ni  wnant  werthu  y  tiroedd  ar  ba  rai 
mae  y  ti^rnnonau  hyn  yn  tarddu,  ac  ni  wnant  un  ymdrech  i  welläu  y  llefydd, 
a'u  cymhwyso  er  derbyn  mwy  ac  uwch  ymwelwyr.  Nis  gwyddom  pa  biyd 
y  dysg  y  Cymro  fod  yn  anturiaethus.  Os  na  roddwyd  i*r  Cymry  ond 
mynyddau,  onid  ydyw  y  rhai  hyny  yn  fil  mwy  gwerthfawr  na  dyŵynoedd 
breision  y  Sais  ?  Gyru  ei  braidd  i  flewyna  ar  hyd  fynyddoedd  Mynwy  a 
Morganwg  a  wnai'r  hen  amaethwr  Cymreig  dîymgais ;  eu  turio  a  dwyn 
aliàn  eu  trysorau  wna  ẃyr  i  amaethwr  Saesoneg,  o  sir  Gaerefrog,  ac  â  hwy 
adeüada  ei  gastell  tyrog,  ac  efe  a  freniniaetha  ar  y  mynydd-dir.  O  fryniau 
diffirwyth,  serth,  cethin,  mae  y  Sais  wedi  gwneyd  digon  o  arian  i  bwrcasu 
hen  etifeddiaethau  y  Dywysogaeth.  Dengys  *^  Heraldic  YisUatim  of 
Wcdes"  gan  Lewys  Dwnn,  gynnifer  o  hen  balasau  Cymru  sydd  wedi  myned 
yn  adfeiüau,  yn  gystal  a  pha  gynnifer  o*r  hen  foneddigion  cyntefig  sydd 
wedi  Hwyr  ddiflanu.  Tra  yr  oedd  rhai  o  gynnrychiolwyr  teuluoedd 
bynaf  ac  anrhydeddusaf  Cynu-u  yn  difyru  eu  hunain  gyda'u  cwn,  eu  eard- 
iau,  a'ü  cân,  eu  dawns  a'u  gordderchwragedd,  ac  yn  gwario  eu  tiroedd  air 
bob  math  o  oféredd^  yr  oedd  rhyw  Sais,  tua  Nant-y-glo,  yn  codi  yn  foreu 
ac  yn  dilyn  hyd  yr  hwyr  gyda'i  fasnach  ;  ac  yn  mhen  ychydig  flyneddau, 
wele'r  olwyn  fawr  yn  rhoddi  tro,  a  dyeithr-ddyn  yn  dyfod  yn  arglwydd  ar 
dreftadaeth  un  o  ddisgynyddion  hen  dywysogion  Cymru.  Mae  y  rhan 
fwyaf  o'r  boneddigion — er  tloted  ydyw  y  mwyafrif  o  honynt  yn  Nghymni 
a  Úoegr — ^yn  ei  hystyried  hi  yn  warth  i  fod  (üm  a  wnelont  hwy  â  masnach 
yn  unrhyw  flbrdd.  Ystyriant  taw  Uaw  wèn  fasw  heb  erioed  vmeÿd  àîm 
ydyw  gogoniant  boneddig.  "Bendigedig,"  meddai  Carlyle,  "ydyw  y 
gwŵthiwr,  a'i  ogoniant  ef  ydyw  ei  law  fawr  lydan,  galed,  gymog.'-  Hawyr 
anwyl  I  onid  fiíwyth  himanymwadiad  a  chwŷs  rhywrai  ydoedd  dechreuad 
a  sytíaen  jrr  etifeddiaethau  helaethaf  yn  y  byd  ?  Ac  onid  oes  chwŷs  rhyw- 
rai  yn  gymysgedig  â'r  rhentî  ag  y  mae  y  meistri  tiroedd  yn  dderbyn  bob 
hanner  blwyddyn  î  Ac  onid  oes  yn  rhaid  i  lawer  iawn  o  ddwylaw  fod  yn 
gymog  eyn  y  geíQ  yr  ychydig  ddwylaw  fod  yn  deg  ac  yn  ganaidd  ?  Beth 
feddyliai  y  darllenydd  am  haerllugrwydd  a  firoenuchelder  Arglwydd  D.  pan 
ofynai — fel  un  o'r  telerau  ar  ba  rai  yr  oedd  Syr  J.  G.  i  gael  ei  ferch — iddo 
Toddi  heibio  ei  weithiau  haiam.  Ond  ni  fu  y  gwr  hirben  càn  wirioned  a 
gwneyd  unrhyw  fath  beth ;  ac  ar  ol  hyn  priododd  â  boneddiges  ag  oedd 
yn  arglwyddes  yn  ei  hawl  ei  hun,  ac  nid  oes  dim  Hawer  o  amser  er  pan 
bwreaiodd  Syr  J.  ystâd,  yn  swydd  D.,  yn  werth  wyth  ugain  mil  a  phump. 
öwyddai  y  gwr  yn  dda  pa  un  oedd  debyg  o  fod  fwyaf  ennillfawr  iddo — ^y 
gweithiati  haiam  neu  ynte  ferch  Arglwydd  D.  Ond  i  ddychwelyd  at 
Lanwrtyd.  Pe  gwneid  dim  ond  cyfiawnder  â*r  lle  hwn,  nid  ychydig 
Hgeiniau  o  ddynion  cyffi-edin  Cymreig  fyddai  yn  cyrchu  yma,  ond  can- 
noedd  o  Saeson  arianog.  Oan  y  Sais  mae'r  arian,  a  chanddo  ef  hefyd  mae 
y  gak>n  i'w  gwario.  Sierhaer  i'r  Sais  ei  gysuron,  ac  efe  a  dâl  yn  haeHonus 
a  d^wgnaŵ  am  danynt»     Ni  wyddys  djm  am  Llanwrtyd,  ac  nid  oes  dim 


116  PTTHBFM06  TM   LLAMWBTY0. 

eyfẃiad  at  ddwfr  y  l^^uioii  yn  un  «'lfádícal  Chari.''    Mae  Gnham  yil 

ooffau  am  wahanol  ^mMMiaa  meddjgol  yn  LLoegr,  ond  nìd  oes  aìr  o  aon 
am  y  rfaai  Çymrdg.  T  peth  cynûf  a  ddylid  wneyd  fyddai  gym  om 
Herapath  o  Ghberodor,  yr  hwn  ydyw  y  ffi»yllydd  dosranawl  (amalytìeàl 
iAemid)  penaf  yn  y  deymas,  er  mwyn  dosranu  y  dyfroedd.  Tr  ail  beth 
ddylid  wneyd  fyddai  cael  rhyw  feddyg  poblogaidd  yn  Ilundaìn — megys 
Dr.  MarshaJl  HaU — i  ymweled  ft'r  Ue^  er  mwyn  rhoddi  ei  fun  ynghylch 
hinsawdd  yr  ardaL  T  trydydd  peth  ddylid,  fyddai  cyhoeddi  rhestr  o 
ddarlunìadau  pin  a  phwyntel  o  olygfêydd  y  gymydogaeih,  ynghy  d  â  llyfryn 
bychan  yn  rhoddi  hanes  y  gwaham>l  wräiddiychau  a'r  manau  yn  yr 
ardaloedd  cylchynol  ag  y  byddai  yn  werth  i  ddyeithriaid  i  ymweled  â  hwy. 
Tn  nesai^  dylid  adeîladu  nifer  o  letŷ-dai  çyflëus  a  helaeih  er  derbyn  ym- 
welwyr.  Dylai  fod  h^d  nifer  o  ferlynod  bychain  neu  asynod  cyfrwyedig 
yn  barod  wrth  alwad  y  rhai  fyddai  am  fyned  allan  i  fiurclíògaethy  a  dylai 
fod  dau  neu  dri  o  arweinyddion  er  tywys  yr  ymwelwyr  i  wahanol  lefydd 
yn  yr  ardaloedd  cymy  dogaeihoL  Dy  lai  fod  yma  hefyd  tMiomx>iii  a  llythyr- 
dŷ,  ynghyd  ág  amryw  bethau  eraOl  ag  nas  gallwn  yn  awr  aros  idd  eu  henwL 
Nis  gwyddom  am  un  man  ac  sydd  wedi  cael  çymaint  o  gam  a  Uanwrtyd 
o  herwydd  difÿg  ysbryd  anturiaethus.  Mae  Awdur  natur  wedi  rhoddi 
amüneU  ardderàiog,  ac  nid  oes  yn  eîsieu  ond  rhyw  ddyn  o  ben  a  phwrs 
idd  ei  llanw  i  fyny.  O  bob  tu  i'r  afon  Irvony  mae  y  llefydd  hyfrytaf  yn  y 
byd  i  adeüadu  lletydaL  Ni  hoffem  ar  un  cyîrif  weled  rhettr  o  honynt  yn 
yr  un  man ;  ond  un  yma  a'r  llall  draw,  er  mwyn  britho  ac  addumo  godreon 
y  llechweddi,  a  sicrhau  iddynt  oll  ddigonedd  o  awyr  iachus,  ynghyd  â  neiU- 
duedd.  Mae  meddwl  am  yr  hyn  eUid  wneyd  o  £^rnnon  a  chwm  Uanwr- 
tyd  wedi  peri  i  ni  lawer  gwaith  chwennych  meddiant  o  ryw  ychydig 
ffloedd  o  arian.  O  bentref  Pont-rhyd-y-fferau  i  Abergwesyn — peUder  o 
bum  miUtìr — geUid  heb  fawr  draul  wneyd  y  ffordd  gerbyd  wastataf  ar 
wyneb  y  ddaear>  a  byddai  gyru  ar  geffyl  neu  mewn  cerbyd  ar  hyd  lan  Ir- 
Yon,  a  rhwng  y  creigiau  a'r  clogwyni  a  grogant  uwch  ei  phen,  yn  hyfryd- 
wch  nad  anghofid  yn  fìian  gan  ddynion  a  dreuliant  eu  hoes  yn  ngwastad- 
diroedd  neu  drefydd  a  dinasoedd  Lloegr.  Byddai  cael  cîpolwgy  wrth  yru 
heibioy  ar  Swiu  eottage  yma  a  thraw  yn  y  cwm,  yn  nythu  dan  gyí^god 
craig  neu  glogwyn,  ac  yn  gylchynedìg  gan  dewgoed  amryUw^  yn  ychwaneg- 
iad  mawr  at  fwyniant  dyn  o  chwaetìi  a  Uygad  i  weled  y  teg  a'r  piydferth 
mewn  golygfeydd  naturiol.  Ac  mor  swynol  fyddai  Uais  c&n  a  thonau  telyn 
yn  nghlustiau  rhyw  bererin  meddylgar  wrth  rodiana  ar  hydy  cwm  yn  mng 
yr  hwyr. 

O  fewn  peUder  dìgon  hygyrch  o  Lanwrtyd  mae  mferi  o  fimau  ac  y 
byddaî  yn  werth  ac  yn  hyfrydwch  i'r  ymwelydd  eu  gweled.  Nid  oes  ond 
pedair  miUtir  i  Q-wm  Cnyffied ;  a  chlud  a  thlws  ydyw  hwnw  tuhwnt  i  aUu 
neb  idd  ei  ddarlunio.  Mae  ei  ddyíhdery  ei  goedydd,  a'i  neiUduedd,  yn  eî 
wneyd  y  man  mwyaf  chwennychadwy  a  dymunol  i  ddyn  o  duedd  fyfyrgar 
a  plu-uddaidd.  Mae  '^  hen  gapel  Ystradffin/'  ac  ystafeU  Twm  Sion  Cattî, 
o  fewn  chwe'  miUtir  i'r  %nnon.  Mae  y  creigiau  mawrion  o  gwmpas  y  Ue 
hwnw  yn  sicr  o  dynu  sylw  y  geoHogigty  a'i  dalu  am  y  drafferth  o  ymweled  â 
hwynt ;  a  bydd  pawb  o  duedd  farddonawl  yn  sicr  o  gael  eu  boddhau  â'r  gol- 
ygfeydd  amrywiol  a  gorwych  a  geir  ar  bob  llaw,  tra  y  gorphwys  Uygad  yr 
hwn  a  gâr  Anghydffürfiaeth  Q-ymreig  ar  '^  yr  hen  gapel "  yn  y  pant,  ar  làn 
Tywi,  fel  y  gwrthddrych  mwyaf  cysegredig  yn  yr  hoU  le.    Nid  aethom 


PYTHEFNOS   YN   LLANWRTYD.  117 

eriobd  hâbio  fr  faa  heb  dalu  ein  gẅarogaeth  i  enw  a  chofiadwriaeth 
Daniel  Bowland. 

Nid  anmhriodol  fyddai  rhoddi  hanes  byr  o'r  amgylohiadau  dan  ba  rai  y 
cafwyd  allan  fiynnonau  Lhmwrtyd,  Llangammarch,  a  Llanfairmuallt.  Ac 
y  mae  yn  rhaid  i  ni  ddyweyd  ychydig  am  rinwéddau  fl^mnon  Llanwrtyd. 
Mae  amryw  resymau  yn  peri  i  ni  wneyd  hyn.  Iddi  hi,  dan  fendith  Ehag- 
luniaethy  yr  ydym  dan  rwymau  am  iachad  oddiwrth  glefyd  ag  a  fygythiaî 
un  amser  i'n  gyru  ì'r  gwallgofdŷ  neu  i'r  bedd.  Yn  ol  traddo^ad  hen  bobl 
ag  oedd  yn  byw  yn  Llanwrtyd  oddeutu  dechreu  y  ganrìf  bresennol,  ym- 
ddengys  fod  defhydd  wedi  cael  ei  wneyd  o*r  "  Ffynnoii  lâs,"  fel  ei  gelwid, 
er  gwella  y  Uwg  (scwry)  rai  canrifau  yn  ol,  a  digon  tebyg  taw  y  traddod- 
iad  hwnw  a  barodd  i  Theophilus  Evans,  ficer  Llangammarch,  ac  awdur 
"  Dryeh  y  Prif  Oesoedd,"  wneyd  prawf  o  honi.  Ni  wyddys  yn  bresennol 
pa  un  û  yfed  y  dwfr,  neu  ynte  ymolchi  ŷnddo  a  wneid  gynt  neubeidio — dìgon 
tebyg  mai  yr  olaf  oedd  yr  unig  ddull  a  gymerid  i'w  ddefnyddio,  oblegid 
dywedir  taw  gweled  broga  yn  nghanol  y  flynnon,  ac  yn  edrych  yn  iachus 
a  llon  a  wnaeth  i'r  ficer  benderfynu  yfed  ei  dwfr,  gan  yr  argyhoeddid  ef  ar 
tínwaîth  nad  oedd  dim  elfenau  marwol  ynddo,  onidê,  buasal  wedì  lladd  y 
broga.  Digon  tebyg  ei  fod  wedi  ymoldii  yn  y  flfynnon  cyn  hŷny.  Yn  y 
fan,  dechreuodd  yfed  y  dwfr,  a  pharhaodd  i'w  yfed  trwy  weddill  ei  oes,  a 
derbyniodd  lesâd  mawr ;  ond  yr  oedd  y  llwg  wedi  cymeryd  y  fath  afael  yn 
eî  gyfansoddiad  fel  nad  ôedd  yn  alluadwy  i  unrhyw  foddion  byth  ei  gwbl 
iax;bau:  Bob  yn  dipyn,  aeth  son  am  rinwedd  y  flíynnon  o  gwmpas,  ac  yn 
mhen  amser,  adeiladwyd  tŷ  bychan  uwch  ei  phen,  ynghyd  âg  un  Úety-dŷ 
cyfiëus  er  derbyn  ymwelwyr.  Ond  nid  oes  fawr  o  ychwanegiad  wedi  cael 
ei  wneyd  byth  wedi  hyn.  Mae  yn  wir  i  Ddôl-y-coed  gael  ei  helaethu,  ac 
i  ddau  neu  dri  o  dai  cf  flfredin  dda  ì  gael  eu  cyfodi  yn  Mhont-rhyd-y-flferau, 
ond  dyna  i  gyd.  Pe  dygwyddai  ond  deugain  o  ymwelwyr  ddyfod  i'r  lle 
yn  ddisymwtli  ar  ryw  noswaith  yn  yr  haf,  nis  gwyddom  pa  le  y  gellid  eu 
lletya.  Pan  ddygwyddo  fod  yn  haf  sych  a  thesog,  mae  y  tai  at  dòri  gan 
gyimifer  sydd  ynddynt.  Nid  ydyw  ddim  yn  rhyw  galedi  mawr  ì'r  sawl 
sydd  yn  derbyn  arian  am  letya  y  dyeithriaid ;  ond  mae  bod  y  tai  yn  or- 
lawn  o  bobl  yn  fater  o'r  pwys  mwyaf  i  ddynion  gwanllyd  eu  hiechyd. 
Gwrthweithreiür  eflfeithiau  da  y  dyfroedd  ac  awyr  y  mynyddoedd,  os  byddys 
yn  gorfod  treulio  y  nos  mewn  tai  cynnwys.  Nid  mmagerie  ddylai  llety-dŷ 
fod  yn  y  boreu,  oud  Mineddle  iachus  a  chyfaddas  ar  gyfer  creaduriaid  rhe- 
symol. 

Er  rhoddi  i'r  darllenydd  ddrychfeddwl  o  sefyllfa  pethau  yn  Llanwrtyd, 
nid  oes  eisieu  ond  dyweyd  nad  oes  dim  cymaint  a  llythyrdŷ  yn  y  lle ;  ac 
yn  wir,  nid  oes  un  post  rhwng  Llanymddyfri  a  Llanfairmuallt — ^pellder  o 
dair  miUtir  ar  hugain.  Mae  yr  hoU  wlad  rhwng  y  ddwy  dref  hyn,  yn  gys- 
tal a  rhwng  Tregaron  a  ThrefcaÄteU,  heb  yr  un  post  "Isaac  ddwy  geiniog" 
a'i  gymhares  ýdyw  unig  genadau  y  frenines  rhwng  Llanwrtyd  a  Llanym- 
dd^ri  yn  yr  haf ;  ond  yn  y  gauaf,  nid  ydy w  hyd  yn  nod  y  pedestriaid  flÿdd- 
lawn  hyn  yn  cymeryd  eu  teithiau  wythnosol,  chwaithach  tridiwrnodol.  Nid 
ydyw  difíygion  y  lle  yn  eflfeithio  y  mymryn  Ueiaf  ar  feddyUau  y  trigoUon, 
Maent  hwy  eu  hunain  yn  eithaf  cysurus;  o  ganlymad,  pa  eisieu  sydd  i  ddy- 
eithriaid  gythryblu  eu  hunain  yn  eu  cylch?  Mae  hwyrfrydigrwydd  y 
Cymro  uniaith,  yn  enwedig  i  gefnogi  dygiad  i  mewn  unrhyw  weUiadau 
cymdeithasol,  wedi  costio  mwy  iddo  nag  y  mae  ef  yn  dybied,  ac  yn  fodd- 

1850.]  I 


118  PYTHEPNOS    YK   LLÂNWRTYD. 

lawn  i  gredu.  " Och  fi!  fe  wna  y  tro ;  fe  wnaeth  y  tro  cyn  fy  ngeni  i- 
phaham  na  wnaiflF  e'r  tro  i  finnau  ?"  Dyna  iaith  y  Cymro  yn  rhy  aml,  pan 
geisir  ganddo  newid  a  gwella  ei  %rdd.  Mae  amom  awydd  am  iddo  ar- 
wain  bywyd  dyn  ac  nid  bywyd  ci.  Yr  ydym  am  iddo  ddefhyddio  ei  ymen- 
ydd  er  ennill  cerniog,  yn  lle  gwasgu  ei  fol  ac  yspeilio  ei  gefh,  wrth  geisio 
gwneyd  hyny,  fel  yn  bresennoL  Gwyn  fyd  na  ddysgai  fasnachu  wrth  %dd 
yn  gystal  ag  wrth  olwg.  Prin  y  cawn  ni  ganddo  agor  un  law  i  ymadael  â 
swllt,  er  ei  wario  ar  welüadau,  os  na  fydd  i  ni  ar  yr  un  pryd  osod  yr  han- 
ner  coron  ennill  yn  y  llaw  arall. 

Uafurwr  tlawd  yn  y  gymydogaeth,  a  gafodd  allan  flynnon  Llangam- 
march,  a  than  yr  amgylchiadau  canlynol.  Un  prydnawn  Sabboth,  yr  oedd 
wedi  colli  ei  fochyn,  ac  aeth  allan  i  chwilio  am  dano  ;  ac  ymhlith  manau 
eraìll,  aeth  i  wely  yr  afon  Irvon,  yn  yr  hon  nid  oedd  braidd  ddim  dwfr, 
oblegid  sychder  o  hir  barhad.  Tynwyd  ei  sylw  «at  flynnon  a  darddal  yn 
ngwely  yr  afon,  ac  mewn  lle  yr  arferai  fod  yn  gryn  ddofii  yn  y  gauaf. 
Tueddwyd  ef  i  yfed  o  honi,  a  chafodd  fod  blas  halen  ami.  Gwnaeth  y 
peth  yn  hysbys  idd  ei  gymydogion,  a  defiiyddiwyd  moddion  i  ddìogelu 
llygad  y  %nnon  rhag  cymysgu  â  dwfr  yr  afon,  mewn  amser  dyfodol. 
Pladurwyr,  wrth  ladd  gwair,  a  gafodd  allan  %nnon  Llanfairmuallt.  Wele 
draed  trwsgl  llafurwyr  cyfíredin  yn  tori  y  seUau  oddiar  ddirgeUon  natur ! 
Dygwyddiadau  yn  ymddangosiadol  ydyw  llawer  iawn  o'r  darganfyddiadau 
sydd  wedi,  ac  yn  cael  eu  gYmeyd  yn  y  byd  anianyddol.  Yn  ddamweinio], 
braidd,  y  tarewir  weithiau  wrth  yr  esboniad  iawn  ar  ymddangosiadau  ag 
oedd  wedi  pensyfrdanu  athronyddion  am  oesoedd.  Goddefer  i  ni  wneyd 
sylw  neu  ddau  yn  y  fan  hon.  Gan  nad  ydym  yn  cymeryd  amom  ein  bod 
yn  ddigon  dysgedig  a  medms  i  ddeongü  y  prophwydoliaethau  sydd  heb 
gael  eu  cyflawni,  nis  gallwn  ddyweyd  pa  bryd  y  gosodir  terfyn  ar  y  byd. 
A  golygu  fod  y  ddaear  wedi  ei  rhoddi  i  ddynion,  nid  yn  unig  er  mwyn 
cynnyrchu  yr  hyn  sydd  anghenrheidiol  er  cynnal  eu  natur,  ond  ei  bod  wedi 
ei  rhoddi  iddynt  hefyd,  fel  un  o'r  cyfrolau  mawrion  ag  y  mae  y  Bod  Mawr 
wedi  gyhoeddi,  a'r  hon  y  maent  idd  ei  hastudio,  ai  tybed  y  Uosgir  y  gyf- 
rol  cyn  i  r  myfyrwyr  feistroli  cynnwysiad  y  tudalen  diweddaf  ynddi  ?  Onid 
meddyliau  Duw  sydd  wedi  cael  eu  hysgrifenu  ar  y  gyfrol,  ac  onid  braint 
yn  gystal  a  dyledswydd  y  teulu  dynol  fel  teulu  ydyw  ymdrechu  ei  deaU? 
GweUr  meddwl  y  Gomchaf  mewn  natur,  a'i  galon  yn  y  Bibl.  Mae  Pont 
Menai  yn  ddigon  o  amlygiad  o  feddwl  Telford,  ond  rhaid  edrych  am  ba 
fath  galoh  oedd  ganddo  i  ryw  le  araU.  Ond  i  ddychwelyd  at  íFyômon  Llan- 
wrtyd.  Nid  oes  ond  ychydig  fíynnonau  yn  Ynys  Prydain  o'r  un  natur  a 
ffynnon  Llanwrtyd.  Mae  un  yn  Mofíat,  yn  yr  Alban — ^un  araU  rymus  iawn 
yn  Harrowgate,  yn  swydd  Gaerefrog,  ac  y  mae  un  o  flfynnonau  Leamington 
a  gyimwys  dwysged  o'r  sulphur  yn  gymysgedig  â'r  halen.  Mae  ychydig 
o'r  suHphur  hefyd  yn  un  o*r  dyfroedd  yn  LlanfairmuaUt,  ac  y  mae  fíynnon 
â  rhyw  dipyn  o  sulfh'wr  ynddi  yn  Llandrindod.  Rhag  y  Uwg,  nid  oes  dim 
at  flfynnon  Llanwrtyd.  Mae  hi  hefyd  yn  Uawer  gweU  er  cyfíröi  yr  afu  na'r 
calomd  peryglus,  gan  nad  yn  mha  fíbrdd  bynag  y  parotöir  ef .  Cyflry  yr 
afii  pan  fyddo  y  calomél  wedi  Uwyr  fethu.  Gwyddom  hyn  drwy  brofiad. 
FeUy,  ddirUenydd  anwyl,  os  wyt  yn  cael  dy  flino  gan  ddiîfyg  traul  bwyd, 
dos  i  Lanwrtyd  ar  unwaith.  Dos  yno  imrhyw  amser  o*r  flwyddyn.  Ni 
waeth  pwy  dymmor,  ond  bod  yr  haf  yn  fwy  hyfryd,  a  mwy  o  fanteision  a 
chyfleusderau  idd  eu  cael  yn  Llanwrtyd  dlawd  yr  haf  na'r  gauaf.     Buom 


PYTH£FN06   YN   LLANWRTYD.  119' 

ni  yno  yn  nyfnder  y  gauaf^  pan  oedd  hi  yn  rhew  ac  yn  eira,  a  derbyniasom 
lesâd;  am  yr  hwn  y  mae  yn  anmhosibl  i  ni  fod  yn  ddigon  diolchgar. 
£fieithìa  y  dwfr  hefyd  yn  rhyfeddol  ar  yr  arenau.  Yn  ymyl  y  Ffyn^on  lâs, 
fel  ei  gelwid  gynt,  mae  pistyll  main  main  o  ddwfr  haiam  (chalyheate  water). 
Hwn  gryfâ  dy  neftm  di,  ddarllenydd  anwyl,  ac  a'u  tantia,  os  ydynt  wedi 
llaesu  a  myned  allan  o  gywair.  Buana  rediad  dy  waed,  a  rhỳdd  i  ti  nerth 
cawr  yn  lle  dy  eiddilwch.  Yf  o  hono,  hyd  nes  teimlot  dy  hun  ar  fin  pen- 
ddotíao,  ao  yna  rho  heibio.  Mae  yfed  o'r  ddwy  fíynnon,  a  chrwydro  ar 
hyd  y  llethri  o  gwmpas  Llanwrtyd,  yn  dra  sicr  o  roddi  archwaeth  at  fwyd 
i'r  hwn  sydd  wedi  ei  gwbl  golli.  Nid  oes  a  fynom  â  chymysgedd  yr  apo- 
thecarì,  ac  â  pheleni  Worsdell  a  Morrison  :  can  gwell  genym  dderbyn  i'n 
genau  ddyfroedd  %nnonau  Llanwrtyd,  fel  y  rhedant  allan  o'r  hen  beiriau 
mawrion  dan  waelod  y  mynydd  cyfagos,  lle  parotöir  cyfferîau  meddygol  yn 
un  o  lahoraiories  natur  ei  hun. 

Yr  ydym  yn  synu  na  fyddai  rhyw  feddyg  yn  ymweled  yn  rheolaidd  bob 
dydd  â'r  %nnonau  hyn,  yn  gystal  a  rhai  Llangammarch,  Llanfairmuallt,  a 
Llandrîndod,  er  mwyn  cyfarwyddo  yr  ymwelwyr  pa  un  o'r  dyfroedd,  yn 
gystal  a  pha  gymaint  y  maent  i  wneuthur  defnydd  o  hono.  Mae  physygwr 
yn  perthyn  i  ffynnon  Harrowgate,  a  gesyd  pob  claf  ei  hun  dan  ei  ofal,  tra 
byddo  yn  yfed  y  dwfr.  Macry  rhan  fwyaf  o'r  rhai  sydd  yn  ymweled  â 
Llanwrtyd,  heb  ¥rybod  i  ba  beth  y  mae  y  ffynnon  da  heblaw  iachau  y  11  wg; 
a  gwelsom  amryw  yn  yfed  y  dwf r  haiam  ag  nad  oedd  yr  un  mymryn  o'i 
eisieu  arnyntí  Ni  ddylid  yfed  nemawr  ddim  o'r  dyfroedd  rhwng  borèu- 
fwyd  a  thê.  Bhwng  hyny  a  swper  gellir  yfed  dau  neu  dri  o  wydreidiau. 
Mae  saith  neu  wyth  gwydraid  yn  eithaf  digon  cyn  boreufwyd.  Crea  y 
dwfr  archwaeth  annaturiol  at  ymborth,  ac  ni  ddylid  ar  un  cyfnf  fwytaagos 
gymaint  ag  y  teimlir  tuedd  i  wneyd.  Yr  oedd  rhai  dynion  yr  haf  diweddaf 
yn  yfed  cymaint  a  deugain  gwydraid  yn  ystòd  y  dydd.  Yr  oedd  yn  dm- 
garedd  fod  eu  llestri  wedi  eu  cylchu  yn  ddai  Buom  yn  ceisio  dangos  i'r 
creaduriaid  gwirion  eu  ffolineb,  a  gosodasom  esiampl  dda  o'u  blaen,  ond 
buasai  llawn  cystal  i  arbed  ein  nerth — ^polio  ei  hochr  hi  wnaent  hwy  trwy 
gydol  y  dydd.  Mawr  mor  hoff  ydyw  y  Cynoíro  o  gael  cymaint  byth  ag  allo 
ano.  ei  geiniog,  pe  byddai  ond  gwenwyn.  Y  ffordd  i  dderbyn  Ues  gwirion- 
eddol  a  pharhaus  oddiwrth  ddyfroedd  Llanwrtyd,  ydyw  eu  hyfed  yn  y  boreu 
pan  yn  ymprydio,  a  chynnifer  o  wydreidiau  ag  ydym  wedi  enwi ;  ac  yna 
ar  ol  boreufwyd,  myned  i  gerdded  ar  hyd  y  bryniau  cymydogaethol  am  dair 
neu  bedair  awr.  Ar  ol  ciniaw,  dylid  gorphwys  am  awr  neu  ddwy,  ac  yna 
eler  allan  eilwaith  i  gerdded,  ac  na  ddychweler  i'r  tŷ  tan  amser  tê.  Mae 
rhiolwyr  y  sefydliadau  hydropathio,  o  Preìssnitz  i  waered  hyd  at  y  diweddaf 
o  honynt,  yn  gwneyd  i'r  afiachus  fyned  allan  i  farchogaeth  neu  gerdded  am 
onau  bob  dydd.  Eisieu  awyr  iachus,  a  digon  o  ymarferiad  beunyddiol, 
ydyw  yr  achos  o  fwy  na  hanner  yr  aáechyd  sydd  yn  y  byd.  Ond  yn  lle 
gwneyd  fel  hyn,  mae  y  bobl  yn  Llanwrtyd  yn  eistedd  y  rhan  fwyaf  o'u 
hamser  yn  y  tai  ac  ar  hyd  yr  heolydd ;  a  difyrant  eu  hunain  trwy  chwifllp 
tybaceo  ac  ädrodd  chwedlau,  neu  ynte  ddadleu  ar,  yn  gyfiredin,  faterion 
ddigon  uwchlaw  eu  hamgyfired.  Dylid  gwneyd  y  defnydd  goreu  o'r  dyfr- 
oedd  ac  o'r  awel  deneu  lem  iachus  a  ysguba  dros  y  bryniau  o  gwmpas  y 
flynnon,  os  ydys  am  adfem  yr  iechyd.  Nid  oé»  un  ddadl  ychwaith  nad 
ydyw  cymdeithas  siriol  yn  gymhorth  mawr  i'r  afiachus  i  wella ;  ac  ystýriwn 
fod  dyn  o  dymher  lon  lawen,  ac  yn  berchen  ar  y  dawn  o  adrodd  yn  effeith- 

I  2 


120  PYTHBFNOS   YN   LLANWRTYD. 

ìol  ambell  chwedl  ddifyr  ddìniwed  o  waaanaeth  mawr  mewn  lle  o'r  fsût, 
gan  j  gyr  y  pniddglwyf  ar  ffo,  ac  y  cynnorthwya  y  claf  i  symud  ei  fedd- 
ylìau  oddìsûr  ei  anhwyldeb,  yr  hyn  ydyw  hanner  y  gamp  yn  y  gelfyddyd  o 
wella  dynîon.  Nid  oes  iechyd  perffaith  ond  lle  byddys  yn  gaílu  gollwng 
yn  gwbl  anghof  gyfl  wr  y  oorff.  A  chan  nad  ydyw  gwir  athroniaeth  iechyd 
yn  beth  ag  y  mae  y  werinos  yn  ddeall,  maent  mewn  perygl  o  gamddeongli 
amryw  bethau  a  ddywedir  ac  a  gyflawnir  gan  y  rhai  sydd  wedi  ei  wneyd 
yn  fater  myfyrdod  ac  ymchwü.  Mae  pranciaw,  pyötyled,  rhedeg,  chwerthin, 
ehwareu,  a  chrwydro  ar  hyd  y  rhodf  ëydd  a'r  llethri  o  gylch  y  flÿnnon,  yn 
gwbl  mor  anghenrheidiol  er  adferu  iechyd,  ag  ydyw  yfed  ei  dyfiroedd.  Ni» 
gyfyddom  am  unrhyw  fanau  lle  mae  dynion  cyffredin  anwybodus  yn  f^ 
agored  i  gamddeall  cymeriad  eu  callach  a'u  gwybodusach,  ac  hwyrach  hefyd 
eu  duwiolach,  nag  mewn  lleoedd  cyffelyb  i  Lanwrtyd.  Nid  oes  wyliau  ond 
i'r  hwn  sydd  gynnefín  â  gwaith.  Nis  gwyr  yr  oferddyn,  neu  yr  hwn  sydd 
yn  arfer  dilyn  ei  orchwylion  yn  yr  awyr  agored,  yr  effaith  a  gynnyrchir  gan 
ychydig  ddyddiau  o  hamdden  ar  ysbrydoedd  dynion  ag  y  mae  eu  galwed- 
ìgaethau  yn  eu  cyfyngu  ì'r  un  man,  ac  yn  aml  i'r  un  ystafell,  trwy  gydol  y 
flwyddyn.  Maent  fel  ysgolblant,  pan  lUewydd  gael  eu  goÚwng  aÎLan  o'r 
ysgoldŷ,  neu  ar  ddechreu  gwyliau  yr  haf .  Maent  bron  allan  o'u  cof  gan  y 
teimlad  o  ryddid  ac  ysgafìider  a  brofant.  Yr  oedd  ychydig  nifer  o'r  cyf- 
ryw  bersonau  yn  y  fiynnon  ar  yr  un  amser  ani  yr  hûi  diweddaf,  ac  yroedd 
yn  syn  fel  y  camddedlid  eu  cymeriad  gan  greaduriaid  rhagfamllyd  a  chul- 
feddwl.  Myfyrwyr  celyd  oeddynt  bob  yr  uh;  a  phan  yn  eu  cartrefleoedd, 
gwyddom  fod  eu  hymenyddiau  yn  cael  eu  tasgu  a'u  trethu  i'r  eitíiaf ;  a  phe 
buasai  y  penbyliaid  ag  oedd  yn  ammheu  eu  synwyr  a'u  duwioldeb  yn  gor- 
fod  gweithio  hanner  chwarter  mor  galed,  buasai  wedi  myned  yn  wegü  haul 
amynt  er  ys  tahn  am  damaid  beunyddiol  o  fara.  Ond  nid  ydyw  gofyg- 
iadau  na  dywediadau  dynion  o'r  fath  yn  effeithio  y  mymryn  lleiaf  ar  feddwl 
y  gwir  athronydd — ^medr  ef,  ys  dywedai  Coleridge,  edrych  amynt  fel  bodau 
perthynol  i  rywogaeth  arall.  Difyrant  ef,  ond  nis  medrant  ei  gythryblu 
neu  säonyddu  amo.  Yr  ydym  beimydd  yn  cyfarfod  â  dynionach  ag  na 
wnaem  ar  im  cyfrif  gydnabod  bodolaeth,  chwaithach  dedfrydau  eu  bam-lys- 
oedd.  Golygwn  ein  hunain  uwchlaw  cylch  eu  bam  hwy.  Os  rhaid  i  nî 
orfod  caniatâu  i  ddynìon  ein  mesur  a'n  pwyso,  i'n  cydraddolion  yn  tínîg  yr 
ymddirîedir  cyflawniad  y  cyfryw  orchwyl,  Y  ffordd  feraf  a  lleiaf  trafferthus 
o  fyned  trwy  y  byd,  ydyw  ymdrechu  gwneyd  yr  hyn  sydd  iawn,  a  mynu 
rhyddid  mewn  pethau  <Hbwys.  Beth  fyddai  bỳd,  a  pheth  fyddai  bywyd  pe 
byddai  yn  ddyledswydd  ar  ddyn  i  gyfyngu  amo  ei  hun,  a  chwtogi  neu  es- 
tyn  ei  hun  er  mwyn  boddhau  creaduriaid  ag  nad  oes  ganddynt  na  chalon 
na  meddwl  ?  Bhwymau  rhesymol  a  chrefyddol  ddylai  rwymo  enaid  dyn, 
ac  nid  hen  raffau  coelgrefydd  a  rhagfam.  Yr  ydym  ni  ein  hunain  yn  ddp- 
gon  boddlawn  i  bawb  gael  eu  gwala  o  ryddid  î  gyflawni  pob  peth  ond 
P£CHOD ;  a'r  rhyddid  a  lawen  ganiatäwn  i  eraill,  ni  a'i  mynwn  i  ni  àn 
hunain.  Mae  y  ddìareb,  "  A  fyno  barch  bid  gadam,"  yr  un  mor  wirioneddol 
yn  awr  ag  erioed.  Ac  y  mae  amom  chwant  taflu  un  fra^ddeg  ar  lun  di- 
areb,  a  dyweyd,  "  A  fỳno  ryddid,  a  gâ  ryddid."  Profed  dyn  ei  fod  yn 
ddyn  pan  fyddo  rhyw  orchwyl  i  gael  ei  gyflawni  ag  a  ofyn  am  ddyn— 
profed  ei  fod  yn  ddoeth,  pan  fydd  eisieu  doethineb-— ei  fod  yn  berchen 
calon  pan  fyddo  galwad  am  ddangos  tynerwch — ei  fod  yn  wybodus  pan 
fyddo  galw  am  esboniad  ar  ryw  bwno  dyrys — a'i  fod  yn  Grbtion,  mewn 


PYTHBFN08  YN    LLANWRTYD.  121 

^eithredoeddy  ao  nid  mewn  siarad — ac  efe  agâ  gymaint  o  ryddidagsydd 
yn  eisîeu  ar  ddyn  synwyrol.  Profwyd  i  foddlonrwydd  rhy w  greadur  rhag- 
fanülyd  yn  Lhmwrtyd,  y  gallai  pregethwr  fod  yn  ddyn  o  synwyr,  dysg^ 
dawn,  a  duwìoldeb,  er  gwisgo  hugan  lìaìn  a  het  i^ellt  ar  y  tes  mawr  yn 
nyddiau  y  cŵn.  Nid  mater  bach  oedd  hyn.  Ni  wyddys  gymaint  sangwyd 
ar  feddwl  y  creadur  trwy  wthio  hyn  o  wirionedd  i  mewn ;  ac  nis  gellip 
dyweyd  yr  effaith  gâ  y  gwirionedd  hyn  ar  yr  hen  bethau  â  pha  rai  yr  oe  Jd 
wedi  dodrefhu  ystafelloedd  ei  benglog.  Ni  wyddys  pa  chwyldroad  a  gyu" 
nyrchwyd  ymhlith  yr  hen  ddrychfeddyliau  a  aif erent  lywodraethu  ei  feddwl 
gan  y  drychfeddwl  newydd  hwn.  Nis  gellir  cyfrif  y  delwau  a  daflodd  i 
lawr  ac  a  ddrylliodd.  Rhywbeth  cynhyrfus  a  chwyldroadawl  iawn  ydyw 
drychfeddwl  ieuanc,  newydd,  grymus. 

Dirmygwn  y  dyn — canys  pwy  ddygwyddo  fod — ag  a  ymostwng  i  rag- 
famau  afìresymol>  gan  weìni  iddynt  a'u  porthi,  Q-well  a  doethach  gwasan- 
aeth  î  ddynion  a  chrefydd  ydyw  dangos  yn  mha  bethau  y  mae  gwir  dduw- 
ioldeh  yn  gynnwysedig,  yn  hytrach  na  chalonogi  meithnniad  golygìadau 
anghywir  a  gwrthun  ar  fater  mor  anfeidrol  bwysig.  Mae  Cymru  mewn 
mwy  o  berygl  oddiwrth  gamolygìadau  ynghylch  <»efydd  nag  hwyrach  oddi- 
wrth  un  peth  arall.  G-ofaler  am  y  dynion  ieuainc  darllengar  sydd  yn  tyfu 
,  i  fyny,  rhag  iddynt  fyned  yn  anflÿddwyr  wfth  ganfod  mwy  o  bwys  yn  cad 
ei  osod  ar  "  y  mint  a'r  anis  "  nag  ar  bethau  mawrion  y  gyfraith.  Mae  yn 
wir  y  dylai  y  cryf  gyd-ddwyn  â*r  gwan — ac  onid  ydyw  hyny  yn  cael  ei 
^«^eyd  genym  beunydd?  Ond  mae  yn  llawn  cymaint  dyledswydd  ar  y 
fam  i  ddysgu  i'r  plentyn  i  gerdded  ei  hun,  ag.  ydy  w  ami  "  ei  ddwyn  ar  ei 
dwylaw  (mewn  man  garw)  rhag  taro  ei  droed  wrth  gareg.*'  Ei  dyledswydd 
ydyw  gwneyd  y  gwan  yn  gryf,  ac  nid  eî  gadw  yn  ei  wendid.  Ein  dyled- 
■swydd  ninnau  ydyw  cryf hau  meddyliau  dynion  fel  y  gallont  ddwyn  eu 
beichiau  eu  hunain,  yn  Ùe  gorfodi  y  cryf  eu  dwyn  hwy  a'ubeichiau.  Mae 
y  gweiniaid  bob  amser  ar  y  ffordd,  ac  y  mae  natur  ac  athroniaeth  yn  ein 
dysgu  taw  y  gymwynaa  f wyaf  allwn  wneyd  â  hwy,  yn  gystal  ag  â  ni  ein  hun- 
ÄÌn,  ydyw  arfer  pob  moddion  er  eu  cryf hau.  Mae  yr  oes  yr  ydym  yn  byw 
ynddi  yn  gofyn  am  wŷr  arfog ;  ac  y  mae  digon  o  waith  gan  bawb  gwŷr 
arfog  i  wneyd  heblaw  dwyn  gweiniaid  ar  eu  hysgwyddau. 

Ni  íuasai  yn  anhawdd  ysgrifenu  papyryn  hirfaith  ac  nid  annifyr  ar  y 
dvU  y  treulìasom  ein  pythefìios  yn  Llanwrtyd,  pe  caniatasai  rhai  rhesymau 
i  ni  ymaflyd  yn  y  fath  orchwyl.  Buom  jn  ddiwyd  dros  ben,  a  gwnaethom 
y  goreu  o  n  hamser,  a  chadwasom  at  y  nod  oedd  genym  mewn  golwg  wrth 
ddyfod  f  r  Ue — sef  sefydhi  ein  iediyd.  Weithiau  chwareuem  â  phlant,  a 
phryd  arall  dáliem  ben  rheswm  â  hen  wrageddos.  Ymdrochem  yn  yr  afon 
— ^boldesem  ar  y  llethri — canem  yn  y  coedydd,  a  chrwydrem  ar  hyd  benau 
y  bryniau,  gan  borthi  ein  llygaid  a'n  dychymyg  â  golygfëydd»  natur. 
Ownaem  gydwybod  o  gysuro  yr  iselfeddwl  a'r  pruddglwyfus.  Ymdrech- 
aaom  gadw  ein  llygaid  a'n  clustiau  yn  agored  tra  faom  yn  y  ffynnon,  ac  yr 
ydym  yn  meddwl  i  ni  ychwanegu  eìn  gwybodaeth  o'r  natur  ddynol.  Na 
ihyHed  neb  sydd  yn  yr  arferiad  o  fynychu  lleoedd  fel  Llanwrtyd  y  gwas- 
treflSr  yr  amser  a  dreulir  yno.  Dysgodd  cyfaill  i  ni  lawer  iawn  yr  haf 
diweddaf  wrth  gly wed  y  bobl  gyffi*edin  yn  cyhoeddi  eu  bam  am  eraill  ag 
oedd  radd  neu  ddwy  uwchlaw  iddynt  o  ran  amgylchiadau,  a'r  cylchoedd  y 
troent  ynddynt.  Yr  oedd  ei  olwg  yn  ddigon  dirodres  a  gwylaidd  i  guddio 
ei  dymher  athronyddaidd,  ac  ni  thybiai  y  diniweidiaid  fod  gwr  mor  lygad- 


122  PYTHEFNOS    YN   LLANWRTYD. 

graff  a  myfyrgar  yn  gwrandaw  amynt.  Tynai  hwynt  i  siarad  am  y  peth 
hwn  a'r  llall,  ac  nid  difyrwch  bychan  a  gafodd  am  ei  drafferth.  Eu  bam 
gydunol  am  un  o'r  ymwelwyr  oedd,  ei  fod  allan  o'i  synwyrau ;  a  phan 
fynegwyd  hyny  wrtho  yntau,  dywedodd  wrth  ein  cyfaäl  Uwynogaidd  am 
roddì  pob  cei^ogaeth  i'r  cyfryw  dyb,  gan  y  galluogid  ef,  dan  ei  chysgod,  i 
ddyweyd  a  gwneyd  ry w  nifer  Hosog  p  bethau  ysmala  diniwed,  am  y  rhai 
ni  chymerid  y  drafferth  o'i  alw  i  gyfrif.  Un  boreu,  yr  oedd  tẁr  o  bobl  o 
gwmpas  rhy w  ddyn,  ac  erbyn  myned  o  hyd  cly w  iddo,  cafwyd  allan  maí 
esbonio  rhiiaweddau  y  ffynnon  yr  oedd  idd  ei  wrandawyr.  Yr  oedd  yn 
trin  ei  fater  mewn  dull  go  oleu  a  chyda  llawer  o  rwyddineb  ac  awdurdod; 
ac  yr  oedd,  fe  allesid  casglu  oddiwrth  y  sylw  a  delid  iddo,  feddyliau  gryn 
uchel  gan  y  gynnulleidfa  am  dano,  ac  yr  oedd  ar  ddyfod  yn  oracl  ao  yn 
awdurdod  iddi,  pan,  yn  anffodus  ar  lef  poblogrwydd  y  llefarwr,  y  gofynwyd 
cwestiwn,  yn  dra  disymwth,  gan  ryw  un,  a  chan  i'r  esboniwr  fethu  ei  ateb, 
ac  i  ry w  ddyn  oedd  yn  sefyll  y  tuallan  i'r  cylch  o  ryfeddwyr  ei  ateb,  trôdd 
y  gwrandawyr  eu  gwynebau  ar  unwaith  oddiwrth  y  llefarwr  cyntaf,  ac 
ymgasglasant  o  gwmpas  y  gwr  oedd  wedi  llwyddo  i  ateb  y  gofyniad.  "Nis 
gallaswn,"  meddai  ein  cyfaîll  wrthym,  ar  ol  adrodd  yr  hanes,  "lai  na  gweled 
yn  y  duU  yr  ymddygid  tuag  at  y  dyn  y  modd  y  trina  y  llmws  eu  harwein- 
yddion  penaf,  os  ceir  allan  nad  ydynt  yn  gwybod  pob  peth."  Mae  i  bob 
ci,  ys  dywedai  y  Saîs,  ei  ddydd.  Hwyaf  ei  dafod  a*i  raff  y  pîa  hì.  Y 
fynyd  y  ceir  alían  nad  ydyw  dyn  yn  fwy  na  rhyw  ddyn  araU,  y  fynyd 
hòno  y  derfydd  a  bod  yn  wron  ac  yn  oracl,  ac  y  sùdda  o'r  golwg  ynüüith 
y  llìaws  gwerinosaidd.  • 

Dygwyddodd  fod  yn  Llanwrtyd  yr  un  pryd  a  ni  amry w  bersonau  ag  y 
teimlem  y  dyddordeb  mwyaf  ynddynt,  er  y  gwahaniaethent  yn  fawr  oddi- 
wrth  eu  gilydd.  Lletyai  rhai  o  honynt  yn  yr  un  tŷ  â  ni,  a  chyfranasant 
lawer  iawn  tuag  at  ein  mwyniant.  Nid  oriau  ofer  ac  anadeiladol  a  dreul- 
iaÄom  wrth  yr  hen  bwU  Uif  yn  nghanol  pentref  Pont-rhyd-y-fferau,  Ue  yr 
arferai  rhy w  nifer  fechan  etholedig  o  gyfeiUion  gyfarfod  unwaith  y  dydd 
am  yr  wythnos  gyntaf  o'n  harosiad  yn  y  fíynnon,  Y  central  figure  oedd  y 
Parch.  H,  ö.,  yr  hwn  a  oUyngai  aUan  drysorau  ei  feddwl  cyfoethog  a 
choethedig,  er  mawr  ychwanegìad  gwybodaetìi  y  cylch  bychan  a'i  cwmpasai. 
Gwyddom  nad  anghoôa  rhai  oedd  yn  wyddfodol  ei  ostyngeiddrwydd  a'i 
ddull  dirodres.  Nis  gaUasent  lai  na  chyferbynu  y  dyn  mawr-feddwl 
gostyngedig  hwn  â  thylwyth  eiddilaidd,  bychain,  ond  träarglwyddiaethol, 
eraiU. 

Yn  Dol-y-coed,  Ue  gwersyUem,  oblegid  fod  casteU  ein  hen  gyfeiUes  Nansi 
yn  rhy  lawn,  cyfarfuom  âg  ychydig  gymeriald  gryn  hynod  a  gwreiddiol. 
Ond  ni  oddefwn  i  hyd  yn  nod  nerth  y  brofedigaeth  i'n  gadael  i  gynnysgaethu 
y  darilenydd  â'r  darluniau  a  dynasom  o  honynt  pan  yn  eu  cymdeithas. 
Gan  ei  bod  yn  gryn  ddiweddar  amom  cyn  cychwyn  o  Llanymddyfri, 
methasom  a  chyrhaedd  Dol-y-coed  hyd  nes  oedd  hi  yn  dipyn  o'r  nos,  a 
chan  ein  bod  wedi  marchogaeth  amryw  fiUtiroedd  yn  ystod  y  dydd,  ni 
wnaethom  ein  hymddangosiad  ar  foreufwyd  boreu  dranoeth  hyd  nes  oedd 
y  cwmpeini  bron  gorphen  y  gorchwyl  pwysig  a  hyfryd  o  dori  eu  hympryd. 
Adwaenem  amryw  o  hionynt,  gan  mai  ni  oedd  wedi  eu  perswadio  i  ymweled 
â  Llanwrtyd,  ond  yr  oedd  yno  ychydig  nifer  o  ddyeithriaid.  Mae  yn 
drugaredd  ar  y  cyfryw  achlysuron  fodgweithrediadau  y  meddwl  yn  anwel- 
edig ;  oblegìd  y  mae  pob  dyn  yn  fiurfio  rhyw  fam  am  ddyn  araU  y  fynyd 


PYTHEFNOS   YN    LLANWRTTD.  123 

ei  canfjrddo.  Gwneir  hyn  wrth  yr  olwg,  a  chyn  i'r  dyn  gael  cyfieusdra  i 
wneyd  unrhyw  ddadguddiad  o  hono  ei  hun.  Nid  bam  carìad  yn  aml 
ydyw  y  fam  gyntaf  ag  ydym  yn  fiurfío  am  ein  cydgreaduriaid.  Bamu 
dynion  ydyw  y  peth  cyntirf  ydym  yn  wneyd  pan  welom  hwynt  gyntaf. 
Gogleiaid  ni  yn  fawr  wrth  ddal  ambell  un  yn  gymeryd  cipolwg  lladradaidd 
amom  wrth  lymeitian  ein  eoffee  a  bwyta  ein  brechdan.  Yr  oedd  yn 
ddigrif  iawn  i  sylwi  ar  yr  ymdrech  ag  oedd  yn  cael  ei  dwyn  ymlaen  rhwng 
dymuniad  i  ymddwyn  yn  foneddigaidd  ac  awydd  boddloni  cywreinrwydd, 
Yr  oeddym  ninnau  yn  Ilawn  cymaint  dan  ddylanwad  yr  un  teimlad  ag 
eraill  o'n  hamgylch.  Taflem  olwg  ar  y  gwyddfodolion,  'nawr  ac  eilwaithy 
a  gofynem  gwestiwn  i'r  rhai  ag  yr  oeddym  am  iddynt  wneyd  rhyw  am- 
lygiad  o  honynt  eu  hunain.  Teimlem  fod  presennoldeb  gan  ryw  nifer 
íechan  ag  oedd  yn  bresennol.  Dim  ond  gan  ychydig  iawn  o'n  cydgreadur- 
iaidymae  presennoldeb.  Rhywbeth  Mesmeraidd  ydyw.  Gwyddomtrwy 
bro&id  beth  ydyw  ei  deimlo.  Nid  anghofiwn  byth  yr  e£faith  a  gynnyrch- 
wyd  ar  ein  mèddwl  y  fynyd  y  daeth  yr  athrylithfawr  a*r  swynawl  Mr.  M., 
0  L.,  i  ystafell  lle  yr  oeddem  unwaith  yn  dygwydd  eistedd.  Llanwodd  y 
&n  â'i  bresennoldeb,  a  phan  yr  ymadawodd  â'r  tŷ  boreu  dranoeth,  teimlem 
nad  oedd  ond  y  gwagder  mwyaf  ar  ei  ol.  Fel  y  dyád  ydyw  presennoldeb 
rhai  i  ni,  ac  f el  y  nof  eu  habsennoldeb.  Gwyddom  beth  ydyw  myned  î 
bob  rhan  o'r  tŷ  a'r  ardd  ar  ol  i  rai  personau  ymadael  â  ni,  gan  geisio  yn 
ofer  gaaglu  gweddillion  dylanwad  y  presennoldeb  ag  oedd  wedi  bod  yn  ein 
swyno.  Yr  oedd  gweled  rhyw  greadur  cyŵedin  o  ddyn  neu  ddynes  hyd  yn 
nod  yn  eistedd  yn  y  gader  Ue  yr  arferent  hwy  eistedd,  yn  fath  o  dramgwydd 
anhawdd  ei  faddeu.  Nid  oes  ddadl,  feddyüem,  nad  oes  gallu  neu  ddy- 
lanwad  Mesmeraidd  gan  rai  personau.  Y  fynyd  y  deuant  i  mewn  i  ystafell 
neu  leoedd  cyhoeddus,  nid  oes  yn  ddichonadwy  cadw  y  llygaid  oddiamynt, 
ac  y  mae  hyd  yn  nod  yr  olwg  gyntaf  amynt  yn  ein  cynhyifu  ni  ar  unwaith. 
Nid  oes  anunheuaeth  nad  oedd  gan  amryw  o'r  hen  bregethwyr  poblogaidd 
gynt  yn  Nghymm  fesur  helaeth  o'r  dylanwad  hwn.  Peth  cwbl  naturiol 
ydyw,  ond  nia  medrwn  ei  esbonìo.  Gwyddom  yn  ddigon  da  beth  ydyw 
ei  deimlo. 

Un  person  a  dynodd  ein  sylw  poenus  y  waith  gyntaf  y  cyfarfuasom  â'r 
lletŷwŷr,  yn  Dol-y-coed,  wrth  y  bwrdd.  Nid  y  gallu  swyngyfareddol  ag 
yr  ydym  wedi  son  am  dano  a  barai  i  ni  deimlo  yr  anhawsder  o  dynu  ein 
Uygaid  oddiamo.  Sylwasom  ei  fod  hefyd  yn  wrthddrych  o  ddyddordeb 
pruddaidd  a  phoenfawr  i  r  boneddigesau,  o  ba  rai  yr  oedd  yn  agos  i  ddwsin 
yn  bresennol.  Bradychai  ei  wyneb  Uwyd,  teneu,  ynghyd  â'i  beswch  cau, 
natur  yr  afìechyd  oddiwrth  yr  hwn  y  dyoddefai.  Yr  oedd  y  darfodedig- 
aeth  wedi  ymaflyd  ynddo,  a  chan  mai  meddyg  ydoedd,  gwyddai,  fel  Eeats 
gynt,  lawer  gormod  ynghylch  natur  ei  anhwyldeb  i  aUu  bod  yn  dawel  ei 
feddwl,  eto  ymdrechai  fod  yn  siriol :  a  chan  ei  fod  yn  wr  o  ddysg  ac  o 
ymddygiad  gwir  foneddigaidd,  ynghyd  âg  o  dymher  naturiol  wresog  a 
charedig,  yr  oedd  yn  ei  aUu  a'i  ewyUys  i  wneyd  pob  peth  ag  oedd  yn 
bosibl  iddo  er  dedwyddu  pawb  o'i  gwmpas.  Cymro  glân  glöew  o  sir 
Gtterfyrddin  ydoedd,  ond  wedi  treuUo  y  rhan  fwyaf  o'i  oes  yn  Lloegr. 
Nid  ydoedd  dros  ddeudd^  neu  bedair  ar  ddeg  ar  hugain  mlwydd  oed,  ao 
yr  oedd  ganddo  wraig  a  baban  tri  mis  oed.  MeddyUem  am  y  rhai  hyny 
bob  tro  y  cly wem  ef  yn  pesychu.  Treuliasom  lawer  o  n  hamser  yn  ei  gyf- 
eiUach,  a  chan  ei  fod  wedi  gweled  Uawer  ar  y  byd,  ac  yn  ddyn  gwybodus 


1^4  PTTHBFNOS   TN   LLANWHTTD. 

a  siandiiflÿ  profasom  ef  jn  gydymaitb  dyddaniu  a  dyddorol  dros  beB« 
Nis  anghofiwn  bytìi  ei  gared^;rwydd  al  f<H)eddìgrwyddL  Ya  ei  ymyl)  ar 
gîniaWy  eisteddai  gwraig  weddw  o  H.,  ag  oedd  wedi  colli  ei  gwr  o  r  un 
defyd  ag  oedd  wedi  ymaflyd  yn  em  cyfaill ;  ac  yr  oedd  gwylio  gwedd  yr 
un  fwyn  dyn^-galon  hòno,  wrth  edryeh  amo,  yngweini  i  ni  hyôydwch  o'r 
pruddeiddmf .  Bob  tro  ei  clywai  yn  pesychiû,  ymddangosai  f el  pe  trywaA* 
esid  eî  chalon  â  phicelly  a  chasglai  yn  ddîarwybod  iddi  y  deigryn  yn  nghil 
ei  Uygaid  tyner  caredig,  ac  edrychai  amo  gyda  ehymaint  o  dostuià  a 
chydymdeimlady  tra  y  bradychai  yr  olwg  al^nnol  (am  fynyd),  a  siglad 
pruddaidd  ei  phen,  fod  adgofion  ingawl  wedi  eu  dihunoy  a  bod  eì  chalon  wedi 
cael  ei  briwo  o'r  newydd^  wrth  ganfod  mor  adgas  iddi  efieithiau  yr  un 
clefyd  ag  oedd  wedi  ei  hamddifadu  hi  o  brîod,  a'i  phlant  o  dad. 

Yr  oedd  yn  dda  genym  am  lawer  ag  oedd  yn  Uanwrtyd  yr  un  pryd  a^ 
ni,  ond  ni  wnawn  gynnyg  eu  darlunio.  Dîgon  iddynt  hwy  ydyw  i  bí 
ysgrifenu  eu  henwau  mewn  Uythyrenau  breision  ac  amulëadwy  ar  dudalen 
ein  oof,  ac  i  ni  roddi  iddynt  y  Ue  tyneraf  *a  gwresocaf  a  fedd  ein  calon* 
Yr  oedd  yn  ein  bwriad,  wrth  ddechreu  y  papyryn  preseunol,  anrhegu 
darUenwyr  y  "  Traethodydd "  â  darluniau  rhyw  nifer  fechan  o  írodorioft 
gwreiddiol  a  chyntefig  cwm  Llanwrtyd,  ond  nis  gaUwn  wneyd  hyny  y» 
bresennol.  Maìe  gweddw  oedranus  yn  byw  yn  y  cwm  ag  sydd  yn  oofio 
cly  wed  "  yr  hen  WUUams  o  Bant-y-celyn  "  yn  pregethu  yn  eglwy*  Uan- 
wrtyd,  pan  ydoedd  yn  gurad  yn  yr  eglwys  hòno.  Pan  ofynasom  iddi,  pa 
fath  bregethwr  ydoedd,  atebodd,  " Dywedai  lawer  o sense  weîtìiiau,  a.Uawer 
o  ddwH  bryd  araU."  Bydded  hysbys  i'r  darUenydd  taw  Metìiodist  ydyw 
hi.  Yn  ei  hymyl  mae  yn  trigo  hen  wr  tàl  penllwyd  a  dreuUodd  lawer 
noswaith  gyfan  i  foUannu  a  neidio,  yn  amser  y  diwygiad  nerthol  a  fu  ar 
grefydd  yn  Nghymru,  er  ys  oddeutu  hanner  càn  mlynedd  yn  ol. 

Nis  gaUwn  ymattal  rhag  roddi  hanes  byr  am  un  o  blant  anfifodus  yr 
áwen,  yr  hwn  a  fagwyd  ynmghwm  Llanwrtyd.  Nid  aethom  erioed  heibio 
i*r  ddôl  islaw  pentref  Pont-rhyd-y-fferau,  heb  gofio  mai  yn  rhodio  yn 
chwarian  a  myfyrgar  ar  hyd-ddi  y  gwelsom  ni  y  bardd  ddiweddâf. 
Bachgen  tlawd  ydoedd,  a  theUiwr  wrth  ei  alwedigaeth.  Yr  oedd  yr  olwg 
amo  yn  ddyddorol  dros  ben.  Taloen  uchel — ^Uygaid  duon  Uawn — ^trwyn 
cam  prydferth — gwaUt  du — croen  tywyU-ddu — a  fíurf  dlws  iV  ryfeddu, 
GaUesid  yn  hawdd  ei  gymeryd  am  un  o'r  Italiaid.  Ei  wyneb  oedd  o 
arddangosiant  mor  amrywiol  a  swynol  fel  y  gaUasem  edrych  arno  gydag 
hyfrydwch  am  oriau.  Ównaeth  broffes  o  grefydd.  Gyfodwyd  ef  i  fod  yn 
bregethwr.  EnniUodd  boblogrwydd.  Yr  oedd  ei  ddrychfeddyUau  yn 
wychion  anghyfíredin,  tra  yr  oedd  yr  iaith  yn  mha  un  eu  gwisgid  yn  wir 
farddonol  a  chyfoethog.  Traddodai  ei  bregethau  mewn  duU  ag  a  rwymai 
bob  clust  wrth  ddrws  ei  enau.  Bu  am  dymmor  yn  cadw  ysgol  yn  un  o 
gapeU  y  Parch.  D,  Davies,  Pant-teg;  a  chyhoeddodd  ef  a  Mr.  Davies 
gasgUad  bychan  o  emynau.  GweUr  y  bardd  yn  nghyfansoddiadau  brodor 
Llanwrtyd.  Ennülodd  wobr  neu  wobrau  yn  Eisteddfod  Aberhonddu,  a 
thalodd  Daniel  Ddu  ^o  y  complimeuty  ar  yr  achlysur,  o  ddy weyd  y  gaU- 
^ísai  gyflwisoddi  mwy  o  farddoniaeth  mewn  wythnos  nag  allasai  Goronwy 
Owain  gyfansoddi  mewn  mÌ3.  Daeth  i  enwogrwydd.  Profodd  i  foddlon- 
r wydd  pawb  ei  f od  wedi  ei  gy nnysgaethu  â  gaUuoedd  ardderchog.  Cymerwyd 
>ylw  neiUduol  o  hono  gan  offeiriad  haeUonus  a  chyfoethog  yn  nghymydog- 
ü^th  Llanwrtyd,     Ymadawodd  âg  Ymneülduaeth,  ao  aeth  i  Yatradmeurig» 


JAMES   A    REES   AR   '' YR   BOLWTS   O   DBIFRIF.**  12Ô 

ar  gost  eî  noddwr,  er  mwyn  parotöi  ei  hun  ar  gyfer  gwelni  wrth  allor  yr 
Eglwys  Sefydledìg.  Bu  yno  am  yspaid  o  amser.  Dysgai  a  welaî,  ac  aeth 
ei  gynnydd  yn  amlwg  i'w  athraw  a'i  gydfyfyrwyr.  Yr  oedd  llwybr 
dyrchafiad  yn  agored  o'i  ílaen.  Yr  oedd  ei  obeithion  a'i  ddysgwyliadau 
yn  uchel,  ond  yn  ddisymwth  goddiweddwyd  ef  gan  brofedigaeth.  Gadaw- 
odd  Ystradmeurig,  un  prydnawn,  heb  ddyweyd  gair  wrth  neb,  ac  yn  nyâider 

y  nos,  cyrhaeddodd  ardal  Llanwrtyd,  ac  aeth  i  mewn ^gomedd  eìn  pin 

adrodd  manylion  ei  gwymp.  Myneged  murìau  un  o  gelloedd  tywyll 
enst^  Trefaldwyn  y  rhelyw  pruddaidd  a  thorcalonus.  Dydd  ei  brawf  a 
dda^th,  ond  gan  nad  ymddangosodd  ei  noddwr  yn  ei  erbyn  fel  erlynydd, 
•gollyngwyd  y  carcharor  yn  rhydd.  Trôdd  ei  wyneb  tua  Merthyr  Tydfil. 
Ailymafiodd  yn  ei  greffl.  Cyfieithiodd  "Äwre/í  MeditaHûns*'  i'r  Gymraeg, 
a  dbyfiawnodd  ei  dasg  gyda  medrusrwydd  digymhar,  a  golygwn  fod  y 
«yfieithìad  yn  tra  rhagori  ar  y  gwaith  gwreiddìol.  Mae'r  iaith  yn  ysplenydd 
a  baiddonol.  Clafyohodd  y  cyfieithydd.  Dychwelodd  i  Lanwrtyd  i — 
/arte  !  Cymerai  amo  yn  nechreu  ei  glefyd  ammheu  gwiriohedd  Crìstum- 
«gaeth.  Ychydig  amser  cyn  marw,  dymunodd  weled  y  Parch.  D.  WìUiams, 
ó  Lfmwrtyd,  ei  hen  weînidog  gynt ;  ond  yn  lle  gyru  am  dano  ar  unwaìth, 
gofynwyd  iddo  a  fuasai  dim  yn  well  ganddo  weled  un  o  bobl  y  Bont ;  ond 
cyn  i  bobl  y  Bont  (Methodistiaid),  i  ba  rai  y  perthynai  ei  dad,  na  phobl  y 
Gelynos  (Annibynwyr),  gael  amser  i  ymweled  âg  ef,  yr  oedd  ei  ysbryd 
wedi  cymeryd  ei  daith  i'r  pellderau  anfeidrol  tudraw  i'r  llèn,  Claddwyd 
ef  yn  mynwent  Llanwrtyd,  ac  er  cywilydd  i'w  berthynasau,  nid  oes  cymaint 
a  dwy  droedfedd  o  gareg  i  nodi'r  fan  lle  gorwedd  gweddillion  marwol  yr 
athrylithlawn,  ond  syrthiedig  ac  annedwydd,  Dafydd  ap  Gwilym  Buallt! 


JAMES  A  REES  AR  "YR  EGLWYS  O  DDIFRIF." 

[Tr  Eglwys  o  Ddifrif.  Gan  y  Parch.  J.  Angell  James:  gyda  Bhag- 
draethmody  gan  y  Parch.  Henry  Bees.  Dinbych:  cyhoeddedig  gan 
Thomas  (>ee.] 

Byddai  yn  drugaredd  fawr  i  lawer  o  bobl  gredu  mai  nîd  tafod  ond  "Uaẅ 
y  diwyd  a  gyfoetìboga.  Yn  mhob  llafur  y  mae  elw ;  ond  o  eiriau  gwefusau 
nîd  oes  dim  ond  tlodi.**  Nid  yw  dymuniadau  da  a  dwylaw  yn  mhlêth  yn 
cynnyrchu  dim  gorchestion.  Óyda  phob  celfyddyd,  ac  yn  mhob  anturîaeth, 
y  dynion  egnîol  y  w  y  rhai  a  welir  yn  ddynion  Uwydcliannus.  Ac  felly  y 
mae  gyda  chrefydd.  Sicrhëir  i  ni  am  deymas  nefoedd,  mai  nid  siaradwyr, 
ond  "  treiswyr  sydd  yn  ei  chipio  hî."  Yr  oedd  y  prophwydi,  yr  apostolion, 
a  diwygwyr  crefyddol  pob  oes,  y  rhai  a  droisant  lawer  i  gyfiawnder,  yn 
myned  ymlaen  gyda  gwaith  eu  Harglwydd  yn  benderfynol,  ac  â*u  holl 
egni :  nid  oeddynt  yn  gwneuthur  cyfrif  o  ddîm,  os  gallent  Iwyddo  yn  eu 
gorchwylîaeth  bwysig.  Yr  ydym  yn  addef  mai  gras  penarglwyddîaethol 
Duw  sydd  yn  gwneyd  yr  efengyl  yn  efi^thiol  i  achub  pechaduriaîd ;  eithr 
nid  yw  efe  yn  rhoddi  y  cynnydd  heb  i  Paul  blanu  ac  i  Apolos  ddyfrhau. 
Ar  lafur,  ẅc'nid  ar  ddîogi,  y  rhydd  y  Goruchaf  ei  fendith.    Nid  yápr- 


126  JAMES  A   R££S  AR 

eglwys  Dduw  o  ddifrif  am  Iwyddiant  os  nad  yw  o  ddifrif  mewn  Uafur. 
Mynych  yr  ymholir,  Pa  bryd  y  bydd  y  Milblyneddau  yn  dyfod  i  mewn  ? 
Ai  nid  yw  yr  amser  dedwydd  wrth  y  drws  ?  Ond  y  gwirionedd  heddyw 
am  y  tymmor  bendigaid  hwnw  ydyw  hyn : — ^nid  yw  yr  eglwys  Gristionr 
ogol  eto  yn  addfed  iddo.  Pa  fodd  y  mae  swper  neithior  yr  Oen  heb 
ddyfod  ?  Wele,  ei  wraig  ef  sydd  heb  ei  pharotöi  ei  hun.  "  Yr  hÿn  sÿdd 
eisieu — ar  c/yfan  sydd  dsieu,  danfendith  Duw,  tìiag  at  ddychwdyd  y  byd.  at 
lesu  Gristy  yw — Gwemidogaeth  JDdifrifol,  ac  Eglwys  o  Ddifrif,"  Felly  y 
dywed  Mr.  James.  yn  niwedd  y  Uyfr  sydd  ger  ein  bron ;  a'r  anghenrheid- 
rwydd  anhebgorol  i'r  eglwys  fod  o  ddifrif  a  brofir  yn  gadam,  ae  a 
gymhwysir  yn  wresog  trwy  yr  hoU  lyfr, 

GYmaethom  nodiad  byr  mewn  rhifyn  blaenorol  i  alw  sylw  ein  darUenwyr 
at  y  Uyfr  hwn  ar  ymddangosiad  y  rhifyn  eyntaf  o  hono.  Yn  awr,  dyma 
y  lîyfr  i  gyd,  y  traethawd  a'r  rhagdraethawd,  yn  gyhoeddedig:  ac  yr  ydym 
yn  bamu  nas  gaUwn  wneüthur  gwasanaeth  gweU  i  achos  gwir  grefydd  na 
chynghori  proffeswyr  yn  mysg  pob  dosbarth  o  eglwys  Crist  yn  Nghymru  i 
brynu  y  Uyfr  hwn  ar  frys,  ei  ddarUen  yn  drwyadl  ac  yn  ddyfal,  ac  ystyried 
ei  gynnwysiad  yn  ddwys,  gan  fod  yn  flfyddlawn  i  roddi  ei  gyfarwyddiadau 
mewn  gweithrediad. 

Mae  Mr.  James  o  Birmingham  yn  cael  ei  gydnabod  fel  un  o'r  pregethwyr 
mwyaf  poblogaidd,  ac  un  o  weinidogion  cymhwysaf  y  Testament  Newydd, 
yn  Lloegr.  Llafuriodd  yn  ddiflin  ac  yn  Uwyddiannus  gyda'r  weinidogaeth 
efengylaídd  am  yn  agos  i  hanner  canrif ;  ac  y  mae  ei  barch  a'i  gymeradwy- 
aeth  yn  mynéd  fwyfwy  yn  barhäus.  Fel  awdur  crefyddol  y  mae  yn  dra 
enwog:  ysgrifenodd  Uaws  o  lyfrau  rhagorol,  y  rhai  a  gawsant.  ledaniad 
helaeth,  ac  a  wnaethant  les  dirfawr.  Os  na  chyfrifir  Mr.  James  yn  ddyn 
mawr  iawn,  y  mae  pawb  yn  addef  ei  fod  yn  ddyn  da  iawn.  Os  nad  yw  yn 
perchen  darfelydd  neu  ddychymyg  by wiog,  mae  yn  hawdd  gweled  ei  fod 
yn  wr  o  synwyr  cryf,  ac  o  sylw  eang  a  manwl,  a  chanddo  iaith  oleu  a 
grymus  a  deniadol  i  draethu  ei  syniadau.  Nid  yw  yn  ymgeisio  at  feddyl- 
iau  gorddwfn  a  gwreiddiol,  ond  tybygid  mai  ei  hoU  amcan  ydyw,  mynegu 
*'pethau  buddiol"  mewn  duU  buddiol.  Yn  mhob  Uyfr  ol  eiddo,  ni  a 
welwn  fod  "ei  galon  yn  berwi  aUan  beth  da;"  o  herwydd  calon  ydyw 
sydd  yn  Uosgi  mewn  cariad  at  Dduw  ac  at  ddynion.  Y  mae  ei  ddau  lyfr 
(Uweddar,  "  Eamest  Ministry "  a'r  "  Church  in  Eamest/'  yn  Uyfrau  gwir 
gyfaddas  i'n  hamserau,  ac  wedi  bod  eisoes  yn  dra  bendithiol  i  alw  gwein- 
idogion,  ac  aelodau  eglwysig,  o'u  crwydriadau  ysbrydol,  atynt  eu  hunain, 
ac  at  eu  Duw.  Hyfryd  yw  genym  weled  yr  hen  wyUedydd  CristionogoÌ 
ar  y  muriau,  mor  ddyfal  ag  erioed  ;  ei  lygaid  heb  dy wyUu,  ond  yn  ddiattreg 
yn  canfod  y  perygl  o  ba  gẃr  bynag  y  delo,  a'i  anadl  yn  dal  allan  yn  wych 
i  udganu  mewn  udgorn,  er  rhybuddio  y  dinasÿddion. 

Mewn  rhai  rhanau  o'r  "  Eglwys  o  Ddifrif,"  mae  yr  awdur  yn  cyfeirio  yn 
benodol  at  yr  Eglwysi  CynnuUeidfaol  neu  Annibynol ;  eithr  nid  yw  y 
cyfeiriadau  hyny  yn  feithion,  ac  nid  oes  ynddynt  ddim  sydd  yn  dramgwydd- 
us  i  enwadau  eraül.  Ond  y  mae  materion  y  Uyfr,  a'r  corff  o  hono,  yn 
gymhwys  i  G-ristionogion  yn  gyffredinol,  pa  enw  bynag  a  roddir  amynt 
gan  ddynion.  Yr  oedd  ar  y  Cymry  gymaint  o  anghen  a'r  Saeson  am  y 
fath  lyfr  a  hwn.  Nis  gaUwn  ddychymygu  am  unpeth  a  aUai  fod  yn 
gymaint  bendith  i'n  cenedl,  ag  i  r  eglwys  yn  Nghymm  ateb  yn  Uawn  i'r 
enw,  "Eglwys  o  Ddifrif."     Onid  oes  yn  y  Dywysogaeth  Uawa  mawr  o 


O   DDIFRIF."  127 

broffeswyr  sydd  yn  dywedyd  yn  eu  hymddygîad  eu  bod  gyda'r  byd  o 
ddìÍTÌf,  a  chyda  chrefydd  o  ddefod — ^fod  y  naül  yn  ddewîsiad  ganddynt, 
a*r  llaU  yn  orfodiad  arnynt  ?  Gwnäeth  y  cyhoeddwr,  gan  hyny,  weithred 
dda  i'r  wlad  a'i  magodd  trwy  ddwyn  allan  "Yr  Eglwys  o  Ddifrif"  yn 
Gymraeg.  Grefyddwyr  Cymru !  gwerthfawrogwch  y  llyfr  hwn  sydd  wedi 
ei  estyn  atoch:  darllenwch,  darllenwch,  ac  ad-ddarllenwch  ef,  nes  eich 
trwytho  yn  ei  ysbryd ;  ac  yna  gallwn  ddysgwyl  am  addoliad  Uawn  o  fy  wyd, 
a  phroffes  lawn  o  weithredoedd. 

Am  y  cyfieithiad,  yr  ydym  yn  bamu  ei  fod  cystal  ag  y  gallesid  dymuno; 
y  mae  yn  eglur  ac  yn  rhwydd ;  heb  eiriau  isel  ar  un  Uaw,  na  rhai  anghyn- 
nefin  ar  y  llaw  arall.  Hwyrach  y  gallasem  nodi  allan  ryw  ddwy  neu  dair 
o  linellau  lle  y  methwyd  cyflëu  meddwl  yr  awdur  yn  gywir  yn  y  cyfieithiad 
hwn ;  ond  nid  ydyw  hyny  ond  peth  y  gellhr  ei  gyfarfod  agos  yn  mhob 
cyfieithiad ;  ac  fe  ŵyr  y  Cymry  yn  dda  ddigon  fod  "gwehilion  i'r  gwenith." 
Cymerer  yr  hoU  gyfieithiad  drwyddo,  ac  ni  phetruswn  ddywedyd  ei  íòd  yn 
un  fiyddlawn  a  chanmoladwy ;  ac  felly  yn  tra  rhagori  ar  y  rhan  fwyaf  o'r 
eyfieithiadau  sydd  yn  eu  cynnyg  eu  hunain  i*n  cydwladwyr  yn  y  dyddiau 
hyn.  Tybygem  mai  cryn  orchest  yw  iawn  gyfieithu  ysgrLfeniadau  Mr, 
James,  gan  fod  ei  froddegau  yn  fynych  yn  lled  hirion  a  chymhlethedig. 
Chllwn  ddywedyd  oddiar  wybodaeth  bersonol  mai  nid  gan  gwac  na 
phrentis  o  gyfieithydd  y  trowyd  yr  "Eglwys  o  Ddifrif  "  i*r  Gymraeg,  ond 
gan  ysgrifenydd  athrylithgar  a  medrus,  ac  un  profedig  mewn.  gweithred- 
oedd  llênyddol.  Mae  eisieu  i  gýhoeddwyr  ll^rau  yn  Nghymru  fod  yn 
fwy  gofalus  nag  y  maent,  lawer  o  honynt,  rhag  cefnogi  crach-gyfieithwyr, 
y  rhai  sydd  yn  anhyddysg  hyd  yn  nod  yn  nghystrawen  yr  iaith  Gymraeg, 
ao  nad  oes  ynddynt  ddim  yn  gymhwysder  at  y  gwaith  yr  ymaflant  ynddo 
oddigerth  eu  di^rwilydd-dra.  Fe  dybygid  y  gallai  yr  egwyddor  o  hunan-» 
les,  heb  son  am  ddim  arall,  ddysgu  y  wers  hon  i'n  cyhoẃdwyr. 

Y  mae  y  "  Rhagdraethawd"  yn  ychwanegiad  buddiol  a  gwerthfawr  at  y 
Dyfr  gwreiddiol :  mae  yn  gwasanaethu  yn  efíeithiol  i  gyfaddasu  traethawd 
Mr.  James  i'r  Cymry,  a'r  Cymry  i'r  traethawd.  Bu  ein  cyfaill,  Mr.  Gee, 
yn  fibdus  iawn  yn  ei  ddewisiad  a'i  gafíaeliad  o'r  Parch.  Henry  Rees  at  y 
gorchwyl  o  gyflwyno  yr  "  Eglwys  o  Ddifrif "  iV  gydgenedl.  Gŵyr  pawb 
ag  sydd  yn  gwybod  rhywbeth  am  Mr.  Rees,  ei  fod  ef  yn  bregethwr  o 
ddifi^,  heb  ddim  flugiol  yn  ei  fater  nac  yn  ei  ddull :  y  mae  ei  bregethau — 
a  phwy  ni  ŵyr  mai  rhai  digymhar  ydynt? — ^yn  dyífod  o'r  galon,  ac  yn 
amcanu  am  y  galon ;  ac  fel  hyn  mae  ei  ddifrifoldeb  ei  hun  yn  ei  wneyd 
yn  addas  i  argymhell  difrifoldeb  ar  eraül.  Y  mae  efe  hefyd  yn  un  sydd 
yn  llygadu  yn  graff  ar  "arwyddion  yr  amserau,"  yn  eu  cysylltiad  â 
chrefydd  yn  gyfíredinol,  ac  â  chrefydd  yn  mysg  y  Cymry  yn  neülduol.  Y 
mae  yn  wir  eiddigus  dros  lesiant  goreu  ei  genedl,  ac  wedi  ennill  hawl  yn 
mhob  ystyr  i  orchymyn  y  gwrandawiad  dyfalaf  oddiwrth  bob  Cymro.  Nis 
gallwn  ddywedyd  mwy  am  y  Hhagdraethawd  na'i  fod  yn  deflwng  o'i 
ysgrifenydd ;  gellwch  ganfod  ei  enaid  ynddo ;  a  phe  na  byddai  dim  ond 
hyn  o  gynnyrch  ei  ysgnfell  ar  gael  yn  yr  oesoedd  a  ddêl,  fe  welid  ar  un- 
waith,  gan  ein  hôloeswyr,  mai  nid  dyn  o  feddwl  cyffredin  oedd  Henry 
Rees,  ond  mai  "  ty wysog  a  gẃp  mawr  yn  Israel "  ydoedd.  Yr  hyn  sydd 
yn  coroni  cyfensoddiadau  Mr.  Rees  ydy w,  eu  bod  yn  gyfuniad  o  nerth  a 
harddwch.  Cawn  gan  lawer  un  dlysni  iaith,  ond  heb  fater  sylweddol,  fel 
y  ddelw  gwyr,  yr  hon  sydd  yn  edrych  yn  wech,  ond  na  all  ddal  dim 


128  JÀMES   A   IIEES   ÂR 

tlirwasgiad ;  a  gallwn  gael  gan  arall  wirioneddau  gwerthfawr,  ond  mewû 
fiuíf  ddidrefa,  megys  mynor  pur  heb  ei  gaboli ;  eithr  eawn  ragoroldeb  o 
ran  defhydd  a  ffiíf  gan  Mr.  Rees.  Nid  ydýw  yn  gadael  ei  athrylith  i 
redeg  yn  ddilywodraeth,  fel  yr  asyn'gwyllt  yn  yr  anialwch ;  ond  mae  ei 
feddyliau  bywiol  yn  eael  eu  hameisio  yn  brydferth,  a'u  gyru  wrth  awenau^ 
fel  y  meirch  yn  ngherbydau  Pharaoh.  Yn  ei  bregethau,  ac  felly  hefyd  yn 
«i  ysgrifeniadau,  mae  ei  faterion  a'i  ymadroddion,  ei  bethau  a'i  eiriäu,  yn 
ddigon  coeth  i'r  archwaethau  mwyaf  diwylliedig,  tra  y  maent  ar  yr  im 
pryd  yn  ddigon  syml  ac  eglur  i*r  cyrhaeddiadau  iselaf.  Yn  wir,  byddai  yn 
fuddiol  iawn  i  bregethwr  ac  ysgrifenwr  ieuanc  sylwi  ar  Gymraeg  Mr.  Bees, 
yn  gystal  ag  ar  eiddo  ei  frawd  dawnus,  y  Parch.  William  Bees.  Y  mae 
yn  dda  hu/r,  fel  y  dywed  pobl  sir  Feirionydd,  heb  ynddi  ddim  gwael  na 
rhodresgar.  Yr  ydym  yn  cyfrif  y  ddau  frawd  yn  ddedwydd,  nid  yn 
unîg  yn  eu  hamgyŵedion  cynnwysfawr,  a'u  drychfeddyliau  grymus,  ond 
hefyd  yn  eu  galluôgrwydd  i  ddwyn  allan  o  drysorau  ein  hen  iaith  ddigy- 
ffelyb  y  fath  eiriau  mor  briodol,  mynegol,  a  dealladwy  ag  a  ddeôiyddir 
ganddynt  ar  bob  mater  a  gymerant  mewn  llaw.  Ac  felly  yn  y  Ehagdnieth- 
awd  sydd  dan  ein  sylw,  mae  y  pynciau  pwysig  a  ddygir  ger  bron  yn  cael 
eu  gwisgo  â*r  geirweddiad  mwyaf  priodol. 

Yr  ydym  ni,  ynghyd  â  lliaws  yn  y  Dy wysogaeth,  yn  mawr  hyderu  y 
cawn  weled  Afr.  Rees  yn  djrfod  allan  yn  fwy  egnîoi  nag  erioed  ar  fees 
awduriaeth.  Y  mae  efe  wedi  ei  wneyd  yn  ddyn  i'w  genedl,  ac  nid  i  droi 
yn  unig  mewn  cylchoedd  llëol.  A  thrwy  yr  argraffẃasg  efe  a  allai  was- 
anaethu  ei  genedlaeth  yn  gyffredinol,  ac  ar  unwaith.  Nid  ydym  heb 
wybod  am  amledd  a  phwysigrwydd  ei  orohwylion  gweinidogaethol,  a  bod 
rhyw  Älwadau  amo  yn  ddibaid ;  ond  pe  byddai  iddo  fynu  hamdden  oddi- 
wrth  bethau  eraill  i  barotöi  cyfrol  i'r  wasg  yn  awr  a  phryd  arall,  nid  oes 
neb  a  all  ddy weyd  pa  gymaint  o  ddaioni  a  wnelai  drwy  hyny.  "  Nid  yw 
ysgrifenìadau  duwinyddion,**  ebai  yr  hen  Baxter,  "  ddim  amgen  na  phreg- 
ethiad  yr  efengyl  i'r  llygad,  megys  y  mae  y  llais  yn  ei  phregethu  i'r  glust. 
Mae  gan  bregethu  lleisiol  y  flaenoriaeth  mewn  cynhyrfu  y  serchiadau :  yn 
y  ffordd  yma  mae  y  llaeth  yn  dyfod  gynhesaf  o*r  fron.  Ond  y  mae  gan 
lyfrau  fwy  o  fantais  mewn  pethau  eraill.  Gellwch  gael  pregethwr  me(&us 
i'w  ddarUen,  pryd  na  byddo  genych  ond  un  gwael  i'w  wrandaw.  Ghdl 
pregethwyr  gael  eu  dystewi  neu  eu  halltudio,  ond  bydd  eu  llyfrau  genych 
wrth  law ;  a  gellwch  gadw  llyfrau  yn  rhatach  na  chadw  pregethwyr.  Os 
caiff  pregethau  eu  hanghofio,  dyna  hwy  wedi  eu  colli ;  ond  gallwn  ddarllen 
llyfr  drosodd  a  throsodd  nes  iddo  ymsefydlu  yn  ein  cof ;  ac  os  anghofiwn 
ef,  gallwn  droi  ato  drachefa  pan  y  mynom.  Ac  fel  hyn  y  mae  Uyfrau  da 
yn  drugaredd  fawr  i*r  byd."  Mae  y  wasg  yn  ein  hamser  ni  yn  fil  dwysach  ac 
ëangach  ei  dylanwad  nag  yr  ydoedd  yn  amser  Baxter,  ac  yn  debyg  o  fyned 
yn  fwy  felly  yn  barhäus ;  ac  ni  ddylai  swyddogion  crefydd  anghofio  hyny. 

Gallasem,  a  dymunasem,  ddywedyd  ychwaneg  yn  y  fan  hon  am  Mr.  Be^ 
ond  mae  yn  ddigon  tebyg  y  bydd  rhy wrai  yn  barod  i*n  beio  am  ddywedyd 
cymaint.  Cewch  ddyweyd  y  daioni  a  fynoch  am  brophwydi  meirw,  ond 
gwyliwch  atoeh  rhag  canmawl  prophwydi  byw.  Ond  yr  ydym  yn  tybied 
ein  bod  ni,  er  y  pryd  y  cychwynasom  y  "  Traethodydd,'*  wedi  talu  mwy 
na  digon  o  warogaeth  i'r  gormod  neisrwydd  yma.  Mae  yn  llawn  bryd  i 
ni  bellach  ddechreu  gwneyd  cyfiawnder  â  phersonau  yn  gystal  ag  â  pheth- 
au,  a  thalu  parch  "  yn  wyneb  haul  a  llygad  goleuni "  i  berchenogion  yr 


0   DDIFBIF.*'  129 

eneidìau  mwyaf  a  goraf  a  fedd  ein  gwlad,  y  rhai  ni  dderfydd  eu  dylanwad 
pan  y  derfydd  eu  hoes.  Trowch  i  gylchgyhoeddiadau  y  Saeson,'  a  chwi  a 
gewch  weled  pob  corach  o  lênorydd  neu  dduwinydd  yn  cael  ei  ddwyn  i  sylw ; 
a  pham  y  rhaid  i  ni  fod  yn  rhy  yswil  i  gydnabod  cewri  Cymru  ?  Y  mae 
genym  ryw  gynnîfer  o  ddynion  mawr  yn  mysg  ein  holl  enwadau  crefydd- 
ol ;  ac  yr  ydym  yn  meddwl  y  byddai  yn  orchwyl  difyr  ao  adeiladol  i  ryw 
George  Gilfillan  gymeryd  ei  bin  iV  portrëadu. 

•  Y  mae  Mr.  Rees,  unwaith  a  dwywaith,  wedi  cyhoeddi  ei  olygiadau  ar 
"  Weinidogaeth  Ddifrifol," — ^nis  dy wedwn  ar  hyn  o  bryd  yn  mha  le ; — ae 
yn  awr,  wele  ef,  mewn  cysylltiad  â  thraethawd  Mr.  James,  yn  mynegu  ei 
feddwl  am  "  Eglwys  o  Dditótf."  Pe  darllenid  rhanau  o  lyfr  Mr.  James,  ac 
o  Bagdraethawd  Mr.  Bees,  yn  olynol  mewn  cyfarfodydd  eglwysig,  gan 
wneuthur  sylwadau  amynt,  yr  ydym  yn  credu  y  galhu  hyny  eflëithio  yn 
dda  ar  broÔeswyr  a  phroffeswragedd ;  ac  y  mae  yn  ddiammheu  genym  y 
gellîd  gwneuthur  Uawer  peth  gwfluelach  mewn  cynnadleddau  Cyfaiŵdydd 
Mîsol  a  Chymanfaoedd  Chwarterol  neu  Flyneddol,  na  darllen  dethohranau 
o'r«Eglwysoí)di£rif," 

Cynnwysiad  y  Bennod  Cyntaf  ydyw,  "  Y  Dybenion  sydd  i'w  cyflawni 
trwy  yr  Eglwys  tuag  at  y  Byd."  Ar  y  pwnc  hwn  y  mae  Mr.  Rees  yn 
gwneuthur  y  sylwadau  tra  phriodol  a  ganlyn : — 

"£r  profi  yr  anghenrheidrwydd  am  gael  yr  eglwys  o  ddifrìf,  mae  yr  awdur,  yn  y  Ue 
cyntaf,  yn  daagos  yr  ameanion  sydd  gan  yr  Arglwydd  i'w  cyflawni  trwyddi  hi  yn  y 
Vyd.  Yr  ^lwys  yw  trysordŷ  a  chenad  y  gwirìonedd.  Gosodwyd  hi  i  fyny  ar  y  ddaear 
i'r  dyben  o  gadw  gwirioneddan  dwyfol  yr  efengyl,  ac  i'w  gwneyd  yn  hyabys  i'r  hoU 
genedloedd.  Kid  oes  nn  greiydd  yn  osio  bod  yn  grefydd  y  byd  yn  y  dyddiau  hyn 
ond  Cristionogaeth.  Mae  pob  cyfundraeth  aralì  o  grefydd,  nid  yn  unig  &  rhywbeth 
Ueol  yn  eu  s^dliadau,  cymhwys  yn  unig  i  wlad  eu  genedigaeth,  ond  y  maent  ynr 
methn  byw  hyd  yn  nod  yn  y  gwledydd  hyny,  yn  wyneb  cyfnewidiadau,  gan  gyn^ydd 
g^bodaeth  ac  amaethiad  yn  mysg  y  trìgolion.  Ond  am  Grìstionogaeth,  mae  ei  sef- 
ydliadau  yn  gymhwys  i  bob  gwlad.  Hi  a  oresgynodd  y  byd  ar  ei  mynediad  allan  yn 
y  dechreuad ;  ac  y  mae  wedi  goroesi  cyíhewidiadau  teymasoedd — cyd-deithio  à  phob 
gwybodaeth  arall,  ac  yn  wir  en  helpio  ymlaen.  £r  bod  ei  hathrawiaeth  goruwch,  le, 
yn  groes,  i  reswm  cnawdol,  eto  y  mae  yn  cýfateb  i  anghen  pechadur,  ac  felly  mae 
esiamplau  yn  mhob  oes  o  bob  math  ar  ddynion  wedi  eu  dwyn  i'w  chydgofleidio,  yr 
hyn  sydd  yn  profi  (ar  wáhan  oddiwrth  yr  addewidion  am  hyny)  fod  yn  bosibl,  îe,  yn 
debyg  i'r  grefydd  yma  fyned  yn  grefydd  yr  hoU  ddaear. 

"  Wrth  Bon  er  hyny  am  ddychweliad  y  byd  at  Grìstionogaeth,  nid  ydym  yn  dimad 
ond  ychydig  am  y  peth.  Mae  yr  amcan  yn  anfeidrol :  fe'i  nodir  fel  peth  hynod  am 
Grìst  ei  hunan,  na  phalla  efe,  ac  na  ddigalona,  hyd  oni  osodo  farn  ar  y  ddaear.  Wed! 
deugain  mlynedd  a  mwy  o  lafar  cenadol,  nid  yw  nifer  y  rhai  cadwedìg  ond  megys  dim 
eto,  tra  y  mae  trìgolion  y  ddaear  o'r  ochr  arall,  megys  yr  Aipht  pan  oedd  ei  Uwch  yp. 
bryfed,  ì*w  canfod  o  dan  hoU  ffieidd-dra  eu  Uygredigaeth  yn  cwhwfiin  ar  ei  hwyneb  yn 
aneiríf.  Mae  yn  llawii  biyd,  gan  hyny,  i'r  eglwys  gael  ei  gwneyd  yn  ddifrifol  yn  ei 
gwaith.  Prin  y  cred  rhai,  fe  wyddis,  mai  drwy  egni  cenadol  y  cyrhaeddir  y  &ih 
amcan  o  gwbl.  Am  y  cymdeithaBau  i'r  perwyl  hwn,  ag  sydd  ar  droed  yn  awr,  mae 
Uawer,  gystal  ag  awdur  y  gwaith  hwn,  yn  dechreu  ammheu  nad  yw  y  rhai'n,  yn  y 
wedd  bresennol  arnynt,  pa  fodd  bynag,  ddim  yn  debyg  o  fod  o  hir  barhad.  ì^iá  yw 
yr  eglwys  eto  yn  ei  hymdrechion  oenadol  ond  megys  bachgen.  Pan  ddelo  yn  wr,  a^  i 
roi  heibio  ei  phethau  bachgenaidd,  y  mae  yn  bur  debyg  y  bydd  sefydUadau  clogym- 
aidd,  rhwysgfàwr,  a  chostus,  yr  oes  hon,  yn  cael  eu  newid  am  rai  mwy  syml  ac 
apostolaidd  eu  hysbryd  a'u  cyfaijisoddiad.  Bydd  Uai  o  ddyn,  a  mwy  o  Dduw ;  Uai  o 
rwysg  yr  esgynlawr,  a  mwy  o  ddefosiwn  yr  ystafeU;  llai  o  gynhyiíu  ac  ndganu  gyda 
chasgliadan,  ac  ar  yr  un  amser  mwy  o  waith  yn  cael  ei  wneyd,  a  mwy  o  ymaberthu 
gwirfoddol  a  dystaw  ar  ran  Crìstionogìon  i  deymas  Crìst,  pa  bryd  bynag  y  delo  yr 
eglwys  o  ddifrìf.  Prysured  Duw  hyny  yn  ei  amser.  Ar  yr  un  pryd,  ein  dyledswydd 
nî  yw  arfer  y  moddion  sydd  yn  ein  cyrhaedd,  a  gweddîo  yn  daer  am  i'r  rhai'n  nen 
eraiU  gael  eu  gwneuthur  yn  efièithiol  hyd  oni  byddo  yr  amcan  gogoneddus  wedi  ei 


130  JAMES  A   RE£S   AR 

gyrhaeddjd,  a'r  addewld  wedi  el  chjflawni^  '  Y  ddaear  a  fydd  llawii  o  wybodaeth  y 
Arglwydd,  megya  y  mae  y  dyfroedd  yn  toi  y  mor.*" 

Cawn  yn  yr  Ail  Bennod,  "  Sylwadau  ar  yr  Epistolau  at  Saîth  Eglwys 
Asia — Dat,  i.  ii.  üi. — ^i'r  dyben  i  ddangos  Natur  Difrifoldeb  mewn 
Crefydd."  Mae  y  bennod  hon  yn  treiddio  i'r  byw,  at  galon  crefydd 
ysbrydoL  Cyfyd  yr  awdur  ryw  wers  neu  wersi  ymarferol  oddiwrth  bob 
un  o'r  Uythyrau  at  Eglwysi  Asia ;  a  chymhwysa  hyny  yn  gyfeiriol  at  ein 
heglwysi  yn  y  dyddiau  hyn.  ün  addysg  sydd  ganddo  oddiwrth  hanes  ŷr 
eglwys  yn  Pergamus,  ydyw,  "  mor  anfoddhaol  yn  ngolwg  lesu  Gfîst  yw 
cymundeb  anmhur ;"  ac  wrth  sylwi  ar  hyn  efe  a  ddy wed, — 

"  Y  mae  derbyn  neu  oddef  dynion  ansanctaidd  yn  aelodau  yn  ein  heglwyai  yn  ddi- 
rywiad  dirfawr  ar  eglwys  Crist,  yr  hon  a  fwriadwyd  i  fod  yn  '  gynnulleidfa  y  ffydd- 
loniaid/  a  chymundob  y  saint.  Mor  ddwys  y  ceryddodd  yr  apostol  eglwys  Oorinth 
gynt  am  gadw  yn  eu  plith  yr  aelod  godinebua ;  ac  mor  awdurdodol  y  gorchymynodd 
efe  ei  droi  ymaith.  Gadael  pechaduriaid  nodedig  yn  nghyfùndeb  yr  eglwys  yw  y 
çydymffurfiad  mwyaf  dychrynllyd  ft  phechod  a  ellir  ei  gyflawni  yn  ein  byd  ni;  canys 
felly  dygir  awdurdod  eglwys  Crist  i  amddiffjrn  y  troseddwr  ac  i  lunio  esgus  dros  ei  M, 
Y  mae  gan  rai  personau  gymaint  o  wrthwynêbrwydd  iddîarddel  aelod  annheilwng,  am 
iinrhyw  drosedd,  ag  sydd  gan  un  anafus  ì  roi  ei  aelod  i'w  thori  ymaith  oddiwrth  ei 
gorft— ond  rhaid  gwneuthur  hyny ;  y  mae  dîogeliad  bywyd  y  corff,  yn  gystal  a*i  gysnr, 
vn  galw  am  hyny,  Yn  ngwyneb  cwympiadau  disymwth,  ac  am  unwaith,  a  phan  y 
byddo  teimlad  dwys  yn  ymddangos,  a  chyffes  ddiffuant  yn  cael  ei  g'wneuthur,  dylid 
arfer  cryn  dynerwch :  ond  pan  y  bo  y  pechod  yn  fawr  a  chyhoeddus,  a'r  gydwybod 
wedi  caledu,  byddai  dangos  trugaredd  y  pryd  hyny  yn  deymfradwriaeth  yn  erbyn  Crìst, 
trwy  lochesu  gelynion  yn  ei  deyrnas  ef,  y  rhai  sydd  mewn  efiaith  yn  ceisio  ei  dym- 
chwelyd  hi.  Y  mae  yr  eglwys  yn  gwmwl  o  dystion  i'r  anghenrheidrwydd  am  sancteidd- 
rwydd  yn  gyslal  ag  i'w  ragoroldeb ;  ag  y  mae  pa  beth  bynag  a  dueddo  i  wanhau  ac  i 
wahanu  y  dystiolaeth  hòno  yn  gwneuthur  annhraethol  ddrwg  1  foesoldeb  Cristionogol,ac 
yn  rhoi  sarhàd  dirfÌEiwr  i'r  Hwn  a  fu  íarw  'i'n  puro  ni  iddo  ei  hun,  yn  bobl  briodol,  awydd- 
üs  i  weithredoedd  da.'  Pa  bryd  bynag  y  byddo  yr  eglwys  yn  pallu  dwyn  tystiolaeth  i 
sancteiddrwydd,  y  mae  yn  ymadaw  à'r  gwasanaeth  a  roddwyd  iddi,  ac  nid  yw  mwyach 
jm  dyst  dros  Grist.  Os  rhaid  iddi  ymollwng  i'r  naiU  ochr  neu  i'r  IJall,  dylai  fod  i  du 
llymder  mewìi  dysgyblaeth,  yn  hytrach  na  thynerwch  ;  o  herwydd  gwell  ychwanegu  * 
hyny  at  gosbedigaeth  aelod  fyddo  wedi  troseddu,  nag  i'r  holl  eglwys  gael  ei  llychwino 
a'i  hanafu  fel  tyst  dros  sancteiddrwydd." 

Eglwysî  Cymru,  yn  mysg  pob  enwad !  gwrandewch  ar  y  sylwadau  hyna, 
a  gweithredwch  yn  gyfatebol.  Fe  glybuwyd  rhai — nid  dynion  goreu  eu 
henwad,  bid  siwr — ^yn  myntumio  yn  haerllug  "  gerllaw  y  pyrth,  yn  mhen  y 
dref,"  mai  hwynt-hwy  yn  unig  oeddynt  iawn  a  chyson  ddUynwyr  Crist  a'i 
apostolion,  a'r  rhai  hyny  yn  goddef  trwy  ŷ  blyneddau  yn  eu  cymundeb 
ddynion  a  elwid  gan  y  byd  yn  ddîotwyr  a  meddwon.  Och !  ai  peth  fel 
byna  yw  tebygoh'wydd  i'r  "  Sanctaîdd  hwnw !"  Mae  yn  anmhosibl  i'r  cyf- 
ryw  gynnuUeidfa  fod  yn  "  Eglwys  o  Ddifrif." 

Darllener  yn  benodol  sylwadau  Mr.  James  ar  eglwys  Laodicea,  Ue  y 
dengys  fod  "  clauarineb  yn  yr  eglwys  Gristionogol  yn  agwedd  adgas  gan 
lesu  Grist ;  joi  gyílwr  y  gellir  bod  ynddo  heb  adnabyddiaeth  o  hono,  nac 
ammheuaeth  am  dano  gan  y  sawl  fyddo  ynddo ;  ac  yn  debyg  o  gael  ei  gen- 
edlu  gan  Iwyddiant  bydol."  Wrth  eu  tryddarllen,  nis  gaUwn  beidio  dy- 
chrynu  rhag  "  Cristionogaeth  lygredig,"  yr  hon  sydd  "  yn  llawer  mwy 
ffiaidd  gan  Dduw  nag  anffyddiaeth  cyhoeddus." 

Mae  y  Drydedd  Bennod  yn  golygu  Difrifoldeb  "  yn  benaf  gyda  golwg 
ar  Grefydd  Bersonol."  Dengys  beth  ydyw  crefydd  bersonol,  a  noda  y  per- 
ygl  o  esgeuluso  ei  meithriniad  oddiwrth  amgylchiadau  yr  amserau  hyn.  Ai 
nid  yw  y  sylwadau  canlynol  yn  rhy  gymhwys  i  ni  yn  Nghymru,  megys 
iddynt  hwy  yn  Lloegr  ? 


**YR    BGLWYS   O   DDIFRIF."  131 

"  Tr  ydjm  yn  by w  mewn  oes  brysiir  iawn,  pan  nad  y w  dynion  yn  cael  ond  ychydìg 
iawn  o  amser  i  weddîo  yn  y  dirgel,  i  ddarllen  yr  ysgrytliyTau  ac  i  f)íyrio.  EfaUai  na  ìm 
erioed  can  Ueied  o  weddlo  yn  y  dirgd  gan  hroffeswyr  ag  aydd  yn  awr,  Ni  esgeuluswyd 

Çystafell  ddirgel  erioed  yn  fwy  gan  y  corff  mawr  a  alwant  eu  iiunain  yn  Gristionogion. 
mae  lle  i  ofhi  mai  rhyw  ymadroddion  byrion,  brysiog,  yn  cael  eu  sibrwd  heb  y  difr- 
ifwch  a'r  ystyriaeth  a  weddai,  neu  ryw  ffìirf  o  weddi  fèr  a  ddysgwyd  ar  dafod  lefeiydd 
ftc  a  adroddir  nos  a  boreu,  yw  yr  holl  weddîau  dirgel  y  mae  rhai  yn  eu  hoffiymu  i  Dduw. 
Wrih  fyned  i'r  dirgel  i  weddîo  y  meddylir-fod  dyn  yn  neillduo  rhyw  le  ac  adeg  bri- 
odol  i  gy£ufod  ft  Duw,  ac  yno  yn  iywallt  yn  rhydd  ac  yn  helaeth  i'w  glustiau  £f,  holl 
ofálon,  a  thristwch,  a  dymnniadau,  a  phechodau  calon  Iwythog  a  chydwybod  derfysglyd; 
ie,  y  mae  yn  cynnwys  mwy,  y  mae  yn  arwyddo  gweithred  plentyn  mabaidd  yn  myned 
i  ymddyddan  &1  Dad  nefol,  ac  i  gyflwyno  ger  ei  fron,  ei  fawl  a'i  ddiolchgarwch,  al 
garìad,  ac  i  eirìol  àg  ef  dros  y  rliai  oll  sydd  yn  cyfranogî  yn  ei  weddlau.  Y  mae  yn 
rhy  amlwg  mai  ychydig  iawn  mewn  cymhariaeth  sydd  o  ymarfer  à'r  weddi  ddirgel  yn 
y  dyddiau  bydol  a  daearol  hyn.  Y  mae  Cristionogion  yn  byw  gormod  yn  y  cyhoedd, 
ì  fòd  yn  fynych  yn  yr  ystafell  ddirgel.  Ai  nid  yw  hi  felly '{  atebed  y  darllenydd. 
Beth  a  ddywed  dy  ystafell  ddirgel  a'th  gydwybod  di  ?  Beth  yw  y  dystiolaeth  a  ddygir 
yn  dy  trhyn  /  O  !  broffeswj'r  I  beth  meddwch ;  ai  nid  ydych  chwi  yn  attal  gweddi, 
M  yn  Uunio  pob  math  o  esgusion  am  ei  hesgeuluso  %  Pa  fath  ysbrydolrwydd  a  thym- 
her  n^olaidd  a  ellwch  chwi  ei  ddysgwyl,  sydd  yn  parhau  i  esgeuluso  yr  ystafell 
ddiigel  r 

Nìs  gallwn  ymattal  yma  heb  ddyfynu  rhai  llinellau  allan  o  sylwadau 
Mr.  Bees  ar  y  mater  hwn : — 

''Hae  yn  bosibl  i  eglwysi  etifeddu  athrawiaeth  a  thiefniadau  da  oddiwrth  oes  mwy 
ysbrydol  na  hwy  eu  hunain,  a  theimlo  yn  zelog  drostynt,  fel  hynodrwydd  eu  sect  a 
phetiiaa  a  dderbyniasant  oddiwrth  eu  hynafiaid,  îe,  a  myned  rhagddynt  hefyd  gyda'u 
hoes  eu  hunain  mewn  anturiaethau  newyddion,  hyd  oni  byddo  eu  gweithredoedd  di- 
weddaf  yn  fwy  na'r  rhai  cyntaf,  ac  yn  fwy  o  bosibl  na'r  eiddo  eu  tadau  hefyd,— ac  eto, 
er  y  cy&n,  bod  afiechyd  wedi  ymaflyd  yn  y  cyfansoddiad,  ac  yn  dirgel  weithio  oddi- 
mewn,  ag  sydd  yn  peiyglu  yn  füan  ddarostwng  yr  holl  wyneb  teg  a  gwridog  yma 
0  dan  lesni  angeu  a  llygredigaeth.  Ah  1  pa  le  y  mae  y  serchiadau  nefol,  y  purdeb  calon, 
a'r  ansawdd  rasol  hono  ar  y  meddwl  ag  eydd  yn  cadw  yr  enaid  gyda  Duw  yn  Nghrist 
a  than  farweiddiad  i  bob  peth  arall  \  A  ydych  chwi  yn  dywedyd  y  dichon  fodanmliar- 
iaeth ar  y  pethau  hyn  yn  nghanol  cymaint  o egni crefyddol ?  idym, ddarllenydd  !  ac 
yn  dyweyd  mwy  na  hyny — y  dichon  hyd  yn  nod  i'r  egni  yma  ei  hunan  achlysuro  yr 
anmhariaeth  hwnw,  a  dwyn  creíyddwyr  yn  ormod  oddiwrth  yr  ymarferiadau  mwyaf 
priodol  i'w  meithrin,  megys  myfyrdodau  ysbrydol  a  gweddîau  dirgel.  Mae  yn  wir  nad 
yw  y  naiU  ran  o  ymarferìadau  duwioldeb  ddim  o  anghenrheidrwydd  i  ddrygu  y  llall. 
Ond  mae  yn  bur  bosibl,  er  hyny,  fod  cynhyrfiadau  cymaint  o  gyfiarfodydd  cyhoeddus, 
a'r  holl  ymdrafodaeth  yn  nghylchoedd  cyffredin  crefydd,  a'r  cyfan  wrth  eu  bod  mewn 
cygylltiad  àg  achosion  da,  yn  ymddangos  i'r  meddwl  fel  zel  dduwìol— wedi  effeithio, 
mewn  undeb  àg  eraiU  o  demtasiynau  yr  oes,  i  ddwyn  Cristionogion  yn  ormodol  oddi* 
wrth  eu  mater  eu  hunain,  ac  i  esgeuluso  yr  achosion  pwysig  sydd  i'w  trin  yn  unig 
rhwng  yr  enaid  a  Duw. 

"Fe  fu  amser  pan  oedd  Cristionogion  yn  esgeuluso  eu  dyleds'w^ddau  cymdeithasol,* 
ac  yn  dianc  o'r  byd  i'w  celloedd,  dan  rìth,  o  leiaf,  amaethu  eu  heneidiau  eu  hunain. 
Yn  awr,  mae  y  &ntol,  meddyliem,  wedi  troi  y  ffordd  arall.  Ac  os  oedd  yr  Arglwydd 
yn  eu  galw  hwy  gynt  o'u  cuddfeydd  dirgel  at  eu  dyledswyddau  cyhoeddus,  hwyrach  ei 
fod  yn  ein  galw  ninnau  yn  awr  o'n  cylchoedd  cyhoeddus  i  edrych  yn  fwy  gartref.  Ei 
orchymyn  mewn  rhan,  ysgatfydd,  i*r  eglwys  yn  ein  dyddiau  ni  ydyw— '  Dos  i'th  ystafell; 
cau  dy  ddrysau  amat,  a  gweddîa  ar  dy  Dad  yr  hwn  sydd  yn  y  dirgel.'  Heblaw  edrych 
w  y  byd  fel  maes  dy  lafur,  dos  i'th  dŷ  ac  at  yr  eiddot :  edrych  am  ddarpar  moddion 
gwybodacth  i'th  bhmt  a'th  gymydogion :  cofia  fod  yr  eglwysi,  y  weinidogaeth,  a'r  oes 
sydd  yn  codi,  yn  teilyngu  dy  sylw ;  a  gwylia  rhag  wrth  gadw  gwinllanoedd  eraiU  y 
byddi  yn  cwyno  eto  pan  yn  rhy  ddiweddar, '  Fy  ngwinllan  fy  hun  ni's  cedwais.' " 

Y  Bedwaredd  Bennod  a  drìnia  Ddifrifoldeb  "  mewn  Ymegnîadau  Per- 
sonol  ac  Ymdrechiadau  Uniongyrchol  am  lachawdwriaeth  Eneidiau."  A'r 
Bmnmed  am  DdiíHfwch  "  mewn  Crefydd  Deuluaidd."  Ond  nîs  gallwn  ond 
enwi  y  materion  pwysig  hyn.     Pwnc  y  Chweched  Bennod  yw,  "  Diwyd- 


132  JAMES   A  R££S  AR 

rwydd  Crîstionogion  fel  Aelodau  Eglwyaig."  Yn  mysg  yr  amrywìol  ddyl- 
edswyddau  eglwysig  yr  annogìr  iddynt,  yr  oedd  yn  dda  genym  weled  yr 
eglwysi  yn  eael  eu  gslw  ì  sefydlu  a  chefnogi  ysgoUon  dyddiol. 

"  Y  mae  y  crì  am  '  addtso  *  yn  adseinio  dros  ein  gwlad ;  a  chri  ardderchog  yw  hefy d. 
Y  mae  y  Uef  i'w  chlywed  yn  y  cyfrin-gynghorfa  a'r  senedd,  yn  y  ^lpud  ac  ar  yr  ar* 
eithfwrdd,  yn  y  ddinas  boblog,  ac  yn  y  pentref  gwladaidd  tawel.  Y  mae  y  wasg  trwy 
bob  duU  a  modd  yn  cadw  y  floedd  i  ^y,  ac  yn  llenwi  y  whui  àg  adsain  y  gair  nerthol 
hwnw  '  ADDTSG  r  Y  rhai  olaf  o  bawb  a  ddylai  Grìstionogìon  fod  i  adael  i'r  llef  hon 
ddystewi ;  hwynt-hwy  aydd  i  fod  yn  flaenaf  i  dywallt  golenni  a  bywyd  i'r  Uiaws  dirfawr 
o'a  cyd-ddynion  tywyll  ac  anwybodos,  a  phrofi  yn  amlwg  fod  eu  crefydd  hwy  yn  cas&a 
y  tywyllwch.  Rhaid  i  bob  eglwya  gael  ei  hyagol  ddyddiol— ac  ystyrìer  hi  ymhell  ar 
ol  ei  hoes,  ac  yn  ddifiygiol  iawn  yn  ei  hofierynaa  i  ddiwygio  ac  addysga,  os  na  bydd 
dosbarth  o  drìgoUon  y  fim  dan  addysg  ganddi,  nìd  yn  nnig  mewn  moeaan,  ond  mewn 
gwybodaeth  g^redinol.  Os  bydd  un  gynnuUeidfit  yn  esgenluso  hyn,  edrycher  ami 
gyda  syndod  a  gwarthraddiad,  fel  uu  lutd  yw  yn  deidl  arwyddion  yr  amserau  nac  yn 
dywed  llais  Duw  a'i  gwlad  yn  galw  ami  i  ddiwreiddio  y  troaeddau  a'r  meUdiihion  sy'iL 
blaguro  oddiwrth  anwybodaeth  a  Uygredd,  trwy  rinweddan  a  bendithion  addysg  dila  a 
gwerthfiiwr.  Yn  y  cydymgais  mawreddig  sydd  wedi  cynhyrfu  yr  hoU  enwaidaa  cref- 
yddol  am  addysgu  y  bobl,  ystyrìed  pob  eglwys  ei  bod  yn  fyr  iawn  o'r  difrìfobrwydd  a 
weddai  fod  ganddi,  os  na  bydd  iddi  ran  a  chyfran  yn  y  gorchwyl  anrhydeddus  hwn ! 
Ehaid  i'r  bobl  gael  eu  dysgu !— hwy  a  ddylent  gael  eu  dysgu  ! — a  châtU  eu  dysgu  hefyd  t 
— a'r  unig  ymryson  yn  ein  plith  ni  fyddö,  pwy  a  wna  y  gwaith  hwn  oreu  a  mwyaf 
efleithiol." 

Yn  y  "  Ehagdraethawd,"  y  mae  y  pwnc  o  addysgiant  y  genedl  yn  cael 
ei  wasgu  yn  y  modd  dwysaf  ar  grefyddwyr  Cymru.  Mae  yn  ddrwg  genym 
nas  gaUwn  gyfleu  i'n  darUenwyr  holl  sylwadau  Mr.  Bees  ar  y  testun  arbenig 
hwn.    Dyma  ran  o  honynt : — 

"  Mae  amgylchiadau  yn  debyg  o  n  gorfodogî  i  ymaflyd  yn  ein  gwaith,  neu  adael  j 
maes  i  eraiU.  Yr  ydym  yn  byw  mewn  amseroedd  difrìfol :  fe  elUd  meddwl  y  byddai 
yn  anmhosibl  i  un  eglwys  fyw  ynddynt  yn  hir,  ond  yr  eglwtb  o  ddifbif  gyda'i  dyled- 
Bwyddau.  Mae  dynion  meddylgar  o  bob  dosbarth  yn  troi  eu  sylw  yn  fwy  at  anaawdd 
y  werìn,  ac  y  mae  yr  alwad  am  ysgolion  iddynt  yn  myned  yn  uwch  o  hyd.  Dysgeid- 
iaeth  ydyw  y  bach  y  mynai  pob  plaid  ei  osod  yn  nhrwyn  y  lefiathan  didoriad  yma, 
er  cyrhaeddyd  eu  hamcanion  trwyddo,  a'i  gymeiyd  yn  was  tragywyddol  iddynt  ea 
hunain.  Nid  oes  fiiwr  o  ddadl  nad  yw  y  dynion  sydd  yn  edrych  ar  wybodaeth  gyffi,*ed- 
inol  fel  yr  unìg  feddyginiaeth  i  archoUion  cymdeithas  yn  gamsyniol ;  mae  eu  tyb  am 
dani  yn  Uawer  rhy  uchel.  Ofer  er  hyny  ydyw  gwadu  ei  buddioldeb.  Mae  yn  rhaid 
i'r  gwaith  gael  ei  wneyd ;  a'r  ffordd  debycaf  i  wybodaeth  gyfiredinol  a  g^bodaeth 
grefyddol  gael  eu  cadw  bob  un  yn  eu  Ue  prìodol,  a  fyddai  i  grefyddwyr  ymaflyd  yn 
egnîol  yn  y  gorchwyl.  O  !  na  byddai  yn  bosibl  i  ddynion  da,  Eglwyswyr  ac  YmneiU- 
düwyr,  yn  lle  ymdaeru  pwy  a  gaiflf  ei  wneyd,  tra  y  mae  pawb  ar  yr  un  piyd  yn  ei 
esgeuluso,  i  ymuno  &'u  gilydd  i'w  gyflawni  I 

Mae  yr  eglwys  yn  Lloegr,  wrth  bob  arwydd,  yn  dechreu  ei  brwydr  gyda  choel- 
«grefydd  a  philoBophi  anghristaidd.  Tno  y  mae  dynion,  cyfoethog  o  bob  gwybodaeth 
ond  yr  un  uchaf,  yn  carìo  dylanwad  mawr  ar  laweroedd.  Ond  y  mae  Cymra  eto  yn 
meddiant  Crìstionogion.  A'r  fíbrdd  fwyaf  efieithiol,  gellid  meddwl,  i  gadw  y  meddiaut 
hwnw  ganddi,  ac  i'w  chadamhau  yn  egwyddorìon  y  Bibl,  yn  gystal  a  dyrchafn  a  gwella 
ei  mocBau,  ydyw  rhoddi  gwell.addyBg  i  blant  y  genedl,  a'i  roddi  hefyd  tfwy  ddynion 
yn  adnabod  yr  efengyl.  Mae  llawer  dros  flyneddau  eu  mebyd  yn  gwbl  ddiymgeledd 
o  ran  eu  meddyliau.  Oblegid,  mae  y  bregeth  uwchlaw  eu  gälaoedd ;  ac  y  mae  yr 
addysg  deuluaidd  ar  lawr ;  ac  am  yr  Ysgol  Sabbothol,  a  bwrw  ei  bod  hi  yn  efleithioU 
a'r  pluit  yn  mhob  man  yn  ddeiliaid  o  honi,  nid  yw  hi  ddim  yn  cael  ei  chynnal  ond 
am  ddwy  awr  unwaith  bob  saith  niwmod.  Pwy  a  ddywed  fod  hyny  yn  ddigon  i 
blentyn  ?  Mae  yn  ofynol  i'w  addysg  ef  fod  yn  Uin  ar  lin,  a  gorehymyn  ar  orchymyn : 
ei  athraw  mewn  mantais  i  adnabod  eì  dymherau,  ac  i  fiiirfio  ei  garacter  trwy  ei 
sefydlu  mewn  arferìon  da  a  gwrthweithio  Uygredigaeth  ei  feddwl  fel  y  byddo  yn 
ymddangos;  yr  hyn,  tybygem,  sydd  yn  ddigon  i  brofi  y  dylai  plentyn  fod  o  dan 
ddysgyblaelh  ar  hyd  yr  wythnos.  0  eisieu  hyn,  mae  Ilawer  yn  tyfu  i  fyny  yn  dra 
anwybodus  a  diddeall,  ac  yn  para  felly  er  bod  yn  sŵn  gweinidogaeth  yr  efengyl  dros 


"tr  eglwys  o  ddifrif."  133 

«a  hoes,  £drfehwck  amynt  yn  y  gynnulleidíìi :  tra  mae  j  crafitis  ft'i  lygaid  yn  gloewi, 
a  doethiBeb  megys  yn  Uewyrcha  ei  wyneb,  y  maent  hwy  ft  dylni  yr  estiys  yn  gorphwya 
ar  en  hwynebpryd  Nid  yw  y  dyn  ddim  wedi  ei  wneyd  yn  feddylgar  erioed :  mae 
yBtyr  gyffiredin  ymadroddion  y  Bibl  o  ganlyniad  yn  para  yn  ddyeithr  i'w  feddwl ;  ao 
am  hyny  maent  yn  treiglo  heibio  i'w  glnst  o  Sabboth  i  ätbboth  yn  gwbl  ddíefihith, 
fel  y  áwtr  dros  asgeil  yr  aderyn.  Mae  yn  wir  fod  argyhoeddiadau  llymion  yn  codi 
ambell  un  o'r  Byëdandod  yma ;  ac  yn  hyny^  mae  Yfibryd  yr  Arglwydd  yn  rhoddi  i'r 
pechadur,  nid  yn  unig  yr  hyn  a  allasai  rhieni  ac  athrawon  estyn  iddo— sef  y  ddawn  o 
fod  yn  feddylgar^ond  mwy,  ac  annhraethol  fvry  nag  a  ddichon  dyn  gyfranu." 

Gydwladwyr  anwyl !  credwch  yr  hyn  a  ddywed  Mr.  Jamea  a  Mr.  Hees: 
BHAiD  i  ohwi  ymröi  "  o  ddifrif "  at  addysgu  y  genedl  sy'n  codi.  Melldith 
y  Cymry  yn  mhob  cenedlaeth  ydoedd  myned  i  ymryson  â'u  gilydd,  yn  lle 
cydgarîo  eu  hachosion  âg  un  ysgwydd.  Ac  feÚy  y  maent  i  raddau  mawr 
gyda  phwnc  yr  ysgolion  dyddiol.  Pe  gwnamthrj^  hwy  a daerent  lai.  Ni 
piiŵthyn  i  ni  yma  ddywedyd  dùn  am  y  priodoldeb  na'r  anmhrìodoldeb  o 
dderbyn  cynnorthwy  y  Lly wodraeth  at  ein  hysgolion ;  mae  eìn  cyfeillion 
wedi  cael  darllen  "  y  ddwy  ochr  i'r  ddalen  "  mewn  rhifynau  blaenorol,  ac 
y  maenty  yn  ddios,  yn  alluog  i  famu  droetynt  eu  hunain.  Ond  y  mae  yn 
rhaid  i  ni  gael  dywedyd  fod  y  rhai  syddyn  sîarad  ac  yn  ysgrifenu  yn  erbyn 
cymhorth  y  Llywodraeth,  yn  rhwym  o  roddi  pob  gîeuyn  a  feddant  ar  waîth 
i  sefydlu  "  ffordd  dra-rhagorol "  i  gynnal  ysgolion  dyddiol,  neu  ynte  o 
syrthio  yn  gyfiawn  i  warth  annìleadwy«  Yr  oedd  yn  berf&ith  ddiflas  gen- 
ym  ddarllen  banes  Cymanfaoedd,  lle  yr  ydoedd  hyn  -a  hyn  o  Weìnidogion 
yn  penderfynu  nud  niweidrwydd  yw  d^byn  dim  oddiwrth  y  Güoemment 
Grant  at  Addysg,  ac  yn  gorphwys  ar  eu  hanathema  hwn,  heb  wneyd  un 
penderfyniad  tuag  at  hwyluso  Addysg.  Er  mor  drystfawr  oedd  clindardd- 
ach  tanwydd  eu  zel,  yr  oedd  yn  darfod  çyn  berwi  dim  ar  grochan  eu 
çymwynasgarwch.  Dadleuwn,  ac  na  weithredwn  am  ychydig  amser  eto, 
ac  ni  a  goUwn  yr  adeg,  fel  Ymneilldüwyr,  am  by th. 

Mae  y  ddyledswydd  o  gynnal  gweinidogaeth  yr  efengyl,  hefyd,  yn  cael 
ei  gwasgu  at  gydwybod  yr  eglwys,  gan  Mr.  James,  mewn  modd  tra  phwysig 
a  chymhwy siadol.  Os  oedd  y  wers  ganlynol  yn  anghenrheidiol  i  grefyddwyr 
^'^gr,  y  mze  yn  berthynol,  yn  wir,  i  aelodau  eglwysig  Cymru : — 

"Nid  oes  ond  ychydig  o  bethau  ag  y  maeyabryd  haelìonus  yr  oes  hon  yn  gwybod  ac 
yn  goâJu  llai  am  danynt,  na  chynnaliaeth  gysurus  achy&ddas  y  weinidogaeth  gartref ; 
ac  0  ganlyniad,  nid  oes  ond  ychydig  o  rai  mewn  swyddau  yn  cael  cynnaliaeth  mor  waeí 
a'r  gwŷr  hyny,  ar  y  rliai,  yn  llaw  Duw,  y  dibyna  hoU  achoa  efengyleiddio  y  byd. 

i  mae  ysgrìfenyddion  cymdeithasau,  cenadon  at  y  paganiaid,  ac  ysgolfeistrìaid,  yn 
cael  gwell  tftl,  a  darparìadau  helaethach  yn  cael  eu  gwneyd  er  eu  cysur,  na  phregethwyr 
cfengyl  ogoneddus  y  bendigedig  Dduw.  T  pregethan  a  draddodir  yw  y  pethau  rhata{ 
0  bob  petìi  rhad  yr  oes  radlawn  hon.  Eìto  daeth  bendithion  annhraethadwy  i  ran  Uiaws 
mawr  trwy  y  pregethau  hyn :  mewn  llawer  amgylchiad,  bu  un  o  honynt  yn  aml  yn 
foddion  i  ddychwelyd  rhai  at  Dduw,  a'u  cyfoethogi  ftg  iachawdwrìaeth  dragywyddol ; 
danynt  y  ci^odd  líawer  ymadael  ft  beichiau  o  o&lon  ag  oedd  yn  eu  llethu  i'r  ddaear  r 
eraiU  a  achubwyd  o  a&el  temtasiynau  a  fuasent  yn  eu  dinystrìo  yn  y  byd  hwn  a'r  hwn 
a  ddaw ;  a  Uiaws  mawr  a  waredwyd  rhag  ofn  marwolaeth,  ac  a  nei-thwyd  i  fyned  i  w 
ffordd  dan  ganu,  le,  hyd  yn  nod  trwy'r  dyffiryn  tywyll  ei  hunan.  Do,  fe  wnaed  hyn  oU 
yn  fynych  trwy  un  l^regeth  !  Beth  gan  hyny  a  ddywedwn  am  holl  bregethau  blwyddyn 
neu  oes  ?  Meddyliwch  am  hyn,  a  dywedwch  a  ydyw  deg  swUt  neu  bunt  yn  y  flwyddyn 
yn  ddigon  o  dftl  i  ddyn  sydd  yn  dÌHk  ei  nerth  a'i  oes  trwy  fyfyrìo  a  Uafurio  er  gallu 
Çyíranu  y  &th  fendithion  a'r  rhai  hyn  ?  Ai  nid  y  nesaf  peth  i  wyrth  yw  bod  dyn  yn 
nerthol,  yn  fywiog,  ac  o  ddifrìf  yn  ei  weinidogaeth,  a'i  feddwl  ar  yr  un  pryd  wedi  ei 
lethu  i'r  llawr  dan  o£Bd  am  iara  i'w  deulu,  gan  ar  yr  un  pryd  ddarpar  pethau  gonest  yn 
>^lwg  pob  dyn  ?  Orìstionogion  !  y  mae  amoch  eisieu  i'ch  gweinidog  redeg  yn 
^lyrddy  gorchymynionaroddesDuwiddynt;  am  hyny,  trwy  eich  haelioni,  tynwch 
oddiamo  y  baich  nas  gpall  eŵ  prin  gerdded  na  sefyU  dano  !  Tr  ydych  yn  cwyno  fod 
1850.J  K 


134  NODIADAU   AR    LYFRAU. 

ei  bregethan  yn  weinion  a  gwael ;  ai  nid  eich  bai  chwi  ydyw  ei  gadw  mor  wael  yn  ei 
gist  ddillad  a*i  gwpwrdd,  fel  ag  j  bu  gorfod  iddo  dreulio  yr  amser  a  dreuliasai  yn  ei 
fyfyrgell  i  ymdrecha  cael  bara  i'w  rai  bach,  yr  hwn  a  ddylaaech  chwi  ei  estyn  iddo  1 
Ob  mynwn  gael  eglwysi  o  ddifrìf,  mi  a  wn  yn  dda  ddigon  fod  yn  rhaid  i  ni  gael  gwein- 
idogion  o  ddiMf ;  ond  hefyd,  os  rhaid  i  ni  gael  gweinidogion  diwyd  a  diírifol,  rhaid  i 
ni  gael  eglwysi  haelionns.  Yr  hyn  sydd  eÌBÌeu,  yw  cael  darpariadaa  gogyfer  a'n  gwein- 
idogion,  heb  fod  mor  helaeth  ag  i  fod  yn  demtaaiwn  i  ddiogì  moethus,  ac  eto  yn  ddigon 
i'w  codi  uwchlaw  pryderwch." 

Ni  thycia  ddim  i'n  heglwysi  na'n  dîaconiaid  gau  eu  Uygaid  rhag  gweled 
eu  dyledswydd  yn  y  mater  hwn.  Nid  peth  wedi  ei  adael  at  eu  hewyllys 
hwy  ydyw,  ond  y  mae  mor  wirioneddol  yn  ordeiniad  oddlwrth  lesu  Grist 
ag  ydy w  bedydd,  neu  swper  yr  Arglwydd.  Ei  orchymyn  ef  ydyw,  ar  i 
Grìstionogion  gyfranu  pob  peth  sydd  anghenrheidiol  er  çynnillìaeth  a 
chysur  eu  haddysgwyr  crefyddoL  "  Oyfiraned  yr  hwn  a  ddysgwyd  yn  y 
gair,  â'r  hwn  sydd  yn  ei  ddysgu  yn  mhob  peth  da.''  Ac  onid  yw  ansawdd 
bresennol  pethau,  o  ran  byd  a  chrefydd,  yn  Nghymru,  yn  dywedyd  yn 
uwch-uwch  yn  eîn  clustiau,  maî  ein  rhwymedigaeth  flaenaf  gyda  golwg  ar 
ein  casgliadau  a'n  çyíraniadau  yw  goffdu  am  y  weinidogaeth  gartrefol? 
Ofer  i  ni  ddysgwyl  cael  gweinidogaeth  deilwng  i'r  oes,  os  na  roddwn  gyn- 
naliaeth  deilwng  i'r  weînidogaeth. 

Materion  y  Fennodau  eralll  ydynt,  "  Y  Pethau  sydd  yn  tueddu  i  nydiu 
Difrifwch  mewn  Crefydd  —  Cymhelliadau  i  Ddifrifwch  —  Esiamphiu  ö 
Ddiírîfwch — ^Y  Moddion  sydd  iV  defhyddio  er  çyrhaedd  gradd  uwch  o 
DdifHfwch — ^Diweddglo,  yn  cyfeirîo  at  Ansawdd  yr  Eglwys  yn  y  Mil 
Blyneddau."  Mae  ein  terfynau  yn  gwarafun  i  ni  fyned  ymhellach,  ac  am 
hyny  rhaid  i  ni  roddi  i  fyny  yn  swta  heb  ddywedyd  dim  ar  faterion  y 
buasaî  yn  ddymunol  genym  ymhelaethu  amynt.  A  gawn  ni  gyfeìrio  sylw 
neillduol  ein  darUenyddion  at  nodìadau  Mr.  Bees  ar  iawn  drefniad  yr 
Ysgol  Sabbothol,  ar  ddarpar  dynion  i'r  weinidogaeth,  ar  gyftífoldeb  aelodau 
çyfoethog,  ac  ar  y  bai  o  ymbrîodi  â'r  digred  ?  Unwaith  eto,  dywedwn — 
DarUenwch  yr  hoU  lyfr  drwyddo ;  ystyriwch  yr  hyn  y  mae  yn  ei  ddywed- 
yd ;  a'r  Arglwydd  a  roddo  i  chwi  ddeiBU  da  i  weled  eich  dyledswyddau,  a 
chalon  awchus  i V  gwneuthur. 


NODIADAU    AR    LYFRAU. 
EISTEDDFOD  ABERFFRAW.— YR  AWDLAU  AR  Y  GREADIGAETH. 

[Nl  ddaeth  yr  un  o'r  rhai  hyn  eto  i'n  llaw,  oddigerth  Awdl  Mr.  Ambrose, 
Ond  y  mae  Mr.  Ebenezer  Thomas,  "Y  Prif  Feimiad,"  wedi  bod  mor 
hynaws  a  chaniatäu  i  ni  gyhoeddi  ei  feîmiadaeth  ef  ar  yr  hoU  Awdlau : 
ac  nid  ychydig  yw  ein  Uawenydd  fod  genym  y  fath  anrheg  i'w  chyflwyno 
i*n  darUenwyr. — GoL.] 

Beyrmadaeth  JEbenezer  Thomas  {Ehen  Fardd)  a/r  y  Ciffamoddiadcm  a 
anfonwyd  i  Eitteddfod  Aherffraw.     1849. 
Testün  t  gadeb,  "  Y  Greadigaeth." 
DoSBARTHWYD  y  cyfansoddiadau  cydymgeisiol  yn  ol  eu  teilyngdod  beimiadol;  y 
rhifnodau  yn  mnob  dosbarth  ellir  eu  hystyried  i  ryw  radd  fechah  fel  dangosydo- 
ion  o  deilynçdod  eymhariaethol  yr  amrywiol  gyfansoddiadau. 
Dosbarthl.— 1.  "Addolwr."    2.  "  Gwalchmai  ab  Meilyr."     3.  "Nicander." 
„       II.— 1.  "Creadur."     2.  "  Archadeiladydd.     3.  "Ab  anian  a'i  Duw.* 
4.  "  Un  ar  ei  daith  yn  nhir  y  de." 


NODIADAU    AR   LYFRAU.  135 

DosbartJi  in.-.l.  "Llawdden."    2.  "CredadjTi."    3.  "Thanasius." 
„      IV.— "Creadurbach." 

Ânnosbarthadwy,  fel  barddoniaeth  weddol :— "  Shabot." 

1.  "  Shahot" — ^Nodwyd  yn  "  rhy  ddiweddar."  Y  gwir  enw  heb  ei  gelu.  Llawn 
o  dôr  mesur,  ac  ar  y  cyfan  yn  gyfansoddiad  mor  israddol  ag  i  fod  yn  annheilwng 
0  unrhyw  sylw  beirniadol.     Cynnwysa  102  o  linellau. 

Dosbarth  IV. — A  gynnwysa  un  ymgeisydd— "  Creadur  bachJ*  Ymestyna  y 
caniad  hwn  i  tua  210  o  hnellau.  Y  mae  o  nodwcddiad  isel,  dîysbryd;  y 
meddwl  yn  fôs,  a'r  ardrefniad  yn  anmherffaith. 

Dosbarth  III. — 1.  "  Llawdden"  Mae  prydyddiaeth  dda  yn  y  caniad  hwn. 
Cynnelir  i  fyn^  gynghanedd  pur  dda ;  yr  ymadroddiou  ydynt  dlysion  a  bywiog. 
Gwneir  dosraniad  trefnusol  o'r  Caniad  i  saith  ddosbarth,  yn  cyfateb  agos  i'r  saith 
niwmod  c^mtaf.     Geiriau  llanw  a  ymlusgant  i  mewn  weithiau,  megys, 

"  Ym  mola  mir,  rŵydd  cwmmwl  mawreddog."    &c. 

Dygwydda  hefyd  beth  gramadegaeth  anghywir,  megys  "  Hwy  graffai'n  fanwl," 
&c.  "  Hwythau  ddwyreai."  Cyfynga  ei  hun  yn  ormodol  at  hanes  noeth  y  gread- 
îgaeth,  heb  ei  gwisgo  â  bywyd  a  thynerwch  cig  a  gwaed  barddonol,  megys- 

2  **Credadÿn" — Rhagflaenir  y  caniad  hwn  âV  hyn  a  eilw  yr  awdur, 
"  Dangoseg,'*  faith  a  dysgedig,  yn  arddangos  Uawer  o  gydnabyddiaeth  â  natur, 
ac  à  naturiaethwyr,  yn  enwedig  â  mwngloddiau.  Mae  yn  dechreu  gyda'r  ty^yll- 
wch  tryblithiol — sylwa  ar  oleuni  fel  cyntafanedig  y  greadigaeth — ^neidia  i*r 
pedwerydd  dydd,  pan  osodwyd  i  fyny  "  oleuadau  rhagluniaeth  "-— yna  cyfeiria  at 
Âdda  ac  Rfa  yn  eu  paradwys  ddodrefnedig,  ac  ymwrendy  ar  gydgan  ser  y  boreu : 
yna  â  ymlaen  mewn  dull  ymresjTniadol,  gan  ddangos  cryn  lawer  o  annibyniaeth 
meddwl— 

"  Heb  chwim,  oes  dim  mewn  damwain  ? 
Nac  oee,  medd  rhai; — ^ẃyf  o*r  rhai'n." 

Mae  y  caniad  yn  hytrach  yn  rhy  fyr  (tua  280  o  linellau)  i  wneyd  cyfiawnder  â'r 
amrywiol  bethau  y  cyfeirir  atynt  yn  y  "  ddangoseg ;"  nid  yw  ond  ychydig  o 
helaethiad  ax  yr  olaf,  anghyfartal  yn  ei  ranau.  Mae  nodiad  Uafurfawr  wedi  ei 
rH'ngosod  yn  nghanol  y  caniad,  ar  "  Asgwm  clûn  cawr "  cloddianol.  Tra  yn 
chwüio  lljŵ  natur  am  ei  bodau  bywiol,  mae  yn  ymdroi  enyd  gyda  meUionos 
(animalcuhe) — yn  cyfarch  rhai  o  honynt  yn  ddigrifol.  Greddfau  gwr  a  gwraig 
ymagiod  sydd  ddesgrifiad  ysmala.  Wedi  cyfeirio  at  y  metteloedd  gwerthfawr, 
aur,  arian,  haiam,  &c.,  mae  yn  dyfod  at  agerdd.  Deil  allan  nad  yw  hwn  yn 
beth  newydd,  oblegid  yr  oedd  daeargrynfäau  a  llosgfalau  bob  amser  yn  cael  eu 
hadilysuro  ganddo. 

*'  Hen  Etna  a  Hecla  oedd^ 

A  llawer  un  allaoedd, 

Yn  dangos  agerdd  dynged, 

Cyn  i  Watt  gwnna  i  wôd." 

Noda  yr  awdur  aníryw  feiau  yn  ei  waith  ei  hun ;  ond  ymddengys  yn  obeithiol 
fod  diwygiadau  diweddar  yn  cyfreithloni  rhai,  a  chyndyn  betrusa  ynghylch  gwir 
feiusrwydd  y  lleill. 

"  Ac  yn  afonydd  heigiau  gynnifer," 
sydd  anghraifft  o  rai  ol  amryfuseddau  cynghaneddol.    £i  ddull  sydd  ansefydlog 
a  mympwyol. 

3.  "  ThanastusJ^ — Cyfansoddiad  gweddol,  o  tua  368  o  linellau.  Tua'r  dry- 
dydd  ran  o'r  hwn  nid  yw  fawr  amgen  nag  ailadroddiad  o  hanes  ysgrythyrol  y 
gi^eadigaeth.  Y  drydedd  ran  arall,  neu  o  gylch  hyny,  a  drina  am  greadigaeth 
Adda  ac  Efa— -eu  cyflëad  yn  Mharadwys — enwi  yr  anifeüiaid,  a'r  Sabboth.  Mae 
ygweddill  o'r  caniad  yn  fwy  perthynasol  i'r  testun.  Awgryma  nodyn  ymyl- 
ddalenol  o  eiddo  yr  awdur,  ynghyd  âg  ansawdd  tufewnol  y  darn  ei  hunan,  iddo 
gael  ei  gyfansoddi  ar  frys.  Mae  cynghaneddion  cyffredin  a  sathredig  yn  rhy 
BoBog  ynddo,  megys, 

"  Pob  peth  yn  ddifêth  dda." 

« blodau  blỳdd." 


136  NODIADAÜ    AR   LYFRAI7. 

"  Bftnd  ethftwl  bendithion/' 

"  Afalftn feluB." 

"  Llwyni llannerch." 

"  Harddwch urddas." 

Prin  y  gwalianiaetha — "  Wele  Addaf  gyntaf  gwr,"  oddîwrth  linell  Dewi  Wyn,  sef, 
"Dacw  Addaf  gyntaf  gŵr."  Yr  anghreifftiau  uchod,  ac  efallai  rhai  eraill  o 
gyffelyb  natur,  elfir  eu  canfod  o  fewn  cylch  lö  Biuell  olynol,  a  gwasanaethant  fel 
csiampl  a  gymerwyd  ar  antur  o  ganol  y  pentwr. 

Dosbarth  IL — Ýn  y  dosbarth  nwn  cyfarfyddwn  â  tbalentau  o  radd  ucbel  iawn, 
trysorfa  ddirfawr  o  wybodaeth  wyddorol  a  chyffiredinol,  grym  meddyliol  mawr, 
a  chasffliad  gwerthfawr  o  hysbysrwydd  difyrus  a  defnyd(Soi.  Mae  yn  cynnwy» 
prydyddiaeth  dlôs,  yr  hon,  gan  wasgaru,  yn  awr  a  phryd  arall,  wreichìion  tanbaid 
o  dân  awenyddol,  sydd  yn  bywioü  yr  holl  ddosbarth  à  dysgleirdeb  prydferth 
athrylith. 

1.  "  Creadwrr — Awdl  o'r  hyd  anghyffredin  o  agos  un  cant  ar  bymtheg  o  lin- 
ellau,  gyda  Iliaws  o  nodiadau,  yn  cynnwys  yr  hysbysrwydd  gwerthfawrocaf  ar  yx 
amrywiol  destunau  y  eyffyrddîr  â  hwyiat  yn  y  cyfansoddiad  hirfaith.  Byddai 
nodi  allan  hoU  ri^onaetiiau  dam  mòr  hir  yn  gofyn  mwy  o  le  ac  amser  nag  a  ellîr 
yma  ganiatäu  at  hyny.  Cymerir  sylw  neillduol  o'rpum  gair  creadigol — "  Bydd- 
ed,''  "  Casgler,"  "  Egined,*'  "  Heigied,"  "  Dyged."  Mae  rhai  Ilinellau  Üysion  i'r 
goleuni,  ar  ddiwedd  y  dydd  cyntaf,  Desgrifir  yn  dra  phrydferth  yr  olygfa 
baradwysaidd,  ynghyd  à  dedwyddwch  ein  rh'ieni  cyntaf,  &c.  &c.  Ond  heb  aynu 
dim  oddiwrth  ei  thedyngdod  cyflfredinol,  nid  y w  ond  teg  dywedyd,  nas  geUur  ei 
rhestru,  gyda  golwg  ar  &rddoniaeth  bur^  ond  yn  unig  fel  cyfansoddiad  aiiraddoL 
Mae  yn  lìawn  o  gynghaneddion  sathredig,  megys, 

"  Borftu  y  gorddyfnderoedd  ** 

"  Gwir  felus  ft  gorfoledd." 

"  Hurddo hftrddwych  " 

"  Adwyth  ftnhydyn " 

** chloddiaw choluddion" 

"  Dolydd deiliog" 

"  Ollwng ftUan  " 

"  — blodau  blŷdd,"  &c.  &c. 

Cynnw3'sa  yr  awdl  gryn  lawer  o  ansoddeiriau  anmhennodol,  yn  ymddangos  fel 
wedi  eu  bathu  yn  unig  i  hwyluso  ffurfiad  y  cynghaneddion  j  megys,  "  orodwymp," 
"hygain,"  "Iwysgad,"  "dwlwedd,"  "dulwth,"  "gulwys,'^  "dufrad,'^  &c. 
Dygwydda  ynddi  hefyd  rai  cynghaneddion  beius  \  megys, 

"  Eglur  hygain  ddîsgleîrgylch" 
•  dyrchu" 


'  Drwy  drochion  ■ 


"  Edrychai  y  sarph  dorohog,"  &c. 

Ymdröa  yr  awdur  yn  ormodol  gyda  manylion  bychain,  ac  y  mae  ei  amrywîol 
restrau  o  lysiau,  milod,  ser,  a  chyfseriadau,  yn  gwneyd  i  fyny  yn  hytrach  ryw 
bentwr  anghyfíaith  ac  anfarddonol  o  enwau  dyrys.  Ymdoangosai  fod  dwyn  i 
mewn  i'r  awdl,  y  cwymp,  y  melldithiad,  dydd  y  farn,  a  dyddymiad  pob  peth,  yn 
anmherthynasol  i'r  testun. 

2.  "  ATchadeüadyddP — Mae  yr  awdl  hon  eto  yn  ymestyn  i  tua  1007  o  linellau, 
ynghyd  à  ö2  o  linellau  yn  ychwanegol,  yn  çwneyd  i  fyny  Emyn  Adda  ac  Efa  yn 
Mharadwys.  Y  tuallan  iddi  sydd  wedi  ei  wychu  à  chynlluniau  destlus,  ac  âg 
addum-lythyrenau  yn  gymysg  o  amryw  liwiau  dillynaidd,  y  rhai  a  arddangosant 
ysgrifddawn  a  chywreinrwydd  penigamp  yr  ysgrifenydd :  y  cyfan  wedi  ei  rwymo 
yn  fawreddus  mewn  câs  morocco  gwych,  ac  aur  lythyrenog.  Ond  gan  nad  ellir 
cymeryd  y  Üysni  allanol  hwn,  sydd  mor  glodfawr  i  chwaeth  celfydd^  yr  awdur, 
i  mewn  i'r  cydymgais  am  ragoriaeth  barddonol,  rhaid  i  ni  edrych  i  mewn  i 
deilyngdod  y  cyfansoddiad  noeth.    Mae  gan  y  bardd  newydd-deb  yn  ei  gynllun. 


NODIÂDAU   AR   LYFRAU.  137 

Âr  ddecluea  creadwriaeth  pob  dvdd,  mae  yn  dwyn  i  mewn  j  geiriad  ysgrytihyrol 
oV  "Bjrdded"  dwyfol,  heb  ei  droî  i  brydyddiaeth,  oddieitlur  yn  vr  anghraifft 
gyntaf,  i  ddangos  y  gallai  wneyd  felly ;  ac  ar  ddiwedd  pob  dydd  dodir  i  mewn 
yn  Çfffelyb  ranau  detholedig  o'r  Ysgrythyr  Lân,  fel  yn  cael  eu  cydganu  gan 
angeuon,  er  clodfori  yr  amlygiadau  beunyddiol  o  allu  a  mawrhydi  creadigoL 
NÌB  gellir,  fe  allai,  dyweyd  dim  yií  erb^  y  cynllun  hwn  gyda  golwg  ar  yr 
ardrefìiiad  uchod ;  hwyrach  yr  ystyria  rhai  ef  yn  wellâd.  Mae  yr  awdl,  ar  lawer 
golwg,  yn  im  dlos  iawn,  ac  weithiau  yn  brydferth  o  farddonol — mae  bywiog- 
rwydd  yr  awen  yn  amlwg  drwyddi  oll  j  eto,  prin  y  gall  ddyfod  ymlaen  o'r  dos- 
barth  aiLraddol  o  farddoniaeth,  am  y  rhesymau  canlynol  a'r  cyffelyb : — ^fel  yr 
awdl  fiaenorol  mae  ynddi  ormod  o  gynghaneddion  sathredig  neu  aü  kno :  megys, 

"Dolydd  deiliawg,'^  "Blodau  blydd,"  "  Amynt addumo,"  "  Felus  orfoledd," 

"— au,  gwau  gwynt,"  "Frodir  hyfrydawl,"  "Geinion  gogonedd,"  "  Miloedd 
gymmylau/'  &c.'    Anurddir  ei  geiriadaeth  yn  fawr  ä  Uiaws  o  hen  eiriau  an- 
nesüus,  megys,  "  ardum,"    "  beidiawg,"  "  gwynaeth,"   "  oglawg,"   "  fad-ûch," 
"gwalaeth,"  "  echur,"  «  elaeth,"  &c. 
Mae  ynddi  hefyd  amryw  feiau  cynghaneddol :  megys, 

"  0  osglai  'n  prysur  gasglu  " 

"  A  gwiwddwys  y  gweddiai  " 

"  Yma  gerais  am  ragorìon  " 

"  Menyw  deg  mwyn  yw  dy  dôn."    &c. 
Gellidymhellachnodi  anmhriodoldeb  ymddangosîadol  mewnymadroddion,megys, 

"  Áwr  a  ffôdd  i'w  oreu  ffom  " 

"  Oddiar  fochom  y  ddaear  feichi(vwg  ** 

"  Er  Ues  gmẁ  " .    &c. 

Braidd  nad  eUid  edrych  ar  y  ddwy  lineU  ganlynol,  a'u  cyffelyb,  fel  yn  cynnwys 
gonnod  o  ryddid  gydag  enw  Duw: — 

[i  Adda.1 
**  Yn  gain  gawr  gyda  gwén  ga, 
Duw  anwyl  I  gan  dywynnu." 
Heíyd  y  mae'r  chwaeth  yn  ammhëus  yn  y  UineUau  dUynol, 

" Ysbryd  Glân 

Jehofah  yn  cwhwfan." 

Mae  rhyfeddu  Uygaid  duon  Adda  a  Uygaid  gleisùm  Efa,  a  desgrifio  Adda  pan  yn 
rhodio  o  am^lch,  fel  hyn, 

"  Bhedai  a  neidiai'n  nwydwyUt, 
Yn  abl  gawr  mál  ébclgwyUt," 

yn  tramgwyddo  yn  hytrach  nag  yn  boddio  chwaeth  cywir,  a  phrìn  y  mae  yn  cyf- 
ateb  yn  dda  yn  yr  un  awdl,  i'r  ddwy  UneU  brydferth  ganlynol  i*r  luiul, 

"  Oes  blaned  mor  ysblenydd 
Yn  awyr  Duw  a  Nér  y  Dydd  î" 
Nodwedd  cyffiredînol  y  cyfansoddiad  hwn  yw  anystwythdra  ymadroddol,  fel  pe 
byddai  mesur  ac  iaith  yn  croesi  eu  ffilydd,  heb  gryn  ymdrech  i  wneyd  iddynt 
gytono  ynghyd.  Heblaw  hyny,  yn  mhen  ychydig  lineUau  uwchlaw  ôOO,  gadewir 
y  testun  yn  gwbl,  a  chymhwysir  y  gweddill  i  gyd,  yn  cynnwys  tua  4ö0  o  lineUau, 
at  Adda  ac  Efa  yn  Mharadwys. 

3.  "  u4ô  Anian(£il>uwr — Awdl  o  tua  78ô  o  HneUau,  yn  cynnwys  barddoniaeth 
dda,  a  chynghanedd  ragorol.  Mae  ji  ysgrifenydd,  wedi  cyfarch  yr  awen,  yn 
dechreu  ei  awdl  gydag  adeUwaith  anianyddol  dyn-— yr  enaid  dynol.  Yn  y  fàn, 
y  mae  yn  cwympo  i  mewn  à  daiganfyddiadau  daeardraith  çyda  golwg  ar  dduU- 
weddiad  cyn-Addafol  (neu  cyn-Foesennol)  y  ddaear— mUod  cloddiannol — ^Uosg- 
falau,  &c.    Yna  y  mae  yn  troi  at  waith  y  chwe*  diwmod.    Wedi  hyny,  cychwyna 


^ I  yn  dyrch- 

a^  ei  olygon  Tr  ne&edd ;  ond  fef  un  wedi  f)Uno  i  raddau,  ac  fel  yn  cael  ei 


138  NODIADAÜ    AR   LYFRAÜ. 

ddjrryBa  gan  amgylcbedd  anfesiirol  ;^  eangder  didrafyn,  v  mae  yn  dìrwyn  i  íyny 
ei  awdl  gyda  thua  46  llinell  i  symio  i  fyny  y  dosbarth  wTDrenol  o'î  destun.  Mae 
ifaod  yr  awen  yn  yr  awdl  bon  yn  eithafol  o  nirgrwn ;  nid  oes,  fe  allai,  fawr  lai  na 
tbua  700  o  linellau  yn  cael  eu  treulio  i  dramwy  o'r  parth  pellaf  oddiwrüi  y  testtin, 
gyda  cbynffon  oleu  o  rywbeth  fel  daearyddìaeth  anianyddol,  tra  y  mae  yn 
prysuro  trwy  y  parth  agosaf  ato  gyda'r  cynymder  aruthrol  o  tua  46  Ifíndl,  ar  y 
gyíran  fwysa  mawreddog  o'r  holl  destun.  Ëuasai  chwyidroad  mwy  cylchol  yn 
ddymunol ;  ond  ar  yr  un  pryd,  y  mae  yr  awdl  yn  ddyddorol  ac  addyso^iadoL 

4.  *'  ühareidaith  yn  nhir  y  dêJ* — ^Mae  yr  awdl  hon  tua  ôdO  o  lìnellau  o  hyd, 
yn   gyfansoddiad  gweddol,  gydag  ond  ychydìg  o  ddiffygîon  mydryddol;    y 
cyn^aneddion  ydynt  at  eu  güydd  wedi  eu  cylymu  yn  dda,  er  y  ceir  amryw  o  rai 
lled  sathredig  yn  wasgaredig  trwy  yr  awdl :  megys, 
**  Yn  ei  gwyneb  yn  gwmu  " 
"  Yn  Arglurydd  a  phen  eurgHod'* 
"  Oü  tania  mewn  gutyütinéb**    &c. 
Mae  yndiii  nîfer  o  eîriau  cyfanaawdd  o  ffurfiad  gwael,  fel   geiríau  llanw  at 
gyfleusdra  y  gynghanedd,  megys,   "  mawr-rad,"   **  draglwys,"  "  ga*lyn,"   "  du- 
Iwyd,"  "bj-wlwyd,"  "bj-wdardd,"  "  hûdd-hwyr,"  &c. 

Mae  gan  jt  ysgrifenydd  rai  meddylddrychau  tlysion  ynghylch  y  coed  yn  estyn 
ar  led  eu  cangenau  fel  yn  aw>'ddus  i  gael  eu  cjTinysgaeÜiu  â  r  dawn  o  laîs  i 
foliannu  eu  Creawdwr,  cyn  iddjTit  gael  eu  poblogi  âg  adar  peroriaethol ;  hefyd  yr 
awyr  yn  hiraethu  am  gaei  gweinyddu  at  gynnorthwyo  anadliad  anifeilaidd,  &c. 

Ÿ  mae  agos  hanner  yr  awdl  hon  ar  y  tymmorau,  &c.,  yr  hyn  sydd  gyfartaledd 
rhy  fawr  yn  ddíau,  pan  ystyriom  mai  "  Ý  greadigaeth  "  oedd  ei'brif  a'i  briodol 
destun ;  a  chwaith  nid  yw  y  Uanw  barddonol  yn  rhedeg  yn  uchel  ynddi. 

Dosharth  I.— Mae  y  dosbarth  hwn  yn  ddyddorol  dros  ben :  yma  gwelwn  y 
ílynnonig  Gastalaidd  bur,  a'i  bwrlynuadau  yn  chwerthin  mewn  cyflawn  gyo- 
chwareuaeth  difyrus,  a*i  gôfer  grisialaidd  yn  cyfranu  bywyd  a  grym  i'r  holl 
ddosbarth :  yma  mae  gorllanw  Barddas  ynlüfo  mewn  treigldonau  cryfion,  ac  yma 
mewn  gwahanol  raddau  o  gynnarwch,  yr  ydym  yn  cael  blodau  tecaf  barddon- 
iaeth  yn  eu  prydferthwch  cynhenid.  Eto,  nis  gefiir  Uai  na  sylwi  am  y  'idangos- 
iad  allan  "  o  r  gwahanol  ddamau,  y  medrusrwydd  a'r  chwaeth  a  amlygîr  yn  eu 
hamrywiol  ardrefniadau  a'u  geiriadaeth,  ynghyd  â  nodweddion  eraill  obwyshan- 
fodol,  eu  bod  yn  gyfryw  ag  i  arddangos  gwahanol  raddau  o  berffeithrwydd  yn 
y  cyfansoddiadau. 

3.  "  Nicandery — Awdl  dlos,  o  tua  736  o  UneUau,  yn  eUfyddu  yn  ei  chynUnn 
a'i  chyfansoddiad  symledd  ardderchog  anian :  mynai  yr  awen  ymddangos,  fel  pe 
buasai  mewn  cynfodoliaeth  angelaidd,  wedi  dUyn  ysgogiadau  dîrgelaidd,  a  gweled 
damlygiadau  olynol  y  grym  creadigoL — ^Mae  yr  awdur  yn  myned  ymlaen  yn 
ofalus,  yn  nhrefn  fanol  ysgrythyrol  y  chwe  diwmod,  yr  un  modd  ag  amryw  o'i 
gydymgeiswyr.  Yn  niwedd  y  dydd  cyntaf,  y  mae  yn  çwneyd  cryn  sylw  o'r  cyt- 
tarawiad  rhwng  bod  y  dydd  hwnw  yr  \m  a'n  I}yuí9td  m ;  ar  yr  aü  ddydd,  y  mae 
yn  rhoddi  ei  Amen  gwresog  gyda'r  gaîr, 

"  Poed  fiìir&fen  yn  nennu." 
Ao  ar  unwaith  dyma, 

-"  A  wyr  o  gylch  dŵr  ac  âr 
Pais  dew  o  gwmpas  daear." 
Mae  dadymsuddiad  y  mynyddoedd,  bryniau,  a  ^astadeddau  o'r  dyfroedd  yn 
cael  ei  ddesgrifio  yn  dra  thlws,  mewn  diül  naturiol  a  difyrus :  wedi  hyn,  dygir 
i'n  sylw  yr  haul  a'r  Ileuad  yn  rheoleiddio  y  tymmorau,ac  yn  achosi  ad-ddychwel- 
iadau  y  gwyUau  arbenig,  megys  y  Pasc,  y  SulgwytL,  a'r  JSÍadoliff:  disgyna  y  cerw 
bydwr  heuíog  i  ymoeri  yn  y  llanw  gorUewinoI,  pan  y  mae  y  Uoer  wylaidd  gyda 
gosgordd  o  sêr  llachar  ^-n  gwneyd  eu  hymddangosiad,  a'u  Uuniau  yn  cael  eu  had> 
fewyrchu  o'r  dyfroedd  islaw.  Cynnygia  y  bardd  yroimo  à  hwynt  yn  eu  cydgan 
o  foliant,  ac  amlyga  obaith  Crîstionogol  am  fod  ei  hunan  ryw  dJdydd  wedi  ei 
wisffo  à  gogoniant  mwy  ysplenydd,  i^nheU,  bell,  uwchlaw  eu  rhodau  dysglaer : 
yn  nian  y  mae  yn  darganfod  y  morfií  fel  penrhyn  pell,  ac  yn  awr  y  mae  oodiad 


NOPIADAU    AR   LTFRAU.  139 

haul  yn  rhoddi  awen  i'r  ehedydd,  a'r  sêr  yn  ysbrydoli  yr  eos  beroriaethol.  Daw 
y  chweched  dydd  i  mewn  gyda  chwareuad  telynau  y  nef,  yntau  brenin  y  goed- 
wig,  "  di  fath  yn  ysgwyd  ei  fwng/'  sydd  yn  awr  yn  dyfod  i'r  golwg :  o'r  diwedd, 
dyma  deml  aman  wedi  ei  gorphen,  a  felfed  Paradwys  wedi  ei  danu  hyd  ei  Uawr 
a^  hallorau,  ei  lampau  nefol  wedi  eu  goleu ;  ond  pa  le  y  mae  yr  offeiriad  ?  Yn 
yr  amser  priodol,  dyma  atebiad  jny  **  Gwnawn  ddyn," 
"  Eneidiol  briddyn  ydyw 
0  lain  o  dir  ar  lim  Duw  1" 

Gellîd  nodi  aüan  rai  beiau  yn  yr  awdl  hon,  o  gyfielyb  natur  i'r  rhai  a  nodwyd 
eisoes  mewn  eraill.  Ceidw  yr  ysgrifenydd  at  ei  destun  yn  fwy  manwl  na  rhai 
o'r  cydymgeiswyr  eraill. 

2.  "  Owalchmaiab  Meüir" — ^Mae  yr  awdl  hon  tua  958  o  linellau  o  hyd,  yn 
oruchel  a  mawreddua  yn  ei  dychymygiad — yn  wreiddiol  a  pherffaith,  braidd,  yn 
ei  chydgadwyniad  cynghaneddol— mae  ei  rhaiadriad  prydyddol  yn  angherddol 
ac  arddymchwelog,  fel  yr  eiddo  Dewi  Wyn.  Syniadau  uchel  a  arddercho&^ant 
yr  awdl ;  a  chydnabyddiaeth  cywir  ac  eang  à  gwyddor  ac  athroniaelh  sydd  yn 
gosod  urddas  ar  yr  holl  gyfansoddiad. — Yr  achosion  a  ymddangosant  fel  yn  mil- 
wrio  yn  erbyn  iddi  gymeryd  y  flaenoriaeth  yn  y  dosbarth  hwn,  ydynt,  ryw  naws 
0  dywyUni,  yn  mha  un  yr  anhuddir  hi  weitmau,  ynghyd  à  chwane^ad  ati  obync- 
iau  anmherthynasol  i'r  prif  destun.  O'r  math  olaf,  gellid  enwi  "  Dirywiaeth 
Dyn,"  a'r  "  Greadigaeth  Newydd ;"  ac  fel  anghraifft  o'r  blaenaf,  gallem  ddyfynu 
y  llinellau  canlynol : — 

"  Ban  anwyd  mebyn  inî,  I  wylîed  nwch  ei  wely ; — 

Ar  y  llawr  yn  ngwely  'r  Uî,  I'w  grymns  ddengar  rwymyn, 

Adwaenid  morwyn  dyner,  8ai'  y  tarth  fel  gwregys  tyn, 

Aeth  i'w  Bwydd  o  blith  y  sêr ;  Mae  'i  lanw  gwyllt  ymlaen  ac  ôl, 

8ef  lloer  y  nen  bob  ennyd,  Yn  rhediad  angemrheidiol^ 

Yn  ol  greddf  i  siglo  'i  gryd,  I  rywiogaeth  yr  heigìan, 

Hofia  'r  f raint  a  phery  ný,  A'i  buro  'i  hmi  i  barhau." 

Er  y  gall  y  meddylddrych  yn  y  Ilinellau  uchod  fod  yn  wir  fawreddus  a  thlws  ; 
ac  er  y  galluogir  ni,  efallai,  trwy  ardduU  awsrymol  yr  ymadroddion  i  wneyd 
allan  yr  ystyr,  eto,  y  mae  rhywbeth  o  ansawdd  ddammegol  yn  nghyfansoddiad 
a  fiurf  y  brydyddiaeth ;  mae  rhyw  dawch  cyffelyb  yn  gorwedd  ar  ranau  eraiU  o'r 
awdL 

1.  **  Addolior" — Mae  hon  yn  awdl  ysplenydd,  yn  cyrhaedd  i  tuag  81tì  o  lin- 
ellaiu  Dechreua  gydag  ymsyniad  crefyadol  o  fawrhydi  annibynol,  a  gogoniant 
hanfodol  y  Duwdoi  Gfolyfliad  cynnwysfawr  a  chyffiredinol  o'r  bydysawdcread- 
igol,  gyda  Duw  oU  yn  oU.  Tuedda  i  fabwysiadu  y  ddamcaniaeth  ynghylch  pobl- 
o«ad  yr  amrywiol  fydoedd  wybrenol — ^mae  yn  troi  ei  sylw  yn  fwy  neiUduoI  i'r 
ddaear — ^yma  difyrir  ni  â  thlws  odliad  ar  yr  annhrefn  tryblithol,  ynghyd  à  Uet- 
tybiaeth  am  y  tebygolrwydd  ei  fod  yn  efiteiith  dialedd  dwyfol  tywalltedig  ar  àl 
(race)  wrthryfelgar  flaenorol — ^gwahaniad  goleuni  a  thywyUwch — encüiad  drwg 
ysbrydion  i'r  olaf— yr  awyrgylch,  a  chymhwysiad  manwl  ei  ranau  eUenol — rhuthr 
cyffiredÌDoI  y  dyfroeâd  i'r  môr — sigl-ergyd  ofhadwy  yngweithio  i  fyny  y  mynydd- 
oedd,  bryniau,  &c. — cydymuniad  ynysoedd  i  ffurfìo  cymndiroedd — rhaiadrau  yn 
hoUti  y  creigiau  yn  encihad  brochwyUt  a  byrbwyU  y  dyfroedd — diaspad  swnfawr 
yr  adsain  (echo) — y  gair  **egined'*  yn  cael  ei  roi  allan — yr  effaith  uniongyrchol 
ar  wyneb  y  ddaear,  yn  cael  ei  egluro  trwy  y  desgrifiad  mwyaf  tryioew  a  phryd- 
ferth — brenin  y  dydd  yn  ei  gerbyd  mawredáus  yn  olwyno  y  ffurfafen — yn  canfod 
ysplenyad  yn  ddarluniedig  ar  fynwes  y  dyinder — ^ymdreigliad 


ei  ddelw  ysplenydd  yn  ddarluniedig  ar  fynwes  y  dyfnder — ^ymdreigliad  araf  y 
brif-dôn  orUewinoI  i  hebrwng  yr  arcndeym  wybrenol  iV  ystafeU  wely  forawl — 
yna  y  Uoer-frenines  yn  gwneyd  ei  hymddangosiad  pendefigawl,  gyda  gosgordd  o 
sêr  arianaidd  yn  arwain  y  cydgor  awyrol.  Yr  anifeiliaid — y  moml  fel  ynys  fyw 
(mae  barddonîaeth  yn  ngeiriau  unigol  yr  ysgrifenydd  hwn ;  îe,  mae  yn  gwlychu 
ei  bin  yn  ngwUth  Helicon,  ac  yn  UineUu  ei  ymadroddion  desgrifiadol  yn  ogleisiol 
0  gymhwys) : 

"  Ymloewai  'r  paen  amliwiog, 
Ysgydwai  'i  aden  mewn  rhwysg  godid<ÿ." 


140  NODIADAU   AR   LYFRÂÜ. 


*  Y  droedweog  ẃydd,' 
"  Y  twrci  chwyc 


'  Y  golomen  symudlìwiog/' 
"  Yr  hwyadeiì  fèr-droediog." 

Môr-adar  a  ddesgrifir  yn  fywiog  a  tharawîadol  yn  eu  greddfau  a'u  harferioiii  yn 
gystal  a'r  adar  eraiU,  megys  yr  eryr : 


Yr  estrys, 
Yr  alarch, 

Y  gwenolìaid, 
Yr  adar  peíorol, 

AcO! 

Y  Uew  yntau, 


"  Balch  oedd  o'i  blu  chwyddog." 

"  Addolai  'i  hardd  ddelw  ei  hun," 

"  Pel  arf  dur  yn  gwanu  'p  gwynt." 

"  Ag  eofndr»  ysgafndroed, 
Yn  chwareu  rhwng  cangau  'r  coed.' 


-"  Mal  dwsmel 


A'r  fuwch, 


Yn  Uys  yr  awel  oedd  U^is  yr  eos." 

"  Ysgydwai  'i  fwng  cysgodol— a  rhodiai'n 
Greadur  brenhinol." 


'  Hithau  'r  afr  ar  lethr  hyfryd, 
Oedd  lawen  uwchben  y  byd ; 
Daliai  ei  thraed,  diUthr  oedd, 
Yn  yfed  gwynt  y  nefoedd." 

*  Yn  y  gwair  hir  yn  gorwedd, 
Yn  mwynhau  ei  rhan  mewn  hedd, 
Gilgnoi  heb  gyffröi  ei  phryd, 
Yn  dawel  iawn  a  diwyd." 


Yna  mae  y  bardd  yn  tlws  ddjrchymyçu  hoU  natur  fel  telyn  newydd  ei  thantio, 
heb  un  bod  deallol  i  reoleiddio  ysgoeiadau  hunan-cliwareuol  ei  Uinynau — i  wneyd 
i  fyny  am  y  diffyg  hwn,  dy^ir  ymlaen  y  dyn — ei  ddelw  ddwyfol  yn  y  fan  yn 
cyffröi  casineb  ysbrydion  maleisus — gwibdaith  angelaidd  i  weled  j  boâ  newydd — 
syndod  sisialog  yr  ymwelwyr  nefol.  Maent  yn  ymdroi  i  gael  golwg  amo  yn 
addoU — ^yn  dycnweíyd  i'r  nef,  ac  Eden  a'i  rhyfeddodau  yn  brif  destun  y  cydym- 
ddyddan  anffelaidd. 

Wedi  rhoddi  awgrym  am  y  tyinmorau,  a  rhai  ymddangosiadau  awyrol,  yngbyd  à 
sylw  çrysur,  ond  Ûws,  ar  feini  gwerthfawr  a  mwneion,  terfynir  yr  awdl  gyda 
mawl  i'r  Creawdwr  boUalluog,  yn  nuU  "  Ti  Dduw  a  fohm." 

Mae  tynerwch  cynhes  yr  ymadroddion,  tlysni  desgrifiadol  yr  iaith,  Uyínder 
rhedegoç  y  gynghanedd,  ynghyd  â'r  olyniaa  destlus  o  ddelweddiad  bywioç  a 
ddangosir  yn  yr  awdl  hon,  yn  cyduno,  yn  fy  mam  ostyngedig,  ond  ^onest  i,  i 
roddi  yr  hawl  i*w  hawdur  athryUthgar  yr  anrhydedd  arbenig  o  eistedd  yn 
Nghader  Farddonol  Aberffraw  yn  1849. 

GaUai  fod  ychydig  o  gynghaneddion  yn  yr  awdl  hon  heb  eu  plethu  yn  y  ffurf 
mwyaf  rhwymgaeth  a  otodir  aUan  mewn  rlîíaiî  o'r  Rheolau  Baradonol  Cymreig  ; 
ond  nid  oes  dim  gwastraff  na  Uanw,  dim  nad  yw  yn  fi^aniatadwy,  yn  enwedig  pan 
ystyriom  ragorîaeth  uwchraddol  y  meddwl  barddonol  tlws  sydd  yn  rhedeg  trwy 
y  cyfansoddiad. 

Gwelir  yn  y  prif  gyfansoddiadau  yn  y  dosbarth  cyntaf  rai  oV  gwendidau  a 
nodwyd  yn  yr  awdlau  israddol  yn  yr  aU  a'r  trydydd  dosbarth,  ond  y  mae  eu  cyf- 
artaledd  yn  llawer  Uai  yn  y  blaenaf  na'r  olaf,  tra  y  mae  y  rhagoriaethau  bardd- 
onol  yn  amlhau  cymaint  yn  y  blaenaf,  ag  i  wneyd  i  fyny,  mewn  mesur  mwy  neu 
lai,  yn  ol  ffwahanol  deUyngdod  y  cyfansoddiadau,  am  unrhyw  fàngoUiaaau  a 
ganiatäwya  i  aros  ynddynt 

DnrBTOB,  ABOBAFFWTD  QÁH  THOMAS  OH. 


Y  TRAETHODYDD. 


JONES  O  LANGAN,  A'I  AMSERAU. 

Yb  ydym  wedi  hen  ryfeddu  bellach  na  byddai  ymhlith  holl  lyfrau  Cymru, 
lyfr  o'r  enw  "  Hanes  Bywyd  y  Pareh.  Dayid  Jones,  o  Langan.'^  Diiau 
y  dylasai  fod,  ac  y  dylasai  erbyn  hyn  fod  wedi  myned  trwy  ryw 
hanner  dwsin  o  argraffiadau.  Pa  beth  yw  yr  achos  o'r  diflfyg  hwn  ? 
Gallem  briodoK  y  fíaith  i'r  aehos  hwn,  yr  achos  arall,  neu  yr  achos  acw  ; 
ond  ni  byddai  hyny  amgen  na  gwastraŵi  amser,  a  llafiir,  a  phapyr,  ac  inc 
i  ddim  dyben.  Ond  y  mae  dau  beth  yn  ddigon  amlwg ;  yn  gyntaf,  Fod 
Mr.  Jones  yn  deilwng  o  gofiant  wedi  ei  argraffu  mewn  llythyrenau  aur 
ar  ddalenau  arian,  ac  wedi  ei  gyf ansoddi  gan  yr  athrylith  penaf  yn  ngwlad 
Gwalia :  ac  yn  ail,  Nad  oes  gofìant  iddo  o  un  math  i  gael  yn  Gynuraeg, 
ond  rhyw  bedair  tudalen  mewn  cyhoeddiad  misol,  anghyhoeddus  o'r  fath 
anghyhoeddusaf.  Na  feddyUed  neb  wrth  yr  hyn  yr  ydym  yn  ei  ddy- 
wedyd,  ein  bod  ni  yn  tybied  y  gallwn  wneuthur  perfíaith  gyfiawnder  â 
choffiidwriaeth  Jones  o  Langan.  Nid  ydym  yn  dychymygu  y  gallwn  ni 
ar  hyn  o  bryd  gyflenwi  diffygion  deugam  mlynedd,  a  gosod  ei  goffadwr- 
iaeth  ar  yr  un  tir  a  phe  buasai  rhy w  feddwl  galluog  wedi  cymeryd  at  y 
gorchwyl  yn  mhen  tair  wythnos  wedi  ei  gladdedigaeth.  Nid  oes  genym 
fwy  na  mwy  o  hyder  yn  ein  galluoedd  ;  ond  gwyddom  pe  buasem  wedi 
bod  yn  byw  am  ddeng  mlynedd  ar  y  gwastadedd  rhwng  mynydd  Eglwys 
Fair  a  chastell  Penllin,  ar  amser  y  cyrchu  mawr  i  Langan— pe  buasem  wedi 
clywed  yr  hen  dad  parchedig  yn  adsain  yr  hen  eglwys  rai  ugeiniau  o 
weithiau  —  pe  buasem  wedi  cydfarchogaeth  âg  ef  a  Thomas  Dafydd, 
Thomas  Siôn  o'r  Splot,  Thomas  Jones  o'r  Picad,  a  William  Thomas  o'r 
Prysg,  o'r  gymdeithasfa,  a  chlywed  eu  hymddyddanion  ar  y  ffordd  ;  y 
buasû  genym  well  mantais.  Ond  "  fel  y  mae,"  gwnawn  ein  goreu  i  roddi 
mwy  o  wybodaeth  am  hanes  a  ch^maeriad  Mr.  Jones  o  flaen  ein  darllen- 
wyr,  nag  y  mae  y  rhan  fwyaf  'o  honynt  yn  ei  feddiannu  eisoes,  ac  wrth 
hy^y  gy^oíü  colofn  iV  goffadwriaeth  ef  mewn  man  ag  y  bydd  yn  ddiogel 
rhag  syrthio  i  ddyddymdra  yn  yr  oes  hon  na'r  nesaf . 

Yr  oedd  Mr.  Jones  yn  un  o'r  dynion  hyny  ag  y  bydd  dynolryw  yn 
chwennych  clywed  am,  a  gweled,  o  bydd  bosibl,  le  eu  genedigaeth. 
Mawr  yw  y  twrf  a  wneir  ynghylch  genedigaeth  rhai  pobl ;  gellid  meddwl 
wrth  y  Uawenychu,  y  gwledda,  y  sŵn,  y  saethu,  a'r  canu  clych,  fod  sicr- 
wydd  dîammheuol  wedi.ei  gael  o  rywle  fod  y  gŵr  newydd  eni  i  fod  yn 
adgenedlydd  i'r  dynol  deulu — yn  burwr  y  byd  o   bob  gofid  a  gwae. 


142  JONES   O     LANGAN,    A*I   AMSEBAU. 

Anfynych,  er  hyny,  y  mae  y  rhai  y  llawenychir  cymaint  ar  eu  genedigaeth 
yn  troi  allan  yn  destunau  llawenydd  mawr  yn  eu  by  wyd ;  pryd  y  mae 
ambell  un  arall  a  aned  mewn  cwbl  ddystawrwydd,  heb  i  fagnel  na  chloch 
na  nemawT  o  ddynion,  heblaw  ei  fam  a'i  hymddug,  a'i  dad  yr  hwn  a'i  cen- 
edlodd,  ac  ychydig  gyfeillion,  gael  gwybod  ei  fod  yn  y  byd,  wedi  gwneyd 
y  fath  rymusder  ar  y  ddaear  nes  y  mae  dynion  yn  gofyn,  O  ba  le  y  daeth 
hwn  ?  Pa  le  y  ganed  ef  ?  Pa  bryd  ?  Dy wedwch  y  mis,  y  dydd,  yr  awr, 
os  yw  bosibl  ?  GeUid  meddwl  fod  y  byd  yn  haimer  edifarhau  na  buasai 
wedi  myned  i'r  bwthyn  bach  lle  yr  anadlodd  gyntaf,  iV  roesawu  ;  ac  felly 
fod  amo  awydd  gwneyd  iawn  am  y  dystawrwydd  swrth  a  gadwodd  ar 
ddydd  ei  enedigaeth. 

Ganwyd  Mr.  Jones  mewn  amaethdŷ  o'r  enw  AberceiHog,  yn  mhlwyf 
Uanllueni,  sir  Gaerfyrddin,  ar  wastadedd  hyfryd  glan  yr  afon  Teifi,  yn 
y  flwyddyn  1735  ;  ond  pa  fis,  nis  gwyddom.  Ýmddengys  na  fu  iddo  ond 
un  brawd  ac  un  chwaer.  Tebygol  y w  fod  ei  rieni  yn  meddu  rhywfaint 
o  dda  y  byd  presennol,  oblegid  cawn  eu  bod  yn  bwnadu  cyflwyno  un  o'u 
meibion  i  wasanaeth  yr  "  Eglwys."  Ond  nid  ar  Dafydd  y  disgynodd  y 
dewisìad,  ond  ar  ei  fìrawd  hŷn  nag  ef ;  hwnw  oedd  i  fod  yn  ofleiríad : 
yr  oedd  Dafydd  i  fod  yn  ffiarmwr.  Ond  rhyw  ddiwmod,  cymerodd  dam- 
wain  le,  a  dyrysodd  y  trefniant.  Syrthiodd  Dafydd  i  ganol  pair  o  laeth 
berwedig ;  meddyliwyd  y  byddai  fírw ;  o'r  braidd  y  dîangodd  y  gwan  o 
saih  marwohieth ;  ond  gwellhaodd  yn  raddol,  er  iddo  fod  am  fl^rneddau 
yn  aoalluog  î  symud  braidd.  Trosodd  hyn  y  dewisiad  eglwyayddol  oddi- 
wrth  y  brawd  hynaf  ato  ef :  o  hyny  allan,  Dafydd  oedd  i  fod  yn  oflèiriad, 
a'r  Uall  yn  fllirmwr,  ac  felly  y  bu.  Arosodd  creithiau  y  llosgiad  ar  ei  geôi 
hyd  ddydd  ei  farwolaeth.  Arferai  ddywedyd,  "  Y  mae  nodau  achos  fy 
ngalwedigaeth  ar  fy  öghefb.''  Hyfiýd  yw  gweled  fod  rhywfaint  o  wyb- 
odaeth  grefyddol  yn  y  teulu  hwn ;  ni  a  obeithiwn  fod  gwir  grefydd  ei 
hunan  yno.  Pan  oedd  Dafydd  wedi  hen  ymboeni  o  herwydd  yr  aîoflBwd 
o  syrthio  i'r  pwr,  ar  un  diwmod  gwthiodd  ei  fam  ef  oddiwrthi  mewn  modd 
chwareugar,  gan  ddy  wedyd,  "  Yr  ?^  wedi  blino  dy  fagu  di,  droan 
tlawd."  Atebodd  yntau  yn  dawel,  "Pan  yw  fy  nhad  a'm  mam  yn  fy 
ngwrthod,  yr  Arglwydd  a'in  derbyn."  Ymaflodd  ei  fam  ynddo,  gwasgodd 
ef  at  ei  mynwes,  a  dywedodd,  "  Am  y  gair  yna,  mi  a'th  fagaf  tra  fyddot/ 
Nid  peth  cyfli^n  iawn  yn  Nghymru  er  ys  mwy  na  ohan'  mlynedd  yn  ol, 
oedd  plentyn  mor  gyfarwydd  â  gair  y  by  wyd.  Rhaid  fod  y  rhieni  wedi 
cyfpanu  rhy wfaint  o  addyag  grefyddol  i'w  plant,  onidé  ni  fuasai  yn  gwybod 
fod  y  fath  adnod  i'w  chael.  Bhaid  fod  ei  feddwl  yntau  yn  bur  gyfly™> 
cyn  y  gallai  ei  chymhwyso  mor  briodol.  Onid  yw  flyrdd  rhagluniaeth  yn 
flfyrdd  rhyfeddol  ?  Edrychwch  ar  yr  eiddil  gwan  yn  cael  ei  godi  o'r  pair 
berwedig!  Gwrandewch  ei  lais  cwynfanus  oer!  Braidd  na  roesawid 
angeu,  er  mai  efe  yw  brenin  braw,  i  ryddhau  yr  un  bychan  o'i  boenau 
angerddol !  Y  mae  agos  yn  bryd  ymofyn  am  amwisg !  Pwy  sydd  i 
wneyd  yr  arch  ?  Pwy  i  dori  y  bedd  ?  Pa  ddiwmod  y  bydd  yr  anghladd  ? 
Aroswch  !  y  mae  heb  farw  eto.  Ond  pwy  allasai  feddwl,  wrth  weled  yr 
egwan  yn  chwareu  rhwng  dau  fyd,  y  byddai  iddo  ef  wneyd  y  fath  gyŵo 
trwy  y  gwledydd  ?  Ai  hwn  sydd  i  wneyd  anialwch  Morganwg  î  flodeuo 
fel  rhosyn  ?     Ai  dyma  y  gẃr  y  ca. 

*'Llondain  boblog,  falch,  derfyaglyd,. 
Glywedllaiaeibibellefr 


JONES   O    LANGAN,    A'i    AM.SERAU.  143 

Ac  felly, 

"  Wybod  fod  yn  Nghymru 

Üa  yn  llawn  o  ddoniau  'r  nef !" 

lë,  dyn»  y  gŵr.     0  fy  Nuw !  y  mae  dy  "  flyrdd  yn  y  môr,  a'th  Iwybrau 
yn  y  dyfroedd  mawrion !" 

Am  ddyddiau  mebyd  ac  ieuenctid  Mr.  Jones,  nîs  gellir  dywedyd  dim. 
Y  mae  ei  holl  gyfoedion  er  ys  hir  amser  wedi  myned  i  orphwys  i  bridd- 
ellau  y  dyfiryn.  Y  mae  enw  y  gŵr  a  gyfranodd  elfenau  cyntaf  dysgeid- 
iaeth  iddo  yn  anadnabyddus.  Y  cwbl  a  allwn  ei  ddyweyd  ar  y  pen  hwn 
y  w,  ddarfod  iddo  dderbyn  hyny  o  addysg  athrofaol  a  gafodd  yn  athrofa 
Caerfyrddin,  a  chael  ei  urddo  i  guradaeth  Llanafan  fawr,  sir  Frychôiniog, 
oddeutu  y  flwyddyn  1758.  Ymddengys  iddo  ef,  fel  Uawer  eraill,  ymaflyd 
yn  ngwaith  y  weinidogaeth,  heb  deìmlo  erioed  ei  bwys  annliraeihadwy. 
Nid  oedd  wedi  derbyn  gweinidogaeth  y  cymmod,  nac  ychwaith  wedi  der- 
byn  y  cymmod  ei  hunan,  pan  aeth  i  ddeclureu  dy wedyd  wrth  eraill,  "  Cym- 
moder  chwi  à  Duw."  Dechreuodd  ei  weüiidogaeth  yn  y  cnawd;  ond 
trugaredd  annhraethol  iddo  ef,  a  thrugaredd  i  gannoedd  heblaw,  ydoédd, 
na  chafodd  barhau  felly.  Achubwyd  ef.  Bu  yntau  yn  offeryn  i  achub 
Uaweroedd. 

Nis  gwyddom,  ni  ŵyr  un  dyn  a  welsom  nî,  pa  hyd  y  bu  Mr.  Jones  yn 
gwasanaethu  yn  Llanafan.  Oddiyno  symudodd  i  guradaeth  yn  Ngwyn- 
edd.  Byr  fu  ei  arosìad  yno.  Cawn  ef  yn  mhlwyfi  Trefethin  a  Caldicot, 
8ir  Fynwy,  yn  y  flwyddyn  1760.  Yma  y  cafodd  ei  ddwyn  i  wybod  y 
gwirionedd,  ac  y  darfu  y  gwirionedd  ei  ryddhau.  Yma  y  dechreuodd 
bregethu,  nid  am  damaid  o  fara,  ond  er  mwyn  achubiaeth  eneidiau  coll- 
edìgf  a  gogoniant  ei  Arglwydd  mawr.  Y  moddion  a  fendithiwyd  er  ei 
dröedigaeth,  oedd  darllen  rhy w  Ijrfr  o  waith  yr  enwog  Flavel ;  yr  hwn  yn 
ei  fywyd  a  drodd  lawer  i  gyfiawnder,  ac  wedi  marw  oedd  yn  llefaru  eto,  ac  a 
lefarai  mor  efieithiol,  nes  bod  yn  ofíbrynol  i  wneyd  gwas  cyfiog  person  an- 
nuwiol  Trefethin  yn  fugail  fiyddlawn  ar  ddefaid  yr  lesu  bendigedig. 
Ymddengys  fod  pob  peth  yn  myned  yn  y  blaen  yn  gysurus  rhwng  'Mr, 
Jones  a'i  feistr,  y  person,  hyd  oni  chymerodd  y  cyèiewidiad  hwn  le ;  ond 
wedi  iddo  gael  gras,  a  declu*eu  byw  a  phregethu  o  ddiâif,  nìd  oedd  dda- 
ioni  mwyach.  Yr  oedd  bod  yn  annuwiol  yn  gymhwysder  anhebgorol  i'r 
6wydd  oruchel  o  gurad  Trefethin  yn  y  dyddiau  hyny.  Pan  gollodd  Jonea 
ei  annuwioldeb,  coUodd  heddwch  ei  beriglor,  a  gorfu  iddo  fyned  ymaith. 
Aeth  oddiyno  î  blwyf  yn  agos  i  Gaerodor,  enw  yr  hwn  nis  gallasom  ei 
gael ;  ond  yr  oedd  yr  un  rhwystr  ar  ei  fíbrdd  ef  yno.  Yr  oedd  yn  rhy 
dduwiol,  yn  rhy  lafurus,  yn  rhy  ddifrifol ;  ni  chafodd  orphwys  yn  y  fan 
hono.  Cawû  ef  wedi  hyny  yn  swydd  Wüts,  a  thyma  y  man  diweddaf  y 
eawn  ei  hanes  cyn  iddo  ymsefydlu  yn  y  lle  y  daeth  yn  enwog  ynddo — ^y 
Ue  a  enwogwyd  ganddo,  a'r  lle  a  fydd  mewn  cysyUtiad  â'i  enw  hyd  foreu 
y  fam,  beth  bynag  am  wed'yn — ^Llangan,  neu  felÿ  geüw  gwŷr  Morganwg 
ef,  Uangana. 

Wele  ni  wedi  myned  dros  dair  blynedd  ar  ddeg  ar  hugain  o  einioes  Mr. 
Jones,  dair  gwaith  yn  fyrach,  saith  gwaith  yn  fasach,  nag  y  dymunasem. 
Caras^  allu  desgrifio  dadblygiadau  ei  feddwl  am  y  blyneddau  hyn.  Car- 
asem  gydchwareu  âg  ef  ar  y  weirglodd  yna  o  fiaen  Aberceiliog.  Ehoddwn 
eîtí  gaîr  ei  fod  yn  hogyn  baioh  mor  ddiniwed  ag  a  ddarfu  erioed  daflu  pêl. 
Oarâsem  gydymdrochí  âg  ef  yn  afon  Teífì  ar  ddiwmod  gwresog.     Carasem 

L  2 


144  JONES  O  LANGAN,  a'i  AMSERAü. 

wylied  eî  ymdrechion  a'i  wersi  cyntaf  yn  yr  ysgol,  a  cÜywed  eî  floedd 
.fuddygoliaethus  wedi  concwerio  y  multiplication  table:  Carasem  ei  weled 
yn  eistedd  ar  ei  ystôl  fechan,  yn  nghegin  Aberceiliog,  gan  rwbio  congl  ar- 
ffedog  ei  fam  rhwng  ei  ddwylaw  bychain,  a  chan  ediych  yn  ei  llygaid,  yn 
adrodd  iddi  fel  yr  oedd  newydd  wneyd  yr  un  peth  i  gawr  o  air  pumsill- 
afog  ag  a  wnaethai  Dafydd  gynt  i  GoUah.  Hoff  fìiasai  genym  roddi  bras- 
lun  o  rai  o'i  bregethau  yn  Trefethin.  0  I  pe  gallasem  daflu  ein  hunain  yn 
ol  bedwar  ugain  a  deg  o  flyneddau,  a'i  wrandaw  am  bedair  gwaith  cyn 
iddo  gael  gras,  pan  oedd  yn  pregethu  "  yn  ddoniol  ond  nid  yn  dduwiol,'' 
a'i  wrandaw  drachefn  biun  waith  wedi  iddo  gael  gras,  a  thaflu  ein  hunain 
i'r  fan  hon  wedi  hyny  i  roddi  hanes  y  ddau  bregethu  o'th  flaen  di,  ddar- 
llenydd  mwyn !  Ond  y  mae  mur  mawr  anmhosibbwydd  rhyngom  m  a 
hyn  oll — ^ni  fyddwn  fymryn  gwell  o  guro  ein  pen  yn  ei  erbyn ;  ni  syfl 
o^  le  mwy  na  chraig  Penllin.     Caled  yw  gwingo  yn  erbyn  y  symbylau. 

Ymddengys  i  Mr.  Jones  ddyfod  yn  gydnabyddus  âg  larlles  Himtingâjon, 
pan  ydoedd  yn  Wilts,  neu  fe  allai  cyn  myned  o  hono  yno.  Yr  oedd  llygaíd 
yr  "  etholedig  arglwyddes  *'  hon  ar  fíyddloniaid  y  tir ;  a  phan  welai  hi  ŵr 
cadam  nerthol,  hi  a'i  cymerai  o  dan  ei  nodded,  ac  a  edrychai  am  faes  cy^- 
addas  iV  ymadferthoedd.  Yr  oedd  yr  efengyl  wedi  dwyn  larlles  Çimr 
tingdon  i  gydnabyddiaeth  â'r  Arglwyddes  Charlotte  Edwin,  perchenog 
etifeddiaethau  heíaeth  yn  Morganwg ;  a  thrwy  ddylanwady  gyntaf,  çyi- 
Iwynwyd  bywiohaeth  Llangan  i  Mr.  Jones  gan  yr  olaf.  "Wele  ef  b^^aòh 
wedi  ei  ryddhau  o  tan  orthrwm  personiaid,  bid  a  fyddo.  Nibuasairliôddi 
tro  dros  ^tji  Moses  yn  anmhriodol  iddo  y  pryd  hyn.  ,   •• 

Gadawer  i  ni  cyn  myned  ymhellach  gjnneryd  golwg  ar  agwedd  ymaes 
a  syrthiodd  fel  hyn  i'w  ofal.  Sefydlwyd  ef  yn  Llangan  yn  y  flwydä^ 
1768.  Gwel  rhai  cyfarwydd  â  hanesiaeth  grefyddol  Cymru  fod  y  diwy^- 
iad  Methodistaidd  wedi  dechreu  rhyw  dair  blynedd  ar  ddeg  ar  hugain  cyn 
hyny.  ( Y  mae  yn  deilwng  o  sylw  mai  yn  y  flwyddyn  y  ganed  ef  y  toròdd 
y  diwygiad  hwn  allan.)  Yr  oedd  Daniel  Rowlands  wedi  dechreu"  támi 
ffaglau  tân,  a  Llangeitho  wedi  myned  yn  Jerusalem  yn  hir  cyn  hyn.  ,  xr 
oedd  deg  o  weinidogion  yr  Eglwys  Sefydledig,  ac  yn  eu  plith  Salmydd 
Cymru,  wedi  dyfod  allan  i  gynnorthwyo  y  diwygiad  bump  ar  I^ugain,  o 
flyneddau  cyn  hyn.  Yr  oedd  cymdeithasfa  gyffredinol  gyntaf  y  Metí^qd- 
istiaid  wedi  ei  chjmnal  yn  Watford,  Uai  nag  ugain  milltir  o  Langan,  çyn 
bod  D.  Jones  wedi  llwyr  wellhau  o'r  ymdrochiad  yn  y  pair  llaeth.  Yp 
oedd  tân  y  diwygiad  wedi  rhedeg  trwy  y  rhan  fwyaf  o  Ddeheudir  Cymr^ 
çyn  iddo  ef  gael  ei  alw  yn  offeiriad.  Ond  erbyn  yr  amser  hwn,  yr  Ojedd 
llaweroedd  wedi  gadael  eu  cariad  cyntaf ;  llawer  wedi  gwadu  y  ffyẁl  a 
myned  ar  ol  chwedlau.  Yr  oedd  dynion  wedi  gwneyd  pethau  rhyíadd 
gan  rym  teimladau.  Teimlai  pawb  agos  yr  un  fath,  ac  felly  cydunent  a 
chydweithient ;  ond  Uaesodd  eu  teimladau,  ac  aethant  i  edrych  am  grêi- 
oau.  Dewisodd  un  y  gredo  hon  am  ei  bod  yn  newydd,  un  arall  y  gredp 
acw  am  ei  bod  yn  gywrain,  ac  aethant  i  gwympo  i  maes  â'u  güydd.  tor- 
odd  Antìnomiaeth,  Neominîaeth,  Sandémaniaeth,  a  Sabeliaeth  allan  yma 
ac  acw  trwy  yr  hoU  gyfundeb.  Yr  oedd  y  cyntaf  a'r  olaf  o'r  rhai  hyn 
wedi  ymddangos  yn  ngh^maydogaeth  Llangan,  ac  wedi  peri  blinder. 

Yr  oedd  capel  wedi  ei  adeiladu  mewn  pentref  o'r  enw  Aberthyn,  o  fewn 
i  filltir  i'r  Bontfaen,  a  phedair  milltir  i  Langan,  yn  y  flwyddyn  1749  ; — 
pedaür  ar  bymtheg  o  flyneddau  cyn  dyfodiad  Blr.  Jones  i'r  gymydoga^lL 


JONES   O    LANGAN,   a'i   AMBERAU.  145 

Adeîladwyd  y  capel  hwn  yn  benaf  gan  y  Methodìstîaîd ;  ond  nîd  gan- 

ddynt  hwy  eu  hunain.     Cynnorthwyid  hwy  gan  Annibynwyr,  y  rhai,  er 

bod  Uawer  o  honynt  yma  a  thraw  ar  hyd  y  wlad,  nid  oedd  ganddynt  un 

lle  o  addoliad  eu  hunain.     Bu  y  Methodistiaid  a'r  Annibynwyr  yn  cyd- 

addoli  yn  y  eapel  hwii  hyd  y  flwyddyn  1780,  pryd  y  tynwyd  ef  i  lawr  ac 

yr  adeiladwyd  un  arall  yn  ei  le.     Fel  hyn  y  dywed  yr  hanes  a  ddanfon- 

odd  cyfaill  atom  :  "  Dechreuwyd  tynu  hen  gapel  Aberthyn  i  lawr,  Ebrill 

y  3ydd,  1780  ;  gosodwyd  sylfaen  y  capel  newydd  ar  ddydd  Sadwrn,  yr 

Bfed  o'r  un  mis  ;  ac  agorwyd  ef  ar  yr  20fed  o  Awst  yn  yr  un  flwyddyn." 

Ymddengys  i*r  ddwyblaid  fyned  yn  y  blaen,  gan  gydaddoH  yn  y  capel 

newydd  hyd  y  flwyddyn  1796.     Khy  brin  y  gellid  galw  eu  hundeb  yn 

"  undeb  efengylaidd ;"  clywsom  un  a  arferai  wrandaw  yno  yr  amserau 

hyny,  yn  dywedyd  fod  yno  gryn  hwyliau  yn  fynych,  ond  nad  oeddynt  lui 

amser  yn  myned  i'r  hwyl  ar  imwaith.     Nis  gallai  pregethwr  Methodist- 

aidd  ar  eî  eithaf  gael  yr  un  "  Amen  "  o  enau  yr  Independiaid ;  a  phan  y 

byddai  y  gweinidog  Independaidd  yn  pregethu,  yr  oedd  y  Methodistiaid 

yn  foneddigaidd  dawel.     Rhaid  i  ni  gyfaddef  fod  hanes  yr  amserau  hyny 

yn  orchuddedig  gan  lawer  o  niwl ;  ac  y  mae  cryn  anhawsdra  ar  hyn  0 

bryd  iV  chwalu.     Cyn  dyfodiad  Mr.  Jones  i  Langan,  teimlid  anghyfleus- 

dra  o  ddifíyg  rhai  i  weinyddu  "yr  ordinhadau  o  fedydd  a  Swper  yr  Ar- 

glwydd  yn  rheolaidd.     Ýr  oedd  bagad  o  offeiriaid  wedi  troi  allan  i  gyn- 

northwyo  y  diwygiad,  ond  yr  oedd  y  rhan  fwyaf  o  honynt  yn  byw  yn  y 

'pellafoedd ;  deuent  weithiau  ar  daith  trwy  y  wlad,  ond  nid  mor  fynych  ag 

y  dymunasai  y  cyfeillion  gael  y  fraint  o  gymuno.     Ymddengys  nad  oedd 

prinder  neillduol  am  bregethwyr;  ond  cynghorwyr  oeddynt  druain,  ac  nid 

gweínidogîon.     Pryd  hyn  penderfynwyd  neillduo  pedwar  o'r  cynghorwyr 

yn  ol  y  drefìi  Annibynol,  i  gynnorthwyo  yr  offeiriaid  yn  ngweinyddiad  yr 

prdeiniadau.     Neilldûwyd  Mr.  David  Williams  o  Lys-y-fronydd,  yn  Aber- 

.ifehyn,  un  arall  yn  y  Groeswen,  un  arall  yn  Watford,  ac  un  arall  yn  sir 

Fynwy.     Pregethai  y  gweînidogion  hyn  yn  nghapelau  y  Methodistiaid ; 

ond  gwmnidogim  Independaidd  oeddynt  er  y  cyfan.     Parhaodd  Mr.  Wìl- 

liams  i  weinidogaethu  yn  Aberthyn  hyd  ei  farwolaeth.     Teithiodd  amryw- 

îol  weithiau  trwy  y  Gogledd  â'r  efengyl  dragywyddol  ganddo.     Dyoddef- 

odd  erlid  tost  lawer  gwaith.     Dywedir  ei  fod  gyda  fifyddlondeb  mawr  wedi 

"  dysgu  ffordd  Duw  yn  fanylach  "  i  Mr.  Jones,  pan  ddaeth  efe  gyntaf  i 

Langan ;  ymdrechodd  ymdrech  deg,  gorphenodd  ei  yrfa  ar  y  5ed  o  Fai, 

179â,  wecU  pregethu  deg  a  deugain  o  flyneddau.     Y  mae  yn  awr  wedi 

cael  coron  cyfiawnder. 

Yr  oedd  lefain  drygionus  yn  gweithio  yn  Aberthyn  yn  hir  cyn  marwol- 
aeth  Mr.  Williams.  Aethai  rhai  o'r  aelodau  yn  Antinomiaid  penrhyddion, 
tra  y  dangosai  mwy  o  honynt  duedd  at  Sabeliaeth.  Ond  wedi  ei  farwol- 
aeth  ef,  torodd  yr  ystorm  allan.  Daeth  y  Sabeliaid  allan  i  gyhoeddi  eu 
bamau,  ac  nid  digon  ganddynt  hyny,  ond  ceisiasant  fyned  â'r  capel.  Yr 
oedd  un  Mr.  Jones  o'r  Twyn  i  bregethu  yn  Aberthyn  ar  foreu  Sabboth, 
ond  pan  ddaeth  efe  a'r  gynnuUeidfa  yno,  cawsant  y  drws  yn  glöedig  yn  eu 
herbyn.  Yr  oedd  yr  agoriadau  gan  un  o'r  frawdoliaeth  Sabelaidd,  yn  y 
Bontfaen.  Anfonwyd  i'w  coisio,  ond  gwrthododd  yntau  eu  rhoddi.  Er- 
byn  hyn,  nid  oedd  ond  un  o  ddau  beth  i'w  wneyd  ;  naill  ai  pregethu  yn 
yr  awyr  agored,  neu  fỳnu  ffordd  i  mewn.  Dewiswyd  yr  olaf.  Cydunai 
Wîlliam  Thomas  o'r  Prysg,  Mr.  Pritchard  o  Dol-y-gam,  a  Morgan  Dafydd 


146  JONEä  O  LANGANy  A*I  AMSERAU. 

o  Lantiiddyd,  tri  o  ddynion  cyíiîfol,  a'r  cyntaf  yn  flaenory  i  dori  y  drws  a 
sefyll  y  canlyniadau.  Felly  y  drws  a  dorwyd,  ac  i  mewn  y  rbttthrodd  y 
gynniüleidfa,  gan  waeddi,  "  Llwyddìant  i'r  gwir :"  ac  aeth  Mr.  Jones  i'r 
pulpud  i  bregethu  y  gwir.  Yr  oedd  ymhlith  y  bhûd  Sabelaidd  ŵr  ieuano 
pur  ddoniol,  o'r  enw  Thomas  Wìlliam,  adnabyddus  wedi  hyny  fel  awdur 
casgliad  o  gyfansoddiadau  barddonawl,  yr  hwn  a  alwyd  ganddo  ^^  Dyfroedd 
Bethesda."  Nid  bach  fu  yr  helynt  yn  Aberthyn,  pan  dorwyd  allan  yn  gy- 
hoeddus  un  ar  bymtheg  ar  hugaîn  o  Sabeliaid  ar  un  boreu  Sabbotìi. 
Gweinyddid  y  ddysgyblaeth  gan  un  Mr.  Dayies  o  Langattwg,  yr  hwn  y 
pryd  hwnw  oedd  weinidog  y  Ue.  "  Fe  ddywedodd  Jenkìn  Jeremiah — 
dyna  fe  o  fy  mlaen,"  meddai  y  gweinidog,  "  nad  oedd  lesu  Grist  yn  Fab 
Duw  cyn  ei  eni  o  Fair."  "  Yr  wyf  yn  ei  wadu  yn  dy  wyneb,"  meddai 
Jenkîn  mewn  Uid  dychrynUyd.  Ar  hyn,  aeth  yn  derfysg  gwyUt  drwy  y 
Ue.  Dacw  W.  Gryflydd  o'r  Prysg  yn  codi  ei  ffon  globen  fawr  ar  y  gaàery 
ac  yn  gwaeddi,  "  Tarewch  ymenydd  y  gîgfran  ddu."  Y  diwedd  a  fu,  goiẁ 
ar  y  SabeUaid  ymadael,  ac  adeiladasant  gapel  yn  nes  i'r  môr :  galwasant 
hwnw  Bethesda ;  a  bu  y  Thomas  WiUiam  uchod  yn  fugaU  arnynt  am 
flyneddau  lawer.  Y  mae  yr  hen  dô  wedi  myned  i  ffordd  yr  hoU  ddaear 
erbyn  hyn,  ac  y  mae  yn  dda  genym  ychwanegu  fod  y  gweinidog  parchiu, 
yr  hwn  sydd  yn  Bethesda  yn  awr,  yn  pregethu  yr  athrawiaeth  sydd  yn  ol 
duwioldeb. 

Wedi  bwrw  ymaîth  y  SabeUaid,  yr  oedd  dwy  elfen  yn  aros  yn  Aberẃyn 
eto :  y  Fethodistaidd  a'r  Annibynol.  Cydunent  â'u  gUydd  i  fwrw  ymaith 
y  blaid  gyfeiUomus,  ond  methasant  gyduno  beth  i  wneyd  nesaf .  Yn  mhefi 
rhyw  gymaint  o  amser,  cauwyd  y  drws  yn  erbyn  yr  Annibynwyr.  l^- 
gythiasant  ei  dori,  ond  ni  feiddiaâant.  Buont  yn  siarad  am  ymgyfrôîtlŵ 
ond  ms  gwnaethant.  Ymadawsant  yn  dawel,  ac  adeiladasant  gapel  idâyfit 
eu  hunain  mewn  Ue  araU.  Pa  un  a  oedd  Annibynwyr  y  Groeswen  a  Wat* 
ford  yn  fwy  glewion,  neu  Fethodistiaid  y  Ueoedd  hyny  yn  fwy  Uwfr,  nêo 
hawl  yr  Annibynwyr  i'r  ddau  le  olaf  hyn  yn  f wy  cyfiawn  nag  i'r  Aberthyn ; 
nis  gwyddom.  Ond  gwyddom  y  canlyniad.  Cadwodd  yr  Annibynwyr  y 
Groeswen  a  Watford,  a  chadwodd  y  Methodistiaid  feddiant  ar  Aberthyn. 
Cymaint  a  hyn,  ac  y  mae  hyn  yn  ddigon,  feddyUem,  am  felusderau  a  man- 
teîsion  cynnuUeidfaoedd  cymysg.  Yr  oedd  dynion  Uygredig  eu  meddiel, 
heb  fod  y  gwirionedd  ganddynt,  wedi  dechreu  cyndyn  ddadleu  yn  hir  cyn 
dyfodiad  Mr.  JoQes  i'r  wlad,  er  mai  yn  mhen  bagad  o  flyneddau  wedi 
hyny  y  torodd  y  rhyferthwy  mawr  at  ba  un  y  cyfeiriasom  aUan :  ònd 
cafodd  efe  fyw  i  weled  y  gwirionedd  yn  buddygoUaethu,  a  chyfeiUonrwyr 
a  dadleuwyr,  naîU  ai  wedi  eu  troi  neu  wedi  eu  dystewi.  Ond  î  ddy- 
chwelyd. 

Nid  oedd  crefydd  ond  isel  a  gwael,  ao  nid  oedd  y  rhai  a'i  ceîsient  acai 
caent  ond  tra  anaml,  cyn  dyfodiad  Mx.  Jones.  A  phan  byddo  crefydd  ya 
isel  bydd  pechod  yn  uchel.  Yr  oedd  y  wlad  yn  gorwedd  metm  diygíow: 
Ffeîrîau,  gwyhnabsantau,  nosweithiau  Uawen,  y  bel  droed,  y  bel  liw,  *^ 
bando,  oeddynt  yn  myned  â  hoU  ieuenctyd  y  wlad  tua'r  tragywyddol  wae. 
Yr  oedd  ymladdfeydd  dynion,  ac  ynüaddfeydd  ceiUogod,  yn  bethau  beun- 
yddiol  y  dyddiau  hyny.  Y  mae  y  goly^eydd  arswydol  a  gwaedlyd  a 
weUd  bob  amser,  prydnawn  y  pummed  ar  hugain  o  Awst,  ar  fynydd  cyf- 
agos  i  Langan,  Ue  y  cynneUd  ffair  flyneddol,  yn  maeddu  dychymyg,  ac  yn 
gyru  desgrifiad  i  gardota.     O !  hen  feini  mawríon  mynydd  EglwysfŴ  P^ 


J0NE8  O  LANGAN,  A*I  AMSERAU.  147 

gaUedi  ond  chryn  tystiolaeth  am  y  drygau  y  buoch  yn  ddìgon  agos  atynt 
i'w  gwéìeáy  y  gweithredoedd  ysgeler  a  gyflawnwyd  rhymg  eieh  agenau^  pa 
sawl  calon  a  grynai !  pa  sawl  wyneb  a  gasglai  barddu !  Ond  y  mae  eich 
Crëwr  wedi  gweled  y  cwbl.  Ceir  clywed  pethau  rhyfedd  yn  cael  eu  cy- 
hoeddi  pan  ddadguddio  y  ddaear  ei  gwaed,  ac  na  chuddia  mwy  ei  Uadded- 
igion.  Ond  y  mae  y  darlun  eto  heb  ei  berfiSdithio.  Y  mae  ein  darllenydd 
yn  gweled  diffyg  ynddo.  Y  mae  yn  dechreu  gofyn,  Onid  oedd  yr  eglwys 
yno  o'î  âaen  ef  ?  Onid  oedd  yno  offeiriad  ?  Onid  oedd  eglwysi  yn  y 
plwy&iu  cylchynol?  Onid  oedd  offeiriaid  yn  y  rhai  hyny?  Wele,  ein 
cyííullr  rhaid  ateb  dy  ofyniadau  er  mor  dew  y  maent  yn  disgyn.  Yr  oedd 
yr  eglwys  yuo  yn  hir  o'i  flaen  ef.  Yr  oedd  yno  offeiriad  hefyd,  Ond  O ! 
rhyfedd!  Yr  oedd  hefyd  offeiriaid  yn  y  plwyfi  cylchynol;  ond  Och! 
"  Deîllion  oeddynt  y  gwyliedyddion  hyn — cwn  mudion  oeddynt  heb  fedru 
cjfarth/'  Am  offeiríad  y  plwyf  nesaf  i  Langan  y  canodd  Sianco  Shon^  yr 
en^^  a  gaidyn,  yr  hwn  a  ddadganwyd  wrth  yr  ychain  gannoedd  o  weith- 
ÌAU  yn  MorganWg,  dyma  'fe — 

*'  Y  'ffeiriaíd  ffol  ufferaol, 
Siwd  achub  hwn  ei  bobol  ? 
Sy'n  methu  cadw  dydd  o  saith, 
Heb  ddilyn  gwaith  y  diafol." 

Fe  allai  mai  y  goreu  o  offeiriaid  y  rhan  hono  o'r  wlad  yn  yr  amserau 
hyny  oedd  y  Parch.  J.  Walters,  person  liandochan,  yr  hwn  a  breswyliai 
o  fewn  i  bedair  milltir  i  Langan.  Ond  yr  oedd  efe  yn  fwy  enwog  fel 
ieithydd  nag  fel  efengylydd.  Pregethai  yn  ffyddlawn  yn  eglwys  ei  blwyf, 
ond  ymddengys  fod  ei  weinidogaeth  yn  ddiffygiol  o'r  enaint  efengylaidd 
hwnw  sydd  yn  gwneuthur  i  fyny  hanfod  pregethu  Crist.  Crybwyllwyd 
mewn  rhifyn  blaenorol  o'r  "  Traethodydd,"  sef  yn  hanes  "  William  Howell,'* 
ddarfod  llosgi  Uawer  o  lyfrau  ac  ysgrifau  perthynol  iddo  ef,  wedi  marwol- 
aeth  ei  fab  Henry.  Y  mae  yn  ein  meddiant  "  Ddwy  Bregeth,"  o  eiddo 
Mr.  Walters,  a  achubwyd  rhag  y  dinystr  y  pryd  hwnw  gan  un  o'rllosgwyr 
eu  hunain.  Y  testun  yw  Ezec.  xvüi.  31.  "  Y  bregeth  gyntaf  yn  cynnwys 
galwad  ar  bob  pechadur  i  ddychwelyd  at  Dduw  am  faddeuant.  A'r  ail 
bregeth,  trwy  ysgrythyrau  a  thrwy  resymau  dîymwad  yn  profi  na  dderyw 
i  Dduw  trwy  un  arfaeth  neu  ordinhad  gynamserawl  luniaethu  dynion  yn 
anoehel  i  dcÖnystr  a  choUedigaeth  tragywyddol."  Ysgrifenwyd  y  bregeth 
olaf  o  bwrpas  i  chwalu  duwinyddiaeth  Geneva  fel  chwalu  mwlwg ;  ond  er 
y  bwgwth  mawr,  diiangodd  hono  heb  gael  anaf  yn  y  byd  yn  yr  ysgarmes. 
Öwnaeth  yr  offeiriad  parchus  anferthlun  o  ddyn  gwellt,  ac  iddo  freichiau 
liirion  mawrion,  a  choesau  byrion  bychain,  a  thrwyn  bachog  cam,  gymaint  a 
ehryman  Gwyddel,  a  galwodd  ef  John  Calvin.  Eisteddodd  wed'yn  yn  eî 
gsder  íreichiair  i  watwar  ei  greadur  ei  hun.  Ceisiai  ddangos  i'r  eilun  dilun, 
y  fath  beth  afresymol  ac  anysgrythyrol  ydoedd  y  fath  anghyfartalwch 
aelodau.  "  Edrych  ar  dy  drwyn,"  meddai,  "  ai  dyna  y  fath  drwyn  oedd 
gan  Adda,  tybed  ?  Ehag  dy  gy wilydd  V'  Wedi'  myned  ýíi  y  blaen  fel  hyn 
»es  blino,  rhoes  y  tipyn  gweUt  ar  dân,  gan  dybied  ei  fod  wedi  cloffi  Cal&i- 
ûeth  am  byth.  Ond  gallwn  sicrhau  ein  darllenwyr  fod  y  "  pum  pwnc''  yn 
oadl  eu  dal  yn  eu  purdeb,  hyd  y  dydd  heddyw,  yn  y  fangre  lle  y  preswyliai 
7  pregethwr  parchedig. 

^  Jenkin  John, 


148  JONBB  O   liÀNOAN^   a'i   AMBSRAU. 

Mor  fawr  y  4r^g«rodil  a  ddygpdd  ddyB  fel  Mn.  Jones  î  aoẃd  oVi&ih  ymal 

DyinaTaOt  fel  ''tir  Zabulon  a  thir  Naphthali,  wrth  ffî)rdd.  y  mèn.-tiihwai 
ir  lorddonen,  mor  dywyll  a  Ualilea  y  oenedloedd^  Y*  bobl  oedd*  yn^  eh^ 
tedd  mewn  tywyllwch  a  welsant  oleuni  mawr,  lo  i'r  rhai  a  eisteddent  yn 
mro  a  ehysgod  angeu  y  cyfododd  goleiinL"  Clybuwyd  rhyw  sŵn  d^ithE 
yn  eglwys  Llangaûa.  Sŵn  yr  efei^gyl  dragywyddri  ydoedd.  OJ  yr.hcn. 
adeilad!  Pa  bryd  y  clybu  dy  furiau  moelion  y.  feth  beth  o'é-  blaeni 
Dechreuodd  y  bobl  dyru  at  eu  gilydd,  gan  ofyn,  Pa  betìi  yw'  hyaS.  ìkh 
chreuodd  y  rhai  y  cy^rddasai  yr  Arglwydd  â'n  calcffiaa  ymgasglu,:ýh»"ò 
holl  gyrau  y  wlad.  Buan  yr  aeth  Llwogan  yn  aü  ì  Langeiiiio^  Yr  hea 
eglwys,  fel  y  dywed  un  o  farwnadwyr  Mr.  Jones»  •  .1 . 

"  A  áiow'd  yn  dŷ  «ariad  f r  brédyr  <fr  bton  í      '  .      -  !   i 

Gaw'd  Uawer  gwledd  felu0  a  hwyliia.yB  &<».''  1 1 1 1 1' » j 

Y  mae  yn  anhawdd  rhoddi  i^  darilewwyr  ddryehfeddwl  yjyẃît  árii  ft»- 
ogrwydd  y  cynnullìadBU  yno,  yn  enwedìg  «ty  Sabbôthatriliisol,  pátíddááJ' 
y  hrodyr  at  eu  gilydd  i  wneyd  coâtdwrîaeth  am  angeti  ein  GhẁredWr 
mawr.  Clywsom  un  dyn  yn  dywedyd  fod  eî  dad  ac- yntaii' ' wedî  'ûýtàâ'^' 
bellder  mawr  yno  ar  un  Sabboth  pen  'miâ,  i  ymhoU  am  bsúM,  ofídêt^^fe^ 
mywŵl ar  golíU  a|m f (Dd  ^^dymon  idd  eu'gweléd  yno  o  bôb  pàA'  oY'iíiaA** 
Dengys  byn  «r  nnwaath  maá  yfany  gellîd  öyfarfid  â'mWÿaÉf  Ö'btíW'bfpí 
pwjtko-r  wlad,  yn.yramserau  hyiiy,  oèdd'Llángana.''     •'   ^    .      .1    .\! 

lYít  awr  y/mfee  genym  orehwyl  ô'o  blden.    A  pha  fódd1V  gýÄiwöt'^' 

"^  ;.      ....;.      ,.  f>  '-.•,  í    /     .iJiîu-í"'!. 

'  '  ■   ■    * îíía  jfoed  genym  amgennag aweu yn  avT.  j-..    .     .,  ^  /,j;fn  nrirú 

«  '  "  I    •    A  doed  yíJbr5*dolia»th  yn  helaeih  i  lawr.'*     ,....{» ^fit  /diiî 

TjTiEfd  gyda nî,  ddärÜenydd hoíf,  nî a eîsteddwn yn^byd ar he^ym$^ìf^j 
yfefa  ar  gopá  cribog  mynydd  Egíwysfaìr.  Y  mae  yn  foreu  S^bbott  hyí#l 
A'Weli  di  ar^dy  law  aswy,  rhyngot  a*r  deheu-ddwyrain,  Jien  adeÚa^jwîí'l 
eddóg,  braîdd  yn  gantyddadwy  o  herwydd  y  cyed  a'^  baifigJiUẀ^^Í' 
Dỳna  ga^tèll  Penìlin.  Edrych  eto  ar  dy  law  ddeheu,  ryw  tedaŵ:  wiJÄẄ. 
i'r  goiíeWin,  ,ti  a  weli  dref  fechan  ar  wastádedd'pur  hyíryd.  Dyna  BlfirJ^ 
bont-ar'-Ogwr.  Edrych  yn  awr  rhag  dv  flaen.  Yn  unìon.  rbypgfni  .ft'r;i 
dèheu,  ar  waelod  y  gwasíad  odditaíiom,  ti  a  welí  y  pentref  Ì|?ychan.aíinyl#»i; 
gWasgaredig  yna ;  a  braidd  rhyngom  âg  éf,  ond  yn  hytraẁ  yn  f ^i'r «Wr, 
lléwîn,  eglwys  feehan  ddigon  gwael  yr  ol^g,  heb  .ifod  iddi  y^  .Wiilfiẁí 
dŷ^,'ond  rhywbéth  tèbyg  i  simnai,  a  thwU  yn  hono,  a  chloch^  y^,.^^m^/^^i 
hon  'na  chlywem  hyd  y  fan  hon,  tîncied  ei  heithaf.  Öyna  lẅi}B^fh  i  Í^Ẅ* 
y  fany  bydd  Mr,  Jonesyn  pregethu  ac  yn  cyfi^anu  heddy w,  ^i  43^nfi/Heilí)(íd 
yn'ei  gỳfajfod  dyrfa  fawr.  Aros  enyd;  tx  geî  ejigẃele^  yHf^tYTPSW^. 
Ust !  dacw'  rai  ò  honynt  yn  dechreu  dyfbd.  Edrych  ar  ^^y  ,gjŴT)  ti  ^,FẄ 
lonaîdyr  heol  serth  acw  sydd  yn  disgyn  9  gopa  y  íiUtir  Ajuj:,  <íuatí4?^ttW< 
lläwer  ar  feìrch,  a  mwy  ar  draed.  PoW  y  Wìg,  Llanfifa,  Ty V  crJöp^j^  tì^^' 
gölwyn  ydynt,  yn  ymdywallt  tua  Llangan.  Edrych  eto  rhyngom>/<ẀÄPrL, 
tell  PenlHn,  dacw  dyrfa  yn  ymarHwys  oddiar  y  crpesheolyd^  .t^^..d5Ŵ?^l 
Llangàn.  Èdiych  eto'ar  dy  ddeheulaw ;  y  mae  yr  heol  fam  wa§t^.yflf -^' 
Dyle  y  rôd,  heîbio  î  Langrallo  a  Melin  y  mur  hyd  Dreoes,  yn  friíh  o.f^oln 
ìon ;  ffordd  yna  y  daw  pobl  Penybont,  Trelalas,  Pü,  Llangyn:^d,..Ẅg^'' 
ac  Aberafon.  Y  mae  rhai  o"  honynt  yn  d^od.  o  Gast^ed^,^  ^^^PÌtiP^' 
uwŵlaw,  ac  hvd  yn  nod  o  Langyfelaçh,  y  Çr()ppa,.j^'  Ä.bertMiy.ji/OöŴ 
beHach,  gad  î  ti  ddiágyn  Tr  j^wastadejid— awn'rjiagópi  i  J^gfWY/  iẀẂ*' 


JOXE»  O  LANOAN,  A'i  AMSERAU.  149 

jitywf^^gynghtípm"^  yn  anerch  ygynnnlléidfa  yn  ysgubor  y  persondŷ  am 
jBm  o'r  glo^.  Ni  bydd  Mîr.  Jones  yn  yr  eglwys  dan  haiíner  awr  wedi  deg, 
Daow'ŵr  teneu  trwynllym,  Hygadgraff,  yn  sefyll  ar  yr  ystôl.  Y  mae  yr 
olwg  amo  «yn  dy  argyhoeddi  ar  unwaith  nad  ydyw  wedi  bod  yn  yr  athrofa, 
aoiy  maeei  ddull  o  ymadroddi  yn  dangos  nad  yw  erioed  wedi  astudio  na 
gnîaDaadeg  na  rbehhioreg.  Ond  y  mae  rhyw  nerth  yn  ei  eiriau — y  mae  rhy  w 
tnreidiiiolderyn  ei  ddryehfeddybau— y mae rhyw swyn yn  ei  lais  yn  dangos 
«  idd  yn  arhywbeth  tuhwnt  i'r  cyflredin.  Dyna  Edward  Coslett,  gôf  wrth  ei 
idwed^aeth,  ond  pregethwr  wrth  ei  swydd,  a'r  pregethwr  Methodistaidd 
gojéu^ýn  sÌTjEynwy,-  meddai  efe  eî  hunan.  Ei  reswm  dros  ddywedyd  hyny 
ydoedd,  nad  oedd  yr  un  pregethwr  Methodistaidd  ar  hyny  o  bryd  yn  sir 
Fynwy  ond  ei  hunan.  Óofynodd  Mr.  Jones  iddo,  wedi  ei  wrandaw  yn 
pregethu  mewn  rhyw  ifaaa,'  pa  le  yr  ydoedd  wedi  astudio  y  bregeth  hono, 
"  X4^  j^  ddí^rfti  i  o^wi  astudio  yr  ,un  erioed,  syr,"  meddai  yntau.  "  Ond 
piíillfe.Ned ?"  ychwanegai  Mr.  Jonea.  ^'  Ehwng  y  tân  a*r  einion,"  oedd  yr 
at^h*  Bamai  rhai  dynion  mai  dyna  paham  yr  oedd  pregethau  E.  Coslett 
mof  wrespg  n^u  mor  ẃmííjirf,  íel  y  dywedent.  Ond  wedi'r  ewbl,  nid  yw 
^  j^onyA  "cynghori  ticcy»»"  Mr.iJones  Äydd  i  hregahu  yn  yr  eglwys. 
Gaui,  hyny,  i'r  eglwys  â  nL  Dncw  Mr#  Jones  yn  esgyn  y  pulipud  bycban. 
;^;(^ç^]i^,^p.  ai^.fy^^iyd.  Nidiytt,fynyoh  y  oẃ  ojífte  i  weleà  dy»  moi* 
brydferth.  Y  mae  yn  rhy  dàl  i'w  alw  yn  fychan ;  yn  rhy  fyi  i'w  alw'  yn 
dM-^fly/(}jfíŵŵ.ysg;tÌ^  goteu.  eì  wallt,  llawneifoéh- 

gemau.  Ý  mae  ei  aeliau  bwaog,  ei  lygaid  mawrion  duon  dysglaer,  ei 
drwyn  mawr  cam,  a'i  wefusâu  serchog,  yn  d^gos  eu  bod  yn  preswylio  yn 
ngh^rmydogaeth  cyfo^th  ,o  synwyr  cyfíredin,  a  byd  o  natur  dda.  Ond  i^ple, 
y'Ẃé^jyii^'dfechreu  dárBen ; '  ^*  Pan  ddychwejo  yr  annuwìol  oddiwrth  ei 
áÁtf^óíS^^*'  &c.  Yifaddengỳs' fpl,  pe  byddai  mewn  brys  i  ddybenu» 
LHfllra^y  geîriau,  y  gweddîati,,  ar  Uîthiau  ar  ol  eu  gilydd  dros  ei  wefusau 
fèrý*  deífilE&f  'gwylît.  Cyú  ein  bòd  yn  dysgwyl,  dyna  Amen y  gwasanaeth 
gëáödèdig: '  Ÿn  awr  am  y  weddí  ddifyfyr,  y  canu,  a'r  bregeth.  Y  soae  y 
cytrtàf" 'yîa' dangos  cydçabyddiaeth  y  gwedidîwr  â'r  hyn  sydd  o  fewn  y 
llétt. '  Oeffir  bod  yn  sîcr  ei  fod  wedi  bod  yn  y  nef  neithiwyr,  gan  mor 
Mlẅdd  y  mae  yn  myned  yno  heddyw.  Y  mae  y  canu  fel  sŵn  dyfroedd 
kẁŵ ,''  **  dyfroedd  yn  rhuthro  dros  greîgîau  Lodôr."  Nid  oes  amo  ryw 
dréÜËl'  arddeẁhpg  ^  ond  y  mà^  yr  ysbryd  yn  ardderchog,  a'r  hwyl  yn  hyfryd : 
3ài  yt^  éíẀith.  y  mae  yn  annesgrifiadwy.  Rhoddem  rywbeth  ajn  gael  cly wed 
cÉilil^À'r  ŴÉh  ẃnẃaîth  éto. 

^bnd  'äyiiá.y  'canu  yn  dybenu,  at  bregeth  yn  dechreu.  Y  mae  dystaw- 
rẅýdd  íêÍ  eiddo  y  bedd  yn  t^masu  trwy  yr  adeilad  gorlawn.  Y  mae  pob 
àíjÌL'íéí  pe'byddaî  wédi  anghofio  fod  un  rhan  yn  perihyn  i*w  gyfansoddiad 
oridllỳgaíd^^à'dhlúst,  a  ehálon.  .  Y  mae  y  pregethwr  yn  dechreu  fel  pe 
byddafi  yií  |)Ẃídetfynu  rhoddî  llawn  wáith  i'r  tri,  Y  mae  meddyliau  ei 
gsàfátà.  yn  yildywáját  yn  fírydÜf  gyson — ^mor  gyflym,  mor  ddidrafferth,  nea 
pẃi  í'tî  dybîed  fod  cârtrëfle  eí  feddwl  yn  nhaüod  ei  enau.  ■  Y  mae  ei  eh*- 
iau^yttddèthóledîg,  eî  lais  yn  soiliarus ;  y  bobl  yn  credu  ei  fod  ynbregeth- 
wi^hfeb  ei.ail.  Y  mae  y  pethau  hyn  yn  fanteìsiol  i  gynnyrchu  y  teimlad 
awéM^ab»  glyẁi  yn  yhidanu  trwy  y  dyrfa.  Ond  nid  hyn  yw  y  cwbl: 
nid  ''yhŵmae'cuddiád  ei  gryfder.  Y  mae  bywyd  yn  mhob  gair — ^y  mae  nerth- 
oéda  yn  mhob'  brawddeg— y  mae  yn  gwaeddî,  ond  y  mae  yr  Ysbryd  tragy- 
wýétòí  wëdi-'dywedyd  wrtho  eisoespa  beth  i  waeddi. — Y  mae  y  pregethwr 


160  JONES  O   liANGAN^   AI   AM6SBAV« 

yn  ctedufod  pob  gẁ  a  âdywed  yn  mnrimtedd  traffyusyàdẃ*  Y  maê  y& 
teìmlo  pwys  annhraethol  pob  brawddeg  a  lithra  dros  ei  welus :  eu  pwys 
aimliraetliol  iddo  ef  ei  hunan — eu  pwys  aniìluraetbol  i  bob  enaìd  byw  ol 
flaen !  Dyn  newydd  ei  gìpio  o'r  dwfiry  newydd  eî  waredu  rba^  boddi, 
newydd  gael  ei  08od  yn  y  cweh — ^yn  gwaeddi,  Bâd !  bâd !  ar  y  soddedigian 
aydd  o'i  amgylch,  yw  efe.  Wrth  ddyweyd  ei  bregeth  y  mae  yn  dyweyídei 
gaiìon.  Dywed  am  ddagrau,  a  chwys,  a  gwaed,  a  chroes,  ae  angeu  m. 
Gwaredwr,  â'i  garíad  anfeidrol  yn  berwi  ei  enaid.  Sieryd  am  ad^odiad 
y  meirw,  a'r  fam  dragy  wyddol ;  a  tfara  yn  sîarad,  teîmla  ei  him  ar  derfynau 
y  byd  anweledig,  ac  y  mae  ei  wrandafwyr  yn  teimlo  yr  un  modd.  Y  niae 
y  cbwys  a'r  dagrau  fel  yn  rhedeg  gyrla  tros  ei  ruddîau  glandeg,  ae  y  mae 
cawod  o  ddi^rau  yn  gwlyehu  Uawr  yr  hen  eglwys.  Ond  dyna  y  bregefch 
yn  dybenu.  Rhyfedd  mor  fŷr ;  ond  hynod  mor  fehis.  Dyna  y  pregethwí 
yn  duitedd  yn  foddedîg  mewn  chwyst  Dyna  y  gwrandawyr  am  y- waith 
gjmtaf  oddiar  pan  ddechreuodd  yn  edrych  ar  eu  gilydd,  ao  yn  gw^ied 
a&mydd  o  dda^u. 

Ond  nid  yw  y  cwbl  drosodd  eto.  Y  mae  y  bwrdd  wedi  ei  ledu ;  y  rm 
y  dyrfa  cyn  ymadael  yn  bwriadu  gwneyd  cof  am  farwolaeth  eu  Hiaehawd" 
wr  mawr.  Aros  i  weled  y  dìwecLd.  DarBena  y  gweimdég  y  gwaaanâéth 
arferol,  ond  nid  yw  yn  gorphwys  ar  hyny.  Ni  welir  uni  aa^goel  'ei  lod  «n 
arbed  ei  gorff ;  y  mae  nerthoedd  yr  aberth  yn  llenwi  ei  énaiá.  Nld  yic  y 
gẃîau  aiferol,  "  Corff  eiii  Harglwydd  lesu  Griat/^  &c..  ynyysnddai^  fel 
wedi  pylu  wrth  eu  hadrodd  drosodd  a  throsodd — ^mwyhau  j  ma«  eu  nerth 
^-4yMiau  y  mae  eu  hargraff  ar  y  pregethwr  eii  httBMi?  pat  fỳŵyohlir''eu 
dywed»  Ymwthia  trwy  y  dorf,  ìreiddia  hwynt  â'i  ddagrau,  gwiyehhifTnt 
â'i  ohíwyB,  cyiàyrfa  hwynt  drwyddynt  draw  âl  eiriáu  melnsidn.  Yn  ww, 
dyna  ddemyn  o  hymn— yn  awr  dyna  bwnc  a  athrawiaatbi — yn  lawriŵfM 
waeddolef  annynwaredol  am  angeu'r  groes-^yn  awr  y  Bsäe       '        t  . 

**  Jones  fel  angel  yn  Llangana 
Yn  udganu'r  udgom  mawr." 

A  thyna 

*'  Dorf  mewn  twymn  Berclaadau,^ 
Yn  dyrchafu  uwch  y  llawr.  ,  ^  , 

Dy&a  wreichion  y  bregeth  wedi  myned  yn  fflam  angerddoL'  i  Biwdití 
bellaeh  ymdarŵ  trosot  dy  hun,.  gyfaiU.  Nis  gallwn  ddesgrifio  ychw»peg» 
Y  mae  ein  pwyntyl  wedi  syrthio ;  y  mae  y  dyrfa  w«di  myned^  i-r  hwyL;  yr 
ydym  ninnau  wedi  myned  i'r  hwyl  hefyd.  Pwy  ddÀehon  beidîo  ?  BepdJg- 
edig!  Bendigedig  bythl  ,  .  /'  ,  |.  .. 

Ond  wele,  nid  yn  Llanganyif  ydym  ni  yn  y  diwedŴ;.oiid  yma^  yÄyŵa 
hon.  Hannmr  can'  mlynedd  yn  rhy  ddiweddar  <\  weled  y  Be>  hWÄi^  ij^'  ^ 
ogoniant ;  rhyw  eilun  anmhŵffaith  o'r  peth  a  welsom  ni  ar  eìoìhyiẃlf  ^' 
na  chawaem  weled  y  peth  ei  hunan. .  O  ddifíyg  hyny,  foi  aBiii  Ẃ,y  ì^' 
ddarlun  uchod  mor  debyg  iddo  a  dim  a  elli  daro  wartho.  am  ei^  <>  m^* 

Gwir  yw  y  gall  fod  dynion  mewn  hwyliau  yn  yr  oed&ton  hebJWẀ^ 
o  grefydd  yn  eu  calonau.  Nid  yw  yn  beth  anmhoaibl  fod  aínibeE  W^  3^ 
myned  i  hwyliau  yn  eglwy»  Llaŵgan,  ac  yj^  ii^^  i  hwyJiw  pvr  i^Wiw 
yn  y  Bontrfaen  y  dydd.Mawjth  caölynojl.  **  JJÌJbtt.gjweniŴ'hebiF  <^^* 
Dieäfcwm  f od  ambell  un  hefyéyn  ca<el  ŵi  garioiymaíth^gyda  ffirwdŷÂ/íÿŵÌ  ^ 
deimladau  anghyfiredin^  ac  eto  heb  wybodr.iHi/  deall  y^m^^^  b^^hfẅi^ 


JON£S  O  LANGANy  A'i  AMSBRAU.  161 

tdsnlttî.  ClywBom  am  un;  yr  hwn  wedi  bod  yn  gwrandaw  Mr.  Jenẁ  yn 
pregethu  am  Grist  yn  bwrw  allan  y  lleng  oytlu^ulìaid,  a  ofynai  i  gymydog 
wrth  íyned  adref  pa  faint  oedd  lleng ;  atebai  hwnw  eu  bod  yn  rhywbeth 
garw  o  filoedd.  "  Wd,  wel,"  meddai  yntau,  "  mae  yn  rhaid  eu  bodyn  llai 
na  llygod  bach."  Ond  attolwg,  a  ydym  ni  yn  yr  "  oes  oleu  hon,*'  yn  ber- 
fiaîth  iy dd  oddiwrth  gymeriadau  o'r  f ath  yma  ?  A  yw  pob  un  sydd  yn 
amlyga  teimhid  ar  y  Sabboth  (yn  y  dull  newydd  boneddigaidd  o'i  amlygu) 
yn  byw  yn  weddus  i'r  teimlad  hwnw  trwy  yr  wythnos  ?  A  yw  ein  hoU 
mrandawyr,  îe  ein  hoU  broffeswyr  ni,  yn  deaU  pob  pregeth  y  maent  yn  ei 
chamDawl,  neu  yn  ei  chondemnio?  Os  addefwn  y  gwir,  rhaid  i  ni  ateb  y 
ddau  ofyniad  yn  nacaol.  Nìd  sŵn  oedd  y  ewbl  yn  Llangan.  Yr  oedd  y 
gwirionedd  yn  cael  ei  draddodi  yn  eglurhad  yr  Ysbryd  a  nerth — ^yr 
ÂTglwydd  yn  dwyn  tystiolaeth  i  air  ei  raa — ^praidd  Crist  yn  cael  eu  porthi 
—âaweroedd  o  bechaduriaid  yn  cael  eu  troi  at  gyfiawnder — a  pheohodau 
gwicthaf  y  wlad  yn  gostwng  eu  penau. 

Nì  ddarfu  i  ni  erioed  weled  dyddlyfr  Mr.  Jones.  Nid  ydym  yn  gwybod 
ei  fod  yn  oadw  un ;  yr  y dym  yn  tra  thueddu  i  gredu  nad  oedd.  Nis  gaUwn 
ddüyni  ei  haike8  yn  fanwl,  manwl,  fel  y  rhydd  y  papyrau  haneB  symudiadau 
d  Mawrhydi.  A  phe  gaUem,  nis  gwndem ;  byddai  y  drafferth  yn  fwy 
m'r  bttdd.  Ond  y  mae  rhai  o  amgylchiadau  ei  fywyd — ^y  mae  rhai 
angfareiffîiau  o  helaethrwydd  ei  lafur,  yn  teUyngu  sylw  arbenig ;  ao  at  y 
ihd^]^  er  mwyn  peidio  a  bod  yn  afresymol  faith,  y  eyfyngwn  én.  sylw- 
adau. 

Nld  oedd  Mr«  Jones,  fel  ambeU  filwr,  yn  cadw  o  fewn  ei  gasteU,  heb  saethu 
atiiiebioiid  gieiynion  a  feiddi^t  o  fewn  eyrhaedd  ei  fagnel.  Cariodd  ef  y 
frwydí»  î'ganol  gwersyU  y  gelyoion.  íäai  allan  yn  nerth  Duw  byddin- 
oedd'  IsNiel ; — bloeddiai  i'r  gad,  ymladdaì,  buddygoUaethai.  Dywedaaom 
eisoes,  fod  gwyhnabsantau  yn  bethau  arferol  yn  yr  amserau  hyny ;  ae  yn 
mhlith  manau  eraiU  cynneUd  un  bob  blwyddyn  yn  Llanbedr-ar-fynydd,  Ue 
oddeutu  pum  mUltir  i'r  gogledd  o  Iŵngan,  Hwn  ydoedd  prif  "  fabsant" 
y  wlad.  Yma  yr  ymgynnuUai  cannoedd  o  ieuenctyd  Morgan wg,  i  yfed^ 
meddwi,  dawnsio,  ymladd :  a  pha  beth  mwy  ?  Edrych  JEph.  v.  12.  A 
gwaeth  na'r  cwbl,  dydd  yr  Arglwydd  ydoedd  "dydd  mawr"  yr  ẃyl  feU- 
digedig  hon.  Penderfynodd  Mr.  Jones  wneyd  ymdrech  er  rhoddi  pen  ar 
y  c;^ttüiad  pechàdurus.  Mae  yn  debyg  ei  fod  wedi  pregethu  yn  eî  erbyn 
y&  Lkíigan,  ond  nid  digo^  hyny.  Ar  un  Sabboth  aeth  i'r  gwyhnabsaiit  ei 
btitian — aeth  yno  i  br^gethu  ürîst.  Bhoddodd  ergyd  marwol  ar  unwaitb 
iV'4yi  bechadums;'  a  mwy  na  hyny,  trôwyd  y  "mabsant"  yn  gymanfa: 
parhaodd  i  fyned  yno  i  bregethu  ar  y  Sabboth  hwnw  am  ddmg  ndynedd 
(ẅ^hjngéán!  Paírhaodd  Llttûbedr  am  yr  hoU  fyneddau  hyiiy  yû  Ue  oyn- 
n^JÜiól  pobloedd ;  md  i'r  gwyhuabsant  mwy,  ond  i  wrandaw  yr  ef engyl 
dŵgywyddol:  ^*Efe  a  wthía  dy  elyn  o'th  flaen,  ac  a  ddywed  wrthyt, 
öyŴÄia  elf."  Gwthîodd  Duw  y  gelyn  o'i  flaen  ef  y  oynnyg  cyntaf ;  pen- 
derfÿnödd  yntau  ei  ddyfetba  ef.  Pe  gadawsai  ef  Är  unwaiöi,  buan  y  oyf- 
oda^  dtfu3nefngyda  nerth  adnewyddol ;  OBd  parhaodd  Mr.  Jone»i  guro  nes 
yd<jedd  ẃedi  ttwÿr  farw— nes  oedd  y  tô  a  arferent  gyíchu  i*r  mabsaût  wedi 
beûdddîò,  ÿí,  thô^ŵraU  wödi  oyft)di  o  rai  na  wyddetit  m  daiio. 

^ŴmaSthi  wrtfe ddyŵwelyd  adref  wedi  bod  yn  pregethu,  tarawoddwrfch 
fiättìí  oeifiíöfwyr,  wedá'ymgytìnuU  er  mwyn  y  difyrwdi  ereuláwn  o  ymladd 
oŴjpbd-    Th)ddaiy!>t,  eÿfaWhòdd  hwyirt  yn  garedig,  a  dywedodd  yn 


152  JONES   O    LANGAN,   A*I   AMSEÌeIAU. 

serchog,  "Y  mae  genyf  newyddîon  da  ryfeddol  í  c^^>  ^R^  !?îÇ^'îi V?/^M" 
wc"h  can  fwj'^ned  a  gwrandaw;  cewcb  fyned  yn  yblaep.  â*qii'gŵ?ji^ 
os  byddwcli  yn  dewis."  *\Vedi  eu  gorclìfygu  gan  eí  siripld|QD..ŵ 
"  CaífTy  gŵr  boneddíg  wneyd  fel  y  mynoí"  ^iyn  decbreúodd  ddYwem 
wrthynt  am  eu  beneidiau  anfarwol,  açi  gariad  y  ,Gwared\^yr  maẃr*  aCr  an^ 
ângeu  y  groes;  a  disgynodd  nerth  Duw  gyda  ei.ddyẁedy^.  'íar^ẃ^c[|'y 
fintaî  fawr  â  syndod — ^goUyngasaint  y  ceilioffod  i  fy;içd  llè  y  mynent 
ànghofî  wyd  y  chwareu ;  anghofiwyd  pob  peth  otid  y  te^tun  rif  awii  oddijarba  un 
V  llefarai  y  gŵr  dyeithr.  Wedi  iddo  d^ybenu  dyweyd  y  *neẁydclÍ9n  äiai^^mà 
oedd  neb  yn  meddwl  am  fyned  yn  y  blaen  à  r  gwai.th  y  ^dáetlîai^l  y^ŸAl^ 
blegid;  aeth  pob  un  i'w  gartref  yn  dawel,.  a  Uawcr  ub,  'mae  ŷn  4çbyfi;o!^ 
wedi  cael  calon  newydd^  '    .      ''  ,',,  ,L  ^' , '  I  - 

fthy  fechan  ydoead  eglwys  LJangan^,,  rhy  feciian.ydóedd  su*.  Fòr^nwg 
{  gynnwys  "sainei  udgom  ef.*'  Toithíodd  Ddehcu  à  Ooglédd*-^.'Taitfe 
iodd  Gymru  a  Ùoegr,  Yn  awr  y  mae  yn  adsaîn  oglwys  îjjíán^aiC  ^pMm- 
went  a  chwbl;  yn  y  man  y  maë  yn  eithafi<fn  y  Opgledd  ^p^  ymry'son,*á 
dynîon,  y  rhaî,  y  pryd  hwnw,  nid  oçddynt  i)íema>vr. gwetr  n^  pb'a^amam{ 
ineẅn  eiliad  braidd,  dyna  fe  yn  nghapel  Spa-fielàsy  Llúndaîn,.yn^Kp€^çü 
gaîr  y  deymas,  nçsy  mae  y  Saeson  yn  gofyh,  .'^'  Beth  yw  hyn*  í  Ẅ<?  ^jp^j 
fè  ete  yn  neuadd  mwr  casteli  St.  Öonat's,  hen  artref  y  ëtraáimgs,  ^ 
chwythu  ya  yr.'udgorn  mawr.  *  Ac  nid  pregethu  a  theíthîò  ydoedd'ei  ,tou 
lafur.  Sefydlddd  ysgolion,  adeiladodd  gapélau,  a  theithiodd  y  ^wiäfirdd  i 
gasglu  arian  atyntt  Nìd  aeth  nemawr'  <?  weithiau  î  Loegr  hebj  ^OTed  äi 
Sdeiseb  gydag  ef  i  geîsio  arian.  Ni  jchroesòdd  yr  Hàfrén  némá'yrr  o  weitlt- 
îau  tua'i  gartref,  íieb  swm  d  ariany  Saesoù  gỳdag  çf';  nid  iddo  ei  ^unai^ 
Qnd  át  ry w  ysgol/ rhy w  gapel,  neu.iryw  açhos.ç^efydclol  neu  cjdyhŴLroí.neu 

^yddl  '  .   .  V*     !  -Y'»  .í-'---"/ 

in  y  flwyddyn  1^75,  saith  mlyhedd  wédi  ei  ddyfodîaà  i  .ía,n^àn^  pfjra 
odd  ddwy  erw  o  dir  yn  Mhencoed^  tua  tuair  nûíltir  Tr,  ffagloda  ó  IjSiiigjàîu 
ÄdeUadwyd  ynö  gapel,  yr  hwn  a  ystyrîd  yn  un  mawr  ^ros  ben  'yr  *am'""" 
hwnw,  âg  ystabl  rhagorol  î  geflfylau  y  preg0thwyr'o*r  tu  cefn  ìddç^  a  r 
helaeth  í  geffylau  y  gwrá,ndaẁyr.  Rhí^nwyd  y  gẃeddill  dr  tír  /ýp  dd 
gaeau,  neu  berci,  fel  eu  gelwir  yn  sîr  Ábertèífi  ;  un  í  gael  'porfa  }  [ 

pregethwr  yn  yr  haf,  a'r  llall  i  gael  gwair  jddo  erbyn  y  ^auaf.\  *X ^, 

wyd  tŷ  gwir  gysurus,  fel  y  gallai  y  pregethwr  ipi  hunan,  'druan,  gael"ue!i 
guddîo  èi  beri.  Dyma  Salem.  Gwyddom  lia  bydd  gan  neb  p^  OíçrBen-j 
ẅyr  ag  ydynt  wedi  bod  yno  unwaîth,  yr  ùn  gwrthwynebîád  î'fynêa  'yno 
etd.  Nis  gwyddom  am  un  man  â  mwy  o  bob  peth  sydd  yn  tiieaaû.'L  ^tì. 
i  ddyn  deimlo  yn  gysurus  o  gartref,  na  Salem  y  Methodístiaîd  y^  Ẃ  í!^" 
ganwg.  Ond  nîs  gellid  cael  yr  hoU  bethau  hyn  heb  arîan,  a  Uaw'èr  ò^af  lan.^ 
ond  gadawer  rhwng  Jones  a  hyny.  Gosododd  bobl  Llunidain  ó  'daW 'díretjfc^ 
i  Pethodîstiaid  tlodion  Morganwg.  Ni  adawodd  lonyddwch'  'i'djdj'ni'nes 
oedd  Salem  yn  ddîddyled.  Yr  oedd  Mr.  Jones  yn  bencampẁr  yn  ^  gçîir 
yddyd  o  gasglu,  Efe  oedd  ben  î  gael  arian  át  bob  achos.  0^ '  Dyddai 
rhyw  ddyri  truan,  yn  sir  Forganwg,  neu  un  o'r  sîroedd  nesaf 'atî,  w^,cae]i 
coUed  ar  dir  neu  ar  fôr,  trwy  dân  neu  ddwfr,  neu  ry wbeth  neu  Doppem  ;• 
cyfeîriai  ei  gamrau  tua  Thremains,  preswylfod  Jones  o  Langan.  yjTroe^^ 
Mr.  Jones  yn  rhy  gyfrwys  î  gymerỳd  eî dwyllogan bob crwydryn  ;' ònanaÄ 
ẁelai  w^ir  wrthddrych  elusen,  dychlamai  ei  gal(MÌ  dosturiòl :  ac  ünẃaitç  ŷr| 
ymgymeraî  ef  âg  'aclios  unrhy w  ddyn,  gallaí  îiwnw  béndèrfynù  -lo^ 'p<>b 


JONES  O  LANOAN,  a'i  AMSERAU.  l^ 

jie^h  yn  áÔA. ,  ,^r,oedd,  Mr,  Jones  yn  ŵr  boneddig  drwyddo  dr^i^?  on^  nid 
oed^  yn  gyŵetlìo^ ;  ýr  oedd  ei  enaid  ef  yn  by  w  uwchlaw  cas'glu  cyfoeth 
îdáo  eí  huna^,;,eto  yt  oedd  yíi  berchen  ar  y  fath  ddylanwad,  fel  y  gí^llai 
berî  í  gyf^eth  dynion  eraìU  redeg  yma  Jieu  acw  líe  y  cyfeiriai  â'i  fysi 
Teîmlai  dynion  nas  gallent  beidio  a  rhoddi  ar  ol  gwrandaw  ei  anerchiad  ef, 
bydded  y^  achos  y  peth  a  fyddai.  Y  mae  Uawer  o  chwedlau  pur  ddigrifol 
yn'cael  eu  hadrodd  am  dano  yn  ei  gysylltiad  â  chasgliadau.  Cymerer  im 
neu  ^dwy.yn  esîampl.  Pan  yn  casglu  unwaith  yn  un  o  gapelî  y  brifddinas, 
dA'gẁjýddodd  fod  ynp  Gymro  yn  gwrandaw.  Gollyngai  y  pregethwr  holl 
Örwd  ëi  byawdledd  a'i  arabedd  ar  draws  y  bobl,  er  mwyn  eu  cynhyrfu  í 
toddi/-,  •ÎTeîmlái  y  Cymro  y.òwlwm  o^dd  rhyngddo  â.1  arian  yn  dattod  yi^ 
gyÄým*  yh  y  man,  heb  allael  ymattal  yn  hwy,  gwaeddodd  yn  iaith  ei  fam^ 
"  Jones,  ^ones,  çuiYfyl,  ymatteli^ch,  da  ch^^i ;  peidiwch  a  gwasgu  yn  dỳn- 
ftçH"  ÉŴÒ,  f>nîdê  bydd  raid  i  xm.  rôdaì  y  cwbl  a  feddaf,  ac .  ni  bydd  genyf 
fẅlÎDig  i*m  c^o  adref."  Dy wedir  iddo,  dro  aralí,  ŷn  yr  un  ddinas,  ddefnT 
yaäio  hanes  Pedr  yn  hwrw  eî  fach  fr  môr,  ac  yn  cael  y  pysgodyn  â  dg.rn  o 
áfian  yn  eî  eneu,.  i  bwrpas.  Boíeu  d]*â.noeth,  cm*aì,  gwas  boneddîges  gyí- 
oeili'oÿ  wrtb  ddrws  eji  Myi  gan  ad^el  basged  yno  i  Mr.  Jones.  í rbyn  éi 
Ìlagory^ẃèlè  bysgodyn,  a  Öythyr  yn  ei  enau,  yn  cynnwys  ysgrif  am  ddeg 
púnt'.    Xr  oedd  Mr.  Jones  ^  gweled  Uaw  yr  Arglwydd  yn  yr  ameyíclL: 


wHn'ŵddy^gŷblîoẅ. ,  Cafodd  Mr.  Jonea  ei  ran  o  erlîdiau.  .  íarawod^ 


ymgasfflodd  tprf  .0  ddynipn  drwg  o'i .  amgyích,  dygasant  y  lljyfr  j|anctsiiâd 
01  aiìẃýÍÄw'  trjsty'  dt'ató^  ac  ẁedi  poení  cryn  lawer  amo  yntau,  dywédasapt 
ẃrtìioi  y  CBj'^üèd  i^ŵ  ffordd  ond  iddo  addaw  peidio,  dyfod  yno  i  bregetiiu 
tyÌll^mWy^ch.  '^  "  0  na,"*  'ebe  yntau,  ^  nis  gallaf  wneuthur  .hyny ;  nid  oe^ 
yr  W.addeiwíd  ŷn  j^erthýn  í  chwí  na0  i'ch  tad.'"  Ond  dyoddefodd  erlidia^ 
0  wur  bur  wáfianoî.  Yr  oedd  boneddwr  yn  byw  yn  ei  blwyf,  Vr  hwn 
(fcdd  yîi  dra  aiífoddlawn  fòd  çymaint  o  bóbl  yn  dyfod.  ynghyd  i  íangan, 
ac  yii  **drýllio,yr-  eglwÿs.**  Çafodd  Mr.  Jones  hwn  yn  elyn  chyerw, 
Öwadôfia  eiiYsr'  y  boneddwr  hwnw,  pnd  ni  chaiff  le  ar  ein  papýr. 
tìẁydabm  pwy  gafodd  eî  gyfoeth  wedî  éi  farw,  ond  nisgwyddom  pa  le  ý 
iiaq  ẃëàî  inyned  ^rbýn  heddyw.  Mwy  na  thebyg  hefyd  yw  fod^rhai  o 
lonejdldigiòn  y.  plwỳfáu  cymydogaethol  yn  cenfìgenu  wrth  boblogrwydd  ýr. 
otfeînaa  Methodístaídd. .  Anfonwyd  aẃwyni^au  unwaith  ac  eiìwaith  yn 
ei^  eiflfiíýn^  a,t  yr ,  esgo})  ^ .  eî  fod  yn  pj-egethu  heb  yr  un  Ilyfr — ^fod  pobl  o 
tìŵmu ,  çràiu  yn  dyfpd  i'w  wran^aw  i  Lang 


Mŵmu ,  çràiU  yn  dyfpd  i'w  wran^aw  i  Langan^  ,a*i  fod  yn  pregethu  yn 
aftèolaià'd  ýma  a  thra^  dros  wyneb  yr  hoìl  wlad.    .  Ni  ddarfu  ,i  w  arçlyydd- 


,  ,^r-  ÌslyL  sylw  i'r  acl^wynîadau  yma  am  gryn  amser^  ond  gorfodwyd  ef 
(fT  díwedcí  Tw  alw  i  gyfrii.  "  Mr.  Jones,'*  ebe  fe,  "  mae  yn  ddrwg  genyf 
Or|bd  (jlyŵédýd  wrthych  fod  achwyniadau  i'ch  erbyn  we^di  dyfod  i*m  clu^t- 
iftuj  dy^edir  wrthyf  eích  \)od  yn  pregethu  mewn  Jleoedd  anghysegredig.^' 
"Stüuìdo,  erioed^  fy\  áf-glwydíl/'  meo[dai  yntau :  "pan  yr  rhoddes  jMab 
MaÄf  'èí  ẁoed  ár  ,y  ddaear,  darfu  íddo  gysegru  pob  modfedd  o  honí ;  pni 
önasai  nyny,  yr,  wy^  yn  ofìii  liíi  wnai  unrhyw  gysegr^iad  o  eiddo  eich  ar- 
glwyddìaeth  ddaiòm  yn  y  byd.*'    Ar  ol  rhyẃ  gymaint  o  ymdidyddan  oar- 


164  JONES   O    LANGATf^   a'i   AMSBfiAU. 

iadu0,  ymadawBaiìt ;  ao  aeth  Mr.  Jonds  yn  yì^tn  âel  ftifenroL  iY-gẁip- 
ionedd  jw,  má  oedd  yr  e^b  da  (Sbüte  Bàmngloii)  yn  cfawemiyéii  ei 
attal ;  ond  da  íuMaì  ganddo  pe  buîusai  y  lleÜl  o  fugeüiaM  ei  eegobadäi  yn 
fwy  tebyg  iddo.  Nid  byohan  oedd  syndod  rhai  o'r  erlidwyt,  wrth  weied 
Mr.  Jones  a'r  esgob  yn  rhodìo  yn  mreichiau  eu  gilydd  bt  óíy^*  cerydd." 
Ond  symudwyd  Dr.  Barrîngton  i  esgoboeth  Saîssẁury,  a  gosodiwyd  Dr. 
Watson  yn  ei  le  ar  esgobaeth  Llandaf.  Adnewyddwyd  yr'achwynîadaw 
yn  erbyn  y  pregethwr  flyddlawn,  a  gwnaed  pob  ymdrech  i  lanw  meddwl 
yr  esgob  newydd  â  rhagfarn  ytt  ei  erbyn.  Ŷmddengys  iddo  yntau  Iwyr 
benderfynu  gwneyd  iddo  ymgadw  o  fewn  ei  blwyf,  neü  ei  ddysgybiu  yn 
ol  y  gyfraith.  Ond  wedi  iddo  gael  cyfle  i:*w  adnabôd  yn  wellyiiewidiodd 
eì  íéddw].  Galwodd  ef  o'r  neiUdu  ar  ddydd  ymwelìad  yẃ  y  Bonlfaeti^  a 
dy wedodd  wrtho,  fod  yn  thiiá  iddo  ymgadw  ©  feWB  ei  blwyf  ẅ,  bun : 
nad  oedd  rhyddid  ìddo  ymyraeth  ft  phlwyfau  dynàon  eraiU,  hes  «î  £i!>d  wedi 
eael  sail  gadam  i  gredu  fod  pob  enaid  yn  ei  blwyf  et  hunan  wedi  éiaohub. 
Atebodd  Mr.  Jones  yn  ostyngedig^  ei  fod  yntdmlo  rhwymedigacih  àr&o 
i  gydsynio  â'r  cymhelliaâau  taerion  a  ddylifent  ato  o  bhi^yfau  lle  y^  ei^ 
geiúusai  yr  oíFeiriaìd  eu  dyledawyddau ;  a  lle  yr  oedd  y  trigoMcm  yú'inart 
o  eÌ8ku  gwybodaeth»  <f  Os  félly,"ebe  yr  esgob,  '•rhadd  i  má  gyawwyà 
mesurau  i'oh  attaL''  "Gellwch  wneyd  hỳny)  fÿ  arglwyidd,"/ aŵebai.  Mr. 
J(Mies,  "  ond  nis  gaUaf  fi  newid  £y  nihénderfyíaîad."  Yr  esgòb,  yn  synu 
wrth  weled  y  fath  wroMeb  digyffrò,  wedi  ei  gysylltu  â'r  feth  ostyngeidd- 
twydd  bon^digaîdd^  a  ofynodd  a  oedd  ganddo  deulu.  '  "Oes,'  fy  a^- 
glwydd,*'  meddai  yntau ;  "  y  mae  genyf  wraig  a  thii  o  blant."  *f  Wel/ 
tíbe  ei  arglwyddiaeth,  yr  hwn  erbyn  hyn  oedd  ẅedi  ei  orchfygii,  *i^edi 
newid  ei  wedd,  ao  wedi  newid  ei  laÌB>  "Mr.  Jones  baoh,  ni»galla£  ifl^ 
modd  yn  y  byd  ŵddwl  am  eioh  niweidio ;  ond  y  mae  ófieiriaid  plwyfi» 
P  ■  '  h  ac  Ff— • —  yn  wrthwynel)ol  dros  ben'i.«hwi;  gwnswolvhyn  spi^ 
nghais,  peidiweh  amyned  fw  plwyfau  hwy.'*  *'  Oẃnaf^fy  arghrydd  !*'  ẁe 
yntaü ;  a  chadwodd  ei  alr.  \    .  . ,   ,    ,  i 

Ond  fe  ôfynii*,  "  Paham  yr  aroeai  Mr»  Jonetì  mewn  caethiẁed  é'r  fatb'î 
Paham  y  oymerai  ei  rwymo  fel  hyn ârhefiynau  esgòbaetbol rhag  ẃyiiedí'r 
plWyf  hwn  neu  y  plwyf  arall  ?  Fsàtam  ẁa-  ehyiherasaá  fesur  a»  fiiíẃái  yn 
taflu  pob  plwyf  o  led  y  pen  o'î  flaen  ar  unwaith  ?  I  ba»  beth  yr/  aroaBÌ  àfn 
ö-i  feth  ef  mewn  cysylltiad  âg  egiwyi}  wladöl-i4-4g  eglwys  ytì  núia/tẁy 
oeddiddo  gynnifer  o  eiynion,  gan  barai  ydyoddefaigymaint  ẁeiŴ- 
ìgaeth?  Wele  gapel  Bsdem,  a<kilad  èangaeh  a  llawer  mwy  cyôéiis"ii^ 
eglwys  fechan  Llangan,  wedi  ei  godi  ynyrymyli'  Paham  nald'feetliaiti 
hwnw,  a  gadadí  esgoî^yddiaeth  a'i  holl  rwymau  am  byth  ?  i  Äethàáí^Ao^ 
wiad  allan  fel  un  gŵr  gydag  öf— bman  y  buasai  yr  eglwyé  yni^M  éjmt; 
buasad  ei  enw  yntau  ya  Uawer  uwẃ  trwy  Oymru  a  lAoegT'  nag  ý  iBMÍeuÿn 
awTy  er  ucîbed  yw ;  gan hjmy, paham  na  buasai  ar  unwaith ymyŵineilldüö'» 
Welet,  ein  oyfeül,  y  mae  dy  ofyniadau,  dy  haeriadauy  dy  sylwaâotf,  dy  rẅ- 
ymau,  a  dy  gasgliadau,  yn  disgyn  am  ein  elustiaü  fel  cawod.geBllysg-  'î^^ 
wyt  yn  pcri  i  ni  feddwl  am  Dafydd  o'r  Twyn,  yt  hwn',  wrth  glywed  ŵ 
daád  yn  adrodd  hanes  taith  Tomos  o  Bencym  i  Lundaìn  ao  ynei/öt'* 
ofyneâ'  mewn  syndod,  **  Paham  y  treuliodd  Tomos  >gymaint  o  amfler  laöwn 
myned  adyfod?  Pahain  na  buafiai  yn  teithio  gyda  y jfcáhjomy^'^^'^^^ 
Dafydd.  "Bwytaodd  Mrs.  S.  L.  >■■,..  ei.  boreufa^d  yn  liAaiíàtmr^'^P 
oédd  .ymai<^  go»twng  l»id.'^  Nid  'Oísìd  Dafydd;  yn.ystyried  ŵ  «ŵ?^)' 


JQNk&  O   LANGAN,  a'i  AMSEBAU.  166 

îoà  .gryn  dnugmiii  aaljiiedd  c^  dyfod  i  fodolaeth  wedi  i  Tooìos  dnian 
ddjteiiu  ei  d^tíi.  Oiid  K^warea  teg  iddo ;  yr  oedd  agerddloDgau  ao 
agerddgerbydau  wedi  dyfod  yn  bethau^rfiredin,  pan  agorodd  efe  ei  lygaid 
gyntaf  ar  y  byd.  ŵelli  dithau,  em  cyfaìil,  fod  wedi  syrthio  i'r  un  cam- 
syniad  a  Dafydd  o'r  Twyn.  Y  mae  llawer  o  bethau  wedi  dyfod  yn  bethau 
\yBunyddiol  erbyn  hyn  sia  f reuddwydiai  neb  am  danynt  yn  nyddiau  Jones 
0  LaûDgan.  Gadawodd  y  ^'  ddwy  fil "  h)ng  eglwysyddol  y  llywodraeth  ar 
ddydd  gŵyl  BarthdLomeus,  am  fod  y  brenin  a'i  gynghor  yn  mynu  ei  lly wio 
bi  yn  erbyn  eu  cydwybodau  hwy.  Gadawodd  y  Methodistiaid  hi  am  fod 
y  bara  ar  ei  bwrdd  hi  yn  llwyd  ac  yn  afiachus.  Nid  ydym  yn  credu  y 
gadáwBÌd  hi  gan  yr  hen  ymneilldüwyr,  pe  caws^t  ei  llywio  hi  yn  ol  eu 
cydwybod.  Ao  nid  ydym  yin  otedu  y  gadawsîd  hi  gan  yr  hen  Fethodist- 
isadÿ  pe  oawäeint  yi)ddi  gyfiawnder  o  fwyd  iachus  i'w  heneidiau  newynog. 
Feth  mwy-  diweddar^  Iŵddyliem,  yw  siaBad  am  ei  gada^l  áblegid  mai 
Uofnff.y  U^odraeih  ya»,  Ghryddom  fod  miloedd  yn  y  Uongau  ymneilldudl 
Bad  elent  ar  ei  bwrdd  hi  ar  un  ey&ifi  am  mai  llong  y  ILywodraeth  yw. 
Ond  pur  anaml  hyd  yn  hyn  yw  y  rhai  sydd  wedi  ei  gadael  lü  a  dyfod  atom 
fii  oläegid  y  rheswm  hwn  yn  un^<  Anaml  y w  y  rhai  a'i  gadawsent  pe 
huasai  pob  peth  yn  gyffoi  hyd  at  hyny.  Yr  oedd  pobl  yr  hen  amser  yn 
eredu  fod  y  gyfimâraeth  yn  dda,  ond  bod  rhyw  ddrygau  wedi  damweinio 
disgyn  ami ;  md  oedd  yn  eu  tyb  hwy  ond  eisieu  symud  y  rhai  hyny,  a 
ihyna  bob  peth  yn  ddfit.  Ond  erbyn  hyn  yr  ydys  wedi  daiganfod  fod  y 
diygau  hyny  yn  tyfu  o'r  gyfundraeth  ei  hunan,  ac  o  ganlyuMd  y  parhânt 
hwy  tra  ý  pery  hithau. 

Heblaw  hyn,  yr  oedd  Mr.  Jones  yn  eglwyswr  o  gydwybod.  Glynodd 
wrth  yr  eglwys  drwy  bob  tywydd,  am  ei  fod  yn  credu  mai  hyny  a  ddyhusai 
ei  waeuthur.  Pwy  all  ci  feio  am  hyn  ?  Yr  oedd  yn  ystyried  ei  gdnJlg^- 
wyr,  nid  yü  ymn«lldûwyr,  ond  yn  eglwyswyr.  Ac  nid  oedd  efe  yn  uitíg 
yn  ŷ  golygìad  hwn.  Nid  bach  fu  syndod  rhaî  ö'r  Methodistiaid  eu  hun- 
ain  pan  ddechreuwyd  eu  galw  yn  Ddüsmters.  Dangosodd  holl  ymdrech- 
iadaU'Mr.  Jones  mai  ẃ  b9if  ddyt»en  eedd  achub  eneidiau  dynion.  Er 
mlryn  hyn  y  tdtfaiai,  y  pregethaî,  ac  yr  adeüadai  dai  cyrddau,  Tai 
cyrddau^  cofier>  nid  capelau  mo  honynt  y  pryd  hwnw.  Golygai  yr  addol- 
djBíi  hyny  yn  lieoedd  cyfleus  i  ddynion  heb  urddau  eglwysig  i  bregethu 
ynddynt.  Ond  yr  oedd  yn  ystyned  y  pregethwyr  hyny,  yr  aelodau,  a'r 
cynnuUeidfaoedd,  y  tai  cyrddau,  a'r  cwbl,  yn  rhanau  o'r  "  Eglwys."  Dyma 
wraidä.  «i  wrthwynebiad  i  neillduad  gweinidogion  ymhlith  y  Methodist- 
iaid.  .€h¥^elai  yn  y  symudìad  hwnw  ÿmadawiad.  Gwelai  mai  trwy  hyny 
y  byddai  y  Methodistiaid,  yn  lle  bod  yn  rhan  o'r  Eglwys  Wladol  mwy,  yn 
gorff  newydd  o  Ymneüldüwyr.  Gwdsai  y  byddai  y  llirfur  a  roddasid  allan 
i  helaetbu.yr  Eglwys  yn  dybenu  mewn  cryfhau  rhesi  Ymneillduaeth.  Yr 
oedd  yn  bamu  yn  gydw^íodol  mai  gweU  i  aoíbos  gwir  grefydd  faasaî 
iddynt  barhau  ynglŷn  wrth  y*  Eglwys.  Nis  gwyddom  yn  sicr  pa  beth 
fíiasai  eitt  bam  ni  y  pryd  hwnw,  pe  buasem  yn  gymhwys  yn  yr  un  amgylch- 
iûdau  ag.ele.  Ond  fel  yr  ydym,  rhaid  i  ni  ddyweyd  ein  bod  yn  credu  ei 
fod  yn  oamaynied.  .  Eithr  yr  ydym  yn  eydwybodol  gredu  mai  ar  ei  ben  yr 
oedd  j  boi,  ac  nid  ar  ei  galon.  Buasai  Metfaodistiaeth  wedi  dybenu  yn 
Nghymru  erŷs  tro  bellach)  pena  chymerasid  y  Uwybr  a  gymerwyd,  ac  ni 
huasai  yr  Eglwys  naws  mwy  poblogaidd  nag  y  mae. 
.    OimL  er  ei'fo^  ya^ghvyswr  0  galoa  ac  e^wyddpr,  pell  oedd.o  feddwl 


156  JONES   O   I^N04.N,.A*I.  AV^ÄÎi^p. 

oeààyví Ááìgûith  crmeì  lygad,vao  yn  ddigoii  <didiì]fceddbà<íwí^^ 
blaid  eî'hŵi,  ẁ6  y»  ddigott  dfr agfai^H  ì  gydÄöböd  ŵ  î;^^H!l^Wé<^ 
wedd  níeẃn  pleidijiü  eraül.    Ynigyròysgai  â  dynîon  çU^  ÿéjH;]l;i)ri^ffÌ'i^^]^j^^^ 
yinnŵllduol ;  ya^yfrydẁ  yn  .eu  cjrfwfl^h,  cyd\feithiifldftí  âr.hFy /y»i§giîôt 
a  phittgiethaá  inawii  ûapekn  ymiietllduiol  jBior  rhj^d  slo  mẅ^oihwỳÚíâiiá^'M 
f^mŵLÌ  yẁ  y  Uftit.    Beneth  «Han  ifri  tm  a'r  ^t«f, '  rimh'  IẀ<i^  ẃ't^Sm^ 
'ò  blaîd  tíyindeithaâ  Genadol  LItnx(iain. '   Th  aíl  g^fàJŴ'd  (^H^^'^wMM^' 
deithas  hono,   nodwyd  amô  ef  î  bregethu  ar  ei  Jrhah  yn  un  ó  ^^^ç^im 
iiiW7«f  y<  bldfddinaft  ar  y  Ideg  o  lM,  1796^  dan' ôsíìojeI  >ì't  i&njaÁiT^iÈÊÍ  o 
genadau  hédd  ^alelett^  hMifòn  allan  i'Yáŷsóiödid'Môry  Dé^  '»¥%áŴẂM9*- 
iad  ö*t  cjferfodpwysîg  hẃnw  ýû  aẁî*.ger'  éüh'  ^^àn.'''l  éy^^i^  y'^ 
gaidyii  ynddp  ár  .bregeth  Mr,  JaaeaV  /'Äx  4ds44  rŴwẁr^  %Wẁÿl 
«m  .  cy&ttf odydd   cyhoeddus    â  |diregeth7vagoroi/^ciK/ yiPárohed%  üi^ 
Jiŵies,  o  Latìgan'.    Y  mae  ei  ddall  al  yŵiŷd 'ef 'yh'¥hy'Ẁdhá^d^ 
Whenthui»  i](nrhy w  èaliiûolîaeth  oddîwrthyiá"  rii  Vn  tìtighẅhèîäio^*  J^^  {]Çy: 
hooddwyd  y  bregeSi  hon  yn  y  gyfrol  gyntaf  o>  <*Jlŵẁ(^ry,{S9??^«»j^ 
yr  hon  a  osododd  cyfaill  oaiedig'  yn  ein  dìwyìbbwui  «GoaodwìstyittaÌfyiâaí 
càölynöl^ 


íàölynöl  01  honi ò  ftôen  ein  darllenwyr:  'ByéáynthfỲr' gpäìióH^^îíêẄ^ 
rddeall  ^^ei  dduD  ^H  ysbryd."    A  cUchoü  .ý  sylWádaü  rh^bjriýf  à'.fejjî^jijl^ 
,wn^ydargraff,ddaionugk  „    r, '/    ,      .if /ri.míi*i 

•f.  'i\>    ;  '.,  "      ,.  ■•      ,■  .  .  •■      ,-1       .  .1    .      .....      !.".  •I     ,j  .    ■;  1'  ilV     r//ü  a/ 

<f  A'ir  AíglwyW  ft  ddyw^ŵdd  v!rth  Gideoa,  Bhy  jUowg  yw  y.bol4^d4^d»itl4vii9ü 
r . .      .  (    ,  rẁÄi y  HidiaBSÌÄÌcl y^-ŵi^  dwylÄW ;'i  Ì?arti<  1îUv )2.   > .  > ./     u  f»  i  ni\\ 

M  ria  «hofiò  am^yîchiad  ä  gymerodd'le 

'ẁyd  cjŵ^hôrwr  (oblögid  dyna  fyádẅö 

eyiíghoi^r  ^oûŵit  a  ayml-galöîi  î  bre^ŵti  irieŵn'  'cyiẃdẃthäẃfíi  fltii^,  ŷti  îfcíí 

'deb  l]aẁef  o  ittinidò^ion  hélaethach 'eü  gw^bodáéŵ,  i^  çùlẁÿ  ei  táltìítŵŵ  «« 

'öalẁodd  cyftóU  ef  óV  neiUdn,  a  gofynodd  iddb;  ' Pa  fòäd' Vf  ýdyŵ*  yn'të4jD&I6{^fi 


h  éynnalleîd&Àẃrl/nîci^a^ëa^rÛad,  ÌM^ẂBM 
l  'le  yn  ÍFghyní^i'  rál  'blyneiddán»  ýn:  pl.  ^PSäf 
îdẅö  na  yii  galW'preèÍNtìẃi' ll^^jj^'ÿèfa^ 


Ibregetl^ü 

i'r  holl  bobl  ỳina'fel  i'ün'  pechâdnr.'  'Yr  ùn  modd  y  dichon  fy  Ai^lẃýdâ  jèjíáŵt'  fy 
nghynnorthwyo  innau  i  ddywe4yd  ychydig  bethau  cydẃeddol  ft'i  èwyìíÿÄ  ÿtí  nẄyìi4Ív 
<î^ẁwTapharchedÌghäi.''\  '         '   ^'  ■;  /^;^;'  'i!^  .* 

Wedi  cyffwrdd.  yn  fyr  &  4ybeu  y  oyfarf(xii,hwnw,  iaDwiji  -fiyijideíàhiiŵ 
ceuadol,  ynghyd  âV  bendithion  gwérthfawr  la  ddiefllient  aâdiii^nittfaýiit  i 
drîgolîon  tywyll-lepedd  y  dda^a*,  y  máe  y  píé^efthẅr^yn  distfjrn'ẁiîdái^lél 

areidestiinŵ>,c4njyn:r^' ' " ..:,;;„;; ;' ; ,; ,;' -;■;:  ,^  ;:,ì;;;.;ì^,^^;i;; 

"íÂo  yn^awT^mae  yn'ymddanfos  el  fod  -wediidyfod'ì  laiii  y  pt^cfyn  g:ẁG^.iŵii 
«eíÿll yn y  ŵnyniÄ,  i  wriífyd ymèrech tuag  at  ^hyrfa  y  gweTsyllíi/.feyçliwijẁíyn^îy 
Maen,  o  dan  íbner  htílottâhfý'gol  y  ghnes,'  ao  i  osod  icáéh  cynllub  gogoneddus  Itnfligjat 
'laẃa.  eneidian  mewn  gweithrediad,  keb  gymeiord  «ieh  digà(k>ni  ^aa^'jí^fn^iddòéddi'O 
anhawsderau  ac arinhsbygiaetliaii^^jdla&tlod  ar  eäoii ff^idd<;^0Bdgaii>liadri|ii;à9Hl«rBB 
JTL  hyn,  mai  yr  un  peth  gan  eich  Meifiir  dwyfol  yw  dw^  yn^y  blaenèi  fwriaÿiíiáíyn  y 
èyd  trẁy  fodoion  gweiniaid  á  thrwy  foddion  ner tbòi.  Ymae  y  gwirio$Ledd.iD»wr/}|wirt^ 
cael  eî  ddysgu  gan  y  ihAn  oV ysgrythÿr  sydd  ynawr  Ûan  lein  syli^. '  ÝínMiegoiigíiÉi 
anghtaifit  nodedig  o  hyn  yn  flëíÿdlìad  crefydd  yr  lesu'  yw  y  byd.  Nid'  •  oe<jbl)^  ^Ŵélt' 
ynan  a  gymerodd  Daw  yn  ei  lawl'r  dyben  hwnw  end-gwael  ^^iddynt!  ofr  >bimaia.ii  ^IT 
ôith  wrtiigyferbyttiad  sydd  rhyngddynt,  mewn  imiyetyr,'  àV  cwinwi  ityfttlon  n^féû^'mi 
fy  mron  yn  awr.)  Nid  rhai  wedi  eu  magu  yn  ysgol  A  then  oeddyrit,  nid''^K{bl  lâidoeftlinm 
gwlad  Groüg :  ond  pysgodwyr  tlodion  ac  anllythyrenog  Oalilea ;  ac  eto  gorchfygasant 
Uwer  o  genedloedd  byd,  a  gwnaothant  iddynt  blygu  i  athrawìaeth.  y  groee. 


JONŴ  a  LANGAír,    A*I   AMSERAU,  157 

í'WoW«ideoii«ö*Ẁêti'ééytn'í^>^n'ŵM'«iẁtŵÖigán  íair;^^^  A^^ẃyäô'  àt'ýrfèy. 
nen»ddnáwtwigwaiedíÿtttíi»ÌBrasl>iittín  onuesy  iMidiâiiUîa/ ^'  vhai.i>\ddweiíkéaií^Á 

iH'^iíi'éíWV6d'  wWm4^^  gynî.  •  \í*b  íilíai  ẁa  rhai  i  hpnoch  yn  bamu  d  fid  ỳn 
dẁ«Ŵaéh'j4*^r^mfcftWtíìéiŵ%ód.''Ẅé*  ^^  Mose»  a  DSàíj'dd  t)aè&i''öfV 

4e%BÌ,lSHsBaÿfo<Uáour  oYythgfẃtt T^^ttpdfltoíioftiedâl^tttt euith^ydftii^  ací^luaii^' ẃfeiti 
<^^pj[dwf^^i.f^}l  ^  ŵ^  ;5;  4^ft$oi  yn.  g044ef  MẂ)  aro9^gJr)d%  ^  w^it^>'0B4ifir 
^ftl?M^/!^*iw'i'î°*^  ^^^  '5'?  ^®^  ea  treu^ip  y^  .ha|)u8  yn  nghyiiid^ŵi^  j[r 
sreBOniinaia).     Pfei  nỳn,  yr.oedd  yr  Afglwydd  yn  ei  ddoethineb  yn  gwneyd  yh  yr.hêa 

mdMttttt.  ^'  ini  'i/  íH'  .  • '  ij   "■  •  >^ -/f'    •  i    ;•  •     .  'îirîit'u» 

ljAbr4rgibii(7ild'áiedi][ohoâdift»J3i4l(lòtLÌ  ^ìBàrl&ewf  JBartD.i:yi*  ^U/  Ymá6iJiii$y%íS\c 
^ÌMfŴ^^  Q^to^íffl^>!4d»o*iííí^iíorpílŴJied  fLgf>Wei  Dduir»  ad  ẁpi^;ii' ' 


'  ,x^íiívy>/A>§l\ry4ldî *i4' (Qe$îg^nyf f^a .dy^io»  naO' arÌÄn.la^fy^jnhwbi 

' A.njA 

f^'mm^Y:ým"ýr  ^íiáetíèyh^mnetti-^'  ^dÿwedodd  yr  Kìg\wyéá  ^rtháéfl'ẀŴ 

7t%dds0fí£:j^vÜu.^'Dyna/gy9tal'BbýdditvoM  -     .     i  .f  tv 

îj,  ^flíir\tó4|fl»vlry«^jí<)h^gid»W  gor»od  (k'oì^|U99^'gKeçUi- 

4^uŴífîŴíi^^^yi9v.W^>^^^^^^^^  -^*'  Ä  r^SŴiíi*^^  arwyddion  a(i.^rwyddion 
mrüd&efh'pi  gaoíänmáu  ei  nydd  wati,  m  a  gawn  eiií  cadmdog  wrth  oen  pyddm  o  daeng  mil 
ar  hugain  o  wyr.  Wele,  wele,  y  mae  rhyw  obaith  yn  dechreu  ŵin^ôsŵi  huri  ÿií'àhẃ','ití'eíb 
tebyg  yw  fod  Çji^e^^ir^iT^Míi  ŷ^^p^nío  '^y/ddin  ^topc^cl^ ;  fo  aliai  ei  fod  ef  a'i  g^'feillioii 
yn  awr  yn  dymu'no  cael  ueng  mu  ar  nugaín  erailì.  '  Ruasai  hyny  'yn  ddigon ;  gwnai 
Ìyi^ÿ4r«í*^háejia4iyiiy^byddirfgẃae  ih-  eŵiliögod  rhedya  hyn,  ni  a'«  hÿfiàltdfìefti^yn 
llwyr  o*n  gwlad.*  -Obd  *re»ẃch>  daciry  peni  Gadf»iŵo^  yh  gwdéyd  ei  ymddangosiad, 
"e^b  ì.ftj'ÄÄywed j\a  beih.%ià4j?^öd  ^fe  am  y  fy^dio  fçohafiu  *  Rhy  'lii.oaog  rÿifypti* 
"*  *  1  ìl,4^ rç d4y?Kedad|l.ÿr.A^lwy/id  fel>j?^  ÉdryGhwcbi  jfy  mrpdya:,  fiçl(y,ii^ 
.^.^^  endpifỳíin  djffjŵu  %jdd,dymon,  Çíinfyd^otuedd  yn  ymddangos  wwŵ.unrfeirj»" 
^jiJ^^  i»iff  y^P^iUfr-  ef  o'i  ogoAÌant  -  Yf  peJd  llu  y  >lidiaí*jaid  o  gan'  mil  .o  wyr  yji 
Upspcficn,^^  ^iààoi  Qi4eon;  ^to  rhaid  gwneyd  ei  lu  bychan  ef  yn  lUi  fytlv.p3:yw  yjr 
.Aj:^twyda,yn  mjned  ÿngtylch  y  gf  aith  o  waareduí  Hhaid  i  debygoUacih  dynojl  jçoddi 
i  ,:^ny  y  ÌÌywodis^th  pan  ŷmddangoao  Arglwydd  y  Üuoedd  ar  y  maea^  *  .i\hy  üo^ 
yw.jr  ẃblaYddjgyẁ  th;,  i  9fiì  i  rpddi  y.  Midianiaid  yn  eu  .dwylí^w/  (Jyiiier  jr 
^íT&lfryad  qfal  am eiogpniant ei hun.  .Y  mae  weithiau  yn  baiod  i. achwji^  ohle^ad 
gor;jxQd  0.  gymhorth,  oód  byth  oWegid  jhy  ûuîh.  öaUwn  níi^od  yn.  rhy  í«:e%,<oí^ 
Ju,,hyd4  éfe  bý'Sh^n  rhy  Jiwryr.  ẃ       ,  ^.    '  ' 

*  Nl  a  wêlwu  y  llwybr  a  gymerwyd  i  teihau  byddín  Gideon.  Yr  ocdd  rdiwriiod 
cyntijfy  prawf  yn  amser  dedwydd  i  bob  llwfrddyn  ofpus,  a  darfu  iddynt'ei  fwjnliau  ýn 
'hyftyàlL''r>AJ4ärítt"ÎV  ŵai  lílonÿid  Ŵog  fwýnhau  yi  »11  mor'^jŵyd  a  bytty,  Y^cytoer- 
'iadioyiitB^:^«ik  dyft.ddQágys  neTthimedéwl^.ao.ewyilysgafwoh  ettaid,  i  wnebrd>irfaÿw- 
.l^tfàfeiJtgswMfmaGfth^  P^^-t^n^wy»  bendecfyi^ad  calon  ddîyegogi  wneyd  rl:^wbeith 
dros  yr l^rglwydd.  ir  oedd  pob  íit  o'r  lleipwy r  hyn  cystal  a*dy weyd,  *'Dyferyn baçh 
trwy  gymhorth  fy  llaw,  a  ffwrdd  &  mi  tua'r  maes.'  Ond  am  y  lleiH,  y  rtiai  a  ymös- 
t}DBgâuDẃ/«r  iia'giiniatt.iyfedÿ  }*3nddeBgyäaad  oedd  Aimynt.hwy  neraaair^  «o  ofeì  am 
IwtjNiéifinti  y/dydd.  fiechgya  lumw^ih  jBTufûoI  i  Meddyiiaf  nad  iCüeddyDt  yii  dytym 
etLpeiaiLfowc  ynghyloh  y  Jdidiani  .id  :  cael  draeht  dda  i'w  hyfeid,  a.thipjn^  P  orpî^w^* 
dM4;ir.iuyslädaii;i)Uneéig  oedd  en  pvne  hiry<  Nid  oedd  eifiien  y  cyfjry.W'fai'^  \y 
gwáfnAacih;  ÿ  >ao  >er  oy«iir  nid  hyohan  iddynt,  «aWBant  fymed  toag  adref 

'íeUy  y  bobl  a  gyaieRU»nt  fwydyu  eu  dwylaw,  a'u  hudgyrat'  Wrthhyíiyy»w 
ddcBgya  ìddýnt  fyned  i'r  frwydr  hebarftiu,:0  leiaf  nid  oeddarîauynendwyiaw ;  yn  un 
Jlaw  yr  oeddT  eu  hwyd.  yn  j  Uaw  arall  yr  oedd  yr  udgyrn  j  gan  hyny,  y  mae  yn  amlwg 
fod  y  fodfiygoliàeth  a  ennUlwyd  y  diwrnod  hwnw  yû  gwbl  pddiwíth  yr  Ajgi wydd,  Fel 
hyn  y  nHier«iik.>Dttwfti  yn  arddaLac  yn  liendlthio  ^oddion  gweiniaid,  er  m^ym  «in 
«aldnogi  ni  i  fyneii  jva  y  bla<an  yniwrolyn  oinierth  ef,  pan  fyddpm  *yp»  gwnieiíthwr 
ifa|rwbèiihtgy:4äei  ^oho9,ef.    .  .,.•.. 

""'*.*  *        ,        *  '     **  *  ', \  ' 

1850.]  '  '        M 


158  JONES  O  LANGAN,  a!i  AMSERAü. 

Yr  wjf  yn  gobeiihio  y  gweitbiayr  Aiglwydd  trwoçli  chwi,  p  mjnoíl^fjj.  yji^^  ^^f^^ 
fodd  ag.y  byddoch  ya  meUiu  peidio  a  chanfod  ei  law  nerthoT  ^f  yti  ^gcM^ítj^r^ÿTÂfi- 
wyddo  eich  eamraa,  yn  y  cynlliui  sydd  o'ch  blaen.  O  t  y  fath  gysor  a  ^^(^jíjpíff'^i^ 
eneidìau  tlodion !  O  1  j  íáth  foddlonrwjrdd  I  T  mae  ymddibynu  goriiiod  ár  .mlp^n 
tebygol  yn  dca  naturiol  i  ddyn  pyrthiedig.  T  faih  esîamplau  dychijypllỳ^  <i^,1Ẁf-.^ 
gawn  yn  Gk>Iîah  a  Senacherib  !  Teimlai  Saul  yn  somedig  wrih  ymd4aòkb$iàdf  ÿ'lifíiic 
Dafydd ;  ond  nid  hîr  y  bu  y  ìlanc  heb  derfynu  y  matfsr  âg  ôf,  B^:d4^  í  ^^.ffiẅ 
llwyùi  Uongo'r  íath  lancian.  ffwif  a  chwythant  yn  yr  udgym;,pelalw^,f^JB9fPF 
am  y  piserau.  Os  deuwn  i'r  Testament  Newydd,  buan  y  gwelw»  ap^hfaíŴ-^ÍJwẀ  ,9 
ormod  hyder  mewn  gallu  dynol  yn  Pedr.  *  Pe  gwadbi  pawb.  dí/  medofl^  i"ÎÖ* 
wadwn  î  di  byth,  byddaf  farw  gyda  thî  yn  hytrach/  Chẁi  &  w^ddòch  pa  loá^à.j.^újf^. 
gwyddcdd ;  a  phan  aed  i  drìn  y  matér  rhyngddo  ef  al  Aiglwydd  iarugarog,  gofyii|fy^. 
iddo, '  SimoB,  mab  Jonah,  f^  wyt  ti  jn  fy  Hgham  i  ya  fwy  ^ia'r  ẃí|l  Iot  ?'  n^ 
ateb  yn  wylaidd,  *  ir  wyf  yn  dy  garu  di ;  ond  mewn  gwuioneaíj^  jO^p  ^Jf^ . >wim' 
ian  gyferbyn  ag  un  cristion  ond  hyny,  oblegid  y"n  awr  yr  wyt  yn  j^ẃit^Jpfẅ.^Ẁ 
ddím,  heb  dy  gymhorth  dwyfol  àì/  T  mae  Uawejc  o  honom  yn  rhy  d^bŷí^tl^fcÿ^ 
ddechreu  gwledd,  yn  yr  hon  yr  oedd  gailu  y  darparwr  i  lewyrçhff.'jiFn  figa^^ià^^,. 
'Owerthdau  can'  ceiniog,'  meddû,  'o  fiur»  nid  jw  ddigon  fel<  yjSoUò^^Ô^Wl'j^ffi^ 
ychydig;'  ac  fel  Andreafl,  jr  hwn  j  mae  ei  reswm  cwiwdol  y^  gpWAì^'f */?®ŵrí^ 
hyny  rhwng  cynnifer  f  Ond  gadawer  î'r  djrfi»  eistedd  i  lawr  inéwn  î^rad  '  *"" 
gftnt  lawn  (Migon;  a  chewch  chwithau  gaoglu  mvy  yn  y  diwedd  nag  f^  ic^ 
fan  yn  y  dechreu.  ,  ,r    ,  ^^,  (p. 

T  mae  yr  ymresymu  cnawdol  yraa  yn  ^ych  yn  poenlf.  priatìpi]^  ^Ẃ^  r^rwS^ 
fy  nghalon  anghrediniol  fy  hua  fy  nhemtio  boreu  heddyw  i  %aoU)i^ff>gMff^  P^SììCffi 
fy  nghynnorthwy  presennol ;  pnd  meddyliaís  ar  yr  un  pryd.,  oa  na  aUwp  j^j|^]q^|^j 
weddus,  y  buaswn  yn  debyg yn  yr  on sefyllfa a,bechgyii a  dde&yddíant^Oii^f^  j^,/,^ 
eu  ceseiliau,  Vw  helpu  i  noio,  y  rhai  ob  gadewir  id^ynt  ^tlu*o  .yn-  rhy  isi^tf.  Ìt'ÿfpÌÌ  JJft. 

dymchwelyd  y  Uanc  à'i  sodlaa  i  fyny ;  a  thyna  fe,  yn  Ilfi  nofio^ : Ji^^  ^^  —  i 

Qan  hyny,  goììyugaî  fy  hun  i  drugaredd  y  dòn,  gan  c 

hòno  o  eiddo  ein  Haiglwjdd  bendigedîg,  '  Wele  yr 

ddiwedd  y  byd.'  .     '    í    ^  i     •)  '     „r  ■  ,x.v 

Anljawdd  y w  rhyfeddu  a  chanmawl  gormod  ar  y  biwdfiydeád  duwiol  àjd^  jy?*, 
Ilenwi  eich  calonau  gydu*r  gwaith  daipnua  hwn;  ond  çofiwch,  rhaia  Vr.  gwÿtlti»jgae|,.4< 
goroni gan  ^drychiad  amyneddgar  at  Dduw,  a  dysgwýliad  yn  y  llwch  a^i  èíf^p^ti j^J. 
Fel  y  symudo  y  cwmwl,  felly  yr  ymddengys  eich  Ilwyddiant  çl^withau,  'j'Ç.ìíji^'ì^cJi, 
rhagdrem  {pro^ct)  presennol  yh  debyg  i  gwmwl  bychan  Mí».  .  Tr  ^\jÄj^}PfÌ 
edig  obeithio  y  bydd  iddo  cyn  hîr  ymdanu  dros  Ŵhiti,  a*r  hoTI  ynyaoŵt •  ^a..i 
nyrchu  y  fath  gnwd  o  eneidiau  gwerthfawr  i'r  lesu,  ag  a  IcIaWi  eich  gen^u  à/c|^Wr 
a'ch  tafod  ft  chanu.'  ,  . ,  i  l;.  ^  „ , . 

Ond  cofiwch,  gwaith  ffydd  y  rhaîd  i  hyn  fod ;  ffydd  wêdi  eí  siài^o  ar,  jnr  sMánify 

'Gofyn  i  mi,  a  rhoddaf  y  cenedloedd  yn  etifeddiaeth  î  tí,  a  tjieHynau  ý  ddaẅirxŴ.* 
f^Ai^^t  '     ui.<«:^  í  A»»«.î  «*^i  i».,AA  -4 :xT,      xTs  Jii„il_  : ^!L1?j  ..tC  j  1^.-1, ikJ^'Zr 


feddiant.'  Rhaid  i  cliwi  gael  ffydd  at  y  gwaith.  Ni  ddylem  gymeryd  ein.dŷrchaju'  m 
ormodol  gan  debygiaethau  dynol,  ac  ni  ddylem  Iwfrhau  ychì^th  yn  ^igwyúeb  anoj)/^-. 
ygiaethau.  Gwaith  ffydd  yw  dyfetha  y  rhai  hyn  fel  ylr  yd^rm  jri.  mỳn^  Jŵ^  btap^  .'j^. 
phan  ddelom  at  droed  y  mynydd,  dylem  edrych  i  fyny  ,a  dywedyd,  '  rwy  yŵ^i^'»^- 
mynydd  mawr?  o  flaen  Zorobabel  y  byddi  yn  wastadedd.*    Nid  oes  berygl  nìi  'ainŵ: 


ein  bara  beunyddiol  *  pan  fyddo  ei  dŷ  yn  llawn  o  anghenrheidîiu  a  daíit«ît)Ù9o,^:  'm^ 
dyna'r  dyn  sydd  yn  enniU  calon  y  Goruchaf,  yr  hwn  a  fedr  wcddîo  fel  hy^  !ẁu^ 
byddo  tamaid  yn  y  tŷ  erbyn  y  pryd  nesaf.  Pan  fyddo  eîaieu  gwnevd  gwaîtí  'n^üldûo^ 
fe  edrych  Duw  allan  iddo  ei  hun  am  offerynau  neillduoí  ;  ni  byddant,  fQ.ÄUW*gfíiẅr. 
ateb  i'n  dysgwyliadau  culion  nî,  ond  byddant  jn  gymhwya  î  ddaiigos^i  àliu  n^jwr  el. 
— acfegaiffy  gwaithei  wneuthur."  :'.■;'' 

Wedi  traethu  yn  phagorol  ar  fiydd,  ac  adrodd 'ìneym  ínôdd  •ftkpìŴT;a{ 
o*r  gorcheation  phyfeddol  a  gyflaẅnodd  yn  Nghanaan  a  Chŷinru,,y|ì  yp 
amsepau  gynt,  ac  mewn  amserau  diweddarach,  ý  mae  y  pregethwp 
wpth  "  dynu  at  y  diwedd  "  yn  troi  i  anerch  y  rhai  oed^ynt  ynywgyftiynp^o 
i'p  gwaith  cenadol.  .  i      .        .     ,        ,       f. 


JONÎÍS   O   LANGAN,   a'i   AMSEHAÜ.  ^     159 

'  **. Yíi  ẁŵ  ttùì  'tír  'iiey  ddau  wrth  y  rhài  sydd  wedl  penderftnu  cyflwjnò  eu  oU  i'r 
^úigÿiaèn^áa  kt^  yn  gadael  èu  cyfeillion  a*u  perthynafiau 

íT  oL.tóyií  fflWëd 'ai^     i  bellaioedd  byd  d'r  genadwri  fewr. .      *  ^ 

Ÿi^ûtalrrtlî;  pe'bùasẃn  yn  un  o'r  "jrhaî  y  mae  eu  gwaìtii  ar  ý  môr,"  buaswn  yn 
amtiá^u  'rîííddl  i  chWÎ  ddes^ifìad  llawn  o'r  Hong  a  ddyl'ai  gael  eî  defnyddio ;  ond  ni 
irtiàl'  Ýmgá.í&  ò*r  faŵ  namyn  dadguddio  íÿ  anwybodaeth  yn  y  gelfyddyd  hon.     Pe 


btuufirb  ÿn  'ŵr  ieuanò  pedair  ar  hugain  oed,  buaswn  yn  be^n  am  gael  fy  nerbyn  i'r 
cwmj^üi  ^ÄpUîj.  Ond  yr  wyf  yn  gostyngedig  erfjrn  ar  y  cadben  da  i  fỳnu  y  rban 
wertnffeíwril  ganlyn  o't  ysgiytbyr,  wedi  ei  hargrami  meẁn  llythyrenau  breision  ar  y 
ijdàja  Snwýiítf  álnìwg  o'r  prifhwyíbren, '  Nac  o/na,  canps  yr  ydwyjfi  gỳda  thi :  na  lijitfr' 
Ä^  cättyá  mtifi  yto  éíy  Dduw/  a  rhaid  i'r  llongwyr  ei  darllen  bob  boreu  cyn  eu  boreu- 

ÁM'ý  (^beiL  V  mae.ei  gymliwyödenm  ymhell  tuhwnt  i*m  deall  i ;  modd  bynag,  nl 
byí^ä  idäó  Ìtóîgjö  Ẁrthyf,  os  erfyniaf  àr  fy  Meistr  mawr  éi  anrhegu  ft  störmcoat  dda 
'^"^'^sí^eÌŴ  ei  föd  yn  dysgwyl  crŷtì  Jaẃer  o  ystormydd  yn  ystod  eî 

^'mifif  .^  aỳmunWn  eî  bod  wedi  ei  g,wneyÄ  i  lÿny  o'r  defnyddiau  a  ganlyn :— 
^^'idffi&Wn'der  Moseà,  doethinéb  ymron  gymaint  a'r  eiddo  Solomon,  ysbryd 
^3tŴWfebel,  néfoteldd-dẃi  Eèaiâ,  fel'y  caffo  ÿ  eymdeithaa  feunyddiol  S'r 
i  Hyda  gò'ruweh  ỳ  ser ; 'hawddgarwch  loan,'  ^ostyngEÌddrwydd'^edr,  wedi  eî 
nithîó  fti  A^*,^  phendjerfyDiad  Paiíî.  Wedi  ei  wîsgo yn  hon  (er  fe  allal  yr  ymddengys 
yn Ŵá  thebyg'i  siaced  Joseÿh),  té  féüá  o'  gylch'  ÿ  ddaèar,  ft'r  leau  yn.ei  galon,  a*r 
efengyl  jn  ei  law. 

*ÄÄy  cenaŴau,  ý  maé  gehyf  aîr  aiyrit  hwy. '  Cadwer  hwy  yn  ysgòl  y  prophwydi  a'r 
a^bfitëllyoii  dros  yr  holî  fordaith,  á  bydded  v  Pedwei'y^d  yn  y  flTwmes  yn  rasol  sefyll  ar 
eü'dôhéüláw,  i'ẁ  öy&rwyddö,  i'w  cjrnn^l,  au  cyeuro.  Yn  ei  amser  doeth  a  bendigedig 
e?/nu^.'1bvdded  iddb  j^niatâifüddyt^t  gýrhácdd  y  firá  cfdytnunant ;  a  phan  ddechreu- 
oût  áikrad  am  îesu  a'i'  groes  yn ,  ÿ  í)y'd  jiewydd,  'Ô  \  bÿdded  i  Ysbryd  ÿ  gwirionedd,  yr 
hẁU  à.  àrddèlodd  weinidogaeth  ÿr  apostolion  ar  ddydd  y  Pentecost,  fendithio  yn 


tiriòn  ac  amddiflyniad 


hdáeth  cu  IlaíUr  hwytbau,  er,dychWeUad  miloedd  lawer. 

îfis  gátíaf  ond  o^wyno  y  Hon^  a'Ì  chynnwysiád  í  ofaî 
Püot  Noa»  Cofiwçh,  y  mae  Duw  Israçl  yr  un  yn  awr  a  phany  danfonodd  ei  rfdysg- 
ybli<m  áí  í  "(iýncáf  Ìt  íoll  if/d.  Y  üiae  eì  ras  a'i  allu  yr  un,  ac  fe  fydd  gyda  chwi  yn 
nJŴ^^toÌTû,  ac  fe'eh' dwg  yn  y  dîwedd'  í'r  hafkn  ddymunol.  Bydded  i  heddwch  a^ 
chyd^ôlrdia^,  yn  felus  lÿwpdraethu>r  ÿ 'Uÿwodraéthwyr  gartref.  Bydded  i'r  cyfìar-^ 
wỳdd)írýi:''gael  eu  çîjfarẂYd^o  ^an  Tsbrjd  y  Duw  byw.    . 

"Yíóeddyn  dda  g^nÿfglyAtcd  ò  énau  duẃinydd  dysgedig  yn  mîs  Afedi  diwcddaf 
fflẂ'ÿán'títíáíŴîetrftaétó,  0*/ diwcdd,  wedî  marw^  ac  wedi  ei  gladdu.  Ö'm  calon,  fy 
atìwỳi'fródỳr,  yr  wyf  yii  dýmuno  lláwenydd  i  chwi  o'r  trohapus ;  ond  Och !  gyda  galar 
yj  i^yn  hysbysa  i  chwi  y.  newydd  go^dus— y  mae  ei  ddryMolaetíi  yn  rhodio  ya 
Nj^^íymrù,  dlaẃd.  Garw  na  bua^ch  yn  ei  anfon  i  waered  î'n  plith  mewn  cnawd  a 
gwaèd.  yiía^llasem  fod  cyn  hvn  wedî  d^I  áfloný^dwr  ein  heddwch;  ond  fel  y  mae, 
riîd  ìm  genym  obaith  yn  y  byd  ỳ  býddwh  yn  abl  i  wneuthur  hyny  byth ;  oblegid  y 
mae  ý  dî,weddar  M]^.  Bdmund  Jònès  wedî  dyweyd  nad  oes  bosibl  dal,  cylymu,  na 
chareharu  tl^l^lolaethan.  Deued  hi  nmom  ni  îel  y.delo;  gobeithio  o'm  calon  na 
fj^d  iddo  groes)   yr  Hÿren  i  aÛonyddu  Çrìstionogion  d»  yn  Lloegr  byth  ond 


Ä  'Ŵáìd  1  Inl  derfŷntl,  gyda  dymuuò  deng  mîl  o  fendithíon  ar  v  gweinidogion  a'r 
biòbed'dî^pn  cysvlltiedig  S'r  ^nadaeth  wîr  gahmoladwý  hon.  A  phe  buasai  fy  Ilogell 
i;fá'ẃël-thàia.raaain  daní^  buaèai  î 'chwi  lawn  roesaw  i  wneyd  ft  ni  fel  y  gwnaeth  y 
dorth  haìdd  Ŷt  ba'bell  yn  ngwersyti  Midlap,  ei  throi  wyneb  i  waerea,  a'i  siglo  yn  dda 
i'r  diyii&rfâ  gy fft-edinol .  Yma  nis gaìlaÌT lai'  na sylwi,  fod  ein  sefydliad  yn  un  o'r  pethau 
gẃi*ô\i"éHöea)^'  i  Ibrofi  o  bà  ddefnydd  y  mae  ein  pobl  fawrion  ẅedi  eu  gwneyd.  Gweith - 
iwŵ  tì^yntyn'dda,  'fy  njgbỳffeilíion  teìlwDg,  a  rhodded  yr  Arglwydd  i  chwi  gyfran 
hdaèlhL'  b'ü  duwiau  aUr;  oblegid  gwelaf  fod  eich  calonau  gonest  yn  penderfynu  eu 
dcfnyddio  i'r  dybenion  goreu.  Yn  awr,  i  Dduw  Dad,  yr  hwn  a  garodd  bechaduriaid 
Woi\,iẄi|W  í'í^^,yr.hwn  abrynpdd.becbaduidaid  Uodioo,  ae  i  Dduw  Ysbryd  Glan, 
yr  hwn  sÿdd  yn  çÿmbwyso  yr  efengyl  at  gilonau  pechaduriaid  tlodion,  y  byddo  clod- 
ydd  Ẅdí^Wyd^^^  Ìníèn  ac  Amen." 

'GWÌl^'éÇfi'a^llèíiẁjT-;  nad  oëúA  Mi'.  Jonos  eî  hun  wedi  ysgrifenu  y 
hregeth  hon.     Ysgrifenwyd  hi  gan  ryw  wrandäwr  mewn  llaw  fêr,  mae  yn 

M  2 


160  JONE8  O  LAXGAX,  A*I  AMSERAr. 

dèbjgoL^  fibwng  ir  jsgáfenyáá  hwnwy  a'n  c\~fiê^6ûd'imüái^  i 
gwySà  foá  j  dyfjTiion  ucbod  wedi  coIU  crvn  dipyn  q  ddelk  ÿ  w 
GwyddiJm  y  djired  rhai  o  n  darEenwyr,  a  gafodd  ý  ^leser  04  gíjr'rèd'ŵ 
Biaidau  beúi  pur  wahaool  î'w  gîlydd  yw  darllen  y  pîgion  hyn  a  gẁàr^'"^ 
gúr  o  c»aa  gŵr  ei  huDan  ;  eto,  hy  derwn  y  gwelîr  ynia  yn  bur  ^liur  fyi  < 
ellau  eî  gymeriad.  Ond  pe  buasem  wedi  llwyddo  î  gael  hyd^i  Ûn*o  íT 
etbaii  goreo,  air  jn  ngair,  fd  y  darfu  iddo  ei  thraddodî,  rhy 'fcän^ 
aaai  hyny  jroddi  deâgrifiad  cyflawn  o'r  fath  bregeyiwr  ydoedcL;  'Sîc 
fioidd  wedi  ei  dyíiei^  eto,  i  aigrafiíî^  nac  arluni(S  pejth^  miig^Jtierüii^ 
yraieithûu  :•,;.•   " 

Yr  anaoddair  a  gysylltid  yn  gjẅedin  â  Mr.  Jones  fel  pregŵhwr,;  ýTÍ^! 
todóUdig.  FeUy  y  dywed  y  banld  crafius  o  Bant  y  cel^-n  am  kJ^o, '  JçÄ  êi 
íarwDad  penigmp  i  Daniel  Bowlandä,  yr  hon  a  gyfansoddwyd  ,^^ Jîjf'" 
beo  WîUiamSy''  ychydig  fiáoedd  cyn  éi  farwglaeth.  ^ .  Maê,  yn  ^'^^^«ŵl^ 
Naihaniel,  mab  lËÜcwlaiìdB»  gaa  ddywedyd,  ....,,  'j'.í- - 

-•' Bydd  yii  dflá  ìr  Äêaoàtäi^,       »  .  < »      riJ  ,v7r 

AeMUBnU 'tlftÌDd  jBwan,  "ì:/«;ì: 

Ti  0ei  help  gvir  eféog^lwr, 

Dafydd  oaest  o  lAngaD, 
DSwdd  y  ceryg  ftl  ireidd-dra,    ' 

A  thnry  rŷm  eî  ^agyl  füya,    ' 
Wtta  i'r  denr  mwyaf  laled  •  '  ^' .   '  }  -«i  î  !..>'t 

BlygwjrByBtwytbftaybrwjiI."    •.  •  1  :.... .  |.!.»üi 

Y  Parch.  Jòhn  Owen,  yn  eî  "0<^d  am  y  Parch.' Dähìd  ll<yẁiäMb,^íi 
ysgrifena,  *•  Hynod  dodde<iîg  oedd  gw»mdogaeth  Jon'eÁ  ô  Langtfni  *ŵẂ 
nîd  oedd  i'w  gyinharu  â  Bowland»/*  (Mrîfid  Rowîandâ  ytì'öfl^yŴÌŴ 
mewn  dy&do'  a  grymtisder  gan  lîaws  y  Metho<listiakl.  -Chryntf  'riéẁhílŵi 
ihuthro  ar  ei  wran<Ìawyr  oedd  eî  bregeth  ef ;  pêr  awiel  Vîi  'étt  ìiUýtíi  iŴfl 
pregeth  Jones.  Yn  apostol  Llangeitho,  yr  oedd  y  «tíef  bV  hëf  Td'tìëf 
dyfroédd  lawer,  ac  fel  üef  taran  fawr  i*  ond  yn  áengylẅt ' lilafcijaiàaí;*^ 
ydoedd  "fel  flef  telynorioh  yn  canu  ar  eû  telynau.''  Sylŵ'Robfett  J<ínSé^yir 
henadur  synwyrgaU  o  Roslan,  vn  **  Nryeh  yr  Amseroedd'*  àní'wrth<«äífŷiSi 
ein  buchdraeth  ydoedd,  '*Mr.  Ì)ávid  Joties,  o  Langan,  a  fu  ynià  IM^  ìro 
yn  hyfrj'd  chwareu  tannau  telyn  auraidd  yr  efengrì,  öeá  y  byd<láî  llá«ẁ'<t 
credadyn  llwfr  yn  barod  i  lamu  o  lawenydd."  Cfeffëîr  un  ártgllrdUR 
neîllduol  am  dano  yn  gwneyd  **î'r  derw  caled  blygu  fel  y  'bl'ẃÿn,*'  '(ftä'Jr 
canai  WíUiams)  yn  Llanbe<lr  Dyffiyn  Clwyd,  ger&w  BhuÛiyn.  '  YV  <)eî9d 
Mr.  Jones  yn  pregethu  allan  ar  y  ÿord<l,  a  daeth  haid  o  èrifidwyr  ò'  ẁfef 
Rhuthyn  yno,  gan  feddwl  aflonyddu  y  pregethwr,  a  rhwystro  yr'öiéäÄ. 
Yn  fiaenor  amynt,  yr  oedd creadmr  o gigjdd  corffol  ac  ŷmlaádgar.     Ttístiiti 

*  Mae  yn  ymddaDgoa  y  byddai  Mr.  Jopes  yn  pregethii  yn  Ued  ddifyfyr,  nén  ôY*44li 
lleiaf,  heb  lawer  o  lagbarotoadaa  matiylaidd.  Yr  oedd  ei  galen  raor  gynhefl^  ẃ  ^Ẅtfà, 
mor  bttrod,  al  ddawa  mor  ihwydd,  fel  nad  oedd  ar  ti  br^etlL  ciew  diifm.  wythiülho 
astwdáaoth.  Alae  aaiyw  sydd  eio  jq  fjm  yn  o<ifio  am,  dpuu»  mewa  Cyindçiiliiai 
Bala,  yn  pregethn  yn  odiâeth  oddiar  Luc  xÌT.  17 :  "  Pob  peth  yn  barod.'^ 
ddechrca  pregetha,  dy wedai,  "  Yr  wyf  er  y»  rhai  wy thnofiaa  Dèllach  wedi  bôd  * 
hoeddiad  trwy  siroedd  y  Gogledd  yma :  ae  wedî  myued  trwy  fy  holl  brejgetluMi ;  \xiS^ 
nis hwy  oll,  a  daetbwm  i'r  ü«aoeia<ŵii  helb yr  nft  tnttgcth.  Chid  obyn  i  mv  IjMid 
wlad  y  dln,  w«le,  weÌB^  y  mae  ganyf  bob  ttam*  QŵU  dsaUm  lk  idiẁ  lod^ŶY^ pob 
peth  yn  haród.' "  Ac  ymlaen  ftg  ef^  heb  ball  gair,  02^  gwendid  joAì^r,  ft'i  ^i^ihraẁi^th 
ya  defiiyna  fel  gwlaw,  nes  mwydo  yn  hyfryd  yr  holl  gynnalleîdb.  '    " 


JOì^^B^p   I^NGAN,   AI   AMSERAU. 


161 


îíife^íSSÍ'Hry^P^^  y  «Qirîaa  hyny  a  ddywedodd  swyddomon  yr  arch- 
,^î^^¥a^^  ý  dẅi  «.wá."    YÝtìùáá 

«wW-ÿJì^ned4igai^^j   di^Ìl  sierchus,  a  geîtiâu  mèlusîon  y' 'pregethwr,  yn 
/Fl^fl9ÌW'-5^  ^P.^éy"^  j^lèẁîo^  i;ẅràndaẃ,  ác  yn  en  difflh»vytho'î  éHid;  a 


▼T  X  aUUa  TT  ÿ      €*V/       ¥**      CU.      \A1U1  YT- Y  Vt>V      1      \?£  AXVt.  j      C» 

'allan  áj*  gariol  y  "bregéth,  ^*  Myn      '  V  tti 


tirerióeÄ'fel  tkháu  ẁẁáith ;  ni  welais.ddyn  erio^dò'r  bláfeli'yn 
^y  m^^rpÌi  möjr^^^^^^^  '        '    ' 

,^  'i5i|»itf'ipi'liaérù,'^^^  aîl  haerti^  fód  Mr.'.Jones'yii  ddyinnawi*.'  Y  ẃìàte 
rejf  hmog^  írwy  Öÿmru  a  Lloegr— y  dyîaûwad  íielaéth  oedd  ganddo 
%•  y  cy%kdëi) 'ítóetliòdîât^^^    ỳü  Nghymfu,  áY'p'alreh  Ŵ^^lâŵẃiäiEŴ' a 

Lloegr,  yú  êptéìyá 
moT='ncfteI  y  safai 

.™.^^v.^,^.y^  ^*, ,  ^.  .^v.  ^*^ j..  yjy j«  ^  ohrg ei  htîtt.    Yr 

en^à.jj^eaí  ei  addulẁ^^  'lýhiÁì'Mí 

o'i  gyfeîíÖon  yn  M6^gáttẁ^,'fed^ei  ẅeiniä,ogaeth  ýi  lläi:  gw'resog  a'  nefòl- 
aidd,  pan  ddychwelai  adref  o'i^ÿíriwèlkdaü'â'r'írîîtódîiiás, 'te  fíhaŵ 
chwelai  o  Ogledd  neu  Orlle^Jn.CynirH.  A^ituiiai  rhai  o  honynt  i  "  gynghori 
iipyn"  amo  ar  y  pen  hwuîr 'dÄtî^üi  yi»<iau  ieu  'cynghorion  yn  addfwyn  a 
gostyngedig.  Nid  rhyfedd -ÿft  ý'byd  ẁd  ÿ  gwfeiáẃyr  diniweid  yn  myned 
idybio  peth  o*r  fath.  Yr  oç^'d  ŵyh'.yttigÿTí^y^  â  "dynion  mawr"  yn 
y  brifdcünas,  ac  yn  cael  qì  .Ijí^itŴh  *  í  d4yrŴŵ  ganddynt;  a  bament  hwy 
fod  tuedd  yn  hyny  i  beri  i  dd^üioìi  feddẃl  yn  ffaa^*  am  danynt  eu  hunain: 
meddylient  mai  effaith  ŴHÿ^á  gi?i  ^feflEh  'O'f^  f«tìx  ẁmynt  hwy,  o  ganlynîad 
pec^^jpi^jf!^  pfr.fprt  Jifif^^  ^aith  îfdfy  ;îiniQ  yptau,  Ç^  ]bjfddwẃ  vedi 
îlíẂ  yÄ.W?!^^  y  .cJÇÇiçWau,.  fe,  fỳn  rhai  dynioa  eich  Wi  wefîidwyh  rhyŵ- 
fẂ^f^j(wi^^^^^  ŴL  Uygaid  yr  byu  4dyTjredont.'    Yr  oedd  Mí». 

:íPl^]Wí<ífŴW>g^4yW  y  gwled- 

1)î4Â<ŴÍ>/ẂRWM l^A  dd^l.<3ŵr;atHaUjeí.gyfemio9lsy]nI.g^  ostyng- 

i#<te!^Ẅj  ítẀ  ft^gV)-.  .  Ẅ-.pot  jiyiìiig^iiî  ostyiigedîg^'araU^  yioedd  yn 
f^hliMìíWjjì^^^i'^y^^^  "Tmfi^àwyi  yji  purp.ýr  hen 

^mm  jŴ/í I  m^Ŵií  //..jír,  i.^yÇ. Jyn  m  äeímlo.  o .  .íy  inéwrij  'mor  gryf  a^ 
.WWÍ!Wíîí¥Ì9(Ä^%r^'«ỳw^^^  i'íd^ŵud  i  ddyll^an,  yr  hon,  er.eí  chael 
Ŵ  ẀFiry  ?JíẀjilPí  j;Ẁ^4,Ẁy.^  >WW''  g^Ŵf  ^^f  *  <^l^Va^^  ar .w^^ta^  dT  chefh.  * 

Ŵsfp^fe>T^ẃ  )^rçsç*isH  wẃt  pywŵ  V^y^ 

A>»rtẂp^dn>  ^^ml^^^'  %.Wm:fi'  .%^«í  ẁanoétji  y^  ÿ  .gYtndeithas 
;iqítJ4üG^.^vn^,yifld4ç^?TO  Gofynîyya  éì  feddwl  ef 

Ŵoy>Ft«%/íŵ)Ryi  WÍ^;i>>o  Qte,yi^ta]iv.;^í  W  J|iai  hunian  yw'y  peth^wyaf 
t^4(^hj^,4^y  ^qlÇ9|e|if d^  ,7íri|^  y,  gaj|àf  ^pr ,  fy  pgenau  gári  ei  ystŴF. 
Ì^l^p^^ý^.^i^lì^^^  ^  pi^d^r,'dŵe--y  ma.e:ÿn'ym(ìerfysgu, 

;S^^^m,.ÿixipf:^}^^  Ŵ^Ä.i  mi  ftae^u,^  ph^ege^hu  cystal  á 

fy  mrawd.— Ewch  yn  y  blaen,  fy'anẅyr  fródyr,  curweh  'ỳf  hën  àdyn  yn 
,^^'p^XfgeííiVí^fi^^  edrjfch  a  fj^d.iddo  ostwng  ei  ben,  a 

íiíliW  A»  ^mi'ỳú  Tiftwàîth,,  p^  ŷnimynedîi'tíriègeíUu'i  Ö^ero^orì  pí^ndbrfyn- 
^oddiátoehiiinmn  gaiiti«f  at'ieiioL^  .Oüoeäodd  íyF.  Hafcea  hób  yr  hm  gydr 

diajjr^^^^è;^^^  ^'^T  Pâírchedig  Mri  Jones, 
Ẅ»gaẁífe'^?!^^Ŵv  W'  /A  glían  ,ei  íbd/wedi  dyẃŴ4  ÿ"^  mha  lé,  a  plía 
hfry^t  Wêyrf'heri>litnc  a'iadWaû  gail^f  ^yda^  ^  yn  dieluö  yniy  pulpud. 
!'fííryí^a:,]MB^/íJérieè^  ŷŵ'^^Ŵádiaimöl  ar  y  .petb^a;  cUrw  y  Saescm  ẁiteiUc 
'^*^%  ŴiíSbÿ^Ẁ^íW  Of  ddfẃç;  èì  gálòíi  lá  hun,  a'i 'gÿriidèithas 


162  JONES  O  LANGAN,  A*I  AMSERAU. 

barhaus  â'r  Tad,  a'i  Pab  ef  lesa  Gtnstf  oeiAàìírgi^wfix  m,nerthỳẃ.wwQS^ 
rwydd,  al  Iwyddiant  mawr.  Nid  oodd  y  nerthŵedd  «a  ga^jBai  jei  .weŵîiir 
ogaeth  Damyn  firwyth  dagrau  a  theimlad  na  welai  ueb  aad  .y  Qttw 
hollbresennol.     "  Fy  anrhydeddwyr  a  anrhydöddaf  A-"  •    :.i»ii 

Bu  Mr.  Jonee  yn  briod  ddwywaith.  NÌ9  gwyd^gipL^ya  bi^dt  y?  ÿ^ 
briododd  â'i  wraig  gyntaf.  Nis  gwyddom  ychy^^itt  i, :  b*  ^eidj^.  y  •  pcsth- 
ynai  hi ;  ond  gwyddom  ei  bod  yu.wraig  rínweddpl  :a<  4p^ioî  J9^.!  >£i|:  JP 
ymgeledd  gymhwys  iddo  am  lawer  o  flyi»eddau.  în  ei.prtíuqymd,çra«.  a*i 
symudìadau,  cyn  dyfod  i  Langan,  yn  ei  dywy44  afi  4raflferthiq»i,jrjio»«caf- 
odd  gysuron  fíl  yn  ng^ymdeitháa  ei  s^nwyl  Sim'  .  3v|.  hi  ;íarw.  mf^Wf»  Ua^ 
hyder  ffydd  ar  y  5cd  o  Awst,  1792,  yn  driugai^  mlwyçid  0^(1    .  i .. 

Ni  chafodd  briodi  eilwaith-  heb  gyfarfod  â  somedig^thau. , .  Yi^  y 
flwyddyn  1793,  bu  ar  bwynt  priodi  âg  un  Miss  Read,  in^rctji  i'scî  e^wog 
feddyg  Eead,  o  Bontymoel,  yn  agos  i  Bontypool,  am'  yr>  twJ^y  cmdd 
WilUams  o  Banty  celyn  mor  hyfryd.  Ymddengys ,íi)d  4jdd  y[,ibrÌQ<|9s 
wedi  ei  benodi.  Bu  cymdeithaâfa  yn.  NgliaeriffìU  ynghylẁ:  .yr  am^r  biw; 
meddyliai  yntau  briodi  dranoeth,  a  dyfodfidref  o'r  .gyn^Ld^it^iiçiâfi^  â.fJUp». 
Jones  gyd^g  ef.  Ond  er  ei  fawr  syiidodtf.pan  aethi  ypoddyd^aiii  â'çijòn^ 
eddiges,  cafodd  ei  bod  wedi  Uwyr  newíid  ei  me4dwl*-rm.fjiQai.brioiIÌ9rvw 
cyfrif  yn  y  byd.  Dywed  rhai  o*r  brodyr  s^  oeddynt  f^  ei  íod  ".jR^îjwi- 
ddangos  yn  dra.isel  ei  ysbryd  ar  gmiaw.".  iPíi.  ryfedd  ?(  Ond  jẃ^Ẁf^íŵà 
y  tro  gofidus  ei  rwystro  i  bregethu  yn  arddenchog  yny  gym<Ìeithas&..  Ja 
destun  oedd  Euth  l  16 :  "Dy  bobl  di  fydd  fy  mhobl  i,  ÿth  Ddai^  dî.fy 
Nuw  innau."  Dywed  chwaer  Miss  Eead  mai  hon  oedd'im  p'r  pr^g^au 
ihagoraf  a  glywodd  ganddo  ef  erioed.  Mewr^  Uythyr  a  ysg^i^odd.  yn 
mhen  ychydig  fisoedd  ar  ol  yr  amgylchìad  hwn  at  y  foi^oddiges  .ii^uaoa, 
dy  wed,  "  Er  eich  bod  wedi  bod  yn  Orpah  i  mi,  yr  wyf  yn  gobeithio  y  g^Uhi- 
cgir  chwi  gan  ddwyfol  ras  ji  fod  yn  Buth  i  fy  anwyl  Arglwydd ;  obl^dyr 
wyf  yn.  hyderu  yn  ostyî^edig,  eich  bod  ^edi  eich  pripdi  am  byth,iâg<ŵfe/' 
Yn  mhen  rhyw  gymaint  o  amser,  prÌQdoddfoneddigesgrefyddola|eh(3^äfol 
a  breswyliai  yn  Manorowen,  yn  agos  i  Aberg waun,  sir  Benfrigu  /  Manorpiwen 
fu  ei  breswylfod  o  hyny  aÚan,  ond  parhaodd  i  ddyfod  yn  fiéol  i  T<aipgan 
hyd  ei  farwolaeth. 

Bu  iddo  dri  o  blant  o'i  wraig  gyntaf,  dau  fab  a  merch.  Yr  oedd  un  o'i 
feibion  yn  ofleiriad  parchus  a  diymeradwy.  Am  y  llaU,  ysgrifenai  yn  un 
o'i  lythyrau,  "  Y  mae  Dan  yn  Mhenybont,  ac  hyd  yn  hyn  yn  aflwyddian- 
nus ;"  ac  yn  Mhenybont,  ac  yn  aflwy ddiannus,  y  bu  hyd  ei  f edd.  Priododd 
ei  ferch  un  Mr.  LeweUyn,  tyddynwr  cyfnfol,  a  mab  iddi  hi  yw  y  tra 
Fharchedig  Ddr.  LeweUyn,  Deon  Tyddewi,  a  phri£athraw  Goleg  Dewi 
Sant.     Boed  bendith  Duw  ei  daid  ar  ei  ben  ef  byth. 

Ond  dyddiau  Mr.  Jones  a  nesasant  i  farw ;  a  rhyfedd  mor  ddìgyffiro  y 
gwynebai  frenin  y  dychryniadau.  *''Ni  frysia  yr  hwn  a  gredo."  Dengys 
yr  ymddyddan  canlynol  rhwng  eî  gorff  al  enaid,  yr  hwn  a  ysgrìfenodd  yn 
ymyl  marw,  pa  beth  oedd  agwedd  ei  feddwl  pan  dynai  i  lỳn  cysgod  angeu. 
^'Enaid.  Ffarwel,  fy  hen  gydymaith,  babeU  bridd.  Yr  wyf  yn  myned 
adref  i  dŷ  fy  Nhad,  i  fod  bob  amser  yn  bresennol  gyda'r  Arglwydd,  yr  hwn 
a'm  p  wrcasodd  â'i  werthfawrocaf  waed !  O  y  fath  bleser !  Ni  chaf  mwyach 
íy  mlino  gan  bechod  a  gofid>  na  chan  faglau  y  gelyn  dichellgar !  O  y  &th 
lawenydd  fydd  h wn !  Fe  fydd  yn  Uawenydd  annhraethadwy  a  gogoneddus." 
"  CoRFF.    Ffarwd,  enaid  b^digedig.     Yr  wyt  ti  yn  myned  i  dragywyddol 


bYWEYl>  y  GWIB.  163 

lí&pfiMrwydd'l  "O  ölyrfa  anwyl!  Ni  welodd  Moses  oddîar  ben  Pisga 
AÌte  tebyg  ÌdŴî.-  Oiö  fhẁid  i  mi  aros  ar  ol,  oblegid  hyd  yn  hyn  nid  wyf 
oílft'  cteádur  ^wael  a  Hygredîgi  Rhaîd  î  mî  basio  eto  trwy  Iwybr  budr  a 
chul ;  ond  caf  ddyfod  i  fyny  yn  y  man,  a  byddaf  yn  wahanol  iawn  i'r  peth 
Wyf  yn  áiŵ !  Feliÿ  y  dywed  fy  mendigedîg  Waredwr ;  1  Ccr,  xv.  42 — 44. 
Ab  O  \  cawn  gẃrdd  iêto  y  pryd  hwnw.  Hapus  gyfarfod !  Cwrdd  heb 
ytnáäael  mWy  !  Bŷddaf  pryd  hyny  yn  gydymaith  addas  î  tl  î  breswylio 
gyéa  tei  Aitè  bythJ  Byddaf  yn  dabemad  dysgiaer  a  gogoneddus  i  ti  bres- 
li^^ii6  ytiof oesau  cKHf  tràgywyddöldeb ;  îe,  byädaf  yn  nerthol,  yn  ysbrydol, 
ýti^gyflýmj  ac  yn  abl  cyduno  â  thî  yn  molîant  fy  Nuw  byth  bythoedd.  O 
feddwl  hyfryd^!'  Y  mae  yn  fy  ngorchfygu  yii  Ìân.''  Yr  oedd  y  gŵr  hwn 
ÿtf'itiarw-'lnéwii  íieddwch  âg  efe  é.  hunaû,  oblegid  fod  heddwch  hyfryd 
Ayiígddo  À^r  flef .         .         ■  •    ^ 

•  PÍ%etbôdd!  ytí  N^ymdJeithasfà  LLingeitho  ddechreu  mîs  Awst,  1810. 
El'  dè^uti  öèdiA'  lùan  vî.  55  :  "  tíanys  fy  nghhawd  i  sydd  fwyd  yn  wîr,  a^ẃi 
g*ŵifed'î  «ÿdd'.ddîòd  yn  wir."  Dywedir  fod  miloedd  yn  hyfryd  fwynhan  y 
wj^d  am  ýr  hon  y  ilefarai.  Dyma  y  tro  diweddaf  y  eafodd  gyfarfod  â'i 
fpodyr  así  y  ddaear ;  y  mae  Ihwwer  o  honynt  erbyn  hyn  wedi  mynéd  ato  fr 
Üèftíedd.  Wrtìí' ddychwelyd  adrefy  pregethai  yn  y  Gapel  newydd,  sîr 
Btetiirô,  oddiar  E^y  î.  18 :  "  Deuwch  yr  awr  hon  ac  ymresymwn,  medd  yr 
Arglwydd,  pe  Üyddtó  eîch  pechodau  fel  ysgarlad,  ânt  cyn  wyned  a'r  eira; 
pe  cochent  lél  porphor,  byddant  fel  gwlan."  Hon  oedd  ei  bregeŵ  daf. 
Gafodd  ddybenu  eî  weinidogaeth  gan  gyhoeddi  cyfoeth  maddeuol  ras. 

C^àeddodd  Manofrowen  ddydd  Gwener  y  lOfed  o  Awst.  Teimlai  fod 
èi  ÿmadawîad  gwliaw.  Ymwelwyd  âg  ef  ddydd  Sadwrn  gan  y  Pareh.  T. 
Htories  (yn  awr  o  Abertawy).  Yn  ystod  yr  ymddyddan  âg  ef,  tynodd 
*lla!n  eî  ìŵgell-lyfr,  a  darllenodd  Esay  xlv.  24 :  "  Diau  yn  yr  Arglwydd, 
medd  un,  y  mae  i  mî  gyfiawnder  a  nerth."  Yr  oedd  wedi  ysgrifenu  yr 
adhod  felus  hon  ar  ei  lyfr  oddiar  y  dydd  lau  blaenorol.  **  Hon  sydd  genyf, 
ÄffWỳl''Hkrrîös^*  ebe  fe,  **  ac  y  mae  yn  ddigon  i  fy  nerthu  i  wynebu  y  byd 
arail  wrtli  fy  modd.''  Yn  y  prydnawn,  dywedwyd  wrtho,  fod  y  cyfeillîon 
wedi  ei  gŷîioèddi  i  bregethu  yn  Woodstoct  dranoeth.  "  Y  maent  yn  ëon 
iawn  amaf,"  meddai  yntau ;  "  ond  nid  yn  fwy  felly  na'r  groesaw ;  os 
byddaf  yma  amcanaf  fyned  tuag  yno.''  Nos  Sadwrn,  dywedai  wrth  un 
o'r  morwynion,  "  Lettice  fech,  y  mae  yma  loned  y  tŷ  o  weision  lifrai  y  nef 
wedi  dyfod  i  gyrchu  fy  enaid  tuag  adref.  Os  tarewi  wrth  raî  o'u  hesgyll 
hwy,  paid  a  chymeryd  ofh,  da  merch  i."*  Cyn  toriad  y  wawr,  boreu  Sab- 
b(ỳtky  12fedo  Awst,  1810,  ynbymthegatluîugain  mlwydd  oed,  bu  farw,  a 
dygwyd  ef  gan  yr  angelion  i  fynwes  lesu. 


DYWEYD   Y   GWIR. 

Ofni  yr  ydym  nad  yw  y  testun  byr,  ond  pwysig  uchod,  wedi  cael  y  sylw 
a  d^ynga  gan  ysgrijfenwyr  a  dysgawdwyr  y  bobl.  Pan  mae  y  prophwyd 
Zediaría  yn  anerch  larael  yn  enw  ei  Dduw,  dywed,  "  Fel  hyn  y  dy wed  ýr 


164  DY\^EVtí  Y   GWlft. 

Arglwydd,  Dÿwedtóch  ý  ^r  bób  un  torth  èi  ýỳniÿdäỳr''^  FaJíòrMéFMí^é^íf 
carchar  yn  Rhüfahi  ÿli  ysgrifenu  llythyr  af  yr  EphcÄÌ^,'  dÿfÿha  jítÜMòêà 
yr  Arglwydd,  gan  eü  hannog  î  ddÿíueyd'y  gẅir'bdffún  tiji^''è/jŵẃ^ẁŵí'"*" 

MaJB   G.iN   ÖDtjr  LÁWÊR  Ò   BÊTHAtr 'î'Ẃ'  ÈfÝ^EYD'/"'"*'  í*»''^í''^-í  íHi:  ìíiv/. 

Dwrna  eî  5n/  noditêddiàd,  Hyn  ÿn  benáf  á'i=^átótóköéBá«öa^ẂẀ|^ 
anîfeilîaîd.  Maent  hwy  j-n  detduoedd,  ond  liSà'  méẃrant'  gyẃldéSfJiasä'^í 
dynion.  Mae  y  praidd  yu  ddiadellau,'a'r  eolotìietlod  yíi  'héîSÌaüJ*  oÀá^^ìííô 
ydym  yn  deall  fod  gohebîaeth  rhwng  ÿ  haailiáid  àY'ÜalI.'^^  Mdf'Ì^W^tldhf 
Cynmi  b^-th  yn  anfon  aneri^i  át  ádarHloogr,  iìúi  àdá^  lÄéé^;*^ftìP^ 
anfon  newyc^dion  at  adar  Ffrainc  a  Oérmani,  nai5  ladáí^  Fẁàîiié  a'ÍGẀWÄMiî 
byth  yn  anfon  newyddion  at  adar'Americá.  'Pah'y  üülè'Wfetóii  V^gV5ifedẂtg 
yn  marw  ar  làn  un  o  afbnydd  De  Affiriea,  ẃetipa'B  tóaëtý^íi)ÿyr»Ẅaiiy» 
trengu  rhwng  clogwyni  yí  Alpau,  nîd'  yw  y  newJ^dSòá' ^rtä'bjẀẀl^ 
cyrhaedd  clustîau  y  llewod  a'r  erTt*od  a^gèäwẂ^  ŷn  faffeWarbriòá'^  tìgẃádÿ 
Prydam.  Mae  y  march  yn  gyflÿmach  na  dyn,  u>bèlŵẅ6Ŵ^ỳíí*yrýAŵ'iíSlí 
áyn;  ond  nî  fedíant  hwy  sîarad'ác  ymíreáŷniu  fél  èft£."']pè  WtW^,^ 
anîfeiliaid  joi'tra  rhagori  ár 'ddyn  o'ran  genéuau'i  arŵ^fethîíî/ŴdfeiiŴi^^P 
aroglî,  clustîau  i  gîywed,  a  llygaid  î  Weled ;  òrid'  maé  rhýi*'  ttwldẃŵtí^taìi^ 
fesuradwy  rhwng  eu  tafodatt  hwy'a  dýfdd  î  fyny  á  tliáfoä"€yH.  '«€ŴẀ^.ÿ' 
blaîdd  â'i  ddannedd  lofruddio  oen,  rhwygo  ^  bwyta  ei  gnawd,  a  llusÄf ^ŷ 
gwéddill  i'w  ffau;  ond  nis  medr  â'i  'dafod  ddỳweyd  ah>«díŵŵ*'ŵí^«Jrn. 
Gall  tafod  dyn,  yn  gystal  a  thwyllo,  ddyẁeỳtl  Aeswm,  etdáýWeÿdýtí^igTŵ/ 
wrth  bawb,  ac  yn  mhob  man.        '  .     -   .  >  i    /. .  i.  >i  i .  í)/;3v/yl. 

Mae  gaàddo  heth  iw  ddÿtoŵfd  yn  d  deuíû,  '  Ptìf'  ferielîÄẁ!ŵ't^uitíaMd 
ydynt  bwyd,  diod,  dillad,  tân,  gwely,  îéchyd,  a  òhymÄëÌtftaái  >  M  iMm- 
y  chwe'pheth'  olaf  ddlin.heb  y  cyntaf,  sef  bwydi^^'úäýn'ti*hẅMk  fýd«ií- 
meddiannydd  y  chwe'pheth  cyntaf^  heb  ÿr  olaf,  sef  íjMẃfeffAító.'  '**Mke'^ah'ÿ' 
gwr  rywbeth  fŵ  ddyẅfeyd  ẃrth  ý  wŵig,  a'i  'wi^ig'  i^ẁbèth 'îV^*dö^4ya' 
wrt!i  y  gŵr.  '  Mae  gan  y  rhîëni  ryŵbetH  i'w  ddy^d'WrtH%'pŴ/iií¥ 
plant  rywbeth  i'w  ddy weyd  wrth  éu  rhîeni,  ac  ^tth  éa^ääí^  .Mâë^^' 
y  meistriaid  rywbéth  i'w  ddyweỳd  wrth  eu  gwefelón,  k'r  gWèisiöitìÌ  ¥y^eŵ 
i'w  ddyweyd  wrth  eii  meîstriaîd,  ac  Wrth  eu  cydẃeMdògîòh.  •  ^3lfàë'lKíW^èf' 
iawn  o  gysuron  ac  adeiladaeth  teuluoedd  yn  deOfiaw  o*u  hymddÿddahiofi.' 
Gallant  ymddyddan  wrth  ẁeithio,  ac  ymaeganddyhli  ade^u'îỳiÄddŷdë'áŵ 
wedi  gorphen  llafur  y  dydd.  Mae  un  aelod  o'rteultt  yn  CyMhti  )^ÿ%íòd- 
aeth  í'r  líall,  heb  ei  yspeilio  ei  hun,  ac  yn  arllwys  doetlünébîlŵtr  eî  fràẄdj 
heb  waghaü  ei  un  ei  hnn.  .  .  <       i'/m  .;j  n  / 

Mae  gan  ddyn  beih  i*w  ddyweyd  wrth  eî  gymydögvòn.  CHfrynÄ  ytnftidsíyí^ 
o  eisieu  cymydogion  yn  mharthau  anghysbell  AnlertlBa,.ä'îleòèdd'^*àflL' 
Y  cysur  penaf  a  ëllu-  ddysgwyl  oddiwrth  gymydogîon  yw  cythdrfẃlas. 
Mae  un  heddyw  yn  mhen  uchaf  y  cwm  yn  cly wed  newydd,  afcf  'ỳA'  tì  üéW 
rwng  i'r  llall,  nes  îddo  adseinio  hyd  y  pen  isaf  Mae  yföÌŸ  ẁn  Ẁátl^^ÿft 
mhen  iíaf  y  cwm  yn  cly wed  newydd,  ac  yn  ei  hëbrwrig  i'r  Baü,'  heÿ  îcífe' 
adseinio  hyd  y  pen  uchaf.  Mae  un  cyfaill  wedi  cael  eynllùh  ééWyiM  î 
drin  ei  faes,  esbonia  ef  i'w  gymydog,  gan  ddadgan  ei  ragöriaefhaü'.  "^Wèèd 
un  arall  mewn  goíìd,  ac  arllwysa  ei  galon  i  bresẃylydd  y  tŷ  nesáf;  a  dy#íéÖ 
hwnw  am  ryw  falm  i  wella  eî  glwyfau.  '  '    '  ■  \  J^     .l'ui 

Mae  gan  ddyn  heth  t'w  ddyweyd  torth  ei  gydgenedl:'  Máe  Äẁỳ  ö'ftẃìíâfô 
gan  genedl  y  Cymry  a  chenedloedd  eraill  i  ddywoyd ' ei^'MfeíddÿHèíü* 'î'^r 
gilydd  nag  a  fu.     Ni  wyddai  De  a  Gogledd  ond  ychydîg'  làwn  aiU-'ëu 


swllí  am  glùdiad  hwnyíç,  ^  .Qi^^  y;çtiai«ír  y,iíi^e,y  ÌLytJiyfdûÊ.we^i.ei  çjstíyng 
>ígŴŴg^íẀ.ff^^Miyí3^41?í)i^i;,/i?yi%mẃ    Maíi  gan  y.  G^gl^íM  ei  '^  A"»- 

Ŵr«W»<"  aÎTf^Sf^jfii  frAfW<r!Ẅ^  #*WÍ-'  %^  g^ny.ÇíoglîeíÌd  ei  'fJÍyst 
4^t9Í^d|í(^  a>i,,flei^i].;",Pqr^n,,Qqme^/',  .Mi^qr  gafi  fyj.Gogl^dd   ei 

*íiPi^bo4ÿ44/í  ^!."WysÄŴd4>v  ^î  "i>OT(^K...ẅ,/ŵffgr^^^,  M 

hÖäPíẀI>X' aîÌn^rfi^fî^RgF^Fth.î:;,;^^  Pe,eì,."J)diw);gi^,    çi 

^SẀöçf^oẃ  ífis^^  f.*J)y,wysydd^*>'i,/^,ÍU^l./,  .Maq  y,WÄ 

^9díf;fç}ìq4dài  ìm'ẀYSM  fi^ff  ŵ'i,  ÍŴ^4  iŴ«t,,  g,^  agef díl,  wedi  ^^,  .d^yn 
^;eii|]íi^epÿ44,.wy3^Ŵjyja,,wyn9b, .  ,  TrQ^g},\?ryj4daíií  ;^e^yddion  x  w,  gìiydd 
\Ŵ-m9^^^iWÿfẄ^m^,^  Ẅ^PAyA^f  :  -Ŵe  j.peth^u  [Thŷíefid\a  ^gymeì^i^t 
Ẁî5P>(W'»B^^flK^yíi.^iiihaf  yi^,^4r^^yd,d^^  si^  fflinti.aç  y  »5kae  yj),eth^^ 
^y#^í>  44ỳgwy,<jUìap.^  yi>„Mâi?.ry/íi'.fiaŵf.  ^^  h^dr;9dd,.y^  M^fgjanwg ^yn 
íPÍMrí^ŴyŴgî'fitf'ÌaUrîf,  J^íae..ppibafi..y?gi.cjîmeryd,  lle  (mwA.trpfydd.n^ 
Ẅ4iriŵ^Ẁ  %^í)fl9S\yy^iaB.t  9  fçii^n,4,wy.  Jfilltir,  ddin^  fJA,  W^ífí^t»,  atî,  n^ 
i^jíjOTai  pr>^Ti|ylwrj|T  y  I^^J^d^'  fiii.bHn^n^iffi  ŵm  .4aí^y^t, .  Ofoi  hv^i  J 

Ç%Ẁ44Ẁf^^Ẃ/írMíítíẂìv.yp  dyiÄí^yẁ.ey.W^WÌ^  ü.  ^^is*  yr.Saísí.ypj 
dywéyd  éi  feddẁl  iddynt  hwytháu.     Mae  yt  hyp,  ^,^m)Çi:  le  yn,  J)ubjin,. 

^Wi3tftíí4ifl*pj^^  Ẃ44y^®y4  y^  .Wm^ẁ  w  "^y^  yctydig 

<flâ^  Wl  y^i;W}WíjyẄ4if./fyP^<Ì¥*^.P^  iŵyddir;iyrr^?^í^ 
^yr  AîíftŵẄTíŴ  y^v^í^W§g  ynj?:iI^rifddijí^yídj3yf^^[honjhfid4ÿw^ 
yPífi^lj^!/4<iy?^Ẅ\yŵ í'fr)^gig»  yA.rnMẂdiUc^  Çfcaipí?  ^oa  y%ỳ..  jîMa^ 
FyÌŴj^^dlyiw^jyíi,  ia}Ẁ,JiJ9egr;ji^  ^i^dd  P^rydẀ  híŵQiy7i,,c^l.^9Ì 
à^^f^^^js^y<ìi^^fL^^  yin,1^^3^iíçdd-Ẅ  Ey^rop  çyp,  pen,yr 

y^.;,^^#^fiir^^î^,  ^'jp  fAwŴ^W4  fi^W.  W^  A;  ^íì1í^>i,./(w  jẁw;^d; 
ifa^ílöfp^ JÜçytl^, .^f  íî^íei^n.  ü^i.p^i  pythŵp?,  trQ,^lwy4dant,fe^,  ^^çddyjiau, 
i'ff.igâjŴÍ-í.f.iííí  .fcy<i4.  flTenin^siPryí^ip^neu.fÀTgJ^^d^  l^ahŵer^t^n,  ,j^ 
gjÇTf^Ìdçgf  ji;afj[H)r,|4dí;[p^{yn. .lûr..y^,aj9Ío^,.gẃ,r^Ì  Ẅh«w4F^  3ffẀ.^ 
CW«%',yî3^^,feitf,îîreipi4pg^T,Tfrci.  ,M^  .pydweiẅre!di^d,yr  .^i:graf>vasg^, j, 
%%î4^14  jgçííiV?ŵ»  ýT'  ^/ej'íMî!  .a^r  ^à^atnc  td^c^ph  yedidwyîu  jŷri  h9ll  |yd 
yn  gymydogion  i  fyw  yn  sŵn  eu  gîlydd,  ac  i  gyfeiU^icH^-.  (^eÜir,  a^nfpijL 
í^VJ<H'«I^Wrgy'"ited,.^,yii.r]hata!ch^  i>  hrifddÌDŵs, .nag.  y  geUir  ai)foA-«t  y 
<îJW4ogl  îa^.li>írpsifyji4i,yí,  ^chr  aícaíl  i*r  bi-yn.. 

JÌ^e\g€^  ddipi  betíi  iiw  ddpoeÿçí  wrth  JPduw,  Bu  gan  Bduw  beth  i'w 
ddyiWfyd-  Frth  ddynu  ..  Mae  wedi  ei  ddyweyd  yn  y  Bibl.  Bywedodd  y 
gwirjìiífiil;)  gair,  )>Ẁ  iodç  ŵ  phob  tip}Tî.  A  haws  i'r  "  nef  a'r  ddaear  fyned  heibio 
oag  yv  i  ufj.típyu  o!r  gyfraíth^ballu/* .  Eyddai  yipi  haws  gan  Dduw  ddUeu 
y  i^fo^^  a,  difodi  y  ddaear,,  na  rhoddi  no4yn  anghy wir  uwch  ben  i  wrth 
y^rifenu;  «yfr^th  .ei  enau-  Mae  gan  ddyn  hefyd  beth  i'w  ddyweyd  wrth 
DdHwii  , .  Oymdeiẅasa. ,  &g  ,^.ar.  pi  %^n  ei;  huí^,.  a  pban  yn  y  gyfeiUach  neill- 
duol,  A  i  siarad  â  Duw  mewn  gweddi  weithiau  i'r  ystafeU  ddirgelaidd, 
^î^i^U,aÿyy,all(ír  deuluaid4?  a.  pJtiryd^araH.Ŵ  ^yfstìrfod  gwfeddîo. ,  ^A'r 
Ẃŷbjí^^Ẅlî^ag  nefp/edd/f  da^î^rrẂwníígD^w.  a.phecbí-dur^  yw  y.ryfeddaf 
^'agPrwyd-ferÌQŵdv..  .,   (...  .   »..-;.     .'í    ;  ■ 


166  ©ywEYD  Y/ewiB. 

MAB  EIN   QWI<AP   YN   EIN    HOII6    YNaBOÌ»i¥€H<>(VX9\ARAClBtMlll\  ODTWtBYD 

Y  QWiB.    Os  edtycbìjrtt  .,..;•,.        -wi.  '■«>»;  j  i'  n-.t't-.'ü  / 

Ar  amoiredd  em  mamadl  >  Dar]leBaáom>y4yddoVtlD9aèil^}miy'>^<SlìUi^ 
Magaziney*  draethawd  nerthol  iawn,  ganifrodoDò  Eul)iir|m^ikf;'^' J^A«  jáduZ*- 
teration  of  FoodJ*  Frofai  £iyi  braiddyn  aítmhänblpwrctoDi  uoaoBhyiwr  (liniìaeth 
yn  y  brifddinas.hjeb  >ei  fod  t^íedi  ei  lygrü.  öiarerthip  yabibeèhdan  íÿr/«inr 
peilUed  heb  nemawr  Iwchyni  o  flawd  ynddo  2  A  gwèilthä'/jnofpiBtinoëdd;b 
alwyni  o'r  hyn  a  elwir  Uaẃth,  beb  nemawr  ddafìi  o  JiohO  wedbíd}^^  oddif 
wrth  y  fttwch !  Ac  y  ma^  <y  «han  amlaf  o'r  de&^ddi»»;  á»  aiáerìr  iigjpiiysga 
y  pethau  hyn  yn  niweicUol  iie<^d!  Mae  yr hyniaijddywddysgiiíea- 
ydd  y  traethawd  m  lygriad  te,  eoffî/  Bugr^  ŵck  &ct^yai.  dKâgadi>i'3^id{yn 
'  i  ymgyfammodi.âg  ef .  ei  hum.  mt  fwýty*  daimaìd  ibỳth  heb. >ei  jdâevbyn  iýn 
uniongyrchol  o  .bw  .  rhagitcuiiaeth>  <^os  iddò;  fyned  iaiÂiilii'itibreswyUó 
ymhlith  y  eoed.  Gwir  nad  oea  yma  ddytif^  afiLWÌreddy  ond  ÿìKmäT,¥s£f*yt 
hyn  sydd  gam  p^aoh  mewn;  drygioid..  iNidgwir  i  gyd.a.  déymdirjiiibwsii 
maânachdai,  bob  ochr  ìHt  cyfnewidfeînciau^  nac/ar  ein'faeolydJl'ddüárhàodaB 
ein  marchnadoedd.  Mae  genym  ddosbarth  o  ddyidoà^Hçedi/yiáwerábiii 
anwiredd,*yn  marehnata  yn  y  icreadnr  prydferth  y  dyẅ;ed  i  Job  aíin  /daoa^ 
"  Dychryn  ydyw  ardderchogrwydd  ei  ffcoen,  Ei  ^raed  a  ^[ióddijäiib  ÿn/  y 
dyffryn,  oc  efe  a  kwenycha  yn  ei  gfryfdwr."  Buom  yii^  dycbymygiiífod 
y  meirch  yn  plygu  eu  penau:  mewn  cywilydd  wrthj  gael  ea  iymysfiỳà,  /Ibffr 
eu  maânachwyr  i'r  farohnadle.  Dywedant  aniwiredd  amiyühydíço  bres^ 
gan  wneyd  y  llw  difrifolaf  mai  gwir  yw.  Nid,ofhant  ddim  ond  y  gy^'aôtìi. 
Mae  y  pethau  hyn  yn  peri  i  ni  lefain,  O !  anwiredd  ein  maanaditl 

Amoiredd  em  üysoedd  ham,  £bai  Solomon,  ^^  Mi  awelais  :dán  <häîil  1« 
cyfiawnder,  yno  yr  oedd  anwiredd.*'  A'rhyn  a  ddyẃedai  inab'Dflíyiddam 
ei  ddyd<iiau  ef  elHr  ei  ddyweyd  eto  mi  ein  dyddku'  ni; .  //Gelwir  y  »ty«t 
ymlaen,  rhoddir  y  Bibl  yn  ei  Jaw^  a  dian  gusaim  hwnw,  gwná  Iŵ  y  dÿẁed 
y  "gwir,  yr  hoU  wir,.  a  dim  ond  y  gwir,"  aücbifrfHŵga^r.^f  felly/  loymnoriàh- 
wy^  Duw  ii.''  Ond  «aml  yr  anghoiâr  y  ÌÌẀ>  me^wn  awyddi  enníH'y 'ddádl. 
Maa  dadleuwr  eyflogedìg,  a'r  mwyaf  doniol  yn  yJilysý  yti  äefyll<i  iýiÊy^ 
Mae  dolenau  ei  mg  wen  brydferth  ỳn  chwareu  ar ei  ysgwyiidiBfii  >  Asferiei 
holl  fedr  i  ddangos  fod  y  gwir  fel  hyn,  pan  y  g^yr  ei  fod  fel  aralL  Mae 
boneddwr  arall  o'r  un  swydd  ao  ymddangosiad  yn  cyfodi  aic^i  ol ;  ac(âboll 
nerth  ei  hyawdledd  yn  ceisio  profi  fod  y  troseddwr  ipor  d<lifai  a'r.pleBfyn 
sugno,  pan,  fe  allai,  y  mae  wedi  cyfaddef  wrtho  ei  euogrwydd !.  .    /.  f 

Anwiredd  ÿr  a/rgraffwasg,  Gan  mai  siarad  yw  unig  alwû<lìgaeth' honÿ 
a'i  bod  yn  cario  ei  thwyll  mor  bell,  yn  ei  wasgaruitrwy  gynnifer  0  wliedydd^ 
ac  yn  ei  <lrôsglwyddo  i'r  oesoedd  a  d<law,  mae  ei  haQiwired<iau  yn  lliceooaclh 
ac  yn  fwy  pwysig  na'r  eiddo  neb  arall.  Weithiau,  dywed  aawdr.  cligymyag^ 
bryd  araU  dywed  im  ochr  y  gwir,  heb  ddyweyd  yr  holl  wir.  .  Mae  y  naill 
mor  niwei<liol  a'r  Uall.  Mae  c^mysgu  twyU  â  gwirìonedd.  yn.debyg  i 
gymysgu  gwenwyn  â'r  ymborth  danteithiol,  er  mwyn. denu y  bŷd i^lylncu. 
Mae  y  wasg  weitiiiau  yn  cael  ei  hudo  yn  d<iiarwybod  i  gamdystiolaethu^  ac 
felly  yn  <îael  ei  gwneyd  yn  offeryn  <iiniwed  i  gario  twyU ;  bryd  arall  twylla 
o'i  bodd  am  elw,  er  dial,  neu  er  mwyn  cynnal  plaid.  Mae  rhai  o  newjẁd- 
iaduron  Lloegr  ac  Amerìca  yn  d<Ëareb  am  eu  twyU.  Ni  ellir  oredu  gair  a 
ddyweclant.  Onid  y  papyrau  amlaf  eu  <ierbynwyr  yn  y  brifd^iinas  •  yw  j 
rhai  a  gyhoed<iir  ar  y  Sabbothau,  a  wadant  y  Bibl,  a.ammheiiaaitaD&rwolÝ 
deb  yr  enaid,  a  byd  araU,  ac  a  <iaerant  ei  fod  £f  yn  gelwyddog  ? 


DYWEYD   Y    GWiR.  167 

. '  AmŵnreddyriMlefyddaMÌan  egfi^edin.  Mae  yn  ddigoii  anhawdd  gwybod 
y  gwirionedd  am  y  dygwyddiad  hynotaf  yn  ein  hymyl !  Tybia  Uuwdd  fod 
gimddynt/hawl  i  ádwyn  'argraffiad  newydd  o  bob  hanes,  gyda  chwaneg^ 
o'ü  heidâo  euihunaâBii  •  Dywed  un  fel  hyn>  a  thaera  y  Uall  fel  arall.  Nid 
ýwmasihm  "eŷmerbdsUÿ  na  chlwyfo  teimladaxi,  <má  o  fychan  bwys  yn  ngolwg 
mwyafrifiò  adroddwyr  cbwedlau.  Os  drwg  fydd  y  newydd,  cymerant  amynt 
deimlo  «bos  y  eyhuddedi^»  ac  er  hyny  gwnant  ef  yn  waeth  nag  a  fyddai 
raid.  Maent  yn  debyg  i  Piloti  yr  hwn  ^^gan  olchi  ei  ddwylaw,  a  wnaeth 
ágefgain.''  <  Ardk]iwvnodteg^ynygwanwyn,oardalaadwaenomyndday 
oyèim^odd'Ugeiniian  ^da  eu  gilydd  i'r  Amerîca.  Aetììant  i  ben  eu  taith 
yni.llwyddiiumus ;  ond  y  newydd  cyntaf  a  gyrbaeddodd  eu  perthynasau 
a'u  cyitiy'âogì(m  oedd,  fôd  llestr  wedi  dyfod  i  Liverpool  yn  hysbysu  fod  y 
Uong  weâii  swido,  a'r  ymfudwyr  oll  wedi  en  ooUi !  Yn  mhen  ychydig  wyth- 
nosàit^taedi  sŵn-  trw/r  ardal  fod  Uytbyr  yn  y  tŷ  a'r  tŷ  yn  sierhau  eu  bod 
w«dâ(cròe«>  ond  bod-  y  rhan  liosocaf  o  honynt  wedi  marw  o'r  pla,  a'r 
gẃeddiU  iwedi  dyryau  eu  synwyrau,  ac  yn  y  gwallgofdŷ!  Ki  ali  anwir- 
eddaufei  hjniL  gael  eu cyohwyn  yn  y  ŵorüewii^ pefi,  a  c^wyddo  fel  pelen 
eira'wrèh  ymâréiglo  ar  drawa  y  M^r  Werydd  i  Brydain ;  ond  rhaid  eu  bod 
wedi  eo  libbio.yn  bwrpasol  gan  ry w  un  yn  y  gymydogaeth. 

•  Änwiredd  ein  petìiM  tanctaidd,  Onid  oes  Ue  i  gasglu  fod  cannoedd  o 
anff)rcklwyr/yxi  y  deymafl  yn  gwneyd  llŵ,  er  mwyn  äw,  eu  bod  yn  credu 
y  ^^deugain  £rtbygl  ond  unf'  Dywedant  wrth  ddynìon  maî  gwir  bob 
gair  ywL  y  llyfr  bendigedig,  tra  y  gẃyr  Duw  a'u  cydwybodau  hwythau 
nad  ydyiít.yn  eredu  yr  un  siU  o  hono.  Gellir  cymhwyso  at  lawer,  ymad- 
roddìion  Pedr  wrth-  Ananìas,  '<  Pa  ham  y  Uanwodd  Satan  dy  galon  i  ddy- 
wedyd  oelwydd  wrth  yr  Ysbryd  Glân?  Ni  ddywedaist  gelwydd  wrth 
difynion  ond  ^fn^h  Dduw."  Nid  bob  amser  y  dywedir  y  gwir  yn  yr  ys- 
tafeU  ddirgel,  wrth  yr  aUor  deuluaidd,  yn  y  cyfarfod  gweddi,  y  cjí^- 
adiauitcFefyddol,  a!r ^ulfHidau!     O !  anwiredd  eìn  pethau  sanctaidd ! 

'  Nid  yw  ÿ  peoliod  yma  yn  ead  ei  ddynodi  â  gwarth  fd  eraUÂ.  Mae  y 
Upârudd>*yil&idr,  a'r  godmebwr  yn  ymguddìo;  ac-  os  eev  ga^Eiel  araynt> 
^ygaot  eU'penau.  GeUir  weithíau  wneyd  i'r  cablwr,  y  torwr  Sabbothau, 
a'r  meddw,  wiido ;  ond  os  medr  yr  anwireddus,  drwy  ei  dwyU,  enniU  ei 
amean,  ymfirostìa  yn  ei  orehest.  Bryd  araU  mae  yn  anhawdd  iawn  cael 
ga&id  ar  y  troseddwr.  Mae  y  naiU  yn  taflu  yr  anwiredd  i'r  UaU,  a  phawb 
yn  ei  wadu.  Bu  gan  y  dorf  kw  yn  ei  wneutÍLuriad,  ac  y  mae  pob  un  yn  ei 
ddìarddd.  Mae  llunio  anwireddau  yn  debyg  i  adeiladu  tŵr  Babel.  Nid 
oes  neb  aU  roddi  ei  fys  ar  yr  euog,  a  dyweyd — ^Hwn  a'i  gwnaeth.  Mae 
rhai  yn  cyiiUunio,  eraiU  yn  eludo  de&yddiau,  eraiU  yn  tori  y  sylfaen,  eraiU 
yn  caboli  y  meîni,  ac  eraiU  yn  goruwchadeiladu.  Mae  yr  hoU  frawdol- 
iaeth  yn  y  bai,  ae  md  oes  yr  un  o  h<mynt  yn  euog.  Os  dysgwyUr  anrhyd- 
eddỳ  medr  pawb  ^  hòni,  ac  os  oâiir  gwartíi  medr  pawb  ei  wadu. 

MáiWR  TW  T  NIWBD  O  BEIBIO  DYWBTD  Y  6WIB,  NBÜ  O  DDYWBYD 
AÌCWIBIU9D. 

Mae  yn  dyrysu  ctfmdeithas.  Prif  anrhydedd  dyn  yw  ei  fod  yn  medru 
dyweyd  ei  fẃdwl  wrth  eraiU ;  ond  os  na  ddywed  y  gwir  mae  ei  ogoniant 
penaf  yn  dyfod  yn  warth.  Ac  nid  oes  dim  yn  fwy  dirmygedig  yn  y  Uaid 
na'r  pethau  prydferthaf  yn  eu  Ue.  GweU  i  gymydogaeth  gyfan  gael  ei 
tharo  â  mudandod,  na  chael  ei  goUwng  i  ddyweyd  anwü^edd.  Pa  beth  sydd 
gasach  na  pfaetruso  wrth  bob  newydd,  heb  wybod  yn  y  byd  a  ydyw  yn 


168  PYWBYp  cy/«WtR. 

iadur,,  îíis ^iwía^ia  fcẃráMI  ei.grtìdu ! .:. Glywietì /Ueçl^/Wî.ŵçl }^Ẁ¥^ruŵí^r^i 
hymladd  yn  yr  Indl^MẀiIiO^gr^  wedil.i8pí#l,  hébîgẃU i^èp^^^^ 
p»d  Qlywẁ/yrvwythnos  nesaf  fod  Huloôdd  w^di .  0u  )slaŵi,Vs->«ÇlywŴKVnais 
^Ä  fod  brejŵo»  Äfcdagaaow  wŵdl  ẁ**r v»  ((wy:WylV'W/^ÍŴwp!c^g5Ẁ* 
.o.bi4pudau,;.oQd,qlyw^dy.ttlí*»ee»£efc  ẄiyÄ  fyw!iMÎÍjd,o^  i^.iÇe^r 
4do^ra^u  JhafiQ*,  »,'thym  y.  gwir  oddiYrcth  ÿt^wwiir^^'  ÇiW  Ẃeí)y//te4[0Pi^ 
JjLa^H  twy^,gwua,y  gnŵiwÄeẀlfjai  ddiwierẄ» :  erTrdjl,bod,hŵb  wyẄ  fŴRwS? 
gwybod  y  owbl,  ao.hôb  TObod  pabeth-^ydd  Yfiriopŵd^.  ,-.ífi  d^dyTireíwẀ^i 
bod  fel  hyn,  ond  y  waft  /pgiíio  lidy^eyd  îy/gwiri  .ẅb:  Ẃ?îr<íîy?í»y/Ẁ  -ifl? 
arwain  i  hym    .    •     ,       .\;,   .,  -.vs,,>   ,/-  .,  -:•/  ;,;  í-  o  !-;•';••  ■';  •••>■•:   //fr-  í"'v  -li.'ri»   / 

rhai  yn  eu  cario,  ap  ^er^iH  ynr*^  ,dwbyimvi    Cynghora.P^  ^TJj^^tÌieHfiî 
beidio   a'u   derbyn.    "Gâd  h^ibía'.l«ẂPŴg/ *  gîwraxî)iwdd,iíẅ(y?ẅ 
Wrth.gario.newyddiop)drwy>^y  gymy^Ogs^ẅ  ýr  ^niHa^  rtîfi,t!5H.3i)ŵi^.,^r.  Os 
na  bydd  newyddion.i' w  cael,  cymèmnt  '^u  .òçnii  iV  .gwri^ntlmr,:  ^.  ,ŵft  ,j^ 
fyddajttt   wrth   eu  bodd,  ac/yu.ddigoiii/ Orbwyaaji,i,:jcyffte^idia^^<^ 
chwainegant  atyut    >Ms^  j  ŵí2^  r^  ^^áie^^yì^^ 

masnach  yn  fwy.  dirmygedig  .a  /iji^eidiol  iiaa^f.derbyriwipfí^tgwẄtbTW' 
e^ddo  lladrad.  ;  Bu  llarwer  or  jsôn.y  blynjMÌdftu  a;a<Mfbwt  bpi)îÌAW  ^agf^^p 
sef  ppbl  ,ddrwg  y»  myned  !0;  wgyichyn  y  po$.,i  rp^dí  <?i4do.i^^çyii^ý49g1- 
ion  ar  dân.  Math  o  ffaglwyr  yw  y  rhai  a  ddarlunir.  iMQíeRoi,l<Ẁ4>1#ìaipî9Í 
yw  y  gwreichí<pn  a  ddygir,  a  moeeol  .yW'  yy  ,hya  A^c^gir^..  .Bhí?d(ìi|i»nt 
bç^dwfcbilíiJ^erY^j^^PgíieẄîar'  dâ»TtJöae  yni  ü^sgi'.çîT  yŵi(Ji^?,iji3L{Ç|djWT 
(^dí  aojii^;gwyddom  a  ddiffödd(|.  hyd  rtdyflŵ.  bwä«^  /.ŵíFW^ÍiftẀfìiSywr 
llawçr.  aj;d9Ì.j[^ibBíiíìeHryí>iç«>.tto,  Älî.iyíiib^^twj'i  ftílR^^fí  í)i?p  yp  ijfií^íî^ 
c^raîíth.j  ^ir  flie>vn,*«)je|ddíiryr  we^l,,bUWW»tt%W^íl.^d4i  â('MntT^,Ŵ 
Ẅy(|dipft, ,  w^  ,eu,  l^ilduílio  I  w  WŵddiẄ  »^U/bíW.  I .'  )Qftdj  ÿ  ^a^flí?,^í  ^  ft^fli 
a^idirpspdẀÍplTbyŵ^.-.r-:!      ,(I'mi-/Ì].!.  .•■Ìi.Iîí»/-  n  ÌH/f/J)  y<!-     ^nnd  i^) 

y  .(Ẁo^r  ga4w/ii^;«y  o'wŵi^?»  WPî:WẂ^fW'í'*Ẁ<^b?^'^y*M';^^^ 
fyíiai  ineba  arfeT^i44yw!eyd.^\ffcç^(J,  pffíNii.  ,tívrig  j^i,  fÿí^JẂŷriSrfjî  W.  # 
wnelodwyll;  ni  thrig  yn  fy  ngoí^g,)^  wfiftidi^)ÎV^j^}l^fiW/iV'ì^^ 
ofynai  am  gymeriad  dyn  neu  ddynes  ieuanc,  un  o'i  ofyniadau  cyntaf  oedd, 
"  A:y%nt.ya3^Nai:f<?Ä  4y wey4.xyf  .gwir?"  ^,  Osvby4ẀẀ.<<íW?(^ 
^ichyfl^ai.,.hAj«rypÝ..ar.w  ^k^n\  .0$t^ítau^ii.'<^biî#i?A'tŷÄ'  ^rIot  WtP-'^ 
Tíl^einidpgipn  Qi,f(>4  wedi,4y,ve(yd.W*Ẅr(^(ìdtfiŵ^  ftç  9ftíf(Ç«4'iW 

yn.eu(?g,.^ÌrfyflẂi.ff9Ẃ.  ^ý'^Wht^g^mr^'-H'^Sì.lí^-m^  ft/ŴẄ^Ẃ 
g^l^yd4."î '  Niîçbai  ji^b.eirM  ^iîa^tçi.  r,'ÍÍÌ4  PẄfi^^rfryẂ^ílfí^  ÍPŵîPn?a« 
a44uneda^íy  ,tr0MdW/,fíe4raì.i>Yyd4t?/er  i449>igíẃ  îaí>:í^l4ÌWKí4  Î^.Ẃîf 
yn  ng.wa^ní^th,y  bfrenw% . Ẅiŵ»^e4: ymaiẅ/feí  y  ggrFÌT>y  Ẅî44 Ŷrí^ííŴiTî 
ŵyn, ;fel  y  ,^ypiudir,giyflnwyî^:(?,gyrb^ld  .y,!piaíit,,w^^^  ^yffç^i^.^^ 
rbag  iCj^ffwrííd  âJlèni,  y„gwejyf,  .A.  buasaì.  yö/ d^?-  i^i^l^^r  IP^J^ÍwJä  imì 
ddwyn  yA.(löbyg.i,D^d|d^  í  )       .... ,.,.'  :f ..  .,^,  v.,..   |,.,^,,,v,  'if^  .-r,  f>ÌH,;nfTíj. 

guddio  yn  nghysgod  hwn,  fel  y  gwnaeth  Àdda  ac  Efá  yii^}^}i|jb,3p?|çpafu,'jflî 
arídd., .  Pan.àaddpdd  Oaii^  ©iifyawd^  o(ẁiod4Myw?giid4iíp^yp\í^yÌ®i?^ 
wirj?d4î  gwadodd,  gai?,  ofypj,/:"  Aií.flẃlVâj4  fy  WW4^y4^r5>ì^>oVÄẀBf3^ 

aí^ft4y  y  Uŵiẅ,,  ẅ.  Il9fti¥443i  /yft  í^^dd^}  -ywŵ4Ẅ9>yî>>'flgte?gf)4vfew^ 


ÖYtfBYD   Y   tìWÍR.  169 

DyínáẀflJéB'd^fgjatfŵitóliya  ^é^ỳmì  lln6edd'ivrtU'ëtìicy(l4ẃliiM  Váffdd 
èẀ4dyfat<hydẀíyti  ^tíi  »ŴtM'ii' ẁiẁ  deÿar^dötítílád ỳw'öŵ^yiàh  ÿfett^ 
•tfel!Ì>-áMýtîí#Jr^h*'1ii'yÄ'y''%Ö*ẀWẁ,'ne  èh'ŵfŴ^i'í  gOlWg, 

ííé^»ý'äád|tìddö^ẁiWmli;'Wftŵiddŵ«sy^^  ./  .  /  i.! 

•-■''íîi^teŵ'^iáMtyá&'feòÄ^  è^teníŵ;''-  ^Hl^iYíííM'ygeilẃ  'gẁip 

'ÍŴWíW'%érll^d'5^u^ẅiÈí*'ëtt<yif^^  ^^Yfeiwèlèd'âÿ  èmfiD^r^ 

dflrÿBÿwýd^tttíi  ^^ijy  Äa»í4í^*ŵíŵî**  »Aî,/''  ÌDC. '   Ma^  û'fynyddẅö  yn 

•tííyüëÔ  WféH'éẃW^ÿf 'd(*'Äf  ô^hòtìÿŵt//i  iGdẃẁ»  îŵy^  ÿH'  Môfel- 

'íktíílík'ŵỳWfd<íau  A'fẀẃ'ytì  WyddŴ; 'mÿnÿddàû  SwitÄèplatíd- yn  AI{)átf, 
Ẅ  ^ŵÿtt'àníénh' ëydd'ÿtt^Néhkídî¥  'Amörtéa  .yti' Andeà.  "Aö'My  iûíte 
y  gair  yn  çalw  pob  peehod  o  dan  yr  enw  anwiredd,     Fel  y  llytibit  enwaü 

ÿŵôff  ẃèrfeÿdfd'yh  ỳí  áfób,  yíííioli  aììmMáyn  ytRaím,  a  H0II  aMydd 

"Dë'áìämia,  W^i*-!kmmi);  felly'triy'Bibl  eawn  fod  ambi^^ddyTÍ  llynbu 
eífWitf'|ẀliMäù'ý'l^d-olí  yö'oiéẀ eiiuittv  ' '  ' '  ' ^-  "• 
-^^Mée^\Blkm'él^'ÿii^dklb^'ŷv^^^  Pan  ỳbyddaî  Duw  ýn 
fflaiígeöẁ  (íèhláB;''ŴBŵ  'ÿtiiŵeftíü"aT  Idäd',  'dywedaî  ei  fbd'  ýnt  "gwtieutbur 
ŵyiíftó'étí'háüẃîiŵidàu^.'  "Paö  yẁ  eätiiûawl  läPael;  dywëd,  «Póbl  ẁîddy- 
%'éaáht'íáwyÔáy'''''msáöddDöfydd  átDduẅ  él»  tewyn'òael  gwybodpwy 
bëdd3éî|yféillfóriî'h.'éöẅiöŵl,'«'ApglWydd,  pwy 'a  dt*ig'yil  dy  babeH-  a 
pWÿ^'ä^blièáẃŷliá  Í5Íẃfí%nydd'dy'ékbôt6ÌddPWyddt<'-  Ebe  yíitau,  '**Yp 
liWŴ-äí»âyi*ted»  wiP  ýtí'ŵî  gaiöti;  tii-ddyi^diafodd  ei'féddWl  M  'Wâgridd,ac 
tó^fliẀl^d-5'dwJ4lo.'^'-'^-''i' •  ••'"'  /  "  ••  '  ■■  •  .  "  ..•.-.< 
'  • '  ^'MÍí^ "éMiredd^ÿ  'dŷh  ^  hun  yn'  êi  attal  îgtedü  ^tíül,  Mae  dyu  dpẃg  yn 
dbriédól'SiŴdídẅI  fdd4[J&ẃb'fel"yûtatì.=  •  Tybía  ÿ-  dirtvestWP  sydd'  ytl'áfi- 
IÇraaiaWtì'PW'HbŵtA^yiiîM'foẀi^^^  '  Mae  ygŵp'feydd  yn 
ifi^iSfei*'Fr'iAil^datf'l'adáPlfón''neû  'î  ŵdfodd'  eÿfatísoddîädau  liobl  éPaill,  yh 
ẁfec(dwrnèfd!''o4rf'ii^b'^ẃ<Ẁddlöl'ýniyp'V2ŵfe  hí)n;  ä'phtìn' y'ẃëd  lleiŵ'  "fòd 
tfèẂýii'óẅÍBfet'j'Ŵ;  íii"éhíedyfeölwyd!dióg'Ŵd'öëb  ytiJ  eîp'#îp,' hýd  ÿh  tibd  Duw 
ei  hun.  -'Dy  dafod  a  gydbletha  ddichell.  Eisteddadát  á  dy^edaiyt  yu 
feẀỳŵ'^dyftẄm;'iẄMätóá*'éhlkb1'fab'dy  Hỳn  a  Wiiaethöíít;  à^  tûi  a 
äfeẃtó«;<!ý^äiá^dMiíá?Ü'íytódd'ỳtl'^l'M  îíid'yẁ  yëelẃyẃdög 
ẁééR  aMepẂèdtf  €0  'yôrädpodŴon  eíi  hüti;  ác  felìỳ  líiae  ÿn'  tiatUPÎol  iddò 
bÄdîò^y  chpel*d'DÜW;ÌÄ^hpddü  yŵ  NÿhPîst^"  '«        .    -  -    .    :    " •  .  - 


kvì\\  ' 


♦ '  €kM%^^ỳ¥ŷffỳdi^yM^^  d^èyd  umjoirédd  výrîh  BdUẃ,    Ŵatfyp 

ÿttfÿtf  âfiiìW  èl^fòd  ytì"ènniirphywbeth  WPth  ddyweyd  Änwif édd  yn  y 
fôpŴttiad;  ytì  éPẀÄfaäöhdŷ,  ae»  tnewn  llyíSbeídd  baph.»  Ond  pa  gÿsgöd  elw 
^ûáíÀéMrú  dyWéyd  ^àẄtíPèdd  Wrth-  Dduw'yn  ein  cyflaWniadàu  cpefyddol  f 
"'Yr'hWíí  iydá^ÿá'  «ÂWiüô  ycaloẁau  a  4yp  beth  'yWnieddWÍ  yp  Ysbpyd:" 
ÌSm^  öëá  íẁödd'òéltì 'o^i  Ẃydd'ef.  •  Maŵ  yp  hh  sydd yn  twyitó  ÿma'yn  débyg 
?bltótỳú'k^dyt|ìa'eî  fód  yti 'yttigüddio  •dpẁy  toddi' eî' law' ap  ei  lygaid. 
lÉfe'ttiiẂilŵdd  itíàsîiaëh  ytí  dúr^^^;  laíSLé'  ahwipëdd' Uysòedd  bam  yti  waeth, 
máá  ái*#ẁédd  y  wasg  yn  waeth  fyth,  'ond  y  inae  anwipedd  ein  pethau 
sanctaîdd  yn  fil  gwaeth  na'p  un  o  honynt.  I  ba  le  bynagyp  aẃn  i  dwyilo, 
péiai^ẀíytieaiVgyfei!î«élì  gpèfÿddol,  at  yt  âJlop  deüîtiaidd,  ftac  i'p  ys- 

MmúmgMáá.      .  '      '      M      ,      . ^ 

^^T>^íkiik^.fyM')ffám  îmìy^'y  gẅir,  '  Adèg  fydd  hon  i'  bob  gweith- 
iŵi'i4Ŵfod'Ŵ«lìŵJhés;  Ä'dyòsg  èî  ítíaẁtell':  Máéyh'  iŵwdd  genym  ddy- 
eHytóy^'-ííiä<%d»  fydd  hWtiW  1  èdiyoh  âp  yp  haûl  yn  duo,  y  lloep  yn  cochî, 


170  GWLAÖÖAÄWCH. 

y  ser  yn  syrthio,  y  meirw  yn  eyfodi,  t  dda^ŵ  yti  liíŵgl,  ẁV  ítíẁ^ÿtf  bŴjÄíÇ 
&e.  Ond  pethati  amgylchîadol  y  dydd  'tydd  Hyri:  Ad^  f  .ẀybẀf  >  fe+Ŵ 
am  bob  peth  fÿdd  y  dydd  hẃnw.  Ca  y  rhäî  a  ^ŵdd"  -^tó  ŷẀ'ỳi*  \iltíáW 
yno.  Cyfeddefir  yno  yr  hyn  a  wadẁyd  yma.  îîld  òbá'  neb  ýh^hk>tR*kÀÁëî 
yr  hyn  ddarfii  unwaith  wadu,  yn  enwedig  ger  gwydd ' tyífà- fáẃ^i\ 'Oíid- 
rhaid  gwneyd  hyny  ynò.  Nid  yn  imig  gwna  ÿ  l^amwr  ddýẁéÿ^ÿ  jJjMr, 
ond  gwesgîr  y  twyllwr  i  addef  y  gwir.  Y  gẁir,  'â'i  enaẁ  M  httó,'  j^'ìẁríi 
unwaìtìi  a  gelwyd,   fydd  yn  peri  i'w  wynèb  lasü,  a'i  )ssúàxic' fiú^tAö. 

Wéle,  dywedwn  bob  un  gyda'r  prydydd —  ./  l  <  « »1  un 

I  .      ,      1.  .1  /  :.Iì:1»  f'i*   ii 
"  Am  wîriottedd  boed  fr  llafiir^  ^    .     ^  •   . ! //  .i/  "Miílr... 

Am  wiriònedd  boed^  Hef,  ,     '    '       '  ,;  T 

NîdoeBmit>eth'iond^iriônedd'' '  '"  •""•»'•  •  "'íil  i'cjit// 
•- Saif  oi&M&ei'frawaleiEf'^-  ..  í-  .••>..,; j-i{'>  J-,//'íj3;^ín:í//n, 
Owir  wrUi  fyw, Agwír  wrthŵr*,,,  .  í  <  .  i  .  ;.  .w  :  n  /\{  biih 
Syddj^diyspj^erÜifawrdrad;  .  ..,  ,,  ;  j^.j,,  :,  ,^.,,. 
Arglwydd  ffrasol,  o  tn  drugaredd,  r     '      / 

Rhowirioneddîn'igyd.-    ,-      ' ''-    ' -' '     '...,[»/■,// /í.i 
.    .      .'.  ,  .. ./     «i   i  /V'ì;  ■  -niii/    / 

:.,./. 't  íiiii;    if*]:    i/  t/'i;  ii/ 

.     .    .'    .    «.'  î    1/    //i.//il  •.  ,í<tíii /í)  i  î^^./J'Ì»; 

.      ■       ;     ...        '.    ^  '.  .;   ..'  ..,..«  -  .;:.!.  '»  ..i.hi-y//: 

GWLADGAE'WCH;'  '''-•-   - -■•!  ''■'J-^íü:'' 

.   •    .  .    •  /        '•  M         11;/..;  !.,.■,..! 

Ci.TW80Bi  ddywedyd  lawer  gwaith,  M  y  maegwaiietWr'mbM,  g«ttf  1»eâátt<' 
t^ihioedd  wfth  eu  plantÿO»  byddent  Ttt  afwyddüÄ»  mä' wybodaêítH  •J^I»Ẁ 
beth  yr  ỳmboeni  di,.fy  machgen,  gydarhyw  betbím  feVyttä?''pat«!tóẁíl  ^' 
i  ti  ddyrysu  dÿ  ymenydd  gyda  ll^nau,  W'dỳsgu'iiditfeoëdd^ni'ibydfdàitt^iiy' 
UÄ  cymhorth  i  ti  î  drin  tir,  nac  i  fasn^u^  a  ŴîeÄl  jfy1ied'iViítieíûŵdÄÍ 'ýn' 
burion  hebddynt."     Dyma  effian  a  gly wsoth  hiwet '  gwtailh  jm''N8hJöẂki 
Dradieâ»,  dy w«d  llaẃei^  gŵríettatic  ntido^s'gaüddoâ^lay^wybod&ŵb^^d 
yn  unig  dilyn  rhyw  oferedd,  neu  ýnte  g«5glu  «^riatt'.  '  **Nid  ywpettettl»ifél 
yna  o  ddim  gwerth  i  mi;  y  maentyn  burion  i  raisyàd  ynMsa«l  e«  býwlól^. 
iaeth  wTthynt;  ond  nid  oes  genyf  fi  ämseri'w dreulioapnyni^'&oni'byâdŵt 
o  un  dybcn  i  ini.     Ni  wnant  ond  tynu  fy  íylw  oddiwAh  bè^uitfẁy 
anghairheidid — ^pethau  a  ddaw  â  Aywbeth  i  iwôwn/'»  &c^  '  Aeí'oŵ»'eh-''at' 
lawer  o  bobl ariaiiog  i  ofyn  eu  eymhorth  at  y^goMon  áciatliroíífou^  hw^i fr 
atebant  eu  bod  hwy  wedi  gwneyd  hêb  fawr  o  ddÿsg  ea^hoiitàn^  «*i4  ^Jbtti; ' 
ac  nad  ydynt  yn  ei  w«lod  ýn  rheswm  igostio'  i  roddi  dj^g*  ìí  dlodloö  íFŵ 
codl yn  uwch  ria*u  sefylliPaj  mai  dyná  eu  batrtt'hWy  ar  y  peth.'    'O* íijhsredä?' 
wrthynt  fod  gwybodaoth  yn  dŵwttg  i  b<ẁ  pethi'fto'yttJèyiiíhWy^o^&yôiéto 
i  gyflawnì  holl  ddyledswyddàU'  bÿwyd^yn'  Well; "dýwèdawtí  i&s"gllHatit<' 
weledhyny,  ond  mai  yn  unìg  porthî  balehder  y  maoyn'étt  tỳb'hwy.  íi!d& 
dywedir  wrthynt  hefyd  am 'lyfraw;  neül  rai 'ẃ 'cyhoeddiíidan  g^îí^Milwr  ' 
sydd  i'w  oael  yn  bresennbl,  .*'  0  !"'meddyttt,'  «'y'ttiae'feenymító  elsb^f^íy''^ ' 
lyfrau  nag  ydym  yn  ddariien,  ac  rii  iatebatít'imí  dybeö-i'HÎ;  hdbtoẁ'iiytty»y 
maent  yn  rhy  ddrud  o  lawer-^eunaw,  a  daú  swUt,  e'|)hüm(dWlM;,<:aaË'i 
lyftau!     Onid  yw  yn  ẁaŵtraif  ararîattî''    Bto^bÿddyr  u»  bott'Wíláltt;' 
pum  swttt,*a  saáth  swttt  am  gadaèh  gwddfy  a  phüm  punt  tim  >ddi^«á^.^  íiä" 
adiweeh  am  gadAcii>  llogeü  ;^  pMau  ^tg^h^l  :fi^d'y'bi<eth}m'tl3|$»^ẃ{áââ«i 


GWLAPOABWCH.  171 

gç>^n^ì^fiif!úìiij^yííOi;(f^  .ap  ÿjx  çymerjwi  ibjd,  da.  fceUetìii^cẁ  beuoydd ; 
op^j  ,inja^,yŴ3Ç<%f?yll*»ì*  .^  foŴiou  gwybodaeth.i  addumoy  medilwl — 
y  jj^,'bpp^,,g'ir  ^yiiM-ja  caai  eu  hystyried  yn  orpaod  q  lawor.  Ehaid  i'r 
ó?ŵí,fo4yp,ddÄ  i'w  fwjrt^  l'w  y^e^,  nea.i'w  wisgp,  cyn  y  byddont  yn 
gyŴŷradwygÿAi^jhwy..  .  .  ..  . .,  ... 

.,Q]ttd,4jpçy  drugar^,  ẁid  y  fath  ywa  yw  ^wb  sydd  ym  iíghymru  y. 
dy4^a4  hyn  chY^aith.  Na,  y  mae  yma  lawer  o  fath  aralli  .Y  maŵ  yma  lieni 
a^Jd^M  ^.  a^dyag  dda  i'w.  plant,  a  dyflipn  ieuainc  yn  Uosgi  gan  awy<dd 
am  bób  gwybodaeth,  er  eu  bod  yn  meihu  g^.bod  pa  le  i  droi  eu  gwynel^- 
au  am  dani  yn  aml,  na  pha  fodd .  i'w  chaeL  Ac  y  mae  rhai  dynion  cyf- 
oethog  yn  wladgarwyr  mwyaf  .cyw|r.  a  hâôHonus  ynhyn  :  rhai  awyddus  am 
wneyd  Ues  i  ei^,  yn  gysíal.a'i  ddcrhyn  eu,  hunain — ^rhai  yn  dangos 
gwladgarwch  Cristionogol ;  a  gwyn.fyd  pe  gwélem  Jawer  yn  ychwaneg  o'r 
rhai  hyn :  pobl  argyhoeddedí^'O  ^ir  wŵŵ  faddysg,  a  pharod  i  gynnorth- 
wyo  y  wlad  i'w  chael.  Dýma  ehi  testun  presennol.  Ac  O !  na  fedrem 
ddyweyd  rhywbeth  amo  a  'gynhyríaí  gydyíndeimlad  dwfn  ar  y  pwnc. 

Y  mae  llawer  o  sŵn  am  addysg  ar  bob  llaw ;  a'r  argraff  g^rffîredinol  sydd 
yn  awr  yn  gweithìo  ei  fíbrdd  y  w,  fod  yn  rhaid  cael  ychwaneg  o  foddion 
addysg  i  Gymru,  a  hwnw  yn  llawer  rhagorach  o  ran  ei  natur  na  dim  fii  o'r 
blaen :  y  mae  pawb  yn  cytuno  yn  "hjn,'  "  T  mae  yn  bryd  i  ddechreu 
gwdthio  o  ddiéîf  beUadi,  a  mỳnu  addysg  ryw  fibrdd  neu  gìlydd,  Os  na 
wna  y  bobl  eu  hunain  ryw  ymdrech  rymus  ar  yr  egwyddor  wirfoddol,  ein 
bam  ydyw  fod  dosbarth  Hi^s^gyi^eÄi  .gwia^  ÿi  iderbyn  yn  ddiolchgar  ryw 
fifordd  arall.  Ond  nis  mynem  er  dim  i  ymdrechiadau  gwirfoddol  gael  eu 
fa^bga*  trwy  .t4ìrh(jnr  i^4I^Ì3^Iiaeth  pẃliaimoljarajä  ^  ol)]Bgidar  yr  «gwyddor 
wiirfoŵioJíí#wy.,üeu  Iai,dÿl*ygí^^>  y  iroaei  bywydi.aeenaid  pob  addyag 
y»  ,y«iddíjbyqu^ya.y  vdiwt^d.  .Oa  na  welir.ŵ  gwerthytlgymaint  fel  ag  i 
wne^diyn^dreẅì&dáu.^rehefitoli.i'w  j^bŷirhaedd^  aie  os*  ìm  chedwír  eithaf 
c>ŵiŵldeka4iVlig»yr,i>thraWi,a>.dyí(gybl,  rhwng.ÿr  ysgoüàn  a'r.  wlad,  fe 
sy»ífciy.tewŴli]^*ŴÄÌryw.Ä^  .         ■         .    / 

f,Yr.ý43^  y&  in?ddwl<€lUik  bod>ynicanfod.gWftWr  dydd.  tuwy.gògoiiieddaíi' 
y|i;M[wyfddioii  ŷí  .amserajfrr^-yn  yr  awydd  am  dẃenu  gwybŵdaeth  yn  fwy 
cyffîredinol,,a!m  gcr&iOgi . oelfyddydy •  helaethu  masnach, •  dileu  pleidgarwchÿ 
a  ^ebüel  iséfydliadaíD  rniwy :rl%yddy  a.moithmi  ^yniadau  úyfM.  mewn .ëangder 
a'r;b)iidrc(}ŵni  .iNafydded  i'r  ysìbi|yd'hwn..ddiâanu  heb  wtabeuthur  rhyw- 
bf  l^h  (leili^g^'r  oos^  a^i  cynjEiyrchodd*.  Y  ma^  oesŵedd  ú  aethant  heîfaôo  yn 
e^îampldudi^  nu^woi  Haweü  o  betha^t  aq  er  cywilydd  i  ni  y  geUir  dywedyd 
fod.j^yd  yia  nodfaganîaid  aiFJbaibyddioa  wedi  rhagioiri'amoin  niewn  Uawep 
y9tyrîoatb*.!':Nidy^  dÿtig.a,  oh^yddydÿr-yil<  ẃ,  mwy  na'r  byd  ei'hunÿ 
ddán»  ynl  heihau  .ti^  ueiwydd  lag  .y.  imeddylir  yn.  amlÿ  feL  y '  derigys  gwaith 
heAíawllwyrvXJlM)f^  »  Lladiti.  Ara  gelfy4dyd,  y  mae  yn  amlwÿ  dddiwrth- 
heu, ;  K>Iion>  HiEiejCeiâiddý  i  fod.  y^ddynt  /bethau  tfìUwng.  c  syliw,  nid  yn  /oriig  y 
'<4dina9  Jhf^ iawA odaitb trî  diMilod,^  <^nd; teUwng  o  aylw  Oroeg héfyd, 
fe^i^Mí  Jaw^er  ei  gantilfoedd  wedi  hyny»  Nid  o0s  dim  Ayir  agendor  mawr 
rfayngddyntÂ^aith'iBhidiag  eihun»  A  pbwy  deithiwr  a  allodd  sefyU 
eiJLoedi{edi:y^h:ar  gyBgiodau  hinion.y  colofnau  syddteto  ynr  adduriM»  Athen, 
pau  ÿ  ma&  yi^  haul  yn  uiachludo  yu  .myf^g  Uewyrehiadauj  iyner  eu  gogoiir* 
ìSí;fí^'fmfy^4 h(3b delndo loyiẃyrfiada^i  athryUtì^y. bobl  enwog  a\i  cyfod^ 
odd?  •  ŷ.wy  aUjedfycb  iajr..hen.fg^îyyrydd..y  ColojsseîiBn,  yn  eu  liiurdda« 
maj^bydal.%')»n9g;^4aii^dauyrit<gan.,aiẃaer,  aoteu.daii '&nteU  y  nioey  ac 


172  GWLADGARWCH. 

wrth  oleu  y  lleuad,  heb  droi  gyda  theimladau  dwfn  o  barchedigaeth  at 
fawredd  aruthrol  y  dynion  ag  y  maent  yn  dwyn  ar  gof  i  ni  eu  hadfeiliad 
a'u  cwymp?  Felly  bydded  i  ninnau  weithredu  fel  ag  i  beri  i  oesoedd  dy- 
fodol  ryfeddu  wrth  edrych  ar  ry w  arwyddion  arosol  o  enwogrwydd  ein 
gwlad  a'n  cenedl,  Oblegid  y  mae  chwyldroadau  yn  perthyn  i  amser — ^y 
mae  terfyn  i  fod  ar  bob  peth  daearol — diwedd  i  bob  enwau,  ac  urddas,  a 
chyfoeth,  a  phob  mawredd  daearol — ond  y  mae  rhy  wbeth  annherfynol  yn 
perthyn  i  ddyn,  a  rhyw  ddymuniad  canmoladwy  ynddo  am  anfarwoli  ei  oes 
trwy  goMu  yr  hyn  sydd  anfarwol  o*i  fewn. 

Cofiwn  hefyd  nad  oes  gwir  fawredd,  gallu,  na  rhînwedd  yn  bod  heb 
wrteithio  cjomeddfau  goreu  y  natur  ddynol;  ac  y  mae  yn  ddyledswydd 
ar  ly wodraethau  i  gydnabod  hyn,  ac  ar  y  bobl  i  edrych  am  ei  ddwyn  ymlaen. 
Yn  mysg  y  dosbarth  anwybodus,  yn  ddîau,  y  mae  mwyaf  o  afìradlonìaid  a 
drwgweithredwyr  yn  bod.  Y  mae  meddwl  haelfìydig  a  goleuedig  yn 
debycach  o  gydiiabod  bai  a'i  adael,  na'r  meddwl  pwl,  hurt,  cyfyng,  di- 
deimlad,  yr  hwn  sydd  yn  ceisio  gorphwysdra  iddo  ei  hun  mewn  cyffelyb 
dywyllwch  a  gwendid.  Y  mae  athîylith  ac  awen  yn  tueddu  i  fyny  tua'r 
nefoedd,  a  chan  ysgwyd  pob  sorod  daearol  oddiwrth  ei  hedyn,  y  mae  yn 
ymddysgleirio  fel  y  mae  yn  esgyn  at  flynnonell  doethineb,  gwirionedd,  a 
goleuni.  Y  mae  ein  coelbren  ni,  trwy  drugaredd,  wedi  syrthio  mewn 
amser  ag  y  mae  mwy  o  gydnabod  gallu  moesol  gwybodaeth  nag  a  fu  erioed, 
a  mwy  o'i  choleddu  oblegid  ei  dylanwad  ymarferol,  ac  nid  o  herwydd  oi 
gwerth  fel  meddîant  personol  yn  unig.  Y  mae  sefyllfa  Prydain  yn  mysg 
cenedloedd  y  ddaear  y  fath  ag  sydd  yn  galw  am  ry w  orchestion  penodol  i 
gynnal  i  fyny  ei  chymeriad.  A  pha  beth  y w  gogoniant  uchaf  Prydain  ond 
ei  rhagoriaeth  mewn  gwareiddiad  a  moesau  ?  Clod  Pericles  oedd  iddo  ad- 
eiladu  y  Parthenon,  a'i  fod  yn  amddiflfynwr  ac  yn  noddwr  Phidìas ;  ond  yr 
oedd  ei  ymddygiad  at  Cimon,  a  llygredigaeth  cyflredin  ei  fywyd,  yn  duo 
ei  gymeriad.  Ymffrost  Augustus  oedd  iddo  gael  Rhufain  yn  briddfeini,  a'i 
gadael  yn  farmor  ;  eto  nid  oedd  ei  glod  ef  ond  rhy w  orchudd  i  guddio  ei 
weithredoedd  bradwriaethus  yn  ei  ieuenctìd.  Balchder  Lorenzo  oedd  iddo 
addumo  Florence,  cefhogi  celfyddyd,  ac  adfywio  llényddiaeth,  bod  yn  gy- 
nghorwr  i  dywysogion,  a  bamu  rhwng  teymasoedd,  bod  yn  gyfaill  i 
Politian,  Mirandola,  a  Michael  Angelo ;  ond  nid  adferodd  i  Florenee  ei 
rhyddid  a  anrheithiasai,  a  chefìiogodd  anfoes  y  bobl  trwy  ei  esiamplau  drwg 
ei  hun.  Os  oedd  teymasiad  Louis  xiv.  yn  urddas  i  lênyddiaeth  Ffrmnc,  ac 
yn  gefnogaeth  i  bob  dawn  a  chelfyddyd,  er  hyny  yr  oedd  efe  yn  diraddio 
llênyddiaeth  drwy  y  gweniaith  oedd  yn  ei  ofyn,  ac  yr  oedd  yn  darostwng 
y  celfyddydau  drwy  eu  defnyddio  i  gofíâu  y  rhyfeloedd  yr  oedd  ei  uchel- 
gais  ef  wedi  aehosi,  ac  athrylith  eraiU  wedi  eu  hennill.  Ond  y  mae  ein 
sefyllfa  a'n  hoes  ni  fel  cenedl  yn  gofyn  i  ni  wneyd  nid  yn  unig  cystal  ag 
eraill  a  fu  o'n  blaen,  ond  yn  llawer  gwell,  ac  oddiar  ragorach  dyb^on. 
Dylem  fod  yn  wladgarwyr,  nid  o  falchder  fel  Pericles,  nac  o  gŷfrwysdra  fel 
Augustus  a  Lorenzo ;  ond  o  uwch  dybenion,  ac  mewn  dull  mwy  anrhyd- 
eddus.  Yr  oedd  yn  weithred  anrhydeddus  yn  ngolwg  Napoleon  i  osod  â*i 
law  ei  hun  y  goron  a  ennillasai  ar  ben  ei  briod ;  ond  byddai  yn  llawer  mwy 
•anrhydeddus  i  ryw  wladgarwr  Cymreig  goroni  ei  wlad  â  buddygoliaeth 
Üeddychol  gwybodaeth  ar  anwybodaeth  ac  anfoes ;  ac  y  mae  buddygoliaeth- 
au  moesoldeb  yn  fwy  mawreddog  a  gogoneddus  na  buddygoliaethau  Aus- 
terUtz  a  Waterioo.     Mae  yr  amser  yn  dyfod  pan  y  telir  mil  mwy  o  barch  i 


OWLADGARWCH.  173 

goflSidwrîaeth  amddìfiynwyr  gwybodaetfa  a  rhyddid  yn  ein  gwlad,  nac  i 
holl  wroniaid  milwrol  y  byd.  Dyma  y  gwladgarwcfa  penaf,  os  nid  yr  unig 
wladgarwcfa,  a'r  tebycaf  o  dynu  benditfa  y  nefoedd  amom,  i  roddi  parhad 
i'w  eSeitfaiau. 

Yn  awr,  betfa  yw  yr  achos  fod  can  lleied  o'r  Cymry  mewn  swyddau  o 
urddas  yn  ein  gwlad,  ac  yn  rhagori  yn  y  celfyddydau  a'r  gwyddorion  ? 
Ai  anghymhwysder  naturiol  ydyw,  neu  ddifiyg  dysg  a  gwybodaetfa,  neu 
ynte  a  oes  rfayw  faawlfraint  gan  y  Saeson  i  deymasu  amom  a'n  cadw  fel 
ìsafíaid  iddynt  fawy  yn  mfaob  petfa  ?  Tybiwn  mai  esgeulusdra  y  genedl  ei 
hun  ydyw  i  raddau  mawr.  A  pfaawb  sydd  yn  gwir  gam  eu  gwlad,  ac  yn 
dymuno  ei  Uwyddiant,  bydded  iddynt  ddyfod  allan  i  gynnorthwyo  yn 
effeitfaiol  y  sefydliadau  sydd  genym  eisoes  at  roddi  dysg  i'r  genedl,  ac  i 
ycfawanegu  rfaifedi  y  cyfryw  sefydüadau  ar  frys,  fei  y  gollo  y  Cymro  ddal 
i  fyny  gydymdrecfa  anrhydeddus  â'r  Sais  ac  eraÚl,  yn  lle  cilio  o'u  blaen  yn 
mhob  sefyllfa,  masnach,  a  chelfyddyd.  A  oes  neb  eto  o  foneddigion  gwir 
Gymroaidd  ag  sydd  yn  cam  llwyddiant  eu  gwlad  a'u  cenedl  a  ddaw  allan 
fel  Thomas  Phillips,  noddwr  y  sefydliad  yn  Llanymddyfti,  i  sefydlu  rhai 
cyffefyb  yn  amlach  drwy  y  wlad  ?  A  oes  neb  yn  y  Dywysogaetfa  eto  am 
wneyd  iddynt  eu  faunain  enw  mewn  gwaitfa  mor  dda,  ac  am  anfarwoli  eu 
cenedl  heíyd  trwy  ei  chynnysgaetfau  â'r  unig  foddion  sydd  amynt  eisieu  yn 
bresennol  i'w  gosod  ar  ogyfuwch  tir  ag  un  genedl  dan  yr  haul?  Dîau  nad 
oes  difiyg  ath^lith  a  thsdentau  yn  ein  mysg ;  a  bod  genym  fÌEi.ntaìs  ar  eraill 
yn  ansawdd  ein  haddysg  grefyddol.  Ai  nid  pan  oedd  crefydd  fwyaf  ei 
bywyd  a'i  grym  yn  Lloegr,  yr  ymddyrcfaafodd  y  wlad  i  annibyniaetfa 
meddwl,  enwogrwydd  Ilênyddol,  rfayddid,  a  Ilwyddiant  masnacfaol,  mwynag 
un  genedl  fu  o'i  blaen  ?  Pafaam  na  byddai  felly  ar  Gymm  ?  Onid  oes 
rfayw  anghysondeb  yn  rhywle?  Beth  yw  ffiwytfa  yr  faoll  gynfayrfiadau 
crefyddol  a  welsom  yn  Ngfaymra  ?  Onid  oes  eisieu  gweled  rhagor  o  gar- 
iad  a  gweithredoedd  da  yn  ei  ganlyi^ — rhagor  o  yrladgarwch  Cristionogol  yn 
cael  ei  ddangos  tuag  at  y  trìgolion  ?  Oni  fu  Cymm  yn  ddyledus  am  ei 
diwygìadau  crefyddol  mawrion,  a'i  Uyfrau  crefyddol,  i  ddynion  o  ddysg,  fel 
Charles  o'r  Bala,  Wüüams  o  Bantycelyn,  Rowlands  o  Langeìtfao,  a'u  cySel- 
yb  ?  Ac  os  ydy  w  yn  ddyledus  i  wŷr  o  ddysg  am  gymaînt  o'i  breintiau,  pa 
fodd  na  ddangosai  ei  chydnabyddiaetfa  trwy  ddwyn  i  fyny  gyfryw  ddynion 
dracfaefn,  a  daipam  moddion  addysg  yn  faelaetfa,  i  edrycfa  a  wel  yr  Arglwydd 
fod  yn  dda  gocü  y  fatfa  ddiwygwyr  eta?  Pa  ymdrecfaiadau  a  wneir  gan  yr 
YmneiUdüwyr  efo  fayn  ?  A  ydynt  yn  ystyried  yr  fayn  sydd  wedi  ei  wneyd 
yn  ddigon  ?  Nac  ydynt,  gobeithio.  _  A  oes  yn  eu  mysg  ddim  personau  a 
all  roddi  eu  cannoedd  a'u  miloedd  at  achosion  addysg  ?  A  adawant  hwy  i 
Eglwyswyr  fyüed  o'u  blaen  yn  fayn  ?  Na  wnant,  gobeitfaio,  rfaag  cywilydd. 
Tybiwn  fod  digon  o  Iwydd  a  benditfa  wedi  bod  ar  eu  llafiir  eisoes  gyda  eu 
faathrofaau  i'w  cefhogi  i  fyned  ymlaen  yn  fwy  faaelionus. 

Yr  fayn  sydd  amom  ei  fawr  eisieu  yn  bresennol  yw  manteision  addysg 
dymmorol,  fel  na  byddo  raid  i  ni  roddi  Ue  i'r  Saeson,  na  cfaywilyddìo 
arddd  ein  gwlad ;  a  defnyddio  ei  faadnoddau  i'n  mantais  ein  faunain.  Yr 
oeddem  ni,  yr  faaf  diweddaf,  yn  myned  o  Lundain  i  sir  Fôn,  ac  ar  y 
ffordd  o  G-aer  i  Fangor,  yr  oeddem  yn  cael  ein  temtio  i  feddwl  fod  y  Cymry 
i  gyd  wedi  dîanc  i  rywle,  a  gadael  eu  gwlad  i'r  Saespn ;  oblegid  Saeson 
oedd  o  fayd  yn  Uywodraetfau  o  amgylcfa  y  ffordd  faaiam  yn  mfaob  man.  Yn 
y  cerbyd  faefyd,  yr  oedd  amry w  bersonau  yn  dyfod  o  Lundain  ar  y  pryd  i 

1850.]  N 


174  GWIiADGARWCH. 

osod  eu  honam  mewn  masnachau  ar  hyd  ymyl  y  ffordd ;  yr  oedd  dan  o 
honynt  yn  myned  i  un  o  brif  drefi  sîr  GiemaTÍbn  i'r  dyben  hyny.  0» 
gofynid  pwy  oedd  yn  by w  yn  y  palasau  ar  hyd  ymyl  y  ffordd,  Saeson,  neu 
ryw  estroniaid  oeddynt  bron  i  gyd.  Pwy  sydd  yn  meddiannu  ac  yn  llyw- 
odraeihu  ein  gweithfaoedd  yn  y  De  a'r  Gogledd  ?  Saeson,  ac  estroniaid. 
A  dyma  fel  y  bydd  cenedloedd  eraiU  yn  cael  y  blaen  amom  yn  y  cwbl,  ac 
yn  myned  â'n  gwlad  i  gyd  o'n  dwylaw  yn  fìian,  oni  chydymdrechwn  â 
hwynt,  ac  oni  feithrìnir  mwy  o  ysbryd  cyhoeddus,  anturiaethuSy  a  chenedl- 
aethol  yn  ein  mysg. 

Gwelir  mai  yr  hyn  y  ceisiwn  alw  sylw  ein  darllenwyr  ato  ynbenaf  y  ẅo 
hwn,  y w  yr  anghenrheidrwydd  am  gyfleusderaú  addysg  i  ddynîon  ieuaînc 
wedi  tyf u  i  fyny,  nid  i  blant  yn  unìg.  Dynion  ieuainc  o'r  canol  a'r  iseh-add  yn 
enwecÚg.  Dymay  dosbarth  sydd  dan  fwyaf  o  anfanteision,  fe  allai,  yn  ein 
gwlad.  Y  mae  ambell  i  Gymro  wedi  dringo  rhiwiau  serth  enwogrwydd  a 
defnyddioldeb  drwy  ei  lafur  blin  a'i  ddyfais  ei  hun ;  a  mawr  y w  y  parch 
gydd  yn  ddyledus  iddynt.  Ond  gwyddom  mai  trwy  gymhorth  eu  cyd- 
dd^nion  y  mae  y  rhan  fwyaf  yn  gaîlu  cyrhaedd  dysg  a  defhyddioldeb. 
Nid  ydym  mewn  un  modd  am  leihau  ymdrech  personol,  na  gosod  dysgeid- 
îaeth  ar  dir  isel.  Dymunem  yn  hytrach  weled  pawb  ag  a  allo  yn  gorfod 
talu  yn  ddrud  am  dani — ^byddent  yn  debycach  o'i  gwerthfawrogi ;  ac  nis 
gellir  dysgwyl  cael  athrawon  da  am  gyflog  isel.  Ond  ar  yr  un  pryd,  y 
mae  yn  hysbys  fod  ugeiniau  o  ddynion  ieuainc  talentog  yn  ein  gwhid  heb 
gymaint  a  modd  ganddynt  i  gynnal  eu  hunain  yn  yr  ysgol,  chwaithach  talu 
am  eu  dysg — dynion  ieuainc  parod  i  wneyd  pob  aberth,  parod  i  ddyoddef 
hyd  yn  nod  eisieu  eu  bara  beunyddiol  er  mwyn  cyrhaedd  gwybodaetìi;  rhai 
ydynt  yn  treulio  eu  nosweithiau  mewn  darllen  a  myfyrio,  yn  lle  cysgu, 
ac  yn  gweíthio  yn  galetach  y  dydd  i  geisio  arbed  rhyw  gymaint  o  arian  i'w 
gwario  dracliefn  am  addysg  a  Uyfrau.  A  oes  neb  a  dosturia  wrth  y  fath 
yma  ?  Onid  o  bUth  y  cyfryw  rai  y  mae  Uawer,  os  nid  y  rhan  fwyaf,  o 
enwogion  y  byd  wedi  cyfodi?  Ond  y  mae  Uawer  wedi  coUì  eu  hiechyd, 
tori  eu  calonau,  a  marw  o  herwydd  y  newyn  eneidiol  hwn. 

"  Y  mae'r  gemau  a'r  perlau  puraf,  goreu  'u  lUwiau  is  y  Uo*r, 
Dan  y  tônau  'n  gudd  rhwng  creig^au,  yn  nyfhderoedd  mawr  y  môr ; 
Ac  mae'r  blodau  teca'u  Uiwiau,  Ue  nas  gwellr  byth  mo'u  gwawr, 
Ac  yn  taenu  'u  peraroglau,  Ue  na  sylwa  neb  mo'u  sawr." 

Y  mae  genym  ry  wbeth  yn  rhagor,  cyn  terfynu,  i  osod  ger  bron  ein  dar- 
Uenwyr,  teUwng  o'u  sylw,  felanghraifÒtnodedîgogydymdrechiad,  agwlad- 
garwch  diâ^nt  o  blaid  addysg  i'r  werin.  Y  mae  yr  hyn  a  ganlyn  wedi  ei 
gyfieithu  o  "  Chambm*  JommL"  am  Mehefin,  1849 : — 

"  ATHROPA  Y  BOBL  (Peop^e'*  CóOege)  YN  SHEPPIELD. 

Mae  y  gair  cóllege  yn  cael  ei  gysyUtn  yn  ein  meddwl  &  rhyw  adeiladau  mawrion, 
addygg  ddrud,  a  phob  rhy w  fanteigion  cyfatebol.  Ond  rhaid  i'r  fath  sefydUad  a  enwir 
uchod  fod  ar  delerau  tra  gwahanol  cyn  y  byddo  yn  cyfeteb  i  amgylchûulan  y  *  bobl '— 
y  dosbarth  ag  sydd  hyd  yma  wedi  methu  cael  tori  eu  syched  am  wybodaeth  wrth  y 
fiynnon  ddrudfawr.  A  gwelwn  pa  fodd  y  mae  y  '  People^a  CoUege*  yn  Sheffield  yn 
ateb  y  dyben  hwn. 

Mewn  sefydliadau  a  elwir  Mechanica'  Institutes  (y  rhai  a  fwrìadwyd  i'r  dosbarthiadaa 
gweithiol)  nid  oes  dim  ond  y  cangenau  elfenol  o  wybodaeth  yn  gyfiredin  yn  cael  eu 
dysgu,  megys  darllen,  ysgrifenu,  rhifyddiaeth,  &e.  Y  mae  y  gweithiwr,  gan  hyny,  ar  ol 
myned  droa  y  pethau  hyn,  yn  cael  ei  daflu  yu  ol  ar  ei  adnoddan  ei  hun.  Kid  oes  un 
sefydUad  ar  ei  gyfer  ef,  Ue  y  gall  dderbyn  hyfforddiant  yn  y  cangenau  uwch  o  wybod- 


G-WLADOARWOH.  175 

aeth»  yn  cy&teb  iV  amgylchiadan ;  ac  ob  ceisia  fÿned  ymfaellach  ymlaeii  yn  llẅybr 
addysg  o  gwbl,  rhaid  iddo  wneuthur  hyny  gartref,  ac  yn  nghanol  llawer  o  rwystrau  ac 
an£inteÌ8Ìon.  Oddeatu  aaith  mlynedd  yn  ol,  darfa  i  foneddwr,  yr  hwn  oedd  ar  y  pryd 
yn  weinidog  gyda'r  Annibynwyr  yn  Sheffieíd,  gymeryd  at  ei  ystyriaeth  y  diffyg  hwn 
yn  addysgiaeth  y  wlad ;  acwedi  darlith  barotoawl,  agorodd  sefydliadau  o'r  fath  i'r  bobl, 
gan  ei  alw  Peoplés  College,  yn  mha  nn,  heblaw  yr  addygg  a  roddir  yn  gyflfiredin  i 
grefftwyr,  yr  oedd  dosbarthiadau  i  ddysgu  gramadeg,  mesuroniaeth  {maÌhemoHcs), 
rheaymeg  (logic),  cyfansoddi  (composition),  areithyddiaeth,  &c,  heblaw  Groeg  a 
Lladin,  ac  ieitíioedd  eraill  diweddarach 

Yr  oedd  y  sefydliad  hwn  mewn  gwirionedd  yn  ysgol  berthynol  i*r  gweinidog  ei  hnn ; 
ac  aeth  trwy  amryw  brofedigaethau  ag  sydd  yn  dygwyddi  anturiaetfaau  o'r  fath  :  ac  ýn 
y  cyfemser  yr  oedd  Mr.  Bayley  yn  ei  dwyn  ymlaen  ei  hun  yn  bersonol,  gyda  chyn- 
northwy  rhai  o*r  efrydwyr  penaf  fel  is-athiawon.  Ymddengys,  mòdd  bynag»  Tn  goheb- 
wr,  Tr  hwn  yr  ydym  yn  tldyledus  am  yr  hanes  yma,  fod  yn  amlwg  nad  y w  y  dosbarth 
gweithiol  ddim  mor  ddifater  ag  y  meddylìr  eu  bod  am  y  cangenau  uchaf  o  wybodaeth, 
nac  yn  eu  tybied  yn  anghyrhaeddadwy  iddynt.  Cafodd  Mr.  Bayley  wedi  hyn  alwad  i 
fyned  i  Lundain  gan  gynnulleidfa  oedd  mewn  eisieu  gweinidog  ar  y  piyd,  a  gadäwyd 
yr  athroüt  i  ymdaro  drostì  ei  hun. 

Yn  awr,  dyma  y  rhan  fwyaf  dyddorawl  o'r  hanes.  Ymgyŵrfu  y  prif-efi^dwyr  à'u 
gilydd  i  ymgynghori  pa  beth  i  wneyd  :  yr  oeddynt  i  gyd  yn  un&ydol  a  chryf  eu  bam 
fod  yr  athrofa  yn  hynod  o  gymhwys  i  roddi  addysg  i'r  Isganol  a'r  iselradd  o  bobl* 
Mewn  gair,  penderfŷnwyd  gan  y  dynion  ymroddgar  ac  ymdrechgar  hyn  i  ddwyn  y 
gwaiih  ynüaen  eu  hunain;  a  chefhogwyd  hwynt  mor  zeIog  gan  y  bobl,  fel  ag  y  der- 
byniwyd  dros  gant  o  enwau  meibion  a  merched  ieuainc  ar  unwaith  :  yr  oedd  hyn 
chwe*  mis  yn  ol,  ac  y  mae  yn  cynnyddu  yn  raddol,  nes  ydyw  y  nifer  yn  bresennol  yn 
gant  a  phedwar  ugain  yn  wythnosol. 

Yn  awr,  sylwed  y  darllenydd  ar  hyn,  obleg^d  yn  hyn  y  gorwedd  prif  ddyddordeb  y 
peth.  Y  mae  yr  athro&  yn  parhau  o  hyd  i  fod  dan  Iy wyddiaeth  deuddeg  o'r  efrydwyr 
yn  unig,  y  rhai  a  ddewiswyd  yn  bwyllgor  i'r  achos,  ac  y  mae  y  personau  hyn  mor 
hunanymwadol  yn  en  Uafur,  fel  y  maent,  nid  yn  unig  yn  rhoddi  eu  hamser  a'u  dawn 
am  ddim  at  wasanaeth  y  sefydliad,  ond  hefyd  yn  talu  yr  un  peth  a'r  efrydwyr  eraîU, 
aef  chwe'  cheiniog  yr  wythnos,  a  swUt  y  chwarter.  Hyn  yw  y  cwbl  o'r  draul  at  gyn- 
nal  yr  athrofa— ni  dderbyniwyd  cymaint  ag  un  swllt  erioed  fel  rhodd ;  ac  heblaw  y 
deuddeg  hyn,  ni  bu  yr  un  athraw  arall  ganddynt,  ond  yn  unig  un  boneddwr  ag  sydd 
yn  dysgu  Ffrancaeg  a'r  Ellmynaég. 

Er  mwyn  cael  drychfeddwl  am  y  rhywogaeth  o  bobl  ag  sydd  yn  dwyn  ymlaen  y 
sefydliad  hunangynnaliol  a  hunanlywodraetfaol  hwn,  dyma  awgrym  am  eu  gorchwylion 
beunyddiol,  sef  y  cyfeisteddfod  Uy  wyddol  ac  athrawol  :—onê  master  shoemajeer,  one 
8ted  refiner,  two  brushm^aìcers,  one  banìeer*8  derlç,  one  tailor,  óne  grinder,  two  fender- 
maker»,  one  caater,  one  cooper,  one  ironmonger,  Mae  y  rfaai  fayn  oU  yn  faûr-weitfawyr, 
oddigerth  y  crydd  a'r  ysgrifydd  ariandyol.  Y  mae  ein  gofaebwr  yn  un  o'r  cyfeistedd- 
fod,  Mr.  Isaac  Jack8on,  gwrychellydd  {hruahm^ilcer),  ac  y  mae  ef  yn  terfynu  ei  Iytfayr 
fel  hyn  : — •  Fy  unig  amcan  yn  yr  hysbyâad  hwn  y w  rhoddi  cyfleusdra  i  cfawi  i  arfer 
eich  dylanwad  i  gymhell  pobl  ieuainc  trefydd  eraiU,  i  fyned  a  gwneyd  yr  un  modd. 
Yr  hyn  a  wnaed  yn  Sheffield  a  ellir  ei  wneutfaur  mewn  manau  eraiU  faefyd.' 

Y  dull  mwyaf  effeìtfaiol  i  arferdylanwad  mewn  petfa  fel  fayn,  yw  yn  unig  ei  wneyd 
yn  gyfaoeddus.  Yr  ydym  ni  erioed  wedi  sefyU  dros  wir  urddas  ac  annibyniaeth  y 
dosbarth  gweitfaiol :  a  thyma  angfaraiflìb  faynod  o'r  adnoddau  sydd  yn  feddiannol  gan- 
ddynt  yn  eu  mysg  eu  faunain.  Bu  amser  pan  ag  y  buasid  yn  cyfrif  y  fatfa  betfa  ag 
athro&  i'r  bobl,  fel  yr  hon  a  ddesgrifiwj^d  uchod,  yn  freuddwyd  ofer,  a  phenboetfani 
gwag ;  ac  felly  y  buasai  mewn  gwirionedd,  tra  byddai  y  fatfa  grediniaeth  yn  ffynu. 
Ond  er  gwaethaf  yr  ymgeisiadau  ffol  a  wnawd  lawer  gwaith  i  ddarbwyllo  y  llafurwyr 
nsd  allánt  wneyd  dim  o  faonynt  eu  faunain,  eu  bod  yn  golledig  heb  ofal  tadol  cyfoeth 
ac  awdurdod,  ymddengys  fod  argyhoeddiad  iachus  yn  cymeryd  Ue  yn  eu  meddyliau 
fod  yn  rhaid  iddynt  hwy  eu  hunain  ymladd  eu  ffordd  ymlaen,  a  gweitfaio  allan  eu 
tynged.  Yr  ydym  yn  gobeithio  y  taenir  fayn  ar  led,  ac  y  bydd  i'n  darllenwyr  adsain 
y  naiU  i'r  Ilall,  ac  iddynt  eu  faunain,  eiriau  ein  gohebwr — *  Yr  hyn  a  wnaed  yn  Sheffield 
a  ellir  ei  wneyd  eto  mewn  manau eraill  hefyd.'" 

Dyna  y  cwbl  ag  oedd  yn  "  Chambers*  JcywmoA*'  ar  y  mater  hwn.  Ond 
y  mae  genym  ni  rywbeth  yn  ychwaneg  i*w  ddyweyd  ar  y  pwnc  erbyn  hyn. 
Dywedodd  y  gdygwyr  parcÿus  mai  y  dnll  mwyaf  effeithiol  iddynt  hwy  i 

N  2 


176 


DOLENAU   Y   GADWEN. 


arfer  eu  dylanwad  oedd  rhoddi  oyhoeddusrwydd  i'r  han^  a  gawjsaat  p 
Sheffield.  Y  mae  eu  geirìau  wedi  eu  gwîrìo,  oblegîd  dygwyado4>d,  Tw 
cyhoeddiad  clodwiw  ddyfod  i  law  gŵr  boneddig  gwladgarol  yn  îtali,  .yr. 
hwn  oedd  wedi  myned  yno  o  dref  Norwich,  er  mwyn  ei  iechyd ;  ac  wedi 
iddo  ddarllen  yr  hanesyn  uchod,  cynhyrfwyd  ei  deimladau  gwlad^ârol 
gymaînt  fel  yr  anfonodd  íìl  o  bunnau  (lOOOp.)  yn  uniongyrchol  i'r  Parch^' 
R.  S.  Baîley,  F.S.A.,  i  Lundain,  gyda  dymuniad  iddo  sefydlu  "  JPŵ)pZeV 
Coflege  "  yn  NorwîoH,  ei  dref  enedigol  ef,  ar  yr  un  cynllun  a'r  se^dliaa  ýn 
Sheíheld,  ond  fod  iddo  gyflogi  athrawon  galluog  amo.  Y  mae  hynw^ífi 
ei  wneyd,  a'r  "  People's  CoUege "  yn  Norwich  yn  bresennol  mewn  tía^ 
waith  a  llwyddiant.  Dyma  foneddwr  gwir  urddasol,  A  oes  neb  oV  f»,^, 
yn  Nghymru  ag  y  gallwn  ninnau  anturio  ei  anerch  yn  ngeiriau  "yip  hwn 
oedd  yn  myned  o  amgylch  gan  wneuthur  daioni/*  a  dywedyd,  "2>(» 
dUhau  a  gwnayr  tm  mcdd  Ÿ^ 


DOLENAÜ    y   GADWEN. 

Yn  ein  herthygl  flaenorol,  yr  hon  a  ystyriem  fel  rhagymadrodd,  ma 
gymerasom  olwg  gyfíredinol  ar  y  gadwen  ryfedd  hon — yr  olyniad  ^posíoU 
aidd,  Cymerasom  gîpdrem  arni,  fel  y  mae  wedi  ei  gosod  wrth  ei  gÜyddr 
gan  y  dyn  pechod,  yn  ddau  gant  a  thriugain  a  phedaLr  p  ddolenau,  helj 
gyfrif  Pedr;  canys  methasom  weled  fod  y  gadwen  hon  yn  bachu.yn  j. 
"  gareg  "  hòno  o  gwbl.  Ond  gan  fod  y  Pabyddion,  y  Puseyaid,  a'r  ÚcÌhel-j 
€^lwyswyr,  y  rhai  oll  sy'n  cydymddadleu  dros  olyniad  apostolaíd4,  yn 
haeru  mai  Pedr  oedd  esgob  cyntaf  Rhufain,  byddai  yn  briodol  ì  ni  ddecluíeu 
gydag  ef,  ar  ei  ben  ei  hun,  cofier  ;  ac  odid  na  wnawn  allan  î  eithàf  fecídd- 
lonrwydd  nad  y  w  efe  i*w  gyfrif  yn  \m  o'i  dolenau,  ond  yn  nyçhymyg-^:;ŷn 
ymenyddiau  dyrysedig  yr  hoU  Babyddion  a  Hanner-Pabyddion  ÌJoegr  á 
Rhufain. 

Simon  Pedr,  aJûw  Cephas,  a  anfonwyd  gan  yr  apostolion  eraìlì^  gjrdà 
loan,  o  Jerusalem  i  Samaria,  i  gynnorthwyo  PhyÖp,  yr  hwn  oedd  yiío  yn. 
pregethu  Crist  {Aet,  vüi.  14).  Yno  y  daetíi  i  adnabyddiaeth  â,  âc  j  ^ẃrthr' 
wynebodd  Sìmon  Magus,  ac  oddiyno  efe  a  ddychwelodd  i  Jerusalein  \adn,. 
2h)*  Yna  efe  a  aeth  ar  led  i  ymweled  a  chadamhau  yr  eglwysî ;  aç  yn  eî 
ffordd,  daeth  i  Lyda  {jpen.  ix.  32),  lle  yr  iachaodd  Eneas  o'r  parí^.  8^:5 
oddi  yno  i  Joppa,  Ue  y  cyfododd  Tabitha  o  farw  yn  fy w,  ac  wed*yn  à  aẃ»- 
odd  yno  lawer  o  ddyddiau  gyda  Simon,  barcer.  Yno  y  cafodd  y  welédìff-^ 
aeth  am  y  UenUîan,  a'r  creaduriaid  glân  ac  aflan  ynghyd  {jpen.  x).  (Jddí- 
yno,  trwy  gyfarwyddiad  neiUduol  yr  Ysbryd,  efe  a  aeth  at  Comeliuá^ýr 
hwn,  gyda'i  deulu  a'i  gyfeilUon,  a  fedyddiwyd  ganddo ;  wedi  hyný  éfe  a 
ddychwelodd  i  Jerusalem  yr  aU  waith  (pe».  xi.  2).  Yno,  wröi  gaéi  Á 
hoU  am  ei  waith  yn  myned  at  y  cenedloedd,  y  mae  yn  rhoddi  atebion 
boddhaol.  Wedihyny,  y  mae  yn  cael  ei  gymeryd  a'i  garcharu  gan  Herod 
Agrippa,  ond  yn  cael  ei  ryddhau  gan  angel  (pm.  xiL  3—17).  Nld  ydym 
yn  cael  dim  o'i  hanes  mwy,  hyd  nes  y  cawn  ef  yn  y  cyBgiior  yn  Jfflrusalem 


DOLENAU    Y   GÀDWEN.  177 

(jpŵl..kv.  T).  Oddíyno  efe  a  aéth  i  Antiochia,  Ue  y  mae  yn  cael  ei  geryddu^ 
yn  eî  wyneb,  gan  Paul,  am  ei  ansefydlogrwydd  (pen.  xvi.  30 ;  GW.  ii.  14), 
Iba  le  yr  a«th  ar  ol  hyny  nîd  yw  yr  ysgrythyr  yn  mynegu — ^yn  uni|;  y  mae 
genym  ddäu  epistol  o'i  eîddo ;  y  eyntaf,  fel  y  tybir,  o  Babilon ;  a'p  lul,  yn 
yr  hwn  y  mae  yn  crybwyll  am  epistolau  Paul,  fel  y  rhai  y  gelHd,  o  gam- 
ddeaU,  wneyd  camddefaydd  o  honynt ;  ac  nid  ydym  yn  deall  iddp  adad 
ar  ei  ol  ddim  ychwaneg  na'r  ddau  epistol  hyn,  yr  hyn  sydd  yn  gryn  ddadl 
yn  érbyn  cydiad  y  gadwen  ynddo  ef . 

Dyna  grynodeb  byr  o  hanes  Pedr,  cybelled  ag  y  mae  Aetau  yr  Apostol- 
ion,  &c.,  yn  ein  gwarantu  îV  gasglu.  Yn  awr,  yr  ydym  yn  gwneyd 
haeriad,  sydd  yn  bwysig  iawn  i  wŷr  y  gadwen — nafu  Pedr  erioed  ÿn  eígoh^, 
0  leiaf  yn  Bhufcdn — ^yr  hyn  a  brofwn.  Dywed  Archesgob  Cranmer,  "Nid 
yw  yn  ííor  i  St.  Pedr  erîoed  fod  yn  Rhufain."*  "Y  mae  y  dysgedig 
iawn  Flaccius,"  meddai  Powell,^  "yn  tystio  ei  ammheuaeth,  a  fu  Pedr 
erioed  yn  Bhufain ;  a'r  dysgedìg  Zanchîus,  a  diwygwyr  enwog  eraiU,  wedi 
dangos  digon  i  wneyd  i  bob  ymofynydd  diragfam  ammheu  ar  y  pwnc." 
Dywed  y  Parch.  T.  H.  Hom,  ya '•&r ^ htíìüduction  to  the  Criticàl  Study  of 
the  Seriptures"^  fod  St.  Paul  wedi  ymadael  o  Rufain  yn  gynnar  yn  y 
flwyddyn  63,  pryd  yr  oedd  yn  amlwg  nad  oedd  St.  Pedr  wedi  cyrhaeddyd 
yno ;  canys  pe  buasai  y  ddau  waaanaethwr  enwog  hyn  i  Grist  wedi  cyfar- 
fbd  â'u  gUydd  yn  y  ddinas  hòno,  buasai  St.  Paul  yn  crybwyll  am  dano  yn 
rhai  o'i  epistolau  a  ysgrifenodd  yno  tua  diwedd  ei  garchariad/'*  Yr 
Éjpîstol  at  y  Rhufeîniaîd  a  ysgrîfenwyd,  fel  y  tybir,  oddeutu  y  flwyddyn 
58,  yr  hon  oedd  y  bedwerydd  i'r  Ymherawdwr  Nero.  Yn  niwedd  yr 
Epîstól  hwn  y  mae  yr  apostol  yn  anerch  Epenetus,  Mair  Andronicus, 
Juniá,  Aplias,  Urban,  a  nifer  eraill,  wrth  eu  henwau  (pen,  xvi.  l^ — 15). 
Yíi  awx,  nis  gallwn  dybîo  am  fynyd,  pe  buasai  Pedr  yn  Rhufain,  y  pryd 
hwnw,  y  buasai  eî  enw  ef  yn  cael  ei  adael  allan  o'r  rhestr ;  ac  eto,  yn  ol  yr 
ysgrifenwyr  Pabaîdd,  nid  yn  unig  yr  oedd  yn  Rhufain  y  pryd  hyny,  ond 
yn  esgob  yr  eglwys  hefyd.  Yn  sicr,  y  mae  yn  anmhosibl  Ùyncu  y  tamaid 
hwn  o  gegîn  y  Pab ;  canys  buasaî  yn  sarhad  adael  enw  Pedr  allan  o  restr 
morliosog  o  anerchiadau — ^myned  heibio  ìddo  ef,  a  ehofio  am  eraill  lawer 
îslaw  iddo !  Nis  gaHwn  feddwl  y  buasai  eî  "  anwỳl  frawd  Paul  ^  yn  euog 
o'r  esgeulusdra  iwn  chwaith. 

Ond  yn  ychwanegol  at  y  rheswm  hwn,  gallwn  sylwi  yn  ngeîrìau  Dr.  A. 
Clarke,  ^'íod  holl  rediad  yr  Epistol  at  y  Rhufeiniaid  yn  gwneyd  yn 
rhesymol  meddwl  nad  oedd  y  Cristionogîon  yno,  hyd  yn  hyny,  wedi  cael  y 
budd  o  bresennoldeb  ao  addysgiadau  St.  Pedr.  Ysgrifenodd  St.  Paul 
hedwar  neu  bmnp  o  epistolau  yn  ystod  eî  ddwy  flynedd  o  garchariad  yn, 
Rhufain,  yr  hyn  a  dybîr  a  ddiweddodd  yn  ngwanwyn  y  flwyddyn  63,  sef 
y  rhai  hyny  at  yr  Ephesiaid,  Philipiaid,  Colosiaid,  a  Philemon,  yn  y  rhai 
nîd  yw  gymauit  a  chrybwyll  am  St.  Pedr,  ac  nid  oes  dim  ohwaith  yn  cael 
eî  ddy wèdyd  ag  y  gellid  casglu  oddíwrtho  iddo  ef  fod  erioed  yn  Rhufain."* 
'Gellir  ymresymu  yn  erbyn  y  gred  i  Pedr  fod  yn  Esgob  Rhufain,  nid  yn, 
unîg  oddîwrth  rediad  yr  Epistol  at  y  Rhufeiuiaid,  fel  y  sylwa  Dr.  Clarke, 

'  ^  "BumeWa  Hiatorg  of  the  Beformcaion  ;"  llyfr  ìi.,  O.C.  1534. 

^**Jpo8tolical  J^uccession:'*  tnà&LlOìi 
'Oyf.  ü*iuéÄt490. 
.i^:-i    ^Çyf.  ü»  t»did,60B,nod.    ArgraÇad.<?yftt»â 
*  "  Rhagymadrodd  1  Bpistolau  Sant  Paul." 


178  DOLBNAU    Y   GABWBN. 

ond  hefyd,  ac  yn  enwedîg,  oddiwrtb  yr  amddîfl^nûad  a  welodd  jr  apoètol 
jn  aDghemiieidîol  ei  wneyd  dn»  ei  waith  yn  pddio  ymweled  â  Bhufean: — 
**  'Sì  fynwn  i  chwi  fod  heb  wybod,  firodyr,  i  mi  yn  fjmych  ar&ethu  dyíod 
atoch,  ond  fe  m  lluddiwyd  hyd  yn  hyn  "  (pen,  L  13).  Pe  buasai  Eglwys 
Rhufaîn  wedi  caei  ei  hamrhydeddu  â  Uafur  a^ostol  mor  enwog  a  Ph^r,  ni 
buasai  anghenrhddrwydd  Fr  ysgrifenydd  wneyd  y  íath  amddîfiyniad,  ae 
ni  buaaai  chwaith  yn  gyson  â'r  gostyngeiddrwydd  hwnw  oedd  mor  amlwg 
f  w  weled  yn  nghymeríad  yr  apostol.  Ond  ymddengys  nad  oedd  Rhufaîn, 
hyd  y  pryd  hwn,  wedi  caél  ei  hanrhydeddu  â  gweìnidogaeth  neb  o'r 
i^MstoIion ;  a  thra  thebygol  fod  rhyw  ddynion  anffiifirìol  i  Grîstionogaeth 
wedi  awgrymu  fod  y  campwyr  hyn  yn  yr  achos  Crìstionogol  wedi  cadw  eu 
faunain  heb  ymweled  â  Bhufain,  rhag  oûi  i'r  efengyl,  yr  oeddynt  bwy  yn 
ei  phregethu,  fod  yn  analluog  i  ddal  i'r  ymchwìl  mawr,  a  beînuadaeth  lem 
y  íath  ddysgedigion  ag  oedd  yn  mhrìfddinas  yr  ymherodraeth.  Arwein* 
ìodd  hyn  yr  apostol  i  sicrhau  yr  eglwys,  yn  nechrea  &.  lythyr^  mai  nìd  o 
âdiffyg  tuedd,  eithr  o  ddi%g  cyÛeusdra,  yr  oedd  heb  ymweled  â  hwynt 
o'r  blaen ;  ond  nid  allasai  fod  saîl  i'r  f ath  awgiymiad  a  hwn,  pe  buasai 
Pedr  wedi  pregethu  yr  efengyl  yn  Rhufain;  ac  ni  buasai  anghenrheid- 
rwydd  am  ddim  fel  amddi£ÿniad  gan  Paul,  ei  fod  heb  ymweled  â  Rhnfain 
yngynt. 

Ond  y  mae  yn  eglur  nad  oedd  Pedr  yn  Bhu&in  yn  ams^  merthyrdod 
Paul  ynoÿ  yr  hyn,  yn  ol  y  prif  draddodiad,  a  gymerodd  le  ar  y  29ain  o 
Fehefin,  66.  Gan  fod  yr  apostol  yn  deisyf  ar  ^nînothëus  ddyfod  ato  cyn 
y  gauaf  (2  Tim.  iv.  21),  y  mae  yn  debygol  i'r  epìstol  hwn  gael  eiysgrîfenu 
yn  mis  Gorphenaf  neu  Awst,  65.  Nad  oedd  Pedr  wedi  bod  yn  Bhuíain 
cyn  hyn  sydd  amlwg  oddiwrth  gŵyn  yr  apostol — "  Yn  fy  ateb  cyntaf  ni 
safodd  neb  gyda  mi,  ond  pawb  a'm  gadawsant."  Yn  awr,  ni  ailasai  yr 
apostol  ddyweyd  hyn  os  oedd  Pedr  yno  ar  y  pryd,  oddieithr  i  ni  dybied  i 
Pedr  fod  yn  euog  o  Iwfrdra  gwael  a  gwrthgiliad,  tebyg  i'r  un  y  bu  yn 
euog  o  hono  pan  y  gwadodd  ei  Arglwydd.  Os  dywedir  mai  at "  amddi%ii- 
iad  cyntaf  "  Paul  y  mae  hyn  yn  cyf eirio,  pan  y  dygwy  d  ef  ger  bron  Nero  y 
waith  gyntaf,  yn  y  flwyddyn  62  neu  63,  dengys  nad  oedd  Pedr  yn 
BhuÊûn  y  pryd  hyny ;  ac  y  mae  y  geìrìau  canlynol  yn  profi  nad  oedd  yno 
yn  awr : — "  Bydd  ddiwýd  i  ddyfod  ataf  yn  fuan ;  canys  Demas  a'm  gadaw- 
odd,  gan  garu  y  byd  presennol,  gan  fyned  i  Theitöalonica ;  Crescens  i 
Galatia ;  Tutus  i  Dahnatîa ;  Luc  yn  unig  syddgyda  nd ;"  2  Tim.  iv.  9 — 11. 
Nid  allasai  yr  apostol  ddyweyd,  "  Luc  yn  nmg  sydd  gyda  mî,"  pe  buasai 
Pedr,  apostol  yr  enwaediad,  yn  Bhufain.  Gan  hyny,  gaJlwn  anturîo  dy- 
weyd,  heb  oj&ii  ein  gwrthddywedyd,  na  fu  Pedr  yn  Bhufain  cyn  mwthyr- 
dod  Paul,  tua'r  flwyddyn  66. 

Yn  ychwanegol  at  y  tystiolaethau  a  roddwyd  geajm  yn  y  dechreu,  yn 
erbyn  y  dybiaeth  fod  Pedr  wedi  bod  erioed  yn  Esgob  BhujBain,  gallwn 
enwi  Scaliger,  Sahnasius,  Frederick  Spanheim,  ac  eraill.  Amddi%nwyd 
yr  un  tu  i'r  ddadl  yn  gadam  gan  Cave,  Esgob  Pearson,  Le  Clerk,  Basnage^ 
ac  yn  enwedig  gan  Lardner,  yr  hwn  a  ddangosodd  yn  eglur  na  fu  Pedr 
erioed  yn  Esgob  Bhufain.  Y  mae  y  dyb  fod  Pedr  wedi  bod  yn  esgob  yn 
Bhufain,  yn  cael  ei  gwrthbrofi  yn  anatebadwy  gan  Dr.  Barrow,  yn  eî 
"  Draethawd  ar  Uwchafiaeth  y  Pab,"  yr  hwn  a  gynnwys  y  gyfrol  gyntaf 
o'i  waith.^ 

*  Gwel  "  Home's  IntroducUon :"  çyf.  ii.,  tudÄl.  608.,  nôd. 


DOLENAU    y    GADWEN.  179 

Taera  y  Pabyddion  y  bu  Pedr  yn  esgob  yn  Bhufain  tua  phedair  ar 
ddeg  neu  bymtheg  o  âyneddau,  pan  yr  ysgrifenodd  Paul  ei  epistol  at  yr 
eglwys  hòno ;  ond  yn]sicr,  nis  gellir  credu  hyn.  Fod  i  epistol  mor  llawn,  yn 
cyniíwys  swm  a  sylwedd  y  grefydd  Gristionogol,  ao  hefyd  amddi%íiìad 
nad  oedd  ef  ei  hun  wedi  ymweled  â'r  ddinas  hòno,  yr  hyn  yn  sicr  a  fuasai 
yn  bell  o'i  le,  os  bu  "  apostol  yr  enwaediad  "  yn  weinidog  sefydlog  iddynt 
gyhyd  o  amser;  ac  yn  terfynu  gyda  nifer  o  anerchiadau  at  bersonau 
anghyhoedd — aelodau  yr  eglwys,  yn  wrywod  a  benywod — ^tra  na  ddarfu 
unwaUh  gymaint  ag  emoi  Pedr,  yr  esgob—^sydd,  gallwn  ddy weyd,  heb  yr 
ofh  Ueiaf  o  gael  ein  gwrthddywedyd,  yn  anmhosibl,  yn  enwedig  pan  gy- 
merom  î  ystyriaeth  arferiad  y  dyddiau  hyny,  pan  y  byddai  bugeiliaid  yr 
eglwysî  yn  cael  eu  parchu  a'u  hanrhydeddu  yn  ol  eu  teilyngdod  gan  bobl 
eu  gofal.  Y  saith  epistol  at  eglwysi  Asia  a  anfonwyd  at  y  saith  angel  neu 
brif  fugeiliaid  yr  eglwysi  hyny.  Ac  er  i  epistolau  Bamabsus,  Ignatius, 
Clement,  a  Pholycarp,  gael  eu  hanfon  at  wahanol  eglwysi,  y  mae  cyfeiriad 
arbenigol  a  mynych  yn  cael  ei  wneyd  yn  mhob  un  o  honynt  at  yr  esgob. 
Dywed  Ignatius,  wrth  ysgrifenu  at  y  Smymiaid,  "  Gwelwch  am  eich  bod 
yn  dilyn  eich  esgob  fel  lesu  örist,  y  Tad.  Na  fydded  i  neb  wneyd  un- 
rhyw  beth  perthynol  i'r  eglwys  ar  wahan  oddiwrth  yr  esgob.  Lle  bynag 
y  byddo  yr  esgob,  yno  bydded  y  bobl  hefyd.  Ond  nid  y w  yn  gyfreith- 
lawn  bedyddio  na  gwneyd  cariad-wledd  heb  yr  esgob."i  Pan  gymerom  y 
pethau  hyn  oU  i  ystyriaeth,  gallwn,  tybygem,  ddywedyd  yn  hyderus,  nad 
oedd  yn  bosibl  fod  Pedr  yn  Bhufain,  yn  enwedig  yn  esgob  yno,  pan 
ysgrifenwyd  yr  Epistol  at  y  Ehufeinìaid.  Ac  y  mae  yr  un  sylwadau,  agos 
gyda'r  un  grym  hefyd,  mewn  cyfeiriad  at  yr  Epistolau  at  Timothëus,  a'r 
eiddo  Paul  at  yr  Ephesiaid,  &c.,  y  rhai  a  ysgrifenodd  pan  yn  Bhufain. 

Na  fu  Pedr  erioed  yn  Esgob  Bhufain  sydd  eglur,  ac  y  mae  yn  ddadleu- 
adwy  a  fd  efe  yn  Bhufaìn  o  gwbl.  Y  mae  Uawer  o  enwogion  o  bob  tu. 
Braidd  y  tueddem  ni,  er  hyny,  i  dybied  y  bu ;  er  na  bu  ond  ychydig 
ams^  cyn  ei  farwolaeth,  pan  oedd  yr  eglwys  wedi  cael  ei  ôurfio  e'rs  llawer 
0  âyneddau,  ac  mewn  sefyllfa  flodeuog,  pryd  yr  oedd  yn  rhaid  iddo  ei 
chael  yn  gyflẁwn  yn  ei  swyddogion.  Ac  nis  gallwn  dybied  am  fynyd  y 
biiasai  yn  diswyddo  llywodraethwyr  yr  eglwys  er  mwyn  cymeryd  y 
llywodraeth  amo  ei  hun.  Dîammhau,  fel  brawd  ar  ymweüad,  y  derbyn- 
iasid  ef  yn  llawen,  a  buasai  ei  dyb  yn  cael  llawer  o  bwys  yn  nhreíhiadaeth 
amgylchiadau  yr  eglwys  yn  ystod  yr  amser  byr  y  gallasai  fod  yn  eu  plith 
rhwng  ei  ddyfodiad  yno  a'i  ferthyrdod.  Y  mae  cydsyniaeth  llais  hynaf- 
iaeth  yn  tystio  i  Pedr  ddyoddef  merthyrdod  yn  Bhufain,  ac  nid  oes  sail 
ddìgonol  i  wadu  byn.  Mae  yr  hyn  a  fu  agos  yn  grediniaeth  gyffiredinol 
yn  mhob  man,  gan  agos  bawb,  o — a  dyweyd  y  lleiaf — amser  boreu  iawn  hyd 
yr  amser  presennol,  ar  y  pwnc  hwn,  yn  debyg  iawn  o  fod  yn  wir.  "  Nid 
yw  achos  Protestaniaeth,"  meddai  Mîhier,  "  mewn  anghen  am  gymhorth 
ammheuaeth  afresymoL  Y  mae  hanes  merthyrdod  Pedr  yno  yn  gorphwys 
ar  sail  ddigon  cref ;  sef,  cydsyniad  llais  hynafiaeth."*  Nid  oes  dim  yn  fwy 
cyffiredin,  wrth  geisio  ysgoi  un  eithafedd^  na  rhedeg  i  eithafoedd  gwrth- 
wynebol.  Y  mae  y  Pabyddion,  y  Puseyaid,  a'r  ücheleglwyswyr,  mewn 
trêfo  o  gynnal  eu  tyb  hoff  o  olyniant  aÿostolaidd — o  gadwen  ddidor  o 

» «  WaJcie'a  EpütU  ;"  tudal.  116. 

"  "  Mün&i's  ChuTck  History :"  cyf.  i..  tudal,  60. 


180  DOLENAÜ    Y   GADWITN. 

esgobidn,  yn  gafaelyd  yn  Fedr,  yn  Rhufiiìii — ^wedi  rfaoddi  Ped»  yn  «ginllsr- 
esgobol  yr  eglwys  hòno  ftm  bump  ar  hugain  o  flyneddâtty^»  yrlmi^ilBol 
oes  ganddynt  gysgod  o  awdurdod ;  ac  y  mae  riiai  PpotesUniftid  «redi-eäîa. 
i'r  eíthafedd  amll :  ond,  fel  y  mae  yn  gyfi&edin,  rhwng  y  ddaa  eithàfedâ-y ' 
mae  gwìrionedd  f  w  gaeL  Yr  ydys  yn  gwadn,  yn  groes  f r  Pabyddicmy 
fod  Pedr  wedi  bod  yn  esgob  yr  egiwys  hteo;  er  y  gaJlwn,  ynddiberyglyi 
ganiatäu — gydag  agos  gydcfyniad  gyfiì^âinol  hynafiaetí»-^iddo  ywäwéiáéí/ 
Bhufain  ychydig  amser  eyn  ei  ẁrwolaethy  ao  yiio  wHm  y  gwìmiieâd  áfi 
waed.  '  •'.    / 

Y  mae  llywod-ddysg  fydol  eglwysîg  yn  dyfod  i  mewn  f r  apostoliâiölhi. 
Yr  ydym  yn  casglu  hyn,  nid  am  fod  <äsgymad  y  pabau  yn  yr  Eghrys 
Orllewinol  yn  fwy  sicr  neu  ^m  fwy  cywîr  nag  eraül,  eithr  yn  íwy  byncML 
'^  Os  na  ellir  obhain  yr  olyniant  trwy  y  pabau,''  meddai  Ismc,  ^^  ida^geiËr 
ei  gwneyd  allan  o  gwbl ;  oblegìd  nid  oes  olynìant  rhec^dd  o  esgol^iottio'r 
apostolion  hyd  yr  amser  presennol  mewn  un  eglwys  arall/'i  Ondym- 
ddengys  Dr.  Hook — cawr  mawr  y  blaid  ücheleglwysig  neu  Babaidd^£ì^yii. 
awyddus  îawn  î'w  berswadio  ei  hun  a'i  ddarilenwyr,  nad  oddáwrth  !^lwys 
Rhufaîn  y  mae  Eglwys  bresennol  Uoegr  yn  dîs^yn,  ond  mai  £gi»ys« 
Rhufain  sy'n  disgyn  oddîwrthi  hi.  Meddìu  efe,  *^  E^wys  Iẃegty  yr^egiwys; 
hòno  i'r  hon  yr  ydym  ni  yn  perthynu,  yw  yr  hen  eglwys  gatholigy'yr<hon 
a  blanwyd  yn  wreiddiol  yn  y  wlad  hon ;  ond  nid  cynt  na'r  ddenddegiéd 
flwyddyn  i  Elizabeth,  wrÓi  wrandaw  ar  gynghorion  y  pab»  y  dárfti  iddÿirt^. 
y  catholiciaid,  adael  yr  eglwys,  a  ffurfìo  sect  newydd,  odcUwrth  yr'hon  y 
mae  yr  ymneüldüwÿr  Pábaidd  presennol  wedi  disgyn.  Cofier  pt  wutádol 
mai  y  rabyddîon  Saesoneg  a  ym^ahanodd  odditorihÿm  ni,  ae  nid  nÿni 
oddiwrthynt  hwy — ^nid  nyni  a  ae^  allan  oddìwrthynit  hwy,  eiihr  hwy 
oddiwrthym  ni.  Hwy  a  adawsant  Eglwys  Loegr,  oblegld  y  meddyüasáût 
ddarfod  i  eu  hesgobion  ddiwygio  gormod — dyfod  yn  i%y  BnetteetMiaiddi" 
Ond  beth,  gellîr  gofyn,  yw  dyben  y  doe^  yn  hyn  oli  ?  WíŴj,  i  gadw  ýn 
gh'r,  pe  gallasai,  oddiwrth  ^^ olyniant pabau,"  a  i^rBwadio  ei  fauti  a'iddiap- 
Uenwyr,  mai  y  dîwygwyr,  beth  liynag,  ydoedd  sylfìienwyr  Eglwys/Loi^; 
^'canys,"  meddai  efe,  '^ni  wna  dim  <md  anwyÌK)daeth  ^ibtf  siaFiid  am 
danynt  hwy  fel  sylfeenwyr — sefydlwyr  neu  bhiBWyrEglwyaLoegrodd(%^ 
esgobion^  a  ordeiniwyd  gan  esgoHon  eraìH,  yn  hollol fol  y  mae^yiiawp**^ 
y  mae  y  rhestr  wedi  eì  chadw  yn  oMus  a  rhaglunîaé^l  oV  dẃchreuad. 
Yr  esgobion  a'u  hordeiniodd  hwy  a  ordeiniwyd  gan  esgotẃon'  «raülyiao 
felly  yn  ol  i'r  apostolîon,  y  rhaî  a  ordeîniasant  yr  esgobion  oyniafyiaifawy^ 
thau  wedi  eu  hordeinio  gan  Grist."  Haerîad  disaO  hollol  yw  fiàai  ^eÀ^poÌH 
ion  a  ordeîniwyd  gan  esgobîon  eraâll"  oedd  y  dymon  hyny'ei'ibont^yn' 
oâ^erynau  anrìiydeddus  i  blanu  Cristionogaeth  yn  yr  ynys  him,  42^01^ 
dywed  Dr.  A.  Clarkc,  fod  ^^hen  geffíad  wâi  rhoi  aehos  i  rai  diy^gedigìqn 
£^edu,  mai  gan  foneddiges  Ghnstîonogol  o'r  enw  Pomponia,  gwraigiPlttiitíiiB,; 
un  o  faeslywyddion  yr  ymherodraeth  Rufûnig,  y  ŵfgwyd  yr  ^fcDgyl- 
gyntaf  i  Brydain.".  Y  mae  hyn,  a  dyweyd  y  lleiaf,  yn  eithaf  tfiSyg^^/nea 
gallasai  gael  ei  dwyn  gan  ryw  eneîliwr  tlawd  erlidiedîg  am  nodiád  ysda;,' 
canys  y  mae  yn  deilwng  o  sylw,  fòd  yr  efengyl  wedi  lìediHMi'ynihòliae 
agos  trwy  hyny  yn  yr  oes  apostohddd.    Yn  gyson  À  hyny  ysîirâBbëírnì  o 

^'*  JSMmaatical  C^n».'* 

*"Sermon  on'*Bear  (he  Cfhurch,*"  •  » 


DaLENAU   Y.  GADWEN.  181 

bevQE|rtittB  ìV  ŵleâigfteth  o  acèûa  âtephan — ''  I'r  Qglwy3  oedd  yn  Jeruaalem 
giiärei  ^gwasgani  «ir  led  ao  byd  gwlŵdydd  Judea  a  SamArìa;  ond  yt  aposiol- 
io»^Âfr  -áìù  a  was^wyd  a.dmDawya9ant  ga»  bregethu  y  gah* ;"  Act*  viiî, 
l^jMáU  X)fache&,  dywedÿ»  "  A'r  rhai  a  wa^arwyd  o  herwydd  y  blinder 
a.godaaai  ynghyloh  Stephau  a  dramwyasant  hyd  yn  Fhenice^  a  Cyprus, 
Bç\AjatôO€Ìẁii  heb  lefaru  y  gair  wrth  neb  ond  wrth  yr  luddewon  yn  unig. 
A  liiâfr^a  èonytit  oedd  wŷr  o  Cypru»  ao  o  Cyrene,  y  rhai  oedd  wedi  dyfod 
i  iÀntíodbía,  a^lefaraâant  wrth  y  Òroegiaid,  gan  bregethu  yr  Arglwydd  lesu. 
A  llaw  yr  ATglwydd  oedd  gyda  hwynt :  a  nifer  mawr  a  gredodd,  ac  a 
dmddratyp  Arglwydd:"  Ast*  xì.  19— -21. 

:  Ofld  dywed  Br.  Hook,  fod  rhestr  dolenau  y  gadwen  wedi  eu  eadw  "yn 
ofalus/at  rhaghmiaethol  f  ond  gan  na  welodd  yr  athraw  dysgedig  yn  dda 
dyD»  dUao  y  gadwen,  a'i  daiigos  i  ni  ddolen  yn  nolen,  a  chan  na  welodd 
yr  umo^ji  oroniclwyr,  hen  na  diweddar,  yn  briodol  ddyweyd  eu  bod  hwy 
wedi  ei  gweled,  rhaid  i'r  doctçr  al  bleidwyr  oddef  i  ni  ddy  weyd  na  allwn 
gym^d  ei  aár  noeth  ef  ar  y  fath  bwnc,  yn  enwedig  gan  ei  fod  ef  yn 
sylâieiìu  oyŵeithlonrwydd  ei  weinidogaeth  ef  a'i  frodyr  ar  eu  bod  yn 
ddolein^  yn  y  ipadwen.  Dîau  os  y w  y  gadwen  yn  ddidor  a  difwlch  gan- 
ddynt»  y  dylent  ei  dwyn  allan,  er  boddlonrwydd,  i  anunheuwyr ;  ac  yr 
ydym  yu  tueddu  i  dybio  pe  gwyddent  yn  mha  le  i'w  chael,  y  caem  hi,  fel 
ydaogosìd  i  ni  eu  bod  hwy  wedi  eu  hanfon  gan  Grist,  a  bod  ganddynt 
hawl  i  w^thredu  yn  ei  enw.  Os  na  allant  hwy,  y  Puseyaid  a'r  üchel- 
eglwyöwyr,  et  dwyn  allan«  o  esgob  i  esgob,  neu  o  archesgob  i  archesgob, 
yit^lwys.  Loegr,  rhaid  i  ni  ei  dilyn  ar  hyd  olyniant  y  pabau  yn  Eglwys 
Bhii&iìi ;  ac  os  hòao  yw  y  gadwen  y  maent  hwy  yn  cydio  eu  perthynas 
weînidogaethol  â'r  apostolion,  y  mae  iddynt  gyflawn  roesaw  o  hòno,  gydal 
ìŵìà  rŵld^  ei  ehm^i  a!ì  budreddì.  A  rhaid  mai  dyna  y  w  ei  llinell,  oblegid 
y  ihesyinair.  canlyia(^. . 

.  Yroŵddyr  esgobion  Brytanaidd  wedi  eu  tori  ymaith,  neu  ymgorflfori 
ynilinell  yr  eisge1»on  Bhufeinig  yn  fuan  wedi  i'r  Pab  Gregory  anfon  Aws- 
tÌDÿ^y  oÉynaieh,  f  r  wlad  hon.  Canys  pan  na  allai  gael  yr  esgobion  Brytan- 
aidd  i'w  gydaábod  ef  fel  eu  huwchradd,  na  chydsyiiio  i  gadw  y  Pasg  fel  yr 
oiBdd  CrwtíonjDgîon  Ehufain  yn  gwneyd>  na  mabwysiadu  traddodiadau 
Pabaidd  eraiU  ag  yr  oeddynt  hwy  yn  eu  harferyd,  "  torodd  ei  ysbryd  awd- 
utdodol  aUan/'  medd  Milner,  "  a  thystiodd  gyda  bygythion,  os  na  dder- 
hynÌÄnt  heddweh  gan  eu  brodyr,  y  byddai  raid  iddynt  ddysgwyl  rhyfel 
oddiwrth  w  gelynion ;  ac  os  na  phregethent  air  y  by wyd  i'r  Saeson,  y 
dyoddefent&rwolaeth  oddiar  eu  dwylaw."  Yr  un  fath  hefyd  yw  yr  hanes 
addymB«de,{  yr  hanesydd  mynaehaidd,  yr  hwn  a  chwanega,  "fod  pethau 
^^^dygîwydd  fel  y  rhagddywedodd  Awstín."  Pa  can beUed yr oedd gan 
yprophwydei  hun.law  ynnghyflawniad  eibrophwydoliaeth,  y  mae  dadl 
ymhlith  haûeswyr.  Pa  fodd  bynag,  yn  fuan  wed'yn  ymosododd  Ethelbert, 
hremn'N(^humber}and  ar  y  Brytaniaid,  gyda  byddin  gref,  ac  nid  yn  unig 
aiddystrywia^aint  y  milwyr,  ond  hefyd  a  labyddiaaant  y  mynachod  dîarfau, 
y  shai  wedi  tüeulio  tri  diwmod  mewn  ympryd  ac  addoliad,  oeddynt  wedi 
cyfaatfod  mewn  jnaes  ychydig  bellder  oddiwrth  y  fyddin,  i  weddîo  am 
Iwyddàaiẃ  i'w  cydwladwyr  yn  erbyn  y  gormeswyr.  Lladdwyd  oddeutu 
deuddeg  cant  o'rmynachod  dîamddiflÿn  hyn ;  a  chyflawnwyd  prophwydol- 
îaeth  Awstin  fel  yna.  Nid  y w  haneswyr  Brytanaidd  yn  petruso  cyhuddo 
y  prelad  uchelfrydig  hwnw,  ddarfod  iddo  gymhell  Ethelbert  i  ddwyn  oddi- 


182  DOLBNAU    Y   OADWEN. 

an^loli  yr  ymoaodiad.  Y  laae  Esgob  Jewell,  wrth  amddìfiyn  eî  amddi- 
fiÿmad,  yn  dadleu  y  pwnc  yn  deg  a  llawn ;  ac  wedi  dwyn  amryw  hen  ya- 
grifenwyr  ymla^  fel  tystion,  y  mae  yn  terfynu  trwy  ddywedyd,  "  Ym- 
ddengys  oddiyma  dd^od  i  Awstin,  nid  yn  unig  gynneu  y  rhyfel  creu- 
lawn  hwn,  ond  ei  fod  hefyd  yn  fyw  ac  yn  bresennoi  yn  y  fyddin."  Pwy 
bynag  a  fu  yn  achos  o'r  Uaddfa  greulawn  hon,  y  mae  yn  wiredd  dîwad 
ddarfod  i'r  esgobion  Brytanaidd  a'r  Eglwyswyr  gael  eu  torì  ymaith  yn 
gyffîredinoly  a'r  ychydig  a  ddiangodd  a  orchfygwyd  ac  a  lyncwyd  ì'r  gsui- 
wen  Babaidd,  fel  y  mae  yn  anmhosibl  i'r  Dr.  Hook,  na  neb  arall  o  urdda»- 
olion  eglwysig  Lloegr  i  olrhain  eu  hawdurdod  oddiwrth  yr  apostoliony  ond 
ar  hyd  cadwen  y  pabau.^ 

Draehefiiy  yn  y  fuddygoliaeth  Normanaidd,  darfu  i'r  gorchfygwr,  yr 
hwn  oedd  yn  ofni  ymddiried  yn  yr  esgobion  Saesoneg,  ddiswyddo  llawer  o 
honynt,  a  Uenwi  eu  hesgobaethau  âg  eglwyswyr  a  ddaeth  trosodd  i  Ffiraine 
gydag  ef ;  y  rhai  i  bob  bwrìad  ac  amcan  oeddynt  yn  aelodau  o'r  cyfundeb 
Pabaidd,  ac  yn  ddarostyngedig  i  awdurdod  a  Uywodraeth  eglwysig  y  pab  o 
Bufain.  "  I  gyflawni  hyn  yn  rhwyddach,"  meddai  Henry,  "  efe  a  gytun- 
edd  â'r  pab  i  anfon  cenadau  i  Loegr,  i  reoU  amgylchiadau  yr  eglwys,  yr 
hon  a  haerai  efe  oedd  yn  annhrefìius  iawn.  Darfu  i  ddau  oruchwyiiwr  y 
pab,  loan  a  Fhedr,  dau  gardinaliald,  a  Hermauâide,  Esgob  Sîon,  gyoDal 
ymgynghorfa  o  offeiriaid  Saesonig,  yn  mhresennoldeb  y  brenin,  yn  Win- 
chester,  yn  nyddiau  y  Paâg,  A.D.  1070,  yn  yr  hon  y  cafodd  Stigand, 
Archesgob  Canterbury,  Agelmere,  Esgob  Korwich,  ac  amryw  o  aelodau 
Seîsonig  eu  diswyddo  ar  Haws  o  wag  esgusion.  Mewn  çynghorfa  araU,  n 
gynnaUwyd  yn  Windsor,  yr  un  flwyddyn,  ar  y  Sulgwyn,  eafodd  Agehric, 
Esgob  Chichester,  a  rhai  chwaneg  o'r  abadau  Saesonig  eu  diswydda;  ac  ar-< 
ferwyd  y  fath  greulondeb,  fel  y  dychrynodd  Ësgobion  Lincoln  &  Durham 
gymaint  fel  y  gadawsant  eu  hesgobaethau,  gan  ôbi  i  Scotland.  •  Erbyn 
hyn,  trwy  y  diswyddo,  a'r  enciUo^  a  marwolaethau  Uawer  o  esgobion  Saes- 
onig,  yr  oedd  Uawer  o  brif  ucheUwyddau  yr  eglwys  yn  wag,  y  rhai  a  gyf- 
lawnwyd  gan  berthynasau,  cyfeiUion,  a  chydwladwyr  Pabyddol  y  brenin 
tramor  hwn — ^y  gorchfygwr.  Gwnaed  Langfranc,  abad  Leon,  a  Thomas» 
canon  Bayleux,  yn  Archesgobion  Canterbury  ac  Yorlcy  tra  y  rhoddwyd 
WalkeUn,  Walkerine,  Herefact,  Stigand,  Pedr,  Herman,  a  Eemegius,  oU  yn 
Normaniaid,  ar  esgobaethau  Winchester,  Durham,  Norwich,  Chicheater« 
Litc^field,  SaUsbury,  a  Lincoln."^ 

Yn  sicr,  gwaith  ofer  a  fyddai  eeisio  cael  olyniant,  ond  yn  nghadwen  y 
pabau ;  canys  dy wed  Henry  wrthym,  ddarfod  i'r  archesgobion  hyny  "^iwä 
i  Bufam  y  flwyddyn  gyntaf  ar  ol  eu  hapwyntiad  i'w  hesgobaethau,  i  dder^ 
hun  eu  jffyn,  crwca"  neu  mewn  geiriau  eraül,  i  gydnabod  eu  hymostyngiad 
i  r  pab,  ae  eu  bod  yn  dal  eu  swyddau  o  tano  ef.  £r  mor  chwitliig  y  gaU 
fbd  i  deimlad  yr  ücheleglwyswyr,  rhaid  iddynt,  naiU  ai  rhoddi  i  fyny  eu 
hawl  yn  yr  olynîant,  neu  foddloni  i  gydnabod  fod  y  gadwen  yn  cael  eì 
gwneyd  i  fyny  o  babau  Ehufain,  ar  hyd.  cannoedd  lawer  o  flyneddau,  am 
y  rhai  y  dywed  HoweU,  ac  yntau  hefyd  yn  ofieiriad,  fod  Uawer  o  honynt 
yn  "  anghenfilod  echryslonaf  mewn  natur,"  ac  am  y  rhai  y  dy wed  "  Hom- 
iHaueinHeglwys,"  eu  bod  "ynmeddiannuysbrydoliaeth  diafol  yn  hytrach 
nag  ysl^doliaeth  Duw."     Mor  wahanol  yr  oedd  yr  ysgrifenwyr  uchodyn 

»  "  Milner's  Church  ffütorÿ  :"  cyf.  iii.,  tudal.  61,  2. 
♦         ■  "  Htnry'8  History  :**  cyf,  üi.,  tudal.  180. 


DOLBNAU   Y   GADWBN.  183 

siarad  am  y  pab  á  Phabyddìaeth  i'r  hyn  y  mae  llÄwer  o  Eglwyswyr  ein 
dyddiau  ni.  **Nid  oedd  y  duwinyddion  hyny  oedd  cyn  y  diwygiad/' 
meddai  Dr.  Hook, "  yn  ymlynu  wrth  gyfeiliomadau  Bhufaînyn  emg  o  beréHf 
canys  yr  oeddynt  yn  athrawiaethau  ag  yr  ydym  ni  (er  y  diwygiad)  wedî 
ymwrthod  â  hwy,  oddiar  gyfeiliomad  mewn  gweithred  yn  imîg.  Tybiaa- 
ent  hwy  eu  bod  yn  athrawiaethau  dadguddiedig,  a  chan  hyny  darfu  iddynt 
hwy,  mewn  ffydd,  yn  ostyngedig  eu  derbyn ;  ninnau,  o'r  tu  arall  a  ayer^ 
hasom  nad  oedd  yr  athrawiaethau  hyn  wedi  eu  dadguddio,  a  chan  hyny,' 
trwy  yr  un  ffydá,  a'u  gwrthodasom  hwy ;  felly  y  mae,  mai  yn  ol  yr  un 
egwyddor  y  darfu  i  aelodau  Eglwys  Loegr  weithredu,  cyn  ac  wedi  y  diw- 
ygiad.  Dywedent  hwy,  ac  yr  ydym  ninnaU  yn  dyweyd  yr  un  peth  yn 
hollol,  beth  bynag  sydd  wedi  eu  dadguddio,  na  wnawn  ni  ammheu  ond 
credu.  Ond  am  y  peth  ynddo  ei  hun,  pa  un  a  ydyw  yr  athrawìaeth  hon 
neu  arall  wedi  ei  dadguddio,  yr  oeddynt  hwy  yn  llai  gofalus  na  ni  yn  awr 
— ^ni,  y  rhai  ydym,  fe  allai,  yn  eyfeiliomi  o  du  gormod  gocheüad."^ 
Gyda  y  íath  gydymdeimlad  serchiadol  y  mae  y  duwinydd  Frotestanaidd 
hwn  yn  Uefaru  am  gyfeìlìornadau  y  Pabyddion.  Y  mae  ÿn  tueddu  i 
feddwl  ei  fod  ef  ei  hun  yn  cyfeüiorai  agos  gymaint  a  hwythau,  canys  os 
"oeddynt  hwy  yn  llai  gofalus  na  ni,"  fel  ag  i  ganìatâu  addolìad  delwai^ 
trawsylweddiad,  cymundeb  âg  un  rhyw  yn  unig,  eyffesu  yn  y  glust,  gwas- 
anaeth  mewn  iaith  ddyeithrol,  &c.,  hyny  a  fu  oẂegid  iddynt  hwy  feddwl 
íod  yr  holl  "  athrawiaethau  hyn  wedi  eu  dadguddio,"  ac  yn  ffînrfío  rhan  oV 
dadguddiad  a  roddodd  Duw  i  ni.  Ninnau,  trwy  ryw  hap  Itocus,  a  g&wsom 
"  sicrwydd  nad  yw  yr  athrawiaethau  hyn  yn  ddadguddiedig ;  ac  f elly  yn  ol 
yr  im  egwyddor  ag  oedd  yn  effeithio  amynt  hwy  i'w  derbyn,  yr  ydym 
ninnau  yn  eu  gwrthod."  Yr  unig  wahaniaeth,  yn  ol  addefiad  Dr.  Hooky 
rhyngddo  ef  a'r  Pabyddion  yw,  eu  bod  hwy  yn  "  Uai  gofaius  nag  yr  ydym 
ni  yn  awr,"  yr  hyn  nad  yw  ond  cyfeiliomad  amgylchiadol  mewn  opiniwn. 
Tybîent  hwy  fod  yr  holl  athrawiaethau  uchod  yn  ddadguddiedig,  ac  am 
byny  hwy  a'u  d^byniasant  hwy  ar  ffyáá  noeth— ẃwaín  dduuriolion  ds^ 
éd/khdl!  G-welwn  nad  yw  y  gwahaniaeth  rìiwng  yr  ücheleglwyswyr  a'r 
Pabyddion  yn  wahaniaeth  egwyddor,  ond  amgylchiad — ^yr  un  egwyddoryn 
Dywodraethu  y  ddwyblaid;  ac  y  mae  y  Puseyaid  mor  barod  i  gymwyd  riian 
o'r  bai,  os  bu  bai  hefyd,  ac  ydynt  i  roddi  y  bai  ar  y  Pabyddion,  "  canysỳ 
meddai  efe,  "  yr  ydym  ni,  fe  allai,  yn  cyfeilicaiii  o  du  gorofal ;"  ac  felly,  os 
na  bu  y  Pabyddion  yn  llawn  mor  ofalus  ag  y  dyiasent  fod,  wrth  addef  yr 
athrawiaethau  o  drawsylweddîad,  ac  eraill,  buom  ninnau,  fe  allai,  yn  rhy 
ofalus.  Os  ydynt  hwy  wedi  addef  gormod,  yr  ydym  ninnau  yn  addef  rhy 
feeh ;  os  buont  hwy  yn  rhy  grediniol,  buom  ninnau  ry  ammheuol.  A  dyma 
yr  athrawiaeth  sy'n  cael  ei  phregethu  yn  y  capel  breninol,  gan  gapelwr 
Pretestanaidd,  yn  nghlyw  Brenines  Brydain  a'i  theulu !  Dim  rhyfedd,  pan 
y  mae  y  gwahaniaeth  rhwng  Protestaniaid  a  Phabyddion  yn  cael  ei  wasgu 
i  ddim  ond  "cyfeiliomad  amgylchiadol  yn  unig,"  fod  y  Pabyddion  yn 
llawenychu  yn  hyn  fel  arwydd  ffafriol  i  ddychweliad  Eglwys  hereticaidd 
Lloegr  i  fynwes  ei  mam*eglwys  Rhufain,  a  bod  iddi  gael  ei  chefoogi  i 
ddẃyn  allan  ei  holl  nerthoedd  i  ddwyn  ei  phlentyn  crwydredig  yn  oL 

Yn  awr,  ni  a  ddamodwn  beth  o  Homìliau  Eglwys  Loegr,  y  rhai,  y  dywed 
yr  erthyglau,  a  ddarfu  i'r  Puseyaid  a'r  Ucheleglwyswyr  roddi  eu  dwykw 

*  Sermm :  tudal.  6. 


184  DOLENAÜ    Y    GADWEN. 

wrthynt,  yn  tystîo  eu  bod  yn  eynnwys  "  athrawiaethau  duwîol  a  ìàcbuso^ 
ac  anghenrheidiol  i'r  anuerau  hyn ;"  a'r  rhai  y  mae  y  gweinîdogion  i'w 
darllen  yn  "  fíyddlawn  ac  eglur  yn  yr  eglwysi,  fel  y  deallo  y  bobl.**^ 

Y  mae  yr  Homilî  ar  Wrthryfdgarweh  yn  rhoddi  darluniad  ofiaadwy  o  r 
«  cyfeîliomadau  amgylchiadol"  hyn,  a  gyflawnwyd  gan  y  pabau — ^y  rhai,. 
trwy  "  anwybodaeth  o  air  Duw,  trwy  yr  hyn  y  cadwasant  bawb,  yn  neîü- 
duoi  y  bobl  gyffredin,  a'u  gweithio  i  ddwyn  oddiamgylch  yr  holl  bethau 
hyn  (gwrthryfel) ;  gan  wneyd  iddynt  gredu  fod  pob  peth  a  ddywedent 
hwy  yn  wir,  a  phob  peth  a  wnaent  yn  dda  ac  yn  dduwiol ;  a  boa  'dal  fd 
hwynt  yn  mhob  peth,  hyd  yn  nod  yn  erbyn  tad,  mam,  tywysog,  gwìad,  a 
phawb,  yn  hollol  rinweddol."  "  Ac  yn  yr  anwybodaeth  hon  y  cadwoàd 
esgöbion  Rhufain  bobl  Dduw ;  yn  enwedig  trwy  gadw  oddiwrthynt  air 
Düw,  a'î  gadw  tan  orchudd  tafodmith  ddyeithr ;  a  rhag  i'r  bobl  ddyfod  i 
wybod  gormod,  ni  chaent  gymaint  o  air  Duw  a'r  Deg  Gorchymyn,  yn 
llawn  a  pherffaith ;  gan  dynu  oddiwrthynt  yr  ail  orchymyn,  ac  felly  yi 
bradychu  eu  hannuwioldeb  a'u  cysegr-ladrad,''  Trodd  esgobion  Rhjifew 
anwybodaeth  y  bobl  iV  mantais  eu  himain,  oanys  am  gonffirnio  arcliesgçb 
i  dderbyn  am  ryw  gerpyn,  dim  gwerth  deuddeg  ceiniog,  gynnifer  ahyny  o 
goronau  aur  ;  ac  i  esgobion  eraâl  i  dderbyn  arian  lawer  am  eu  hiäU^  jx 
hyn  sydd  yn  sinumiaeth  yn  wir :  â  phethau  fel  hyn  y  mae  esgobion  Rhuf- 
ain  wedi  gorlifo  Itali  a  Germani  %  afonydd  o  wa^  Cristíonogìony  a  dy- 
waUtwyd  gan  ddeiliaid  anwybodus  gwrthryfelgar" — "fel  nad  oes  wlad  o 
fewn cred,  nad y w  hi trwy  y  moddion  hyn a'r  c^elyb  wedi ei lìiwiô ägwáied 
ei  deôliaìd,  y  rhai  a  gynhyrfwyd  gan  esgobion  Rhufaîn  i  wrthryfeî.^ 

Dyma  sîamplau  o  "  gyfeiliomadau  amgylchiadol,"  i'r  rhŵ  y  syrth* 
iodd  y  pabau;  ao  nis  gallwn  lai  na  synu  wrth  y  gwahaniaeth  aydd 
rhwng  iaith  yr  Homiliau  a'r  eîddo  Dr.  Ho(àc,  a'r  Puseyaid,  os  nad  yr  Udtel- 
eglwyswyr  hefyd ;  a  rhai  o  honynt  yn  hoffi  cael  eu  galw  yn  "  offéînaid 
^ngylaidd  "  bid  sîwr !  Y  maent  yn  hoUol  groes  î'w  ^ydd — yn  yr  Hom- 
iliau,  y  mae  cyfeiliomadau  y  Pabyddion  yn  cael  eu  dynoethi  yn  hyf — ^y 
pab  yn  cael  ei  alw  yn  "bechod,  yn  farwolaeth,  ac  yn  ddiafol;"  a  ehyftál- 
ioitiadaa  Eglwys  Rhuf ain  yn  caet,  nid  eu  hystyríed  yn  ^  gyfefliornadáu 
amgylchiadol,'^  neu  o  ddygwyddiad  yn.unig,  ond  "heresiau  danmîol;"  a'r 
eglwys  sydd  yn  eu  dal  hwynt  yn  "  hen  buten  fudr,  aâan;"  yr  hon  nâd  yw 
gan  y  Puseyaid  oud  fel  dyn  heb  oldd  ei  wyneb,  ac  Eglwya  Loegr  yn  gwa* 
fa&nîaetìiu  oddiwrthi,  fel  y  mae  dyn  wedi  goichi  ei  wyneb  yn  gwsdianîltiethu 
oddiwrth  ddyn  heb  oldu  ei  wyneb ;  tra  y  mae  yr  Homiiiau  yn  eì  gosod 
aJIan  mor  annhebyg  i  eglwys  Crist  "  ag  yw  y  buten  aâanal  a  ffleiddiaf  a 
wdwyd  erioed,"  i  wyryf  bwr  a  difiycheulyd. 

Yn  awr,  gwelìr  nad  oes  gan  bobl  y  gadwen  xm  ffordd  i  olrhûn  eî  dot- 
enau,  ond  trwy  olynìant  y  pabau.  Fr  dyben  i  ohrhain  y  paba%  bydclal 
raid  i  ni  hefyd  olrhain  arfaethau,  cynghorau,  a  chymanfaoedd  a  gynnal- 
iwyd  yn  eu  hamserau,  ynghyd  â'r  MU  a  anfcmasant  aHan  yn  aehlyotirol  s 
ond  digon  a  fydd  iniyma  gyffwrdd  âfu  hysgrifeniadau  ne&MuoI,  y  gwyd^fys 
yn  dda  mai  yr  eiddynt  hwy  ydynt ;  a  chymeryd  y  rhyddid  o  âaSn  rhyw 
nodau  neu  sylwadau  eglurhaol  a  welom  yn  anghenrheidiol  eu  chwmnegu  î 
waelod  y  ddalen.  Gan  i  ni  wadu,  a  hyderwn  brofi,  na  bu  Pe(k  erioed  yn 
esgob  yn  Rhufiùn,  rhaid  i  ni  gan  hyny  ddechren  yn  y  ddol^  nesaf  *toî 

'  Erthygl  xxxt. 


DOLENAU   Y   OADWEN.  186 

ac  i'r  4yl>^i^  ì  chwilîo  a  barnu  defìiyddiau  y  gadwen,  y  mae  yn  anghen- 
rheìdiol  ei  chýmeryd  yn  ddosbarthiadau^  yn  oî  eu  hansawdd,  gan  ei  bod 
yn  gẁabaniaethu  yn  fawr  er  gwaeth  bob  ryw  nifer  o  ddolenau.  1.  Es- 
gobion  da — deuddeg  ar  hugaîn.  2.  Archesgobion  a  Phatriarchiaid  gweddol^ 
— ẁî  ar  ddeg  ar  hugaîn.  3.  Nimrodiaid  gormesol — deunaw  ar  hugain. 
4.  Sodomîaîd  moethus— -deugain.  5.  Swyn^rfareddwyr  Aiphtaidd— -4eu- 
gahu  6.  Dìnystrwyr  gwancus — ^un  a  deugaln.  7,  Babìloniaid  anfeddyg- 
inîaethol — ^un  a  deugaîn.     Ond 

Yn  gyntaf,  Esgobion  da,  y  rhaî  a  ddilynasant  eu  gilydd  yn  y  dreûigan- 
lynol,  am  y  tri  chan'  mlynedd  cyntaf  wedi  yr  apostolion ; 

1.  Lînus,  o.c.  68,  brodor  o  Tuscany,  yr  hwn  a  enwid  gan  Paul  yn  niw- 
eàd  ei  ail  Epîstol  at  Timothëus,  pen,  iv.  21,  Dywedant  hwy  fod  Pedr 
wedi  penodi  Clement  i'w  gader ;  ond  i  hwnw  yn  wylaidd  ei  rhoddi  i  Linus, 
yn  ol  cyfarwyddiad  Duw,  fel  na  roddid  siampl  ddrwg  i  yr  un  pab  i  ddewis 
ei  olynwr  wedî  hyny, 

2,  Anacletus,  o.c.  70,  Atheniad,  medd  rhai,  a  ddüynodd  Linus ;  dywed 
eraill  mai  Cletus,  Bhufeîniad ;  a  throant  yr  Anacletus  hwn  yn  ddolen  ar 
ol  Clement.  Dywed  eraill  o  honynt,  mai  yr  un  yw  y  ddau ;  ond  fod  y 
Cristionogîon  Bhufeinig  yn  ei  alw  yn  Cletus,  a'r  uroegiaid  yn  ei  alw  yn 
Anaoletus — ^nid  oes  dim  sicrwydd  yma.*     Dyma  y  pryd  y  torodd  allan  yr 

^  Owetoom  na  ìm  Pedr  erioed  yn  Esgob  Rhiiikiii,  ac  nas  gallai  ddarfod  iddoymweled 
â'T  ddinu  h«no,  hyd  ychydig  amaer  cyn  ei  íarwolaeth.  Pwy  oedd  Eagob  Rhnfiiin  ? 
Heiddiwn  haem,  nad  oes  néb  ar  y  ddaear  a  aU  ddyweyd  :  ac  yr  ydym  yr  nn  gymaint 
ar  goU  i  gael  allan  pwy  oedd  yr  ail,  y  trydydd,  na'r  pedweiydd,  nag  yn  nàm  drefo  yr 
oeci^^t  yn  dilyn  eu  gilydd.  i  mae  y  dolenau  wedi  dyirsu  a  chymysgu  yny  cychwrniad. 
"Ymddengysei  fod  wedi  ei  fwrìadol  benodi  gan  anfeidrol  ddoethineb/' meddaî  Mihier, 
"  äanefliaeUfc  Bglwysîg,"  ("  Ctmrch  HUMry"  vol  i.  p.  68)  '*  Vt  hanesiaeth  cyntaf  am 
'Efftwfu  fthìŵìtí  fod  yn  anmherffaith  ìawn,  fel  y  dyryaid  ymarddehrad  baldi  o  awdnr- 
ded  gyffinedinol,  yr  hwn  a  hawliwyd  gan  ei  heagcÌNlon  droa  gynnifer  o  oesoedd.  Os 
yw  Ilinell  neu  ddwy  yn  yr  efengylau,  o  berthynas  i  agoriadau  Pedr,  wedi  oael  eugwneyd 
yn  aail  y  £ath  ymarddelwad  uchel  yn  ei  olynwyr  tybîadol  i'r  esgobaeth,  pa  faînt  fuasent 
ys  yaiflÿostio  pe  buaaai  eî  kftir  yn  RhuíìEdn  mor  gyhoeddos  eglur  ag  y  bu'r  eiddo  Paul 
maŵn  Uawer  d  ^lwysi  eraiU  T 

Xn  ol  pqb  tebygolrwydd»  cafodd  jt  efengyl  el  phr^thu  yn  Rhn&tn,  yn  lorea  iawn; 
yà  dra  thdbyg  gân  raî  o'r  "dyeithnaid  o  Rufeînwyr  {AcL  ii.  10),  y  rfìai  oeddynt  yn 
Jenisalém  ar  ddydd  y  Pentecost,  pan  y  tywalltwyd  yr  Tsbryd  Glan  i  lawr  mor 
wyrẅìfàf€ét'f  dygwyd  ndloedd  l  wybodaelfa  achubol  o*r  gwirionedd.  Yn  ol  nob  te- 
bygẁwydd,  y»  oédd  riai  tfr  '*  dyeithrìaid  o  Bẁfeiiwyr"  yn  gynnwysedlg  ymhlHh  ý 
rhâ  a.  v»aed  yn  gyûanogioa  o  ras  Duw  mewn  gwiríonedid;  y  rhaj,  pan  ddychwẁflant 
adref,  á  dystîolaethaflant  y  pethau  mawrion  a  ^ywsant  ac  a  welsant  yn  Jemsalem,  gaii 
gymheU  yr  iachawdwriaeth  hono  i  eraill;  yr  hon  y  gwnaed  hwy  yn  ddedwydd  gyíSan- 
Ogioitiiö honi ;  a-thfẃy- ftndith  Baw  aer  dystiolaeth  y  "tystion  hyn,*'  dygid  eraílli 
geiaio  iachawdwrìaeth,  a'u  gwneyd  yä  gyfianogion  o't  ûo  weri;hf]mr  njáà,  Y  mae  yn 
Biçr  ^T  ^cngy)  lcdanu  yn  helaeth  ia^  yn  yjr  cies  apostolaìdd^  trwy  oftiynDUaeth  Orlst- 
iono^on  anghyhoedd,  y  rhai  a  deithient  ar  &snach  neu  a  waagarwydtri^  lymder  yr . 
eŵmgaeth,  gan  ddwyn  tystiolaeih  i  ras  Duw  pa  le  bynag  yr  äent.  "  Y  mae  yn  fiaith 
hytìod,**  Äeddai  Mr.  Goode,  yn  ei  bregeth  o  llaen  Oymdeîthaa  Oenadol  yr  Eglwys,  yn 
1 89^  I  ^*  yr  hwn  ey'n  teilynga  «n  sÿlw  ni  yn  y  dyddian  hyn  o  ymarddelwadaii  'wttresgar, 
fcd^kyd,yn  npd  y  oenadan  cyntaf  ar  led  y  byd  (ar  yr  eriedi^Mth  a  gyfododd  yn  aoho» 


Siejpbìm)  ^  gýfryw  ÿn  ol  amgylchiadau  yr  achos,  na  allent  fod  yn  med^ueommielwa 
arbetàgol  i'r  penr^  hwnw :  ond  a  anfonwyd  allan  gan  Bduw,  heb  na  gtrahaniaeth  na 
rhagoriáèllf  rr  feynaaaf,  ••  A'r  rhai  a  wasgarwyd  a  dramwyasant  gan  bregethu  y  gaîr;' 
{Act.  im»4)i  at  arddetodè  ûnweuillafbr^  '  A  llarw  yr  Arglwyád  oedâ  gyda  hfwynt ;  a 
ni%  mawr  i^.gredodd)  ae  a  díôdd  »t  yr  Arglwydd/ '' 

Pwỳ  bynag  a  fîi  yn  offerynau  anrhydeddnsi  ddwyn  yr  efengyl  i'r  ddinasymherodrol, 
(Bhu&in)  y  mae  yn  sicr  y  cymerodd  hyny  le  yn  dra  boreu ;  canys  yr  oedd  mewn  çyflwr 


186  BOUSNAÜ  T  GADWBH. 

afl  erledigaetli  o  àsn  Domìtíaii,  yr  hwn  a  adioaocld  i  loan  gafiì  ei  dafla  i 
letdr  o  olew  berwedigy  a'r  hwn,  wedi  ei  waiedn  ihag  y  niwed  Ileîaf  yn  y 
tro^  a  alltadìwyd  i  Ynya  Patmos. 

Uodflnog  yn  58,  pan  yagiifeaodd  yr  i^osiol  ei  lytliyr  atí,  ac  yr  oedd  wedi  ^n  sylw 
<^yffiredi]iol ;  caoyB  "yr  oedd  ea  flfydd  yn  gyhoeddns  yn  yr  hoU  fjá  f  Rhvf,  i  18.  er 
mul  oes  yr  an  tljpyn  o  brawf  fod  yr  nn  apoetol  wedi  ymwded  &  Rho&in»  ond  pr&wf  i'r 
gwrihwyneb.  Giin  na  allwn  ûcrhaa  pa  fodd,  a  chan  bwy,  na  pha  biyd,  y  dygwyd  yr 
efengyl  i  RoMn  nen  y  flfdrfiwyd  yr  eglwys  yno,  nÌB  gillwn  yehwaiih  gaei  aUan  i  bwy  yr 
ymddirìedwyd  ei  goíal  gyntaf .  Y  mae  tyBtioúeÌh  y  tadan  ar  hyn  yn  hoUol  gymyBglyd. 
Pywed  Ireneos  ddarfod  i  LinoB  gael  ei  wneyd  yn  esgob  yn  Rhafain,  gan  Paol  a  Hiedr, 
ac  AracletaB  ar  ei  ol  ef,  a  Clement  ar  ei  ol  yntaa.  Dywed  Teriollian  mû  Clement  oedd 
eegob  cyntaf  Bhafain,  ar  ol  Pedr.  TyBiia  Eaflebîna,  mai  Lînns  oedd  E^b  Rho&in,  ar 
ol  Paoi  a  Phedr :  ac  mai  Pedr  oedd  esgob  cyntaf  Antáochia.  Dracfaefìi,  nud  ËnodiaB 
oedd  eiigob  çyntaf  Antiochia.  Dy wed  Jerome  i  Pedr  eistedd  yn  ìüinẁin  bnm'  mlynedd 
ar  hogaln,  hyd  y  flwyddyn  ddiweddaf  i  Nero.  A  ihrachefìi,  mai  Ignatîaa  oedd  trydydd 
eflgob  Antiochia^  ar  ol  yr  apoetol  Pedr.  llaeia  DamasaSy  esgob  RhafiMn,  i  Pedr  ddyfod 
i  Buíáin  yn  nechrea  toymasiad  Nero,  ac  eistedd  yno  bóm  mlynedd  ar  hngain.  £r 
hyny,  ni  ihejrmasodd  Nero  ond  pedair  blynedd  ar  ddeg;  ac  efi^  yn  ol  tystíolaeth  gyd- 
anol  hynafiaeth,  a  roddodd  Pedr  i  &rwolaeth.  Dywed  Origio»,  iddo  ef  ddarllen  yn 
ngwaitìi  rhyw  ferthjr,  mai  Ignatiaa  oedd  ail  e^b  Antíodüaÿ  ar  ol  Pedr.  Tystia 
^iphai>eu«  i'r  ddau,  Pedr  a  Phaal,  fod  yn  esgobion  Rho&in. 

"  Y  mae  yr  eflíamplan  hyn  yn  profi,  fod  y  tadan,  pa  mor  eirwir  bynag,  a  pha  mor 
foddhaol  bynag  en  tyBtiolaethan  am  beihan  a  gymeraaant  le  yn  en  g^wg  en  hnnain, 
er  byny  yn  derbyn  hanesion  traddodiadol  yn  ddio&l  iawn ;  ac  en  bod  yn  credn  llawer 
o'r  pethau,  a  gymeraBant  le  cyn  eu  hamser  hwy,  heb  wirionedd  na  phiawt"  "  DwigMs 
Tüology  r  voL  r.  p.  137. 

Dy wed  Archeflgob  Wake,  awdurdod  yr  hwn  a  ddylai  bwyao  Uawer,  gyda  y  rhai  hyny 
a  ddadlenant  yn  yBtyfnig  dros  yr  olyniant  personol,  am  Clement.  "  I  bwy  yr  oedd  ef 
yn  ddilynwr,  neu  pa  bryd  y  gelUd  amsem  ei  ddyfodiad  éf  i*r  gofid  mawr,  ET'n  bwnc, 
tyblwyf,  na  cbydunir  bytb  arno  gan  ddyagedigion.  Os  gailaaai  rhywim  bisnderfynn  y 
pwnc  bwn  tuhwnt  i  ddadl,  buasai  yn  ddíos  wedi  eî  wneyd  gan  y  ihai  o'n  oenedl  ein 
Lunaln,  y  rhal,  gan  iddynt  chwiUo  yn  ddiweddaraf,  gyda'r  hoU  ddiwydrwydd  ag 
oedd  boBÌbl  iddo^  fel  na  bu  neb  cymhwysach  i'w  bendeifynn.  Ond  gan  en  bod  yn 
çydanghytuno— wedi  eu  boU  ymdrechiadan  i  benderfynn  y  mater— y  mae  yn  dangoa 
y  rhaid  fod  rhvw  un  o  houynt  yn  camgymeryd ;  felly  diammhan  gen^rf  y  cyflawn 
foddha  y  rhai  oll  a  ystyrlasant  y  cymeriad  nchel  a  gawisant  yn  gyfiawn,  yn  gystal  am 
ddysg  a  bara,  yn  y  fath  hyn  o  ymchwilîadau,  eu  bod  yn  byncian  anmhender^ol ;  ac 
y  gellir  dywó^d  nad  oes  gan  y  neb  a  wúa  oraf  amynt,  ond  oeifflo  yn  dda  ar  bwnc  iby 
anhawdd  i  neb,  mor  beUed  a  hyn,  ei  benderfynn  yn  eglur."  "Wakés  JBpisUes  o/  ihe 
Apo«Uoic  FaÚerê :"  Rhag.  tudal.  ^S. 

**  Ffug  gan  mwyaf,''  meddai  Howel,  "yw  deddf  epistolan  y  pában,  yn  enwedig  am  y 
salth  canrif  gyntaf ;  v  canonan  a*r  cynghorau  gau  a  thybiadol  a  wihiwyd  ar  y  byd  gan 
olygyddion,  y w  y  príf  arfau  &  pha  rai  y  mae  y  cewri  hyn  yn  amddìfiyn  en  bochafiaeth, 
a  îlawer  o  atbrawiaetbau  eraîU.  Cafwyd  allaa  flugiaeth  rhai  o*r  epistolan  hyn  gan  Dr. 
James,  yn  el  *  Treatise  ofthe  Corruptions  ofthe  Scriptures,  Councäs,  FaäCars;  &c./yr 
nn  modd  Cook,  yn  ei '  Oensua  Scriptorum  Veterum,'  Acc:,  a  ganfh  hiwer  o  dwyUdowioI 
ynddynt ;  a  chadarahaodd  Dr.  Comber,  na  theilyngant  grediniaeih,  trwy  reflymau  di- 
ymwad,  can  beUed  a'r  pum  canrif  eyntaî."—Pontificate, 

"  Y  mae  rhai  yn  cvfrif  Linus  yn  gyntaf,"  meddai  Bingham,  "yna  Anacletns,  yna 
Olement ;  eraiU  yn  dechreu  gyda  Chlement,  ac  yn  ei  gyfirif  ef  yn  gyntaf  mewn  tréfìi  ar 
ol  Pedr."-^«<  ;  Uyfr.  i.,  pen.  9. 

Sylwa  Eagob  StiUingfleet,  yn  ei  "  Irenicum,'*  tndal.  322,  fod  yr  **  olyniant  Pabaîdd 
mor  gymygglyd  a'r  Tiber  ei  hun ;  canys  dyma  TertulUan,  Rafinus,  a  Ihiwer  endll,  yn 
rhoddi  Clement  yn  nesaf  at  Pedr ;  Ireneiís  ac  Busebins  yn  rhoddi  Anadetns  ol  flaen 
ef ;  Epiphanias  ac  Optatus.  yn  rhoi  Anacletus  a  Cletus ;  Augustinus  a  Dauoaasus,  gyd 
ag  eraiU,  yn  gwneyd  fod  Anacletns,  Cletus  a  Linus— oU  o*i  flaen.  Pa  ffoidd  a  gawn 
i  iyddhau  ein  hunain  o'r  dyrygwch  hwn,  fel  ag  i  ddyfod  i  ryw  sicrwydd  ?  Yn  sîcr,  os 
yw  cadwen  yr  olyniant  y n  methu  yma,  Ue  y  mae  amom  fwyaf  ei  heisien,  nîd  oes  genym 
nemawr  achos  i  binio  ein  ffyáá  wrthi— am  sicrwydd  nnihyw  flfhrf  neiUdnoI  o  Iywodr- 
aeth  eglwysig  yn  nyddiau  yr  apostoUon,  ag  aellir  ei  gaaglu  trwy  gynnorthwyooftiodan 


DOLENAU   Y   OADWEN.  187 

3.  dement,  o.c.  92,  yr  hwn,  meddanty  ddylasai  ddilyn  Pedr,  pe  buasai 
ei  bleidlais  ef  yn  ei  sicrhau  ;  ond  yn  awr,  efe  y  w  y  drydedd  ddolen.  Myn- 
ant  mai  efe  a  ddosbarthodd  Rhûfain  yn  blwyfau,  ond  nas  bu  yn  alluog  i 
gael  lle  diddos  iddo  ei  hun  rhag  cael  ei  alltudio  gan  yr  ymherawdwr  Adrìan. 
Cydnebydd  Faul  ef  fel  ei  gydlafurwr  yn  Phü,  iy.  3.  Diammhau  iddo  gy- 
meryd  gwell  gwaith  amo  ei  hun  na  gwneyd  offerenau,  gwisgfeydd,  a  rhy w 
seremonîau  felly,  megys  y  mae  Lambert  Gunter  wedi  eu  coblio  ynghyd  a'u 
tadogi  amo  o  dan  yr  enw  Clementiaid,  y  rhai  ydynt  ddeg  llyfr  o'r  Addef- 
iadau,  gyda  chrynodeb  o  honynt,  yn  cynnwys  pererindodau  a  gweithred- 
iadau  Pedr ;  wyth  ychwaneg  o  gorfibriaethau  yr  apostolion ;  heblaw  deg 
canon  a  phedwar  ugain,  yn  cael  eu  priodoli  iddynt  hefyd;  a  phump  o 
epistolau  arfaethol,  o'r  un  rhyw.  Er  y  pryd  hyny,  y  mae  ei  Epistol  at  y 
Corinthiaid,  am  yr  hwn  y  sieryd  yr  hynafiaid  gymaint,  wedi  dyfod  i'r 
goleu ;  a'r  hwn  a  roddwyd  allan  gyntaf,  gyda  Uawer  o  sylwadau  <fysgedig 

j  brìf  eglwys.  Rhaid  i  ni  yn  gyntaf  glirio  o'r  ffordd  bob  gwall^  dyryswcb,  pleidiaeth, 
a  thywyllwch,  cyn  y  geHir  cael  allan  o  honynt  yr  hyn  yr  ydys  yn  ei  ymofyn." 

"  Nid  yw  yr  olyniant  yn  yr  on  o'r  eglwysi  a  enwyd,  megys  Jerusalem,  Antiochia^ 
Aleiandria,  nac  Ephesua,"  meddai  yr  un  ysgrifenydd,  "mor  eglar  ag  y  mae  yn 
anghenrheidiol ;"  ac  wedi  nodi  y  gwall,  efe  a  sylwa— "  C^aint  a  byna  î  ddangos  mor 
beÜ  y  mae  y  prawfiadau  egluraf  o  olyniant  esgobion  o'r  amserau  apostolaidd  yn 
argyhoeddol  i  unrhyw  ddyn  o  reswm  "  {"Irenicum :"  tudal.  301). 

Byddai  yn  hawdd  iawn  lliosogî  y  prawfiadau  hyn  i  unrhyw  bellder,  ond  ni  a  arbed- 
wn  amynedd  ac  amser  ein  darllenwyr^dim  ond  ychwanegu,  ddarfod  i  Ësgob  Pearson 
brofi  iod  Linus  wedi  marw  o  fiaen  Pedr,  a  chan  hyny,  nad  oedd  yn  bosibl  iddo  ei 
ddi]}ii  ef.  Djwed  Cabassute,  ysgrifenydd  Pabaidd  dysgedig  hanes  y  cynghorau,  fod 
"  yn  gwestiwn  ammhëus  iawn  o  berthynas  i  Linus,  Cletus,  a  Clemens,  pa  un  o  honynt 
a  ddUynodd  Pedr."  "Y  mae  yr  un  dyryswch,"  meddai  Dr.  Oomber,  "am  y  pab 
nesafl  T  mae  fiìiglyfr  y  pabau  yn  rhoddi  Cletus  ar  ol  Linus.  ac  yn  rhoddi  i  ni  amryw 
fuchdraethau  am  Cletus  ac  Ânacletus,  yn  eu  gwneyd  o  wahanol  genedlaethau,  ac  yn 
babau  ar  wahanol  amserau,  gan  roddi  Clement  o'u  blaen.  Er  hyny  profa  Esgob 
Pearson  nad  yw  y  rhai'n  ond  dau  enw  ar  yr  un  dyn ;  ond  y  mae  nodau  golygwyp 
Pabaidd  y  cynghorau  yn  ceisio  cyfiawnhau  y  fiiiglyfr  Pabyddol,  trwy  haeru  yn  hyf  fod 
Ignatius  (yr  hwn  oedd  yn  eydoesi  âg  Anacletus),  Ireneus,  Eusebius,  St.  Augustine,  ac 
Optatus,  oll  yn  camgymeryd,  neu  oll  wedi  eu  camarwain  gan  eu  hailysgrifenwjr,  y 
rhai  a  adawsant  Cletus  allan.  Ond  cred  pob  darllenydd  diragfam  fod  y  camgymer^ 
iad  yn  y  ffuglyfr  Pabyddol  yn  hytrach,  yr  hwn  nad  yw  ond  pentwr  o  anghysonderau, 
ac  yn  y  "  Merthyrdraith,"  a'r  "  Llyfir  Gweddi  Pabaidd,"  y  rhai  sy*n  eu  dall-ddilyn,  yn 
^ŴeŴgP^  y^  y  ^^^  dádau  enwog.  Gall  pob  dyn  weled  ynfydrwydd  Eglwys 
■  .uauiJ;  yr  hon  sy'n  cadw  parch  i  ddau  sant  gwahanol,  ar  ddau  ddydd  gwahanol— un 
na  bu  erioed  mewn  bod  yn  wirioneddol;  canys  nid  yw  Cletus  ond  byrhad  o'r  enw 
Anacletus"  {"Forgeries  of  Councüs ;"  rhan  i). 

T  mae  y  tystiolaethau  hyn  yn  eithaf  digonol  i  brofi  cywirdeb  yr  haeriad  "  nad  oes 
Bicrwydd  i'w  gael  ymaÿ"  ac  nad  yw  dolenau  y  gadwen  yn  werth  dim — na  ellir  gwneyd 
cadwen  o'r  dolenau,  Ile  y  maent  mor  gymysglyd  a  dyrys  hyd  yn  nod  yn  y  dechreu. 
I'r  fath  gyfyngder  y  mae  gwŷr  yr  olyniant— Rhufiiin  a  Lloegr — yn  cael  eu  gyru,  am 
iywbeth  i  roddi  iddynt  ryw  ffug-awdurdod  dros  weinidogion  eraiU,  pan  y  gafiielant 
mewn  peth  mor  wael  a  phwdr  ag  yw  olyniant  apostolaidd,'  neu  gaýdwen  ddidor  yn 
cyrhaeddyd  o'r  apostolion.  T  mae  yn  methu  hyd  yn  nod  yn  y  dechreu—  nid  oes 
Çmaint  a  bach  i'w  sicrhau,  na  chymaint  a  dolen  y  gellìr  dyweyd  am  dani  ei  bod  yn 
ei Ile.  " Maey  dybiaeth  mai  y  pab  yw  unig olynwr  St.  Pedr,"  meddai  Esgob  Jewel, 
**  fel  pe  byddai  yn  dwyn  yr  Tsbryd  Glan  yn  ei  fynwes— ac  felly  na  allai  gyfeiliomi — 
yn  ffcígìaeth  wael,  yn  y  gwynt.  L  eneidiau  duwiol  y  mae  gias  Duw  yn  addawedig,  ac 
i'r  rhai  a  ofiiant  Dduw,  ae  nid  yn  gysylltiedig  ft  chadeiriau  a  chadwyni."  T  diweddar 
ddysgedig  ac  enwog  Dr.  A.  Clarke,  wrth  lefaru  am  olyniant  ddidor,  a  sylwa,  "  Byddai 
yn  weU  i'r  hwn  a  apelia  at  hyn  am  ei  awdnrdod  fel  gweinidog  Cristionogol,  eistedd  i 
lainr  nes  iddo  ei  gwneyd  allan ;  a  bydd  hyny  tua'r  calends  Groegaidd  nesáf "— hyny 
yw,  ni  ddaw  byih  i  ben. 


188  DOLBNAU   Y    GADWBN. 

gan  Mr.  Patriok  Toang,  Rhydjchain,  16d3.  Er  maint  teìlyngdod  m&wr 
y  dyn  hwn,  efe  a  gondemnìwyd  i  godi  mannor  yn  chwarelau  Môr  Etuáney 
ac  wedì  hyny  a  foddwyd  ^mo  gydag  angor  am  ei  wddf. 

4.  £varîstu9,  Bethlemiiid,  o.c.  110.  Nid  oedd  yn  arswydo  cymeryd  y 
Ue,  os  coeliwn  Ciaconìus ;  yr  hwn,  er  hyny,  gallwn  dyhio  a  dreuliodd  ei 
amser  yn  well  nag  ymddadleu  ynghylch  y  fath  bethau  ag  a  roddìr  amo. 
Dywedir  iddo  gael  tori  eî  ben. 

5.  Alexander>  o.c.  113,  Bhufeiniad  o  dan  Aureüan :  dywedir  nud  efe  a 
ddygodd  i  mewn  yr  afrllad,  a'r  dwfr  sanctaidd,  er  puro  eneidiau  dynion,  a 
gyru  ymalth  ddiafliaid ;  ar  yr  hyn  y  traddododd  y  tad  Busdrakes  ddarìith 
ddignfol  iawn. 

6.  Sixtus,  o.c.  IdOy  yr  hwn  sydd  yn  dyfod  yn  ol  eìn  hanes  awdor- 
dodol  ni  i'r  chweched  lle ;  yr  hwn  a  eüw  y  Groegiaid  yn  Chrystos,  er  eî 
fod  yn  Bhufeiniad.  Dywedir  îddo  anfon  un  Peregrine,  offeiriad,  yn  ol  eì 
gais  ei  hun,  i  fod  yn  esgob  ymhlith  y  Gauls.  Dywedìr  i  Acwila  a  Phris- 
cilla,  wedi  cael  eu  halldudio  o  Bufain  gan  Claudius,  Act.  xvüi.,  aros  ac  oesi 
hyd  amser  y  dyn  hwn.  Dywedir  hefyd  mai  Acwila  a  gyfieithodd  yr  Hen 
Destament,  yn  nesaf  ar  ol  y  LXXn.,  ond  prin  y  deil  hyn  brawf.  Sistus, 
wedi  marw  yn  f erthyr,  a  adawodd  y  gader  i 

7.  Thelesphorus,  o.c.  139,  mab  i  angorydd,  (wedi  ei  genedlu  mewn 
priodas,  gobeithio)  yr  hwn  a  sefydlodd  y  Grawys,  oddiwrth  hen  draddod- 
iadau  côf  ar  ol  yr  apostolion. 

8.  Hyginus,  o.c.  160,  yr  Atheniad,  mab  i  philosophydd,  ei  olynçrdd,  a 
ddechreuodd  wledd  bedydd,  ac  a  osododd  Justin  Ferthyr  i  wneyd  ei  am- 
ddiâyniad,  tra  yr  oedd  ef  yn  gwneyd  cardinaliaid,  fel  y  dywed  Ciaoonius. 

9.  Pius,  o.c.  154,  o  Aguîllac,  yr  hwn  a  sefydlodd  gaidw  y  Pasg  ar  ddydd 
yr  Arglwydd,  yr  hwn  y  cafodd  Humes,  ei  frawd,  yr  hwn,  meddent,  oêdd 
awdur  llyfr  o'r  enw  y  "  Gweinidog,"  ei  gyfarwyddo  gan  angel  i  berswadio 
pawb  iV  wneyd. 

10.  Anicetus,  o.c.  165,  y  Syriad,  wedî  dyfod  yn  ei  le,  a  ddygodd  i 
mewn  yr  arferiad  o  eillio  corynau  yr  offeiriaîd.  Yn  ei  amser  ef  y  cyfarfii 
Polycarp,  Marcion  yn  Bhufain,  ac  a  ddy wedodd  yn  ei  wyneb  mai  efe  yd- 
oedd  cyntaf-anedig  y  diafol. 

11.  Soter,  o.c.  175,  Campaniad.  Dywedir  am  dano  ei  fod  yn  ddyn 
gonest  iawn,  ac  îddo  ordeinio  fod  i  brìodasau  gael  eu  gweinyddu  ^^J^  y 
hoeddus,  a  thrwy  gydsyniad  y  rhieni. 

12.  Ebenthereus,  o.c.  188,  Groegwr,  at  yr  hwn  yr  anfonodd  eiu  brenin 
Lucius,  Helvanus,  a  Macluanus,  i  erfyn  amoanfonrhaigweinidogionfiydd- 
lawn,  er  addysgu  eî  ddeiüaid  ymhellach  mewn  Cristionogaeth.  Yntau  a 
anfonodd  Fugacious  a  Damianus  gyda  llythyrau  at  y  brenin,  yn  y  rhai  y 
dywed,  y  galìai  efe,  fel  ficer  Crist,  benderfynu  pob  materìon  crefyddol  yn 
eî  deymaa  ef.  At  y  pab  hwn  hefyd  y  dywedir  i  Trenens  gael  ei  anfon 
oddiwrth  eglwysi  Ffrainc,  i  benderfynu  rhy w  bethau  ammhëus,  y  rhai  a 
daflwyd  i  mewn  i'w  plith  gan  hereticiaid,  y  rhai  oeddynt  y  pryd  hyny  yn 
codi  i  fyny  yn  mhob  man. 

13.  Ÿictor,  o.c.  195,  Aflncaniad  gwresog,  yr  hwn  a  gymerodd  fwy  o 
rwysg  arno  ei  hun,  gan  fod  tymhestl  yr  erledigaeth  yn  awr  drosodd ;  efe  a 
esgymunodd  yr  esgobion  dwyreiniol,  am  beidio  cadw  y  Pasg  yr  un  dydd 
ag  ef.  öwrthwynebwyd  hyn  gan  Polycrates  o  Ephesus,  ac  Ireneus  o 
Lyons,  a'r  holl  esgobion  dwyreiniol,  mewn  ymgynghorfa  yn  Palestína,  yr 


DOLENAU    Y    QADWBN.  189 

Inniía  dâodieuai  dros  draddodiad  loan  a  Fbylìp,  yr  apostoUon,  mâgys  y 
gmuiumt  hvy  yn  y  Gorllewin  dros  yr  hyn  a  gawsant  oddiwrth  Fedr  a 
Fhaul.  Fenderfynwyd  yr  yBfiryson  hwn  yn  Nghynghorfa  Niee,  pryd  yr 
«niûllodd  yr  Eglwys  OrUewinol  ei  phwnc  ;  a  galwyd  y  rhai  na  chadwent  y 
Pasg  ar  y  Sul  yn  Gwnicidecimatti.  Wedi  i  Yictor — ^buddygoliaethwr — 
lòd  felly  yn  ûiddygoliaethus,  efe  a  adawodd  y  gader  i 

14.  Zephiriuus,.  o.G.  203,  Ehufeîniad.  £fe  a  newidiodd  gwpanau  coed 
y  oyniiin  am  rai  o  wydr,  oUegid,  fel  yr  hofif-dybiaá  rhai,  na  wnai  gwaed 
gw«rthfawr  Crist  ymfwydo  iddynt)  fel  y  gallai  i*r  coed.  Efe  a  gerddai  yn 
dDoednoeth»  i  debygoli  i  Crríst,  ac  a*i  gwna^h  ei  hun,  yn  lly thyrenol,  yn 
"eunuch  er  mwyn  teyrnas  nefoedd.''  Yr  oedd  yn  gyniedrolwr  raewn 
áuàk  rhwngPcochis,  penaéth  y  Caiapjta'î/giom,  a  Cius  oedd  yn  amddiâyn 
y  ^wiriwMddÿ  ae  a  anathameiddiodd  TertuUian,  a  phawb  a  saiai  yn  ei 
«rbyn. 

Id.  CaUxtu8,  0.0.  221,  o  Bayenna^  a  ddilynodd«  ond  ni  feiddiodd  fod 
mor  hyf,  obl^id  yr  erUdigaeth  drom  o  dan  Serrems.  Er  hyny,  dy  wedir 
g^  rai  mai  efe  a  benododd  y  pedair  gŵyl  a  gedwir  yn  ein  pUth  hyd  y 
dydd-hwn.     O'r  diwedd  efe  a  ddyoddeíbdd  ferthyrdod  greulawn* 

16.  ürban,  o.c.  227,  Rhufeiniad,  a  ganJynodd,  am-yr  hwp  y  dywed 
^^lilyfr  y  Fabau,"  iddo  droi  y  Uestri  sanctaidd  yn  rhai  o.arian,  yr  hyn  a 
eUid  dybip  yn  orchwyl  o  gryn  anhawsder  yn  yr  amser  babaraidd  hwnw,  o 
dan  y  bwystfil  HeUogabalus.  Cafodd  Origen  y  driniaeth  flin,  trwy  gyd- 
syniad  y  dyn  hwn,  o  gael  ei  esgymuno  gan  Demetrius  o  Alcxandria ;  ond 
À  ei  hun  a  ddyoddefodd  ferthyrdod ;  feUy  hefyd, 

17.  Fontianus,  o.ç.  233,  ei  olynwr  a'i  gydwladwr,  yr  hwn  a  brofodd  o'r 
un  fath  gwpan  yn  ynys  Sardinia,  Ue  yr  oedd  wedi  ei  alltudio,  gau  adael  ei 
lei 

18.  Anterus,  o.c.  238,  Groegwr,  yr  hwn  a  ofalodd  ar  fod  i  weithredoedd 
a  choffadwTÌaethau  y  merthyron  gael  eu  cof-gadw  gan  gofiaduron  gallupg ; 
a  ehafodd  ef  ei  hun  ei  ychwanegu  at  eu  nifer  trwy  ormes  Madminus. 

19.  Fabian,  o.c.  238,  Rhufeiniad,  a  gymerodd  ei  le  trwy  etholiad  an- 
ûysgwyliadwy  wedi  ei  achlysuro  trwy  i  golomen  sefyll  ar  ei  ben.  Dy- 
wedir  iddo  fedyddio  y  ddau  Fhylip,  oedd  ymherawdwyr,  ac  adferu  Origçn 
i  gjmundeb  yr.  eglwys.  Efe  a  ddyoddefodd  o  dan  Decius,  yn  y  seithfed 
erledigaeth. 

20.  Comelius,  o.c.  254,  Rhufeiniad,  a  gjrmerodd  ei  le,  ond  nid  heb 
wrthwynebiad  oddiwrth  Novatus,  offeiriad  o  Rufain,  yr  hwn  a  gyhuddodd 
CorneUus  o  heresi,  oblegid  derbyn  o  hono,  ar  eu  hedifeirwch,  y  rhai  a 
syrthiaBant  i  eUun^addoliaeth,  yr  hyn  na  oddefai  y  NoYatiaid.  Farhaodd 
plaid.y  Novatiaid  yn  hir  i  ddewis  pab  yn  olynol  o  honynt  eu  hunain,  hyd 
amser  Celestinus,  pryd  y  torwyd  hwynt  ymaith,  Bu  Uawer  o  lythyrau 
rhwng.  y  Comelius  hwn  a  St.  Cyprian,  yn  y  rhai  y  raae  Cyprian  mewn 
modd  cyfeiUgar  yn  oi  olw  yn  frawd, 

21.  liucius,  o.c.  250,  Rhufeiniad,  a  gymerodd  y  Ue  yn  ngwres  yr  erlid- 
igaeth,  o'r  hwn  yr  alltudiwyd  ef,  ond  a  ddychwelodd  yn  ol  yn  íuan :  ar 
hyn  y  mae  Cyprian  yn  ei  groesawu  mewn  Uythyr  caredigol.  Bu  yr  un 
ymgyfeiUach  rhwng  Cyprian  a'i  olynwr 

22.  Stephan,  o.ç.  258,  yr  hwn  yntau  oedd  Rufeiniad,  yr  hyn  a  ym- 
ddengys  oddíwrth  eu  cydepistolau,  er  eu  gwahaniaeth  mewa  barn  o 
berthÿnas  i  ailfedyddio  y  rhai  a  fedyddiwyd  gan  hereticiaid.      Tybiai 

1850.]  o 


190  DOLENAU    Y    GADWEX. 

Cyprûuì  hjnj  yn  brìodol,  aaá  ni  odde&i  Stephan  j  hth  beth.  Am  hjn 
— Igan  eî  fod  yn  dwyn  pethau  jn  ihj  awdordodol — j  o^ddwyd  St^han 
gap  Finiiilîan.     £fe  a  ferthyrwyd  gan  Yal»îan,  gan  adael  ei  esgobaeth  i 

23.  8ixttts  n.y  o.C.  261,  Ath^ind,  yr  hwn  a  gefiiogwyd  yn  selog  gan 
St.  Lawrenee,  nes  iddo  gael  eî  roetio  ar  gridill  am  eî  benderfyniad. 
Obl^d  Uymder  yr  erüdì^eth  €»edd  yn  %nu  y  pryd  hyny,  daríu  i  unÿ 
Paul,  fibi  o  Alexandrîa ;  ae  efe  oedd  y  cyntif  i  ymgynny  g  ar  fywy d  meu- 
dwyol,  ae  ysgrifenwyd  ei  fywyd  gan  St .  Jefome.  Y  mae  llyfr  o  bedwar 
cant  a  d^  ar  hugain  o  ymadroddion,  yn  y  drydedd  gyfrol  o  '^  Lyfrfe  y 
Tadau,"  yn  cael  â  briodoli  i'r  dyn  hwn ;  ond  cafiryd  allan  mai  gwaitiì 
8ixtus  y  Pythagoriad  ydyw.    Ei  gydwladwr, 

24.  IHonyâus,  o.c.  261,  al  dilynodd  ef.  Yn  amseT  hwn  y  dyodd^odd 
Cyprian  ferthyrdod ;  a  Phaul,  o  Samosata,  a  boenodd  yr  eglwys  gyda'i 
Êüchdo^  al  heresi,  yr  hwn  y  darfri  i  Di<mysius  ei  wrthwynebu  hyd  eithaf 
ei  allu.  Dywedir  hefyd  iddo  ddychwélyd  Trq^<mia,  g^wraig  yr  Ymher- 
awdwr  Dedus,  a  Cyrilla,  eì  merch,  ynghyd  â  diwe'  mil  a  deugaJn  eraill,  at 
Chistionogaeth. 

25.  Felix,  o.O.  273,  Bhufeiniad,  a  ddaeüì  ar  d  ol  ef,  ond  ni  chafodd 
yntau  well  amaer;  er  y  dywed  ihai  iddo  adeiladu  ^wysi  a  phenodi 
aberthau  ar  allorau  y  merthyrcm.  Cafodd  ìmA  merthyrdod  ei  hunan,  ac 
felly  hefyd  ei  olynwr, 

26.  Euticfaianus,  o.c.  275,  y  Tyseaniad,  yr  hwn  y  dywedir  iddo  gladdu 
tri  chant  a  dau  a  deugain  o  ferthyrtm  âl  ddwylaw  ei  hun.  Dywedìr  hefyd 
iddo  fendithio  grawnwin  a  ffii,  a  ffirwythau  ^aî]],  ar  yr  aHor,  a  ddaddu 
merthyr<m  mewn  amwìsgoedd  porphtH*. 

27.  Gaius,  o.c.  288,  o  Dahnatia.  Yr  oedd  ef  yn  gâr  i'r  Ymh^rawdwr 
Dioclesian,  ond  ni  fu  dim  gwell  amo  obl^d  hyny,  nal  frawd  Ghtbìmus 
chwùth,  merch  yr  hwn,  Susannah,  a  ddyhisai  biìodi  Ghderius,  yr  ymher- 
awdwr,  yn  ol  penodiad  Dioclesìan,  ond  hi  a  wrthododd  yn  b^derfynol,  efr 
i  hyny  gostio  iddi  ei  bywyd. 

28.  MarceUinus,  o.  c.  298,  y  Bhufrâniad,  a  ddilynodd  Gaius.  Efe, 
rhag  ofii,  a  offiymodd  beraroghiu  i  Mars ;  rfaai  a  ddywedant  i  Lds  a  Yesta 
hefyd,  am  yr  hyn  y  cafodd  ei  holi  gan  ymgynghor&  Seusane ;  ond  efe  a 
ediÊurhaodd  yn  frian,  ac  a  geryddodd  y  gorthrymwr  yn  &.  wyneb,  ac  a  fri 
farw  yn  ferthyr.     Ei  gydwladwr,  agos  o'r  un  ^w, 

29.  Marceìius,  o.c.  304,  a  ddilynodd,  ac  a  safodd  allan  yn  barhaus  yn 
erbyn  Masiminius,  y  gortìirymwr,  am  yr  hyn  y  dyfimwyd  ef  i  gadw 
bwystfilod  mewn  marchdy  a  wnawd  o  dŷ  Lucina,  gweddw,  yr  h^,  o 
resyndod,  a'i  croesawodd.  Oddiyno  efe  a  ddysgodd  trwy  ei  ys^ifeniadau 
y  rhai  nad  aUasai  trwy  ei  bregetìiau,  nes  iddo  d<fybenu  ei  ddyddiau  yn  y 
lle  drygsawrus  hwnw.     Efe  a  olynwyd  gan 

30.  Eusebius,  o.c.  310,  Groegwr,  yn  amser  Maxentius :  mor  chwerw  a 
neb  o'r  lleîU.  Ni  chydnabyddai  Theodorus  na  MarceUus  yr  Eusebius  hwn 
yn  bab ;  ond  y  mae  Optatus,  Augustíne,  Eusebius,  ac  enûU,  yn  gwneyd. 
Dywed  rhai  mai  yn  ei  amser  ef  y  cafwyd  hyd  i  groes  Grìst  yn  Jerusalem, 
gan  un  Judas,  luddew,  yr  hwn,  ar  hyny,  a  drôdd  yn  Gristion ;  ond  dywed 
eraiU  mai  Helen  (Elen),  mam  Cystenyn,  oedd  yr  un  a  gafodd  afìtel  ar  y 
demyn  gwertWawr  hwnw.  Wedi  Uawer  o  drîstwch  a  dyoddefiadau  efe  a 
adawodd  ei  le  i 

^31.  MUtìades,  o.c.  312,  Affiicaniad,  yr  hwn  hefyá  a  elwid  Mîlchiades. 


BOLENAU   Y    GADWEN.  191 

Yn  ei  amser  ef  y  eafodd  Cwstenyn  fuddygoliaeth  fawr  ar  Maxentius,  yr 
hwn  a  foddodd  yn  y  Tiber,  trwy  gwympiad  y  bont.  Tr  pab  hwn  y 
rhoddodd  Cwstenyn  dŷ  Plantius*  Lateranus,  wedi  iddo  gael  ei  ddifrîo  gan 
Nero,  a'r  hwn  sydd  yn  sefyll  hyd  y  dydd  hwn  wrth  yr  enw  Palas  Lateran. 
Gwnaed  ef  hefyd  yn  famwr  y  ddadl  nodedig  Aârìcanaidd  rhwng  Cecilianus, 
Ësgob  Carthage,  a  Majorinus,  y  Donatistiad,  o  berthynas  i  roddi  y  Biblau 
i  fyny  i'w  Uosgi.  Ond  dywed  eraill  iddo  ef  ei  hun  farw  yn  ferthyr  fel  ei 
hoU  âaenafìaid. 

32.  Sylvester,  o.c.  315,  Bhufeiniad,  yr  hwn  a  gyrchwyd  o  fynydd 
Soracte  (Ue  yr  ymguddiasai  rhag  erlidigaeth),  i  fod  yn  bab.  Dywedir  gan 
rai  mai  efe  a  fedyddiodd  C  wstMiyn,  er  y  dywed  Eusebius  mai  gan  Eusebius 
0  Nicomedia  y  cafodd  é.  fedyddio,  yr  hwn  yn  ebrwydd  a  iachäwyd  o 
wahanglwyf,  ac  a  adeiladodd  St.  Pedr,  yn  Bhufain,  gan  gloddio  y  sail  ei 
hunan,  a  dwyn  ymaith  ddeuddeg  basgedaid  yn  llawn  o  ddaear  ar  ei 
ysgwyddau  ymherodrol  ei  hun,  mewn  anrhydedd  i  r  deuddeg  apostol. 
Darfu  iddo  wed'yn,  ar  awgrymiad  y  pab  hwn,  adeiladu  llawer  o  eglwysi 
eraül,  y  rhai  a  gysegrwyd  mewn  anrhydedd  i  seintiau  a  merthyron.  Efe 
hefyd  a  fynodd  gadw  Dydd  yr  Arglwydd  yn  Ue  y  Sabboth  luddewig.  Y 
mae  eigyfraniadau,  a'î  haelioni  eraül,  fel  ag  eu  gwneir  i  fyny  gan  Ciaconius, 
yn  aûghredadwy.  Efe  a  benododd  fod  i  Sylvester  wisgo  coron  o  aur,  ond 
efe  a  ymfoddlonodd  ar  feitr  Phrygiaidd.  Yn  ei  amser  ef  y  cynnaÚwyd 
ymgynghorfa  fawr  gyfíredinol  gyntaf  Nice  yn  erbyn  Arius.  Bu  Sylvester 
farw  mewn  tangnefedd  a  henaint  da ;  ac  ynddo  ef  y  dybenodd  y  dam 
cyntaf  o'r  gadwen— y  dam  goreu — ^yr  esgobion  da.^ 

Am  yr  y^aid  hwn — ^y  rhifres  hyn  o  ddolenau  y  gadwea — ^gaUwn  ofyn,  A 
ydyw  olyniant  sydd  yn  methu  hyd  yn  nod  yn  y  cychwyniad  yn  rhjrwanrhyd- 
edd  i'r  neb  a'i  hònant.  Yr  oedd  dirgelwch  yr  anwiredd  yn  dechreu 
gweithio  yn  Victor,  pan  yr  esgymunodd  Eglwysi  y  Dwyrain  am  wahan- 
iaethu  o  berthynas  i  amser  cadw  y  Pasg.  Yr  oedd  gwaUgofrwydd  ac 
ynfydrwydd  rhai  o  honynt  yn  amlwg,  a  hyny  yn  ol  eu  hanesion  hwynt  eu 
hunain.  Os  cawsom  cymaint  o  draíferth  i  gael  gafael  yn  y  dolenau- — a 
methu  bod  yn  sicr  eto — B>  hyny  yn  yr  amser  goreu — agosaf  i'r  oes  apostol- 
aidd — ^pa  beth  a  phít  fath  ddolenau  a  fyddant  erbyn  y  taflwn  olwg  ar 
ddolenau  y  dam  nesaf,  a'r  nesaf  wedi  hyny  ?  Os  oeddynt  o  fettel  mor 
rydlyd  y  pryd  hyny,  fel  mai  prin  y  gallasem  eu  cydio  ynghyd,  a  methu  yn 
hoUol  gael  bach  apostolaidd  iV  cydio,  mor  leied  o  anrhydedd  yw  i'n 
H^lwyswyr  hòni  eu  perthynas  â'r  fath  haid,  na'u  cydiad  â'r  fath  gadwen 
lygredig !  Ni  a  adawn  y  tro  hwn  eto,  fel  y  gaUo  ein  darUenwyr  hwythau 
gael  hamdden  i  dremio  ar  y  dolenau  cyntaf  hyn  o'r  gadwen,  a  pharotoi  eu 
meddyliau  i  gael  golwg  ar  ddam  gwaeth  o  lawer  y  tro  nesaf. 


^M'  PrideaibXf  M^A.,  "IrUroductionfor  Reading  all  sorts  of  Hiatories"    1672. 


o  2 


192 


BUTLER    AR    GREFYDD    NATURIOL    A 
DADGUDDIEDIG. 

Hydbrwn  nad  yw  eîn  darllenwyr  wedi  anghofio  yn  Uwyr  sylwedd  y  ddwy 
erthygl  a  ymddangosasant  yn  barod^  ar  y  Uyfr  ag  y  mae  ei  enw  uweh  ben 
yr  yfígrif  hon  ;  ac  at  yr  hwn  nid  ydym  yn  teimlo  ein  hunain  mewn  anghen 
am  un  esgusawd  dros  alw  eu  sylw  drachefn.  Ni  a  dybiem  na  raid  i  ni 
betruso  wrth  ddy  wedyd,  fod  y  ddysgyblaeth  iachusol  a  weinyddir  i'r  meddwl, 
o  fyf^TÌo  y  Uyfr  hwn  yn  drwya(Û,  yn  annibynol  ar  werthfawrogrwydd  ei 
gynnwysîad,  yn  fwy  na  digon  o  dâl  am  unrhy w  laftir,  pa  mor  fawr  bynag,-^ 
gymerir  i V  foistroli ;  tra  ar  yr  un  pryd  y  mae  ei  resymau  cedym  ac  an- 
orchfygol  o  werth  anmhrisiadwy  i'r  cristion  ymofyngar,  trwy  eu  bod  yn  ei 
alluogi  i  beri  i  "bob  anwiredd'  anffyddol  "  gau  ei  safn,''  ac  i  roddi  atebiad 
buddygoliaethus  i*r  gwrthddadleuon  a  ddygir  ymlaen  yn  erbyn  y  grefydd 
hono,  o'r  hon  y  mae  yn  tynu  ei  hoU  gysur  yn  y  byd  hwn,  ac  ar  yr  hon  y 
mae  yn  seilio  ei  hoU  obaith  am  fywyd  a  dedwyddwch  yn  yr  hwn  a  ddaw. 

Yn  yr  erthygl  flaenaf,  neu  yr  un  ragarweiniol,  amcan  yr  hon  ydoedd 
parotöi  y  meddwl  i  ddeall  yr  holl  lyfr,  eglurwyd  natur  yr  ymresymiad 
oddiwrth  gyfatebiaeth,  ynghyd  â'r  Ue  penodol  y  mae  yn  ei  ddal  ymhlith 
y  prawfiadau  o  wirionedd  y  grefydd  Gristionogol,  fel  yn  îs-wasanaethgar 
i'r  ppofìon  uwch  a  mwy  uniongyrchol  hyny,  pj*  y  rhai  y  mae  ei  gwîrionedd 
yn  gorphwys.  Yn  yr  ail,  rhoddwyd  crynodeb  o  gynnwysîad  y  ddwy  ben- 
nod  gyntaf  yn  y  Uyfr  ;  yn  y  rhai  y  mae  eîn  hawdur  yn  defiiyddio  eyfateb- 
iaeth  i  brofl  nad  oes  dim  yn  afresymol,  nac  yn  annhebygol  yn  yr  athraw- 
iaeth  o  hanfodiad  yr  enaid  mewn  sefyUfa  ddyfodol,  ar  ol  ei  ysgariad  a'r 
eorff ;  nac  ychwaith  yn  yr  athramaeth  o  weinyddiad  gwobr  a  chosb  yn  y 
sefyUfa  hono,  yn  ol  ein  hymddygiadau  yn  y  fuchedd  hon.  Y  mae  y  tebyg- 
olrwydd  o  wirionedd  yr  athrawiaeth  olaf  hon  yn  cael  ei  ddangos,  trwy 
ddwyn  ymlaen  brofion  uniongyrchol  o  oruchwyHaeth  bresennol  natur,  fod 
dynolry w  yn  y  fuchedd  hon  yn  ddeiliaid  yr  hyn  a  eUir  ei  alw  yn  Uywodr- 
aeth  naturiol  Duw  dros  ei  greaduriaid  rhesymol ;  yn  yr  hon  y  mae  ef e  wedi 
cysyUtu  gwobr  â'r  naiU  ddosbarth  o  weithredoedd,  a  chosb  â'r  UaU,  ac  wedi 
ein  cynnysgaethu  ninnau  â  gaUu  i  ragweled  y  cysyUtiad  yma,  yr  hyn  sydd 
yn  gwneuthur  ì  fyny  y  syniad  o  ly  wodraeth ;  a'r  hyn  sydd  yn  peri  ein  bod 
dan  ei  ly wodraeth  Ef  yn  awr,  mewn  ystyr  mor  fanwl  a  phriodol  ag  yr  ydym 
dan  ly  wodraeth  ein  deddfwyr  gwladol,  ac  yn  yr  un  ystyr  ag  y  mae  plant 
yn  ddarostyngedig  i'w  rhîenì,  a  gweision  i'w  meistriaid.  Ac,  wedi  profi  yn 
y  bcnnod  o'r  blaen  y  tebygolrwydd  y  bydd  yr  enaid  yn  hanfodi  mewn  sef- 
yUfa  ddyfodol,  y  mae  yn  dyfod  a  chylatebiaeth  i  mewn  yma  i  ddangos,  o 
ran  dim  &  elUr  ei  brofi  i'r  gwrthwyneb,  y  gaU  y  Uy wodraeth  hon  o  eiddo  Duw 
dros  ei  greaduriaid  rhesymol  fod  yn  ymest}Ti  i  dragywyddoldeb — ^fod  yn 
bosìbl  y  byddant  yno  yn  sefyU  mewn  perthynas  â  Duw  byth  fel  eu  Llyw- 
odraethwr,  ac  yn  ddeiUaid  gweinyddiad  uwch  a  pherffeithiach  o  wobrwyon 
a  chosbau  oddiwrtho  ef  yn  y  byd  hwnw,  yn  ganlyniad  eu  hj-mddygîadau  yn 
y  byd  hwn.  Dyma  gynnwysiad  y  ddwy  bennod  gyntaf  o'r  *^Analoÿÿ" 
Eîn  hamcan  ydyw  myned  ymlaen  i  roddi  gerbron  ein  darUenwyr  grynodeb 

*  Gwcl  "  Tntóthodydd :"  Uyfr  iv,  tudal.  91—100,  •  S61— 861. 


CREFYDD    NATÜRIOL  A  DADGUDDIEDIG.  193 

mor  fyr  a  chynnwysfawr,  ac  ar  yr  un  pryd  mor  eglur  ag  y  gallom,  o'r  ym- 
resymiad  sydd  yn  gynnwysedig  yn  y  pennodau  dilynol;  Ue  y  mae  yr 
egwyddor  o  gyfatebiaeth  yn  eael  ei  ehymhwyso  at  athrawiaethau  eraiU 
crefydd — a'r  cwbl  yn  myned  i  brofì,  nas  gellir  dwyn  ymlaen  yr  un  wrth- 
ddadl  yn  erbyn  y  gyfundrefn  ddwyfol  o  grefydd  a  ddadguddir  yn  y  Bibl, 
nad  ydyw  yn  milwrio  yn  hollol  gyda'r  un  grym  yn  erbyn  trefniant  presen- 
nol  natur  a  rhagluniaeth,  ac  yn  erbyn  yr  oU  o  orchwyliaethau  Duw  ag  sydd 
yn  dyfod  o  dan  ein  sylw  ni  yn  y  fuchedd  hon,  ac  yn  áwjD.  perthynas  â  dyn 
fel  deiliad  amser. 

Pennod  III.  Mater  y  bennod  hon  ydyw  Llywodrcteth  Foesol  Duw, 
Wrth  lywodraeth  foesol  Duw  y  golygir,  y  Uywodraeth  hono  o'i  eiddo  ef  dros 
ei  greaduriaid  rhesymol  a  chyfrtfol,  yn  yr  hon  y  mae  yn  ymddwyn  tuag 
atynt  yn  ol  haeddiant  eu  gweithredoedd,  trwy  wobrwyo  y  da  a  chosbi  y 
drwg.  Profwyd  yn  ỳ  bennod  o'r  blaen,  fod  dynohy w  yn  bresennol  yn 
ddeüiaid  llywodraeth  benodol  o  eiddo  Duw — llywodraeth  mewn  ystyr  mor 
bendant  a'r  eiddo  brenin  ar  ei  ddeiüaid,  rhîeni  ar  eu  plant,  neu  feistriaid  ar 
eu  gweision ;  yn  gymaint  a'i  fod  ef  yn  eu  gwobrwyo  ac  yn  eu  cosbi  am  eu 
gweithredoedd.  Ond  y  mae  yn  amlwg  nad  y w  hyn,  o  hono  ei  hun,  yn 
ddigonol  i  benderfynu  dim  gyda  sicrwydd  mewn  perthynas  i  nodweddiad 
moesol  y  Lly wodraethwr, '  nac  uniondeb  ei  lywodraeth.  Y  mae  hyn  yn 
profi  fod  Uywodraeth ;  ond  nid  y w  yn  profi  fod  y  Uy wodraeth  hono  yn  un 
uniawn.  Y  mae  yn  profi  fod  "Duw  ei  hun  yn  famwr;"  ond  nid  yw  yn 
profi  fod  y  Bamwr  hwnw  yn  un  cyfiawn.  Oblegid  y  mae  Uywodraeth 
foesol  yn  gynnwysedig  nid  yn  unig  mewn  gwobrwyo  a  chosbi  y  deüiaid  am 
eu  gweîthredoedd — ^yr  hyn  a  eUir  ei  wneyd  gan  y  gormesdeyrn  mwyaf 
anghyfiawn,  ond  mewn  gwobrwyo  y  da  a  chosbi  y  drwg — ^mewn  "  talu  i 
bob  un  yn  ol  ei  weithred"  oddiar  ystyriaeth  o  ansawdd  foesol  y  weithred 
hono,  fel  yn  dda  neu  yn  ddrwg.  A  pherfíeithrwydd  Uywodraeth  foesol 
ydyw,  fod  y  gweinyddmd  hwn  yn  cael  ei  wneyd  gyda  golwg  ar  ei  hoU 
ddeiliaid,  mewn  cyfartoledd  perffaith  i  haeddiant  neu  ddrwghaeddiant  eu 
gweithredoedd.  Yn  awr,  un  o'r  athrawiaethau  a  ddysgir  i  ni  gan  grefydd 
ydyw,  fod  dynohyw  yn  ddeiJiaid  y  gyfryw  lywodraeth  a  hon — ^fod  y 
"Brenin  tragywyddol,  anfarwol,  ac  anweledig'*  yn  un  ag  sy'n  caru  "cyf- 
iawnder,  ac  yn  casâu  anwiredd,"  ac  y  bydd  efe  yn  sicr  o  wobrwyo  y  naiU,  a 
chosbi  y  UaU ;  ac  er,  yn  nghanol  yr  annhrefn  mawr  sydd  yn  fíynu  yn  bresen- 
nol  jrn  y  byd,  fod  rhagoriaeth  rhinwedd  i  raddau  dan  lèn,  eto  y  bydd  y 
Uywodraeth  hon  o  eiddo  Duw  yn  ymaddfedu  i  berfíeithrwydd  ar  feusydd 
ëang  tragywyddcddeb,  wedi  y  symuder  yr  hoU  "  dramgwyddiadau "  o'i 
deyraas  ef — ^y  bydd  yno  bawb  yn  derbyn  o  "  fírwyth  ei  weithredoedd  ei 
hun ;"  y  bydd  y  cyfryw  ag  sydd  yn  awr  "  yn  hau  i'r  cnawd"  yno  yn  "medi 
Uygredigaeth,"  a'r  rhai  sydd  yn  "  hau  i'r  ysbryd"  yno  yn  "medi  bywyd 
tragywyddol" — ^y  bydd  sancteiddrwydd  byth  yn  fuddygoUaethus,  a  phcchod 
wedi  ei  ddarostwng  a'i  wisgo  â  gwarth  a  dirmyg  tragy wyddol. 

Ac  amcan  y  bennod  hon  ydy w,  ymhoU  i  ba  raddau  y  mae  cyfatebiaeth 
natur  yn  dwyn  tystiolaeth  i  wirionedd  yr  athrawiaeth  yma.  Y  mae  ein 
hawdur  yn  y  bennod  yn  gwneuthur  ymchwiUad  i  weinyddiad  gorucli- 
wyUaeth  bresennol  Duw  tuag  at  y  byd,  ac  i  gwrs  cjrfíredinol  natur,  i  edrych 
a  oes  yma  ddim  awgrymiadauUedbendant  adeaUadwy  wedi  eu  rhoddi  gan  yr 
"  Unig  Benaeth,  Brenin  y  breninoedd,  ac  Arglwydd  yr  arglwyddi "  i  dystio 
i'w  greaduriaid  pa  un  ai  p  blaid  rhinwedd  y  mae  efe,  ai  ynte  drygioni. 


194  BUTLER  AR  GREFYDD 

Math  o  glust-ymwrandawiad  ydyw  â  goruchwyliaeth  Dtiw  tuag  at  y  byd 
yn  nghyfansoddiad  natur  a  <;hymdeithas,  i  edrych  a  oes  yma,  yn  ngbanol 
trwst  ac  annhrefn  y  fuchedd  gymysglyd  ac  anijaherffaith  hon,  ddim  rhyw 
"  laẁ  dystaw  main  ",  yn  gly  wadwy  trwy  y  cwbl,  yn  dyfod  allan  o  enau  yr 
"  Hwn  sydd  yn  eistedd  ar  yr  orseddfainc,"  yn  dywedyd,  mai  "  da  fydd  i'r 
eyfiawn,"  ond  mai  **gwae  yr  anwîr,  drwg  fydd  iddo."  Mewn  gair,  y 
cwestiwn  i'w  benderfynu  ydyw,  Ai  nid  ydym  wedi  ein  cynnysgaethu  â 
phrofion  mwy  neu  lai  eglur,  yn  y  rhan  hono  o  oruchwyliaeth  Duw  ag  sydd 
yn  dyfod  o  dan  ein  sylw  ni  yn  y  fuchedd  hon,  fod  y  cyfryw  lywodraeth 
fbesol  eisoes  wedi  ei  sefydlu  ?  Y  mae  yn  anghenrheidiol  i'r  darllenydd 
sylwi  yma,  fod  ein  hawdur  yn  addef  nad  yw  y  llywodraeth  ddwyfol  ag  yr 
ydym  ni  yn  cael  ein  hunain  dani  yn  y  fuchedd  hon,  o'i  chymeryd  wrthi  ei 
hunan,  yn  berffeithrwydd  llywodraeth  foesol.  Nid  perôeithrwydd  mewn 
graddau  yw  yr  hyn  a  ddadleuir  drosto,  ond  perffeithrwydd  mewn  natur. 
Nid  y  w  ei  bod  hyd  yn  hyn  yn  anmherfiaith  mewn  graddau,  mewn  un  modd 
yn  peri  nas  gall  fod  yn  cyfranogi  o  natur  wir  foesol.  Y  mae  yn  eîthaf 
posibi  i  ly wodraeth  gyûa,wn  fod  yn  dyfod  i'r  golwg  yn  bresennol  i  ryw 
raddau,  a  hyny  i  raddau  digonol  i  roddi  sail  gref  yn  y  meddwl  i  ddysgwyl 
y  bydd  iddi  gael  ei  dwyn  i  orpheniad,  a'i  gweithio  aUan  i'r  gradd  hwnw  o 
beräeithrwydd  ag  ein  dysgir  ni  gan  grefydd  y  bydd  iddi  gael,  er  nas  gall 
hyn  ddyfod  i'r  golwg,  hyd  nes  y  byddo  i  fwy  o'r  oruchwyliaeth  ddwyfol 
gael  ei  hamlygu,  nag  sydd  yn  bosibl  yn  y  fuchedd  hon.  Ac  amcan  y  ben- 
nod  hon  ydy  w,  gwneuthur  ymchwiliad  i  ba  raddau  y  mae  hyn  yn  bod :  i  ba 
raddau,  yn  annibynol  ar  y  natur  foesol  ag  y  mae  y  Creawdwr  wedi  ein 
cynnysgaethu  â  hi,  a'r  sjiiiad  naturiol  sydd  genym  o  hono  ef  fel  llywodr- 
aethwr  cyfiawn  ei  çreaduriaid,  i  ba  rai  y  rhoddes  efe  y  natur  yma — ^i  ba 
raddau,  yn  annibynol  ar  hyn,  y  mae  egwyddorion  ac  egrn  Uywodraeth 
foesol  dros  y  byd  yn  ganfyddadwy  yn  awr,  yn  nghanol  yr  hoU  gymysgedd 
a'r  annhrefn  sydd  yn  fíynu  ynddo.  Ac  os  ceir  yn  yr  ymchwüiad  hwn 
brofion  o  lywodraeth  foesol  eisoes  wedi  ei  sefydlu  gan  y  Goruchaf  dros  y 
byd,  nis  gall  dim  gyfiawnhau  fibledd  a  gwrthuni  yr  ymddygiad  o  droi  draw 
gydag  anghrediniaeth  a  diystyrwch  oddiwcth  dystiolaeth  y  grefydd  hono, 
yr  hon  sydd  yn  ein  dysgu  y  bydd  deddfau  y  llywodraeth  hon  yn  teymasu 
yn  fuddygoliaethus  yn  nhragy wyddoldeb ;  ac  y  bydd  yr  hyn  nad  yw  i'w 
weled  yn  awr  ond  yn  yr  ^inyn,  wedi  ymagor  ac  ymestyn  iV  lawn  dŵf  yn 
y  byd  hwnw  ag  y  mae  perffeithrwydd  jl\  un  o'i  briodoUaethau. 

Y  mae  y  boddÙonrwydd  a'r  tawelwch  meddwl  hwnw  sydd  yn  ganlyniad 
naturiol  bywyd  rhhiweddol,  ynghyd  â'r  anesmwythder  a'r  dychryn  sydd 
yn  canlyn  gyrfa  o  ddrygioni,  wedi  cael  ei  ddwyn  ymlaen  yn  fynych  fel 
anghraifíl  o  lywodraeth  foesol  wedi  ei  sefydlu  mewn  natur — anghraifit  o 
honi  wedi  ei  chasglu  oddiwrth  brofiad,  a  chwrs  bresennol  pethau.  Ond  y 
mae  Butler,  yn  ei  arafwch  a'i  gynnüdeb  arferol,  yn  gwrthod  cymeryd  y 
fantaìs  oV  ystyriaeth  yma  iV  defnyddio  fel  rheswm  dros  wirionedd  yr  hyn 
a  amcenir  ei  brofi  ganddo.  A  hyny,  medd  efe,  am  ei  fod  yn  orchwyl  an- 
hawdd  i  bwyso  a  chlorianu  pleser  a  phoen,  y  naill  gyda'r  llall,  aV  naill 
gogyfer  â'r  Uall,  yn  y  fath  fodd,  fel  ag  i  ddyfod  i  benderfyniad,  gyda  dim 
manybwydd,  o'r  graddau  mwy  o  hyfrydwch  sydd  yn  gysyUtiedig  â  rhin- 
wedd  nag  â  drygioni.  Ac  yn  wir,  nid  yw  yn  beth  anmhosibl,  yn  nghanol 
annhrefn  dirfawr  y  byd  presennol,  i  amgylchiadau  gymeryd  lle,  yn  y  rhai  y 
byddy  mwynhâd  yn  Uai  o  ochr  rhinwedd  nag  o  ochr  drygioni,  hyd  ynnod 


NATURIOL  A    DADGUODIEOIG.  195 

gyda  golwg  ar  y  rhai  hyny  sydd  wedi  treulio  eu  hoes  o'u  hieuenctid  i  fyny  yn 
ddiargyhoedd,  ac  yn  f wy  fyth  gyda  golwg  ar  y  rhai  hyny  sydd  wedi  bod  yn 
rhedeg  am  beth  amser  yn  fifyrdd  pechod,  ac  ar  ol  hyny  wedi  dychwelyd  a 
<liwygio.  Meddyliwn  am  un  o'r  dosbarth  olaf  hwn  fel  anghraîSl ;  y  mae 
yn  ddyn  sydd  à'i  dueddiadau  halogedig  wedi  eu  hennyn,  ei  allu  naturiol 
o  hunan-lywodraethiad  wedi  cael  ei  anmharu  trwy  arferìon  llygredig, 
a'i  chwantau  afly wodraethus  o'i  amgylch  fel  cynnifer  o  fwystfilod  rheibus 
yn  rhuo  am  eu  hysglyfaeth ;  pwy  all  ddy weyd  pa  mor  hir  y  gall  y  cyfryw 
un  fody  cyn  dyfod  i  deimlo  mwy  o  hyfrydwch  a  boddhad  wrth  fwynhau 
effeithiau  daionus  by wyd  o  rinwedd,  nag  o  anhawsderau  a  chroesau  a  hunan- 
ymwadiad  yn  y  gwaìth  o  groeshoelio  ei  chwantau  ?  Er  hyn  i  gyd,  y  mae 
ein  hawdur  yn  tystio  ei  fod  ymhell  oddiwrth  addef  ei  fod  yn  beth  am- 
mheûus  pa  un  ai  o  ochr  rhinwedd  ai  ynte  drygioni  y  mae  mwyaf  o  fwyn- 
had  yn  y  byd  hwn :  ond  hyd  yn  nod  pe  yr  addefìd  hyn,  eto  y  mae  de- 
chreaad>  ao  egwyddorìon,  a  hadau  goruchwyliaeth  gyfìawn  i'w  gweled 
mewn  natur,  y  tuhwnt  i  bob  dadl,  ond  i  ni  ymofyn  yn  fanwl  am  danynt. 
Ac  i  brofi  y  gosodiad  hwn,  y  mae  y  gweddill  o*r  bennod  yn  cael  ei  ddefn- 
yddio. 

I.  Gan  fod  profiad  yn  ein  dysgu  fod  dynobyw  yn  bresennol  yn  ddeiliaid 
lly wodraeth  benodol  o  eiddo  Duw,  yn  yr  ystyr  a  eglurwyd  yn  y  bennod  o'r 
blaen,  y  mae  yn  ddîau  ei  fod  yn  gwestiwn  teilwng  o  ystyriaeth,  ai  nis  gall 
y  Uywodraeth  hono  fod  yn  un  foesol  ?  Gan  ei  fod  ef  yn  dadguddio  eì  hun 
i  ni  yn  y  cymerìad  o  ly  wodraethwr,  a  oes  genym  sail  i  benderfynu  nas  gall 
efe  fod  yn  lly wodraethwr  cyfiawn  ac  uniawn  ?  Y  mae  fíeithiau  sydd  yn 
dyfod.  o  dan  ein  sylw  bob  dydd  yn  nghwrs  bresennol  pethau,  yn  sefydlu  y 
gwìrìonedd  hwn  y  tuhwnt  i  bob  dadl,  fod  y  Bod  Goruchaf  yn  llywodr- 
aethu  dynolryw  yn  awr  trwy  oruchwyliaeth  gwobrwyon  a  chosbau,  yn 
gyson  â  rhy w  reolau  sefydledig  o  weinyddiad ;  a  chan  hyny,  y  mae  yn 
rhesymol  iawn  i  ni  ymholi,  Pa  sail  sydd  dros  dybied  na  bydd  iddo  ef 
yn  y  pen  draw  wobrwyo  a  chosbi  ei  greadurìaid  yn  ol  y  rheol  benodol  hon, 
sef  fel  yr  ymddygont  yn  rhesymol  neu  yn  afresymol,  yn  rhinweddol  neu  yn 
ddrygionus  ? — oblegid  y  mae  fod  i  ddedwyddwch  neu  drueni  dyn  gael  ei 
benderfynu  wrth  y  rheol  hon,  yn  beth  ag  sydd  yn  syrthio  i  mewn 
yn  Uawer  mwy  â'n  syniadau  naturìol  ni  am  bethau,  na  bod  i  hyny  gael  ei 
benderfynu  wrth  unrhyw  reol  arall  pa  bynag.  Y  mae  cyfansoddiad  y 
meddwl  y  mae  ein  Creawdwr  wedi  ein  cynnysgaethu  ni  âg  ef,  yn  peri  y 
byddai  ei  waith  yn  gwobrwyo  ac  yn  cosbi  gweithredoedd  wrth  unrhyw 
reol  arall^  yn  beth  llawer  mwy  anhawdd  rhoddi  cyfrif  am  dano.  Y  mae  yn 
ymddangos  ynte,  nas  gall  y  dysgwyliad  hwnw  ag  y  mae  crefydd  yn  ei  godi 
yn  y  meddwl,  y  bydd  i'r  cyfiawn,  ar  y  cyfan,  fod  yn  ddedwydd,  a'r  dryg- 
ionus  yn  druenus,  mewn  un  modd  gael  ei  gyfrif  yn  ddychymyg  ffbl  a  di- 
sail ;  yn  gymaint  ag  nad  ydy  w  yn  ddim  mwy  na  dysgwyliad  y  bydd  i  drefn 
o  lywodraeth,  sydd  eisoes  wedi  dechreu,  gael  ei  charìo  ymlaen,  hyny  yw, 
y  drefn  o  wobrwyo  a  chosbi  gweithredoedd ,  a'i  chario  ymlaen  hefyd  yn  ol 
rheol  benodol,  ag  sydd  jm  ymddangos  yn  anocheladwy  i'n  meddyliau  ni  yn 
fwy  naturìol  nag  unrhyw  reol  arall,  sef  y  rheol  hono  o  gyfiawnder  ag  sydd 
yn  "  talu  i  bob  un  yn  ol  ei  weithred,"  trwy  wobrwyo  y  da  a  chosbi  y 
drwg.      ^ 

II.  Y  mae  yn  deilwng  o  sylw  fod  tawelwch,  boddlonrwydd,  a  Uiaws  o 
fanteision  allanol,  yn  ganlyniadau  naturiol   yr  ymarferiad  o  gallineb,  a 


196  BUTLER    AR    GREFYDD 

phwyll,  a  gofal  yn  ein  hymdriniaeth  â'n  hamgylehiadau  tymmorol  yn  y  byd 
hwn ;  tra  y  mae  ar  y  llaw  arall  liaws  o  anfanteision  a  gofidiau  yn  sier  o 
ddeilliaw  o  afradlonedd,  ac  esgeulusdra,  ac  ymddygiadau  ffol  ac  anystjnîoL 
Yn  awr,  y  mae  y  pethau  hyn  yn  brofion  o  uniondeb  yr  egwyddorion  hyny 
ar  y  rhai  y  mae  cyfansoddiad  natur  wedi  ei  sylfaenu :  ac  y  mae  fod  y  Gor- 
uchaf  yn  lly wodraethu  y  byd  trwy  ddeddfau  cyffredinol  a  sefydlog  fel  hyn, 
ac  wedi  ein  cynnysgaetbu  ninnau  â  galluoedd  i  ddeall  ac  i  edrych  i  mewn 
i'r  cyfansoddiad  hwn  o'i  eiddo  ef,  ac  i  ragweled  canlyniadau  da  neu  ddrwg 
ein  hymddygiadau — y  mae  y  pethau  hyn  yn  awgrymiadau  pendant  fod 
rhy w  fath  o  ly wodraeth  foesol  wedi  ei  sefydlu ;  oblegid,  gan  fod  cyfansodd- 
iad  pethau  y  cyfryw  a  hyn,  y  mae  yn  caiüyn  yn  anghenrheidiol,  fod  call- 
ineb  a  ffolineb,  y  rhai  ydynt  yn  cyfranogi  o  natur  rhinwedd  a  drygioni,  yn 
sicr  o  gael,  megys  y  maent  yn  cael  yn  awr,  y  naill  ei  wobrwyo,  a'r  Uall  ei 
gosbi. 

III.  Yr  ydym  yn  gweled  fod  gweithredoedd  drygionus,  yn  ol  trefn 
naturiol  pethau  yn  y  byd  hwn,  yn  cael  eu  cosbi  i  raddau  mawr  fel  yn  niw- 
eidiol  i  gymdeithas,  Ac  heblaw  y  gosbedigaeth  a  weinyddir  yn  weithredol 
o'u  plegid  ar  y  cyfrif  hwn,  y  mae  ofti  a  dychryn  yn  meddia^mu  y  cyfry w 
ag  sydd  yn  troseddu  deddfau  eu  gwlad,  rhag  cael  eu  dal  a'u  dwyn  i  afael 
y  gyfraith  a  droseddasant ;  ac  y  mae  yr  ofti  hwn  ei  hunan  yn  fynych  jm 
gosbedigaeth  nid  bechan.  Ac  hefyd,  y  mae  yr  ofn  a'r  arswyd  naturiol 
hwnw  sydd  yn  foddion  i  attal  dynion  rhag  cyflawni  y  cyfryw  droseddau, 
yn  dystiolaeth  bendant  o  eiddo  natur  yn  eu  herbyn.  Yr  ydym  yn  gwybod 
fod  rhyw  ddrygau  penodol,  ag  sydd  yn  fwy  uniongyrchol  na  rhai  eraill,  yn 
milwrio  yn  erbyn  by wyd  cymdeithas,  megys  twyll,  celwydd,  anonestrwydd, 
creulondeb,  a'r  cyffelyb.  Pe  goddefid  i  dwyll  ac  anghyfiawnder,  er  esiampl, 
ffynu  mewn  cymdeithas,  yr  effaith  anocheladwy  fyddai  dinystrio  pob  ym- 
ddiried  rhwng  pleidiau  a'u  gilydd,  yr  hyn  sydd  yn  hanfodol  i  fasnach,  a 
phob  ymdrafodaeth  o  eiddo  dynion  y  naill  âV  llall.  *Yr  un  modd  amanon- 
estrwydd :  pe  gadewid  i'r  drwg  hwn  ddianc  yn  ddigosb,  ebrwydd  y  dar- 
fyddai  am  bob  diogelwch  mewn  meddiannau ;  a 'r  canlyniad  fyddai  llwyr 
ddadymchweliad  y  cyfansoddiad  gwladol.  Y  mae  yn  ymddangos  ynte  fod 
yn  anhebgorol  anghenrheidiol  i  fywyd  a  hanfod  cymdeithas,  fod  i'r  cyfiyw 
ddrygau  ag  sydd  yn  eu  natur  yn  ddinystriol  iddi,  gael  eu  cosbi  fel  y  cyf- 
ryw,  ac  o  ganlyniad  y  mae  y  cyfryw  gosbedigaeth  mor  naturiol  .a  chym- 
deithas  eì  hunan ;  ac  y  mae  yn  anghraifflb  o  fath  o  ly wodraeth  foesol  eisoes 
wedi  ei  sefydlu  mewn  natur,  ac  yn  cael  ei  rhoddi  mewn  gweithrediad 
parhaus.  A  chan  mai  goruchwyliaeth  rhagluniaeth  neu  lywodraeth  Duw 
ydyw  cwrs  naturiol  pethau,  er  ei  fod  yn  cael  ei  gario  ymlaen  trwy  offeryn- 
oliaeth  dynion,  y  mae  y  cyfan  a  ddy wedwyd  yma  yn  y  diwedd  yn  dyfod  i 
hyn — ^fod  dynolryw  yn  cael  eu  hunain  yn  bresennol  wedi  eu  gosod  ganddo 
ef  yn  y  cyfryw  amgylchiadau  ag  y  maent  yn  gyfrifol  am  eu  hymddygiadau; 
ac  yn  fynych  yn  cael  eu  cosbi,  ac  weithiau  eu  gwobrwyo,  o  dan  ei  ly wodr- 
aeth  ef,  i'r  graddau  ag  y  byddont  yn  foddion  i  niweidio,  neu  ynte  i  lesoli 
cymdeithas. 

Fe  allai  y  gwrthddadleuir  yma  fod  gweithredoedd  da,  a'r  cyftyw  ag  ydynt 
yn  Uesol  i  gymdeithas,  yn  fynych  yn  cael  eu  cosbi,  megys  mewn  erlidig- 
aethau,  ac  amgylchiadau  eraiU ;  a  bod  gweithredoedd  drwg,  a'r  cyfryw  ag 
ydynt  yn  niweidiol  i  gymdeithas,  weithîau  yn  cael  eu  gwobrwyo.  I  hyn  y 
mae  Butler  yn  ateb,  yn  y  lle  cyntaf,  nad  yw  mewn  un  modd  yn  anghen- 


NATÜRIOL   A    DAOGCBDIEBIG.  197 

rheidìol,  nac  o  ganlyniad  yn  naturíol,  fod  i  weithredoedd  drwg  gael  eu 
gwobrwyo  a  rhai  da  eu  cosbi,  yn  yr  un  ystyr  ag  y  mae  yn  anghenrheidiol, 
ae  am  hyny  yn  naturiol,  fod  i'r  blaenaf  gael  eu  cosbi,  a'rolaf  eu  gwobrwyo. 
Ac  yn  nesaf,  nad  yw  gweithredoedd  da  byth  yn  cael  eu  cosbi,  oddiar  yr 
ystyríaeth  o'u  bod  yn  Uesol  i  gymdeithas ;  na  rhai  drwg  byth  yn  cael  eu 
gwobrwyo  oddiar  yr  ystyríaeth  o'u  bod  yn  niweidiol  i  gymdeithas.  Ac  o 
ganlyniad,  y  mae  y  gwirionedd  hwn  yn  aros  yr  un — ^fod  Awdur  natur  wedi 
trefnu  ar  fod  i  weitlu«doedd  drwg  gael  eu  cosbi,  oddiar  yr  ystyriaeth  o'u 
bod  yn  niweidiol  i  gymdeithas,  a*i  fod  wedi  rhoddi  djntiolry w  dan  fath  o 
anghenrheidrwydd  iV  cosbi,  mor  wiríoneddol  ag  y  mae  efe  wedi  trefhu  ac 
wedi  ei  wneuthur  yn  anghenrheidiol  ar  fod  i'w  bywyd  naturíol  gael  ei  gyn- 
nal  trwy  ymborthi. 

IV.  Y  rheswm  nesaf  a  ddygir  ymlaen  gan  ein  hawdur  dros  wiríonedd  y 
gosodiad  a  amcenir  ei  brofi  ganddo,  ydjrw,  fod  rhinwedd,  yn  nghwts  natiudol 
pethau  yn  y  byd  hwn,  yn  cael  ei  wobrwyo/eî  y  cyfryw ;  a  drwg  yn  cael  ei 
goshifd  y  cyfryw,  Hyny  yw,  y  mae  rhinwedd  yn  cael  ei  wobrwyo,  nid 
yn  unig  öddiar  yr  ýstyríaeth  o'i  fod  yn  llesol  i  g^rmdeithas,  neu  am  fod  un- 
rhy w  fantaJs  allaÂol  yn  deilliaw  o  hono,  ond  am  eifod  yn  rhinwedd;  a  drwg  yr 
un  modd  yn  cael  ei  gosbi  am  eifad  yn  ddrwy,  yn  annibynol  ar  bob  ystyr- 
iaeth  o'r  niwed  a'r  anfanteision  a  all  fod  yn  gysylltiedig  âg  ef :  ac  y  mae 
hyn  eto  yn  anghraijffl,  áeu  yn  esiampl,  nid  yn  unig  o  lywodraeth,  ond  o 
ly wodraeth  foesol,  wedi  ei  dechreu  a'i  sefydlu ;  moesol  yn  yr  ystyr  fanylaf, 
er  nad  yn  y  gradd  hwnw  o  berffeithrwydd,  ag  y  mae  crefydd  yn  ein  dysgu 
i'w  ddysgwyl.  Fe  allai  fod  gofyniad  tebyg  i  hyn,  yn  ymgynnyg  yn  y  fan 
yma  i  sylw  y  darllenydd  meddylgar  : — "  Os  ydym  igredu  ei  bod  yn  ddeddf 
sefydlog  yn  ngoruchwyliaeth  bresennol  y  Goruchaf  tuag  at  ddynolry w  yn 
y  byd  hwn,  fod  rhinwedd  yn  cael  ei  wobrwyo,  a  drwg  yn  cael  ei  gosbi,  pa 
fodd  y  mae  yn  dygwydd,  mewn  cynnifer  o  amgylchiadau,  fod  mwynhad  yn 
gysyUtiedig  â  drygioni,  a  phoen  â  rhinwedd  ?  Pe  meddyliem  àm  y  medd- 
wyn,  er  esiampl :  y  mae  yn  rhaid  ei  fod  ef  yn  derbyn  mwynhad,  a  hyny  i 
raddau  helaeth,  yn  ei  ymarferiad  Uygredig  â'r  diodydd  meddwol ;  oblegid 
y  mae  yn  aberthu  lliaws  o'i  gysuron  eraiU,  mewn  trefii  i  gyrhaedd  y  mwyn- 
had  hwn.  Dacw  un  araU  yn  ei  drachwant  at  gyfoeth,  yn  defnyddio 
moddion  twyllodrus  ac  anghyfiawn  i  ddwyn  ymlaen  ei  fasnach ;  y  mae  ei 
olud  yn  cynnyddu  bob  dydd,  a  chysuron  bywyd  yn  amlhau  o'i  amgylch  yn 
yr  helaethrwydd  mwyaf ;  tra  y  mae  ei  gymydog  mwy  cydwybodol  sydd  yn 
bywyn  ei  ymyl,  yn  gorfodymladd  â  thlodiac  anghen,  ac  anhawsderau  aneinf, 
wrth  ddilyn  Uwybrau  rhinwedd  a  gonestrwydd.  Pa  fodd  y  geUir  rhoddi 
cyfrif  am  hyn,  os  nad  ydyw  rhinwedd  yn  cael  ei  gosbi,  a  drygioni  yn  cael  ei 
wobrwyo  ?"  Ni  a  feddyliem  fod  yr  anhawsder  hwn  yn  cael  ei  symud  mewn 
modd  tra  boddhaol,  trwy  wahaniaethiad  manwl  a  phrydferth  a  wneir  yma 
gan  ein  hawdur,  rhwng  y  gweithredoedd  eu  hunain,  a  moesolrwydd  y 
gweithredoedd  hyny.  Un  peth  yw  y  weithred,  peth  arall  y w  moesolrwydd 
y  weithred  hono — ei  daioni  neu  ei  drygioni.  Y  mae  yr  hyfpydwch  a'r 
gofid  jm  yr  anghreifitiau  uchod,  yn  tarddu  o'r  gweithredoedd  eu  hunain  ; 
ac  nid  oddiwrth  eu  hansawdd  foesol,  fel  yn  dda  neu  yn  ddrwg.  Y  mae  y 
pleser  a  fwynhëir  gan  y  meddwyn  yn  mcŵidhad  ei  chwant,  yn  dyfod  iddo 
oddiwrth  y  weithred  noeth  yn  unig :  y  fynyd  y  mae  yr  ystyriaeth  o  natur 
foesol  y  weithred  hono  yn  dyfod  i  gyifyrddiad  â'i  feddwl,  y  mae  y  melusder 
yn  cael  ei  chwerwi,  a'r  mwynhad  yn  darfod.     Ond  yr  ydym  yn  tybied  nas 


198  BUTI^SR  AB  GRBFTDD 

gallwn  wneyd  dìm  yn  well  yma,  na  rhoddi  ger  bron  eindarllenwyr  gyâeithìad 
Uythyrenol  o'r  demyn  hwn ;  fel  y  gall  y  cyíryw  o  honynt  ag  sydd  yn  an- 
adnabyddufl  â'r  llyfi*,  weled  anghndfit  o  ddull  Butler  yn  y^rìfenu,  ac 
hefyd  fel  y  eaffont  fantais  deg  i  fiurfio  barn  drostynt  eu  hunain  ar  ei  feddwl 
yn  y  lle  hwn : — 

"  ìlewn  tiefii  i  weled  hyn  yn  fwj  eglur,  rhaid  i  ni  wahaniaetha  rhwng  gweithredoedd 
ea  hanain,  a'r  ansawdd  hwnw  a  briodolir  iddynt,  yr  hwn  a  alwn  yn  rhinweddol  nen  yn 
ddrygionns.  T  mae  boddhad  unrhyw  chwant  naturìol  ynddo  ei  hun,  yn  rhwym  o  gael 
ei  ddilyn  &  hyfiydwch ;  ac  y  mae  chwanegiad  cyfoeth  a  meddiannau,  yn  luha  dduU 
bynag  y  gwneir  ef,  yn  chwanegiad  moddion  neo  ddefiiyddiaa  mwynhad.  T  mae  y 
weithred  hono  gan  hyny,  trwy  yr  hon  y  mae  unrhyw  chwant  naturìol  yn  cael  ei  bodd- 
hau,  yn  cynnyrchu  hyfrydwch  neu  &ntaÎ8,  wedi  ei  dyosg  oddiwrth  bob  ystyrìaeth  o 
foesolrwydd  y  cyfryw  weithred.  O  ganlyniad,  y  mae  y  pleser  neu  y  íàntais  yn  yr  am- 
gylchiad  hwn  yn  deilliaw  oddiwrth  y  weithred  ei  hunan  ;  nid  oddiwrth  foeaolrwydd, 
hyny  yw  rhinwedd  neu  ddrygioni  y  weithred,  er  iddi  fe  allai  fod  yn  rhinweddol  neu 
yn  ddrygionus.  Er  esiampl,  mae  dyweyd  fod  y  cyfryw  weithred  nea  ymddygiad  wedi 
cynnyrchu  y  cyfryw  fwyniant  neu  fantais,  neu  ddwyn  oddiamgylch  y  cyfryw  anfiintais 
neu  boen,  yn  beth  hollol  wahanol  i  ddyweyd,  fod  y  cyfryw  eifaith  dda  neu  ddrwg  yn 
ddyledus  i  rìnwedd  neu  ddrygioni  y  eyfryw  weithred  neu  ymddygiad.  Tn  y  naiil 
amgylcUad,  gweithred  wedi  ei  dyosg  o  bob  ysto^riaeth  foesol  agynn^(^odd  ei  heffiûth.; 
yn  yr  amgyíchiad  arall,  oblegid  fe  ymddengys  fod  y  cyfry  w  amgylchiadau,  moesolrwydd 
y  ẁeithred--y  weithred  o  dan  ystyrìaeth  foesol,  hyny  yw,  ei  rhinwedd  neu  ei  drygioni, 
a  gynnyrchodd  yr  eflàith." 

T  mae  elTeithiau  uniongyrchol  rhinwedd  a  drygioni  ar  y  meddwl  a'r 
teimlad  yn  esiamplau  o'r  manteìsion  ag  y  mae  rhinwedd  fel  y  cyûryw  yn 
eu  dwyn  i'r  rhinweddol,  ac  o'r  anfanteision  y  mae  drygioni  fel  y  cyííyw  yn  eu 
hachosi  i'r  drygìonus.  jT  mae  anesmwythder,  terfysg,  a  dychiyn  meddwl,  yn 
ganlyniadau  naturiol  gweithredoedd  drygìonus.  Nis  gellir  gwadu  nad  oes  yn 
y  bywyd  hwn,  i  raddau  helaeth,  *<  drallod  ac  ing  ar  bob  enaid  dyn  sydd  yn 
gwneuthur  drwg."  Y  mae  y  gofid  tumewnol  hwnw  yn  y  fynwes  sydd  yn 
tarddu  o  deimlad  o  euogrwydd,  yn  rhyw  anesmwythder  ag  sydd  yn  cyfodi 
yn  naturiol  oddiar  waith  y  dyn  yn  eárjch  ar  ei  ymddygiad  fel  peth  allan 
o  le,  afresymol  a  beius — ^hyny  y w,  drygionus  i  raddau  mwy  neu  lai ;  ac  y 
mae  yn  amlwg  fod  hwn  yn  deimlad  hoUol  wahanol  i'r  un  sydd  yn  oyfodi 
oddiar  yr  ystyriaeth  o  foîd  wedi  derbyn  colled  neu  niwed.  Ar  y  llaw  arall, 
y  mae  teimlad  tumewnol  o  ddiogelwch  a  thangnefedd,  a  meddwl  yn  gallu 
archwaethu  a  mwynhau  gwahanol  gysuron  bywyd,  yn  ganlyniadau  naturìol 
diniweidrwydd  a  rliinwedd ;  ac  yn  ychwanegol  at  hyn,  y  mae  teimlad  o 
hunanfoddhad,  hyfrydwch,  ac  hyd  yn  nod  lawenydd  cidon  yn  dilyn  yr  ymar- 
feriad  cywir  o  diriondeb,  haelioni,  a  chymwynasgarwch. 

Heblaw  hyny  hefyd,  y  mae  yn  deilwng  o  ystyriaeth,  fod  pob  dyn  da  a 
rhinweddol  yn  dueddol  i  gymeryd  plaid  dynion  da  a  rhinweddol,  fel  y 
cyfry w,  ac  i  osod  eu  gwyneb  yn  erbyn  dynion  drygionus,  fel  y  cyfry w,  a'u 
bod  yn  gwneyd  f elly  i  raddau  helaeth ;  ac  y  mae  lliaws  o  fanteision  ac  an- 
fantdsîon  yn  rhwym  o  ddeilliaw  o'r  fiafr  a'r  gwrthwynebiad  hwn.  Y  mae 
gwcithredoedd  rlunweddol  hefyd  yn  fynych  yn  cad  eu  gwobrwyo  â  man- 
teision  ac  anrhydedd  cyhoeddus ;  megys  graddau  anghyffiredin  o'r  rhin- 
weddau  o  gyfiawnder,  %ddlondeb,  haelioni,  gwladgarwch,  a'r  cyfíelyb ;  ac 
y  mae  hyn  yn  cael  ei  wneyd  oddiar  yr  ystyriaeth  o'u  bod  yn  rhinweddol. 
Ajo  y  mae  yn  dygwydd  yn  fynych,  fod  gwarthrudd,  a  lüaws  o  anfanteision 
allanol,  ac  weithiau  hyd  yn  nod  marwolaeth  ei  hunan,  yn  ganlyniadau 
cyhoeddus  drygioni,  fel  y  cyfryw.     Er  esiampl,  y  mae  y  teimlad  sydd  gan 


NATURIOL  A    DAOGUDDIEDIO.  199 

ddynolryw  yn  erbyn  anghyfiawnder,  gorthrymder,  a  thrais,  yn  ychwanegol 
at  y  teimlad  neu  yr  ofn  o  drueni,  wedi  bod,  yn  ddiddadl,  yn  oflferynol  i 
ddwyn  oddiamgylch  chwyldroadau,  ag  sydd  heddyw  yn  sefyll  allan  gydag 
arbenigrwydd  yn  hanesÿddiaeth  y  byd.  Oblegid,  y  mae  yn  amlwg,  fod 
trawsineb  a  chamwri  yn  cael  eu  gwrthwynebu  gan  ddynion,  oddiar  yr 
ystyriaeth  o'u  bod  yn  eu  natur  yn  feius ;  ac  y  maent  yn  ymddîal  o'u  herwydd, 
os  gallant,  nid  yn  unig  oddiar  y  syniadbu  bod  wedi  derbyn  niwed  trwyddynt, 
ondeubod  wedi  derbyn  cam.  Ac  ar  y  Uaw  arall,  y  mae  dynobyw  yn  gyfiredin 
yn  dueddol  i  gydnabod  ac  i  ad-dalu  gweithredoedd  o  gymwynasgarwch  a 
wneir  iddynt,  nid  yn  unig  am  eu  bod  wedi  bod  yn  achlysur  o  ddaioni  iddynt 
hwy  eu  hunaìn ;  ond  oddiar  yr  ystyriaeth  fod  y  cyfiy w  gymwyiíasau  yn 
dangos  dybenion  tirion  a  charedig,  a  theilyngdod  yn  y  neb  a'u  gwnaeth. 
Yr  ydym  yn  gweled  ynte,  heblaw  effeithiau  uniongyrchol  rhinwedd  a 
drygioni  ar  feddyliau  dynion  eu  hunain,  fod  cwrs  y  byd,  ar  y  cyfan,  yn  troi 
i  fesur  mawr  ar  y  bymeradwyaeth  neu  yr  anghymeradwyaeüi  o  honynt,  fel 
y  cyfryw  mewn  eraül.  Yn  mhob  oes  o'r  byd,  ymhlith  pob  cenedl  o  ddynion, 
ac  yn  mhob  gradd  a  aefyllfa,  y  mae  rhinwedd  a  gweithredoedd  da,  fel  y 
cyfryw,  yn  ennill  pleidlais  gyÔredinol  dynoby  w ;  tra  ar  y  llaw  arall,  y  mae 
(hygioni,  fel  y  cyfiyw,  yr  un  mor  gyffiredinol  yn  cyf arfod  â  gwrthwynebiad 
a  chondemniad  gan  lais  imedig  pob  gwlad,  oes,  a  chenedl.  Ac  y  mae  y 
pethau  hyn  yn  eglur  ddangos  fod  dynohyw,  yn  bresennol,  yn  yr  ystyr 
fanylaf,  yn  ddeiliaid  llywodraeth  foesol  o  eiddo  Duw.  Y  mae  fod  y  Cre- 
awdynr  wedi  ein  cynnysgaethu  â  natur  foesol,  yn  brawf  teg  ein  bod  o  dan 
ei  lywodraeth  foesol ;  ond  y  mae  ei  fod  ef  wedi  ein  gosod  yn  y  cyfiyw  sef- 
yllfa  ag  sydd  yn  rhoddi  i'r  natur  hon,  megys,  le  i  weithredu,  ac  yn  yr 
hon  y  mae  yn  anocheladwy  yn  gweithredu — ^hyny  y w,  trwy  ddylanwadu 
dynohy w  i  ymddwyn  yn  y  fath  fodd,  fel  ag  i  ffafro  a  gwobrwyo  rhinwedd, 
ac  iwrthwynebu  a  chosbi  drygioni ;  y  mae  hjm  yn  brawf  arall  ac  ychwanegol 
o'i  lywodraeth  foesol  ef ;  oblegid  y  mae  yn  anghraifR;  o  honi.  Y  mae  y 
eyntaf  yn  brawf  y  bydd  iddo  ef  yn  y  diwedd,  mewn  modd  effeithiol,  bleidio 
a  gwobrwyo  rhinwedd :  y  mae  yr  aü  yn  esiampl  o'i  waith  yn  ei  bleidio  ac 
yn  ei  wobrwyo  yn  awr  i  ry w  fesur. 

Nid  y w  y  darllenydd  i  gasglu  oddiwrth  y  sylwadau  blaenorol,  fod  ein 
hawdur  yn  golygu,  nad  ydy w  yn  ymddangos  fcîì  dedwyddwch  a  thrueni 
yn  nghwrs  naturiol  pethau  yn  cael  eu  gweinyddu  wrth  reolau  eraill, 
heblaw  yr  ystyriaeth  o  haeddiant  neu  ddrwghaeddiant  personol.  Gaüant 
weithiau  gael  eu  gweinyddu  mewn  ffordd  o  ddysgyblaeth.  Y  mae  yn 
bosibl  i'r  rhesymau  doethaf  a  goreu  fod  dros  i'r  byd  gael  ei  lywodraethu 
trwy  ddeddfau  cyffiredinol,  y  rhai  ydynt  yn  peri  nas  gall  y  cyfryw  wein- 
ydcüad  cymysgedig  lai  na  chymeryd  lle ;  ac  hefyd  dros  fod  i!n  hapusrwydd 
a'n  trueni  gael  ei  roddi  yn  ngallu  ein  gilydd,  i'r  graddau  ag  yr  ydym  yn 
gweled  eu  bod.  ^Ac  megys  ag  y  mae  y  pethau  hyn  yn  peri  fod  rhmwedd 
yn  y  cyflìpedin  yn  cael  ei  wobrwyo,  a  drwg  ei  gosbi,  fel  y  cyfiyw ;  felly 
hefyd,  y  maent  yn  fynych  yn  petì — ^nid  fod  rhinwedd  yn  cael  ei  gosbi,  a 
drwg  ei  wobrwyo  fel  y  cyfryw,  yr  hyn  sydd  yn  anmhosibl ;  ond  y  maent 
yn  peri  fod  llwyddiant  yn  dyfod  i  ran  rhai  dynion,  er  yn  ddrygionus,  a 
gorthrymder  i  rai  eraill,  er  yn  gyôawn ;  a'r  hyn  sydd  yn  waeth  fyth,  y 
loaent  yn  peri  fod  rhai  gweithredoeddyncad  eugwobrtoÿo,  er  yn  ddrygionus, 
a  rhai  eraiU  yn  eael  eu  coẅi,  er  yn  rhinweddol :  cofier  mai  er  eu  bod,  acnid 
(m  6u  bod,  yn  rhinweddol  neu  yn  ddrygicmus.     Ond  nid  yw  hyn  oll  yn 


200  BUTLER   AR    GREFYDD 

alluog  i  foddi  Uaîs  natur  yn  ngoruchw^-Haeth  rhagluniaeth,  yr  hwn  sydd 
yn  dwyn  tystiolaeth  eglur  dros  rinwedd,  gyda  golwg  ar  ei  wahaniaeth 
oddiwrth,  a'i  ragorìaeth  ar  ddrygioni.  Y  mae  crfaiiaoddifid  ein  meddwl 
y  fath  ag  sydd  ya  ein  harwain  yn  naturiol  i  bleidio  y  naül  ae  i  wrthwynebu 
y  Uail,  oddiar  yr  ystyriaeth  o'u  gwahanol  haeddiannau ;  ac  y  mae  hyn  yn 
brawf  diymwad  mai  felly  y  bwrìadodd  natur  îddi  fod :  onide  buasai  ''Duw 
y  gwirionedd,"  mewn  effîtith,  wedi  dywedyd  celwydd  wrthym  jn  nghyfan- 
soddiad  em  natur.  Ac  nid  yw  yr  annhrefh  hwnw  sydd  yn  ÿ  byd,  trwy  yr 
hwn  y  mae  rhinwedd  a  drygioni  yn  cael  ymddwyn  tuag  atynt  yn  groes  i 
haeddiant  y  naîll  a'r  llall,  ond  yn  cyfodi  oddiar  y  gwrthdroad  a*r  cam- 
ddeíhyddìad  o  dueddiadau  sydd  wedi  eu  planu  yn  ein  natur  gan  y  Creawdwr 
i  ddybenion  doeth  a  da.  Y  mae  yr  oll  o'r  ystyriaethau  hyn  gan  hyny  yn 
dangos  i  ni,  fod  genym  dystiolaeth  benderfynol  o  eiddo  yr  Hwn  sydd  yn 
eistedd  ar  orsedd  y  greadigaeth,  yn  dy  wedyd  wrthym  ar  ba  ochr  y  mae  efe 
— tystiolaeth  dros  rinwedd,  ac  yn  erbyn  diŷgioni.  Fr  graddau  ag  y  mae 
dyn  gan  hyny  yn  fiyddlawn  i  rinwedd,  i  gyfiawnder  a  gwirionedd,  i  uniondeb 
a  daioni,  yn  mhob  amgylchìad,  i'r  graddau  hyny  y  mae  efe  yn  sefyll  o  blaid 
y  llywodrâeth  ddwyfol,  ac  yn  cydweithredu  â  hi.  Ac  y  mae  rhyw  foddlon- 
rwydd  dirgelaidd,  a  theimlad  o  ddiogelwch  yn  cyfodi  yn  naturiol  o  hyn  i'r 
cyèyw  ddyn,  a  gobaith  hyderus,  ac  ar  seiliau  da,  y  bydd  cyfiawnder 
rywbryd  yn  teymasu,  ac  anwiredd  wedî  ei  Iwyr  a'i  draigwyddol  orchfygu. 

V.  Y  mae  y  gobaith  hwnyn  cael  ei  gadamhau,  gan  yr  ystyriaeth  o  duedd 
naturiol  rhinwedd,  yr  hwn  sydd  yn  gapfyddadwy  yn  awr  mewn  natur,  er 
nad  yw  eto  wedi  dyfod  i  weithrediad  cyson  a  pherâàith ;  ac  y  mae  hyn  yn 
dangos  fod  rhywbeth  gwir  foesol  yn  nghyfansoddiad  hanfodol  natur.  Y 
mae  yn  ol  natur  pethau  duedd  mewn  rhinwedd  a  drygioni  i  gynnyrchu  yr 
effeithiau-da  a  drwg  a  grybwyllwyd  yn  barod,  i  faddau  mwy  nag  y  maent 
yn  awr  yn  weithredol  yn  eu  cynnyrchu.  Er  esiampl,  fe  wobrwyid  ac  fe 
gosbid  dynion  da  a  drwg,  fel  y  cyfryw,  i  raddau  Uawer  mwy  nag  y  gwneir 
yn  awr,  oni  b'ai  fod  cyfiawnder  yn  fynych  yn  cael  ei  ysgoi  trwy  ddichell 
a  chyfirwysdra,  a  bod  gwir  gymeriad  dynion  yn  fynych  heb  ei  adnabod ;  ac 
fel  hyn,  y  mae  y  rhai  a  bleidiant  rinwedd  ac  a  wrthwynebant  ddrygioni  yn 
cael  eu  hattal  rhag  gwneuthur  hyny  yn  fynych,  trwy  ryw  achoaion  dam- 
weiniol.  Y  mae  fod  rhinwedd  a  diygioni  yn  meddu  y  cyfryw  duedd  a  hon, 
yn  wir,  nid  yn  unig  gyda  golwg  ar  bersonau,  ond  hefyd  ar  gymdeithas. 
Mewn  cymdeithas,  y  mae  ^dlu,  trwy  fod  o  dan  ly wodraeth  rhmwedd,  yn 
cynnyddu  yn  naturiol,  a  chanddo  duedd  i  orchfygu  gallu  gwrthwynebol 
heb  fod  o  dan  ei  lywodraeth;  megys  ag  y  mae  gallu,  trwy  fod  o  dan  lyw- 
odraeth  rheswm,  yn  cynnyddu,  a  chanddo  duedd  i  allu  gorchfygu  gallu 
anifeilaidd.  Y  mae  lliaws  o  greaduriaid  direswm  yn  meddu  ar  nerth 
cyfartal,  neu  fwy,  na'r  eiddo  dynion ;  ac  y  mae  yn  bosiM  fod  swm  yr  oll  o 
nerth  y  greadigaeth  ddireswm  yn  fwy  na'r  eiddo  dynohyw ;  ond  er  hyn, 
y  mae  rheswm  yn  rhoddi  i  ni  y  fantais  a'r  oruchafiaeth  amynt,  fel  ag  y  mae 
dyn  jrn  cael  ei  gyfrif  yn  arglwydd  y  greadigaeth.  Ac  nid  oes  neb  yn  ys- 
tyried  y  cyfryw  oruchafiaeth  fel  peth  damweiniol,  ond  fel  peth  ag  y  mae 
tuedd  naturiol  mewn  rheswm  i'w  ennill. 

Ond  fe  allai  nad  ymddengys  yn  llawn  mor  eglur  ar  yr  olwg  gyntaf,  fod 
rhinwedd  yn  meddu  y  cyfryw  duedd  a  hon :  gan  hyny,  ni  a  edrychwn  pa 
fodd  y  mae  yr  achos  yn  sefyll  gyda  golwg  ar  reswm ;  oblegid  fe  addefa 
pawb  fod  y  cyfryw  duedd  i  enmll  y  fantais  a'r  oruchafìaeth  yn  briodol  i 


NATURIOL   A    DADGUDDIEDIG.  201 

reswm.  Tybier,  ynte,  bod  dau  neu  dri  o  ddynion  yn  ineddu  ar  y  deall 
cryfaf  a  mwyaf  coethedig,  yn  cael  eu  cyfarfod  ar  wastadedd  noeth  ac  agc»red 
â  deg  cymaint  o  nifer  o  fwystfilod  rheibus ;  a  wnai  eu  rheswm  hwy  sicrhau 
iddynt  yr  oruchafiaeth,  yn  y  fath  ymdrechfa  anghyfartal  ?  Etyb  pawb, 
na  wnai.  Y  mae  yn  canlyn  ynte,  nad  y w  yn  bosibl  i  allu,  er  bod  yn 
gysylltiedig  â  rheswm,  ac  o  dan  ei  lywodraeth,  Iwyddo  i  orchfygu  gallu 
gwrthwynebol,  er  nad  y w  ond  un  anifeilaidd,  heb  fod  y  naill  yn  dwyn  rhyw 
gyfartalwch  i'r  Uall.  Oallwn  dybied  am  amgylchiadau  eto,  yn  y  rhai  y 
gallai  pethau  eraill,  heblaw  anghyfartalwch  mewn  rhifedi,  fod  yn  foddion  i 
attal  gallu  rhesymol  rhag  gorchfygu  un  anifeilaidd.  Gallai  undeb  a  chyd- 
weithrediad  yn  mysg  y  creaduriaid  direswm,  a'r  difíyg  o  hyny  ymhlith  y 
rhai  rhes^onol,  fod  yn  foddion  i  beri  i'r  blaenaf  orchfygu,  er  i  gyfe,rtalwch  fod 
rhwng  eu  rhifedi.  Oallai  hefyd  ryw  gydgyfarfyddiad  damweiniol  o  am- 
gylchiadau  ffaf riol  i'r  blaenaf,  sicrhau  iddynt  yr  oruchafiaeth  ar  yr  olaf ;  er 
i  undeb  a  chydweithrediad  fod  ymhlith  y  naill  yn  gystal  a'r  Uall.  Y  mae 
yn  ymddangos  ynte,  y  gall  fod  yn  hanfodol  anghenrheidiol  i  reswm  gael 
amser  digonol,  ynghyd  â  lle  priodol  a  chyfleusderau  teg  i  weìthredu,  cyn  y 
gall  ennill  yr  oruchafiaeth  ar  nerth  anifeilaidd.  Ond  er  hyn  i  gyd,  nid  oes 
dim  yn  fwy  amlwg  na  bod  tuedd  i  orchfygu  fel  hyn  yn  naturiol  i  allu  dan 
lywodraeth  rheswm,  er  y  gall  fod  yn  anghenrheidiol  i  ryw  ammodau 
penodol  gael  eu  cyflawni,  mewn  trefn  i'r  duedd  hon  allu  dyfod  i  weith- 
redìad. 

Yn  awr,  y  mae  gan  rinwedd  y  cyfíelyb  duedd  mewn  cymdeithas,  i  ennill 
goruchafiaeth,  ac  i  gasglu  grym  ychwanegol,  yn  mha  ystyr  bynag  yr  ystyriom 
y  grym  hwn  fel  moddion  diogelwch ;  pa  un  ai  trwy  wneuthur  daioni  cyíffred- 
inol  yn  amcan  i  bob  aelod  o'r  gymdeithas,  ai  ynte  trwy  wneuthur  pob  im 
yn  ddyfal  ac  yn  wyliadwrus  i  ddefnyddio  y  moddion  mwyaf  effeithiol  i 
gyrhaeddyd  y  daîoni  hwn,  ac  i  ddwyn  pob  un  yn  fíyddlawn  i  wneuthur  ei 
ran  ei  hun  iV  ddiogelu,  ai  ynte  trwy  uno  gwahanol  aelodau  y  gymdeithas 
gyda'u  gilydd,  ac  felly  ychwanegu  ei  nerth,  a  hyny  yn  neillduol  trwy 
oôerynoldeb  gwirionedd  a  chyfiawnder.  Y  mae  tuedd  naturiol  mewn 
rhinwedd  i  ddwyn  oddiamgylch  y  daioni  a'r  diogelwch  hwn  mewn  cym- 
deithas.  Yn  awr,  a  golygu  fod  y  byd  anweledig  a  goruchwyliaethau 
anweledig  rhagluniaeth  mewn  unrhyw  fodd  yn  gyfatebol  i'r  hyn  sydd  yn 
weledig  ac  yn  ymddangos  i  ni — ^fod  y  ddwy  ran,  yr  un  sydd  yn  y  golwg, 
a'r  un  sydd  allan  o'r  golwg,  yn  cyfateb  iV  gilydd,  a'r  ddwy  ynghyd  yn 
gwneuthur  i  fyny  un  trefniant  mawr  a  chyfunry w ;  yna,  y  mae  yn  canlyn,  fod 
yn  rhaid  fod  gan  allu  o  dan  ly wodraeth  rhinwedd  y  cyfíelyb  duedd  naturiol  i 
ennill  goruchafiaeth  ar  allu  heb  fod  o  dan  ei  lywodraeth  yn  mhob  man  drwy  y 
greadigaeth,  ag  sydd  gan  reswm  i  orchfygu  gallu  anifeilaidd  yn  mhob  man 
drwy  y  greadigaeth.  Ond,  er  hyn  i  gyd,  mewn  trefn  i  rinwedd  allu 
buddygoliaethu,  ac  iddo  allu  cynnyrchu  yn  weithredol  yr  hyn  y  mae 
ganddo  duedd  iV  gynnyrchu,  y  mae  yn  rhaid  i'r  unrhyw  bethau  gyd- 
gyfarfod  ag  a  ddangoswyd  oedd  yn  anghenrheidiol  iV  cael  mewn  trefn  i 
reswm  allu  gorchfygu.  Y  mae  yn  rhaid  iryw  gyfartalwch  fod  rhwng 
nerth  naturiol  y  gallu  hwnw  sydd  o  dan  ly wodjpaeth  rhinwedd,  a'r  im  sydd 
heb  fod :  y  mae  yn  rhaid  cael,  mewn  ystyr,  faes  teg  o  ymdrechfa — chwareu- 
fwrdd  digon  mawr  ac  eang,  ynghyd  â  manteision  a  chyfleusderau  priodol 
i'r  hoU  rai  rhinweddol  ymgysylltu  â'u  gilydd,  i  gydymdrechu  yn  erbyn 
gallu  diddeddf,  ac  i  gydfedi  o  ffipwythau  Uafur.     Fe  allai  yn  wir  fod  genym 


202  BüTLER   AR   GBEFYDD 

sail  i  g^redu,  nad  ydyw  yr  anghyfartalwch  rhwng  y  da  a'r  drwg  mor  fewr, 
hyd  yn  nod  yma  ar  y  dda^,  fel  nad  oes  gan  y  blaenaf  ddigon  o  alla 
naturiol  i  orchfygu,  i  raddau  mawr,  pe  byddai  amgylchiadau  yn  caniatäu 
i'r  gallu  hwnw  gael  ei  uno  a'i  gydgasglu.  Oblegid,  y  mae  Ilawer  llaî  o 
allu,  o  dan  lywodraeth  rhinwedd,  yn  ddigonol  i  orchfygu  Ilawer  mwy,  heb 
fod  o  dan  ei  Iy  wodraeth.  Ond,  pa  fodd  bynag,  y  mae  yn  anmhoaibl  i 
ddynion  da  ar  wyneb  y.ddaear  ymimo  â*u  gilydd ;  ac  un  rhesẅm  am  byny 
ydyw,  ymhlith  pethau  eraiU,  am  nas  gallant  ddyfod  i  wybodaeth  sicr  a 
digonol  o  nodweddiadau  eu  gilydd.  Ac  y  mae  cwrs  adnabyddus  pethau 
yn  y  fuchedd  hon,  yn  enwedig  byrdra  einioes,  yn  rhwystro  i  rinwedd  gael 
Uawn  chwareu  teg  i  weithredu  ar  lawer  o  gyfrifon  eraill.  Y  mae  y  duedd 
naturiol  o  eiddo  rhinwedd,  ag  y  büwyd  yn  son  am  dani,  er  ei  bod  yn  wir- 
ioneddol,  eto  yn  cael  ei  hctttcâ  rhag  dyfod  i  weithrediad  yn  y  fuchedd 
bresennol ;  ond  fe  all  yr  hoU  rwystrau  hyn  gael  eu  symud  mewn  sefylîfa 
ddyfodol.  Y  mae  rhmwedd,  ar  y  ddaear  (i  fenthyca  ffugur  duwinyddol), 
mewn  ystâd  filwriaethus ;  ac  y  mae  Uiaws  o  amgylchiadau  anffaMoI  yn 
peri  ei  fod  yn  aml  yn  cael  ei  orchfygu :  ond  gall  y  bydd  yn  ymdrechu 
gyda  mwy  o  ârntais  rywbryd  ar  ol  hyn,  ac  y  bydd  iddo  ennüi  buddygol- 
iaeth  Iwyr,  a  dyfod  i  fwynhad  o'i  wobryryon  cyfreithlawn  mewn  rhyw 
sefyUfa  ddyfodol.  Er  ei  fod  yma  yn  anadnabyddus  i  fesur  mawr,  ac  yn 
cael  ei  esgeiduso,  a'i  ddirmygu,  a'i  orthrymu,  eto  gaU  fod  yn  nhragywydd- 
oldeb  feusydd  digon  eang  a  pharhaol,  a  chyfaddas  yn  mhob  modd  arall,  i 
roddi  iddo  ddigon  o  le  i  wŵthredu,  ac  i  beri  i'w  ganlyniadau  naturiol 
ddyfod  allan  mewn  gweithred  a  gwirionedd.  Y  mae  crefydd  a'r  dadgudd- 
iad  dwyfol  yn  ein  sicrhau  y  cymer  hyn  le ;  ac  y  mae  y  sylwadau  a  wnaeth- 
pwyd  yn  barod  yn  dangos  fod  cyfatebiaeth  natur,  gyda  Uais  eglur  a  phen- 
derfynol,  yn  dwyn  ei  dystiolaeth  o  blaid  y  gwirionedd  yma. 

Yr  ydym  yn  ofni  ein  bod  er  ysmeityn  wedi  gosod  amynedd  ein  darUen- 
wyr  dan  dreth  drom ;  ac  yn  awr,  cyn  eu  gadael,  yr  ydym  yn  gofyn  eu 
'Caniatâd  i  osod  ger  eu  bron  dri  neu  bedwar  o  sylwadau  byrion,  mewn  ffordd 
o  gasgUad  (chwedl  riiywrai)  "  oddiwrth  yr  hyn  a  ddywedwyd,"  â'r  rhai  y 
ímae  Butler  yn  diweddgloi  y  bennod  hon;  y  rhai  a  ddygir  ymlaen  i 
ddangos  pa  fodd  y  mae  ymresymiad  y  bennod  yn  gadarnhad  i'r  dysgwyliad 
ag  y  mae  crefydd  yn  ei  godi  yn  y  meddwl,  y  bydd  y  Uy wodraeŵ  foesol 
îhpn  o  eiddo  Duw  yn  y  fuchedd  dragywyddd  yn  cael  ei  chario  aUan  i 
berffmthrwydd,  ao  yn  gadamhad  i'r  profion  cyŵedin  ac  adnabyddus  a 
.ddefiiyddir  dros  wirionedd  yr  athrawiaeth  hon. 

Yn  gyntaf.  Y  mae  y  gwahanol  brofion  a  ddygwyd  ymlaen  yn  nghorff  y 
bennod  hon  o  oruchwyUaeth  foesol  wedi  ei  sefydlu  yn  y  byd,  yn  dangos, 
nad  yw  Awdur  natur  yn  ddifater  gyda  golwg  ar  rinwedd  a  drygi(mi,  ac 
nad  ydynt  yn  bethau  diwahaniaeth  yn  ei  olwg  Ef.  Y  mae  y  cwbl  ynghyd 
yn  gwneyd  i  fyny  dystiolaeth  benderfynol  ac  anocheladwy  o'i  eiddo  Ef,  o 
blaid  y  naiU  ac  yn  erbyn  y  IlaU. 

Yn  aü.  Y  maent  yn  dangos  na  fydd  cyflawniad  a  pherffeithiad  yr  orudi- 
wyUaeth  hon  yii  y  byd  a  ddaw,  Ile  bydd  y  Brenin  Goruchaf  yn  "  taiu  i  bob 
un  yn  ol  ^i  weithi^d,"  trwy  wobrwyo  rhinwedd  a  chosbi  drygioni,  yn  beth 
gfwahanol  yn  ei  natunr,  ond  yn  unig  yn  ei  raddau,  ì*r  hyn  a  brofir  genym 
ni  dan  ei  Iywodraeth  bresennol  yn  y  byd  hwn.  Ni  bydd  ond  yr  Jiyn  sydd 
yn  awr  yn  duedd  wedi  addfedu  i  weithrediad.     Ni  bydd  ond  gorph&ẁjd 


NATÜRIOL   A  «DADGUDDIEDIO.  203 

y  llywodraeth  foesol  hòno,  egioyddorion  a  dechreuad  yr  hon  ydynt  i'w  can- 
fod  yn  awr  y  tuhwnt  i  bob  dadl  yn  nghyfansoddiad  a  chwrs  presennol 
natur. 

Yn  drydydd.  Y  mae  bod  rhinwedd  a  drygioni  yn  cael  eu  gwobrwyo  a'u 
cosbi  yn  awr,  i  ry w  raddau,  yn  rhoddi  sail  gref  i  obeithio  y  gaUant  gael  eu 
gwobrwyo  a'u  oosbi  i  raddau  mtoy  rhagUaw.  Y  mae  yn  wìr  nad  y w  hyn  o 
hono  ei  hun  yn  sail  ddigonol  i  gredu  y  hydd  iddynt  gael  eu  gwobrwyo  a'u 
cosbi  i  raddau  mwy,  yn  hytrach  na  Uai. — Ond, 

Yn  olaf.  Y  ma«  genym  sail  ddigonol  i  gredu  hyn,  pan  yr  ystyriom 
wahanol  dueddiadau  rhinwedd  a  drygioni.  Oblegid,  y  mae  y  tueddiadau 
hyn  yn  hanfodol,  ac  wedi  eu  sylfaenu  jm  natur  pethau ;  tra  nad  y w'r  attal- 
feydd  a'r  rhwystrau  iddynt  ddyfod  i  weithrediad,  mewn  un  modd  yn 
anghenrheidiol,  ond  yn  unig  yn  ddamweiniol. 

ÂT  y  cyfan,  ymddengys  îod  math  o  lyi¥odraeth  foesol  wedi  ei  sefydlu ; 
y  mae  rhinwedd  a  drygioni  yn  naturiol  yn  cael  eu  gwobrwyo  a'u  eosbi  feí 
yn  niweidiol  i  gymdeithas,  ac  hefyd  yn  uniongyrchol  fel  y  maent  yn  rhin- 
wedd  ac  yn  dd^gioni.  Nid  y w  y  syniad  o  drefniant  moesol  o  lywodraeth 
gan  hyny  yn  un  ffugiol,  ond  yn  un  naturíol ;  oblegid  y  mae  yn  ymgynnyg 
i'n  meddyUau  yn  yr  ystyrìaeth  o  gyfansoddiad  a  chwrs  presennol  natur,  ac 
y  mae  y  llywodraeth  hon  wedi  dechreu  dyfod  i  weithrediad  eisoes,  yn  yr 
esiamplan  a  nodiryd  yn  bai:od.  Ac  y  mae  y  pethau  hyn  i'w  ystyried  fd 
tystiolaeth  o  eiddo  Awdur  natur,  dros  rinwedd  ac  yn  erbyn  drygioni ;  ac 
y  maent  yn  gefiioga«th  gref  i'r  dybiaeth  y  bydd  iddynt  gael  eu  gwobrwyo 
a'u  cosbi  ar  ol  hyn ;  ac  y  maent  hefyd  yn  rhoddi  saü  i  obeithio  ac  i  ofhi  y 
bydd  y  wobr  a'r  gosb  yn  cael  eu  cario  allan  i  raddau  mwy  a  pherffeithiach 
nag  y  mftent  yn  awr.  A'r  effaith  a  ddylai  y  cyfan  o'r  ystyriaethau  hyn  ei 
chael  amom,  ydyw  ein  harwain  ymlaen  gyda  "  gwylder  a  pharohedig  ofn" 
0  gyntedd  nesaf  aUan  crefydd  naturiol  i  gysegr  crefydd  ddadguddiedig — 
ein  harwain  gyda  Uawenydd  a  diolchgarwch,  oddiwrth  y  myfyrdod  o'r 
dadguddiad  a  roddes  Duw  o  hono  ei  hun  mewn  natur  a  rhagluniaeth  at 
ddadguddiad  uwch  a  pherffeithiach  yr  efengyl  hòno,  trwy  yr  hon  y  mae 
"hywyd  ac  anUygredigaeth  wedi  eu  dwyn  i  oleuni" — ao  i  ofhi  a  chrynu 
wrth  dystiolaethau  y  Uyŵ  dwyfol  hwnw,  yr  hwn  sydd  yn  Üy wedyd  wrthym, 
mai  "yr  Arglirydd  cyfiawn  a  gâr  gyfiawnder" — ^fod  "digofaint  Duw" 
eisoes  "  wedi  ei  ddadguddio  o'r  nef  yn  erbyn  pob  annuwioldeb  ac  anghyf- 
iawnder  dynion  " — ac  yn  y  dydd  hwnw,  pan  y  bydd  y  Uen  yn  syrthio  dros 
chwareufa  y  ddaear,  pan  y  bydd  hanes  y  byd  yn  cael  ei  symio  i  fyny,  a'i 
hoU  annhreâi  dirfawr  yn  cael  ei  derfynu  a'i  uniawni — ^y  bydd  iddo  Ef 
"  ddyfod  gyda  myrddiwn  o'i  saint  i  wneuthur  bam  yn  erbyn  pawb,  ac  i 
Iwyr-argyhoeddi  yr  hoU  ni  annuwiol."  **  Yr  hwn  sydd  yn  dyfod  a  ddaw, 
ac  nid  oeda." 


204 


DINASOEDD  Y  CYNOESOEDD. 

NDíIFEH. 
"  Anrheithiwyd  Ninifeh,  pwy  a  gwyna  iddi  ?** — Nahum. 

[^Nineveh  and  ils   Bemains,     By  Austen  Henry  Layard,   Esq. 
D.C.L.     2vols.  8vo.     Londoii:   John   Murray.     1849.] 

"  Er  ein  bod  o*n  babandod  yn  gynnefin  âg  enwau  Ninifeh  ac  Assyria,  ac  er 
eu  bod  yn  gysylltiedig  â'n  hargraffiadau  boreuaf,  sydd  yn  ddeilliedig  o'r 
ysgrythyrau  sanctaidd,"  medd  Mr.  Layard,  "  er  hyny,  pan  y  gofynom  i  ni 
ein  hunain  beth  yr  ydym  yn  wirioneddol  yn  ei  wybod  am  danynt,  dyna  y 
pryd  yr  ydym  yn  canfod  ein  hanwybodaeth  o  barth  y  cwbl  a  berthyna  iV 
hanesiaeth,  ac  hyd  yn  nod  i'w  sefyÛfa  ddaearyddol.  Y  mae  yn  wir,"  medd 
efe,  "  yn  un  o'r  ffeithiau  mwyaf  hjniod  mewn  hanesyddiaeth,  fod  brudiau 
ymherodraeth  mor  nodedig  am  ei  chadernid  a'i  gwarder  wedi  eu  llwyr 
goUi,  a  bod  sefyUfa  dinas  mor  hyglod  am  ei  mâintiolaeth  a'i  mawrwychedd 
wedi  bod  yn  destun  o  ammheuaeth  am  oesoedd ;  ac  fe  allai  nad  y w  yn 
ddim  llai  hynod  bod  darganfyddiad  damweiniol  wedi  ein  tywys  i  obeithio 
y  gellir  adferu  y  brudiau  hyn,  a  chael  allan  i  foddlonrwydd  sefyllfa  y 
ddinas."  Y  mae  yn  wir  bod  crybwylliadau  am  Assyria  iV  eael  yn  y  Bibl, 
ynghyd  â  phrophwydoliaethau  pwysig  am  gwymp  a  dinystr  Ninifeh, — y 
dystawTwydd  a'r  anghof  tragywyddol  yr  oedd  ei  rhwysg  a'i  mawredd  i 
ddisgyn  iddynt :  ond  y  brenin  cyntaf  a  goffhëir  ydyw  Pul,  yr  hwn  a 
deyrnasodd  rhwng  wyth  a  naw  can'  mlynedd  cyn  y  cyfnod  Cristionogol, 
ac  oddeutu  dwy  ganrif  cyn  cwymp  yr  ymherodraeth ;  o  ganlyniad  rhaid 
mai  efe  oedd  agos  yr  olaf  o'r  olyniad  maith  o  freninoedd,  y  rhai,  fel  yr 
addefir  yn  gyffi-edinol,  a  deymasasant  dros  y  gyfran  fwyaf  o  Asia.  Sonir 
yn  amlach  am  y  breninoedd  diweddaraf  yn-  y  Bibl ;  gan  fod  eu  buddygol- 
iaethau  ar  yr  luddewon,  y  rhai  a  ddygwyd  yn  gaeth  ganddynt  i  Assyria, 
yn  eu  dwyn  yn  barhäus  dan  sylw.  Y  mae  yn  wir  hefyd  fod  awdwyr 
paganaidd  yn  rhoddi  hanesion  am  Ninus,  a  Semiramis,  a  Sardanapalus ; 
ond  y  mae  y  rhai  hyny  yn  llawn  o  chwedleuau  anhygoel  am  orchestion 
gorddynol  yr  ymhyfrydai  hen  ysgrifenwyr  eu  priodoli  i*r  gwroniaid  y 
mynent  eu  hanrhydeddu.  A  gellir  barnu  ymhellach  nad  yw  yr  hanesion 
y  maent  yn  eu  rhoddi  ond  tra  phrin,  pan  y  cofir  fod  deg  cenedlaeth  ar 
hugain  wedi  myned  heibio  rhwng  dyddiau  Ninus  a  rhai  Sardanapalus. 

Y  crybwylliad  cyntaf  am  Ninifeh  yw  yr  un  a  geir  yn  Gen.  x.  11,  lle 
y  dywedir  i  Assur  fyned  allan  o  wlad  Sinar  (neu  fel  y  darllena  rhai  yn  ol 
fel  y  mae  ar  ymyl  y  ddalen,  i  Nimrod  fyned  aUan  i  Assyria)  ac  adeiladu 
Nimfeh.  Wedi  hyn  yr  ydym  yn  colli  golwg  arni  hyd  amser  Jonah  (yr 
hwn  oedd  yn  oesi  rhwng  810  a  785  cyn  Crist)  pryd  yr  oedd  wedi  cyn- 
nyddu  gymaint  nes  myned  "  yn  ddinas  fawr  iawn  o  darth  tri  diwmod,"  a 
nifer  ei  thrigolion  yn  "fwy  na  deuddeng  myrdd  o  ddynion,  y  rhai  ni 
wyddent  ragor  rhwng  eu  Uaw  ddeheu  a'u  llaw  aswy."  Os  yw  y  farn 
gyfíìpedin  yn  gywir,  fod  yr  ymadrodd  olaf  yma  yn  cyfeirio  at  y  plant,  yr 
oedd  nifer  ci  thrigolion  yn  chwe*  chan'  mil,  a  chymeryd  bod  y  plant,  yn  ol 


DINASOBDD   Y   CYN0E80EDD.  205 

y  dull  arferol  o  gyfrìf  poblogaethau,  yn  eyfansoddi  y  bumiued  ran  o'r 
trigolion.  Wrth  ystyried  maintiolaeth  y  lle  y  safai  y  ddlnas  ami,  ni  ddylid 
dychymygu  fod  y  tai  ynddì  wedi  eu  hadeiladu  yn  glòs  wrth  eu  gilydd  yn 
debyg  i'r  tai  yn  Llundain  a  dinasoedd  eraill  Ewrop.  Ni  fuasai  y  tir  y  mae 
Llundain  yn  sefyll  amo  yn  cynnwys  y  drydedd  ran  o'r  trigolion  sydd 
ynddi  yn  awr  pe  buasai  wedi  ei  hadeiladu  yn  debyg  i'r  dinasoedd  dwyrein- 
iol;  oblegid — 

"  Y  mae  yr  arferUd  sydd  yn  bod  yn  y  Dwyrain  er  yr  amser  boreuaf  o  gau  y  merched 
mewn  ystafelloedd  ar  eu  penau  eu  hunain  ar  wahan  oddiwrth  eu  gilydd,  yn  gwneuthur 
bod  tŷ  ar  ei  ben  ei  hun  i  bob  teulu,  bron  yn  beth  anhebgorol.^  Mae  yn  debygol  ei  fod 
bron  yn  beth  mor  anghyffredin  yn  amser  y  freniniaeth  ABsyriaidd  i  gael  mwy  nag  un 
tylwyth  yn  byw  dan  yr  un  tô,  os  na  fyddent  yn  perthyn  yn  agoa  iawn  i'w  gilydd, 
megys  tad  a  mab,  ag  ydyw  yn  breseunol  mewn  dinas  Dyrciaidd.  Ymhellach,  yr  oedd 
geràdi  a  thir  aredig  yn  ganedig  o  fewn  murìau  y  ddinas.  Yn  ol  Diodorus  a  Quintus 
Curiius,  yr  oedd  (ügon  o  le  tufewn  i  Babilon  i  godi  ýd  er  cynnaliaelh  yr  holl  drígol- 
lon  mewn  amser  o  warchae,  heblaw  gerddi  a  pherllanau.  Oddiwrth  ymadrodd  Jonah, 
fod  yno  anifeiliaid  lawer,  fe  ellir  casglu  fod  yno  borféydd  iddyut  heiyd.  Mae  Uawer  o 
ddinasoedd  y  Dwyrain,  megys  Damascus  ac  Ispahan,  wedi  eu  hadeiladu  fel  hyn ;  y 
mae  rhifedi  eu  trígolion  yn  dra  anghydfarth  à  maint  y  lle  a  Bafánt  arno,  pe  cyfrifid 
hwynt  yn  ol  y  rheolau  a  gymhwysir  at  ddinasoedd  Ewropaidd.  Y  mae  yn  fwyaf 
tebygol  fod  Ninifeh  a  Babilon  yn  gyffelyb  iddynt  yn  hyn." 

Adroddir  hefyd  ei  bod  wedi  ei  hamgylehu  â  muriau  can'  troedfedd  o  uch- 
der,  mor  lydan  fel  y  gallai  tri  cherbyd  basio  eu  gilydd  ochr  yn  ochr,  ac 
ymddifíynid  hi  gan  bymtheg  cant  o  dyrau,  pob  im  o  ba  rai  oeddynt  yn 
ddau  can'  troedfedd  o  uchder. 

Er  i'r  Arglwydd  arbed  y  ddinas  fawr  hon  ar  ei  hedifeirwch  a'i  hymos- 
tyngiad  trwy  bregethiad  Jonah,  ni  pharhaodd  yn  hir  yn  y  cyflwr  gobeith- 
îol  hwn.  "  Ymadawodd  ei  mwynder  fel  cwmwl  y  boreu,  ac  fel  y  gwlith 
boreuol ;"  oblegid  yn  fuan  wedi  hyny  yr  ydym  yn  cael  y  prophwyd  Nahum 
yn  cyhoeddi  "baich  Ninifeh,"  ac  nid  yn  unig  yn  rhagfynegu  ei  ll^yr 
ddinystr  a'i  dymchweliad  (yr  hyn  a  gymerodd  le  yn  mhen  cant  a  hanner  o 
flyneddau  wedi  hyny)  ond  hefyd  yn  darlunio  yn  yr  iaith  mwyaf  mawreddus 
a  chyfiroawl  y  dull  y  deuai  hyn  i  ben.  "  Canys  tra  yr  ymddyrysont  fel 
drain,  a  thra  y  meddwont  fel  meddwon,  ysir  hwynt  fel  soíl  wedi  llawn 
wywo :"  Nahum  i.  10.  Y  Mediaid,  o  dan  Arbaees,  wedi  derbyn  hysbys- 
iad.  gan  nifer  o  fradgilwyr  am  yr  esgeulusdod  a'r  meddwdod  oedd  yn 
ngwersyll  y  Ninifeaid,  a  ymosodasant  amynt  yn  annysgwyliadwy  yn  y  nos, 
ac  a'u  gorchfygasant ;  ac  wedi  cymeryd  meddiant  o'u  gwersyll,  a  ymlid- 
iasant  cybelled  a'r  ddinas,  hyny  o  fìíwyr  a  Iwyddasent  i  gyrhaedd  yno. 
"  Pyrth  y  dwŵ  a  ymddettyd,  a'r  palas  a  agorir :"  Nahwm  ii.  6.  Dywed 
Diodorus  am  hen  brophwydoliaeth  oedd  mewn  bod  "  na  chymerid  byth  mo 
Ninifeh,  hyd  oni  throai  yr  afon  yn  elynes  iddi ;"  ac  yn  y  drydedd  flwydd- 
yn  o'r  gwarchae,  dyfroedd  yr  afon,  trwy  eu  bod  wedi  codi  yn  uchel  mewn 
canlyniad  i'r  gwlawogydd  parhäus,  a  orlifasant  ran  o'r  ddinas,  fel  y  dym- 
chwelwyd  ugain  ystad  o  ûiriau  y  ddinas.     Yna  y  brenin  (Sardanapalus), 

*  Yr  ydym  yn  deall  oddiwrth  Lyfr  Esthcr,  mai  y  cyfryw  oedd  yr  arferiad  ymhlithyr 
hen  Bersiaid,  er  fod  y  gymdeithaa  rhwng  merched  a  dynion  yn  Uawer  mwy  helaeth 
nag  wedi  lledaniad  Mahomedaniaeth.  Yr  oedd  boneddigeâau  hyd  yn  nod  yn  cael  eu 
derbyn  i  wleddoedd  cyhoeddus,  a  derbynient  ddyeithriaid  yn  eu  hystafelloedd  eu 
hunain,  tra  yr  arferent  breswylio  mcwn  math  o  harem  ar  wahan  oddiwrth  anneddau  y 
dynion. 

1«50.]  P 


206  DINA80EDD   Y   CYNOESOEDD. 

yn  dychymygu  fod  y  brophwydoliaeth  wedi  ei  chyfíawm,  a  bod  ^rr  afon 
wedi  troi  yn  elynes  i'r  ddinasy  a  bentyrodd  fygedorth  [fuínerál  píie)  mawr 
yn  &.  balaSy  ac  wedi  casglu  ynghyd  ei  hoU  olud,  ei  ordderchadcm,  a'i 
eunuchiaid,  efe  a  osododd  y  palas  ar  dân ;  ac  felly  llosgwyd  ef  a  hwythaUy 
y  paLis  a'r  cwbl,  gyda'u  gUydd.  Daeth  y  gelyn  i  mewn  drwy  yr  adwyau 
a  wnaethai  yr  afon,  a  chymeraaant  y  ddinas.  FeUy,  cyflawnwyd  yn 
Uythyrenol  eirìau  yr  Arglwydd  trwy  enau  ei  brophwyc^  "  A  Uifeiriwt  yn 
myned  drosodd  y  gwna  efe  dranc  ar  ei  Ue  hi :"  Nahum  i.  8.  Y  mae 
Nahum  hefyd  yn  addaw  ysglyfaeth  fewr  o  arian  ac  aur ;  a  dywed  Diodorus 
ddarfod  i  Arbaces  gario  ymaith  lawer  iawn  o  dalentau  o  aur  ac  arian  i 
Ecbatana,  dinas  freninol  y  Mediaid.  Bhagddywedai  Nahum  (L  8 ;  a  iii.  15), 
y  dinystrid  y  ddinas  trwy  ddwfr  a  thân,  ac  ni  a  welwn  yn  yr  hanes  a  rydd 
Diodorus  mai  feUy  y  bu.  Parhaodd  Ninifeh  i  fod  yn  bräddinas  Assyria 
hyd  y  flwyddyn  cyn  Crist  625,  pan  y  cymerwyd  hi  drachefh  gan  y  Med- 
iaid  o  dan  Cyaxeres.  Dy wed  Strabo  iddi  adfeilio  yn  fuan  wedi  dymchwel- 
ìad  y  freniniaeth  Assyríaidd  gan  y  Mediaid ;  ac  y  mae  yr  hanes  hwn  yn 
cael  ei  gadamhau  drwy  y  fiaith  nad  oes  un  crybwyUiad  am  dani  yn  harôs 
Alexander  Fawr,  er  ei  fod  wedi  bod  yn  agos  iawn,  os  nad  aeth  dros  y  fen 
Ue  y  safai,  cyn  brwydr  GuaganeUa,  yr  hon  a  ymladdwyd  yn  y  gymydog- 
aeth  hòno,  pryd  y  trosglwyddwyd  teymwìalen  y  dwyrain  i  ddwylaw  y 
buddygoUaethwr  hwnw.  Dywed  Ludan  yn  benodol,  yn  yr  ail  ganrîf  o'r 
cyîûoà  Crìstionogol,  fod  Ninifeh  wedi  cael  ei  distrywio  mor  Uwyr  fel  nad 
oedd  dun  oUon  o  honi  i'w  canfod,  ac  na  wyddid  yn  mha  fan  y  safÌEisaL  Y 
mae  agos  i  dair  mU  o  flyneddau  wedi  myned  heibio  .er  pan  y  dybûwyd 
."  sŵn  y  ffi*ewyU,  sŵn  cynhwrf  olwynion,  a'r  march  yn  prando,  a'r  cerbyd 
yn  neidio,  a'r  marchog  yn  codi  ei  gleddyf  gloew,  a'i  ddysglaer  waewÔbn,'' 
yn  heolydd  Ninifeh.  Y  mae  yn  awr  "  yn  wag,  a  gorwag,  ac  anrìieithiedig." 
"  Y  ddina  hoew,  oedd  yn  trigo  yn  ddiofal,  a  aelí  yn  anghyfannedd,  ac  yn 
orweddfa  anifeilìaid  -"  ac  hyd  yn  ddiweddar  yr  oedd  hyny  o  adfeiÜon  a 
adewsid  o  honi  yn  gladdedig  o  dan  grugiau  anelwig  a  bryniau  ghisweUtog. 

Hir  yr  eiys  Duw  çyn  taro, 
Llwyr  y  dial  pan  y  delo." 

Er  mwyn  cael  rhy  w  ddychymyg  o'r  fan,  bydded  i  ni  ddydiymygu  ein 
bod  yn  Mosul,  dinesig  ar  làn  yr  afon  Tigris.  Wedi  croesi  drosodd  i'r  ochr 
ddwyreiniol,  gweUr  yno  bedwar  o  grugiau  anferüiol,  y  rhai  yn  ol  y  farn 
gyflredin  a  fiurfìent  bedair  congl  y  muriau  aUanoL  Crugiau  Kouymijik 
a  Ehorsabad  i'r  gogledd,  a  Earamles  a  Nimrond  i'r  deheu,  a  nodant  derfynau 
y  ddìnas.  Ffuiflant  gogyfartah*ed  (paraüdogrtjun)  am  ddeunaw  miUtír  o 
^7^  Sy^  glanau  yr  afon,  a  deng  miUtìr  o  led  i  fyny  tua  m^aiyddoedd 
Assyria.  Crug  Kouyunjik  sydd,  yn  ol  mesunad  Mr.  Bidì,  yn  drì  a  deugain 
o  droedfeddì  o  uchder,  a  mU  chwe'  chant  ac  unarddeg  a  phedwar  ugain  o 
droedfeddi  o  amgylchedd ;  ei  ochrau  ydynt  serth,  ond  y  mae  ei  ben  yn 
wastad.  Bu  Mr.  Bich  yn  doddio  peth  yn  y  £ui  hon>  ond  ni  ddaeth  o  hyd 
i  ddim  oddigerth  ychydig  ddamau  o  lestri  pridd,  priddfeini  â  Uythyrenau 
cunfimrfìedig  (cim^i/bnn)  amynt,  a  pheth  oUon  o  adeilad.  Dywedai  y  trig- 
oUon  wrtho  f od  amryw  luniau  cerfìedig  o  ddynion  ac  anifeîUaid  wedi  cad 
eu  doddio  allan  oddiyma  ychydig  cyn  ei  ddyfodiad  ef  yno,  y  rhai  a  bar- 
asant  gymaint  o  ryfeddod,  fel  y  daeth  hoU  drigoUon  Mosul  aUan  i V  gweled. 
O'r  diwedd,  cyhoeddwyd  mai  eUunod  yr  anffyddwyr  oeddynt ;  gan  hyny. 


DINASOEDP   Y    CYNOESOEDD.  207 

y  Mahomedanìaîd^  fel  dysgyblion  ufudd  a  flÿddlawn,  a'u  dinystriasant  mor 
llwyr  fel  na  Iwyddodd  Mr.  Rich  i  gael  gafael  ar  gymaint  a  thelchyn  o 
honynt.  Gosodwyd  cymaînt  ag  a  gasglasai  Mr.  Rich  ei  hun  yn  y  British 
Mtiseumy  ae  yr  oedd  caes  prin  tair  troedfedd  ysgwar,  yn  cynnwys,  hyd  yn 
ddìweddar,  yr  holl  olion  a  ellid  eu  cael,  níd  yn  unig  o'r  ddinas  fawr 
Nìnìfeh,  eithr  hefyd  o  Babìlon  ei  hunan ! 

Y  mae  hyn  yn  grynodeb  o'r  cwbl  a  wyddid  gyda  sicrwydd  am  Ninifeh 
a'î  holion ;  ae  mor  fawr  yw  y  cyferbyniad  rhwng  darluniad  yr  hanesydd  o'i 
gorwychder,  a'r  un  a  rydd  y  teithiwr  o'i  hagwedd  bresennol !  Ond  bellach 
y  mae  yn  hwyr  bryd  i  ni  droi  at  Mr.  Layard  a'i  lyfr  dyddorawl.  Yn  1838, . 
íe  jmddangosodd  yn  y  (^hoeddiadau  Ffrancaìdd  hanesion  am  y  llwyddìant 
oedd  yn  coroni  llafur  M.  Botta,  y  trafiioddwr  {consufí  Ffi'ancaídd  yn  Mosul, 
yr  hwn  oedd  yn  doddio  i  grug  Rhorsabad  ar  draul  llywodraeth  ei  wlad. 
Hyu  a  ennynodd  awyddfryd  Mr.  Layard  (yr  hwn  a  fuasai  yn  ymweled  â'r 
He  o'r  blaen)  i  gymeryd  yr  un  gorchwyl  mewn  Uaw ;  ac  yn  wir  ni  allesid 
cad  neb  cymhwysach  i'r  gorchwyl. .  Gellir  canfod  yn  hawdd  wrth  ddarllen 
ei  waith  dyddorawl,  er  fod  ei  ddull  o  ysgrifenu  yn  hynod  o  syml  a  di- 
addum,  fod  Mr.  Layard  yn  ŵr  dewr,  zelog,  ac  ymroddgar.  Gan  nad 
oedd  ýn  perchen  digon  o  foddion  i  garîo  y  gwaith  ymlaen  ei  hunan,  dy- 
wedodd  Syr  Stratford  Oanning,  y  cenadwr  Brytanaidd  yn  llŷs  Caer- 
eystenyn,  wrtho  ei  fod  yn  ewyllysgar  i  ddwyn  y  draul  ei  hun  am  yspaid; 
ac  feüy  i  haelfrydedd  y  boneddig  hwn  y  mae  i  ni  ddiolch  am  y  casgliad 
gwerthfawr  o  hynafíaethau  Ninifeaidd  sydd  yn  addumo  museum  ein 
teymas.  Wedi  cael  Uythyrau  at  yr  awdurdodau  yn  Mosul,  ymadawodd 
ÄÉ".  Layard  o  Gaercystenyn  yn  mis  Hydref,  1845.  Croesodd  íynyddoedd 
Pontus  a  gwastad-diroedd  ëang  Usim  Ilak  mor  gyflym  ag  y  gallai  brys- 
feirch  ei  garìo,  disgynodd  o'r  iseldiroedd  i  ddyffryn  y  Tigris,  ac  wedi 
carlamu  dros  wastadeddau  Aasyria  cyrhaeddodd  Mosul.  Cyflwynodd  ei 
lythyrau  i'r  llywodraethwr  yno,  yr  hwn  a  ddarluniai  fel  y  canlyn : — 

"  Nid  ymddanffosodd  Mahommed  Pasha  yn  un  ond  a  gyfatebai  iV  dymher 
a'i  ymddygiad.  Yr  oedd  natur  wedi  gosod  rhagrithio  allan  o'i  gyrhaedd.  Un 
llygad  ac  un  glust  oedd  eanddo :  yr  oedd  yn  fyr  a  thew,  wedi  ei  greithio  âg  ôl 
y  firech  wen,  yn  annillynaidd  o  ran  agwedd,  ac  yn  greg  o  ran  Uais.  Cyrhaeddasai 
yr  anair  am  dano  le  ei  lywodraeth  o'i  flaen  ef  ei  hunan.  Ar  ei  ffòrdd  adnew- 
yddasai  yr  hen  arferion  a  r  gormesau  daionus  hyny  yr  oedd  ysbryd  diwygiadol 
yr  oes  wedi  eu  goddef  i  syröiio  i  adfeiliad.  Mynai  mewn  modd  arbenig  gael  y 
taledigaeth  a  âwîr  disto  parassai  (yn  Uythyrenol,  dant  arian),  neu  yr  iawn 
mewn  arian  a  godir  oddiar  bob  pentref  Ue  y  byddo  gŵr  mor  urddasol  yn  cael  ei 
letya,  am  dreuliad  ei  ddannedd  wrth  gnoi  yr  ymborth  yr  ymostynga  i'w  dderbyn 
gan  y  trîçolion.  Ar  ei  fíbrdd  i  Mosid  yr  oedd  wedi  darbwyllo  y  prif  Aghas,  y 
rhaî  a  ffbisent  o'r  dref  ar  ei  ddynesîad  iddi,  i  ddychwelyd  Tw  cartrefleoedd ;  ac 
wedi  gwneuthur  arddangosiad  defodol  o  Iwon  ac  ardystîoii,  efe  a  dorodd  eu 
gyddfau  er  daneos  gymaint  a  ellid  ymddibynu  ar  ei  air.  Ar  amser  fy  nyfodiad, 
y  trigolîon  oedaynt  mewn  cyflwr  o  ddychryn  ac  anobaith.  Yr  oedd  hyd  yn  nod' 
ymddangosiad  teithiwr  damweiniol  yn  arwain  i  obaith  a  Uedaniad  hysbysiadau 
ar  hyd  y  dref,  yn  ddystaw,  am  ddiswyddiad  y  gormeswr.  Gwyddai  y  gormeswr 
am  hyn,  a  dyfeisiodd  ffòrdd  i  brofi  beth  pedd  teimladau  y  trigolion  tuaç  ato. 
Un  prydnawn,  cymerwyd  ef  yn  ddisymmwth  yn  glaf,  a  chariwyd  ef  iV  harem 
bron  a  marw.  Boreu  dranoetìi,  yr  oedd  y  palas  yn  nghauad,  a'r  gweinyddion  a 
atebent  yr  ymholiadau  a  wneid  trwy  ystumiau  anegmr  na  ellid  rhoddi  ond  un 
esbonîad  amynt.  Ammheuon  y  Mosuíiaid  a  roddasant  le  yn  raddol  i  lawenydd 
cyftedinol ;  ond,  ar  ganol  dydd,  y  llywodraethwr,  yr  hwn  a  roddasai  ei  ysbîwyr 

p  2 


208  OINASOEDD  Y  CTNOBSOBOD. 

ar  hyd  v  dref,  a  ymddangosodd  yn  y  farchnadfa  yn  ei  lawn  îechyd.  Ofti  cy- 
ffreainol  a  afaelodd  yn  y  trígolìon.  SyTthiodd  ei  ddi'aledd  yn  benaf  ar  y  rhai 
oeddynt  yn  perchen  eiddo,  ac  wedi  gadlu  dîanchyd  yn  hyn  rhag  ei  reibusrwydd. 
Maeddwyd  ac  yspeiliwyd  hwynt,  dan  yr  esgus  eu  bod  wedi  Üedanu  chwedlau 

Îrn  niweidio  ei  awdurdod.  Nid  oedd  y  pentrefydd  a'r  Arabiaid  wedi  dyoddef 
lai  na  thri^üon  y  dref.  Arferai  y  Pasha  roddi  ei  addysgiad  i'r  rhai  a  anfonîd 
^  g^glu  arian,  mewn  tri  ^ùi,  **  Ëwch,  dînystrìwch,  bwytëwch;"'  ac  nid  oedd  ei 
oruchwylwyr,  yn  y  cyffiredm,  yn  fyr  o  weithredu  yn  ol  ysbryd  ei  eiriau.  Y  llwyth- 
au  \T  oedd  wedi  ymosod  amynt  a'u  hyspeilio,  a  ddialent  ar  y  minteioedd  a'r 
teithwyr,  ac  a  ddiírodent  y  tiroedd  diwylhedig  yn  y  PaBhalaeth.  Y  pentrefydd 
oeddynt  anghyfanedd,  a'r  ffyrdd  yn  anhygyrch  a  pheryglus  iawn.'' 

Gellir  canfod  yn  hawdd  oddiwrth  hyn,  nad  y  gorchwyl  hawddaf  yn  y 
byd  ydoedd  trin  y  fath  adyn  crenlawn  a  dî^wyddor  a  hwn.  Yr  oedd  yn 
awyddus  iawn  i  gael  gwybod  beth  oedd  neges  ein  teithiwr ;  ond  pa  fodd 
bynagy  ni  Iwyddodd  yn  ei  amcan  am  beth  amser.  Wedi  cael  ychydig 
arfìtu  yn  ddirgel,  aeth  Mr.  Layard  i  Nimroud.  Yr  oedd  gydag  ef  Mr. 
Bosay  marsiandwr  Saeson^  yn  Mosul,  a  daa  eraill,  gweision.  Cÿm«x)dd 
Awady  penaeth  y  Jeneshìaid,  i V  wasanaeth,  a  diyflogodd  chwech  o  Arab- 
iaid  enull.  Dechreuasant  gloddio  y  cnig  mwyaf,  yr  hwn  oedd  o  fewn 
taith  ugain  mynyd  i  bentref  Ai£i.  Buont  yn  drâ  llwyddiannus  y  diwmod 
eyntaf,  obleg^d  dîorchuddiasant  ddeg  o  lecbau  mawrion,  y  rhai  a  ffiufient 
nen  ystafeU,  i'r  hon  yr  oedd  myned£i  yn  y  pen  ogledd-orllewinoL  Yr 
oedd  aigrafSadaucunffurfiedig  (euneyorm)  ar  ganol  y  üechau,  y  rhai  oedd- 
ynt  wedi  cadw  yn  hynod  o  ffres  a  da.  Wedi  iddynt  gloddio  i  ochr  y 
crug,  daethant  o  hyd  i  íûr  ar  yr  hwn  yr  oedd  cyffelyb  argraffiadau ;  ond 
yr  oedd  y  Uechau  hyn  wedî  bod  mewn  gwres  mor  danbaìd  nes  yr  oeddynt 
wedi  dam-hoUti,  ac  yn  barod  i  s^rrthìo  yn  dipiaa.  Dranoeth,  aU-ymosod- 
wyd  ar  y  gwaith,  a  diawsant  bump  o  ddynion  ychwan^ol,  y  rhai  a  ddaeth- 
ant  yno  i  weithìo  yn  y  rhagolwg  o  gael  cyflog  rheohiidd.  Daethant  o  hyd 
ì  addumiadau  o  iforî  fig  olion  goreurad  amynt»  ac  yr  oedd  Uun  dyn  mewn 
gwìsgoedd  Uaesion  ar  un  o  honynt.  Heblaw  hyn,  cawsant  dramwyf  ëydd 
i  ystafeUoedd  eraiUy  ynghyd  â  ph^tyrau  o  olosged,  y  rhai  a  brofent  fod  yr 
add]ad  wedi  cael  d  ddinystrìo  gan  dân. 

**  Awad,  yr  hwn  a  goteddai  ei  dybian  eî  hun  o  barth  gwrthddrych  íy  ym- 
chwiliadau,  a  phrin  y  gaUai  íoddloni  ei  feddwl  eu  bod  wedi  eu  cjfynga  at 
lechau  yn  unig,  a  gasglodd  ynghyd  yr  hoU  Mwàon  o  eurddalenau  a  alhd  eu 
cael  Tu  y  malurìon,  ac  wedi  fy  ngalw  oV  neiUdu  mewn  modd  dirgel  a  chyfrìn- 
achol  iawn,  efe  a*u  tmodd  hwmt  aUan  wedi  eu  sypio  mewn  dam  o  bapyr  budr. 
•  O  Bey,*  meddai,  *  ẄaUah !  Ỳ  mae  eich  Urfirau  yn  eu  Ue,  ac  j  mae  yr  Ewrop- 
èaid  yn  rwybod  tt  hyn  sydd  ddiigeledig  oddiwith  y  gwìr  giedmiwr.  Dyma  yr 
aur  ỳn  ddigon  siìcr,  a  rìîyi^^  Imdd  i  Dduw,  nyni  al  cawn  ef  i  gyd  cyn  pen 
nemâwr  ddvddîau.  Yn  ûnig  na  ddrwedwch  ddun  am  dano  wrth  yr  Arabiaid 
yna,  ohle^à  asynod  vdynt,  ac  ni  aítant  ddal  en  talbdau.  Pe  ddaw  y  peth  i 
ÿustìau  y  Paslia,*  iTroedd  y  Sheihh  yn  svn  iawn,  ac  yr  un>mor  somedig 
hdyd,  pan  yn  haelionus  yr  amrhegais  ef*  &V  ÌìoU  aor  a  gasgfasai,  yn^hyd  â'r 
cwÙ  a  ledrìd  ddyfod  o  h'yd  iddo  ar  ol  hyn.  Gadawodd  fi  gan  fwrngial,  'Yui 
RablM«*'  ac  TmaditHÌdion  cỲefyddol  enül,  àc  yn  methu  dimad  yn  lân  beth  oedd 
gwilbddiTcÌi  y  gweithiedìadau  ihyfeddcJ  hyn.* 

Bunodd  Mr.  Layard  eì  bod  yn  Uawn  biyd  iddD  yn  awr  i  ddydiwelyd  i 

*  I/vyta  arâa,  Vyny  yw.  i  !yn«  aiiui  ya  aaghyfràiUawB.  nen  tiwy  y^eiUo,  sydd 
1  cificdìB  VB  T  DwTiaia» 


DIMA60EDD   Y   CYNOESOEDD.  209 

MoBuly  i  ddy  weyd  wrth  y  Pasha  am  natur  a  gwrthddrych  ei  ymchwiliadau. 
Erbyn  cyrhaedd  yno,  «Édbdd  y  dref  yn  Uawn  cynhwrf  o  herwydd  ystryw- 
îau  y  Fasha,  y  rhai  a  adroddaaom  o'r  blaen.  Yr  oedd  y  Cadi  hefyd  wedi 
taflu  ei  gareg  i'r  goelcerth  trwy  ledanu  celwyddau  am  y  con8vl  Brytanaidd, 
f el  yr  oeddid  am  ddystrywio  ei  dŷ,  a  chyflawni  ^mryw  weithredoedd  anf ad 
eraUL  Wedi  llongyfarch  y  Fçsha  ar  ei  adferiad  buan  o'i  afiechyd,  yr  hyn 
a  dderbyniodd  gyda  threm  liyllig  o  f oddhad,  efe  a  gyfeiriodd  at  ymddyg- 
iad  y  Cadi  a'r  cynhwrf  yr  oedd  yn  ei  achosi. 

"' A  ydyw  y  dyhîryn  yma,'  meddai  y  Pasha,  *yn  tybied  fod  ganddo  Shertff 
Pasha  (y  llywodraethwr  nesaf  o'i  flaen  ef)  i  ymdrin  àg  ef,  fel  fod  yn  rhaîd  idao 
ef  godi  teiíysg  yn  y  dref  ?  Pan  oeddwn  yn  Siwas  fe  geisîodd  3^  Ulema  yno 
gyffiröi  y  bobl  o  herwydd  fy  mod' wedi  cyfyngu  ar  gladdfa.  Ond  mi  a  wnaethum 
lado  fwyta  baw !  Wallah  !  jüli  a  gymerais  bob  beddfaen,  ac  a  adeiledais  furíau 
y  castell  â  hwynt.'  Ffugiai  nad  oedd  yn  gwybod  am  fy  ngwaith  yn  cloddìo'  yn 
Nìmroud ;  eithr  wedi  hyny,  yn  tybied  y  gailai  fy  euog-bron  o  dwyll  yn  fy  ateb- 
ion  i'w  ofyniadau  ynghylch  swm  y  trysorau  a  gawswn,  efe  a  gymerodd  o'i 
yBgrìf-sist  ddam  o  bapyr  mor  fudr  aV  un  a  ddangosasai  Awad  i  mi,  yr  yr  hwn 
yr  oedd  gronynau  anweledi^  o'r  bron  o  aur-ddalenau.  Dywedodd  mai  blaenor 
y  fyddin  yn  Selamyiah  a'i  dygasai  iddo,  yr  hwn  oedd  wedi  bod  yn  gwylio  fy 
ngorchwy lion  yno.  Awgrymais  iddo  y  dylai  osod  goruchwyliwr  i  fod  yn  bresen- 
nol  yn  l^fimroud  cyhyd  ag  y  byddwn  yn  gweithio  yno,  i  gymeryd  gofal  o*r  hoU 
fetteloedd  gwerthfawr  a  eílid  eu  cael.  Addawodd  ysgrifenu  at  y  swyddog 
milwraidd  ynghylch  y  mater,  ond  ni  chynnygiodd  yr  un  gwrthwynebiad  i  mi  i 
fyned  ymlaen  â'm  gwaith." 

Ar  ol  hyn  dychwelodd  Mr.  Layard  yn  ol  i  Nimroud  lle  yr  oedd  ei 
ddynion  yn  parhau  i  weithio,  a  chyflogodd  ychwaneg  o  weithwyr,  nes  yr 
oedd  ganddo  ddeg  ar  hugain  o  bobl  yn  cloddio  yno.  Gan  fod  yr  Arabiaid 
yn  parhau  i  yspeiHo  yn  y  gymydogaeth,  efe  a  symudodd  o  Naifa  i  Selamyiah, 
er  y  byddai  ganddo  dair  milltir  i'w  teithio  yn  ol  ac  ymlaen  bob  dydd  at 
ei  waith.  Teimlai  yn  somedig  hyd  yn  hyn,  gan  ei  fod  yn  methu  dyfod  o 
hyd  i  ddìm  cerfíadaeth.  Yr  oedd  yr  Arabiaid  wedi  dyfod  i'r  un  ysbryd 
ag  yntau,  ac  yn  gweithio  â'u  holl  egni ;  ond  o'r  diwedd,  ar  yr  28ain  o 
Dachwedd,  cyflawnwyd  ei  ddysgwyliadau,  a  daeth  o  hyd  i  fâsddelwadau 
(ÌHU-réliefs).  Un  llech  a  ddarluniai  frwydr,  gwelid  milwyr  yn  saethau  â 
bwäau,  cerbydau  rhyfel  yn  cael  eu  tynu  gan  feirch  wedi  eu  trwsiadu  yn 
addurnwych;  un  arall  a  ddarluniai  ddinas  gaerog  yn  eael  ei  gwarchae, 
gwelid  milwyr  ar  y  tyrau  yn  gollwng  eu  saethau,  eraîll  yn  ergydio  ceryg 
i  lawr  dros  y  muriau,  tra  yr  oedd  y  gelynion  yn  ceisio  dringo  i  mewn  ar 
hyd  ystolioú,  rhai  yn  ceisio  gosod  y  fan  ar  dân,  ac  eraill  yn  ymdrechu 
gwthio  y  ceryg  allan  o'r  sylfeini. 

Yn  hwyr  y  diwmod,  pan  yr  oedd  Mr.  Layard  yn  myfyrio  ar  y  pethau  a 
welsai,  daeth  penaeth  y  müwyr  ato,  ac  a'i  hysbysodd  ei  fod  wedi  derbyn 
gorchymyn  o  Mosul  î  attal  y  gwaith.  Aeth  Mr.  Layard  dranoeth  yno  i 
ofyn  yr  achos  0  hyn.  Cymerodd  y  Fasha  amo  nad  oedd  efe  erioed  wedi 
rhoddi  y  fath  orchymyn,  ac  addawodd  ánfon  llythyr  at  Daoud  Agha,  yn 
gorchymyn  iddo  gynnorthwyo  yn  y  gwaith,  yn  hytrach  na'i  luddias. 
Dywedodd  yr  anfonai  y  Uythyr  hwn  ar  ei  ol  ef,  gan  nad  oedd  yn  chwen- 
nych  ei  gadw  ef  yno.  Wedi  dychwefyd  yn  ol,  adroddodd  wrth  Daoud 
Agha  am  ei  Iwyddîant  yn  ei  neges ;  ond  oddeutu  canol  nos  daeth  y  gẃr 
hwn  ato  i  hysbysu  fod  dyn  wedi  dyfod  yno  gyda  gorchymyn  pendant 
oddiwrth  y  Fasha  i  beidio  goddef  Mr.  Layard  ar  un  cyfrif  i  fyned  ymlaen 


210  DINASOEDD  Y  CYNOSSOBDD. 

â'i  orchwyl.     Hyu  a  barodd  iddo  fyned  jn  gjnnajr  draaoeth  ì  MosbI  i  ym- 
o£yn  yr  achos  o  hyny.     Pan  ddaeth  at  y  Pasha, 

««*Mi  a  ddeallais  gyda  dwyg  ofid/  meddaî  hwnw  wrtho,  *ar  ol  eich  ymad- 
awiad  ddöe,  bod  y  cnig  yr  yẃch  yn  cloddio  ynddo  wedi  cael  ei  arfer  yn  gladdfa 
gan  y  Mahomedaniaid,  a'i  fbd  wedi  ei  orehuddîo  â*u  beddau ;  yn  awr,  chwî  a 
wyddoçh  ei  fod  yn  beth  gwaharddedig  yn  ol  y  gyfraîth  i  aflonyddu  beddrod ;  ac 


y  mae  t  Cadi  a'r  Muftá  wedi  bod  gyda  mi  eisoes  ynghylch  y  mater.'  ^  Yn  y  lle 
cyntaf,'  atebais  innau,  *  gan  fy  mod  yn  llcd  hysbys  o*r  erug,  mi  a  allaf  si(^haa 
nad  oes  dim  beddau  wedi  eu  haflonyddu ;  yn  ail,  ar  ol  y  wers  ddoeth  a  grymus 
a  roddasoch  yn  Siwas,  ni  fyddai  beddfeini  yn  ddim  yn  y  byd  ar  fy  fiordd  i. 
Rhynged  bodd  i  Dduw,  y  mae  y  Cadi  a'r  Mufti  wedi  <ferbyn  addysg  oddiwrth  y 
wers  a  roddasoch  i  Ulema  drwg-foesawg  y  ddinas  hôno.'  *  Yn  Siwas,'  meddaî 
yntau,  gan  ddeall  fy  mwriad  yn  union,  *ýr  oedd  genyf  Mahomedaniaid  i'w  trin, 
ac  yr  oedd  tanssimat^  yno;  ond  yma  nid  oes  genym  ond  Kurdiaid  ac  Arabiaid ; 
ac  Wallah !  y  maent  yn  anifeiliaid.  Nid  oes  modd  î  mi  adael  i  chwi  fyned 
ymlaen ;  chwi  yw  fy  nghyfaill  goreu  a  mwyaf  mynwesol ;  pe  dygwyddaî  rhyw 
beth  i  chwi,  gymaint  fjrddai  y  gofid  a  ddyoddefwn !  Mae  eich  bywyd  yn  werth- 
fawrocach  na  hen  feini;  heblaw  hyny,  fe  fyddai  y  cyfirifoldeb  ar  fy  mhen  í.' 
Wrth  gael  fod  y  Pasha  yn  benderfynol  i  attal  ^  ymchwiliadau,  cymerais  amaf 
fy  mod  yn  cyds^Tiied  à'i  ateb ;  a  dymunais  am  i  Óatca98  perthynol  iddo  ef  gael 
ei  anfon  gydîa  mi  i  Nimroud,  gan  fy  mod  yn  dynmno  gwneuthur  darluniad  o*r 
eerfiadau,  a  chopì'o  yr  argraffîadau  á  ddiíorchuddìasid  eisoea.  Cyd^yniodd  â  hyn, 
a  gorchymynodd  i  swyddog  fyned  gyda  mi." 

Wedi  i  Mr.  Layard  ddychwelyd  yn  ei  ol,  cyfaddefodd  Daoud  Agha 
wrtho,  fod  y  Pasha  wedi  gorchymyn  iddo  ef  ddwyn  beddfeini  yno  o'r  pen- 
trefydd  cylchynol,  a'i  fod  ef  a'i  filwyr  wedi  bod  ddwy  noswaith  yn  brysur 
wrth  y  gorchwyl,  "  Nyni  a  ddinystriasom  fwy  o  wir  feddrodau  gwir  gred- 
înwyr,"  meddai,  "  wrth  wneuthur  rhai  fiFugiol,  nag  a  allasech  chwi  eu  di- 
fwyno  rhwng  Sab  a  Selamyiah.  Yr  ydym  wedi  lladd  ein  hunaiii  a'n  meîrch 
wrth  gario  y  meini  melldigedig  hyny."  Parhaodd  Mr.  Layard  i  gadw 
BÌfer  fëchan  o  ddynion  ar  waith  o  hyd,  a  daethant  o  hyd  i  amry w  luniau 
anferthol,  ac  argraffladau  mewn  llythyrenau  mawrion  ar  gefìiau  y  Uechau 
y  cerfìasid  y  lluniau  hyn  amynt.  Nid  oedd  ganddo  ddim  ammheuae4h 
erbyn  hyn,  nad  oedd  ystafelloedd  mawrion  yn  gladdedig  dan  y  crugìau ;  o 
garJyniad,  efe  a  ysgrÛenodd  at  Syr  Stratford  Canoing,  i  ddeisyfu  amo 
geisio  gorchymyn  oddiwrth  y  llywodraeth  Dyrciaidd,  yn  gwahardd  i  neb 
ymyraeth  âg  ef  yn  ei  ymchwiliadau.  Aeth  i  Mosul  ar  y  ISfed  o  Ragfyr, 
lle  yr  oedd  yr  holl  drigolion  mewn  gorfoledd  o  herwydd  diswyddiad  ei  hen 
gyfaill,  y  Pasha.  Pan  aethai  çyfieithydd  y  Consúlate  ato  aj*  ry w  orchwyl, 
efe  a'i  cafodd  yn  eistedd  mewn  ystafell  adfeiliedig,  i'r  hon.  y  disgynai  y 
dwfr  yn  ddirwystr.  •*  Fel  hyn  y  mae,"  meddai  yr  hen  Pasha,  "  gyda  chre- 
aduriaid  Úuw.  Döe,  yr  oedd  yr  holl  gŵn  hyn  yn  cusanu  fy  nhraed ; 
heddyw,  y  mae  pawb  a  phob  peth  yn  disgyn  arnaf ;  hyd  ynnod  y  gwlaw !" 
O  herwydd  bod  yr  hin  yn  attal  ychwaneg  o  gloddio  am  dymmor,  aeth  Mr.. 
Layard  i  Baghdad,  i  ymgynghorí  â  Mc^or  Eawlinson  ynghylch  mudîad  y 
cèrfìadau,  ac  amryw  bynciau  eraiU.  Ar  ei  ddychweliad  i  ífosul,.  yr  oedd 
pob  peth  wedi  cyfnewid  yno:  y  rhai  a  fifoisent  i'r  mynyddoedda'r  difiraetb- 
wch  rhag  gormes  yr  hen  lywodraethwr,  a  ddychwehîsent  yn  ol;  ac  er  fod 
y  tymmor  wedi  cerdded  ymhetl,  yr  oedd  pobl  y  wlad  yn  brysur  yn  haU| 

1 T  drafn  ddiwygedig  a  ddygasrd  i  mewn  i'r  rhan  fwyaf  o  daloitbìau  Twrci,  onil  yr 
bon  oedd heb gyrliaedd  etei  Mosul  a  Baghdad. 


DINA80EDD  T  CYNOESOEDD:       ^       211 

gim  ea  bod  yn  awr  yn  meddu  gobaith  oallu  casglu eu cyuauaf  mewn hedd- 
weh  a  llonyddwch.     Ao,  meddaî, 

"  Nîd  oedd  y  cyfnewidîad  a  gymerasû  le  yn  nginyneb  y  wlad,  yn  ystod  fy 
absennoldeb  yn  daim  llaî  hynodna'r  un  a  gymerasaì  le  yn  nghyflwr  gwladychol 
y  dalaeth.  I  mi  yr  oedd  y  ddau  yn  hyfryd  a  boddhaol.  Yr  oedd  y  gwlawog- 
ydd  a  ddiagynasent  yn  ddibaîd  er  diwmod  fy  ymadawiad  i  Baghdad,  wedi  prys- 
uro  tyfiant  y  gwanwyn.  Nid  oedd  y  crug  mwyach  yn  bentwr  cras  a  diflfrwyth ; 
ei  arwyneb  a'i  ochrau  oeddynt  yn  orchuddiedig  à  gwyrddlesni.  0  ben  y  pig- 
adaîl,  yr  oedd  fy  llygaîd  yn  gweled,  ar  y  naill  law,  wastadedd  llydan,  yn  caeì  eî 
gylchynu  gan  y  Tigris  a'r  Zab ;  ac  ar  y  llaw  arall,  gwelid  gwlad  isel,  donawg, 
yn  cael  ei  thermiu  ean  fynyddoedd  crib-eiryawl  £urdÌ8tan ;  ond  nid  y  difiaeth- 
wch  gwag  a  dìnrwyth  y  gadawswn  ef  fis  yn  ol,  ydoedd  efe  mwyach ;  yr  oedd  y 
tirweçld  wedi  ei  ddUladu  à  gwyrddlesni,  pebyll  duon  yr  Arabîaid  a  frithent  was- 
tadedd  Nimroud,  a'u  preidmau  Uiosog  a  oorent  ar  y  bryniau  hirbell.  *  *  * 
Yr  aradr  a  agorasaî  ei  rhychau  ar  y  crug,  ac  yr  oead  ŷd  wedi  ei  hau  uwch  pal- 
asau  breninoedd  Assyria.  , 

Gan  fod  Cadi  Mosul  yn  parhau  yn  ei  ymdrechiadau  i  gyffiröi  y  trigolion 
yn  ei  erbyn,  deisyfodd  Ismael  Pasha  ar  Mr.  Layard  i  beidio  a  chloddio  dros 
ychydig  nes  yr  elai  y  cyflä'o  heibio^  yr  hyn  a  wnaeth  i  raddau,  trwy  gadw 
dim  ond  ychydig  o  ddynion  at  y  gwaith.  Cymerodd  fantais  o'r  seibiant 
yma  i  ennill  cyfeillgarwch  y  Sheikh  Abd-ur-rahman.  Ymwelodd  â'i  wer- 
syll,  ac  anrhegodd  ef  â  gwìsg  sidan»  sugr,  coflSy  &c.  ac  addawodd  yntau 
na  yspeiliai  ac  na  flinai  ef  mwyach.  WrÖi  ddychwelyd  o  wersyll  y  Sheikh 
hwn  un  boreu,  canfyddai  .ddau  Arab  perthynol  î'r  llwyth  yn  carlamu  nerth 
y  camau.     Pan  ddaethant  i  fynu  ato,  safasant,  a  llefasant, 

"  Brysiwch,  O  Bey,  brysîwch  at  y  cloddwyr,  oblegid  daethant  o  hyd  i  Nimrod 
ci  hunan.  WaUah,  y  mae  yn  rhyfeddol,  ond  y  mae  yn  wir !  Yr  ydym  nî  wedi 
ei  weled  à'n  llygaid  ein  hunain.  Nid  oes  yr  un  Duw  ond  Duw :'  ao  wedi  i'r 
ddau  uno  yn  yr  ymadrodd  crefyddol  yma,  carlamasant  ymaîth,  heb  ddyweyd 
gaîr  yn  rhagor,  tu  a'u  çwersylL  Pan  y  cyrhaeddais  yr  adfeilion,  disgynais  i*r 
clawdd  newydd ;  a  chefais  y  eweithwyr,  y  rhai  a  welsent  fy  nyfodiad  eisoes,  yn 
sefyll  fferllaw  pentwr  o  faseedj  a  mentyll.  Tra  y  dynesai  Awad,  ac  y  gofynai 
am  anäeg  i  ddathlu  yr  aehlysur,  yr  Anibiaid  a  dynasant  ymaith  y  gysgodlen  a 
godasent  ar  frys,  ac  a  ddiguddiasant  ben  anferthol  wedi  ei  gyflawn  gemo  allan 
o  fynorglai  y  wlad.  Yr  oeddynt  wedi  dì'orchuddio  rhan  o'r  ddelw,  ond  yr  oedd 
y  rhan  arall  o  honi  eto  yn  gladdedig  yn  y  ddaear.  Gwelais  ar  unwaith  fod*  yn 
rhaid  bod  j  pen  yn  perthyn  i  lew  neu  darw  asgellog,  cyfielyb  i  rai  £.horsabad 
a  Persepolis.  Yr  oedd  wedi  cadw  yn  hynod  o  dda.  Darluniad  y  wyneb  ydoedd 
daw^,  er  hyny  yn  fawreddig,  a  chynlluniad  y  wyneb  a  ddangosai  wybodaeth 
celfyddgar  na  alfesid  eî  ddysgwyl  mewn  ^waith  mor  hen.  Yr  oedd  tri  chorn  iV 
cap,  ac  yn  annhebyg  i'r  teirw  nenddynol  a  gawsid  hyd  yn  hyn  yn  Assyria,  yr 
oedd  yn  grwn,  ac  heb  yr  un  adaum  ar  ei  dop.  Nid  oeddwn  yn  rhyfeddu  bod 
yr  Arabiaid  wedi  synu  ac  arswydo  wrth  weled  y  ddrychioiaeth  hon.  Nid  oedd 
anffhen  am  ddychymyeu  llawer  i  ddwyn  y  tybiau  rhyfeddaf  i'r  meddwl.  Y  pen 
an^rthol  hwn,  wedi  ei  gàuu  gan  henaint,  yn  codi  fel  hyn  o  ganol  y  ddaear,  a 
allasai  yn  iawn  berthyn  i  un  ot  bodau  arswydus  hyny  a  ddarlunir  yn  nhraddod- 
iadau  y  wlad,  fel  yn  ymddaneos  i  farwolion,  yn  esgyn  yn  arafaidd  o  annwn.  Un 
o'r  gweithwyr,  wedi  cael  cipoiwg  ar  yr  ançhenfll,  a  daflasai  ei  fasged  i  lawr,  ac 
a  redasai  i  Mosul,  c^^ynted  ag  y  gaÌlai  ei  draed  ei  garìo.  Deallais  hyn  çyda 
thrìstwch,  gan  fy  mod  yn  dysgwyly  canlyniadau.  Tra  yr  oeddwn  yn  arolygu 
symudiad  y  prìdd  oedd  yn  parhau  i  lynu  wrth  y  cerflad,  ac  yn  rhoddi  cyfar- 
wyddiadau  am  i'r  gwaith  fyned  ymlaen,  clywid  sŵn  marchogion,  a  chyda  hyn, 
Abd-ur-rahman  yn  cael  ei  ddilyn  gan  hanner  ei  Iwyth  a  ymddangosasant  ar  fln 
y  clawdd.    Cygynted  ag  y  cyrhaeddasai  y  ddaü  Arab  y  pebyll,  ac  yr  hysbysas- 


212  DIMASOBDD  Y   CTNOSSOSDD. 

ant  am  y  rhyfeddodau  a  welsent,  neidiaìiai  pawb  ar  gefii  ei  gaaeg,  a  mardiogas- 
ant  at  y  crug  ì  foddloni  eu  hunain  ynghylch  gwìredd  yr  adrod(£iadau  anhygoel 
hyn«  I^an  welsant  j  pen,  gwaeddasant,  <  Nid  oes  yr  un  Duw  ond  Duw,  a  Mo- 
hammed  yw  eî  bropnwyd  T  Ni  ellìd  llwyddo  i  gael  gan  y  Sheikh  i  ddisgyn  íi 
clawdd  am  beth  amser,  er  darbwyllo  ei  hun  mai  darn  o  faen  oedd  yr  eílun  a 
welai.  '  Nid  gwaith  dwylaw  dynion  ydyw  hyn,'  meddai, '  am  y  rhai  hyn  y  mae  y 
Prophwyd,  tangnefedd  iddo !  wedi  dyweyd  eu  bod  yn  uwch  na'r  gobalwydd 
{díUe-4ree)  uchaf;  dyma  un  o'r  eilunod  y  darfu  i  Noah,  tangnefedd  iddo !  eu 
melldithio  cyn  y  diluw.'  Yn  y  £Eum  yma,  yr  hon  oedd  effiûth  chwiliad  numyl- 
aidd,  y  cydsyniai  yr  edrychwyr." 

Mewn  coffadwriaeth  o'r  achlysor,  Uaddwyd  defjûd,  a  darparwyd  gwledd, 
o'r  hon  y  eyfiranogodd  yr  holl  Arabiaid  oddiamgylehy  a  threulìasant  y  rhan 
fwyaf  o'r  nos  mewn  dawnsiau.  Eìthr  y  newydd  am  hyn,  fel  y  gallesid 
dysgwyl,  a  achosodd  gynhwrf  nid  bychan  ymhlith  trígolion  Mosol.  Aeth 
y  Cadi  a'r  Mnfd  at  y  llywodraethwr ;  ac  ar  ei  ddymunìad,  peidîwyd  a 
chloddio  mwy  nes  y  tawelai  y  cyŵo.  Yn  y  cyÊunser,  ymwelodd  Mr. 
Layard  âg  adfeilion  hynod  El  Hathar.  Ar  ei  ffordd  yno,  daeth  i  wersylly 
penaeth  Arabaidd  nodedig,  Sofuk ;  ac  fe  aUaî  na  fyddai  yn  annifyr  gan  em 
darllenwyr  gael  darluniad  o  dylwyth  Arabaidd : 

''  Ar  amser  ein  hymweliad,  yr  oedd  8ofuk  yn  ẃr  i  dair  o  wragedd,  y  rhai  a 
ystyrid  fel  yn  meddu  hawl  neillduol  ar  ei  serch  a'i  nodded  parhaus ;  oblegid  un 

0  wendidau  Sofuk,  naili  ai  oddiar  ddymuniad  i  argraffu  symadau  o'i  fawredd  a'i 
pademid,  neu  oddíiar  hoffder  at  y  cyfiiod  cyntaf  mewn  by wyd  priodasol,  ydoedd 

1  gymerjrd  gwraig  newydd  bron  bob  mis ;  ac  ar  ddiwedd  yr  amser  hwnw  i'w  hys- 
garu,  a'i  plu'iodi  ni  i  un  o'i  weinyddion.  Yr  oedd  y  dyn  dedwydd  fel  hyn  yn 
byw  mewn  mêlfis  parhäus.  (yr  tair  boneddiges  a  fiurnent  ei  harem  yn  awr,  y 
benaf  ^doedd  Amsha,  yr  hon  a  ganmolid  am  ei  harddwch  a'i  gwaedoliaeth,  yn 
nghaniadau  holl  Arabiaid  y  diffaethwch.  Merch  ydoedd  i  Hassan,  penaeth  y 
Tai,  llwyth  a  oh-heimaî  ei  díarddiad  i'r  gorhenedd  pellaf.  Cymerasai  Sofok  hi 
trwy  drais  oddiar  ei  thad,  ond  yr  oedd  bob  amser  wedi  ymddwyn  tuag  ati  gyd 
a'r  parch  mwyaf.  O  herwydd  ei  gradd  a'i  harddwch,  ennillasai  y  titl  o  '  Fren- 
ines  y  diffaethwch.'  Ei  llun,  yr  hwn  a  ellid  ei  oLrhain  yn  hawdd  trwy  y  crys 
teneu  a  wisgai,  yr  un  íath  a  gwra^edd  Arabaidd  eraill,  ydoedd  ffurfiaidd  a  phryd- 
ferth.  Yr  oedd  yn  dàl  o  ran  maintiolaeth  ac  yn  deg  o  ran  gwedd.  Eî  gwynẁ- 
pryd  ydoedd  reoÌaidd.  Yr  oedd  yn  harddach  na  chyffiredin ;  a  chan  yr  Arabiaid 
yr  oeád  yn  berfiaith,  oblegid  yr  oeddynt  wedi  treulio  pob  dyfais  o  fewn  eu  galln 
1  gwblhau  yr  hyn  yr  oedd  natur  wedi  ei  ddechreu.  Ei  gwefiisau  oeddynt  wedi 
eu  Uiwio  yn  aduías — ^gwneid  i  aeliau  ei  llygaid  syfarfod  eu  gilydd  uwch  ei 
thrwyn  trwy  eu  lliwio  âç  indigo:  ei  gruddiau  a'i  thdcen  a  ysmotid  â  berthfanau 
(beauty  epats) ;  blew  ei  hamrantau  oeddynt  wedi  eu  duo  à  íoìU;  aca^ei  bronau 
a'i  mynwes  y  gellid  gweled  lluniau  blodau  ac  addumiadau  dychymygol,  y  rhai 
oeddynt  yn  cael  eu  cario  yn  dafiodwaith  a  rhwydwaith  dros  ei  holl  gotÈ.  ^^ 
oedd  dustdlws  anferthol  o  aur  yn  hongian  oddlwrth  bob  clust,  yrnaiagyr- 
haeddent  hyd  ei  gwasg,  ac  a  derfynent  mewn  taflenau  o'r  un  metel,  y  rhai  oedd- 
ynt  wedi  eu  cerfio  a'u  haddumo  à  phedwar  o  feini  gwerthfawr.  Ei  thrwyn  hefyd 
a  addumid  â  modrwy  aur  anferthol,  wedi  ei  ^wychu  â  gemau  o  faintioli  mor 
fawr  fel  ag  i  guddio  ei  genau,  ac  yr  oedd  yn  rhaid  eu  symud  pan  y  byddaiyftp; 
eddiges  yn  bwyta.  Bhesi  trymion  o  gíeiniau,  damau  o  gwrel,  a  gem-feim 
gwerthfawr,  a  grogent  oddiar  ei  gwddf ;  modrw^^u  arian  a  amgylchent  yn  Uac 
ei  harddyndu  a'i  fierau,  ae  a  drystient  yn  uchel  pan  rodiai.  Täíid  mantell  ŵ?* 
brithesog  dros  ei  chrys  glas  pan  elai  allan  o'r  babell,  a  rhwymid  cadach  cyŵedin 
am  ei  phen.  Yn  ei  thyluaeth,  hi  a  unai  y  cynneddífau  breninesol  a  theuìuol)  ac 
yr  oedd  y  cwbl  yn  cael  eu  dwyn  ymlaen  gydag  ystyriaeth  ddyladwy  at  gynnil- 
deb.  Yr  oedd  y  llen  fawr  o  frethyn  o  flew  geifir,  yr  hon  a  fiurfiai  y  babell,  yn 
cael  ei  ddal  i  fyny  gan  ddeuddeg  neu  bedwar  ar  ddeg  o  bolion,  ac  yr.  oedd  yu 


-J 


DINASOSBD   Y   C¥NO£SO£DD.  213 

hollol  agored  ar  un  ochr.  Gan  ei  bod  wedi  ei  cfawbl  neîllduo  i'r  gwragedd,  nid 
oedd  dm  terfynau  ynddi,  ffel  sydd  yn  mhabell  yr  Arab  cyffredin,  yr  hwn  sydd 
yn  gorfod  neiílduo  comel  i  dderbyn  ei  westeion.  Bhwngy  polion  canol,  yr  oedd 
sachau  o  flew  geifr  wedi  eu  gosod  yn  glòs  at  eu  gilydd,  ac  yn  Uawn  rtcé,  ŷd, 
haidd,  coffî,  &c.,  à'u  geneuau  yn  agored.  Taenasid  carpedau  a  chlustogau  ar- 
nynt,  ac  ar  y  rhai  hyn  y  çorweddai  Amsha.  Yr  oedd  oddeutu  hanner  cant  o 
lawforwynion  o'i  hamgylch,  yn  eu  crwcwd  ar  y  llawr,  i  gyd  naiU  ai  yn  gwjrlio  y 
peiriau  llydain ;  yn  crasu  bara  ar  y  dalenau  naiam  oedd  wedi  eu  poethi  ar  y 
marwor,  neu  yn  ysgwyd  y  crwyn  oedd  yn  llawn  llaeth  ac  yn  crogi  oddiwrth  dn 
pholyn,  yr  hwn  a  gorddent  yn  y  dull  yma,  er  mwyn  cael  ymenyn.  Braint  y 
wraig  benaf  ydyw  darparu  y  cîniaw  i  westeion  ei  çŵr,  yn  ei  phabell  ei  hun.  Ý 
tânau  oeddynt  yn  gynneu  ar  bob  llaw,  a  anfonent  i  fyny  gwmwl,  yr  hwn  a  grogai 
yn  drymllyd  o  dan  íèni  y  babell,  ac  a  fuasai  er  ys  talm  wedi  pylu  pob  Uygaid 
Uai  dyselaër  na  rhai  Amsha.  Fel  y  byddai  y  merched  yn  galw  am  gyflenwadau, 
hi  a  godai  gomel  ei  charped,  dattodai  eneuau  ei  sachau,  a  rhanai  eu  cynnwys- 
iad.  Yr  oedd  pob  peth  yn  myned  drwy  ei  dwylaw  hi.  Er  mwyn  dangos  ei 
hawdurdod  a'i  huchanaeth,  hi  a  arUwysai  fi&rwdlif  o  ddifri'ad  ar  ei  Uawforwynion, 
y  rhai  y  mae  yn  rhaid  fy  esgusodi  rhag  ceisio  eu  cyfieithu.  ***** 
Ei  phlant,  tri  o  fechgyn  bychain  noethion,  wedi  duo  ean  yr  haul  a*r  Uaid,  a'u 
haddurno  â  chynffbn  hir  yn  croffi  o'u  coryn,  a  ymdreiglent  }ti  y  Uudw  neu  ar  y 
glasweUt.  Yr  oedd  Amsha,  fel  y  dywedais,  yn  meddu  rhan  yn  serchiadau,  er 
nad  oedd  o  babeU  Sofiik — oblegid  meddai  pob  tylwyth  ei  babeU  ei  hun — ^gyda 
dwy  eraiU ;  Atoniah,  nid  oedd  hon  fawr  yn  ol  iddi  o  ran  harddwch  personol ;  a 
Ferrah,  yr  hon  o  ran  ei  dechreuad  oedd  yn  gaethforwyn  o  Yezîdih,  ac  heb  feddu 
yr  hawi  leiaf  i  gael  ei  chyirîf  yn  hardd.  Yr  oedd  Amsha,  pa  fodd  bynag,  yn  dal 
ei  Uywodraeth  o  hyd,  ac  ni  allai  y  UeiU  eistedd  i  lawr  yn  ei  gŵydd  heb  ei  chenad. 
Iddi  hi  yr  ymddiriedid  a^oriadau  y  fwyd-geU — a  chaniatau  bod  ffan  Sofuk  fwyd- 
ffeU  ac  agoriadau — ac  nid  oedd  yr  un  apeiiad  oddiwrth  ei  hawaurdod  ar  bync- 
lau  perthynol  i  deuluaeth." 

Bhaid  i  ni  addef  fod  y  dyfyniad  hwn  yn  faith,  yn  rhy  faith,  fe  aUai,  ond 
gan  ei  fod  yn  rhoddi  darluniad  mor  fywiog  o  arferion  teuluaîdd  plant  y 
diffeithwch,  ni  aUem  ymattal  rhag  ei  osod  o  flaen  y  darUenwyr.  Y  mae 
yn  ddiogel  genym  yr  esgusoda  y  rhan  decaf  o'n  darUenwyr  ni  am  roddi  iin 
dyfyniad  peUach,  sef  o'r  duU  y  bydd  yr  Arabiaid  yn  cymeryd  iddynt  eu 
hiinain  wragedd,  ac  yna  ni  a  awn  ymlaen  gyd  â'n  pwnc. 


«o 


*  Ya  Bej '  (O  Arglwydd),  meddai  Dathan,  un  o  Iwyth  Sofuk,  a  anfonasîd  i  heb- 
rwng  Mr.  Layard,  *  nid  yw  yr  Arab  yn  meddwl  am  ddim  ond  dau  beth,  rhyfela 
a  charu ;  am  ryfela,  O  Bej,  y  mae  pawb  yn  deaU  hyny ;  gan  hyny,  ni  a  ymddy- 
ddanwn  am  garu ;'  a  soniai  mewn  iaith  wresog  am  lendid  y  gwyryfon  Arabaidd, 
a'r  gwobrwyon  gwerthfawr  a  addawent  i'r  neb  a  hynodai  ei  hun  wrth  yspeiUo 
neu  ymladi  Yna,  dywedodd  wrthyf  am  eu  duU  yn  cam,  a*r  modd  y  byddai 
carwr  yn  hysbysu  ei  gariad.  Bydd  serchiadau  Arab  yn  cael  eu  rhoddi  yn  fuan 
ar  ryw  eneth  a  ddenai  ei  fìgrd  wrth  iddi  basio,  pan  yn  dwyn  dwfr  o'r  fiynnonau, 
neu  yn  symud  i  borf ëydd  newydd.  Nid  oes  dim  cyffelyb  i  sydynrwydd  ei  gar- 
iad,  ond  ei  wresogrwydd  yn  unig.  Bydd  yn  barod  i  farw  drosti,  ac  y  mae  naiU 
ai  yn  ymroddi  i  gampau  gorwyllt,  neu  i  feddyUau  pruddçlwyfus.  Ni  fydd  y 
wyryf,  neu  wrthdàrych  ei  serch,  yn  gwybod  am  y  teimladau  a  gyflfroisai.  Ý 
carwr,  gan  hyny,  a  geisia  wneuthur  y  peth  yn  hysbys ;  ymddyddana  âg  un  o'i 
pherthynasau,  neu  ryw  aelod  o'r  Uwyth  a  fyddo  yn  cael  derbyniad  i  Aarem  y 
babeU  lle  byddo  hi  yn  trigo ;  ac  wedi  sicrhau  ei  gyfrinach  trwy  Iẃ,  addefa  ei 
gariad,  ac  erfynia  ar  ei  gyfrinachwr  i  geisio  cyfleusdra  iddo  gael  ei  chyfarfod. 
Os  cydsynia  hwn  i  siarad  à'r  ferch,  el  ati  pan  fyddo  ar  ei  phen  ei  hun,  ac  wedi 
tynu  i'fyny  flodeuyn  neu  lasweUtyn,  dywed  wrthi,  *  Cymerwch  eich  Uẃ,  yn  enw 
JT  Hwn  a  wnaeth  y  blodeuyn  yma,  na  ddadguddiwch  chwi  byth  wrth  neb  y  peth 
yr  wyf  fi  yn  myned  iV  ddyweyd  wrthych.'    Os  na  fydd  yn  dueddol  i  dderbyn 


214  DINASOEDD   Y   CYNO£80£DD. 

aûerchiadau  carwr»  hi  a  wrthyd,  ac  a  el  piaith,  ond  ni  ddadguddia  byth  wrüi 
neb  yr  hyn  a  gymerasai  le ;  neu  os  bydd  i'r  gwrthwynefi,  hi  a  etyb,  '  Yr  wyf  td 
tyngu  wrth  yr  Hwn  a  wnaeth  y  ddalen  a  ninnau,'  ac  yna  fe  drema  y  dyn  y  m 
a  r  pryd  y  bydd  i'r  ddau  gyfarfod.  Anaml,  ob  byth,  y  bydd  y  llŵon  a  grmerìi 
dan  \T  amgylchìadau  hyn  yn  cael  eu  tòri.  *  *  *  *  Ni  ddichoni'r  drefìio 
briodi,  a'r  esgeulusdra  a  pha  un  yr  ymddygir  at  y  ffwragedd  lai  na  bod  yn  niw- 
eidiol  yn  eu  canlyniadau.  Os  bydd  Arab  yn  ammheu  ffyddlondeb  ei  imdg,  ac 
yn  cael  profion  eglur  o  hyny,  geill  ei  lladd  yn  y  fan  ;  ond  yn  y  cyffredin,  efe  a 
ddewÌBa  yn  hytrach  gelu  ei  warth  oddiwrth  y  Uwyth,  gan  y  dygai  y  cyhuddiad 
hwnw  waradwydd  amo  ei  hunan.  Weithiau,  bydd  yn  eî  hysgaru,  ji  hyn  aellir 
ei  wneuthur,  drwy  adrodd  deirgwaìth  rjrw  ffurf  benodoL  Ëydd  ^an  y  wraig 
fwy  o  achos  î  ofhi  ei  pherthynasauy  y  rhai  yn  gyffiredin  a'i  rhodoant  i  farwolaeth, 
am  ddwyn  enw  drwg,  fel  y  dywedant,  ar  ei  theulu." 

Dychwelodd  Mr.  Layard  i  Mosul,  a  phrysurodd  i  Nimroud,  ac  yn  fuan 
daeth  llywodraethwr  newydd,  o'r  enw  Tahyar  Fasha,  i'r  dalaeth,  yr  hwn  a 
ddarlunir  fel  hen  ŵr  boneddig  eyfiawn  a  haelírydig,  a  thra  hysbys  yn 
llythyraeth  a  hanesiaeth  ei  wlad.  Daeth  llythyr  hefyd  oddiwrth  Syr 
6tratford  Cannìng,  yn  awdurdodi  Mr.  Layard  i  fyned  ymlaen  â'r  gwaith. 
Bu  hyn  yn  gefnogaeth  nid  byoban  iddo,  oblegid  ni  ehaf odd  ei  flino  gymaint 
ar  ol  hyny.  Wedi  dewis  nifer  fechan  o  weithwyr  cyfarwydd,  declieuodd 
gloddio  yn  yr  un  man  ag  o'r  blaen,  a  daeth  o  hyd  i  lawer  o  gerfìadau  llewod 
a  phenau  dynion  iddynt,  darluniadÁu  o'r  brenin  yn  hela,  dinas  yn  cael  á 
gwarchae,  &o.  Yr  oedd  y  Uiwiau  amynt,  yn  enwedig  y  glaa  a'r  coch, 
mor  ddpglaer  a  phan  y  gosodwyd  hwynt  gyntaf  (JSsrec.  zxìii.  14, 15)  ond 
yr  oeddynt  yn  gwywo  yn  fuan  wedi  eu  dwyni'rawyr  agored.  Ondgan  y 
bydd  genym  i  roddi  darluniad  manylach  o  honynt  yn  fuan,  nyni  a'u  gadawn 
yn  bresennol.  Tra  yr  oeddynt  yn  eu  gwneuthur  yn  barod  i'w  symud 
ymaith,  ymwelodd  Tahyar  Paâha,  y  llywodraethwr  newydd,  a  goegordd  o'i 
awyddo^on,  â'r  cloddiadau,  a  bu  yno  am  ddau  ddiwmod. 

"Wrth  weled  y  cerfddelwadan,  dadganodd  ei  syndod  gymaint  a'r  Arabîaid,  ac  nid 
oedd  ei  dybiau  ynghylch  natar  y  gwrthddrychan  a  ddarlunid  yn  nemawr  fwy  rhesymol 
na  rhai  meibion  y  diffeithwch.  Yr  oedd  y  Uewod  pen-ddynol  anferthol  yn  peri  cy- 
maint  o  arswyd  ag  yr  oeddynt  o  ryfeddod  i'w  ddilynwyr.  Adfleiniai  yr  ymÄdroad, 
'  Nid  oes  yr  un  Duw  ond  Duw  *  ar  bobllaw.  '  Bilunod  yr  anffyddwyr  yw  y  rhai 
hyn/  meddìiái  un  mwy  gwybodus  na'r  UeiU.  *  Owelais  lawer  o  rai  cyflfelyb  iddynt  pan 
oeddwn  yn  ItaUa  gyda  Heschid  Paacha,  y  cenadwr.  Wallah,  y  maent  ganddynt  yn  eu 
hoU  eglwysydd,  a  bydd  y  Papas  (offeiriaid)  yn  penlinio  ac  yn  Uosgi  canwyUau  ou 
blaen.'  *  Na,  fy  oen,*  meddai  Twrc  henach,  a  mwy  profiadol,  '  mi  welais  eilunod  yr 
anffyddwyr  yn  eglwysydd  Beyoglu,  y  maent  wedi  eu  gwisgo  mewn  amryw  liwiau,  acer 
fod  gan  rai  o  honynt  esgyU,  nid  oes  gan  ddim  o  honynt  gorff  a  chynffon  ci  »\dym» 
waith  y  Jin,  y  rhai  y  darfu  i  Solomon  sanctaidd,  heddwch  iddo  !  eu  meUdithio,  a^ 
carcharn  dan  en  ael.'  '  Mi  a  welais  rai  tebyg  iddynt  yn  siopau  eich  meddygon  aeli 
eiUwyr,'  meddwn  innau,  gan  gyfeirio  at  y  delwau  adnabydduç,  hanner  merch  *^5^ 
Uew,  a  weUr  mor  gyfiredin  yn  marchnadleoedd  Caercystenyn.  *  Na  ato  Djiw,'  meddai 
y  Pasba, '  dyna  yr  arwyddluniau  cysegredig  y  Uefara  y  gwir  gredinwyr  yn  barchua  am 
danynt,  ac  nid  cywreinwaith  yr  anflÿddwyr.'  '  Nid  oes  yr  un  anflPjrddiwr  yn  ^^» 
meddai  y  pciriannydd,  yr  hwn  yr  edrychid  i  fyny  ato  fel  awdurdod  ar  y  pynciau  nyn, 
'yn  Prangistan  nac  yn  Ỳenghi  Duma  (America)  a  allai  wneuthur  dim  yn  debyg  i  ûwn 
acw;  gwaith  y  Maius  (doethion  y  Dwyrain)  ydynt;  ac  y  maent  i  gael  eu  hanfoû  J 
Loegr,  i  flfurfio  porth  i  balas  y  frenines.'  *  Duw  a  feUdithio  yr  anffyddwyr  a'u  iou 
weithredoedd,'  meddai  rhaglaw  y  Pasha ;  'y  pethau  a  ddel  o'u  dwylaw  sydd  yn  dyfoû 
oddiwrth  Satan ;  fe  ryngodd  bodd  i'r  HolUlluog  iddynt  fod  yn  fwy  cywrain  a  g^"^^ 
na'r  gwir  gredinwyr  yn  y  byd  yma,  fel  y  byddo  eu  cosbcdigaeth  hwy  a  gwobr  y  ^ö**' 
lonìaid  yn  fwy  yn  y  byd  nesaf.'  " 

Daeth  yr  hin  mor  boeth,  ae  ieehyd  Mr.  Layard  mor  wael,  fel  ag  i  wneutbur 


DINA60BDD  Y  CYN0E60EDD.  216 

yn  anghenrheidiol  îddo  fyned  î  hînsawdd  mwy  tyinherus ;  o  ganlyniad, 
penderfynodd  fyned  i  fynyddoedd  y  Tîyari,  î  ymweled  â*r  Oristîonogion 
Caldeaidd  yno.  Y  mae  ei  hanes  mor  ddyddorawl  fel  yr  ydym  yn  dra  an- 
ewyllysgar  i'w  adael  allan,  ond  gan  y  cymerai  ormod  o  le  yn  bresennol,  ni 
awn  heibio  iddo,  gan  fwriadu  cygynted  ac  y  cawn  hamdden  i  ddychwelyd 
a  rhoddi  crynodeb  o  hanes  am  y  Cristionogion  hynod  hyn,  y  rhai  a  ellir  ea 
galw  yn  Brotestaniaîd  Asia.  Ar  ei  ddychweliad  i  Mosul,  <^odd  lythyrau 
o  lioegr  yn  ei  aros  yno,  yn  hysbysu  fod  Syr  Stratford  Canning  wedi  tros- 
gl^ryddo  y  cwbl  a  gaffaî  yíi  y  cloddiadau  i'r  llywodraeth  Frytanaidd,  a  bod 
y  llywodraeth  wedi  caniatâu  swm  o  arian  er  dwyn  ymlaen  y  cloddiadau 
ynNimroud,  amanau  eraill.  Er  nad  oedd  y  swm  ond  bychan,  eto  pender- 
fynodd  Mr.  Layard  ei  ddefhyddio  yn  y  ffordd  oreu,  a*i  wneuthur  i  fyned 
can  belled  ag  y  gallai.  Yr  oedd  anghen  mawr  amo  am  ddarluniedydd, 
trwy  fod  Uawer  o'r  cerfíadwaith  yn  rhy  ddrylliog  iV  symud ;  ond  gorfu 
iddo  gymeryd  y  gorchwyl  hwn  amo  ei  hun,  heblaw  arolygu  yr  holl  weith- 
wyr,  a  phacio  i  fyny  y  rhai  a  ddalient  eu  symud.  Wecü  cyflogi  nifer  o'r 
Arabiaid,  hanner  cant  o'r  Nestoriaid  Caldeaidd  a'u  teuLuoedd,  naddwr 
marmor  celfydd,  saer,  &c.,  efe  a  ymosododd  ar  y  gwaith  drachefh ;  ac  yn 
awr  yr  oedd  ei  Iwyddiant  yn  gymhesur  â'i  ymdrechiadau.  Pan  roddaâai  i 
fyny  ei  waith  oddeutu  y  Nadolig,  wyth  o  ystafelloedd  oeddynt  wedi  ea 
dlorehuddio ;  ond  erbyn  diwedd  mis  Ebrill  daethai  o  hyd  i  wyth  ar  hugain  o 
ystafelloedd  ëang,  a'r  cwbl  o  honynt  yn  llawn  o  gerfiadau. 

*•  Yr  oedd  y  bâsddelwadau  yn  rhaî  o'r  dyddordeb  mwyaf.  Darlunient  ryfel- 
oedd  y  brenîn,  a  gorchfygiad  cetiedl  estronol.  Gwelid  y  brenin  a'i  filwyr  mewn 
rhyfel  à'i  elynion  o  dan  gastell  gelynol,  Saif  mewn  cer byd,  wedi  ei  ddilladu  yn 
orwych,  ac  yn  cael  ei  dynu,  fel  arferol,  gan  dri  o  feîrch  wedi  eu  hamwisgo  yn 
geinwych.  Y  mae  yn  gollwng  saeth  yn  erbyn  y  gwarchauedigion,  neu  yn  erbyn 
rhyfelwr,  yr  hwn  sydd  eisoes  wedi  ei  archolli,  ac  yn  syrthio  allan  o*i  gerbyd,  un 
o  feirch  pa  un  sydd  wedi  cwympo  i  lawr.  Y  mae  gweinydd  yn  amddiffyn  corff 
y  brenîn  â  tharian,  a  cherbydwr  yn  dal  yr  awenau,  ac  yn  gyru  y  meirch  yn  eu 
blaen.  Gwelir  rhyfelwr  wedi  syrthio  o  gerbyd  y  gelyn,  ac  y  mae  bron  dan  draed 
y  meirch.  Uwch  y  brenin,  darlunîr  ei  nawdd-dduw,  cyffelyb  i'r  rhai  yn  Persep- 
olis,  ar  lun  dyn  asgello^,  mewn  cylch,  ac  yn  gwisgo  caç  comiog,  tebyg  i'r  llewod 
a'r  teirw,  a  pnenau  dynion  iddynt.  Yn  debyg  i'r  bremn,  y  mae  yntau  yn  goU- 
wng  saeth,  ond  bod  ei  phen  yn  daîr  fforchog.  Y  tu  ol  i'r  brenin  y  mae  tri  cner- 
byd,  y  cyntaf  sydd  yn  eael  ei  dynu  gan  dri  o  feîrch,  un  o  ba  rai  sydd  yn  prancio 
ac  un  arall  yn  cwympo — yn  hwn  mae  y  rhyfelwr  wedi  ei  drywanu  gan  saeth,  ac 
fel  pe  byddai  yn  erfyn  am  arbediad  ei  fywyd.  Mae  dau  ryfelwr  yn  y  cerbydau 
eraul,  un  yn  gollwng  saethau,  a'r  llall  yn  Uy wio  y  meirch,  y  rhai  sydd  ar  garlam. 
Y  mae  baner  yn  mhob  cerbyd — yr  arwyddlun  ar  un  ydyw  bwäwr,  â  chap  comiog 
ganddo,  heb  esgyll  iddo,  ac  yn  sefyll  ar  darwj  ac  ar  y  ddwy  arall  dau  darw,  gefn 
yn  nghefn.  Yn  ngwaelod  y  fasddelwad  gyntaf,  y  mae  Uinellau  tònog,  i  ddynodi 
afon  neu  ddwfr,  ac  y  mae  sypiau  o  goed  yma  ac  acwary  ddau.  Mewn  gwananol 
ranau  darlunîr  dynion  yn  ymladd  â  u  gîly dd,  neu  yn  Iladd  y  eelyniòn ;  a  thri  o 
gyrff  wedi  eu  tonynyglu  uwch  y  prif  lumau  yn  yr  aü  fàsdaelwad  a  arddangos- 
ant  y  lladdedigion.  Ar  ranau  ucnaf  y  ddwy  lech  ddílynol,  yr  ydoedd  y  dychwel- 
iad  ar  ol  y  fuddygoliaeth.  Yn  mlaen  yr  orymdaith  y  mae  amry w  ryfelwyr  yn 
cario  penau  dynion,  ac  yn  eu  taflu  wrth  draed  y  budaygoliaethwyr.  Dau  o  ber- 
oriaethwyr  a  chwareuant  ar  offer  tant,  neu  fath  o  delynau.  Dilynir  hwy  gan  y 
rhyfelwyr  a  welwyd  yn  y  Ilechau  blaenorol,  yn  ddîarfog  yn  awr,  }ti  dal  eu  llum- 
anau  o*u  blaen,  ac  uwch  eu  penau  y  mae  ejrỳi  yn  ehedeg  gyda  phen  dyn  yn  ei 
grafangau.  Y  brenin  sydd  o'r  tu  ol  îddynt,  yn  carîo  bwa  mewn  un  Ilaw,  a  dwy 
saeth  yn  y  Dall — y  dull  y  darlunir  ef  mor  aml  ynddi  yn  y  cofadeüau  Assyriaidd, 


216  DINASOBOD  Y   CYNOESOBDD, 

a  thebygol  fod  hyn  yn  dynodi  ei  fuddygoliaeth  ar  ei  elynion.  Uwch  eigerbydy 
mae  y  duw  arlywyddawl,  yn  dal  bwa  heíyd  yn  ei  law.  Yn  lle  yr  ail  ryfelwr,  yr 
hwn  a  gariai  y  darian  yn  y  rhyfel,  cymerir  ei  le  yn  awr  ean  eunuch  yn  codi 
huanlen  (parasol)  uwch  ben  y  brenin  j  mae  y  trydydd  rhyfelwr  yn  parhaui  ddal 
awenau  y  meirch,  y  rhai  a  dy wysir  gan  feirchweision  yn  sefyli  wrth  eu  penau. 
Tu  ol  i  gerbyd  y  brenin  y  mae  marchogwr  yn  arwaìn  march  arall  wedi  ei  daclu 
yn  wych. 

Ar  ol  yr  orymdaith  vr  ydym  yn  cael  castell  a  phabell  y  brenîn  buddygoliaethiu. 
Arddangosir  Uawr-gynllun  (ÿroundplan)  y  castell  trwy  gylch  wedi  ei  ddosranu 
yn  bedwar  dosran  cyfartal,  a'i  amgylchu  gan  dyrau  a  murganllawiau.  Darlimir 
dynion  yn  mhob  dosran  yn  eglur,  jn  coginio  ac  yn  darparu  ^ledd ;  deil  un 
ddafad,  tra  mae  y  llall  yn  ei  thori  i  fyny ;  ymddengys  un  arm  yn  pobi  bara. 
Amrywiol  gawgiau  a  líestri  a  safant  ar  ystolion,  ac  y  maent  oll  yn  hynod  o 
ran  harddwch  eu  lluniau.  Cynnelir  y  babell  gan  dri  o  bolion  neu  golofnau ;  ar 
ben  un  o  honynt  y  mae  y  comyn  ffawydd— .yr  arwyddlun  sydd  i V  gael  mor  aml 
mewn  cerfiadwaith  Assyriaidd,  ar  y  Ûeill  y  mae  darluniau  o'r  tbex  neu  a&  y 
mynydd.  Maent  wedi  eu  llunio  yn  hynod  o  dda,  a'u  cerfío  yn  ofalus.  Ý 
defnydd,  sidan  neu  wlanen  mae  yn  debygol,  àV  hwn  y  mae  pen  uchaf  y  babell 
wedi  ei  gorchuddio,  sydd  wedi  ei  addumo  yn  orwych,  a'i  ymylu  âg  ymylwc  o 
gomynau  fl&iwydd  bob  yn  ail  âg  addum  arall  a  çeir  yn  fynych  yn  mrwydwaithy 
gwisffoedd  ac  addumiadau  yr  ystafelloedd.  O  dan  y  nenlen  y  mae  marchwas 
yn  gíanhau  march,  tra  mae  eraíll  yn  rhwym,  yn  ymborthi  wrth  gafìi.  Saif  eunuch 
yn  nrws  y  babell,  i  dderbyn  pedwar  carcharor,  y  rhai,  â'u  dwylaw  wedi  eu  rhwymo 
y  tu  ol  iddynt,  a  ddygir  ato  gan  ryfelwr  â  helm  bigfain  ar  ei  ben.  üwch  ben  y 
rhai  hyn  y  mae  dau  lun  hynod,  o  ffurf  ddynol,  à  phenau  Ilewod  ^anáàpt 
Deil  un  fflangell,  neu  garaî  yn  ei  law  ddeheu,  a  gafaela  â'r  aswy  yn  ei  ên  isaf. 

Y  mae  dwylaw  yr  ail  ar  i  fyny,  ac  yn  mhleth.  Gwisgant  grysau  yn  disgyn  hyd 
benau  eu  glîniau,  ac  y  mae  croen  yn  disgyn  o'u  pen,  dros  eu  hysgwyd£iu,  hyd 
eu  fferau.  Y  mae  dyn  arall  gyda  hwynt  wedi  ei  wisgo  mewn  crys  cwta,  ac  yn 
codi  ffon  â*i  ddwy  law.  Y  peawar  cerfddelwad  nesaf  a  ddarluniant  frwydr,  yn  yr 
hon  y  mae  y  brenin,  y  ddau  ryfelwr  â'u  Uumanau,  ac  eunuch,  mewn  cerbydau;  a 
phedwar  rhyfelwr,  ac  eunuch  yn  eu  plith,  ar  feirch.  Mae  y  gelynion  yn  ymladd 
ar  eu  traed,  ac  yn  goUwng  eu  saethau  yn  erbyn  eu  hymlidwyr.  Eryroda  gyhw- 
fanant  uwch  ben  y  buddygoliaethwyr,  ac  y  mae  un  o  honynt  eisoes  yn  ymborthi 
ar  gorff  marw.  Gwelir  y  duw  asgellog  yn  y  cylch  eto  uwch  ben  y  brenm.  Mae 
y  basddelwadau  hyn  wedi  eu  cerfio  yn  nynod  o  dda,  yn  enwedig  yr  un  a  gyn- 
nwysa  y  marchogion. 

Ý  gyfres  nesaî  o  fâsddelwadau  a  gynnwysant  dri  darlun — castell  yn  cael  ei 
warcnae,  y  brenin  yn  derbyn  carcharoríon,  a'r  brenin  a'i  filwyr  yn  croesi  afon. 

Y  blaenaf  a  lanwai  y  dosbarth  isaf  o'r  tair  Uech.  Y  mae  y  rhan  fwyaf  o'r  eastell 
yn  nghanol  y  bâsddelwad.  Y  mae  tri  thẃr  i*r  castell,  a  gwelir  amryw  funau,  y 
naill  y  tu  ol  Tr  Uall.  Y  mae  canllawiau  onglog  ar  eu  penau  hwynt  i  gyd.  » 
gwarchaewyr  a  ddygasant  hyrddyr  (ynglŷn  wrth  dẃr  symudadwy,  yr  hwn  a 
wnaed  o  helyç  plethedig,  mae  yn  debygol)  i  fyny  at  y  mur  allanoi,  o'r  hwn  y 
mae  Ilawer  o  femi  wedi  eu  ffwriadu  eisoes,  ac  yn  syrthio  i  lawr.  Y  mae  un  o'r 
gwarchauedigion  wedi  Uwyddo  i  ddal  yr  hyrddyr  wrth  gadwen,  ac  y  mae  jjn 
ceisio  ei  çodi  i  fyny,  neu  ei  symud  o'i  le  j  tra  y  mae  dau  o'r  ymosodwyr  yn  ceiao 
ei  ddal  i  lawr  â  bachau,  wrth  y  rhai  y  maent  yn  crogi.  Mae  un  arall  yn  taíiu  tân 
(gwelir  olion  o'r  paent  coch  eto  ar  y  cerfiad)  oddiuchod  ar  y  peiriant,  a'r  gw^- 
chaewyr  a  geisiant  ddiffodd  y  fflamau  trwy  dywallt  dwfr  amo  allan  o  ddwy  bib 
sydd  yn  y  tẃr  symudadwy.  Dau  ddyn  mewn  arfwisgoedd  cyflawn  a  geisiant 
ddadsylfaenu  y  muriau  â  rhywbeth  tebyg  i  waewffyn,  ond  bod  eu  penau yn  bwl; 
tra  yr  ymddêngys  fod  dau  eraiU  wedi  dyfod  o  hyd  i  ffordd  ddirgel  i'r  castell.  Y 
mae  tn  o'r  gwarchauedigion  yn  syrthio  i  lawr  o'r  castell,  ac  ar  un  o'r  tyrauymae 
dwy  ddynes  yn  rhwygo  eu  gwallt,  ac  yn  estyn  eu  dwylaw  aUan  yn  y  weithred  o 
erfyn  tmgaredd.  Y  mae  y  gelyn  eisoes  yn  dringo  i'r  ymosodiad,  ac  y  mae  dring- 
ysgolion  wedi  eu  gosod  yn  erbyn  y  muriau.    Un  ochr  i'r  castelli  síuf  y  brenin, 


DINASOEDD   Y   CYNOESOEDD.  217 

yn  goDwng  saeth,  ac  yn  cael  ei  amddifiyn  gan  darîan,  yr  hon  a  ddeìir  gan  ryfel> 
wr  mewn  cyflawn  arfwisTOedd.  Dau  eunuch  a  weiilyddant  iddo;  un  yn  dal 
^lawlen,  a'r  llall  ei  gawdl  saethau  a*i  berllysg  (mace),  Y  mae  rhyfelwr  y  tu  ol 
iddo  yn  arwain  ymaith  ddwy  wraig  a  phlentyn  yn  gaeth,  ac  yn  gyru  tri  bustach, 
rhan  o'r  yspaiL  Darlunîr  y  gwragedd  yn  tynu  eu  gfẃallt.  Yr  ochr  arall  i'r 
castell  y  mae  dau  yn  penlinio,  un  yn  gollwng  y  saeth,  a'r  llall  yn  ei  amddiffp  â 
tharîan.  Y  tu  ol  iddynt  y  mae  y  prifswyddog  yn  gollwng  saeth,  ac  amddiäynir 
yntau  hefyd  gan  darian  milwr  araü.  Dilynir  ef  gan  dri  o  filwyr  eraill ;  mae  y 
cyntaf  yn  peminio,  a  dau  o'r  tu  ol  mewn  cyflawn  arwisgoedd  yn  eu  sefyU,  un  yn 
camu  ei  fwa,  a'r  Uall  yn  codi  tarian.  Ymddangosant  fä.  pe  baent  wedi  gadael  eu 
cerbyd,  yn  yr  hwn  y  mae  y  cerbydwr  yn  parhau  i  sefyll  o  hyd.  Delir  penau  y 
meirch  gan  ddau  farchwas,  ac  y  mae  aau  ryfeiwr  o'r  tu  ol  i'r  cerbyd,  a  phob  un 
yn  c&rio  bwa  a  berllysg.  Y  tri  bàsddelwadau  dilynol  a  arddangosant  y  brenin 
*        ♦        *     Saif  dau  gerbyd  arafi  tu  ol  i  gerbyd 


yn  derbyn  caethion.    ♦ 

y  brenin,  a  cherbydwr  ar  ei  ben  ei  hun  yn  mhob  un  ;^y  maent  yn  pasio  äaa  í\ir 
castell,  ar  yr  hwn  y  mae  merched  yn  ymddyddan  yn  llawen ;  mae  yn  debygol  eu 
bod  yn  edrych  ar  ^rr  orymdaith,  neu  yn  ymddyddan  ynghylch  yr  ymgyrch. 

Y  tri  bâsddelwadau  eraill — ^y  mynediad  trwy  yr  aíbn,  ydynt  yn  hynod  ddydd- 
orawl  a  chywrain.  Yn  y  cyntaf  darlunir  cwch  â  cherbyd  ynddo,  yn  yr  hwn  y  mae 
y  brenin.  Dalia  ddwy  saeth  mewn  un  llaw,  a  bwa  yn  y  llall.  Saif  eunuch  o 
flaen  y  cerbyd,  yn  ymddyddan  à'r  brenin,  ac  yn  cyfeirio  à'i  law  ddeheu  at  ry w 
wrdiddrych  yn  y  pellder,  fe  allai  mai  at  amddiflynfa  y  gelyn.  Y  mae  eunuch 
arall  tu  ol  i*r  cerbyd,  yn  dal  bwa  a  berllysg.  Llusgir  y  Dâd  gan  ddau  ddyn  yn 
noethion,  y  rhaî  sydd  yn  rhodio  ar  y  tir  sych ;  ac  y  mae  pedwar  o  ddynion  yn 
rhwyfo  y  Dad.  Y  mae  un  rhwyf  à  phen  llydan  gwastad  iddi,  wedi  ei  dodi  trwy 
raff,  yr  hon  sydd  wedì  ei  rhwymo  wrth  bin  prafl',  ac  a  ddefnyddir  i  ly wio  ac  i  yru 
y  bâd  ymlaen  ar  yr  un  pryd.  Y  mae  yn  beth  hynod,  mai  dyma  y  dull  a  arferir 
yn  awr  gan  drigolion  Mosul  pan  groesant  y  Tigris,  hwyracn  mewn  llestri  mwy 
anghelfydd  na'r  rhai  a  arferid  ar  yr  afon  dair  mil  o  flyneddau  yn  ol.  Cerbydwr, 
yn  sefyU  yn  y  Uestr,  a  ddeil  gebystr  pedwar  o  feirch,  y  rhai  sydd  yn  nofio  draws 
yr  afon.  Y  mae  dyn  noeth  yn  cynnal  ei  hun  ar  groen  wedi  ei  chwythu — duU  o 
nofio  sydd  mewn  bod  eto  yn  Mesopotamia.  Yn  wir,  gaUai  y  tri  bâsddelwad, 
oddieithr  y  brenîn  a*r  cerbyd,  ddartunio  golygfa  a  eUir  ei  gweled  bob  dydd  ar 
lanau  y  Tigris,  yr  hon  yw  yr  afon,  mae  yn  debygol,  a  ddarlunir  yma.  Darlunir 
y  dwfr  trwy  y  UineUau  tònog  sydd  yn  Uenwi  wyneb  y  Uech.  Ar  y  Uech  nesaf, 
y  mae  dau  gwch  Uai ;  yn  y  cyntaf,  y  mae  gwely  y  brenin,  a  chostrel  neu  lestr 
mawr ;  ac  yn  y  UaU  gerbyd  gwa^ :  rhwyfir  y  ddau  gan  ddynion  yn  eistedd  wyneb 
yn  wyneb,  wrth  eu  rhwyfau.  Y  mae  pump  o  ddynion  (dau  o  ba  rai  sydd  yn 
tywys  meirch)  yn  nofio  ar  grwyn.  Darlunir  dau  bysgodyn  yn  y  dwfr.  Ar  y 
drydedd  lech  darlunir  y  cychwyniad — gweUr  dynion  yn  gosod  dau  gerbyd  yn  y 
bsìd,  yr  hwn  sydd  ar  ymadael  oddiwrth  y  làn ;  mae  dau  ryfelwr,  un  yn  meddu 
cynnalydd,  a'r  llaU  heb  yr  un,  yn  nofio  drosodd ;  a  dau  eraiU  yn  chwythil  ac  yn 
rhwymo  î  fyny  grwyn  i  nofio  amynt.  Y  tu  ol  iddynt,  ar  y  tir  sych,  saif  tri  o 
ddynion,  swyddogion,  mae'n  debygol,  yn  arolygu  yr  hyn  sydd  yn  myned  ymlaen ; 
un  o  honynt,  yr  hwn  sydd  eunuch,  a  ddeU  ínangeU  yn  ei  ddeheulaw,  yr  hon,  fe 
allai,  a  ddefìiyddid  fel  yn  nyddiau  Xerxes,  i  gadw  y  mUwyr  at  eu  dyledswydd, 
a'u  hattal  rhag  dianc  trosodd  at  y  gefyn.'' 

Yr  oedd  iin  o'r  ystafeUoedd  wedi  ei  gwaghau  mewn  rhan,  er  bod  y  mur- 
iau  eto  yn  hanner  guddìedig.  Rhoddwyd  nifer  o'r  Arabiaid  ar  waith  i  ar- 
loesi  y  Ùe,  a  chafwyd  damau  o'r  rhyfelwisgoedd  a  ddarlunid  ar  y  parwyd- 
ydd,  ond  yr  oeddynt  wedi  rhydu  gormod  i  ddal  at  eu  gUydd.  Casglwyd 
casgUadau  o  honynt,  a  dygwyd  hwynt  i  Loegr.  Syrthiasai  pedair  o'r  Ueehau 
i'r  Uawr  o'u  Ueoedd  yn  y  mur,  a  chafwyd  darnau  o  lestr  alabaster,  &c. 
danynt,  ond  yr  oeddynt  oU  wedi  myned  yn  chwilfriw.  Yr  oedd  Uythyr- 
enau  ar  rai  o'r  Uestri  tebyg  i'r  rhai  a  geir  ar  gofadeUadau  BabUonia  a 


218  DINASOEDD   T   CYNOESOSDD. 

Phcenîcia,  a  banuii  Mr.  Layard  mai  hwn  oedd  y  dull  arferol  o  ysgrìfenu,  a 
bod  y  llythyrenau  cunffiirfiedig  wedi  eu  neillduo  at  argraffiadau  cysegredig 
a  choffadwriaethol.  Yn  nghanol  y  crug  hwn  y  daeth  Mr.  Layard  o  hyd  i  un 
o*r  pethau  hynotaf  a  mwyaf  dyddorawl  a  gafodd  yn  eî  holl  ymchwüiadau. 
Yr  oedd  wedi  clẃüo  ffos  oddeutu  hanner  can'  troedfedd  o  hyd,  ac  wedi 
bod  yn  gweithío  yno  am  ddiwmodau  heb  ddyfod  o  hyd  ond  nesaf  peth  i 
ddim,  ac  felly  yr  oedd  rhwng  dau  feddwl  pa  un  a  äi  ymlaen  â'r  gwaith  yn 
y  fan  hono  ai  peidio.  Gan  fod  achos  yn  galw  amo  i  fyned  i  Mosul,  cyfar- 
wyddodd  y  gweithwyr  beth  i'w  wneuthur  tra  y  byddai  efe  yn  absennol. 
Ond  gyda  ei  fod  wedi  cychwyn,  daeth  Arab  ar  ei  ol  yn  dymuno  amo 
ddychwelyd.  Wedi  myned  at  y  clawdd,  cafodd  fod  y  gweithwyr  wedi 
dyîbd  o  hyd  i  gofgolofn  oddeutu  chwe'  troedfedd  a  hanner  o  hyd,  Yr  oedd 
yn  gorwedd  ar  ei  hochr  ddeg  troedfedd  dan  y  ddaear. 

"  Disgynais  (meddai)  yn  awyddus  î'r  ffos,  a  synais  wrth  ymddangosîad  hynod 
a  hynafiaeth  amlwg  y  gofgolofn  hon.  Codasom  hi  i  fyny,  a  thrwy  gynnorthwy 
rhafiau,  Uusgasom  hî  yn  luan  o'r  adfeilion.  Yr  oedd  ei  phedair  ochr  wedi  eu 
cerfio,  ac  yr  oedd  ami  yn  gwbl  ugain  o  fäsgerfiadau  bycham,  ac  uwchlaw  iddyní^ 
0  danynt,  ac  yn  eu  canol,  y  mae  arffraff  o  210  o  linellau.  Yr  oedd  y  cwbl  yn  y 
cadwraeth  goreu,  prin  yr  oedd  Uythyren  oV  argraff  yn  ddiffygiol.  Y  darliuiiau 
ami  oedd  mor  lym  ac  eglur  a  phe  cerfiesid  hwy  yohydig  ddyddiau  yn  ol.  Bar- 
lunir  y  brenin  ami  ddwywaith,  yn  cael  ei  ddilyn  gan  ei  swyddogîon,  a  charch- 
aror  wrth  ei  draed.  Ei  benswyddog  a'r  eunuchiaid  a  ddygant  i  mewn  ddynion 
yn  tywys  anifeihaid,  a  phethau  eraill,  yn  deyrnged,  ar  eu  hysgwyddau  ac  yn  eu 
dwylaw.  Yr  anifeiliaia  ydynt  y  cawrm,  y  rhinoceroSf  y  cameiBactqaidd, neu yr 
un  a  dau  grwmach,  teirw  gwyllt,  Uew,  carw,  a  gwahanol  rywiau  o  eppaod. 
Ymhlith  y  pethau  sydd  yn  cael  eu  cano  gan  y  rhai  a  ddygant  deymged,  gellir 
nodi  ysgythr-ddannedd  cawrfilod,  gwargobrau  {sJunolaíf  llestrî  o  fetteloedd 
gwertnfawr,  ffirwythau,  a  barau  o  fettel,  neu  goed  gwerthmwr.  Gellîr  casglu  yn 
naturîol,  gan  hyny,  oddiwrth  natur  y  bâsgeraadau,  fod  y  golofii  wedi  ei  cnodi  i 
goffâu  goresgyniaà  India,  neu  ryw  wlad  yn  y  dwyrain  o  Assyria,  ac  ar  gyffiníau 
y  feisynys  Indiaidd.  Ymddengys  fod  y  brenîn  y  coffeir  ei  weithredoedd  amí  o'r 
un  enw  a'r  un  a  enwir  ar  y  tarw  canol."  ^ 

Heblaw  y  golofn  yma,  caf wyd  amryw  bethau  hynod  eraiU  yn  yr  uh  ys- 
tafell,  megys  merchwibfil  (sphinai),  damau  o  briddfeini  cerfiedig,  llestri 
pridíi  beddgistiau,  &c.,  ond  nid  oedd  modd  gwneuthur  fawr  ddefhydd  o 
honynt.  Yr  oedd  yn  andwg  oddiwrth  y  tomenydd  o  olosged  fod  yr  adeil- 
ad  wedi  cael  ei  ddinystrio  trwy  áên,  yr  hwn  a  losgasai  y  cerfiadau  gymaint 
fel  yr  peddynt  yn  troi  yn  llwch  ar  y  cyffyrddiad  cyntaf. 

Yr  ydym  yn  awr  wedi  dilyn  yr  awdur  trwy  y  rhan  fẁyaf  o'r  helynt,  a 
chan  y  dysgwyliwn  gael  cyfle  pellach  i  roddi  hanes  manylach  am  yr  hynaf- 
iaethau,  fel  y  maent  yn  dwyn  cysylltiad  Äg  arferion  gwladol  a  theuluaidd 
yr  hen  Assyriaid,  ac  â'r  ysgrythyrau  sanctaidd,  rhaid  i  ni  yn  awr  ganu  yn 
iach  i'w  gyfeillach  ddyddorawl,  wedi  crybwyll  am  ei  drafferth' yn  parotöiyr 
hynafiaethau  i' w  trosgl wy ddo  i  Loegr .  Ei  orch wyl  cyntaf  y doedd  g wneuthur 
math  o  gludar  iV  dwyn  i  lawr  at  làn  yr  afon.  Er  nad  oedd  hon,  fel  J 
geUid  dysgwyl,  ondrhyw  beiriant  tra  anghelfydd  ac  anhylaw,  eto,  yroedd 
yn  destun  o  ryfeddod  cyffredinol,  ac  yr  oedd  trigolion  Mosul  yn  myned  yn 
Uuoedd  i  edrych  arni. 

"  Pan  ledanwyd  y  newydd  ei  bod  ar  fyned  trwy  y  pyrth,  ac  î  gael  ei  Ilusgo 
dros  y  bont,  yr  oedd  hoU  orchwylion  y  aref  wedi  sefyll.'   Cofiaduronacysgrifen- 

^Mae  y  golola  hon  yn  awr  yn  y  BrÜUh  Muteum. 


DINA.SOEDD   Y    CYNOESOEDD.  2:19 

ydd  y  palas  wedi  ^dael  eu  divafu,  aV  p;warchlu  eu  swyddau ;  yr  oedd  y  march- 
nadleoedd  yn  weigion,  a  hanner  y  tngolion  a  ymgynnuUasant  ar  làn  yr  afon  i 
weled  symudiadau  y  gertwyn.  Dau  fuai|  a  nifer  o  Gaideaid  ac  Arabîaid  bloedd- 
gar  yn  eu  cynnorthwyoi  a  wthiasant  }t  olwynion  dros  bont  o  gychod  braenedig. 
Ymddangosai  y  dorf  fel  wedi  eu  llwyr  foddloni  yn  yr  olygfa.  Bu  y  gertwyn  yn 
destun  o  ymddyddan  cyffredinol  yn  Mosul,  nes  y  derbyniwyd  teganau  plantyno 
o  Ewrop — cwn  yn  cyíarth,  llam-ddelwau  (puppets),  y  rhai  a  barasant  gyffîro 
newydd,  ac  a  lanwasant  hyd  yn  nod  y  rhai  mwyaf  difriíbl  o'r  ofiîeiriaid  à  syndod 
at  ddysgeidiaeth  a  doethineb  yr  anffyddwyr." 

Daeth  lliaws  o  drigolion  Naîfa  a  Nimroud  î  gynnortììwyo  yn  y  gwaith  o 
symud  y  teirw,  ac  wedi  gwneuthur  pob  darpariadau  anghenrheidiol, 

*'  Disgynodd  y  tarw  yn  raddol,  y  Caldeaid  yn  eî  attegu  à  chynnalbyst.  Yr 
oedd  yn  fynyd  o  bryderwch  mawr.  Sẃn  tabyrddau  a  phibau  gwichsain  y  peror- 
iaethwyr  feurdaidd  a  chwanegent  y  trwst  a'r  annhrefn  a  achosid  gan  ryfelfloedd 

Taflasent 
y  gwynt,  a 
gwragedd  a 

ÿmdyrasaint'ar  lethrau  y  cloddìau,  a  thrwy  eu  h^^sgrechiadau  dibaid,  a'u  tahlehl 
clustdreiddiol,  chwanegent  at  benboethni  y  dynion.  Wedi  cael  y  tarw  unwaith 
mewn  ysgogîad,  nid  oedd  yn  bosibl  mwyach  i  gael  gwrandawiad.  Yr  oedd  fy 
mloeddiadau  uchaf  yn  cael  eu  boddi  yn  y  Ueisiau  anghydsain  hyn.  Ni  aljai  y 
fflangellau  o  grwyn  yr  hippopotamus  a  ddefhyddiai  y  Cawasiaid,  na'r  priddfeini 
a'r  täpiaii  o  ayweirch  a  pha  rai  y  ceisiwn  dynu  sylw  y  rhai  mwyaf  trystfawr  o*r 
fintai,  wneuthur  yr  argraff  leiaf.  Ymaith  yr  aeth  y  tarw  yn  ddigon  dísigl  cyhyd 
a^  yr  attegid  ef  gan  y  cynnalbyst,  ond  fel  yr  oedd  yn  dyK)d  yn  nes  at  y  rholiau, 
ni  eliid  defhyddio  y  cynnalbyst  mwjrach.  r  rhajffau  a  ymestynent  fwyfwy,  trwy 
eu  bod  wedi  sychu  gan  y  gwres ;  gwichient,  a  thaflent  Iwch  i  fyny  wrth  ymestyn. 
Taflwyd  dwfr  arnynt,  ond  yn  ofer,  oblegid  torasant  i  ffyd  ar  unwaîth,  pan  yr  oedd 
y  cerfiadwaith  o  fewn  pedair  neu  bum  troedfedd  i'r  rholiau.  Taflwyd  y  tarw  i'r 
llawr ;  y  rhai  a  ddalient  y  rhaffau,  wrth  gael  eu  rhyddhau  fel  hyn  yn  ddisymwth, 
a  ddilynasent  eu  esîampl,  nes  yr  oeddynt  yn  rhoho  y  naill  ar  (íraws  y  llall  yn  y 
Uwch.  Dystawrwydd  a  ddilynodd  y  bloeddiadau.  fehuthrais  i  lawr  i'r  clodd- 
iau,  yn  dysgwyl  cael  y  tarw  yn  ddrylliau.  Byddai  yn  anhawdd  darlunio  fy  modd- 
lonrwydü  pan  y  cefais  ei  fod  yn  gorwedd  yn  union  yn  y  fan  y  dymunaswn  ei 
osod,  ac  heb  dderbyn  dim  niwed  !  Oyn  gynted  ac  y  gallodd  yr  Arabiaid  sefyll 
ar  eu  traed,  ac  y  gwelsant  y  canlyniaa  o'r  ddamwain,  neidîasant  allan  o'r  dodd- 
iau,  a  chan  gîpîo  gafael  yn  nwylaw  y  gwragedd  oedd  yn  edrych  amynt,  fiurfias- 
ant  gylch  mawr,  a  chan  oemadu  eu  rhyfelfloedd  gyda  nerth  dauddyblyg,  de- 
chreuasant  ddawnsio  fel  pethau  hanner  gwallgof.  i  perorìaethwyr  a  feisient  â'u 
holl  egni,  ond  yr  oedd  eu  perorìaeth  yn  cael  ei  foddi  yn  mloeddiadau  y  dawns- 
wyr.  Cyfranoçodd  hyd  yn  nod  Abd-ur-rahman  yn  y  cyffiro,  a  chan  daflu  ei 
fantell  i  un  0*1  weithwyr,  mynodd  flaenorì  yn  y  ddawns.  Òfer  fuasai  ceisio 
rhoddi  attaliad  ar  y  gweithrediadau  hyn.  Dewisais  yn  hytrach  adael  i*r  dynion 
flino  eu  hunain,  yr  hyn  yn  fuan  a  fyddai  y  canlyniad,  wrth  ystyried  maint  yrym- 
drech  a'r  yni  a  ddangosid  gyd  ag  aelod  a  gwddf,  ac  ni  fu  hyn  yn  hir  cyn  cymeryd 
Ue." 

Wrth  ddychwelyd  adref,  yr  oedd  penboethnì  Abd-ur-rahman  wedi  oeri 
ychydig,  a  rhoddi  lle  i  ystyriaethau  a  myfyrdodau  moesol. 

**  *  Bhyfeddol !  rhyfeddol !  Nid  oes  Duw  ond  Duw,  a  Mahomed  yw  ei  brophwyd,' 
meddai,  ar  ol  ^osteg  faith,  *  yn  enw  y  Goruchaf,  dywedwch  wrthyf,  O  Bey,  beth 
yr  ydych  yn  ei  wneuthur  â'r  meini  yna  ?  Gynnifer  o  godau  wedi  eu  gwarìo  ar 
y  cyfiyw  bethau !  A  ydyw  yn  bosibl,  fel  y  dywedwch,  fod  eich  pobl  chwi  yn 
dysgu  doethineb  oddiwrth^^t,  neu  a  ydynt,fely  dywed  ei  barchedigaeth,  y  Cadi, 
i  fyned  i  balas  eich  brenines,  yr  hon  gyda'r  Ueill  o'r  anflÿddwyr,  a  addolant  yr 


220  dina80e:ìd  y  cynoesoedd. 

eilunod  hyn  ?  Am  ddoethìneb,  ni  ddysga  y  delwau  hyn  mohonoch  i  wneutfaur 
gwell  cyllyll,  neu  weüeifiau,  neu  liain  cotwm,  ac  yn  ngwneuthurîad  y  pethau 
hyny  y  mae  y  Saeson  yn  dangos  eu  doethineb.  Ond  mawr  yw  Duw !  mawr  yw 
Ihiw !  Dyma  feini  sydd  we£  bod  yn  guddiedig  byth  er  dyddiau  Noah,  tangnef* 
edd  iddo !  Fe  allai  eu  bod  dan  y  ddaear  cyn  y  diluw.  Tr  wyf  fi  wedi  byw  ar  y 
tîroedd  hyn  am  flyneddau.  Fy  nhad,  a  thad  fy  nhad  a  osodent  eu  pebyll  yma 
o'm  blaen  i ;  ond  ni  chlywsant  erîoed  am  y  delwau  hyn.  Am  ddeuddeg  cànt  o 
flyneddau  y  mae  7  gwir  gredinwyr  (a  moliant  i  Dduw,  gyda  hwy  yn  unîg  y  mae 
gwir  ddoethineb)  wedi  bodyn  preswylio  yn  y  wlad  hon,  ac  ni  cmywodd  yr  un  o 
honynt  erioed  son  am  balas  tan  y  ddaear.  Ac  ni  clywodd  ychwaîth  y  rhai  a 
aethant  o'u  blaen.  Ond  wele,  dyma  Ewropead,  o  daîth  pellder  llawer  o  ddydd- 
iau  yn  dyfod,  ac  yn  cerdded  i  fyny  yn  unìon  at  y  fan  ;  ac  yn  cymeryd  fibn  (ac  ar 
yr  un  pryd  yn  egluro  ei  ddesgrifiad  â  blaen  ei  waewffòn),  ac  yn  gwneuthur 
llînell  yma  a  llinell  acw.  Yn  y  fan  hon,  meddai,  y  mae  y  paias ;  acw,  meddai,  y 
mae  y  porth,  ac  jn  dangos  i  m  y  pethau  sydd  wedi  bod  drwy  ein  bywydau  dan 
ein  traed,  heb  1  ni  wybod  dim  am  danynt.  Hhyfeddol!  rhyfeddol!  ai  trwy 
lyfrau,  ai  trwy  ddewimaeth,  ai  trwy  eich  prophwydi,  yr  ydych  chwî  yn  dysgu  y 
pethau  hyn  ?    Llefarwch,  O  Bey,  mynegwch  i  mì  ddirgelwch  doethineb.' " 

Ar  ol  llawer  o  boen  a  thrafferth,  llwyddodd  Mr.  Layard  i  drosglwyddo 
ei  gasgliadau  o  hynafiaethau  nes  eu  eael  i  nofio  i  lawr  y  Tigrís,  a  chyr- 
haeddasant  y  wlad  hon  trwy  Bombay.  Pan  yr  oeddynt  yn  y  Ue  olaf,  bu 
rhywrai  mor  anonest  a  dîegwyddor  ag  agor  y  cistîau,  ac  heblaw  Uadrata 
llawer  allan  o  honynt,  rhoddasant  y  UeiU  yn  ol  mewn  modd  mor  esgeulus, 
fel  yr  oedd  Uawer  o'r  eerfiadwaîth  wedi  myned  yn  ddryUiau  erbyn  iddynt 
gyrhaeddyd  Lloegr,  a  ehafwyd  Uawer  o  anhawsdra  a  thrafíerth  yn  eu  asio 
a'u  dodi  yn  ol  wrth  eu  güydd.  Ni  allwn  derfynu  yn  awr  mewn  geirìau 
mwy  cymhwys  na'r  rhai  y  mae  Mr.  Layard  yn  eu  defhyddio  i  ddarlimio  ei 
feddwl^  pan  yn  syUu  ar  y  delwau  mawrion  a  fiurfíent  byrth  ystafeUoedd  y 
palasau. 

"  Arferwn  syUu  am  oriau  ar  yr  arwyddluniau  aneglur  hyn,  a  myfyrio  ar  eu 
hanesyddiaeth.  Pa  flurfiau  ardderchocach  a  aUai  wysio  y  bobl  i  demlau  eu 
duwiau  ?  Pa  gyffelybiaethau  mwy  goruchel  a  allesid  ei  benthyca  o  natur,  gan 
ddynion  a  geisient  (heb  feddu  goleuni  crefydd  ddadguddiedig)  gorfibn  eu  dii- 
nadaeth  am  ddoethineb,  gallu,  a  noU-bresennoldeb  y  Duw  Goruchaf  ?  Ni  allent 
hwy  gael  amgenach  cysgod  o  synwyr  a  gwybodaeth  na  phen  dyn ;  o  nerth,  na 
chorff  Uew;  o  hoU-bresennoldeb,  nag  adenydd  aderyn.  Nid  oedd  y  Uewod 
asgeUog,  penddynol  hyn,  ddim  yn  Uuniau  ofer,  yn  tarddu  yn  unîg  oddiar  ddy- 
chymygion ;  yr  oedd  eu  hystyr  yn  ysgrifenedig  amynt.     Trwy  y  pyrth  yr  oedd- 

St  yn  eu  gwylio,  breninoedd,  offeiriaid,  a  gwroniaîd  a  ddygasent  aberthau  iV 
llorau,  ymhell  cyn  i  ddoethîneb  y  dwyrain  dreiddîo  i  Groeg,  a  ch)mnysgaethu 
ei  mythology  à  chysgodau  a  gydnabyddid  er's  tahn  gan  yr  afddolwyr  Assyriaidd. 
G^ent  fod  yn  gladdedig,  a  u  hanfodiad  yn  anadnabyddus  cyn  syUaeniad  y 
ddinas  oesol.  Am  bum  canrif  ar  hugain,  yr  oeddynt  wedi  bod  yn  guddiedig 
oddiwrth  lyçad  dyn,  ac  yn  awr  yr  oeddynt  unwaith  drachefii  yn  sefyU  aUan  yn 
eu  mawrhydi  cyntefig .  Ond  mor  wahanol  yr  olygfa  oedd  o*u  hamgylcn !  Moeth- 
usdra  a  gwarder  cenedl  aUuog  a  roddasai  le  i  druenusrwydd  ac  anwybodaeth 
ychydig  o  Iwythau  hanner  barbaraidd.  Golud  temlau,  a  chyfoeth  dinasoedd 
mawrion  a  ddllynasid  gan  hen  adfeilion  a  sypiau  annelwig  o  bridd.  Uwch  y 
neuaddadau  Ue  y  safent,  fe  yrasid  yr  aradr,  a'r  ŷd  a  gyhwfanai  yno  yn  awr.  Mae 
gan  yr  Aipht  gofadeüadau  mor  hynod  ac  mor  rhyfeddol,  ond  y  maent  hwy  wedi 
sefyU  allan  trwy  yr  oesoedd  i  dystio  aui  ei  gallu  a'i  henwogrwydd  boreuol ;  tra 
na  ddaethai  y  rhai  a  safent  yn  bresennol  o*m  blaen  allan  ond  hyd  yn  awr  i 
dystio  bod  "  Asur  ,wedi  bod  yií  gedrwydden  yn  Libanus,  yn  deg  ei  changau,  a'i 
brig  yn  cysgodi,  ac  yn  uchel  ei  huchder,  a'i  brigjTi  rhwng  y  tewfrig.  .  .  .     Ym- 


GWEDDILLION    DARDDONOL    DEWI    WYN. 


221 


ddyrchafasai  ei  huwchder  gorawch  hoU  goed  y  maes,  a'ì  cheinciau  a  amlhasant, 
a'i  changenau  a  ymestynasant  o  herwydd  dyfroedd  lawer,  jpan  fwriodd  hi  allan. 
HoU  ehediaid  y  nefoedd  a  nvthent  yn  ei  cheinciau  hi,  a  holl  fwystfìlod  y  maes  a 
lydnent  dan  ei  chungenau  di ;  îe,  yr  hoU  genedloedd  Uîosog  a  eisteddent  dan 
ei  chysgod  hi :'  ond  yn  awr,  *  Ninifeh  sydd  yn  anghyfannedd,  ac  yn  sych  fel 
diffeithwch,  a  dîadellau  a  orweddant  yn  ei  chanol  hi,  hoU  anifeiliaid  y  cenedl- 
oedd ;  y  pelican  a'r  dyllüan  a  letyant  ar  gap  y  drws,  eu  Uais  a  gàn  yn  y  ífenestri, 
ac  angh 


l ;  y  pelican  a'r  dyllüan  a  letyant  ar  gap  y  < 
nghjTannedd-dra  sydd  yn  ei  gorsingau  !' " 


GWEDDILLION     BARDDONOL 
DEWI    WYN. 

Trwy  hynawsedd  Ellis  Owen,  Ysw.,  o  Cefnymeusydd,  cawsom  yr  hyfryd- 
wch  o  gyfleu  ger  bron  ein  darllenwyr,  amry w  fisoedd  yn  ol,  rai  o  weddiUion 
barddonol  Dewi  Wyn.  I'r  un  boneddwr  yr  ydym  yn  ddyledus  am  yr 
emynau  canlynol,  o  waith  yr  un  Bardd ;  heblaw  amryw  eraill,  y  rhai  a 
fwriedir  i  ymddangos  mewn  rhifynau  dyfodoL — GoL. 


EMTH   AB  RAOOROLDEB   YR  TSGRTTHTRAU. 


Mae  gwaith  y  greadigaeth  fawr 
Drwy'r  ddaear  lawr  a'r  nefoefld, 

Yn  dadgan  teg  ogoniant  Duw 
A'i  allu  gwiw  ar  gyhoedd. 

Ond  nwch  ei  enw  mawr  bob  modd 
Mawrhaodd  air  y  cymmod  ; 

Hwn  sydd  yn  hollol  eglurhau 
Prîodolaethau  'r  Buwdod. 

Y  Goron  deg  a  gar  ein  Duw, 
A'i  berlau  yw  r  efengyl : 

A'r  trysor  Banctaidd  yma  sydd 
Mewn  Uestrì  prìdd  pur  eiddil. 

Mae  gair  yr  îacliawdwriaeth  rad 
Yn  wir  ddadguddiad  dwyfol, 

Uwch  law  goleuni  natur  gaeth. 
Á'r  hoU  ddysgeidiaeth  ddynol. 


Er  fod  gweddiUion  dwyfol  ddeddf 

Drwy  gynneddf  dyn  drygionus, 
Yr  haul  a'r  lloer  a'r  ser  yn  11  u 

I'w  ddyggu  yn  ddiesgus. 
Euogrwydd  ac  eflfeithiau  'r  clwy' 

Yn  cynneu  drwy  'r  gydwybod  ; 
'Doea  ond  y  gair  yn  dangos  lawn, 

Ac  aberth  llawn  dros  bechod. 

Mae  gweinidogaeth  genau  Dnw 
I  ddynolryw  'n  wir  rëol ; 

Sy'n  eglurhau  'r  cyfammod  rhad  : 
Hen  fwriad  lor  anfarwol. 

Ei  ras  a'i  gariad  mawr  didrai, 
Ki  natur  a'i  ddoethineb ; 

Dirgelwch  ocdd  mewn  arfaeth  dda 
Er  dyddiau  trag'wyddoldeb. 


EMTN   AR  T8BRTD0LIAETH   TR  TSGRTTBTRAU. 


Boed  in'  i  gyd  un  fryd  fawrhau 

'B  ysgrìfenìadau  odiaeth, 
A  ddaeth  trwy  ysbrydoliaeth  Duw ; 

Can's  dilys  yw'r  dystiolaeth. 

Rhyw  lythyr  yw'r  ysgrythyr  gref 
A  ddaeth  o'r  nef  i'r  ddaear ; 

At  ddyniou  flyddlon  Duw  'n  ddifíael ; 
Prophwydi  Israel  hawddgar. 

Angelion  gynt  o'r  nef  a  fu 
'N  gweinyddu  yn  ogoneddus  ; 

Yn  olaf  daeth  Anwylfab  Duw  • 
At  ddynolryw'n  ddaionus. 
1850.] 


Mae  yr  ysgrythyr  yn  sicrhau 
£i  geiriau  oU  yn  ysbryd ; 

I'r  byd  fe  dystiodd  Mab  y  Dyn 
Eu  bod  bob  un  yn  fywyd. 

Efengyl  sy'n  cyfeirìo  'n  Uon 

At  feirwon  ei  lleferydd  ; 
A  thrwy  ei  hysbryd  gwerthíawr  hi 

Y  crëir  ni  o'r  newydd. 
Awdurdod  hon  a'i  Uwydd  nid  Uai 

Ei  heffaith  a'i  chysondeb, 
Cwblhad  ei  haddewidion  clir 

Sy'n  profi  ei  gwir  ddwyfoldeb. 
R 


222  GWED1>ILLI0N    BARDEON'OL    DEWI    WYN. 

Mae  mesur  dirmyg  eglwys  Duw  Pebyddai'r  greadigaeth  gref 
Ar  linell  wiw  'r  yagrythyr,  Y  byd  a'r  nef  yn  ysgwyd. 

Certh  rym  a  rhwysg  gcrthrymwyr  hon  Cawn  fuddygoliaeth,  helaeth  hoen, 
A  chamrau  hinon  aerwyr.  jy^  ^^^  y^  0^^  ^  laddwyd  : 

Tra  fo  rhyfeloedd  yma  a  thraw  A  chwymp  pob  gelyn  8y*n  nesau, 
ìía  chym'rwn  fraw  nag  arswyd,  Y  Bwystfil  a'r  gau-brophwyd. 

KMTN   A£  ABEBTH   OKIST. 

Y  brwnt  euog  bry'  condemniol  a  du  Daeth  damniol  farn  Duw  ar  hoU  ddynoliyw, 

Mewn  camwedd  trwy  drosedd  tra  drwg,      O'r  camwedd  yn  Eden  a  wnaed  : 

Rhyddhäwyd  ffordd  wiw  if  ddyfod  at  Dduw,  Trwy  haeddiant  yr  lawn,  y  deuodd  y  dawn, 
A'i  gael  heb  ddigofaint  na  gwg.  Sef  bywyd  tragwyddawl  trwy'r  gwaed. 

Can'8  ganwyd  in'  gu  dda  Frawd  oddi  fry     ^i  werthfawr  làn  oes,  droa  lawer  drwy  loes 

Mor  bur  o  ran  natur  a  r  ^ e ,  ^  roddodd  yn  bridwerth  ar  bren ; 

A  hwnw  un  prydnawn,  i  r  ddeddf  a  rodd    j^^^  ^mo  yn  ol  yr  arfaeth  a'r  rhol, 

T^  ^*Y?'r  j  o     „ .  j         .    ,1  Yn  ddifeth  daeth  pob  peth  i  ben. 

Dyoddefodd  y  llid  yn  ein  Ue. 

Bodlondeb  dily th,  cyfiawnder  oedd  fytJi,     ^ddiar  ei  fedd  ef,  gan  angel  o'r  nef 

Cyflawnwydeieithafi'wẃydd;  ,.  ^^  ^Ä'TV^''^^'^  f  "^^' tì^ 

Anrhydeddllawnrhoedi'rddeddfynddioed;^rP^a^wfibobrhyweidderbynganDduw: 

Gan  gad w  'r  troseddwr  trwy'r  8wydd.  ^yr  d,  euog  trwmlwythog,  ymlaen. 

Off]^mu'igorffrhad,i'rddeddf  errhyddhad,Qwahoddiad  o  hedd,  i  bawb  yn  y  bedd 
Yn  ddiweddaberthau  y  byd;  Yw  galwad  efengyl  fy  lon  I 

I'n  deddfle  Oen  Duw  a  waedodd  yn  wiw !  A'i  moddion  da  *n  awr  gorllenwed  y  lUiwr, 
Gan  lyncu'r  cysgodau  i  gyd.  Trwy'r  nefoedd  adseinied  y  son. 

Y   OTFAHMOD   TRAaTWTDDOL. — EMTN. 

Bhyfeddod  a  fawdd  fy  nheimlad  ynhawdd,  Tra'gwyddol  Fab  Duw,  a  brawd  dynolryw; 

Wrth  ganfod  trefn  hỳnod  Tri  'n  Un ;  Gwnaeth  gymmod  a  heddwch  ei  hua. 

Ardderchog  ffordd  ddoeth,  Duw  'n  achub 

dyn  noeth,  Drwy  farw  o'i  fodd,  gwir  aberth  a  rodd, 

Trwy  rym  ei  ddeheulaw  ei  hun.  lawn  cyflawn  dros  ddynion  i  Dduw  ; 

T»  1     j    .    11  1  jj  11  Gan  hyny  mewn  hedd,  er  gwaethed  ein 

Pan  welwyd  ni  oll  drwy  gamwedd  ar  goU,         írwedd 

'E  wawnodd  trugaredd  yn  gu ;  ^^    ^^     cyfemmod  cawn  fyw. 

Cyn  seiliad  y  byd,  i  n  prynu  mewn  pryd,  ^  ^    j  ^ 

Rhyw  lunio  cyfammod  a  fu.  Moliannu  dilyth  yn  beraidd  fydd  byth, 

Ewyllys  Duw  lor,  a'i  ras  megys  môr,  ^«^  haeddiant  dyoddefaint  Duw-ddyn : 

A'i  gariad  cynhyrfiol  ei  hun ;  Cydbyncio  diboen,  i  Dduw  ac  i'r  Oen, 

Doethineb,  daeth  hon,  a'r  brif-ffordd  ger  Gan  chwareu  y  tànau  'n  gytûn. 

T     Î?'^ '        jj        X  •  j  j  Adgofia  mawr  gur,  ei  ddyndod  dan  ddur, 

J  arllwys  maddeuant  i  ddyn.  ^^^^  wastad  ddýddanwch  i  Dduw ; 

Cyfryngwr  caed  fry,  oedd  deg  i'r  ddau  dŷ ;  A  sylfaen  i'r  saint,  gwir  brofiad  o'u  braint ; 
Ac  ynddo  'r  ddwy  natur  yn  un ;  Mai  'r  Hwn  a  fu  &rw  sydd  fyw. 

AENOOAETH    I   lEüENOTTD  I   FOLIAIWU  DUW. 

Drigolion  Sloh,  gwiwlan  saint,  Doed  holl  amgyffrediadau  dyn, 

Sy'n  cadw'r  broffes  fawr  ei  braint ;    •  Ei  nwydau  a'i  gynneddfau  'n  un ; 

I  n  maethu  'ch  plant  yn  ofn  Duw  nef,  I  gyd  i  ddwyn  cynnorthwy  'n  hyn, 

Yn  ngwir  athrawiaeth  ei  air  ef.  I'w  lais  i  ganmol  lesu  gw^'n. 

Chwychwi  yw  deiliaid  gwir  Fab  Duw,  Daioni  mawr  fod  Duw  *n  mhob  man, 

Dan  ei  lywodraeth  nefol  wiw  ;  I  wrando  gweddi  'r  enaid  gwan ; 

O'ch  gwirfodd  oll  gwnewch  ufuddhau,  Ond  derfydd  y  ddyledswydd  lân, 

I  gario  'i  sanctaidd  groes  a'i  iau.  Ond  un  drag'wyddol  ydyw  'r  g&n. 

Pob  un  o'ch  dyledswyddau  sydd  Hyfforddi  a  chynghori  ynghyd, 

I'ch  gwir  ddyddanu  trwy  'ch  hoU  ddydd :  Yn  llwyr  a  berthyn  oU  i'r  byd ; 

A'r  uchaf  a'r  ddifyraf  y w  Ond  mawl  a  diolchgarwch  gwiw 

Molianu  dwyfol  enw  Duw.  Sydd  megys  teym^  a  gais  Duw. 


CADWEDIGAEl'H    YR    YSGRYTHYRAU. 


223 


Mae  hardd  addolìad  y  ^ir  Dduw 
Yn  fraint  oruchaf  dynolryw  ; 
Ond  mawl  mewn  gorfoleddawl  flas 
Sydd  i  goroui  moddion  gras. 

Mae  'n  hyfryd  teithio  'r  dwfr  a'r  tân, 
Wrth  reol  yr  ysgrythyr  lÂn ; 
Ond  canu  'n  Uon,  sy  n  codi  'n  Uef 
Mewn  dymuniadau  am  y  nef. 

Gall  fod  caledwch  un  yn  cloi, 
Neu  'n  gyru  effeithiau  'r  gair  i  ffoi : 


Dnw  trugarha  a  dwg  ni  'n  rhydd, 
Gan  ein  bendithio  ni  bob  dydd ; 
Dy  wyneb  a  dy wyno  heb  wg, 
Ar  enaid  trÌBt  trueiniaid  drwg. 

Mal  yr  adwaener  dy  ffordd  di 
Yn  dirwyn  ar  ein  daear  ni, 
A'th  iachawdwriaeth  rasol  ddrud 
Ymhlith  holl  bobloedd  pell  y  byd. 

O  Dduw  !  molianned  yn  ddilyth, 
Dy  anwyl  bobl  dy  enw  byth. 


Ond  wrth  egori  pyrth  y  gíln, 

Bydd  dagrau  'n  gwlychu  gruddiau  glân. 

0  lenctyd  Cymru,  boed  ein  cais 

1  arfer  ein  melysber  lais, 
I'r  Hwn  a'n  carodd  ni,  rai  cas, 
Fu  'n  marw  drosom  o'i  rad  ras. 

0  parotöed  Ysbryd  Duw, 
Gynneddfau  ein  heneidiau  'n  wiw ; 

1  ganu  'n  Ilithrìg  àg  un  Ilef, 
Nes  bo'm  mewn  hiraeth  am  y  nef. 

O'R  LXyiI.    SALM. 

Boed  i'r  cenedloedd  lawenhau, 
Gan  fod  yn  hyfryd  i'th  fwynhau  ; 
Can's  ti  a  ferni  bobl  y  byd, 
Yn  uniawn,  gyfiawn  oll  i  gyd. 

0  Dduw  I  molianned  yn  ddilyth, 
Dy  anwyl  bobl  dy  enw  byth. 
Ac  yna  'r  ddaear  hawddgar  rhydd 
Ei  ffrwyth  ;  dan  fendith  Duw  hi  fydd. 

Bendithìa  ni  &  gwlith  y  nef, 
Teríynau'r  ddaear  ofnant  Ef 


CADWEDIGAETH    YR    YSGRYTHYRAU. 

Trügabedd  neillduol  o  eiddo  Duw  i'r  byd,  oedd  rhoddi  rheolau  fíÿdd  ac 
ymarweddiad  mewn  ysgrifen,  ac  nid  eu  hymddiried  i  gael  eu  trosglwyddo 
i  waered  trwy  draddodiad  o'r  naill  oes  i'r  un  olynol.  Mae  yr  olaf  yn  fwy 
darostyngedig  i  lygriad  na'r  blaenaf.  Annigonolrwydd  traddodiad  i  gadw 
crefydd  yn  ei  phurdeb  a  brofwyd  yn  eglur  yn  hanes  y  cynoesoedd,  ac  yn 
enwedig  yn  hanes  boreuol  yr  luddewon.  Yn  oesoedd  cyntaf  y  byd  yr 
ydoedd  gaji  draddodiad  lawer  o  fanteision  i'w  gadwraeth  ragor  oesoedd 
diweddarach  ;  yr  ydoedd  dynion  y  pryd  hyny  yn  dra  hirhoedlog,  yn  cael 
gweled  eu  hiliogaeth  yn  llîosogi  yn  ddirfawr — ^yn  genedlaethau  cryfion :  ac 
feUy  yr  ydoedd  ganddynt  yr  awdurdod  a  bertliyn  i'r  hen  o  ddyddiau,  a'r 
parch  a  berthyn  i  rîeni  oddiwrth  eu  plant,  i  sicrhau  cadwraeth  yr  hyn  a 
draddodìd  oddiwrthynt  yn  bur  a  dilwgr.  Gallasai  dau  ddyn  drosglwyddo 
gwirioneddau  crefydd  i  waered  o  Adda  i  Abraham.  Dyma  gyfnod  maith 
yn  cael  ei  lenwi  gan  ddau  ddyn ;  ac  eto  yn  ystod  y  cyfnod  hwnw  yr  ydoedd 
traddodiad  yr  ychydig  bethau  yn  mlia  rai  yr  ydoedd  crefydd  yn  gynnwys- 
edig,  gwedi  llygru  i'r  fath  raddau,  fel  ag  yr  ydoedd  yn  anghenrheidiol  eu 
diwygio  trwy  ddadguddiad  o'r  nefoedd  i  Abraham. 

Yr  un  modd  hefyd  am  ddechreuad  egwyddorion  y  grefydd  luddewig, 
sef  y  ddeddf  a  roddwyd  ar  Sinai.  Yr  oedd  amgylchiadau  ei  rhoddiad  y 
rhai  mwyaf  rhyfeddol  a  dychrynadwy  ag  a  fu  erioed ;  yr  ydoedd  y  ddeddf 
ei  hun  mor  fer,  a'r  amgylchiadau  mor  hynod,  fel  ag  yr  ydoedd  yr  hawddaf 
o  bob  peth  i'w  throsglwyddo  trwy  draddodiad.  Yr  ydoedd  heîyd  lawer  o 
ddefodau  a  gwyliau  gwedi  eu  gosod  iddynt  ymarfer  â  hwy,  a'r  rhai  hyny 

R  2 


224  CADWEDIGAETH    YR    YSGRYTHYRAÜ. 

â  thuedd  uniongyrchol  ynddynt  i'w  chadw  mewn  coffadwriaeth.  Yr 
ydoedd  y  manteision  mwyaf  ag  oedd  yn  ddichonadwy  yn  yr  oruchwyliaeth 
hòno  i  sicrhau  purdeb  y  traddodiad  hwnw.  Yr  ydoedd  prif  gyflawniadau 
eu  crefydd  i  gael  eu  gweinyddu  mewn  un  lle  penodol,  a  chan  un  llwyth 
neillduedig  o'r  genedl — trigolion  un  wlad  fechan  ac  o'r  un  iaith  hefyd 
oeddynt.  Ond  er  fod  yr  hoU  bethau  hyn,  a  rhagor,  yn  cydgyfarfod  yn 
fanteisiol  i  sicrhad  cadwraeth  egwyddorion  y  grefydd  luddewig  yn  ddi- 
Iwgr  yn  eu  traddodiad  o  un  oes  i'r  Uall,  eto  ni  welodd  yr  Arglwydd  yn 
oreu  eu  hymddiried  i  hyny ;  ond  efe  a  ysgrifenodd  â'i  fŷs  ei  hun  y  deng 
air  deddf,  ac  a  orchymynodd  i  Moses  ysgrifenu  mewn  llyfr  yr  holl  ddeddf- 
au  a'r  bamedigaethau.  Ac  yn  awr,  y  mae  yr  hyn  oU  a  addefwn  ac  a 
broffeswn  ni  yn  ddadguddiad  o  feddwl  Duw  i  ddynion — ^yr  oll  a  roddwyd 
ganddo  yn  rheol  fíydd  ac  ymarweddiad  iddynt — ^gwedi  ei  osod  mewn  ys- 
grifen,  a  hyny  er  ys  agos  i  ddeunaw  cant  o  flyneddau  bellach.  Ac  y  mae 
purdeb  a  gwirionedd  ein  crefydd  yn  ymddibynu  cryn  lawer,  pa  fodd 
bynag,  ar  gadwedigaeth  a  throsglwyddiad  yr  ysgrifeniadau  hyn  yn  ddilwgr 
yn  eu  disgyniad  i  waered  atom  o  oes  i  oes.  Eu  bod  gwedi  eu  cadw  a'u 
trosglwyddo  felly,  ydyw  yr  hyn  yr  amcenir  ei  ddangos  yn  y  llinellau  a 
ganlyn. 

Wrth  gadwedigaeth  yr  ysgrythyrau  y  meddylir,  nid  yn  unîg,  nac  yn 
benaf,  gadwraeth  yr  oll  a  ysgrîfenwyd  trwy  ddwyfol  ysbrydoliaeth  rhag 
myned  ar  ddifancoll,  ond  hefyd  awduriaeth  dilys  (genuineness)  y  llyfrau  a 
ystyrir  yn  awdurdodedig  neu  ganonaidd  genym,  ac  a  gyfansoddant  y  gyfrol 
sanctaidd ; — sef  ddarfod  iddynt  gael  eu  hysgrifenu  gan  y  dynion  y  rhai  y 
mae  eu  henwau  wrthynt,  a'u  trosglwyddo  i  ni  mewn  cyflwr  dilwgr — ^mewn 
cyfryw  gyflwr  ag  i  ateb  y  dybenion  a  chynnyrchu  yr  effeithiau  a  fwriedid 
iddynt  yn  eu  rhoddiad  cyntaf.  Nid  oes  a  wnelom  ni  yma  â  phrofi  eu 
dwyfoldeb — cymerwn  hyny  yn  ganiataol ;  er,  ar  yr  un  pryd,  y  bydd  rhai 
pethau  a  ddygir  ymlaen  genym  yn  myned  ymhell  y  ffordd  hòno.  Gofynol 
a  theg  ydyw  peidio  gofyn  mwy  na  llai,  mewn  ymchwiliad  am  brofion  i 
awduriaeth  a  phurdeb  ysgrifeniadau  yr  HenDestament  a'r  Newydd,  na'r  hyn 
a  ofynir  yn  amgylchiad  pob  ysgrifeniadau  hynafaidd  eraill.  Pwyser  y  ddau 
fath  yn  yr  un  glorian,  profer  hwy  yn  yr  un  ffwrnes,  a  dîos  y  w  y  daw  yr 
ysgrythyrau  allan  yn  drymach  ac  yn  burach  yn  y  canlyniad  na'r  un  llyfi* 
arall  ag  sydd  yn  honi  canrifoedd  o  hynafiaeth. 

Mae  y  Bibl,  sef  yr  Hen  Destament  a'r  Newydd,  yn  cynnwys  chwech  a 
thriugain  o  lyfrau  gwahanol,  y  rhai  a  ysgrifenwyd  mewn  gwahanol  oesoedd 
o  fewn  cylch  cyfnod  o  fwy  na  phymtheg  cant  o  flyneddau.  Yr  ydoedd 
pob  un  o'r  llyfrau  hyn,  pan  eu  cyhoeddwyd  gyntaf,  yn  gyfrol  ar  ei  ben  ei 
hun,  neu  o  leiaf,  yr  ydoedd  ysgnfeniadau  pob  awdur  ar  wahan  oddiwrth  y 
Ueill.  A  phe  buasent  gwedi  eu  gadael  yn  y  flíurf  neillduedig  hòno  hyd 
heddy w,  gan  gael  eu  trosglwyddo  i  waered  i  ni  yn  gynnifer  a  hyny  o 
gyfrolau  yn  lle  yn  un,  ni  buasai  eu  hawdurdod  a'u  defnyddioldeb  o 
herwydd  hyny  yn  ddim  llai.  Nid  yw  eu  casgliad  ynghyd  yn  un  gyfrol 
ond  peth  er  mwyn  cyfleusdra  yn  unig.  Ac  oddiar  hyn  fe  ymddengys  fod 
anghenrheidrwydd  ar  bob  un  o'r  Uyfrau  hyn  am  ei  broflon  priodol  ei  hun 
i  gyfreithloni  ei  hawl  i'r  lle  a  feddianna  yn  y  gyfrol  sanctaidd,  yn  gystal  ag 
y  mae  anghenẅieidrwydd  am  brofion  cyflredinol  dros  awduriaeth  a  dilys- 
rwydd  yr  hoU  Fibl  fel  un  llyfr.  Ond  y  mae  yn  canlyn  oddiar  hyn,  ar  yr 
un  pryd,  pe  y  gellid  profi  fod  rhyw  un  neu  nifer  o'r  llyfrau  hyn  yn  fiìigiol 


CADWEDIGAETH    YR    YSGRYTHYRAU.  225 

ac  annîlys,  ni  byddai  hyny  yn  eífeithio  y  gradd  lleiaf  ar  gymeriad  y  Uyfrau 
eraill  a  gynnwys  y  Bibl.  Pob  un  a  ddwg  ei  faich  ei  hun  ar  yr  ochr  yna 
i'r  pwne.  Pwy  bynag  a  gymero  arno  y  gorchwyl  o  geisio  dadymchwelyd 
gonestrwydd  yr  ysgrythyrau  yn  y  cyfanswm  o  honynt,  rhaid  iddo  brofi, 
nid  yn  unig  fod  y  llyfr  hwn  neu  arall  yn  dwyllodrus,  ond  profi  hyny  am 
bob  llyfr  a  gynnwysant  ar  ei  ben  ei  hun. 

Yr  hanes  cyntaf  a  gawn  am  gadwraeth  yr  ysgrythyrau  ydy w,  ddarfod  i 
Moses,  gwedi  iddo  ysgrifenu  geiriau  y  gyfraith  hyd  eu  diwedd  hwynt,  sef 
pum  Uyfr  Moses,  orchymyn  iddi  gael  ei  gosod  ar  ystlys  yr  aréh :  "  A  phan 
ddarfu  i  Moses  ysgrifenu  geiriau  y  gyfraith  hon  ar  lyfr,  hyd  eu  diwedd 
hwynt,  yna  y  gorchymynodd  Moses  i'r  Lefiaid  y  rhai  oedd  yn  dwyn  arch 
cyfammod  yr  Arglwydd,  gan  ddywedyd,  Cymerwch  lyfr  y  gyfraith  hon,  a 
gosodwch  ef  ar  ystlys  arch  cyfammod  yr  Arglwydd  eich  Duw,  fel  y  byddo 
yno  yn  dyst  i'th  erbyn :"  Deut  xxxi.  24—26.  Ac  ymddengys  i  lyfr 
Josuah  gael  ei  roddi  yno  at  lyfrau  Moses  cyn  hir  ar  ol  hyn :  "  A  Josuah  a 
ysgrifenodd  y  geiriau  hyn  yn  Uyfr  cyfraith  Duw  ;"  Jos,  xxvi.  26.  Canys 
yr  ydoedd  cynnwys  y  Uyfr  hwn  yn  dwyn  perthynas  âg  amgylchiadau 
cyhoeddus  y  genedl  yn  gystal  ag  ysgrifeniadau  Moses.  Megys  ag  yr  oedd 
y  naill  yn  cynnwys  cyfreithiau  a  deddfau  gwladol  ac  eglwysig,  yr  oedd  y 
llall  yn  cynnwys  rhaniad  y  wlad  rhwng  y  llwythau.  Yr  ydoedd  rhandu' 
pob  llwyth  a'u  terfynau  yn  cael  eu  nodi  allan  yn  fanwl  ynddo,  fel  ag  yr 
ydoedd  yn  gwasanaethu  yn  fath  o  drosglwydd  weithred-dirol  i'r  genedl. 
Ac  felly  cafodd  ei  roddi  i  gadw  mewn  lle  diogel  yr  un  modd  a'r  gyfraith. 
Felly  hefyd  ni  gawn  Samuel  yn  gosod  rhyw  gyfran  o'i  ysgrifeniad- 
au  yntau,  sef  cyfraith  y  deyrnas,  i'w  diogelu  yn  yr  un  modd:  "Yna 
Samuel  a  draethodd  gyfraith  y  deymas  wrth  y  bobl,  ac  a'i  hysgrifenodd 
mewn  llyfr,  ac  a'i  gosododd  ger  bron  yr  Arglwydd ;"  1  Scm,  x.  25.  Wrth 
ei  waith  yn  ei  osod  ger  bron  yr  Arglwydd  yn  dd'iammhau  y  meddyHr,  ei 
osôd  yn,  neu  wrth,  yr  arch,  yn  y  lle  sancteiddiolaf.  A  phan  ysgrifenid  y 
llyfrau  eraiU,  dîammhau  y  byddai  y  dynion  sanctaidd  a  gynhyrfid  gan  yr 
Ysbryd  Glan  i'w  hysgrifenu,  yr  un  mor  ofalus  am  roddi  copîau  o'r  eiddynt 
hwythau  i'w  cadw  yn  y  lle  sanctaidd.  Ac  felly  yn  raddol  fe  ffurfiwyd 
llyfrgell  helaeth  yn  y  fan  hòno,  o'r  hon  y  cymerwyd  y  Uyfrau  a  wnant  i 
fyny  gyfrol  yr  Hen  Destament.  Yn  2  Cron,  v.  4—5,  cawn  hanes  symud- 
iad  yr  arch  a  llestri  y  cysegr  o  babell  y  cyfarfod  i'r  deml ;  ac  y  mae  yn 
dra  thebygol  i  lyfr  y  gyfraith  hefyd,  a'r  llyfrau  eraill,  a  allasent  fod  gwedi 
eu  hysgrifenu  a'u  gosod  yno  yn  flaenorol  i  hyn,  gael  eu  dwyn  i  fyny 
yr  un  modd,  a'u  gosod  yn  y  gafell  sanctaidd  yn  y  deml.  Yr  ydoedd 
Moses  gwedi  rhoddi  Uyfr  y  gyfraith  o  tan  ofal  yr  offeiriaid,  meibion  Lefi,  a 
henm-iaid  Israel,  gan  orchymyn  iddynt  am  iddo  gael  ei  ddarllen,  yn  mhen 
pob  saith  mlynedd,  yn  ngẃydd  Israel,  pan  ddeuent  i  ymddangos  ger  bron 
yr  Arglwydd  yn  y  Ûe  a  ddewisai  efe,  ar  ol  eu  myned  dros  yr  lorddonen  i 
feddiannu  y  wlad  (Deut  xxxi.  9 — 13).  Ac  un  o'r  cyfreithiau  perthynol  i 
ddyledswyddau  brenin,  pan  osodid  y  cyfryw  swyddôgaeth,  oedd,  "A  phan 
eisteddo  ar  deyrngader  ei  freniniaeth,  ysgrifened  iddo  gopi  o'r  gyfraith 
hon  mewn  llyfr,  allan  o'r  hwn  sydd  ger  bron  yr  offeiriaid  y  Lefiaid.  A 
bydded  gydag  ef,  a  darllened  arno  hoU  ddyddiau  ei  fywyd ;  fel  y  dysgo 
ofni  yr  Arglwydd  ei  Dduw,  i  gadw  hoU  eiriau  y  gyfraith  hon,  a'r  deddfau 
hyn,  i'w  gwneuthur  hwynt ;"  Deut.  xviL  18 — 19.  Yr  hyn  bethau  ydynt  yn 
profi  fod  copi  o'r  gyfraith,  sef  Uyfrau  Moses,  i  gael  ei  gadw  yn  y  cysegr  ger 


226  CADWEDIGAETH    YR    YSGRYTHYRAU. 

bron  yr  ofieìríaid.  A  thra  Datiirîol  ydyw  casglu  fod  ysgrìfeniadau  y 
prophwydi  eraill  i  fod  yno  hefyd,  fel  y  erybwyllwyd  yn  barod  am  ysgrif- 
eniadau  Josuah  a  Samuel. 

Bu  agos  î  gynysgrif  Uyfrau  Moses  fyned  ar  goU  yn  ystod  teymasiad 
annuwiol  Manasseh  ac  Amon ;  ond  yn  nheyrnasìad  y  brenin  duwiol  Josiah, 
fe'i  eafwyd  gan  Hileiah,  yr  archoffeiriad,  ymhlith  malurion  y  deml  yn 
rhywle  wrth  gyweirio  ei  hagenau  (2  Cron.  xxxiv.  15).  Ond  nid  yw  yn 
rhesymol  tybied  nad  oedd  copîau  eraill  o'r  gyfraith  yn  nwylaw  y  genedl, 
yn  enwedig  yn  meddiant  personau  ag  oedd  yn  ei  pharchu ;  oblegid  nid  y w 
yn  debygol  nad  oedd  llawer  o'r  cyfryw  ddynion  i'w  cael  y  pryd  hwnw  yn 
gystal  ag  yn  amser  EÍias,  pryd  yr  oedd  yno  fwy  na  saith  mil  o  rai  na 
phlygasant  eu  gliniau  i  Baal.  Yr  hyn  a  ymddengys  oddiwrth  yr  hanes 
yw,  nad  oedd  y  brenin  ieuanc  ei  hun  wedi  gweled  y  Uyfr  o'r  blaen,  a'i  fod 
yn  anwybodus  o'i  gynnwysiad,  hyd  oni  chafodd  ei  ddarllen  y  pryd  hwn 
iddo ;  ac  nid  rhyfedd  fuasai  hyny  pe  buasai  y  wlad  yn  llawn  o  gop'íau, 
oblegid  un  annuwiol  iawn  oedd  Amon,  ei  dad.  Ond  tra  yr  ydoedd  y  copi 
yn  y  deml  gwedi  ei  gamgyflëu  gan  ryw  un  dîofal  yn  ei  gylch,  neu  ei 
gladdu  ymhlith  ei  hadfeilion,  mae  genym  sail  i  gredu  fod  llawer  o  gopîau 
eraiU  o  honi  iV  cael  ar  y  pryd.  Yn  2  Cron,  xvii.  ni  gawn  hanes  ddarfod 
i  Jehosaphat,  yn  y  drydedd  flwyddyn  o'i  deyrnasiad,  anfon  Lefìaid  ac 
offeîríaid  i  ddysgu  yn  ninasoedd  Judah : — "  A  hwy  a  ddysgasant  yn  Judah, 
a  chyda  hwynt  yr  oedd  llyfr  cyfraith  yr  Arglwydd ;  felly  yr  amgylchasant 
hwy  holl  ddinasoedd  Judah,  ac  y  dysgasant  y  bobl."  Yr  ydoedd  Uawer  o 
honynt,  ac  nid  y w  yn  debyg  mai  yn  yr  un  ddinas  y  byddent  oll  yn  dysgu, 
ond  yn  wasgaredig  bob  yn  un  neu  ddau  ar  hyd  y  dinasoedd ;  ac  os  felly, 
yr  oedd  yn  rhaid  fod  ganddynt  amryw  gopîau  o'r  gyfraith,  ac  nid  un 
rhyngddynt.  Ac  hefyd,  mae  eu  bod  yn  myned  â'r  gyfraith  ar  hyd  y  wlad, 
i'w  dysgu  i'r  bobl,  yn  amser  diwygiad  ac  adferíad  ar  grefydd,  yn  lled 
awgrymu  beth  allasai  fod  yr  adferiad  yn  amser  llwyddiant  a  heddwch. 
Yr  oedd  hefyd  yn  y  wlad  ysgolion  y  prophwydi  gwedi  eu  sefydlu,  mae  yn 
debyg,  er  dyddiau  Samuel ;  ac  y  mae  yn  dra  thebyg  fod  gan  y  rhai  hyny 
gopîau  o'r  gyfraith  ac  o  ysgrifeniadau  y  prophwydi  eraill  ag  oedd  gwedi 
ysgrifenu  ar  y  pryd. 

Cafodd  cynysgrif  Moses,  a  phob  un  arall  ag  oedd  yn  nghadw  yn  y  deml, 
naiU  ai  eu  dyfetha  neu  eu  cymeryd  ymaith  i  Babilon  gyda'r  pethau 
cysegredig  eraill,  mae  yn  debyg,  pan  y  ílosgwyd  hi  gan  Nebuchodonosor. 
Ond  nid  ydym  i  gredu,  ar  yr  un  pryd,  ddarfod  i  bob  copi  ag  oedd  i'w  gael 
o  honynt  fyned  ar  goU  yn  yr  amgylchiad  hwnw,  a  chael  eu  hadferu  yn 
wyrthiol  gan  Ezra  ar  ol  y  dychweUad  o  Babilon.  Er  fod  hyn  gwedi  bod 
yn  cael  ei  gredu  gan  yr  luddewon,  a  rhai  o'r  tadau  Cristionogol,  ym- 
ddengys  nad  y w  namyn  chwedl  wrachîaidd,  gwedi  ei  seilio,  dybygid,  ar  yr 
hyn  a  ddywedir  yn  llyfr  Esdras  (2  Esd,  xiv.  20 — 38),  yr  hyn  ni  chydsaif 
mewn  un  modd  â  ffeithiau  ysgrythyrol.  Oblegid  ymddengys  fod  y  gyf- 
raith,  a  rhai  o'r  prophwydi,  gan  Daniel,  yn  Babilon ;  ac  y  mae  yn  cyfeirio 
at  Jeremiah  yn  enwedigol : — "  Yn  y  flwyddyn  gyntaf  o'i  deymasiad  ef, 
myfi  Daniel  a  ddeallais  wrth  lyfrau  rhifedi  y  blynyddoedd,  am  y  rhai  y 
daethai  gair  yr  Arglwydd  at  Jeremi  y  prophwyd :"  Dan,  ix.  2.  Mae  yma 
yn  cyfeirio  at  Jer.  xxv.  a  xxix.  Mae  y  crybwylliad  byr  yna  yn  un  tra 
phwysig,  yn  gymaint  a'i  fod  yn  rhoddi  ar  ddeall  i  ni  yn  amlwg  fod  y 
prophwydi  diweddaf  yn  meddiannu  ac  yn  astudio  ysgnfenìadau  y  rhai 


CADWEDIGAETH   YR   YSGRYTHYRAÜ.  227 

blaenorol ;  ac  felly  yn  profi  fod  ysgrifeniadau  prophwydi  un  oes  yn  wrth- 
ddrychau  gofal  a  sylw  prophwydi  yr  oes  ganlynol.  Ae  hefyd,  fe  elwir 
!Ezra,  ar  ei  gychwyniad  i  fyny  o  Babilon,  yn  "ysgrifenydd  cyflym  yn 
nghyfraith  Moses."  Sonir  hefyd,  a  hyny  cyn  ei  fynediad  i  fyny,  i*r  offeir- 
iaid  a'r  Lefiaid,  gwedi  adeiladu  yr  ail  deml,  gael  eu  trefnu  ì  wasanaeth  Duw 
yn  ol  ysgrifen  Uyfr  Moses  (Ezra  vi.  18).  Ond  pa  fodd  y  gallent  wneyd 
hyny  oni  b'ai  fod  ganddynt  ysgrifen  y  ílyfr  ar  y  pryd  ?  Yr  ydoedd  hyn 
yn  agos  i  driugain  mlynedd  cyn  mynediad  Ezra  i  fyny  i  Jerusalem,  fel  y 
gellir  canfod  wrth  gymharu  Egra  vi.  15.  â'r  vii.  1 — 8.  Mae  hyn  yn  profi 
yn  amlwg  nad  aeth  yr  ysgrifeniadau  sanctaidd  ar  goU  yn  y  chwalfa  a'r 
difrod  hwnw  fu  ar  y  genedl  a*r  deml.  Heblaw  pum  Uyfr  Moses,  a  Llyfr 
Josuah,  yr  ydoedd  Uyfrau  Job,  Barnwyr,  Samuel,  Euth,  Sahnau  Dafydd, 
y  Croniclau  ag  oedd  yn  cynnwys  hanes  breninoedd  Judah  ac  Israel,  a'r 
holl  brophwydi  a  brophwydasant  yn  flaenorol  i'r  caethgludiad,  gwedi  eu 
hysgrifenu  a'u  lledanu,  mae  yn  debyg,  hefyd  i  raddau  mwy  neu  lai,  yn 
nwylaw  y  genedl,  cyn  eu  symud  i  Babilon.  Ysgrifenwyd  prophwydol- 
iaethau  Ezeciel  a  Daniel,  fel  y  bernir,  yn  ystod  y  caethiwed,  a  phrophwyd- 
oliaethau  Haggai  a  Zechariah  tua'r  ail  flwyddyn  o  deymasiad  Darius 
Hystaspis,  yn  mhen  dwy  flynedd  ar  bymtheg  ar  ol  i  Cyrus  roddi  cenad  i'r 
luddewon  fyned  i  fyny  iV  gwlad.  Llyfr  Esther  a  ysgrifenwyd  naill  ai 
gan  Ezra  neu  Mordecai,  a  llyfr  Nehemiah  ganddo  ef  ei  hun. 

Cytuna  y  rhan  fwyaf,  yn  luddewon  a  Christionogion,  ag  sydd  yn  hy- 
ddysg  mewn  hanesiaeth  luddewig,  mai  Ezra  a  gasglodd  ynghyd  lyfrau  yr 
Hen  Destament,  gan  eu  gosod  yn  y  drefu  y  maent  ynddi  yn  bresennol. 
Mae  yn  dra  thebyg  ei  fod  wrth  y  gorchwyl  o  ysgrifenu  ac  adolygu  yr 
ysgrythyrau  tra  yr  oedd  yn  Babilon.  Canys  fe  ddywedir  ei  fod  yn  ysgrif- 
enydd  cyflym  yn  nghyfraith  Moses,  pan  yr  ydoedd  yno ;  ac  fe'i  gelwir  ef 
hefyd  gan  y  brenin,  yn  ei  lythyr,  yn  "  Ezra  yr  offeiriad  a'r  ysgrifenydd ; 
sef  ysgrifenydd  geiriau  a  gorchymynion  yr  Arglwydd,  a'i  ddeddfau  i 
Israel,"  ac  yn  "  ysgrifenydd  deddf  Duw  y  nefoedd."  Yr  ydoedd  yn  cael 
ei  adnabod  gan  y  brenin  fel  un  medrus  yn  nghyfraith  yr  Arglwydd — ^fel 
un  yn  y  gwaith  o'i  hysgrifenu  a'i  hastudio,  oblegid  dywed  yn  yr  un  Uythyr 
fod  "  cyfraith  ei  Dduw  yn  ei  law  " — ^yn  ei  law,  mae  yn  debyg,  i'w  hysgrif- 
enu  a'i  dwyn  i  Jerusaîem.  Dywedir  iddo  gael  awdurdod  oddiwrth  y 
brenin  i  chwilio  y  llyfrgelloedd  breninol  am  ysgrifeniadau  yr  luddewon,  y 
rhai  a  allasent  fod  gwedi  cael  eu  dwyn  i  waered  ymhlith  yr  yspail  gyda'r 
gaethglud  ;  a  bemir  gan  rai  mai  ei  ddyben  yn  myned  i  Jerusalem  oedd  i 
ymofyn  am  ysgrifeniadau  neu  gopîau  a  allasai  fod  yn  nwyhiw  y  rhai  a 
aethant  i  fyny  yn  amser  Cyrus. 

Yr  hyn  a  wnaeth  Ezra,  fel  y  bernir  yn  gyffredin,  mewn  perthynas  i'r 
ysgrythyrau  oedd — 1.  Casglodd  ynghyd  gymaint  a  allasai  gael  o  gopiau, 
neu  adysgrifau  o'r  llyfrau,  ag  oedd  wedi  eu  hysgrifenu  y  pryd  hwnw,  a 
thrwy  eu  cymharu  â'u  gilydd,  diwygiodd  bob  beiau  a  aUasai  fod  gwedi 
ymlusgo  i  mewn  iddynt  trwy  ddîofalwch  neu  gamsyniadau  yr  adysgrifwyr. 
2.  Ychwanegodd  mewn  amry w  fanau  yr  hyn  a  ymddangosai  yn  anghen- 
rheidiol  er  gwneuthur  y  meddwl  yn  fwy  cyflawn :  megys  y  bennod  olaf 
yn  llyfr  Deutoronomium,  yr  hon  a  rydd  hanes  am  farwolaeth  Moses, 
ynghyd  âg  amryw  nodiadau  eraill,  ac  sydd  o  ddyddiad  diweddarach  nag 
oes  yr  awdur  ei  hun.  3.  Cyfnewidiodd  hen  enwau  lleoedd  ag  oedd  gwedi 
myned  allan  o  arferiad,  gan  roddi  rhai  diweddarach  a  mwy  cynnefin  yn  eu 


228  CADWEDIGAETH    YR    YSGRYTHYRAU. 

llc  ;  megys,  Dan  yn  lle  Lais,  yr  hyn  oedd  enw  y  Ue  ar  y  cyntaf  (cymliar- 
er  Gen.  xiv.  14,  â  Bam,  xviii.  29).  A  Hebron  hefyd  yn  lle  Ciriath- 
Arba  {Gen,  xxüi.  2),  a'r  cyffelyb.  4.  Ysgrìfenodd  y  cwbl  mewn  llythyr- 
enau  Caldeaidd^  am  eu  bod  y  pryd  hyny  yn  fẁy  adnabyddus  i'r  luddewon 
naV  Hebreaiddy  pa  rai,  ynghyd  â  r  iaith,  a  gollasent  yn  Babilon,  yn  ystod 
eu  caethiwed.  5.  Gosododd  yr  holl  lyfrau  yn  eu  trefn  briodol.  Âc  yn 
ychwanegol  at  hyn,  bemir  gan  lawer  mai  efe  a  ysgrifenodd  ddau  lyfr  y 
Cronicl,  os  nad  dau  lyfr  y  Breninoedd  hefyd,  gan  eu  talfyru  o  gronichiu 
breninoedd  Israel  a  Judah,  y  rhai  oeddynt  l^ŵau  meithion  iawn,  gwedi  eu 
hysgrifenu  gan  wahanol  bersonau,  ar  y  pryd  ag  y  byddai  yr  amgylch- 
ìadau  yn  dygwydd.  Beth  bynag  am  hyny,  mae  awdur  y  llyfrau  hyn  yn 
cyfeirio  yn  fynych  at  lyfrau  eraill,  o  ba  rai,  fel  y  gellid  yn  naturiol  gasglu, 
y  cafodd  ef  yr  hanesion  a'r  ífeithiau  a  rydd  ynddynt. 

Bama  rhai  nad  oedd  y  casgliad  hwn  a  wnaed  gan  Ezra,  yn  cynnwys  yr 
holl  lyfrau  a  wnant  i  fyny  gyfrol  yr  Hen  Destament,  ac  na  chauwyd  i  fyny 
y  canon  hyd  amserau  Simon  y  Cyfiawn ;  yr  hyn  ydoedd  tua  chan'  mlynedd 
yn  ddiweddarach  nag  Ezra ;  ac  mai  efe  a  ychwanegodd  ato  lyfrau  Ezra,  y 
ddau  Gronicl,  Nehemiah,  Esther,  a  Malachi.  Priodolir  y  gwaith  o  orphen 
casglu  ac  adolygu  llyfrau  yr  hen  Destament  i  Simon  y  Cyfiawn,  ac  nid  i 
Ezra,  oddiar  y  dybiaeth  mai  ar  ol  amser  Ezra  yr  ydoedd  Malachi  yn  byw, 
ac  yr  ysgrifenodd  ei  brophwydoliaeth ;  ac  oddiar  fod  y  llyfrau  a  nodwyd  yn 
son  am  amgylchiadau  diweddarach  na'i  amser  ef.  Yn  1  Cron,  iii.  19 — ^24,  fe 
ddygir  achau  meibion  Zorobabel  i  lawr  can  belled  ag  amser  Alecsander  Fawr, 
fel  y  gellir  casglu  oddiwrth  rifedi  y  cenedlaethau  yno,  yr  hyn  oedd  fwy  na 
chan'  mlynedd  yn  ddiweddarach  nag  Ezra.  Ac  yn  Néh,  xii.  12,  fe  sonir  am 
Jadua  yr  archoffeiriad  fel  gwedi  bod,  ac  am  Daríus  y  Persiad.  Mae  yn 
rhaid  fod  y  nodìadau  yna  gwedi  eu  rhoddi  i  mewn  gan  ryw  im  ar  ol 
amser  Ezra.  A  chyda  golwg  ar  Malachi,  ymddengys  yn  dra  thebygol  ei 
fod  ef  yn  prophwydo  tuag  amser  lly wodraethiad  Nehemia ;  oblegid  ni  a'i 
cawn  yn  cyfeirio  at  yr  un  fath  amgylchiadau  yn  hollol  ag  a  gawn  yn  hanes 
Nehemiah.  Cymharer  y  naill  lyfr  â'r  llall,  ac  yn  neillduol  Néh,  xiii.  23 — 28, 
â  Mal.  ii.  11 ;  a  Néh.  xüi.  10,  11,  â  Mál,  üi.  8.  Dywed  yr  luddewon  fod 
synagog  fawr  o  chwech  ugain  o  aelodau  i'w  chael  yn  amser  Ezra,  a  bod 
llawer  o'r  rhai  duwiolaf  a  dyagedicaf  o'i  haelodau  yn  cynnorthwyo  Ezra  yn 
y  gorchwyl  o  gasglu  ac  adolygu  yr  ysgrythyrau,  ac  hefyd  mai  Simon  y 
Cyfiawn  oedd  yr  olaf  o'r  rhai  a  berthynent  iddi.  A'r  hyn  sydd  yn  fwyaf 
tebyg,  fe  allai,  ydy  w  i'r  ysgrythyrau  fod  yn  wrthddrych  sylw  a  gofal  gwŷr 
y  synagog  hon  ar  ol  dyddiau  Ezra,  hyd  amser  Simon  y  Cyfiawn ;  ac  na 
chyfododd  yr  un  prophwyd  ar  ol  Malachi.  A  phari  ddarfu  am  brophwyd 
allan  o  Jerusalem,  ac  o  blith  y  genedl,  nid  oedd  dim  a  ysgrifenwyd  gwedi 
hyny  yn  cael  ei  ystyried  o  gyfuwch  awdurdod  a*r  ysgriféniadau  blaenorol; 
ac  felly  nid  oeddent  yn  wrthddrychau  yr  un  fath  ofaî  a  sylw. 

Yn  awr,  y  peth  nesaf  i  ymofyn  yn  ei  gylch  yw,  A  fu  yr  luddewon  yn 
ffyddlawn  a  gofalus  am  eu  cadwraeth  o  hyny  alìan,  trwy  eu  cadw  yn  ddi- 
Iwgr,  heb  roddi  atynt,  na  thynu  oddiwrthynt  yr  hyn  ni  ddylent  ?  Ai  yr  hyn 
oeddynt  y  pryd  hwnw  ydynt  yn  bresennbl?  Ac  i  benderfynu  hyn  yn 
foddhaol,  ríiaid  dwyn  ymlaen  dystîolaethau  ysgrifenwyr  y  Testament 
Newydd,  yngystal  ag  ysgrifenwyr  boreuol  eraill.  Wrth  ymofyn  profion  o'r 
Testament  Newydd  o  blaid  yr  Hen  Destament,  nidcymeryd  Biblynimigi 
brofi  Bibl  ydy w  hyiiy ;  ond  yn  gymaint  a  bod  y  Bibl  yn  cynnwys  amry w 


CADWEBIOAETH  YR  YSGRYTHYRAÜ.  229 

ly frau — ^yn  waîth  gwahanol  awduron  mewn  gwahanol  oesau — dyfod  âg  ys- 
grifenwyr  a  ehyfansoddiadau  un  oes  i  brofi  rhai  oes  arall  ag  oedd  wedi 
myned  heibio,  ydyw.  Yr  ydym  wedi  ymddwyn  mewn  rhan  felly  gydag 
ysgrifeniadau  ac  awduron  llyfrau  yr  Hen  Destament  eu  hunain,  trwy 
ddwyn  y  naill  ymlaen  i  roddi  tystiolaeth  yn  aehos  y  llall  o  honynt.  Mae 
hyn  yn  ganiataol  gyda  phob  dosbarth  o  ysgrifeniadau  eyŵeíÖn;  ac  nis 
gwyddom  am  yr  un  rheswm  dros  beidio  ei  ganiatâu  gydag  ysgrifeniadau  a 
broffesant  ddwyfol  ysbrydoliaeth. 

Gwedi  i*r  ail  deml  gael  ei  gorphen,  a  chanon  yr  ysgrythyrau  gael  ei 
sefydlu  a'i  gau  gan  Ezra,  ac  eraill,  gan  fod  yr  arch  ag  oedd  yn  y  deml 
gyntaf  wedi  myned  ar  goll  yn  ei  dinystr  hi,  mae  yn  dra  thebygol  i  arch 
gael  ei  gwneyd  drachefn,  i  gadw  copi  o'r  ysgrythyrau  yn  lle  sancteiddiolaf 
y  deml  hòno.  Ac  er  cadamhad  i'r  dybiaeth  yna,  mae  Josephus,  yr  hwn  ag 
oedd  yn  llygad-dyst  o  orfoledd  buddygol  Titus  yn  Ehufain  ar  ol  dychwel- 
yd  o  ddinystr  diweddaf  Jerusalem,  yn  dywedyd  hefyd  fod  llyfr  y  gyfraith 
yn  cael  ei  ddwyn,  ymhlith  yspeiliau  eraill  y  deml,  yn  yr  orymdaith  yno. 
Ac  fe  ddy wed  hefyd  na  chafodd  llyfr  y  gyfraith  ei  osod  yn  y  deml  a  adeil- 
adwyd  gan  Yespasian  i  dduwies  Heddweh,  gyda'r  llestri  aur,  a*r  offerynau 
eraiU  a  ddygwyd  o  deml  Jerusalem.  Ac  oddiar  hyn,  ynghyd  â  phethau 
eraill,  y  grediniaeth  gyffredinol  ymhlith  dysgedigion  ydyw,  ddarfod  i  gopi 
o'r  holl  ysgrythyrau  canonaidd,  neu  awdurdodol,  gael  ei  osod  yn  nghysegr 
sancteiddiolaf  y  deml,  fel  y  byddai  hwnw  i  apelio  ato,  os  byddai  unrhyw 
achos  am  hyny,  yn  mhob  dadl  ynghylch  darlleniadau  ammheüus  yn  y  copîau 
eyffredin.  Ac  fel  hyn  yr  ydoedd  y  gwahaniaeth  amlwg  yn  cael  ei  gadw 
rhwng  y  Uyfrau  ysbrydoledîg  a'r  rhai  apocryphaidd.  Epiphanius,  yr  hwn 
oedd  yn  by w  yn  y  pedwerydd  canrif  Cristionogol,  ac  yn  enedigol  o  Pales- 
tina,  a  ddywed  am  lyfrau  yr  Apocrypha,  "  Er  eu  bod  yn  ddefiiyddiol  a 
buddiol,  nid  oeddynt  yn  cael  eu  rliestru  gyda*r  ysgrythyrau,  ac  am  hyny 
ni  chawsant  eu  rhoddi  yn  arch  y  cyfammod."  Damaseenus  hefyd,  yr  hwn 
oedd  yn  by w  yn  yr  wythfed  ganrif,  ac  yn  frodor  o  Damascus,  a  ddywed  am 
yr  ysgrifeniadau  apocryphaidd,  "  Pa  mor  dda  a  phrydferth  bynag  oeddynt, 
nid  oeddynt  yn  cael  eu  rhestru  gyda'r  ysgrifeniadau  canonaidd,  ac  ni 
chawsant  eu  gosod  yn  yr  arch."  Yr  ydoedd  hyn  yn  gosod  llinell  amlwg  o 
wahaniaeth  rhwng  ysgrifeniadau  y  prophwydi  a  phob  rhai  eraill,  ac  yn 
arwyddo  y  parch  oedd  gan  yr  luddewon  i'w  llyfrau  ysbrydoledig,  a'r  gofal 
oedd  ganddynt  am  danynt.  Fe  ymddengys  yn  dra  thebyg  mai  oddiwrth 
yr  amgylchiad  yna,  y  daeth  y  llyfrau  canonaidd  i  gael  eu  galw  wrth  yr 
enw  Testament  (endiatheetos),  am  eu  bod  yn  cael  ei^  gosod  yn,  neu  wrth, 
arch  y  cyfammod ;  a'r  ysgrifeniadau  eraiU  eu  galw  wrth  yr  enw  Apocrypha, 
am  eu  bod  yn  cael  eu  cauad  allan  o,  neu  oddiwrth  yr  arch  {apo-cryptas), 
Tybir  oddiar  seiliau  lled  gryfion  mai  hyn  oedd  yr  arferiad  wedi,  yn  gystal 
a  chyn  y  caethiwed  Babilonaidd.  Ac  ymddengys  yn  gwblhad  manwl  a 
threfnus  iawn  o'r  îymddiried  ag  oedd  wedi  ei  roddi  i'r  luddewon  fel 
gwarcheidwaid  oraclau  Duw,  yr  hyn,  fel  y  dywed  Paul,  ydoedd  un  o'r 
rhagoriaethau'a  berthynent  i'r  luddewon :  "  O  herwydd  darfod  ymddiried 
iddynt  hwy  si^  ymadroddion  Duw." 

Mae  y  dybiaeth  hon  yn  cael  ei  chadamhau  ymhellach  hefyd  oddiwrth  yr 
hyn  y w  arferiad  yr  luddewon  hyd  y  dydd  heddyw  yn  eu  synagogau,  lle  y 
mae  ganddynt  gopi  o'r  gyfraith  yn  nghadw  mewn  Ue  cysegredig — mewn 
arch,  neu  gist  fechan  i'r  perwyl  hwuw.     Mae  yn  dra  thebyg  hefyd  fod  y 


230  CADWEDIGAETH    YR    YSGBYTHYRAU. 

dull  hwn  yn  cael  ei  arferyd  ganddynt  yn  holl  synagogau  eu  gwlad  tra  y 
buont  ynddi,  os  nad  mewn  miloedd  o'u  teuluoedd  hefyd,  gan  ddynion  ag 
oeddynt  mor  zelog  dros  gyfraith  eu  gwlad  ac  arferion  eu  hynafiaîd.  Yr 
ydoedd  yr  arferiad  hwn  yn  sicrhau  diogelwch,  awduriaeth,  a  phurdeb  ys- 
grythyrau  yr  Hen  ÌDestament,  me¥m  modd  digyffelyb  yn  hanesiaeth  yr  un 
genedl  arall  ar  y  ddaear  gyda'u  hysgrifeniadau  cenedlaethol.  Yr  oeddynt 
hwy  wedi  eu  neillduo  oddiwrth  genedloedd  eraill  y  ddaear^  a  hyny,  ymhlith 
pethau  erailly  i'r  dyben  o  gadw  a  throsglwyddo  yr  ysgrythyrau  sanctaidd  i 
genedlaethau  diweddarach  y  byd,  ar  y  rhai  y  daeth  terfynau  yr  oesoedd. 

Nid  y w  o  gymaint  pwys  yn  mha  flurf  yr  oedd  y  llyfrau  hyn  pan  y  cau- 
wyd  i  fyny  y  canon — ^pa  un  ai  yn  un  gyfrol,  ai  ynte  yn  amry  w  o  gyf- 
rolau,  yr  oeddynt  ar  y  cyntaf.  Mae  yn  dra  thebyg  eu  bod  yn  dair  cyfrol, 
o  leiaf ;  sef  y  Gyfraith,  yn  cynnwys  pum  llyfr  Moses ;  a'r  Prophwydi,  yn 
cynnwys  yr  holl  lyfrau  hanesyddol  a  phrophwydoliaethol,  o  Joshua  i 
Malachi ;  a'r  Psalmau,  neu  yr  ysgrifeniadau  sanctaidd  {Hagiographa)y  yn 
cynnwys  Llyfr  y  Salmau,  y  Diarebion,  y  Pregethwr,  a*r  Caniadau.  Mste 
genym  brofion  Ued  amlwg  o'r  dosbu*thiad  triphlyg  yna  o  honynt  yn 
nyddiau  ein  Hiachawdwr,  oblegid  y  mae  efe  yn  cyfeirio  at  yr  hoU  ysgryth- 
yrau  am  dano  ef  fel  yn  gynnwysedig  yn  y  Gyfraith,  y  Prophwydi,  a'r  Salmau 
\Imc  xxiv.  44).  Míae  y  Sahnau  yn  myned  am  yr  oll  o'r  llyfrau  sydd  yn  yr 
un  dosbarth  ag  ef ;  a  hyny,  fe  allai,  am  ei  fod  y  cyntaf  mewn  trefn,  neu 
ynte  am  yr  ystyrid  ef  yn  fwy  pwysig  na'r  lleill,  o  gymaint  a'i  fod  yn  fwy 
prophwydoliaethol  na  hwy.  Ónd  beth  bynag  am  hyny,  nid  oes  lle  i  am- 
mheu  nad  oedd  yr  oll  o  ysgrythyrau  yr  Hen  Destament  yn  gwneyd  i  fyny 
y  tri  dosbarth  yna,  ac  fe'u  cydnabyddîr  yn  yr  ysgrythyrau  eu  hunain.  Am 
y  cyntaf  o  honynt,  ni  gawn  brofion  o  hono  fel  rhan  neillduedig,  ac  ar  ei 
phen  ei  hun  o'r  ysgrythyrau,  hyd  yn  nod  yn  y  rhanau  eraill  o'r  Hen  Des- 
tament;  ac  yn  y  Newydd  ni  a  gawn  brofion  helaeth  iawn  o  barthed  iddilii 
a'r  ddwy  arall,  megys  yn  y  llefydd  canlynol ;  Math.  v.  17 ;  a  ix.  13 ;  a  xxii. 
40 ;  Imc  XX.  42 ;  a  xxiv.  44. 

Ymddengys  nad  y  rhanau  deddfol  yn  unig  o  lyfrau  Moses  a  feddylid 
wrth  y  gyfraith  gan  ysgrifenwyr  y  Testament  Newydd,  ond  ei  rhanau  han- 
esyddol  hefyd,  canys  cyfeirir  atynt  o  dan  yr  enw  deddf  am  fíeithiau  hanes- 
yddol.  Yn  Galat,  iv.  21 — 26,  mae  yr  apostol  yn  dwyn  i  mewn  hanes 
Agar  a'i  mab  i  argyhoeddi  y  rhai  oedd  yn  ewyllysio  ymgyfiawnhau  yn  y 
ddeddf,  trwy  eu  galw  i  wrandaw  pa  beth  a  ddywedid  wrthynt  gan  y  ddeddf  ei 
hun.  Gellid  casglu  hefyd  fod  yr  Hen  Destament  yn  gyfangwbl  yn  cael  ei 
gynnwys  weithiau  o  tan  yr  enwad,  y  ddeddf,  neu  y  g^raith.  Ymddengys 
fod  yr  ymadrodd  "Mi  a  ddywedais,  Duwiau  ydych"  \loan  x.  34),  wedi  ei 
gymeryd  o'r  Sahnau  (lxxxii.  6),  ac  eto  fe  ddywed  lesu  Grist  ei  fod  yn 
ysgrifenedig  yn  y  gyfraith.  Ac  yn  loan  xii.  34,  cawn  y  dyrfa  yn  dywed- 
yd  eu  bod  wedi  "  cly  wed  o'r  ddeddf,"  yr  hyn  oedd  raid  eu  bod  wedi  ei 
glywed  o'r  Salmau  {Sal,  lxxxix.  36).  Ac  yn  loan  xv^  25,  mae  Crist  yn 
cymeryd  geiriau  o'r  Sahnau  (cix.  36)  ac  yn  eu  cyfrif  yn  ysgrifenedig  yn 
y  gyfraith.  Fel  yna,  byddai  yr  enw  a  roddid  ar  y  cyntaf  i  un  ran  benodol 
o'r  ysgrythyrau,  yn  mhen  amser  yn  cael  ei  gymhwyso  at  yr  oll  o  honi.  Yr 
un  modd  hefyd  gellir  cael  llawer  o  ddyfyniadau  yn  y  Testament  Newydd 
yn  cael  eu  cyfrif  i'r  gyfraith,  y  rhai  nad  ydynt  i'w  cael  ond  yn  y  prophwydi 
yn  unig.  Felly  yr  ydoedd  yr  holl  ysgrythyrau  yn  myned  weithiau  tan  yr 
enw  "  y  gyfraith." 


CADWEDIGAETH    YR   YSGRYTHYRAU.  231 

Ond  mynych  iawn  y  ceir  pum  Uyfr  Moses,  yn  neillduedig  ac  ar  wahân 
oddiwrth  yr  ysgrythyrau  eraill,  yn  cael  eu  nodi  allan  wrth  yr  Qím,ygyfraith, 
a  Thjfr  y  ddeddf,  Ceir  ef  felly  yn  aml  yn  yr  Hen  Destament.  Cymerer  yr 
ychydig  anghreifíliau  hyn  allan  o  lawer  a  ellid  gyfeirio  atynt : — Jos.  i.  7,8 ; 
1  Brm.  ii.  3  ;  2  Bren,  xiv.  6 ;  1  Crm.  xvi.  37 — 40 ;  Ezra  üi.  2 ;  Nehem. 
viii.  8,  14 ;  Diar.  ix.  11,  13.  I'r  un  perwyl  cymerer  y  rhai  a  ganlyn  o'r 
Testament  Newydd  : — Marc  xii.  19 — 26  ;  Lìic  ii.  23 ;  loan  i.  45 ;  Act.  xv, 
21 ;  Ehuf  X.  5  ;  1  Cor.  ix.  9  ;  Gal.  iii.  10.  Yr  ydoedd  Uyfrau  Moses  yn 
cael  eu  hadnabod  fel  yna  wrth  yr  enwau  uchod  gan  wahanol  ysgrifenwyr  o 
ddyddiau  Joshua,  ei  olynydd  uniongyrchol,  i  lawr  hyd  ddyddiau  Crist  a'i 
apostolion. 

Gallasem  fod  i  raddau  yn  anmhenderfynol  ynghylch  cadwraeth  bur  a 
ehyflawn  yr  Hen  Destament  oni  b'id  fod  yr  oll  a  gyfrifid  yn  ysgrythyrau, 
ac  a  gynnwysid  yn  y  dosbarthiad  triphlyg  uchod,  wedi  derbyn  cadamhad 
yr  Arglwydd  lesu  a'i  apostolion.  Yr  ysgrifeniadau  ysbrydoledig  a  wahan- 
iaethid  gan  yr  luddewon  oddiwrth  bob  rhai  eraill,  trwy  osod  rhy w  neill- 
duolrwydd  yn  yr  enw  pan  y  sonient  am  danynt.  Cysylltent  naül  ai  bannod 
neu  ansoddair  â'r  gair  ysgrifeniadau,  neu  ysgrythyrau,  i  wahaniaethu  eiddo 
y  prophwydi  oddiwrth  bob  ysgrifeniadau  cyflredin.  Yr  ydoedd  ysgrifen- 
iadau  eraiU  i'w  cael  ar  ryw  faterion  neu  gilydd,  ond  galwent  y  rhai  ysbryd- 
oledig,  ^^yr  ysgrifeniadau,"  neu  "yr  ysgrythyrau,"  ac  "yr  ysgrifeniadau 
sanctaidd."  Yr  ydoedd  y  flurf  yna  ar  yr  enwau  yn  dynodi  dosbarth  pen- 
odol  o  ysgrifeniadau  yn  y  fath  fodd  fel  nad  oedd  perygl  camsynied  pa  rai  a 
feddylid  wrthynt,  dim  mwy  nag  sydd  i  ninnau  gamsynied  pa  lyfr  a  fedd- 
ylir  wrth  yr  enw  "  Y  Bibl "  a'r  "  Ysgrythyrau."  Yr  oeddynt  yn  cael  eu 
hadnabod  felly  gan  yr  luddewon  ar  wahân  oddiwrth  bob  llyfrau  eraill. 
Ac  wrth  yr  enwau  neillduol  yna,  yr  oeddynt  yn  cael  eu  hadnabod  gan  yr 
Hrglwydd  lesu  a'r  apostolion.  Yr  oeddynt  hwy  yn  defnyddio  yr  enw,  Yr 
ysgrythyr,  neu  yr  ysgrythyrau,  heb  unrhy w  eglurhad  neu  ddarnodiad  arall 
o  honynt ;  nid  oeddynt  yn  synied  fod  y  perygl  lleiaf  iddynt  gael  eu  cam- 
ddeall  at  ba  ysgrifeniadau  y  cyfeirient.  Yr  ysgrifeniadau  hyny  a  ddeallid 
gan  yr  luddewon  yn  gyflredinol  wrth  "yr  ysgrythyrau ;"  y  rhaihyny  hefyd 
a  ddeallid  gan  Grist  a'i  apostolion  wrth  yr  un  enw.  Ac  yn  awr  mae  y 
flaith  fod  yr  Arglwydd  lesu  a'i  apostolion  yn  cydnabod  yr  un  pethau  a'r 
luddewon  yn  ysgrythyrau,  yn  brawf  diymwad,  mor  bell  ag  y  mae  prawf 
hanesyddol  yn  myned,  fod  yr  Hen  Destament  wedi  ei  gadw  yn  ddilwgr  a 
dilys  hyd  ,eu  hamser  hwy. 

Pan  y  byddai  yr  Arglwydd  lesu  yn  dywedyd  wrth  yr  luddewon, 
"  Chwiliwch  yr  ysgrythyrau,"  "  Oni  ddarllenasoch  chwi  erioed  yn  yr  ys- 
grythyrau  ?"  "  Yr  ydych  yn  cyfeiliorni  am  na  wyddoch  yr  ysgrythyrau," 
"  Pa  fodd  ynte  y  cyflawnid  yr  ysgrythyrau  mai  felly  y  gorfydd  bod  ?"  "  A'r 
ysgrythyr  nis  gellir  ei  thorí,"  ac  ymadroddion  cyfíelyb,  nid  ydoedd  yn 
gweled  dim  anghenrheidrwydd  rhoddi  unrhy w  eglurhad  pa  ysgrifeniadau 
a  feddyUai,  yr  hyn  yn  ddîammhau  a  fuasai  yn  anghenrheidiol  pe  buasai  efe 
yn  golygu  wrth  "  yr  ysgrythyrau  "  ry w  ysgrifeniadau  amgen  i'r  rhai  a  olyg- 
ent  hwy  wrth  yr  un  enw,  a'r  rhai  ag  oedd  mewn  arferíad  cyflredin  gan- 
ddynt.  Yr  un  modd  pan  yr  oedd  Paul  yn  dyweyd  am  yr  luddewon 
"  ddarfod  ymddiried  iddynt  am  ymadroddion  Duw,"  neu,  am  yr  efengyl,  ei 
bod  wedi  ei  rhagaddaw  "  yn  yr  ysgrythyrau  sanctaidd,"  ac,  "  yr  hoU  ys- 
grythyr  sydd  wedi  eu  rhoddi  gan  ysbrydoliaeth  Duw  ;"  mae  yn  rhaid  nad 


232  CADWBDIGABTR   YR   YSGRYTHYRAÜ* 

oedd  yn  golygu  dim  ond  yr  hyn  a  gyfrifent  hwy  yn  ysgrythyrau ;  canys 
pe  buasai  yn  meddwl  am  ryw  ysgrifeniadau  gwahanol,  dìau  y  buasai  yn 
gwneyd  hyny  yn  ddealladwy  iddynt — annheg  ynddo  fuaâai  peidio.  Felly 
mae  geným  dystiolaeth  Crist  a'r  apostolion  yn  profi  mai  yr  hyn  a  gyfrifid 
gan  luddewon  yr  oes  hòno  yn  ysgrythyrau  oedd  y  gwir  ysgrythyrau.  Mae 
yn  debyg  fod  yr  olaf  o  lyfrau  yr  Hen  Destament  wedi  ei  ysgnfenu  er  ys 
agos  i  bedwar  eant  a  hanner  o  flyneddau  eyn  i'r  cyntaf  o  lyfrau  y  Testa- 
ment  Newydd  gael  ei  ysgrifenu. 

Ac  heblaw  hyny,  ni  byddai  yr  Arglwydd  lesu,  un  amser,  yn  ol  o  geryddu 
a  beio  yr  luddewon  am  eu  hanufudd-dod  i'r  ysgrythyrau,  ac  am  eu  cam- 
ddeongliad  o  honynt ;  ond  ni  ddarfu  iddo  gymaint  ag  unwaith  roddi  yr 
awgrymiad  lleiaf  eu  bod  wedi  bod  yn  anfiyddlawn  a  dîofal  yn  eu  cadwr- 
aeth  o  honynt.  Ni  a'i  cawn  yn  eu  beio  am  wneuthur  gorchymyn  Duw  yn 
ddirym  trwy  eu  traddodiad  eu  hunain,  ac  yn  dynoethi  eu  cam-esboniadau 
o'r  ysgrythyrau,  yr  hyn  sydd  brawf  eglur  y  buasai  yr  un  mor  barod  i 
ddannod  iddynt,  pe  buasent  yn  euog  o  wneuthur  cam  â  hwynt  trwy  eu 
cyfnewid,  rhoddi  atynt,  neu  dynu  oddiwrthynt  yr  hyn  na  ddylasent.  Ond 
yn  lle  hyny  mae  ef  a'r  apostolion  yn  cyfeirio  at  yr  ysgrythyrau  oedd  gan- 
ddynt  hwy  fel  rheol  ddifeth,  a'r  ysgrjrthyr  nas  gellid  ei  thori,  ac  yn  ei 
defnyddio  i'w  ceryddu  a'u  hargyhoeddi.  Ar  sail  y  prophwydi,  ysgrythyrau 
yr  luddewon  eu  hunain,  yr  ydoedd  yr  apostolion  yn  adeiladu  egwyddorion 
yr  oruchwyliaeth  newydd,  ac  ar  y  rhai  hyn  yr  oeddynt  yn  sefyÛ  i  ddad- 
ymchwel  yr  hen  oruchwyliaeth  yn  ngwyneb  ymlyniad  yr  luddewon  wrthi. 

Yn  awr,  dyma  ni  wedi  ceisio  dilyn  ysgrythyrau  yr  Hen  Destament  o'u 
cychwyniad,  a'u  cael  yn  bur  a  chyflawn,  feddyliem,  yn  nechreuad  yr  oruch- 
wyliaeth  Grristionogol.  Ond  yr  hyn  sydd  yn  aros  eto  i'w  benderf^mu 
ydyw,  Pa  lyfrau  oedd  yn  cyfansoddi  y  gyfrol,  neu  y  cyfrolauhyny  a  gynnwys- 
ent  yr  ysgrythyrau  y  pryd  hwnw  ?  Meddyliem  nad  oes  le  i  ammheu  eu  bod 
oll  yn  gynnwysedig  yn  y  tri  dosbarth  a  nodwyd,  sef,  y  Gyfraith,  y  Pro- 
phwydi,  a'r  Salmau ;  ond  pa  rai  oeddynt  y  Uyfrau  a  gyfansoddent  y  rhai 
hyn  ?  Ai  y  rhai  sydd  genym  ni  yn  bresennol,  heb  na  mwy  na  llai,  oeddynt? 
Ni  ddarfu  i  lesu  Orist  na'i  apostolion  roddi  i  ni  yr  un  llechres  o'r  Uyfrau  a 
gyfansoddent  yr  ysgrythyrau  hyny  a  berchid  ac  a  fawrygid  ganddynt  hwy 
a'r  luddewon  fel  gair  Duw.  Mae  yn  wir  ddarfod  iddynt  ddyfynu  amry w 
o  honynt  o  dan  enwau  yr  awduron ;  a  gallem  brofi  yn  lled  sicr  hefyd  ddar- 
fod  iddynt  naill  ai  dyfynu  ymadroddion  neu  hanesion,  a  chyfeirio  at  yr  oll 
o  honynt,  ond  un  Uyfr,  mewn  modd  mwy  neu  lai  uniongyrchol.  ]Víaent 
wedi  defnyddio  rhai  o  honynt  yn  helaeth  iawn,  gan  gyfeirio  atynt  mewn 
modd  mor  amlwg  ag  i  ddwyn  tystiolaeth  mor  benderfynol  o'u  plaid  a  phe 
buasent  yn  eu  nodi  allan  wrth  eu  henwau  priodol.  Llyfr  Esther  ydyw  yr 
unig  un  nad  oes  rliy  w  gyfeiriad  ato  yn  y  Testament  Newydd.  Ac  heblaw 
hyn,  ceir  llawer  iawn  o  gyfeiriadau  yn  y  naiU  o  lyfrau  yr  Hen  Destament 
at  y  llall  hefyd  ;  mwy  o  lawer,  mae  yn  debyg,  nag  a  geir  mewn  nemawr  o 
hen  lyfrau  eraill  at  eu  gilydd.  Ac  y  mae  yn  deg  i  hyny  gael  yr  un  lle  a 
phwys  fel  prawf  o  awduraeth  a  dilysrwydd  yn  achos  yr  ysgrythyrau  ag  y 
mae  yn  gael  yn  achos  llyfrau  cyfíredin.  Ni  ddylid  eu  hamddifadu  o'r  fan- 
tais  hòno  oddiar  eu  bod  wedi  eu  gosod  o  fewn  cloriau  yr  un  gyfrol,  oblegid 
nid  ydynt,  er  hyny,  yn  peidio  a  bod  yu  waith  gwahanol  awduron.  Felly 
nî  ddylai  yr  amgylchiad  o'u  bod  wedi  eu  cyflcu  yn  yr  un  gyfrol  yn  bresen- 
nol,  gael  ei  oddef  i  efíeithio  dim  ar  rym  y  dystiolaeth  a  ddyganti  y  naiU 
yn  mhlaid  y  llall. 


CADWtíDlGAETH    YR   YSGRYTHYBAU.  233 

Ond  mewn  trefn  î  ni  gael  gwybodaeth  fanylach  ar  y  pen  hwn,  rhaid  i  ni 
fyned  i  faes  arall,  amgen  nag  ysgrifeniadau  yr  apostolion,  i  ymofyn  am 
dano.  Mae  Josephus,  yr  hanesydd  luddewig,  yn  rhoddi  mantais  i  ni  ben- 
derfynu,  yn  lled  ddifeth,  pa  lyfrau  a  gynnwysid  yn  yr  ysgrythyrau  Hebr- 
eaidd  yn  ei  amser  ef.  Ae  nis  gallasent  fod  wedi  eyfnewid  dim  pan  oedd  ef 
yn  ysgrifenu,  o'r  peth  oeddynt  pan  oedd  yr  apostolion  yn  ysgrifenu,  oblegid 
yr  oedd  yn  gydoeswr  â  rhai  o  honynt,  os  na  fu  yr  apostol  loan  fy w  ar  ei  ol 
ef.  Mae  yn  wir  nad  ydy w  ef  yn  enwi  y  Uyfrau,  ond  y  mae  yn  rhoddi  eu 
nifer,  ae  yn  eu  desgriíio  yn  y  fath  fodd  fel  nad  oes  berygl  camsynied  Uawer 
yn  eu  cylch.  Yn  ei  lyfr  yn  erbyn  Apion,  efe  a  ddywed,  "  Nid  oes  genym 
ni  lîaws  aneirif  o  lyírau  yn  ein  plith  yn  anghytuno  â'u  güydd,  ac  yn 
gwrthddywedyd  y  naiU  y  Ûall  (fel  sydd  gan  y  Groegiaid),  dim  ond  dau  ar 
hugain  o  lyfrau,  yn  cynnwys  hanes  yr  hoU  amserau  a  aethant  heibio,  y  rhai 
a  wir  gredir  genym  eu  bod  yn  ddwyfol.  Ac  o'r  rhai  hyn,  pump  a  berth- 
ynant  i  Moses,  yn  cynnwys  ei  gyfreithiau,  a  hanes  dechreuad  dynolry w,  ac 
o  hyny  hyd  ei  farwolaeth  ef.  O  farwolaeth  Moses  hyd  deymasiad  Artax- 
erxes  mab  Xerxes,  brenin  Persia,  y  prophwydi,  olynwyr  Moses,  a  ysgrifen- 
asant  mewn  tri  ar  ddeg  o  lyfrau.  Y  pedwar  Uyfr  arall  a  gynnwysant 
h^nnnau  i  Dduw,  a  rheolau  ymarweddiad  er  gwasanaeth  i  ddynion."  Yr 
ydym  ni  yn  cyfrif  pedwar  ar  bymtheg  ar  hugain  o  lyfrau  yn  bresennol  yn 
yr  Hen  Destament ;  ond  y  mae  y  rhai  hyn  oU  yn  gynnwysedig  yn  y  dau  ar 
hugain  uchod.  Bernir  i  Ezra,  ac  eraill,  fu  â  llaw  ganddynt  mewn  casglu 
ac  adolygu  yr  ysgrythyrau,  gyfleu  yr  oll  o'r  llyfrau  o  tan  y  rhifedi  uchod. 
Pa  rai  a  feddylid  wrth  bum  llyfr  Moses  sydd  amlwg.  Y  tri  ar  ddeg  a  ys- 
grifenwyd  gan  y  prophwydi,  a  ddaeth  ar  ei  ol  ef,  a  gymerant  i  mewn, 
Josuah,  Barnwyr  yn  un  â  Ruth,  dau  lyfr  Samuel  yn  un,  dau  lyfr  y 
Breninoedd  yn  uu,  Esaiah,  Jeremiah  yn  un  â  Galarnad,  Ezeciel,  Daniel,  y 
deuddeg  prophwydi  lleiaf  yn  un,  Job,  Ezra  a  Nehemiah  yn  un,  Esther  a 
dau  lyfr  y  Cronicl  yn  un.  Y  pedwar  arall  ydynt  y  Salmau,  Diarebion,  y 
Pregethwr,  aV  Caiiiadau.  Yr  hwn  drefhiad  sydd  yn  dwyn  yr  oll  o  honynt 
i  mewn  o  tan  ddau  ar  hugain  o  nifer.  Ac  felly  yr  ydoedd  yr  Hen  Desta- 
ment  yn  cynnwys  yr  un  faint  o  nifer,  a'r  un  llyfrau  y  pryd  hwnw  ag  sy'n 
bresennol,  ond  yn  unig  fod  yr  luddewon  yn  eu  trefnu  yn  wahanol,  i  ateb, 
mae  yn  debyg,  i  rifedi  llythyrenau  eu  hiaith.    ' 

Fe  ddywed  Josephus,  ymhellach,  "fod  eu  hanesyddiaeth  hwy  wedi  ei 
ysgrifenu  o  amser  Artaxerxes  i  waered  yn  dra  manwl,  ond  na  chafodd  ei 
ystyried  o  gyfuwch  awdurdod  a'r  rhai  blaenorol,  oblegid  nad  oedd  olyn- 
iaeth  difwlch  o  brophwydi  ar  gael  yn  y  cyfnod  hwnw."  Dywed  hefyd, 
fod  eu  parch  mor  fawr  i'r  llyfrau  a  ysgrifenwyd  yn  flaenorol  i  hyny,  •*  fel 
nad  oes  neb,"  meddai,  "  yn  ystod  yr  hoU  oesoedd  a  aethant  heibio  wedi 
meiddio  rhoddi  dim  atynt,  tynu  oddiwrthynt,  na  gwneuthur  un  math  o 
gyfhewidiad  ynddynt ;  ond  y  mae  yn  beth  hollol  naturiol  i  bob  luddew,  a 
hyny  o*i  febyd,  i  edrych  ar  y  llyfrau  hyn  fel  yn  cynnwys  athrawiaethau 
dwyfol ;  ac  ymlynu  wrthynt,  aa  hyd  yn  nod  i  farw  drostynt  yn  ewyllysgar, 
os  bydd  achos  am  hyny,"  yr  hyn  hefyd,  yn  ol  ei  dystiolaeth  ef,  a  wnaeth 
llawer  o  honynt  yn  hytrach  na  gwneuthur  dim  a  daflai  anmharch  ar  eu 
llyfrau  cysegredig.  Wrth  eu  hanesiaeth,  ag  oedd  wedi  ei  ysgrifenu  er 
amser  Artaxerxes,  mae  yii  debyg  y  golygai  Josephus,  lyfrau  y  Maccabeaid, 
o  ba  rai  y  cafodd  ef  lawer  o'r  hanesiaeth,  ynghyd  â  llyfrau  eraill  a  gyn- 
nwysir  yn  yr  Apocrypha.  Pe  byddai  lle  yn  caniatäu,  galla»em  ddwyn 
ymlaen  lîaws  mawr  o  dystiolaethau  ar  y  pen  hwn  o  lyfrau  yr  Apocrypha; 


234  CADWEDIGAETH    YR    YSGRYTHTRAU. 


i  y  Uyfimu  h^m  yn  Uawn  çyfeirìadan  at  lyfirau  yr  Hen  Destament.  T»- 
grífenwyd  hwynt  yn  y  cjûìod  rhwng  Artaxerxes,  y  Peraiad,  sef  yr  hwn  y 
flonir  am  dano  yn  Uyir  £sther,  a'r  cyfiiod  Crìstionogol. 

Heblaw  hyn,  ^m  sunser  Ptolemy  Phibdelphas,  brenìn  yr  Aîpht,  tros  ddaa 
cant  a  hanner  cyn  y  eyfiiod  Crìstionogol,  <Âfodd  ysgrytbyrau  yr  Hen  Des- 
tament  eu  cyfieithu  ì'r  iaith  Boeg,  yr  hwn  gyfieîthiad  a  elwìd,  y  Deg  a  thii- 
ugain  (Sepiuaffint),  Ac  mae  hwnw  wedi  ei  drosglw^'ddo  î  waered  hyd  ^mia, 
ar  wahân  oddiwrth  y  Bibl  Hebraeg,  ac  yn  cynnwys  yr  un  llyfrau  yn  bollol 
ag  sydd  yn  ein  Bîblau  ni,  a'r  un  Hebra^. 

Mae  genym  hefyd  dystiolaethau  rhai  o'rhendadauCrîstìonogol,  addygwyd 
ì  íyny  ^m  y  grefydd  baganaidd,  y  rhai,  pan  gofleidìasant  Grrístìonogaeth, 
oeddynt  fiûiwl  iawn  jn  eu  hymchwiliad  mewn  perthynas  i  ysgrythyrau  yr 
Hen  Destament ;  ac  y  mae  ffiŵyth  ymch wiliad  rlûii  o  honynt  ar  gael  heddy w. 
Melito,  Esgob  Sardis,  yr  hwn  oedd  yn  blodeuo  tua  chiuiol  yr  ail  ganrîf,  a 
dra&eliodd  i  Judea,  o  wir  ddyben  i  foddhau  ei  hun  ar  y  pen  hwn ;  ac  y  mae 
ei  lechres  ef  o  lyfrau  yr  Hen  Destament  gwedi  ei  chadw  yn  "  EEanesîaeth 
Eglwysig  Eusebius,"  oddiwrth  yr  hon  y  gwelir  mai  yr  un  llyírau  yn  hollol 
oedd  ynddo  y  pryd  hwnw  ag  sydd  ynddo  yn  awr.  Yr  ydoedd  Eusebius 
yn  blodeuo  tua  diwedd  y  drydedd,  a  dechreu  y  bedwaredd  ganríf.  Ychydig 
yn  ddiweddarach  na  Melito,  tua  dechreu  y  drydedd  ganríf,  yr  ydoedd  Orígen 
yn  blodeuo ;  a  chawn  lechres  ganddo  yntau  o  honynt,  yr  hon  sydd  yn  cyt- 
uno  yn  berfiaith  â'n  Biblau  ni  ;  oddieithr  eî  fod  ef  gwedi  gadael  allan  y 
prophwydi  lleiaf  heb  eu  henwi,  yr  hyn  na  allasai  fod  yn  ddim  amgen  na 
gwall  aufwriadol  o'i  eiddo  ef,  neu  ei  ysgrìfenydd,  am  fod  digon  o  brofion 
eraill  oddiwrth  ei  ysgrifeuiadau  ef  ei  hun,  o'i  fod  yn  ystyríed  y  llyfirau  hyn 
yn  rhan  o'r  ysgrytìiyrau  sanctaidd.  Ac  heb  eu  rhoddi  i  mewn,  nîs  gellir 
gwneyd  y  rnfer  a  nodir  ganddo  ef  ei  hun  yn  y  fan  hòno  yn  gyflawn.  Yr 
ydoedd  yn  hawdd  eu  gadael  allan  o'r  rhestr  yn  anfwríadol,  o  gymaint  a'u 
bod  yn  cael  eu  cymeryd  yn  un  llyfi*  y  pryd  hwnw.  Ar  ol  ei  amser  ef,  mae 
genym  dystiolaethau  Athanasius,  CyTÌÎ,  Augustìne,  Jerome,  Ruffîn,  a  chy- 
manfaoedd  Laodicea  a  Carthage.  Mae  pob  un  o'r  rhai  hyn  gwedi  gadael 
llechres  o  lyfi^u  yr  Hen  Destament,  y  rhai  a  dderbynid  yn  eu  hamser  hwy, 
a'r  rhai  hyny  yn  cyfateb  yn  berffîiith  i'r  hyn  ydynt  yn  ein  Biblau  ni  yn 
bresennoL 

Peth  arall  sydd  yn  brawf  mor  benderfynol  ag  un  eto,  fe  allai,  o  fod  ys- 
grythyrau  yr  Hen  Destament  jrr  im  yn  bresennol  ag  oeddent  yn  yr  oes 
apostolaidd  y w,  fod  y  llyfrau  hyn  gwedi  ac  yn  cael  eu  derbyn  a'u  parchu  gan 
yr  luddewon  a'r  Cristionogion — dwy  blaid  ag  sydd  wedi  bod  hyd  yma  mor 
wrthwynebol  i'w  gilydd,  fel  nad  oedd  yn  ddichonadwy,  feddylid,  gwneuthur 
yr  un  cyfiiewidiad  o  bwys  ynddynt  gan  y  naill  blaîd^  heb  i  hyny  gael  ei 
ganfod  a'i  gondemnio  gan  y  blaid  arall.  Ond  nid  y w  hanes  yr  holl  oesoedd, 
er  dechreuad  Cristionogaeth  hyd  yn  awr,  yn  son  dim  am  un  ymgais  o'r 
fath,  gan  un  o'r  ddwy  blaid  hyn.  Ac  yn  awr,  erbyn  dwyn  yr  hoU  bethau 
hyn  at  eu  gilydd — ac  y  mae  llawer  yn  ychwaneg  i'w  cael — ^meddyliem  nad 
oes  gan  yr  un  llyfi*  hynafaidd  arall  y  fath  brofion  dros  ei  awduriaeth,  ei 
burdeb,  a'i  ddilysrwydd,  ag  sydd  gan  ysgrythyrau  yr  Hen  Destament. 


235 


AMDDIFFYNIAD  YR  EGLWYS  SEFYDLEDIG. 

AUDI   AL'TSRAH   PABTBM. 

AT  OLYGYDD   Y   "  TRAETHODYDD." 

Str— Yr  wyf  yncydnabod  eich  hynawseddyn  nghyhoeddiad  y  llythyr  a  anfonai»  atoch 
o'r  blaen^  ac  yr  wyf  am  wasgu  ar  eich  natur  dda  i  roddi  lle  i'r  llythyr  hwn  drachefn, 
er  ei  fod  yn  groes  o  ran  ei  egwyddorion  i'r  "  Traethodydd." 

Yr  wyf  yn  gorfod  edrych  ar  y  rhifyn  am  Hydref  diweddaf,  ar  y  cyfan,  yn  uu 
rhagorol,  yu  enwedig  yr  ysgrif  ar  Addysgiaeth ;  ac  yr  wyf  yn  gorfod  rhyfeddu  fod  yr 
YmneiUdüwyr  yn  condemnio  mesur  mor  dda  er  cyfranu  addysg  i  blant  tlodion. 
Credu  yr  ydwyf,  nas  gall  y  Cymry  roi  addysg  briodol  i'r  werin  heb  gymhorth  y  llyw- 
odraeth.  Y  mae  digon  o  ffeithiau  er  profi  hyn.  Y  mae  yr  Ysgolion  Brytanaidd  yn 
diflanu  y  naill  ar  ol  y  llall,  er  yr  holl  foli  fii  arnynt.  Y  mae  hyn  yn  profi  naill  ai  fod 
yr  athrawon  yn  analluog  i'w  gwaith,  neu  ynte  fod  yr  egwyddor  wirfoddol  yn  rhy  wan 
i  ateb  y  dyben. 

Y  mae  yr  ysgrif,  yn  yr  un  rhifyn,  ar  yr  egwyddor  wir/oddol,  ar  y  cyfan,  yn  ym- 
ddangos  yn  rhesymol,  ond  y  mae  eisieu  edrych  ar  bob  peiriant  yn  gweithio  cyn  cy- 
meryd  trafferth  i  ganu  ei  glod.  Addefaf  yn  rhwydd  fod  pethau  mawrion  wedi  eu 
gwneyd  trwy  gyfraniadau  a  elwir  yn  wirfoddol ;  ond  fe  ddichon  mai  llai  o  wirfoddol- 
rwydd  nag  a  dybir  sydd  yn  bod  yn  fynych.  Hysbyswyd  fi  gan  fasnachwr  prìrchus,  fod 
y  íath  daeru  di-ildio  yn  fynych  gan  gasglyddion,  fel  y  bydd  ef  yn  rhoi  er  mwyn  cael 
llonydd.  Pa  faint  o  wirfoddolrwydd  sydd  yn  hyn  ?  Yr  wyf  yn  deall  fod  y  naiU  blaid 
yn  casglu  oddiar  y  Uall  at  eu  hachosion  eu  hunaln,  ac  na  fynant  eu  gommedd  :  a  ydyw 
hyn  yn  wirfoddol  ?  Yn  wir,  yr  wyf  fy  hun  wedi  gorfod  rhoddi  er  mwyn  cael  Uonydd  ; 
îe,  a  rhoddi  at  daenu  egwyddorion  sydd  mor  anghymeradwy  genyf  fi  ag  yw  egwyddor- 
ion  ein  Heglwys  gan  yr  Ymneilldüwyr.  Clywais  fod  gweiuidog  poblogaidd  yn  ym- 
ffrostio  yn  gyhoeddus  fod  ei  gasglyddion  ef  wedi  tynu  arìan  o  boced  y  person.  Y 
llwybr  a  arferir  ganddynt  weithiau  yw  gweniaith  :  ac  nis  gwn  pa  fodd  iV  desgrifio  yn 
well  nag  yn  ngeirìau  Aristophanes :— 

**  OvTOç  KaTayvovç  rov  yepoyroç  tovç  Tçoirovç, 
ò  Bupo'O7ra0Xaywv,  hiroTr'etrùjy  tov  dt(nroTriv 
TìKaXK%  £dijjir£v,  €Ko\aKev,  cJí/Trara.^' 

Ond  nid  anfynych  y  maent  yn  troi  yn  lled  chwerw,  os  na  roddir  gwrandawiad  buan  i'w 
cais. 

"  Airei,  rapaTTei,  hü)podoK£i,  \£yb)v  ra^c, 
£1  fiTf  IX  avaTr£t(TeT%  aTrodav£i(T6e  TrfiJ£pov. 

ítfÀ£lÇ  ^£  h^OfJi£V." 

Yr  wyf  yn  edrych  ar  lawer  o  gasglyddîon  yn  sturdy  heggars.  Gwir  na  feddant 
awdurdod  cyfraith,  ond  y  mae  ganddynt  ddigywilydd-dra  wedi  ei  berffeithio.  Hyd 
oni  newidier  y  dull,  na  sonier  am  yr  egwyddor  wirfoddol.  Yr  wyf  yn  deall  fod  rhai  yn 
myned  ymhell  o'u  hardaloedd  i  gasglu  at  godi  capelau,  meddant ;  ac  ni  fynant  nacàd  : 
a  chlywaÌB  fwy  nag  unwaith  mai  nid  hoUol  onest  y  mae  pawb  o'r  cyfryw  yn  ymddwyn. 
Kid  yw  y  pethau  hyn  yn  canmawl  yr  hyn  a  elwir  yn  egwyddor  wirfoddol.     Hys- 

byswyd  fi  yn  ddiweddar  i  weinidog  íyned  o  swydd  D mor  bell  ag  i'r  Iwerddon 

i  gasglu  at  ei  gapel.  Dymunol  fyddai  genyf  weled  ysgrif  yn  y  "Traethodydd"  gan 
awdur  yr  erthygl  ar  yr  egwyddor  wirfoddol,  ar  gyfreithlondeb  a  gogoniaut  jr  feth 
ymddygiad.  fír  pob  ymdrech  a  dyfais  yr  YmneiUdüwyr  i  gasglu  arìan,  y  mae'n 
ymddangos  fod  diflÿgion  mawr  yn  eu  trefn,  pe  byddai  yn  drefn  hefyd ;  ac  er  yr  hoU 
erlid  a  dirmygu  sydd  ar  ein  heglwys,  y  mae  yn  amlwg  i  bob  dyn  díduedd  ei  bod 
yn  rhagorì  ar  sefydliadau  dinawdd  yr  Ymneilldüwyr. 

Dangoeais  yn  fy  llythyr  o'r  blaen  nad  yw  ein  Heglwys  yn  waeth  na'r  YmneiUdüwyr, 
abod  yr  YmneUldüwyr  yn  euog  eu  hunain  o'r  pethau  a  gondemniant  ynom  ni.    Ond 


236  AMDDIFFYx\IAD    YR   EGLWYS   SEPYDLEDIG. 

yn  awr,  gyda'ch  cenad,  syr,  mi  ymhyfaf  i  ddywedyd  fod  ein  Heglwys  yn  rhagori.  Y 
mae  pyrth  uffern  wedi  ymosod  arni  yn  mhob  gwedd,  eto  y  mae  yn  sefyll  yn  gadam. 
Ni8  gallwn  lai  na  theimlo  wrth  ddarllen  y  "  Traethodydd  "  diweddaf,  pan  y  mae  un 
yggrifenydd  mewn  gwawd  yn  ei  galw  yn  "  hen  fam."  Y  gwir  yw,  y  mae  Cymru  a 
Lloegr  wedi  ei  chael  yn  "  hen  fam  "  dda  a  gofalus.  Hi  y w  yr  "  hen  fam  "  fu  yn  golofn 
a  sylfaen  y  gwiríonedd  am  oesau.  Pan  wy'rodd  Sosiniaeth  a  Sabelifieth  yn  yr  athraw- 
iaeth,  yr  oedd  hi  yn  cadw  y  gwirionedd  am  Berson  Crist  a'i  aberth  hollddigonol  yn 
ddilwgr ;  a  phan  y  mae  rhai  yn  awr  yn  mysg  enwadau  ymneillduol  yn  gwadu  dwyfol 
gyfryngiad  yn  nygwyddiadau  amser,  y  mae  ein  heglwys,  yn  ei  gweddîau,  yn  cyd- 
nabod  llywoidraeth  yr  HoIIalluog  Dduw  ar  bob  elfen,  pla,  a  haiut.  <jan  hyuy,  nid 
wyf  yn  rhyfeddu  fod  y  rhii  sydd  yn  gwibio  o'r  naill  bwnc  i'r  llall  yn  casau  sefydl- 
ogrwydd  ein  *'hen  fam  Eglwys."  Y  mae  yr  Eglwys  wedi  bod  yn  ofalus  i  sefydlu 
addysg  grefyddol  yn  mhob  plwyf ;  y  mae  ganddi  yn  mhob  ac  i  bob  plwyf  addoldy  di- 
ddyled.  Onid  y  w  hyn  yn  drefniant  mauteisiol  ac  ardderchog  ì  Y  mae  darpar  hefyd 
tuag  at  gynnal  addysgwr  y  bobl.  ac  nis  gall  neb  gau  ei  safn,  na'i  newynu  allan.  Y 
mae  wedi  gofalu  am  ddyn  dysgedig  i  tod  yn  athraw  yn  mhob  plwyf,  fel  y  mae  y  plwyf- 
olion  yn  gorfod  edrych  arno  fel  y  blaenaf  o  ran  dysg  a  gwybodaethyn  eu  plith,  M 
feddyliodd  ein  Heglwys  erìoed  am  roi  dynion  yn  y  weinidogaeth  heb  eu  haddurno  & 
dysgeidiaeth  addas.  i  mae  yn  gofyn  fod  ei  hoffeiriaid  yn  ddynion  o  ddygiad  da  i 
fyny,  fel  y  gallont  gymdeithasu  ü  phob  graddau,  ac  fel  y  gallont  fod  yn  arweinyddion 
cymhwys  i'w  plwyfolion  yn  mhob  peth.  Y  mae  y  gweinidog  plwyfol  yn  gymhwys  o 
ran  dysg  a  medr  i  ly wyddu  yn  holl  gyfarfodydd  y  plwyf,  ac  y  mae  yn  alluog  i  ysgrifenu 
uurhyw  beth  drostynt  yn  Saesoneg  neu  yn  Lladin ;  ac  onid  yw  yn  dra  gwerthfawr  fod 
ein  Heglwys  yn  gofalu  am  sefydlu  dyn  o'r  fath  yn  mhob  plwyf  ?  Gofelir  hefyd  am 
fy  wioliaeth  iddo  :  y  maeyn  y  plwyfydd  dai  cyfaddjs,  ynghyd  âg  ychydig  o  dir,  a  chyflog 
penodedig;  canys  y  mae  ein  Heglwys  yn  credu  ymadroddion  Duw  trwy  St.  Paul,  "fod 
y  rhai  syîd  yn  pregethu  'r  efengyl  i  fyw  wrth  yr  efengyl,"  ac,  *'  nad  yw  'r  hwn  a  alwyd 
i  fod  yn  filwr  i  ymrwystro  à  negeseuau  y  bywyd  hwn." 

Barn  ein  Heglwys  yw  fod  yn  anmhosibl  i  weinidog  yr  efengyl  ymyraeth  â'r  byd  heb 
ymrwystro  i  raddau.  Yr  wyf  yn  edrych  ar  y  ddarpar  hon  yn  brawf  o  deimlad  Crist- 
ionogol  a  synwyr  ein  hynafirtid.  Yr  oeddynt  hwy  am  roddi  ufudd-dod  cydwybodol  i 
holl  OBodi  ìdau  yr  Arglwydd  Crist,  Pen  a  Bienin  yr  eglwys,  ac  yn  penderiynu  sefydlu 
crefydd  ar  dir  mor  gadam  ag  y  gallent,  gan  ofalu  am  ryddhau  eu  hathrawon  oddiwrth 
bob  gofal,  ond  y  goíal  am  eneidiau  eu  plwyfolion.  Bai  y  gweinidog  yw  os  na  o&Ia 
aiu  eneidiau  ei  bobl,  ac  nid  gwall  y  sefydliad  ;  canys  y  mae  yn  anmhosibl  i  ddyn  Duw 
gael  ei  osod  mewn  sefyllfa  fwy  manteisiol.  Gall  draddodi  yr  holl  gynghor,  gall  argy- 
hoeddi  yn  llym,  heb  ofni  cael  ei  gosbi  yn  ei  amgylchiadau  am  ddywedyd  y  gwir ;  gall 
fod  bob  amser  gartref  gyda  ei  braidd,  gall  roddi  ei  amser  i  alw  yn  eu  tai,  i  ymweled  â'r 
cleifion,  ac  i  ymddyddan  am  grefydd,  gall  ymboeni  yn  y  gair  a'r  athrawiaeth,  gan  nad 
yw  dan  orfod  neu  rwymau  i  ymyraeth  ft.  maes  ncu  fasnach,  na  theithio  y  gwíedydd  er 
mwyn  cael  tamaid  o  fara.  Y  mae  gan  ein  Heglwys  sefydliadau  er  cyfranu  addysg,  ac 
y  mae  ganddi  waith  a  chyflog  i'r  rhai  a  addysgir ;  ac  y  mae  hyn  am  yr  oes,  os  na  choll- 
ant  eu  lle  trwy  weithredoedd  o  annuwioldeb.  Nid  oes  gan  ungwr  allu  i'w  rhwystro  at 
eu  gwaith,  na  chadw  eu  cyflog  oddiarnyut ;  onid  y w  hyn  yn  dda,  îe  yn  dda  iawn,  mewn 
adeg  mor  ddìgrefydd,  mewn  oes  mor  anwadal,  ac  yn  mysg  dynion  mor  ariangar,  y  rhai 
y  mae  yn  anhawdd  cael  dim  o'u  llaw  ond  yr  hyn  ellir  ei  godi  trwy  gyfraith  ? 

Yr  wyf  yn  tybied  y  bydd  llawer  o  ddarllenwyr  y  "  Traethodydd,''  sydd  yn  ceisio 
byw  ar  ewyllys  da  eu  cynnulleidfaoedd,  yn  barod  i  addef  gwirionedd  fy  sylwadau. 
Ysgrifenodd  hen  weinidog  yn  ddiweddar  at  bregethwr  ieuanc,  fel  y  canlyn,  ac  fe 
ddygwyddodd  i'w  Iythyr  ddyfod  i'm  Uaw,  eithr  mi  a  gelaf  yr  enwau  ar  y  pryd : — 
"Anwyl  frawd.— Deliwch  afael  yn  eich  gorchwyl,  ac  os  gelwir  arnoch  i  roi  gair  o 
gynghor  ar  y  Sabboth,  gwnewch ;  ond  peidiwch  a  gollwng  dim  o'ch  Uaw.  Peidiwch  ag 
ymddiried  i  addewid  undyn,  nac  un  gymdeithas;  o  herwydd  nid  yw  tori  addewid  am 
gyflog  i  bregethwr  yn  cael  ei  ystyried  yn  bechod.  Os  bydd  ef  yn  myned  i  ddyled  a<: 
yn  methu  ei  thalu,  buan  y  torir  ef  o'i  swydd  ;  ond  nid  oes  na  cherydd  na  ehyfraith  i'w 
rhoddi  ar  y  rhai  sydd  yn  peidio  talu  eu  haddewidiou  iddo  ef.  Gan  hyny,  edrychwch 
arnoch  eich  hun,  a'ch  teulu.  Gwae  fi  i  mi  wrando  ar  ddynion,  a  ga<lael  fy  ngfilwedig- 
aeth  ar  eu  cais.  Y  maent  wedi  bod  yn  waeth  wrtbyf  nag  y  bu  L»ban  wrth  Jacob. 
Mae  fy  nghalon  wedi  bod  am  ugeiniau  o  ddiwrnodau  fel  careg.  Cymerwch  hyn  o  gry- 
bwylliad  oddiwrth  un  sydd  wedi  profi  yr  hyu  a  ddywed,  ac  oddiwrth  un  sydd  yn  dy- 
muno  eich  hapusrwydd."  Yr  wyf  yn  cadw  y  rhan  fwyaf  torcalonus  o'r  llythyr  uchod ; 
ond  os  goroesaf  ei  ysgrifenydd  mi  a'i  gwnaf  yn  gy hoeddus,  ynghyd  à  sylwadau  ar  yr 


AMDDIFFYNIÁD    YR   EGLWYS   SEFYLLEDIG.  237 

hoU  amgylchiadau  hynod  a  nodir  ynddo — yr  addewidion  a  wnaed  i'r  ysgrifenydd,  a'r 
tori  fu  arnynt.  Nid  oedd  dychymyg  yn  fy  nghalon  fod  y  fath  annhrefn,  ac  anghyf- 
iawnder,  a  thwyll,  a  thori  addewidion,  gyda'r  egwyddor  y  dadleuir  cymaint  drosti,  nea 
daeth  y  Uythyr  uchod  i'm  llaw.  Nis  gallaf  ryfeddu  fod  diacouiaid  a  gweinidogìon 
Ymneillduol  yn  dwyn  eu  meibion  i  fyny  i'r  Ëglwys  Sefydledig. 

Gwn  y  bydd  rhai  yn  barod  i  ddywedyd,  Onid  yw  yr  egwyddor  wirfoddol  wedi  codi 
capel  neu  ddau  yn  mhob  cymydogaeth  ì  Yr  wyf  yn  addef  hyna,  ac  yn  gwybod  fod 
rhii  o*r  tai  cyrddau  yn  wychion  yr  olwg  arnynt.  Ünd,  ai  ni  faasai  yn  well  fòd  llai  o'r 
hanner  o  houynt^  a  bod  gweinidogaeth  addas  a  chyson  yn  y  rbai  hyny  ?  Nid  y w  ein 
Heglwys  erìoed  wedi  codiaddoldý  heb  aefydln  un  i  flaenorì  yn  yr  addoliad,  ago&lu  am 
weinidog  a  chynnaliaeth  iddo.  Eithr  yr  ydych  chwi  yn  rhuthro  i  godi  capel,  a 
chasglu  cynnuUeidfa,  heb  ofalu  dim  am  un  i  fod  yn  fugail  ami.  Y  mae  hwn  yn  an- 
uhrefii,  nad  oes  ei  fath  yn  hoU  wledydd  cred,  am  a  wn  i,  ond  yn  Nghymru.  Fan  drodd 
yr  Eglwys  Rydd  yn  Scotland  allan,  ymroddodd  i  gaaglu  trysor  tuag  at  godi  addoldai, 
a  chael  tai  a  chyflog  i'r  gweiuidogion.  Ond  y  mae  YmneilIdUwyr  Cymru  yn  adeiladu, 
yn  ailadeiladn,  yn  paentio,  ac  yn  gwychu,  ac  eto  yn  dra  chyflredin  heb  fugeiliaid  yn 
rhwym  i  ofalu  am  y  rhai  aydd  yn  dyfod  i'w  corlanau.  ITmddengyB  i  bob  dyn  sylwgar 
fod  ganddynt  fwy  o  ofal  am  y  coed  a'r  ceryg,  a  elwir  ganddynt  yn  dý  i  Dduw,  uag  sydd 
am  yr  eneidiau  an&rwol  sydd  yn  ymg^'nnull  o  fewn  y  murìau,  ac  onidê  hwy  a  ofalent 
am  ddynion  cymhwys  i'w  porthi  &  gwybodaeth  ac  &  dëalL  Yr  oedd  rhai  gwýr  deallus 
mewn  cyfeillach  yn  ddiweddar  yn  gwneyd  gwawd  o  bobl  oedd  wedi  codi  capel  hardd  a 
choBtfawr  iawn,  ond  yn  analluog  i  gynnal  moddion  gras  yn  gyson.  Dy  wedai  un,  "  Y 
maent  yn  methu  rhoddi  saith  swllt  yn  yr  wythuos  at  gynual  y  weiuidogaeth,  ac  y 
maent  yn  Ilawn  cynddaredd  at  y  pregethwyr  am  eu  bod  yn  gwrthod  rhoddi  eu  hamser 
f  w  gwasanaethu  yn  rhad.'' 

in  wir,  syr,  chwi  a  ryfeddech  pe  byddech  yn  gwybod  y  sylw  sydd  ar  weithrediadau 
yr  YmneÚIdüwyr  yn  y  cylch  yr  wyf  fi  yn  troi  ynddo.  Nis  gallaf  lai  na  theimlo  wrth 
glywed  crefydd  yn  cael  ei  gwawdio.  Ond  eto,  yr  wyf  yn  hoUoI  gredu  fod  Ilawer  o  wall- 
gofrwydd  gyda  chodi  capeli,  a'u  haddumo,  pan  nad  oes  un  ddarparìaeth  at  gynnal 
gweinidogaeth  ynddynt  Y  mae'r  pethau  hyn,  syr,  yn  peri  i  mi  fawrhau  ein  sefydliad 
eglwysig  gwladol.  Oyda  ni,  y  mae  yn  rhaid  i'r  praidd  dalu  am  amser  a  gwasanaeth  eu 
bugail,  ac  nid  yw  yn  ddichonadwy  iddyut  ei  dwyllo  nai  orthrymu.  Mao  trefn  ein 
Heglwys  yn  fiìirfio  cysylltiad  agos  rìiwng  y  gweiuidog  a'i  gynnuUeidfa.  Maent  hwy,  yn 
ol  y  g3^&aith,  i  gyfranu  iddo  ef  eu  pethau  cnawdol,  ac  y  mae  yutau  i  gyfanncddu  gyda 
hwy,  ac  i  fod  bob  amser  yn  eu  mysg,  i  ymweled  à'r  cleifion,  ac  i  bregethu  yr  efeugyl 
iddynt.  Ac  onid  yw  y  cysyllliad  hwn  yn  tueddu  at  fod  yn  fuddiol  ?  Y  mae  yn 
tueddu  i'w  cysylltu  mewn  cariad  at  eu  gilydd.  Ond  yn  aml  gyda  yr  YmneiUdiiwyr, 
nid  yw  serch  y  gweinidog  yn  cael  rhedeg  allan  ìtwj  ymweled  a  phorthi  ei  bobl ;  ac  nid 
yw  serch  y  bobl  yn  cael  rhedeg  allan  trwy  gyfranu  at  ei  gynnaliaeth  yntau.  Fel  hyn, 
nis  gall  y  gynnuUeidfa  na'r  gweinidog  deimlo  rhwymedigaeth  i'w  gilydd,  na  chariad 
neiUduol  at  eu  gilydd.  Y  maent  yn  gweled  gwynebau  eu  gilydd,  ond  y  mae  yn  an- 
mhosibl  iddynt,  yn  ol  eich  dull  chwi,  deimlo  yn  serchog  y  naill  at  y  Ilall.  Y  mae 
difiyg  y  cysylltiad  hwn  yn  annhrefn  dirfawr.  Yn  mha  le  y  cewch  hanes  eglwj^s  heb 
weinidog?  Onid  oedd  Timotheus  yn  ei  swydd  fel  esgob  i  osod  henuriaid  yn  mhob 
dinaa  ?  Onid  oedd  gan  bob  un  o  Eglwysi  Asia  ei  hangel  f  Onid  oedd  gan  bob  eglwya 
ei  dysgawdwr  a'i  phorthwr  yn  yr  oesoedd  boreuol  1  Ac  yr  oedd  yr  holl  ddiwygwyr 
yn  cadw  yn  ofalus  at  y  ffuif  a  sefydlodd  Crist  a'i  apostolion.  Eglwys  heb  weinidog 
sydd  beth  anysgiythyrol,  ac  yn  beth  nas  gellir  ei  gael  mewn  hanesyddiaeth.  Gwn  fod 
rhai  o  honoch  yn  dewis  galw  eich  gweinidogion  yn  esgobion,  ond  y  mae  Ilawer  o 
honynt  yn  olygwyr  heb  fod  ganddynt  neb  i  olygu  drostynt.  Y  maent  yn  cael  eu  galw 
yn  fugeüiaid,  ond  bugeiliaid  ydynt  heb  braidd.  Meiddiaf  ddy wedyd  yn  hyf,  nad  oes 
gan  y  nifer  Uosocaf  o'ch  gweinidogion  hawl  gyfreithlawn  i  olygu  dros  yr  un  o'ch  eglwysi, 
nac  i  ymyraeth  â'u  hachosion.  Y  mae  eich  b1aenor*aid,  neu  eich  "arglwyddi  ddiacon- 
iaid,"  yn  uwch  mewn  hawl,  wedi  eu  dewisgan  yr  aelodau;  ond  nid  yw  eich  gweinidog- 
ion  wèdi  eu  gosod  yn  rhëolaidd  mewn  cysylltiad  ûg  un  gynnulleidfa.  Nid  oes  gan  y 
naiU  ddim  hawl  ar  y  Ilall.  GaU  y  gweinidog  fyned  ì'r  lau  a  ddewisa,  a  gall  y  diacon- 
iaid  wneyd  âg  yntau  fel  y  dewisant.  Pa  fath  annhrefn !  Nid  wyf  yn  gwybod  am 
ddynion  ar  y  ddaear  yn  y  fath  sefyllfa  a  rhai  o  weinidogion  yr  YmneiUdüwyr  yn 
Nghymru.  Oelwir  hwynt  yn  weision,  ond  y  maent  yn  gwasanaethu  heb  wybod  pa 
fìiüit  a  gftnt  am  eu  gwaaanaeth.  Y  mae  hyn  yn  cael  ei  adael  at  gydwybod  un  arall,  yr 
hwn  a  all  fod  yn  gybydd,  neu  yn  ddyn  dwl,  heb  wybod  nema^r  am  draul  dillad  a 
Uyfrau  a  thŷ  dyn  cyhoeddus.  Ac  mi  a  glywais  ei  fod  yn  drosedd  i  bregethwr  ofyn  pa 
1850.]  S 


238  AMDDIFFYNIAD    YR   EGLWYS    8EFYDLEDIG. 

fiûnt  a  gBÌff  am  ei  lafar  a'i  amser,  a'i  fod  yn  wrthddiych  gwg  os  achwyna  ei  fod  ar  ei 
goUed.    08  gwir  hyn,  mae  ei  gyflwr  yn  draennB. 

Y  mae  yn  ymddangos  i  mi  y  byddai  yn  well  i  holl  ddysgawdwyr  crefydd  dderbyn 
en  cyflog  o  law  y  llywodraeth ;  ac  os  byddai  rhyw  anfimteÌBÌon  ynglŷn  ft  hyn,  y  byddai  y 
manteiÂon  yn  fwy.  Byddai  hyny  yn  ddiogelwch  rhag  ymoaodìadan  dynion  dîwg  ea 
hegwyddorion,  nen  ansefydlog  ea  meddylian,  a  byddai  yn  dawelwch  mawr  i'r  meddwl, 
yn  lle  bod  dan  fidch  o  ofnau  a  gofalon.  Y  mae  genyf  fi  brofiad  fod  gwaith  y  weinid- 
Ogaeth  yn  ddigon  o  bwya  heb  âich  o  ofalon  bydoL  Fe  allû  fod  rfaai  yn  barod  i  ddy- 
wedyd  fod  y  drefii  a  ganmolir  genyf  yn  riioddi  mantaÌB  i  ddynion  drwg,  os  gaDant 
gael  bywoliaeth,  i  fyw  yn  enw  gweinidogion  Crist,  er  fod  en  bywyd  cyffìnedin  yn  profi 
nad  ydynt  o  osodiad  CríBt.  Yr  wyf  yn  addef  fod  drwg  yn  çymeryd  mantais  oddiwrth 
y  pethan  goren,  ac  oddiwrth  y  aefydliadan  porafl  Mae  annnwioUon  yn  troi  gras  ein 
i>aw  ni  yn  drythyUwch:  ond  ai  priodol  rhoi  y  bai  ar  ras  ?  ai  gweU  fyddai  peidio  preg- 
etha  gns  1  ■  Nid  iawn  yw  condemnio  ein  Heglwys,  am  fod  rfaíû  dynion  diras  wedi  cy- 
meryd  mantaÌB  ar  ei  darpar  rhagorol.  Os  oes  rfaai  annheUwng  wedi  cael  cynnaliaeth 
ynddi,  y  mae  miloedd  o  rai  rhagorol  y  ddaear  wedi  cael  modd  trwy  ei  darp&riadao  i 
ymroddi  yn  gwbl  i  waith  eu  üaiglwydd,  ac  i  wasanaethn  en  cenedlaeth.  Tr  oeddynt 
yn  gaUn  rhoi  en  hoU  amser  a*u  hoU  feddwl  i'r  g^'^aitfa  y  galwyd  fawy  iddo.  Onìd  yw 
yflgrìfeniadau  yr  eagobion  faybarcfa,  HaU,  Usfaer,  Reynolds,  Bntler,  Beveridge,  Leigh- 
ton,  Hopkin8,  Home,  WiLson,  ac  eraill,  a'r  gweinidogion  enwog;  Sonth,  Bomaiiie, 
Milner,  Scott,  Henrey,  Newton,  Robinaon^  Simeon,  Richmond,  Bridges,  Bi<^erBteth, 
a  llaweroedd  gyda  hwy^  o  fri  mawr  gan  yr  YmneiUdüwyr  ?  a'n  Heglwya  a*a  gosododd 
mewn  aefyllfih  fimteÌBÌoí  i  aUn  ymroddi  yn  gwìA  at  efiydiau  a  Uafurwaith  cyBegredig. 
Nid  ocB  dim  yn  fwy  arteitfaiol  i  mi  na  gweled  dynion  o  feddylian  angfayfiînedin  wrüi 
orehwyUon  ag  y  gaUai  dynion  o'r  meddylian  Ueiaf  eu  cyflawni,  neu  weled  dynion  o 
dalentau  ac  ysbrydoedd  ymroddgar  yn  cael  en  Uetfau  gan  ofidon  a  tfalodi ;  ac  y  mae  y 
ddau  beth  yma  i'w  gweled  yn  Nghymru  y  dyddiau  hyn.  Rhaid  gan  fayny  fod  yr 
egwyddor  wirfoddol  naill  ai  yn  rfay  ddaU  i  weled  neu  ynte  yn  rfay  wan  i  weitfaiedn  yn 
deUwng.  Yr  wyf  yn  clywed  fod  rfaai  wedi  cael  dysgeidiaetfa  uchel,  ac  yn  meddu  don- 
iau  arddercfaog^  yn  gorfod  myned  i*w  meusydd  pentrefol.  Nid  yw  hyn  yn  canmawl 
yr  egwyddor  wiríòddol  yn  ddlau.  Y  mae  yn  rhaid  fod  diffyg  yn  yr  egwyddor,  nen 
ynte  nad  yw  yn  cael  ei  gweithio  allan  yn  deg :  ac  yr  wyf  yn  casglu  fod  yr  ymddiried 
ynddi  yn  darfod ;  canys  y  mae  Ilawer  o  feibion  y  dynion  hyny  sydd  yn  ceisio  byw  ami 
yn  LIo^  yn  myned  at  y  gyfnûtfa,  neu  yn  dyfod  i'r  Eglwys.  Dymuno  yr  wyf  ary  rhai 
sydd  yn  moU  cymaint  ami  ystyried  y  petfaau  hyn. 

Ond  fe  ddywedir  fod  dynion  teilwng  yn  sicr  o  gael  ^ynnaliaetfa,  ac  mai  teg  yw  i 
eraill  ddyoddef.  Bitfar  yr  wyf  yn  gwybod  digon  am  yr  YmneiUdUwyr  i  wrtfabrofi  yr 
faaerìad.  Y  mae  y  nifer  fwyaf  o'm  perthynasan  yn  TmneiUdüwyr,  ac  yr  wyf  wedi  dûr- 
Uen  cofiaint  amiy  w  o  faonynt,  ac  y  mae  fy  ngfaalon  wedi  teimlo  lawer  gwaith  wrth 
weled  y  cyfyngderau  yr  aeth  rfaai  trwyddyiit  wrtfa  ymroddi  yn  gwbl  at  y  gwaith  o 
bregethu ;  ac  wrth  weled  eraill  am  chwe'  diwmod  yn  gorfod  trin  y  byd,  ac  ar  y  Sab- 
bol£  yn  esgyn  i'r  pulpud  i  ddysgu  y  bobl,  trwy  geisio  egluro  y  gair,  faeb  gael  amser  i 
ymboeni  ynddo.  Nid  wyf  yn  gwadu  na  ddaríù  i  Dduw  yn  nechreu  diwygiadau 
wneutfaur  petfaau  rfayfedd  trwy  ddynion  o'r  fath ;  ond  wedi  i  gynnalleidfiu>edd  gael  en 
Befydlu,  onid  rhyfyg  yw  dysgwyl  benditfa  heb  gydymflnrfio  ft  hoU  osodiadau  y  Oor- 
ncfaaf  1  Os  gwnaeth  Duw  betluiu  mawrion  yn  Nghymm  trwy  ddynion  anllythyrenog 
a  dynion  yn  gorfod  dilyn  eu  galwedigaetfaau  trwy  yr  wytfanos,  y  mae  yn  anmfariodol 
dyflgwyl  iddo  wneyd  felly  mwy,  pan  y  mae  y  cynnulleidfiioedd  wedi  dyfod  i  amgylch- 
iaidau  ag  y  gallant  roddi  dysg  a  chynnaliaeth  i'w  hatfarawon.  Fe  beidodd  y  manna  ar 
ol  i  Israel  fyned  i  Ganaan ;  yr  oedd  yn  rfaaid  iddynt  yno  lafiirio  fel  dynion  eraiU,  nea 
fiirw  0  newyn.  Peidiodd  y  gwyrtfaiau  ar  ol  i  grefydd  gael  ei  sefydlu  gan  yr  apostoUon ; 
yr  oedd  yn  rfaaid  i  ddysgawdwyr  crefydd  laíìirìo  am  wybodaetfa  fel  dynion  eraill,  nen 
syrtfaio  yn  ddifìidd  i'w  gwrandawyr ;  ac  yr  wyf  yn  bamu  fod  yn  iawn  i'r  Metfaodistiaid 
gredu  fod  oes  y  gwyrtfaiiftu  wedi  darfod  amynt  fawythau.  Maent  yn  awr,  yn  wir,  yn 
ymroddi  i  roddi  dysg  i'w  pregethwyr  ieuainc;  ond,  a  oesganddyntrywdrefnerrhoddi 
gwasanaetfa  a  cfaynnaliaeifa  iddynt  ar  ol  eu  dysgu  ?  Oellid  meddwl  eu  bod  yn  ddigon 
dysgedig  i  lafurìo  y  ddaear,  neu  i  bwyso  sugr,  a  mesur  Uleiniau,  heb  en  hanfon  i 
atfarofii. 

Goddefwcfa  i  un  sydd  yn  eich  caro  er  mwyn  eich  tadan  a  hunasant,  pa  raî  oeddynt 
(dylech  gofio)  yn  parchu  yr  Bglwys  yn  fiiwr,  ac  i  nn  Byáá  yn  sylwi  ar  eich  holl  ysgog- 
iadan— goddefwch,  meddaf,  i  mi  ddywedyd  fy  mam.  Tr  wyf  yn  credu  y  bydd  yr 
athrofliaa  yn  fwy  o  goUed  i  chwi  nag  o  ennUI,  ob  na  ofelwch  am  y  gwŷr  ieuainc  ar  ol 


MODDION   lACHAWDWRIAETH.  239 

iddjmt  oiphen  eu  tymmor  yn  yr  ysgol ;  oblegid  fe'n  hanghymhwyair  i  fy w  fel  eich 
hen  bregethwyr,  ac  fe  fydd  rhywrai  yn  Lloegr  neu  rywle  yn  galw  am  danynt,  neu 
hwy  ymroddant  i  fyned  tros  y  môr.  T  mae  yn  anghenrheidiol  eu  bod  yn  rhywbeth 
heblaw  dynion  cyn  yr  aroeant  yn  eich  plith.  Fe  ddywedir  yn  ddannodus  fod  yn  an- 
mhosibl  diwygio  yr  Eglwys  Sefydledig ;  ond  y  mae  yn  ymddangos  i  mi  fod  rhyw  an- 
mhoBiblrwydd  ar  eich  ffordd  chwithau  i  ddiwygio.  Yr  wyf  yn  deall,  oddiar  glywed, 
fod  rhyw  ddosbarth  o'ch  pregethwyr  yn  wrthwynebol  i  ddiwygiad,  a  hyny  oddiar  eu 
bod  yn  arfer  teithio,  gydag  ychydig,  meddir,  o  bregetliau  poblogaidd ;  canys  nid  hwyr- 
ach  y  byddai  yn  waeth  amynt  os  cytunech  ft'r  drefn  rëolaidd.  Ac  mi  a  glywais  fod 
rfaai  yn  eich  plith  yn  dra  grwgnachlyd,  am  fod  ambell  un  yn  cael  ei  aefydlu,  a  chyflog 
yn  <»el  ei  benodi  iddo.  Yn  hyn  yr  wyf  yn  gweled  gwendid  eich  cyfìindebau;  y 
maent  yn  agored  i  ddylanwad  cenfigen,  a  phwy  a  all  sefyll  o'i  blaen  1  pryd  y  mae  ein 
cyfansoddiad  ni  yn  diogelu  dynion  teilwng  rhag  ei  rhuthriadau.  Onid  yw  eich  preg- 
ethwyr  yn  agored  i  gael  eu  cosbi  yn  eu  hamgylchiadau  os  dygwydd  iddynt  anfoddloni 
rhywrai  mawr  yn  eich  plith  î  Clywais  am  bregethwr  yn  fy  nghymydogaeth  a  ddy- 
gwyddodd  fod  yn  onest  wrth  Mr.  — ,  a'r  canfyniad  a  fu  i  Mr.  —  allu  dylanwadu  er 
attal  cynnaliaeth  y  truan,  fel  y  gorfu  iddo  ef  a'i  deulu  oddef  Uawer  iawn.  Y  mae'r 
pethau  hyn  a'r  cyffefyb  yn  peri  i  mi  edrych  ar  y  drefn  wirfoddol,  fel  ei  gelwir,  o  gyn- 
nal  crefydd  yn  wan,  anniogel,  a  pherygluB  i*r  rhai  sydd  yn  ymddibynu  ami;  Ún- 
iawn  y  dywedodd  y  Pareh  J.  A.  James,  o  Birminghiun,  a  phwy  yn  fwy  cymhwys  i 
dystiolaethu  am  ^lwysi  Ymneillduol  ì  "  Beth,"  medd  efe,  "  yw  diacon  mewn  rhai  o'n 
cynnuUeidfaoedd  YmneiIIduol  ?  Noddwr  y  fywioliaeth,  Bibl  y  gweinidog,  a  blaidd  y 
praidd.  Yn  fynych  y  mae  yr  aelodau  ymneillduedig,"  medd  yr  un  gwr  teilwng, 
"yn  caru  en  gweinidog  yn  anwyl  à'u  gwefusau,  ondyn  ei  gasäu  mor  drwyadl  à'u 
Uogellau.  Maent  yn  ymddwyn  ato  fel  yr  ymddygir  at  fwystfilod  gwylltion»  ac 
yn  ei  gadw  yn  ostyi^gedig  trwy  ei  gadw  yn  dlawd." 

Wrth  deidfynu  fy  llythyr,  yr  wyf,  syr,  yn  dywedyd  yn  hyf,  fod  ein  Heglwys  yn  rhagorì 
yn  ei  darparìaeth  tuag  at  roddi  addysg  i*r  werin  a  chynnaliaeth  i'r  addysgwr.  Sláe 
yn  go&Iu  am  weinidogaeth  gyson  i'r  plwyfau  tlotaf ;  pan  y  mae  Uawer  o  gynnulleidfii- 
oedd  tlodion  yn  cael  eu  gadael  yn  dra  amddifidd  gan  YmneiUdUwyr  Cymru.  Y  mae 
yr  Eglwys  yn  gofalu  am  weinidog  dysgedig  i'r  plwyf  tlawd,  yn  gystal  ag  i'r  plwyf  cyf- 
oethog ;  ac  y  mae  genym  gronfa  wladol  er  cynnorthwyo  Ueoedd  gwir  dlodion.  A  all 
y  rhai  sydd  yn  ein  collfamu  ni  yn  barhaus  ymfirostio  mewn  pethau  fel  hyn  ?  Onid 
yw  eu  cynnulleidfaoedd  tlodion  ar  hyd  y  wIÌeuI  ar  lewygu,  o  herwydd  na  sdlant  roddi 
cymhorth  teilwng  i  bregethwyr  doniol  Y  Ond  yr  ydym  ni  yn  gofiilu  am  eneidiau  y 
tlodion  yn  gystal  ag  eneidiau  y  cyfoethogìon.  Y  mae  llawer  iawn  o  bethau  yn  rhagor 
ar  fy  meddwl  ag  y  byddai  yn  fuddiol  i'r  YmneiUdüwyr  eu  hystyried.  Ond  nid  da 
gormod  o  ddim. 

Yr  eiddoch, 

VINDEX. 


MODDION     lACHAWDWRIAETH. 

"Am  hyny  flfydd  »ydd  trwy  glywed,  a  chlywed  trwy  air  Duw."— ÄAa/wnûiW  x.  17. 

Mab  pethau  mawrion  weithiau  yn  dyfod  trwy  bethau  byehain.  Yr  ydym 
yn  gweled  hyny  yn  fynyeh  mewn  natur ;  ac  yn  ei  ganfod  hefyd  yn  y 
byd  oelfyddydol.  Gwelwyd  darganfyddiadau  neu  ddyfeisiau  mawrion  yn 
dyfod  i'r  anüwg  oddiar  achlysuron  a  thrysry  foddion  distadl  iawn.  Gweled 
afal  yn  syrthio  i  lawr  oddiar  gangen  y  pren  a  barodd  i  Syr  Isaac  Newton 
wneyd  ymchwìlìad  am  yr  achos  o  hyny — ^paham  y  syrthiai  i  lawr  i'r  ddaear 
mwy  nag  y  dîangai  ymaith  i'r  awyr  ? — a'r  canlyniad  a  fii,  iddo  gael  allan  y 
deddfau  pwysig  hyny  mewn  natur  a  elwir  Deddfau  Pwys  a  Thyniad.  Yr 
ydym  yn  gweled  pethau  cyffelyb  yn  nhrefìi  rhagluniaeth  Duw  tuag  at  y  byd. 
Dyrchafiad  Joseph  yn  lly  wydd  ar  wlad  yr  Aipht>  yr  hyn  a  fü  yn  foddion  i 

s2 


240  MODDION    lACHAWDWRIAETH. 

gadw  3m  fy w  bobl  lawer,  a  ddygwyd  ymlaen  trwy  gadwen  o  amgylehìadau 
dLstadl  iawn.  Yr  oedd  fod  ei  dad  yn  gwneuthur  iddo  siaced  fraith  yn  un 
ddolen  yn  y  gadwen,  ac  felly  yr  amrywiol  amgylehiadau  erailL  Y  mae 
hyn  i'w  weled  hefyd  yn  nhrefn  iachawdwriaeth.  Mae  yma  bethau  mawr- 
ion  yn  cael  eu  dwyn  ymlaen  trwy  foddìon  distadl.  Mae  y  pethau  mwyaf 
yn  dyfod  trwy  ffydd,  a  ffydd  yn  dyfod  trwy  gly wed. 

Mae  ffyáá  jm  llanw  Ue  mawr  mewn  crefydd.     Y  mae  iddi  swyddogaeth 
o'r  pwys  mwyaf  yn  ein  hiachawdwriaeth.     Trwy  ffydd  y  cyfiawnhëir  dyn 
gyda  Duw;  a  thrwy  ffydd  y  mae  dyfod  i  heddwch  Duw;  Bhuf,  v.  1. 
Heddwch  Duw  ydyw  y  cwbl  at  sicrhau  dedwyddwch  tragywyddol  dyn. 
Trwy  %dd  y  mae  cymdeithasu  â  Duw.     Ffydd  sydd  yn  gweled  yr  Anwel- 
edig.     Ni  ddichon  fod  cymundeb  rhwng  ein  meddyliau  â  Duw  ond  trwy 
fiydd.     Ffydd  sydd  yn  uno  yr  enaid  â  Christ.     Ùndeb  ffydd  ydyw  yr 
undeb  ysbrydol  hwnw.     Ffydd  o  du  y  pechadur,  a'r  Ysbryd  o  du  Crist,  a 
wna  yr  undeb  i  fyny.     Mae  y  credadyn  yn  Nghrist  trwy  %dd,  a  Christ 
yn  y  credadyn  trwy  ei  Ysbryd.     Trwy  ffydd  yr  ydym  yn  derbyn  o  gyf- 
lawnder  Crist.     Ffydd  sydd  yn  cymhwyso  gwaed  Crist  at  y  gydwyboli  ; 
trwy  ffydd  y  tynir  rhinwedd  o  angeu  y  groes.     Ffydd,  medd  John  Bunyan, 
yw  y  tusw  isop  sydd  yn  taenellu  gwaed  Crist  ar  gydwybod  pechadur. 
Ffydd  ydy w  effaith  uniongyrchol  argyhoeddiad  yr  Ysbryd :  fiydd  a  gyfrifir, 
gan  hyny,  yn  ffrwyth  yr  Ysbryd.     Mae  yr  Ysbryd  yn  argyhoeddi  o  wir- 
ìonedd  a  phwys  tystiolaethau  y  Bibl,  a  thrwy  hyny  mae  y  galon  yn  cael  ei 
dwyn  i  deimlo  cynnwysiad  y  gwirioneddau  hyny.     Argyhoedda  o  ddrwg 
pechod,  nes  dwyn  yr  enaid  i  alaru  o'î  herwydd ;  ac  argyhoedda  o  wirion- 
edd  tystiolacth  Duw  am  ei  Fab,  nes  enniU  y  galon  i  ymddiried  ynddo. 
Ffydd  sydd  yn  diffoddi  picellau  tanllyd  y  fall.     Mae  yn  darian  i  ddiogelu 
yr  enaid  rhag  temtasiynau  y  gelyn.     Mae  ffydd  yn  adnabod  ei  ddicheUion 
ef ;  anmhosibl  yw  iddo  dwyllo  ffydd  :  mae  ffyáá  yn  gweled  gwenwyn  ei 
gynnygion,  ac  yn  edrych  i'w  canlyniadau  tragywyddol.     Ffydd  sydd  yn 
gorctìfygu  y  byd  yn  ei  ŵg  ac  yn  ei  wên.     Mae  fíydd  yn  galluogi  yr  enaid 
i  ddibiisio  y  byd,  i  edrych  amo  yn  fychan  a  dibwys,  trwy  ddwyn  y  meddwl 
i  gydnabyddiaeth  â  byd  uwch  na  hwn — â  byd  mwy — â  byd  ysbrydol  a 
thragywyddol  ei  barhad — ^byd  yr  ymddengys  y  byd  yma  yn  ei  ymyl  yn 
fychan,  a'i  holl  helyntion  ond  fel  chwareu  plant.     I  feddwl  yn  cymdeithaau 
â  byd  tragy  wyddol,  nid  ymddengys  cyfoeth  y  byd  hwn  yn  werth  sychedu 
am  dano,  na'i  barch  yn  werth  rhedeg  ar  ei  ol ;  ac  nid  ymddengys  ei  drueni 
ychwaith  yn  werth  gruddfan  o'i  blegid.     I  enaid  yn  edrych  trwy  fiydd  i 
fyd  arall,  nid  ymddengys  dyoddefiadau  yr  amser  presennol  hwn  yn  werth 
eu  cyffelybu  i'r  gogoniant  a  ddadguddir  yno.     Trwy  ffydd  y  mae  cael  hawl 
i  fy wyd  tragy wyddol.     "  Y  rhai  sydd  o  fiydd,  a  fendithir  gydag  Abraham 
fiyddlawn,"  neu  Abraham  flfyddiog.     Maent  yn  sefyll  yn  yr  un  hawl  i'r 
addewid  ag  Abraham,  yr  hon  addewid  a  wnaethpwyd,  nid  i-berson  neillduol, 
neu  i  genedl,  ond  i  garacter  neu  gymeriad  moesol,  sef  i  ffydd.     Y  mae 
pawb  sydd  o'r  un  ffydd  ag  Abraham,  yn  sefyll  ar  yr  un  hawl  ag  ef  i  addewid 
bywyd  tragywyddol.     "  Yr  hwn  sydd  yn  credu  i'r  Mab,  y  mae  ganddo 
fywyd  tragywyddol." 

Ni  a  welwn,  gan  hyny,  fod  ffyáá  yn  llanw  Ue  mawr  yn  ein  hìachawdwr- 
iaeth ;  ond  er  hyny  mae  ffydd  yn  dyfod  trwy  foddion  (Ûstadl  iawn — "trwy 
glywed,"  neu  wrandawiad  pregethiad  yr  efengyl.  Ac  os  daw  fiydd  trwy 
gly wed,  daw  pob  peth  arall  trwy  glywed.     Nid  y w  fiydd  byth  yn  dyfod  i 


MODDION    lACHAWDWRlAETH.  241 

mewn  yn  waglaw ;  nid  y  w  by  th  yn  dyfod  heb  ei  Christ  yn  ei  deheulaw — 
heb  iaehawdwriaeth  ddigonol  gyda  hi,  Nîd  yw  ffydd  wedi  ei  bwriadu  î 
ddiwallu  eyflwr  y  pechadur  wrthi  ei  hun ;  nid  ydy  w  yn  gyfaddas  i  hyny ; 
swydd  ffydd  y w  tynu  i  mewn  bethau  eraill,  gwell  na  hi  ei  hun ;  ei  gwaith 
hi  ydy w  derbyn  Crist  yn  lachawdwr,  a  defnyddio  yr  iachawdwriaeth  sydd 
ynddo.  Mae  ffydd  fel  yr  afonydd  mawrion  jm  y  prifddinaâoedd ;  megys 
yr  afon  Thames  yn  Llundain.  Nid  yw  yr  afon  yn  gyfaddas  i  ddiwallu  y 
ddinas  wrthi  ei  hun :  rhaid  i'r  dinasyddion  gael  llawer  o  bethau  heblaw 
dwfr  at  eu  cynnal.  Ond  y  mae  yr  afon  yn  trosglwyddo  i  mewn  bob  peth 
sydd  yn  anghenrheidîol  i  ddiwallu  y  trigolion.  Od  oes  dim  gwell  na'u 
^ydd  yn  y  ddwy  India,  rhaid  i'r  hen  afon  Tafwys  gael  teimlo  ei  bwys,  a'i 
gario  i  mewn  i'r  brifddinas.  Felly  y  mae  ffjrdd  yn  tynu  i  mewn  bob  peth 
sydd  yn  anghenrheidiol  ar  gyflwr  y  pechadur.  Od  oes  un  gras  yn 
nghyfoeth  y  Duwdod,  rhaid  i  ffydd  gael  ei  gario  i  mewn  i  gyflwr  y  truan. 
Od  oes  un  fendith  yn  nghyflawnder  Crist,  gyfaddas  i  anghen  pechadur, 
myn  %dd  gael  gafael  arni,  a'i  chymhwyso  at  yr  anghenrhaìd.  Od  oes  dim 
rhmwedd  yn  ngwaed  y  groes,  myn  %dd  ei  gael  a'i  anfon  at  y  gydwybod. 
Ei  swydd  hi  ydyw  cyflawni  yn  hollol  anghen  y  tlawd  jm  nghyflawnder 
Duw  ei  hun.  Er  hjm  oU,  mae  ffydd  a'i  holl  ganlyniadau  mawrion  yn 
dyfod  trwy  glÿwed — trwy  y  moddion  sydd  yn  ein  cyrhaedd,  ac  yn  aml  yn 
ein  dwylaw — ^trwy  wrandaw  yr  efengyl.  Mae  rhyw  fath  o  wrandaw  na 
ddemnir  neb  byth  a'i  gwnelo — "  gwrandaw  fel  y  byddo  by w  yr  enaid." 
Edrychwn  yn  ddifrifol  am  i'n  gwrandawiad  o'r  efengyl  ateb  ei  ddyben 
mawr. 

Mae  amryw  o  bethau  yn  dyfod  dan  yr  enw  %dd  yn  y  Bibl.  Dawn  i 
wneuthur  gwyrthiau  a  elwir  yn  ffydd.  "Pe  b'ai  genych  %dd  megys 
gronyn  o  hâd  mwstard,  chwi  a  ddywedech  wrth  y  mynydd  hwn,  Symud 
oddiyma  draw,  ac  efe  a  symudai ;  ac  ni  bydd  dim  anmhosibl  i  chwi ;" 
M<xt.  xvii.  20.  "  A  phe  b'ai  genyf  yr  hoU  %dd,  fel  y  gallwn  symudo 
mynyddoedd,  ac  heb  genyf  gariad,  nid  wyf  fi  ddìm ;"  1  Cor.  xiii.  2.  Éhodd- 
wyd  yr  enw  fíydd  ar  y  ddawn  hòno,  am  fod  yn  rhaid  i'r  rhai  oedd  yn  ei 
meddu  weithredu  rhywfath  o  ffydd  yn  ngallu  Duw  yn  nghyflawniad  y 
gwyrthiau  hyny.  Yn  enw  Duw,  neu  yn  enw  Crist,  y  byddent  yn 
gwneuthur  gwyrthiau.  Nid  y  w  y  ffydd  hon  yn  anghenrheidiol  amom  ni. 
Mae  yn  wir  pe  buasem  yn  ei  meddu,  a  medru  trwyddi  fywhau  y  meirw,  a 
iachäu  clefydon  wedi  i'r  holl  feddygon  fethu,  y  gwnaethem  sôn  mawr  am 
danom  ein  hunain  yn  ein  by wyd.  Mae  yn  ddîau  y  buasem  yn  holl  bapyrau 
newydd  Ewrop  cyn  pen  dau  fis.  Ond  ni  buásai  y  cyfryw  ffydd  yn  werth 
dim  tuag  at  farw.  Mae  genym  hanes  rhai  yn  dyfod  ger  bron  y  Bamwr, 
ac  yn  hòni  eu  bod  wedi  gwneuthur  gwyrthiau  lawer  yn  ei  enw,  ac  yntau 
yn  addef  wrthynt  nas  adnabu  efe  mohonynt  erioed.  Ehodded  yr  Arglwydd 
i  ni  y  peth  mawr  hwnw  a  baro  iddo  ef  ein  hadnabod  y  dydd  hwnw.  Mae 
y  ffydd  hon  wedi  coUi  o'r  byd  yn  ein  dyddiau  ni.  Gorphenodd  ei  gwaith. 
Dyben  y  gwyrthiau  ydoedd  proô  dwyfol  anfoniad  Moses  ac  eraill  o'r  dyn- 
ion  sanctaidd  a  ysgnfenasant  y  dadguddiad  o  feddwl  Duw  i  ni,  ynghyd  â 
dwyfol  anfoniad  y  Messiah  a'i  apostolion.  Y  mae  dynion  sydd  yn  galw  eu 
hunain  yn  Gristionogion,  yn  hòni  yn  y  dyddiau  hyn  eu  bod  yn  meddu  y 
doniau  gwyrthiol.  Nid  ydym  yn  arfer  dywedyd  na  meddwl  yn  isel  am  y 
gwahanol  bleidiau  Cristionogol  sydd  yn  nhywysogaeth  Cymru ;  mae  yn 
hawdd  i  ni  estyn  deheulaw  cymdeithas  i'n  gilydd,  er  ein  bod  yn  gwahaniaethu 


242  MODDION   lACHAWDWRIABTH.  • 

yn  ein  bamau  am  ryw  bethau  dibwys,  ond  i  ni  gael  fle  i  famu  am  eîn 
gilydd  ein  bod  yn  gydwybodol  a  gonest,  ac  yn  adeiladu  ein  crefydd  ar 
y  sylfaen  a  osododd  Duw.  Ond  am  y  rhai  hyn  sydd  yn  hòni  iddynt  eu 
hunain  y  ffydd  wyrthiol,  y  mae  yn  anhawdd  eu  pasio  heb  eu  dirmygu. 
Mae  yn  rhaid  eu  bod  yn  dwyllwyr  bwriadol.  Nid  yw  yn  bosibl  na  wydd- 
ant  nad  oes  ganddynt  mo  y  doniau  gwyrthiol.  Pa  fodd  y  maent  yn  alluog 
i  ddy weyd  eu  bod  yn  meddu  dawn  wyrthiol,  a  hwythau  heb  wneyd  gwyrth 
erioed?  Pe  buasem  jm  tybio  ein  bod  yn  meddu  y  fath  ddawn,  buasem 
yn  gyntaf  yn  eilio  i  fynydd  wi'thym  ein  hunain,  ac  yn  gwneuthur  gwyrthiau, 
cyn  meiddio  dywedyd  ein  bod  yn  gallu  hyny.  Nid  dy weyd  eu  bod  yn  meddu 
dawn  wyrthiol  y  byddai  Crist  a'i  apostolion ;  gwneuthur  y  wyrth  y  bydd- 
ent  hwy,  a  gadael  i'r  wyrth  ddy wedyd.  Pe  caem  ninnau  y  wyrth  gan  y 
dynion  hyn,  ni  a'i  credem  hi.  Ond  y  mae  yn  rhaid  fod  eu  honiadau  yn 
gwrthwynobu  eu  cydwybodau.  Gwelsom  hanes  am  anflyddiwr  yn  teithio 
trwy  Daleithiau  Cyfunol  America  i  ledanu  ei  gableddau.  Dygwyddodd 
ei  fod  unwaith  ar  ei  daith  jm  myned  dros  un  o  lynoedd  yr  America.  Cy- 
fododd  ystorm  fawr  ar  y  Uỳn.  A  phwy  oedd  un  o'r  rhai  cyntaf  i  weddîo 
ar  Dduw  am  waredigaeth  ar  y  Uỳn,  ond  yr  anffyddiwr.  Wedi  iddo  gael  y 
làn,  safodd  ar  yr  heol  drachefn  i  gyhoeddi  ei  gableddau  ;  ond  methodd  ei 
dyrfa  ei  oddef,  a  Uuchiasant  ato  y  baw  a*r  ceryg.  Yr  oeddynt  yn  ei 
wrandaw  yn  dawel  nes  y  gwelsant  ei  fod  yn  siarad  yn  groes  i'w  gydwybod; 
canys  wele  y  dyn,  oedd  newydd  fod  yn  gweddîo  ar  yr  Arglwydd  i'w 
waredu  pan  ar  y  Uỳn,  yn  awr  yn  gwadu  y  Duw  hwnw  ar  yr  heol.  Mae  y 
dyn  sydd  yn  gwneyd  twyU  bwriadol,  trwy  ddyweyd  yn  groes  iV  gydwy- 
bod  ei  hun,  yn  haeddu  ei  ddirmygu,  yn  gystal  a  thosturio  wrth  ei  drueni. 

Ffydd  araU  a  elwir  gan  dduwinyddion  yw  flfydd  hanesiol :  math  o  gyd- 
syniád  â  gwirioneddau  y  Bibl,  ac  er  hyny  yn  gydsyniad  noeth  a  difírwyth, 
heb  gynnyrchu  ymorphwysiad  ar  Grist  am  fywyd,  nac  ufudd-dod  i'r  gwir- 
ionedd  yn  yr  ymarweddiad.  Mae  Uawer  yn  meddu  y  %dd  hon  yn  eîn 
mysg  ni  yn  Nghymru ;  ac  y  mae  yn  weU  bod  yn  meddu  hon,  na  bod  heb- 
ddi ;  oblegid  mae  y  flfydd  hon  yn  rhoddî  i'r  gwirionedd  radd  o  awdurdod 
ar  y  gydwybod,  ac  yn  peri  iddo  gyffwrdd  yn  ysgafh  â'r  serchiadau,  nes  y 
mae  y  gair  yn  cael  ei  dderbyn  trwy  lawenydd,  gyda  hyfrydwch.  Mae  y 
pechadur  yn  sefyU  mewn  gweU  gobaith  am  y  ffydd  achubol,  trwy  fod  yn 
meddu  y  ffydd  hanesiol.  Mae  yn  fwy  gobeithiol  o  fod  yn  cydsynio  â'r 
Bibl,  na  phe  buasai  yn  ei  wadu. 

Ond  y  flfydd  sydd  dan  ein  sylw  ni  jm  awr — y  ffyáá  sydd  yn  dyfod 
trwy  gly wed,  a  chlywed  trwy  air  Duw — ^y w  ffyáá  achubol,  yr  hon  sydd  yn 
effaith  argyhoeddiad  mwy  trwyadl  na  r  Uall,  ac  yn  cynnyrchu  ymorphwys- 
iad  ar  Grist  mewn  calon,  ac  ufudd-dod  iV  gwirionedd  mewn  buchedd. 
Am  fod  ufudd-dod  yn  hanfodol  i  ffydd  achubol,  y  ceir  flfydd  yn  fynych  yn 
cael  ei  galw  yn  ufudd-dod  i'r  gwirionedd;  Âct,  v.  32;  1  Pedr  i.  22; 
Rhuf,  vi.  17.  Eithr  ein  hamcan  yn  y  traethawd  hwn,  ydyw  sylwi  ar 
ffyáá  yn  ei  chysyUtiad  â'r  gair.  GaUwn  nodi  dau  gysyUtiad  rhwng  flíydd 
â*r  gair.     Mae  y  gair  yn  sylfaŵn  ffydd,  ac  y  mae  hefyd  yn  foddion  %dd. 

Mae  y  gair  yn  sail  ffydd.  Y  gair  sydd  iV  gredu  er  iachawdwrìaeth. 
Nid  ydym  yn  meddwl  wrth  ddy weyd  feUy,  fod  iachawdwriaeth  wedi  ei 
chysyUtu  â  chredu  rhai  pethau  sydd  yn  y  gair,  megys  credu  rhanau  hanesiol 
y  gair.  GaU  un  gredu  gwirionedd  yr  hanesion  ysgrythyrol,  ac  er  hyny  fod 
heb  gredu  i  iachawdwriaeth.     Bhaid  credu  athrawiaeth  ein  iachawdwriaeth, 


MODBION    lACHAWDWRIAETH.  243 

neu  yp  hyn  yn  briodol  a  elwîr  yr  efengyL  Yr  athrawiaeth  am  gymer- 
îad  Duw,  trueni  dyn,  person  a  swydd  y  Cyfryngwr,  &c. — rhaid  eredu 
y  gwirioneddau  hyn,  a'u  credu  am  mai  Duw  a'u  tystiolaethodd.  Nid  oes 
neb  teilwng  o'i  gredu  am  bethau  tragywyddol  ond  Duw,  Gallwn  gredu 
ein  gilydd  am  bethau  byehaln  y  ddaear.  Pe  dygwyddai  i  ni  gael  ein 
twyllo  gan  ein  gilydd  am  y  pethau  hyny,  ni  bydd  y  twyll  o  ganlyniad 
mawr.  Ni  allai  effeithio  ar  ein  sefyllfa  dragy wyddol,  o  leiaf  i'r  twylledig ; 
gallai  hyny  i  r  twyllwr,  os  yn  fwriadol  yn  gwneyd  y  twyll.  Ond  mae  yr 
achos  sydd  yn  cael  ei  benderfynu  yn  y  grediniaeth  o  ffordd  iachawdwriaeth 
o'r  fath  bwys,  fel  y  byddai  yn  rhyfyg  ymddiried  i  neb  am  dano,  ond  i'r 
Hwn  y  mae  yn  anmhosibl  iddo  fod  yn  gelwyddog.  Ffydd  yn  Nuw  yw 
ffydd  achubol.  Credu  i  Dduw  yw  credu  i  iachawdwriaeth ;  o  herwydd 
nid  yw  gwir  fíydd  yn  ymddiried  yn  neb  arall.  Nid  yw  yn  ymddiried 
yn  ngwybodaeth  neb  ond  yr  Hwn  sydd  berffaith-gwbl  o  wybodaeth,  nac  yn 
%d(flondeb  neb  ond  yr  Hwn  sydd  anghyfnewidîol.  Nid  yw  gwir  fiydd 
yn  troi  i'r  oesoedd  tywyll  i  ymofyn  am  y  gwirionedd.  Nid  y w  byth  yn 
gofyn,  Beth  a  ddywed  y  Tadau  ?  Beth  a  ddy wed  Tertullian,  neu  Origen, 
neu  Cyprian,  neu  Chrysostom,  neu  Augustine,  neu  Ambrose  ?  Na  î  nid  y 
ffordd  yna  y  mae  gwir  ffydd  yn  ymofyn  am  y  seiliau  i  bwyso  amynt  yn 
angeu.  Pa  beth  a  ddywed  yr  Arglwydd  ?  yw  holiad  gwir  ífydd.  "  At  y 
gyfraith  ac  at  y  dystiolaeth ;  oni  ddy wedant  yn  ol  y  gair  hwn,  hyny  sydd 
am  nad  oes  oleuni  ynddynt,"  pe  byddent  y  Tadau.  Mae  achos  diddiwedd 
dyn  o'r  fath  bwys,  fel  y  byddai  yn  rhyfyg  cymeryd  tystíolaeth  creadur  i 
hyderu  ami.  Mae  gobaith  by wyd  tragy wyddol  mor  fawr,  ac  mor  werth- 
fawr  yn  ei  wrthddrych,  fel  y  byddai  tystiolaethau  yr  hoU  greaduriaid  yn 
rhy  fychan  o  sicrwydd  am  dano.  Byddwn  yn  arfer  edrych  am  gademid 
yn  y  sail,  a  fyddo  yn  gyfatebol  i  bwys  yr  adeilad.  Ni  byddwn  byth  yn 
bamu  yn  ddoeth  gosod  adeilad  pwysfawr  iaym  ar  sail  egwan.  Wele, 
dilynwn  y  rheol  hon  gyda'n  hachos  tragywyddol,  ac  ni  a  wrthodwji  dyst- 
iolaeth  pawb  yn  sail  i'n  %dd,  ond  yr  eiddo  Ef,  yr  hwn  sydd  ei  hun  yn 
graig  dragy wyddol,  a'r  hoU  anghyfhewidioldeb  yn  preswylio  ynddo.  Am 
danom  ein  hunain,  buom  yn  meddwl  pe  cawsem  dystiolaeth  mil  o  angelion 
glân  am  y  ffordd  i  ddedwyddwch  tragywyddol,  ac  heb  genym  ddim  i 
grogi  ein  heinioes  amo  yn  angeu  ond  cywirdeb  angel — dim  genym  i'w 
deimlo  rhyngom  a  neidio  i  warth  tragywyddol,  ond  gair  angel — ^jm  dd'íau, 
byddai  amom  arswyd  anturio  i  dragywyddoldeb  feUy.  Cyfnewidiol  yw  y 
creadur :  arswydem  y  gallai  ei  anwybodaeth,  er  heb  ynddo  un  ddichell,  ein 
camarwain,  ac  i  ninnau  gael  ein  somi  am  y  cwbl  sydd  werthfawr.  Ond  ni 
a  fyddwn  yn  meddwl  ein  bod  weithiau  yn  gweled  y  fath  gademid  yn 
nhystiolaeth  Duw,  fel  yr  anturiem  i  dragywyddoldeb,  beth  bynag  ydyw, 
heb  ofn — ^heb  deìmlo  dim,  na  meddwl  fod  dim  i'n  cynnal  rhag  suddo  i 
dmeni  bythol,  ond  gair  ein  Duw.  Os  cawn  grogi  ein  henaid  ar  un  adnod 
o'r  Bibl,  byddwn  ddiogel  byth. 

Perthynas  arall  rhwng  fiydd  a'r  gair  ydyw,  fod  y  gair  yn  foddion  fiydd. 
Mae  ffydd  yn  dyfod  "  trwy  glywed."  Mae  llawer  o  dystiolaethau  eraill, 
er  yn  wirionedd,  yn  ddiJfygiol  o  brofion  i  argyhoeddi  o'r  gwirionedd. 
Ond  nid  yw  felfy  yma.  Mae  tystiolaeth  yr  efengyl  wedi  ei  hamgylchynu 
â  phrofion  oddi  allan,  áò  wedi  ei  chyfoethogi  â  phrofion  oddifewn  iddi  ei 
hunan,  i  argyhoeddi  pob  meddwl  diduedd.  Y  profion  tufewnol  yn  unig 
sydd  yn  ateb  dyben  gyda  y  rhan  fwyaf.     Dyna  y  profion  sydd  wedi  eu 


244  MODDION    lACHAWDWRIAETH. 

cyfaddasu  at  amgyffi-edîon  y  rban  liosocaf  o  ddynolry w,  y  rhaî  sydd  yn 
analluog,  o  herwydd  anwybodaeth,  î  dderbyn  y  profíon  allanol.  Cyfaddas- 
rwydd  y  gair  i  chwilio  y  galon,  ac  i'w  tnawelu,  a'ì  gyfatebiad  perffaith  i 
lais  neu  dyst  tufewnol  y  fynwes,  sydd  yn  effeithio  argyhoeddiad  gyda  y 
rhan  fwyaf. 

Bellach,  o  hyn  hyd  ddiwedd  ein  hysgrif,  ni  a  sylwn  yn  fwy  penodol  ar 
y  gair  fel  moddion  ffydd.  Y  mae  yn  gymaint  felly,  a  bod  pawb  sydd  heb 
ffydd,  yn  bod  felly  oddiar  ragfam  at  y  gair,  neu  ddyeithrwch  iddo  trwy 
ddifaterwch,  neu  esgeuluso  ei  ddefhyddio  yn  y  modd  y  cyfarwyddir  yn  y 
gair  ei  hun,  neu  ynte  oddiar  fod  yn  amddifaid  o  hono.  Y  mae  genym 
lawer  o  ffeithiau  am  ddynion  oedd  yn  anfiyddiaid  penderfynol,  eto  trwy 
ymroddi  1  ddarllen  y  gair,  wedi  cael  eu  hjEirgyhoeddi,  heb  un  moddion 
arall. 

Mae  anghenrheidrwydd  mawr  yn  y  dyddiau  hyn,  gyfarwyddo  y  genedl 
pa  fodd  i  gael  fíydd.  Y  mae  y  pregethwyp  presennol,  a'u  tadau  o'u  blaen, 
wedi  traethu  Uawer  ar  natur  ffydd,  a'i  heffeithiau,  a'i  hawdur ;  ond  fe 
allai  iddynt  fod  yn  rhy  brin  yn  dysgu  eu  gwrandawyr  pa  fodd  iV  chael. 
Mae  gan  y  Parch.  William  Gumall  bennod  ar  natur  fl^dd,  ac  ar  ei  heffeith- 
iau,  &c.;  ond  nid  yw  yn  gadael  y  pwnc  heb  roddi  pennod  hefyd  i  ddangos 
pa  fodd  y  mae  i'r  anghredadyn  ymofyn  am  ffydd.  Pa  fudd  i  ni  a  fyddai 
cael  sicrwydd  fod  mynydd  o  aur  dilin  draw  yn  Jupiter  ?  Gwell  fyddai  i  ni 
gael  hanes  hanner  wns  yn  rhywle  ar  y  ddaear  lle  y  gallem  ei  gael.  Naill  ai 
na  ddywedwch  wrthym  am  Geidwad,  neu  dywedwch  wrthym  hefyd  ei  fod 
mewn  cyfle  i  ni  ei  gael ;  dy wedwch  ei  fod  yn  sefyll  wrth  ein  drws,  ac  yn 
curo,  ac  ni  a  fyddwn  ddiolchgar  am  hanes  felly.  Pa  fuddioldeb  fyddai 
dangos  iachawdwríaeth  yn  y  lleuad  i  bechadur  sydd  ar  y  ddaear,  yr  hon  na 
byddai  yn  bosibl  iddo  gael  gafael  ami?  Gwyddom  am  ardaloedd  yn 
Nghymru,  Ue  yr  oedd  y  pregethwyr  ymron  i  gyd  wedi  ymroddi  i  ddangos 
iV  gwrandawyr  pa  fodd  y  syrthiodd  dyn,  a  pha  fath  yw  yr  iachawdwríaeth 
sydd  yn  Nghrist,  ond  na  byddent  byth  yn  gweled  y  Gwaredwr  jm  ddigon 
agos  at  y  pechadur  fel  ag  i  feiddio  eu  cymhell  i  droi  ato  a  chredu  ynddo. 
Os  credu  a  fyddai  y  pwnc,  egluro  natur  ffydd  a  fyddai  y  bregeth,  ond  heb 
roddi  dim  annogaoth  na  chyfarwyddyd  i  neb  ymofyn  am  dani.  Ni  allent 
weled  yn  addas,  yn  gydunol  â'u  hegwyddorion,  i  gyhoeddi  yn  wyneb  y 
dyrfa,  "  Edifarhewch,  a  chredwch  yr  efengyl."  Ond  wedi  hyny,  daeth  y 
weinidogaeth  yn  fwy  ymarferol ;  rhoddid  yn  fynych  annogaethau  a  chyfar- 
wyddiadau  i  ymofyn  am  grefydd ;  a'r  effaith  a  fu  dychweliad  lluoedd  o 
bechaduríaid  at  yr  Arglwydd.  Edrychwn  ar  y  llwyddiant  a  fu  yn  y 
blyneddau  diweddaf  ar  yr  ymdrechion  o  blaid  dirwest,  a  chawn  arddangos- 
iad  o  natur  gyffelyb.  Bu  ein  tadau  yn  ymdrechu  i  argyhoeddi  y  genedl 
o'r  pechod  o  feddwdod.  Byddai  rhai  o  honynt  yn  taranu  uwch  ben  y  bai 
hwn,  yn  fwy  nerthol  ac  effeithiol  ar  y  pryd,  fe  allai,  nag  y  gallodd  neb  yn 
y  pedair  blynedd  ar  ddeg  diweddaf.  Ond  er  hyny  cynnyddu  yr  oedd 
meddwdod  yn  mysg  y  genedl  dan  yr  hoU  felldithion  ofnadwy.  Paham  yr 
oedd  y  fath  weinidogaeth  danllyd  yn  aflwyddiannus?  Yr  ydym  yn  bamu 
mai  o  ddiffyg  dysgu  neu  gyfarwyddo  y  gwrandawyr  am  y  ffordd  i  ochel 
meddwdod.  Yr  oeddynt  heb  wybod  y  ffordd  eu  hunain.  Nid  ydym  yn 
meddwl  wrth  ddywedyd  felly,  eu  bod  hwy  yn  yfed  yn  anghymedrol,  ond 
nad  oeddynt  yn  deall  y  ffordd  ddiogel  i  feddwyn  droi  yn  sobr.  Yr  oedd- 
ynt  yn  caniatäu  mesurau  bychain  o'r  dîodydd  meddwol,  eithr  yn  gwahardd 


MODDION   lACHAWDWRIAETH.  245 

yn  groch  fesurau  mawrion ;  heb  ddeall  neu  heb  ystyried  y  eysylltiad  sydd 
rhwng  mesur  bychan  a  mesur  mawr.  Peth  nesaf  i  anmhosibb'wydd  ydyw 
i  ddyn  wedi  arfer  meddwi,  ymattal  rhag  cyraeryd  gormodedd  o'r  dîodydd 
meddwol,  os  unwaith  y  caiff  eu  harchwaethu.  Yr  oeddynt  hwy  yn 
gwahardd  meddwdod,  ac  yn  cenadu  yr  hyn  oedd  yn  ei  sicrhau — ^yn  con- 
demnio  yr  effaith,  ac  yn  cyfiawnhau  yr  achos.  Felly  o  ddifíyg  dysgu  y 
genedl  i  ochel  meddwdod,  yr  oedd  yr  annogaethau  grymus  i  sobrwydd  yn 
syrthio  i  raddau  mawr  yn  ddîeffaith.  Mae  graddau  o'r  un  peth,  fe  allai, 
wedi  achosi  i  weinidogaeth  yr  efengyl  fod  yn  llai  llwyddiannus  nag  y 
buasai  heb  y  di%g  a  nodwyd ;  sef,  traethu  Uawer  ar  natur  gwir  grefydd, 
ar  gwymp  dyn,  ar  drefh  cyfiawnhad,  &c.,  ac  esgeuluso  annog  pechaduriaid 
i  ymaflyd  mewn  crefydd  ymarferol,  a*u  cyfarwyddo  at  foddion  iachawdwr- 
iaeth,  yr  hyn  sydd  jm  gorwedd  mor  amlwg  yn  y  Bibl,  ac  i'w  gyfarfod  yn 
Dawer  mynychach,  nag  eglurhau  pynciau. 

Hwyrach  fod  dysgawdwyr  crefyddol  weithiau  yn  cario  rhai  gwirionedd- 
au  yn  rhy  bell,  fel  ag  i  ymddangos  yn  erbyn  y  gwirionedd  a  ddygir  dan 
sylw.  Pan  yn  egluro  graslonrwydd  yr  iachawdwriaeth  mewn  duU  anochel- 
gar,  dichon  fod  yr  eglurhad  yn  tueddu  i  adael  argraff  o'r  fath  a  ganlyn  ar 
ry w  feddwl  halogedig  fyddo  yn  gwrandaw, — "  Gan  fod  yr  iachawdwriaeth 
o  ras,  fel  yr  ydwyf  yn  cfywed,  yr  ydwyf  yn  casglu  ac  yn  penderfynu  na 
waeth  i  mi  pa  fodd  i  ymddwyn.  Byddaf,  yn  ol  y  desgrifiad  yna,  mewn 
cystal  gobaith  am  iachawdwriaeth  yn  y  tafamdŷ  ag  yn  yr  addoldŷ;  o 
herwydd  o  ras  y  mae,  ac  nid  yw  gras  yn  edrych  ar  ddaioni  yn  y  gwrth- 
ddrych."  Mae  yn  wir  fod  iachawdwriaeth  o  ras  hollol ;  ond  mae  mor  wir 
a  hyny  mai  gras  sanctaidd  ydyw  gras  Duw.  Mae  yn  ras  nad  yw  byth  yn 
edrych  yn  ysgafti  ar  bechod — ^gras  sydd  yn  gwgu  ar  bob  anwiredd — a  gras 
sydd  yn  rhedeg  allan  trwy  foddìon.  "Yn  mhob  man  Ue  y  rhoddwyf 
goffadwriaeth  o'm  henw,  y  deuaf  atat,  ac  y'th  fendithiaf."  Onid  wyt 
ti,  O  Arglwydd,  yn  bendithio  o  ras?  gan  hyny  ni  waeth  i  ti  pa  le  i 
fendithio.  Oni  all  gras  redeg  i'r  chwareudŷ,  a  bendithio  yno?  Na,  medd 
Duw,  fy  nhrefn  i  ydy w,  dyfod  i  fendithio  lle  y  rhoddwyf  goffadwriaeth  o'm 
henw. 

Digonobwydd  yr  iachawdwriaeth  sydd  yn  cael  ei  gario  weithiau  i  eith- 
afion,  fel  ag  i  adael  allan  yn  hollol  foddion  iachawdwriaeth.  Pan  y  caiff  y 
gwirionedd  fod  lesu  Grist  yn  myned  ar  ol  y  gyfpgolledig  hyd  oni  chaffo 
efe  hi,  ei  adael  yn  anwyliadwrus  ac  yn  hannerog,  y  mae  y  meddwl  hwnw 
sydd  yn  arfer  troi  gras  Duw  i  drythyllwch  jm  tynu  casgliad  felly — "  Gan 
fod  y  Bugail  da  yn  myned  ar  ol  y  goUedig  nes  ei  chael,  nid  yw  yn  ddim 
gwahaniaeth  gan  hyny  i  mi  fod  yn  y  dafam  mwy  nag  yn  yr  addoliad ; 
byddaf  mewn  cystal  gobaith  yn  nhŷ  y  buten  ag  yn  y  chwareudŷ ;  onid  yw 
y  Ceidwad  yn  medm  y  ffordd  i'r  manau  hyny  fel  i'r  cyfarfod  gweddi  ?" 
Mae  yn  wir  fod  y  Ceidwad  yn  myned  ar  ol  y  golledig  nes  ei  chael ;  ond 
nid  yn  y  dafam  y  mae  yn  arfer  cymeryd  gafael  ynddi ;  nid  yn  y  puteindŷ 
y  mae  yn  arfer  cofleidio  pechadur  ;  ond  jm  yr  ymarferiad  £g  ordinhadau 
sanctaidd  gras.  Trwy  glywed  gair  Duw  y  mae  flfydd  yn  dyfod.  Yn  ei 
rodfeydd  y  mae  y  Brenin  wedi  ei  rwymo.  Mae  iddo  rodfeydd  penodol, 
sef  moddion  gras  ac  ordinhadau  yr  efengyl;  y  mae  iV  gael  yno  yn 
wastadol;  gan  hyny,  os  mynem  ei  gyfarfod,  ymofynwn  am  dano  yn  ei 
rodfeydd. 

Dyhtnwad  yr  Ysbryd  hefyd  sydd  yn  cael  ei  ddangos  weithiau  mewn 


246  MODDION   lACHAWDWRIAETH. 

modd  rhy  íTaíriol  i  lygredìgaeth  j  galon.    "  Tÿwallt  dy  Ysbryd,  Arglwydd," 

meddai  un  ar  weddi ;  '<  ni  wneir  dim  yma  nes  ì  ti  dywaJlt  dy  Ysbryd/' 

Gull  fod  y  cyfryw  írawd  yn  meddwl  yn  ddiniwed ;  ond  nid  ydyw  ei  eiriau 

yn  gywîr,  na  wneir  dim  heb  y  tywalltiad.     Wrth  y  tywalltiad  o'r  Ysbryd, 

yr  ydym  yn  deall  dyhmwadau  grymus — dylanwadau  anarferol — dyhinwad- 

au  yn  cynnyrchu  diwygìadau  mawrion.     Mae  dyweyd  na  wneir  dim  heb  y 

iywalltuid  yn  rhedeg  i  eithafion.     Y  mae  preswylìad  yr  Ysbryd  gyda  ni 

pryd  na  byddo  y  tywalltiad.     Mae  "  llaw  yr  Arglwydd  yn  gorph^rys  yn  y 

mynydd  hwn."      Pe  yr  attaliai  Ysbryd  Duw  ei  orchwyliaeth  yn  llwyr, 

collid  gwir  dduwioldeb  o'n  mysg.     Nis  gall  y  saint  barhau  301  sanctaidd 

heb  ddylanwad  yr  Ysbryd  ar  eu  calonau.     Onid  yw  y  saint  yn  demlau  i'r 

Ysbryd  ölan  ?  onid  ydynt  yn  breswylfod  i  Dduw  trwy  yr  Ysbryd  ?     Ac 

y  mae  fíydd  yn  dyfod  trwy  gly wed  i  galonau  Uawer  ar  yr  amser  tawel  hwn. 

Y  fath  dduU  o  weddîo  sydd  yn  tueddu  i  osod  cynllun  i'r  Arglwydd  weithio. 

Nid  ydym  ni  heb  ddymuno  gweled  eto  bethau  grymus  ac  anghyfifì'edin  gyda'r 

efengyl ;  ond  nid  oes  gan  neb  sail  i  benu  y  dull  a'r  graddau  i'r  Arglwydd 

weithio.     Erfyniwn  amo  achub  pechaduriaid  yn  y  dull  a  welo  ef  yn  dda, 

Gwnaed  pethau  mawrion  yn  Ngogledd  Cymru  ar  ol  y  tywalltiad  mawr  a 

fa  er  ys  deg  ar  hugain  o  flyneddau  yn  ol.     Mae  ein  heglwysi  wedi  dyblu 

yn  eu  nifer,  a'u  gwrandawyr  wedi  llîosogi  yn  gyfatebol  ar  ol  hyny ;  ac  nid 

ydym  yn  deall  fod  duwioldeb  ymarferol  yn  is  yn  awr  na'r  pryd  hyny. 

Gwenith  da,  cryf,  yw  y  gwenith  gauaf,  ac  yn  y  cyfiredin  mae  yn  oreu. 

Gwelsom  htwer  dan  efieithiau  grymus  yn  nyddiau  y  tywalltiad,  ac  yn  fiian 

wedi  hyny  eu  hoU  f wynder  yn  ymadaw  fel  y  gwUth  boreuol ;  a  gwelsom 

lawer  yn  dyfod  i  arddel  Crist,  heb  aUu  hòni  pethau  mawr — ^mewn  ofii  a 

gwylder  yn  penderfynu  myned  ar  ol  lesu  Grìst,  er  heb  sicrwydd  eu  bod 

wedi  eu  gwir  argyhoeddi — ac  y  mae^y  rhai  hyn  heddyw  yn  golofnau  yn 

nheml  yr  Arglwydd.     Dichon  fod  eisieu  i  ni  ystyried  fod  yr  Arglwydd  yn 

newid  ei  dduU  yn  gweithio  at  yr  amseroedd,  fel  y  mae  yr  amaethwr  yn 

newid  ei  orchwyUaeth  301  ol  y  byddo  amgylchiadau  yn  galw.      Gyda 

chenedloedd  anwybodus,  dyeithr  i  grefydd,  mae  yn  fynych  wedi  rhoddi 

dylanwadau  nerthol  ac  anarferol  i'w  cyfíröi ;  ond  cenedl  wedi  hir  ymarfer 

â  moddion  gras  a  drinir  yn  wahanol.     Gweithia  trwy  ymrysoniadau  dys- 

taw  ei  Ysbryd  ar  eu  meddyUau  trwy  y  gair,  ac  ni  chânt  ond  hyny.     Os 

gwrthodant  hyny,  efe  a'u  rhydd  i  fyny  i'w  trachwantau  eu  hunain.     A'r 

golygiad  hwn  y  cytuna  y  fíeithiau  fod  Duw  wedi  gadael  gwledydd  cyfaìn, 

megys  Efndnc,  Asia  Leiaf,  a  gwledydd  eraiU,  Ue  y  bu  crefydd  bur  yn 

blodeuo  am  amser  maith.     Cenedl  wedi  ei  breintio  yn  uchel,.sydd  mewn 

sefyUfa  y  rhaid  iddi  ufuddhau  i  gymheUiadau  Ysbryd  Duw  trwy  y  gwir- 

ionedd  neu  eu  difíbdd  a'u  pechu  ymaith.     Mae  gwadu  cymheUìadau  Ysbryd 

Duw  ar  feddyUau  dynion  trwy  y  gair,  neu  eu  dangos  yn  ddiddyben  a 

dibwys,  neu  fod  heb  weled  Uaw  yr  Arglwydd  yn  gweithio  yn  y  fíbrdd  hon, 

yn  tueddu  i  gefnogi  cyndynrwydd  calonau  Uawer  o  yrondawyr  yr  efengyl. 

Y  golygiad  fod  yr  Ysbryd  yn  cael  ei  dywallt  fel  y  gwlaw  ar  y  ddaear,  ar 

bob  Ue  heb  wahaniaeth,  sydd  yn  dyfod  yn  erbyn  y  dystiolaeth  fod  fíydd 

yn  dyfod  trwy  glywed  gair  Duw.     Mae  y  gwlaw  naturíol,  yn  wir,  yn 

disgyn  ar  bob  lle,  heb  adnabod  na  môr  na  mynydd,  na  chraig  na  dyflìyn ; 

mae  yn  disg^m  Ue  nad  oes  ei  anghen  fel  ar  y  Ue  y  mae  yr  anghen  mwyaf 

am  dano.     Ond  nid  feUy  yn  hoUol  y  mae  y  gwlaw  graslawn.     Nid  yw 

byth  yn  dìagyn  ond  Ue  mae  ei  anghen ;  nid  yw  yn  d^gyn  ar  bob  Ue  yn 


MODDION    lACHAWDWRIAETH.  247 

ddiwahanîaeth.  Yn  y  tywalltîad  mawr  a  welsom,  nid  oedd  y  cawodydd 
flSrwythlawn  y  pryd  hyny  yn  disgyn  yn  y  dafam  fel  yn  yr  addoldy ;  nid 
oedd  y  gwlaw  maethlawn  yn  y  dyddiau  hyny  yn  disgyn  ar  y  rhedegfëydd 
a'r  dawns-gyfarfod  fel  ar  y  gymanfa  efengylaidd.  Na!  ar  fynydd  Sîon 
yr  oedd  y  gwlaw  graslawn  yn  disgyn.  Yr  athrawiaeth  oedd  yn  defnynu 
fel  g^law ;  fel  gwlithlaw  ar  irwellt,  ac  fel  cawodydd  ar  laswellt.  Lle 
byddo  enw  yr  Arglwydd  yn  eael  ei  gyhoeddi,  y  disgyn  y  cawodydd. 
"  Hwynt  hefyd  ac  amgylchoedd  fy  mryn  a  wnaf  yn  fendith,"  medd  yr 
Arglwydd ;  "  a  gwnaf  i'r  gwlaw  ddisgyn  yn  ei  amser ;  cawodydd  bendith 
a  fydd.     A  rhydd  pren  y  maes  ei  ffrwyth,  a'r  tir  a  rydd  ei  gynnyrch." 

Y  golygiad  fod  yr  Ysbryd  yn  gweithredu  yn  hoUol  annibynol  ar  ddim 
o  du  y  pechadur — ^nad  all  unrhyw  agwedd  ar  y  pechadur  efifeithio  dim  tuag 
at  ei  gael  na  thuag  at  ei  attal,  sydd  yn  caelei  gario  yn  rhy  bell  gyda  llawer, 
fel  ag  i  filwrio  yn  erbyn  y  gwirionedd  ysgrythyrol  am  foddion  iachawdwr- 
iaeth.  Wrth  glywed  hyny  mae  y  pechadur  calon-galed  yn  tynu  y  fath 
gasgliad, — "  Gan  nad  yw  fy  ffyrdd  yn  efièithio  dim  tui^  at  benderfynu  fy 
äefyllfa  dragywyddol,  mae  i  mi  gystal  gobaith  am  ddylanwad  yr  Ysbryd 
wrth  ymarfer  â  gwlybyroedd  meddwol  ag  wrth  ymarfer  â'r  Bibl  ac  oedfaon 
crefyddol.'*  Eithr  mae  yn  amlwg  oddiwrth  yr  ysgrythyrau  fod  rhyw 
agwedd  ar  bechaduriaid  ag  sydd  yn  tristau  Ysbryd  yr  Arglwydd,  ac  yn  ei 
ddiffbdd.  Sonir  am  bechaduriaid  yn  gwrthwynebu  yr  Ysbryd  Glân.  Ao 
y  mae  Duw  yn  sicrhau  mai  o'i  anfodd  y  mae  efe  yn  rhoddi  pechadurîaid  ì 
fyny,  ac  yn  gofyn  pa  beth  oedd  i  wneuthur  yn  ychwaneg  nag  a  wnaethai 
efe  iddynt  tuag  at  eu  dychweliad,  ac  yn  tystio  mai  eu  pechodau  a  barodd 
iddo  guddio  ei  wyneb  oddiwrthynt,  fel  na  chlywo  eu  Uefau.  Mae  rhyw 
agwedd  neillduol  yn  mha  un  na  cheir  Ysbryd  yr  Arglwydd  byth.  Yr 
agwedd  hòno  ar  y  galon  sydd  yn  cadw  y  pechadur  draw  oddiwrth  foddion 
iachawdwriaeth,  sydd  yn  ei  gadw  hefyd  allan  o  gyrhaedd  dylanwadau  yr 
Ysbryd,  oblegid  nid  yw  yr  Ysbryd  yn  gweithredu  ond  drwy  y  moddion. 

Anallu  dyn  sydd  yn  cael  ei  osod  allan  gan  rai  fel  ag  i  sefyll  yn  anghyson 
â'r  pwnc  o  fod  y  gair  yn  foddion  ffydd.  Darluniant  bechadur  yn  an- 
alluog,  fel  y  marw  yn  y  bedd,  yn  mhob  ystyr.  Mae  yn  wir  fod  cyffelyb- 
rwydd  rhwng  y  farwolaeth  ysbrydol  a'r  farwolaeth  naturiol ;  ond  y  mae 
gwahaniaeth  hefyd ;  ac  fe  allai  fod  cymaint  o  anghenrheidrwydd  i  ni  ddeall 
y  gwahaniaeth  a  deall  y  cyffelybrwydd.  Marwolaeth  naturiol  sydd  yn 
hollol  esgusodol ;  nid  ydyw  Duw  yn  beio  y  corff"  marw  yn  y  bedd  am  fod 
yn  farw :  ond  mae  y  farwolaeth  ysbrydol  yn  cael  ei  beio ;  nid  esgusodol 
mohoni.  Mae  y  marw  naturiol  yn  hollol  analluog  i  arfer  unrhyw  foddion 
tuag  at  ei  fywhad  o  feîrw :  os  bywhëir  ef,  rhaid  i  hyny  gael  ei  wneuthur 
trwy  weithrediad  digyfrwng  gallu  Duw.  Ni  all  fod  moddion  a  chymhwys- 
der  naturiol  ynddo  i  fy  whau  y  marw.  Ond  am  y  marw  ysbrydol,  mae  efe 
yn  meddu  gallu  a  chymhwysder  i  ymaflyd  mewn  moddion  o  ordeiniad  Duw, 
ac  a  fendithir  ganddo  trwy  ddylanwad  ei  Ysbryd  i  fywhau  y  marw.  En- 
nill  y  galon  i  Dduw  ydyw  y  bywhad  ysbrydol,  a  gwneir  hyny  trwy  air  y 
gwirionedd.  Ehaid  i'r  pechadur,  er  yn  farw  ysbrydol,  ymafiyd  yn  modd- 
ion  y  bywhau.  Gelwir  yr  esgym  sychion  i  wrandaw  gair  yr  Arglwydd 
cyn  i'r  anadl  ddyfod  a  bywyd  i  mewn  iddynt.  Cafodd  y  prophwydo  effaith 
amynt  cyn  i'r  anadl  ddyfod.  Casglodd  asgwm  at  ei  asgwm ;  gwisgwyd 
hwy  â  gîau  ac  â  chroen.  Pe  buasai  y  farwolaeth  ysbrydol  yn  ateb  yn 
hollol  i  farwolaeth  naturiol,  ni  buasai  dyn  yn  ei  gyfiwr  natur  yn  gyfaddas 


248  MODDION   lACHAWDWRIAETH. 

wrthddrych  i'w  berswadio»  ei  gymhell,  a'i  argyhoeddL  Dywed  y  Dr.  Owen, 
"  Mae  rhjrw  bethau  yn  ofynol  oddiwrthym  ni  mewn  ffordd  o  ddyledswydd, 
y  rhai  ydynt  o  fewn  eyleh  eich  galluoedd  naturíol ;  maent  yn  ofynol  fel 
rhagbarotoad  i'r  adenedigaeth."  Fel  hyn  y  mae  ymwneuthuriad  allanol 
â  moddion  grafi:  "ffydd  sydd  yn  djrfod  trwy  glywed."  Nid  oes  gan 
bechadur  allu  i  gyfnewid  ei  galon  o  hono  ei  hun,  ond  y  mae  ganddo  allu  i 
ymaflyd  yn  y  moddion  a  ordeiniodd  Duw  i'w  chyûiewid ;  ac  y  mae  Ysbryd 
Duw  yn  arfer,  ac  i'w  ddysgwyl  i,  weithredu  bywyd  trwy  y  moddion  yn  yr 
ymarferiad  o  honynt.  Trwy  esgeuluso  y  moddion  y  mae  pechaduriaid  yn 
esgeuluso  iachawdwriaeth.  Nis  gellir  na  derbyn  nac  esgeuluso  iachawdwr- 
iaeth  ond  trwy  ddefnyddio  neu  esgeuluso  y  moddion.  Yn  y  moddion  y 
mae  iachawdwriaeth  wedi  dyfod  i'n  hymyl — ^wedi  dyfod  i'r  cyfle  i  ni  ei 
derbyn  neu  ei  gwrthod ;  ac  ymddygiad  y  pechadur  at  y  moddion  sydd  yn 
penderfynu  ei  sefyllfa  dragy wyddol.  Yr  hwn  sydd  yn  gwrandaw  geirìau 
Crist,  ac  jm  eu  gwneuthur,  a  gyffelybir  i  ŵr  doeth  a  adeiladodd  ei  dŷ  ar  y 
graig ;  a'r  hwn  sydd  jm  gwrandaw  heb  wneuthur  sydd  fel  un  yn  adeiladu 
ar  dywod.  Mae  yr  Ajglwydd  yn  ei  air  jm  dadleu  yn  fynych  â  phechad- 
uriaid  ei  fod  wedi  cynnyg  gwaredigaeth  i'w  rhan  trwy  roddi  y  moddion ; 
Esay  xlviii.  17,  18 ;  Ezec,  xxiv.  13 ;  ac  yn  rhoddi  ar  ddeall  fod  y  cwbl  o'i 
du  ef  wedi  ei  wneyd  yn  hyny ;  Esay  v.  1 — 5 ;  ac  os  byddai  y  moddion  yn 
aneffeithiol  i'w  dychwelyd,  nad  oedd  ganddo  ddim  ychwancg  i'w  wneuthur 
ond  eu  rhoddi  i  fyny  a'u  dyfetha ;  Esay  vi.  9 — 12. 

Edrychir  gan  rai  ar  weinidogaeth  annogaethol  neu  ymarferol  yn  tueddu 
at  droi  dylanwadau  yr  Ysbryd  o'r  neilldu,  neu  argrafiu  ar  feddyliau  y 
gwrandawyr  nad  oes  anghenrheidrwydd  am  danynt.  Nid  ydyw  annog 
pechaduriaid  i  edifarhau,  credu,  gweddîo,  ac  arddel  Crist,  yn  ymddangos 
iddynt  yn  cydsefyU  yn  briodol  â'r  golygiad  fod  dylanwadau  yr  Ysbryd  yn 
anghenrheidiol  i  gynnyrchu  y  pethau  a  nodwyd.  Hyn  hefyd  sydd  yn 
tarddu  oddiar  ddiffyg  deaU,  neu  ddifiyg  ystyried,  fod  y  weinidogaeth  yn 
foddion  y  mae  Ysbryd  Duw  yn  gweithredu  trwyddi  argyhoeddiad,  edifeir- 
woh,  a  %dd.  Yr  ydym  yn  addef  fod  anghenrheidrwydd  am  egluro  a 
chadamhau  athrawiaethau  mawrion  yr  efengyl ;  ond  dylent  gael  eu 
cymhwyso  oU  yn  annogaethau  i  sancteiddrwydd.  GeUir  traethu  ar  egwydd- 
orion  crefydd  jm  y  fath  fodd  ag  i  osod  y  gwrandawyr  i  feimiadu  y  pynciau 
hyny,  heb  un  tuedd  na  chymhwysder  yn  y  cwbl  i  ddyfod  â  meddwl  y 
pechadur  at  ei  achos  ei  hun.  Eglurhadaeth  fanwl  a  phüosophaidd  ar  natur 
cariad  at  Grist  a  gynnyrcha  ysbryd  beimiadu  y  mater,  a  beimiadu  y  cyf- 
ansoddiad  ar  y  mater,  heb  neb  yn  meddwl  am  ymarfer  y  cariad,  na  dim 
tuedd  yn  yr  hoU  draethu  i  greu  awydd  yn  enaid  pechadur  i  weddîo  am  i'r 
carìad  gael  ei  dywaUt  yn  ei  galon.  Pa  beth  a  duedda  yn  fwyaf  i  gyn- 
nyrchu  edifeirwch  ?  ai  traethu  yn  fanwl  ar  natur  edifeirwch  ?  Byddai  yr 
apostoUon  yn  cymeryd  yn  ganiataol  fod  eu  gwrandawyr  yn  deaU  ei  natur : 
Uefam  y  byddent  hwy  yn  ngwyneb  y  dyrfa,  "  Edifarhewch,  canys  nesaodd 
teymas  nefoedd."  Ni  byddent  yn  treuUo  amser  i  egluro  natur  %dd,  ond 
cymerent  yn  gauiataol  fod  y  gwrandawyr  yn  dirnad  beth  oedd  natur  credu, 
a  dywedent  wrthynt  yn  hyf,  "  Credwch  yr  efengyl."  Ai  traethu  aranaUu 
dyn  i  gredu  ac  i  edifarhau,  neu  ar  yr  anghenrheidrwydd  am  ddylanwadau 
yr  Ysbryd  i'w  cynnyrchu,  yw  y  moddion  cymhwysaf  i  enniU  pechaduriaid 
i  gredu  ac  edifarhau?  Ni  byddíd  Crist  a'i  apostoUon  byth  yn  gwneuthur 
sylw  ar  hyny  cyn  annog  pechaduriaid  i  gredu  :  byddent  hwy  yn 
eu   hannog  i  grêdu  ac  edifarhau  fel   pe    gaUasent    hyny   yn  y   fan, 


MODDION    lACHAWDWRIAETH.  249 

gan  gyhoeddi  y  pwys  mawr  o  hyny  fel  cymhelliad  digonol.  "Cred 
yn  yr  Arglwydd  lesu  örist,  a  chadwedig  fyddi."  "Yr  hwn  nîd  yw 
yn  credu  i'r  Mab  a  ddamniwyd  eisoes."  Bu  gweinidogaeth  Pedr  ar  ddydd 
y  Pentecost  yn  foddion  i  ddychwelyd  miloedd  i  edifeirwch  a  flÿdd  i'r  gwir- 
ionedd.  Ond  ar  ba  beth  y  traethai  efe  y  pryd  hyny  ?  Ai  dyweyd  a  wnaeth 
y  dylent  edifarhau,  ac  er  hyny  nas  gallent,  a  bod  mawr  berygl  iV  hedifeir- 
wch  fod  yn  un  deddfol,  &c.  ?  Na :  pe  cymerasai  y  fath  gynllun,  buasent 
heb  edifarhau  eto,  mae  yn  debygol.  Traethu  a  wnaeth  Pedr  mai  dawn  yr 
Ysbryd  oedd  y  wyrth  yr  oeddynt  yn  ei  gweled,  yr  hyn  oedd  wedi  ei  rag- 
fynegu  gan  y  prophwyd  Joel,  ac  yna  mynegai  iddynt  mai  yr  lesu  oedd  y 
Crist,  neu  y  Messiah  addawedig  trwy  y  prophwydi,  a'u  bod  hwythau  wedi 
ei  groeshoelio,  a  bod  yr  lesu  a  groeshoeliasant  hwy  iV  gael  iddynt  gan 
Dduw  yn  Arglwydd  ac  yn  Grist ;  ac  ar  glywed  hyny  hwy  a  ddwysbigwyd 
yn  eu  calonau.  Gellir  traethu  ar  drueni  dyn  heb  ddim  tuedd  yn  y  cwbl 
iV  argyhoeddi  o  fai.  Egluro  bai  mawr  ei  wrandawyr  a  wnaeth  Pedr,  a 
hwy  a  ddwysbigwyd.  Cyhoeddi  cyfaddasrwydd  Crist  yn  Waredwr,  a'i 
barodrwydd  i  dderbyn  y  penaf  o  bechaduriaid,  a  duedda  i  ennill  calon  y 
pechadur  i  ymddiried  ynddo.  Y  weinîdogaeth  sydd  ar  un  Uaw  yn  agor 
drws  Uydan  o  flaen  pechadur  yn  ymofyn  am  iachawdwriaeth,  ac  ar  y  llaw 
arall  yn  taranu  melldithion  cyiäaYmder  Duw  mewn  ysbryd  dwysdeimladol 
uwch  ben  y  pechadur  rhyfygus,  hono  y w  y  weinidogaeth  Iwyddiannus. 

Rhai  a  ddesgrifiant  ffyáá  yn  egwyddor  o  ras  wedi  ei  phlanu  yn  y  galon 
trwy  weithrediad  jr  Ysbryd  yn  annibynol  ar  foddion  ?  Pa  fodd  y  gall  fod 
yn  y  galon  dueddiad  at  Grist  yn  annibynol  ar  adnabyddiaeth  o'r  dadgudd- 
iad  o  hono  ?  Nid  y w  yr  Ysbryd  yn  gweithredu  ond  trwy  y  gwirionedd ; 
mae  yn  goleuo  y  deall  trwy  ei  athrawiaeth,  ac  yn  ennill  yr  ewyllys  trwy 
ei  annogaethau.  Y  gair  yw  yr  egwyddor  a  blenir  yn  y  galon  trwy  yr 
Ysbryd ;  Mat,  xiii.  23.  Ỳ  gair  yw  yr  hâd  sydd  yn  fírwytho ;  Icí^o  i.  21. 
Y  gaîr  sydd  yn  cael  ei  impio  yn  y  galon ;  1  Pedr  i.  23.  Y  gair  yw  yr 
hâd  sanctaìdd  sydd  yn  aros  yn  y  credadyn ;  1  loan  ii.  14,  15;  a  iü.  9. 
Mae  yr  efengyl  yn  cael  ei  nodi  yn  fynych  fel  tystiolaeth ;  tystiolaeth  maî 
yr  lesu  yw  y  Crist,  ac  ddarfod  i  Dduw  roddi  i  ni  fy  wyd  tragywyddol  ynddo 
ef.  Dyben  uniongyrchol  pob  tystiolaeth  ydyw  peri  credmiaeth  i  wirion- 
edd  yr  hyn  a  dystiolaethir.  Yn  foddion  crediniaeth  y  bwriedir  pob  tyst- 
iolaeth ;  a  hyn  yw  dyben  tystiolaeth  yr  efengyl  gyda  phawb  sydd  yn  ei 
darllen  neu  yn  ei  chly wed.  loan  "  a  ddaeth  yn  dystiolaeth,  fel  y  tystiol- 
aethai  am  y  Goleuni,  fel  y  credai  pawb  trwyddo  ef ;"  loan  i.  7.  "  Yr  hwn 
a'i  gwelodd,  a  dystiolaethodd — fel  y  credoch  chwi ;"  loan  xix.  35.  Dyma 
oedd  dyben  gwyrthiau  Crist ;  cadarnhau  y  dystiolaeth  i  argyhoeddi  y  byd 
i  gredu  ei  gwirionedd ;  loan  x.  36 — 38.  Dyben  ysgrifenu  y  gair  oedd  i 
fod  yn  foddion  i  enniU  crediniaeth  dynion.  "  Y  pethau  hyn  a  ysgrifenwyd 
fel  y  credoch  chwi."  "  Yr  hoU  ysgrythyr  sydd  wedi  ei  rhoddi  gan  ysbryd- 
oliaeth  Duw,  ac  sydd  fuddiol  i  athrawiaethu,  i  argyhoeddi."  Argyhoeddi 
yw  cynnyrchu  crediniaeth  i'r  gwirionedd  yn  y  meddwl.  "  Hyn  yw  gwaith 
I^uw,  gredu  o  honoch."  Hyn  yw  y  cwbl  y  mae  Duw  yn  ei  ofyn  yn  awr 
oddiwrthym.  Credu  a'i  flrwythau  y w  yr  oU  o  grefydd.  Os  gofynir  cariad, 
%dd  a  weithia  trwy  gariad.  Os  gofynir  gobaith,  **  flÿdd  yn  wir  yw  sail 
y  pethau  yr  ydys  yn  eu  gobeithio."  Os  gofynir  ufudd-dod,  oddiar  ffydd 
y  tardd  hyny ;  ac  am  hyny  y  gelwir  ufudd-dod  efengylaidd  yn  "  ufudd-dod 
fiydd."    Ac  y  mae  y  ffydd  hon  yn  dyfod  trwy  air.Duw. 

Mae  flydd  yn  dyfod  trwy  y  gair  yn  y  darUeniad  o  hono.     "  Bydded 


260  MODDION    lACnAWDWRIAETH. 

Uyfr  j  gyíraith  hon  ger  dy  fron  yn  wastad,  a  darllen  yiiddo  holl  ddyddîau 
dy  fywyd."  Pa  effaith  sydd  iV  ddysgwyl  oddiwrth  hyny  ?  "  Eel  y 
dysgech  ofni  yr  Arglwydd,"  yr  hyn  sydd  yr  un  peth  a  ffydd.  "  Chwiliwch 
yr  ysgrythyrau;  canys  ynddynt  hwy  yr  ydych  chwi  yn  meddwl  cael 
bywyd  tragy wyddol ;"  ac  nid  oes  fywyd  tragywyddol  heb  ffydd.  Darllen 
yn  Uyfr  y  prophwyd  Ësaiah  yr  oedd  yr  eunuch,  a  hyny  a  fu  yn  foddion  ei 
ddychweliad.  DarUen  hen  Fibl  a  fu  yn  foddion  i  argyhoeddi  Martin 
Luther.  Nid  oedd  gweinidogaeth  gyhoeddus  bur  i'w  chael  ar  y  ddaear  y 
pryd  hyny,  medd  rhai ;  ond,  trwy  i  Luther  ddarUen  y  Bibl,  argyhoeddwyd 
ef  o'i  drueni  fel  pechadur,  a  dadguddiwyd  i'w  feddwl  addasrwydd  yr 
iachawdwriaeth  yn  Nghrist ;  a  gwelodd  dwyU  a  Uygredigaethau  Pabyddiaeth 
yn  yr  un  goleu ;  a  dyna  ddechreuad  y  Diwygiad  Protestanaidd,  effeithia^i 
yr  hwn  sydd  yn  fyw  heddyw  trwy  Ewrop  a  thros  y  byd.  DarUenasom 
hanes  am  ẃr  boneddig  oedd  yn  byw  ar  gyfandìr  Ewrop,  er  ys  dau  can' 
mlynedd  yn  ol,  yr  hwn  oedd  yn  meddu  Bibl  ac  yn  ei  gredu.  Yr  oedd 
c^rfreithiau  Pabaidd  wedi  eu  cyhoeddi  iwahardd  y  Bibl,  ac  i  roddi  i  farw- 
olaeth  bawb  y  ceid  Bibl  yn  ei  feddiant,  a  phawb  a'i  darUenai.  Ond  y  gŵr 
boneddig  a  nodwyd  a  gadwodd  ei  Fibl,  er  ei  fod  yn  gwybod  ei  fod  trwy 
hyny  yn  peryglu  ei  fy wyd.  Arferai  ei  ddarUen  yn  ei  deulu  bob  dydd ;  a 
bu  hyny  yn  foddion  i'w  hoU  blant  gael  y  ffydd  yn  Nghrist.  Ẅedi  i'r 
phmt  dyfu  i  fyny  a  myned  yn  benau-teuluoedd,  byddai  raid  i'r  Bibl  fyned 
ar  ei  daith  yn  ddîorphwys  ac  yn  rheolaidd  trwy  eu  teuluoedd  bob  un,  i 
gael  ei  ddarUen  yn  mhob  teulu  bob  dydd.  Bu  hyn  yn  foddion  i'r  hoU 
wyrion  gael  eu  dychwelyd  i'r  ffydd,  ac  yr  oeddynt  hwy  yn  nifer  mawr. 
Wedi  i'r  wyrion  drachefn  fyned  yn  benau-teuluoedd,  byddai  raid  i'r  hen 
Fibl  fyned  ar  ei  daith  trwy  deuluoedd  yr  ŵyrion  yr  un  modd.  Gadawodd 
y  Bibí  y  ffydd  ar  ei  ol  yn  nghalonau  yr  orwyrion ;  fel,  yn  mhen  dau  cant  o 
flyneddau,  yr  oedd  y  Protestaniaid  wedi  dyfod  yn  ddigon  Uiosog  yn  y 
gymydogaeth  hòno  i  droi  yr  offeiriad  Pabaîdd  o'r  plii^,  ac  î  alw  un 
Protestanaidd  yn  ei  le ;  canys  yr  oedd  y  gyfraith  erbyn  hyn  wedi  dyfod  i 
ganiatäu  hyny.  Mae  darUen  Uyfrau  eraiU  yn  planu  egwyddorion  y  U^rfrau 
hyny  yn  meddyUau  dynion ;  ac  y  maent  trwy  ymarfer  Uawer  â  hwy  yn  cyf- 
ranogi  o'u  hysbryd.  Edrychwch  ar  y  gwr  ieuanc  yn  dechreu  darUen  Uyfrau 
anfiyddol.  Trwy  fynych  ddarUen  ynddynt,  un  o  fil  na  bydd  ef  cyn  hir  wedi 
yfed  eu  hysbryd  gwenwynig,  pa  un  sydd  yn  wir  ddinystriol  i  bob  rhinwedd. 
Yr  hwn  sydd  yn  darUen  Uawer  ar  y  newyddiaduron,  gan  ymroddi  i  hyny, 
buan  y  daw  i'r  golwg  fod  y  cyfry  w  un  yn  teimlo  pwys  mawr  yn  mhob 
ysgogiad  seneddol,  ac  yn  teimlo  yn  ddwys  dros  rai  opiniwnau  gwladol. 
Mae  ei  bapyr  newydd,  trwy  ei  fynych  ddarUen,  yn  sicr  o'i  lusgo  o  ran  ei 
ysbryd  i  mewn  i  fasnach  y  byd,  ac  i  mewn  i'r  dadleuon  seneddol,  nes  y 
teimla  y  pethau  hyny  yn  dra  phwysig.  DarUenwn  ninnau  Liwer  ar  y  Bibl; 
fe  fydd  yn  sicr  o'n  Uusgo  aUan  o'r  byd  yma  o  ran  ein  meddwl  a'n  hysbryd; 
ysguba  ni  ymaith  i  fyd  araU,  nes  y  byddo  raid  i  ni  deimlo  pwys  yn  y  pethau 
a  berthynant  i'n  heddwch  tragy wyddol.  Trwy  ddarUen  a  myfyrio  yn  y 
gair  dwyfol  y  dygir  ein  meddyliau  i  agor  masnach  â  byd  ysbrydol,  â'r  byd 
Ue  mae  pobpeth  yn  fawr  ac  yn  bwysig.  Y  cyffyrddiad  Ueiaf  â'r  gair  sydd 
wedi  rhoddi  meddwl  Uawer  pechadur  ar  ryyr  gyfeiriad  enniUfawr.  Mae  y 
meddwl  yn  elfen  gjrflym ;  rhed  ymheU  mewn  amser  byr ;  fe  red  i'r  byd 
tragywyddol  ond  iddo  gael  ei  osod  ar  y  cyfeirìad  hwn.  Mae  trydaniaeth 
yn  rhedeg  gyda'r  cyflymder  mwyaf,  ond  rhaid  iddo  gael-y  gadwen  i 


MODDION   lACHAWDWRIAírrH.  251 

lywodraethu  ei  gyfeîriad.  Cadwen  yw  y  gair  i  roddi  cyfeiriad  i'r  meddwl 
at  Dduw — at  y  farn — at  nef  ac  uffem — at  Gtrìst ;  gofalwn  am  ddyfod  yn 
fynych  i  gyffyrddiad  âg  ef.  Cyfarwyddwn  ein  meddwl  at  wrthddrychau 
ardderchog  y  gwirionedd,  y  rhai  a  osodant  brydferthweh  ac  ardderchog- 
rwydd  ar  yr  hwn  a  gynnalio  gymundeb  â  hwy.  Trwy  fíydd  i'r  gwirìoneddy 
newidir  ni  i'r  unrhy  w  ddelw,  o  ogoniant  i  ogoniant,  megys  gan  Ysbryd  yr 
Arglwydd.  Gŵr  duwiol  a  duwinydd  mawr  oedd  yn  byw  yn  Lloegr  yn 
ddiweddar,  a  ddy  wedai  wrth  ei  gyfeillion,  yn  agos  i  angeu,  fod  ganddo 
gynghor  o  bwys  mawr  iV  adael  iddynt  ar  ei  ol — cynghor  oedd  wedi  ateb 
yn  dda  iddo  ef  ei  hun  dros  ei  oes  grefyddol — cynghor  na  fethai  Iwyddo  i 
ddwyn  ei  galon  i  deimlo  pethau  yr  efengyl  pan  y  byddai  yn  fwyaf  di- 
deimlad.  "  Pan  y  byddwn,"  medd  efe,  "  yn  teimlo  fy  nghalon  yn  galed  a 
marwaidd,  arferwn  yn  gyntaf  syrthio  i  weddi  ger  bron  yr  Arglwydd  am 
fendith  ar  ei  air ;  yna,  gydag  ystyriaeth  o  fawredd,  awdurdod,  a  phwys 
mater  y  Bibl,  agorwn  ef  gyda  gwylder,  a  darllenwn  ryw  gyfran.  Mi  a 
ddarllenwn  gyda  dysgwyliad  wrth  yr  Arglwydd ;  darllenwn  gan  wrandaw 
beth  a  ddy wedai  yr  Arglwydd  wrthyf  fi  fy  hun ;  ac  ni  welais  y  moddìon 
distadl  hwn  yn  aflwyddiannus  i  ddwyn  fy  nghalon  i  deimlo  yn  briodol.'* 
Nid  yw  cydwybod  yn  ymostwng  i  un  awdurdod  arall  ond  awdurdod  y 
Bibl.  Gaîlem  adrodd  ein  bod  ein  hunain  o  ran  ein  meddwl  wodi  bod,  yn 
ngwyneb  profedigaethau  chwerwon,  yn  y  fath  derfysg  a  chynhWrf  afreolus, 
fel  y  môr  yn  dygjrfor,  fel  nas  gallem  gael  un  rhëol  amo.  £r  i  ni  droi  i 
ddeûrllen  gwaith  awdwyr  da  a  duwiol,  i  sylwi  ar  gyfran  a  fwriadesid  gan  yr 
ysgrifenwyr  i  dawelu  enaid  terfysglyd  mewn  profedigaeth,  ni  byddai  i 
byny  ddim  awdurdod  amom.  Ond  pan  yr  edrychem  i'r  Bibl,  ac  y  gwran- 
dawem  ar  eì  leferydd  ef,  Uefarai  fel  un  âg  awdurdod  amom ;  ceryddai  y 
gwynt  a'r  môr  nes  peri  tawelwch  mawr ;  adwaenai  y  dymhestl  ei  lais. 

Mae  fíydd  yn  dyfod  trwy  y  gair  yn  yr  ymddyddanion  am  dano.  Ym- 
ddyddanion  ysgrythyrol,  trwy  ddwyn  y  meddwl  ar  y  gair,  sydd  wedi  bod 
yn  foddion  iachawdwriaeth  i  filoedd.  Mae  ymddyddanion  ysgrythyrol 
rhwng  y  rhîeni  a'r  plant  yn  foddion  o  ordeiniad  Duw,  a  hyn  a  fendithiwyd 
ganddo  er  iachawdwriaeth  miliynau.  "  Ni  chelwn  rhag  eu  meibion,  gan 
fynegu  i'r  oes  a  ddel  foliant  yr  Arglwydd,  a'ì  nerth,  a'i  ryfeddodau  y  rhai  a 
wnaeth  efe.  Canys  efe  a  sìcrhaodd  dystiolaeth  yn  Jacob,  ac  a  osododd 
gyfraith  yn  Israel,  y  rhai  a  orchymynodd  efe  i'n  tadau  eu  dysgu  i'w  plant ; 
fel  y  gwybyddai  yr  oes  a  ddel,  sef  y  plant  a  enid ;  a  phan  gyfodent,  y 
mynegent  hwy  i'w  plant  hwythau."  Pa  ddyben  sydd  i  hyn  oU  ?  pa  fudd 
neu  effaith  sydd  i'w  ddysgwyl  ?  Y  fwyaf  o'r  holl  fendithion.  "  Fel  y  gòs- 
odent  eu  gobaith  ar  Dduw,  heb  anghoôo  gweithredoedd  Duw,  eithr  cadw 
ei  orchymynion  ef ;  ac  nà  byddent  fel  eu  tadau,  yn  genedlaeth  gyndyn  a 
gwrthryfelgar,  yn  genedlaeth  na  osododd  ei  chalon  yn  uniawn,  ac  nad  yw 
ei  hysbryd  %ddlawn  gyda  Duw;"  Scdm  lxxvüi.  4 — 8.  Dyna  y  %dd 
achubol  a'i  flrwythau;  a'r  moddiono  honi  ydyw  mynegu  cyfndth  yr  Arglwydd 
gan  y  rhîeni  ì'r  plant.  Trwy  ymddyddanion  crefyddol,  dybygid,  y  der- 
hyniodd  Timotheus  fíydd.  Yr  oedd  y  flfydd  ddifl^nt  wedi  trigo  yn 
nghalon  ei  nain  a'i  fam ;  a  thebygol  ydy w  mai  trwy  ymddyddanion  cref- 
yddol  rhwng  y  nain  a'r  ŵyr,  a  rhwùg  y  fam  a'r  mab,  y  llithrodd  y  flydd  i 
la^  i  galon  Timotheus.  Mae  yTnddyd,danion  crefyddol  "  yn  dda  i  adeil- 
adu  yn  fÌLddioI,  ac  yn  peri  gras  i'r  gwrandawyr."  Y  fam  ar  yr  aelwyd  yn 
sdrodd  hanes  Joseph,  a  hanes  Dafydd  yn  Uadd  y  cawr,  a  hanes  genedigaeth. 


284  DANIEL  BOWLA.NDSy    a'i   AMSSRAU. 

yr  hwn  yr  oedd  loan  Fedyddiwr  a  loan  y  dysgybl  anwyl  wedi  cydgyfarfod. 
Yr  oedd  gweinìdogaeth  y  ddau  mewn  nerth :  yr  oeddynt  ill  dau  hefyd  yn 
gewri  mewn  meddwl  a  gras.  Nid  oedd  gan  Harrìs  ddigon  o  deinüadau 
tyner  y  ddynoliaeth  i  beri  i  ni  ei  garu :  y  teimlad  ger  ei  fron  fyddai  parch- 
edîg  ofn.  Ond  yr  oedd  Bowlands  yn  enniU  parch  eìn  deall  a  sereh  em 
calon  ar  unwaith.  Yr  oedd  y  naill  yn  ymresymydd  a'r  llall  yn  fardd. 
Pregethai  y  ddau  ddychrynfeydd  Duw ;  ond  g\¥nai  Rowlands  hyn  yn  fwy 
toddiadol  na  Harrìs.  Efe  hefyd  oedd  Mercurius  y  diwygiad.  Yr  oedd 
mawredd  Harris  yn  fwy  cysylltedig  â'r  amseroedd  na  mawredd  Bowlands. 
Gwnaeth  yr  amserau  hyny  lawer  dyn  bychan  yn  fawr.  Yr  oedd  enaid 
pawb  wedi  ei  gynhyrfu :  ac  nid  y w  yr  hyn  a  wna  enaid  pan  mewn  agwedd 
felly,  mwy  na'r  hyn  a  wna  y  corff  pan  mewn  agwedd  gyffelyb,  iV  gy- 
meryd  fel  prawf  o*i  wir  allu.  Sylwa  Dr.  Johnson  am  Dr.  Dodd,  nad 
cymhwys  ydyw  cymeryd  y  llythyr  a  ysgrifenodd  at  y  brenin  o'r  carchar, 
pan  wedi  eî  gondemnio  i  farw,  yn  brawf  o'i  aJlu  meddyliol,  oblegid  fod  y 
dyn  y  pryd  hwnw  yn  fwy  nag  ef  ei  hun :  felly  yr  oedd  cynhwrf  yr  oes 
hono  yn  gwneuthur  dynion  yn  fwy  na  hwynt  eu  hunain.  Y  mae  tystiol- 
aeth  Harris  am  dano  ei  hun  yn  rhoddi  Ue  i  ni  gasglu  mai  nid  ychydig  oedd 
dylanwad  yr  amgylchiadau  cynhyrfus  i'w  wneuthur  yr  hyn  ydoedd. 
Nid  oedd  ei  bregethau  ond  cynnyrchion  moment  y  traddodiad:  dywed 
eu  bod  yn  cael  eu  rhoddi  iddo  heb  y  rhagfyfyriad  Ueiaf.  D'iau  fod 
Rowlands  yn  pregethu  yn  fynych  felly:  eto  ei  arfer  oedd  darparu 
yn  ofalus  at  y  pulpud :  a  mawr  fyddai  ei  boen  os  na  byddai  ganddo  fodd  i 
ymddangos  ger  bron  y  bobl.  Cofiai  mai  addaw  cadw  yn  y  ffyrdd  y  mae 
yr  Arglwydd,  ac  felly  nis  bwriai  ei  hun  i  lawr  o  ben  pinacl  rhyfyg  ;  ond 
fel  y  prophwyd  gynt,  äi  at  yr  Arglwydd  i  ofyn  "  Beth  a  waeddaf  2"  cyn 
myned  at  y  bobl  i  waeddi.  Nid  ydoedd  ei  bregethau  oblegid  hyn  yn 
dyfod  yn  Uai  uniongyrchol  oddiwrth  Dduw ;  ond  tebycach  ydoedd  eu  bod 
bob  amser  yn  dân  sanctaidd,  gan  eu  bod  wedi  eu  cymeryd  yn  ofalus  oddiar 
allor  y  cysegr.  Gwir  yw  fod  tân  Duw  yn  y  dyddiau  hyny  yn  disgyn  ar 
thuserau  rhai  eraill  nad  oedd  yn  gwneuthur  hyn ;  ond  y  mae  yn  ofnus  fod 
tân  dyeithr  yn  amlach  yn  eu  thuserau  hwynt  nag  yn  thuser  Rowlands. 
Teimiai  yntau  fel  Harris  mai  o  Dduw  yr  oedd  ei  ddigonedd;  gwyddai  mai 
yno  yr  oedd  cuddiad  ei  gryfder :  os  na  byddai  arwyddion  o  bresennoldeb 
yr  Arglwydd  yn  ei  ordinhadau,  nidbychan  fyddai  ei  drallod.  Pregethodd 
ei  fab,  unwaith,  yn  Bristol,  pryd  yr  oedd  yntau  yn  un  o'r  gwrandäwyr :  ni 
chafodd  y  rhwyddineb  arferol :  daeth  Rowlandâ  i'w  lety  dan  ddywedyd, 
"  Marw !  marw !"  "  Pwy  sydd  wedi  marw  ?"  meddai  ei  letywraig ;"  yr 
ateb  oedd,  "  Y  mae  pawb  yn  farw."  Nis  gallai  bregethu  ei  hun,  os  na 
byddai  Ysbryd  Duw,  fel  awyr  iach  yn  Uanw  y  lle.  Pan  oedd  offeiriad  a 
bregethai  o'i  ílaen  mewn  cymanfa,  wedi  cael  oedfa  galed,  galwodd  Rowlan<ls 
ar  bregethwr  oedd  yn  hynod  mewn  gweddi,  i  ofyn  am  yr  anadl  nefol  i 
buro  yr  awyrgylch  foesol,  cyn  iddo  ef  ddechreu ;  yr  hyn  a  wnaeth  yn  y 
geiriau  hyn,  "  Arglwydd  lesu,  er  mwyn  dy  waed  a'th  ing,  gwrandaw  fi. 
Y  mae  dy  weLsion  wedi  bod  yma  yn  ceisio  nithio  y  prydnawn  ddoe,  a'r  boreu 
heddyw  hefyd ;  ond  yn  ofer,  Arglwydd,  nid  oes  yr  un  anadliad  o'r  gwynt 
nefol  wedi  chwythu  ar  y  cyfarfod  hwn.  Gwynt,  Arglwydd !  Gwynt,  Ar- 
glwydd  grasol! — ^y  mae  y  gwynt  yn  awr,  fel  bob  amser,  yn  dy  law  dL 
Amen."  Gafodd  pawb  braiiẃ  cyn  ymadael  o'r  lle  fod  y  weddi  wedi 
ei  gwrandaw.     Ond  er  fod  Harris  a  Rowlands,  fel  Paul  a  Bamabas,  yn 


DANIEL    ROWLANDS,    A*I    AMSEHAU.  285 

gydweithwyr ;  eto  fel  hwy thau  bu  raid  iddynt  ymadael.  Yr  oedd  dadl 
rhyngddynt  er  ys  peth  amser ;  ac  yn  1751,  daeth  y  ddadl  i  benderfyniad  yn 
Nghymanfa  Llanidloes.  Safodd  Eowlands  ar  yr  adwy,  a  barnodd  yn  gywir : 
ond  y  mae  y  nos  a  ddilynodd  yr  ymraniad  hwn,  sef  un  mlynedd  ar  ddeg 
heb  ddiwygiad,  yn  brawf  fod  pob  ochr  wedi  colli  eu  lle.  Er  fod  y  naill 
blaid  yn  gywirach  yn  eu  bàm  na'r  Uall,  fe  allai  nad  oedd  ond  yohydig  o 
wahaniaeth  rhyngddynt  o  ran  tymher  eu  hysbryd.  Awgryma  Williams  yn 
ei  "Farwnad"  i  Harris,  fod  rhywbeth  a  fynai  blaenoriaeth  y  corff  â'r  ymryson. 

"  Pfarwel,  Harris,  darfu  heddyw 
A  chwennychu  bod  yn  ben." 

Ond  paham  y  soniwn  ni  am  eu  beiau  ?  y  maent  eiU  dau  heddyw  yn  ddi- 
feius  ger  bron  Mab  y  Dyn. 

Nid  oedd  Bowlands  yn  fwy  fel  pregethwr  nag  ydoedd  fel  Trefniedy&d. 
Nid  ydyw  Methodistiaeth  eto  yn  ddim  ond  y  pren  bychan  a  blanwyd  gan 
Bowlands  wedi  tyfu  i'w  nerth.  Bu  Uawer  cyfnewidiad  er  ei  ddydd  ef ; 
ond  nid  oeddynt  ond  y  cyfnewidiadau  sydd  yn  cymeryd  lle  mewn  plentyn 
wrth  dyfu  yn  ddyn ;  a'n  barn  ostyngedig  ydy w  nad  oes  arnom  eisieu 
cyfhewidiadau  mor  fawr  fel  ag  i  dori  y  cysylltiad  rhwng  Methodistiaeth  yr 
oes  hon  a  Methodistiaeth  yr  oes  ddiweddaf.  Y  mae  pob  peth  a  ystyriwn  yn 
waUau  yn  gyfryw  a  ellir  eu  symud  heb  ddinystrio  y  cyfansoddiad 
gwreiddiol.  Wedi  i'r  dysgyblion  amlhau,  sefydlodd  ef  a  Harris,  y  mae  yn 
debyg  yn  ddiarwybod  i'w  gilydd,  y  cymdeithasau  neiUduol,  yn  y  flwyddyn 
1736  neu  1737 ;  y  "  Seiat  brofiad,"  fel  ei  gelwid  :  a  gobeithio  yr  ydym  na 
wawria  y  dydd  ar  Gymru,  na  bydd  gan  ei  chrefyddwyr  hi  brofìad  iV 
adrodd,  a  "seiat"  i  wneuthur  hyny.  Yn.  1740,  sefydlodd  Harris  a 
Bowlands  y  gymdeithasfa.  CynnaÌiwyd  y  gyntaf  yn  sir  Forganwg,  yn  yr 
hon  yr  oedd  Whitfield  yn  gymedrolwr  ;  a  phenderfynwyd  yno  mai  eíe,  os 
byddai  yn  bresennol,  a  fyddai  yn  gymedrolwr  ynddynt  oU,  a  Bowlands  yn 
ei  absennoldeb,  a  Harris  oedd  i  fod  yn  ysgrifenydd.  Nid  oes  gwybodaeth 
fod  Whitfield  ond  yn  y  gyntaf.  Bu  Bowlands  yn  gymedrolwr  am  hanner 
can'  mljmedd ;  a  phrawf  dîymwad  o  fawredd  ei  synwyr  a'i  ras  ydoedd,  iddo 
eistedd  yn  benaf  mor  hir  ymhüth  ei  frodyr,  beb  i  neb  chwennychu  ei  le. 
Nid  gwas  wedi  myned  i  deymasu  ydoedd,  onìdê  buasai  y  ddaear  yn  cael  ei 
chynhyrfu  lawer  gwaith  yn  ystod  yr  amser  maith  yna.  Medrai  y  gelfyddyd 
liapus  o  beri  i  bawb  deimlo  y  deymwialen  heb  ei  gweled.  Dîau  mai 
nid  iawn  ydyw  i'r  un  gwr  fod  bob  amser  yn  ben  mewn  eglwys  henadur- 
iaethol,  lle  y  proffesir  cydraddoldeb  rhwng  y  gweinidogion ;  ac  os  ceisir 
gosod  hyn  yn  rheol  mewn  eglwys  felly,  bydd  yn  sicr  o  achosi  gwrthryfel. 
Mewn  eglwys  eagobawl  y  mae  yn  wahanol:  yno  proffesir  gwahaniaeth 
swyddol ;  felly  ni  theimlir  gwrthdara^iad  pan  ymddygir  yn  gyson  â'r 
broffes :  ond  os  proffesir  cydraddoldeb,  ac  ymddwyn  yn  wahanol  i  hyn, 
bydd  gwrthryfel  yn  sicr  o  ddilyn.  Eisteddodd  Calfin  yn  gymedrolwr 
llenaduriaeth  Geneva  tra  y  bu  by  w ;  ond  cynghorai  ei  gydweinidogion  ar 
ei  wely  angeu  i  beidio  gadael  i  neb  ddilyn  ei  esiampl;  eto  yr  oedd  eu 
gwaith  hwy  yn  ei  oddef,  ac  yn  ei  ethol  hefyd,  i  wneuthur  peth  oedd  yn 
anghyson  â'r  cyfansoddiad,  yn  brawf  o  fawredd  y  dyn.  Felly  yr  ydoedd 
am  Bowlands,  er,  fe  allai,  nad  oedd  ef  ddim  wedi  ffurfio  yr  un  cynllun  yn 
ei  feddwl  am  drefn  eglwysig,  ac  nad  ystyrial  y  cynghorwyr  yn  gydradd  âg 
ef  ei  hun ;  ond  yr  oedd   dros   ugain  o  offeiriaid  yn  fynych  yn  y  gym- 

1850.]  ^  X 


286  DANIEL   ROWLANOS,  A*I  AMSBRAU- 

deithaBÛt  j  riiai  oeddynt  gydradd  fig  ef  o  nm  swydd :  gin  hyny,  y  noe 
iddo  gael  blaenoríaeth  mor  hir  yn  brawf  d  fod  yn  mhob  ystyr  yn  deîlìnig 
o  honi.  Yn  1747,  sefydlodd  y  cy&rfod  miaol,  yr  hwn  oedd  i  ateb  yr  un 
dyben  i'r  sir  ag  yr  ydoedd  y  gymdeithaa&  i'r  hoU  siroedd.  Eel 
hyn^  yn  ddîarwybod  iddo  ei  hun,  sefydlodd  yr  eagobaethwr  hwn  eglwys 
henaduriaethol. 

Wedi  i  Bowlands  lafurio  yn  y  modd  hwn  am  wyth  mlynedd  ar  hogam 
fel  gweinidog  o  Eglwys  Loegr,  tröwyd  ef  allan  o  honi,  obl^d  ei  fod  yn 
euog  o'r  peehod  dirfawr  hwnw  o  geisio  aehub  eneidiaa  y  toaUan  iV  mur- 
iau  hL  Pan  ddarllenwn  waith  Eglwyswyr  yn  dywedyd,  mai  yr  unig  fÌBd  a 
ellir  ei  roddi  yn  erbyn  Griffith  Jones,  Llanddowrory  ydoedd  ei  waith  yn 
pregethu  y  tuallan  i'w  eglwys  ei  hun  yn  yr  awyr  agored ; — pan  y  darllen- 
wn  i  WiUiams,  Pant  y  cel^m.,  Bowlands,  Peter  Williams»  a  Charles,  o'r  Bala, 
gael  eu  bwrw  allan  o'r  Eglwys  am  bethau  eyfielyb — ^y  mae  yn  gofyn  pob 
gronyn  o  gariad  sydd  genym  i'n  hattal  i  ofyn,  Eglwys  i  bwy  ydyw  honî 
ai  eglwys  i'r  H  wn  a  bregethai  lle  bynag  y  eyfarfyddai  â  dynion,  ar  y  mŵ 
neu  ar  y  mynydd  ?  Olynwyr  pwy  ydyw  ei  gweinidogion  hi  î  Ai  olyn- 
wyr  Paul,  a  Phedr,  a  Philip,  y  rhai  a  bregethent  yr  lesu  mewn  diffeithwch 
i  eunuch,  yn  nghanol  delwau  i'r  Atheniaid,  ac  yn  nhŷ  anghysegredig 
Comelius  i'r  müwyr?  Ai  mwy  gwerthfawr  muriau  unrhyw  adeilad  nag 
eneidiau  anfarwol  ?  Esgeuluser  yr  eneidiau,  nid  oes  neb  a  feia  am  hyn ; 
ond  os  pregethir  yr  lesu  mewn  lle  anghysegredig,  fe  bechir  pechod  nad  oes 
aberth  drosto.  Fel  y  dy  wedodd  un  o'r  tadau  Methodistaidd  wrth  im  oedd 
wedi  bod  yn  euog  o  bechu  yn  erbyn  yr  awdurdodau  hyn,  "  Pe  buasit  yn 
pechu  yn  erbyn  yr  Arglwydd,  fe  faddeuasid  i  ti ;  ond  gan  nud  yn  erbyn  y 

p d,  ni  faddeuir  i  ti  nac  yn  y  byd  hwn  na'r  hwn  a  ddaw."    A  lled 

ddigrifo],  wedi  ei  droi  allan,  ydyw  cfywed  Eglwyswyr  y  dyddiau  hyn  yn  ei 
arddelwi,  gan  roddi  yn  esgus  dros  waith  yr  esgob  yn  ei  dori  aUan  gyfadd- 
efiad  ei  olynwr  ei  fod  wedi  camgymeryd.  Ond  y  cwestiwn  ydyw,  a  ym- 
ddygodd  y  neb  a'i  toroild  allan  yn  groes  i  reolau  ei  Eglwys  ?  Dywedwn 
yn  ddîofn,  naddo,  ond  iddo  gadw  llythyren  y  gyfraîth.  A'r  pwnc  i'r  dos- 
barth  hwn  ei  ystyried  ydyw,  A  ydyw  Eglwys  sydd  â'i  chyfreithiau  mor 
groes  i  gyfraith  Crist  yn  un  y  dylent  hwy  aros  ynddi? 

Y  maent  yn  ofalus  iawn  i  ddwyn  ymlaen  dystiolaeth  Bowlands  wrth  ei 
fab  o  blaid  yr  Eglwys,  sef  ei  annog  i  beidio  ei  gadael,  oblegìd  foddiwygiad 
mawr  i  gymeryd  lle  ynddi.  I  beidìo  sôn  fod  y  ddau  beth  yn  anghyson, 
paham  yr  ânt  i'r  boen  o  geisio  rhoddi  esgus  cloff  dros  yr  esgob  pan  y  mae 
çyfaddefíad  Rowlands  yn  cyfiawnhau  yr  esgob.  Ond  nid  yw  y  dystíol- 
aeth  hon  yn  profi  dûn  ond  profi  mor  araf  y  mae  goleuni  yn  dyfod  i  mewn 
i'r  meddwl  dynol,  ac  nad  ydyw  gciriau  mwy  nag  ymddygìadau  diwygwyr 
i'w  cymeryd  yn  dystiolaeth  ar  dtlim  heb  ystyried  yn  gyntaf  beth  oedd 
gwaîth  cu  hoes.  Y  maent  oll  yn  deehreu  drwy  alw  pechaduriaid  at  Dduw — 
cael  defnyddìau  eglwys  heb  feddwl  lüm  am  fiurf  eglwysig.  Nid  oedd  un 
meddwl  yn  mynwes  Luther  yn  y  dechreu  am  ymadael  ftg  Eglwys  Rhu&in; 
yn  hy trach  ei  diwygio  hi  ydoedd  ei  amcan,  heb  feddwl  fod  y  gwallau  mawr 
oedd  ynddi  yn  rhanau  hanfodol  o  honi,  ac  nid  yn  bethau  damweinioL 
Ond  ar  ol  ei  fwrw  allan,  gwelodd  yn  raddol  mai  hi  ei  hun  ydoedd  y 
gwallau  hyny,  a  bod  yn  anmhosibl  symud  y  naill  heb  symud  y  llall. 
Bu  agos  i  Melancthon  werthu  y  diwygìad  er  mwyn  cadw  undeb  âg 
Eglwys  Bhufain.  Nid  ydym  yn  gwybod  i'r  un  o'r  Eglwyswyr  a  sefydlas- 
ant  Fethodistiaeth  ddyfod*  o'r  Eglwys  oddiar  argyhoeddiad  meddwl  fod 


DANIEL  ROWLANDS,  a'i  AMSERAU.  287 

oysylltîad  y  cyíryw  â'r  wlad  yn  anysgrythyrol ;  ond  daethant  allan  am  na 
ohaniatëid  iddynt  fod  mewn  cysylltiad  â  hi,  ac  hefyd  ddefnyddio  pob  adeg 
a  gaent  i  rybuddio  pechaduriaid  i  fifoi  rhag  y  llid  a  fydd :  pe  goddefasid 
iddynt  wneuthur  hyny  nì  buasent  yn  meddwl  am  ymadael,  mwy  nag  y 
buasai  Luther  yn  meddwl  am  ymadael  âg  Ëglwys  Rhufain  pe  goddefaâid 
iddo  yntau  bregethu  mai  trwy  flydd  y  cyfiawnhëir  dyn  gyda  Duw.  Ond 
yr  oedd  ymadawiad  âg  Eglwys  Rhufain  yn  nhuedd  yr  athrawiaeth  yna,  er 
nad  oedd  Luther  yn  canfod  hyny  yn  y  dechreu ;  felly  ni  ddarfu  i'r  pab  wrth 
ei  esgymuno  ef  a'i  ganlynwyr  ond  prysuro  peth  a  fuasai  yn  cymeryd  Ue  o 
hono  ei  hun  mewn  amser.  A  phe  buasai  yr  esgob  heb  dori  Rowlands  allan, 
fe  aUai  y  gallasai  efe  farw  yn  ei  mynwes  hi ;  ond  yr  oedd  ymadawiad  â  hi 
yn  natur  yr  ysgogiad  a  gychwynwyd  gan  Rowlands.  Yr  oedd  yn  rhaîd  i 
Fethodistiaeth  ymadael  â  hi  yn  hwyr  neu  yn  hwyrach :  a  da  oedd  iddynt 
wneuthur  y  pryd  y  gwnaethant.  Ac  os  na  welodd  ef  fod  y  gwallau  sydd 
yn  Eglwys  Loegr  yn  hanfodol  iV  chyfansoddìad  hi,  fel  y  gwelodd  Luther 
am  waUau  Eglwys  Rhufaìn,  yr  achos  o  hyn  oedd,  nad  ydy w  y  gwaUau  hyn 
mor  fawrion,  ac  feUy  mor  amlwg,  yn  y  naül  ag  ydynt  yn  y  lÍBdl.  Yr  oedd 
anghydffurfwyr  yn  nyddìau  y  Purìtaniaid,  fel  y  mae  yn  awr ;  ond  yr  oedd  y 
rheswm  a  roddent  hwy  dros  eu  hanghydffurfiaeth  yn  dra  gwahanol  i'r  hwn 
a  roddir  dros  anghydfiurfiaeth  y  dyddiau  hyn.  Nid  cysyUtiad  jr  Eglwys 
â'r  wladwriaeth  a  barai  i'r  Purìtaniaìd  ei  gadael,  ond  y  pethau  a  ystyrient 
hwy  yn  Babaidd  a  berthynent  i  ddefodau  ei  gwasanaeth  hi.  Y  mae  anghyd- 
flftirfwyr  y  dyddiau  hyn  yn  ymneiUduo  oblegid  anysgrythyroldeb  cysyUtiad 
eglwys  â  gwlad.  Eto  y  maent  yn  blant  yn  mhob  ystyr  i'r  anghydfiurf- 
wyr  cyntaf ;  a  phe  buasai  y  rhai  cyntaf  yn  fyw  buasent  hwythau  yn  anghyd* 
fl\irfwyr  heddyw  am  yr  un  rheswm  a'u  plant.  Os  oeddynt  yn  casâu  y 
firwd  am  ei  bod  yn  chwerw,  buasent  ond  cael  amser  i'w  holrhain  i'w  %n- 
non,  yn  casâu  hòno  hefyd  oblegid  yr  un  peth.  Os  gadawodd  Rowlands  yr 
Eglwys  er  ys  can'  mlynedd  yn  ol,  am  nad  aUasai  gael  pregethu  Crìst  a 
pherthyn  iddi,  buasai  yr  un  Rowlands  yn  ei  gadael  yn  y  dyddiau  hyn 
oddiar  weled  mai  ei  chysylltiad  hi  â'r  Uy wodraeth  oedd  y  fíynnon  oedd  yn 
ehwerwi  ei  hoU  fiìydiau.  Ymddygodd  Rowlands,  fel  y  Purìtaniaid,  i  fyny 
at  oleuni  ei  oes.  Nid  oedd  goleuni  wedi  ei  roddi  y  pryd  hwnw  ond  ar  y 
drwg  oedd  yn  yr  Eglwys ;  y  mae  goleuni  yn  awr  wedi  ei  roddi  ar  yr  achos 
o  hono,  a  dîau  y  buasai  yr  un  egwyddor  ag  a'i  cymheUodd  ef  i  ymddwyn  i 
lyny  at  oleuni  gwanaidd  yr  oes  hono  yn  ei  gymheU  i  ymddwyn  i  fyny  at 
oleuni  cryfach  yr  oes  hon.  Am  hyny,  cymered  Eglwyswyr  eirìau  Rowlands, 
os  mynant,  yn  ddadl  i  brofi  y  dylai  y  Methodistiaid  ddychwelyd  i'r  Eglwys. 
Cânt  hwythau  gymeryd  gweithredoedd  Rowlands  yn  ddadl  dros  eu  hym- 
neOlduaeth.    ' 

Rhag  i  neb  feddwl  einbod,  wrth  ddy  wedyd  y  pethau  hyn,  yn  angharedig  ac 
yn  anniolchgar  i  Eglwys  Loegr,  nid  ydym  yn  anghofio  mai  i'w  gweinidogion 
a'i  haelodau  hi  yr  ydym  yn  ddyledus  am  y  Bibl  i'n  hiaith.  Yr  oedd  SaUsbury, 
Morgan,  a  Parry,  yn  perthyn  iddi  hi.  Nid  ydym  yn  anghofio  mai  un  o'i 
hofieîrìaid  hi  a  ysgrifenodd  "  Lyfr  y  Ficer,"  yr  hwn  oedd  loan  Fedyddiwr 
y  dyddiau  gynt.  Gwyddom  mai  un  o'i  gweinidogion  hi  oedd  Grìfiith  Jones, 
yr  hwn  a  fraenarodd  Gymru  i  dderbyn  yr  had  da.  Gwyddom  mai  un  o'i  hael- 
odau  hi  a  fu  yn  offeryn  i  argyhoeddi  peraidd  ganiedydd  Cymru.  Gwyddom 
mai  oddiar  fŵa  un  o'i  hoffeiriaid  hi  yr  aeth  y  saeth  i  galon  Rowlands.  Add- 
ŵm  yr  hoU  bethau  hyn  fel  yr  addefwn  mai  i  fynachod  Eglwys  Rhufaiuyr 

X  2 


288  DANIEL   ROWULNDSy   a'i   AM8EBAU. 

ydjm  yn  ddyledus  am  gadw  gwybodaeth,  ac  yn  ^wedìg  am  gadw  y  Bibl 
yn  j  byd  tiwy  yr  oesoedd  tywyll,  Ond  nid  yw  hyn  yn  ddigon  o  reswm  dro9 
i  ni  gymeradwyo  yr  eglwys  hono :  felly  nid  yw  yr  hoU  gymwynasau  hyn  a 
wnawd  i  Gymni  gan  wdnidogìon  Eglwys  Loegr  ddim  yn  ddigon  o  reswm 
dros  i  ni  gymeradwyo  ei  phob  peth  hi ;  ac  yn  wir,  y  mae  y  pethau  yn  fynych 
yn  hytraeh  yn  myned  yn  erbyn  yr  Egiwys,  oblegid  ei  hsûier  hi  yn  yr  oes 
hono  oedd  troi  o'i  chymundeb  y  rhai  a  wnaethant  y  pethau  ar  gyfrif  pa  rai 
y  mae  hi  yn  y  dyddiau  hyn  yn  gofyn  &n  parch  a'n  cariad. 

Treuliodd  Bowlands  saith  mlyncdd  ar  hugain  yn  llafiurus  yn  ngwinllan  ei 
Arglwydd  ar  ol  d  ymadawiad  â'r  Eglwys.  Ar  ol  un  mlynedd  ar  ddeg  o 
guddiad  wyneb  yr  Arglwydd,  y  flwyddyn  cyn  ei  ymadawiad  bu  un  o'r 
diwygiadau  mwyaf  nerthol  a  welodd  Cymru  erioed.  Yr  oedd  yr  Arglwydd 
yn  parotöi  ei  was  drwy  hyn  erbyn  dydd  ei  brawf.  Wedi  gwasanaethu 
ei  genedlaeth  yn  %dd]awn  yn  ol  ewyllys  Duw,  bu  farw  yr  16eg  o  fis  Medi, 
yn  y  flwyddyn  1790.  Ond  bu  fiuw  yn  ei  waith  ar  ddydd  SadYrm,  cyn 
Sabboth  pen  mis,  pan  oedd  y  miloedd  wedi  ymgynnuU  gan  ddysgwyl  iddo 
bregethu  iddynt  yn  ol  ei  arfer ;  ond,  ar  awr  y  bregeth,  gadawodd  y  gwaith 
i  ^ed  at  ei  wobr ;  ac  feDy,  yn  lle  traddGdi  pregeth  newydd,  fe  seliodd 
holl  bregethau  ei  oes  â'i  angeu.  Tystiai  wrth  fi&rw  mai  y  Crist  a  bregeth- 
odd  yn  ei  fywyd  oedd  ei  obÁith  yn  angeu.  "  Yr  wyf  yn  marw,"  nìeddai, 
^  yn  bechadur  tlawd,  gan  ymorphwys  yn  Uwyr  a  hoUol  ar  Achubwr  croes- 
hoeUedig  am  fy  nghymeradwyaeth  gyda  Duw."  Yr  ydoedd  wedi  gweled 
saith  o  ddiwygiadau  grymus  yn  ei  oes,  y  rhai  a  gymerent  le  bob  saith 
mlynedd  (oddieithr  yr  un  a  enwyd  eisoes),  ac  feUy  yn  y  flwyddyn  deg  a 
deugain — ^blwyddyn  y  JubiU — derbyniwyd  ef  i'r  wlad  nad  rhaid  iddi 
wrth  ddiwygiad,  am  fod  yno  bawb  yn  berffîdth. 

Y  mae  yr  hen  batrìarch  yn  ei  fedd,  ond  nid  cyfiawnder  âg  ef  a  fyddai  i 
ni  derfynu  heb  ddywedyd  un  gair  am  ymgais  sydd  mor  anfoneddigaidd  ag 
ydyw  yn  anghristionogol,  a  wnawd,  gan  ryw  un  dîenw,  yn  y  •<  Quarterly 
EevieWy*'  mis  Medi  diweddaf,  i  dynu  yr  hen  sant  odcÚiu'  y  pinaci  y  mae 
Cymru  yn  unfrydol  wedi  ei  osod  amo.  Yr  oedd  y  MethocUstiaìd  wedi 
oronido  Uawer  am  Rowlands,  ond  ymddengys  fod  un  ffidth,  a  hòno  yn  un 
o'r  pwys  mwyaf — ^yn  un  a  effeithia  ar  bob  un  araU — ^heb  ei  darganfod  hyd 
y  flwyddyn  ddiweddaf.  A  hon  ydyw,  fod  Rowlands  yn  anhapus  yn  ei 
berthynas  briodasol,  ac  oblegid  hyny  ei  fod  yn  yfed,  yr  hyn  a  eUw  ei  gy- 
huddwr  yn  ^le^  consolaHony  cysur  (âyf,  o  ryw  bydew  gwaharddedig ;  ac  i 
ddyíroedd  hwn,  medd  efe,  yr  oedd  nerth  ac  awdurdod  ei  bregethau  iV 
brìodoU.  A  pha  beth  dybygech  chwi  oedd  hwnw  ?  Dim  yn  amgen  na 
phydew  ífíaidd  Bachus.  Mewn  geiriau  eglur,  yr  oedd  Bowhmds  yn 
feddwyn.  Yn  mhydew  Bachus  yr  oedd  yn  cael  dyddanwch  cryf  i'w  ysbryd 
yn  wyneb  profedigaethau  teuluol — ^yn  yr  un  fan  yr  oedd  yn  cael  y  nerth 
hwnw  i  sìarad  fel  dyn  ac  awdurdod  ganddo  hyd  nes  yr  oedd  y  cynnuUeid- 
faoedd  yn  delwi  ger  ei  fron.  Ni  ddywedwn  mai  Uefaru  oddiar  brofiad 
personol  y  mae  y  cyhuddwr  hwn,  ac  mai  yn  nyfroedd  Baehus  y  mae  ef  ei 
hun  yn  boddi  y  cof  am  yr  anghydfod  a  aU  fod  yn  dygwydd  weithiau  ar  ei 
aelwyd; — ^ni  ddywedwn,  pan  y  bydd  ef  yn  dylanwadu  ar  ei  gynnuU- 
eidfa  (oblegid  nid  ydy w  heb  dalent),  mai  wedi  ei  ysbrydoU  gan  Bachus  y 
bydd  y  pryd  hyny.  Ond  os  hyn  sydd  yn  rhoddinerth  mewn  pregethu,  onid 
dyeithr  ydyw  na  byddaî  diwygiadau  yn  cymeryd  Ue  yn  anüach  o  fewn  i 
furìau  Eglwys  Loegr  ?     Ond  a  ydym  ni  i  gredu  hyn  am  Rowlands  ? — dyn 


DANIEL  ROWLANDS,   A*I   AMSERAU.  289 

yr  oedd  Arglwyddes  Huntîngdon  yn  ei  ystyried  yn  gymaînt  o  gristion  ag 
ydoedd  o  bregethwr — dyn  yr  oedd  tTohu  Evans  o'r  Bala,  na  fedrai 
dderbyn  wyneb  neb,  yn  methu  cael  ìaith  i  ddangos  ei  gymeradwyaeth  o 
hono-— dyn  yr  oedd  Williams  o  Bant-y-celyn,  yr  hwn  oedd  ar  y  blaen  fel 
cristion  proôadol  ei  oes,  yn  ei  ystyried  yn  fraint  cael  eistedd  wrth  ei  draed 
— dyn  yr  oedd  Charles  o'r  Bala,  nad  o&àá  gan  neb  frycheuyn  ar  ei  gymer- 
lad,  yn  ei  alw  yn  dad  yn  yr  Arglwydd,  ac  yn  gweled  ei  wyneb  fel  pe 
gwelsai  wyneb  Duw, — a  ydyw  yn  debyg  y  buasai  y  dynion  mawr  a'r 
dynion  da  hyn  yn  rhoddi  y  parch  hwn  i  feddwyn?  Ac  oni  wyddai  y 
cyhuddwr  fod  y  Methodistiaid  wedi  tori  eu  cysylltiad  â  Nathaniel 
Bowlands  oblegid  ei  feddwdod  ?  Ai  tebyg  ydyw  y  buasai  y  dynion  a  ddî- 
arddelodd  y  mab  am  y  bai  yn  goddef  y  tad  ynddo,  ac  nid  yn  unig  yn  ei 
oddef,  ond  yn  ei  gadw  yn  nghysegr  sancteiddiolaf  eu  meddwl  ?  Ac  oni 
ddarllenodd  ef  yn  hanes  Bowlands  am  yr  ofieiriad  hwnw  a  siaradai  lawer 
fm  grefydd,  gan  fyw  yn  anghyson  â  hi — ^pan  yn  sôn  wrth  Bowlands  am  ryw 
gymydogaeth  dy well  i'r  hon  yr  oedd  yn  eglur  fod  amo  ef  eisieu  cael  ei 
anfon  i  bregethu,  dywedodd  Bowlands  yn  ei  ddull  llym  wrtho,  "  Syr, 
yr  wyf  yn  cofio  amser  pan  oedd  ein  derbyniad  a'n  croesaw  yn  lled  wael. 
Teithiem  ar  ein  merlod  dros  y  mynyddoedd  i  bregethu  yr  efengyl,  heb 
ddim  i'w  fwyta  ond  bara  a  chaws  o'n  Uogellau,  na  dim  i'w  yfed  ond  dwfr 
o'r  fiynnon.  Os  caem  ychydig  laeth  enwyn  mewn  rhy w  fwthyn,  ystyrid 
hyny  yn  beth  mawr.  Ond,  yn  awr,  syr,  y  mae  ganddynt  eu  tea  a'u 
ẁandy  ;  ac  yr  ydwyf  wedi  camgymeryd  yn  fawr  os  nad  ydych  chwi 
wedi  cael  gormod  o'r  hrandy.  Ymaith,  Satan,  ymaith  oddiwrthyf !"  gan 
arwýddo  yr  un  peth  â'i  law  ag  a  ddywedai  â'i  dafod.  Os  oedd  Bowlands 
yn  euog  o'r  un  bai  ei  hun,  rhaid  ei  fod  yn  rhagrithiwr  wedi  ei  berfíeithio, 
gan  y  medrai  geryddu  fel  hyn.  Yn  nghymydogaeth  Llangeitho  yr  oedd 
yr  ofieiriad  hwnw  yn  byw.  Os  oedd  Bowlands  yn  euog  o'r  bai,  rhaid  ei 
fod  yn  wybyddus  yno.  Ai  tebyg  ydy w  y  buasai  yr  euog  yn  derbyn  y 
cerydd,  a'r  ceryddwr  ei  hun  yn  euog  o'r  un  peth  ?  Ond  i  selio  yr  oU,  nid 
rhaid  i  Bowlands,  mwy  na'r  apostol  Paul,  wrth  dystiolaeth  neb  dynion. 
Ei  lythyr  canmoliaeth  ydyw  y  Cymry.  Beth  bynag  sydd  wedi  peri  i'w 
gyhuddwr  anghredu  mai  apostol  (fel  y  dy wed)  ydoedd,  y  mae  yn  Nghymru 
fyrddiynau  o  brofion  fod  arwyddion  apostol  wedi  eu  gweithredu  ganddo. 
Yr  oedd  rhagfam  ddall  yr  Eglwys  luddewig  yn  ei  hattal  i  weled  Messîaeth 
lesu  Grìst,  a  gall  yr  un  peth  attal  rhai  yn  y  dyddiau  hyn  i  ganfod  arwydd- 
ion  apostol  mewn  un  nad  ydoedd  yn  ol  i'r  apostolion  penaf.  Ymresymiad 
y  dyn  a  anesid  yn  ddall  â'r  luddewon,  dros  Fessîaeth  lesu  Grist  ydoedd, 
nad  ydy w  Duw  yn  gwrandaw  pechaduriaid.  Y  mae  yr  un  nerth  ynddo  mewn 
perthynas  i  Bowlands.  Y  mae  Duw  Dad  wedi  ei  selio  drwy  wneuthur 
gweithredoedd  mor  nerthol  drwyddo :  ac  nid  ydy w  Duw  yn  gwrandaw 
pechadurìaid.  Nià  ail  Bowlands  ddim  bod  yn  gristion  cyffi-edin,  nac 
ychwaith  yn  bechadur  bychan.  Y  mae  naill  ai  yn  gristion  mawr  ai  yn 
bechadur  mawr :  os  pechadur,  y  mae  yn  rhaid  priodoli  y  pethau  rhyfedd  a 
gyfiawnwyd  drwyddo  fel  y  priodolai  yr  luddewon  wyrthiau  Mab  Duw  i'r 
diafol ;  ond  os  ydyw  y  cyhuddwr  yn  meddwl  gwneuthur  hyn,  byddai  yn 
dda  iddo  gofio  mai  y  peohod  yn  erbyn  yr  Ysbryd  Glan  ydyw  priodoli 
gwaith  Ysbryd  Duw  i'r  ysbryd  drwg,  rhag  iddo,  wrth  wneuthur  hyny,  ei 
gyfiawni.  Os  ydyw  yn  priodoli  y  gweithredoedd  nerthol  i  Ysbryd  Duw, 
yna  rhaid  fod  Biowlands  yn  gristion  mawr,  oblegid  nad  yw  Duw  yn 
gwrandaw  pechaduriaid. 


290  DT80EIDIABTH,   FEL 

Y  Diae  aiDfleroedd  Bowlandfl  wedi  m jned  heîlMO,  ac  oes  anll  wedi  oodi  ; 
ond  mà  ydym  yn  creda  j  liwyr  ddarostyngîr  Cymm  heb  i  n^hoedd  j 
hyd  a  ddaw  ddîflgyn  eto  jn  gyffelyb  fel  y  g^wnaethant  yn  y  dyddiaa  gynt» 
Ond  ni  oddef  eîn  terfynau  ì  ni  ymhelaetha  dìm  ar  hyn.  Ni  a  drdwn 
ymaîth  dan  ddywedyd  wrth  mtt  Ihiw,  y  caiff  lcmydd  i  gysga  yn  dawel  yn 
ei  fedd,  ac  y  gofiüwn  na  chaîff  neby  hyd  y  gallwn  nì,  ei  anmharchu. 
Bendìgodîg  yw  dy  weddiUion,  apostol  Cymru !  Ni  a  fendithiwn  Dduw 
am  yr  hyn  a  wnaeth  trwyddot ;  ni  a  ddìlynwn  ol  dy  draedy  ac  a  erfymwn 
am  i  ddeuparth  o'th  ysbryd  ddtsgyn  ar  weinidogion  C^rmru.  Hiraetìiwn 
am  weled  un  o'th  ddyddbui  pryd  yr  oedd  yr  Ysbryd  Glan  yn  syrthio  ar 
bawb  oedd  yn  clywed  y  gair.  Y  mae  yr  had  a  heuaìst  ti  yn  Nghymru  yn 
parhau  i  dyíu :  ac  er  fod  y  gweiai<m  a  dwaist  ti  i'r  winUan  wedi  myned 
adref^  y  mae  plant  y  gweision  hyny  yn  paihau  eto ;  a  hydem  yr  ydym  y 
pery  eu  phmt  hwythau  i  fod  yn  had  a  fendithiodd  yr  Arglwydd  ddyddiau 
y  ddaear. 


DYSGEIDIAETH,    FEL    CYMHWYSDER    I'R 
WEINIDOGAETH. 

Mae  yn  debyg  mai  nid  Uawer  a  gdr  yn  Nghymm  y  dyddìau  hyn  yn  ddigon 
hyf  i  sefyll  yn  gyhoeddus  o  bLdd  yr  hen  ddywediadPabaidd,mai  «masimaeth 
duwioldeb  yw  anwybodaeth."  Ond  er  ei  bod  wedi  myned  yn  ormod  o'r 
dydd  i'r  hen  goel-grefydd  yma  ddyfod  allan  yn  amlwg,  y  mae  lle  i  feddwl 
ei  bod  eto  yn  llechu  yn  ddirgelaidd  mewn  llîaws  o  hen  güfachau  ty wyll. 
Os  yw  gwybodaeth  i  raddau  wedi  gorehfygu  y  wlad,  nid  yw  y  trigotíoii 
wedi  ymgymmodi  yn  Ilwyr  â'r  gorchfygwyr.  Arferir  Uawer  iawn  o  wrth- 
wynebiad  goddefol  (passire  resistanee),  ac  nid  oes  dim  prînder  ar  awgrym- 
iadau  anfcàdog.  Cewch  glywed  rhaì  yn  Ued-hònì  mewn  eonglau  naid  oes 
dim  yn  iawn  er  pan  ddaeth  yr  ysgolion  yma  i'r  wlad.  Y  mae  pob  peth 
jn  myned  o  chwith.  Nid  yw  yr  haul  yn  goleuo,  na'r  ddaear  yn  rhoddi  ei 
ffi-wyth,  fel  o'r  blaen.  Ac  y  mae  y  bai  i  gyd  ar  yr  ysgolion.  Ond  yn 
benaf  mewn  cysylltiad  ft  gweinidogaeth  yr  rfengyl  y  mae  y  rhag&m  yma 
yn  gweithredu.  Prln  y  canìatëir  gan  rai  eto  y  dylai  gweinidog  yr  efengyl 
fod  yn  f wy  dysgedig  na  dyn  arall ;  ac  y  mae  llawer  sydd  yn  addef  hyn 
mewn  geiriau  yn  mhell  oddiwrth  deimlo  a  gweithredu  yn  gyfatebol  i'w 
bwysfawTogrwydd. 

Y  mae  hen  reswm  "pysgodwyr  mor  Ghililea"  heb  ddarfod  o'r  byd  efco. 
Os  pregethwyr  annysgedig  a  ddewisodd  Crist  ar  y  cyntaf,  pa  anghen  am 
ddysgeidîaeth  yn  yr  oes  hon  ?  Mae  y  bobl  sydd  yn  ymresymu  fel  hyn  yn 
gofalu  am  adael  dysgybl  Gamaliel  ailan  o  restr  yr  apostolion.  Os  yw  yr 
apostolion  yn  rheol  i  ni,  yr  un  mor  gywir  fyddai  dadleu  y  dylai  pob 
pregethwr  fod  mor  ddysgedig  a'r  apostol  Paul.  Ond  yr  ydym  yn  eithaf 
boddlawn  i  gyfarfod  â  hwynt  ar  eu  tir  eu  hunain.  Gadewch  Paul  allan, 
os  mynwch  chwi ;  a  chyfyngwch  y  ddadl  at  y  UeiU  yn  unig.  Nid  awn 
ychwaith  î  ymdroi  oddiamgylch  y  doniau  gwyrthîol :  eithr  cymerwn  yn 


CYMHWYSDBR   I*B   WEINIDOOAETH.  291 

ganìataol  y  dylai  pregethwyr  yr  oes  hon  fod  yn  debyg  î  apostolion  cyntaf 
Grist  yn  eu  sefyllfa  ^^re<ün  yn  unig,  heb  un  olwg  ar  eu  cymhwysderau 
goruwchnaturiol.  Yn  awr,  gadewch  i  ni  edrych  pa  fodd  yr  ydym  yn 
sefyll.  Nid  ydym  yn  gwadu  nad  oeddynt,  mewn  cymhariaeth  i'r  Eabin- 
iaid  luddewigy  yn  "wŷr  anllythyrenog  ac  annysgedig."  Er  hyny,  mae 
yn  eglur  fod  yr  apostolion,  amry w  o  honynt  o  leiaf,  os  nad  pawb,  yn  deaU 
tair  o  ieithoedd,  laith  gyfiredin  yr  luddewon  yn  y  dyddiau  hyny  oedd  yr 
Aramaeg,  yr  hon  oedd,  nid  yn  gangen,  ond  yn  iaith  wahanol  oddiwrth  yr 
Hebraeg,  er  fod  perthynas  lled  agos  rhyngddynt.  Dyma  y  iaith  a  elwir  y 
Syriaeg  yn  2  Bren.  xviiL  26.  Ac  yr  ydym  yn  cael  oddiwrth  yr  hanes 
yn  y  Ue  hwnw,  fod  cymaint  o  wahaniaeth  rhwng  y  ddwy,  fel  yr  oedd  y 
bobl  gyffredìn,  er  eu  bod  yn  gwybod  y  naill,  yn  analluog  i  ddeall  y  llall. 
Ond  wedi  y  caethiwed,  y  Syriaeg,  neu  yr  Aramaeg,  oedd  tafodiaith  arfer- 
edig  y  genedl.  Heblaw  yr  iaith  hon,  mae  yn  ddîau  fod  y  rhan  fwyaf  o'r 
apostolion  yn  gyfarwydd  âg  ysgrifeniadau  Moses  a'r  prophwydi  yn  yr 
Hebraeg.  Fel  prawf,  gallem  grybwyll  nad  ydynt  bob  amser  yn  dilyn 
cyfieithiad  y  Deg  a  thriugain  yn  y  dyfyniadau  a  roddir  ganddynt  allan  o'r 
Hen  Destament.  Prawf  arall  yw  y  darlleniadau  cyhoeddus  a  chyson 
yn  y  synagogau,  yr  hon  arferiad  sydd  yn  para  yn  mysg  yr  luddewon  o'r 
amser  hwnw  hyd  heddy w.  Ac  yn  ychwanegol  at  hyn  oll,  yr  oeddynt  yn 
alluog  i  ysgrifenu  yn  ramadegol  a  deallus  yn  iaith  y  Groegiaid.  Dyma  y 
cynllun  y  mae  gwrthwynebwyr  dysgeidiaeth  yn  dadlu  drosto.  Byddai 
yn  dda  genym  wybod  pa  fodd  y  maent  erbyn  hyn  yn  ei  hoffi.  Yn  ol  eu 
rheol  hwy  eu  hunain,  ni  ddylai  neb  gael  dechreu  pregethu  heb  fod  yn 
gyfarwydd  mewn  tair  o  ieithoedd.  Yr  oedd  y  Groeg  i'r  luddewon,  yn  yr 
oes  hono,  yr  un  peth  ag  yw  Saesneg  i'r  Cymry  yn  y  dyddiau  hyn.  Felly 
yn  ol  y  rhai  sydd  yn  dadleu  dros  y  cynllun  hwn,  er  i  ni  adael  Paul  allan 
o'r  rhestr,  ao  er  i  ni  beidio  son  dìm  am  y  fantais  oedd  ganddynt  trwy  eu 
bod  yn  meddiannu  doniau  gwyrthiol,  ni  ddylai  un  Cymro  gael  ei  dderbyn 
fel  pregethwr  heb  ei  fod  yn  medru  ysgrifenu  yn  gywir,  ac  ymddyddan  yn 
rhwydd,  yn  yr  iaith  Saesneg.  Ac  nid  hyn  yn  unig,  ond  heblaw  Cymraeg 
a  Saesneg,  mae  yn  rhaid  iddo  feddu  gwybodaeth  fanwl  o  ryw  iaith  arall. 
Pa  un  yw  hono  i  fod,  gadawn  iddynt  hwy  benderfynu.  Os  bydd  neb  yn 
teimlo  ein  bod  yn  cymeryd  golwg  rhy  arwynebol  ar  y  pwnc,  dylent  gofio 
mai  nid  ein  rheswm  ni  ydyw  hwn,  ond  eiddo  y  rhai  sydd  yn  gwrthwynebu 
dysgeidiaeth.  Ehaid  cyfarfod  â  phawb  ar  ryw  dir  cyffredin  cyn  y  gellir 
dechreu  ymresymu.  Ond  ofer  y w  son  wrth  y  rhai  hyn  am  les  dysg,  fel  y 
mae  yn  ëangu  y  meddwl  ac  yn  ooethi  yr  archwaeth ;  ofer  y  w  agor  o'u 
blaen  y  mwngloddiau  o  gyfoeth,  a'r  bydoedd  o  brydferthwch,  sydd  yn 
ysgrifeuiadau  y  Groegiaid  a'r  Rhufeiniaid  yn  yr  hen  oesoedd,  a  Uawer  o'r 
Saeson  mewn  oesoedd  diweddarach.  Fel  atebiad  anffaeledig  i'r  cwbl, 
dywedant  yn  ebrwydd  nad  oedd  yr  apostolion  yn  ddynion  dysgedig. 
Purion ;  dyma  ni  o'r  diwedd  wedi  cyfarfod  â  hwynt  ar  y  tir  a  ddewiswyd 
ganddynt  hwy  eu  hunain  :.a  thybied  yr  ydym  yr  addefant  o  hyn  allan  nad 
oes  ganddynt  fymryn  o  hawl  mewn  troedfedd  o  hono,  ac  mai  eu  doethineb 
yw  rhoddi  i  fyny  bobesgus  o  feddiant  sydd  ganddynt  ynddo,  heb  ychwaneg 
o  wrthwynebiad. 

Y  mae  gwrthwynebwyr  dyBgeidiaeth  drachefh  yn  dadleu  fod  yr  Arglwydd 
wedi  Uwyddo  llawer  o  ddynion  annysgedig  yn  Nghymru.  Bamant  fod  y 
rheswm  hwn  yn  aníTaeledig.     Gallem  ddwyn  ar  gof  iddynt  mai  dynion 


292  DYSGBIDIAETH,    FEI« 

dysgedig  oedd  Dr.  Morgan,  ac  Edmund  Prys,  a  Rcer  Prichard,  a  Grìffith 
Jones  o  Landdowror ;  ac  mai  dynion  dysgedig  oedd  Harris,  a  Rowlandâ,  a 
Willìams  o  Bant-y-celyn,  a  Dr.  Lewis,  a  Charles  o'r  Bala.  Ond  byddai 
hyn  i  gyd  yn  ddîefiaith;  oblegtd  y  mae  rhai  pobl  na  fednmt,  neu  na 
fynant,  edrych  ond  yn  unochrog.  Pe  dy wedech  wrthynt  am  lu  o  enwog- 
ion,  y  rhai  y  bendithiodd  Duw  eu  dysgeidiaeth  i  fod  yn  Ues  annhraetfaol  i 
Gymru,  y  mae  ganddynt  un  ateb  wrth  law  i  gyfarfod  â'r  cwbl :  **  Dynion 
annysgedig  oedd  Christmas  Evans  a  John  £lias."  Yn  awr,  os  rhaid 
iddynt  sylwi  yn  unig  ar  un  ochr,  yr  ydym  yn  barod  i  ymresymu  â  hwynt 
ar  y  tîr  hwn  eto ;  a  beiddiwn  ddy  wedyd  yn  hyf  mai  nid  dyn  annysgedig 
oedd  Chrîstmas  £vans,  ac  mai  nid  dyn  annysgedig  oedd  John  £lias. 
Dichon  na  fu  y  gwŷr  hyn  am  yspaid  maith  mewn  ysgoHon :  ond  yr  oedd- 
ynt  er  hyny  trwy  lafur  dibeid  wedi  cyrhaedd  graddau  helaeth  o  ddysg. 
Buasai  yn  fantais  fawr  iddynt  yn  ddîau  pe  cawsent  dreulio  y  rhan  foreuaf 
o'u  hoes  mewn  ysgolion.  Buasai  eu  gwybodaeth  fel  hyny  yn  fwy  manwl 
a  chy wir,  a  buascnt  yn  ei  chyrhaedd  yn  llawer  haws  a  chyfiymach.  Mewn 
ofíalth,  buasont  yn  byw  rai  blyneddau  yn  hwy,  oblegid  bua^ient  yn  dysgu 
yn  fuan  ao  yn  rhwydd  yr  hyn  a  gostiodd  iddynt  fwy  na  chymaint  arall  o 
amscr  a  llaf ur.  Addofir  yn  rhwydd  gan  gyfeiUion,  yn  gystal  a  gelynion 
dysgüidiaoth,  nad  oes  un  swyn  mewn  ysgolion  i  roddi  addysg  i  ddyn  ieuanc 
yn  annibynol  ar  oi  ymdrech  ef  ei  hun.  Yr  oU  a  broffesant  ei  wneuthur  yw 
oyimorthwyo,  Dyn  dilafur  nis  gall  ddysgu  mewn  ysgol ;  a  dyn  llafurus 
sydil  sicr  o  ddysgu  mown  amser  pe  b'ai  heb  un  ysgol.  Ond  y  mae  yr  olaf 
yn  rhwym  o  foicliio  ei  hun  â  llawer  o  lafur  a  fuasai  yn  afreidiol  pe  cawsai 
woll  mantoision.  Y  mae  weithiau  yn  ymboeni  am  ddiwmodau  uwchben 
anhawsdor  y  buasai  athraw  yn  ei  esbonio  mewn  ychydig  fynydau.  Bryd 
arall  y  mao  yn  Uawenhau  yn  y  dyb  eî  fod  wedi  cael  allan  ryw  ddargan- 
fyddiad  nowydil,  am  ei  fod  yn  newydd  iddo  ef,  er  ei  fod  yn  hysbys  i 
eraiU  or  ys  cannoedd  o  flyneddau.  Bryd  arall  y  mae  yn  taflu  y  cwbl 
heibio  mown  digalondid,  ac  yn  ^eulîo  misoedd  o'i  amser  gwerthfawrocaf 
yn  Uwfr  a  dîfÿwyd.  Trwy  lafur  fel  hyn  yr  aeth  Christmas  Evans  a  John 
Elias  yn  ddynion  dj^gedig.  Mor  bell  oddiwrth  feddwl  fod  dysgeidiaeth 
yn  afroìdiol  fol  cymhwyjíder  i  weinidogaeth  yr  efengyl,  yr  oeddynt  hwy 
yn  gwoloíl  cynittîitt  o  wertli  ynddi  fel  y  llafurìasant  am  danì  trwy  anfanteis- 
lon  mwy  na  cliyttVodîn,  Gellid  dywedyd  yr  un  peth  am  weinidog  poblog- 
aîdd  arall  sydd  vn  awr  yn  fyw,  enw  yr  hwn  a  ddefnyddir  yn  fynych,  ond 
yn  groes  iawn  i  w  duodd  ef  ei  hun,  fel  esgusawd  dros  anwybodaeth.  M 
£u  eriood  fwy  camsynìftd.  Yr  yáym  yn  addef  nad  yw  ei  wybodaeth  ieith- 
yddol  yn  dra  holaeth ;  o  leiaf,  dyna  y w  ei  dystiolaeth  ef  ei  hun :  ond  nid 
yw  hyn  namyn  un  gangen  o  ddysgddìaeth.  Mewn  cangenau  eraill, 
gwyddom  ei  fod  er  ei  holl  anfanteision  yn  ysgoläig  trwyadl.  Ac  er,  fe 
aUaì,  nad  y  w  yn  doaU  ond  y  nesaf  i  ddim  o  r  iaìth  Saesneg,  y  mae,  trwy 
hoü  rhai  eraiU,  a  hyny  ar  bob  adeg  g\^eus,  wedi  dyfod  yn  fwy  cyfarwydd 
nag  y  meddyìid  yn  nghffmììc^  y  Uyfrau  goreu  a  fedd  y  Sa^n.  Mewn 
gair,  nid  hawdd  fyddai  cael  neb  addasach  i  brofi  dynìon  ieuaînc  mewn 
ftmryw  gangenau  o  wybodaeth  gyŵedinol,  ynghyd  â  ^^BMer's  Asuàogy^ 
neu  Jonathan  Edwards  **ar  yrEwyUys."  Rhaìd  iddo  faddeu  i  ni  am 
ddywedyd  oymaint  a  hyn,  gan  ei  fòd  ef  yn  anfwnadol  wedi  acUysuro 
Hawer  îawn  o  ddrwg  yn  Nghymni,  trwy  fbd  «  enw  yn  cad  ö  ddefiiyddio 
gaa  boW  Begur  a  difiVwyth  ì  gyfiawnhau  anwybodaeth.     Nîs  gwyddom  a 


CYMHWYSDBR   I'R    WEINIDOOAETH.  293 

oes  rhy w  anghreîíilîau  eraill  ai  peìdio.  Ond  os  oes,  ni  phetruswn  ddy  weyd, 
un  ai  fod  yr  anghreifltiau,  fel  y  rhai  uehod,  yn  anghywir,  neu  ynte  nad 
y  w  y  dynion  hyny  yn  haeddiannol  o  le  uchel  yn  mysg  cymwynaswyr  y 
Cymry. 

Ond  er  ein  bod  yn  credu  na  chyrhaeddodd  neb  enwogrwydd  parhaus 
fel  gweinidogion  yr  efengyl,  heb  fod  yn  meddu  graddau  helaeth  o  wybod- 
aeth  gyffiredinol,  nid  ydym  yn  dadleu  na  fu  llawer  dyn  annysgedig  ac 
anwybodus  yn  ddefnydt'dol  mewn  cylchoedd  bychain.  Ac  y  mae  hyn  yn 
peri  i  ni  arafu  wrth  feddwl  am  gynnyg  dysgeidiaeth  fel  ammod  hanfodol 
cyn  y  caiff  neb  ganiatâd  i  ddechreu  pregethu.  Y  prif  gymhwysderau  yw 
rhagoriaeth  mewn  duwioldeb  a  synwyr  cyŵedin.  Ni  wna  dysg  ddim  heb 
y  rhai  hyn ;  ond  gwnant  hwy,  ac  y  maent  eisoes  wedi  gwneyd  llawer,  heb 
ddysg.  Er  hyny,  fe  allai,  mai  nid  gormod  fyddai  dyweyd  am  hen 
bregethwyr  Cymru,  na  fu  cymaint  ag  un  o  honynt  yn  ddefnyddiol,  nad 
oedd  yn  awyddus  ac  yn  llafurus,  hyd  eithaf  ei  àllu,  i  gyrhaedd  gwybodaeth. 
Yr  oedd  gan  y  tlotaf  o  honynt  lyfrgelloedd  cyflawnach  na  degau  o 
bregethwyr  yr  oes  hon :  ac  nid  siarad  am  eu  llyfrau  yr  oeddynt,  ond  eu 
darllen  nes  eu  deall,  ŵ'u  darllen  eilwaith  nes  eu  cofìo.  Pe  buasent  byw  yn 
y  dyddiau  hyn,  mae  yn  rhesymol  meddwl  y  buasent  mor  Uafurus  a  neb  î 
chwiUo  am  ddysgeidiaeth.  Os  oeddynt  yn  defnyddio  pob  mantais  oedd 
yn  gyrhaeddadwy  iddynt  yn  yr  oes  hono,  gallwn  gasglu  y  buasent  gydaV 
parodrwydd  mwyaf  yn  defhyddio  pob  manteision  ychwanegol  sydd  i'w 
cael  yn  yr  oes  hon.  Erbyn  hyn  y  mae  amgylchiadau  wedi  newid ;  y  mae 
yr  anghenrheidrwydd  am  wybodaeth  yn  llawer  mwy,  ac  y  mae  y  cyfleus- 
derau  i  gyrhaedd  gyrybodaeth  wedi  llîosogi  yn  gyfatebol.  Y  mae  amryw 
ysgolion  i  ddysgu  Saesneg  yn  mhob  sir ;  a  phe  dygwyddai  fod  dyn  ieuanc 
yn  analluog  i  fyned  i'r  ysgol,  y  mae  amrywiaeth  o  lyfrau  rhadlawn  ar 
elfenau'y  gwyddorion  a'r  celfyddydau  iV  cael  yn  yr  iaith  Gymraeg.  Nid 
oes  mwyach  yr  un  esgus  dros  anyrybodaeth :  ac  os  gwehr  ymgeisydd  am  y 
weinidogaeth  yn  anwybodus  mewn  daearyddiaeth,  hanesiaeth,  seryddiaeth, 
anianyddiaeth,  a  gwybodaethau  cyffredin  eraill,  y  mae  hyny  yn  brawf 
digonol  ei  fod  yn  amddifad  o  ysbryd  darllen,  ac  mae  lle  cryf  i  ofni  nad  oes 
ganddo  un  dyben  uwch  yn  ei  ymgais  am  bregethu  na  mantais  i  fyw  yn 
segur.  Mae  yn  hen  bryd  anghefnogi  dynion  o'r  fath  hyn.  Dylid  sefyll 
yn  wrol,  a  siarad  yn  eglur  ar  y  mater.  Nid  yw  ond  oferedd  eu  danfon  i'r 
ysgolion  ar  ol  iddynt  ddechreu  pregethu,  gan  ddysgwyl  y  gwneir  y  diflfyg 
i  fyny  mewn  rhyw  Iwybr  gwyrtluol.  '  Os  dilafur  oeddynt  cyn  dechreu, 
dilafur  a  diflrwyth  a  fyddant  wedi  hyny  mewn  ysgol  a  choleg,  ac  felly  y 
maent  yn  debyg  o  aros  am  weddill  eu  hoes.  Cyn  iddynt  ddechreu  y  mae 
eu  profi,  nid  yn  gymaint  er  mwyn  gwybod  pa  faint  y  maent  eisoes  wedi  eî 
ddysgu,  ond  i  gael  allan  a  oes  ynddynt  ysbryd  Uafurio.  Os  yw  yn  rhy 
anhawdd  penderfynu  ar  un  gnuld  penodol  o  wybodaeth  gyflredinol  fel 
ammod  i'r  weinidogaeth,  mae  yn  ddîammheuol  fod  tuedd  lafwrus  yn  anheh- 
gorol  anghenrheidiol,  Dyma  ammod  a  ddylai  gael  ei  osod  o  flaen  pob 
ymgeisydd,  a  dylai  yr  eglwysi  fynu  dynion  addas  i'w  brofi  yn  ddîarbed 
nes  cael  boddlonrwydd  ar  hyn  o  bwnc. 

Y  mae  un  wybodaeth,  pa  fodd  bynag,  y  dylaî  pob  im  heb  wahaniaeth 
fod  wedi  cyrhaedd  graddau  helaeth  o  honi  cyn  dechreu  pregethu.  Ar  y 
mater  hwn,  nid  y  duedd  i  gasglu  yn  unig  yw  yr  ammod,  ond  pa  faint  a 
gasglwyd  eisoes — ^nid  y  llafur  yn  unig,  ond  y  llwyddiant  hefyd.     Yr  hyn 


«94      DTSGBIDIA£THy  FKL  CYMHWY6DBB  i'b  WBINIDOGAETH. 

yr  ydym  yn  cyfeirio  ato,  yw  gwybodaeth  o'r  Bibl.  Dylai  yr  ymchwilìad 
ar  y  pen  hwn  fod  yn  fanwl  ac  yn  faith.  Mae  galw  dyn  i  ddysgu  crefydd 
i  mdll,  ac  yntau  ei  hun  yn  anneallua  yn  llyfr  Duw,  yn  anghysondeb 
gwarthus.  Wrth  sôn  am  wybodaeth  o*r  Bibl,  yr  yáym  yn  meddwl  yr  hoU 
Fibly  ac  nìd  rhan  o  hono.  G«llid  dysgwyl  i  bob  un  sydd  yn  edrych 
ymlaen  at  waith  y  weinidogaeth  fod  yn  berffaith  gyfarwydd  yn  naearydd* 
ìaeth  y  Bibl,  a  hanesyddìaeth  y  Bibl,  ynghyd  â  hanes  y  Caldëaid,  y  Per- 
ûaid,  y  Groegiaid,  y  Rhufeiniaid,  a'r  cenedloedd  eraill  y  sonir  am  danynt 
yJi  yr  ysgrythyrau,  ac  yn  enwedig  hanes  yr  Arglwydd  lesu  Grist.  Dylid 
ei  holi  yn  yr  Hen  Destament  a'r  Newydd,  yn  nghyfreithiau  Moses  a 
phregethau  Crist,  yn  ysgrifenìadau  y  prophwydi  a'r  apostolion,  ac  yn  hanes 
yr  ysgrifenwyr.  Os  dywedir  nas  gellir  cael  amser  i  hyn  oll,  yr  ydym  yn 
ateb,  mai  nid  gwaith  i'w  orphen  mewn  un  cyíarfod,  iiac  mewn  un  dydd, 
yw  profi  dyn  sydd  yn  meddwl  am  fod  yn  weinidog  yr  efengyl.  Na 
feddylier  ein  bod  yn  erbyn  chwilio  i  mewn  i  ddaliadau  athrawiaethol  yr 
ymgeisydd.  Yr  ydym  yn  addef  fod  hyn  oV  pwys  mwyaf ;  ac  yr  ydym 
yn  golygu  fod  hyn  yn  gynnwysedig  yn  yr  hyn  a  ddywedwyd  uchod.  Ond 
nid  ydym  mewn  un  modd  yn  gallu  amgyffired  fod  gan  neb  hawl  i  gau  aUan 
ranau  eraiU  o'r  Bibl.  Os  yw  yr  "  hoU  ysgrythyr  wedl  ei  rhoddi  gan 
ysbrydoUaeth  Duw,"  onid  yw  y  rhanau  hûiesyddol  o'r  Bibl  yn  deUwng  o 
sylw  yn  gystal  a'r  rhanau  athrawìaethol  ?  Nid  ydym  yn  foddlawn  i  didiu 
(üystyrwch  ar  "un  iod  nac  un  tipyn"  o  air  Duw.  Yn  Ue  pleidio  y  naiU 
ran  yn  fwy  na*r  UaU,  yr  ydym  yn  dadleu  y  dylai  yr  ymchwiUad  fod  mor 
gynnwysfawr  nes  rhoddi  boddlonrwydd  Uwyr  o  barth  gwybodaeth  yr 
ymgeisydd  yn  yr  hoU  Fibl :  ac  nid  ydym,  wrth  hyny,  yn  gofyn  dim  ond 
yr  hyn  y  dichon  pob  dyn  yn  Nghymru  ei  gyrhaedd  trwy  ddiwydrwydd, 
ond  nid  heb  ddiwydrwydd. 

Gyda  gradd  o  wylder  yr  ydym  yn  cyflwyno  yr  ystyrìaeihau  hyn  i  sylw 
^lwysi  Cymru.  Ni  fuasai  dun  yn  peri  i  ni  lefaru  ond  teimlad  o  bwysfawr- 
ogrwydd  y  pwnc.  Y  mae  yn  ymddangos  i  ni  nas  geUir  ei  esgeuluso  yn 
hwy  heb  ddinystrio  efieithioldeb,  a  defnyddioldeb,  ac  urddas  y  weinidog- 
aetib.  lë,  ni  phetruswn  ddywedyd  fod  arhoUad  o'r  fath  a  nodwyd  yn 
anghenrheidiol  fel  moddion  i  rwystro  dynion  i  ymaflyd  yn  y  gwaith  o  breg- 
cthtt  oddìar  ddybenion  gau.  Nid  yw  hyn  yn  cael  ei  ddiogelu  mewn  un 
gradd  trwy  eu  gorfodi  i  fyw  ar  gyflogau  bychain ;  oblegìd  yr  oU  a  wneir 
wrth  leihau  y  gýfliOg  y w  symud  y  brofedigaeth  o  ddosbarth  uwch  i  ddos- 
barth  is,  a  themtio  y  rhai  mwyaf  anwybodus  yn  Ue  y  rhai  mwyaf  doniol. 
Os  dymunir  boddlonrwydd  am  gywmieb  yr  ymgeisydd,  edrycher  a  oes 
ynddo  ddigon  o  aUuoedd  a  phenderfyniad  meddwl,  ac  ysbryd  Uafür,  i  enniU 
y chwaneg,  pe  dewisai,  mewn  rhyw  Iwybr  araU.  Mae  y  mater  hwn  hefyd  yn 
dwyn  perthynas  hanfodol  â  sefyUfa  grefyddol  yr  hoU  Dywysogaeth.  Pe 
rhoddid  ar  ddëaU  i  ieuenctyd  ein  gwhid,  nad  oes  un  o  honynt  i  feddwl  am 
biegethu  heb  fyned  dan  arhoUad  trwyadl  yn  ysgrythyrau  yr  Hen  Desta- 
ment  a'r  Newydd,  buan  y  gweUd  golwg  newydd  ar  Gymru.  Efieithiai 
y  cyffirawd  ar  yr  YsgoUon  Sabbothol,  ac  ar  addysg  deuluaidd.  Onid  yw 
yn  bryd  i  ni  ymaflyd  yn  y  gorchwyl,  a  hyny  yn  egniol  ?  Os  oes  hoU  i 
íbd  cyn  derbyn  i'r  weinidogaeth,  y  mae  eisieu  gofalu  am  iddo  fod  yn  rhyw- 
beth  mwy  na  fiurf.  Gyda'r  gwaith  hwn,  fel  pob  gwaith  araU,  dylem  fod 
o  ddiMf. 


296 


DINASOEDD     Y     CYNOESOEDD. 

NINEFEH. 

"  Anrheithiwyd  Ninifeh,  pwy  a  gwyna  iddif**— Nahum. 

[2Vînevf/i  cmd  its  Remains.     By  Aüsten  Henby  Layard,  Esq. 
D.C.L.     2  vols.  8vo.     London:  John  Marray.     1849.] 

Yn  ein  rhìfyn  dîweddaf  ni  a  gymerasom  fras  olwg  ar  antur  a  llafur  Mr. 
Liayard,  o'i  ddyfodiad  i  Mosul  hyd  ei  gychwyniad  yn  ol  i  Loegr ;  ac  os 
mwynhaodd  ein  darllenwyr  hanner  y  dyddordeb  wrth  ddarllen  ei  hanes  ag 
a  gawsom  ni  wrth  ei  ddwyn  ger  eu  bron,  bamwn  ein  hunain  wedi  ein  cyf- 
lawn  wobrwyo  am  ein  trafferth.  Ni  bu  tymmor  arosiad  Mr.  Layard  yn 
Liloegr  yn  faith,  ond  dychwelodd  yn  ol  i  faes  ei  lafur  mor  gynted  ag  y 
gallai ;  a  derbynir  hanesion  o  dro  i  dro  oddiwrtho  ef  a'i  gymdeithion.  Y 
mae  yn  ddrwg  genym  gael  fod  yr  un  achos  ag  o'r  blaen,  sef  diflfyg  arian,  yn 
parhau  i'w  luddias  yn  ei  ^rmchwiliadau ;  ac  fe  fydd  yn  warth  oesol  i  ni  fel 
gwladwriaeth  fod  y  fath  grintachrwydd  yn  cael  ei  arfer  tuag  ato.  Yr  hyn 
a  ganlyn  yw  yr  hanes  awdurdodedig  diweddaraf  a  dderbyniwyd  oddiyno. 
Ysgrifenwyd  ef  gan  y  Cadben  S.  Erskine  Rolland,  yr  hwn  sydd  yn  awr  yn 
cymiorthwyo  Mr.  Layard  yn  ei  ymchwiliadau. 

"  Treuliais  y  deuddydd  neu  dri  cyntaf  yn  Mosul,  yn  chwilio  y  cloddiadau  yn 
Kouyunjik,  lle  y  mae  llechau  o'r  newydd  yn  cael  eu  dwyn  iV  ffoleu  bob  dyod. 
Dargantyddwyd  dau  darw  newydd  anferthol,  a  dwy  ddelw  ddynol  o  faintioli  cawr- 
aidd  tra  yr  oeddwn  i  yno,  wrth  fynedfa  pyrth  y  ddinas ;  a  dadguddiwyd  hefyd  y 
palmant  wrth  y  porth,  wedî  ei  farcio  gan  ol  olwynion  cerbydau.  Gadewais  fy 
Bgwraig  dan  ofal  Mrs.  Hassam,  ac  aethum  gyda  Mr.  Layard  daith  diwmod  i 
bentrefydd  Baarshe^ah,  Bamyaneh,  ac  i  grug  Khor8abad.  Cymerasom  filswn 
gyda  ni,  a  daliasom  saîth  o  ewigod  CTych^ym  (antelcpes).  Wedi  ein  dychwehad, 
aeth  fy  ngwraig  a  minnau  a'n  gweinidogion  ar  glwydfadau,  ac  a  nofiasom  i  lawr 
y  Tigris  mewn  saith  awr  i'r  penlref  bychan  hwn,  Nimroud,  y  fan  y  cloddiwyd 
ynddo  gyntaf,  gan  anfon  ein  cyfreidiau  a'n  meirch  ar  hyd  y  tir.  Yr  ydym  er  y 
pryd  hwnw  wedi  bod  yn  byw  yn  ei  dŷ  ef  yma ;  er  nad  yw  mewn  gwirionedd  yn 
ddim  amgen  na  bwthyn  o  glai,  ond  y  mae  wedi  dodi  nenestri  gwydr,  byrddau, 
&c.,  a'i  wneuthur  mor  gysurus  ag  y  gallaî. 

Y  mae  Layard  wedî  gosod  mintai  o  weithwyr  o  dan  fy  arolygiaeth,  ac  wedi 
caniatäu  i  mi  gloddio  Ue  y  mynaf.  Yr  wyf  yn  cloddio  pydewau  ar  bob  llaw,  ac 
Bid  wyf  heb  obaith  o  ddyfod  o  hyd  i  ystafelloedd  tanddaearol,  y  rhai  y  mae  yn 
ddilys  genyf  a  raid  fod  yma.  Mewn  un  man,  yn  llawer  is  na'r  cofadeiladau  a 
gafẃyd  eto,  y  mae  bwa  o  briddfeini,  rhwnç  dau  fur  o  briddfeini,  wedi  cael  eu 
cD'orcnuddio ;  y  mae  hwn  yn  ddyrus-beth  i  ni  oll.  Darganfyddiad  mawr  arall 
ydyw  mur  anferthol  o'r  gwaith  maen  mwyaf  ffurfiol,  o  fewn  y  peeadail  (pyramid) 
o  briddfeini.  Y  mae  y  gweithwyr  yn  ymdrechu  torî  mynedfa  iddo,  ond  o 
anghenrhaid  ni  allant  fyned  ymlaen  oud  yn  araf  iawn,  ddim  dros  ddwy  droed- 
fedd  neu  dair  yn  y  dydd.  Ond  y  mae  y  darganfyddiad  mwyaf  a  wnaed  er  pan 
ddechreuwyd  gyntaf  i  droi  y  pridd  yma  heb  gael  ei  adrodd  eto.  Eithr  mi  a  nys- 
bysaf  am  dano  yn  ei  dro.  Rhaid  i  chwi  gofio  fy  mod  wedi  dechreu  fy  llythyr  ar 
ddydd  Nadohg,  a'm  bod  yn  parhau  i  ysgrifenu  fel  y  byddaf  yn  cael  hamdden  i 
hyny. 

Jonator  3ydd,  1860.— -Aryr  28ain  o  Raçfyr,  fe  gychwynodd  Layard  a  minnau,  a'n 
gweÌBÌon  gyda  nì,  ynghyd  à  dau  neu  dri  o  benaethiaid  Arabaidd,  i  ymweled  à 


296  DINA80EDD  Y  CYNOBSOBDD. 

Tai,  ar  yr  ochr  arall  i'r  afon  Zab.  Nyni  oedd  yr  Ewropeaid  cyntaf  a  ymwelsant 
ä'r  wlad  hono.  Teirawr  o  garlamu  aii  dygodd  nî  o  Nimroud  i  lanau  yr  afon,  yr 
hon  sydd  mor  dren  a  dofh  a'r  Tigris,  ac  a^os  mor  lydan  hefyd;  ond  gan  ei  bod 
yn  ymranu  yma  yn  bedair  cainc,  fe  ellir  ei  rhydio.  Gyda  gryn  anhawsdra  nyni 
a  nofiasom  ein  meirch  drwyddi,  gan  wlychu  ein  hunain  yn  fawr.  Y  mae  genym 
dri  gwrthddrych  mewn  goíwg  yn  ein  hymweliad  yma — yn  gyntaf,  i  ymweled  à 
chrug  Abou  bheeta,  yr  hwn  a  ymddengys  fel  yn  cynnwys  dinas  gladdedig ;  yn 
ail,  1  ffurfio  cyfeillgarẁch  rhwng  dau  benaeth  cydymdynol;  ac  yn  drydydd  i 
wneuthur  cyromod  rbyngddynthwythau  a*ugelynion  anghymmodlawn,  y  Jebours; 
yr  hyn  a  hyrwydda  lcSur  dyfodol  Layard  yn  fawr.  £in  hymwelíad  cyntaf 
ydoedd  i  wersyll  yr  Hawar,  yr  hwn  a  ystyrir  gan  yr  holl  Arabiaid,  hyd  yn  nod 
gan  rai  diffaethwch  mawr  Ámrica,  fel  yr  uchaf  ei  waedoliaeth  a'r  mwyaf  urddasol 
yn  eu  plith.  Mae  yn  debygol  mai  efe  yw  y  gwr  â'r  âch  hynaf  yn  y  byd,  a  chyf- 
rifa  ei  achyddiaeth  ^m  llawer  pellach  nag  amser  Abraham.  Ceinogir  ef  yn  eî 
hawliau  i'r  benaduriacth  gan  y  rhai  mwyaf  urddasol  o*r  ilwyth,  tra  y  mae  ei  gyd- 
ymgeisiwr,  Teras,  yn  cael  ei  gefao^i  gan  y  Tyrciaid,  a'r  rhan  fwyaf  o'r  Tai.  Ei 
frawd,  y  dyn  harddaf  a  welais  i  enoed,  a  ddaeth  allan  i'n  cyfarfod  gyda  chant  o' 
wyr  meirch,  y  rhan  fwyaf  o  ba  rai  a  ddaethant  i'n  gwersyll  y  diwmod  o'r  blaen, 
i'n  hyspeilio.  Carlamasant  fel  pethau  rwallgof  o  amgylch  y  gwastadedd,  yn 
ysgwyd  ac  yn  chwymellu  eu  gwaewffyn  hirion,  ac  yn  gwaeddi  eu  rhyfelfioedd, 
ac  a'n  gossorddasant  ni  gyda  rhwysg  mawri  wersylly  Sheikh.  yr  hwn  a  safai  i*n 
derbyn.  Ni  welais  ddyn  mor  luniaidd  erîoed ;  y  mae  yn  un  hynod  o  hardd,  er  ei 
fod  yn  hen  ac  yn  dyoddef  llawer  gan  afiechyd.  Ý  mae  yn  gawraidd  o  ran 
maintiolaeth — yn  ehwe'  troedfedd  a  phedair  modfedd  o  leiâf,  a  chan  sythed  a 
phinwydden.  Yr  oedd  eî  babell  yn  un  helaeth  iawn,  yn  Uwyth  tri  o  gamelod;  â 
phebyil  y  çwragedd  ar  y  naiU  law  iddi,  ac  un  y  meirch  ar  y  llall,  i  gyd  o  dan 
yr  un  gorchudd.  Gosodwyd  matiau  a  chlustogau  ar  lawr  y  babell,  ar  y  rhai  yr 
eisteddodd  Hawar,  Layard,  a  minnau,  ei  írawd,  ei  ewythr,  a  phendefigion  y 
Uwyth  yr  un  modd,  tra  y  safai  y  lleill  mewn  hanner  cylch  wrth  y  drws. 
Heboff  hela  hardd  a  safai  ar  ei  glwyd  yn  y  canoL  Cyfranogasom  o  goffi  wedi 
ei  berlysieuo,  triniasom  y  gorchwyl  y  daethom  yn  ei  gylch,  a  chiniawasom  yn  y 
babell  ar  gig  defaid,  pumphins,  a4laeth  sur,  wedi  eu  mwydferwi  ynghyd.  Ẅedi 
i  ni  gyfranogi  o  hono,  y  gweddill  o'r  Uwyth  a  fwytasant ;  eisteddai  nifer  benodol 
o  ddynion  i  Tawr  gyda'u  gilydd,  codai  pob  un  pan  fyddai  wedi  cael  ei  ddiwallu ; 
a  math  o  oruchwyhwr  y  wledd  a  enwai  y  neb  fyddai  i'w  ddilyn.  Nid  oedd  dim 
ffwdan  ac  anweddeidd-dra.  Wedi  ciniaw,  adroddodd  pawb  ei  weddiau.  Anfon- 
asom  ein  pebyll  o'n  blaen,  ond  yr  oeddynt  wedi  gwlychu  yn  fawr  ar  y  ffordd,  a 
gosodasom  hwy  i  fyny  yn  glos  wrth  un'j  Sheikh.  Dranoeth,  fe  newidiodd  y 
gwersyll  ei  sefyllfa.  Anaml  y  gwelais  sefyllfa  mwy  ardebaidd.  Pabell  y  Sheikh 
a  dynwyd  i  lawr  yn  gyntaf,  a'r  orymdaith  hirfaith  o  gamelod  llwythog,  march- 
ogion,  asynod,  a  gwartheg,  a  gyrhaeddent  can  belled  ag  y  gallai  y  llygaid  gan- 
fod.  Yr  oeddwn  yn  cyfrif  fod  yno  oddeutu  dwy  fil  o  ddynion,  gyda'u  camelod, 
eu  meirch,  a'u  gwartheg.  Ymwelsom  à  Teris,  y  Sheikh  gwrthwynebol,  gan  gy- 
meryd  gyda  ni  frawd  yr  Hawar :  derbyniwyd  ni  yn  groesawus,  er  nad  gyda'r  un 
moesgarwch  urddasol. 

Tra  yr  oeddym  ni  ymaith,  yr  oedd  y  gweithwyr  wedi  agor  ffos  lydan,  yn  ol 
cyfarwyddyd  Layard,  er  mwjTi  dangos  i'm  ^wraig  ryw  lech  benodol  a  gladdasai, 
ac  wrth  wneuthur  hyny,  dì'orchuddiasant  dri  chrochan  copr  anferthol  o  faintioli, 
a  dysglau  mawrion  o  fettel.  Layard  a  symudodd  y  pridd  yn  ofalus  o  un  crochan 
oedd  wedi  ei  lenwi  o  hono,  a  chafodd  hyd  i  amrywiaeth  o  addumiadau  o  ifori, 
pen  bwyell  o  haiarn,  a  pheth  afrifed  o  nwyddau  eraill,  nas  gallaf  eu  henwi  yn 
awr,  gan  fy  mod  wedi  addaw  cadw  cyfrinach.  Layard  a  symudodd  ymaith  gyn- 
nifer  ag  a  allai  o  honynt,  ac  a  orchuddiodd  y  Ueill  â  phridd.  Dyma  y  dargan- 
fyddiad  mwyaf  pwysig  o  lawer  o'r  un  a  wnaed  eto.  Y  mae  wedi  eu  gosod  hwynt 
dan  fy  ngofal  i,  a  rhoddodd  gyfarwyddiad  y  gweithwyr  i  mi,  gan  fod  yn  rhaid 
iddo  fyned  i  Mosul  i  wneuthur  darpariad  er  symudiad  y  ddau  lew  anferthol,  yr 
harddaf  a  gafwyd  eto,  y  rhai,  yr  wyf  yn  coeuo,  a  fyddant  ar  eu  ffordd  i  Loegr 


DINA80EOD    Y   CYN0E80BDD.  297 

yn  mhen  mis  neu  ddau.    Wedi  hyny,  nyni  a  groeswn  y  Zab,  à'n  pebyll  gyda  nî, 
ac  a  dreuliwn  ein  hamser  weithiau  yn  hela,  a  phryd  arall  yn  cloddio. 


gwahanol  bobl  y  mae  a  wnelo  à  hwynt.  Yn  y  lle  cyntaf,  nid  oes  ganddo  ddim 
ond  ei  amcan  iV  hyfforddi  yn  ei  ymchwiliadau ;  y  mae  mewn  gwirionedd  ac  yn 
Uythyrenol  yn  ymbalfalu  yn  y  tywyllwch,  a  dichon  i  bob  math  o  drysorau 
claddedig  fod  o  fewn  ei  gyrhaedd,  tra  mewn  canlyniad  i'r  swm  bychan  lawn  o 
arían  a  roddwyd  iddo,  y  mae  yn  analluog  i  wneuthur  dim  yn  debyg  i  iawn  ym- 
chwiliad,  ac  yn  gorfod  cloddio  ffosydd  bron  fel  ar  antur. 

lon.  6ed. — Baoe,  nyni  a  symudasom  dros  ddeg  ar  hugain  o  addurn-gawgiau 
(vase9),  meiliau,  a  dysglau,  wedi  eu  boglynu  a'u  cerfío  yn  y  modd  mwyaf  hardd, 
rhai  tarianau  a  chleddyfau,  o  ba  rai  nid  oes  ond  y  carnau  yn  aros,  gan  fod  y 
Uafnau  heiym  wedi  rhydu  ymaith,  ac  addumgawg  marmor  bychan.  Y  mae  y 
cwpanau,  y  dysglau,  a'r  adduraiadau  o  ryw  gymysgcd^  anadnabyddus  o  fettel- 
bedd,  ond  y  maent  i  gyd  wedi  eu  crestenu  gymaint  gan  gopr  dadansoddedig  a 
chrisialedig,  ac  mor  ^euol  fel  nas  gellir  eu  trin  yn  ein  dwylaw  heb  fawr  berygl ; 
ac  y  mae  Mr.  Layard  yn  eu  hanfon  adref  yn  y  cyflwr  y  cafodd  hwynt. 

Treuliais  wyth  awr  ddoe  yn  eu  crafu  hwynt  à'm  dwylaw  allan  o  r  clai,  am  fod 
y  gorchwyl  yn  beth  rhy  dyner  a  manwl  i  oddef  hyd  yn  nod  i  gyllell  gael  ei  har- 
fer.  Bu  iy  newraig  yn  brysur  ar  y  gwaith  drwy  y  nos  yn  eu  pacio  hwynt  i  fyny. 
Gallwn  lawennau  fod  y  genedl  Frytanaidd  yn  awr  yn  meddu  casghad  heb  ei 
gyffelyb  o'r  cyfryw  bethau,  ac  y  mae  eu  gwerth  yn  annhraethadwy.  Y  mae 
yr  addumiadau  a*r  cerfiadau  ar  yr  addumgawsiau  yn  dynodi  cyflwr  uchel  iawn 
o  warder.  Nid  y  Ueiaf  cywrain  o*r  darpanfyddiadau  ydyw  amry w  gannoedd  o 
fotymau  mother-o-pearl  hollol  gyffelyb  i'n  botymau  crysau  ni." 

Heblaw  jt-  hanes  hwn  a  roddasom,  yr  ydym  yn  eael  erybwylliadau 
mynych,  o  bryd  i  bryd,  yn  y  newyddiaduron  am  Iwyddiant  Mr.  Layard  a'î 
gymdeìthion  yn  eu  hymchwiliadau  am  olion  y  ddinas  fawr  Ninifeh.  Yn  ol 
yr  hanesìon  diweddaraf  y  maent  wedi  dyfod  o  hyd  i  orsedd  y  brenin.  Nid 
oes  dim  ol  tân  ami,  ac  y  mae  wedi  ei  gwneuthur  gan  mwyaf  o  ifori,  âg 
addumiadau  o  aur.  Y  mae  ami  olion  o  gylchleni  brethyn,  ac  y  mae  yr 
edaf  aur  â'r  hwn  yr  oeddynt  wedi  eu  gwnîo  a*u  brodio  yn  aros  eto.  Y 
mae  llong  wedi  eu  hanfon  o  Bombay  i  geisio  llwyth  o'r  cerfíadau  a'r  olion 
eraill  sydd  wedi  eu  casglu,  ac  y  mae  yn  awr  ar  ei  thaith.i  Loegr. 

Yn  y  cyfamser  ni  a  ymdrechwn  ddangos  fel  y  mae  y  darganfyddiadau  a 
wnaethpwyd  eisoes,  nid  yn  unig  yn  profi  cyflawniad  Uythyrenol  o  bro- 
phwydoliaetBau  Ezeciel  a  Nahum  o  barth  dymchweliad  Ninifeh,  ond  fel  y 
maent  hefyd  yn  tueddu  i  eglurhau  rhaî  ymadroddion  a  ymddangosent  hyd 
yn  hyn  yn  dywyll  yn  y  prophwydoliaethau  hyny.  Cynnorthwyîr  ni  yn 
fawr  yn  y  gorchwyl  hwn  gan  y  cyfeiriadau  aml  y  mae  Mr.  Layard  ei  hunan 
yn  ei  wneuthur  at  yr  ysgrythyr ;  a  dengys  ei  fod' "  yn  foneddigeiddiach  " 
na'r  rhan  fwyáf  o  deithwyr  diweddar ;  a  gellir  dy wedyd  am  dano  ef  fel  y  dy- 
wedodd  St.  Paul  am  Timotheus  gynt,  fod  y  flÿdd  ddifífuant  ynddo,  yr  hon 
a  drigodd  yn  gyntaf  yn  eidaid,  y  Dr.  Layard,  ac  yn  cì  dad,  a  dîammhau 
genym  ei  bod  ynddo  yntau  hefyd.* 

<*  Y  mae  y  geiriau  sydd  yn  Ezeciel  yn  darlunio  y  tufewn  i'r  nalasau  Assyr- 
iaidd,  yn  cyfateb  mor  hollol,  ac  yn  esbonio  gymaint  ár  gofadeiladau  Nimroud  a 

'  Y  mae  Mr.  Layard  yn  hanu  o  deulu  Protestaiiaidd  pendefigaidd  yn  Ffrainc,  yr  hwn  a 
ffôdd  i  Loegr  yr  amBer  y  dirymwyd  Edict  NanCes,  Ei  dad,  yr  hwn  oedd  fab,i'r  Parchedìg 
Dr.  Layard,  Deon  Brìstol,  a  lanwai  swydd  wladol  uchel  yn  Ceylon,  a  bu  yn  ddiwyd  a 
ffyddlawn  ìawn  wrth  y  gwaith  o  ddosbarthu  yr  ysgrythyrau  ymhlith  y  cenedioedd  pagan- 
aidd  yno. 


298  DINA80EDD  Y  CYN0E80EDD. 

Xhonabad,  fel  y  maent  yn  teilyngu  sylw  neiUduol  yn  y  fan  hon.     Y  mae  y  pro- 


lynol : — *  Gwelodd  wŷr  wedi  eu  llunio  ar  y  pared,  delwtfö  y  Caldeaid  wedi  eu 
liunio  â  fermilion,  wedi  eu  gwregysu  à  gwregys  am  eu  llwynau,  yn  rhagori  mewn 
lliwiauam  [wisgoedd]  eu  penau,  mewn  golwg  yn  dy wysogion  oll,  o  dduil  meibion 
Babilon  yn  Caldea,  tir  eu  genedigaeth'  {Èzec,  xxiii.  14,  lô).  Fe  gofir  fod 
Ezeciel  yn  prophwydo  ar  làn  yr  afon  Chebar,  pa  un  ydoedd  ai  yr  afon  a  elwir 
Chabour  gan  yr  Arabiaid  (Chaboras  y  Groegiaid),  yr  hon  sydd  yn  rhedeg  trwy 
wastadeddau  Mesopotamia,  ac  yn  dìsgyn  i'r  Euphrates,  ger  Karkemìsh  (Circesium) 
neu  un  arall  o'r  un  enw  sydd  yn  codi  yn  mynyddoedd  Kurdistan,  ac  yn  uno  â'r 
Tigris  uwch  Mosul,  dîammhau  ei  bod  yn  nghymydogaeth  Ninifeh.  Yn  yr  ad- 
nodau  a  ddyfjmwyd,  y  mae  y  prophwycf  yn  cyfeirio  at  gyfnod  o  flaen  dinystr  olaf 
y  brifddinas  Assyriaidd,  amgylchiad  y  mae  yn  eithaf  tebygol  ei  fod  ef  ynllygad- 
dyst  o  hono,  gan  mai  y.  dyddiad  a  briodolir  yn  gyflFredinol  i'w  brophwydol- 
iaethau  ydyw  ô93  cyn  Crist,  dim  ond  tair  blynedd  ar  ddeg  ar  ol  y  goresgyniad 
Medo-Caldeaidd.  Prin  y  dichon  fod  ammheuaeth  nad  oedd  wedi  gweled  y 
gwrthddrychau  y  mae  yn  eu  darlunio — y  lluniau  wedi  eu  cerfio  ar  y  pared  a'u 
paentio.  Y  mae  cyffredinoldeb  lliw  coch  a  welir  yn  adfeilion  Khor8abad,  a  nhen- 
wisgoedd  cywrain  a  thra  addurnedig  breninoedd  Khorsabad  a  KouyunjÌK,  yn 
cael  cyfeirio  atynt  yn  amiwg.  Y  mae  y  dystiolaeth  a  roddir  yn  y  modd  yma  o 
hanfodiad  y  cofadeiladau  hyn  cyn  dinystr  Ninifeh,  wrth  ei  gymeryd  mewn  cy- 
sylltiad  â  darluniad  y  prophwyd  ar  ol  hyny  o  gyflawn  gwymp  a  dinystr  y  ddinas 
(pen.  xxxi),  yn  brawf  dîjTnwad,  pe  byddai  yn  olynoi,  fod  yr  adeiladau  hyn  mewn 
bod  cyn  goresgyniad  y  Persiaid. 

Wrth  sôn  mewn  lle  arall  am  y  cerf-ddelwau  a  ddaeth  o  hyd  iddynt,  y 
mae  Mr.  Layard  yn  gwneuthur  y  sylwadau  canlynol : — 

"  Ar  gofadeiladau  boreuaf  yr  Assyriaid,  un  o'r  cysgod-ddelwau  mwyaf  cysegr- 
edig  ydyw  y  llun  dynoi  à  phen  eryr  neu  fultur  idao.  Nid  yn  unig  y  mae  i*w 
gael  mewn  maintioíi  cawraidd  ar  y  muriau,  neu  yn  gwylied  pyrth  yr  ystafelloedd, 
ond  y  mae  yn  cael  ei  ddarlunio  yn  barhaus  ymhlith  y  lluniau  ar  y  gwisgoedd 
brodiog.  í an  y  dygir  ef  i  fewn  yn  y  modd  yma,  ceir  ef  yn  gyff'redin  yn  ym- 
dynu  âg  anifeiliaid  mythic  eraill,  megys  y  llew  neu  y  tarw  pen-ddynol,  ac  ym- 
ddengys  ei  fod  bob  amser  yn  y  darluniaaau  hyn  fel  y  buddygoliaethwr.  Gellîr 
casglu  oddiwrth  hyn  ei  fod  yn  gysgodiun  o'r  Öuw  Goruchaf,  neu  o  un  o'i  briod- 
oliaethau.  Y  mae  darn  o*r  oraclau  Zoroastriaidd,  a  gadwyd  gan  Eusebius,  yn 
dadgan  maî  *  Duw  yw  efe,  yr  hwn  y  mae  iddo  ben  hebog,  Efe  yw  y  cyntaf,  an- 
nifâadwy,  anghenedîediç,  anrhanedig,  heb  ei  gyffelyb,  cyfranwr  pob  daioni,  an- 
llygredig,  y  goreu  o*r  daionus,  y  doethaf  o'r  doethion ;  efe  yw  tad  uniondeb  a 
chyfiawnder,  hunanddysgol,  anianyddol  a  pherffaith,  a  doeth,  ac  unig  luniwr 
athroniaeth  gysegredig.'  Gellir  unoli  y  Uun  hwn  hefyd  à*r  duw  Nisroch,^  yn 
nheml  pa  un  y  liaddwyd  Senacherib  gan  ei  feibion  ;  oblegid  y  mae  y  gair  Nisr 
yn  arwyddocau  eryr,  yn  yr  holl  ieithoedd  Semitaidd.  Weithiau  y  mae  pen  yr 
aderyn  hwn  wedi  ei  osod  wrth  gorff  llew.  *  *  ♦  *  Y  mae  yllewod 
a'r  teirw  penddynol  asgellog,  y  ffurfiau  mawreddus  hyny  a  wyliant  byrth  y 
temlau  Assyriaidd,  yn  nesaf  yn  teilyngu  sylw.  Nid  yn  unig  y  maent  i*w  cael 
fel  cerfiadau  ar  eu  penau  eu  hunain,  ond  yn  ^yffelyb  i'r  lluniau  â  phenau  eryrod, 
y  maent  yn  cael  eu  dwyn  i  mewn  yn  barhaus  i  r  llunîau  brodiedig  ar  y  gwisgoedd. 
Y  mae  yn  haeddu  sylw,  pa  bryd  bynag  y  darlunir  hwy,  pa  un  ai  yn  ymdrechu  â 
dyn,  neu  gyd  â'r  Uun  â  phen  eryr  iddo,  ymddangosant  fel  yn  cael  eu  gorchfygu» 
Yn  aml  gwelir  llun  dyn  yn  eu  crogi  hwy  yn  yr  awyr  gerfydd  eu  traed  ol,  neu  yn  eu 

*  3  Bren.  xix.  37.  Josephus  a  eilw  y  ddelwhon  Araecus  ;  Esay,  Aêaraíe ;  y  Deg 
a  Thriugain,  Mco^o/oà^. 


DINA80EDD   Y   CYNOESOEDD.  299 

taro  hwy  â  gordd.  Yr  wyf  eisoes  wedi  anturio  crybwyll  y  meddylddrych  yr  oedd 
y  ffurfiau  hynod  hyn  wedi  eu  bwriadu  ei  ddwyn  i  r  meddwl — unant  y  galluoedd 
deaUol  a  naturiaethol  mwyaf ;  ond  y  mae  yn  sicr  fod  eu  sefyllfai  gyda  chyfeiriad  at 
arwyddluniau  cysgodol  eraiUiyn  dynodi  israddoldeb  yn  yr  archiwysiaeth  (hierarchy) 
nefolaidd.  Er  fod  andro-spnynx  yr  Aiphtìaid  yn  gysgod  o*r  brenin,  prin  y  gallwn 
feddwl  ei  fod  felly  ymhlith  yr  Assyriaid ;  oblegid  yn  y  cerfìad  yr  ydym  yn  cael 
fod  hyd  yn  nod  y  llun  à  phen  eryr,  gorchfygwr  y  Uew  a*r  tarw  penddynol,  yn 
gweini  ir  brenin.    *  *  *  *      Y  mae  yn  ddìammlìeuol  fod 

rhyw  ystyr  dirgeledig  yn  perthyn  i*r  holl  luniau  hyn.  Yr  oeddynt  yn  arwyddol 
yn  arddangos  naill  ai  uriodoliaethau  y  Buwdod,  neu  ryw  arddangosiad  neillduol 

Ín  natur.  Ëîthr  ni  aUaf,  yn  bresennol,  ddyweyd  beth  oedd  arwyddocàd  yr  un  o 
onynt ;  ac  ni  allaf  benderfynu  dim  ynghylch  y  Uuniau  dynol  asgellog  sydd  iV 
cael  mor  aml  ar  adeiladau  Assyriaidd.  *  *  *  Ni  ddichon  fr  tebygobrwydd 
rhwng  y  lluniau  arwyddocaol  a  ddarluniais,  â  rhai  a  welodd  Ezeciel  yn  ei  wel- 
edigaetn,  lai  na  tharo  i  feddwl  y  darllenydd.  Gan  fod  y  prophwyd  wedi  gweled 
y  palasau  Assyrìaidd,  gyda'u  delwau  tywyll,  a'u  haddurniadau  gorwych,  y  mae 
yn  dra  thebygol  ddarfod  iddo,  pan  }ii  ceisio  cysgodi  rhai  priodoliaethau  dwyfol 
neiUduol,  ac  i  ddarlunio  y  gogoniant  dwyfoi,  ddewis  ffurfíau  ag  oeddynt  nid  yn 
unig  yn  hysbys  iddo  ef,  ond  hefyd  i'r  bobl  a  anerchai — caethion  fel  ei  hunan  yn 
nswlad  Assyria.  Yr  oedd  y  rhai  oedd  heb  eu  Uygru  hyd  yn  nod  gan  y  ffurfiau 
allanolo  eilun-addolìaetíi,  yn  ceisio  am  gyffelybiaethau  i  osod  allany  meddylddrych 
am  y  Duw  Goruchaf.  Gwelodd  Ezeciel  yn  ei  weledigaeth  gyffelybrwydd  i  bedwar 
peth  byw,  a  chanddyntbedwar  wyneb,pedair  aden,  a  dwylaw  dyn  tan  eu  hadenydd 
areu  pedwar  ystlys.  Eu  hwynebau  oedayntrai  dyn,  llew,ych,ac  eryr.  Yn  eu  hymyl 
yr  oedd  olwyn,  ymddangosiad  >t  hon  oedd  "  fel  pe  buasai  olwyn  yn  nghanol 
olwyn."  Fe  welir  mai  y  Uuniau  a  ddewiswyd  gan  Ezeciel  i  eglurhau  ei  ddes^ 
grifiad — y  dyn,  y  llew,  y  tarw,  a*r  eryr — ydynt  yn  union  y  rhai  a  geir  yn  barhaus 
ar  y  cofadeîladau  Assyriaidd  fel  cysgodluniau  crefyddol.  GeiU  yr  "  olwyn  yn 
nghanol  olwyn,"  a  grybwyllir  mewn  cysylltiad  â*r  ffugyrau  cysgodol,  fod  yn  cyf- 
eîrio  at  y  cylch  asgellog,  neu  yr  olwyn,  yn  darlunio  yn  Nimroud  y  Duw  Gor- 
uchaf.  ¥  mae  y  cyferbyniadau  hyn  yn  rhy  nodedig  i  beidio  a  haeddu  sylw ;  ac 
y  maent  yn  sicr  yn  tywys  i'r  casgliad  fod  y  cysgodluniau  a  ddewiswyd  gan  y 
prophwyd  wedi  eu  deilUo  oddiwrth  y  cerfíadau  Assyriaidd." 

Cyn  gadael  y  cerfddelwau  hynod  hyn,  nis  gaUwn  ymattal  rhag  rhoddi 
ger  bron  ein  darUenwyr  un  dyfyniad  aUan  o  waith  yr  hybarch  a'r  dysg- 
edig  Faber,  yn  ei  hanes  am  ddechreuad  eüun-addoUaeth.  Y  mae  ei  sylw- 
adau  yn  rhai  hynod  iawn,  yn  enwedig  pan  y  eofir  eu  bod  wedi  eu  hysgrif- 
enu  flyneddau  lawer  cyn  bod.  sôn  am  y  darganfyddiadau  rhyfeddol  yn 
Nimroud.  Amcan  Mr.  Faber  ydyw  profi  nad  oedd  eUun-addoliaeth  ar  ol 
y  dUuw  yn  dctÌHi  amgen  na  Uygriad  o'r  gwir  addoliad  patriarchaidd  eyn- 
ddüuwiaidd,  a  bod  yr  eUun-addoliad  yma  yn  cyfeirîo  at  y  cerubiaid  yn 
Mharadwys.  Ymddengys  i  ni  fod  y  darganfyddiadau  hyn  yn  myned 
ymheU  iawn  tuag  at  gadamhau  ei  dybiaeth.  Gan  adael  allan  osodiadau 
cyntaf  ei  ymresymiad,  nyni  a  osodwn  i  lawr  yma  gymaint  ag  sydd  yn 
dwyn  perthynaâ  â'n  pwne : — 

"Fel  hyn,  ar  y  naiU  law,  rhaîd  fod  Noah  a'i  deulu  yn  eithaf  hysbys  o  ffurf  y 
cerubiaid,  ac  hefyd  o'u  harferiad  yn  ngwasanaeth  crefyddol  yr  eglwys  cyu'- 
ddUuwiaidd ;  ac  ar  y  llaw  araU,  naill  ai  yn  ystod  by wyd  y  patriarch  hwnw,  neu 
yn  yr  oes  nesaf  ar  ol  eî  farwolaeth,  rhaid  fod  y  gyfundrefn  hòno  o  eilun-addol- 
uieth  sydd  wedi  ymdaenu  gyda  chymaint  o  unffurfiaeth  dros  wyneb  yr  hoU  ddaear, 
wedi  dechreu  yu  yr  oes  olddylifol,  oddeutu  cyfnod  adeiladaeth  BabeL  Y  mae 
y  wybodaelh,  gan  hyny,  o*r  arwyddluniau  cerubiaidd  wedi  cael  ei  dwyn  i  lawr 
"TL  oesrestrol  hyd  godiad  cudd-dduwiaeth  {mythology)  paganaidd  ar  ol  y  düuw. 

n  awr,  yr  oedd  y  cerubiaid  yn  cael  eu  harfer  yn  addoliaa  y  gwir  Dduw ;  ac  yr 


?- 


300  DINASOEDO    Y    CYNOESOEDD. 

oeddynt  yn  uno,  mewn  un  arwydd  cyfansawdd,  ffurfiau  dyn,  tarw,  llew,  ac  eryr. 
O  ganlyniad,  pan  gododd  eilun-addoliaeth  i  fyny  ymhlith  pobl  ag  oedd  yn  rhaid 
eu  bod  yn  hysbys  o  ffurf  y  cerub,  y  peth  mwyaf  tebygol  yw,  yr  arferent  yn 
addoliad  eu  heilun-dduwiau,  yr  un  arwyddluniau  ag  oeddid  wedi  cael  eu 
gwneuthur  yn  hybarch  trwy  eu  cyseeriad  er's  maith  amser  i  addoliad  Duw.  Y 
mae  y  ffaith  yn  perffaith  cydweddu  â^r  dybiaeth  yma.  Yn  mhob  rhan  o*r  byd  y 
mae  y  tarw,  y  Uew,  yr  eryr,  a  dyn,  wedi  cael  eu  cyfrif  yn  arwyddluniau  cysegr- 
edig.  Rhaid  fod  yr  hybarchedd  unffurfiol  hwn  wedi  deillio  o  un  dechreuad 
cyflíredinol ;  ni  ellir  caei  }t  un  tarddiad  cyffredinol  hwnw  ond  yn  yr  amser  pan 
yr  oedd  holl  ddynoh^w  yn  ff urfio  dim  ond  un  gymdeithas ;  ni  ellir  gosod  hant'od- 
lad  yr  un  gymdeithas  hòno  vn  ddiweddarach  nag  amser  adeiladaeth  y  tẃr;  o 
ganlyniad,  ni  ellir  priodoliaddoliadcyntafyr  arwyddluniau  hyny  i  oes  adiwedd- 
arach  nag  un  Nimroud ;  ond  rhaid  fod  ffurf  y  cerubiaid  arwyddol  yn  dra  adna- 
byddus  yn  yr  oes  hòno,  oes  a  hynodwyd  trwy  ddechreuad  y  gyfundrefn  mytJu>- 
lofftcal,  yr  hon  a  gariwyd  wedi  y  gwasgariad  i  bob  talaeth  o'r  byd.  Gan  hyny, 
gan  fod  gwir  batriarchiaeth  a  dechreuad  eilun-addoliaeth  yn  cyfarfod  fel  hyn 
yn  gydamserol — ^gan  fod  yn  amlwg  fod  yr  olaf  yn  Uygriad  o*r  blaenaf — gan  mai 
y  tri  dull  anifel  ag  oedd  yn  ffurf  cyfansawdd  y  cerub  ydynt  yn  union  y  tri 
sydd  yn  gyffredinol  wedi  cael  eu  parchu  gan  y  cenedloedd  o'r  amseroedd  cynaraf 
— ni  welaf  fi  pa  fodd  y  gallwn  ni  yn  rhesymol  ochel  y  casgliad,  pa  fodd  bynag 
yr  oedd  y  paganiaid  jn  cymhwyso  yr  arwyddluniau  o'r  tarw,  y  líew,  a'r  eryr,  eu 
bod  wedi  cael  eu  benthyca  yn  y  lle  cyntaf,  oddiwrth  yr  anifeiliaid  hyn  fel  yr 
oeddynt  wedi  eu  cydgysylltu  à'u  gilydd  yn  ffurf  y  cerubiaid." 

Yn  awr,  nyni  a  adawn  j  prophwydi  eraill,  ac  a  gyfeiriwn  eîn  sylw  yn 
unig  at  brophwydoliaethau  Nahum.  Yr  oedd  Nahum  yn  brophwyd 
peröiynol  i'r  deg  llwyth ;  a  ganwyd  ef,  yn  ol  barn  Jerome  ac  eraill,  yn 
Elkesi,  yn  Galilea.  Geilw  ei  hun  yn  Nahum  yr  Eicosiad.  Y  mae  pentref 
o'r  enw  Elcosh  yn  aros  eto,  yr  hwn  sydd  o  fewn  taith  teirawr  i  Mosul,  ac 
a  gyfanneddir  gan  Nestoriaid.  "  Cynnwys,"  médd  Mr.  Layard,  "  yn  ol 
traddodiad  tra  chyffredinol,  feddrod  Nahum  y  prophwyd.  Perchîr  y  lle 
yn  fawr  gan  y  Mahometaniaid  a'r  Crîstionogion,  ond  yn  neillduol  gan  yr 
luddewon,  y  rhai  a  gadwant  yr  adeilad  mewn  cyweiriad,  ac  a  ymgasglant 
yma  yn  niferoedd  mawr  ar  rai  tymmorau  penodol  o*r  flwyddyn."  An- 
rhydeddir  ef  yn  neillduol  gan  yr  luddewon,  am  mai  efe  a  anfonwyd  i 
gyhoeddi  cwymp  dinas  ardderchog  Ninifeh.  Dechreua  ei  brophwydoHaeth 
trwy  ddadgan  triniaethau  yr  Arglwydd  tuag  at  ei  elynion  a  thuag  at  ei 
gyfeillion  hefyd.  Ac  yn  y  bedwaredd  adnod  ar  ddeg,  y  mae  yn  myned 
ymlaen  i  fanylu  ar  ddinystr  "  dinas  y  gwaed." 

"  Gwnaf  dy  fedd"  (adn,  xiv).  Gellir  dyẁedyd  yn  wii*  fod  hoU  rwysg 
a  mawredd  Assyria  wedi  eu  claddu  er's  talm;  eithr  oni  ellir  cael  ystyr 
dwysach  i'r  ymadrodd  pan  y  dygir  i*r  meddwl  y  crugiau  mawrion  sydd 
wedi  bod  iV  gweled  yn  awr  er's  pum  canrif  ar  hugain  ar  y  gwastadedd 
lle  gynt  y  safai  y  ddinas  ?  Onid  ydynt  yn  debyg  i  feddau  mewn  mynwent? 
— ^yn  "  feddau  "  ymherodraeth  Assur  ? 

Dy  wedir  hefyd  yn  yr  un  adnod,  "  Toraf  o  dŷ  dy  dduwiau  y  gerfíedig 
a'r  dawdd  ddelw."  Yn  awr,  er  y  gellir  golygu  y  geiriau  hyn  fel  rhag- 
fynegiad  cyffredinol  am  ddinystr  eilun-addoliaeth  Assyria  yr  un  pryd  a'r 
deymas — ^y  teflid  gwarth  a  dirmyg  ar  y  duwiau  hyny  na  allent  amddiflyn 
na  gwared  eu  haddolwyr ;  eto  y  mae  ychwaneg  o  bwys  a  grym  yn  cael  eu 
rhoddì  iddynt,  pan  y  canfyddir  fod  y  brenin,  yn  ol  bam  Mr.  Layard,  yn 
preswylio  mewn  teml,  ac  hyd  yn  nod  yn  cael  ei  addpli  megys  duw ;  a  bod 
y  deml  neu  y  paias  breninol  yn  llawn  o  gerfddelwau.    "  Y  mae  yn  debygol/' 


DINASOEDD   Y   CYNOBSOEDD.  301 

meddai,  "  fel  y  sylẅais  o*r  blaen,  fod  preswylfod  y  brenin  ajr  yr  un  pryd 
yn  demly  a  thybid  ei  fod  yntau  ei  hun,  naill  ai  wedi  ei  gynnysgaethu  â 
phrîodoliaethau  dwyfol,  neu  yn  cael  ei  olygu  fel  cysgod  o'r  prif  dduw  a 
ddangosìr  drwy  y  cerfiadau.  Y  mae  y  lluniau  asgellog,  hyd  yn  nod  yr  un 
â'r  pen  eryr,  yn  gweini  iddo  ef.  Ymddengys  ei  holl  weithrediadau,  pa  un 
ai  mewn  rhyfel  neu  heddwch,  fel  yn  gysylltiedig  â'r  grefydd  wladol,  a 
chredid  eu  bod  oll  o  dan  nodded  ac  arolygìaeth  y  duwdod.  Pan  ddarlunìr 
ef  mewn  rhyfel,  y  mae  y  llun  asgellog  yn  y  cylch  yn  hofian  uwch  ei  ben, 
yn  annelu  ei  fwa  uwch  ei  ben,  neu  yn  cydfuddygoliaethu  âg  ef.  Y  mae 
ei  ymdrechiadau  â'r  llew,  neu  anifeiliaid  arswydus  eraill,  nid  yn  unig  yn 
dangos  eî  wroldeb  a'î  fedr,  ond  ar  yr  un  pryd  yn  cysgodi  ei  nerth  a*i 
ddoethineb  goruchel." 

Ar  ol  hyn,  y  mae  y  prophwyd  yn  rhoddi  darlunìad  mawreddus  o  warch- 
aead  y  ddinas,  ynghyd  â  desgrifiad  o'r  milwyr.  "Tarian  ei  wŷr  grymus  a 
liwiwyd  yn  goch,  ei  wŷr  o  ryfel  a  wisgwyd  âg  ysgarlad;  y  cerbydau 
fyddant  gyda  lampau  tanllyd  y  dydd  y  byddo  ei  arlwy,  a'r  fíynnidwydd  a 
ysgydwir  yn  aruthrol."  Sylwasom  o'r  blaen  {tttdaH.  214)  ar  gyfíredinol- 
rwydd  y  lliw  coch  ar  y  cerfddelwadau,  a  dywed  Mr.  Layard  ei  fod  yn 
rhagori  ar  un  yr  Aipht.  Byddai  tarianau  y  milwyr  yn  cael  eu  gwneuthur 
o  grwyn  teirw  wedi  eu  lliwio  yn  goch,  a  gwisgid  y  milwyr  mewn  dillad  o 
ysgarlad  dysglaer.  "  Y  cerbydau  fyddaiit  gyda  lampau  tanllyd."  Mae 
yn  debygol  fod  y  geiriau  hyn  yn  cyfeirio  at  y  pladuriau  o  ddur  gloew  a 
roddìd  yn  echyl  cerbydau  rhyfel,  y  rhai  a  fyddent  yn  debyg  i  dân  pan 
fyddai  y  cerbydau  yn  cael  eu  gyru  yn  ffi-om,  ac  "  yn  cynddeiriogi  yn  yr 
heolydd."  Er  fod  cerbydau  rhyfel  yn  bethau  oeddynt  yn  perthyn  i  bob 
cenedl;  eto,  y  mae  yn  amlwg  fod  gan  Ajssyria  ryw  ymffi-ost  neillduol 
ynddynt ;  oblegid  nid  oes  braidd  yr  un  basddelwad  na  welir  amledd  o 
gerbydau  wedi  eu  Uunio  ami.  **  Y  ffynnidwydd  a  ysgydwir  yn  aruthrol." 
Nid  yw  yr  ymadrodd  yma,  fe  allai,  ddim  mor  amlwg  ar  y  cyntaf,  ond 
trawsenwad  yw  am  waewfíÿn  y  müwyr  yn  y  cerbydau.  A  chan  fod  y 
cẁn  ffawydd  i'w  weled  yn  aml  yn  nwykw  y  lluniau  ar  y  cerfíadau,  ac  yn 
addum  ar  yr  adeiladau  301  y  bâsddelwadau,  y  mae  yn  debygol  fod  gan  y 
prophwyd  gyfeiriad  neillduol  at  y  pren  hwn,  fel  yr  un  yr  arferai  yr  Assyr- 
iaid  i  wneuthur  eu  gwaewfíyn  o  hono. 

Wrtìi  edrych  ar  y  dinystr  a  r  anghyfannedd-dra  oedd  i  ddyfod  ar  warthaf 
y  ddinas  ddîofrydedig,  y  mae  y  prophwyd  yn  gofyn,  "  Pa  le  y  mae  trigfa 
y  llewod,  a  phorfa  y  cenawon  llewod  ?  Ue  y  rhodiai  y  Uew,  yr  hen  lew,  ac 
nid  oedd  a'ì  tarfai !  Y  Uew  a  ysglyfaethodd  ddigon  i'w  genawon,  ac  a 
dagodd  i'w  lewesau,  ac  a  lanwodd  âg  ysglyfaeth  ei  ffau,  a'i  loches  âg 
yspail."  Y  mae  priodolrwydd  a  grym  neillduol  yn  y  geiriau  hyn,  fel  y 
maent  yn  cael  eu  rhoddi  yn  ofyniad  i  brifddinas  Assyria.  Fe  glybüwyd 
sŵn  y  Uew  yn  nghoedwigoedd  a  mynyddoedd  y  tir  hwnw,  yn  gwneuthur 
iddynt  grynu  gan  ei  ruadau ;  ac  fel  hyn  yr  oedd  wedi  dyfod  i  fod  yn  hoff 
addumlun  gan  y  Ninifeaid.  Heblaw  y  delwau  â  phenau  Uewod  iddynt,  y 
mae  y  bâsddelwadau  yn  cynnwys  darluniadau  o  heUad  Uewod  yn  eu  holl 
rwysg  cyffiroawl.  Y  mae  eu  dodrefh  hefyd  wedi  eu  haddumo  à  Uuniau  y 
Uew ;  mae  Uun  Uew  ar  wain  eu  cleddyfau,  a  cherfir  coesau  eu  troedfeinc- 
ìau  ar  lun  palf  Uew.  Cafwyd  un  ar  bymtheg  o  ddelwau  Uewod  bychain  o 
bres  yn  im  o'r  ystafeUoedd,  a  thybiai  Mr.  Layard  eu  bod  yn  cael  eu 
defayddio  fel  pwysau  yn  eu  clorianau.     Yn  gwybod  eu  hoffder  at  y  Uun 

1850.]  Y 


302  DINA80BDD   T   CTN0S80EDD. 

hwDy  ac  fel  yr  ymflfrofitieiìt  ea  bod  ea  hmuûn  fel  llewod  ymhliih  y  oenedl- 
oeddf  tueddwyd  Nahum  i  gymeryd  cymharûeth  oddiwrth  eu  hoff  addum- 
hsDf  paa  y  galwodd  ea  dioas  yn  *'  drigÊi  y  Hewod."  T  mae  yr  Arglwydd 
yn  diwanega  ymhellach,  yn  y  diydedd  adnod  ar  dd^,  **  Ẅele  fi  yn  dy 
erbyny  medd  Aiglwydd  y  Uuoedd ;  a  mi  a  losgaf  &.  dierbydau  yn  y  mwg, 
a'r  cleddyf  a  ddiía  dy  lewod  ieoainc ;  a  thoraf  ymaîtìi  o'r  ddaear  dy  ysglyf- 
aeth,  ac  ni  chlywir  mwy  lais  dy  genadau."  Y  mae  yr  ymadrodd  okûf  yma  yn 
eadw  i  íyny  y  gyfièlybìaeth — er  cymaîntfa  cryfdwr  llew  Nìnifeh,  a'r  maint 
fyddai  ei  arswyd  ar  y  cenedloedd  o  amgylch,  ni  chlywir  mwyach  lais  eì 
ruad.  Y  mae  ei  phechod  wedi  ei  goddiweddyd ;  am  h^-ny,  ^^  Gwae  ddinas 
y  gwaed'' — ^y  ddinas  oedd  yn  barhaus  yn  llarpìo  eî  gelynion — '^  a'r 
ysglyfaeth  heb  ymado."  Fe  fu  pobl  etholecüg  Duw  unwaith  yn  ysglyfaeth 
iddi— y  d^  llwyth  a  ddygwyd  yn  gaeth — ond  yn  awr  y  mae  yr  Arglwydd 
yn  dìal  eu  g^aed*  ac  yn  talu  y  pwyth  î'w  gelynion. 

Wedi  crybwyll  yn  y  modd  yma  am  bechodau  Ninìfeh,  y  mae  y  prophwyd 
yn  myned  drache^  i  ddarlunio  ei  gwarchae  al  dinystr.  **  Sŵn  y  fOÍewyll, 
a  swn  cynhwrf  olwynion,  a'r  march  yn  prando,  a'r  oerbyd  yn  neidìo.  Y 
marchog  sydd  yn  codi  ei  gleddyf  gloew,  a'i  ddysglaer  waewffon "  (pen,  üi., 
adn,  2,  3).  Llawer  gwaith  y  bu  heolydd  y  ddmas  hòno  yn  adseìnio  gan 
brandad  y  meirch  yn  ymbarotoi  i'r  fi-wydr,  a  thrwst  olwynion  y  cerbydau 
rhyfel  yn  ymbrysuro  aülan  i'r  gwastadedd  i  gyfarfod  y  gelynion.  Yn  wir, 
y  mae  y  dyfyniad  a  roddir  yn  nechreu  yr  erthygl  bresennol,  yn  dyweyd 
fod  ôl  olwynion  y  cerbydau  i'w  gweled  eto !  Ac  y  mae  y  bâsddelwadau 
ar  y  parwydydd  fel  pe  baent  yn  dwyn  y  cwbl  ger  gwydd  ein  llygaid  eto. 
Wrth  edrych  ar  y  rhai  hyn,  yr  ydym  fel  pe  byddem  yn  gweled  y  cerbyd- 
wr  yn  defìiyddio  y  ffirewyU,  a  braidd  na  aüem  ddychymygu  ein  bod  yn 
dywed  trwst  olwynion  y  cerbydau.  Dengys  y  bâsddelwadau  awydd-ŵyd 
y  meìrch  fel  y  maent  yn  cael  eu  gyru  ymlaen ;  ac  nid  oes  dim  i'w  canfod 
yn  andach  ar  y  rhai  hyn  na'r  march  a'r  marchogwr.  Ac  yr  oedd  Oaldea 
erioed  yn  nodedig  am  ei  meirch  a'i  marchogion.  Dywed  Ezedel  am  d 
''dugiaid  a'i  thywysogion,"  eu  bod  "o  wýr  ieuaînc  dymunol  i  gyd,  yn 
farchogion  yn  marchogaeth'mdrch."  At  y  meirch  a'r  marchogion  hyn  y 
cyíemsi  Hosea  (pen.  xìy.  3) :  ^^  Ni  all  Assur  ein  hachub  ni ;  ni  farchogwn 
ar  feirch ;"  ac  am  danynt  hwy  yr  ysgrífenodd  Habaeuc  (pm.  L  8),  "  A'i 
feirch  sydd  fuanaeh  na'r  llewpardiaid.''  Yn  y  darluniadau,  fel  y  gellir 
canfod  yn  y  desgrífiad  o  honynt  yn  y  rhìfyn  o'r  blaen,  y  mae  y  mìarchog- 
ion  yn  gyffiredin  bob  yn  ddau,  un  yn  tynu  yn  ei  fwa,  a'r  Uall  yn  dal  awen- 
au  y  meirch ;  ac  y  mae  Mr.  Layard  yn  rhoddi  canmoliaeth  mawr  i  luniau 
y  meirch.  Dywed  eu  bod  wedi  eu  tynu  i'r  byw,  ac  o'r  fath  ragoraf.  Y 
mae  y  boen  a  r  drafferth,'*  meddai,  "  a  gymerwyd  gyd  â'r  marchwisgoedd, 
yn  dangos  hoffder  yr  Assyriaid  at  feirchy  a  rhydd  y  cerfiadaa  edamplau 
hynod  o'r  addumiadau  cywraîn  â  pha  nd  yr  arferent  eu  gwychu." 

Ond  er  yr  holl  rwysg  a'r  mawredd  yma,  ac  er  cymaiat  oedd  eu  hym- 
ffi*ost  yn  eu  meirch,  a'u  hyder  yn  eu  cerbydau,  y  mae  y  prophwyd  yn 
hysbysu  y  deuai  dydd  o  gelanedd  arnynt,  dydd  y  byddai  eu  Uaddedigìon 
mor  aml  fel  y  trìpient  wrth  eu  cyrff  hwynt;  ae  yn  yr  hwn  ni  aDai  eu 
meirch  eu  hachub,  na'u  cerbydau  eu  gwaredu.  Yr  oeddynt  i  gael  eu  gosod 
yn  ddirmyg  i'r  holl  genedloedd,  ac  ni  byddai  a  dosturíai  wrthynt.  "  Wele, 
fi  i'th  erbyn,  medd  Arglwydd  y  lluoedd,  a  dadguddiaf  dy  odre  ar  dy 
wyneb,  a  gwnáf  i  genedloedd  weled  dy  noethnì^  ao  i  déyraâsoedd  dy 


DINA0OEDD   Y  CTNOESOEDD.  303 

warth.  A  thaâaf  fflaidd  bethau  arnat,  a  gwnaf  di  yn  wael,  a  gosodaf  di  yn 
ddryeh"  (jpen.  üi.  ô,  6).  Beth  yw  y  cloddiadau  diweddar,  ond  "dad- 
guddiad  eî  godre?"  ao  onid  yw  cenedloedd  yn  gweled  ei  noethni? 
Addumir  museuma  Prydain  a  Ffrainc  â  gweddillion  o  balasau  Ninifeh. 
Yn  y  modd  yma,  y  mae  y  teirw  asgellog,  a'r  duwiau  pen  eryrol  yn  cael  eu 
dangos  i  bawb,  bychain  a  mawrion,  a  ddewisant  fyned  i  edrych  amynt,  yn 
nwy  brifddinasoedd  y  cenedloedd  mwyaf  urddasol  jrmhlith  teymasoedd  y 
byd,  Onid  yw  gwarth  Ninifeh  wedi  .cael  ei  wneuthur  yn  hysbys  i  bawb? 
ac  onid  yw  yn  wirioíiedd  i*r  llythyren  ei  bod  wedi  cael  "ei  gosod  yn 
ddrychr 

Crybwylla  y  prophwyd  hefyd  amryw  weithiau,  y  byddai  i  dân  gael  ei 
ddefìiyddio  yn  ninystr  y  ddinas.  "  Tân  a  ysodd  dy  fkrm  " — "  yna  y  tân 
a'th  ddifa.''  Y  mae  Mr.  Layard  yn  barhaus  yn  sôn  am  efieithiau  tân  ar  y 
Hechau  a'r  defnyddiau  yno.*  Yr  oedd  llawer  o'r  cerâadwaith  a'r  llechau 
yn  tori  yn  deilchion  pan  y  ceisid  eu  symud  ymaith,  drwy  eu  bod  wedi  eu 
calchlosgì  gan  wres.  Dy wed  ar  un  achlysur,  "  Yr  oedd  yn  amlwg  yn  awr 
bod  adeiladau  mawrion  yn  y  crug,  ac  er  bod  rhai  wedi  cael  eu  dystrywio 
gan  dân,  eto  yr  oedd  erajll  wedi  dîanc  rhag  y  cydlosgiad."  Cwyna  yn  un 
o'i  lythyrau  diweddaf,  fod  llawer  o'r  cerfiadau  wedi  cael  eu  niweidio 
gymaüit  gan  dán,  fel  mai  prìn  y  goddefent  eu  symud.  Credir  hefyd  fod 
y  trígolion  wedi  llosgi  lìawer  o  honynt  er's  canrifoedd,  er  mwyn  eu 
gwneuthur  yn  galch ! 

A  dyma  gyflwr  Ninifeh !  y  ddinas  y  bu  ei  '^  rhai  coronog  fel  locustiaid, 
a'i  thy wysogion  fel  oeiliogod  rhedyn  mawr !"  Prophwydasai  Zephaniah 
hefyd  am  Ninifeh,  *<  Efe  a  wna  Ninifeh  yn  anghyfannedd,  yn  sych  fel  y 
diffeîthwch."  A  pheth  a  ddywed  Mr.  Layard?  "Crwydrai  y  llygad 
dros  ddifieithdir  crâs  a  diflfrwyth,  ar  draws  yr  hwn  yn  achlysurol  yr 
ysgubai  y  corwynt,  gan  lusgo  gyd  âg  ef  gwmwl  o  Iwch."  Fel  y  mae  y 
brophwydoliaeth  wedì  cael  ei  chyflawni  i'r  llythyTen !  Pa  olygfa  a  allasai 
fod  yn  fwy  Uwm — pa  ddinas  yn  fwy  ^^  gwag,  a  gorwag,  ac  anrheithiedig  " 
na  Ninifeh^  fel  y  dûrlunir  hi  gan  ein  teitibiwr  mewn  Ue  arall  ? — *^  Yr  oedd  y 
jaeÌDalt  wiih  y  müoedd  ymhlith  yr  adfeilion;  tra  ar  droau  y  byddai  y 
ddylluan  yn  anfon  allan  ei  hoernad  alarus.  Ein  tân  a  daflai  fflam  welw 
ar  y  crug  mawr,  yn  g¥naeuthur  iddo  ymddangos  yn  debyg  i  fynydd  rhyng- 
om  a'r  awyr,  yn  dadgan  adfeiliad  dyn  yn  gystal  a  natur." 

Ac  yn  awr,  onid  oes  llaìs  eglur  i'w  gly  wed  yn  y  pethau  hyn  ?  Onid  yw 
yr  Arglwydd  fel  yn  oeryddu  yr  anflyddwyr  a'r  "gwatwarwyr  sydd  yn 
rhodio  yn  ol  eu  chwantau  eu  hunain,  ac  yn  dywedyd,  Pa  le  y  mae  addewid 
ei  ddyfodiad  £f  ?"  Onid  yw  fel  yn  galw  i  fyny  grugiau  gwastadedd 
Nimroud,  fel  cynnifer  o  dystion  i  lefara  o  blaid  ei  %ddlondeb  i'w  air  ? 
Ao  onid  yw  ar  yr  un  pryd  yn  nerthu  fiydd  y  rhai  sydd  yn  credu  yn 
ngwirìonedd  ei  addewidion  ?  Oblegid  os  jw  y  cwbl  a  lìlgddywedwyd  am 
Ninìfeh  wedi  cael  eu  oyflawni  yn  fÿddlawn,  yn  wirioneddol,  ac  yn  llythyr- 
enol,  a  baUa  un  gaîr  a  ddaeth  allan  o'i  enau  £f  ?  Mor  sicr  a  bod  Ninifeh 
wedi  dyfod  yn  "  wag,  a  gorwag,  ac  anrheithiedig,"  am  mai  yr  Arglwydd 
a'i  llefarodd;  mor  sicr  a  hyny  y  bydd  **i'r  anialwch  a'r  anghyfanneddle 
lawenychu  o'u  plegid,  ao  y  bydd  i'r  diffeithwch  hefyd  orfoleddu  a  blodeuo 
fel  rhosyn."  « Yn  wir,  yr  wyf  yn  dyfod  ar  frys.  Amen.  Yn  wir,  tyred 
Arglwydd  lesu." 

^  Owel  ein  rhifyn  dìweddaf,  tudal,  208. 
Y  2 


304 


AFLESOLDEB  YR  EISTEDDFODAU  PRESENNOL,  AR 

ANGHENRHEIDRWYDD  AM  FODDION    MWY 

EFFEITHIOL  I  GOETHI  lAITH  A  LLEN- 

ORIAETH   CYMRU. 

Yn  ol  pob  hanesion  sy  genym  ar  gof  a  chadw  am  ddefodau  yr  hen  öymry 
gynt,  yr  oedd  eu  holl  lenorìaeth  yn  gyfyngedig  o  fewn  cyffînìau  yr  hyn  a 
elwid  Barddas;  a  barna  rhai  fod  y  dysgawdwyr  yn  dri  dosbarth,  Der- 
wyddon,  Beirdd,  ac  Ofyddion.  Dywedir  hefyd  mai  gorchwyl  arbenìgol  y 
derwydd  oedd  dysgu  crefydd  i'r  bobl ;  mai  gwaith  penodol  y  bardd  oedd 
gweini  mewn  llys  barn,  cofrestru  achau  tywysogion  a  goreugwyr  y  genedl, 
canu  mawl  y  rhyf elwy r,  y  pendefigion,  a'r  du wiau ;  ac  mai  parthddysgeidiaeth 
neiUduol  yr  ofydd  oedd  meddyginiaeth,  dewiniaeth,  a  cherddoriaeth.  Y 
sawl  a  wahaniaethant  y  swyddi  fel  hyn,  a  dybiant  mai  urdd  derwyddoedd 
y  barchedicaf  ac  uchaf  yn  y  írawdoliaeth,  yna  bardd,  ac  yn  olaf  ofydd : 
ond  dadleua  eraîll,  ar  gadamach  seiliau,  fe  allai,  fod  bardd  a  derwydd  yn 
yr  hen  amserau  yn  eiriau  cyfystyr,  a'u  swyddi  yn  gyfunrhyw,  ac  nad 
oedd  ofyddion  yn  amgen  na  dysgyblion  ac  ymgeiswyr  am  urddau,  tebyg  i 
efrydwyr  mewn  colegau  yn  yr  oes  hon.  Hyn  sy  ddilys,  fod  y  derwyddon 
oll  yn  feirdd,  os  nad  oedd  y  beirdd  cyflawn  urddedig  oÚ  yn  dderwyddon. 
Tybir  y  cadamhëir  y  syniad  yna  yn  y  dyfyniad  canlynol,  "  Derwydd  yw 
baxdd  wrth  bwyll,  ansawdd,  a  gorfod ;  ac  ei  swydd  yw  athrawiaethu/' — 
Barddcu.  Gan  hyny,  ystyrir  derwydd  a  bardd,  yn  y  traethodyn  hwn  yn 
gydraf,  gyfystyr ;  ac  ymddengys  mai  fel  hyn  y  golygai  Caisar  hwynt. 

.  Dy wedir  fod  y  derwyddon  a  beirdd  yn  dra  enwog  mewn  duwinyddiaeth, 
athroniaeth,  meddyginiaeth,  a  chelfyddydau  eraill;  neu  yn  ngeiriau  Oaisary 
eu  bod  "  yn  dadlu  llawer,  ac  yn  dysgu  yr  ieuenctyd  mewn  amryw  bethau 
perthynol  i'r  ser  a'u  mudiadau,  maintiolaeth  y  ddaear,  efieithiau  anianyddol, 
ac  ynghylch  gallu  îwî  awdurdx)d  y  duwiau  anfarwol. 

O  herwydd  uchelfri  derwyddon  Ynys  Prydain  mewn  dysgeidiaeth,  an- 
fonid  gwŷr  ieuainc  o  Ffrainc,  a  manau  eraill,  yma  i  efrydio ;  ac  mor  amryw- 
iol,  manwl,  a  dyrys  oedd  y  gwyddianau  a  ddysgid  iddynt,  fel  y  byddent 
am  yspaid  hirfaith  yn  myned  drwy  yr  holl  gylchddysg ;  a  dy wedir  mai 
ucheled  oedd  dysg  derwyddon  yr  ynys  hon  yn  nghyfrif  y  byd  yr  ámser 
hwnw,  fel,  pan  gyfodai  dadleuon  o  bwys,  hyd  yn  nod  yn  mysg  dysgedig- 
ion  Athen,  mai  yma  yr  anfonid  am  benderfyniad ;  ac  â  hyn  y  cytuna  geîr- 
iau  Caisar,  "  Yma  y  cyrcha  pawb  sydd  â  dadleuon  rhyngddynt,  ac  a  ymoa- 
tyngent  i'w  pendérfyniadau.  Meddylir  i'r  sefydliad  (derwyddol)  gael  ei 
ddechreuad  yn  Brydain,  ac  yn  awr,  y  sawl  a  ddymunant  gael  gwybodaeth 
fanylach  ynddo  a  deithiant  yno  am  ddysg." 

"  Mae  un  penaeth  ar  yr  holl  dderwyddon,"  medd  Caisar,  "  yr  hwn  sydd 
yn  meddu  awdurdod  arbenigol  yn  eu  plith.  Pan  fyddo  y  penaeth  hwn 
îarw,  os  bydd  i  ry w  un  ragori  ar  y  lleill,  dewisir  ef  yn  ei  le ;  ond  os  bydd 
amryw  ymgeiswyr,  ymdrechir  am  y  flaenoriaeth  trwy  gyfrwng  arfau/'  Y 
penaeth  hwn  a  elwid  gany  Cymry,  Archdderwydd,  ac  weithiau  Dryw;  a 
phreswyliai  yn  gyflredin,  medd  hanesion,  yn  Ynys  Môn,  mewn  Ue  a  elwîr 


AFLESOLDEB    YR   EI8TEODFOOAU    PRESENNOL.  305 

ar  ei  enw  hyd  heddyw,  Trér  chyw;  a  chyfanneddai  derwyddon,  beirdd,  ac 
ofyddion  g^Uaw  ìddoy  mewn  Ueoedd  a  elymr  wrth  eu  henwau,  Bod  dnêdanf 
Tre'r  beirddy  a  Bodoŵyr. 

Yr  oedd  y  beirdd  a  derwyddon  yn  traddodi  eu  holl  ddysg  a'u  hathraw- 
iaeth  ar  bob  pwnc,  fel  y  cesglir,  mewn  mydr;  a  chadainhëir  hyn  gan 
Caisar : — "  Dysgir  hwy  (dysgyblion)  i  adrodd  nifer  llîosog  o  bennillion,  fel 
y  bydd  rhaî  yn  aros  dan  eu  dysgyblaeth  am  ugain  mlynedd ;  ac  ystyriant 
fod  gosod  y  pethau  hyn  mewn  ysgrìfen  yn  anghyfreithlawn."  O  herwydd 
yr  yspaid  hirfaith  o  amser  sy  wedi  treiglo  er's  oes  y  gwir  dderwyddon,  ac 
oblegid  eu  gofal  eiddigus  hwythau  dros  ddirgelu  eu  cyfrìnion  rhag  y  ẁerin, 
prin  y  geliir  dysgwyl  i  nemawr  o'u  daliadau  ddisgyn  yn  ddilwgr  hyd  atom 
ni;  ond  bemir,  medd  Camhuanawc,  "fod  yr  hen  gyfansoddiadau  yn  y 
mesur  a  elwir  Englyn  Milwr,  yn  dangos  y  duU  yn  mha  un  y  corflfolent 
y  derwyddon  eu  haddysgiadau  cyffiredinol ;  ac  ysgatfydd  y  dichon  ambeU 
ban  neu  ymadrodd  fod  mor  hen  a'r  oesoedd  derwyddol."  Dyma  ychydig 
anghreìfitiau  o'r  hen  Englyn  Müwr,  o  waith  rhai  o'r  beirdd  hynaf  sydd  ar 
gael ;  a  gwelir  bod  y  penmU,  yn  gyffiredin,  yn  cynnwys  sylwedd  y  wers  yn 
y  ban  olaf : — 

"Diaspad  wererif  yar  yan  kaer, 
Hyd  ar  Duw  i  dodir, 
Ownawd  gwedi  traha  trane  hir. 

A  glyweisti  a  gant  Ayaon, 
Fab  TaUessin  gerd  goyyon/ 
Ni  chel  gnid  gystud  ealon. 

TstafeU  Oynddylan  ys  ty well  heno, 

Heb  d&n,  heb  ganwyll, 

Namyn  Duw,  pwy  a'm  dyry  pwyll  ? 

Eiry  mynydd,  rhudd  rhedyn, 
Gorchwiban  gwynt  uwch  ewyn ; 
Goreu  canwyll  pwyll  i  ddyn." 

Oblegid  mai  ar  ganiad,  yn  debyg  i  hynyna,  y  trosglwyddai  y  beirdd  a 
derwyddon  eu  hoU  athrawiaeth  ar  bob  pwnc,  fel  y  sylwyd  eisoes,  i'w  dysg- 
ybUon  ac  i'r  werin,  gellir  casglu  yn  deg  oddiwrth  hyny  o'u  hanes  sydd 
ar  glawr,  ddarfod  i'w  holynwyr,  er's  oesoedd,  yn  dra  chamsyniol  hefyd, 
dybied  mai  barddoniaeth  oedd  prif  ddysgeidiaeth  y  derwyddon :  mewn 
geiriau  eraUl,  bod  ein  hynafiaid  yn  talu  mwy  o  sylw  o  lawer  i  blisgyn  dysg 
nag  i'r  cnewuUyn,  i'r  wisg  nag  i'r  corff  sylweddol.  Er  bod  y  fath  dyb  yn 
sarhad  noeth  ar  gymeriad  y  derwyddon  dysgedig,  ac  yn  hynod  o  ddìsaU 
hefyd,  eto,  ymddengys  mai  yr  amcandyb  plentynaidd  yma  ydy w  prif  saU  yr 
hoU  eisteddfodau  biunidol  y  ceir  hanes  am  danynt.  Bhy w  faldordd  diwerth 
a  diddiwedd  ynghylch  "dosbarth  cerdd  dafod,"  "y  mesurau,"  "y  naw 
gorchan,"  "  y  cynghaneddion,"  "  y  corfanau,"  a  chant  a  mU  o  bUsgach  di- 
sylwedd  eraiU,  mewn  cymhariaeth  i  w»r  wybodaeth,  a  geir  yn  hanes  yr 
Eisteddfodau,  er's  amser  Cader  Farddonol  CaerUeon  ar  Ẅysg,  yn  y 
chweched  ganrif,  hyd  Eisteddfod  Freiniol  Aberffraw,  yn  y  bedwaredd 
ganrif  ar  bymtheg.  Mae  gwirionedd  ein  haeriad  i'w  weled  yn  eglur 
oddiwrth  yr  hanes  cyflawn  a  roddwyd  am  yr  hen  eisteddfodau  yn  y 
"  Traethodydd  "  am  lonawr  diweddaf,  ẁiẃrf.  46 ;  ac  â  hyn  y  cydsaif  y  dy- 
fyniad  cyfieithiedig  canlynol  o  waith  y  Dr.  Pughe ; — ^*  Gwedi  cwympo  o 
Farddas  braidd  i  Iwyr  ddifanooU,  prydyddiaetíí  ydyw  yr  unig  nodwedd  a 


306  AFLB80LDEB  YR 

gadwydy  wrth  yr  hyn  yr  adnabyddìr  yr  hen  fú/ràà  gan  werin  yr  oes  bre- 
sennol ;  am  hyny  nid  ystyriant  hwy  ef  mewn  un  golygiad  ond  fel  prÿdydd 
yn  unig/'  Buasai  yn  bur  fifodus  i  lenoriaeth  Cymru  y  dydd  heddyw,  pe 
nas  adnabyddasai  neb  ond  y  werin  Ghjrmreig  ^^yr  hen  fardd  ond  fel  pryd- 
ydd  yn  unig ;"  ond  y  gwir  ydyw,  ysywaeth,  nad  y  w  gwŷr  yr  eisteddfodau, 
o  oes  î  oes,  y  rhai  a  ^iant  gael  eu  hystyried  yn  "  noddwyr  y  öymraeg," 
yn  **  dderwyddon,  b^rdd,  ac  ofyddion,*'  yn  adnabod  yr  "  ä«»  fcnrdd^"  un 
mymryn  gwell  nag  y  mae'r  werin  yn  ei  adnabod ;  mae  ffîrwyth  eu  gweiih- 
redoedd  yn  profi  nad  ydynt  hwythau  yn  edrych  amo  "  ond  fel  prydyddyn 
unig/'  Mae  y  gwirionedd  amlwg  yma  yn  drychineb  o*r  mwyirf  ar  lenor- 
ìaeth  ein  gwhid,  ac  yn  warth  dihafal  i  ni  fel  cenedl — mae  yn  llawer 
teilyngach  o'r  enw  "  Oufiafan  y  Beírddỳ*  na'r  eiddo  dychymygol  y  bardd 
Gray,  dan  Edward  y  ^ntaf,  yn  nghastell  Caerathrwy.* 

Mae  yn  eithaf  amlwg  nad  oedd  mydr  y  derwyddon  a  chynoeswyr  oenedl 
y  Cymry,  mwy  na'r  eiddo  rhyw  genedloedd  eraill,  yn  cynnwys  dim 
cynghanedd,  yr  hyn,  pondigrybwyll !  a  eîlw'r  Cymry  er's  oesoedd  bellach, 
hairddoniaeth.  Pa  gynghai^d  sy  mewn  pethau  fel  hyn,  a  ganai  yr  hen 
Gymry  gynt? 

"  Seithenin  aaw  dl  allan,  ag  ediych 
Yirdre  yaranres  mor  maes  Gaitneu  rhytoes. 

Cynddylan  calon  milgi 

Pan  ddÌBgynai  Tn  mhymhehi  cftd, 

Celanedd  a  laddai.*' 

Cyffelyb  i  hyna  oedd  eynŷhmedd  y  beirdd  Cymreig  am  oesoedd  lawer. 
Ffaith  anhyblyg  ydyw,  nad  oedd  barddoniaeth  ar  y  dechreu  yn  gwahan- 
îaethu  braidd  ddim  oddiwrth  ryddiaith,  ond  o  ran  mydr  yn  unig ;  a  dilys 
nad  ystyriai  y  derwyddon  a'r  cynfeirdd  mo'r  cyfryw  yn  ddim  amgen  na 
gwigg  i  ddilladu  eu  duwinyddiaeth,  seryddìaeth,  athroniaeth,  meddygin- 
iaeth,  cyfreithiau,  cronichiu  a  hanesion,  &c.  Ac  onid  ydyw  yn  sarhad  o'r 
mwyaf  amom  ni  fel  cenedl,  ein  bod  wedi  treulìo  oesau  meithion  o'n  ham- 
seri  a  gwario  miloedd  ar  filoedd  o'n  harian  yn  yr  eisteddfodydd,  y  eym- 
deithasau  Cymreigyddol,  &c.,  i  bwytho  ac  i  glytìo  hen  wisg  dysgeidiaeth 
ein  tadau,  ac  i  chwareu  efo  hi,  "  fel  plant  mewn  pistyll,"  heb  fod  genym 
braidd  ddim  o'r  corff  sylweddol  mewn  gafael — ^nemawr  ddim  llenoriaeth 
cenedlaethol,  gwerth  gan  estroniaid  dysg^g  dreulio  atnser  i  ddysgu  ein 
hiaith  er  ei  mwyn  ?  Dyksem  ystyried  mewn  pryd  nad  oedd  gosod  ^Jlan 
y  gwyddorau  a'r  celfyddydau  mewn  mydr,  ond  dull  a  arferid.pm^  pedd 
gwybodaeth  yn  ei  babandod — ^pan  oedd  yr  un  dyn  yn  adeiLidu  y.bwẅyn 
y  cyfanneddai  ynddo,  yn  saemîo  yr  aradr  a'r  6g  â'r  sawl  y  trinai.ei  dir,  yn 
gwneyd  ei  fwa  a'i  saetii,  ac  yn  rhuthro  i'r  frwydr,  pan  fyddai  achos  am 
hyny,  yn  erbyn  ei  elyn.  Dylid  cofio  hefyd  nad  y  Cymry  yn  unig  oeddyob 
arfer  gwisgo  eu  dysg  mewn  mydr  pan  mewn  cyflwr  hanner  gwareiddie<%, 
eithr  mai  dyma  dduU  cyntefig  y  nifer  liosocaf  o  genedloedd  y  ddaear ;  ond 
fe  alhd  mai  y  Cymiy  yn  unig  a  fiiont  yn  ddìgon  fibl  i  droi  holl  nerth.  eu 
hathrylith  i  blethu  gehriau — ^i  ^'  ateb  cydseiniaid  a  newid  llafarìaid,"  gan 
esgeuluso  i  raddau  gwarthus  wybodaethau  eraill  sy'n  dyrchafu  oenedl  yn 
ngolwg  dysgedigion  y  byd.  Mae  yn  amlwg  wrth  hanesion  yr  hoU  genedl- 
pedd,  fel  y  cynnyddent  mewn  gwybodaeth  a  dysg,  y  rhoddent  heibio  eu 
dull  babanaidd  o  draddodi  eu  holl  wybodaethau  mewn  mydr»  gan  ddewis 

^  Beanmaris. 


EIBTEDDFODAU     PRESENNOL.  307 

rìiyddiaiüì  fel  duU  manylach  a  chywìrach  i  drosglwyddo  eu  duwinyddiaeth, 
eu  gwladychddysg,  a'u  oelfyddydau  eraìll  i'w  holoeswyr,  a  neìllduo  bardd- 
oniaeth  fel  celfyddyd  ar  ei  phen  ei  hun ;  a  thrychineb  mawr  i  ienoriaeth 
Gymreìg  oedd,  na  fuasai  ein  cenedl  ninnau  yn  gwneuthur  yr  un  modd,  yn 
lle  treulio  eu  holl  amser  a'u  talentau  i  chwareu  efo'r  plisgyn  disylwedd  a 
elwir  cÿnffhanedd. 

Dywed  Caisar  yr  ymgy£arfyddaî  y  derwyddon  «  ar  amser  nodedig  o'r 
âwyddyn  mewn  lle  cysegredig  argyi&niau  y  Oamwtes,  ardal  a  saif,  fel  y 
tybÌTy  yn  nghanol  gwlad  GÂl."  £r  mai  cyfeirìad  sydd  yma,  yn  ddîau,  at 
dderwyddon  y  Cyfandir,  eto,  o  herwydd  maî  gan  dderwyddon  Prydain  yr 
oedd  holl  dderwyddon  Ewrop  yn  cael  eu  cyfarwyddo,  os  nad  eu  Uywodr- 
aethuy  fel  yr  awgryma  Caîsar  ei  hun,  a  chan  y  bemir  y  byddai  archdder- 
wydd  Tre'r  dryw,  neu  genadon  oddiwrtho,  yn  gynnrychiol  yn  yr  holl 
bnf  gymanfaoedd  derwyddol  yn  mhob  man,  gellir  casglu  yn  deg  fod  yr  un 
defodau  yn  arferedig  ganddynt  yn  mhob  gwlad  a  theymaÄ.  Cynnalient  eu 
cymanfaoedd,  yn  ol  pob  tebygrwydd,  yn  flyneddol,  tan  yr  awyr  agored,  ar 
eu  gorseddau  ceryg,  yn  y  cromlechau  a'r  maengylchoedd,  sef  y  temlau 
derwyddol ;  a  thybir  bod  ganddynt  gymanfa  fawr  arbenîg,  unwaith  bob 
tair  blynedd,  lle  y  rhoddid  dedfryd  derfynol  ar  bob  pwnc  dadleuol,  gan  nad 
oedd  un  llys  uwch  i  apelio  ato.  Hwyrach  mai  syrth  o'r  cyfarfodydd  uchel- 
freiniog  hyn  yw  yr  eisteddfodau  a'r  gorseddau  barddol  diles  a  lithrasant  o 
oes  ì  oes  hyd  atom  ni. 

Bellach,  mae'n  llawn  bryd  i  ni  ymofyn  a  ydyw  yr  Ëisteddfodau  presen- 
nol  yn  efleithiol  i  goethi  iaith  a  Uenoriaeth  Cymru  ?  Mae  yn  eithaf  amlwg 
mai  yr  hyn  sy  n  anhebgorol  anghenrheidiol  er  ateb  y  dyben  yma  ydyw 
UyfrcBẅ  Cymraeg  ar  y  gwyddorau  a'r  celfyddydau,  ar  leithyddiaeth,  ar 
Athroniaeth  natiu*ioI  a  moesol,  ar  Bifyddiaeth  a  Mesuroniaeth,  ar  Serydd- 
iaeth,  ar  Fordwyaeth,  ar  Hanesyddiaeth  hen  a  diweddar,  ar  Faânachaeth 
a  Chyíhewidiadíiaeth,  ar  Fwnai  a  Bancìau,  ar  Drefhidîaeth  deuluol  a 
gwladol,  ar  Wladychddysg,  ar  Lyfryddìaeth,  ar  Ddaearyddiaeth  a  Daeareg, 
ar  Anìanaeth,  Milodiaeth,  ac  Adaryddiaeth,  ar  Amaethyddiaeth  a  Gardd- 
wrìaeth,  ar  Goginiaeth  a  DiUadaeth,  ar  AUofyddiaeth  a  Goberwaith,  ar 
Feddyginiaeth  a  Llysieuaeth,  yn  fyr,  ar  bob  gwybodaeth  fiiddiol  ac  ymarfer- 
ol  a  dueddo  i  wneyd  un  yn  ddefnyddiol  fel  dyn  a  dinesydd.  "  Bhywbeth," 
fel  y  dywedwyd  wrthym  yn  ddiweddar  mewn  Uythyr,  "  o  werth  i'r  Cymry 
yn  gyflredìnol — f  r  genedl,  sy'n  eiâeu ;  ac  nid  rhy wbeth  i  f oddhau  y  sawl 
sy  ganddynt  ddigon  o  ddysg  i  ddeaU,  a  dìgon  o  arían  i  brynu  Uyfrau  mewn 
ieithoedd  eraiU." 

Tn  awr,  a  ydyw  yr  Ëisteddfodau  yn  diwaUu'r  Cymry  â  Uyfrau  Cymraeg 
buddiol  ao  ymaif erol  i'r  genedl  Gymreig  ?  Hwynt-hwy  ddìwaUu  y  gene(U 
ft  Uyfrau  Cymraeg !  Pa  lyâuu  Cymraeg  gwerth  eu  darUen  a'u  myfyrio 
gan  y  Cymry  a  gyhoeddwyd  erioed  gan  Eìsteddfod  ?  Ni  cheir  dìm  cymaint 
ag  un  o'r  íath  nodwedd,  hyd  y  coflr,  yn  mysg  eu  hoU  gynnyrchion.  Mae 
yn  wir  i'w  twyU  a'u  pleidgarwch  achlysuro,  fwy  nag  tmwaith,  i'r  Cymry 
gael  cynnyrchion  Ued  wych ;  ond  gŵyr  pawb  nad  i'r  Ëîsteddfodau  y  mae 
diolch  am  y  rhai  hyny.  Y  gwir  yw  mai  rhai  o  brif  nodweddion  yr  Eis- 
teddfodau  ydyw — gwario  mwy  ddeng  waith  o  arìan  am  denti,  a  chiniawau, 
a  ehwrw,  a  chanu,  a  dawnaio,  a  ffiriüon  anfiiddiol  a  fifol,  rhy  liosog  i'w 
henwi,  nag  a  roddant  am  lenorìaeth  o  fath  yn  y  byd;  rhoddi  testunau 
allan,  a  pheri  cynnyrchu  cyfansoddiadau  heb  fod  o  ddim  budd  ymarferol  i'r 


308  AFLBBOLDBB  YR 

geuedl,  a  pheidìo  talu  un  ddimai  at  argrafiu  j  cyfryw,  yr  hyn,  fe  allai,  yw 
eu  bai  lleiaf,  gan  na  fydd  eu  cynnyrchion,  yn  gyffi*edin,  yn  werth  eu  díur- 
llen ;  gwyro  bam,  ac  arfer  pob  twyll  llenorol,  **  yn  ngwyneb  haul  a  llygad 
goleuni,"  gan  roddi  y  gwobrau  i  ethdedigion  y  pwyllgorau  a'r  beimiaid  am 
gyfansoddiadau  y  bydd  hyd  yn  nod  amynt  hwy  eu  hunain  gywilydd  eu 
gweled  yn  ngwyneb  y  rhai  a  wrthodant !  rhoi  mwy  na  hanner  eu  gwobrau, 
yn  fynychy  am  draethodach  a  chanüon  Seisnig,  a  dwyn  yndaen  eu  gorch- 
wylion  braidd  oll  yn  Saesneg ;  cyhoeddi  eu  gloddestau — ^llawer  addasach 
enw  amynt  nag  eiâteddfodydd — dros  bedryûm  byd,  a  gwahodd  beirdd  a 
Uenorion  tlodion  a  Uafurus  "Cymra  benbiJadr"  iddynt,  a'u  gyra  adref 
wed'yn  yn  wagfol,  gwaglogell,  a  somedig ;  a  gwneydhyn  i  gyd,  a  mil  mwy, 
ÿn  enw  Uenoriaeth  Gymreh,  gan  lefain,  "  Oes  y  byd  i'r  Èith  Gymraeg  V' 
Ar  fyr,  maent  yn  gwirio  ìt  Uythyren,  yr  hyn  a  ganodd  hen  Fardd  Nant- 
glyn  i  un  o'r  gloddestau  hyn : — 

"  Wfil  rhag  deddf  Owent  eÌBteddfod— o  hel  beirdd 
I  hnUo  bwrdd  parod ; 
Bhoi  hafen  gn^reren  y  gôd, 
Sis  geihin  i  Sais  gaäiod. 

Rhoi'r  môr  iaeh  wiwber  a  ehweg— a'r  arian 
Am  werym  Saesneg ; 
Prin  gwnaeih  Honddu  daln'n  deg> 
0  barth  anian  Biython^. 

T  braader  tèg  chwêg  a  chwym— a  yrodd 
I  iro  crach  febgym ; 
Beirdd  Cymru  'n  ol  cann  y  cym, 
Cul  rwysg  yn  cael  yr  esgyra." 

Byddai  profi  yr  holl  wirioneddau  hyn,  ac  ugeiniau  eraill  a  ellid  nodi,  am 
afiesoldeb  a  chamdwyaethau  Eisteddfodydd,  yn  Uawer  rhy  faith  ar  hyn  o 
bryd ;  ond  gŵyr  pob  un  sy'n  arfer  darllen  eu  hanes,  er  "  Eisteddfod  Fawr 
Caerfyrddin,"  yn  1450,  hyd  "Eisteddfod  Freiniawl  Aberfl&ŵw,"  1849,  eu 
bod  yn  wirioneddau  ansyfiadwy  am  danynt  oll,  braidd  yn  ddîeithrad. 
Ehoddwn  ychydig  anghreifflâau  o  ymddygìadau  rhai  o'r  eisteddfodau  hy- 
notaf  a  gynnaliwyd,  allan  o  ugeiniau  y  ceir  eu  hanes  yn  y  gwahanol 
fisolion,  &c. 

Dechreuwn  ar  Eisteddfod  Fawr  Caerfyrddin,  1460,  neu  1451.  Nis 
gwyddom  ar  y  ddaear,  yn  awr,  pa  faint  o  arian  a  wastraffwyd  yn  hon ; 
ond  gwyddys  iddi  barhau  iri  ditornod  ar  ddeg,  o  leiaf ;  ac  mai'r  príf 
orchwyl  a  wnaed  ynddi  oedd  cyfyngu  awen  Cymra  o  fewn  ^'hualau 
Dafydd  ap  Edmwnd,"  a  thrẁy  hyny  wneyd  rhwygiad  rhwng  beirdd  De  a 
Gwyned^  a  barhaodd  dros  dri  chant  a  hanner  o  flyneddau,  sef  hyd  y 
flwyddyn  1819 ;  ond  y  gwir  yw  na  waeth  i'r  Cymry  mo'r  llawer  pa  mor 
fyrion  na  pha  mor  hirion  fyddo  "  hualau  cerdd  dafod ;"  canys  nid  yw  yr 
holl  gynnyrch  barddonol  sydd  ar  gael,  a  gyfanaoddwyd  yn  ol  "rheolau 
braìnt  a  defawd,"  er's  amser  Gwyddon  Ganhebon  hyd  Awdl  Nicander,  pe 
yn  un  bwmel  efo'u  gilydd,  yn  ddim  i'w  cymhara,  o  ran  budd  ymarferol  i'r 
genedl  yn  gyffipedinol,  â  Salmau  Emwnt  Prys,  a  Hymnau  WiHiams  Pant-y- 
celyn.  Pa.fodd  bynag,  mae  ychydig  bethau  yn  "  Ystatud  leuan  Uawdden" 
teilwng  o  sylw  pob  dyn.  Dyma  dderayn  a  allai  fod  o  fudd  ymarferol 
arbenig  i  <<Feìrdd  a  Chrachfeirdd,"  yn  neillduol,  ar  ddyddiau  eu  Heiateddfod 
Farddol:— 


BI8TEDDFODAU   PBB8ENN0L.  309 

**  Hefyd,  gorchymmyn  i  bawb  nag  ymwnelout  âg  arferoedd  rhodiaid  neu 
grwydrìaîdy  ao  nad  elont  i  Dafamomy  a  chomelau  cuddiedig  dîorfibrdd,  i 
ddiotay  nag  i  chwareu  cardiau,  neu  ddìsiau,  neu  unrhyw  chwareu  anghyf- 
reithlawn  arall,  am  arian,  naÿ  am  dda  yn  y  byd ;  ac  o  gwnant,  pawb  yn 
swyddog  amynt,  a  dwyn  a  fo  301  eu  pyrsau,  a'i  roi  yngoleuad  yr  eglwys. 
Hefyd,  na  ddygont  ac  na  chanlynont  na  sìnau  na  rhigymau  gwaradwyddus, 
nag  un  cyfryw  â  hyny ;  na  gwatwar,  na  dynwared,  na  chablu,  na  dychym- 
myg  celwydd,  na'i  ddywedyd  ar  ol  arall ;  nag  yspîaw,  na  dwyn  athrawd, 
a  lchwedlau  argyweddus,  diui  boen  ffîn  a  charchar,  a  cholli  pob  da  wrth 
gerdd.  Hefyd,  na  wnelont  gynhen,  na  ffrayau,  na  thwyll,  na  lladrad,  na 
mum,  nag  un  anllywodraeth  arall,  cynllwyn  ac  ymganlyn  â  Uadron,  a 
dirieidwyr,  ac  eraill  annosparthus  ar  gamp  ac  ymddwyn,  dan  boen  ffîn.  a 
charchar ;  canys  gwŷr  wrth  gerdd  a  ddylaint  ddwyn  arferion  daionus  a 
molianus,  ac  ymadroddion  hawddgar,  heddychlawn,  a  charedig,  ac  ufudd  a 
gwasanaethgar ;  ac  i  bawb  o  gyweiriaid  y  brenin  a*i  swyddogion,  ymddwyn 
yn  ddosparthus,  a'u  cynnal,  a'u  cadamhau  ymhob  ffyddlondeb  dyledus,  a 
dodi  drych  da  i  bawb,  fal  y  gwedda  i  wŷr  wrth  drefii  celfyddyd,  a  gwyb- 
odau  llesawl  doethineb.  *  *  *  Hefyd,  nad  elai  (gŵr  wröi  gerdd)  ar 
ŵyl  na  gwyhnabsant  o'r  tŷ  y  delai  iddo  gyntaf  tra  parhai  y  wlêdd  yno, 
heb  genad  gŵr  y  tŷ,  neu  wahoddiad  gan  arall,  dan  boen  colli  ei  radd  a'i 
glera,  a'i  roi  wrtíi  oleuad  yr  eglwys ;  ac  os  brwysga  (meddwa)  301  y  wlêdd, 
colli  ei  radd.  Hefyd,  os  gwna  leteìaeth,  neu  unrhyw  anysberwyd  arall, 
am  wraîg  neu  forwyn,  lle  y  dêl,  neu  ymganlyn  â  phuteiniaid,  a  benywod 
fmlly wo^aethus,  dwyn  ffîn  a  charchar,  a  cholli  ei  glera  hyd  yn  mhen 
sai^h  mlynedd." 

Mae  yn  resynus  meddwl  fel  y  mae  yr  Eisteddfodau  presennol  wedi  e«- 
geuluso  pob  peth,  braidd,  oedd  deilwng,  gwladgarol,  ac  ymarferol  yn 
nghynnulliadau  barddol  eu  hynafiaid,  fel  nad  oes  ganddynt  erbyn  hyn 
nemor  ddim  o*u  gweddillion  ond  yr  us  a*r  cibau.  Pe  buasai  cyfreithiau 
moliannus  Ystatud  Llawdden  mewn  grym  yn  ystod  yr  Eisteddfodau  diw- 
eddar,  y  fath  nifer  o'r  beirdd  a'r  crachfeirch  a  fuasent  yn  myned  adref  o 
honynt  wedi  bod  "  dan  ffîn  a  charchar,"  â'u  pyrsau  yn  weigion  ar  ol  i 
"  bawb  fod  yn  swyddog  amynt ;"  canys  arfenad  cyŵedin  "  gwŷr  wrth 
gerdd,"  yn  ystod  yr  eisteddfodau  y  dyddiau  hjm,  yw  myned  i  "  dafamau 
a  chomelau  cuddiedig,  dîorffordd,  i  ddîota  a  brwysga,  ac  ymddwyn  yn  an- 
llywodraethus."  Yn  wir,  mewn  tafamau  y  mae  y  nifer  amlaf  o'r  "  Cym- 
reigyddion  "(?)  yn  cynnal  eu  cyfarfodydd ;  a'r  tiäamau,  fel  y  gŵyr  pawb, 
sy'n  cael 

"  Y  brasder  tôg,  chwêg,  a  chwym  " 

sydd  ar  Eîsteddfodau  yr  oesau  hyn ;  ac  o  ran  dim  budd  sydd  yn  deilliaw 
oddiwrthynt  i'r  genedl  Gymreig,  mae  yn  llawn  bryd  ysgrifenu  Ichabod 
uwch  eu  penau  mewn  Uythyrenau  penigol ;  ac  i'r  holl  Gymry  ddywedyd, 
"  Pa  ran  sydd  i  ni  mewn  Eisteddfodau  ?  nid  oes  i  ni  etifeddiaeth  yn  meib- 
îon  Dafydd  ap  Edmwnt.  O  Gymry !  ewch  i'ch  pebyll."  Ond,  y  pwnc 
dan  sylw,  ydyw,  Beth  a  gynnyrchodd  "  Eisteddfod  Fawr  Caerfyrddin,"  yn 
amser  Grufÿdd  ab  Nicolas,  er  coethi  laUh  a  Llenoriaeth  Cymru  P  Mae  yr 
ateb  yn  fyr  ac  amlwg — ^dim. 

Yr  Eisteddfod  nesù&f  y  dywedir  ychydig  am  dani,  ydyw,  yr  un  "  a  gynnal- 
iwyd  yn  Nghaerfyrddin,  yr  8fed,  9fed,  a'r  lOfed  o  Orphenaf,  1819.'^    Yn 


310  AFI^ESOLDEB   YR 

ol  adroddìad  awdurdodol  yr  Ëisteddfod,  ^'  swm  yr  arian  a  gafwyd  i  gynnal 
y  Gymdeithas/'  oedd,  P.340  6#.;  ond  dywedir  yn  "Seren  öomer/' 
Oorph.  28ain,  1819,  td.  235,  fod  swm  "  y  cwbl  oU,"  yn  P.472  13#.  6«. 
Yn  awr,  mae  yn  bryd  gofyn,  Pa  firwyth  a  gafodd  y  genedl  ar  y  swm  go- 
lygus  yma  ?  Nid  ydym  yn  gwybod  i  un  ddimai  o  honynt  gael  ei  rhoi  at 
ddwyn  traul  argrafiu  dim  oll  a  ddanfonwyd  i'r  Eisteddfod ;  a  chymaint  ag 
oedd  yn  fuddugol  yn  yr  Ëisteddfod  hono  sydd  ar  gael  yn  "  Awen  Dyíed  " 
— llyfryn  pur  ddrud — ydyw  "Awdl  ar  farwolaeth  y  godidog  Flaenawr 
milwrol,  Syr  Thomas  Picton,  gan  Gwallter  Mechain ;"  ac  un  englyn  o 
waith  yr  un  awdur,  "  ar  y  Delyn  Newydd-dant  ;**  ac  "  Awdl  ar  Farwol- 
aeth  y  Frenhines  Siarlot,  gan  Guttyn  Peris."  JDyma  yr  holl  gynnyrch 
buddugol  (?)  a  gafodd  y  Cymry,  fel  flrwyth  y  P.472  13*.  6c.  a  wariwyd 
yn  Eisteddfod  Caerfyrddin,  yn  1819  !  Mae  yr  awdlau  yn  dangos  i'r  awd- 
wyr  gymeryd  gofal  neillduol  i  osod  y  cydseiniaid,  &c.  yn  gyson  â  rheolau 
Dafydd  ap  Edmwnt ;  a  bod  y  beirdd  a'u  cyfansoddasant  yn  meddu  cryn 
ath^lith  ;  ac  y  maent  yn  eithaf,  o'r  fath  ag  ydynt,  ar  a  wyddom  ni,  i  ddi- 
fyru  y  sawl  sydd  ganddynt  ddigon  o  amser  segur  iV  dreulio  efo  y  fath 
bethau  ;  ond  o  ran  dim  lles  ymarferol  a  ddeillìa  i'r  genedl  yn  gyffiredinol 
oddiwrthynt,  ni  fuasai  waeth  eu  claddu  gyda  'r  Campdraethiadau  a  ddyg- 
wyd  ymlaen  i*r  eisteddfod  hono,  na'u  cyhoeddi  fel  y  gwnaethpwyd.  Dîau 
i'r  Cymry  fel  oenedl  gael  llawer  mwy  o  les  oddiwrth  aml  draethodyn  grôt 
a  dimai,  nag  a  gawsant  oddiwrth  y  ddwy  awdl  a'r  englyn  crybwylledig,  a 
gostiasant  db*os  hedwar  cant  a  hanner  o  hmnau  ! 

Heblaw  hyn  oll,  dechreuodd  "ewin  fforchog"  eamfeimiadaeth  ymddangos 
yn  bur  amlwg  mor  foreu  ag  yn  yr  eisteddfod  hon ;  canys  yn  Ue  rhoi  y  wobr 
i  R.  ab  Gwilym  Ddu  o  Eiílon,  yr  hwn  a'i  pîoedd,  am  yr  englyn  newydd- 
bleth  ac  awenyddol  yma, 

"  Peirìant  i  gerddor  parawd— areithfa 
Yr  wythfyfl  a*r  ddwy&wd ; 
Teiy  eithaf  tri  wythawd, 
Eurllaes  gorff  yn  arllwys  gwawd," 

rhoddwyd  y  tegan  i'r  Parch.  Walter  Davìes,  Periglor  Manafon,  am  yr 
englyn  anawenyddol  hwn : 

"  Plethiadan  tannau  tynion-— y  Delyn 
I'r  dilesg  feddylion, 
Odlau  saint  yw  adlais  hon, 
Llais  yn  fìBiwl  llys  nefolion ;" 

am  yr  hwn  y  gofyna  R.  ab  Gwilym  Ddu,  "  Onid  cynghanedd  sathredig,  a 
meddyliau  cyfiredin  ac  arwynebol,  ac  nid  pur  briodol  î'r  testun  sydd 
yma  ?"  "  Pa  fodd,  attolwg,"  eb  efe  ymhellach,  "  y  cydsynîodd  (lolo  Mor- 
ganwg)  i  famu  gwófmjoy  newydd  am  hen  Unéll  wedi  ei  mynych  sathru  çyn 
geni  Gwallter  nac  lolo  ?  sef,  ^  Plethiadau  tannau  tynion ;  gellir  dyfynu  ei 
sŵn  a'i  sylwedd  o  agos  bob  hen  rigymlen."  O  herwydd  y  gamfeimiadaeth 
adgas  yma,  canodd  Pedr  Fardd  fel  hyn : 

"  Englyn  i'r  Delyn  wiiai  'r  Du, 
A  gorchest  oedd  ei  gyrchu. 
Eu  rhwb  amo  rho  'i  beimiûd 
Yn  Nghaerfyrddin,  blin  fìi  'r  blaid. 
O  annoeth  fodd  yn  *  wyth  fawd ' 
Wrth  ethol  yr  aeth  *  wythawd/ 


EIBTEDBFOBAU    PBE8BNN0L.  311 

Gwylltio!  ar  barch  Owallter  bert, 
A  throi  heibio  waith  Bobert. 
Ond  beirdd  clau,  cynllnnian  llon 
YwDafyddiaDuBifion." 

•  «  *  * 

"Bwmydjnt  i*r  beimiadon ; 
CofuB,  arswydos  yw  *r  son.** 

Fel  hyn,  aeth  Eisteddfod  Caerfÿrddin,  am  y  flwyddyn  1819,  heilMO  yn 
warthruddedig  o  herwydd  eî  phleidgarwch ;  ac  heb  wneyd  dim  at  goethi 
iaith  a  Uenoriaeth  Cymru. 

Awn  heibio  i  lîaws  o  fân  eîsteddfodau  a  gjmnaliwyd  ar  ol  lion,  at  "  The 
BoyaH  Denbigh  Eisteddfod,  held  in  Septemher,  1828."  Mae  cyfHf  trysor- 
ydd  yr  eisteddfod  yma  yn  dangos  i  P.1354  15^.  llc.  o  arian  gael  eu 
casglu  atî.  Dyma  ddigon  o  arian  i  goethi  cryn  lawer  ar  îaith  a  Uenoriaeth 
Cymru,  pes  iawn  ddeftiyddiasid  hwynt ;  ond  nid  yr  hyn  a  allasid  wneyd 
ydyw  ein  pwnc,  ond  yr  hyn  a  wnaed :  ac  nis  gall  un  Cymro  gwladgarol 
edrych  ar  hyny  heb  wrido  ac  eiddigeddu ;  canys  o'r  holl  swm  o  dros  dri 
chant  ar  ddeg  a  hanner  o  bunnau  a  warîwyd  yn  Ninbych  dan  rith  dyrchafu 
llenoriaeth  Gymreîg,  nî  chafwyd  ond  un  traethodyn  bychan  "  Ar  Anghen- 
rbeidrwydd  Cyfraith  i  gynnal  Moesau  Da,"  a  ddichon  fod  o  ddim  budd  i*r 
genedl  yn  gyŵedinol ;  ac  o  ran  dim  a  wnaeth  yr  eisteddfod,  ni  fuasai 
hwnw  na  dim  arall  a  ddanfonwyd  iddi,  byth  yn  cael  gwisg  argraffyddol 
am  dano.  Edr.  "  The  Gwyneddigion  JPreface"  p.  v.  A  chyn  y  gall  neb 
feddiannu  y  traethodyn  telediw  crybwylledig,  rhaid  talu  tua  chwe  swUt  am 
y  Uyfr  a'i  cynnwysa — "  The  Gwyneddigion " — cynnwysiad  yr  hwn,  oddi- 
eithr  y  traethawd  a  nodwyd,  nid  yw  yn  werth  chwe  Ôyrling  i'r  Cymry  fel 
cenedl !  Mae  y  barddoniaeth  a  ddanfonwyd  i'r  Eisteddfod  hon  yn  ddigon 
tlos  a  lled  gywreinbleth ;  ond  y  mae  llawer  peth  tlws  heb  fod  yn  fuddiol ; 
ac  am  rywbeth  o  fudd  i  genedl  y  Cymry  yr  ydym  nî  yn  ymofyn. 

Y  nesaf  a  gaiff  sylw  byr  genym,  ydyw,  "  The  Boyal  Eisteddfod,  héld  at 
BeaumariSy  on  Tuesday  2Sth,  Wednesday  29th,  Thursday  SOth,  and  Friday 
Slst,  Äugust,  1832."  Swm  y  casgliadau  at  yr  Eisteddfod  wastraflus  yma 
oeddynt  P.1104  16#.  4c.;  ond  er  maint  y  swm,  aeth  y  haUs,  y  concerts, 
a'r  holl  wagedd  pydfynedol  â'r  Eisteddfod  mor  ddrudion,  feí  yr  oedd  y 
pwyllgor  neu  rywrai  mewn  dyled  erbyn  diwedd  y  pedwerydd  dydd,  o  naw 
punt  a  phedwar  ugain  a  chwe  swllt  a  grôt !  Ni  roddodd  yr  Eisteddfod 
ryfedd  hon,  mwy  na'i  chwiorydd,  im  ffyrling  at  gyhoeddi  y  cynnyrchion 
buddugol  nac  anfuddugol ;  ac  o'i  rhan  hi,  ni  fìiasai  y  Cymry  byth  yn  gweled 
un  linell  a  ddanfonwyd  iddi,  pe  buasaî  hyny  vn  rhy w  golled  iddynt :  a 
phan  gyhoeddodd  gwladgarwr  o  Limdain  y  cyiansoddiadau  buddugol,  &c. 
yr  oedd  y  llyfr  yn  llawer  drutach  na'r  cyffredm  o'i  faint — dim  llai  na  saith 
swllt  a  chwe  cheiniog ;  ac  er  hyny,  dywedir  mai  rhy  brin  y  dîangodd  y 
Cymro  haelfrydig  heb  fod  yn  golledwr,  gan  mor  ddiwerth  oedd  y  Uyfr  yn 
ngolwg  y  wlad !  Rhoddodd  pwyllgor  yr  Eisteddfod  hon  ddau  destun 
aUan,  y  gaUasai  traethodau  iawn  amynt,  yn  iaith  y  wlad,  fod  o  ddifyrwch 
a  buddioldeb  neUlduol  i'r  genedl ;  sef  Ynys  Mon,  ac  Amaethyddiaeth. 

*  Dewi  Wyn  o  Eifion,  tlws  teilwng  yr  hwn,  am  ei  awdl  ysblenydd  ar  Eluaengarwch, 
a  roddwyd 

"  I'r  Dryw  bach  drwy  bleidiAch  blin  I'* 

Bef  i  E.  Hnghes,  Pereon  Bod&rri,  yn  Eisteddfod  Dinbych,  Hydref  6ed,  1819. 


312  AFLGSOLDEB   YR 

Tsgrifenwyd  traethawd  pur  ddyddorol  ar  y  testun  olafy  yn  Gymraeg  lân, 

gan ;  a  "  rhoddwyd  camnolìaeth  iddo  mor  felus  a'r  mel,  ac  mor  lìthrîg 

ag  olew ;  ond  rhoddwyd  y  tlws  a'r  wobr  i  fab  y  prif  ddoethawr ;  agwnaed 

pob  ymdrech  gan  awdurdodau  yr  Eisteddfod  i  luddias  yr i  gyhoeddi 

ei  draethawd.  Dadleuent  yn  hyf,  weithiau,  mai  eiddynt  hwy  ydoedd — 
erfynient  yn  daer  bryd  arall  am  ei  gael,  oblegid  diehon  y  caent  arían  o 
waddol  rhy w  Eisteddfod,  i  gyhoeddi  rywbryd  rhyw  ddamau  o  hono.  A 
gorfu  i'r  awdur  ysgrifenu  bedaîr  gwaith  at  yr  awdurdodau  am  dano — ac 
nid  ceiniog  oedd  y  llythyrdoll  y  pryd  hyny — a  galw  ar  ol  hyny  draw  draw 
yn  nhŷ  yr  ysgrifenydd  i  ddadlu  am  ei  gael ;  ac  o'r  diwedd,  wedi  hir  ddys- 
gwyl,  daeth  gyda  y  post,  a  chryn  draul  ar  ei  ol,  a  chafodd  ei  argraSu. 
Yn  mhen  hir  oes  ar  ol  hyny,  drwy  lawer  o  gymheÚiad,  ac  wedi  i*r  awdur 
gael  pob  hamdden  i'w  adolygu,  y  medrwyd  cael  traethawd  y  wobr  i  wyneb 
y  goleuni :  ac  yn  wir  nid  rhyw  gampus  iawn  ydyw  yn  y  diwedd."  Am  y 
traethawd  gwobrwyol  hwn,  dy wedodd  aelod  pwyllgor  Eisteddfod  wrthym 
yn  ddiweddar,  nad  ydyw  yn  werth  dwy  geiniog ;  ahwyrach  mai  o  herwydd 
hyn  y  cynnygia  Eisteddfod  Freiniol  Rhuddlan  wobr  o  ddeg  punt  ar  hugain 
am  draethawd  eto  ar  Amaethyddiaeth.  Am  y  traethodau  ar  Tnys  Mon,  a 
ddanfonwyd  i'r  Eisteddfod  hon,  yn  Saesoneg  y  maent ;  ac  am  hyn  nis  dichon 
iddynt  fod  o  ddim  budd  i  genedl  y  Cymry  ;  a  phe  buasent  yn  Gymraeg, 
gŵyr  pob  llenor  a'u  gwelodd,  y  buasai  cyfieithiad  da  o'r  "  Mana  AnHffua  " 
yn  llawer  mwy  dyddorol  na'r  goreu  o  honynt.  Dyma  ranau  o  fiyrdd  Eîs- 
teddfod  fostfawr  Caerathrwy ;  a  bamed  y  wlad  pa  les  a  wnaeth  er  coethi 
iaith  a  Uenoriaeth  Cymru.  Am  y  Farddoniaeth,  mae  yn  gyfiçlyb  i  gyn- 
nyrchion  yr  EistedcÛbdau  yn  gyfiredin — ^yn  cynnwys  digon  o  glec,  a  chryn 
swrn  0  ddelfrydau  barddonol ;  ac  y  mae  yn  eithaî  i  ddifyru  dynion  sydd 
yn  meddu  amser,  chwaeth,  a  medr  i  ddarllen  y  fath  gymhenbleth,  ac 
heb  dueddiad  ynddynt  i  ddarllen  a  myfyrio  pethau  mwy  pwysig  ac  adeil- 
adol. 

Am  un  Eisteddfod  eto  y  soniwn  yn  bresennol,  sef  yr  un  or-rwysgfawr  "a 
gynnelid  yn  Nghastell  Caerdydd,  ar  yr  20fed,  21ain,  a'r  22ain  o  Awst, 
1834,  dan  lywyddiaeth  yr  Anrhydeddus  Ardalydd  Bute,  yr  hwn,  ar  ol  i 
ddefodau  arferedig  y  cyfryw  achlysur  gael  eu  cyfiawni  gan  Mr.  Taliesin 
Williams,  (üias  ab  lolo,  a  gyfarchai  y  gwyddfodolion  Ifiosawg  a  destlus- 
wedd  âg  araeth  ragorawl  i'r  perwyl,  (yr  hon  ni  oddef  ein  terfynau  i  ni  eî 
hadrodd,)  gan  ddiweddu  gyda'r  arwydd-wers — 

"  Oea  y  byd  i'r  laith  Gymraeg." 

Swm  yr  arian  a  gasglwyd  at  hon,  oedd  P.2512  16*.  Oc.  Mae  adrodd- 
iad  syml  o'r  dull  gwarthus  y  gwariwyd  y  swm  aruthrol  yma,  a  godwyd  yn 
enw  llenoriaeth  Gymreig,  yn  fwy  grymus  na  dim  arall  a  ellir  ddychymygu. 
Tr  hoU  wobrau  a  roddwyd  oeddynt  tua  P.200.  O'r  swm  yma,  rhoddwyd 
tua  P.81  am  draethodach  a  ehanüon  Seisnig.  Rhoddwyd  P.523  13*.  5e. 
at  glafdai,  ao  nid  at  lenoriaeth  öymreig ;  a  gwariwyd  yr  hoU  weddül,  o 
fwy  na  dau  gant  ar  bymtheg  o  bunnau  am  fwydydd  a  diodydd,  am  ganu  a 
dawnsio,  &c.;  ond  ni  roddwyd  un  geiniog,  hyd  y  gwyddom,  at  gyhoeddi  y 
cyfansoddiadau  o'r  fath  ag  oeddynt.  Mjbẅ  yr  ychyíUg  linau  a'r  fiugyrau 
uchod  yn  Uefaru  cyfrolau  yn  erbyn  duU  gwarthus  yr  eisteddfodau  o  wario 
y  mUoedd  punnau  arian  a  gyfodir  oddiar  y  wlad  dan  lefain,  mewn  rhith, 
"  Oes  y  byd  i*r  laith  Gymraeg."     Tr  oedd  rhai  testunau  digon  dyddorol 


EISTEDDFODÁÜ   PRESENNOL.  313 

gan  yr  Eisteddfod  hon  ;  megys,  1.  Derwyddon  Ynys  Piydain.  2.  Am- 
rywiadau  yr  laith  Gymraeg.  3.  Amaethyddiaeth  a  Garddwrìaeth  boreuol 
Cymru.  4.  Y  manteision  cynnyrchedig  oddiwrth  gadwraeth  yr  laith  Gym- 
raeg ;  a  Nodweddau  Cenedl  y  Cymry.  Ond,  ysgrifenwyd  yr  olaf  yn  Saes- 
neg ;  nid  oedd  ymgeiswyr  am  yr  ail  a'r  trydydd ;  ac  am  yr  **  Awdl  ar 
Dderwyddon  Ynys  Prydain,"  a  gafodd  dlws  y  gader,  gwerth  5p.,  a  gwobr 
o  15p.,  nid  oes  ynddi  na  chynghanedd,  nac  iaith,  na  delfrydau,  gwerth  i 
neb  dreulio  mynyd  byth  o  amser  uwch  ei  phen,  oddieithr  er  gweled  o 
herwydd  pa  fath  sothach  y  gwaria'r  eisteddfodydd  filoedd  o  bunnau  o  arian 
a  ddylent  gael  eu  rhoddi  yn  ol  pob  cyfiawnder  a  thegwch,  heb  son  am 
wladgarwch,  at  goethi  iaìth  a  llenorîaeth  Cymru.  Heblaw  hyn  oll,  os 
gwir  i'r  pwyllgor  roddi  ugcẃn  punt  î  hen  Fardd  Nantglyn  (cofia  da  am 
dano)  am  beidìo  canu  eu  cnul,  bu'r  Eisteddfod  ragrithiol  wastrafius  hon 
yn  foddion,  nid  yn  unig  i  beidìo  cynnyrchu  dim  ei  hunan  er  Ues  y  Cymry, 
ond  i  attal  rhagddynt  firwyth  awen  firaethlem  vr  awenydd  godìdog 
hwnw.     Wfit  i  ddeddf  Caerdydd  Eisteddfod! 

Yr  amser  a  balki  i  ni  son  am  Eisteddfodau  Caerwys,  Gwrecsam,  Gwydd- 
grug,  Caerynarfon,  Aberhonddu,  Llynlleifiad,  Llundain,  Abergefhi,^  &c., 
hyd  Eisteddfod  Freiniol  Aberŵaw,  anghlod  yr  hon  sy'n  hysbys  bellach  dros 
bedryfan  byd.  Maent  oU  yn  dwyn  yr  un  ddelw — oll  yn  gwneyd  yr  un 
faint  o  les  i  genedl  y  Cymry  a'u  gilydd,  sef  y w  hyny — dim  yn  y  byd ;  yn 
wir,  ofnir  eu  bod  yn  waeth  na  diles — eu  bod  yn  llygru'r  genedl. 

Maeyn  resynus — ^yn  wirioneddol  resynus,meddwl  bodcynnifero  filoedd  ar 
filoedd  o  bunnau  wedi  eu  gwarîo  mbr  ddiles  ac  ofer — digon  o  arian  i  roddi 
Dyfrau  mawrion  a  champus,  ar  bob  cangen  o  wybodaeth  fuddiol,  mewn  Cym- 
raeg  lân  loew,  yn  nghyrhaedd  pob  bachgen  o  Gymro  yn  yr  holl  Dywysogaeth 
— digon  o  arian  wedi  eu  gwastrafiu,  yn  enw  Cymraeg,  ag  a  ddyrchafasent 
ein  llenoriaeth  yn  gydradd,  yn  ol  ein  nifer,  â'r  eiddo  Albaniaid  a  Saeson ; 
ac  i  wneyd  ein  hiaith  yn  werth  i  hoU  lenorion  y  byd  ci  dysgu  er  mwyn  ei 
thrysorau.  Mae'n  resyn  ein  bod  yn  gwario  y  fath  symiau  mawrion,  yn  yr 
eisteddfodau,  i  âdim  ond  er  gweini  tipyn  o  árporf,  am  ddiwmod  neu  ddau 
bob  blwyddyn  neu  amlach,  i  egtron  genedl !  Ai  tybed,  mewn  dìfHf,  fod 
rhyw  yiifydrwydd  cynnwynol  yn  dreftadaeth  dragywyddol  i  ni  fel  cenedl? 
— ^bod  geiriau  yr'  apostol  Paul  gynt,  wrth  ein  hynafiaid,  yn  gymhwys  atom 
byth  a  hefyd?  sef — "O!  y  Galatiaid  ynfyd,  pwy  a'ch  llygadAlynodd 
chwi,  fel  naîd  ufuddhäech  i'r  gwirionedd  f* 

Gydwladwyr  hofiusol,  ein  llawenydd  a*n  coron, — ^mae  y  byd  oU  o'n 
hamgylch  yn  myned  yn  ei  fiaen  yn  gyfiym ;  mae  pob  cenedl  wareiddiedig 
dan  haul  yn  ymddyrehafìi  mewn  gwybodaeth  a  dysg — ^yn  ymloewi  yn  y 
gwyddorau  a'r  celfyddydau — ^yn  efieithio  diwygiadau  grymus  a  moliannus 
yn  mhob  dim  er  ymgoethi  ac  ymwellhau ;  tra  yr  ydym  ni,  cenedl  y  Cymry, 
a  ymfirostiwn  bod  ein  talentau  mor  fawrion,  a'n  hathrylith  mor  gyrhaedd- 
bell  a'r  eiddo  un  genedl  dan  y  nef,  yn  chwareu  fel  plantos  efo  "chynghanedd- 
ion  a  mesurau " — ^plisg  a  chibau  dysgeidiaeth  ein  hynafiaid — ac  yn  gwa- 
strafifu  miloedd  o  bunnau  yn  fiyneddol  er  eu  mwyn  yn  ein  heisteddfodau 
diles  a  llygredig.  Gadewch  i  ni  ymddefOröi,  ac  ymddattod  o  "hualau"  ein 
hynafiaid ; — bydded  i  holl  wir  lenorion  y  Dywÿsogaeth  ymuno  â*u  brodyr, 
a  phenderfynu,  fel  un  gwr,  fỳnu  diwy^ad  yn  yr  eisteddfodau,  costied  a 

^  AbeigaTenny. 


314  AFLB80LDEB   YB 

gostioy  neu  droi  oefiì  amyût  ar  unwûth  ao  am  byth — peidio  eu  portM  âg 
un  linell  o  fiGrwytii  yr  awen  Gymreìg :  nid  awen  i  gleeian  cydseiniaid  a  newid 
llafarìaid  a  feddylir,  cofier,  ond  awen  i  gynnyrchu  cy&nsoddiadau  teilwng 
ar  y  gwyddorau  a'r  celfyddydau — awen  i  ddyrchafu  y  genedl  mewn  gwir 
wybodaeth — awen  i  godi  ein  hiaith  a'n  Uenoríaeth  i  sylw  y  byd  llenyddol. 
Peidiwn  a  bod  mòr  ffol  a  thaâu  ein  gemau  cenedlaethol  i  gael  eu  troi  a'u 
trafod,  eu  Uurgunio^  eu  sathru,  a'u  gwrthod  gan  ryw  grach  arütoçrats  Ueu- 
orol,  nad  ydynt  yn  maUo  dim  ynom  ni  na'n  hiaithy  nac  yn  meddu  na 
doniau  na  gwybodaeth  i  brisio  a  bamu  ein  Uenyddiaeth. 

Bydded  i  hoU  lenorìon  gwladgarol  Cymru  ymuno  yn  un  gymdeithas 
rymus  a  gweithredgar,  a  fyddo  yn  efieithioliroi  gwyneb  newydd  ar  lenor- 
iaeth  ein  gwlad — cymdeithas  y  byddo  ei  haelodau  yn  aUuog  i  gynnyrchu 
gweithion  ar  y  gwyddorau  a*r  celíyddydau  y  byddo  yn  werth  i  Saeson, 
Albaniaid,  a  Ffrancod,  ddysgu  yr  iaith  Gymraeg  er  eu  mwyn — cymdeithas 
a  fyddo  yn  effeithiol  i  godi  trysorfa  helaeth  er  cynnorthwyo  awdwyr  rhy- 
glyddol  i  gyhoeddi  eu  cyfansoddiadau  yn  rhad,  ac  i  gael  gwobr  deUwng 
am  eu  Uafur  hefyd ;  a  chymdeithas  y  byddo  nodwedd  Uenyddol  ei  haelod- 
au  yn  rhy  werthfawr  yn  eu  golwg  hwy  a'r  wlad,  i'w  aberthu  yn  anystyriol 
ar  aUorau  twyU  Uechwraiddy  pleidgarwch  sectarol,  a  rhagfam  bersonol. 
Os  rhaid  i'r  Ebteddfodau  a'r  Cymreigyddion  (?)  presennol  gael  myned 
ymlaen  yn  eu  hynfydrwydd,  heb  geisio  ymddiwygio  nac  amcanu  at  ddim 
ond  cadw  twrw,  er  cael  arian  boneddigion  gwladgarol  i V  gwarìo  am 
oferedd,  dan  rìth-floeddio,  o  flwyddyn  bwygüydd — "  Oes  y  byd  i'r  laith 
Gymraeg !  Oes  y  byd  i*r  laith  Gymraeg !  Oes  y  byd  i'r  laith  Gymraegü!" 
a  hwythau  yn  gwneyd  dim  at  estyn  ei  hoes,  ond  yn  hytrach  yn  prysuro  ei 
thranc,  gadawed  pob  Uenor  eu  heisteddfodau  iddynt  hwy  yn  anghyfan* 
nedd,  ac  ymuned  â'i  hoU  frodyr  Uenyddol  i  flurûo  cymdeithas  a  roddo 
brawf  i'r  byd  fod  ei  haelodau  yn  ddynion  o  awen,  a  dysg,  ac  o  wybodaeth 
a  gwladgarwch,  ac  nid  creadurìaid  dyUon  yn  cadw  sŵn,  fel  deiUaid  yr 
Eisteddfodau,  heb  gynnyrchu  dim  er  coethi  yr  iaith  a  dyrchaf  u'r  genedl. 

Ffurfier  y  gymdeithas  dan  sylw  yn  ddîoed,  a  galwer  hi — "  Cymdeithas 
Llenorìon  Cymra,"  <*  Eisteddfod  Llenorìon  Cymru,"  neu  ryw  enw  araU  a 
ddangoso  ei  natur  a'i  hamcan.  Dewiser  rhyw  fancer  cyírifol  a  rhyw 
foneddwr  gwladgarol  araU  yn  drysoryddion  iddi.  Etholer  dau  ysgrìfen- 
ydd  hefyd  i'r  gymdeithas ;  un  i  gadw  cyfrif  o'r  trysor,  a'r  UaU  yn  ysgrìfen- 
ydd  gohebol.  Dylai  yr  olaf  fod  yn  Uenor  o  ddysg  a  chwaeth  gywir. 
Bydded  i  bob  Uenor  yn  Nghymm,  a  phob  gwir  hoffwr  Uenorìaeth  ei  wlad, 
ddyfod  yn  aelod  o'r  gymdeithas,  a  chyfranu  yn  haeUonus,  yn  ol  ei  sefyUfa, 
iV  thrysorfa.  Anfoned  pob  un  a  ddymuno  fod  yn  aelod,  ei  enw,  ei  gyf- 
roddiad,  a  phob  gohebiaeth  a  ddygo  berthynas  â'r  sefydÚad,  ac  â  Uenor- 
iaeth  Gymreig,  i'r  ysgrìfenydd  gohebol.  Anfoner  cylchlythyr  yn  dangos 
natur  a  dyben  y  gymdeithsus,  i  hoU  foneddìgion  a  goreugwyr  y  genedl,  ac 
at  bawb  o'r  fath  yn  y  Deyrnas  Gyfunol,  y  tybier  eu  bod  yn  achleswyr  Uen- 
oriaeth  Gymreig,  i  erfyn  eu  nawdd  a'u  çyfroddion. 

Gwyddys  mai  yn  enw  Uenorìaeth  Gymreig  y  mae  yr  Eisteddfodau  yn 
gaUu  codi  y  fath  symiau  mawrìon ;  a  chredir  yn  ddîysgog  nad  ary  bonedd- 
igion  sy'n  cyfranu  yr  arian  y  mae  y  bai  yn  gorphwys,  eu  bod  yn  cael  eu 
gwastraflu  a'u  camddefnyd<Uo  yn  yr  Eisteddfodau,  ond  mai  wrth  ddrysau 
pwyUgorau  eîsteddfodol  yn  unig  y  mae  hoU  wastraff,  a  hoU  anflfrwythlon- 
der  ac  aneffeithioldeb  yr  Eisteddfodau,  er  ooethi  iaith  a  Uenoriaeth  Cymm, 


BISTEDDFODAU   PRE8ENN0L.  316 

yn  sefyll.  MaeV  boneddìgion  yn  cyfranu  eu  haiian  er  dyrchaûi  iaith  a 
chenedl  y  Cymry,  ac  ni  wyddant  hwy  fod  neb  addasach  i  drefau  yr  arían^ 
er  lles  y  genedl,  na'r  rhai  sy'n  cynhyrfii  am  eisteddfodau,  ac  yn  cymeryd  y 
ílaenoriaeth  yn  eu  pwyllgorau ;  pan^  mewn  gwirionedd,  mai  yn  y  tafamau 
y  mae  aml  eisteddfod  íreiniol  (?)  wedi  cael  ei  chynllunioy  a  hyny  gan 
ddynionaeh  hanner  Uawnion  o  ddiod  feddwol,  y  sawl  na  fyddant  yn  gwybod 
nac  yn  malio  mwy  am  l^orìaeth  Gymreig>  na  pha  gyfanscMÌdìadau  a 
dueddant  i  lesoli  y  genedl,  na'r  gwydrau  cwrw  a  fyddant  wrth  eu  mìn ;  le, 
gellir  obhain  rhai  eisteddfodau  breiniol,  pur  ddiweddar^  i  ryw  dafamwr 
cyfrwys  a  chraffolwgy  mewn  pentrefi  distadly  anghysbell,  a  dîorfibrdd) 
nad  oedd  dim  oU  yn  eu  golwg  ond  cael  tipyn  o  adfywiad  ar  y  fasnach 
feddwol  oedd  ar  ogwydd  yn  y  fath  leoedd ;  a  gwelwyd  y  cyfry  w  lynfas- 
nachwyr  annysgedig  ac  anwybodus,  cyn  hyn,  yn  bnf  arweinwyr  pwyll- 
gorau  eisteddfodol !  Gan  hyny,  pa  ryfedd  fod  y  fath  eìsteddfodau  mor 
anfuddiol,  anghymreigiol,  ac  unochrog,  ac  yn  wir  mor  llygredig  ?  Dangoser 
pethau  fel  hyn  yn  deg,  ynghydâ'r  afresymoldeb  o  honynt,  i*r  boneddigion; 
a  dangoser  iddynt  hefyd  mai  yn  nwylaw  Uenoriony  bîd  sîwr,  y  sawl  a 
wyddajnt  beth  yw  anghen  Uenyddol  y  Cymry,  ac  a  fedrant  ei  gyfarfod  â  chyn- 
nyrchîon  prîodol,  y  mae  llenoriaeth  y  genedl  i  fod — dangoser  y  pethau  hyn 
a'r  cyffelyb  i'r  boneddîgion,  a  dîau  y  ceîr  nawdd  parotaf  ac  eiddgaraf  pob 
gwladgarwr  o  honynt  i  Gymdeithas,  neu  Eisteddfod  Llenorion  Cymru. 

Gwedi  penderfynu  cael  sefydliad  gwir  lenyddol  o*r  fath,  byddai  yn 
fuddiol  i  gynnifer  o  lenorion  Cymru,  ag  a  allont,  gydymgyfarfod  mor  fiian 
ag  y  byddo  dichonadwy  mewn  rhyw  dref  a  famo  y  cyfiredin  o  honynt  yn 
fwyaf  cyflëus,  er  ffurfio  cynlluniau  a  rheolau  i  ddwyn  amcanion  y  gym- 
deithas  i  weithrediad,  i  benderfynu  ar  ba  gangenau  o  wybodaeth  y  mae  y 
Cymry  yn  sefyll  mewn  mwyaf  o  anghen  traothodau ;  pa  Iwybr  a  fyddai  yn 
fwyaf  effeithiol  i  roi  y  cyfry w  lyfrau  yn  nwylaw  pob  Cymro ; — ^i  ystyried  a 
allai  y  gymdeithas  yn  ebrwydd  gymeryd  cynnyrchion  teilwng  ei  gwahanol 
aelodau  dan  ei  nawdd  ei  hunan  yn  hollol,  ynte  mewn  rhan ; — ^i  benodi 
argraffv^r  iddi  ei  hun,  ao  i  drefnu  Uyfrwerthwyr  yn  mhob  sir  yn  Nghymm — 
0II9  bid  siwr,  yn  aelodau  o'r  gymdeithas ; — i  ystyried  yn  mha  leoedd,  a 
pha  mor  fynych  y  byddai  yn  anghenrheidiol  i  gynnifer  o'r  aelodau  ag  a 
allont  gydymgyfarfod ; — ^i  gytuno  a  fyddai  gan  yr  hoU  aélodau  bleidlais 
yn  nghymeradwyad  y  cyfansoddiadau  a  gymerai  y  gymdeithas  dan  ei 
nawdd,  ynte  a  ymddirifdid  hyny  i  hwyllgor  etholedig  gan  yr  holl  aelodau ; 
ÄT  fyr,  i  gydymgynghori  er  gwneyd  pob  peth  a  dueddo  i  gyfoethogi  a  choethi 
iaith  a  Uenoriaeth  Cymru. 

Tybir  bod  yr  anghenrheidrwydd  am  y  fath  gymdeithas  yn  Nghymra,  a'r 
buddredion  a  ddeilliant  trwyddi  i'r  genedl  Gymreig  ac  i*w  llenorion,  yn  rhy 
amlwg  i  ofyn  unrhyw  eglurhad.  Yn  awr,  lenorion  Cymreig  awengar,  cyfod- 
wch,  ac  yinaílwch  yn  eich  gorchwyl,  fel  gwŷr ;  ymohebwch  â'ch  gUydd  drwy 
Gymm  benbahidr  ynghylch  y  gymdeìthas  tan  sylw,  a  pherffeithiwch  y 
çynllun,  neu  fíurfiwch  un  gwell,  a  rhoddwch  ef  mewn  gweithrediad  yn 
ddJîano<L  Peidiwch  a  dysgwyl  wrth  eich  gilydd  yn  unig,  gan  sefyll  eich 
hunan  ar  hyd  y  dydd  yn  segur,  i  edrych  ar  y  naül  y  llall :  ystyriwch  mai 
eich  gwaith  chwi,  bob  un,  ydy w  ooethi  iaith  a  llenoriaeth  Cymra,  a  bod  y 
genedl  yn  dysgwyl  wrthych ;  gan  hyny,  gweithiwch  allan  eich  gallu  llen- 
orol  tra  bo  galwad  am  dano,  a  dîau  y  c^eich  llafur  ei  dderbyn  yn  ol  ei 
deüyngdod,  ac  y  bydd  eîdì  enwau  yn  barchus  gan  êeh  cydwhidwyr  '<  tra 
môr  tra  Brython." 


316 


CYFNEWIDWYR    HYMNAU. 

Yb  oedd  blaenor  y  canu  mewn  un  man  yn  America,  ryw  amser  yn  ol, 
yn  ddyn  oedd  yn  meddu  bam  uehel  iawn  am  ei  alluoedd  ei  hun.  Nid  fel 
hyn  y  mae  pawb  o  flaenoriaid  y  canu ;  ond  pa  fodd  bynag^  dyma  oedd 
ansawdd  meddwl  y  brawd  hwn.  Yr  oedd  efe  a'i  gyfeillion  un  tro  yn  bwr- 
iadu  dwyn  allan  dôn  newydd  ar  y  geiriau  hyny  o  eiddo  Watts, 

**  Ond  boed  fy  nghalon  i  mewn  hwyl, 
Fel  telyn  Dafydd  ar  yr  ẃyl." 

Mawrion  a  phwysig  oedd  y  darparîadau  ar  gyfer  yr  amgylehiad.  Yr 
oeddynt  wedi  penderfynu  llanw  pawb  a  ga'i  y  fraint  o  wrandaw  â  syndod, 
a  gwneuthur  iddynt  eu  hunain  enwau  oesol.  Ond  yr  oedd  crybwylËad  am 
y  delyn  301  ngeîriau  Watts  yn  taraw  blaenor  y  canu  fel  yn  rhy  henaidd,  ac 
anghydweddol  â  sefyllfa  bresennol  y  gelfyddyd  gerddorawl.  Ar  ol  hir 
fyfyrdod,  llwyddodd  o'r  diwedd  i  ddîwygio  y  pennill  er  perffaith  foddlon- 
rwydd  iddo  ei  hun  a'i  gydgerddorion ;  ac  aeth  i  gynnyg  y  gwelliant  i'r  hen 
weinidog,  yr  h wn  oedd  ŵr  call  a  chrafíus.  "  Y  mae  genyf  fi,"  meddai, "  wrth- 
wynebiad  dîysgog  yn  erbyn  y  geiriau  yn  y  wedd  sydd  amynt.  Mae  yn 
amlwg  nad  oedd  Watts  yn  deaU  dim  am  offerynau  cerdd."  "  Pa  fodd  y 
dymunech  chwi  eu  bod?"  gofynai  y  gweînidog.  "Wel,  syr,"  atebai  y 
cantor,  "  mae  yn  ymddangos  i  mi  y  byddent  yn  llawer  godidocach  fel  y 
canlyn : — 

Ond  boed  fy  nghalon  i  *r  pryd  hyn, 

Pel  Dafydd  gynt  â'i  violin** 

Teimlai  y  gweinidog  ryw  gynhyrfiadau  tufewnol  cryfion  i  chwerthin  yn 
ngwyneb  y  cantor ;  ond  ymattaliodd.  Yna  mor  fuan  ag  y  medrodd  gael 
ei  hun  yn  alluog  i  siarad,  dy wedodd  ei  fod  ef  yn  tueddu  i  feddwl  fod  yn 
ddichonadwy  gwneuthur  y  gwelliant  hwn  drachefìi  yn  fwy  dîwygiedig ;  a 
gofynodd  oni  fyddai  yn  well  darllen  y  geiriau  fel  hyn  : — 

"  Ond  aed  fy  nghalon,  diddle^  diddle, 
Fel  Dafydd  bach  yn  cann*r>jcUe." 

Ni  fuasai  yr  hanesyn  hwn  yn  werth  ei  adrodd,  oni  b'ai  ei  fod  yn 
anghraifil  o'r  cyíhewidiadau  a  wneir  yn  gyfiredin  gan  rai  a  dybiant  eu 
hunain  yn  ddoethach  na'r  beirdd  mwyaf  awenyddol;  ond  anfynych  y 
dangosant  ddim  ond  eu  hanfedrusrwydd  eu  hunaîn.  Feth  peryglus  iawn  yw 
ceisio  d̥^gio  cynnyrchion  athrylith.  Nid  yw  gwybodaeth  a  dysgeid- 
iaeth  yn  addasu  dyn  at  y  gorchwyl  hwn.  Ni  fu  neb  yn  Mrydain  yn  fwy 
dysgedig  na  Bentley.  Yr  oedd  hefyd  yn  meddu  cryfder  synwyr  a  chyf- 
lymder  meddwl  tiüiwnt  i  gyffiredin.  Yr  oedd  bron  yn  anffîieledig  yn  ei 
fedrusrwydd  i  wahaniaethu  rhwng  y  gwir  a'r  gau  yn  ysgrifenìadau  yr  hen 
awdwyr.  Pan  gyfodai  llu  o  wrüiwynebwyr  i'w  erbyn,  nid  oeddynt  ond 
fel  gwybed  o'i  amgylch.  Ac  etOy  nid  oedd  y  dyn  mawr  hwn  yn  ddim 
amgen  na  burguniwr  pan  aeth  i  geisio  diwygio  barddoniaeth  Milton.  Ni 
fu  gwell  bardd  yn  yr  oes  hon  na  Wordsworth ;  ac  ni  fu  gwell  beìmiad 
mewn  unrhyw  oes  na  Jeffi^y.     £r  hyny,  yr  oedd  y  beìmìad  yn  gwawdio 


CYFNEWIDWYR    HYMNÁU.  317 

y  bardd ;  a  bu  y  ddau  farw  yn  ddiweddar  heb  ddeall  eu  gìlydd.  Cyn  y 
gellìr  deall  barddoniaethy  rhaid  i  ni  ddyfod  mewn  tymher  ddysgyblaiddy 
ostyngedigy  i  yfed  o  ysbryd  y  bardd.  Ëhaid  i  tii  gymeryd  ein  codì  ganddo 
uwchlaw  rheolau  fiurfiol,  i  edrych  ar  y  gwrthddrychau  o'r  un  Ue  ag  yntau, 
a  than  ddylanwad  yr  un  teìmlad.  Y  mae  bardd,  mewn  awr  o  gynhyrfiad 
hapusy  yn  alluog  i  gyflawni  gorchwyl  na  fedr  yr  holl  fyd  eî  ddiwygio,  na 
gwneyd  ei  gyffelyb. 

Na  feddyÛer  ein  bod  am  gyhoeddi  cosbedigaeth  drom  o  herwydd  rhy w 
gyfhewidiadau  bychain,  diniwed ;  megys,  byrhau  ambell  linell  er  mwyn  eî 
chael  i  ateb  i'r  mesur ;  neu  roddi  gair  Cymraeg  dealladwy  yn  lle  gair  Seîs- 
nigaidd.  Clywsom  yn  ddiweddar  am  hen  gristion  didwyll  yn  cwyno  yn 
enbyd  fod  y  wir  athrawiaeth  bron  myned  o'r  golwg.  "  Y  mae  pregethwyr 
y  dyddiau  hyn,"  meddai,  "  yn  son  llawer  iawn  am  weithredu  ffydd.  Y 
maent  am  i  ni  weithredu'r  cwbl :  ond  gair  yr  hen  bobl  oedd  actio  flÿdd." 
Nid  ydym  ni  yn  Uawn  mor  eiddigeddus  a  hyn  yn  erbyn  pob  math  o  gyf- 
newidiadau.  Ond  os  eir  i  gynnyg  newid,  dylid  bod  yn  gynnil  a  gochelgar 
dros  ben.     Fel  y  dywed  Wordsworth  am  ddail  y  coed : — 

"  Yn  dyner  cwrdd,  mae  ysbryd  yn  y  dail." 

Ac  ar  bob  cyfrif  na  feddylier  am  newid  yr  ystyr.  Na  thyner  oddiwrth,  ac 
na  chwaneger  at,  yr  un  o  feddylddrychau  y  bardd.  Pa  hawl  sy  genym  i 
newid  gwaìth  y  prydyddion  mwy  nag  awdwyr  eraill  ?  Neu  pa  hawl  sydd 
gan  neb  i  gyhoeddi  ei  feddyliau  ei  hun  yn  gymysg  â  meddyliau  Williams 
Pantycelyn,  heb  un  hysbysiad  pa  le  mae  y  naîll  yn  diweddu  a'r  Uall  yn 
dechreu  ?  Pan  welwn  gymysgwaith  fel  hyn,  byddwn  yn  teimlo  tuedd  i 
ddy wedyd  wrth  yr  awdur  fel  y  dywedodd  hen  bregethwr  didderbynwyneb 
wrth  ryw  wreigan,  yr  hon  nid  oedd  mor  lanwaith  ag  y  buasai  dymunol, 
**  Pan  ddelwyf  fi  yma  y  tro  nesaf,  wraig  dda,  a  fyddwch  chwi  gystal  a 
rhoddi  yr  ymenyn  ar  un  ddysgl,  a'r  blew  ar  ddysgl  araU  ?"  Pe  cyhoeddai 
rhywun  draethawd  o  waith  Dr.  Chahners  neu  Dr.  Harris,  yn  gymysg  bUth- 
dni-phUth  â'i  waith  ei  hun,  edrychid  ar  y  weithred  fel  digywilydd-dra 
erchyU ;  ond  y  mae  pawb  yn  ystyried  barddoniaeth  grefyddol  fel  yspaU  i*w 
ddefnyddio  yn  y  dull  a*r  modd  y  gwelont  hwy  yn  dda.  Y  mae  rhy w  achos 
i  hyn,  fel  i  bob  effaith  araU.  Beth  aU  yr  achos  hwnw  fod  nîs  gwyddom ; 
ond  yn  unig  fod  y  cyfansoddiadau  hyn  yn  cael  eu  bwriadu  i  wasanaeth 
crefyddol,  a  bod  dynion  yn  dueddol  i  feddwl  fod  rhywfath  o  ddyben  cref- 
yddol  yn  ddigon  o  fanteU  i  guddio  pob  anghyfiawnder. 

Pe  buasai  y  cyfnewidiadau  hyn  yn  ddiwygiadau  mewn  gwirionedd, 
buasai  rhyw  reswm  i'w  roddi  drostynt.  Ond  er  i  ni  weled  ugeinîau  o 
emynau  wedi  myned  dan  y  driniaeth  hon,  gaUwn  dystio  yn  ddibetrus  fod 
naw  o  bob  deg,  a  mwy  na  hyny,  wedi  eu  newid  er  gwaeth  ac  nider  gweU. 
Bydd  y  meddwl  newydd  bron  bob  amser  yn  waelach  na'r  un  gwreiddiol, 
ac  weithiau  bydd  yn  hoUol  ddisynwyr.  Heb  fyned  i  chwiUo  am  anghreifíl- 
iau  i'r  Uyfrau  hyny  yn  y  rhai  y  gorfodir  yr  hen  WiUiams  i  ganu  yn  groes 
i'r  hyn  oedd  yn  arfer  gredu  pan  yn  y  byd,  neu  Ue  y  mae  ei  feddyUau  ar- 
dderchog  ef  wedi  eu  cuddio  yn  y  fath  fodd  fel,  pe  codai  oddiwrth  y  meirw, 
y  byddai  yn  rhy  anhawdd  iddo  adnabod  ei  waith  ei  hun,  ni  a  gymerwn  rai 
o'r  cyfneẁidiadau  sydd  fwyaf  hysbys  i  ddarUenwyr  y  "  Traethodydd,"  a'r 
rhai  a  gyfrifir  gan  lawer  fel  diwygiadau  diammheuol.  Dyma  hen  benniU 
anwyl  o  waith  WilHams : — 

1850.]  z 


318  CYFNEWIDWYR    HYMNAU. 

"  Mae  dy  air  yn  abl  f  arwain 

Trwy'r  «niÍEJwch  mawr  ymlaen^ 
Mae  e'n  golofn  oleu  eglur, 

Weîthiau  o  niwl  ac  weithiau  o  d&n  : 
Mae'n  ddi-ble^  ynddo  'fe 
Fwy  na'r  ddacÁr,  fwy  na'r  ne'." 

Nid  ydym  am  ddadleu  yn  erbyn  "  Dy  aîr  sydd  ddigon  i  fy  arwain"  yn  y 
llineU  gyntaf,  er  mwyn  gochelyd  y  gair  Seisnigaidd  ábí.  Nid  y w  hyn  nac 
yma  nac  acw.  Ond  yr  ydym  yn  gwrthdystio  â'n  holl  galon  yn  erbyn  y 
cyfhewidiad  a  wnaed  yn  Ngogledd  Cymm  ar  y  llinellau  olaf.  Digon 
hawdd  i  bawb  ddeall  mai  ystyr  y  gair  "  ddi-ble,"  y w  dîwrthddadl,  peth 
heb  un  píea  yn  ei  erbyn.     A  dyma  linell  ysblenydd, 

"  Fwy  na'r  ddaear,  fwy  na'r  ne'." 
Nid  rhyfedd  fod  hen  bobl  y  Doheudir  yn  myned  i'r  awel  wrth  ganu  y  íath 
linell  a  hon.  Ai  tybed  fod  y  öogleddwyr  yn  bamu  fod  y  bardd  yn  y 
fan  yma  yn  codi  gormod  ar  y  gair  ?  Oni  ddy wed  yr  ysgrythyr  fod  Duw 
wedi  mawrhau  ei  air  uwchlaw  ei  enw  oU  ?  Ac  onid  y w  Crist,  cynnwys 
mawr  y  gair,  yn  f wy  na'r  nef  i  gyd  ?  Ond  beth  bynag  a  achosodd  y  cyf- 
newidiad,  fel  y  canlyn  y  cenir  yn  gyffredin  yn  Ngogledd  Cymru : — 

"  Dy  air  sydd  ddigon  l  fy  arwain 

Trwy'r  anìalwch  maith  ymlaen ; 
Mae  yn  goloíh  olen  eglnr, 

Weithiau  'n  niwl  ac  weithiau  'n  dftn ; 
Llusem  yw,  oleu  wiw, 
Oleua'n  deg  hoU  deuln  Duw." 

Pan  ddefnyddir  dwy  gyffelybiaeth  î  ddangos  yr  un  gwrthddrych,  dylai  yr 
olaf  gryfhau  y  ílaenaf,  ac  ychwanegu  at  gynnwysiad  y  meddylddrych  :  ond 
yma,  ar  ol  arwain  y  meddwl  at  y  golofn  fawreddus  yn  yr  anialwch,  dybenir 
y  penniU  gyda  Uusem  deuluaidd.  Cymharîaeth  addas  ac  ysgrythyrol  yw 
Uusern ;  ond  yn  y  cysyUtiad  y  mae  yr  anmhriodoldeb.  Dywedir  fod  y  gair 
yn  "  golofn  oleu  eglur  ;*'  ac  nid  hyny  yn  unig,  ond  hefyd  yn  "  Uusem  oleu 
wiw."  Dyma  un  o'r  anghreifíliau  goreu  a  welsom  erioed  o'r  baühos,  neu 
the  art  of  iinlcmg.  Ar  ol  eîn  codi  i  entrych  awyr,  î  syUu  ar  ogoniant  y 
golofn  oedd  yn  arwain  yr  IsraeUaid,  goUyngir  ni  i  lawr  bendramwnwgl  i 
edrych  ar  lusem.  Nid  oes  genym  ond  gobeithio  yr  esgusodir  ni,  os  ydym 
yn  analluog  i  weled  goleuni  y  Uusem,  a  ninnau  newydd  ddyfod  o  lewyrch 
tanbeidiol  y  golofn. 

Mewn  pennîU  araU  o  waith  WiUiams  raae  y  UineUau  a  ganlyn : — 

"  O  Uefara  addfwyn  lesu, 
Mae  dy  eiriau  fel  y  gwin ; 
OU  yn  dwyn  i  mewn  dangnefedd, 
Ag  sydd  0  anfeidrol  rin." 

Yr  ydym  yn  methu  dychymygu  pa  wrthwynebiad  a  aUai  fod  gan  neb  i'r 
lUneUau  prydferth  hyn.  Y  maent  oU  yn  gysyUtiedig  â*u  güydd,  ac  yn 
ymddibynu  ar  eu  gilydd,  fel  na  eUir  tynu  allan  yr  un  gair,  na'i  symud  o'i 
le,  heb  nìweidio  y  cwbl.  Ar  ol  son  fod  geiriau  lesu  fel  y  gwin,  dywedir 
eu  bod  oU  yn  dwyn  i  mewn  i'r  enaîd  dangnefedd,  yr  hwn  dangnefedd  sydd 
o  anfeidrol  rin.  Ond  gweUr  hwynt  yn  fynych  wedi  eu  murnioyn  y  wedd 
ganlynol : — 

*'  0  llefara  addfwyn  ìesu, 
Mae  dy  eiriau  fel  y  gwin ; 


CYFNEWIDWYB   HYMNAU.  319 

011  o  mewn  yn  dwyn  tangnefedd, 
Ag  sydd  o  anfeidrol  rin." 

Yma  mae  y  cysylltiad  wedi  ei  ddattod,  a'r  hoU  feddyliau  yn  chwalu  oddi- 
wrth  eu  gilydd.  Dy wedir  fod  yr  oll  o  rywbeth  o  mewn  yn  dwyn  tangnef- 
edd.  Ond  yr  oll  o  ba  beth  ?  Rhaid  maî  y  meddwl  ydy  w,  os  oes  yma 
feddwl  hefyd,  fod  yr  oll  o'r  enaid  yn  dwyn  tangnefedd.  Ond  dwyn  tang- 
nefedd  i  bwy  ?  Mae  yn  debyg  mai  dwyn  tangnefedd  iddo  ei  hun.  Ond 
pa  gysylltîad  sydd  rhwng  hyn  a'r  lünellau  blaenorol?  Nid  yn  unig  y 
maent  yn  anghysylltiadol ;  ond  y  maent  yn  gwrthdaraw  yn  erbyn  eu  gîlydd. 
Gwneir  erfyniad  am  i  lesu  lefaru ;  ac  fel  rheswm  dros  hyny,  dy wedir  fod 
ei  eirîau  fel  y  gwin.  Ond  yn  nesaf,  yr  ydym  yn  cael  fod  oll  o  mewn  yn 
dangnefeddus  eisoes.  Os  felly,  pa  raid  i  lesu  lefimi?  Onid  yw  yn  amlwg, 
ddarllenydd,  fod  yr  hen  Williams  yn  gwybod  beth  oedd  ganddo  mewn  llaw, 
yn  well  na'i  ddiwygwyr  ?  Yn  y  Casgliad  diweddaf  gan  y  Parch.  Boger 
Edwards,  mae  yn  dda  genym  weled  y  geiriau  hyn  wedi  eu  hadferu  i'w 
ffurf  gyntefig. 

Mae  pawb  yn  gydnábyddus  â'r  hen  bennill  hwnw,  "  Mi  gana'  am  waed 
yr  Oen ;"  ac  y  maent  yn  cofio  ei  fod  yn  diweddu  fel  y  canlyn : — 

"  Ond  dyma*m  sail  i  am  y  wlad, 
Y  carìad  bery  byth." 

Ond  cly  wsom  y  llinellau  olaf  yn  cael  eu  hadrodd  gan  rai  fel  hyn : — 


"% 


nnig  sail  i  am  lanhad 
Vr  cariad  bery  byth." 


Nid  ydym  yn  ystyrîed  fod  y  cyfhewidiad  hwn  yn  gamwedd  pwysig :  er 
hyny,  nis  gallwn  lai  na  meddwl  mai  "gwell  yw  yr  hen."  Tebyg  mai  y 
dyben  wrŵ  roddi  y  gair  "  glanhad  "  yn  lle  "  gwlad  "  yw  ei  gael  i  ateb  yn 
well  i'r  crybwylliad  blaenorol  am  "galon  ddu,"  a'r  "  meddyg  da."  Ond  a 
oes  dim  lle  i  feddwl  fod  yma  raddau  bychain  o  tawtdhgy^  neu  ddywedyd 
yr  un  peth  drosodd  dracheûi  ?  Oblegid  mae  y  prydydd  wedi  adrodd  o'r 
blaen  nad  oes  ganddo  yn  ngwyneb  calon  ddu  ond  lesu'r  meddyg  da.  Ond 
y  mae  y  ddwy  linell  olaf  yn  ychwanegu  at  y  meddylddrych,  ao  yn  taflu 
goleu  newydd  dros  y  cwbl.  Y  maent  yn  dangos  fod  y  pennill  yn  ìaith 
teithiwr  blinedig.  Ar  ol  canu  am  waed  yr  Oen,  a  lesu  y  meddyg  da,  y 
mae  yn  cael  ei  anadl,  ac  yn  gallu  edryeh  yn  ol  ar  daith  yr  anialwch,  ac 
ymlaen  tua  gwlad  yr  addewid.  Wrth  edrycji  ýn  ol  y  mae  yn  galaru 
oblegid  ei  galon  ddu,  a'i  throion  chwerwon  chwith;  ond  wrth  edrych 
ymlaen,  mae  er  hyny  yn  gobeithio  cyrha«dd  y  wlad ;  a'i  saü  am  hyny  yw'r 
cariad  a  bery  byth. 

Cymerwn  olwg  yn  nesaf  ar  yx  hen  benniU  hwnw — 

"  B  wy'n  gweled  bob  dydd, 

Mai  gwerth&wr  yw  flÿdd, 
Pan  elwy  i  borth  angen  fy  angor  a  fydd : 

Mwy  gwerth&wr  im*  yw 

Na  chyfoeth  Periw ; 
Mor  ddiogel  i'm  cynnal  ddydd  d!al  ein  Duw." 

Beth  allasai  fod  gan  neb  yn  erbyn  y  pennîU  hwn  ?  Mae  yn  eglur  y  dylid 
ystyried  y  geiriau  "  Mor  ddiogel,"  nid  fel  cymhariaeth,  ond  fel  amlygîad  o 
ryfeddod  neu  law^enydd.     A  oes  rhy wbeth  anysgryth^nrol  mewn  dywedyd 

z  2 


320  CYFNEWIDWYR   HYMNAU. 

fod  %dd  yn  çynnal  yr  enaid  ?  Ond  fel  y  canlyn  y  cenir  yn  gyffredin  yn 
y  Gogledd: — 

"  Ei  gwrthddrych  s'm  cynnftl  ddydd  dîal  eln  Dnw.*' 
Nid  yn  unig  y  mae  y  cyfiiewidiad  hwn  yn  aíreidiol;  ond  y  mae  yn  tori  y 
llinyn  sydd  yn  rhedeg  trwy  yr  holl  linellau,  ag  sydd  yn  eu  cydio  wrth  eu 
gilydd.  Y  mae  yn  taflu  meddwl  yr  addolydd  o'i  le ;  ac  yn  cael  yr  ün 
effaith  amo  a  phe  dywedid  wrtho  ar  ganol  canu,  "  Mae  yn  wir  fod  flydd 
yn  angor,  ond  gwyiia  rhag  tybied  mai  fíydd  a'th  gynnal."  Ac  fel  hyn  y 
mae  ysbryd  addoli  yn  cael  ei  gollî,  a  beimiadaeth  gecrus  yn  dyfod  yn  ei  le. 
Yn  nghaâgliad  Mr.  Morris  Dayies  mae  y  llinellau  hyn  fel  y  dylent  fod. 
Dyma  benniU  arall  nad  oes  achos  na  modd  ei  weÛa : — 

"  Boed  djoddefiadau  pur  y  groes 
I  laesu  'm  cur  a'm  gwse ; 
Gruddfanau  dyfnion  angeu  loes, 
I'm  rhoddi  i  lawenhau." 

Ond  fel  y  canlyn  y  cly wir  y  ddwy  linell  gyntaf  yn  gyffredin ; — 

"Boed  dyoddefiadsu  pur  y  groes» 
Fel  olew  i'm  iachao." 

Cymhellir  ni  i  ofyn  yn  gyntaf,  Pa  raid  oedd  i  geisio  newid  y  pennill  hwn  ? 
Paham  na  chawsai  lonydd  i  fy w  mewn  heddwch  ?  Beth  allasai  gynhyrfîi 
neb  i  dori  un  o'i  aelodau  ymaith  mor  ddidrugaredd  ?  Mae  yn  wir  nad  y w 
**  gwae  "  a  "  lawenhau  "  ddim  yn  odliad  perffaith ;  ond  arferir  rhai  cyffelyb 
gan  y  beirdd  manylaf,  oddieithr  pan  rwymant  eu  hunain  â  Uyffetheiriau  y 
mesurau  caethion.  Fe  aUai  mai  nid  gwrthwynebiad  i*r  hen  benniU  a  bar- 
odd  iddynt  ei  newid,  yn  gymaint  ag  ysfa  afly wodraethus  i  wneyd  prawf  o'u 
medrusrwydd  eu  hunain.  Os  oedd  y  IHneU  wreiddiol  yn  dda,  nis  gaUent 
hwy  gredu  na  fedrent  hwy  gyfansoddi  ei  gwell.  Ond  gadewch  i  ni  edrych 
a  yw  y  Uinell  newydd  yn  weU  mewn  gwirionedd.  öweUr  fod  y  bardd 
wedi  bwriadu  cyferbyniad  bywiog  rhwng  y  Uinell  gyntaf  a'r  aU,  ac  yn  yr 
un  modd  rhwng  y  drydedd  a'r  bedwaredd.  Sylwedd  ei  weddi  ydyw,  ar 
fod  dyoddefíadau  y  groes  yn  Ilaesu  ei  ddyoddefíadau  ef,  a  gruddfanau  angeu 
loes  yn  symud  ei  ruddfanau  ef.  Er  maint  yw  y  cur  a'r  gwae  y  mae  efe  ei 
hun  ynddynt,  y  mae  yn  gwybod  y  Uaesid  y  cwbl  yn  y  fan  pe  cai  olwg 
ffyd(Uog  ar  y  cur  a'r  gwae  yr  aeth  Crist  trwyddynt.  Ond  y  mae  y  cyfer- 
byniad  hwn  wedi  diflanu  o'r  golwg  yn  y  cyfnewidiad ;  ac  y.mae  yn  ym- 
ddangos  i  ni  fod  hyn  yn  goU  dirfawr.  Düynir  y  duU  newydd  yn  y  casgl- 
iad  a  wnaed  gan  y  Methodistiaid  yn  y  Deheudir. 

Yn  nghasgUad  y  Deheudir  nid  oes  llawer  o  gyfhewidiadau  yn  cyffwrdd 
âg  ystyr  yr  hen  emynau ;  ac  yn  y  rhai  hyny  gan  mwyaf  nid  yw  y  gwahan- 
iaeth  yn  fawr.  Ond  i'r  graddau  y  mae  yr  ystyr  we(U  ei  newid,  mor  beU  a 
hyny  mae  yr  emynau  yn  y  cyflredîn  wedi  eu  gwaethygu  ganddynt  hwythau. 
Heblaw  yr  un  a  nodwyd  uchod,  cymerer  yr  anghraMt  a  ganlyn : — 

*'  Plana  *r  egwyddorion  hyny 
Yn  fy  enaid  bob  yr  un, 
Ag  sydd  megys  peraroglau 
Yn  dy  natur  di  dy  hun ; 

Blodau  hyfryd, 
Fo'n  dyegleirio  da'r  a  ne*." 

Yn  Ue  "dysgleirîo"  y  maent  hwy  yn  darUen  "aroglu."  GWl  hwn  ym- 
ddangos  ar  yr  olwg  gyntaf  yn  wir  weUiant ;  ond  erbyn  crafiu,  mae  yn 


CYFNEWIDWYR   HYMNAU.  32 1 

amlwg  fod  y  meddylddrych  gwreîddiol  yn  gryfaoh  ac  yn  fwy  barddonol; 
Ar  ganol  ysgrifenu  y  pwt  hwn  o  draethawd  yn  mîs  hyfrydawl  Mai,  nîd 
rhaid  i  ni  ond  myned  allan  i'r  meusydd  i  gael  profìon  digonol  fod  y  blodau 
yn  taenu  dysglẃréUò  dros  yr  hoU  greadigaeth.  Yr  oedd  yr  hen  Wüliams 
yn  meddu  llygad  i  weled  anian,  a  glewder  hefyd  i  gydfyned  âg  anian. 

Gwelir  ein  bod  wedi  dewìs  y  casgliadau  yn  y  rhai  y  gwnaed  lleiaf  o  gyf- 
newidiadau.  Buasai  yn  hawdd  iawn  i  ni  gael  lliaws  o  anghreifìtiau  gwaeth 
mewn  casgliadau  eraUl ;  ond  buasaî  ein  gwaith  yn  ceisio  profi  gwrthuni  y 
rhai  hyny  yn  ddirmyg  ar  synwyr  ein  darUenyddion.  Ein  dyben  oedd 
dangos  nas  geUir  newid  cymaint  a'r  mÿmfyn  Ueiaf  o  feddwl  bardd  heb  fod 
mewn  perygl  o  wneyd  mwy  o  ddrwg  nag  o  dda.  O  ganlynîad  cymerasom 
yr  anghreiffî^iau  oedd  yn  fwyaf  tebyg  i  ddiwygiadau.  Dyledus  hefyd  y w 
hysbysu  yn  y  modd  mwyaf  eglur  nad  ydym  mewn  un  gradd  yn  beio 
awdwyr  y  CasgUadau  diweddaf  a  gyhoeddwyd  yn  y  öogledd.  Yr  oedd  yr 
hafog  wedi  ei  wneyd  ar  yr  hen  Hymnau  cyn  eu  geni  hwy.  Yr  oedd  y  wlad 
wedi  cynnefino  â'r  hen  benniUion  yn  eu  hagwedd  ddiry wìedig ;  a'r  unig  gyf-- 
newìdiad  a  wnaethant  hwy  oedd  eu  hadferu  mor  agos  i'w  duU  cyntefìg  ag 
y  medrent  famu  fod  yn  ddoeth  ac  yn  ddichonadwy.  öwnawd  gwelUant 
dirfawr  gan  Mr.  Morris  Davies  i  ddechreu :  ac  aeth  Mr.  Boger  Edwards 
ymlaen  drachefn  yn  yr  un  cyfeiriad.  Y  mae  ein  cyfeiUion  yn  Liverpool, 
yn  eu  CasgUad  hwy,  wedi  dychwelyd  ar  unwaith  at  yr  argraffiadau  cyntefig, 
ac  wedi  ysgubo  ymaith  bob  rhith  o  gyfnewîdiad.  Os  y w  y  rheol  a  osod- 
asant  hwy  iddynt  eu  hunain  yn  rhy  gaeth,  mae  yn  rhaid  addef  eu  bod  yn 
cyfeiUomi  i'r  ochr  fwyaf  diberygl.  O'n  rhan  ein  hunain,  fel  y  dy  wedasom 
yn  barod,  nid  ydym  yn  teimlo  awydd  cryf  i  goUfamu  pob  amcan  i  wneyd 
yr  iaith  yn  burach  a  destlusach.  Nid  y w  yr  hen  argraffiadau  cyntaf  a  gy- 
hoeddwyd  yn  y  Deheudir  yn  hoUol  unfiurf,  fel  y  gweUr  wrth  gymharu  yr 
anghreifiliau  canlynol  o  ddau  o  honynt : — 

"  Rho  i  mi  weld  mae  ti  yw'm  Hedd,  Rho  i  ml  werd  mai  ti  yw*m  hedd, 

A  Uwyr  ddifymi  ar  dy  Wedd  ;  A  Uwyr  ddifyrru  ar  dy  wedd  ; 

A  chym'ryd  Gair  dy  Ensu  gid,  A  chym'ryd  d'eiriau  gwerthfewr  drud, 

Yn  nnig  blcsBer  yn  y  Byd.  Yn  unig  bleaer  yn  y  byd. 

€kid  i  mi  gael  dy  Ysbryd  cun,  Gad  i  mi  gael  dy  Ysbryd  pur 

Yr  hwn  sydd  ynnot  ti  dy  Hun  ;  Yn  gyfeili  yn  yr  anial  dir ; 

Fel  byddo  dy  holl  gyfralih  lym,  Fel  byddo  dy  hoU  gyfraith  lym, 

Yn  felus  ac  yn  hyfiyd  im*.  Yn  felua  ac  yn  hyfryd  im', 

'Does  le  mi  wela  i  rannu  Mryd  Does  le,  mi  wela,  i  rannu  mryd, 

Un  amser  rhyngot  ti  a'r  byd  Un  amser  rhyngot  ti  a'r  byd ; 

Cariadau  eraill  'thalent  <ldim,  Cariadau  eraiU  aeth  yn  ddim, 

Dy  hun  cai  fod  yu  briod  im*.  Dy  hun  cai  fod  yn  briod  im'. 

Datguddia  i*r  annuwiol  ry w,  0  cod  fi  o*r  pydewau  i'r  lan, 

Na  fedda  i  gyfaiU  ond  fy  Nuw ;  A  gwna  fi'n  gadHm  pan  bwy'n  wan ; 

O  c'od  fi  o'r  Pydewau  i'r  lan,  A  dangos  i'r  annuwiol  ryw, 

A  gwna  fi'n  gadam  pan  bwy'n  wan.  Na  fedda  i  gyfaiU  ond  fy  Nuw." 

Cymerwyd  y  golofh  gyntaf  o  hen  argraffiad  a  gyhoeddwyd  gan  WiUiams 
ei  hun ;  a'r  aU  o'r  argraffiad  cyflawn  o'r  hoU  Hymnau,  a  gyhoeddwyd  gan 
éi  fab,  y  Parch.  John  WiUiams,  yn  y  flwyddyn  1811.  Yn  yr  argraffiad 
olaf  hwn  y  mae  ychydig  waUau  wedi  dîanc  mewn  rhai  manau ;  er  hyny, 
diammhau  mai  hwn  a  ddylai  fod  yn  safon  i  ni,  gan  fod  Mr.  John.  WìUìams 
yn  ofalus  i  roddi  yr  hoU  Hymnau  fel  y  gadawsid  hwy  gan  ei  dad.     Ac  nis 


322  ADRODDIAD    DIRPRWYWYR   lECHYD 

gwyddom  pa  fodd  i  derfynu  ein  sylwadau  yn  well  na  thrwy  ddyfynu  ei  eiríau 
ef  yn  y  rhagymadrodd.  *^  Ar  ddeisyfiad  amry wiol  o  gyfeillion  crefyddol,  ac 
ar  ddymuniad  Ajssosiaasiwn  y  Methodistiaid  Calfinaiddy  cynnulledig  yn  y  De- 
heudu*,  mi  a  anturìais  gymeryd  y  gorchwyl  mewn  Uaw  o  osod  allan  mewn 
argraffiad  newydd,  yr  holl  Hymnau  o  waithfy  nhad^  y  diweddar  Barchedig 
W.  Williamsy  o  Bantycelyn^  y  rhai  a  gyfansoddodd  efe  yn  y  iaith  Gymraeg. 
T  mae  Uawer  o  honynt  o  bryd  i  bryd)  er  mwyn  masnach  neu  elw,  mae'n 
debygol,  wedi  eu  mabwysiadu  gan  erailly  a  llawer  hefyd  wedi  eu  priodolì 
ganddynt  i'r  dyben  o  gluro,  neu  guddìo  eu  cymmysgedd  eu  hunaîn.  T 
mae  cymmaint  o  honynt>  gan  rai  Calfiniaid  ac  Arminiaid  (pa  rai  na  wyddent 
ddim  am  nattur  Barddoniaeth),  wedi  eu  cyfhewid,  eu  anharddu,  eu  cylch- 
droi,  a'u  dirdynu,  fel  ag  nas  gall  yr  oes  nesaf  ddeall  pa  un  yw  gwaith 
priodol  yr  awdwr,  neu  y  cyn-ysgrifen.  Ac  am  eu  bod  wedi  eu  hanfiurfio 
a'u  hanferthu  o  ran  Prydyddiaethy  gan  amryw  hurtun  penglogaidd  ac  an* 
neallus  yn  mhlìth  y  Calfinistiaid,  ac  wedì  eu  gŵyrdroi  i  gyhoeddi  athraw- 
iaeth  Uwyr  groes  gan  rai  Arminiaid,  mi  a  benderfynais  i  brintio'r  holl 
Hymnau  a  gyfánsoddodd  yr  awdwr,  fel  ag  y  cyhoeddodd  efe  hwynt  eî  hun, 
mewn  amrywiol  ddulli  ac  ar  amrywiol  amserau ;  dan  obeithio  a  thaer  ymbil 
ar  i'r  Arglwydd  i'w  bendithio  eto  i  filoedd,  fel  y  gwnaeth  yn  mlaen  llaw." 


ADRODDIAD    DIRPRWYWTR    lECHTD    AR 
GLADDFETDD. 

[Eeport  on  a  Gmercii  Scheme  for  Eaetrcmwrál  Sepulture.    Presented  to 
both  Houses  of  Parliament  by  Command  of  Her  Majesty.     1850.] 

Dywed  Thomas  Carlyle,  mai  oes  gweithrediad,  ac  nid  oes  barddoniaeth, 
yw  ein  hoes  ni ;  ac  y  mae  yr  Adroddiad  sydd  ger  eîn  bron  yn  peri  i  ni  ad- 
gofio  ei  sylw.  Mae  y  Gladdfa  wedi  bod  yn  destun  Uawer  o  farddoniaeth 
o  bryd  i  bryd ;  darllenasom  lawer  "  Myfyrdod  mewn  Mynwent ;"  ac,  yn 
wir,  y  mae  trigle  y  marw  yn  ysgol  dda  i'r  byw.  Eithr  nid  barddoniacth 
yw  yr  Adroddìad  hwn  ar  Gladdfeyddy  ond  fieithiau  sobr  am  niweidiau 
claddu  mewn  trefì,  ynghyd  â  chynllun  am  gladdfeydd  maesdrefoly  yn  gyn- 
taf  i  Lundaîn,  ac  wedi  hyny  i'r  trefi  yn  gyflredinol.  Llawarwyddir  yr 
Adroddiad  gan  larll  Carlisle,  Arglwydd  Ashley,  Mr.  Chadwìck,  a  Dr. 
Southwood  Smith,  Prîf  Ddirprwywyr  lechyd  iOénercd  Board  of  He(MC), 
ac  y  mae  wedi  eî  ddyddio,  Chwefror  15eg,  1850.  Maent  yn  profi  fod  yr 
arferiad  o  gladdu  mewn  trefi  yn  efieithio  yn  ddrwg,  yn  laf,  ar  iechyd  y 
bobl,  ac  yn  2il,  ar  y  gweddeidd-dra  a'r  difnfwch  sydd  yn  ofynol  i  gladd- 
edigaeth. 

Am  y  tri  chan'  mlynedd  cyntaf  yn  mysg  y  prif  Grìstionogion,  ni  chan- 
iatëid  claddu  oddi  fewn  dinasoedd;  nac  mewn  eglwysi,  meddir,  am  rai 
oesoedd  ar  ol  hyny.  Ond  fel  y  daeth  tywyllwch  ofergoeledd  i  ymledu, 
aed  i  edrych  ar  y  lleoedd  a  gyfrifid  yn  feddau  y  merthyron  fel  daear  sanct- 
aidd,     Tr  oedd  raid  adeiladu  eglwys  ar  fedd  y  merthyr,  ac  yno  y  cleddid 


AR   GLADDFEYDD.  323 

eraill  a  eiinillasent  iddynt  eu  hunain  enw  am  eu  sancteiddrwydd.  Erbyn 
^y^^y  y^  oedd  yn  barehedìgaeth  nid  bychan  i  un  gael  eî  gladdu  yn  ymyl  yr 
esgym  cysegredig.  A  chan  fod  arian,  bob  amser,  yn  ateb  i  bob  peth,  aeth 
yr  ofieiriadon  i  werthu  yr  anrhydedd  hwn  i'r  uchaf  ei  geiniog.  Bob  yn 
dipyn,  gorlanwyd  gwaelodion  yr  eglwysi,  ac  felly  y  dechreuwyd  meddwl 
am  fynwentydd.  Amgylchid  teiau  y  meirwon  yn  fuan  gan  anneddau 
prysur  dynion  by  w ;  ac  yn  y  modd  yma,  trwy  fod  poblogaeth  a  marwoldeb 
yn  cynnyddu,  yr  oedd  gweddillion  marwedig  cenedlaeth  ar  ol  cenedlaeth 
yn  cael  eu  hystorio  ar  eu  gilydd  oddifewn  i  derfynau  cyfyng  y  fynwent. 
Yn  nhrefí  mawrion  ein  teymas,  Ue  mae  y  trigolion  mor  aml,  y  mae  cladd- 
edigaethau  yn  y  mynwentau  sydd  wrth  yr  eglwysi  yn  wreiddiau  ffrwyth- 
lawn  i  glefydau  a  marwolaethau,  fel  y  profir  tuhwnt  i  bob  dadl  yn  yr 
Adroddiad  hwn. 

Bernir  mai  anniogel  i*r  byw  ydyw  claddu  mwy  na  136  o  g^rrff  mewn  un 
erw  o  dir ;  ond  yn  amryw  o  fynwentau  Llundain,  cleddir  dros  ddwy  fil, 
ac  mewn  rhai,  dros  dair  mil  o  gyrff  mewn  un  erw  {aoré),  Nid  rhy- 
fedd,  gan  hyny,  fod  cymaint  ag  16,000  o  bersonau  wedi  cael  eu  Dadd  y 
llynedd,  gan  yr  haint,  yn  y  brifddinas  yn  unig.  Pan  ofynwyd  i'r  meddyg 
enwog,  Mr.  Aston  Key,  ychydig  cyn  ei  farwolaeth,  pa  fodd  yr  ymaflodd  y 
geri  dinystriol  yhddo,  efe  a  atebodd,  "  Y  fynwent  acw  a  wnaeth  hyn,"  gan 
gyfeirio  at  yr  hon  oedd  yn  ei  gymydogaeth.  Dr.  Milroy  a  ddywedai  am 
fynwent  St.  Clement  Danes,  Heol  Portugal : — "  Dydd  Mawrth  diweddaf, 
yr  28aîn  o  Awst,  yr  oedd  yr  ager  ffiaidd  yH  ddychrynllyd  o  annyoddefol, 
pan  yr  oedd  bedd  ddofn  wedi  ei  chloddio  tua  chanol  y  fynwent.  Yr  oedd 
esgym  lawCT  wedi  eu  dadgladdu ;  Mr.  Smith  a  gafodd  allan  trwy  archwil- 
iad  dyfal  o  honynt,  fod  gweddillion  deg,  o  leîaf,  o  wahanol  ysgerbydau 
wedi  cael  eu  taflu  i  fyny.  Yr  oedd  un  neu  ddau  o'r  penglogau  yn  ym- 
ddangos  fel  rhai  a  gladdesid  yn  Ued  ddiweddar  mewn  cymhariaeth.  Yr 
oedd  y  drygsawr  ar  yr  achlysur  hwn  mor  fawr,  fel  yr  oedd  hyd  yn  nod 
rhingyll  (beadlé)  y  plwyf  yn  cyfaddef  eî  fod  yn  ddrwg  iawn.  Nis  gallasid 
agor  yr  un  ffenestr  oedd  yn  gwynebu  y  fynwent,  er  cymaint  oedd  gwres  y 
dydd.  Bu  raid  i  rai  o'r  trigiannwyr  adael  eu  tai  ara  amser  ;  yr  oedd  per- 
sonau  oedd  yn  myned  ar  hyd  heol  PortugaJ  yn  dal  eu  flfroenau ;  gwarchad- 
wr  oedd  yn  sefyll  wrth  ddrws  Ysbytty  Coleg  y  Brenin,  a  syrthiodd  i  gyf- 
ogiad ;  ac  un  o  feddygon  y  sefydliad  hwnw,  yr  hwn  a  nesaodd  at  y  bedd 
agored,  a  orchfygwyd  gan  bensyndod,  ac  a  gwympasai  i  lawr  pe  na  chyn- 
niÉíliesid  ef  gan  foneddwr  arall."  Rhoddir  hanesion  mor,  îe  a  mwy,  erchyll 
yn  yr  Adroddiad  hwn,  am  amryw  gladdfeydd  yn  y  brifddìnas,  yn  gystal 
ag  am  gladdfeydd  yn  Liverpool,  Manchester,  a  Sheffield,  a  rhai  lleoedd  yn 
Scotland.  Ac  nid  yw  Cymru  yn  dîanc  yn  ddîsylw  yn  yr  Adroddiad,  fel  y 
cawn  ddangos  yn  ebrwydd. 

Y  drefn  a  gynnygir  er  gwellîant  yw  penodî  Dirprwywyr  (Commissioners 
cyflogedig  fyth  a  hefyd),  i  ddwyn  y  cyfnewidiadau  anghenrheidiol  i  weith- 
rediad;  a  dechreuir  gyda  Llundain.  Dygir  cyfraith  i  mewn  i  rwystro 
claddu  yn  yr  eglwysi,  ac  o  fewn  terfynau  y  brifddînas,  "  oddigerth  mewn 
amgylchiadau  neiUduol  dan  drwydded," — ^i  ddarpar  claddfeydd  cyhoeddus 
mewn  pellder  cyfaddas  o*r  brifddinas,  Ue  bydd  darn  o'r  tir  yn  gysegredig, 
ac  amo  eglwys,  a'r  dara  araH  yn  anghysegredig,  gyda  chapel — dim  ond  un 
corff  i  gael  ei  gladdu  mewn  un  bedd.  Y  mae  amry  w  bethau  eraill  yn  gjm- 
nwysedig  yn  yr  Act  hon  nad  oes  eisieu  eu  crybwyll  yma.     Yr  ydym  yn 


324  ADRODDIAD    DIRPRWYWYR   lECHYD 

deall  fod  ysgrif  ar  Hyn  wedi  cael  ei  dwyn  i  mewn  eisoes  i  Dy  y  Cyŵedîn  ; 
nîs  gwyddom  eto  beth  fydd  ei  thynged ;  bydd  grym  y  lly wodraeth,  pa 
fodd  bynag,  o'i  phlaid.  Nis  gallwn  ki  na  chanfod  fod  pleidgarwch  i  offeîr- 
iaid  yr  Eglwys  Sefydledig  yn  cael  ei  arddangos  ynddi.  Trefnir  fod  iawn 
yn  cael  ei  dalu  i'r  gweinidogion  eglwysyddol  am  eu  colled  o  arian  claddu, 
ac  y  mae  hwnw  i  bara,  nid  am  oes  y  gweinidogion  presennol,  ond  iV  hol- 
ynwyr  byth ;  ac  felly  treihir  y  bobl  yn  hyn  yma  eto  i  dalu  at  gynnaliaeth 
barhäus  y  gwyr  eglwysig.  Mae  y  Dirprwywyr  yn  cydnabod  iddynt  gael 
cynnorthwy  amryw  offeiriaid  yn  eu  hymchwÖiadau  a'u  cynllimiau  ;  ac  yr 
ydym  yn  eu  credu.  Mawr  yw  y  cyÔro  a  wneir  yn  awr  gan  y  dosbarth 
Puseyaidd  o  Eglwys  Loegr  ynghylch  athrawiaethau  gwahanîaethol  eu 
Heglwys;  haerant  fod  penderfyniad  Cyfeisteddfod  Bamol  y  Cyfrin-gy- 
nghor  yn  achos  Gorham  ac  Esgob  Exeter,  yn  gadael  ei  phrif  athrawiaethau 
yn  anmhenodol  a  phenagored :  ond  mae  yn  amlwg  i  bawb,  fod  yr  hen  athr- 
awiaeth  o  "  edrych  ar  ol  y  gyflog  "  yn  aros  ganddynt  yn  ei  Ue,  yn  syl- 
faenol  ac  yn  ddüwgr. 

Bellach,  awn  at  yr  hyn  a  ddywedir  am  öymru,  Dywedir  feî  y  can- 
lyn: — 

"Am  ansawdd  claddfeydd  yn  Nghymru,  cybelled  ag  y  chwiHwyd  iddynt, 
ffellir  ffurfío  rhyw  amgyffired  oddiwrth  y  dethohranau  cùuuynol  o  Adroddiadau 
Xlr.  Bowie : — 

**  Mynwent  Castellnedd,  Sie  Forganwg. — ^Wedi  eî  Uanw  i  ormodedd ;  y 
ddaear  o  liw  du,  yn  seimlyd  (greasy)  i'r  cyffyrddiad,  yn  arwyddo  pydredd,  ac  yn 
arogli  yn  echrydus.  Mae  y  Cymry  yn  hoff  o  fỳnu  edrych  drachefn  a  thrachefii 
ar  gyrft  eu  perthynasau  trancedig  yn  yr  amrywiol  radaau  o*u  dad^fansoddiad. 
Maent  yn  myned  i'r  fath  ormodedd  gyda  hyn,  fel  y  gwnant  weithiau  gloddio  i 
fyny  gyrff  a  gladdesid  yn  ddiweddar,  ac  y  gosodant  yr  eirch  wrth  ochr  y  bedd 
hya  nes  y  gallant  ddodi  islaw  iddynt  eirch  y  rhai  a  gladdwyd  yn  ddiweddarach 
fyth.  Mae  yr  arogl  ar  y  cyfryw  achlysuron  yn  arswydus,  fel  y  profais  fy  hun 
yn  fynych ;  ond  nid  oedd  y  rhai  a  fyddent  o'm  hamgylch  yn  ymddangos  yn 
aeimladol  o  hono :  yn  wir,  ychydig  o  frodorion  y  Dy wysogaeth  ag  y  cjŵrfydd- 
ais  i  à  hwynt  oedd  yn  rhoddî  yr  un  prawf  o'u  bod  yn  fedíBannol  ar  y  teimlad  o 
arogliad.  Fel  rheol  gyffredinol,  mae  hyd  yn  nod  personau  o  ddygiad  i  fyny 
mewn  sefyllfa  o  hollol  anwybodaeth  am  ddylanwad  niweidiol  goferoedd  oddi- 
wrth  gladdfeydd.  Yma  mî  a  gefais  y  periglor  yn  zelog  dros  ddiẁygiadau  er 
iechyd  gwladol ;  ond  nis  gallaswn  eî  berswadio  fod  un  perygl  i'w  ofni  oddiwrth 
gyûwT  gorlawn  ei  fynwent.  Yr  oedd  yn  ymddangos  nad  oedd  ganddo  un  gred- 
iniaeth  yn  y  ffaith  y  gallai  nwyon  peryglus  dreiddio  trwy  y  ddaear  sy'n  gor- 
ohuddio  coiff,  a  d'íanc  allan  ar  y  wyneb.  Y  foment  y  ceisiais  eî  gael  i  ymrestru 
yn  yr  achos  o  attaliad  gorlanwad  ychwanegol  yn  y  fynwent,  oerodd  ei  wrepog^- 
rwydd  dros  welliadau  er  iechyd.  Y  syniad  y  gallai  corff  ar  ol  ei  gladdu  niw- 
eidio  y  byw — ^nid  ymddengys  fod  hyn  erioed  wedi  cael  Ue  yn  ei  feddwl. 

"Mynwent  Cadocston,  gerllaw  Castellnedd. — ^Ni  wn  i  pa  fodd  yn  amgen 
i  ddesgrifio  cyflwr  y  fynwent  hon  na  thrwy  ddyweyd  ei  bod  yn  wirioneddol  a 
thrwyadl  flBaidd.  Mae  yr  arogl  oddiwrthi  yn  annyoddefol.  Ỳr  oeddwn  yn  ei 
ganfod  yn  mhob  un  o'r  tai  cymydogol  yr  ymwelais  â  hwynt ;  ac  yn  mhob  un  o'r 
teîau  hyn  yr  oedd  y  cholera  neu  waedhf  Uym  wedi  bod.  Un  prydnawn,  yr  oedd 
y  drygsawr  hwn  wedi  llenwi  fy  ngwddf  fel  i'm  gwneyd  agos  yîa  glaf ;  ac  ar  yr 
un  prydnawn,  fel  yr  wyf  yn  credu,  cafodd  meddyg  a*i  foneddiges,  yn  unig  wrth 
basio  y  fynwent,  eu  taraw  â  theîmlad  o  oerder,  Ûesmeiriad,  ac  afiechyd,  ac  erbyn 
cyrhaedd  adref,  yn  mhen  yr  awr,  yr  oeddynt  yn  glaf  iawn.  Eto,  er  hyn  oll,  er 
gwaethaf  y  marwolaethau  lliosogagymerasantle  yn  y  gymydogaeth,  ergwaethaf 
nr  ngwrthdystiadau  difrifol,  ac  er  gwaethaf  gorchymyn  fewrdd  Cyfiredinol  yr 
lechyd,  mae  claddedîgaethau  yn  myned  ymlaen  yn  ddirwystr^yn  y  gladdfa  hon, 


AR   GLADDFEYDP.  325 

ac  y  mae  yr  awdurdod  gwladol  hyd  yma  wedi  methu  rhoi  terfyn  ar  hyny.  Dy- 
wedodd  y  curad  wrthyf,  fod  fy  ymdrechîadau  i  gau  y  fynwent  wedi  gosod  fy 
mywyd  nr  hun  mewn  perygl ;  ac  yr  oedd  tàn-ddrylSau,  ar  awr  hwyrol  o'r  nos,  yn 
cael  eu  tanio  yn  fynych  yn  agos  i'm  preswylfa ;  ond  efe  ar  yr  un  amser  a  ddad- 
^uddiodd  i  mi  wir  achos  y  gwrthwynebrwydd,  trwy  sylwi  y  byddai  i'r  cladded- 
igaethau,  os  na  ddeuent  i  Cadocston,  fyned  i  Gastellnedd,  yr  hyn  a  fyddai  yn 
golled  i'r  ficer,  yr  hwn  oedd  wedi  myned  i'r  Cyfandir,  a  gadael  y  gofai  amo  ef, 
pan  y  torodd  y  cholera  allan. 

"  Hen  Fynwent  Merthyr-ttdpil. — Mae  hon  yn  dal  lle  oddeutu  60  troed- 
fedd  o  hyd  a  30  o  led,  wedi  ei  chylchynu  gan  deiau ;  yn  sefyll  ar  yr  ochr  or- 
Uewinol  i'r  Heol  Fawr,  yn  agos  i  ganolbarth  y  dref ;  wedi  ei  Uwyr  lanw  â  chyrff, 
ean  iddi  fod  am  lawer  o  flyneddau  y  brif,  os  nad  yr  unig  gladdfa.  Mae  gwedd- 
illion  dynol,  damau  o  eirch,  &c.,  yma  yn  cael  eu  gwasgar  o  amgylch  yn  afradus, 
neu  eu  crugio  yn  bentyrau  ar  eu  gilydd.  Fy  argyhoeddiad  ydyw,  fod  y  fynwent 
hon  yn  gweitliredu  yn  niweidiol  i  lechyd  y  rhai  sydd  yn  byw  yn  ei  cnymydog- 
aeth,  ac  y  mae  yn  sicr  mai  dyma  un  o  r  manau  Ueol  yr  oedd  y  cholera  yn  dra 
íFymig. 

"Mynwbnt  Bethesda,  Merthyr-tydfil.— Claddfa  fechan  yn  perthyn  i 
gynnuUeidfa  o  Annibynwyr  Cyrareig.  Galwyd  fy  sylw  at  y  gladdfa  hon  oddi- 
wrth  fod  amryw  yn  cael  eu  tarâw  a'u  Uadd  gan  y  cnolera  mewn  wyth  o  gabanau 
a  elwir  Betheada'Sguare,  oU  mewn  ystàd  erchyU  o  fudreddi.  Mae  y  fynwent  yn 
sefyU  uwchlaw  Ilyfel  yr  ysgwàr  yma,  ac  y  mae  ei  hunan  wedi  ei  huwchbenu,  yn 
enwedig  ar  y  tueddau  deheuol  a  dwyreiniol,  gan  bentwr  mawr  o  ysgarthion  a 
deíhyddiau  braenUyd  eraiIL  Y  mae  fiynnon  yn  yr  ysgwâr  yma,  neu  dwll  yn 
hytrach,  yn  cynnwys  dwfr  bndr,  yr  hwn  o  anghenrheidrwydd  sydd  yn  dyfod, 
mewn  rhan,  or  fynwent ;  ac  yr  oedd  y  bobl  druain  a  ddaeth'dan  fy  sylw  yn  defn- 
yddio  yn  awyddus  y  dwfìr  hwn  pan  y  gaUesid  ei  gael.  Mewn  Ue  y  mae  cymaint 
o  achosion  afiechyd  yn  unedig,  mae  yn  anhawdd  sicrhau  am  ddylanwad  penodol 
un  achos  neillduol ;  ond  fy  marn  i  yayw^  fod  ansawdd  y  fynwent  yn  cyfranu  yn 
helaeth  at  afiachusrwydd  anghyffredin  y  fangre  hon.  Nid  yw  Uycheden  byth 
ymron  yn  absennol  oddiyma :  dywedodd  meddyç  plwyfol  wrthyf  fod  ychydig 
amser  yn  ol  gynnifer  a  dau  ar  bymtheg  yn  glaf  o  lucheden  adwythig  mewn  un 
ty  yn  ymyl  y  fynwent,  ac  yr  oedd  y  cholera  yn  ffynu  yma  fe  allai  gyda  mwy  o 
gynddeiriogrwydd  nag  yn  un  parth  araU. 

"Mynwent  y  Tabernacl,  sydd  hefydynburllawn;  ymae  wedieichylchynu 
à  theiau.  Yr  oedd  y  cholera  yn  ffynu  yn  nelaeth  yn  v  gymydogaeth  hon.  Ym- 
ddengys  fod  pump  o  leoedd  claddu  ar  lan  yr  afon  Taf,  y'goferîon  o  ba  rai  sydd 
yn  cynnorthwyo  i  wenwyno  y  ffrwd,  yr  hon  sydd  eisoes  wedi  ei  duo  gan  garthion 
a  budreddi  wrth  fyned  trwy  y  gweithìeydd  heiym.  Nid  oes  yr  un  o  gladdfeydd 
Merthyr  na  ddylid  ei  chau  î  fyny,  neu  ei  gosoa  dan  reolaeth. 

"  Y  mae  mynwent  ar  gôpa  tir  dyrchafedig,  yn  mhen  heolan  gyfyng,  ddrwg  eì 
chyflwr,  ar  yr  ochr  chwith  i'r  ffordd  yn  Dowlais,  nid  ymheU  oddiwrth  drigfa  Syr 
John  Guest  Mae  y  fynwent,  yr  hon  sydd  wedi  ei  gorlenwi  à  gweddiUion  dynol, 
yn  cael  ei  hoUoI  amgylchynu  gan  dai,  yn  mhob  un  o  ba  rai  y  bu  y  cholera.  Mi 
íwyddais  i  gael  cau  y  fynwent  hon  :  ond  yn  ystod  absennoldeb  amserol  goruch- 
wyliwr  Syr  John  Guest,  a*r  eiddof  fy  hun,  agorwyd  hi  drachefn  i  gladdu  ynddi, 
ac  y  mae  claddedigaethau  eto  yn  myned  ymlaen  ynddi,  mewn  beiddîad  i  bob 
awdurdod. 

"  Am  fynwentau  Abertawe,  er  eu  bod  yn  Uawer  rhy  lawnion,  a  rhai  o  honynt 
yn  sawru  yn  dra  ffiaidd,  nid  ydynt  cynddrwg  mewn  un  ystyr  a  mynwentau 
Cadocston,  Merthyr,  neu  Ddowlais.  Abertawe,  y  dref  lanaf  a  welais  i  eto  yn 
Nghymru,  a  ddyoddefodd  leiaf  oddiwrth  y  cholera.  Mi  aUaf  ddywedyd  hyn  yn 
chwanegol,  fel  nrwyth  fy  ymchwiliad  yn  Nghymru,  mai  Ue  bynag  yr  oedd  Uuch- 
eden  neu  y  geri  yn  heintus,  fy  mod  yn  cael  yr  afíechyd  yn  ymsefydlu  gerllaw 
mynwent. 

Dyna  yr  oU  a  ddywedir  yn  yr  Adroddiad  hwn  am  y  Dywysogaeth. 


326        ADRODDIAD    DIRPRWYWYR    lECHYD   AR    GLADDFEYDD. 

Ni  wyddom  ni  nemor  yn  bresennol  am  y  Ueoedd  a  nodir  yma ;  ond  gall- 
em  feddwl  fod  y  mynwentau  crybwylledig,  yn  nghanol  y  gweithfcydd 
heiym  mawrìon,  lle  mae  cymaint  o  bobl  iseb*add  yn  trigo,  yn  eithriadau 
oddiwrth  gladdfeydd  Cymru  yn  gyŵedinol.  Ac  am  waeledd  a  budreddi 
y  teiau  yn  y  cyfi^w  leoedd,  fel  y  cyfeîrir  gan  yr  Ymwelydd  Seisonig,  tra 
yr  ydym  yn  awyddus  i'r  eithaf  am  argymhell  glanweithdía  ar  bob  dosbarth 
o'n  cydwladwyr,  nis  gallwn  lai  na  dywedyd  fod  llawer,  os  nid  y  rhan  fwyaf 
o'r  bai,  yn  gorphwys  ar  berchenogion  y  gweithfeydd  a'r  teiau.  Mae  y 
gweithwyr  tlodion  yn  aberthu  goleu  dydd^  ac  awyr  iachus,  ac  yn  disgyn 
i'r  dyfnder  tanddaearol,  ac  yno  yn  peryglu  eu  bywydau,  er  mwyn  cyfoeth- 
ogi  eu  meistriaid ;  a*r  peth  Ueiaf  a  aUent  hwythau  wneuthur  yw  gofalu 
am  anneddau  clyd  a  chyflëus  i'r  gweithwyr,  yn  Ue  eu  gosod  mewn 
hofelau  bychain,  truenus,  a  gwneyd  iddynt  dalu  ardrethion  uchel  am 
leoedd  nas  gaU  iechyd,  glanweithdra,  na  gweddeidd-dra  gyfanneddu 
ynddynt. 

Mae  yn  debyg  fod  ein  darUenwyr  wedi  sylwi  ar  yr  hyn  a  ddywedir 
mewn  cysyUtiad  â'r  adroddiad  am  fynwent  CasteUnedd,  am  y  Cymry  fel 
cenedl ;  sef  eu  bod  yn  arfer  edrych  drachefn  a  thrachefh  i  mewn  i  eirch 
eu  perthynasau  claddedig,  i  weled  eu  cyrff  yn  eu  gwahanol  raddau  o  ddad- 
gyfansoddiad.  Dyma  wybodaeth  newydd  i  ni ;  a  newydd,  yn  ddîau,  i  hoU 
Gymru.  Camdystiolaeth  noeth  ydyw.  Cymerodd  Mr.  Bowie  ei  dwyUo 
ei  hun,  neu  y  mae  y  gwr  am  dwyUo  eraiU.  Gwyddom  yn  Ued  dda  am 
Ogledd  Cymru,  ac  ni  a  ymholasom  â  chyfeiUion  cyfarwydd  o'r  Deheudir,  a 
rhai  o  honynt  o  Sir  Forganwg  ;  ac  y  mae  pawb  sydd  wedi  cly wed  yr  hyn 
a  ddywed  yr  Ymwelydd  yma,  yn  cyd-dystio,  Nid  oes  dim  o'r  fath  beth  yn 
ein  gwlad  ni.  Beth  bynag  a  welodd  efe  wrth  archwiUo  mynwentau  a 
chymdeithasu  â  thorwyr  beddau,  ni  ẃyr  y  Cymry  fel  cenedl  ddim  am  yr 
hyn  a  ddynoda  efe  fel  eu  hoff  arfer.  A  oedd  efe  yn  cenfígenu  wrth  yr 
enw  hynod  a  enniUodd  y  Commissioners  a  fu  trwy  ein  gwlad  o*i  fiaen,  am 
warthruddo  y  Cymry  yn  gyffredinol,  ac  feUy  yn  awyddus  am  gyrhaeddyd 
yr  unrhyw  anrhydedd  a  hwythau  ?  Ai  tybied  yr  ydoedd  ei  fod  yn  gweini 
boddineb  i'r  rhai  a'u  hanfonasant  wrth  ddywedyd  yn  Jlippant  na  chyfar- 
fyddodd  ond  âg  ychydig  o  frodorion  y  Dy wysogaeth  yn  dangos  eu  bod  yn 
meddu  ar  y  teimlad  o  arogUad  ?  Tybygem  fod  y  Bowie  hwn,  fel  Uawer 
ysgoegyn  swyddol  o*i  flaen,  wedi  ymchwyddo  o  herwydd  ei  dipyn  dir- 
prwyaeth,  a  myned  i  feddwl  ei  fod  yn  berchen  deaU  anfesurol  uwchlaw 
amgyflrediad  pob  Cymro,  ac  feUy  y  ^lasai  anturio  ein  sarhau  yn  rhydd  ac 
yn  rhwydd.  Ei  orch wyl  oedd  hysbysu  ansawdd  y  mynwentau,  ac  nis  geUir 
ei  feio  am  hyny ;  ond  dyma  sydd  yn  ddigrif — ei  fod,  pan  yn  byr-ymweled 
âg  un  0  gyrau  eithaf  y  Dywysogaeth,  yn  myned  i  goUfamu  y  Cymry  yn 
^ffredmol,  a  hyny  oddiar  chwedl  neu  ddychymyg  eithaf  disaU,  a'r  coU- 
ramiad  hwnw,  erbyn  hyn,  ẃedi  ei  hysbysu  i'r  hoU  fyd !  A  oes  dim  modd 
i'n  Uywodraethwyr  gael  dynion  o  synwyr  cyfíredin  iV  hanfon  ar  ddir- 
prwyaeth  i  öymru  ? 

Wedi  myned  o'i  ffordd  i'n  cemodio  fel  cenedl,  mae  yr  Ymwelwr  Dir- 
prwyol  yna  yn  disgyn  ar  berson  CasteUnedd,  ac  ar  ficer  a  churad  Cadoct- 
son,  ac  yn  awgrymu  mai  eu  hariangarwch  hwy  yw  yr  achos  o  annhrefh 
drygsawrus  eu  mynwentau.  Wele,  boed  rhyngddynt  hwy  âg  ef  yn  hyn ; 
hyderwn  y  gaUant  brofi  yn  amgen,  ac  y  ceir  aUan  hefyd,  ond  chwiUo,  nad 
oedd  ergydion  y  "  tân-ddryUiau,"  yr  hyn  oedd  yn  peri  i  Mr.  Bowie  ofni 


DOLENAÜ    Y    GADWEN.  327 

cael  ei  ferthyru  o  herwydd  ei  aîdd  dros  ddiwygîad  mynwentol,  ddim  ond 
trwst  hogiau  dyhir  yn  chwareu  gyda  eraeÌBers, 

Mae  yr  hyn  a  fynegir  am  lawer  o  fynwentau  y  brìfddinasy  ac  am  y  tai 
o'u  cwmpasy  yn  fwy  erchyll  na  dim  a  adrodda  Mr.  Bowie  am  yr  eiddo 
Merthyr  a'r  cyffiniau ;  ond  nid  oes  yno,  bid  siwr,  ddim  gogan  yn  cael  ei 
daflu  o'r  herwydd  ar  y  Saeson  fel  cenedl.  Yn  wir,  dim  ond  darllen  yr 
adroddiadau  a  geir  tudal.  52y  Ô3,  94, 106,  a  Ueoedd  eraill  o'r  Report  sydd 
ger  ein  bron,  ac  fe  welir  fod  y  werin  yn  Nghymru  gan'  mlynedd  mewn 
gweddeidd-dra  oflaenyr  unrhyw  ddosbarth  yn  mysg  y  Saeson.  Addefwn  fod 
yn  perthyn  i'r  Cymry  lawer  o  waeleddau  y  dylent  ddiwygio  oddiwrthynt,  ac 
o'u  blaen  lawer  o  rìnweddau  y  dylent  ymestyn  atynt ;  ac  un  o  n  gorchwyl- 
ion  yw  nodi  iddynt  y  naill  a'r  llalL  Ond  nid  oes  eisieu  cyfranu  addysg 
ar  díraul  cyfiawnder.  Dyweder  yr  holl  wir  ;  ond  na  ddy weder  dim  md  y 
gwir. 


DOLENAÜ  Y   GADWEN. 

Yn  ein  herthygl  ddiweddaf,  cafodd  ein  darllenwyr  olwg  ar  y  darn  cyntaf 
o'r  gadwen  hon — ^y  dam  cyntaf,  a'r  goreu  o  lawer — y  rhai  "  da,"  ond  nid 
da  iatm,  a'r  rhai  a  seliasant  eu  crefydd  â'u  gwaed.  Y  mae  dam  arall  yn 
awr  yn  dyfod  i'n  golwg  o  archesgobion  a  phatriarchîaid,  y  rhai  y  cawsom 
gryn  draflerth  i'w  pasio  fel  rhai  gweddol ;  ac  eto  nid  ydynt  yn  âdrwg  iawn, 
**  fel  na  elhr  eu  bwyta  rhag  eu  dryced."  Y  mae  y  damau  hyn  o  ddolenau 
yn  dair  ar  ddeg  ar  hugain,  ac  yn  cyrhaedd  dros  agos  i  drì  chant  o  flyn- 
eddau. 

1.  Marcus,  o.c.  336,  Rhufeiniad,  yr  hwn  a  fynodd  i  Gredo  Nicene  gael 
eî  ganu,  ac  a  roddodd  y  gochl  i  Esgob  Hostia,  a'r  hon  a  fu  orfod  i  esgobion 
eraull  dalu  yn  ddrud  am  dani,  pan  fynent  ei  chael.*  Yr  oedd  y  gochl  hon  i 
fod  o  wlan,  nid  sidan,  nac  unrhy w  ystwff  arall,  i  arwyddo  croen  y  ddafad 

1 Y  mae  Howel  yn  ei  "  Ficir  oflhe  PontífictUe,**  tudal  870,  yn  rhoddi  yr  hanes  can- 
lynol  am  dani :— "  Y  mae  y  gochl  o  sylw  neillduol,  neu  aiwyddlun  o  uehafiaeth  y  pab ; 
canys  trwy  ei  rhinwedd  hi  yr  hòna  yr  holl  batrìarchiaid  a'r  esgobion  dinaâol  en  bod 
yn  dal  perthynas  ft  Rhufain,  ac  hebddi  nid  ydynt  i  gysegru,  llywyddn  cymanfa,  na 
gweinyddu  y  dyledswyddau  pabaidd.  T  mae  hanes  byr  am  lys  Rhufain,  ynghyd  â'i 
Bwyddogaethau  a'i  swyddogion,  wedi  ei  ysgrìfenu  yn  Italaeg,  a'i  gyfieithu  i'r  Saesneg 
gan  Mr.  H.  Cogan,  a'i  argrafiu  gan  Henry  Herrìngman,  o.c,  1654,  yn  yr  hwn  y  rhoddir 
hanes  traddodiadol  am  y  gochl  \tudal.  1 41).  Dywe^lir  yno  fod  arferìad  y  gnchl  yn  hen 
iawn,  wedi  cael  ei  dechreuad  gan  y  Pab  Linus,  canlyniedydd  uniongyrchol  St.  Pedr, 
a'i  rhoddi  gan  Dduw  i  esgobion  Bhu&in  fel  rhagorfraint  o  allu  neillduol  a  phenodol. 
'  T  mae  y  gofal  o  wneyd  a  chadw  y  cochlau/  meddai  yr  un  awdur,  *  yn  perthyn  i'r  is- 
ddiaconiaîd  apoBtoUûdd,  y  rhai  a'u  gwnant  o  wlan  gwyn  a  phur,  yn  y  dull  hwn :— Y 
mae  mynachesau  mynachdy  St.  Anne  yn  offiymu  bob  blwyddyn  ddau  oen  gwyn  ar 
allor  yr  eglwys  hono,  ar  ddydd  gẃyl  St.  Anne,  o  wlan  y  rhai  y  gwneir  y  cochlau,  ac 
yn  ei  roddi  i'r  is-ddiaconiaid,  y  rhíù  a'i  cludant  i  eglTHTS  Sant  Pedr,  a  chan  ganoniaid 
hono  y  rhöir  hwynt  ar  gyrfl^  yr  apoBtolîon,  St.  Paul  a  St.  Pedr,  o  dan  yr  allor  fawr,  ac 
wedi  eu  gwylîo  am  un  noswaith,  yn  ol  y  ddetod,  cymerìr  hwynt  oddiyno,  ac  fe'u 
rhöir  yn  ol  i'r  ÌB-ddiaconiaid.  Y  mae  eu  llunîad  yn  gyfrgrwn  neu  gylchog,  fel  ag  i 
gylchynu  yr  ysgwyddau,  a  llabed  yn  crogi  i  lawr  y  tu  blaen  a'r  tu  ol,  ac  ar  bob  ysgwydd. 


328  DOLENAÜ    Y    GADWEN. 

goUedigy  yr  hon  a  ddysgodd  ein  laehawdwr  {Imc  xv.  4)  i'r  bugail  da  ei 
dwyn  adref  o'r  auialweh  ar  ei  ysgwyddau  ei  hun.     Ei  gydwladwr 

2.  Julìus,  o.c.  336,  a  gafodd  hwy  amser  i  wneyd  mwy.  Yn  ei  aniser  ef 
y  daeth  Athanasîus  i  Bufain,  ac  y  cpoesäwyd  ef  yn  dirion  ganddo ;  lle,  er 
rhoddi  boddhad  o  l>erthynas  i  athrawiaeth  y  Drindod,  y  gwnaeth  y  credo 

Pan  y  rhöir  y  gochl  i  ryw  un,  adroddir  fiiirf,  o  ba  un  y  mae  y  geiiiau  hyn  yn  rhan : — 
*  Er  anrhydedd  yr  HoUalluog  Dduw,  a'r  fendigedig  Forwyn  Fair,  a*r  apostolion  sanct- 
aidd,  Pedr  a  Phaul,  a  hefyd  ein  tad  sanctaidd,  y  pab,  a'r  eglwys  sanctaidd,  yr  ydym  ni 
yn  rhoddi  y  gochl  hon,  yr  hon  a  gymerwyd  oddiargorffy  bendigedig  Pedr,  yn  yr  hon 
y  mae  cyflawnder  y  swydd  babyddol,  ynghyd  à'r  cyfenwau  o  archesgób,* "  &c. 

Dyna  yr  hanes  a  roddir  gan  y  Rhufeiniad  hwn.  Y  mae  Howel  yn  gwrthddadlu  ac 
yn  gwrthbrofi  yr  hynafiaeth  uchod  ag  y  mae  efe  yn  ei  briodoli  i'rarferiad.  Credir,  pa 
fodd  bynag,  fod  ein  hawdur  yn  ei  cliyrchu  lawn  ddigon  pell ;  a  dywed  Platina,  yn 
hanea  bywyd  Marc,— "  ö»n  ymroddi  i  ofalu  am  grefydd,  efe  a  oẃeiniodd  y  gallai 
Eagob  Hosta,  gwaith  yr  hwn  yw  cysegru  Esgob  Rhuiain,  ddefnyddio  y  gocU." — 
"  Miccufs  Li/e  o/  the  Popes ;"  tudal.  378.  Iddynt  dalu  yn  ddrud  am  dani  sydd 
amlwg  iawn;  "Canys,"  meddai  Howel,  {"  Fontijicate :  tudal.  873)  "y  mae  y  rhai 
gydd  yn  ei  derbyn  yn  arfer  cyttuno  â'r  is-ddiaconiaid,  y  rhai  a  dderbyniant  gan  yr 
esgobion  hyn  a  hyn  y  cant,  weithiau  fwy  ac  weithiau  lai,  yn  ol  y  gwerth  a  threthiadyr 
egíwya"  Felly,  yn  ol  eu  cynllun  hwy,  na  all  yr  un  esgob  gysegru,  llywyddu  cymanfa, 
neu  gyflawni  unrhyw  weithred  esgobawl,  cyn  iddynt  gymeryd  eu  cochl  (a'r  hon  naellir 
ei  chael  heb  y  pris),  nid  oes  ganddynt  deiU  i'w  hurddasau,  ac  o  ganlyniad,  ndd  fod 
yn  euog  o  Simoniaeth.  Teimlwyd  hyn  yn  dreth  fawr  ar  logellau  yr  ofièiriaid,  ac  yn 
orthrwm  ar  gydwybodau  y  rhai  yr  oedd  eu  barn  wedi  ei  huniawni ;  canys  yn  ystod  pab- 
iaeth  Leo  iii,  yn  yr  wythfed  ganrìf,  *' protestiodd  esgobion  ac  ofieirìaid  Lloegr  yn 
erbyn  yr  anghenrheidrwydd  o  fod  i'w  hesgob  dinasol  hẃy  dreulio  ei  lafur  i  deithio  i 
Ruiain  er  mwyn  cael  y  gochl,  na'i  arian  i'w  phrynu,  pan  y  mae  rhai  o  gofrestrau  bore 
yr  egl  wys  yn  profi  na  dderbyniodd  rhai  archesgobion  mo'ni  o  gwbl,  ac  na  phrynodd 
neb  hi  wrth  bris.  Dedwydd  amser,  meddent,  yn  yr  hwn  na  wnaeth  yr  esgobaeth 
apostolaidd  ei  hun  yn  agored  i'r  gwarth  a  dafiodd  St.  Pedr  ar  Simon,  '  Bydded  dy 
arian  gyda  thi  i  ddystryw.' "— "  BlunCe  History  o/the  Re/ormaJtion ;"  tudal  öl. 

Gofynid  i  bob  archesgob  wrth  dderbyn  y  gochl  dyngu  ufudd-dod  i'r  pab,  yn  yr  ym- 
adroddion  canlynol :— **  Myfi  N.,  Esgob  L.,  o'r  awr  hon  allan,  a  fyddaf  flyddlawn  ac 
ufudd  i  fendigedig  St.  Pedr,  ac  i  eglwys  eanctaidd  ac  apostolaidd  Rhufain,  ac  i'm 
harglwydd  N.,  y  pab.  Ni  byddaf  mewn  un  cynghorfa,  na  rhoi  cynnorthwy,  trwy  fy 
nghydsyniad  na'm  gweithred,  i'r  hyn  y  niweidier  yr  un  o  honynt,  nac  i'r  hyn  y  galler 
siarad  yn  ddrwg  am  danynt.  Y  cynghor  a  roddant  hwy  i  mi,  naiU  ai  ganddynt  ea 
hunain.  neu  trwy  genadau,  nea  trwy  eu  llythyrau,  yn  awg^ymiadol  neu  benodol,  ni 
fynegaf  i  neb  er  eu  rhwystro.  Mi  a  fyddaf  gynnorthwywr  i  gadw  a  chynnal  pabaeth 
Ëhu&in,  a  hawliau  St.  Pedr  (fel  y  cadwer  fy  urdd  innau),  yn  erbyn  pawb.  Pelly  cyn- 
northwyed  Duw  a'r  efengylau  sanctaidd  hyn  fi."— "  Fox*8  Acts  and  Monuments  oj  the 
Church ;"  llyfr  ii.,  tudal.  259,  argrafliad  1684. 

"  Darfu  i  Archesgobion  Canterbury  a  York,  o  amser  Augustine  a  Paulinus,  i  lawr 
hyd  deyrnasiad  Harri  tiii.  (yspaid  o  agos  naw  can'  mlynedd),  oddieithr  wyth  o  arches- 
gobion  York,  rhwng  Paulinus  ac  E^bert,  dderbyn  cochl  o  Rufain,  am  y  rhai  y  talasent 
brìs  afresymol.  Y  gochl  hon,  yr  hon  oedd  yn  wisg  o  wlan  oen  rhagorol,  ac  wedi  ei 
haddurno  yn  gy wrain,  a  wisgid  gan  Archesgob  Canterbury  pan  y  byddai  yn  gweinyddu. 
Y  hi  eto  yw  cwnsallt  {arms)  bonedd  archesgobaeth  Canterbury.  Bwriadwyd  hi  i  fod 
yn  arwydd  o  awdurdod  archesgobawl ;  ond  mewn  gwirìonedd  arwydd  o  gaethwasaeth 
i  esgobaeth  Fhu/ain  n  fu." — **Johnson*8  Ölergym^n's  Vade  Mecum:"  llyfr  i.,  tudal. 
41,  pedwerydd  argrafllad.  Dywed Blunt,  yn ei  " History oj tlie ReJormaJtion"  dd^od 
i  Cranmer  dynu  yn  ol  rhag  derbyn  esgobaeth  Canterbury,  ar  gyfrif  y  rhwystr  cyd- 
wybod  a  goleddai,  o  berthynas  i  Iw  ufudd-dod  i'r  pab,  yr  hyn  a  ofynid  oddiwrth  arch- 
esgob  ar  ei  ddyrchafiad.  Hyd  yn  hyn  yr  oedd  uchafiaeth  y  pab  wedi  ei  gydnabod,  ac 
er  fod  y  peth  wedi  ei  ddwyn  tan  sylw  ddwy  flynedd  o'r  blaen,  a  hyd  yn  nod  y  tdü  o 
ben  goruchaf  yr  eglwys,  ac  ofieiriad  Lloegr,  wedi  ei  roddi  i  Harrì,  trwy  ymgynghorfa 
0  dan  yr  Archesgob  Warham,  yn  1 530,  gwnaed  ef  yn  hwyrfrydig,  ac  ni  orphenwyd  yn 
ebrwydd.  Yma  gwelir  fod  Cranmer  mewn  dyryswch.  Er  hyny,  efe  a  gymerodd  y 
11  w  0  dan  brotestiaeth  cyhoeddus  blaenorol,  wedi  eì  gyfnewid  fel  y  canlyn :— Nad 


OOLENAU   Y    GADWEN.  329 

sydd  yn  y  Litani,  ac  a  gymeradwywyd  gan  Julius  a*i  offeiriaid,  a'i  roddi 
ymhlith  y  cofìrestrau ;  oddiyno  fe'i  cymerwyd  ac  a'i  cyhoeddwyd,  i'w  dder- 
byn  gan  yr  eglwys  yn  gyŵedinol.  Trwy  ei  ofal  ef  yr  ordeiniwyd  fod  i 
gofrestwyr  gael  eu  hapwyntio  i  gofrestru  amgylchiadau  hynotaf  yr  eglwys. 
Ond  achwyna  Platina  eu  bod  mor  anllythyrenog  yn  ei  amser  ef  fel  mai 
prin  y  medrent  ysgrifenu  eu  henwau  eu  hunain  yn  Lladin  ;i  wedi  eu  codi 
i'r  lleoedd  hyny  oddiwrth  grefft^TÌaethau  cyflredin. — Oiaconius, 

3.  Liberius,  o.c.  352,  Rhufeiniad,  yr  hwn  a'i  dilynodd  ef,  oedd  mor 
gyson,  fel  mai  naill  ai  trwy  ofn  neu   awyddfryd  y   rhoes  ei  láw  wrth 

oedd  efe  yn  addef,  awdurdod  y  pab,  ddim  pellach  nag  y  cytunai  t  phenderfyuol  air 
Duw  ;  ac  y  byddai  yn  gyfreiÜilawn  iddo  ef  lefaru  yn  ei  erbyn  unrhyw  bryd,  a  gwrth- 
wynebu  ei  gyfeiiiomadau,  pan  y  byddai  achos.  Bu  y  gonestrwydd  o  hyn  yn  destun 
dadl  mynych ;  a  rhaid  addef  ei  fod  yn  arddangos  rhyw  arwyddion  o  feddwl  wedi  prin 
ddianc  rhag  cyfrwysedd  yr  athrawiaethau  pabaidd.*'  Ond  gosodwyd  ef  mewn  am- 
gylchiadau  cyfyng ;  ac  os  na  ellir  cyfiawnhau  ei  ymddj^giad  yn  Uawn,  gellir  dy weyd 
llawer  iawn  i'w  esguaodi.  Gofynid  iddo,  yn  wir,  "  i  dyngu  ffyddlondeb  i  ddau  feistr, 
ac  nid  mewn  dau  beth  gwahanol ;  i'r  pab,  y  byddai  ffyddlawn  iddo,  o  awr  ei  gysegriad 
a  derbyniad  ei  gochl  ;~i'r  brenin,  y  byddai  iddo  ymadael  yn  hoílol  ft  phob  cyfam- 
modau,  addunedau,  swyddau,  a  thiroedd,  yr  oedd  yn  eu  meddiannu,  neu  a  feddiannai 
eto,  megys  oddiwrth  y  pab,  trwy  rinwedd  ei  swydd  esgobawl,  pa  le,  ac  yn  mha  fodd 
bynag  y  gallai  y  cyfryw  fod  yn  attalfa  i  ewyllys,  urddas,  awdurdod,  ac  elw  ei  fawrhydi ; 
ac  y  byddai  yn  gywir  a  ffyddlawn  iddo  ef  a'i  etifeddion,  a  byw  a  marw  gydag  ef  yn 
erbyn  pawb.  Yr  oedd  yn  greulondeb  i  ddyn  gael  ei  dsíflu  ar  flaenau  unrhyw  un  o'r 
eym  hyn,  ac  ni  ddylesid  dirgymhell  neb  iddo ;  ac  er  y  gall  fod  yn  beth  esmwyth  i 
edrychydd  o  draw  fyfyrio  yn  philosophaidd  ar  loesau  y  dyoddefydd,  bydd  i  ryw  gyd- 
ymdeimlad  gael  ei '  ddangos  gan  bob  calon  resynol,  os  dygwydd  iddo  ddynoethi  ei 
wendid  wrth  geisio  ymryddhau  oddiwrth  y  cyrn."  Dyna  esiampl  o'r  anhawsderau  & 
pha  rai  yr  oedd  gan  flaenoriaid  y  diwygiad  i  ymryson,  a'r  rhai  a  gyfodasant  allan  o'r 
llw  o  ufìidd-dod  i  allu  tramor,  o'r  hwn  ymostyngiaeth  a  chaethwasaeth  yr  oedd  y  gocTU 
yn  arwydd  gwdedig.  Y  fath  yw  yr  anhawsderau  i'r  hwn  y  dygwyd  hwy  gan  yr  hyn 
a  eilw  Dr.  Hook  yn  "  gyfeilioraadau  amgylchiadol "  ei  frodyr  Éhufeiuig,  i'r  hwn  y 
syrthiasant  hwy  trwy  eu  bod  yn  "  Uai  gofelus  nag  ydym  ni  yn  awr  pa  athrawiaeth 
sydd  wedi  ei  dadguddio ;"  ac  oddiwrth  y  caethwasaeth  hwn  y  gwaredodd  y  Diwygiad 
yr  eglwys  brotestanaidd— caethwasaeth  anfeidrol  waeth  na'r  un  y  gwaredwyd  yr  Israel- 
iaid  oddiwrtho  gan  Moses,  ac  a  ddygwyd  oddiamgylch  gan  amlygiadau  agos  mor 
hynod  o'r  gallu  a'r  daioni  dwyfol ;  ac  eto,  yn  Ue  sefyll  yn  y  rhyddid  hwn,  y  mae  ein 
Huchel-eglwyswyr  fel  pe  baent  ýn  hiraethu  am  Rufain,  gan  ei  galw  yn  "gartref 
sanctaidd,"  &c.,  fel  yr  oedd  yr  Israeliaid  am  yr  Aipht,  ac  yn  gymaint  am  yr  uchaf- 
iaeth  a'r  awdurdod  a  hònir  ac  a  arferir  gan  *'  y  Mam  ffieidd-dra,"  ag  yr  oeddynt  hwy 
am  wynwyn,  garlleg,  a  chrochanau  cig  yr  Aipht. 

Y  rhai  a  ddymunant  hysbysiaeth  pellach  ar  bwnc  y  gochl,  a  allent  ei  gael  yn  "  Fon- 
tificate"  Howel :  tudal.  870—376.  Gallent  hefyd  ^ferfod  â  rhai  sylwadau  ar  y  pwnc 
0  ddechreuad  tebygol  yr  arferiad  o  roddi  y  gochl,  a  rhai  pethau  eraill  cywrain  o  berth- 
ynas  iddi,  yn  Esboniad  Dr.  A.  Clarke  ar  1  Bren.,  tua  diwedd  y  xix  pennod. 

*  Y  mae  cywirdeb  y  sylw  hwn  yn  amlwg  iawn,  canys  y  mae  y  dyryswch  a'r  gwrth- 
ddywediadau  sydd  agos  trwy  eu  hoU  gofrestrau  yn  amlwg;  y  mae  genym  ddigon  o 
brawfiadau  o  hyn  yn  "  Llyfr  y  Pabau,"  "yr  hwn  sy'n  traethu  am  fywydau  esgobion 
Rhufain,  ac  a  dybir  gan  rai  iddo  gael  ei  ysgrifenu  gan  y  Pab  Damasus,  er  nad  yw  yr 
esbonydd  yn  dywedyd  mai  gwaith  y  Pab  Damasus  ydyw,  ond  ei  fod  wedi  ei  glytio  î 
fyny  o  waith  dau  awdur  gwahanol  {Labbe :  tudal.  68 ;  Binniua :  tudal.  19).  Pa  goel 
oddiwrth  ddyeithriaid  a  all  Uyfr,  yr  hwn  y  mae  ei  awdurdod  yn  eael  ei  ammheu  g&n  ei 
amddiffynwyr,  ei  gael,  barned  y  neb  a  fyno.  Eto  y  mae  y  Uyfr  hwn,  er  ei  waeled,  yn 
pasio  gan  y  pabyddion  fel  un  gwirioneddol,  a'r  rhai,  yn  eu  hesboniadau,  a'u  hystyriant 
fel  gwir  hanes.  Dyma  y  fiynnon  o  ba  un  y  tarddodd  yr  holl  ffug-epistolau,  ffug- 
arfaethau,  a'r  dychymygion  gwarthus,  o  ba  rai  y  ceisiodd  agos  hoU  dduwinyddion^  yr 
eglwys  hono  brofi  eu  hathrawiaethau  a'u  hymarferion,  gan  ddisgyn  o  fabandod  Crist- 
ionogrwydd  i'r  dyddiau  hyn,  mewn  olyniant  eglur  a  didor,  fel  ag  yr  oedd  cred  ac  arfer- 
ion  y  tadau  boreuaf. 


330  DOLENAU    Y   OADWBN. 

Ariaeth,  a  chondemnio  Athanasiufl.  Hyrddiwyd  Ffelis  i'w  l^  yr  hwn  a 
brofodd  yn  fuddugoliaethwr ;  ond  adgofiodd  Lîberhis  â  him  drâchefìi,  ac 
odfcddiannodd  ei  seddy  yn  yr  hon  y  bu  fiirw  yn  gyffeswr,  gan  ei  gadael  i 

4.  FfoIix  11.,  o.c.  356,  ei  gyd-ddineaydd,  yr  hwn  a  ymos^rngodd  i  gyd- 
gymuno  â'r  Ariaid,  er  nad  oedd  yn  un  o'r  eyfiyw  â  hun ;  ond  wedi  hyny 

Tr  etiampl  ganlynol  o  gamgymeriad  gwrüion  a  wmied  gMi  y  enihaiwjr  ^ydd*  dyb- 
Iwn,  yn  eitnaf  digon  i  argyhoeddi  y  darllenydd  nad  oea  ered  yn  y  byd  i'w  roddi  ar  y 
oofroBtrau  a  gadwent ;  er  esiampl,  y  maent  yn  priodoli  epistol  1  Clementÿ  yn  yr  hwn  y 
goiodir  allan  fod  St.  Pedr  yn  ei  gyíárch  ef  fel  hyn  yn  ngwydd  y  gynnnllâdfi^  ar  ei 
waith  yn  ei  benodi  ef  i  fod  yn  ganlyniedydd  iddo  yn  eegobaeth  Bhn&in :— " '  Sylwch, 
ty  mrodyr,  fy  mod  yn  ordeinio  y  Clement  hwn  i  fod  yn  eegob  i  ehwi,  ac  i'r  hwn  yn 
unig  yr  wyf  íl  yn  rhoddi  fy  awdurdod  1  bregethn  ac  athrawíaethu  :*  a  phaa  daflodd 
Clemont  ei  hun  wrth  draed  St.  Pedr,  ac  mewn  gwyleidd-dra  yn  gwrthod  yr  amhyd- 
odd  o'r  gador,  fod  St.  i'edr  wedi  ei  orfodi  yn  anhyblyg.  Ond  yn  awr,  a  lül  hyn  fod, 
pan  y  mao  y  rhan  fwyaf  o  ysgrifenwyr  yn  rhoddi  linns  a  Cietus  o  flaen  Glementl 
pwysodd  y  rheswm  hwn  gyda  llawer  o  Babyddion,  fel  y  gwrthodasant  yr  epistol ;  ae  y 
mae  CuBonus  yn  ei '  De  ConoordatUia  CaÌholiccB/  yn  tystío  yn  bender^ol  '  fod  en 
hanghysondeb  yn  eu  bradychu  hwy.'  "  Drachefii,  y  mae  ymadrodd  arall,  yn  yr  hwn 
y  gOBodir  St.  Pedr  allan  yn  cyfarch  Clement  fel  hyn : — "'Tr  wyf  yn  d^;^f  amat,  0 
Clement,  ger  bron  pawb  sydd  yma  yn  bresennol,  fod  i  ü,  wedi  i  mi  dain  dyled  ddiw- 
eddaf  natur,  yeigrifentt  at  ein  brawd  lago.'  Ond  yr  oedd  lago  wedi  marw  aaiih 
mlynedd  o  naen  St.  Pedr,  fel  yr  ymdden^  oddiwrth  Josephus  ac  EuaebiuB. 
Unwaith  eto,  Ail  epistol  Clement,  esgob  eglwys  Bhu&in,  at  lago,  esgob  Jerusalem;  ond 
fol  y  aylwyd,  bu  lago  íarw  saith  mlynedd  o  flaen  Pedr,  ac  o  ganíyniad,  qm  i  Clement 
gaol  ei  wiieyd  yn  osgob/'— iTotoel ;  tudal.  7. 

Ni  phoonwn  y  dîrllenydd  ond  ftg  un  prawf  ychwaneg  o  ddiofidwch  ac  anallnog- 
rwydd  y  cofrestrwyr  annyagedig  hyn.  **Nìb  gallent  gyttuno  o  berthynas  i  Pins  ae 
AnicetuB,  pa  un  oedd  y  oyntaf ;  yr  hyn  sy'n  profi  yn  eglur  can  lleied  gofiü  a  ddangog- 
wyd  am  eu  holyniad,  ao  o  ganlyniad,  mor  anÂcr  y  rhaid  ei  fod.  Y  mae  Bellarmine  yn 
damodi  epiatolau  y  Pab  Pius,  i  brofi  yr  uchafiaeÚi  babaidd,  ac  eto  yn  dywedyd  gyda 
aicrhad  anghymharol,  '  na  feiddiai  aicrhau  fod  yr  epistohiu  hyny  yn  awdurdod  ddiam- 
mheuol.'  Gan  hyny,  mor  warthua  yw  dyfynu  ffugiaeth,  er  amddüÿn  pwnc  mor 
anwyl  ag  yw  yr  uchiäaeth.''— ^Totoel  on  the  PontificaU :  tndal.  14. 

Oellidfymhelaethu  ar  y  prawf  hwn  o  ddîofiilwch,  analluogrwydd,  nen  gamddarlun- 
iadau  gwirfoddol  golygwyr  "  Llvfìr  y  Pabau"  fiûnt  a  fyner ;  yn  wir,  dyben  Howelyn  ei 
"  View  qfihe  Pontýioate,**  oedd  dangos  y  cyfeiliomadau  a'r  camddywediadan  y  mae 
yn  ei  gynnwys,  ao  hefyd  mai  cruglwyth  o  ynfydrwydd,  anghysonderan,  a  gwrthddy- 
wediadau,  yn  y  rhai  na  roddir  coel  gan  neb,  ydyw ;  ac  y  mae  wäi  llenwi  Úyfir  wythplyg, 
o  fwy  na  phum  cant  o  dudalenau,  i  wneyd  hyn. 

Dywedodd  Bichard  Baxter  dduwiol,  "  Na  ddangosodd  neb  hyd  y  dydd  hwn  y  fiith 
olyniant,  er  prawf  o'i  weinidogaeth;  ac  nis  gall  ein  hoU  daemi  Iwyddo  i  gael  gan  y 
Pabyddion  ddangOB  i  ni  y  fath  brawf.  [ Ac  erbyn  heddyw  y  mae  rhywrai  eraill  yn 
dadlu  troBto.]  Ŷ  mae  yn  beth  anmhoBÌbl  i  neb  byw  yn  awr,  i  brofi  ordeiniad  rheol- 
aidd  ei  holl  ragflaenorion  hyd  ddyddiau  yr  apostolion.  Pa  fodd  y  gellwch  chwi 
ddyweyd  nad  çymeryd  amo  ei  fod  wedi  ei  ordeinio  a  wnaeth  yr  hwn  a'ch  ordeiniodd 
chwi,  neu  o  leiaf  ei  fod  wedi  ei  ordeinio  gan  un  arall  wedi  ei  ordeinio  o'i  flaen  ef  ?  neu 
fod  rhagflaenydd  hwnw  wedi  ei  ordeinio  ?  T  mae  yn  hollol  anmhofiibl  i  ni  wybod  y 
fiith  beth— nid  oob  genym  eglurhadau  i*w  brofi."— "  DisptẁaionB ;"  tudal.  169. 

"  Os  yw  y  dywededig  olyniant  didor  yn  anghenrheidiol  i  fedolaeth  ein  gweinidog- 
aeth,  ein  heglwysi,  neu  ein  hordeiniadau,  yna  y  mae  yn  ofynol  i  bawb  a  brofiínt  wirìon- 
eddolrwydd  eîn  gweinidogaeth,  ein  heglwysi,  neu  ein  hordeinìadau,  brofi  hefyd  ein 
dywededig  olyniant.  Ond  nid  yw  hyn  wir  am  na  allai  neb  ei  brofi.  Naill  y  mae  yn 
brìodol  ein  bod  yn  alluog  i  brofi  gwirionedd  ein  gweinidogaeth,  ein  heglwysi,  a'n 
gweinyddiadau.  neu  nad  yw.  Os  nad  yw,  paham  y  geilw  ein  gwrthwynebwyr  amom 
i  wneyd  %  Os  yw,  yna  nid  oes  gan  neb  yn  hoU  eglwysi  Ewrop,  ar  eu  sail  hwy,  ddim 
piawf ;  gan  hyny,  ni  ddylent  hdni  gweinidogaeth,  eglwysi,  nac  ordinhadau ;  ond  rhaid 
i  ni  oll  droi  yn  ymchwilwyr  heddyw,  ac  yn  infildellaid  yfory." — "  Disputaliom ;" 
tudal.  175. 

Y  diweddar  Barch.  Bichard  Watson  a  sylwa  yn  briodol,  "  Am  y  rhestr  a  ddangosîr 
*  *->n  gwahanol  eglwysi,  er  dyddiau  yr  apostolion,  gan  rai  yagrifenwyr,  y  mae 
0  fiugiaethau  a  dyfeisiadau  amserau  diweddar." 


DOLENAU    Y    GADWEN.  331 

efe  a  ddiswyddwyd  ganddynt,  mewn  ymderfysg.  Efe  a  wnaeth  aíí»  sism 
Lìberius,  ac  oblegid  hyny  y  mae  rhai  yn  ei  adael  allan  o  gofrestr  y  pabau. 

5.  Damasus,  o.c.  367,  Ysbaeniad,  yr  hwn  y  bu  yn  galed  amo  gael  ei  le, 
oblegid  eî  fod  yn  eael  ei  wrthwynebu,  yn  benaf  gan  Desicinus,  yr  hwn  a 
etholwyd  gan  y  blaid  wrthwynebol.  Wedi  llawer  o  ymryson,  a  llawer  o 
dy  wallt  gwaed,  enniUodd  Damasus  y  gader.  Yr  oedd  ef  yn  gyfaill  mawr 
i  St.  Jerome,  yr  hwn,  yn  ol  Cìaconius,  a  wnaed  yn  gardinal,  yn  gyntaf 
ganddo  ef,  wrth  y  cyfenwad  o  St.  Anastatius,  ac  wedi  hyny,  cyfenwyd  ef 
yn  St.  Lawrence.  Ymddengys  i  Jerome,  ar  gais  y  pab  hwn,  ddiwygio  y 
cyfieithiad  Lladinaidd  cyflfredin,  y  Ft%aÿ&,  yn  fawr.  Ordeîníodd  fod  i'r 
rhai  a  roddent  eu  harian  allan  ar  lôg,  y  rhai  na  thalent  ddegwm,  gael  eu 

cyhuddo ;  efe  a  benodd  Ghria  PcOria,  &c. — Gogoniant  i'r  Tad,  &c ^î 

fod  yn  niwedd  pob  Salm.  Y  mae  rhai  yn  dyweyd  mai  efe  ydoedd  awdur 
"  Llyfr  y  Pabau,"  yn  cynnwys  hanes  by wyd  y  pabau.  Ond  hyn  sydd  sicr,  fod 
gly  thineb  yr  offeiriaid  yn  fawr  iawn  yn  y  dyddiau  hyn,  yr  hyn  a-  roddodd 
a^hlysur  i  ymherawdwr  paganaidd  ddyweyd  yn  gellweinis,  "  Gwnewch  fi 
yn  bab,  a  mi  a  droaf  yn  gristion." 

6.  Siricius,  o.c.  385,  Èhufeiniad,  a'i  dilynodd,  ^rr  hwn  a  wnaeth  lai  o 
ddaioni.  Efe  a  ddîarddelodd  y  rhai  a  briodasant  ddwywaith,  a  derbyn- 
iodd  fynachod  i  urddau  sanctaidd.  Gwnaeth  y  tybiau  a  goleddodd  am  deil* 
yngdod  gwyryfdod,  iddo  erlid  JoYÌnian  yn  greuhiwn.     Yn  ei  amser  ef — 

*  Gwelsom  fod  yr  "  Olynîant  Apostolaidd"  yn  methu  mewn  prawf  hanesiol,  yr  hyn 
gydd  anhebgorol  anghenrheidiol  i'w  sefydla ;  a  gallwn  yn  awr  droi  ein  sylw  at  y  sÌEonaa 
a  gymerodd  le,  ar  wahanol  amseran,  yn  llinell  yr  esgobion— y  toriadan  yn  nghydiadan 
dolenaa  y  gadwen,  ar  hyd  y  rhai  y  ceisir  en  hoirhain.  Y  mae  y  rhai  hyn  yn  lliosog ; 
ac  yn  doriad  a  rhwygiad  mor  hoUol  ag  y  gall  pnwf  hanesiol  ei  wneyd.  Wrth  sismaa 
yr  ydym  yn  deall,  fod  dau  nea  fwj  o'r  ficerìaid  anffiieledig  hyn  i  Dduw,  yn  hawlio 
yr  achafiaeth,  ac  yn  gweinydda  yr  un  hawliau  swyddol  er  yr  awdurdod  hono— y  naill 
yn  melldithio  y  llall  "ft  chloch,  Uyfr,  a  chanwylL"  Nis  gellir  cyfiìf  y  rhai  hyn  oll, 
canys  nid  yw  yr  ysgrifenwyr  pabiudd  eu  hunain  yn  cytnno  ar  y  pwnc  GyMfib  Onn- 
phrìus  bedwar  ar  hugûn  o  sÌBmau,  neu  dorîadau  yn  y  gadwen  cyn  ei  amser  ef,  eraiU 
yn  cyírif  rhai  fv^  a  rhai  lai.  Digon  a  fydd  i  ni  droi  sylw  y  darUenydd  at  rai  o 
honynt. 

T  cyntaf,  yn  ol  Platina,  a  gymerodd  le  rhwng  GomeUus  a  NoTatus,  "  yr  hwn  a  gy- 
huddodd  CorneUuB  o  heresi,  oblegid  iddo  ddecbyn,  ar  eu  hedifeirwch,  y  rhai  hyny  a 
syrthiasant  i  eUunaddoUaeth."  Parhaodd  y  Novatíaid,  am  hir  amser,  i  ddewis  pab  ea 
hunain,  hyd  yn  nod  i  amser  Gelestine,  yspaid  o  agos  ddau  can'  mlynedd ;  feUy  yr  hoU 
amser  hwn,  yr  oedd  dau  anfiaeledigion  yn  ymiyson  yn  erbyn  ac  yn  meUdithio  ea 
gUydd.  Rhoddodd  Liberìus,  tua'r  365,  ei  law  wrth  Arìaeth,  ac  efe  a  ddiawyddwyd  am 
hyny,  a  rhoddwyd  FeUz  yn  ei  le  ef ;  ond  wedi  hyny,  efe  a  roddwyd  yn  ol  gan  yr  ym« 
herawdwr,  a  diswyddwyd  FèUx;  ''ar  yr  hyn,"  meddai  Platina,  "y  cyfododd  y  fiith 
erledigaeth  orwyllt,  fel  y  cafodd  yr  henuriaid  a'r  offeiriaid  eraiU  eu  Uofrnddio  mewn 
Uawer  o  leoedd,  hyd  yn  nod  yn  eu  heglwysi."  {Eicaut:  tudal.  58).  Damaaus,  yr  hwn 
a  ddewiswyd  i'r  babaeth  yn  y  flwyddyn  367,  "  a  wrthwynebwyd  yn  fuan  gan  UrsicinuB, 
diacon,  pleidwyr  yr  hwn  a  gyfiufuaaant  mewn  eglwys,  lle  hefyd  yr  ymgynnuUodd  çyf • 
eilUon  Damasus,  a  charìwyd  yr  ymryson,  nid  úwj  bleidhiis,  ond  trwy  rym  arfiiu,  a 
Uaddwyd  Uawer  o  ddynion  o  bob  tu,  hyd  yn  nod  yn  yr  eglwys"  {Bicaut :  tudal.  68)* 
"  Yn  y  flwyddyn  419,"  meddai  Ricaut,  "cyfododd  terfyag  mawr  yn  myeg  yr  offeirìaid, 
canys  er  fod  Bonìfiuse  wedi  ei  ddewis  yn  esgob  mewn  un  eglwys  yn  y  ddinas,  gan  un 
bhdd,  eto  dewiswyd  EulaUus,  a  gosodwyd  ef  i  fyny  yn  ei  erbyn,  gan  blaid  wrthwyn- 
ebol,  mewn  Ue  araU ;  wedi  i  hyn  gael  ei  wneyd  yn  wybodug  i  Honorìus,  efe  a  alltad- 
iodd  y  ddau  o'r  ddinas.  Ond  yn  mhen  oddeutu  saith  mis  wed'yn,  efe  a  alwodd  Boni- 
fiice  yn  ol,  ac  a1  cadamhaodd  yn  yr  urddas  babaidd." 

T  sism,  neu  y  torìad  nesaf  a  gawn  yn  y  gadwen,  a  gymerodd  le  rhwng  SymachuB  a 
Lawrence,  am  yr  hyn  y  mae  Ricaut,  yn  ei  gyfieithiad  o  "  Fy wyd  y  Pabau,''  gan  Platina» 


332  fiOLENAU    Y   GADWEN. 

ond  nìd  ganddo  ef,  eithr  gan.  yr  ymherawdwr  da,  Theodosian,  y  dinystr- 
wyd  teml  Seraphiâ,  yn  yr  Aipht,  ac  y  dryllìwyd  y  ddelw. 

7.  Anastatius,  o.c.  398,  oedd  o'i  dyl?ryth  ei  hun,  a  cherddodd  yr  iin 
llwybr.  Yr  oedd  yn  ofalus  i  gadw  i  lawr  gyfeilìomadau  Origen  :  efe  a 
ddechreuodd  yr  arferiad  o  sefyU  tra  y  darllenid  yr  efengylau.  Nid  oedd 
gweithredoedd 

8.  Innocent,  o.c.  402,  yr  Albaniad,  yn  llawer  mwy  hyiiod,  er  ei  fod  yn 
elyn  mawr  i'r  Morganiaid ;  yn  ei  amser  ef  yr  yspeilìodd  Alaric  Buûdn ; 
ond  yr  oedd  Innocent  y  pryd  hyny  yn  Bavenna.  Ymddengys  fod  ganddo 
ryw  law  yn  y  gynnadledd  fawr  a  gynnaliwyd  yn  Carthage,  rhwng  yr  un- 
iawngred  a'r  Donatiaid ;  am  yr  hon  y  crybwyllir  gan  Papirius  Masonius, 
yn  Binnius,  y  Groegwr. 

9.  Zosimus,  o.c.  417,  a  wnaeth  rywbeth  hefyd  yn  y  ffordd  hono  ;  efe  a 
ddygodd  ganwyllau  cẃyr  i'r  eglwys,  a  gwaharddodd  i  offeiriaid  gyrchu  i 
ddiottai  a  thafamdai.     Efe  a  roddodd  ei  le  i 

10.  Boniface,  o.c.  479,  Bhufeiniad,  mab  i  Jocundus,  offeiriad.  £fe  a 
ddewiswyd  mewn  annhrefn,  gan  iddo  gael  ei  wrthwynebu  yn  gyfrwys  gan 
Eulalius,  y  dîacon,  yr  hyn  a  wnaeth  y  trydydd  sism,  meddai  Onuphrius. 
Sonia  Beda,  yn  ei  gasgliadau,  am  Iyfì*  gwyrthiau,  ond  nid  oes  cofrestriad 
am  yr  un  o  honynt  yn  awr. 

11.  Celestine,  o.c.  423,  Campaniad,  a  gymerodd  ei  dro  ar  ei  ol  ef. 
Canmolir  ef  yn  íawr  am  anfon  Germanus  a  Lupus  yma  i  Frydain,  Pelagius 
i  Scotland,  a  Patrick  i'r  Iwerddon,  i  ddiwreiddio  heresi  y  Morganiaid. 

yn  rhoddl  yr  hanes  canlynol : — "  Tra  yr  oedd  un  blaid  o'r  offeirìaid  yn  dewis  Sjma- 
chuB,  yn  eglwys  Sant  loan,  yn  y  Lateran,  yr  oedd  plaid  arall  o  honynt  yn  y  St.  Maiy 
yn  dewÌB  nn  Lawrenoe,  ar  yr  hyn  yr  oedd  senedd  a  phobl  Bhufain  wedi  ymrann  yn 
ddwyblûd.  Oan  fod  y  ddadl  wedi  cyfbdi  i'r  fath  uchder,  galwyd  ynigynghor& 
yn  Savena,  trwy  gydayniad  y  ddwyblaid,  i  wneyd  heddychiad,  Ue  y  cafodd  yr  hoU 
amgylchiad  ei  ddadlea  yn  mhresennoldeb  Theodorìc,  yr  hwn,  o*r  diwedd,  a  bendei^* 
odd  0  dn  Symachus,  gan  ei  gadarnhau  yn  y  gader  babyddol.  Tn  mhen  tua  phedair 
blynedd  wẁ'yn  ymdrechodd  rhai  offeiriaid  roddi  Lawrence  drachefhyn  ei  le  ef,  am  yr 
byn  yr  anfoddhaodd  Theodorìc  mor  &wr,  fel  y  diswyddodd  y  ddau,  ac  anfonodd  am 
Pedr,  Esgob  Altino,  i  gymeryd  y  gader;  ond  galwodd  Symachus  gyman&,  a  thrwy 
bloidlaÌB  gyffredinol,  a  allodd  alltudio  Lawrence  a  Phedr,  ar  yr  hyn  y  cyfododd  y  fitth 
aflonyddwch  yn  y  ddinas,  fel  y  Ihiddwyd  lliaws  o  offeiriaid  a  phobl,  yn  mhob  parih, 
fel  na  ddiangodd  hyd  yn  nod  gwyiyfon  y  mynachlogydd ;  ac  ni  buasai  y  lladd&  yn 
diweddu  ar  hyn,  oni  buasai  i  Faustus,  y  conmí,  o  resyndod  tros  yr  offeirìaid,  gyfodi 
mown  ar&u,  i  chwalu  yr  ymiysonwyr."  (tudal  84.) 

Oymerodd  Bismau  eraill  le  rhwng  BonifÌGU»  ii.  a  DioBcorus,  yn  y  flwyddyn  586 ; 
rhwng  SilyerìuB  a  Vigiliu8  yn  y  fiwyddyn  536 ;  a  Ilioaogwyd  y  sismau  hyn,  fel  ag  y 
oyfrifodd  OnuphrìuB  bedwar  ar  hugain  cyu  ei  amser  ef ;  hyny  yw,  fe  fu  pedwar  ar 
hugain  o  doìiadau  yn  y  gadwen  ddidor ;  neu  mewn  geirian  eraiU,  bedair  ar  hugain  o 
ddolenau  drylliog  yn  ngluidwen  yr  ordeiniad  rhwng  yr  apoBtolion  a*i  ddydd  ef.  "  Tr 
oedd  un  blaid,"  meddai  Mosheim,  "  yn  ethol  DamasuB,  tra  yr  oedd  yr  un  wrthwyn- 
ebol  yn  eUiol  UrBÌcinus,  dìaeon  o  eglwys  wag.  Darfu  i'r  etholiad  dwbl  hwn  achosi 
oyfodiad  i  íath  o  iyfel  gwladol  yn  y  ddinaB,  yr  hyn  a  ddygwyd  ymlaen  gyda'r  barbar- 
eidd-dra  eithaf— y  Uaddiadau  creulonaf  ac  anrhaith.  Diweddodd  yr  ymryson  annynol 
hwn  yn  muddygoliaeth  DamasuB,  ond  y  mae  yn  ammheuaeth  a  oedd  ei  achos  ef  yn 
gyfiawnach  na*r  ddddo  Uraioinua.  imddengyB  nad  oedd  gan  yr  un  o*r  ddau  yr 
egwyddorìon  hyny  a  gyiknBoddant  grìstion,  Uai  o  lawer  y  rhinwedd  hwnw  a  ddylai 
hynodi  Oi^b  OrìBiionogol.**  Pa  fodd  y  mae  pobl  y  gadwen  yn  penderfynuy  cwestiwn 
— yr  "  ammhouaetià  **  hwn  \  Pylent  fod  yn  alluog  i  brofi,  yn  yr  ymiysonau  hyn  rhwng 
dau  wrthwynebydd  am  y  babaeth,  mai  yr  un  a  Iwyddodd  i  gyrhaedd  a  chadw  y  gader 
oedd  Tr  un  il*r  hawl  gyfiawnaf  iddL  Pa  fodd  y  pro&nt  fod  gan  Symachus  weU  tiüe 
Vt  babtetJb  na  Lawreneel  etholwyd  pob  un  o  honynt  gan  eu  prìodol  bleidian,  a*r 


DOLENAU  Y    GADWEN.  333 

12.  Sixtus  iiì.,  o.c.  432,  Rhufeiniad,  yr  hwn  a  ddilynodd ;  ni  wiiaeth 
jçystal  gorchwyl.  Cyhuddir  ef  o  buteindra  gan  ryw  Basus,  ond  çender- 
fynwyd  y  pwnc  mewn  cymanfa  er  gwarth  i  Basus.  Yr  oedd  yn  fawr  am 
adeüadu,  trwy  yr  hwn  y  cafodd  y  gair  ö  gyfoethogi  yr  eglwys.  Ar 
gais  yr  ymherodres  Eudoxia,  efe  a  wnaeth  ddydd  gŵyl  i  gader  St.  Pedr. 
Ond  ni  allasai  hyn  oU  gadw  Genseric  rhag  anrheithio  Rhufain.     Ond, 

13.  Leo,  o.c.  440,  y  Tuscaniad,  a  Iwyddodd  yn  well,  nid  yn  unig  gyda 
Oenseric,  ond  hefyd  gydag  Atyla,  yr  hwn  a'i  perswadiodd  ef  rhag  anrheithio 
Rhufain,  yr  hon  oedd  yn  awr  yn  gorwedd  wrth  ei  drugaredd.  Y  mae 
hyn  yn  cael  ei  briodoli  i  gynnorthwy  gwyrthiol  St.  Pedr  a  St.  Paul,  yr  hyn 
a  ddychrynodd  yr  henuriaid  tra  yr  oedd  Leo  yn  Uefaru  wrthynt.  Dyma 
yr  amser  y  dygwyddodd  y  daeai'gryn  dychryiillyd  a  wnaeth  lawer  o  ddin- 

yinlierawdwryny  diwedd  a  benderfynodd  o  du  Symachu8,yrhwii  wedi  hyny  a  ddîöwydd- 
odd  y  dddau,  gan  geisio  gosod  l'edr  ar  yr  orseddd.  Os  gan  yr  yuihcrawdwr  yr  oedd 
pendcrfynu  pwy  fyddai  pen  anffaeledig  yr  eglwys,  Pedr  oedd  y  pab  cyfreithlawn. 
Dyma  Ite  y  daeth  pobl  yr  olyniant  i  ddyryswch  didrlatrus,  canys  oddieithr  iddynt  allu 
profi  fod  yr  hoU  babau  wedi  eu  dewis  yn  gyfreithlawn,  y  mae  eu  hachoa  wedi  ei  golU  : 
canys  os  aeth  y  pabau  allan  o'r  gadwen,  byddai  yn  anmbosibl  iddynt  hwy  roddi  ei-aili 
ynddi. 

Y  mae  amgylchiad  Formosus  yn  werth  sylwi  arno  yma.  "  Efe,"  meddai  Tlatina, 
""a  anathemeiddiwyd  gan  loan  ix.,  oblegid  iddo,  rhag  ei  ofn,  adael  yr  csgobaeth,  a  ffoi 
î  Ffrainc,  o  ba  le  y  nacaodd  ddychẃelyd  pan  alwyd  arno  i  ddyíod  yn  ol ;  ond  pan,  wedi 
hyny,  y  dychwelodd  i  Rufain,  cymerMryd  oddiarno  ei  hoU  waddolau  eglwysig,  a 
gwnaed  ef  yn  ddirmygua  yn  Uëygwr.  Meddylia  rhai  mai  y  rheswm  paham  yr  erlid- 
iwyd  ef  felly,  oedd,  obíegid  iddo  fod  yn  blaid,  os  nad  yn  brif  flaenor  plaid,  a  roddodd 
loan  yn  ngharchar ;  pa  fodd  bynag,  cy thryblwyd  Pormosus  gan  y  driniaeth  galed  hon, 
fel  y  tyngodd  na  ddychwelai  byth  yn  ol  i  Rufain,  nac  i'w  esgobaetb.  Ond,  darfu  i 
Martin,  canlyniedydd  loan,  ei  ryddhau  oddiwrth  y  llw  hwn,  a'i  roi  yn  ol  i'w  wlad,  a*i 
urddas  flaenorol,  o'r  Ue,  nid  hir  wed'yn,  y  daeíh  i'r  babaeth,  yn  fwy  trwy  bribe,  nag 
oblegid  dim  daioni  ag  oedd  ynddo,  gan  fod  pobl  lawcr  yn  gwrthwynebu  ei  ethoUad. 

"  Stephan  yi.,  yr  hwn  oedd  Rufeinwr,  ac  esgob  Anagni,  a  erUdiodd  goffadwriaeth 
Formosus  gymaint,  fel  y  dilëodd  ei  benderfyniad«u,  ac  y  dyddymodd  bob  peth  a 
wnaethai  ef,  er  y  dywedir  mai  Formusus  gynt  a  rod'dodd  esgobaeth  Anagni  iddo  ef. 
Kfe  a  orchymynodd  i'w  gorfi'gael  ei  lusgo  aUan  o'r  bedd,  eì  ddyosg  o'i  wisg  babyddol, 
a  rhoi  gwisg  dyn  cyffredin  am  dano,  ac  yna  ei  gladdu  ymhlith  dynlon  cyffredin,  wedi 
yn  gyntaf  dori  ymaith  y  ddau  fya  hyny  i'r  Uaw  ddeheu  a  ddefnyddir  yn  gyffredin  gan 
yr  offeirîaid  wrth  gysegru,  ac  a'u  taflodd  hwynt  i'r  Tiber,  oblegid  iddo,  meddai  efe, 
yu  groes  i'w  Iw,  ddychwelyd  yn  ol  i  Rufain,  ac  ymaiferyd  y  swydd  sanctaidd,  oddi- 
wrth  yr  hyn  yr  oedd  y  pab  loan  wedi  ei  ddiswyddo  ef  yn  gyfreithlawn.  Achosodd 
hyn  ddadl  fawr,  ac  esiampl  ddrwg  iawn,  canys  darfu  i'r  pabau  dilynol  ei  gwneyd  agos 
yn  arfer  gyson,  i  dori  a  dyddymu  gweithredoedd  eu  rhagflaenoriaid."    {tudal  176.) 

Sergius  III.,  hefyd,  a  hoUol  ddyddymodd  yr  oU  a  wnaethai  Formosus  o'r  blaen,  yn 
gymaint  ag  y  bu  raid  i  offeiriaid  a  ordeiniwyd  ganddo,  gymeryd  eu  hailordeinio 
ganddo  ef.  Nid  oedd  yn  foddlawn  chwaith  ar  hyny  o  ddîanrhydedd  ar  y  pab  marw, 
ond  efe  a  lusgodd  ei  gelain  o'r  bedd,  a  dorodd  ei  ben  fel  pe  buasai  yn  fy  w,  ac  yna  a'i 
taflodd  i'r  Tiber,  fel  un  annheilwng  o>  anrhydedd  o  gladdedigaeth  ddynol."  {tudcd. 
178.) 

Formoeus,  ordeiniad  yr  hwn  a  ddyddymwyd  fel  ynagan  ddau  o'i  olynyddion  anffael- 
cdig,  a  ordeiniodd  Phlegmund,  archesgob  Canterbury ;  ni  chafodd  ef  erioed  ei  ail- 
ordeinio,  ac  efe  a  ordeiniodd  y  rhan  fwyaf  o  esgobion  Lloegr  am  chwe'  blynedd  ar 
hugain.    Oeh  I  ffei !  o'r  olyniant— dyna  fel  y  mae  y  dolenau  yn  cydio  ! 

"  Benedict  ix.,  a  ddiawyddwyd  gan  y  Rhufeiniaid,"  meddai  Platina ;  "gwalch  dlog 
diles  oedd  efe.  Codasant  loan,  esgob  Sabina,  i  fyny  yn  ei  le,  wrth  yr  en w  Sylvester  iii., 
yr  hwn  a  dröwyd  aUan  yn  mhen  naw  niwrnod  a  deugain,  ac  adferwyd  Benedict ;  ond 
efe,  gan  weled  ei  hun  mewn  perygl  drachefn  o  gael  ei  ddiswyddo,  a  roes  y  gader  i  fyny 
o  hono  ei  hun  i  loan,  archesgob  St,  John,  yn  Mhorth  Latin,  yr  hwn  wedi  hyny  aalwyd 
Gregory  Ti.,  er  yr  haera  rhai  mai  ei  gwerthu  iddo  a  wnaeth  efe.'  {tudcd.  199). 

2  À 


334  DOLENAU   Y  OADWEN. 

asoedd  yn  garneddau,  wrth  ganu  y  Trisagium  newydd,  yr  hwn  a  ddysgodd 
b^bgenyn  gan  angeÛon,  wedi  ei  gyfodi  i  fyny  i'r  awyr,  se£y  ^^Sante  Deus," 
&c.  Y  mae  rbai  gwyrthiau  yn  eael  eu  prìodoli  i'r  patb  hwn.  Y  mae  ei 
wdtbîau  wedi  eu  casglu  yn  un  llyfr  gan  ganoniaid  rheolaidd  St.  Martin, 
yn  Louvain,  sef  ugain  o  homiliau,  a  chant  o  epistolau,  y  rhai  a  geir  yn 
"  Llyfrfa  y  Tadau :"  dosb.  v.,  tudal.  789. 

14.  EOlarus,  o.c.  461,  o  Sardinia,  yn  ol  Onuphrius,  nis  gallai  Iwyddo 
cymaint  gyda  Odoaeer  a'i  Heruli,  ag  a  ddarfu  Leo  gydag  Atyla  a'i  Hun- 
iaid,  canys  anrheithiwyd  Rhufain  gan  eu  rhuthriadau.  Y  mae  dau  beth  i 
sylwi  amynt  yn  amser  y  dyn  hwn,— diwygiad  y  cyde,  neu  y  prif  yn  y  calen- 
dar,  gan  Yictorìnus,  o  Aquitane,  a  dygiad  i  mewn  y  Litani  (yr  hon  a  arferír 
hyd  heddyw)  gan  Mancitus  Claudius,  o  Yienna,  am  attal  bamedigaeihau 

"  Tra  yr  oedd  Benedict  yn  gwertlm  y  babaeth  i  loan,  esgob  Sabina,  yr  oedd  plaid 
arall,"  meddai  Platina,  '*  yn  ethol  Rhufeiniad,  mab  i  ryw  Lawrence,  yr  hwn  a  alwyd 
Sylyester  iii.  Yr  oedd  y  babaeth  wedi  dyfod  i'r  fath  gyflwr  yn  awr,  fel  mai  y  mwyaf 
awydduB,  ac  a  roddai  fwyaf  am  dani  (nid  y  mwyaf  crefyddol  a  dysgedig),  a  fyddai  yn 
Bicr  0  gael  y  swyddle  uchel  hon.  Gwnaed  Sylyester  yn  bab,  nid  gan  goleg  o  gardinal- 
iaid,  canyabuasai  hyny  yn  rhywbeth  goddefol,  ond  trwy  Simoniaeth  hoUol,  yn  ol  fel  y 
dywed  rhai,  ac  a  ddiswyddwyd  yn  fuan  yn  eithaf  cyfiawn,  gan  iddo  fyned  i  mewn  fel 
Ueidr  neu  yspeiliwr,  nid  trwy  borth,  ond  trwy  y  drws  cefn."  (tudal.  200.) 

'*  Ond  yr  Ýmherawdwr  Harri  ii.,  gan  glywed  am  y  camymddygiadau  hyn,"  meddai 
Platina,  ymhellach,  '*  a  aeth  i'r  Ëidal  gyda  byddin  fawr,  ac  wedi  galw  ymgynghorfaÿ  a 
barodd  i  Benedict  ix.,  Sylyester  iii.,  a  Gíregory  vi.,  oU  gael  eu  diswyddo,  fel  cynnifer  o 
ani$henfilod  truenus,  a  chreu  Syndegerus,  esgob  Bamberg,  yn  bab,  wrth  yr  enw 
Glement  ii ,  yn  fwy  trwy  ei  awdurdod  a'i  orchymyn  ef,  na  thrwygydsyniad  y  cynghor ; 
efe  a  wnaeth  i'r  Rhufeiniaid  gymeryd  Uw,  yn  ol  y  fifurf  a  wnaethai  ef,  i  beidio  ymyr- 
aeth  yn  etholiad  yr  un  pab,  oddieitíir  trwy  orchymyn  oddiwrtho  ef ;  canys  gwelà  yr 
ymherawdwr  fod  pethau  yn  dyfod  i'r  &th  uchder  o  lygredigaeth,  fel  y  gallai  unrhy w 
greadur  pleidiol  a  hvf,  pa  mor  isel  bynag,  gyrhaedd  yr  urddas  hwnw,  trwy  brynu  pleid- 
lais  yr  etholwyr,  yr  hyn  na  ddylai  gael  ei  roddi,  ond  trwy  Ysbryd  Duw,  i'r  rhai  hyny 
a  ragorant  mewn  dysg  a  bywyd  sanctaidd.  Ond  mor  gynted  ag  yr  aeth  ef  ymaith 
(meddai  rhai)  dyna  y  Rhufeiniaid  yn  cynllunio  i  wenwyno  y  pab,  oblegid  iddo  gael  ei 
wueyd  felly  heb  eu  cydsyniad  hwy,  yn  y  nawfed  flwyddyn  o'i  babaeth ;  a  dywedir 
ymhellach,  ddarfod  i'r  cymysgiad  gwenwynig  gael  ei  barotöi  ar  ei  fedr  gan  Stephan, 
yr  hwn  a'i  dilvnodd  wrth  yr  enw  Amasus,  gan  ruthro  i'rgader  babyddol  trwy  orthrech, 
heb  gydsyniaa  yr  ofieiriaid  na'r  bobl.  Y  fath  wraidd  dwiFn  oedd  yr  arferiad  llyg^dig 
hon  wedi  ei  chymeryd,  fel  y  gallasai  unrhyw  genaw  beiddgar  ymgyrhaedd  i  gaAer  St. 
Pedr.  Ond  ymddlalodd  y  Duw  cyfiawn  ar  y  fath  ddifyrwch,  fel  y  byddai  yn  eBÌampl 
i'r  lleill,  y  rhai  a  geisient  gael,  trwy  uchelgais  a  Simoniaeth,  yr  hyn  a  ddylasai  fod  yn 
wobr  rhinwedd ;  canys  efe  a  fu  farw  yn  y  nawefd  flwyddyn  ar  hugain  o'i  babaetL" 
(tudal.  201.) 

Ond  pa  beth  a  ddywedwn  am  y  sîsm— y  toriad  mawr  a  gymerodd  le  yn  y  gadwen  ar 
yr  achlysur  o  symudiad  y  Uys  o  Rufain  i  Avignon,  Ue  y  cafodd  ei  gynnal  o'r  flwyddyn 
1805  i  1375,  yr  hyn  a  arweiniodd  olyniant  i  ddwy  gyfres  gadwenog  o  ddolenau— o 
benau  anfiaeledig  -  un  yn  by w  yn  Rhuftûn,  ac  yn  gweinyddu  hoU  swydd  y  babaeth,  a'r 
llall  yn  Avignon;  y  naill  yn  melldithio  y  llall,  ac  yn  gwaáu  awdurdod  ei  weithredoedd 
swyddogol,  y  rhai,  meddai  ein  hawdur,  '*  y  maent  yn  hwyrfrydig  i  glywed  am  danynt." 
Y  cardinaliaid  Ffíancaidd,  y  rhai  a  fynent  gael  y  llys  yn  ol  i  Avignon,  a  ddewisaaant 
bab  o'u  cenedl  eu  hunain,  yr  hwn  a  enwasant  yn  Glement  vn.,  a  hwynt,  y  rhai  a  fÿn- 
ent  barhau  arosiad  y  llys  yn  Rhufain,  a  ddewisasant  Neapoliad,  yr  hwn  a  alwaaant 
Urban  vi.  Yr  oedd  y  Pfrancod  a  r  Yspaeniaid  yn  cefnogi  Glement,  tra  yr  oedd  y  Saeson, 
Dutchiaid,  Italiaid,  ac  ei-aiU,  yn  ymlynu  wrth  Urpan.  "  Aeth  yr  ymrafael  mor  uchel," 
meddai  ein  hawdur,  '*  fel  yr  anrheithiwyd  Rhufiiin  ei  hun  yn  druenus  gan  Glement,  a'i 
ymlynwyr.  Yr  oedd  teirw  un  pab  yn  rhuo  yn  erbyn  teirw  y  llall,  ac  ymranodd  (Mst- 
ionogaeth  yn  ddwy  blaid."  DUynwyd  Urban  gan  Boni&ce,  a  Ghlement  gan  Benedict 
ziii. ;  dilynwyd  Boniface  gan  Innocent  yii.,  ac  yntau  gan  Oregoiy  xu.,  ond  ar  yr 
ammod  y  byddai  iddo,  er  mwyn  heddwch  yr  eglwys,  roddi  ei  swydd  i  fyny  pan  elwid 


DOLENAü    Y  GADWEN.  335 

trymion  Duw,  a  deìsyf  ei  drugaredd.  Dywedir  mai  Hüarus  a  arfaethodd 
na  ddylaî  gweìnidog  briodi  neb  ond  gwyryf,  wrth  yr  hyn  yr  ymddengys 
y  gallai  gweinidogion  brìodi. 

15.  Simplicîus,  o.c.  467,  Tiburtiniad,  a  ymyrodd  â  llawer  iawn  o  bethau. 
Efe  a  adeiladodd  balasau,  cymerodd  amo  lywodraethiad  yr  eglwys  yn 
Bayenna,  ac  a  arfaethodd  na  byddai  i  neb  o'r  oíTeiriaid  ddal  bywioliaeth  o 
dan  lëygwr.  Wrth  addumo  Eglwys  St.  Andrew,  yn  Rhufain,  dy wedir, 
ymhlith  pethau  eraill,  fod  ganddo  y  llinellau  deisyfol  hyn  : — 

"  Ffoadur  duwiol,  tyr'd,  cel  ddysgeidiaeth, 
I  bryna  j  nef  o  bob  ammheuaeth." 

16.  Felix  III.,  o.c.  483,  mab  i  ofiTeiriad  Bhufeinig,  yr  hwn  nadoeddmor 
ailonydd  yn  Bhufain,  er  iddo  wrthwynebu  eynnygiad  yr  ymherawdwr 
Groegaidd  Zeno,  o  wneyd  undeb  rhwng  yr  eglwysi  dwyreiniol  a  gorllew- 
inol,  yr  hyn  a  greodd  gryn  derfysg. 

17.  Gelasius,  o.c.  491.  Yr  oedd  ef  yn  fab  i  esgob  Affrîcanaidd,  ac  a 
enwogodd  ei  hun  trwy  drefhu  canonau  yr  ysgrythyrau,  a  thaflu  allan  lyfrau 
ffugiol,  oedd  o'r  blaen  yn  cael  eu  hystyried  yn  ganonaidd.  Tybiai  Bellar- 
mine  a  Baronius,  fod  y  traethodyn  sydd  ar  ei  enw,  o  berthynas  i  ddwy 
natur  Crîst,  yn  erbyn  Eutychus,  wedi  ei  ysgrifenu  gan  öelasius  Cycizemy, 
ac  nid  gan  Gelasius  y  pab,  pe  amgen  na  buasai  byth  yn  cyíiawnhau  Euse- 
bìus,  yr  hwn  ar  achos  arall  a  geryddodd,  oblegid  ei  Ariaeth,  nac  yn  Uefam 
yn  erbyn  trawsylweddîadau.     Llawer  îslaw  i  hwn  y  cyrhaeddodd 

18.  Anastatius  ii.,  o.c.  497,  Bhufeiniad,  yr  hwn  a  gafodd  ei  le  ef ;  er 
hyny,  efe  a  feiddiodd  esgymuno  Anastatius  yr  ymherawdwr  Groegaidd,  fel 
y  mynega  Phitina,  am  bleidio  Acacius  yr  heretic,  yr  hwn  y  darfu  iddo  ef 
wedi  hyny  ei  bleîdio,  a  chydgymuno  â  Phouitius,  nes  o'r  diwedd  y  bu  farw 
mewn  modd  tebyg  i'r  hyn  y  cyfarfyddodd  Arius  â'i  angeu. 

19.  Symmachus,  o.c.  499,  Syriad,  a'i  dilynodd,  ond  yn  nghanol  gwrth- 
wynebiad  mawr  oddiwrth  un  Lawrence,  yr  hyn  a  barhaodd  lawer  o  flyn- 
eddau.     Hwn  y  mae  Onuphrius  yn  ei  gyfrif  y  pedwerydd  sism,  ond  y 

.  pummed  meddai  Ciaconius.  Ni  wnaed  dma  neillduol  gand^o  ef,  oddieitlu* 
y  cymerodd  ofal  fod  i  enaid  ystyfnîg  rhy w  Paschinus  gael  ei  gosbi  yn  dda 
içewn  purdan  wedi  ei  farwolaeth,  fel  y  dysg  Gregory  yn  ei  "  MoraU :" 
llyfr  iv.,  pen.  40. 

20.  Hormisda,  o.c.  514,  o  Campanîa,  yr  hwn  a  gafodd  y  cyfenwad 

amo  i  wneyd  hyny.  Ond  dygwyd  ymlaen  lawer  o  dwyll  rhyngddo  ef  a  Benedict  xra.; 
a  galwodd  y  Cardinaliaîd  ymgynghorfa  yn  Pisa,  a'r  canlyn^  fn  eu  goliwng  hwy 
ymaith  ill  dau,  a  rhoddi  Alecfiander  y.  yn  y  gader,  yr  hwn  a  ddilynwyd  gan  loan  xxin., 
gan  yr  hwn  y  galwyd  ynghyd  ymgynghorfo  Constance,  yn  1414,  gan  yr  hon  y  di- 
Bwyddwyd  yntau,  "am  amryw  ysgelerderau  annyoddefoí ;"  a  chadarnhäwyd  diswydd- 
iad  Gregoiy  xii.,  a  CUement  vii.,  gan  ymgynghorfa  Pisa,  ac  yna  dewiswyd  Martin  t.  ; 
ae  fel  yna  teifynodd  y  sism  hwn,  wedi  parhau  tros  ddeugain  mlynedd. 

Tn  awr,  gan  na  allasai  fod  dau  ben  anflaeledig  cyfreithlawn  i'r  çglwys,  rhaid  fod  un 
0  honynt  yn  drawsfeddiannwr ;  a  Gregory  xn.,  yr  hwn  a  ddiswyddwyd  ynymgynghor- 
fii  Pisa,  yr  hwn  ddiawyddiad  a  gadarnhawyd  gan  ymgynghor&  Constance,  a'r  hwn, 
oblegid  hyny,  a  ellir  tybio  nad  oedd  ganddo  ddim  titìe  dai'r  lle,  oedd  y  pab  a  gysegr- 
odd  Chichley,  archesgob  cyntaf  Canterbury,  a'r  hwn  a  weinyddodd  y  swydd  archeBgob- 
awl  am  nawar  hugain  o  flyneddau,  ac  a  ordeiniodd  archesgobion,  oBgobion,  ac  oflèir- 
iaid,  yn  ystod  yr  amser  hwnw,  ac  yntau  ei  hun  wedi  ei  ordeinio  gan  drawsfeddiannwr  i 
ordeiniad  aanctaidd  yn  unig ;  canys  nid  oedd  Gregory  yn  bab,  a  chan  hyny  nid  oedd 
ganddo  hawl  na  gallu  i  roi  ordeîuiad;  ac  y  mae  hyn  ar  unwaith  yn  gwneyd  y  feth  dor- 
iad  yn  y  gadwen  fel  na  ellir  cael  dolen  i  gydio  offeiriaid  Eglwya  Loogr  &  hi. 

2  A  2 


336  DOLENAL'    Y  GADWEN^ 

gyntaf  gan  yr  Ymherawdwr  Justine.  Er  hyny,  mynodd  ef  esgymuno  yr 
Ymherawdwr  Anastatius,  oblegid  y  daliai  mai  ei  waith  ef  oedd  gorchymyn, 
ac  nid  cefnogi,  cwcyllau  i  esgobion. 

21.  loan  I.,  o.c.  523,  Tuscaniad,  a  ddilynodd,  oedd  yn  ddysgedicach  a 
gwell.  öan  i  Theodoric,  brenin  yr  Eidal,  fod  yn  aehos  marwolaeth  y 
dysgedig  Boethius,  a'r  doeth  Symmachus ;  felly  wedi  iddo  anfon  loan  at 
Justine,  yr  ymherawdwr  dwyreiniol,  i  eiriol  tros  yr  Arîaid,  (yr  hyu  er, 
hyny  ni  wnaeth,  eithr  yn  uuig  ysgrifenu  at  esgobion  yr  Eidal  i  sefyll  dros 
y  gwirionedd),  ar  eî  ddychweîiad  yn  ol  anfonodd  y  brenin  ef  i  Eavenna,  Ue 
y  bu  farw  o  newyn,  mewn  carchar  drewUyd.  Dywedir  rhai  pethau 
dyeithr  am  dano  ef,  megys  pan  ddarfu  iddo  farchogaeth  ar  farch  rhy w  fon- 
eddwr  i  Corinth,  na  chaniatäi  i  neb  fyth  wed'yn  ei  farchogaeth,  er  ei  fod 
yn  anifel  llonydd  o'r  blaen ;  iddo  adferu  ei  olwg  i  ddyn  dall,  wrth  borth 
Caercystenyn;  ac  iddo  gael  ei  weled  wedi  ei  farwolaeth,  gan  feudwy,  gyda 
Symmachus  ei  gydymaith,  eiU  dau  yn  taflu  enaid  y  gorthrymwr  Theodoric, 
yr  Ariad,  i  Lipari,  i'w  boenydio.  Er  hyny,  ni  ddarfu  i  dynged  galed  loan 
attal 

22.  Ffelii  iv.,  o.O.  526,  y  Samniad,  rhag  anturio  iV  le  ef ;  ond  nid 
oedd  ganddo  ddigon  o  zel  i  roi  ei  hun  yn  agored  i  lawer  o  berygl.  Er 
hyny,  efe  a  esgymunodd  y  patriarch  o  Gaercystenyn  ddigon  pell  oddiwrtho; 
a  chartref  efe  a  wahanodd  y  gangell  oddiwrth  yr  eglwys,  a  gorchymyn  fod 
i'r  eneiniad  olaf  gael  ei  weinyddu  ar  ddynion  wrth  farw.  Yr  oedd  Bene- 
dict,  tad  mjmachiaeth,  Priscan,  y  gramadegwr,  a  Denise  Fychan,  gwneuth- 
urwr  yr  epact  er  cael  dydd  y  Fasg,  yn  byw,  meddant,  yn  amser  y  dyn 
hwn. 

23.  Boniface  ii.,  o.c.  530,  Rhufeiniad,  oedd  ei  olynwr,  ond  gyda  llawer 
o  'stŵr,  gan  iddo  gael  ei  wrthwynebu  yn  gryf  gan  Dioscorus,  yr  hwn  a  fu 
farw  yn  fuan  mewn  ymryson ;  ac  felly  yr  iachawyd  y  chwecJied  sism.  Efe 
a  geisiodd  arfaethu  fod  i  bob  pab  gael  dewis  ei  olynydd ;  ond  gwrthwy- 
nebwyd  ef  gymaint  gan  yr  offeiriaid  fel  y  gorfodwyd  ef  i  alw  yn  ol  ei  arfaeth 
ei  hun. 

24r.  loan  ii.,  o.c.  531.,  ei  gydwladwr,  a  ddaeth,  nid  trwy  ei  ddewisiad  ef. 
Cyfenwyd  ef  yn  Mercury  oblegid  ei  barabledd.  Danfonwyd  cenadaeth  ato, 
gyd  âg  anrhegion  oddiwrth  yr  Ymherawdwr  Justinian,  am  gondemnio 
patriarch  Caercystenyn,  sef  Anthemius,  yr  Ariad.  Efe  a  ysgrifenodd 
epistol  o  berthynas  i  gydraddoliaeth  y  Tad  a'r  Mab,  yr  hwn  a  ganmoliryn 
fawr.     Ei  olynwr  oedd  ei  gydwladwr, 

25.  Agapetus,  o.  c.  534,  mab  i  gardinal.  Efe  a  anfonwyd  gan 
Theodosius,  brenin  y  Gothiaid,  i  heddychu  yr  Ymherawdwr  Justinian,  yr 
hwn  oedd  wedi  tramgwyddo  yn  fawr  oblegid  marwolaeth  yr  ardderchog 
a'r  ddysgedig  frenines  Amalasunta ;  pan  ddaeth,  cafodd  Anthemius,  y  patri- 
arch  Eutychaidd,  ei  symud,  a  gosodwyd  Menna  yn  ei  le  ef.  Y  mae  cyffes 
ffydd  ar  gael  a  gymhellwyd  gan  yr  Agapetus  hwn  i  Justinìan,  ac  hefyd 
draethodyn  o'i  eiddo  i'r  ymherawdwr,  yn  cynnwys  cyfarwyddiadau  da  ar 
lywodraeth.  Bu  farw  yn  Nghaercystenyn,  ond  dygwyd  ef  i  Rufain  i'w 
gladdu. 

26.  Silverus,  o.c.  536,  Campaniad,  a  gafodd  y  gader  nesaf.  Mab  oedd 
ef  i'r  pab  Hormisda,  a  rhywbeth  mwy  na  chardinal.  Ymddygwyd  yn 
galed  tuag  ato  gan  Theodora,  yr  ymherodres,  ac  Annonia,  gwraig  Balisarius, 
oblegid   na   chydsyniai  i   ddiswyddo  Menna,  ac  adferu  Anthemius,  yr 


DOLENAU  Y   OADWEN.  337 

Eutychiad,  hoffddyn  yr  ymherodres.  Oblegid  ei  ommeddiad,  diswyddwyd 
ef  ei  hun,  ar  yr  esgus  ddarfod  iddo  ymddwyn  yn  anghyfiawn  tuag  at  y 
Gothiaid,  y  rhai  y  pryd  hyny  a  warchaeasant  y  ddinas,  a, 

27.  Vigilius,  o.C.  538,  yr  hwn  a  weithiodd  tano,  a  osodwyd  yn  ei  le,  a'r 
hyn  a  wnaeth  y  seithfed  sism.  Ond  ychydig  o  gysur  a  gafodd  o'i  ddyrch- 
afiad  anghyfiawn ;  canys  cyhuddwyd  ef  gan  yr  orwyllt  Theodora  o  dori 
addewid,  ac  efe  a  gyrchwyd  i  Gaercystenyn,  ac  yna  rhoddwyd  cortyn  am 
ei  wddf,  a  llusgwyd  ef  ar  hyd  yr  heolydd,  ac  wed'yn  fe'i  halltudiwyd  oddi* 
yno ;  a  phan  ddychwelodd  yn  ol  bu  farw — ^yr  hyn  a  gliriodd  y  ffordd  i 

28.  Pelagius,  o.c.  òò^y  Bhufeiniad,  i  gymeryd  ei  le  ef.  Yn  ei  amser  ef 
y  gwarchaeodd  Totylus  ar  Eufain,  ac  a'i  henniUodd.  Ond  er  hyn  oU  o 
gyflafan,  yr  oedd  y  pab  yn  gwingo  am  hawlio  yr  uchafìaeth — nid  oddiwrth 
ganonau  y  cynghorfáau,  neu  yr  ordinhadau  apostolaidd,  ond  oddiwrth 
Grist  ei  hun.     Dywedir  i  Totylus  leddfu  peth  trwy  ei  eiriolaeth  ef. 

29.  loan  iii.,  o.c.  559,  ei  gyd-ddinesydd,  a  gafodd  well  derbyniad  gan 
Narsete,  yr  eunuch,  yr  hwn  a  drodd  y  Gothiaid  allan,  gan  gadarnhau  loan 
yn  y  gader.  Y  mae  arfaethiad  o'i  eiddo  sy'n  gwahardd  pob  offeiriad  i  gaei 
y  eyfenwad  o  brif  offeiriad,  neu  bab  cyfíredinol. 

30.  Benedict,  o.c.  574,  Bhufeiniad  eto,  a'i  dilynodd,  ac  a  syrthiodd  yn 
yr  amser  yr  oedd  y  Lombardiaid  yn  goresgyn  holl  Eidal,  a'r  gofìd  oblegid 
hyny  a'i  dygodd  i'w  ddiwedd. 

31.  Pelagius  ii.,  o.c.  597,  a  ganlynodd,  yr  hwn,  gan  ei  fod  yn  Rhufein- 
iad,  a  wnaed  yn  bab  pan  oedd  y  Lombardiaid  yn  gwarchae  ar  y  ddinas, 
heb  gydsyniad  yr  Ymherawdwr  Tiberius,  oblegid  yr  hyn  efe  a  anfonodd 
Gregory  i  Gaercystenyn,  i  wneyd  ymddyheiriad.     A'r 

32.  Gregory,  o.c.  590,  hwn,  Rhufeiniad,  a  ddaeth  nesaf ;  yr  hwn  a 
alwyd  Gregory  Fawr,  yn  gystal  ar  gyfrif  y  materion  anghyffredinol  a  gyf- 
lawnwyd  ganddo,  a'i  ddysg  mawr ;  er  mai  yn  anewyllysgar  y  cymerodd 
amo  y  babaeth,  gan  alw  ei  hun  yn  "  Was  gweision  Duw."  Efe  a  anfonodd 
Augustine  i  Loegr,  yr  hwn  a  ledanodd  Gristionogaeth  ymhlith  y  Sacson- 
iaid  Dwyreiniol,  y  rhan  fwyaf  o  ba  rai  oeddynt  baganiaid.  Ond  yr  oedd 
gan  y  Brytaniaid  saith  o  esgobion  ac  archesgobion  pan  y  daeth  ef  trosodd. 
Efe  a  drosglwyddodd  yr  esgobaeth  archesgobyddol  o  Lundain  i  Canter- 
bury ;  efe  hefyd  a  wrthwynebodd  yn  erwin  yr  hawl  o  esgob  cyfíredinol, 
yn  erbyn  loan  o  Gaercystenyn ;  efe  a  ddechreuodd  ddichell  wladyddol  â 
Mauritius,  yr  hwn  a'i  cefhogodd  ef,  ac  a  ddangosodd  ormod  o  ffafraeth  i 
Phocas,  yr  hwn  a'i  lladdodd.  Dywedir  iddo  attal  y  pla  trwy  ddwyn  delw 
y  Wyryf  Fendigedig  mewn  gorymdaith,  a  pheri  i'r  angel  dinystriol  roddi  eí 
gleddyf  heibio;  hefyd,  ddarfod  iddo  waredu  enaid  Trajan  o  uffern  â*i 
weddîau ;  a  dechreu  yr  arferiad  o  gosher  canwyUau,  a  chwanegu  pedwar 
diwmod  at  y  Grawys;  hefyd,  dyddymu  ei  arfaeth  yn  erbyn  priodasau 
offeiriadol,  pan  welodd  benglogau  saith  mil  o  fabanod  mewn  pysgodlyn. 
Ystyrir  ef  gan  rai  yr  olaf  oV  pabau  da,  a'r  cyntaf  o'r  pabau  drwg,  ac  yn 
cael  ei  arwyddo  trwy  yr  angel  yn  ehedeg  rhwng  y  nefoedd  a'r  ddaear. 
Gwnaeth  lawer  o  benderfyniadau  coelgrefyddol  sydd  eto  yn  aros  yn  eu  lle, 
ond  ni  roddwyd  mewn  ymarferiad  Uawn  erioed  y  rhai  da  a  benododd ; 
canys  efe  a  gwynai  am  yr  offeiriaid,  fod  y  byd  yn  Uawn  o  honynt,  ond  eto 
mai  ychydig  iawn  o  weithwyr  oedd  yn  nghynauaf  yr  Argìwydd.  "  Yr 
ydym  yn  cymeryd  amom  y  swydd,  ond  cyflawned  a  fyno  hi;  ac  yr  wyf  ft 
yn  meddwl  nas  gellir  dangos  mwy  o  ddîanrhydedd  i  Dduw  naV  hyn  6 


338  DOLENAU   Y  GADWBN. 

oddefir  mewn  offeiriaid ;  canys  j  mae  wedi  dyfod  yn  awr  mor  ddrwg  a 
hyny,  fel  y  gwnant  wawd  o'r  neb  s/n  byw  yn  ostyngedig  a  chyson,  ac  yn 
rhodio  yn  well  na  hwy  eu  hunain/'  T  mae  ei  weithiau  wedi  eu  cyhoeddi 
yn  un  llyfry  mewn  amryw  argraffiadauy  yn  cynnwys  pump  ar  hugain  o 
lyfrau  ar  Job,  esboniad  ar  y  saith  Sahn  o  edifeirwch,  dwy  ar  hugain  o 
homiliau  ar  y  GaniadaUy  deugain  ar  £zeGÌel,  a  rhai  aryrefengylau,  anerch- 
iadau  gweinidogaethol  ar  y  Breninoedd  cyntaf,  ac  atebion  i  ddeudd^  hol- 
iad  a  roddwyd  gan  Augustine  o  Canterbury,  deuddeg  Uyfr  o  epistolau, 
a  phedwar  llyfir  o  ymddyddanion  i'r  frenines  Theolinda,  i'w  chadamhau, 
a  dychrynu  ei  gwr  â  dychryniadau  y  byd  arall.  Yr  hoU  weithiau  hyn 
o'i  eiddo  y  mynai 

33.  Sabinian,  o.c.  604,  ei  olynwr,  eu  Uosgî,  pe  cawsai  ei  ewyUys.  Ond, 
sicrhaodd  Pedr,  y  dîacon,  ar  ei  Iŵ,  iddo  ef  yn  fynych  weled  colomen  yn 
sisial  yn  ei  glust  pan  oedd  yn  ysgrifi^u.  Cynnyddodd  yr  ymrafael  hwn 
rhwng  Gregory  a  Sabinian,  oblegid  yr  arferai  Gregory  roddi  ŷd  yn  hael- 
ionus  i'r  tlodion,  ond  gwnai  Sabinian  iddynt  dalu  am  dano ;  ar  hyny  cyfod- 
odd  cryn  siarad  am  daiio,  ac  yn  ei  erbyn,  ac  yntau,  ì'w  gyfíawnhau  ei  hun, 
a  gyhuddodd  Gregory  o  wastraûu  cylUd  yr  eglwys  yn  anofalus,  i  «hiìU 
clod  iddo  ei  hun,  a  mynu  gwneyd  y  fath  warthruddiadau  i  niweidio  y  marw, 
nes  i  Gr^ry  (creded  y  neb  a  aUo  ef)  ymddangos  iddo,  a'i  guro  ar  ei  ben, 
o'r  hyn  y  bu  farw,  ao  feUy  diwedda  yr  archesgobion  a'r  patriarchiaid 
gweddol  a  da. 

Cawsom  gryn  waith  i  aUu  gwneyd  y  rhai  cyntaf,  yn  archesgobion 
9f^mol ;  ond  mwy  i  wneyd  y  rhai  olaf  yn  batríarchiaid  da :  ond,  bellach,  y 
maent  yn  gwaèthygu  yn  amlwg,  canys  nid  oes  gweU  enw  i'w  roi  ar  y  dam 
nesaf  oV  gadwen  na  Nimrodi<M  gormesoí.  Y  maent  yn  ddeunmo  ar  hugain 
o  ddolenau,  yn  cyrhaeddyd  tros  tua  dau  gant  a  hanner  o  flyneddau,  yn  y 
drefn  ganlynol : — 

1.  BonH'ace  iii.,  o.c.  606,  Bhufeiniad.  Cafodd  y  dyn  hwn  ei  uchaf- 
iaeth  gan  Phocos,  Ueiddiad  puteinllyd,  yr  hwn  a  laddodd  ei  feistr,  yr  Ym- 
herawdwr  Mauritius,  yn  y  modd  mwyaf  barbaraidd.  Wedi  cael  yr  uchaf- 
îaeth  babyddol  feUy,  yr  hyn  y  pwysir  cymaint  amo  hyd  y  dydd  hwn,  de- 
chreuodd  yr  enw  "  pab "  gael  ei  gysyUtu  â  Bhufaln,  yr  hwn  o'r  blaen  a 
roddid  i  esgobion  eraiU ;  a  dechreuwyd  arfer  y  duU  awdurdodol,  "  Yr  ydym 
yn  ewyUysio  ac  yn  gorchymyn,"  yn  Ue  "Yr  ydym  yn  déisyf  amoch, 
frodyr. '  Arweîniodd  hyn  i'r  ymchwü,  fel  y  mae  Platina  yn  addef,  "  Beth 
yw  gwerth  esgobaeth?"  nid  pa  gyfleusdra  sydd  yno  i  enniU  ^ddiau? 
Efe  oedd  yn  dechreu  teymasiad  y  bwystfil  (Dad.  xiii).  Ond  ni  bu  y  gor- 
meswr  hwn  flwyddyn  yn  ei  swydd  cyn  y  bu  orfod  iddo,  trwy  farwoLieth, 
ymadael  â'i  hoU  rodres,  i 

2.  Boniface  iy.,  o.c.  607,  EidaUad  araU,  yr  hwn  a  roes  gystal  gwyneb  ar 
bethau  a'i  ragflaenorydd.  Efe  a  droes  y  Pantheon  a  wnaeth  mam  Cylûl» 
a'r  pagodau  paganaidd,  yn  demlau  i'r  Fendigedig  Wyryf  a'r  merthyron,  gan 
gadw  yno  ŵyl  yr  hoU  saint ;  troes  dŷ  ei  dad  yn  fynachdy,  ac  a'i  gwaddol- 
odd  â  chyUidau,  i  dewychu  rhai  mynachod  y  gaUai  efe  wneyd  defnydd  o 
honynt.  Ond,  yn  nghanol  ei  Uosog  ymdrechion,  y  mae  yn  gadael  ei  sedd 
a'i  amgylchiadau  i'w  olynydd, 

3.  Deus-dedit,  neu  Theodorus,  o.c.  615,  Bhufeiniad  eto.  Efea  ordôn- 
iodd  na  byddai  i  dadau  a  mamau  bedydd  brìodi.  Dy wedir  iddo  iachau  un 
gwahanglwyfus  â  chusan ;  eto  yr  oedd  y  fath  wahanglwyf  yn  flynu  yn  ei 


DOLENAU   Y  GADWEN.  339 

amser  ef  ag  oedd  yn  anurddo  dynion  gymaînt  fel  na  allesid  eu  faadnabod. 
Y  pryd  hyn,  yr  annuwîol  Cosroes,  o  Persiai  wedi  cael,  fel  y  tybifli, 
groes  Crist,  a'i  gosododd  ei  hun  yn  y  canol,  hono  ar  y  deheu,  a  cheiliog  ar 
yr  aâwy,  mewn  dirmyg  o'r  Drindod,  am  yr  hyny  talodd  wed'yn. 

4.  Bonifaoe  v.,  o.c.  618,  a  ddaeth  i  fewn  yn  lle  y  dyn  yna,  yr  hwn  oedd 
o'r  un  wlad.  Ni  wnaeth  efe  ddîm  o  werth  sylw;  yn  unig  efe  a  freintiol- 
odd  lofruddion  a  chysegr-ladron,  gan  dystio  na  chaent  eu  llusgo  allan  i 
ddyoddef  trwy  law  cyfiawnder.     Ei  gydwladwr, 

5.  Honorius,  o.c.  626,  a'i  dilynodd  ef.  Ceryddwyd  y  pab  hwn  gan 
drydedd  ymgynghorfa  Caercystenyn,  am  fod  yn  Monotheliad ;  ond  y  mae 
Onuphrìus,  Ciaconius,  Bellarmine,  a  Boronius,  gydâg  amry w  eraìll  ar  y  tu 
hwnw,  yn  ceisio  ei  ryddhau.  Efe  a  wisgodd  gader  St.  Pedr  â  gwìsg 
Jupiter  Copitolinus,  a  sefydlodd  ŵyl  dyrchafiad  y  groes ;  gan  adael 

6.  Seyerinus,  o.c.  639,  Bhufeiniad,  i  wneyd  llai,  oddiar  yr  hwn  y  cymer- 
odd  Isacius,  goruchwyliwr  yr  Eidal,  ymaith  y  trysor  Lateraidd,  i  dalu  i'w 
filwyr,  am  yr  hyn  ni  féiddiai  Seyerinus  ei  anathemeiddio ;  canys  nid  oedd 
y  pabau  eto  ond  creaduriaid  y  goruchwylwyr  gwhidol.     Felly  yr  oedd 

7.  loan  IV.,  o.c.  614,  Dalmatiaid,  yr  hwn  â'r  gweddiU  o  drysor  yr 
eglwys  a  brynodd  ryddid  rhai  ffoedìgion — ei  gydwladwyr.  Bu  ef  yn  ym- 
drafferthus  iawn  ynghylch  cadw  y  Pasg,  a  throsglwyddiad  esgym  y 
merthyron.  Efe  a  ys^rlfenodd  i  Frydain  yn  erbyn  heresì  Morgan;  yn 
ebrwydd,  4an  ei  drwyn,  darfu  i  Botharis,  o  Lombardy,  roddi  dau  esgob 
ar  yr  un  esgobaeth,  un  yn  Gatholiciad,  a'r  ílail  yn  Ariad. 

8.  Theodore,  o.c.  642,  Groegwr,  a  ddilynodd,  yr  hwn  oedd  yn  fab  i 
esgob  Jerusalem.  Efe  a  ddiswyddodd  Pwrthus,  patriarch  Caercystenyn, 
am  heresi  yr  Acephaliaid,  yr  hwn  oedd  yn  dra  thebyg  i  heresi  y  Monothel- 
iaid. 

9.  Martin  i.,  o.c.  649,  Idaliad,  a  ddaeth  ar  eì  ol  ef,  a  ymroddodd  i 
dlysu  yr  eglwysi,  apwyntio  dyddiau  gwyliau,  peri  i'r  offeiriaid  eillio  eu 
penau,  a  chadw  eu  hunain  yn  sengl.  Ain  fod  yn  rhy  flaenll^on  i  ddiswyd^o 
Paul,  patriarch  Caercystenyn,  efe  a  gyrchwyd  i'r  lle  hwnw  gan  Cystenyn, 
ac  a  alltudiwyd  i  Patmos,  lle  y  bu  farw.  Y  mae  Bellarmine  yn  ceisio 
clirio  y  pab  hwn  yn  erbyn  rhai  o  awgrymiadau  y  Magdeburgeniaid. 

10.  Eugenius  i.,  o.c.  654,  y  Bhufeiniad,  a'i  dilynodd  ef,  oedd  yn  llai 
gweithredgar,  ond  efe  a  Iwyddodd  yn  weU.  Eto,  mynai  efe  fod  gan  yr 
esgobion  garcharau  i'w  hofiëiriaid,  y  rhai  oeddynt  mor  hyíion  ar  y  pab  ei 
hun,  fel,  pan  y  derbyniodd  "ei  sancteiddrwydd "  lythyrau  hereticaidd 
oddiwrth  batriarch  Caercysteŵyn,  y  bygythiasant  yr  attalient  hwy  ef  rhag 
dywedyd  masSy  os  na  losgai  efe  hwynt. 

11.  Yatalian,  o.c.  665,  ei  gydwhidwr,  a  ddilyuodd  mewn  amser  mwy 
trallodus.  Y  pryd  hyn,  daeth  Cystenyn,  yr  ymherawdwr  Groegaidd,  i 
Bufain,  ac  wedi  talu  peth  moesgarwch  serchus,  a'i  hyspeiliodd,  yn  neillduol 
o'i  pbortreadau  heirdd  a'i  cherfddelwau  drudion.  Esgymunwyd  Maurus, 
archesgob  Bavenna,  gan  y  pab,  ond  efe  a'i  hadferodd  yn  ol  drachefh. 
Anfonwyd  Theodore,  Groegiad,  ac  Adrian,  Afincaniad,  i  Loegr  ganddo, 
i  ddwyn  y  gwasanaeth  Lladinaidd  i  arferiad,  gan  ei  bod  y  flwyddyn  666, 
am  yr  hyn  y  mae  y  gair  LcOeinos,  ac  Ehìdesia  Italihay  yn  rhoddi  deonÿ- 
iad,  meddai  cyfrifiaeth  Bale.  Yr  oedd  mynachyddiaeth  mewn  bri  mawr 
yn  nyddiau  y  pab  hwn. 

12.  Theodatus,  o.c.  669,  ei  gydwladwr,  a'i  dilynodd  ef,  yr  hwn  gynt  a 


340  DOLENAU    Y    GADWEl^. 

fu  yn  fynach,  ac  yn  y  babaeth.  Tchydig  a  wnaeth  hebkw  adgyweirîa 
mynachiog  Erasmus,  yn  mynydd  Celîus,  i'r  hon  y  perthynai  ef.  Efe  a 
aifaethodd  na  chai  Maurus,  archesgob  Bayenna,  gladdedigaeth  Gristion- 
ogol,  oblegid  y  gwrthodai  ymostwng  i  esgobaeth  Rhufain.  Bu  daeargryn- 
f  äau,  planedau,  ac  ystormydd  yn  ei  amser  ef,  nes  oedd  dynion  yn  synu. 

13.  Donus,  o.c,  676,  Rhufeinìad,  a'i  dilyuodd  ef ;  yr  hwn  a  Iwyddodd 
gyda  Theodore,  archesgob  Ravenna,  i  ddarostwng  ei  hun  a'i  eglwys  iddo 
ef,  oblegid  iV  offeiriaid  nacäu  talu  iddo  barch  dyledus.  Gwnaeth  borth 
St.  Pedr  yn  baradwys.  Yn  ei  ddyddia^u  ef  y  cafodd  enaid  brenin  Ffrainc, 
yr  hwn  oedd  ar  ymyl  Lipparì,  ac  ar  gael  ei  daílu  i  mewn  gan  y  diafol,  ei 
gipio  yn  egnîol  gan  St.  Martin,  St.  Dennis,  a  St.  Maurice,  y  rhai  a  anrhyd- 
eddodd  ef  yn  ei  fy wyd ;  ac  Idelfonsus,  yr  Yspaeniad,  am  amddiâyn 
dihalogrwydd  y  Wyryf  Fendigedig,  yn  erbyn  rhai  o  hereticiaid  y  dyddiau 
hyny,  a  wobrwywyd  ganddi  hi  â  ehôt  newydd  am  ei  lafur. 

14.  Agatho  I.,  o»c.  678,  mynach  o  Sicüy,  a  ddilynoddy  ac  a  orchymyn- 
odd  fod  i  orchymynion  y  pabau  gael  eu  eadw  mor  llawn  a'r  eiddo  yr 
apostolion.  Efe  a  anfonodd  un  loan,  abad  o  Qt.  Martin,  i  Loegr,  i  weÛa 
cerddoriaeth  yr  eglwys,  a  threfniadau  Pabaîdd  eraill.  Danfonwyd  dau 
loan — loan,  esgob  Portua,  a  loan,  dîacon  o  Rufain — ^i  chweched  gynghor- 
fa  Caercystenyn,  yn  erbyn  y  Monothelitiaid,  lle  y  darllenodd  loan  o 
Portua  mass  yn  Lladin,  yr  hyn  a  foddhaodd  y  Groegiaid,  Bu  farw  o'r 
pla,  gan  adael  ei  le  i 

15.  Leo  n.,  o.c.  683,  Siciliad,  yr  hwn  oedd  ddyn  galluog  mewn  Groeg, 
yn  gystal  a  Lladin,  ac  yn  gerddor  rhagorol.  Efe  a  gadamhaodd  bender- 
fyniad  y  ch  weched  gymanfa  o  berthynas  i'r  mass ;  ac  i  attal  priodasau  yr 
offeiriaid  gorllewinol,  efe  a  ddygodd  i  mewn  yr  arfer  o  gusanu  y  pcue^ 
Trwy  gynnorthwy  yr  Ymherawdwr  Justinian,  efe  a  ddarostyngodd  esgob- 
aeth  Ravenna  i  gader  Rhufain,  ac  a  dynodd  allan  Iygaid  yr  archesgob 
oedd  yn  sefyll  yn  ei  erbyn.     Gwnaed  hyn  oll  mewn  deng  mis.     Yna, 

16.  Benedict  ii.,  o.c.  684,  Bhufeiniad,  a  ddaeth  yn  eilydd  iddo  ef,  yn 
bab  hefyd ;  ond  deng  mis  y  bu  yntau,  yn  ystod  yr  hyn  y  daeth  ef  yn 
gyntaf  un  i  gael  ei  alw  yn  Ficer  Crist,  a  chael  caniatâd  gan  Cystenyn  i*r 
offeiriaid  gael  ethol  pab  heb  ganiatâd  y  rhaglawiaid  na'r  ymherawdwr- 
Yr  oedd  hyn  yn  fwy  nag  a  wnaed  gan  ei  ganlyniedydd, 

17.  loan  V.,  o.c.  685,  am  yr  hwn  nid  ydys  yn  gwybod  dim,  heblaw 
iddo  gael  ei  gysegru  gan  dri  esgob,  sef  Esgob  Asia,  Esgob  Portua,  ac 
Esgob  Yalaterne,  yr  hyn  a  wnaed  yr  un  modd  am  oesoedd  wed'yn. 
Dywedir  iddo  ysgrifenu  Ilyfr  o  berthynas  iV  gochl  archesgobaidd. 

18.  Conon  i.,  o.c.  687,  Thraciad,  a  ddaeth  nesaf,  yr  hwn  a  ddewiswyd 
mewn  terfysg  mawr,  gan  fod  y  dinasyddion  dros  un  Pedr,  archesgob,  a'r 
milwyr  dros  Theodore,  offeiriad.  Efe  a  glafychodd  yn  fuan  wedi  ei 
etholiad;  efallai,  meddai  Bale,  trwy  ryw  ddracht  afiachus.  Addefir 
ddarfod  i  un  Pascal,  archesgob,  roddi  swm  mawr  o  arian  i  John  Platina, 
rhaglaw  Ravenna  (un  o  chẁe'  tywysogion  Idal),  i  fod  yn  bab  ar  ei  ol  ef ; 
ond  ni  chymerodd  y  brâd  le,  ac  felly  coUwyd  y  cwbl.  Anfonwyd  St. 
KiIIain,  y  Scotiad,  gyda  rhywrai  eraill,  i  Germani,  gan  y  dyn  hwn,  Ile  y 
merthyrwyd  hwynt.  Ni  bu  yn  bab  un  flwyddyn,  canys  yn  mhen  un  mis 
ar  ddeg,  efe  a  adawodd  y  Ue  i 

' Croes  fechan  i*w  chusanu,  yn  lle  y  cusan  sanctaiJd  a orchymynir  .an  PauL 


DOLENAU  Y    GADWEN.  341 

19.  Sergius  i.,  o.c.  688,  Syriad,  yr  hwn  a'i  eafodd,  er  gwi*thwynebiad 
mawr  Pascal  a  Theodore,  cydymgeiswyr  â  Conon  o'r  blaen,  y  rhai,  trwy 
ddewisiad  Sergius,  gyda  llawer  o*u  pleidwyr,  a  yrwyd  o  fedíiant  palaa  y 
Lateran.  Oblegid  nacâu  ymostwng  i  ganoniaid  Trullo,  efe  a  alwyd  i  Gaer- 
cystenyn,  gan  yr  Ymherawdwr  Jnstinian;  ond  cipiodd  yr  Italiaid  ef 
ymaith,  a  gorfodwyd  cenadwr  yr  ymherawdwr  i  guddio  ei  hun  o  dàn  wely  y 
pab.  Can  lleied  "o  beth,  y  pryd  hyny,  a  fuasai  yn  ddigon,  o  dan  gochl 
crefydd,  i  wrthwynebu  yr  awdurdod  !  Ammheuwyd  y  pab  yn  gryf,  o 
odìneb ;  a  chyhuddwyd  ef  o  hono  gan  Archesgob  Canterbury. 

20.  loan  vi.,  o.c.  702,  öroegwr,  a  roddwyd  yn  ei  le,  ond  a  dröwyd  o'i 
le  yn  fuan,  fel  y  dywed  Fremontstratensis;  ac  a  ail  roddwyd  gan  Sergius. 
Ond  y  mae  eraül  yn  myned  ymlaen  yma  gydag  olyniant  reolaidd,  gan  wneyd 
fod  yr  loan  hwn  yn  un  hynod  am  borthi  y  tlodion,  mewn  newyn  mawr,  a 
rhyddhau  caethion  â  thrysorau  yr  eglwys.  Dywed  rhai  iddo  farw  yn 
ferthyr ;  ond  ni  ddywedir  paham,  na  chan  bwy,  Ei  gydwladwr  o'r  un 
enw, 

21.  loan  vil.,  o.c.  705,  a'i  dilynodd,  yr  hwn  nad  oedd  nodedig  am 
ddim  ond  adeiladu  rhai  e^wysi,  a  chodi  ac  addumo  delwau.  £i  fab,  fel 
yr  ymddengys  fod  Ciaconius  yn  ei  wneyd, 

22.  Sisinus,  o.c.  708,  a  ddaeth  ar  ei  ol  ef,  er  nad  heb  lawer  o  wrthwy- 
nebiad  oddiwrth  un  Dioscorus.  Ni  allasai  y  dyn  hwn,  gan  y  gymalwst  yn 
ei  draed  a'ì  ddwylaw,  wneyd  Uawer,  heblaw  iddo  adael  darpariaeth  tuag 
at  adgyweirio  muriau  y  ddinas  a'r  temlau.  Yr  ydys  yn  meddwl  i  Dioscoru» 
ei  anfon  ymaith,  o  fewn  tair  wythnos,  trwy  wenwyn. 

23.  Cystenyn  i.,  o.c.  708,  Syriad,  a'i  dilynodd  ef.  Y  dyn  gweithgar 
hwn  oedd  y  cyntaf  a  ganiataodd  i  Justinian  ii.  gusanu  ei  droed  ef, 
Efe  yn  benderfynol  a  wrthwynebodd  i  loan,  patríarch  Caercystenyn,. 
hado  delwau ;  ac  ni  oddefai  i  arlun  yr  ymherawdwr  fod  yn  ei  bresennol- 
deb.  Tybir  mai  trwyddo  ef  y  cynhyrfwyd  Anthenus  i  wrthryfela,  ac 
iddo  dynu  llygaid  Philipicus.  Cysylltodd  eglwys  Ticene  â'i  esgobaeth  ei 
hun,  yr  hon  oedd  o'r  blaen  yn  perthyn  i  Milan.  Yn  ei  amser  ef  y  cafodd 
Einred  ac  Ofia,  dau  o'r  m£^-freninoedd  Sacsonaidd,  eu  .perswadio  i  adael 
eu  galwedigaethau,  a  myned  yn  fynachod. 

24.  Gregory  ii.,  o.c.  716,  Rhufeiniad,  a  ddaeth  yn  eilydd  iddo  ef ,  ac  a 
aeth  hyd  yn  nod  tuhwnt  iddo  yntau  mewn  zel  amddiífynol  i  ddelwau. 
Efe  a  esgymunodd  Leo  Isaurus,  yr  ymherawdwr  Groegaidd,  am  sefyll  yn 
ei  erbyn,  ac  a  alltudìodd  Germana,  patriareh  Caercystenyn,  a  Demascene, 
yr  hwn  a  ddadleuodd  drostynt.  Efe  a  anfonodd  ein  cydwladwr  Boniface, 
i  bregethu  i'r  Germaniaid,  ymhlith  y  rhai  o'r  diwedd  y  dyoddefodd 
ferthyrdod.  Efe  a  wnaeth  i  Luitprand,  brenin  yr  Idal,  gadarnhau  rhyw 
roddion  o  eiddo  ei  ragflaenor,  Arithpert,  gan  wneyd  agos  i  holl  dalaethau 
yr  Idal  ac  Yspaen  i  encilio  oddiwrth  eu  hymherawdwr,  a  rhwymo  eu  hunain, 
trwy  Iw,  i  ufuddhau  iddo  ef.  Ac  felly  y  darfu  i'r  ymherawdwyr  yn  y 
dwyrain — o  wrthwynebiad  i  ddelwau — ^golli  eu  hawdurdod  yn  y  gor- 
llewin,  trwy  ddicheÛ  y  tad  sanctaidd  hwn. 

25.  Gregory  iii.,  o.c.  731,  Syriad,  yr  hwn  y  geUir  dyweyd  iddo — ^yn 
yr  ymrafael  waedlyd  hon  ynghylch  delwau — nid  eüio  eithr  tridio  ei  rag- 
flaenoriaid ;  canys  darfu  iddo  yntau  hefyd  esgymuno  yr  Ymherawdwr  Leo 
Isaurus,  gyru  y  Groegiaid  allan  o'r  Idal,  trwy  y  Lombardiaid,  ac  yna  y 
Lombardmid  trwy  y  Ffrancod,  o  dan  arweiniad  Charles  Martel,  yr  hwn,  y 


342  DOLENAU    T   GADWEN. 

pryd  hyny,  a  hynododd  ei  hun  yn  ei  wrthwynebiad  î'r  Saraceniaid.  £fe 
a  waharddodd  i  ddynion  fwyta  cig  cefiylan,  ac  a  ysgrifenodd  at  Boniface,  i 
Germani,  fod  yn  rhaid  i'r  offeiriaid  eiHio  eu  penau,  a  gweddîo,  a  rhoi 
aberth  tros  y  meirw  yn  y  mcuses.     Ond, 

26.  Zachary  i.,  o.c.  742,  Groegwr,  nid  yn  unig  a  e^innunodd,  ond  a 
ddiswyddodd  Childeric,  brenin  Ffrainc  (Duw  a  ŵyr  trwy  ba  hawl),  a  chyd 
âV  un  ilaw  uchel,  a  drôdd  ymaith  Lachis  neu  Rachis,  brenin  Lombardì,  a 
Carloman,  o  Ffhdnc,  o'u  gorseddau,  i  fod  yn  fynachod.  Dywed  y  Pab- 
yddion  mai  ar  eu  cais  hwy  eu  hunain  y  gwnaed ;  ond  dylasai  eu  hesgobion 
ddysgu  gwell  pethau  iddynt.  Dy wedir  i'r  pab  hwn  gyfieithu  "  Ymddyddan- 
ion"  Gregory  i  Roeg.  £fe  hefyd  a  gondemniodd  Yirgüius,  esgob,  am 
ddysgu  fod  gwrthdroediaid.  Dy  wedir  i  un,  Stephen,  gael  ei  ethol  yn  ei 
le,  ond  iddo  farw  cyn  cael  ei  gysegru. 

27.  Stephen  ii.,  o.c.  752,  Rhufeiniad,  oedd  wrth  law,  a  lamodd  i'w  le 
ef.  Efe  a  berswadiodd  Pepin,  brenin  Ffrainc,  i  ddyfod  i'r  Idal,  a  gyru 
allan  Aristulphus,  o  Lombardi,  yr  hon  a  roddodd  i'r  pab  am  ei  ryddhau  ef 
oddiwrth  ei  rwymedigaeth  i'w  benadur,  Childeric;  ac  i  eiüo  Childeric 
drachcfn,  ac  i  wneyd  ei  waith  yn  iawn,  efe  a'i  taflodd  i  fynachlog.  Am  y 
llwyddiant  hwn,  efe  oedd  y  cyntaf  a  gariwyd  ar  ysgwyddau  dynion.  £fe 
a  olynwyd  gan  ei  frawd, 

28.  Paul  I.,  o.c.  757,  ond  nid  heb  wrthwynebiad  oddiwrth  un  Theo- 
phylact.  Efe  a  esgymunodd  Cystenyn  Copronimus,  yr  ymherawdwr 
Groegaidd,  oblegid  hen  ymrafael  y  delwau.  Daeth  gwaed  o  ystlys  delw 
Crist,  a  bigwyd  mewn  cynddaredd  gan  yr  luddewon,  yr  hwn  a  iachai  bob 
afiechyd  (oddieithr  gwrthnysigrwydd  i'w  gredu),  ac  felly  a  ddychwelodd 
lawer  o  honynt.  Yr  oedd  yn  talu  anrhydedd  mawr  i  St.  Petronel,  yr  hon 
oedd  yn  ferch  i  St.  Pedr. 

29.  Stephen  iii.,  o.c.  767,  Siciliad,  gyda  llawer  o  anhawsder  a  gafodd 
y  lle ;  canys  bu  Cystenyn,  brawd  Desiderus,  brenin  Lombardi,  i  mewn  am 
flwyddyn  gyfan,  ond  efe  a  dafiwyd  allan,  oblegìd  mai  llëygwr  yn  unig 
ydoedd.  CoUodd  un  Phylip  y  swydd,  wedi  ei  ddewis,  am  nad  oedd 
ganddo  fodd  ì'w  hamddifíyn.  Efe  a  ddechreuodd  yr  arferiad  o  addoli 
ao  offrymu  arogldarth  i  ddelwau ;  a  darostyngodd  Miian  i'w  esgobaeth,  yr 
hon  a  syrthiodd  i  ran 

30.  Adrían  i.,  o.c,  772,  Rhufeîniad,  cefnogwr  mawr  delwau,  mewn 
amddiffyniad  î  ba  rai  yr  ysgrifenodd  lyfr.  £fe  a  wnaeth  blentyn  amddi- 
ikd  Bertha,  gweddw  Carloman,  yr  hwn  oedd  yn  gyfiawn  etifedd  Ffrainc, 
yn  gaethwas.  Gwobrwywyd  ef  am  hyn  gan  Charles  Fawr,  yr  hwn  a 
gadamhaodd  rodd  ei  dad  i  esgobaeth  Rhufain,  ac  a  chwanegodd  ati  dduc- 
iaethau  Spoleto  a  Beneyent :  yr  hyn,  gyda'u  gilydd,  a  elwir  ganddynt  yn 
rhodd  Cystenyn. 

31.  Leo  III.,  o.c.  772,  Rhufeiniad,  a'i  dilynodd,  yr  hwn,  fel  ei  ragflaen- 
or,  Adrian,  trwy  ymwthio  i  ffafp  Charles  Fawr,  a  andwyodd  Disidoríus,  o 
Lombardi,  a  dyddymodd  y  dalaeth  hòno,  yr  hon  a  safodd  yn  Idal  ddaa 
oan'  mlynedd.  Hefyd,  ar  ei  fynediad  i  mewn,  er  mwyn  tynu  ffafr  y  brenin 
buddygoliaethus,  rhoddodd  agoríadau  pyrth  Rhufain  wrth  ei  draed;  yr 
hyn  a  gymerwyd  mor  chwith  gan  y  Rhufeiniaid,  fel,  pan  gawsant  ef  wrtho 
ei  hunan  aUan,  a'i  llusgaaant  ef  oddiar  ei  farch,  ac  a'i  filangellasant  ef  fel 
onaf.  Y  mae  Yictorellus,  ar  awdurdod  Ciaconius,  yn  da(Ueu  yn  gadam, 
ddarfod  i'w  lygaid  gael  eu  tynu  allan  yn  y  cythrwfi  hwnw,  a'i  dafod  ei 


DOLENAU    Y   GADWEN.  o43 

thjDu  allan ;  ond  iddo  gael  ei  adferu  yn  fuan  trwy  wyrth.  Mor  fiian  ag 
y  dy wodd  Charles  am  y  camdriniaeth  hwn,.  efe  a  ddaeth  i  Rufaîn,  i  un^ 
ionì  pethau.  Glanhaodd  y  pah  ei  hun  oddiwrth  yr  holl  bethau  a  ^^rifid 
yn  ei  erbyn,  ar  ei  Iw :  y  bobì  yn  Uefain  nad  oedd  yr  esgobaeth  apostol- 
aidd  i  gael  ei  bamu  gan  neb ;  felly  rhyddhawyd  y  pab.  Am  ei  drafferthy 
eyhoeddwyd  Charles  yn  ymherawdwr,  oblegid  fod  pobl  y  dwyrain  yn 
rhy  bell  i  wasanaethu  amean  y  pab.  Cymerodd  yr  yinherawdwr  newydd 
Iw  i  amddifiyn,  cefhogî,  ac  ufuddhau  i  Eglwys  Rhufain.  Cadamhëir  rhyw 
wyrthiau  gan  y  pab,  y  dywedid  eu  gwneyd  trwy  waed  croes  yn  Mantua. 

32.  Stephen  iy.,  o.c.  816,  Rhufeiniad,  a  gafodd  y  lle,  ond  nid  trwy 
etholiad  yr  ymherawdwr,  fel  yr  addawyd  i  Charles,  gan  ei  ragflaenoriaîd, 
Adrian  a  Leo,  ond  trwy  ddewisiad  eu  hoffeiriaid  eu  hunain.  I  wneyd 
ymddyheiriad  am  hyn,  efe  a  dalodd  ymweliad  personol  â  Lewis,  ymherawd- 
wr  Ffrainc,  a  thrwy  ry w  foesgarwch,  yn  coroni  yr  ymherawdwr  a'i  wraig 
wrth  y  cyfenwau  Augustus  ac  Augusta,  efe  a  glytiodd  yr  amgylchiad  i 
fyny.  Yna  efe  a  ddychwelodd  i  Rufain,  gan  arfaethu  mai  hawlfraint  yr 
offeiríaid  a  fyddai  dewis  pab,  ond  nid  iV  gysegra,  oddieithr  yn  mhresen- 
noldeb  negesydd  yr  ymherawdwr.  Cystal  y  medrai  y  dynion  hyn  chwareu 
eu  rhan  i  dwyllo  eu  cyfeillion  goreu,  ac  i  weithio  eu  hamcanion  eu  hunain. 
Yr  un  modd,  heb  bleidlais  yr  ymherawdwr,  y  cafodd  ei  gydwladwr 

33.  Paschal  l.,  o.C.  817,  ei  ddewis,  yr  hw»  a  wnaeth  esgus  mor  ddi- 
ehellgar  i'r  ymherawdwr  Lewis,  fel  y  cafodd,  nid  yn  unig  ollyngdod  o'i 
hawl  i  ddewis  y  pabau,  ond  hefýd  rhoddiad  helaethach  o  diroedd  a  chyll- 
idau  i  Eglwys  Rhufain,  nag  a  ganiatäwyd  gan  neb  o'i  ragflaenoriaid. 
Ammheuid  yn  gryf  iddo  beri  llofmddio  Uawer  o  wŷr  mawrion  yn  yr  ym- 
ryson  a  ddilynodd,  y  rhai  a  safent  o  blaìd  yr  ymherawdwr  yn  ei  erbyn  ef ; 
ond  yr  oedd  ei  Iw  yn  ddigon  i'w  lanhau,  oddiwrth  yr  hwn  y  gallai  gael  ei 
ryddhau  wrth  ei  ewyllys.     Efe  a  ddilynwyd  gan 

34.  Eugenius  n.,  o.c.  824.  Trwy  anhawsder  y  cafodd  ef  y  gader, 
oblegid  y  gwrthwynebiad  a  wnaed  iddo  gan  un  Zinzimus.  Canmoìir 
Eugenius  yn  fawr  am  ei  haelioni  i'r  tlawd.  Yn  ei  amser  ef  y  darfu  i 
Michael,  .yr  ymherawdwr  dwyreiniol,  anfcm  at  Lewis,  yr  ymherawdwr 
gorllewinol,  i  wybod  ei  feddwl  o  berthynas  i  luniau.  Cyfeiriodd  Lewis  y 
pwnc  i  ystyriaeth  Eugenius :  beth  oedd  ei  benderfyniad  ef  nid  oes  gry- 
bwylliad.  Dywed  rhai  y  eynnaliwyd  cynnadledd  o  berthynaa  iddo,  yn, 
neu  yn  nghyffiniau  Paris,  ac  i  Eugenius  gael  ei  ladd  gan  y  Bhufeiniaid. 
Y  mae  eraill  yn  gwadu,  ac  yn  dyweyd  iddo  farw  mewn  heddwch,  gan 
adael 

35.  Yalentine  l.,  o.c.  827,  ei  gyd-ddinesydd,  yn  olynydd  iddo :  dyn  o 
obeithiau  rhy  dda  i  gadw  y  Úe  yn  hir. 

"  Ni  wnaed  ond  ei  ddangoa— ni  chaffal  ef  aroa, 
Tynghedfen  a'i  cipiodd  ef  ymaith  yn  ddlos/' 

ys  dywed  Ciaconius  am  dano.  FeUy,  yn  mhen  deugaÎB  niwmod,  efe  a 
adawodd  yr  agoriadau  i 

36.  Gregory  iv.,  o.c.  828,  ei  gyd-ddinesydd,  yr  hwn  na  fynaì  eu 
derbyn  heb  gydsyniad  yr.ymherawdwr.  Efe*a  aeth  i  Ffraìnc,  i  bender- 
fynu  yr  ymrafael  rhwng  yr  ymherawdwr  a'i  feibion  gwrthryfelgar ;  ond 
bu  yn  aflwyddiannus.  Yr  oedd  rhodres  yr  offeiriaid  yn  y  dyddiau  hyny 
yn  annyoddefol ;  yn  erbyn  y  rhai  y  cynnaliwyd  cymanfa  yn  Aquisgrave :  a 


344  DOLENAU    Y    GAOWEN. 

dywed  Platinay  wrth  grybwyll  am  dano,  "Och!   Dduw,  O!  Lewis,  na 
buasit  yn  fy  w  yn  ein  hamser  ni !" 

37.  Sergius  ii.,  o.c.  844,  Rhufeìniad  eto,  a  ddaeth  nesaf.  Trwyn- 
bŵch  y  gelwid  ef  o'r  blaen,  ond  pan  ddacth  yn  bab,  efe  a  newidiodd  ei 
enw.  Canlynodd  llawer  o'i  olynwyr  ei  esiampl  yn  hyny.  Cadamhawyd 
ei  etholìad  gan  yr  Ymherawdwr  Ix>tharius,  mab  yr  hwn,  Lewis,  a  goron- 
odd  ef  wedi  hyny  yn  Rhufain. 

38.  Leo  IV.,  o.c.  847,  mynach  Rhufeinig,  yr  h^ni  sy'n  diweddu  y 
trydydd  gradd  hwn  o  babau.  Canmolir  ef  fel  adeiladydd  mawr,  yr  hwn 
a  amgylchodd  y  Yatican  â  mur,  a  aii-brydferthodd  öastell  St.  Angelo,  ac 
a  wnoeth  lawer  o  bethau  cyffelyb.  Brawychwyd  y  Saraceniaid  o'r  Idal, 
trwy  ei  groesau,  ei  fendithion,  a'i  felldithion  yn  bywiogi  y  milwyr.  Am- 
mhëuir  ef  o  greu  brâd,  i  drosi  y  sedd  ymherodrol  o  Ffrainc  i'r  Groegiaid 
drachefn ;  ond  efe  a  gliriodd  ei  hun  oddiwrth  hyny  trwy  ei  Iw.  Dy wedir 
iddo,  trwy  ei  weddîau,  yru  ymaith  fad  felen  o  Gapel  St.  Lucie,  a  chaniatäodd 
i  Ethelwolf  adael  ei  fynachlog,  a  theymasu  yn  Lloegr,  am  yr  hjrn  y 
caniataodd  y  brenin  mynachaidd  i*w  "sancteiddrwydd"  gael  ceiniogau  Pedír 
bob  blwyddyn.  A  dyma  holl  waith  y  clampîau  esgobion  hyn,  wedi  iddynt 
gynnyddu  ac  ymchwyddo  gydâg  uchafiaeth  a  rhoddion.  Yn  yr  ystod 
hwn,  yr  ydym  yn  cael  pabau  yn  esgymuno  eu  cyd-babau,  a  phatrìarchiaid 
yn  dîorseddu  ac  yn  m^rnachu  breninoedd,  yn  gwneyd  ac  yn  twyllo 
ymherawdwyr,  ac  yn  dàl  i  fyny  ddelwau  er  eu  gwaethaf.  Dyma  y  pryd, 
tua'r  flwyddyn  666  (rhif  y  bwystíil  yn  y  Dadguddiad)  y  darfíi  i'r  tad- 
leiddiad  Phocas  ladd  ei  feistr  Mauritius — ^y  darfu  i  Boniface,  prynwr  uch- 
afiaeth  y  dyhiryn  hwnw  â  Simoniaeth,  a  Mahomet,  y  twyllwr  mawr,  dori 
allan  gyda'u  gilydd,  y  rhai  yn  fuan  a  ddilynwyd  gan  y  Saraceniaid,  er 
difrod  i  holl  Grístionogaeth,  am  yr  hyn  y  gallai  dysgedigion  yr  amserau 
hyny — Isodorus,  yr  hybarch  Bede,  ac  eraill — alaru,  ond  nid  gwrthsefyll. 

Ar  ol  y  fath  gadwen  o  orraesiaid,  nid  yw  ryfedd  i'r  fath  Sodomiaid 
moethus  ddyfod — ^lle  y  gwelwn,  fel  y  dywedasom  o  r  dechreu,  fod  pob  dam 
o'r  gadwen  hon  yn  myned  waeth-waeth.  Y  mae  y  dam  hwn  yn  cynnwys 
deugain  o  ddolenau,  ac  yn  cyrhaedd  dros  dymmor  o  agos  i  ddau  can' 
nlynedd,  ac  jm  cydio  yn  eu  gilydd,  meddai  y  Pabyddion — er  mai  anhawdd 
iawn  y  gallwyd,  os  gallwyd  hefyd,  eu  rhoddi  wrth  eu  gilydd  ryw-fodd; 
ac  wrth  i  ni  geisio  codi  y  dam  i  weled  a  ydynt  yn  cydio,  y  maent  weithiau 
yn  syrthio  ac  yn  chwalu  oddiwrth  eu  gilydd,  ond  eu  bod,  neu  y  dylent 
fod  yn  cydio — ddolen  mewn  dolen  yn  y  drefn  ganlynol : — 

1.  loan  VIII.,  o.c.  855,  a  adnabyddir  yn  well  wrth  yr  enw  Joan,  neu 
Siwan,  lodesig  o  Mentz,  yn  Germani,  yr  hon  a  ddîangodd  ymaith  gyda 
mynach  Seisonig  o  Fulda,  mewn  dillad  dyn,  ac  a  efrydodd  gyd  âg  ef  yn 
Athen,  nes  y  bu  ef  farw  yno.  Oddiyno  daeth  yr  herlod  hon  i  Bufaìn,  ac  oedd 
mor  ddysgedig  fel  yr  ymwthiodd  ymlaen,  ac  y  cyfodwyd  hi  i  gader  Pedr, 
wedi  marwolaeth  Leo;  lle,  am  ddwy  flynedd  a  hanner,  y  gweinyddodd  y 
masSf  ac  a  roes  orchymynion,  a  ryddhaodd  Lewis,  yr  ymherawdwr,  oddi- 
wrth  ei  Iw  i  Aldigises,  a  goronodd  Charles  Poel,  a  gymerodd  i  fyny  y 
ddadl  rhwng  y  ddau  Hincmars,  a  sefydlodd  y  dysgedig  Photius  yn 
mhatriarchiaeth  Caercystenyn,  ac  a  ysgrifenodd  lythyr  dysgedig  at  dy- 
wysog  Moravîa;  ac  nid  oedd  dim  yn  eisieu  nac  yn  ddiflygiol  ynddi  i 
wneyd  pab  rhagorol,  ond  y  rhyw.  Y  gwall  hwn  a  ganfîiwyd  ynddi  ar  ei 
gwaith  yn  myned  o'r  Lateran,  rhwng  Colossus  a  St.  Clements,  Ue,  heb 


DOLENAU    Y    GADWEN.  346 

gyiinorthwy  bydwraig,  y  rhyddhawyd  hi  ar  rywbeth,  a'i  bywyd  hefyd; 
oblegid  hyn  darfu  iV  holyniad  roddi  attalfa  ar  y  modd  anlwcus  hwnw,  a 
chymeryd  rhy w  rag-ocheliadau  eraill,  i  attal  cableddau  wedi  hyny.  Y  mae 
hanes  Meistres  Siwan  yn  cael  eî  wadu  yn  haerUug  gan  Onuphrius,  Bellar- 
inìne,  Baronius,  ac  eraiU ;  ond  y  mae  genym,  o  leiaf,  hmner  cant  o'u 
hysgrifenwyr  eu  hunain  yn  eu  herbyn/ 

2.  Benedict  iii.,  o.c.  857,  Rhufeiniad,  yr  hwn  a  ddewiswyd  yn  ei  Ue 
hi,  ac  a  wnaeth  gjmhwrf  mawr ;  ond  nid  heb  roi  sicrwydd  boddhaol  yn 
nwylaw  y  dîaconiaid  ei  fod  o'r  rhyw  wrywaidd.  Gwrthsafwyd  ef,  meddai 
Ciaconius,  gan  un  Anastasius,  ond  yn  ofer.  Gwnaeth  ymddangosiad  o 
ostyngeiddrwydd  mawr ;  a  chan  hyny,  ni  fynai  gael  ei  gladdu  oddîfewn, 
ond  oddiallan  i  hiniog  eglwys  St.  Pedr. 

3.  Nicholas  i.,  o.c.  858,  a  alwyd  Nicholas  Fawr,  Rhufeiniad,  a  wnaeth 
gynhwrf  mawr ;  diswyddodd  loan  o  Ravenna,  am  nad  ymostyngai  iddo 
ef ;  ac  ymgoegodd  â  Michael,  ymheraw^dwr  Caercystenyn,  o  berthynas  i 
Photius,  y  patriarch,  ac  a  ysgrifenodd  epistol  ato,  yr  hwn  a  ganmolir  yn 
fawr.  Un  Anastasius,  y  llyfrgellydd,  oedd  yn  ysgrìfenu  "  Bucheddau  y 
Pabau ;"  ond  ar  ei  ol  ef,  hyd  amser  Clement  ii,  rhy w  William,  llyfpgellydd 
arall,  yr  hwn  a  gyfenwn  Damasus,  fu  wrth  y  gorchwyl  hwnw.  Y  mae 
Onuphrius,  Platina,  a  Ciaconius,  yn  achwyn  yn  fawr  oblegid  esgeulusdra  y 
cofnodwyr,  a'r  dyryswch  sydd  yn  "Mucheddau  y  Pabau,"  er  fod  eu  holyn- 
iant  cadwynog  yn  cael  ei  wneyd  fel  yn  hollol  brofedig.  Yr  oedd  ef  yn 
wrthwynebwr  mawr  i  briodasau  yr  offeiriaid,  ond  gwrthwynebwyd  ef  yn 
egnîol  gan  epistol  Huldricfc,  esgob  Germanaidd. 

^  Y  mae  Platina  yn  ei  "  HHnes  Bywydau  y  Pabau,"  (loan  vin),  yn  rhoddi  yr  banes 
canlynol  am  yr  amgylchiad :— "loan,  o  deulu  Seisonig,  ond  a  anwyd  yn  Mentz,  y 
dywedir  iddo  ddyfod  i'r  babaeth  trwy  ddlchell  ddrwg ;  canys  trwy  ddirgelu  ei  hunan 
fel  dyn,  tra  mai  dynes  ydoedd,  yr  aeth,  pan  yn  ieuanc  gjda' i  charwr,  yr  hwn  oedd  yn 
ddyn  dysgedig,  i  Athen ;  ac  a  wnaeth  y  feth  gynnydd  mewn  dysgeidiaeth  o  dan  yr 
athrawon  yno,  fel  pau  ddaeth  i  Rufain,  na  chyfarfyddai  â  nemawr  yn  gyÊirtal  iddi,  Uai 
o  lawer  tuhwnt  iddi,  hyd  yn  nod  mewn  gwybodaeth  o'r  ysgrythyrau;  a  thrwy  ei 
darlleniadau  dysgedig  a  deallus,  al  hymresymiadau,  y  cyrhaeddodd  y  fath  barch  ac 
awdurdod,  fel  ar  iarwolaeth  Leo,  meddai  Marbin,  y  cafodd  trwy  gydsyniad  cy£fredinol 
ei  dewis  yn  bab  yn  ei.le  ef.  Ond  wedi  hyny,  hi  a  ganiataodd  i  un  o'r  gweision  gyd- 
orwedd  &  hi,  a  phrofodd  yn  feichiog.  Ouddiodd  ei  bol  mawr  am  beth  amser,  hyd  nes 
yr  oedd  ryw  ddiwrnod  yn  myned  i  eglwys  y  Lateran,  rhwng  chwareudy  Colosaidd  a 
öt.  Clement's ;  daeth  ei  gwewyr  arni,  a  bu  farw  ar  y  fan  hono,  wedi  eistedd  ddwy 
flynedd,  un  mis  a  phedwar  diwmod ;  a  chladdwyd  hi  heb  ddim  rhwysg.*'  {Bicaut*s 
Trana,  tudaL  165) 

SylwA  Mosheim,  **  Gall  fod  yn  briodol  roddi  yma  amgylchiad  a  rwystrodd  yr  olyn- 
iant  argSnmoledig,  o  esgobion  rheolaidd  yn  esgobaeth  Rhufäin,  ol  sefydliad  cyntaf 
hyd  yr  amser  presennol.  Rhwng  pabaeth  Leo  iv.,  yr  hwn  a  fu  farw  yn  y  flwyddyn 
865,  a'r  eiddo  Benedict  iii.,  darfu  i  ry  w  ddynes  (yr  hon  a  fedrodd  ddirgelu  ei  rhyw 
am  gryn  amser),  trwy  ddysg,  athrylith,  a  chyfrwysdra,  wneyd  ei  fibrdd  yn  rhydd  i'r 
gader  babyddol,  a  Uywodraethu  yr  eglwys  oddeutu  dwy  flynedd.  Y  mae  y  swyddog 
hynod  hon  yn  cael  ei  hadnabod  hyd  yn  awr  wrth  y  cyfenwad  o  Bab  Siwan.  Yr  oedd 
yr  amgylchiad  hwn  yn  cael  ei  gredu  yn  gyflredín  yn  ystod  y  pum  can'  mlynedd  dy- 
fodol,  a  Uîaws  mawr  o  ysgrifenwyr  yn  dwyn  tysliolaeth  o'i  wirionedd ;  ac  nid  oedd 
yn  cael  ei  wadu  cyn  y  Diwygiad  gan  neb.  Ond  yn  y  ganrif  ddiweddaf,  darfu  i  lawer 
o  ddynion  o  gyrhaeddiadau  enwog  roddi  eu  hoU  athrylith  a'u  dyfais  ar  waith  i  ddi- 
nystrio  crediniaeth  yn  yr  hanes.  Rhwng  y  ddwyblaid  hyny,  oedd  yn  myned  bob  un 
o  honynt  i'r  eithafoedd  pellaf,  tybiai  y  gellir  hwylio  yn  ddiogel,  gan  gymeryd  Uwybr 
canoL  Oaniatëir  fod  llawer  o  chwedlau  dychymygol  wedi  eu  cydwau  à'r  hanes ;  ar  yr 
un  piyd  credent  fod  gormod  o  sail  i'w  gwadu  yn  hoUol.  Ac  yn  wir,  wrth  gymeryd 
go)wg  dawel  ar  yr  holl  amgylchiad,  nid  yw  yn  debyg,  mewn  modd  yn  y  byd,  fod 


346  DOLBNAU    Y    GADW«N. 

4.  Adrian  ii.,  o.c.  868,  Rhufdnûui  eto,  &  ddaeth  nesaf.  Darfii  i  negcs- 
wyr  yr  jmherawdwr  wrthwynebu  ei  etholîady  oblegid  iddo  gael  ei  ddewû 
heb  gydflyniad  eu  meîstr ;  ond  gostegwyd  hwy  trwy  yr  ateb,  fod  dyn  t^l- 
wng  wedi  ei  ddewis,  ac  felly  rhaid  iddynt  fod  yn  foddlawn.  £fe  a  wnaeth 
ymdrechiadau  mawrion  i  ddwyn  y  Bulgaríaid  dan  ei  awdurdod ;  ond  er  yr 
ymddangosai  ar  y  cyntaf  ei  fod  yn  Uwyddo,  methodd  garîo  ei  bwynt  yn  y 
diwedd.  £fe  a  ddiswyddodd  yn  greulawn  y  dysgedig  Fhotius,  o  Gaercys- 
tenyn,  ac  a  fynodd  Ignatius  yn  ol  i'w  le,  trwy  wythfed  cymanfei  Caercys- 
tenyn.  Daeth  yr  Ymherawdwr  Lotharius  i  Bufaîn  i  dderbyn  gollyngdod 
ganddoy  yr  hyn  yr  ymfirostìr  yn  fawr  ynddo ;  fel  heíyd  y  brasluniad  cyf- 
reithiau  a  roddodd  i  deymas  Arragon.  Ar  ol  Adrian,  y  mae  Onuphrius, 
Ciaconius,  Bellarmine,  ac  eraill,  yn  enwi  loan  Yili  (gan  gyfrif  y  pab  Siwan 
yn  neb).     Ond  Phitina,  un  hynach  na  hwy,  a  enwa 

5.  loan  ix.y  o.c.  873,  Rhufeìniad  hefyd.  £fe  a  goronodd  dri  o  ymher- 
awdwyr,  Charles  foel,  Charles  dew,  a  Leẁis  gecianwr;  ac  am  bleidio  y 
diweddaf  yn  ormodol,  efe  a  garcharwyd  gan  y  Rhufeiniaid ;  ond  efe  a  ddi- 
angodd  i  Fârainc,  ac  a  gynnaliodd  ymgynghorfa  yn  Trecas ;  wedi  hyny,  efe 
a  ddychwelodd  i  Rufain,  ac  a  yrodd  y  Saracenìatd  allan  o'r  £idal  a  Sicily, 
ao  a  ysgrifenodd,  fel  y  tybia  rhai,  bedwar  llyfr  o  Fywyd  Gregory  Fawr. 

6.  Martin  n.,  o.c.  883,  Ffrancwr,  a  gymerodd  ei  le  ef ;  yr  hwn  y  mae 
Ciaconius  ac  endU,  yn  groes  i  Platina,  yn  ei  alw  Marinus  l.;  cystal  y  maent 
yn  oytuno  yn  eu  henwau  a'u  cyfrifon !  Dywed  Phitina,  mai  trwy  ystryw 
ddrwg  y  cafodd  y  babaeth.  Ychwanega  BaU  mai  consuriwr  oedd  Palum- 
bus,  ei  dad.  Y  mae  Fasciculus  Temporum  yn  cwyno  yn  £awr  obl^d 
drygioni  y  dyddiau  hyny. 

7.  Adrian  lu.,  o.c.  884,  Rhufeiniad,  yr  hwn  a  ddaeth  ar  ei  ol,  a'ì 
gwnaeth  yn  waeth.  Efe  a  arfaethodd  na  byddaigan  yrymherawdwrddim 
i'w  wneyd  yn  ethoHad  y  pabau.  Yr  oedd  gan  y  Rhiäéiniaid  hyder  mawr 
ynddo  oblegid  ei  benderfynolrwydd ;  ond  symudodd  angeu  ef  yn  fuan,  a 

8.  Stephen  y.,  o.c.  885,  Rhufeiniad,  a  gymerodd  ei  le  ef.      Y  mae 

amgylchiad  a  gredid  yn  ei  wlredd,  a  hyny  yn  gyfiredinol,  ac  y  tystiolaeUiid  gan  liáws, 
yn  ystod  y  pum  canrif  nesaf  i  amseriad  yr  amgylchìád,  fod  heb  ryw  Baol  iddo." 
{Ecdesiastical  Hütary  r  talfyredig  gan  Wesley :  Uyfr  iì.,  tadal.  19.) 

T  mae  yr  Homili  ar  gyfer  y  Sulgwyn  (dosb.  ii.)  yn  llefiira  am  danì,  ac  yn  tystio 
"  I'r  Pab  loan,  y  buten,  roddi  genedigaeth  yn  y  brif-heol,  wrth  fyned  yn  ddiéìfol, 
mewn  gorymdaith.*'  Ac  y  mae  Esgob  Jewell,  yn  ei  "  Ddifiyniad/'  yn  gofyn,  "  Ai  pur 
a  sanctaidd  ydoedd  pob  pelh  yn  Hhufain,  pan  oedd  loanes.  gwraig  gymedrolach  o 
oedran  nag  o  fuchedd,  yn  bab  fihufain,  ac  yn  cymeryd  ami  îod  yn  ben  ar  yr  eglŵyB,* 
a«  ar  ol  iddi  chwareu  'r  buten  ddwy  flynedd  yn  yr  eÌBteddât  sanctaidd,  o  r  dìwcMÌdy 
wrth  fyned  mewn  procesaûm  o  amgylch  y  dref,  yn  ngẃydd  y  cardìnaliaid  a'r  esgobion, 
hi  a  esgorodd  ar  blentyn,  ar  ganol  yr  heol,  yn  ngolwg  pawb."  ("  Diffyniad  :"  trydydd 
argrafiiad  Cymreig,  tudal.  58). 

Y  mae  yr  hanes  h  wn  yn  cael  ei  gofnodi  gan  Platina,  yr  hwn  a  yagrifenodd  "Fucheddaa 
y  Pabau/'  yr  hwn  a  wnaed  yn  dalfyrwr  {abbremator)  apoBtolaidd,  o  dan  y  Pab  Piug 
n.,  ac  yn  llyfrgellydd  y  Yatican,  gan  y  Pab  Siitus  ir.,  yn  y  bymthegfed  gaôulf.  Gan 
hyny,  yr  oedd  ef  wedi  cael  ei  roddi  yn  Uygad  y  ffynnon  am  hyBbyaiaeth  gywir.  Yr 
oedd  ef  yn  babydd  anhyblyg,  a  chan  hyny  yn  rhydd  oddiwrth  bob  rhag&m  yn  erbyn 
y  grefydd  babaidd.  Yr  oedd  ef  wedi  ei  benodi  i'r  swydd  hon  gan  y  pab ;  gan  hyny 
nid  oedd  ef  o  dan  dim  demtaaiwn  i  ffugio  yr  hanes  ei  hunap,  gyda  golwg  ar  dwyllo 
eraill,  diraddio  yr  eglwys,  na  thramgwyddo  ei  feistriaid.  Nid  ellir  credn  hyn  ,*  ac 
nid  eilir  credu  chwaith  y  gallasai  dwylio  ei  honan,  wrth  yatyried  yr  amser  yr  oedd  yn 
byw,  ar  sefyllfa yr  oedd  yn  ei  lenwi.  Gan  hyny,  nid  yw  ryfedd  fod  yr  hŵes  yn  caei 
ei  gredu  yn  gyffredinol,  am  gynnifer  o  ganrifau ;  íe,  na  ammheuodd  neb  mo  hono  hyd 
amser  y  Diwygiad. 


DOLENAU    Y   OADWBN.  347 

OnuphrîiUy  Cìaoomas,  a  Bellannine,  yn  ei  alw  Stephen  yi.,  gan  anhoífi  cyf- 
rifiaeth  Pktina.  Ni  wnaeth  efe  ddim  o  werth  sylw,  oddieithr  ddarfodiddo 
ddìrymu  puredigaeth  godineb,  a  swynyddiaethy  trwy  fyned  tros  g^Utyrau 
poethion,  a  thaflu  y  neb  a  dybìd  i'r  dwfr.     Yna, 

9.  Formosus,  o.C.  891,  esgob  Portua,  a  adfeddiannodd  y  gader,  ond  nid 
heb  wrthwynebiad  mawr  oddiwrth  Sergius,  y  diacon.  Ystyrid  y  dyn  hwn 
yn  euog  o  garchariad  loan,  ei  ragflaenor ;  mewn  canlyniad  i'r  hyn  y  di- 
angodd  i  Bufain,  ac  y  daeth  yn  llëygwr ;  ond  rhoddodd  y  pab  Martin 
oUyngdod  iddo  am  arìan,  a'i  roi  yn  îawn  drachefh ;  trwy  yr  hon  weithred 
o  ras  y  cymhwyswyd  ef  i  fod  yn  bab.  Yr  unig  beth  a  wnaeth  o  werth  sylw 
oedd  adlywio  eglwys  St.  Pedr. 

10.  Boniface  yi.,  o.c.  896,  Tuscaniad,  a  wnaeth  lai  ;  canys  tair  wythnos 
yn  unig  y  cafodd  ef  y  lle. 

11.  Stephen  vi.,  o.c.  896,  Bhufeiniad,  yr  hwn,  yn  yr  un  flyryddyn  y 
meddiannodd  ef  y  sedd,  a  hynödodd  ei  hun  trwy  gyfodi  corfi*  Formosus,  ei 
ragflaenor  (i'r  hwn  y  bu  rwymedig),  ei  ddadwisgo  o'i  wisgoedd  pabaidd,  ei 
wisgo  yn  amwisg  Uëygwr,  torì  ymaith  ddau  fŷs  çysegru  ei  law  ddeheu,  a'u 
taflu  ì'r  Tiber.  Ond  dyddymwyd  ei  ar&ethau,  a  chondemniwyd  ei  weith- 
rediadau,  gan 

12.  Bomanus  l.,  o.c.  897,  ei  olynwr,  yr  hyn  oedd  y  cyfan  a  wnaeth  efe, 
ac  hefyd  yr  holl  waith  a  wnaeth  ei  olynydd  yntau,  a'i  gydwladwr 

13.  Theodorus  n.,  o.c.  897,  yn  yr  ugain  diwmod  y  cadwodd  y  gader, 
yr  hwn  y  mae  Platina  yn  clochdar  yn  ei  erbyn.  Y  mae  Bellarmine  yn 
gadael  y  ddau  hyn  yn  ymrysonwyr ;  ac  yn  nesaf  at  Stephen,  yn  rhoddi 

14.  John  X.,  o.c.  898,  Rhufeiniad  eto,  yr  hwn  oedd  yn  fwy  haerllug 
dros  Formosus  nag  oedd  y  ddau  o'r  bken  yn  ei  erbyn.  Ond  safwyd 
yn  ei  erbyn  gan  y  bobl ;  am  yr  hyn  efe  a  aeth  i  Bayenna,  ac  yno  a  ddy- 
ddymodd  weithrôdiadau  Stephen,  a  chadamhaodd  rai  Formosus.  Dim 
gwell  nid  oedd 

15.  Benedìct  iv.,  o.c.  905,  Bhufeiniad,  yr  hwn  a'i  dilynodd.  Yma 
heíyd  y  mae  Phitina  yn  dywedyd,  "  Fod  cyfoeth  wedi  gwneyd  yr  eglwys 
yn  anllad,  ac  nad  oedd  attalfa  ar  ddrygiom." 

16.  Leo  y.,  o.o.  907,  ei  gydwhidwr,  a'i  cafodd  yn  rhy  wir  felly  ;  canys 
efe,  eyn  ei  fod  prìn  wedì  cynhesu  yn  ei  le,  a  daflyryd  allan  gan 

17.  Christopher  i.,  o.c.  907,  Bhufeiniad ;  er  y  dywed  Platína  ei  fodmor 
isebadd,  na  wyddìd  un  o  ba  wlad  ydoedd.  Datfu  i'r  Lucifer  hwn,  yn 
hytrach  na  Chrìstopher,  (meddai  Ciaoonius),  wtliio  ei  ragflaenor  i  fynach- 
log,  lle  y  bu  farw  o  doriad  calon.     Ond 

18.  Sergìus  m.,  o.c.  910,  Bhufeiniad  eto,  a  gafodd  dalu  iddo  yn  ei  ryw 
ei  hun ;  canys  daiíu  i  Marozias,  eithaf  puten,  ei  gariad,  ei  gau  yntau  mewn 
mynachlog,  yn  mhen  saith  mis ;  ac  yn  mhen  ychydig  wedi  hyny,  mewn 
carchar  caethach,  Ue  y  dìweddodd  ei  ddyddiau  yn  druenus.  Yntau  a  droes 
ei  ddygasedd  yn  erbyn  Formosus  farw ;  canys  rhaid  oedd  ei  gael  i  fyny  un- 
waith  eto,  ac  yna  torì  ei  ben  ef,  a  thorì  i  flbrdd  y  trì  bŷs  a  adawyd  ol  law 
ddeheu,  a'u  ta^u  iV  Tiber,  ac  ailordeinio  yr  holl  ofleiriaid  a  wnaed  ganddo. 
Dywed  Platína,  i  ryw  bysgodwyr  gael  ei  hen  ysgerbwd,  a'i  gladdu  yn  eg- 
Iwys  Sfc.  Pedr ;  pryd  y  darfu  i  ddelwau  y  saint  ei  addoli.  "  Ddelwau  tir- 
ion,''  meddai  Prìdeaux,  "  cystal  i  ehwi  addoli,  a  chael  eich  addoli !"  Wedi 
hyn,  caBmolìr 

19.  Anastatius,  o.c.  911,  Bhufeiniad,  am  na  wnaeth,  mewn  byr  amser, 
na  drwg  na  da.     Ychwaith  ni  wnaeth 


348  DOLENAU    Y    GADWBN. 

20.  Laudoy  o.c.  913,  ei  gydwladwr,  yr  hwn  na  newìdiodd  eî  enw. 
Dy  wed  Peter  Praemonstratensis  ei  fod  yn  dad  i 

21.  loan  XI.,  o.o.  914,  ei  olynydd.  Ond  dywed  Platina  mai  mab  or^ 
dderch  ydoedd  i'r  pab  Sergius  ;  nid  oedd  ganddo  deitl  ì'r  babaeth  y  naill 
ffordd  na'r  llall.  Yr  oedd  ganddo  ysbryd  müwraidd,  a  bu  fuddugoliaetbus 
yn  erbyn  y  Saraceuiaid ;  ond  ni  aUasai  hyn  ei  ryddhau  ef  oddiwrth  frad- 
wriaethau  teuluaidd.  Canys  trwy  ystryw  Meistres  Marozias.  efe  a  gymer- 
wyd  ac  a  fygwyd  rhwng  dustogau ;  ac  ni  ddarfu  i  St.  Pedr  a  St.  Paul,  y 
rhaì,  meddent,  a  ymladdasant  gydag  ef  yn  erbyn  y  Saraceniaid,  ei  gadw 
rhag  y  fath  farwolaeth  esmwyth.  Ceisiwyd  am  beth  amser  anwesu  loan 
Marozias,  etifedd  tybiadol,  trwy  y  pab  Sergius,  i  mewn,  ond  nis  gallasai 
gadw  ei  le,  gan  iddo  gael  ei  wthio  allan  gan 

22.  Leo  Yi.,  o.c.  928,  yr  hwn  na  wnaeth  ddim  nodedig,  yn  ystod  ei 
«aith  mis  o  deyrnasiad.     Un  cyffelyb  oedd  ei  gydwladwr, 

23.  Stephen  vii.,  O.c.  928,  yr  hwn  na  wnaeth  ond  prin  dangos  ei  hun; 
ac  wedi  ystod  dwy  ílynedd,  a  adawodd  y  lle  i'r  hwn  oedd  yn  dyheu  am 
dano  drachefn. 

24.  loan  xn.,  o.c.  930,  y  ceiliog  ymladdgar  hwnw  o  ŵîd  y  pab  Sergius 
a  Marozias,  yr  hwn  a  roes  belen  i  Leo  a  Stephen,  oedd  jm  sefŷll  ar  ei  ffordd. 
Yr  oedd  yr  anllad-ddyn  hwn,  a'i  fam  Marozias,  yn  rheoli  yr  holl  haid. 
Ond  uis  gallai  Marozias  fod  yn  Uonydd,  canys  hi  a  briododd,  wedi  marw 
Guido,  ei  gwr,  a  hyny  heb  ganiatâd,  â  Hugh,  brenin  yr  Eidal,  brawd  ei 
gwr  cyntaf,  yr  hwn  oedd  yn  Burgundiad.  Ar  hyn  cyfododd  ymrafael 
rhwng  ei  gwr  newydd  a'i  mab  Albericus,  am  beidio  dal  y  cawg  yn  wastad 
i  ewythr  ei  dad-yn-nghyfraith,  pan  y  golchai  ei  ddwylaw.  Cynnyddodd 
hyn  i'r  fath  gynddaredd,  fel  y  bu  raid  i'r  brenin  Hugh  ymadael  â'r  frenines 
Marozias,  a  Rhufaìn,  a  gadael  y  bobl  dda  yno  fel  y  cafodd  hwynt.  Dîystyr- 
odd  loan  a'i  fam  y  cwbl  am  beth  amser,  ond  o'r  diwedd  rhoed  ffordd  i 

25.  Leo  VII.,  o.c.  935,  yr  hwn  oedd  yn  ddyn  dîog  iawn,  ac  ni  wnaeth 
ddim  teilwng  o  ganmoliaeth.  Yn  ei  amser  ef,  meddai  Luitprand,  yr  oedd 
Bozon,  esgob  Plancentia,  Theobald  o  Milan,  ac  esgob  enwog  arall — oll  yn 
fastarddiaid  y  brenin  Hugh,  a  enwyd  uchod,  o'i  dair  breninesau,  Bezola, 
Rosa,  a  Stephana,  y  rhai  a  alwai  efe  Yenus,  Jilno,  a  Lemalo.  Onid  oedd 
y  rhai  hyn  jm  haid  o  esgobion  gobeithiol,  i  wneyd  lles  i'r  eglwys,  yn  yr 
amserau  drwg  hyny  ?  er  hyny, 

26.  Stephan  viii.,  o.c.  939,  Germaniad,  a  anturiodd  gymeryd  y  babaeth ; 
ond  heddwch  baoh  iawn  a  gafodd,  canys  darfu  i  blaid,  a  godwyd,  tybir,  gan 
Albericus,  mab  Madam  Marozias,  ei  drin  mor  arw  fel  na  feid^ai  ddangos  ei 
wyneb  allan,  oblegìd  y  clwyfau  â  pha  rai  yr  oeddynt  wedi  ei  anffurfio ;  ac 
attaliodd  hyn  ef  rhag  gwneyd  dim  arbenigol.  A  chan  lleied  a  hyny  a 
wnaed  gan  y  Bhufeiniad  a  ddaeth  ar  ei  ol  ef. 

27.  Martin  iii.,  o.O.  942,  yr  hwn  y  mae  Bellarmine  a  Ciaconius  yn  ei 
alw,  Martìn  ii. ;  ond  yr  ydym  ni  yn  dilyn  Platina,  yr  hwn  oedd  yn  hynach 
na  hwynt.  Efe  a  wnaeth  beth  mewn  ffordd  o  adgyweirio  eglwysi,  a 
phorthi  y  tlodion.  Oddeutu  y  pryd  hyn  y  darganfîlwyd  yr  anghymeradwy 
gapelwr  Madam  Guella,  gwraig  ardalydd  Barengarius,  trwy  gyfarthiad  ci, 
yn  myned  i  wely  y  foneddiges  liono,  Ue  y  daliwyd  ef,  ac  y  trinwyd  ef  yn 
greulawn,  meddai  Luitprand.  Cynddeiriogodd  hyny  Barengarius,  ac  a 
achosodd  iddo  drin  y  mynachod  a'r  offeiriaid  gyda  chreulondeb  mawr. 
Achlysurodd  hyn  i 


DOLENÂU  Y   GADWEN.  349 

28.  Agapelus  li.,  o.c.  946,  Rhufeìniad,  i  alw  ato  Otho,  o  Germanì,  i'w 
ddarostwng,  ac  felly  gwnejd  trosglwyddiad  i'r  linach  Germanaidd.     Ond, 

29.  loan  xiii.,  o.c.  955,  mab  Albericus,  oedd  yn  fwy  gweithgar. 
Trwy  fygythion  a  llwgr-wobrwyon  ei  dad,  a  Marozias,  èrfam,  efe  a  adfedd- 
iannodd  ei  hen  le ;  ond  nis  gaUasai  ei  gadw.  Y  mae  Bale  yn  rhoddi  hanes 
dychrynllyd  am  dano,  allan  o  waith  Luitprand ;  canys  dy wed  ei  fod  wedi 
ymroddi  i  bob  drygioni,  anudoniaeth,  a  chysegr-ladrad ;  ddarfod  iddo,  er 
mwyn  pleidio  Otho  Fawr,  ddîaelodi  llawer  o  gardinaliaid,  trwy  dynu  eu 
llygaid,  tori  eu  dwylaw,  a'u  hacru  amryw  flíyrdd  eraill.  Efe  a  wnaeth 
ddîaconiaid  yn  ei  ystablau,  yn  nghanol  ei  feirch ;  efe  a  wnaeth  fechgyn  yn 
esgobion ;  treisiodd  Baynera,  gweddw,  gordderchwraig  ei  dad,  ac  Anna, 
un  arall,  a'i  nith;  tynodd  lygaid  ei  dad  sanctaidd  Benedict;  torodd 
fienestri  yn  y  nos ;  rhoddodd  dŷ  ar  dân ;  yfodd  iechyd  y  diafol ;  a  mynai 
ddy weyd  num  a  heb  gymuno.  Am  hyn,  ac  ystranciau  annyoddefol  eraill, 
y  (Öswyddwyd  ef  mewn  ymgynghorfa,  gan  Otho ;  a  rhoddwyd  Leo  viii.  yn 
ei  le.  Ond  wedi  i  Otho  droi  ei  gefn,  rhoddwyd  ef  yno  drachefti  trwy 
ystryw  ei  gariadau  a'i  gyfeillion.  Gan  yr  anllad-ddyn  hwn  y  darfu  i  St. 
Dunstan,  o  Frydain,  brynu,  am  swm  mawr  o  arian,  waharddiad  i'r  offeir- 
iaid  briodi,  yr  hyn  a  fíi  yn  achos  o  gynhwrf  nid  bychan  y  pryd  hyny. 
O'r  diwedd,  efe  a  ddaliwyd  ar  y  weithred  o  odineb  gan  ddyn  penderfynol 
ìawn,  pan  y  cafodd  ei  glwyfo,  yr  hyn  a  brofodd  yn  farwol  iddo  yn  mhen 
wyth  niwmod.     Gwthiodd  ei  gyfeillion  yn  ei  le 

30.  Benedict  V.,  o.c.  964,  dinesydd  o  Rufaîn ;  ond  pan  ddychwelodd 
Otho,  yr  ymherawdwr,  efe  a  ddyddymodd  yr  etholiad,  a  chymerodd 
Benedict  gyd  âg  ef  i  Germani,  Ue  y  bu  farw  mewn  alltudiaeth,  ac  a  sef- 
ydlodd 

31.  Leo  vni.,  o.c.  965,  ei  gyd-ddinesydd,  yn  eî  le  ef ;  ac  i  dalu  yn  ol 
y  gymwynas  hòno,  efe  a  goronodd  Otho  yn  ymherawdwr,  a  ad-ddychwelodd 
iddo  yr  hawl  o  ddewis  pabau,  am  yr  hyn  y  cafodd  anrheg  Cystenyn,  neu 
yn  hytrach  Pirins  a  Charles  Fawr,  ei  sîcrhau  i'r  babaeth ;  am  hyny  geilw 
Ciaconius  ef  yn  wrth-bab.  Gellid  tybied  ei  fod  yn  rhy  onest  i  gael  ei 
gynnorthwyo  yn  fawr,  nac  i  lywodraethu  yn  hir. 

32.  loan  xiv.,  o.c.  965,  esgob  Narvia,  yr  hwn  oedd,  meddaî  rhai,  yn 
fab  i  loan  xii,  a  lamodd  i'w  le ;  yn  erbyn  yr  hwn  y  darfu  i'r  Bhufeiniaid 
ymosod  a'i  garcharu.  Rhyddhäwyd  ef  gan  Otho,  yr  ymherawdwr;  a 
thraddododd  Pedr,  eu  blaenor,  Uywodraethwr  y  ddinas,  i'w  ddwylaw  ef, 
yr  hwn  a'i  rhoddodd  i'r  farwolaeth  fwyaf  gwaradwyddus.  Yn  ei  amser  ef 
y  dechreuwyd  bedyddio  clychau,  a  rhoddi  enwau  amjmt.  Caletach  oedd 
tynged  ei  gydwladwr  a'i  olynwr 

33.  Benedict  vi.,  o.c.  972,  canys  carcharwyd  ef  yn  nghastell  Angelo, 
gan  Cjrnthius,  dinesydd  galluog  o  Bufain,  oblegid  rhyw  ystranciau  a 
chwareuodd,  lle  y  gwnaed  pen  arao  yntau  yn  fuan,  rhag  iddo  gẁyno  a  dwyn 
Csesar  i  fyny  arnynt,  fel  y  gwnaeth  eraill.  "Gellid  gweled,"  meddai 
Platina,  "ei  fod  yn  haeddu  ei  drin  felly ;  canys  ni  chafodd  y  rhai  a  wnaeth 
hyny  eu  galw  i  gyfrif  am  dano."     Hyn  a  wnaeth  i 

34.  Donus  ii.,  o.c.  972,  a  ddilynodd,  Rhufeiniad,  fod  yn  fwy  gochelgar, 
Dymunai  y  Poloniaid  gael  coroni  eu  brenin,  ond  ni  Iwyddasant ;  oblegid, 
feî  y  tybid,  iddynt  ddyfod  yn  waglaw.  Y  mae  Bale,  Platina,  ac  eraiU,  yn 
achwyn  llawer  ar  ddyryswch  hanesion  yr  amserau  hyn.  "  Vide  SeciUum 
InfeUx"  meddai  Bellarmîne — "  Sylwer  ar  oes  annedwydd,  yn  yr  hon  na 

1850.]  2  B 


360  DOLENAU    Y   GADWEN. 

eheir  yr  un  yagrìfenydd  na  chynghcMfa  enwog.  Y  pabau  yn  yehydìg  eu 
golal  am  y  lles  çy£fredin ;  ac  eto/'  meddai  efe»  "  dygwyddodd  yn  dcb^  trwy 
ragluníaeth  Duw,  na  iharddodd  don  hereai  newydd  i  fyny  :**  ac  nid  hawdd 
y  gallasai,  obl^d  ychydig  o  grefydd  oedd  ar  droed  y  pryd  hyny,  heUaw 
eoelgrefydd  a  hereaiau.  Yn  y  dyddiau  hyn,  trwy  foddion  unìongyroholÿ 
yr  ymgribynodd  i  mewn 

35.  Boniface  yii.y  o.c.  974,  a  g^rfenwid  Franco ;  ond  eododd  y  dinas- 
yddion  yn  ei  erbyn,  ac  efe  a  yi^iliodd  ddodrefii  a  thrysor  yr  ^lwys,  ae  a 
ÿòáá  i  Gaercystenyn.  loan  xv.  a  roddwyd  yn  ei  le ;  ond  ^e  a  ddyehwel- 
odd  yn  ol  ac  a'i  prynodd  ef  aUan,  ac  f elly  a  adf eddìannodd  &  le  drâdiefìi ; 
ond  bu  farw  yn  fuan  o'r  parlys  mud.  Dywed  Baronius,  «  fod  "  yn  fwy  o 
ieidr,  lloÍTudd,  a  bradwr  ei  wlad,  na  phab."  Dangosodd  ei  arfenad  &,  fod 
yngyfrywi 

36.  loan  xy.)  o.c.  974,  Lombardiad,  yr  hwn»  wedi  d  wneyd  yh  báb»  ar 
fibedigaeth  Boniface  i  Caercystenyn,  ar  ei  ddydbweliad  yn  ol^  a  ganáwr- 
wyd  ganddo ;  a  chymerwyd  ei  fywyd  oddiamo^  trwy  newyn  a  drewdod  y 
U^  medd  rhaì,  ond  dy  wed  eraàl,  maî  Ferarîus,  tad  BoniéMse»  a  WDaetik  y 
wdthred.     Yn  nesaf  ar  d  ol  ef,  daeih 

37.  Benedict  yn.,  o.c.  975,  yn  ol  Bale  a  Bellarmine ;  ond  y  mae  yn 
cael  ei  roddi  o'i  flaen  gan  Platina  a  Ciaconius.  £fe  a  goronodd  Otho^ 
gyd  â'i  wraig^  Thec^haàa,  yn  eglwys  y  Laterany  a  throea  aUaa  Oilbert,  y 
coBsuriwr,  o  archesgobaeth  Bheims. 

38.  loan  xyi.,  o.o.  985,  Bhufeiniad,  mab  i  Leo,  offeìrîad,  wedi  ei 
genedlu  mewn  priodas.  Yr  oedd  yn  ddyn  â'i  hdl  firyd  ar  gyfoeihogi  ei 
hun  a'i  berthynasau,  o  herwydd  paham  y  cas^d  ef  gan  yr  offeìrìaìd. 

39.  loan  xyn.,  o.c.  995,  yr  hwn  a  ganmolîr  fel  ysgolaîg  mawr.  £fè  a 
gyfarfyddodd  â  llawer  o  wrthwynebiad  oddìwrth  CrescentíuSÿ  y  swyddog 
Bhufeînaidd,  fel  y  bu  gorfod  iddo  adael  Bhufain,  ac  ymlechu  yn  Hetruna. 
Ond  Crescentius,  yn  oíbi  y  dygai  eíe  Otho,  yr  ymherawdwr,  yn  ei  erfoyuÿ 
a  aeth  ac  a  ymostyngodd,  fel  y  dychwelodd  loan  yn  ol,  a  bu  pob  peth  yn 
heddychol.  Yn  nesaf,  cymerwyd  y  lle  gan  gâr  i'r  ymherawdwr,  un 
Bruno,  Germanìad,  wrth  yr  enw 

40.  GregOTy  y.,  o.c.  996.  Cyfododd  Crescentius,  swyddog  y  ddinas, 
yn  erbyn  hwn  hefyd,  gan  ei  yru  o  Bufain,  a  rhoddi  loan,  öro^wr,  ar  ei 
sedd  ef.  Ond  dychwelodd  Gregory  yn  ol,  a  thrwy  fyddinoedd  yr  ymher- 
awdwr,  a  ostegodd  ei  elynîon,  ac  a'u  rhoddodd  i  farwolaeth  waradwyddus. 
Wödi  hyny,  efe  a  benododd  saith  o  etholwyr,  i  ddewis  yr  ymherawdwyr 
Germanaidd ;  yr  hwn  gyfansoddìad  a  sicrhäwyd  gan  yr  ymherawdwr  oedd 
y  pryd  hyny,  Otho.  Y  mae  Bale  a  Flatina  yn  cyfrif  hwn  yn  wrtb-bab^ 
ac  yn  rhoddi  loan  yn  rhìfedi  y  pabau,  fel  loan  xyiii. ;  ond  y  mae  Cäaoonius 
a  Bellarmine,  gyda  mwy  o  reswm,  yn  ei  adael  allaìi.  Dyna  òedd  y  llyw^ 
odraeth  a'r  ílygredigaethau  oedd  yn  cael  eu  dwyn  ymlaen  o  dan  áeyrúr 
asiad  ao  awdurdod  y  buten  fawr  a'i  hofferynau.  Ychydig  o  ddaioni  a 
ellid  ei  ddysgwyl  yn  y  fath  amser  llygredig.  Y  ûtth  êdohder  anghrìst- 
aîdd  oedd  yn  y  pab  Cystenyn,  yn  caniatäu  i  Justînian  gusanu  ei  draed  ef ! 
Y  fath  awdurdod  anmhrìodol  i  ryddhau  deiliaid  oddiwTth  eu  llwon  o 
ufudd-dod  i'w  penaethiaid  gwladol.  A  ellir  meddwl  aìn  fynyd  fod  y  pab 
Siwan  yn  ddolen  yn  y  gadwen ;  ac  eto,  gwelsom  ei  fod :  le,  basdarddiaid, 
llwgrwobrwyr,  ac  atheistiaid,  yn  oael  eu  cydnabod  yn  ôceriaid  Orist  ac 
olynwyr  St.  Pedr !  Gwelsom  mai  trwy  nerth  arian  y  rhoddwyd  rhai  dolenau 
wrth  eu  gilydd,  a'r  arian  hyny  wedi  eu  lladrata  o  drysorau  yr  eglwys. 


CADWSDIOAETH    YR  T60RYTHYRAU.  351 

'Bliaid  I  tÁ  ftdael  ar  j  damaii  byn  yn  breaeimoL  Rhaid  i  ni  gyfaddef 
mai  prin  iawn  y  daüasant  wrtb  eu  ^ydd,  tra  y  buom  yn  eu  barebwüio — ^yn 
wir»  yr  oeddym  yn  oíhi  nas  gallem  eu  cadw  rbywfodd  wrth  eu  gilydd,  i 
wtieyd  dam  cadwenog  o  bonynt,  i'w  dangos  i'n  darllenwyr:  ofiiem  yn 
fynycb  gyâwtdd  ftg  ambell  i  ddolen^  gan  mor  û^ulyd  a  chanorllyd  yr 
Tmddangoäàî ;  ac  nid  oedd  genym  ond  eì  gadael  301  llonydd  fel  y  cawsom 
hi — ^weitìiìau  gan  Bale  a  Bellarmine/ac  weitbiau  gan  Pbitina  a  Cüaconius, 
a  pbryd  arall  gan  Bale  a  Platina,  a'r  tro  nesaf  gan  Bellarmine  a  GìaoonittSi 
Yr  ydym  yn  awr  yn  gada^  y  darnau  yna — ^wedi  eu  gosod  fel  yna  yn  ymyl 
è^  gilydd.  Ni  ddywedwn  eu  bod  yn  cydio  yn  eu  güydd ;  ond  wedi  y 
cwbl,  dyna  y  lath  yw  y  gadwen^  yr  bon  y  sonir  cymaint  am  dani,  ac  yr 
ymfirostir  cymaint  ynd<ä,  gan  ein  Puseyaid  a'n  Uchel-eglwyswyr ;  ao  yn 
eu  gwneyd  i  ffiroeni  ar  bawb  eraiU^  a  gwrtbod  prîodi  a  cbladdu  ond  y  rbai 
a  fedydiüwyd  gan  raiy  meddant  bwy,  tsfn  barhad  o  **  Ddolenau  y  Oadwen" 
Rofèin^  hcm. 


CADWEDIGAETH    YR    YSGRYTHYRAÜ. 

Y  TESTAMBOT  NBWYDD. 

Ar  yr  óíwg  gyntaf,  gellid  tybied  ei  bod  yn  Ibiw^  haws  dyfod  i  benderfyn» 
iad  am  gadwedigaetb  ysgrythyrau  y  Testament  Newydd  na'r  Hen ;  oblegid 
mae  y  llyfrau  a'u  cyfansoddant  ef  yn  llawer  diweddaracb  cyfansoddiadau* 
Ac  y  mae  genym  ysgrifeniadau  eraiU  yn  cyrbaedd  yn  ol  mor  b^ed  a'r 
amser  y  cafodd  Uyfrau  y  Testament  Newydd  eu  cyboeddi,  ac  y  cawsant 
dderbyniad  cyfiredinol  fel  Uyfrau  ysbrydoledig.  Ond  gyda  golwg  ar  y 
rhan  fwyaf  0  lyfran  yr  Hen  Destament,  nìd  oes  genym  ddim  o'r  cyffelyb 
yn  cyrbaedd  o  fewn  canrifau  i'r  amser  yr  ysgrifenwyd  bwynt.  Ac  felly, 
fe  ddidiŵn  ymddangos,  fod  Uaww  mwy  o  anbawsdra  ar  fibrdd  penderfynu 
cadwedigaetb  yr  Hen  Destament  na'r  Newydd ;  ond  erbyn  myned  i  cbwilio 
a  chnnffîei  yn  fanyUich  ar  y  pwnc,  buan  ein  bargyboeddir  fod  yr  anbawsder 
yn  Uawer  mwy,  mewn  gwirionedd,  yn  acbos  yr  olaf  na'r  blaenaf. 

Y  rbesymau  dros  byn  ydynt,  Yn  gyntaf,  yr  ydoedd  Uyfrau  yr  Hen  Dea- 
tamait  wedi  eu  casglu  ynghyd  a'u  penderfynu  gan  Ezra,  yr  bwn  oedd  ŵr 
JBbrydoledig ;  ond  yr  ydoedd  ysbrydoliaetb  gwedi  paUu  yn  yv  eglwys  Gnst- 
ionogol  cyn  dyfod  i  benderfyniad  cyffî'edinol  ar  lyfrau  y  Testament 
Neyrydd.  Yn  ail,  derbyniodd  Uyfrau  yr  Hen  Destament  gadambad  Crìst 
a'i  apoBtolîon ;  ond,  ymddengys  fod  yr  apostoUon  oU  wedi  meìrw  eyn  p^* 
derfynn  ar  lyfrau  y  Testament  Newydd.  Yn  drydydd,  nid  oedd  nifer 
V  Uyfhcai^iocrypbaidd  pertbynol  i'r  Hen  Destament  ond  ycbydig  o  nifer,  a 
hawdd  ea  gwahaniaethu,  mewn  cymhariaetb ;  ond  y  mae  Uyfrau  apocry- 
phaidd  y  Testament  Newydd  yn  Uiosog  iawn ;  a  rhai  o  bonynt  yn  meddu 
ttawer  gweU  seìliau  i'r  hawl  o  gael  eu  rhestru  ymblitb  y  Uyfrau  a'i  cyfan- 
soddaot  na  dim  o'r  cyfryw  y  büwyd  yn  ceisio  dadleu  dros  eu  derbyniad  i 
blitb  Uyfrsu  yr  Hen  Destament.  Mae  rbai  dysgedigion  dìweddar  wedi  bod 
yn  dadleu  dros  dderbyniad  i  fwy  na  pbedwar  ugaîn  o  gyfansoddîadau,  y  rhai 
a  gauir  allan  o  hono  yn  bresennol.    Tra  yr  ydoedd  cydt^iad  Ued  gyffiredinöl 

2  B  2 


362  CADWEDIGAETH    YB   YSGRYTHYRAÜ. 

o  barth  i  awdurdod  y  rhan  fwyaf  o  lyfrau  y  Testament  Newydd  ymhlìth  y 
Crístionogion  boreuol,  eto  yr  ydoedd  rhai  yn  ammheüus  am  Epistol  lago, 
ail  Ëpìstol  Pedr,  yr  ail  a'r  trydydd  i  loan,  yr  Epistol  at  yr  Hebreaìd,  a'r 
Dadguddìad.  Yr  ydoedd  duwinyddion  cyfrifol  iawn  yn  y  canrìfau  diw- 
eddiuraf  yn  ammheüus  ynghylch  rhai  o  honynt.  Bu  Luther  am  dymmor 
yn  gwrthod  Epistol  lago.  Yr  ydoedd  Erasmus,  Calfin,  Cajetan,  a  Crist- 
enius,  yn  petruso  o  barth  i  awdurdod  lljrfr  y  Dadguddiad ;  a  gwrthodid  ef 
yn  llwyr  gan  Michaelis,  ac  nid  oedd  ef  yn  fiafriol  ychwaith  i  Efengylau 
Marc  a  Luc,  a'r  Actau,  am  nad  oedd  yr  ysgrifenwyr  o  nifer  yr  apostoUon. 
Gwedi  talu  sylw  i*r  pethau  yna  a'u  cyffelyb,  ymddengys  yr  anhawsderau 
yn  Uawer  mwy  yn  achos  y  Testament  Newydd,  nag  yn  achos  yr  Hen  Des- 
tament. 

I  ddyfod  i  benderfyniad  am  neillduad  Uyfrau  y  Testament  Newydd  fel 
ysgrifeniadau  yr  apostolion,  oddiwrth  bob  ysgrifeniadau  eraill  yr  un  am- 
serau,  neu  y  rhai  a  ddaethant  yn  fuan  ar  eu  hol,  a'u  trosglwyddiad  yn 
ddilwgr  i  waered  hyd  yma,  rhaid  apelio  at  hanesyddiaeth  ddilys,  a  cheisio 
oddìyno  pa  lyfrau  a  dderbynid,  fel  gwir  ysgrifeniadau  yr  apostolion,  gan 
yr  eglwys  gyntefig  a'r  tadau  boreuaf.  Ysgrifeniadau  prophwydi,  a  rhai 
wedi  bod  o  tan  eu  harolygiaeth  hwy,  a  ystyrid  yn  deilwng  o  le  ymhlith 
llyfrau  yr  Hen  Destament  gan  yr  eglwys  luddewig ;  felly  hefyd  ysgrifen- 
isuiau  yr  apostolion,  ac  o  leiaf  rhai  wedi  bod  o  tan  eu  harolygiaeth,  a 
ystyrid  yn  deilwng  o'u  rhestru  gyda  llyfrau  y  Testament  Newydd  gan  yr 
eglwys  Gristionogol.  Mae  yn  wir  nad  ýdoedd  Marc  a  Luc  o  nifer  yr 
apostolion,  ond  cawn  eu  bod  yn  g^rmdeìthion  i  ddau  o'r  rhai  mwyaf  cyfnfol 
yn  eu  plith,  sef  Paul  a  Phedr  (Act.  xüi.  5,  a  1  Pedr  v.  13) ;  ac  nid  yw  mewn 
un  modd  yn  annhébygol,  i'r  hyn  a  ysgrifenwyd  ganddynt  fel  hanes  lesu 
Grist  gaél  ei  adolygu  a'i  gymeradwyo  gan  y  ddau  äpostol  hyny,  cyn  iddo 
fyned  i  ddwylaw  eraill — mae  yn  annaturiol  tybied  yn  amgen.  Ac  heblaw 
hyny,  nid  y w  yr  hyn  a  ysgrifenwyd  gan  y  ddau  efengylwr  hyn  yn  ddim 
amgen  nag  adroddiad  syml  o  ffeithiau  hanesyddol,  y  rhai  a  glywsentÿ  mae 
yn  debyg,  gan  yr  apostolion  a  f u  yn  Uygad-dystion  o  honynt;  ac  nid 
athrawiaethau  uchel,  a  dadguddiedigaethau  áwyfoì,  y  rhai  y  buaâai  yn 
rhaid  eu  cael  o  fyd  arall. 

Ac  yn  awr,  cydoeswyr  yr  apostolion,  a*r  rhai  a  ddaethant  yn  union- 
gyrchol  ar  eu  hol,  oedd  y  rhai  cymhwysaf  i  ^Eimu  a  phenderfynu  pa  rai 
oeddynt  eu  hysgrifeniadau,  ac  a  oedd  y  cyfansoddiadau  oedd  yn  dwyn 
eu  henwau  yn  eiddo  gwirioneddol  iddynt.  Atynt  hwy,  gan  hyny,  y  rhaid 
myned,  fel  tystion  cymhwys  yn  y  mater.  Ac  os  ceir  cydsyniad  ymhlith  yr 
ysgrifenwyr  a'r  tadau  boreuaf  o  barth  i  ba  lyfrau  a  dderbynid  gan  y  Crist- 
ionogion  cyntefig  fel  cyfansoddiadau  yr  apostolion,  mae  yn  rìiaid  derbyn 
hyny  fel  prawf  pendeiíynol  ac  anwrthwynebol ;  oblegid  y  maeyn  annichon- 
'adwy  tybied  y  gallasent  hwy  gael  eu  twyllo  yn  y  fath  achos.  O  bob  prawf 
mewn  pwnc  o'r  natur  yma,  mae  hwn  o'r  math  lleiaf  darostyngedig  i  feth- 
iant.  Dywed  y  dysgedig  Huet,  "fod  pob  llyfr  yn  awdurol,  a  gyfrífid 
felly  gan  y  rhai  oeddynt  yn  byw  ag^osaf  at  yr  amser  yn  mha  un  yr  ysgríf- 
enwyd  ef,  a  chan  yr  oesoedd  olynol  o  hyny  ymlaen."  Ac  y  mae  rhesymoldeb 
a  sicrwydd  y  rheol  uchod  yn  ychwanegu  yn  ddirfawr  pan  ei  cymhwysîr  at 
Ijrfrau  y  Testament  Newydd — ^llyfrau  ag  yr  oedd  eu  hawdwyr,  y  rhan 
f wýaf  o  honynt,  yn  hòni  eu  bod  o  tan  ddwyfol  ysbrydoliaeth — ^llyfrau  y 
-rhoddid  y  fath  fri  amynt  mewn  canlyniad  i  hyny,  ac  y  teîmlid  y  dyddor- 


CADWEDlaAETH    YR    Y8GRYTHYRAU.  353 

deb  mwyaf  ynddynt  gan  gannoedd  o'r  rhai  ag  oedd  yn  oesi  agosaf  at  eu 
hawdwyr.  Yr  oeddynt  yn  cael  eu  cyfarwyddo  at  gymdeithasau  lliosog,  yn 
cael  eu  darllen  yn  gyhoeddus  yn  eu  cynnulliadau,  a'u  cydnabod  ganddynt 
fel  gwir  ysgrifeniadau  apostolion  lesu  Grist.  Mae  genym  dystiolaeth  ddi- 
fwlch  yr  oesoedd,  oddiyno  i  waered  hyd  yma,  i  apelio  ati  ar  hyn,  heb  yr  un 
sail  i  dybied  y  radd  leiaf  o  dwyll  na  hoced  ynddi,  mewn  un  modd.  Fel 
yma,  gallwn  dderbyn  Uyfrau  y  Testament  Newydd  fel  gwir  gyfansoddiadau 
Matthew,  Marc,  Luc,  loan,  Paul,  &c.,  ar  sail  yr  un  rheswm  ag  y  derbyn- 
iwn  ysgrifeniadau  Homer,  Socrates,  Pliny,  Julius  Csesar,  ac  eraiU  o  hen 
awdwyr  arlenyddol ;  a'r  rheswm  hwnw  yn  llawer  cryfach  hefyd.  Nid  oedd 
yr  hen  gyfansoddiadau  arlenyddol  enwocaf  ag  sydd  ar  gael  heddy w  wedi 
eu  cyfarwyddo  ond  at  bersonau  unigol,  a'r  mwyafrif  o  honynt  heb  eu  cyf- 
arwyddo  at,  nac  i  ofal  neb ;  ac  nid  oes  genym  un  sail  i  gasglu  eu  bod  yn 
cael  eu  darllen  mewu  un  modd  yn  gyhoeddus  ychwaith — ond  i'r  gwrth- 
wyneb,  nad  oeddynt  yn  adnabyddus  ond  i  ryw  ychydig  bersonau  yn 
mhob  gwlad. 

Mae  genym  seiliau  i  gredu  fod  y  Testament  Newydd,  yn  Ded  fuan  ar  ol 
ei  ysgrifenu,  jm  adnabyddus,  ac  yn  cael  ei  ddarllen  dros  dair  dosran  o 
bedair  o'r  byd,  pryd  ag  yr  ydoedd  y  rhan  fwyaf  o  lawer  o'r  awdwyr 
cyffiredin  yn  cael  eu  cyfyngu  o  fewn  cylch  eu  gwlad  a'u  hiaith  gyseíin.  Ni 
gawn  ei  fod  yn  cael  cyfeirio  ato,  a'i  ddyfynu  hefyd,  gan  olyniad  difwlch  o 
ysgrifenwyr  o'r  ocs  apostolaidd  i  lawr  hyd  yn  bresennol ;  a  hyny,  nid  yn  unig 
gan  rai  oedd  yn  fiaíriol,  ond  gan  rai  oedd  yn  elynion  iddo  hefyd.  Mae  hyn 
yn  beth  naa  gellir  ei  gadamhau  am  yr  un  o  weithiau  yr  hen  awduron  arlen- 
yddol.  GelUr  casglu  hefyd  ddarfod  i  gyfìeithiadau  o  hono  gael  eu  gwneyd 
mor  foreu  a  diwedd  y  ganrif  gyntaf  neu  ddechreu  yr  ail,  y  rhai  a  ddaeth- 
ant  yn  dra  lliosog  yn  nüien  canrif  neu  ddwy  ar  ol  hyny.  Yn  ganlynol  i'r 
cyfhod  olaf  a  nodwyd,  yr  ydoedd  yn  beth  anmhosibl  ffiigio  ysgrifeniadau 
newyddion  yn  eu  lle,  na  llygru  yr  hen  rai,  oni  bai  fod  jm  bosibl  i  ni  dybio 
y  gallesid  cael  gan  ddynion  o  wahanol  genedlaethau,  ieithoedd,  a  syniadau, 
gydsynio  am  unwaith,  boed  a  fyddo,  i  weithredu  twyll  ar  hoU  oesoedd  a 
chenedlaethau  dyfodol  y  byd ;  yr  hya  beth  sydd  yn  anmhosibl.  Mae  y 
rheswm  a'r  prawíf  hwn  yn  gyfryw,  fel  os  beiddiwn  yn  ei  wyneb  ammheu 
awduraeth  a  phurdeb  yr  ysgrythyrau,  gaUwn  gyda  mü  mwy  o  briodoldeb 
ymwrthod  â  hoU  ysgrifeniadau  eraUl  y  byd  fel  rhai  ffugiol ;  gaUwn  ym- 
wrthod  â  phob  prawf  a  thystiolaeth  hanesyddol  ar  unwaith,  fel  pethau  an- 
nheUwng  o'r  ymddiried  Ueiaf  ynddynt. 

Y  rheol  uchod  a  ddilynwydgan  y  Cristionogion  boreuol,  sef  gan  Irenius, 
TertuHan,  Eusebius,  Cyril,  a  chan  Augustine,  ao  eraiU,  i  benderfynu  pa 
lyfrau  oeddynt  yn  perthyn  i  ysgry thyrau  y  Testament  Newydd.  ChwUias- 
ant  i  hanes  yr  eglwys  yn  yr  oesoedd  blaenorol,  i  gael  sicrwydd  oddiyno  pa 
rai  a  dderbynid  fel  ysgrifeniadau  yr^apostoUon  gan  Grîstîonogion  yr  oes- 
oedd  hyny. 

Pa  bryd  y  penderfynwyd  canon  y  Testament  Newydd,  a  thrwy  ba 
awdurdod  ?  ydynt  gwestiynau  a  ofynwyd  yn  fynych,  feî  pe  na  buasai  y 
gwahanol  lyfrau  a'i  cyfansoddant  o  unrhyw  awdiu-dod  nes  eu  hawdurdodi 
gan  ryw  gynghoT  eglwysig,  neu  fynegiad  cyhoeddus  o  fam  y  tadau  Crist- 
ionogol,  fel  pe  buasai  hyny  yn  ymddibynu  ar  eu  casgHad  at  eu  gilydd  yn 
un  gyfrol.  Ond  yn  gymaint  a'u  bod  yn  ysgrifeniadau  apostoUon  Crist,  i 
ba  rai  yr  oedd  efe  ei  hun  wedi  addaw  Ysbryd  y  gwirionedd  i'w  ty wys  i 


354  CADWEDIOABTH   YB  TSORTTUYRAU. 

bob  gwirionedd,  rbaid  eu  bod  o  gyflawn  awdurdod  er  y  dydd  cyntaf  eu 
cyhoeddwyd;  ao  nîd  yw  eu  hawl  i  leyn  y  gyfrol  sanctaiddyiitardduoddi- 
wrth  awdurdod  na  bun  unrhyw  eglwys  na  chymanfEi,  ond  oddiar  eu  bod 
wedi  eu  rhoddi  gan  ysbrydoliaeth  Duw.  A'r  dyben  o  apelio  at  dystiol- 
aethau  hanesyddol  gyda  golwg  amynt  ydyw  i  broû  eu  bod  yn  iivir  waith  y 
rhai  y  mae  eu  henwau  wrthynt. 

Ni  íüaaai  o  unrhyw  wahaniaeth  mewn  perthynas  i'w  hawdurdod,  pe  na 
buasent  erioed  wedi  eu  casglu  yn  un  gyírol — ^pe  buaaent  wedi  eu  gadad  yn 
y  ffìicf  wahanedig  yn  mha  un  y  daethant  o  ddwylaw  eu  hys^rifenwyr. 
Nia  gaUwn  íod  yn  sicr  ddarfod  iadynt  gael  eu  rhwymo,  neu  eu  cydio  yn 
fath  ar  un  gyfirol  yn  foreu  iawn ;  y  tebygobrwydd  c^af  ydyw,  mor  beU  ag 
y  mae  genym  brofion,  eu  bod  yn  fwryaf  cyffîredin  yn  ddwy  gyfrol  yn  y 
canriíau  cyntaf;  gelwid  im  yr  ^^  Efenÿyl^*  a'r  llall  yr  ^^ApoiMion^*' 
Ymddengys  ddaif od  i  rai  o'r  hen  ysgnflyírau  hynaf  ag  sydd  wedi  eu  cadw 
gael  eu  tre&^u  yn  y  fiìirf  hon.  Mynych  y  çyfeiria  y  tadau  at  ysgrythyrau 
y  Testament  Newydd  o  dan  yr  enwau  uchoa.  Rhiíid  fod  llawer  o  amser 
wedi  myned  heibio  er  eu  cyhoeddìad  i^taf^  çyn  iddynt  ga^l  eu  casglu  oü 
at  eu  güydd.  Diammhau  y  byddai  i'r  eglwysi  hyny  ag  oedd  agosaf  at  y 
fan  Ue  y  çyhoeddid  y  Uyfrau  hyn,  feddiannu  copîau  o  honynt  yn  gynt  nag 
eglwyai  peUenig ;  obt^gid  cymerai  lawer  o  amser  y  pryd  hwnw  i  «nfon  o 
eglwýsi  peU  at  y  rhai  oedd  yn  meddu  y  cynysgrifau,  ac  i  ysgrifenu  copîau 
ffyd^wn  o  honynt,  yr  hyn  oedd  yn  achosi  eu  casgliad  at  eu  gilydd  i  fod 
am  dymmor  yn  anghyâawn. 

Am  yr  un  rheswm  hefyd  nid  yw  yn  debygol  i'r  eglwysi  ddyfod  i  fedd- 
iant  o'r  Uyfrau  Ueiaf  mor  foreu  a  chyfÒredinol  a'r  Uyfrau  helaethaf. 
Byddai  pryder  y  Cristionogìon  i  feddiannu  y  rhai  olaf  yn  pa*i  iddynt  fod 
yn  fwy  ymdrecl^far  i  gael  copmu  o  honynt  mor  fuan  ag  y  gaUent,  pryd»  fe 
aUaiÿ  nad  oedd  y  rhai  Ueiaf  yn  cael  cymaint  o  son  am  danynt,  nac  o  ym* 
drech  i'w  meddiannja.  Mae  yn  amlwg,  feddyUd»;  nad  oedd  y  Uyfrau.  hyn 
yn  oad  eu  çy^gu  yn  hir  o  fewn  cylch  yr  eglwýsHÌ  at  ba  rai  yr  oeddynt 
wedi  eu  hanfon  ar  y  cyntaf  gan  yr  apost<dk>n ;  oblegid  ni  a  gawn  mor  f oreu 
a^r  amser  vr  oedd  Pedr  yn  ysgrifenu  ei  aU  epîstoly  fod  epistolau  Paul  yn 
daenedig  i  raddau^  mwy  neu  lai,  yn  nwykw  Cristionpgion  y  pryd  hwnw, 
ac  yn  caèl  eu  rhestru  ymhUth  yr  ^*  ÿigrythyrau  eraìU'*  (2  Pedr  iiL  14»  lo). 
Ymddengys  yn  debygol  hefyd  fod  rhai»  o  leiaf,  o'r  efengylau  yn  adnabydd- 
us,  ac  yn  cael  cyfeirio  atynt  gan  yr  apostoUon  eraiU.  Nid  yw  yr  ymadr- 
odd,  *'  canys  teUwng  i'r  gweithiwr  ei  gvflog,"  yr  hwasi  a  ddefriycldid  gan  Paul, 
3m  ei  epistol  oyntaf  at  l^otheus  (v.  18)  fel  un  adnabyddua,  yn  dygwyddo 
yn  un  man  ond  yn  ^engyl  Luc  (x.  7) ;  oddiwrth  yr  %n  y  geUir  bsonu  fod 
yr  efengyl  hono  yn  adnabyddus  pan  yr  ydoedd  Paul  yn  ysgrifenu.  A 
thebygol  ydyw  fod  lago  hefyd  yn  eyfeirio  at  efengyl  Matthew  (xxiL  39) 
pan  ý  dywed  yn  ei  epistol  (ü.  8),  "  Os  cyflawni  yr  ydych  y  gyfraith  fren- 
inol,  yn  ol  yr  ysgrythyr,  Car  dy  gymydog  fel  ti  dy  hun."  Ond  nis  gaUwn 
ddysgwyl  cymaint  o  gyfeiriadau  gan  y  naiU  o  ysgrífenwyr  y  Testament 
Newydd  at  y  UaU,  ag  a  geir  yn  ysgrythyrau  yr  Hen  Destament,  pan  ystyr- 
iom  i'r  oU  o  hono  gael  ei  ysgrifenu  o  fewn  cylch  deugain  mlynedd,  neu 
ychydig  yn  rhagor.  Ac  hebkw  hyny,  mae  y  dyfyniadau  hehìeth  a  mynych 
o  honynt  a  wneir  gan  yr  ysgrifenwyr  Cristionogol  agosaf  at  yr  apostoUon 
0  ran  amser,  ac  amryw  o  honynt  yn  gydoeswyr  mewn  rhan  iddynt,  a'r  rbai 
hyny  yn  byw  mewn  gwahanol  wledydd,  yn  profi  yn  eglur  fod  y  Uyfrau 


CADW£DIOA£TU    YR    YSORYTÜYRAU.  356 

hyn  mewn  ymofyDiad  mawr,  ac  yn  cael  eu  lledauu  yn  dra  chyflym  er  y 
pryd  eu  oyhoeddwyd  gyntaf. 

Mae  yu  anhawdd  i  ni^  sydd  wedi  ymgynnefino  oymaint  ft'r  Uyfrau  yma  Q-n 
mebyd,  amgyffred  y  dyddordeb  dwys  a  deimlìd  gan  Orìstionogion  y  ganrìf 
gyntaf  yn  ysgrifeniadau  yr  i^postolion.  Nis  gtdlwn  ni  ddimadu  pa  mor 
awyddus  y  gallasai  y  rhai  hyny  fod  na  chawsant  erioed  y  cyfleusdra  i  wded 
!Paul  ei  hun^  na'i  wrandaw  yn  pregethu,  ond  a  gly wsant  am  ei  dröedigaeth 
hynod,  a'i  ddoniau,  a'i  lafur  rhyfeddol — pa  mor  awyddus  y  byddent  i  weled 
a  darllen  ei  ysgrifeniadau  ysbrydoledîg.  A  dichon  na  fyddai  y  rhai  hyny 
i^  gawsant  y  ûaint  o'i  gly wed  yn  pregethu  lesu  Orist,  a  hwnw  wedi  ei 
grbeshoelioy  yn  ddìm  llai  eu  dymuniad  i  gael  darllen  ei  epistolau  hefyd. 
Mae  yn  ddigon  naturiol  i  âirnu,  ac  y  mae  genym  dystiolaeth  un  o'r  ef engyl- 
wyr  hefyd  {Lue  i.  1),  fod  rhyw  fath  o  ysgrifeniadau,  yn  cynnwys  hanea 
I»^getha}i  a  gwyrthiau  lesu  Grist,  wedi  eu  lledanu  o'r  blaen,  gan  ry  wrai ; 
ac  09  felly,  pa  mor  ddyddorawl  y  gallasai  fod  iV  Cristionogiou  boreuol  gaei 
y  peihau  hyny  "  a  gredid  yn  eu  püth  oddiwrth  rai  ag  oeddynt  eu  hunaiu 
o'r  jd^chreuad  yn  gweled  ac  yn  weinidogion  y  gair  V'  O  ^anlyniad,  mae 
yn  ddiammhau  y  byddai  pob  eglwys  o  Gristionogion  yn  sychedig  am 
fedávL  cymaint  ag  oedd  i'w  cael  o  ysgrifeniadau  yr  apostolion.  A  dian  y 
gwyddent  hwy  eu  bod  yn  gyfansoddiadau  dynipn  sanctaidd  Duw,  o  dan 
gynhyrfìad  yr  Ysbryd  Glan,  nid  oedd  an^ynt  anghen  am  yr  un  prawf  arall 
i'w  hawdurdodiad.  Yr  oll  ag  oedd  yn  eisieu,  oedd  cael  sicrwydd  o'u  bod 
mewn  gwirî<medd  yn  ysgrìfeniadau  yr  apostolion.  Gallwn  oddiwrth  hyn 
ganfod  y  pwys  mawr  oedd  yn  perthyn  i  ry w  bethau  yn  epistolau  Paul,  a 
allai  ymddangos  i  ni  yn  bethau  bychain  iawn — ^megys,  "  Yr  wyf  fi,  Tertius, 
yr  Jiwn  a  ysgnfenoddyr  epistol  hwn,  yn  eich  anerch,"  "  Yr  anerch  â'm  llaw 
i  Paul  fy  hun,  yr  hyn  sydd  arwydd  yn  mhob  epistol,"  "  Felly  yr  ydwyf  yp 
yn  ysgri&nu  yn  mhob  epistol,"  "  Gwelwch  cyhyd  y  llyẃyr  a  ysgrifenaîs 
a4^h  {l'm  Ilaw  fy  ìmn,"  Byddai  Paul  yn  gyfiredin  yn  dẃyddio  ysgrif- 
waâ;  ond  fel  y  byddai  fr  eglwysi  yr  ys^ifenai  atynt  gael  sicrwydd  o 
awduraeth  ei  lythyrau,  bydda^  bob  amser  yn  ysgrìfenu  yr  an^c^iiad  âl  law 
çí  hun.  Y  cyfryw  oedd  y  gofal  a  ddangosid  am  si,crwydd  awd^raeth  yr 
ysgry thyrau  ar  eu  cyhoeddiad  cyntaf.  Yr  un  rheswm  sydd  hefyd  am  ei  fan- 
ylwdi  ef,  a'r  apostc^on  eraill,  mewn  rhoddi  enwmi  a  chymeriadau  y  rhaiyr 
ymddirìedid  y  Ilytíiyra^  iddyut  i'w  dwyn  at  yr  eglwysi ;  a  byddept  bob 
amser  yn  eu  cyflwyno  i  <^  personau  o  gymeriad  uchel  yn  yr  eglwys  i'w 
cludo. 

]M[ewn  perthynas  i  gy^ysgrìía^  yr  apostolion,  dîau  ddygwydd  ìddynt 
hwy  yr  un  dynged  ag  a  ddygwyddodd  i  filoedd  o  rai  henafaidd'  eraili  diw- 
eddaraoh  na  hwy.  Mae  yn  annichonadwy  cael  gafael  heddy w  ar  gynysgrif 
yr  un  Ilyfr  can  hyned  a'r  Testament  Newydd,  oddieithr  ddarfod  iddo  gael 
ei  gadw  mewn  rhyw  fodd  anghyfTredin,  megys  y  rhai  hyny  yn  adfeiliou 
Herculaaeum>  y  rhai  a  gladdwyd  yn  nìnystr  y  Úe  yii  y  ílwyddyn  o.c.  79, 
a^  «  fuant  yno  yn  guddiedjg  am  lawer  ia^n  o  ganrrfau.  Âc  wrth  ystyr- 
ied  y  cyfnewidiadau  a'r  erledigaethau  yr  aeth  yr  eglwys  Gristionogol 
larwyddynt,  nid  oedd  yn  bosibl  braidd  eu  cadw  trwy  ddim  Ilai  na  gwyrtb. 
Ac  hefyd,  gellid  meddwl  fod  y  Cristionogion  boreuolya  cael  eu  cymeryd  i 
fyny  yn  gymaint  gan  ogonìani  gwirioneddau  yr  efeiigyì,  fel  nad  oeddynt  yu 
gofalu  llawer  am  y  papyr  a'r  inc — ^y  cyûy^gau  trwy  ba  rai  eu  trosglwydd- 
Vyd  gyataf  iddynt.     Yr  oedd  ganddynt  bethau  o'r  fath  bwys  a  dyddordeb 


366  CADWEDIGAETH    YR   YSGRYTHYRAÜ. 

a  pliethau  mor  newydd  iddynt  o  âaen  eu  meddyliau,  fel  nad  oedd  gan- 
ddynt  na  hamdden  na  thuedd  at  ddim  tebyg  i  feirniadaeth  fanylaidd  y 
dyddiau  presennol.  Dichon  nad  oeddynt  hwy  yn  rhoddi  cymaint  pris  ar 
gynysgrifau  y  llyfrau  sanctaidd  ag  a  roddid  arnynt  gan  feimiaid  oesoedd 
diweddarach ;  ond^  yr  ystyrient  eiliadau  cy wir  a  flFyddlawn  o  honynt  mor 
werthfawr  a  hwythau.  Pe  buasent  wedi  eu  cadw,  dîammhau  y  buasai  mil- 
oedd  o'r  rhai  a  alwent  eu  hunaîn  yn  Grístionogion  yn  eu  haddoli  heddy w, 
fel  Israel  y  sarff  bres  gynt.  Ond  er  na  ddywedir  ond  ail  i  ddim  gan  yr 
ysgrifenwyr  boreuaf  am  y  rhai  hyn,  mae  g«nym  dystiolaeth  TertuUan,  yr 
hwn  oedd  yn  blodeuo  tua  diwedd  yr  ail  ganrif,  fod  Ujfthyr<m  awdfwról  yr 
apostolion  i'w  gweled  i'r  neb  a  gymerai  y  drafferth  o  fyned  at  yr  eglwysi 
hyny  at  ba  rai  yr  anfonwyd  hwy  ganddynt.  Ond  y  mae  graddau  o  am- 
mheuaeth  yn  bod  pa  un  a  oedd  ef  yn  golygu  wrth  y  rhai  hyn  rywbeth 
amgen  nag  eiliadau  o  honynt,  ai  ynte  yr  ysgrifau  gwreîddiol  eu  hunaLn. 
Yr  olaf,  fe  allai,  ydyw  y  mwyaf  tebygol,  yn  gymaint  a  bod  gan  yr  holl 
eglwysi  yn  gyffredinol  eiliadau  o  honynt  yr  amser  hwn. 

Ond  er  fod  y  cynysgrifau  wedi  myned  ar  ddifancoll,  mae  digon  o  brofion 
eraill  oV  fath  grjrfaf  dros  awduraeth  yr  ysgrythyrau.  O  blith  y  rhesymau 
hyny  a  ystyrir  yn  gyŵedin  gan  y  beimiaid  yn  seiliau  digonol  i  ammheu 
awduraeth  unrhyw  gyfansoddiad  llenyddol,  nodwn  y  rhai  canlynol,  gan 
ddangos  ar  yr  un  pryd  nad  oes  yr  un  o  honynt  yn  gymhwysiadwy  at  lyfrau 
y  Testament  Newydd: — 1.  Mae  sail  i  ammheu  awduraeth  llyŵ  pan  yr 
ydoedd  ammheuaeth  yn  bod  yn  ei  gylch  ar  ei  ymddangosiad  cyntaf.  Ond 
nis  gellir  profi  fod  neb  wedi  bod  yn  ammheu  awduraeth  ysgrifeniadau  yr 
apostolion  ar  eu  hymddangosiad  cyntaf.  2.  Pan  y  byddo  profion  o  fod 
cyfeilli(m  a  chydnabod  agosaf  yr  hwn  a  hòna  yr  awduraeth,  y  rhai  oeddynt 
yn  meddu  y  manteision  goreu  i  benderfynu  y  pwnc,  yn  gwaìdu  ei  hawl  ef 
iddo.  Nid  oes  yr  ün  prawf  ar  gael  fod  neb  o  gydoeswyr  yr  apostolion  yn 
gwadu  nad  hwy  oedd  awdwyr  y  llyfrau  a  briodolir  iddynt.  3.  Pan  y 
byddo  amser  maith  wedi  myned  heîbìo  ar  ol  y  dygwyddo  marwolaeth  yr 
awdur,  yn  mha  un  yr  ydoedd  y  gwaith  yn  anadûabyddus,  a  hyny  pryd  y 
buasai  yn  anmhosibl  iddo  lai  na  chael  son  am  dano,  a'i  ddyfynu  hefyd,  pe 
buasai  yn  bod  o  gwbl  yn  ystod  y  cyfnod  hwnw.  Nid  aeth  dim  amser 
heibio  ar  ol  dygwyddo  marwolaeth  yr  apostolion,  yn  yr  hwn  yr  ydoedd  eu 
hysgrifenîadau  hwy  yn  anadnabyddus ;  ond  i'r  gwrthwyneb,  maent  yn  cael 
son  ajn  danynt  a'u  dyfynu  gan  amryw  o  awduron  oedd  yn  gydoeswyr  â 
hwynt.  4.  Pan  y  byddo  yr  arddull  {style)  yn  amrywio  oddiwrth  ysgrif- 
eniadau  eraill  yr  awdur,  os  byddant  i'w  cael,  neu  oddiwrth  yr  hyn  a  ddys- 
gwylid  yn  naturiol  iddi  fod  yn  ol  ei  amgylchiadau.  Mae  ardduU  ysgrif- 
enwyr  y  Testament  Newydd  yn  hoUol  yr  hyn  a  ddysgwylid  iddi  fod ;  nid 
Groeg  pur,  ond  Groeg  luddewaidd.  5.  Pan  y  byddo  y  llyfr  yn  hanesu 
am  amgylchiadau  a  ddygwyddasant  yn  ddiweddarach  na'r  pryd  yr  ydoedd 
yr  hwn  a  hòna  yr  awdüraeth  yn  byw.  Ond  nid  yw  y  Testament  Newydd 
yn  rhoddi  hanes  am  ddìm  y  gellif  profi  mai  ar  ol  marwolaeth  yr  awdwyr  y 
dygwyddodd.. 

Ymddengys  oddiwrth  natur  yr  achos  a'r  amgylchiad  ei  fod  yn  nesaf  peth  i 
anmhosibbwydd,  os  nad  yn  hollol  felly,  i  fíugio  ysgrifeniadau  y  Testament 
Newydd.  Oblegid  y  mae  yn  annichonadwy  sefydlu  ysgrifeníadau  ffugiol 
fel  rhai  gonest  mewn  unrhyw  wlad  yn  yr  hon  y  bydd  dynion  galluog  o 
ran  cymhwysder  î  ganfod  y  fiugiant,  ac  jm  dueddol  hefyd,  oddiar  y  seiliau 


CADWEDIOÂETH    YR    YSGRTTUYBAU.  367 

lleiaf>  iV  drwgdybio.  Yr  ydoedd  yr  luddewon  y  gelynion  poethaf  i  Grist- 
ionogaeth  o  bawb ;  yr  oeddynt  we<Û  rhoddi  ei  sylfaenydd  i  farwolaeth ;  yr 
oeddynt  wedi  erlid  ei  ddysgyblion  gyda'r  creulondeb  mwyaf,  a  cheisìo 
Uwyr  ddyfetha  y  grefydd  newydd  yn  ei  chychwyniad.  Ac  yn  awr,  pe 
buasai  yr  ysgrifeniadau  hyn  yn  ífugiol,  onid  buan  y  canfyddasai  yr  luddew 
hyny  ? — ^pwy  mor  gymhwys  i  wneyd  ?  a  phwy  yn  fwy  parod  i  ddynoethi  y 
twyll  pe  buasai  yn  ei  gael  ?  Mae  yn  anmhosibl  cael  yr  un  anghraifít  yn  holl 
hanes  oesoedd  y  byd,  ddarfod  i  ychydig  o  bersonau  fiìigio  hanesyddiaeth,  a 
darbwyllo  y  byd  i'w  dderbyn  fel  un  awdurol  a  dilys,  a  hyny  yn  ngwyneb 
gwrthdystiad  cenedl  gyfan  o  rai  ag  oeddynt  yn  meddu  y  manteision  goreu 
i  benderfynu  yn  ei  gylch.  A  fìiasai  trigoHon  Falestina  yn  derbyn  ysgrif- 
eniadau  yr  efengylwyr,  oddieithr  fod  ganddynt  brofìon  digonol  fod  y  cyf- 
ryw  un  a  lesu  o  Nazareth  wedi  bod  yn  eu  plith,  a  chyflawni  y  pethau  a 
briodolir  iddo  gan  yr  ysgrifenwyr  hyny?  Hyn  a  wnaeth  cannoedd  o 
honynt.  Neu,  a  fuasai  eglwysi  Rhufain  a  Corinth  yn  derbyn  yr  epistolau 
a  anfonwyd  atynt  yn  enw  Paul,  oni  b'ai  eu  bod  yn  gwybod  i  sicrwydd  am 
y  cyfryw  apostol,  a'i  fod  wedi  bod  yn  pregethu  yn  eu  plith  ?  Tybier  fod 
rhyw  dwyllwr  yn  fiugio  ao  yn  taenu  epistolau  yn  enw  Paul,  neu  un  o*r 
apostolion  eraill;  a  yw  yn  debygol  y  caent  eu  derbyn  yn  ddiwrthwyneb- 
iad  ac  unfrydol  gan  yr  holl  eglwysi  Cristionogol  yn  nhri  chwarter  y  byd  ? 
Yr  un  peth  a  fyddai  ceisio  gwadu  awduraeth  y  llyfrau  hyn,  a  dilysrwydd  y 
ffeithiau  a  gynnwysant,  ag  a  fyddai  ceisio  profì  nad  yw  hanes  y  Diwygiad 
Protestanaidd  ond  ffugchwedlau  a  ddyfeisiwyd  rywbryd  o*r  unfed  ganrif 
ar  bymtheg  i  waered ;  ac  na  ddygwyddodd  yr  un  chwyldroad  yn  Brydain  yn 
y  ganrif  ganlynol,  ac  yn  Ffrainc  yn  niwedd  y  ganrif  ddiweddaf,  a  dechreu 
yr  un  bresennol,  a  hyny  yn  ngwyneb  y  cyfrolau,  diddiwedd  braidd,  a  ys- 
grifenwyd  arnynt  o  hyny  hyd  yn  awr.  Ýr  un  peth,  meddwn,  fyddai  ceisio 
haeru  mai  ffugchwedlau  noethion  oedd  hanes  y  cynhyrfiadau  a  fu  yn 
ysgwyd  y  rhan  fwyaf  o  deymasoedd  Ewrop  yn  1848,  yn  ngwyneb  y 
miloedd  colofnau  a  argraffwyd  mewn  perthynas  iddynt  o  hyny  hyd  heddy w. 

Yn  awT,  ni  a  ddeuwn  yn  fwy  uniongyrchol  at  y  profion  sydd  iV  cael 
dros  gadwedigaeth  y  llyfrau  hyn,  sef  y  profion  hyny  a  geir  oddiwrth  hen 
ysgrifenwyr ;  y  rhai  yn  eu  hysgrifeniadau  a  grybwyllasant  am  danynt,  a 
ddyfynasant  o  honynt,  neu  a  gyfeiriasant  atynt,  mewn  rhyw  fodd  neu 
gilydd.  Maent  wedi  cael  eu  dyfynu  neu  gyfeirio  atynt  gan  awduron 
Cristionogol  ac  eraiD  hefyd,  y  rhai  y  gellid  eu  holrhain  yn  ol  yn  un  gadwen 
ddifwlch,  o'r  oes  bresennol  hyd  yr  oes  apostolaidd.  Dywed  Dr.  Paley,  am 
y  math  hwn  o  brawf,  "  ei  fod  y  mwyaf  dîammheüus,  y  lleiaf  darostjmgedig 
i  dwyll ;  ac  nid  ydy w  yn  cael  ei  wanychu  gan  feithder  amser."  Rhydd  yr 
anghraiffb  ganlynol  o  hono  ; — "  Mae  Esgob  Bumet,  yn  *  Hanes  ei  Amserau 
ei  hun,'  wedi  rhoddi  i  mewn  amry w  ddyfyniadau  o  hanesyddiaeth  Arglwydd 
Clarendon.  Mae  un  o'r  cyfryw  ddyfyniadau  yn  brawf  o  fod  hanesyddiaeth 
Arglwydd  Clarendon  yn  bod  pryd  yr  oedd  Bumet  yn  ysgrifenu ;  ei  fod 
wedi  cael  ei  ddarllen  ganBumet,  ei  dderbyn  gan  Bumetfelgwaith  Arglwydd 
Clarendon ;  ac  hefyd  fod  Bumet  yn  ei  ystyried  fel  hanes  dilys  o'r  amgylch- 
iadau  y  crybwylla  am  danynt :  a  bydd  yn  brawf  o'r  pethau  hyn  yn  mhen  mil 
o  flyneddau  rhagllaw,  cyhyd  ag  y  pery  y  Uyfr  mewn  bod."  Dengys  yr 
anghraiflt  yna  ar  unwaith,  natur  a  grym  y  prawf  a  gymhwysir  gan 
amddiffynwyr  Cristionogaeth,  at  yr  ysgrythyrau. 

Er  y  gellid  olrhain  y  prawf  hwn,  fel  y  sylwyd,  trwy  restr  ddifwlch  o 


368  CADWKDIGA£TU    YR    Y60RYTHVIiAU. 

ytgrifenwyry  o'r  oea  i^postolaîdd  i  waered  hyd  yma,  neu  yn  y  gwrthwyneby 
o'r  amaer  preaennol  i  fyny  hyd  at  yr  apostolion,  nid  oes  anghenrheid- 
rwydd  am  ddeehreu  na  dybenu  yn  nes  atom  na'r  bedwaredd  ganrif ; 
oblegid  ar  ol  i'r  llyírau  hyn  gael  eu  trosglwyddo  yn  ddiogel  hyd  y  cyfiiod 
hwnw»  nid  oes  modd  i'r  praiNdffethu  gyda  hwynt  oddiyno  hyd  yma,  od<üwrth 
lìosogrwydd  yr  awduron  Cristionogol,  a'r  dyfymadau  IHosog  a  wneir 
ganddynt  o'r  Testament  Newydd. 

I.  O  ddeohreu  y  drydedd  hyd  ddiwedd  y  bedwaredd  ganrif,  ni  a  gawn 
gynnìfer  a  thair  ar  ddeg  o  lechresau  (caUUojfues)  o  lyfìáu  y  Testament 
Newydd,  gan  wahanol  awdwyr  a  chymanfaoedd ;  a'r  rhai  hyny  oU,  gyd  âg 
ychydig  iawn  o  eithriadaUi  yn  cynnwys  yr  un  lly&au  ag  a  dderbynir  genym 
ni  yn  bresennol.  £nwn  hwynt  mor  fyred  ag  y  medrwn,  gan  fyned  yn  eu 
gwrthol  o'r  diweddaraf  ifyny  aty  boreuaf  ohonynt.  1.  Yr  un  a  benderfynwyd 
gan  bedwar  a  deugain  o  esgobion  cynnulledig  yn  Nghymanfa  Carihage  yn 
397«  Mae  hwn  yr  un  yn  hollol  a'r  eiddom  ni.  2.  Cawn  un  gan  Augu»- 
tíne»  o  Hippo  yn  Afinca,  dair  blynedd  yn  gynt.  Yr  un  peth  a'r  eiddom  nL 
3.  Ynghylch  pedair  blynedd  yn  gynt  drachefn,  gan  Ruffin,  henadur  Ao- 
wilegium,  Yr  un  peth  eto  a'r  eiddom  ni.  4.  Yn  yr  un  âwyddyn  a'r  olaf, 
yr  awdur  yn  anadnabyddus.  Mae  hwn  cto  yn  debygol  o  fod  yn  cytuno  yn 
berffîiith  â'r  eiddom  ni ;  canya  er  nad  y w  yr  awdur  yn  nodi  y  llyfrau  wìth 
eu  henwau ;  eto  mae  yn  eu  desgrifìo  mor  eglur,  f el  y  gellir  canfod  nad  yw 
yn  gadael  yr  un  o'r  Uyfrau,  a  gynnwys  y  TestamentNewyddynbresennol, 
allan.  5.  Awn  wy th  mlynedd  yn  ol  eto,  ni  a  gawn  gan  un  Jerome,  yr  hwn  a 
gyfìeithodd  yr  holl  Fibl  i'r  Lladin.  Yr  un  a'r  eiddom  ni,  oddieithr  ei  fod 
ef  yn  Uefaru  toiidd  yn  ammheûus  o  barthed  i'r  Epistol  at  yr  Hebreaidy 
oddiitr  ammheuaeth  am  ei  awduracth.  Ond  mewn  rhanau  eraiU  o'i  ysgrif- 
eniadauy  d^gys  ei  fod  yn  ei  dderbyn  fel  Uyfr  o  awdurdod,  yn  gystal  a'r 
UeiU,  6.  Awn  yn  ol  ddwy  flynedd  etOy  a  chawn  un  gan  Philastriufi,  esgob 
Brifisia  yn  yr  Idal.  Mae  hwn  eto  yn  cynnwys  yr  un  Uyfrau  a'r  eiddom  ni, 
oddieithr  nad  yw  yn  cyfrif  ond  tri  ar  ddeg  o  epìstolau  Paul,  gan  adael  aUan 
mae  yn  debyg,  yr  un  at  yr  Hebreaid,  a'r  Dadguddiad  hefyd.  Ond  mewn 
rhanau  eraiU  o'i  waith,  mae  yntau  yn  cydnabod  y  ddau  lyfr  hyn  fel  rhai 
awdurdodedig.  7.  Awn  yn  ol  bum  mlynedd  ymheUach  eto,  a  cbawn  un 
gan  Ghregory  Nasìan^en,  esgob  Caercystenyn,  mewn  cerdd  ar  yr  ysgry  thyrau 
awdurol  a  dUys.  Mae  ef  yn  g^dael  aUan  y  Dadguddiad.  8.  Awn  yn  ol 
bum  mlynedd  drachefh,  a  chawn  un  gan  Epiphanus,  esgob  Salamis,  yn 
Cyprus.  Mae  hwn  yr  un  a'r  eiddom  ni.  9.  Awn  yn  ol  chwe'  blynedd  eto, 
a  chawn  un  gan  gymanfa  Laodicea.  Yr  un  a'r  eiddom  ni,  oddieithr  y 
gadewìr  iiUan  y  Dadguddiad.  Cafodd  p^derfyniadau  y  gymanfa  hon  eu 
d^byn  ynfuan  wedi  hyn  gan  yr  ^lwysi  yn  gyffredinol ;  ac  yh  euplith  y  Uech- 
nds  ttdìod  o  lyfrau  y  Testament  Newydd.  Èel  hyn  ni  a  gawn  fod  cydsy  niad 
cyffîredinol  yn  mhob  parth  o'r  byd  Ue  yr  ydoedd  Cristionogaeth  wedi  cyr- 
haeddy  o  barth  i'r  Uyfrau  hyn,  gydag  un  eithriad,  sef  y  Dadguddiad ;  a 
hyny  mor  foreu  a  chanol  y  bedwaredd  ganrif.  10.  Awn  yn  ol  ddeng 
mÌLynedd  ar  hugain  eto,  a  chawn  un  gan  Cyrìl,  esgob  Jerusalem.  Gadeŵ 
allan  y  Dadguddìad  o  honi.  11.  Awn  yn  ol  bum  mlynedd  ar  hugain  eto, 
a  chawn  un  gan  Athanasîus>  esgob  Alexandria.  Yr  un  a'r  eiddom  ni. 
12.  Yn  yr  un  flwyddyn  ni  gawn  un  gan  Eusebius,  yr  hanesydd  eglwyaig. 
Mae  hon  yn  cynnwys  yr  hoU  lyfrau  sydd  genym  ni;  ond  dywed  fod 
epistol^u  lagOy  Judas»  2  Pedr,  2  loan,  a'r  3  loan,  yn  cael;eu  hammheu  gan 


CÂDWBDIGAETH    YR   YSGRYTHYRAU.  359^ 

rai ;  ond  eu  bod  yn  f wyaf  oyâredin  yn  cael  eu  derbyn.  Ac  am  Xy fr  y  Dad- 
guddiady  dywed  fod  rhai  yn  ei  wrthod  ac  ecaill  yn  ei  dderbyri ;  ond  gesyd 
ef  ei  hun  ef  ymhlith  y  rhai  sydd  i'w  derbyn  heb  un  ammheuaeitih.  13.  Awn 
yn  ol  eto  gant  a  phump  o  flyneddau,  a  chawn  un  gan  Oríg^en^  henadur  o 
Aleiandria.  Mae  ef  yn  gadael  aUan  epiätolau  lago^  a  Judaa  o'i  ledures ; 
ood  dywedir  ei  fod  mewn  rhanau  eraill  ol  wûth  yn  çydriabod  y  rhai  hyn 
hefyd  fel  rhan  o  ysgrythyrau  y  Testament  Newydd.  Ac  yr  ydym  erbyn 
hyn»  M  y  gellir  gweled,  ond  cyfirìf  y  blyneddau  yr  aethom  drostynt»  wedi 
myned  i  fyny  o  ddiwedd  y  bedwaredd  ganrif  i  r  flwyddjn  210.  Tr  oedd 
Orìgen  yn  blodeuo  o  fewn  ychydig  iawn  gyda  chan'  mlynedd  i  amser  yr 
apostol  loan. 

Yn  awr»  ni  a  ganfyddwn,  oddiwrth  y  llechresau  uchod,  fod  awdwyr  y 
rhan  fwyaf  o  honynt  yn  cytuno  am  y  llyfrau  a  dderbynid  fel  rhai  awdurol 
ac  ysbrydoledig ;  tra  mae  y  ffidth  o  fod  y  gweddill  yn  gwahaniacHhu  mcwn 
porthynaa  i  rai  o  honynt»  yn  dangos  fod  awduraeth  a  d£ysrwydd  y  llyfrau 
hyn  yn  wrthddrychau  goM  ac  ymchwiliad  ymhlìth  y  Cristiono/j^ion  yr  am- 
ser  hyny.  A  Ue  byddai  seiliau  i  ddim  ammheuaeth,  yr  oeddynt  hwythau 
yn  ammheuy  ac  nid  eu  derbyn  heb  brofion  o'u  cy wiideb.  Ac  y  mae  yr 
amgylchîad  hwn  yn  ychwanegu  yn  ddirfawr  at  rym  y  dyst 'áolaeâi  a  rodd- 
ant  i'r  rhai  hyny  a  dderbynid  heb  ammheuaeth  ganddynt.  O'r  tair  ar  ddeg 
a  nodwyd,  mae  saith  o  honynt  yn  cynnwys  yn  hollol  yr  *un  Uyfrau  ag  a 
dderbynìr  yn  bresennol.  Nid  yw  y  gwahanìaeth  mewn  taîr  o'r  Ueill  ond 
llyfr  y  Dadguddiad  yn  unîg ;  ac  mewn  perthynas  i  ddwy  o'r  gweddill, 
g^ellir  profi  fod  y  llyfrau  a  adewìr  allan  o  honynt,  neu  a  nodir  fel  rhai  am- 
mhëus,  yn  cael  eu  derbyn  fel  rhai  awdurol  a  dilys  gan  y  rhad  a  roddant  y 
Uechresau  éu  hunain.  Gwehm  oddiwrth  hyn  fod  llyfrau  y  Testament 
Newydd  wedi  eu  neillduo  mor  Uwyr,  oddiwrüi  bob  Uyfrau  er  loU,  a  chael  eu 
4erbyn  mor  gyflredinol  fel  rhai  awdurc^  a  dilys  yn  y  drydedd  fír  bedwaredd 
ganrif  ag  ydynt  heddyw.  Ynglŷn  êi  hyn,  sylwer  hefyd  foc  1  y  Uechresau 
ag^nnwysant  y  dethoUad  yna  wedi  eu gwneuthur  gan  y  dy  uîon  dysged- 
iça^  dnwiolafy  a  mwyaf  eyfrifol  o  fewn  yr  eglwys  yn  eu  hoes  ;  a  bod  y  rhai 
hyny  yn  byw  mewn  rhanau  gwahanol  a  phdübnlg  o'r  by<l;  megys  yn 
J^rosalem,  Gaisareay  Garthagei  a  Hippo  yn  Aflncay  Gaercystienyny  Gyprus» 
Alecsandriay  yn  ItaU  ae  Asáa  Ldaf.  Ac  fel  hyn,  ni  gawn  fod  y  oydsyn^ 
iad  yma  yn  gy£&edìnol  ymhUth  y  Grìstionogion  uniongred  ;fn  mhob  parth 
o'r  byd  lle  yr  oeddynt. 

Mewnperthynas  i  Lyir  y  Dadguddiad,  dyUd  sylwi  mai  3/  rheswm  paham 
yz  ydoedd  yn  cael  ei  gau  aUan  o  gynnifer  o'r  Uechresau  hiyn,  ydoedd  dir- 
gelwch  ei  gynnwysiad,  a'r  camddeâiydd  a  wneid  o'i  bi  'ophwydoUaethau 
tywyU,  trwy  eu  cymeryd  yn  rhy  lythyrenol  gan  y  Müflw  yddiaid.  Bernid 
mai  nid  buddiol  oedd  ei  ddarUen  yn  gyhoeddus  yn  yr  e  glwysi.  A  dyben 
penaf  fiurfiad  y  Uechresau  hyn  oedd,  nodi  aUan  y  Uyír.'  su  ydoedd  i'r  bobl 
eu  darUen  yn  eu  cynnuUiadau ;  a  chan  nad  oeddynt  y  &  ewyUysio  iddynt 
ddarUen  Uyfir  ag  oedd  mor  dy wyU  iddynt  a'r  Dadguddí'  ad,  gadewid  ef  aUan 
o'r  Uechres  gan  amryw. 

II.  Heblaw  y  Uechresau  yna,  ni  gawn  hefyd  gan  aw  duron  y  pedwar  can- 
rif  cyntaf,  gyflawnder  mawr  o  ddyfyniadau  o'r  Uyfra  û  hyn,  Mae  yr  awd- 
uron  a  ddyfynasant  o  honynt  yn  rhy  Uosog  i'w  henv  n  yma,  nac  i  wneuthur 
sylw  ar  eu  dyíyniadau.  Maent  yn  cyrhaedd  yn  ol .  yn  UineU  gyson  a  di- 
fwlch  hyd  at  ddyddiau  yr  apostoUon.     Ac  ar  y  pen  ,«íraw  i'r  UineU  hon,  yn 


360  CADWEDIGAETII     YR    ^SGRYTHYRAi;. 

nesaf  at  yr  apostolion,  ni  gawn  y  rhai  a  elwìr  y  tadau  apostolaidd,  sef  y 
rhai  ag  oeddynt  yn  cydoesi  â  hwy.  Y  rhai  hyn  oeddynt  bump,  sef  Bamabas 
cydymaith  Paul,  (Aet,  xüi.  2,  3,  46,  47 ;  a  1  Cor.  ix.  6),  yr  hwn  hefyd  a 
elwir  yn  appstol  gan  Luc,  {Ad,  xiv.  14) ;  Clement,  esgob  Rhufain,  a  chyd- 
weithiwr  Paul,  (Phü  iv.  3)  ;  Hermas,  yr  hwn  y  sonia  Paul  am  dano  yn  ei 
epistol  at  y  Rhufeiniaid,  pen.  xvi.  14 ;  Ignatius,  yr  hwn  oedd  esgob  yn 
Antioch,  yn  y  fl>?yddyn  70 ;  a  Polycarp,  yr  hwn  oedd  ddysgybl  i  loan. 
Mae  mwy  neu  hii  o  ysgrifeniadau  y  rhaî  hyn  oll,  wedi  dyfod  i  waered  atom 
ni ;  a  rhai  o  honyiit  yn  gyfansoddmdau  lled  helaeth,  ac  y  maent  yn  llawn 
iawn  o  ddyfyniadau  o  wahanol  ranau  y  Testament  Newydd — ^nid  y w  rhai 
o  honynt  yn  ddîm  amgen  na  dyfyniadau  o  hono,  yn  gwbl.  Mae  y  dyfyn- 
iadau  a  wneir  o  hono  gan  ysgrifenwyr  y  bedair  ganrif  cyntaf  mor  gyflawn, 
fel  y  bama  rbai,  pe  byddai  y  ll^rfrau  gwreiddiol  wedi  myned  ar  goll,  y 
gellid  eu  wneyd  i  fyny  yn  gyflawn  o  ysgrifeniadau  yr  hen  awduron  hyn. 

Yn  awr  pa  fodd  y  gellir  cyùìf  dros  fod  y  llyfrau  hyn,  a'r  rhai  hyn  yn 
unig,  yn  cael  eu  dyfynu,  ac  apelio  atynt  fel  awdurdod,  fel  ysgrythyrau 
sanctaidd,  yn  Asia,  yn  Aflrica,  ac  yn  Ewrop?  Nid  oes  ond  un  o  ddwy 
flbrdd  i  roddi  cyfrif  am  dano  ;  naill  ai  nid  oeddynt  hwy  yn  gwybod  am  ddim 
llyfrau  eraìll  yn  hawlio  bod  o  ddwyfol  awdurdod,  neu  os  oeddynt  yn  gwybod 
am  rai,  nid  oeddynt  hwy  yn  eu  hystyried  yn  ogyfuwch  a'r  rhai  a  ddyfynir 
ganddynt.  Cymerwn  yr  un  a  fynom  o'r  ddwy  ochr  jma,  yr  un  ydy w  y  casgl- 
iad,  sef  mai  y  llyfrau  a  ddyfynir  ganddynt  hwy,  a'r  rhai  hyny  yn  unig, 
ydy  w  y  Uyfrau  sydd  yn  perthyn  mewn  gwirionedd  i  gyfrol  y  Testament 
Newydd.  Er  anghraiflt,  mae  epistol  cyntaf  Pedr  yn  perthyn  iddi,  hyny 
yw,  mae  ef  yn  awdurol  a  dilys  ;  oblegid  y  mae  yn  cael  ei  ddyfynu  beun- 
ydd,  fel  y  cyfiryw,  gan  yr  ysgrifenwyr  Cristionogol  hynaf  yn  mhob  parth 
o'r  byd ;  ond  nid  ydy w  y  Uyfrau  a  elwir  Dadguddiad  Pedr,  Efengyl  Pedr, 
ac  Actau  Pedr  yn  perthyn  iddi ;  oblegid  ni  chawn  fod  neb  o  honynt  yn  apelìo 
atynt  fel  awdurdod  mewn  dim. 

in.  Prawf  arall  eto  o  ddîogelwch  cadwedigaeth  y  llyfi^u  hyn  a  geir 
oddiwrth  y  flìiith  o'u  bod  yn  arferol  o  gael  eu  darllen  a'u  hesbonio  yn  gy- 
hoeddus,  fel  ysgrythyrau  sanctaidd,  yn  yr  holl  eglwysi  Cristionogol,  a  hyny 
er  yn  foreu  iawn.  Dy wed  Justìn  Ferthyr,  yr  hwn  oedd  yn  blodeuo  yn 
nechreu  yr  ail  ganrìf,  ei  bod  yn  arferiad  gwneyd  hyn  yn  ei  amser  ef.  Yr 
oedd  hyn  o  fewn  deg  a  thriugaìn  neu  bedwar  ugain  mlynedd  ar  ol  i  rai  o'r 
llyfrau  hyn  gaol  eu  hysgrifenu.  Ceir  yr  un  dystiolaeth  gan  Tertulian  a 
Cyprian,  ac  eruìll  yn  ddiweddarach,  am  yr  arferìad  yn  eu  hamserau 
hwythau.  Ac  nid  y w  yn  annhebygol  nad  oedd  hyn  mewn  arferiad  gyda 
hwynt  mor  foreu  a  dyddiau  yr  apostolion.  Mae  Paul  yn  son  am  ddarUen 
yr  epistolau  yn  yr  eglwysi,  fel  peth  arferedig  {Col.  iv.  16). 

IV.  Gwnaed  cyfleîthiadau  o'r  Uyfrau  hyn  hefyd  i  ieithoedd  eraiU  yn 
dra  boreu.  Er  fotl  yr  iaith  Boeg,  yn  yr  hon  yr  ysgrifenwyd  hwynt,  jm 
adnabyddus  gyfírecUnol  trwy  agos  bob  parth  o'r  ymherodraeth  Hufeinig, 
pan  oedd  yr  apostoUon  yn  ysgrifenu,  nid  hir  y  bu  cyn  i  Gristionogaeth 
ymledanu  i  wledydd  Ue  nad  oedd  y  werin  yn  gyfíredinol  yn  gydnabyddus 
â  hi,  nac  âg  un  iaith  araU  heblaw  eu  hìaith  frodorol  eu  hunain.  Tra  yr 
ydoedd  y  ddawn  o  lefaru  â  thafodau  yn  aros,  nid  oedd  yr  anhawsder  i 
wneuthur  yr  efengyl  ;vn  adnabyddus  i  bob  cenedl  yn  cael  ei  deimlo  yn 
gymaint.  Ond  pan  baUodd  y  ddawn  ryfedd  hbno,  daeth  anghenrheid- 
rwydd  am  gyfìeithiadau  o'r  ysgrythyrau  i  iaith  y  bobl  Ue  bynag  yr  elai 
Cristionogaeth.     Ac  mor  beU  ag  y  gelUr  casglu  oddiwrth  natur  yr  amgylch- 


CADW£DIGAKTH    YR    YSGRYTHYRAU.  361 

iadau,  ymddengys  yn  dra  thebygol  i  gyfieithiadau  gael  eu  gwneyd  yn 
fuan  iawn  ar  ol  marwolaeth  yr  apostolion,  os  nad  oeddid  wedi  dechreu 
cyn  hyny.  Nid  y w  yn  debygol  y  cawsaî  y  Cristionogion  llîosog  yn  Syrìa, 
Mesopotamia,  a  pharthau  yr  Idal,  fod  yn  hir  heb  gael  cyfieìthiad  o'r  llyfrau 
rhyfedd  hyn,  fel  y  gallent  ddarllen  am  fawrion  weithredoedd  Duw  yn  eu 
hiaith  gysefin  eu  hunain.  Gwyddom  i  sicrwydd  fod  cyfieithiad  Lhulin- 
aidd  o  honynt  gwedi  bod  gymaint  mewn  arferiad  cyn  dechreu  y  bummed 
ganrif,  fel  ag  i  lygru  mor  beU  ag  i  gymhell  Jerome  i  wneuthur  cyfieithiad 
newydd  o  honynt.  Er  nad  oes  diin  ar  gael  yn  bresennol  o'r  hen  gyf- 
ieitluad  hwnw,  oddieithr  rhyw  ddarnau  ammheûus,  y  mae  profion  eglur  o'i 
fod  yn  cynnwys  yr  un  Uyfrau  ag  a  roddwyd  i  mewn  gan  tferome  yn  yr  un 
newydd,  yr  hwn  a  elwir  y  Vvlg(xte, 

Ond  bemir  mai  yr  hen  gyfieithiad  Syriaîdd,  a  elwir  y  Peschito,  sydd  yn 
dwyn  y  prawf  cryfaf  i  awduraeth  a  phurdeb  y  llyfrau  a  gynnwysir  ynddo 
o*r  un.  Mae  hwn  yn  meddu  hawl  i  hynafiaeth  uchel  iawn ;  ac  mae  seiliau 
i  famu  mai  efe  ydyw  y  cyfieithiad  cyntaf  oU  a  wnaed  o'r  Testament 
Newydd.  Mae  Michaelis  o'r  fam  fod  Melito,  yr  hwn  a  ysgrifenodd  tua  r 
fliwyddyn  170,  yn  tystiolaethu  fod  cyfieithiad  Syriaidd  o'r  Bibl  yn  bod 
yn  ei  amser  ef .  A  dywed  Jerome  ei  fod  yn  cael  ei  ddarllen  yn  yr  eglwysi 
yn  ei  amser  yntau.  Mae  yr  amgylchiad  o  fod  ail  epistol  Pedr,  trydydd 
epistol  loan,  epistol  Judas,  a'r  Dadguddiad,  y  rhai,  fel  y  nodwyd  o'r  blaen, 
oedd  yn  cael  eu  hammheu  gan  amryw  yn  oeaoedd  boreuaf  yr  eglwys,  yn 
eisieu  ynddo,  yn  myned  ymhell  i  brofì  ei  fod  wedi  cael  ei  wneuthur  yn 
lled  foreu — cyn  penderfynu  yn  unfryd  pa  lyfrau  oedd  i*w  derbyn.  Mae 
yr  amgylchiad  yna,  a'i  ddarUeniadau  hefyd,  y  rhai  nid  ydynt  yn  cyfateb  i'r 
un  dosbarth  penodol  o  ysgrifiyfrau  ag  sydd  ar  gael,  yn  arwain  i'r  pender- 
fyniad,  ddarfod  iddo  gael  ei  wneyd  yn  fiaenorol  i'r  amser  y  dechreuwyd 
beîmiadu  yn  fanwl  mewn  perthynas  i  awduraeth  a  thestun  yr  ysgrythyrau 
sanctaidd.  Mae  y  Cristionogion  Syriaidd  gwedi  bod  yn  dal  trwy  yr  oes- 
oedd,  ddarfod  iddo  gael  ei  wneyd  gan  Thaddeus  yr  apostol.  Ond,  heb 
ganiatäu  y  peth  olaf,  bernir  gan  lawer,  ac  ystyried  pob  peth,  y  g'ellir  yn 
ddigon  rhesymol  ei  briodoH  ì  ddiwedd  y  ganrif  gyntaf.  GeUir  profi  yn 
eglur  ddarfod  iddo  gael  ei  wneyd  o'r  Groeg — ^y  testun  gwreiddiol ;  a  hyny, 
mae'n  bosibl,  cyn  i'r  oU  o  ysgrifeniadau  yr  apostoUon  ddyfod  i  wybydd- 
iaeth  gyfiredinol,  neu,  o  leiaf,  cyn  iddynt  gael  eu  casglu  at  eu  gUydd  yn  un 
neu  ragor  o  gyfrohiu ;  oblegid  dy wedir  nad  oes  diOL  Ihd  nag  o  dri  i  bum 
cant  o  eiriau  Groegaidd  gwedi  eu  rhoddi  i  mewn  ynddo  yn  eu  crynswth. 

V.  Ysgrifenwyd  esboniadau,  mewn  rhyw  fiìirf  neu  gilydd,  ar  wahanol 
ranau  y  Testament  Newydd  hefyd,  yn  y  canrifau  cyntaf ;  yr  hyn  sydd 
yn  brawf  araU  o'r  sylw  a  deUd  iddynt  o'r  dechreu,  ac  feUy  yn  dangos  yr 
anmhosibbwydd  oedd  i  fethiant  gyda  golwg  ar  eu  hawduraeth.  Ysgrîf- 
enwyd  "  Cysondeb  y  Pedair  Efengyl,"  gan  Tatian,  yr  hwn  oedd  yn  blodeuo 
tua'r  flwyddyn  170.  Yn  194,  ysgrifenodd  Clement  o  Alecsandrîa  eglur- 
adau  byrion  ar  amryw  o  lyfrau  yr  Hen  Destament  a'r  Newydd.  Ac  yn 
nechreu  y  drydedd  ganríf,  ysgrifenodd  Origen  esboniadau,  neu  homiUau, 
ar  y  rhan  fwyaf  o  lyfrau  y  Testament  Newydd ;  ac  ar  y  Uyfrau  sydd  yn 
perthyn  iddo  yn  bresennol  yn  unig  yr  ysgrifenodd.  Heb  son  am  lawer  ò 
rai  endU  a  ysgrìfenasant  egluradaeth  ar  y  Uyfrau  hyn,  yn  yr  aU  a'r  dryd- 
edd  ganrif,  yn  y  bedwaredd  ganrif,  ni  gawn  restr  o  bedwar  ar  ddeg  o  wŷr 
dysgedig  a  chyfrifol,  y  rhai  a  dreulìasant  eu  hamser  a'u  Uafur  i  ysgrifenu 


362  CADWBDIOAETH    YB   YSGRYTHYRAU. 

.^hiradaetìiy  newn  rhyw  ffiirf  nea  güydcl,  ar  yr  ysgrythyraii.  Ao  j  m&^ 
luull  ai  ea  gweitìiìaa  eu  hunaìn,  neu  enwau  yr  oll  o  honynt,  gwedi  eu 
trosglwyddo  i  waered  i  nL  1S^vSl  òea  modd  cael  yr  un  prawf  crylaoh  o'r 
bii  a  roddid  ar  y  llyfirau  hyn  gan  y  cyn-Grìstionogîon,  a  chan  y  dynion 
dysgedicaf  yn  eu  plith,  na'r  llaf ur  a  gymerent  i  geîsio  eu  deall  a'u  gwneyd 
yn  ddealladwy  i  eraîll. 

Gwedì  ceìsio  dwyn  ymlaen  fel  yna  rai  o'r  profion  dros  gy wirdeb  awdur- 
aeth  ysgrythyrau  y  Testament  Newydd,  y  mae  yn  aros  eto  mewn  rhan  i'w 
dwyn  ynüa^,  brofion  mwy  uniongyrchol  o'u  bod  wedi  eu  cadw  yn  ddi-* 
Iwgr— 4ieb  dynu  oddiwrthynt,  rhoddi  atynt,  neu  eu  cyôiewìd  mewn  dim  o 
bwys  o'r  hyn  oeddynt  yn  wreiddiol.  Er  fod  y  profion  a  no<lwyd  yn  barod 
o  blaid  y  blaenaf,  yn  myned  ymhell  i  brofi  yr  olaf  hefyd,  eto,  fe  allai  mai 
buddiol  fyddai  çymhwyso  y  riud  hyay  yn  f wy  uniongyrchol  éU},  ynghyd  â 
nodi  rhai  eraill. 

Yn  L  Gellir  profi  cadwraeth  bur  ysgrythyrau  y  Testament  Newydd 
oddiwrth  yr  hyn  a  gynuwysant  yn  bresennoL  Oblegid,  ni  a  gawn  oddiwrtb 
ysgrìfeniadau  yr  awduron  Cristionogol  boreuaf,  mai  yr  un  âBÌthiaily  a'r  un 
athrawiaethau,  oedd  yn  cael  eu  derbyn  yn  gyffiredinol  gan  Gristionogioû 
y  gyntaf,  yr  ail,  a'r  drydedd  ganrif,  ag  a  dderbynir  eto  gan  Gristîonogion 
y  bedwaredd  ganrif  ar  bymtheg,  ar  sâ  tystiolaeth  y  Testament  Newydd* 

n.  Buasai  llygriad  cyfiredinol  o'r  Uyérau  hyn  yn  beth  anmhosibl;  ao 
nid  oes  cymaînt  a'r  awgrymiad  Ueiaf  am  ymgais  wedi  cael  ei  wneyd,  gan 
iföby  at  y  &th  lygriad,  yn  hoU  ddalenau  hanesyddiaeth  €glwysig  na 
chyffiredin.  Nid  oedd  modd  iddynt  gael  eu  Uygru  yn  oes  eu  hawdwyry  ao 
yr  ydoedd  coiuau  o  honynt  gwedi  eu  Uedanu  trwy  yr  hoU  eglwysi  Crist* 
ionogol  braidd  drwy  yr  hoU  fyd  adnabyddus  cyn  eu  marwolaíeth  hwy. 
Cyn  pen  ugain  mlynedd  ar  ol  y  Pentecost  mawr,  yn  Jerusalemy  yr  ydoedd 
^lwysi  gwedi  eu  sefydlu  yn  y  prifddinasoeddy  trwy  hoU  daieithiau  yr 
ymherodraeth  Rufeinig ;  ac  yn  yr  hoU  eglwysi  hyn,  fel  y  profwyd  uchod, 
yr  ydoedd  Ilyfrau  y  Testament  Newydd,  yn  enwedig  yr  Efengylau,  yn 
eael  eu  darllen  yn  eu  haddoliadau  cylŵeddus,  megys  ag  yr  ydoedd  ysgnf-* 
cniadau  Moses  a'r  prophwydi  yn  cael  eu  darUen  yn  synagogau  yr  luddew- 
on^  oyn  a  ohwedi  hyny.  Ao  nid  hyny  yn  unig,  cmd  hefyd  oddiar  y  parch 
a  d^mUd  gan  y  Cristionogìon  tuag  at  ysgrifnüiadau  yr  apostoUon,  mae  yn 
dra  thebygol  eu  bod  yn  meddiant  Uawer  o  deuluoedd  a  phersonau  unigol 
hefyd.  Ac  yn  awr,  cyn  y  geUid  effeithio  unrhy w  gyfhewidiad  cyfi&odinol 
a  phwysig  yn  y  Uyfìmi  hyn  ag  oedd  gwedi  cael  eu  UedaDU  mor  helaeth,  a 
hyny  yn  oes  yr  awdwyr,  yr  ydoedd  yn  rhaid  i'r  hoU  Ghristíonogion  yn 
inhdb  gwlad,  a  phob  eglwys,  gydsynîo  â'u  gflydd  i'w  wneyd.  Ond  mae 
kyna  yn  anmhosibl  i'w  dybio  am  fynyd.  A  phe  buasai  i  ryw  ^lwys,  neu 
ddosbarth  o  Gristionogion,  yn  rhywloy  ymgais  am  ei  wneyd,  yr  oedd  digon 
o  gopîáu  o  honynt  yn  nwylaw  erâiU,  ì'w  cynnorthwyo  i  ganfdd  y  ddicheU, 
a'i  chondemnio.  Ac  yn  y  ganrif  gyntaf,  yr  oedd  Ilawer  yn  fyw  hefyd  ag 
oeddynt  wedi  bod  yn  dystion  o'r  fieithiau  a  grybwyUir  ynddynt>  fel  nad 
pedd  yn  bosibl  ei  wneyd  o  fewn  y  cyfhod  hwnw. 

Cyn  pen  hir  ar  ol  marwolaeth  yr  apostoUon,  darfu  i'r  Cristionogion  a 
ddysgwyd  ganddynt  hwy,  a'u  holynwyr  uniongyrchol,  ymwasgaru  i  bob 
parth  braidd  o'r  byd  adnabyddus,  gan  gario  gyda  hwynt  gopiau  o  ysgrif- 
enìadau  yr  apostoUon ;  odcUwrth  l».  rai  yr  adysgrifenwyd  ac  y  Uîoso>gwyd 
copîau  eraül,  fel  yr  ydoedd  y  Cristionogion  yn  amlhau  a'r  achoa  yn  galw. 


OADWEDIGAETH    \R    YSGRYTHYBAU.  963 

Tiì  fuAiì  iawn  ar  ol  ymadawiad  yr  apostoliony  ni  a  gawn  fr  Gristioiioglon 
^rmwahanu  jn  bleicÖau,  o  ran  eu  bamau  ar  amrywiol  byndau.  Ajo  yn 
wir,  yr  ydoedd  y  lefain  hwn  wedi  dechreu  ymweithio  yn  yr  eglwyai  cyn 
eu  hyinadawiady  fel  y  cawn  awgrymìadau  yn  fynych  yn  eu  he^nstolau  o 
fod  ymbleidìau  yn  eu  plith.  Y  pynciau  dadleugar  hynaf  yn  eu  plith 
oeddynt,  awdurdod  y  sefydliad  luddewig,  dechreuad  pechody  a  natur 
Grist.  Ond  pa  ddadíeuon  bynag  a  gyfodíd  rhwng  y  Cristionogìon  oddi* 
fewn  i'r  eglwys,  a  rhyngddynt  â  hereticiaid  oddiaUan,  at  yr  un  ysgrythyrau 
yr  apeliai  y  naill  blaid  a'r  llall  yn  eu  dadleuon  poéthlyd  ar  bob  pwnc  o 
athrawiaeth.  EeUy  yr  ydoedd  yn  anmhosibl  i'r  un  blaid,  pe  yr  ewyllysiaiÿ 
wneuthur  unrhyw  gyfnewidîad  o  bwys  yn  yr  ysgrythyrau  yr  i^lient 
atynt  fel  awdurdod,  heb  i  hyny  gael  oi  gonfod  gan  y  blaid  wrthwynebol, 
a'i  gyhoeddi  ganddi.  Yr  un  peth  a  ellir  ei  ddyweyd  hefyá  mewn  perth- 
ynaa  i'r  holl  ddadleuon  rhwng  Cristionogion  y  canrifau  cyntaf  a  gelynion 
Crìstionogaeth.  Buasai  Celsus,  Forphyry,  Julian,  ac  erâill  o  elynion  y 
grefydd  hon,  y  rhai  oeddynt  ddynion  craff  a  dysgedig,  yn  sicr  4>  gym^d 
mantais  ar  hyny,  a  dannod  i'r  Crìstionogion,  pe  buasent  yn  euog  o  gyf- 
newìd  eu  hysgrythyrau  at  eu  mympwy  eu  hunaîn.  Mae  yn  beth  tra 
gwybyddus,  i  ymraniad  ddechreu  ymweithio  yn  y  bedwaredd  ganrif, 
rhwng  yr  eglwysi  dwyreiniol  a  gorllewinol,  yr  hwn  a  aeth  rhagddo  ar 
gynnydd  hyd  tua  chanol  y  nawfed  ganrìfy  pryd  yr  ymwahanasant  yn 
ilwyr :  ac  y  maent  yn  parhan  felly  hyd  heddyw.  O  ganlyniad,  pe  buasai 
i'r  eglwys  dd^^yreiniol  gyfnewid  eu  holl  ysgnflyfirau  o'r  ysgrythyrau  ryw- 
bryd,  o  ddechreu  yr  ymraniad  yna  allan,  buasai  yr  ysgríflyfrau  yn  y  gor- 
Uewin  yn  eu  gwrthdystio  heddyw.  Ond  y  ffaith  y  w,  fod  yBgnflyirliu  y 
dwyrain  a'r  gwllewin  yn  cyfateb  mor  berffaith  fel  nad  ydynt  yn  gwahan- 
iaethu  mewn  dim  o  bwys. 

ni.  Prawf  arall  o'u  bod  gwedi  eu  cadw  yn  bur  oddiwrth  unriiyw  lygr- 
îad  o  bwys,  ydyw  cydgordiad  yr  holl  hen  ysgriflyfrau  â'u  gilydd.  Nid 
oes  dim  llai  na  thri  chsmt  a  hanner  o  ysgriflyfrau  o'r  Testament  Newydd 
ar  gael  heddyw,  yr  hyn  sydd  lawer  iawn  mwy  nag  a  geir  o'r  un  awdiir 
eyfiredin,  pa  mor  gymeradwy  bynag  y  byddo.  Mae  yn  wir  nad  yw  y  rhaî 
byn  oU  yn  gyflawn^ — ^y  rhan  fwyaf  o  honynt  a  gynnwysMit  y  pedair  efengyl 
yn  unig,  enill  y  pediur  efengyl,  yr  Actau,  a'r  epistolau,  a  rhai  o  honynt  y 
Dadguddiad.  Maiisat  gwedi  eu  hysgrifenu  mewn  gwahanol  barthau  o'r 
byd,  ac  mewn  gwahanol  ieithoedd.  Nid  yw  yn  hawdd  penderfynu  oedraü 
llawer  o  honynt ;  ond  bemir  yn  Ued  benderfynol  fod  amry w  o  honynt  i'w 
priodolì  i'r  chwedied  ganrif.  Yn  awr,  yr  hyn  sydd  yn  brawf  anwrthwy- 
nebol  t)  burdeb  yr  ysgrythyrau  yn  eu  treigliad  i  Liwr  trwy  yr  oesoedd  hyd 
yma,  ydyw  fòd  yr  hoÛ  ysgrìflyfrau  hyn,  o'r  bymthegfed  ganrìf — ^pryd  ÿ 
dyfeisiwyd  y  gehÿddyd  o  brintìo — ^j^  ol  hyd  at  y  rhai  hynaf  o  honynti 
yn  holloá  gytuno  yn  mhob  peth  o  bwys.  Fe  allai  nas  gallwn  rodcÚ 
anglmifit  mwy  dyddorawl  o'r  cyfatebrwydd  sydd  rhwng  gwahanol  ysgrif- 
lyfrau,  a  chyfieithiadau  o'r  ysgrythyrau,  â'u  gilydd,  na'r  hyn  a  gymerodd  le 
rhwng  Dr.  Buchanan  a  rhai  o'r  Cristîonogion  Syriaidd  yn  India,  ya  1806. 

Yn  y  flwyddyn  hon,  ymwelodd  Buchanan  ft  thua  hanner  cant  o 
eglwysi  Syriaidd,  mewn  rhan  fynyddig  o  India.  Yr  oedd  y  Cristionogion 
hyn  mewn  üe  anghysbell  iawn,  ao  heb  nemawr  o  drafoidiaeth  na  chyfeill* 
garwch  rhyngddynt  a  neb.  Cynnygiodd  ar  anfon  copi  awdurdodedig  o'r 
ysgrythyrau,  yn  yr  iaith  Falayaidd,  i  bob  un  o'u  hegîwysi,  ar  y  telerau  y 


364  CADWEDIGAETH    YR    Y8GRYTHYRAU» 

byddai  ìddynt  hwythau  eu  Uîosogì  a'u  Uedanu  ymhlith  y  bobl.  Cycbyn- 
iasant  yn  dra  diolehgar.  Ac  i  ddangos  iddo  pa  mor  awyddus  oeddynt  i 
gael  y  Bibl  yn  yr  iaith  hòno,  dywedodd  un  henuriad  o'r  enw  Thomas» 
neu  Didymus,  ei  fod  wedi  cyfieithu  efengyl  Matthew  ei  hun  i'r  iaith  hòno, 
er  mantaìs  ei  blant,  a  bod  amryw  o  deuluoedd  eraiU  yn  ei  fenthyca  ganddo, 
ac  yn  ei  hoffi  yn  fiiwr.  "  Ond,"  meddai  yr  hen  offeiriady  "  pa  fodd  y 
gaUwn  ni  wybod  fod  eich  copi  awdurdodedig  chwi  o'r  ysgrythyrau  yn 
gyfieithiad  cywir  o'n  Bibl  ni  ?  Nis  gaUwn  ni  wahaniaethu  oddiwrth  hwnw 
— ^gwir  lyfr  Duw  ydyw,  heb  ddim  Uygriad — ^y  Uyîr  a  arferid  gan  y  Crist- 
ionogion  gynt  yn  Antioch.  Nis  gwyddom  ni  pa  gyficithiad  sydd  genych 
chyri  yn  y  gorUewìn ;  ond  gwir  Fibl  Antioch  yw  yr  un  sydd  gwedi  bod 
genym  ni,  yn  mynyddoedd  Malabar,  er's  pedwar  cant  ar  ddeg  o  flyneddau, 
neu  fwy.  Ond,  pa  fodd,"  meddai  yr  hen  ofieiriad  eüwaith,  "  y  cawn  ni 
wybod  a  ydyw  eich  Bibl  chwi  yr  un  peth  ag  ef  ?*'  "  Mae  genyf  fi  yma," 
meddai  Dr.  Buchanan,  "Fibl  Syriaidd  gorUewinol,  yr  hwn  y  geUwch  chwi 
ei  ddarUen  eich  hunan ;  ac  y  mae  genyf  Fibl  Seisnig,  yr  hwn  a  gyfieithaf 
î  chwi.  Bydded  i  ry w  gyfì*an  o'r  ysgrythyr,  a  ddewiser  ar  antur,  gael  ei 
chymharu  yn  fanwl.  GeUwch  chwi  gymharu  yr  hoU  Fibl  wrth  eich  pleser 
eto."  "  Troisant  ddalenau  fy  Mibl  gyda  syndod,"  meddai  y  Dr. — "  nid  oedd- 
ynt  erioed  gwedi  gweled  copi  printiedig  o'r  Bibl  Syriaidd  o'r  blaen. 
Cynnygiasant  ar  fod  y  drydedd  bennod  o  Matthew  i  gael  ei  chymharu  yn 
feimiadol,  bob  yn  air,  yn  yr  un  Syriaidd  dwyreiniol,  yr  un  Syriaidd  gor- 
Uewinol,  ac  yn  yr  un  Seisnig.  Nodwyd  aUan  y  bennod  hòno,  ar  gaìs 
Didymus,  yr  hwn  oedd  â'i  ^fieithiad  Malayaidd  ei  hun  yn  ei  law  ar  y 
pryd.  Eisteddasant  i  lawr  i'r  ymchwüiad  gyda  difnfwch  mawr.  DeUais 
innau  Destament  Groeg  yn  fy  Uaw,  a  chynnygiais  fod  meddwl  y  copi 
Groeg  i  gael  ei  egluro  yn  gyntaf,  yn  gymaint  ag  mai  yn  yr  iaith  Bo^ 
y  cafodd  y  Testament  Newydd  ei  roddi  ar  y  cyntaf  i'r  byd."  Yn  y  fan 
hon  yr  oeddynt  hwy  am  ddadleu  â  Dr.  Buchanan  ar  deilyngdod  cymhar- 
iaethol  yr  ysgrythyrau  Groeg  a  Syriaidd.  Ond,  gan  nad  oedd  ef  yn 
dewb  dilyn  y  ddadl  hòno  ymheU,  "  cynnygiais,"  meddai,  **  ar  fod  i  Jona 
(yr  hen  offeirîad)  i  ddarUen  eu  cyfieithiad  Syriaidd  hwy  yn  gyntaf,  fel 
safon  â  pha  un  y  cymharem  y  UeUl.  Yna  dechreuasom,  a  buan  yr  aeth- 
om  dros  y  bennod.  Yr  oedd  Jona  gwedi  ei  foddloni  fod  y  Bibl  Seisnig 
yn  gyfieithiad  ffyddlawn  a  chywir.  Ac  mewn  perthynas  i'r  cyfieithìad 
Syriaidd  gorUewinol,  yr  ydoedd  yn  cyfateb,  agos  air  yn  air,  i'r  un  dwy- 
reiniol.     Cyfieithiad  Malayaidd  Didymus  yn  unig  oedd  yn  feius."^ 

"Yr  ydoedd,"  fel  y  dywed  Dr.  Buchanan,  "yn  olygfa  ddyddorawl, 
gweled  yr  hen  Fibl  Seisnig,  yn  cael  ei  ddwyn  ger  bron  brawdlys  o'r  Crist- 
ionogion  dysyml  hyn,  ar  fryniau  Malabar."  Yr  oeddynt  hwy  yn  hòni  eu 
bod  wedi  cael  yr  efengyl  oddiwrth  yr  apostoUon  eu  hunain.  Yr  hyn  sydd 
yn  dra  thebygol  ydyw,  ddarfod  i'w  hysgrythyrau  gael  eu  trosi  i  waered  ar 
wahan  oddiwrth  bob  cyfieithiadau  ac  ysgriflyfrau  eraiU,  o'r  canrifau  cyntaf, 
os  nad  o  ddyddiau  yr  apostoUon.  Yr  ydoedd  y  cyfieithiad  Syriaidd  yn 
hoUol  anadnabyddus  yn  Ëwrop  hyd  y  ddeuddegfed  ganrif.  Ac  eto,  maent 
yn  cytuno  â'r  eiddom  ni  yn  mhob  peth  o  bwys.  Mae  yn  wîr  fod  yn  yr 
hoU  ysgriflyfrau  a  nodwyd  wahanol  ddarUeniadau ;  ond  nid  ydynt  ond 
pethau  Ued  ddibwys,  agos  o]l     O'r  deng  mU  ar  hugain  o  wahanol  ddarUen- 

>  Gwel  "  Buchanan'ê  Memmr,  "  a*i  "  Ohriẅian  Eesearchea.** 


6WEDDILLION   BARDDONOL   DBWI   WYN.  365 

iadau  a  gasglwyd  o  honynty  gan  Dr.  Mîllsy  a'r  can'  mìl  a  hanner  a  geir  yn 
argraíBad  Griesbach,  ni  cheir  eu  bod  jn  ymyraeth  âg  un  pwnc  o  athraw- 
iaeth.  Nid  ydynt  amgen  na  gwahaniaeth  argrafiÿddol  bron  i  gyd,  a  gwall- 
auy  y  rhai  yr  oedd  bron  yn  anmhosibl  iddynt,  er  pob  gofal  a  manylwch,  lai 
na  dîanc  trwy  law  yr  ysgrifenwyr. 

rV.  Y  prawf  olaf  a  nodwn  ar  hyn  ydyw,  y  cytundeb  a  geir  rhwng  yr 
holl  ddyfyniadau  o*r  ysgrythyrau  yn  ngweithiau  awduron  y  tair  canrif 
cyntaf — a  rhai  gwedi  hyny  hefyd— â*r  hyn  ydy w  yr  adranau  hyny  yn  ein 
Biblau  ni.  Yr  ydym  wedi  sylwi  yn  barod  ar  lîosogrwydd  y  dyfyniadau 
hyn  yn  ysgrifemadau  y  canrìfau  cyntaf.  Bemir  na  fyddai  yn  ormod 
dyweyd,  pe  y  cesglid  ynghyd  yr  holl  ysgrifeniadau  hynafaidd  eraill  ag 
sydd  ar  gael  yn  Ewrop  heddyw,  na  byddent  yn  un  crynswth  yn  meddu 
mm  cymharìaeth  i'r  hyn  a  ellid  gasglu  o  ddyfyniadau  yn  unig  a  geir  o'r 
Testament  Newydd  ei  hunan.  Ac  y  mae  y  rhai  hyn  oll,  er  fod  llawer  o 
honynt  gwedi  eu  gwneyd  oddiar  y  cof,  yn  cyfateb  yn  hollol,  o  ran  syl- 
wedd,  i'r  gyfrol  wreiddiol  o  ba  un  eu  cymerwyd. 


GWEDDILLION    BARDDONOL    DEWI    WYN. 

T  OAISTION  TN   MABW. 

Wni,  ffarwel»  frodyr,  ffyddlon  rai,  A*n  caniad  newydd  hynod  ni, 

Sy'n  gweVá  fy  nghystndd  prndd  bôb  rhai,  Fydd  am  fiirwolaeth  GcUfari. 

Odffy  Nhad  daeih  galwad  gu,  ^i  welaf  borth  y  nefawl  bau. 

Im'adaelydaearoldŷ.  I  mi 'n  agored  ;-neb  i'w  gaü, 

Yr  lawn  gorphenol  drwy  wir  fiydd,  A  gorseddfainc  ryfeddol  fewr, 

Yn  elirio  'r  fynwes  enog  aydd ;  A'r  Oen  yn  eiriol  ami  'n  awr. 

Mae  'r  fijn  yn  dawel  ;~hyftyd  yw,  ^i  welaf  fiynian  'r  nefol  fro, 

Hae  rhydd  gydwybod  gyda  Duw  I  ^yfi  a'u  diingaf  ar  fyr  dro ; 

Owan  yn  y  gwythi  ydyw  'r  gwaed,  Lle  clywaf  ber  ganiadau  'r  nef, 

Ac  oeri  trwyddynt  y  mae  *r  traed ;  011  yn  cydseinio  iddo  fif. 

Torwyna  'r  llygaid,  try  yn  Uym,  g       ^f^  gystudd  sydd  dan  ser, 

A'r  anadl  yn  byrhau  heb  rym.  yn  dal  anŵn  deulu  Ner, 

Mi  welaf  mewn  gogoniant  mawr,  Br  hyn  'r  wy'n  chwennych  d'weyd  i  chwi, 

Bngylion  wrth  fy  ngwely  *n  awr ;  Pod  marw  'n  elw  mawr  i  mi. 

Yn  dyagwyl^d  â  hyfryd  hoen.  ji    ^^^^^  ^.nj  gyûwyiau  'n  awr, 

Im  ado  r  babell  lawn  o  boen.  Yggydwir  gan  ddoluriau  ì  lawr ; 

Edrychant,  gwenant,  ama'i  'n  gu,  Ond  anian  dduwiol,  reddfol  ras, 

Tra  hwj*  rhwng  dwylaw  angeu  du ;  Yn  f  enaid  glŷn  drwy  angeu  glaa. 

Ac  yna  'm  dygjint  ger  bron  Duw,  Chwychwi  hebryngwch  fy  nghorff  brau„ 

I  bhth  ysbrydion  o  bob  rhyw,  y^.  beddrod  gwlyb  i  bydru  'n  glau  : 

Yr  angel,  cerub,  seraph,  sant,  Fy  enaid  ä  i  fynwes  Duw, 

I  chwareu  'r  delyn  ar  aur  dant,  I  blith  nefolion  byth  i  fyw, 

PBHÁBGLWTDDIABTHOL  EAD  BAS. — OTFIBITHIAD. 

Pabam  mae  pechod  o  un  rhyw  Paham  er  breintiau  o  bob  rhyw 
Yn  mysg  gwaith  Duw  goruchaf  1  Gadawai  Duw  'r  luddewon. 

Drwy  'r  sanctaidd  ddeddf  i'w  erbyn  ddaeth;  I  gwblhau  'r  gair  am  Grist,  ac  Oh  f 
Paham  yr  aeth  i'r  eithaf  î  Croeahoelio  'u  Brenìn  tirìonl 

1850.]  2  c 


366  OWBDDILLION    BARDDONOL   DBWI   WYN. 

T  genedl  hon  pun  torwyd  hi,  O  ddyfnder  golud  mawr  di  di»i 
A*n  himpio  ni,  genedioedd  ]  Ei  fiiman  a'i  wybodaeth  i 

Owrihodir  nlnnaa  yr  un  wedd  0  mor  anolrheinadwy  yw 
Am  yr  nn  oamwedd  cyhoedd.  Doethineb  Dnw  a'i  arfiieth ! 

Hyn  oll,  fel  gorfoleddai  gras,  Pa  ryw  greadnr  all  neshan 
Lle  'r  ydoedd  teyrnas  pechod ;  At  gamrau  *r  Duw  ofoadwy  T 

Ae  fel  yn  rhagor  yr  amlhfti  Mae  ei  fwriadau  y'n&hob  man 
Ac  y  dysgleirisi  'n  hynod ;  A'i  ffyrdd  yn  andiwiliadwy. 

Sr  maeddn  balchder  pawb  o'r  byd  Pwy  wybn  'rioed  o  ddynol  ryw 

A'u  gyru  *n  nghyd  i  g'wilydd ;  Feddyliau  'r  Duw  goruchel  ] 

Fel  byddai  'r  etholedig  had  Pwy  fu  gynghorwr  Duw  ei  hun 

Dan  iwymau  i  rad  Waredydd^  Cyn  creu  na  dyn  nae  angelt 

Ao  fel  en  hadeiledid  hwy  0  hono  Ef,  a  thrwyddo  Ef, 
Tn  dŷ  Dduw  drwy  flydd  fywiol :  ( Ac  iddo  Ef  y  gweddant) 

Dyrcfaafn  dwyfol  ras  y  Ner,  T  mae  pob  peth ;  byth  iddo  bo 
Pan  ddamnier  yr  hnnanol.  Tr  enw  a'r  gogoniant. 

▲LLmiAD  O'r  L.  BALX.^ 

Gk>BOHT]f TH  enfyn  lor,  o  eirian  oror  nef, 
I  ddeffro  pawb  ryw  ddydd,  galluog  fydd  y  llef ; 
Meib  dynion  yn  mhob  duU,  a  gynnidl  oll  i  gyd  ; 
Tn  feirwon  ac  yn  fyw,  o  bob  rhyw  le  a  byd ; 
Ni  watwor  neb  trwy  'f  nos,  el  hir  ymaros  mwy, 

Daeth,  wele  'r  dydd  ;  ei  danllyd  gledd 

Ni  chwBg  mewn  hedd  yn  hwy. 

Can'B  wele  'r  Bamydd  mawr,  yn  d'od  i  lawr  o'i  ìjs, 
Daw  'r  Unoedd  o  dri  lle  i'r  fiáwdle  hon  ar  frys ; 
Daw  'r  nef  a'n  daear  ni,  ac  uffem  ddifri'  ddwys, 
I  gael  gan  lesu  'n  awr,  eu  bamu  drwy  fiiwr  bwya ; 
Daw  engyl  anwyl  lu,  i  gasglu  'r  Baint  i  gyd, 

A'u  dwyn  i  Salem  dan  ei  sel, 

OBabelẁwrybyd. 

Fy  ngwir  gy&mmod  fyth,  dan  sel  yn  ddilith  sai', 
(Trwy  waŵ  yr  aberth  drnd),  a'r  byd  ganfÌEuldeu  'r  bai, 
A  hwn  gan  ymryddhan,  o'r  rhwymau  yma  rhed, 
8ef  pob  Inddewaidd  ŵr,  pob  Groegwr,  pawb  a  gred. 
"  OoBodwch  yn  dorfeydd,  ar  orseddfeydd  drot  fjth, 

HoU  fabwysiadol  blant  fy  hedd, 

Mewn  rhyfedd  wledd  ddi-lyth." 

Myfi  eu  Duw  a'u  Tad,  a'u  rhad  lachawdwr  hwy, 

Tr  hwn  a'u  dwg  yn  rhydd,  yn  ddoeth  eu  Bamydd  wy', 

Cyhoeddwch  y  fiim  hon,  condemniad  digllon  dwyB^ 

Mae  dial  wedi  d'od,  am  beehod  trwm  ei  bwya ; 

Doa,  gablwr  efts  o'm  gi^ydd,  annedwydd  adyn  noeth ; 

A'r  hen  ragrithiwr  balch  ynghyd, 

Mewn  penyd  i  dftn  poeth. 

Kid  am  na  laddwyd  rhif,  o'r  anifeiliaid  ryw, 
T  mae  'r  ddu  fam,  ddi-feth ;  meddiannaf  bobpeth  byw, 
Llwyr  ofer  a  di-rin,  yw  trin  heb  garìad  rhwydd, 
Aberthau  aml  y  byd,  bob  pryd  i  gyd  i'm  gwydd ; 
Py  eiddo  'r  gwyllt  a'r  gwftr,  sydd  ar  y  ddaear  ddwys, 

T  maes  a'r  goedwig  fiiwr  i  gyd, 

A'r  byd  sydd  fiiwr  ei  bwys. 

Os  bu'm  mewn  newyn  llym,  yn  eeisio  dim  ni'm  eaed ; 

Neu  08  sychedais  i,  a  yfais  wedi  waed  ? 

Ai  'n  foddlawn  y  gwnai  fi,  pan  blygi  lin  o'm  blaen) 

^  Canwyd  hon,  a'r  em jnan  a  anfonwyd,  cyn  bod  Dewi  yn  ngain  mlwydd  o  oed. 


OPN    MARWOLAETH.  367 

Mae  *th  ffng  »'th  diydar  ffol,  gwag  drychiol  im'  fel  draen, 
Dim  tegwch  gwiw  ar  g'oedd,  mewn  gwisgoedd  mwya'n  gwerth, 

Tm  Uygaid,  na  gweuedig  aur, 

Na  *r  meini  dysglaer  merth. 

Abertha  foliant  fyth,  yn  ddilyth  iawn  i  Dduw, 
Tftl  d'  addunedan  'n  deg,  heb  attreg  i'th  lor  byw, 
A  galw  ar  f  enw  *n  fwy,  mewn  gofwy  trwm  neu  gur, 
Owaredaf  pan  f  o  grì,  dy  berson  di  yn  bar. 
Y  neb  a  gerdd  heb  goU,  ty  neddfau  oll  yn  iawn, 

A  wôl  fy  iachawdwriaeth  fawr, 

Oludog  werthíawr  lawn. 

DTFFBTH  OLWYD   (OIFIBITHIA»  o'R  BBISOHBO).* 

Henffych  y  clod&wr  Ddyffryn  Clwyd,  dîareb  wyt  i'r  beirdd ; 

Eu  pôr  awenydd  gwawdrydd  gynt  i  ti  y  gwanynt  geirdd  : 

Prif  chwedl  haneswyr,  rheithwyr  rhwydd,  yw  d*  odidawgrwydd  dî, 

Oogoniant  Prydain  firain  ferth,  fro  brydferth  fawr  ei  bri ; 

Deifr  Clwyd  lliw  'r  glain,  yn  firain  fal  y  griaial  ar  y  gro, 

Ac  ednaint  pér,  eu  cler  wawd  clau,  ar  frigau  llwyni  'r  íro ; 

D'  arfordir,  dy  weirglodd-dir  glaa,  tir  bras  y  nant  a'r  bryn, 

A'th  gysgawd  wŷdd  sy'n  gwneyd  dy  wawr  yn  glodfawr  iawn  y  glyn ; 

Mynyddau  mawrion,  clydion  clau,  uwch  bryniau  gwych  eu  bri, 

Dan  wenn  'n  cyd-olygu  i  lawr,  ar  degwch  dy  wawr  di. 

Mudi^a  pob  dyeithrol  Iwg,  i  d'  olwg  pan  y  dôl, 

Bendigaid  iawn  ar  diriawn  dẃ*  y'th  eilw  pawb  ath  wel : 

Ond  er  cwblhau  d*  ogoniant  gwiw,  deg  unldas,  Duw  ft  gair 

rth  drin  yn  hardd  fel  gardd  i  gyd,  drwy  'i  Ysbiyd  a'i  wir  air. 

Trwy  'r  bywiol  had  mewn  tyfiad  hardd,  y  tardd  y  ffrwythan  ter, 

Cynnyrchion  Eden  geinwen  gu  i'w  gwel'd  o  bottu  *n  ber. 

Un  nefiiwl  ddyfifryn  (gynllun)  gwell,  er  cymhell  euro  cerdd 

Erioed  ni  bu,  lle  nabu  neb,  ar  wyneb  daear  werdd. 


OFN    MARWOLAETH. 

Mae  marwolaeth  yn  destun  perthynol  i  bawb,  ac  yn  un  amserol  ar  hób 
tymmor.  Nid  ydyw  son  am  dano  byth  yn  beth  allan  o  le.  Dyma  bwnc 
sydd  yn  syrthio  tan  ein  sylw  personol ;  ni  a  glywwn  ac  a  welwn  fod  pawb 
yn  meirw.  Cyfoethogion  a  thlodion,  breninoedd  a  gwerinos,  phîlosophydd- 
ion  a  ffyliaid,  cyfiawnion  ac  anghyfiawnion — ^ni  a  wyddom  y  dygir  hwy  oU 
i  farwolaeth,  i'r  tŷ  rhagderfynedig  î  bob  dyn  by w.  Mae  rhai  yn  myned  i'r 
tŷ  hwnw  yn  gynt,  ac  eraill  yn  aros  yn  hwy ;  ond  y  mae  pob  dynsawd  yn 
dyfod  am  lety  yno  yn  y  diwedd.  Gall  yr  awyr  y  byddom  yn  ei  hanadlu, 
yr  ymborth  a  fwytäwn,  y  gorchwylion  a  wneir  genym,  gwynt,  dŵr,  tân, 
dynion,  anìfeîliaid,  a  myrdd  o  wrthddrychau  eraill,  fod  i  ni  yn  weinidogion 
marwolaeth.  Mae  angeu  wedi  derbyn  awdurdodiad  oddiwrtb  orseddfaîno 
Arglwydd  y  Iluoedd ;  ac  fel  swyddog  y  Goruchaf,  gafl  alw  ar  y  creadur  a 

^Kid  oedd  Dewi  ond  "treio  'i  law"  pan  y  canodd  i  DdyflÌTn  Clwyd— dim  ond  ei 
daro  ei  lawr  ar  ryw  "  glwt  o  bapyr,"  a'i  adael  am  byth,  heb  fwriadu  i  neb  ei  weled, 
Pa  fardd  mewn  oedran  gwr  a  ddyry  gystal  cynghanedd  heddyw  ?  Y  mac  *r  y«grifen- 
ydd  mor  hoff  o'r  demyn  lleiaf,  ag  y w  'r  cybydd  am  yr  aur,  neu'r  hynafiaetfaydd  am 
^«Uillion  Pompeiia  Niniíe.— K.O. 

2  c  2 


368  OFN  MARWOLAETU. 

fyno  iV  heljMO  i  afaeljd  jn  y  traeddwr.  Mae  y  ddedfryd  i  farw  wedi 
poaio  ar  ei  berson,  ac  ntd  oes  wybod  pa  fynyd  y  daw  y  dîenyddwr  i  ym- 
aflyd  ynddo.  "  Gosodwyd  i  ddynion  ferw  unwaith ;"  ac  nid  yw  yr  oll 
droaodd  gyda  h^ma,  eithr  ein  cychwyniad  ydyw  i  fuchedd  anghyfhewidiol 
o  wynfyd  neu  o  wae.  "Ac  wedi  hyny  bod  bam."  Gan  mai  fel  hyna  y 
mae  yr  achos  yn  sefyll  rhyngom  a  marwolaeth^  nid  rhyfedd  ydyw  fod  oét 
marwolaeth  yn  beth  tra  phrîodol  i  ni,  yn  enwedìg  ar  amserau,  ac  iddo 
wneuthur  i  ni  deimlo  yn  anghysurus  lawer  pryd.  Ceisiwn  yn  awr 
obhain  achosion  ac  ansoddau  yr  ofn  hwn,  a  chyfeirio  at  feddyginiaeth  ar  eì 
gyfer. 

Ghdlwn  edrych  ar  ofn  marwolaethy  yn  gyntaf,  fel  y  mae  yn  deindad 
nafüriol,  cysylltiedig  ft  dynoliaeth  yn  gyŵedinol.  Yn  yr  ystyr  hwn, 
mae  yn  beth  diniwed  a  difeius.  Tybygem  nî  fod  ofh  marwol^th  mor 
natunol  i  ddynojiyw  ag  ydyw  newyn,  syched,  blinder,  a  chwsg.  Un  o'r 
egwyddorion  a  blanwyd  ddyfîiaf  yn  ein  natur,  yw  carìad  at  fywyd; 
ac  y  mae  yr  egwyddor  hon  yn  rhwym  o*n  gwneuthur  yn  wrthwyncbol  i 
íarwohieth,  dan  ba  ffurf  bynag  y  byddo*  Yn  wir,  y  mae  ar  gr^iduriaid 
afresymoly  o'r  cawrfil  mawr  hyd  yr  abwydyn  bach,  ofn  marw :  ymdrechant 
yn  fawr  am  fywyd,  gochelant  ddynesìad  angeu,  a  threngant  o'u  hanfodd. 
Mae  ofh  marw  ynddynt  hwy  yn  rhyw  dueddisid  dall ;  nid  oes  ganddynt 
fodd  i  feddwl  dim  am  angeu :  ond  mewn  dyn,  maee  yn  gysylltiol  â  bani  a 
rheswm,  ac  yn  cael  ei  gynnyddu  a'i  gryfhau  gan  sylw,  ystyrìaeth,  a  chyd- 
wybod.  Yr  oedd  y  dadguddiad  a  roes  Duw  o  athrawiaethau  a  dyled- 
swyddau  crefydd  i  ddyn  mewn  diniweidrwydd,  yn  cyfeirio  at  yr  egwyddor 
hon  fel  oefhogiad  iddo.  "  O  bren  gwybodaeth  da  a  ârwg,  na  fwyta  o  hono ; 
oblegid  yn  y  dydd  y  bwytëi  o  hono,  gan  farw  y  byddi  farw."  Yr  oedd 
ofh  marw,  gan  hyny,  wedì  ei  osod  yn  natur  Adda  ac  Efa  yn  Mharadwys ; 
canyB  ni  buasai  y  geiriau  hyn  yn  fygythiad  iddynt,  oni  buasai  eu  bod  yn 
edrych  ar  farwohieth  yn  beth  anhyfryd,  drwg,  a  brawychus.  Ac  yn  mhob 
goruohwyliaeth  ofynol  ar  grefydd,  gelwir  am  ufudd-dod  iewyllysDuw  oddiar 
yr  un  egwyddor.  "  Ghdw  yr  wyf  yn  dyst  i'th  erbyn  heddyw  y  nefoedd  a'r 
ddaear,  meddMoseswrthlsrael,  ''roddiohonof o'thflaen  di  einioesacangeu." 
*♦  Paham  y  byddwch  feirw  ?"  oedd  apeliad  y  prophwydi  at  genedl  wrthnysig. 
Ao  y  mae  y  teimlad  hwn  o  ofn  marwolaeth  yn  dilyn  pobl  dduwiol  megys 
eraiÛ ;  ms  gallant  hwy  garu  angeu  fel  angeu.  Dyma  fel  y  dywed  Paul  am 
dano  ei  hun  a'i  frodyr  sanctaidd :  '<  Ninnau  hefyd,  y  rhai  ŷm  yn  y  babell  hon 
ydym  ynocheneidio  yn  Uwythog ;"  sef  ocheneidio  tan  Iwythaueu  trallodau  am 
ddiogàwoh  a  gogoniant  y  tŷ  tragy wyddol  yn  y  nefoedd.  "  Yn  yr  hyn," 
sef  vn  yr  hyn  ooheneidiau  am  yr  orphwysfa  nefol,  "nid  ydym  yn  chwen- 
nyoh  ein  dyosg  ond  eîn  harwisgo."    Nid  ydym  yn  caru  dyosg  y  wisg 

Srfibroli  eithr  dewisem  yn  hytrach  gael  ein  harwisgo ;  ni  a  ddewisem  gael 
rddwiag  g(^goniant  dros  ein  gwisg  ddaearol,  yn  hytrach  na  thynu  hon 
ymaiih,  Ao  os  dyna  deimlad  hen  gristionogîon  ysbrydoledig  a  chewri 
mewn  orefydd,  nid  rhyfedd  fod  cristionogion  cyffiredin  yr  oesoedd  yn 
teìmlo  yn  gyffelyb. 

Mae  gan  ymŵrferíad  Uëol  ddylanwad  mawr  amom.  Wedi  hir  arfer  â 
rhywle,  bydd  yn  chwith  genym  ymadael  oddiyno.  £r  mai  anîaldir  Uwm 
yw  y  ddaear  i  r  enaìd  a  gafodd  olwg  trwy  flydd  ar  wlad  well,  eto  rhaid 
eyhdàet  iod  rhai  Uanei^au  hyfryd  i'w  cael  ami.  Oes,  y  mae  yma  rai 
palmwydd  a  flynnonan  dyfroedd  sydd  yn  peri  i'r  pererin  nefol  hoffi  gwer- 


OFN   MARWOLAETH.  369 

syllu  wrthynt.     Mae  yma  drugareddau  gwerthfawr,  ao  ordinhadau  daionus, 
a  chyfeillion  tirion,  a  Uawer  peth  difyr,  y  bydd  jm  chwith  iawn  i'r  corff  eu 
gadael  am  annedd  oer  y  bedd.     Ac  y  mae  meddwl  am  loesau  y  dattodiad, 
am  y  cyfeillion  a*r  perthynasau  wylofîis  o  gwmpas  y  gwely,  am  y  dyhëu 
am  anadl,  y  chwys  oer,  y  fiarwel  diweddaf  â'r  byd  hwn,  yr  anadUad  olaf, 
y  oorff  g^elw  difywyd  yn  ei  arch,  a'r  enaid  noeth  yn  myd  oíhadwy  yr 
ysbrydion — ^mae  meddwl  am  y  pethau  hyn  yn  ystyriaeth  flin  i'n  natur  ni, 
îe,  er  iddi  fod  yn  feddiannol  ar  ras  y  by  wyd.     Cyhyd  ag  y  bydd  angeu  yn 
angeu,  mae  yn  rhwym  o  fod  yn  elyn  natur ;  ao  nid  y w  gras  yn  dysgu  ì  neb 
deimlo  yn  annaturiol.     Gellir  cyâelybu  y  teimlad  hwn  i'r  eiddo  gwnûg  yn 
Nghyniru,  yr  hon  y  mae  ei  phriod  wedi  myned  dros  y  môr  i'r  America,  ao  yn 
anfon  adref  ei  fod  yn  gwneuthur  yn  dda  yno,  ac  wedi  parotöi  trigfa  cysurus 
i'w  deulu,  a  bod  amo  yn  awr  eìsieu  iddi  hi  a'r  plant-ddyfod  yno  i  fyw  ato. 
Mae  awydd  y  wraig  yn  fawr  am  fyned  at  ei  phriod ;  ond  y  mae  meddwl 
am  Fôr  mawr  y  Werydd,  sydd  i'w  groesi,  yn  peri  ìasau  o  íhtwychdod  iddi. 
lë,  er  i'w  phriod  ddyfod  i'w  chyrchu,  nid  all  ei  gymdeithas  ef  ẅneyd  iddi 
garu  y  fordaith  fel  y  cyíryw.     Ond  nid  yw  hyny  yn  perì  iddi  ammheu 
dim  am  ei  chariad  at  ei  gwr,  nao  am  eisdymuniad  calonog  i  fyw  yn  arosol 
gydâg  ef.     Felly  am  y  cristion  ;  mae  ^wylyd  ei  enaìd  wedi  meddiannu 
paradwys  Duw,  a  pharotöi  lle  iddo  ef  yno ;  ac  y  mae  yr  lesu  yn  ewyllysio 
gweled  ei  hoU  gyfeülion  yn  cyfranogi  o'i  ddedwyddwch  ef.     "  Y  Tad,  y 
rhai  a  roddaist  i  mi,  yr  wyf  yn  ewyllysio  lle  yr  wyf  fi  fod  o  honynt  hwythau 
hefyd  gyda  myfi,  fel  y  gwelont  fy  ngogoniant."     Ai  nid  yw  ciEÜon  y  cred- 
adyn  yn  dychlamu  wrth  y  fath  newydd  da  ?     Onid  oes  rhy w  gyfirôad  o'i 
fewn  yn  dy wedyd,  "  Af  fel  y  gweìwyí  Ef !     Tyred,  fy  Anwylyd,  a  chymer 
fi  atat  dy  hun !"     Ond,  eto,  mae  yma  ryw  gilio  draw  wrth  feddwl  am  y 
fordaith,  er  mai  i  ogoniant  y  mae  ei  lestr  yn  rhwym.     Mae  cofio  am  yr  hen 
I(»rddonen  yn  peri  llesmaîr  i'w  natur,  er  mai  at  ei  gyfaill  goreu  y  bydd  ei 
dŵr  yn  ei  arwain.     Wele,  gristion,  paid  a'th  guro  dy  hun  âg  amnüieuon 
o  herwydd  hyn.     Nid  y w  anhoJOTder  o  £ärwolaeth  fel  marwolaeth  yn  un 
prawf  o  ddifiÿg  gras. 

Ond  er  nad  yw  gras  yn  dirymu  natur,  y  mae  er  hyny  i  ly wyddu  natur. 
Dylai  y  teimlad  ymostwng  i  reolaeth  fíydd,  nes  y  byddo  yr  ofn  marw  fel 
marw  yn  cael  ei  orchfygu  gan  hiraeth  am  nefoedd  tuhwnt  i  farw.  Dysger 
ni  gan  hyny  i  rodio  wrth%dd,  ac  nid  wrth  olwg. 

Edrychwn,  yn  ail,  ar  ofn  marwolaeth  fel  teimlad  euog,  cysylltiedig  â 
chyflwr  annuwiol.  Ac  y  mae  yr  ofh  euog  yma  yn  llawer  mwy  brawychus 
ac  annyoddefol  na'r  ofn  naturiol.  Fel  drwgweithredwr  yn  ofni  cael  ei 
ddal  i'w  brofi  am  ei  fywyd,  felly  y  mae  y  pechadur  yn  ofni  angeu ;  mae  yn 
gweled  "  uffem  yn  canlyn  gydâg  ef."  Dyma  sydd  yn  fynych  yn  melltenu 
o  flaen  llygaid  y  dyn  annuwiol,  nes  diflasu  eì  hoU  lawenydd.  Fe  allai  ei 
fod  ef  yn  aml  yn  edrych  fel  y  dyn  llawenaf  yn  y  byd ;  ond  piun  mynyd  o 
feddwl  difrìfol  am  angeu  a  bam  sydd  yn  ddigon  i  beri  iddo,  megys  Bel- 
sassar  yn  nghanol  ei  wledd,  newid  ei  liw,  a  churo  ei  linîau  ynghyd.  Nîs 
gall  yr  annychweledìg  fod  yn  dawel  heb  gadw  angeu  draw  o'i  feddwl ;  ac 
felly  mae  â'i  holl  egni  yn  ei  rwystro  rhag  dyfod  i  mewn,  neu  yn  ei  gil- 
gwthio  ymaith  ar  ol  dyfod.  Yr  oedd  Catherine,  ymherodres  Rwsia,  yn 
gwahardd  i  ghiddedigaethau  basio  yr  heol  oedd  yn  agos  i'w  phalas,  rhag 
pruddglwyfo  ei  meddwl ;  ac  yr  oedd  un  o  hen  freninoedd  Ffndnc  yn  gor- 
chymyn  na  chiybwyllid  byth  am  farwolaeth  yn  ei  glyw  ef .     Ah !  rhaìd 


370  OPN   MARWOltàBTH. 

mai  tawelwcb  tlawd  yw  hwnw  oa  aUo  fod  i  mewn  yn  y  meddwl  heb  i 
angeu  fod  allan  o'r  meddwl.  Bydded  i  ni  ^u  y  meddwl  hwnw  a  aU  gyn- 
nwys  marwolaeth  a  thangnefedd  o'i  fewn  ar  unwaith.  Dyma  yr  oíh  drwg 
sydd  yn  aflonyddu  y  rhagrìthiwr  yn  nhŷ  Dduw.  Yn  nghanoleihoUgref- 
ydd  ymddangosiaduBy  a'i  hunan-foddhâd,  mae  meddwl  am  farw  yn  ei  wneyd 
yu  wir  drueaus  *^  er  elwa  o  hono/'  obl^d  y  mae  yn  gweled  y  bydd  raid 
iddo  yno  ymddango»  ger  bron  Duw  y  peth  ydyw.  O  Arglwydd,  caffer 
puredd  ynom  ger  dy  fron  di ! 

Os  yw  yr  o£q  hwn  mor  diwerwaphoenus  pan  yr  edryehir  arangeu  o  hirbeOy 
beth  ydy w  pan  fyddo  angeu  ei  hunan  yn  ymafiyd  yn  y  pechadur  î  Edrych- 
wch  i  wely  angeu  pechadur  wedi  ei  ddeffiro.  Pan  ddeallo  ei  fod  yn  marw,  O ! 
yr  arswyd  a'r  dychrynfeydd  sydd  yn  syrthio  amo !  Mae  yn  ei  weled  ei  hunan 
yn  myned  i  ŵydd  Duw  yn  anmharody  nes  mae  ei  galon  yn  darfod  o'i'fewn. 
Hwyrach  yr  ymdreoh  ef  eto  am  ryw  obaith  breulyd,  fel  dyn  ar  foddi  yn 
crafangu  am  hesg  neu  welltiaob  neu  ry wbeth  a  fyddo  o  fewn  ei  gyrhaedd. 
O,  m^d  efe,  gall  y  meddyg  fethu,  er  fod  ei  wedd  a'i  ymddygiad  yn  dy- 
wedyd  ei  fod  yn  edrych  ar  fy  achos  yn  ddiobaith ;  mae  ceraint  yn  dueddol 
i  fyned  yn  f wy  dychrynedig  nag  y  mae  rhaid  iddynt ;  ac  yr  wyf  lawer 
gwell  heddyw  na  doe ;  fel  hyn,  mi  a  ddeuaf  i  fyny  eto,  ao  a  fucheddaf  yn 
edifeiriol  mwyach.  Ond  y  mae  marwolaeth  yn  ennill  arno ;  a  dyma  ef  o'r 
diwedd  yn  cael  ei  hesg  yn  dipiau :  mae  ei  hoU  obaith  yn  cywilyddio  ac  yn 
paUu.  Mae  yn  ei  weled  ei  hun  yn  myned  i  dragywyddoldeb,  tra  mae  ei 
gydwybod  ar  y  pryd  yn  dywedyd  wrtho  nad  oes  dim  heddwch  rhyngddo 
a  Duw,  dim  undeb  rhyngddo  a  Christ,  ac  y  bydd  ef  yn  ddiaros  beUach 
wedi  syrthio  i  ddwylaw  Bamwr  pawb  heb  Gyŵyngwr !  Pwy  aU  ddarlunio 
teimladau  y  cyfry  w  un  yn  y  fath  amgylchiad  ?  Clywsom  am  rai,  wedi  by w 
yn  rhyfygus  ac  anghrediniol,  yn  dolefain  yn  awr  marwolaeth,  Ow,  ow !  y 
gair  tragy wyddoldeb  sy'n  cnoi  fy  nghalon !  O !  mi  a  roddwn  fydoedd  am 
fynyd  o  amser  !  O !  f  enaid  yn  myned  i  ŵydd  Duw  wedi  ceUwair  â'i  dru- 
garedd !  O !  na  allai  fy  nghc^rff  tlawd  fy w,  neu  O !  na  chai  fy  enaid  euog 
farw !  Ah  !  yr  oedd  yno  ry w  ing  anfesurol  pan  y  gwisgid  ef  â'r  fath  ym- 
adroddion  torcalonus.  Na  ato  Duw  i  ni  wybod  yn  brofíadol  pa  beth 
ydy  w ! 

Ood  yr  ydym  yn  cydnabod  nad  yw  pawb  sydd  mewn  cyflwr  annuwiol 
yn  cael  eu  bUno  gymaint  gan  yr  ofn  hwn.  Mae  anwybodaeth,  anystyriaeth, 
anghrediniaeth,  a  rhyfyg,  yn  cadw  Uaweroedd  yn  hoUol  ddiofal,  fel  dyn 
daU  yn  rhodio  yn  dàìgyi^o  ar  ymyl  y  dorlan  ddofn,.heb  wybod  dim  am  ei 
berygl.  Mae  Uuoedd  aneirif  yn  ein  gwlad  wedi  eu  sûo  i  gysgu  yn  drwm 
gan  ysgydwadau  chwant  y  cnawd,  ohwant  y  Uygad,  neu  falchder  y  bywyd ; 
ac  y  mae  cwsg  yn  cymeryd  ymaith  ofb,  er  nad  yw  yn  rhoddi  diîín  diogel- 
wch.  Gwelwyd  rhai  yn  y  cwsg  hwn  yn  meirw  yn  esmẁyth,  gan  freudd- 
wydio  am  y  nefoedd,  nes  yr  oeddynt  yn  uffern  yn  agor  eu  Uygaid.  Eithr 
mae  y  Uîaws  o  wrandawyr  y  gair  yn  rhy  brofladol  o  flinder  ofîi  marwol- 
aeth.  Dyma  sydd,  fel  rhyw  bryf  gwenwynig  o'u  mewn,  yn  cnoi  eu  hys- 
brydoedd  ar  amserau,  nes  na  bo  iddynt  ddyddanwch  oddiwrth  dim  daearol. 
Dymunem  wasgu  ar  y  cyfry w,  na  bo  iddynt  geisio  Uadd  y  pryf  eu  hunain, 
ond  d^rfod  at  lesu,  yr  hwn  a  ddichon  yn  gwbl  iachâu.  Gall  Ysbryd  Duw 
weithio  ar  yr  ofn  euog  yma,  i  gynhyrfu  pechadur  i  ymofyn  am  gyfiawnder 
Adda  yr  aU.  Pe  gofynid  i  lawer  sant  enwog,  pa  fodd  y  dechreuwyd  y 
gwaith  da  ynddo,  fe  atebai  mai  ofn  marw  yn  annuwiol  oedd  y  peth  cyntaf 


OFN    MÀBWOLASTH.  371 

a  effeithiodd  yn  ddìfirifol  arno.  Dylem  ddioloh  ám  bob  eyŵttad  a^n  gyro 
adref  o'r  wlad  bell.  Pwy  bynag  a  fynai  gael  ei  waredu  rhag  yr  oíh  marw 
sydd  yn  deimlad  o  arswyd  oosbedigaeth,  fibed  at  Fab  Duw.  ^'  Y  sawl  a 
wrandawo  amaf  fi/'  medd  y  Gwaredwr,  "  a  gaiff  aros  yn  ddiogel,  ac  a  gaifí 
onyddwch  oddiwrth  oûi  drwg."  Gwrandäwn  ar  lesu,  ac  niagawn  hedd* 
wch  â  Duw  y  fam. 

Cymerwn  olwg  ar  ofa  marwolaeth,  yn  drydydd,  fel  teimlad  llwfrhaol  sydd 
yn  gysylltiedîg  ft  gwendid  fiíydd  mewn  duwiolion.  Nid  yw  dynion  duwiol  yn 
teimlo  yr  un  fath  bob  amser ;  maent  weithiau  y  n  gadam  yn  y  ffyádf  ac  weithiau 
yn  cael  eu  llethu  gan  ofn  a  dychryn.  Tr  un  gŵr  ag  a  glywyd  yn  gwaeddi  yu 
siriol  pan  wedi  ei  amgylchynu  gan  elynion, "  Nid  ofnaf  beth  a  wnä  dyn  i  mi," 
ac  jn  canu  yn  llawen  mewn  rhagolwg  ar  angeu,  ^  lë,  pe  rhodiwn  ar  hyd  glyn 
cysgod  angeu,  nîd  ofhwn  niwed,"  a  glywyd  wedi  hyny  yn  dywedyd  mewn 
trallod,  pan  yr  oedd  ei  fab  ei  hun  wedi  codi  yn  annaturiol  a  chreulawn  yn 
ei  erbyUy  '<  Ofn  angeu  a  syrthiodd  amaf."  Ac  y  mae  iddo  hiwer  brawd  a 
chwaer  yn  y  dyddìau  hyn,  y  rhai,  er  eu  bod  mewn  cyflwr  diogel  yn  eu 
perthynas  â  gorsedd  Duw,  ydynt  yn  aml  yn  llewygu  wrth  feddwl  am  farw. 
Mae  yr  hwn  sydd  yn  ddîegwan  o  flydd,  yr  un  sydd  yn  gorfoleddu  yn  Nuw 
ei  iachawdwriaeth,  yn  gallu  edrych  ar  angeu  gyda  mwy  o  hiraeth  nag  o 
o&.  Ond  nid  feUy  yr  hwn  sydd  o  ychydig  ^dd.  Mae  ef  yn  aros  gyda 
gradd  rhy  isel  o  dduwioldeb ;  mae  yn  dysgwyl  am  nefoedd  mewn^yd 
araü,  ond  heb  sugno  îddo  ei  hun  y  nefoedd  sydd  i'w  chael  yn  y  byd  hwn ; 
ac  felly  mae  yn  fynych  yn  myned  dan  gaethiwed  drwy  ofn  marwoketh. 
Yr  ydym,  gan  hyny,  am  ymddyddan  yn  rhydd  â'r  gweiniaid  yn  Sîon,  i 
edrych  a  aUwn  ni  ddyweyd  rhy  w  eîrîau  wrthynt  a  fyddo  yn  foddion  i'w 
calonogi  erbyn  yr  elont  i  rodio  glyn  cysgod  angeu. 

Tyred,  gristion  diflygiol,  ymysgwyd  o'th  Iwfrdra ;  cyfod  i  ymaflyd  yn 
enw  dy  Dduw,  fel  y  gallot  ddywedyd,  nid  yn  unig,  Nid  ofnaf  beth  a 
wnel  cnawd  i  mi ;  ond,  Nid  oâiaf  beth  a  wnel  angeu  i  mi.  Mae  y  gras 
sydd  yn  Nghrîst  lesu  yn  goleuo  hoU  dywyUwch  angeu,  fel  na  raid  i  ti 
frawychu  wrth  nesu  ato. 

Ai  ofn  sydd  amat  rhag  poenau  marwolaeth,  rhag  y  loesion  a'r  pangfeydd 
sydd  yn  aml  ynglŷn  â'r  amgylchiad?  Hwyrach  y  cei  di  waeddi  yn 
ngwyneb  marwolaeth  fel  Uawer  cristion  o  dy  flaen,  Beth  ?  ai  dyma  angeu  t 
ai  dyma  angeu  !  nid  ydy w  agos  mor  boenus  ag  y  dychymygais  y  byddai ; 
yr  oeiìd  ei  ofîi  yn  Uawer  mwy  dychrynUyd  nag  ef  ei  hunan.  Neu,  os  bydd 
ei  boenau  yn  Uymion,.  nis  gallant  fod  yn  hirfaith ;  ac  y  mae  y  baradwys  draw 
yn  werth  myned  iddi  pe  byddai  raid  dyoddef  marwolaeth  ddengwaith  i'w 
ehyrhaeddyd.  Ac  y  mae  dy  Dad  nefol  wedi  addaw  mai  "  megys  dy  ddydd- 
iau  y  bydd  dy  nerth."  Felly  y  mae  am  ddyddiau  dy  fywyd,  ac  felly  y  bydd 
am  ddydd  dy  farwolae^h.  Nid  oes  amat  eisieu  ond  gras  i  fyw  mewn  bywyd ; 
eeî  ras  î  forw  pan  ddelo  marw.  Rhodio  y  tir  yr  wyt  yr  awrhon ;  bydd 
yn  ddìgon  buan  i  ti  weled  y  cwch  pan  ddelot  at  yr  afon.  Trefìi  Duw  yw 
cyfranu  "  gras  yn  gymhorth  cyfamserol." 

A  wyt  ti  yn  ofhi  y  mynediad  i  mewn  i  fyd  dyeithr,  anhysbys,  ac  anwel- 
edig?  Cofla  fod  Uawer  iawn  o'th  hen  gyfeiUion  yno  eisoes ;  dy  hen  gym- 
deithion  mewn  çystuddiau  ac  mewn  iiddoHadau;  maent  oddiar  fryniau 
Caersalem  yn  dysgwyl  am  danat  tithau,  ac  yn  ddîammhau  hwy  a  roddant  i 
tî  groesawìad  cyníies  pan  ddelot  i'w  mysg.  lë,  mae  Brenin  y  gogon- 
iant  wedi  parotOi  trigfan  yn  benodol  i  ti  yno,  ac  efe  a  enfyn  ei  angeUon 


373  OFN    MARWOIJLSTH* 

f th  gyrchu ;  ac  wedi  myBed  i  fewn  i' r  wlad  ddedwjdd,  ti  a  fyddì  mor  gar- 
trefol  yno  jn  ebrwydd  fel  yr  addefi  yn  riiwydd  na  boosi  ti  moed  gartref 
o  ran  dy  enaid  nes  dyfod  yno. 

Ai  oin,  chwiihdod  yr  ymadawiad  sydd  amat  ?  Ni  wnai  ond  gadael  y 
gwaeth  i  fwynhau  y  gwelL  Os  rhaid  i  tí  adad  ychydig  o  gyfeillìon  daearol 
anmherfiaith,  ti  a  gei  yn  eu  lle  loned  nefoedd  o  gyfeillion  perffidth.  Os 
rhaid  yw  i  tí  ymadael  â'r  addoldai  a'r  ordinhadao,  Ue  y  cefaìst  ynddynt  lawer 
o  fudd  a  hy^dwch,  tí  a  f wynhei  yr  Arglwydd  Dduw  HoDalluog  a  r  Oen 
yn  deml  dragywyddol  i  ti.  Os  rhaid  i  tí  adad  dy  hen  Fîbl  ar  ol»  yr  hwn 
sydd  yn  awr  yn  felusach  i'th  ysbryd  na  mel  i'th  safii,  tí  a  gei  y  çy&n  a 
addewiif  ynddo,  ac  a  weli  y  cyfiin  a  ddesgiîfir  ynddo.  Ac  fe  fydd  hyny 
yn  ennSl  mawr.  Tn  lle  y  map,  tí  a  gei  yr  etífeddiaeth  ei  hunan ;  yn  Ue  y 
darlun,  tí  a  gei  weled  dy  Anwylyd  fd  y  mae ;  yn  Ue  y  Uusem,  tí  a  gei 
oleuni  yr  hauL  Ac  ni  fachluda  dy  haul  mwyach,  o  herwyddyr  Arglwydd 
fydd  i  tí  yn  oleuni  tragýwyddoly  a  dyddiau  dy  alar  a  ddaîfyddant. 

Ai  pryder  sydd  amat  ynghylch  dy  deulu  ar  dy  ol?  ai  ofii  y  byddant 
hwy  mewn  tmUod  ac  eisieu  wedi  i  tí  orphwyao  oddiwrth  dy  hifur? 
Owybydd  fod  pob  rhyddid  ac  annogaeth  i  tí  drosglwyddo  y  gofiil  am 
danynt  i  Dad  yr  amddifaid  a  Bamwr  y  gweddwon.  Mae  y  Duwdod  hoU- 
gyfoeihog  yn  addaw  myned  yn  waicheidwad  ac  ymddìrìedolwr  iddynt. 
Angora  ar  y  gair  hwnw,  **  Gtâd  dy  amddifaid  ;*'  gfid  hwy  i  mi,  medd  Duw, 
'^  a  mi  a'u  ôidwaf  hwynt  yn  fyw^  ac  ymddìrìeded  dy  weddwon  ynof  fi." 

Ai  dy  gael  dy  hun  yr  wyt  wedì  myned  i  sefyUfa  adfeiUed^  o  ran  dy 
grefydd,  wedi  myned  yn  ormod  i  ysbryd  y  byd,  ac  i  fyw  yn  rhy  beU  oddi- 
wrth  dy  Arglwydd,  ac  feUy  yn  oûii  yn  gyfiawn  i  Dduw  guddio  ei  wyneb 
oddiwrthyt  yn  angeu,  a'th  adael  i  ymdaraw  dan  dy  ddwyhtw  wiih  y 
mynyddoedd  tywyU?  Mae  yn  ddîos  fod  Uawer  plentyn  i  Dduw  wedi 
cyfarfod  âg  angeu  yn  y  çyfìryw  agwedd :  er  ei  fod  yn  marw  yn  gadwedig, 
nid  oedd  yn  marw  yn  gysurus,  a  hyny,  fe  alUd,  am  ryw  anwiredd  a  wyddai 
efe.  Ond  mae  y  nos  heb  dy  orddiwes  di  eto ;  rhêd  at  y  dragareddfa  cyn 
iddi  fyned  yn  hwyr.  Bydded  genyt  ffyáá  yn  Nuw;  "o  herwydd  y  mae 
trugaredd  gyda  yr  Arglwydd,  ac  aml  ymwiu^  gydfig  ef."  Myn  derfynu 
y  çyfiîf,  mewn  edifeirwch  a  maddeuant,  cyn  i'r  swyddog  dy  ddal.  Os 
wyt  wedi  halogi  dy  wisg  wrth  orwedd  yn  mysg  y  crochanau,  a  myned  yn 
firycheulyd  yn  y  byd,  dos  yn  ddioed  at  £ÿnnon  y  dyfix)edd  byw.  Nac 
anghofia  yr  hen  eiriau  bend^aid, '' A  gwaed  lesu  Grist  ei  Fab  £f  sydd  yn 
ein  ghinhau  ni  oddiwrtii  bob  pechod."  Cafied  angeu  di  wrth  y  f^rnnon 
hon,  ac  ni  chywìlyddi  pan  y  delo. 

Neu  ynte,  ai  ammheuaeth  am  dy  gyflwr  a'th  fiiter  rhyngot  a  Duw  sy'n 
peri  i  ti  ofhi  ?  ai  petruso  yr  wyt  rhag  ofii  nud  himp  heb  olew,  ac  adeiìad 
heb  sylfaen  sydd  genyt,  ac  y  derfydd  am  dy  grefydd  yn  nghyfyng  ddydd 
marwoLieth  ?  Os  feUy,  pa  fodd  yr  wyt  yn  ^iUu  aros  yn  yr  ammheuaeth 
yna  ?  Mae  iachawdwriaeth  dy  enaid,  dy  gadwedìgaeth  am  dragywydd- 
oldeb,  yn  achos  rhy  fawr  i  ti  eistedd  yn  esmwyth  tra  yn  ansicr  yn  ú 
gylch  ?  Cerdda  rhagot ;  mae  tir  gweU  i'w  gael.  Ac  hyd  nes  y  delot  i 
oleuni  am  dy  fiiter,  îe,  tuag  at  iddi  ddyfod  yn  oleuni  ar  unwaith  amat,  y 
cynghor  goreu  a  fedrwn  ni  ei  roddi  yn  fyr,  ydyw, — ^Tafl  dy  hunan  bob 
dydd  a  nos  ar  drugaredd  Duw  yn  Nghrist,  ac  ymarfer  dy  hun  i  gadw 
çy4wybod  ddirwystr  tuag  at  Dduw  a  dynion  yn  wûstadol.  Bho  dy  hunan, 
íà  yr  wyt,  yn  feunyddiol  iddo  £^  yr  hwn  a  osododd  Duw  yn  lawn ;  ac 


OFN    MARWOLABTH.  373 

felly  ti  a  fyddì  yn  ddiogel  am  dragywyddoldeb.  A  gwybydd :  os  wyt  yn 
cael  hyfrydwch  calon  yn  moddion  grasy  ac  ëangiad  ysbryd,  weithiauy  mewn 
^weddi  ddirgel,  dyna  i  ti  anmaid  fod  a  fyno  Duw  â  thi  fel  un  o'i  rai 
anwyl.  Os  oes  rhy wbeth  a  fynit  ti  â  graa  Duw  yn  awr,  y  mae  a  fyno 
yntauy  mewn  tosturiaethau,  â'th  enaid  di  byth.  Dilyn  di  yr  Arglwydd  o 
galon  onest,  ac  ni  thry  efe  mohonot  dros  y  drws  yn  y  diwedd.  Gwraîg 
dduwiol  a  ddywedai  ar  ei  gwely  angeu,  *'  Mae  ofn  bod  yn  ol  yn  fy  mlino 
ar  amserau  yn  awr  yn  fwy  nag  y  bu  erioed ;  ond  mi  fyddaf  yn  dywedyd 
wrthyf  fy  hun,  ac  wrth  ddiafol,  Wel,  mae  ystafelloedd  fy  nhŷ,  ao  mae 
oonglau  yr  ardd  yn  dystion  i  mi  roddi  fy  hun  ganwaith  i'r  Gwaredwr,  ac 
ni  chly  waìs  sôn  erioed  iddo  wrthod  neb  felly  yn  y  diwedd.  Do  yn  wir, 
mi  fum  ar  fy  ngliniau  yn  rhoi  fy  h\man  iddo  lawer  gwaith  ar  hyd  fy  oes 
grefyddol,  ac  nid  oes  genyf  yn  awr  wrth  farw  ond  anturìo  ar  ei  air,  *  Yr 
hwn  a  ddêl  ataf  fi,  nis  bwriaf  ef  allan  ddim.' "  Ai  ni  wna  yr  un  gair  y  tro 
i  tithau,  ein  cyfaiU  ofnog  ?  O,  gwna :  rho  dy  obaith  i  fachu  wrth  air  yr 
lesu,  ac  fe  fydd  i  ti  yn  ddiogel  ac  yn  sicr  yn  ymchwydd  yr  lorddonen. 
Uefwn  am  i  Lân  Tsbryd  yr  addewid  faeddu  ein  hanglurediniaeth  ac 
ychwanegu  ein  fiydd. 

GaUasem  nodi  achosion  eraill  i'r  ofh  marwolaeth ;  ond  oddiar  ba  achos- 
ion  bynag  y  mae  yn  codi  mewn  eneidiau  uniawn,  mae  yn  amlwg  y  byddai 
yr  ymarferìad  by wiog  o  flydd  yn  feddyginiaeth  yn  mhob  achos.  Y  gyfiîn- 
ach  am  effeithioìdeb  gwir  fiydd,  ydyw,  ei  bod  hi  yn  ehedeg  o  bob  man  at 
Gyfryngwr  y  Testament  Newydd ;  yn  mhob  ystorm,  mae%dd  yn  eistedd 
dají  gysgod  Craig  yr  oesoedd.  Nid  y w  flydd  byth  yn  edrych  ar  farwol- 
aeth  heb  edrych  hefyd  ar  yr  Adgyfocäad  a'r  By wyd  ;  mae  hi  yn  troi  oddi- 
wrth  angeu  at  yr  Hwn  a  aeth  yn  angeu  i  angeu,  ac  yn  edrych  trwy  fedd 
ar  y  Gŵr  a  aeth  yn  dranc  i'r  bedd.  Yr  oedd  cariad  lesu  at  ei  eglwys  yn 
gryfach  nag  angeu ;  gwynebodd  ar  angeu  yn  ei  holl  rym  melldithiol  er 
mwyn  teulu  y  Sydd,  ao  a'i  gwnaeth  yn  ddigolyn  iddynt,  ac  fe  berarogl- 
odd  bridd  y  bedd  â'i  gorff  sanctaidd  ei  hun.  Bu  ef  farw  mewn  ing  er 
mwyn  i  ni  gael  marw  mewn  tangnefedd.  ^'  Gan  fod  y  plant  yn  gyfran- 
ogion  o  gig  a  gwaed,  yntau  hefyd  yr  un  modd  a  fu  gyfranog  o'r  un  pethau; 
f el  trwy  farwolaeth  y  dinystriai  ef  yr  hwn  oedd  â  nerth  marwolaeth  gan- 
ddo ;  ac  y  gwaredai  hwynt,  y  rhai  trwy  ofa  marwolaeth  oeddynt  dros  eu 
holl  fywyd  dan  gaethiwed."  Trwy  aberth  mawr  y  groes,  mae  angeu  wedi 
dyfod  yn  un  o'r  pethau  sydd  ar  lawr  yn  nodrefneb  (ûwmtory)  eiddo  y 
fíyddloniaid.  ^'  Ai  y  byd,  ai  bywyd,  ai  angeu — mae  pob  peth  yn  eiddoch 
chwi."  Golwg  hyfryd  ar  angeu  yw  ed^ch  amo  yn  llaw  ^  lesu  yn 
gweini  i'r  saint.  Mae  ei  oâi  yn  diflanu  yn  yr  olwg  hon.  Cawn  hanes  fod 
y  dysgyblion,  pan  yr  oedd  eu  Harglwydd  yn  dyfod  atynt  gan  rodio  ar  y 
môr,  yn  gwaeddi,  mewn  ofh,  Drychiolaeth  ydy w ;  ysbryd  sydd  yna !  Ond 
dywedodd  yr  lesu  yn  ddiattreg,  "Myfi  yw,  nac  ofhwch."  Gall  crìstîon 
weled  angeu  yn  nesu  ato  fel  rhyw  ddrychiolaeth  digon  arswydus;  ond 
clustymwrandawed  yn  astud,  ac  efe  a  glyw  yr  lesu  yn  dywedyd,  Nac  ofiia; 
myfi  sydd  yn  dyfod  trwy  angeu  i'th  gymeryd  ataf  fy  hun.  Caiff  yna 
gefnu  am  byth  ar  bechod  a  phoen,  a  bod  yn  wastadol  gyda  yr  Ai^lwydd. 

Mae  yr  ystyrìaethau  a  nodwyd  yn  dangos  yn  eglur  werthfawrogrwydd 
fiydd  fywiol  yn  Nghrìst,  a'r  dymunoldeb  i'r  ffydd  hòno  fod  mewn  gweith- 
rediad  çynnyddol.  Dau  beth  sydd  yn  eisieu  ar  bechadur  tuag  at  farw 
mewn  tangnefedd ;  ei  berson  mewn  undeb  &  Mab  Duw,  a'i  ysbryd  mewn 


374  iSRABIi  YN   8INAI. 

oymundeb  fig  ef.  Anwyl  ddarllenydd,  dy  weddi  ddydd  a  nos  a  fyddo, 
•<  Ao  y*m  cair  ynddo  Ef !"  Mae  marwolaeth  yn  ymyl ;  yr  wyt  yn  byw  ar 
gyffinìau  tragywyddoldeb ;  dim  ond  methu  anadlu,  a  dyna  dTwedi  syrihio 
yno ;  yr  ydwy  t  mor  agos  i  wlad  yr  ysbrydion,  ÍPel  y  mae  yn  bosibl  i  ti 
dirio  i  mewn  iddi  cyn  yr  awr  nesaf.  Ao  a  fedri  di  fyw  yn  dawel  heb 
gymmod  âg  Arglwydd  y  wlad  hono  ?  Yn  mhob  man,  a  chyda  phob  peth, 
y  mae  angeu  o  flaen  dy  wyneb.  Cefaist  dy  eni  i  farw ;  tyfaìst  i  fyny  i 
farw ;  yr  wyt  yn  teithio,  yn  gweithio,  yn  bwyta  ac  yfed,  i'th  gario  ymlaea 
i  farw ;  yr  wyt  yn  defiro  bob  bore  i  farw.  Ac  fe  fydd  marw  i  ti  yn  godiad 
neu  yn  gwymp  digyffelyb,  yn  elw  neu  yn  golled  annhraethadwy.  Ystyria 
dy  ddiwedd,  a  dos  at  Grist  am  ddigonoLrwydd  i'w  gyfarfod.  "Marw-yn 
yr  Aiglwydd  "  sydd  beth  i'w  ddymuno,  ac  nid  i'w  ofni. 

"  Pan  fo  dyfroedd  oer  marwolaeth 
O  fy  amg^lch  yn  crynöi, 


Pwy  a  ddeil  fy  mhen  i  fyny  î 
Pwy  a  wna  i'm  ho' 
j  Neb  ond  lesn ! 


I  Pwy  a  wna  i'm  hofnau  flbi  ? 

Neb  ond  lesn ! 
Gwenaf  yno  yn  ei  law." 


ISRAEL    YN    SINAI. 

Draw  ymhell  yn  y  dwyrain,  yn  hen  wlad  Arabia, 
Mewn  hynod  fôr-ynys  cawn  hyfryd  olygfa 
Ar  gadwen  ardderchog  o  enwog  fynyddau, 
I'r  uchel  wybrenydd  yn  estyn  eu  penau : 
£u  creigiau  aruthrol,  a'u  herchyll  doriadau, 
A  barant  o'u  hamgylch  ddystawrwydd  fel  angau ! 
Mor  anial  a  noethion  a  gwylit  yr  edrychant ! 
Gwylltfílod  a  llysiau  o'u  penau  a  giliant ! 
Eu  golwg,  er  hyny,  sydd  hynod  fawreddus ; 
Cynhyrfant  holl  enaid  y  doeth  a'r  deallus — 
Y  rhai'n  ydynt  Horeb  y  sanctaîdd  oraclau, 
A'r  penaf  o  honynt  y w  hen  fynydd  Sinai. 
Wel  tyred,  fy  awen,  rhedwn  i'w  penau, 
I  weled  eithafion  eu  maith  ryfeddodau ; 
Gwel  acw,  o'n  blaenau,  y  Môr  Coch  yn  lluchio 
Ei  dònau  mynyddol,  fel  meddwyn  yn  siglo : 
Gwel  draw  PÛiahiroth,  a'r  enwog  Baalsephon, 
Yn  sefyll  fel  cawri  yn  derfyn  i'r  eigion ; 
Gwel  hefyd  anialwch  ac  anghyfannedd-dra, 
Fel  cefhfor  ëangfaith,  cydrhyngddynt  ag  yma. 
Draw,  ha !  pa  beth  welaf  yn  nghẃr  y  mynyddoedd, 
*Mewn  eithaf  anialdir  ?     Byddìnoedd !  byddinoedd ! 
A'u  dirfawT  rifedi  y  dyfíryn  orchuddiant ; 
Mor  gadam  a  gwrol,  a  hardd,  y  corychant ! 
Edrychant  yn  ëofn  fel  byddin  fawreddog, 
A  threfnus  wersyUant  yn  lluoedd  banerog. 


ISBABL  YN   8INAI.  376 

Pwy  ydynt?  b'le  daethant?  0 !  fyddîn  fawr  hynod  ! 

Eu  rhyfedd  helyntion  ddymunwn  gael  gwybod ; 

Dystawrwydd !  dystawrwydd !  draw  clywaf  daranau ! 

Mellt  hefyd  a  welaf  o  gylch  mynydd  Sinai ! 

Ust,  wele !  mae  cwmwl  a  niwl  yn  ymdaenu 

Cydrhyngom  â*r  fyddin,'a  mwg  yn  dyrchafu ! 

O  erchyll  daranau ! — ^y  maent  yn  dynesu ! 

Mae  Sinai  yn  fflamio !  mae'r  ddaear  yn  crynu ! 

Taranau !  taranau !  O  drystfawr  daranau ! 

Mae'r  ddaear  yn  danllwyth !  ac  anian  yn  ddrylliau ! 

0  ryfedd  ystorom !  gan  arswyd  'r  wy'n  crynu ; 

Mae'r  byd  yn  diweddu ! — 'R  wyf  fínnau  'n  llewygu ! 

****** 

Canfyddwn,  'n  ol  defi^o,  ry w  hyfryd  dawelwch, 
A'r  lluoedd  yn  gorphwys  mewn  mawr  ddiogelwch, 
Ac  wrth  ind  edrych  yn  fanwl  o'm  deutu, 
Canfyddwn  ryw  genad  nefolaidd  yn  nesu ; 
Edrychai  mor  dirion,  anturiais  lefaru, 
Gan  ofyn  yn  wylaidd,  "  Pwy  draw  sy'n  gwersyllu  ?" 
Atebai  yn  hynaws,  "  Wel,  gwrando'u  helyntion ; 

Y  fyddm  fiiwr  acw  ynt  bobl  hynodion. 

Y  cadam  Jehofah  sydd  wedi  eu  hethol 

1  fod  iddo  ei  hunan  yn  bobl  neillduol. 

O  ganol  dyddymdi:a  â'i  air  Ef  a'u  galwodd ; 
Pan  oeddynt  yn  weiniaid  ei  Liw  Ef  a'u  noddodd. 
0  Ganaan  y  newyn  i  Aipht  y  llawnderau 
Efe  a'u  harweiniodd,  er  pob  anbawsderau. 
Pan  fynai  yr  Aiphtiaid  yn  dost  eu  gorthrymu 
Fe  fynai  Duw  Israel  dracheíh  eu  gwaredu ; 
A'i  law  fe  darawodd  yr  Aiphtiaid  gormesol 
Am  iddynt  orthrymu  plant  Israel,  ei  bobol ; 
Do,  taflodd  yr  Aiphtiaid  i  ganol  yr  eigion, 
Ond  trwyddo  arweiniodd  ei  etholedigion : 
A  dygodd  hwy  yma,  er  llid  eu  gelynion, 
Er  pob  anhawsderau,  er  myrdd  o  beryglon. 
Nid  oes  iddynt  frenîn  ond  Duw  yn  teymasu, 
A'i  fiyddlawn  was  Moses  sydd  dano'n  lly wyddu. 

Y  dyddiau  diweddaf,  eu  Brenin  a  addawai 
Boi  deddfau  breninol  i  Moses  ar  Sinai : 
Cyn  iddo  ef  ddisgyn  y  mynydd  a  fygai, 
Gan  arswyd  y  Duwdod  fel  aethnen  y  crynai. 
Ond  pan  y  disgynodd  y  mwg  aeth  yn  fflamìau ! 
Dirgrynodd  y  ddaear  gan  feUt  a  tharanau. 

Er  maint  yr  ystorom  aeth  Moses  i'r  mynydd, 

Gŵn  hollol  hyderu  ar  allu  'r  Penllywydd. 

0  ganol  tywyllwch  Jehofa  gyhoeddodd 

Ei  ddeddfau  mor  uchel — ^pob  calon  ddychrynodd : 

Nid  gwragedd  a  phlantos  yn  unig  a  oéient, 

Ond  glewìon  wroniaid  gan  arswyd  a  grynent. 

Er  byny  ca'dd  Israel  ar  Sinai  di^orau 


376  MR.   JOHNBB,   STB  THOMA8   PHILLIPS» 

Mwy  gwerthfiiwr  na  Chaiuiaii — godidog  iawn  ddeddfau ; 

Y  deddfau  a  ddygant  iV  gafìiel  ddedwyddwch, 

Y  deddfau  a  hyrddant  o*u  bhien  y  tywyllweh ; 

Y  deddfsiu  a  broûmt  yn  fendith  i  ddynion ; 

Y  deddfau  rhagoraf  at  bob  rhyw  aclrâfiion ; 

Y  deddfau  a  ddalìant  ymchwâiad  an%ddiwr ; 

Y  deddíau  a  broûmt  mai  Duw  oedd  eu  rhoddwr." 
Ar  hyny,  yn  sydyn,  y  genad  a  giliodd, 

A  mi  i  íýfyrio  fy  hunan  a  adawodd. 

Dechreuab  ryfeddu,  do,  aefais  mewn  syndod, 

Pan  glywab/od  Sinai  yn  crtedd  Ìr  Duwdod  ! 

Ar  ol  i  ddychymyg  Iwyr  golli  ei  gallu, 

Mewn  meddìant  o'm  rheswm  dechreuais  lefaru ; — 

'<  Mor  hawddgar  dy  bebyll,  O  Israel  odidog ! 

A  fiafrau  Jehofa  yr  wy t  yn  gyfoethog : 

Dy  nerth,  dy  gademidy  a'th  harddwch  yw'th  Frenin ; 

Pa  fipenin  cyffelyb  sy'n  llywydd  un  fyddin  ? 

O  Frenin  mawreddus !  pob  calon  a  grynai 

Pan  ddaeth  i  gyhoeddi  ei  gyfraîth  ar  Sinaî. 

Os  felly  'r  arswydai  'r  fath  gedym  galonau 

Pan  roddes  ar  fynydd  gyhoedcüad  o'i  ddeddfau, 

Pa  beth  fydd  yr  arswyd,  O  beth  fydd  yr  ofiiau, 

Pan  ddelo  i  gosbi  o  herwydd  troseddau  ? 

Gan  wneuthur  y  cwmwl  yn  gerbyd  a  gorsedd 

Fe  fynai  i'w  gyl&aith  gael  perffaith  anrhydedd. 

Pan  ddelo  'r  dydd  hwnw,  gan  wìr  wres  angerddol 

Ymdodda  'r  defnyddiau.     A'r  chwalfa  ddinystriol 

A  bair  i  oer  ddychryn  ymledu  drwy  'r  bydoedd ! 

Llwyr  losgir  y  ddacâu* !  ysgydwir  y  nefoedd !" 


MR.    JOHNES.    SYR    THOMAS    PHILLIPS,    A'R 
"QUARTERLY    REVIEW." 

Un  o  brìf  elfenau  llwyddiant  pob  cenedl  mewn  ystyr  anianyddol  neu 
fasnachol,  gwladol  neu  grefyddol,  yw  fod  cymdeithas  a  thrafhidaeth  rwydd 
rhwng  y  genedl  hòno  a  chenedloedd  eraill.  Y  mae  pob  peth  yn  llygru 
wrth  ei  gau  a'i  gadw  ar  ei  ben  ei  hun.  Anfantais  fawr  i  ddosbarth  o 
ddynion  yw  treiüio  eu  hoes  yn  anwybodus  am  arferion  a  syniadau  pawb 
ond  yr  eìddynt  hwy  eu  hunain.  Nis  gellir  bamu  un  gwrthddrych  yn 
gywir  heb  edrych  amo  o  wahanol  sefyllfaoedd,  a  chymharu  y  gwahanol 
olygiadau  â'u  gilydd.  Y  di%g  o  hyn  yw  un  achos  o'r  holl  rag&mau 
cyfyng,  unochrog,  sydd  yn  Nghymru  yn  y  dyddiau  presennol.  Ond  os 
yw  dynohyw  yn  y  cyfryw  amgylchiadau  yn  analluog  i  wybod  dim  yn 
iawn,  y  maent  ar  yr  un  pryd  yn  dueddol  i  feddwl  eu  bod  yn  gwybod  y 
cwbl.     Y  mae  eu  hunanoldeb  bob  amser  yn  cyfateb  i'w  hanwybodaeth. 


a'b  "qüarterly  rbview."  377 

Y  mae  hyn  îV  weled  yn  feunyddiol  yn  mysg  y  Cymry  wrth  sylwi  ar  eu 
cyhoeddiadau  cyfhodol^  ac  ar  eu  hymddyddanion  persono].  Credo  Uawer 
o  honynt  ydyw,  mai  Cymru  yw  y  wlad  enwocaf  ar  wyneb  y  ddaear,  mai  y 
blaid  y  maent  hwy  mewn  cysylltiad  â  hi  y w  y  bobl  enwocaf  yn  Nghymru, 
ac  nud  hwy  eu  hunain  yw  y  dynion  enwocaf  sydd  yn  perthyn  i'r  blaid 
hòno.  Dyma  swm  a  sylwedd  eu  cyffes  fiydd,  pa  un  a  fydd  y  gyffes  hòno 
yn  argrafiedig  ai  peidio.  £r  eu  bod  hwy  a'u  plaid  fe  allai  mor  fychain, 
fel  nas  gellìr  eu  canfod  ychydig  filltiroedd  o  bellder  heb  gymhorth  ysbîen- 
ddrych,  eto  dyma  eu  byd  bach  hwynt,  ac  nid  ydynt  erioed  wedi  dychym- 
ygu  nad  y w  y  mynyddoedd  o'u  hamgylch  yn  cyffwrdd  â'r  fiurfafen,  ac  yn 
terfynu  y  greadigaeth. 

Ond  beblaw  fod  y  dyeithrwch  hwn  i  bob  golygiadau  gwahanol  oddiwrth 
yr  eiddom  ein  hunain  yn  meithrîn  rhagfam  a  hunanoldeb,  y  mae  cynnefino 
â  hen  arferìon  yn  peri  ein  bod  yn  anmharod  i  weled  ein  gwaeleddau  ein 
hunain,  er  eu  bod  yn  amlwg  i  bobl  eraill,  ac  er  y  buasent  yn  amlwg  i 
ninnau  oni  b'ai  ein  bod  wedi  byw  o  hyd  yn  eu  canoL  Y  mae  arferiad  yn 
myned  mewn  amser  yn  drech  na  natur  ei  hun.  "  Yr  aderyn  a  facer  yn 
uffem,"  meddai  yr  hen  öymry,  "  yn  uffem  y  myn  drigaw."  Darllenasom 
yn  ddìweddar  am  ddyn  oedd  yn  arfer  gweithio  mewn  ffoshousef  ei  fod  wedi 
ei  alw  ry w  ddiwmod  i  drwsio  y  bibell  oedd  yn  trosglwyddo  y  gcu  yn 
maelfa  yr  apothecari.  Aeth  y  teulu  at  eu  boreufwyd,  gan  ei  adael  ef  yno 
gyda'i  orchwyl.  Ond  yn  fiian,  dyma  ryw  arogl  tra  anhyfryd  yn  treid£o  i 
bob  congl  o'r  tŷ.  Bhedodd  yr  apothecari  i  chwilio  beth  oedd  yr  achos ; 
dy  wedodd  g^  y  gcu  wrtho  yn  bur  ddigynhwrf  am  beidio  dychrynu  mewn 
un  modd,  nad  oedd  dim  perygl ;  ond  fod  arogl  y  cyfferîau  yn  annyodd- 
efol  iddo  ef,  a'i  fod  wedi  goUwng  allan  ychydig  o'r  yo*  i  buro  yr  awyr.  Y 
mae  lle  î  ofhi  fod  rhai  o'r  Cymry  yn  rhy  debyg.  Dywedwch  a  fynoch  yn 
erbyn  arferion  llygredig  y  genedl,  neu  yn  erbyn  gwaeleddau  y  blaid  hòno 
y  maent  hwy  yn  perthyn  iddi,  gwrandawant  y  cwbl  gyda  gwên  anghred- 
iniol,  os  nad  gyda  digder  bygythiol.  Dyma  yr  arferion  a  welsant  hwy  er 
yn  blant.  -Yn  eu  canol  y  maent  wedi  by w,  ac  yn  eu  canol  y  maent  yn 
dewis  marw. 

Nid  oes  neb  yn  teimlo  mwy  o  anwyldeb  at  Gymm  na  ni  ein  hunain. 
Cymm  y w  gwlad  ein  hynafiaid ;  ac  yn  ei  llwch  hi  y  dymunem  fod  ein 
llwch  ninnau  yn  gorphwys  hyd  foreu  yr  adgyfodiad.  Gwerthfawrocach 
yn  em  golwg  yw  creigìau  llwydion  Cymm  na  pherlau  yr  India.  Ond  nid 
trwy  wenieithio  iddi  yr  ydym  yn  hoffi  dangos  ein  cariad  tuag  ati.  Yr 
ydym  yn  cam  cymaint  ami  nes  ymfoddloni  i  oddef  gwg,  a  chael  ein  cjrf- 
rif  yn  el^mion,  os  bydd  raid,  am  ddy wedyd  y  gwir ;  gan  hydera  ein  bod 
yn  gwneuthur  hyny,  nid  mewn  ysbryd  trahäus,  ond  gyda  gostyngeidd- 
rwydd  a  chydymdeimlad.  A'r  gwir  ydy  w,  er  mor  anghysurus  ei  adrodd, 
nad  yw  Cymra,  o'i  chymham  â  gwledydd  eraill,  yn  sefyU  mor  uchel  ag  y 
myn  rhai  i  ni  grodu  ei  bod.  Bu  ein  tadau  yn  Uafums  ac  yn  dra  llwydd- 
iannus  yn  eu  tymmor :  ond  ni  ddylid  meddwl  eu  bod  hwy  wedi  gwneyd  y 
cwbl.  Gwaîth  mawr  a  rhyfeddol  a  gyflawnwyd  trwyddynt ;  ond  er  cy- 
maint  a  wnawd,  y  mae  Uawer  yn  aros  eto  heb  ei  wneuthur.  Nid  rhaid  i 
neb  fod  yn  segur  o  eisieu  Ue  i  weithio.  Er  fod  ein  haddoldai  yn  U'iosog, 
a'r  pregethu  yn  rymus,  y  mae  Uawer  o  arferion  anghrefyddol  ac  anfoesol 
yn  fiynu  yn  ein  pUth.  Mewn  rhai  ystyriaethau — cofier  nad  ydym  yn 
dywedyd  yn  mAoò  ystyr,  na  thebyg — ond  mewn  rhai  ystyriaethau,  y  mae 


378  MR.    JOiINES»    STR   THOMA8    PHILLIPS, 

yn  rhaid  addef  fod  y  Cymry  wedi  'r  cwbl  yn  is  na  ehenedloedd  erailL 
Er  eu  bod  yn  rhagorì  mewn  moesoldeb  cyffi^dinoly  y  mae  gaaddynt  ryw 
ÿchydig  o  arferìon  gwael,  y  rhai  ni  oddefìd  yn  mysg  y  Saeson,  na'r  Tsgot- 
iai^  nac  hyd  yn  nod  yn  mysg  y  Gwyddelod :  ac  oni  b'ai  ein  bod  wedi 
çynnefino  â  hwynt»  nis  gallasem  feddwl  am  danynt  heb  deimlad  dwys ;  ac 
ids  gallasem  orphwys  nes  eu  hysgubo  ymaith  yn  hoUol  o'r  tír.  Cawn  enwì 
rhai  o  honynt,  fel  profion  o  wirìonedd  yr  hyn  a  ddy wedwyd.  Yn  gyntaf, 
A  oes  rhyw  genedl  arall  yn  dangos  cymaint  o  ddirmyg  ar  addolìad 
cyhoeddus  ?  Fe  medrai  y  Cymro  düÉíflu  ei  hun  allan  o  hono  ei  hun  am  un 
Sabboth,  ac  edrych  gyda  theìmladau  Seisnigaidd  ar  ei  gydwladwyr  yn  eu 
haddoliadau,  byddaì  yn  fuan  wedi  ei  orlenwi  â  syndod.  Byddai  yn 
naturìol  iddo  feddwl  ei  fod  wedi  disgyn  i  ganol  pobl  anwareiddiedig. 
Ond  heb  son  am  y  Saeson  coethedig,  edryched  y  Cymro  ar  ymddygiad 
parchus  y  Pabydd  Gwyddelig,  a  chy wilyddied  oblegid  anfoesoldeb  ei  gyd- 
genedl.  Beth  all  fod  yn  fwy  anfoesol  na'r  arferiad  o  fyned  allan  cyn 
diwedd  yr  addoliad  ?  Dyma  y  dirmyg  mwyaf  noeth  ar  addoliad  Duw  yn 
cael  ei  ddangos  yn  gyhoeddus  bob  Sabboth  mewn  cannoedd  o  gynnulleid- 
faoedd  yn  Nghymru.  Ac  os  dy wedwn  y  gwir  ar  hyn  eto,  y  mae  yr  Ym- 
neiUdûwyr  yn  Uawer  gwaeth  na'r  Eglwys  Sefydledig,  a'r  Methodlstiaid 
yn  waeth  na'r  un  blaid  arall  o  Ymneilldûwyr. 

Yn  ail,  meddyliwn  am  dduU  y  bobl  ieuainc  mewn  Uawer  parth  o  Grymru 
yn  dwyn  ymlaen  eu  cyfeiUach  rag-brìodasol.  Nid  ydym  yn  credu  fod 
merched  Cymru  yn  fwy  anniwair  na  merched  y  Saeson.  Y  mae  dywedyd 
hyny  yn  gabldraeth  ar  ein  gwlad ;  ac  nis  gaU  neb  o  wir  fwriad  fod  yn  euog 
o  hono,  ond  y  rhai  y  mae  eu  casineb  at  grefydd  yr  YmneiUdûwyr  yn 
gryfach  na'u  cariad  at  wirìonedd.  Os  ydynt  am  ddiwygio  y  wlad,  paham 
yr  arweiniant  feddyUau  y  bobl  oddiwrth  y  gwir  achos,  i  ddadleu  ynghylch 
drygedd  YmneiUduaeth  ?  Dyma  arferìad  anfoesol,  yr  hon  yw  gwreiddyn 
y  drwg,  yr  hon  a  addefir  gan  bawb,  a'r  hon  ni  chlywir  am  ei  chyffelyb 
mewn  un  rhan  araU  o'r  byd.  Yn  erbyn  hon  y  dyUd  müwrìo.  Y  mae  an- 
niweirdeb  yn  Uoegr,  a  phob  gwlad  araU :  ond  merched  ieuainc  wedi  eu 
magu  yn  y  fath  amddifadrwydd  o  bob  gwylder,  ac  wedi  dibrìsip  eu  hunain 
i'r  fath  raddau,  nes  y  maent  yn  goUwng  y  meibion  i  mewn  i'w  tai,  a 
gwaeth  na  hyny  mewn  rhai  manau,  a  hyn  ÓU  y»  arfer  gwlad — dyma  beth 
na  cheir  ef  ond  yn  Nghymru.  Y  mae  yn  syndod  i  ni  na  b'ai  pob  ysgrìf- 
enwr  yn  ysgrifenu  yn  erbyn  yr  arferiad  hon,  a  phob  pregethwr  yn  pregethu 
yn  ei  herbyn,  a  phob  pentetdu  yn  cynghori  ei  deulu  yn  ei  herbyn,  nes  ei 
hymUd  o'r  wlad.  Ar  y  pen  hwn,  y  mae  yn  rhaid  i  ni  ddywedyd  mai  y 
Methodistiaid  sydd  wedi  gwneyd  fwyaf,  a  bod  pleidiau  eraiU,  ar  rai  ach- 
lysuron,  wedì  dangos  tuedd  i  wawdio  eu  hymdrechiadau.  Ond  nid  oes 
un  blaid  wedi  gwneyd  yr  hyn  a  ddylai ;  a'r  prawf  o  hyny  ydyw,  fod  yr 
arferiad  eto  yn  aros.  Pe  buasai  cymaint  ag  un  o  enwadau  crefyddol 
Cymru  wedi  gwneyd  ei  ddyledswydd,  buasai  yr  hen  arferiad  ffiaidd  hon 
wedi  diflanu. 

Yn  drydydd,  A  fu  neu  a  oes  rhyw  genedl  araU  yn  ymddwyn  mor 
annheüwng  tuag  at  weinidogion  yr  efengyl  ?  Mae  yn  wir  eu  bod  wedi 
dyoddef  mwy  o  erledigaeth  lawer  gwaith  oddiwrth  elynion  crefydd :  ond 
ion  yr  ydym  yn  awr  am  ymddygiadau  profleswyr  Cristionogaeth  at  eu 
gweinidogion  hwy  eu  hunain.  Ac  yma  y  mae  yn  ofidus  genym,  ar  <A  codi 
y  Methodistiaid  mor  uchel,  eìn  bod  yn  gorfod  eu  t^mu  i  lawr  mor  fuan. 


a'r  "quarterly  reyiew."  379 

Ond  gan  ein  bod  wedi  penderfynu  dy weyd  y  gwir  wrth  ddechreu  yr  ysgrìf 
hon,  mae  yn  rhaid  i  ni  ddadgan  ein  bam  gydwybodol  mai  y  Methodistiaid 
sydd  fwyàf  euog  yn  y  bai  hwn.  Oni  buasai  éu  bod  wedi  cynnefino  â'r 
arferiad,  nîs  gaUasent  lai  na'i  ffieiddio.  Nid  fel  hyn  yr  oedd  cristionogion 
tlodion  yn  amser  yr  apostolion ;  oblegid  yr  oedd  yr  apostolion,  oddieithr 
Paul,  yn  cael  eu  cynnal  gan  yr  eglwysi ;  ac  yr  oedd  Paul  ei  hun  yn  derbyn 
cynnaliaeth  oddiwrthynt  oddieithr  mewn  rhyw  amgylchiadau  neillduoL  Nid 
fel  hyn  y  mae  un  blaidgrefyddol  yn  Lloegr,  Ysgotland,  na'r  America.  Ac 
nid  fel  hyn  y  mae  hyd  yn  nod  y  Pabyddion  carpiog,  newynllyd,  yn  yr 
Iwerddon.  I  bob  dyn  diduedd,  sydd  yn  gwybod  ychydig  am  hanes  y  byd,  un 
o'r  pethau  rhyfeddaf  a  gly wodd  am  dano  erioed  y  w,  fod  nifer  mawr  o  bobl  yn 
^àirâo  eu  hunain  yn  gorff  crefyddol,  heb  feddwl  am  y  ddyledswydd  ys- 
grythyrol  o  alluogi  y  rhai  sydd  yn  pregethu  yr  efengyl  i  fyw  wrth  yr 
efengyL 

Y  mae  pob  un  o'r  penau  hyn  yn  haeddu  traethawd  hirfaith ;  ond  dywed- 
wyá  digon  i  ddangos  fel  y  mae  anwybodaeth  a  chynnefindra  yn  peri  i  ddyn- 
ion  fyw  yn  nghanol  y  gwaeledd  a'r  annhrefn  mwyaf  heb  ystyried.  Gwydd- 
om  y  bydd  llawer  yn  ddig  wrthym  am  eu  hafionyddu  yn  eu  cysgadrwydd. 
Ond  a  ydyw  ein  tystiolaethau  yn  wir  ?  Ai  ynte  nid  ydynt  ?  Os  ydynt, 
hwy  a  wnant  les  fel  meddyginiaeth,  er  eu  bod  yn  chwerw  i'r  archwaeth. 
Dyhii  y  Cymry  feddwl  bellach  am  wrandaw  ar  rywbeth  heblaw  canmoliaeth 
ddiddiwedd.  Y  mae  yn  bryd  iddynt  ddarfod  â  rhyw  fabieidd-<lra  o'r  fath 
yma.  Os  ydynt  wedi  cynnefino  gormod  â'r  hen  arferion  i  weled  eu  gwrth- 
uni,  bydded  iddynt  wrandaw  ar  rai  sydd  wedì  cael  mantais  i  wybod  pa  fodd 
y  mae  cenedloedd  eraill  yn  gweithredu.  Ac  yma  nis  gallwn  lai  na  mynegu 
ein  hargyhoeddiad  y  dylasai  Adroddiadau  yr  Ymwelwyr  gael  mwy  o  wran- 
dawiad  nag  a  gawsant.  Digon  naturìol  a  gweddus  oedd  troi  yn  ol  y  cam- 
ddesgrifiadau  a  gynnwysent ;  ond  yn  yr  eiddigedd  i  wrthbrofi  y  celwydd, 
bûwyd  yn  rhy  ddisylw  o'r  gwirionedd  oedd  ynddynt.  Ac  os  yw  hyn  yn 
anwadadwy  mewn  perthynas  i'r  Ymwelwyr,  y  mae  Mr.  Johnes,  a  Syr 
Thomas  PhilHps,  ac  awdur  yr  erthygl  ar  Eethodistiaeth  yn  y  "  Quarterly 
Beoiew,"  ar  lawer  golygîad,  yn  haeddu  mwy  o  sylw.  Y  mae  eu  hysgrifen- 
iadau  yn  dangos  eu  bod  yn  fwy  cydnabyddus  â  hanes  y  Dywysogaeth,  yn 
meddu  mwy  o  serch  at  ei  thrigolion,  yn  deall  teithi  y  genedl  yn  well,  a'u 
hod  oU,  yn  enwedig  Mr.  Johnes  a  Syr  Thomas  PhilÛps,  yn  aUuog  i  fiurfio 
ham  gywirach  a  thecach  am  ansawdd  foesol  a  chrefyddol  ein  gwlad. 

Mr.  Johnes  ydyw  un  o  famwyr  y  Llysoedd  SiroL  Ysgrifenodd  ei 
draethawd  ar  "  Achosion  Ymneülduaeth  yn  Nghymru  "^  pan  yn  ddyn 
ieuanc ;  ac  y  mae  genym  saü  i  gredu,  pe  cyhoeddid  argraffiad  eto,  yr  hyn 
gobeithiwn  a  wneir  yn  fuan,  y  newidid  ychydig  ar  rai  ymadroddion.  Ond 
^yd  yn  nod  fel  y  mae,  nid  oes  ynddo  ddim  a  ddichon  fod  yn  achos  cyfiawn 
0  dramgwydd  i'r  YmneiUdüwr  mwyaf  gwresog.  Y  mae  yn  dechreu 
gyda'r  hen  YmneiUdü?^,  Wroth,  Vavasor  PoweU,  a  Lewìs  Bees;  yna 
nute  yn  myned  ymlaen  at  y  dìwygiad  Methodistaidd,  yr  hwn  a  oh'heinir 
at  Ficer  Prichard,  a  öriffith  Jones.  Cawn  hanes  Howel  Harris,  Rowland& 
0  Langeitho,  Williams,  Bantycelyn,  Peter  WiUiams,  a  Charles  o'r  Bala,  am 

^  '*  An  Essay  on  the  Causes  ▼hich  haye  produced  Diasent  from  the  EstabUshed 
^onih,  in  the  PrincipaUty  of  Wales ;  to  which  the  Boyal  Medal  was  awarded  at  an 
Bisteddfod  of  the  London  Cambrian  Institution,  held  in  May,  1831/* 


380  MR.    JOHN£S,    SYR   THOMAS    PHILLIPS, 

j  rhai  ni  buasai  neb  yn  medni  Uefaru  yn  fwy  parchus.  Yn  yr  ail  bennod, 
ymdrìnìr  âg  achosîon  Ymneillduaeth  yn  Nghymru,  yr  hwn  a  briodolir  yn 
gyntaf  i  ddifíyg  cydymdeimlad  yn  yr  offeiriaid  â  theimladau  ac  archwaeth 
y  bobl ;  ac  yn  ail,  iV  hesgeulusdod  o  iaith  y  bobl.  Ac  olrheinir  y  ddau 
achos  yma  at  esgobion  Seisnigaidd.  Yn  y  drydedd  bennod,  rhoddir 
golwg  gymhariaethol  ar  yr  hen  esgobion  Cymreîg  a'u  holynwyr  Seisnigaidd. 
Yn  y  ddwy  bennod  nesaf,  dangosir  fel  y  mae  yr  esgobion  a'r  llywodraeth 
wedi  camddefhyddio  cyllidau  yr  Eglwys  Sefydledig  yn  Nghymru.  Nid 
jdym  yn  cofio  i  ni  erioed  ddarllen  darn  o  hanesiaeth  yn  cynnwys  profion  o 
anghyfiawnder,  a  thrais,  a  gorthrymder  mwy  ysgeler  nag  a  geir  yn  y  llyfi* 
hwn.  Oni  buasai  fod  y  Cymry  yn  fwy  tmdaidd  na  phobl  eraill,  ni  fuasent 
yn  goddef  y  fath  gamwedd.  Cymerer  un  allan  o  lawer.  Un  o  esgobion 
Llanelwy  a  gyflawnai  y  ddyledswydd  o  ofalu  am  ei  deulu  fel  y  canlyn : — 
rhoddodd  i'w  fab,  y  Parch.  C.  S.  Luxmoore,  dŷ  yn  perthyn  i  ddeoniaeth 
Llanelwy,  40p. — Henllan,  l,500p. — ^Llanelwy,  426p. — ^Llannefydd,  300p. 
Llanfair-talhaiarn,  220p — ^Darowain,  120p. — Cangelloriaeth,  400p. — ^Deg- 
ymau  eraill  yn  esgobaeth  Llanelwy,  600p. — Cradley,  yn  esgobaeth  Here- 
ford,  l,200p. — Bromyard,  yn  yr  un  esgobaeth,  500p. — Prebendiaeth 
Hereford,  1,400.  Dealler  mai  symiau  blyneddol  yw  y  rhai  hyn.  Nis  gallodd 
yr  esgob  fod  yn  llawn  mor  haelionus  i*w  feibion  eraill ;  ond  nid  oedd  gan- 
ddynt  hwythau  achos  î  gwyno.  Y  Parch.  J.  M.  Luxmoore,  brawd  y  rhag- 
ddy wededig  Barchedig  C.  A.  Luxmoore,  a  dderbyniodd  Marchwiail,  720^. 
— ^Llanarmon-yn-iâl,  ôOOp. — Prebendiaeth  Meifod,  ôOp. — ^Morton  (tir  wcîii 
ei  bwrcasu  âg  arian  y  Frenines  Anne),  800p. — ^Whitford,  lOOOp.  Ond  heb 
fanylu  ymhellach,  digon  yw  dywedyd  fod  Mr.  Johnes  yn  cyŵif  fod  yr 
esgob  Seisnigaidd  oedd  yn  Llanelwy,  pan  oedd  efe  yn  ysgrifenu  ei  lyfr, 
ynghyd  â  pherthynasau  Seisnigaidd  yr  esgobion  blaenorol,  yn  derbyn  mwy 
na'r  hanner  o  gynnyrch  yr  hoU  esgobaeth.  Pa  ryfedd  fod  y  Cymry  wedî 
troi  yn  YmneDldüwyr  ? 

GweHr  mai  ar  gyllidau  yr  Eglwys  Sefydledig  y  mae  Mr.  Johnes  yn  sylwi 
gan  mwyaf,  a  rhaid  addef  ei  fod  yn  eu  djmoethi  yn  nerthol  a  dìarbed. 
Mewn  gair,  efe  oedd  rhagredegwr  a  phrif  achosydd  y  cynhwrf  prescnnol 
ynghylch  esgobion  Cymreig,  a  diwygiadau  eraUl.  Er  hyny,  mewn  rhw 
manau  y  mae  yn  cyffwrdd  yn  yr  un  ysbryd  diragfam  â  beiau  yr  YmneiU- 
düwyr.  Y  mae  yr  hyn  a  ddy  wed  am  gyflwr  annysgedig  y  nifer  mwyaf  o 
bregethwyr  y  Methodistiaid  ar  ol  amser  yr  hen  Ddiwygwyr  cyntaf  yn  wir 
bob  gair.  Pe  buasai  y  Methodistiaid  wedi  gwneuthur  eu  dyledswydd  ar 
y  mater  hwn  mewn  pryd,  buasai  golwg  arall  ar  Gymru  erbyn  heddyw. 
MeddyUem  hefyd  nad  y w  y  dyfyniad  a  ganlyn  yn  annheUwng  o  sylw  : — 

"  Yroedd  y  Methodistiaid  cyntaf  yn  apelio  at  y  galon  a'r  serchiadau ;  yr  oeddynt  yn 
uno  cynghorion  ymaiferol  ftg  athrawiaeth  Gristionogol ;  yr  oeddynt  yn  efelychu  y 
dull  apoBtohûdd  o  hregethu.  Os  gallwn  famu  am  y  pren  oddiwrth  ei  ffrwyth,  am 
y  Meâiodifltiaid  cyntaf  oddiwrth  fucheddau  eu  dysgyblion,  nid  oedd  dim  ynddo  a 
fìiaaü  yn  debyg  o  ddwyn  dîanrhydedd  ar  Bglwya  Loegr.  Ond  y  mae  eu  dilynwyr  yn 
rhy  dueddol  i  garìo  egwyddorìon  eu  hynafiaid  ì  eithafion.  Eu  pregethau  yn  rhy 
fynych  nid  ydynt  yn  ddim  amgen  nag  areithiau  ar  brif  athrawiaethau  yr  efengyl,  heb 
un  cymhwysiad  ymarferol  o'r  gwirìonedd.  Fel  hyn  y  mae  yr  athniwiaeth  sydd  yn 
fwyaf  addas  i  ddarostwng  balchder  y  galon  ddynol,  yn  myned  yn  ffynnoneU  anghariad 
yn  Ue  addfwynder." 

Nid  ydym  yn  dysgwyl  y  bydd  pawb  o'n  darUenwyr  ỳn  cydfyned  yn 
hoUol   â'r   dyfyniàd  hwn;    ond   byddai  yn  dda   iddynt   ystyried  a  yw 


381 

pregethwyr  yr  oes  hon  yn  gymaint  o  ddifrif  a'r  hen  ddiwygwyr,  ae  a  ydynt 
yn  ganlynol  mor  awyddu3,  nid  i  ddangos  eu  hunain,  ond  i  wneyd  lles  i'w 
gwrandawyr.  Y  mae  Mr.  Johnes  yn  myned  ymlaen  i  sylwi  ar  y  tebygol- 
rẃydd  rhwng  yr  effaith  a  welir  dan  bregethiad  yr  Ymneiilduwyr  Cymreig 
a  r  hyn  a  gynnyrchir  gan  y  darluniadau  a'r  gorwychder  yn  yr  addoliad 
pabaidd ;  yr  un  teimlad  grymus  am  ychydig  amser,  yn  cael  ei  ddilyn  gan 
wrthdarawìad  a  gwanychdod.  Nid  yw  y  gymhariaeth  hon  yn  berfiaith 
gywir :  ac  heblaw  hyny,  y  mae  yn  gwrthdaraw  yr  hyn  a  ddywedodd  yr 
awdur  o't  blaen  am  yr  hen  Fethodistiaid  cyntaf.  Ond  ni  ddymunem,  er 
hyny,  i'r  sylw  gael  ei  droi  heibio  yn  ddîystyr.  Mae  yn  ddiammheuol  fod 
lliaws  o'r  Cymry  yn  gosod  teimladau  amserol  yn  lle  cysondeb  bywyd  duw- 
ioL  Yr  hyn  a  gyfri&'  ganddynt  yn  fendith  yn  moddion  gras  y w  teimlad 
cysurus,  neu  gynhyrfiad  cryf  ar  y  pryd,  heb  ymofyn  a  ydyw  y  pregethau 
yn  effeithio  yn  ddaionus  ar  yr  holl  ymarwedduuL 

Y  mae  gormod  o  wir  hefyd  yn  yr  hyn  a  ddywedir  yn  y  traethawd  hwn 
am  y  rhwygiadau  mynych  yn  eglwysi  yr  Ymneillduwyr.  Ond  nis  medrwn 
weled  fod  hyn  yn  profi  nad  yw  yr  hawl  i  ddewis  swyddogion  eglwysig  yn 
perthyn  i  aelodau  yr  eglwys,  mwy  nag  y  mae  y  terfysgoedd  a'r  annhrefh 
sydd  yn  cydfyned  âg  etholìadau  seneddol  yn  rheswm  yn  erbyn  rhyddid 
gwLfcdoL  Yr  unig  feddygìniaeth  rhag  y  drwg  hwn  yw  mwy  o  grefydd  yn 
yr  eglwysi.  Nid  yw  y  rheolau  a'r  trefniadau  mwyaf  ysgrythyrol  yn  ddigon 
i  ddîogelu  heddwch,  os  bydd  ysbryd  y  bobl  wedi  myned  yn  anghrefyddoL 
Dylid  bod  yn  ochelgar  rhag  meithrin  yr  ysbryd  hwn  trwy  ddwyn  gerbron 
yr  eglwysi  faterion  bychain,  dibwys,  a  fyddo  yn  tueddu  i  ennyn  dadleu- 
aeth  a  cheeraeth.  Os  na  chedwir  eu  meddyliau  yn  barhaus  gyda  gwirion- 
eddau  mawrion  yr  efengyl,  pa  beth  sydd  i'w  ddysgwyl  ond  rhwyg- 
iadau? 

Pe  buasai  eîn  gofod  yn  caniatâu,  buasai  yn  dda  genym  ddilyn  Mr. 
Johnes  ymheUach.  Ond  rhaid  i  ni  ei  adael  ar  hyn.  Gwnaeth  wasanaeth 
i'w  genedl  trwy  ysgrifenu  ei  draethawd;  ao  nis  gall  wneuthur  yn  well 
rhagUaw  na  thrwy  fyned  rhagddo  ar  hyd  yr  un  Uwybr.  Yr  ydymyn 
ddiolchgar  iddo  am  ei  ymdrechion  yn  ddiweddar  yn  mhlaid  yr  Hungariaid 
gorthrymedig ;  ond  gobeithiwn  na  fydd  îddo  er  dim  anghofio  gwlad  ei 
enedigaeth. 

Yr  ydym  yn  troi  yn  awr  at  y  gyfrol  hardd  a  helaeth  o  waith  Syr 
Thomas  Philiips.*  Efe  yw  y  boneddwr  a  enwogodd  ei  hun,  amryw  flyn- 
eddau  yn  ol,  trwy  ei  wroldeb  yn  gwrthsefyU  ymosodiad  y  Siartiaid  yn 
Cas'newydd-ar-wysg.  Er  y  pryd  hwnw  y  mae  wedi  ymroddi,  nid  yn 
aflwyddiannus,  i  efrydu  y  gyfraith.  Nid  yw  ei  lyfr  yn  cynnwys  cymaint 
a'r  eiddo  Mr.  Johnes  o  feirmadaeth  ar  waeleddau  yr  Eglwys  Sefydledig  a'r 
Ymneillduwyr.  Cynhyrfwyd  ef  i  ddechreu  ysgrifenu  oddmr  fwriad  i  wrth- 
brofi  camddarluniadau  yr  Ymwelwyr  bythgofiadwy ;  yr  hyn  a  wneir  ganddo 
yn  foneddigaidd,  ac  ar  yr  un  pryd  yn  y  modd  mwyaf  efleithioL  Ond  yn 
lle  aros  ar  hyn,  y  mae  yn  cymeryd  golwg  gyflawn  ar  bob  peth  y  gellir 
meddwl  am  dano  ag  sydd  yn  dwyn  cysylltiad  â'i  destun :  ac  nis  gwyddom 
pa  le  y  ceir  crynodeb  mwy  trefnus  o  bob  hysbysrwydd  hanesiol  ac  ystad- 

' "  Wales  :  the  Ijanguage,  Social  condiiion,  Moral  character,  and  Religious  opinious 
of  the  people,  considered  in  their  relation  to  Education."  By  Sir  Thomas  Phillips, 
London.    1849. 

2   D 


362  MR.    JOHNES,    SYB  THOMA8   PHIUIPS, 

egol  mewn  perthynas  i  Gymru.  Mae  yn.  amlwg  mai  fifolîiiẁ  fyddai  i  ni 
feddwl  am  roddl  adolygiad  manwl  ar  lyfr  o'r  fath  yma :  nid  oes  genymgan 
hyny  ond  gwneuthur  ychydig  sylwadau  ar  rai  o*r  prif  faterion. 

O  eîgion  calon  y  rhoddwn  eîn  cycbyniad  i  bob  gair  a  ddywedir  gan 
Syr  Thomaâ  Pliillips  am  yr  anghenrheidrwydd  o  addysgu  bechgyn  Cymru 
yn  yr  iaith  Gymraeg.  Pe  caniatëid  mai  buddiol  fyddid  difodi  hen  iaith 
ardderchog  y  Cymry,  nid  y w  hyn  yn  cyffwrdd  dim  â'r  pwnc.  Y  gofyniad 
y^,  Pa  un  y w  y  llwybr  goreu  i  geisio  addysgu  çenedl,  ai  mewn  iaî^  ddeall- 
adwy  ai  mewn  iaith  annealladwy  ?  Pe  b'ai  gwrthwynebwyr  y  Gymraeg 
yn  alluog  i  gyfranu  doniau  gwyrthiol,  ac  yn  medru  gwneyd  holl  blant  y 
Cymry  yn  Saeson  ar  unwaith ;  pe  b'ai  holl  feibion  a  merched  Gwalia,  ar  ol 
n^yned  i'r  gwely  yn  Gymry  ry w  brydnawngwaith  hyfryd  yn  yr  haf  pres- 
ennol,  yn  deôro  boreu  dranoeth  yn  Saeson  pur,  o  Fon  i  Fynwy,  yna 
byddai  y  ddadl  ar  ben.  Byddai  y  Gymraeg  o  hyny  allan  yn  iaith  y  dysg- 
edigion,  a  phob  dam  o  lyfr  Cymraeg  wedi  ei  anfarwoli.  Ond  yn  y  cyf- 
a^pser  ai  gadael  y  Cymry  yn  eu  hanwybodaeth  y w  ein  dyledswydd  ì  Mae 
ypi  debyg  mai  darfod  a  wna  yr  iaith  yn  raddol,  er  prophwydoliaeth  Taliesin, 
ac  er  yr  hoU  gynhwrf  eisteildfodawl.  Nid  y  w  wiw  ymhidd  yn  erbyn  Rhag- 
luniaeth.  Doethineb  crefyddwyr  Cymru  fyddai  ymbarotöi  ar  gyfer  yr 
ajngylchiad  trwy  godi  addoldai  Seisonig  yn  brydlawn  yn  y  príf  drefydd. 
Ond  nid  mewn  un  dydd  yr  adeiladwyd  Ehufain,  ao  nid  mewn  un  dydd,  na 
blwyddyn,  na  chant  o  üyneddau,  y  gwneir  y  Cymry  yn  Saeson.  Gan 
hyny  rhodder  pob  manteision  gwybodaeth  iddynt,  mewn  ysgolion  a  llyírau, 
yn  iaith  eu  gwlad.  Y  gwirionedd  ydy  w,  mai  y  fibrdd  rwyddaf  i  ddysgu 
Saesneg  iddynt  yw  trwy  eu  cynnysgaethu  âg  archwaeth  at  wybodaetíi  yn 
yriaith  Gymraeg. 

Byddai  yn  annaturiol  iawn  i  ni  beidio  cytuno  â  Syr  Thomas  Phülips  yn 
ei  olygiadau  am  alluoedd  a  chynneddfau  y  Cymry.  Dywedwyd  yn 
'*,Blackwoo<r8  Moffajsine"  ychydig  amser  yn  ol,  mai  ofer  yw  ceisio  gan 
Oymro  wneyd  brys  gydâg  imrhyw  orchwyl.  Ar  yr  olwg  gyntaf,  gellid 
i^eddwl  fod  rhyw  sail  i'r  dywediad.  Digon  arafaidd,  a  thi^maidd,  a  lleb- 
anaidd  y  w  yr  olwg  ar  lawer  un  o'n  cydwladwyr  yn  llusgo  ei  heglau  ar  ei 
ol  wrth  ganlyn  y  defaid  i'r  mynydd,  neu  y  ce%lau  i  gyrchu  glo,  O'r 
ochr  arall,  mae  yn  eglur  fod  y  Cymry  ar  rai  achlysuron,  yn  enwedig  yn  eu 
cyfiawniadau  crefyddol,  yn  fwy  by wiog  na'r  Saeson*  Pa  fodd  y  mae  cysoni 
y  ddwy  fiaith  â'u  gìlydd  ?  Y  mae  yn  ymddangos  i  ni  nad  oes  yma  un 
gradd  o  ddirgelwch ;  ond  fod  yr  holl  ddyryswch  yn  cyfodi  oddiwrth  gy* 
mharu  y  Cymry  a'r  Sáeson  mewn  gwahanol  amgylchiadau.  Nid  y w  yn 
deg  i  ni  ddysgwyl  yr  un  bywiogrwydd  mewn  Cymro  gwledig  ag  mewn 
lâaìs  sydd  wedi  arfer  byw  yn  nghanoí  helyntion  masnachol  y  trefydd. 
Nid  oedd  dim  yn  synu  James  Hogg  yn  fwy  pan  aeth  i  fyny  o  £ttru2k  i 
Lundain,  na  gweled  mor  gyflym  yr  oedd  y  Llundeinwyr  yn  oerdded  yr  hûolr 
ydd  :  ond  nid  oedd  hyn  yn  proè  fod  y  Saeson  yn  fwy  by wiog  na'r  Ysgot». 
iaid.  Edrycher  ar  y  Sais  gwledig  yn  yr  un  a  fyner  o  siroedd  JAoegr^  a. 
gwelir  yn  fuan  ei  fod  yn  Uawer  mwy  asynaidd  na'r  Cymro.  Ond  wedi 
y  cwbl,  yr  ydym  yn  methu  ymadael  á'r  meddwl  fod  rhyw  ddifiyg  cyflöred' 
inol  yn  perthyn  i'r  holl  deulu  Celtaidd,  sef  difiyg  penderfyniad  a  dyfal- 
barhâd.  Yn  hyn  y  mae  John.BuU  yn  rhagorì.  Y  mae  mwy  o  gyflymder 
y  Groegiaid  yn  y  Cymry,  a  mwy  o  ddyfalwch  anhyblyg  y  Bhufeiniaid  yn 
y  Saeson.     Ond  yn  y  diwedd  dyfalwch  sydd  yn  trechu. 


a'b  "quartkrly  reyiew/'  383 

Testun  y  bedwaredd  bennod  yw  "  nodweddiad  moesol "  y  Dy wysogaeth ; 
ac  yma  y  mae  yr  awdur  yn  dwyn  ymlaen  ei  holl  adgyfherthoedd  i  roddi 
atebiad  mwy  neillduol  i  Adroddiadau  yr  Ymwelwyr.  Y  mae  dàu  dueddiad 
gwrthwynebol  yn  ein  meddwl  gyda  golwg  ar  yr  Adroddìadau  hyn.  Ar 
un  llaw,  dymunem  eu  defhyddio  fel  moddion  i  gynhyrfu  ein  çydgenedl  î 
filwrio  yn  fwy  ymdrechgar  yn  erbyn  y  drygau  sydd  yn  dwyn  gwatadwydd 
ar  ein  eymeriad.  Hyn  yw  ein  teimlad  mwyaf  çyffredîn.  Ond  ar  y  Ùaw 
araJl,  wrth  ddarllen  eto  y  cyhuddiadau  erchyll  a  ddygwyd  yn  ein  herbyn  gan 
yr  Ymwelwyr,  fel  y  maent  wedi  eu  difynu  yn  y  bennod  hon,  prin  y  medrwn 
ymattal  heb  roddi  iddynt  un  ysgegiad  ychwanegol.  Ond  gan  ein  bod 
wedi  traethu  ein  bam  am  danynt  yn  y  "  Traethodydd  "  fwy  nag  unwaith 
o'r  blaen,  gadawn  y  gêr  anhyfryd  yn  Uonydd  am  y  tro  hwn.  Yn  y  ddwy 
bennod  nesaf  ceir  golygiad  cryno  ar  hanesiaeth  yr  Ymneillduwyr  a'r 
Eglwys  Sefydledig  yn  Nghymru.  Os  nad  ydym  yn  camsynied,  y  mae 
riiifedi  yr  Ymneillduwyr  yn  Uawer  mwy  nag  a  dybîa  yr  awdur.  Y  mae 
efe  yn  cyf rif  rhifedi  yr  aelodau  gyda'r  hoU  bleidiau  Ymneillduol  yn  166,606, 
a'r  gwrandawyr  cyflfredin  oddeutu  300,000 ;  ac  felly  nid  y  w  yr  holl  wran- 
dawyr  ond  un  o  bob  pedwar  o'r  holl  boblogaeth.  Y  mae  cyfrif  y  cymun- 
wyr  yn  ddigon  cy wir  am  a  wyddom  ni :  ond  nid  yw  rhìfedi  y  cymunwyr 
yn  ^ffredin  yn  agos  i  hanner  y  gynnulleidfa,  heb  son  fod  rhai  yn  aros  i 
warchod  gartref  yn  y  rhan  fwyaf  o  deuluoedd  bob  Sabboth.  Pa  fodd 
bynag,  nid  oes  ynom  un  awydd  i  weled  yr  Ymneillduwyr  yn  ymffrostio  yn 
eu  rhifedi :  mwy  dewisol  genym  y w  eu  symbylu  i  fod  yn  fwy  gweithgar. 

Cwynir  yn  un  o'r  pennodau  hyn  fod  y  Methodistiaid  we<È  ymbellâu  yn 
fwy  na'u  tadau  oddiwrth  yr  Eglwys  Sefydledig.  Nid  ydym  yn  proffesu  ein 
hunain  yn  esbonwyr  ar  gynghorion  a  dybenion  y  corff  hwnw  o  grefyddwyr : 
ond  nid  ydym  yn  deall  eu  bod  wedi  ymdrin  â'r  mater  mewn  cymanfa  chwar- 
terol,  na  chyfaifod  misol.  Y  maent,  hyd  y  gwyddom  ni,  yn  gadael  cyflawn 
ryddîd  i*w  haelodau  synied  fel  y  mynont  am  undeb  yr  Eglwys  a'r  wladwr- 
iaeth.  Ac  os  oes  personau  unigol  yn  eu  plith  yn  dangos  mwy  o  elyniaeth 
yn  erbyn  yr  Eglwys  Sefydledig  na'r  hen  bobl,  mae  yn  debyg  yr  amddifíyn- 
ant  eu  hunain  trwy  fenthyca  yr  hen  ofyniad,  "  Pwy  a  ddeclu'euodd  yr  ym- 
nhel  ?"  Yr  oedd  y  Methodistiaid  yn  bur  dawel,  nes  y  taenwyd  papyrau 
ani  flyneddau  gan  yr  Eglwyswyr  yn  eu  trin  hwy  yn  chwerwach  nag  un 
blaid  arall :  ac  y  mae  yn  wirionedd  dilys  nad  oes  dim  wedi  cryfhau  mwy  ar 
ÿr  ysbryd  ymneülduol  yn  Nghymru  nag  ysgrifeniadau  yrEglwyswyr  eu  hun- 
aân.  Er  hyny  gobeithiwn  na  fydd  y  Methodistiaid  yn  ddisylw  o'r  cynghor. 
Nid  ydym  mewn  un  modd  yn  dymuno  iddynt  wadu  eu  hegwyddorion  ; 
ond  dylent  gofio  ar  yr  un  pryd  mai  ennill  eu  cyd-ddynion  at  Grist  a  ddylai 
fod  eu  prif  orchwyl.  Y  mae  yn  anghenrheidiol  gwylio  yn  barhaus  rhag  i 
lywod-ddysg  dynu  y  meddwl  oddiwrth  bethau  mwy  pwysig.  A  phe  cyr- 
haeddem  ein  hamcan,  pe  dattodid  yr  undeb  rhwng  yr  Eglwys  a'r  wladwr- 
ÌÄeth,  nid  y w  hyny  ynddo  ei  hun  yn  werth  ymladd  llawer  drosto.  Edrycher 
i  Ffraînc,  a'r  Canton  de  Vaud,  a  rhai  o  Unol  Daleithiau  yr  America,  pa 
faint  gwell  yw  eu  cyflwr  hwy  na  chyflwr  y  wlad  hon  ?  Cofier  o  hyd  mai 
ÿt  efengyl  y w  y  prîf  beiriant  i  wneyd  trefii  ar  y  byd,  ac  mai  i'r  graddau  y 
medrwn  Iwyddo  i  gael  trigolion  y  deymas  yn  ddynion  da,  i'r  graddau 
hyny  y  byddwn  yn  offerynol  i  ddarostwng  pob  anghyfiawnder,  yn  wladol 
ac  yn  eglwysîg.  Wrth  ddywedyd  hyn  yr  ydym  mor  bell  oddiwrth  daflu 
ŵmyg  ar  ÿr  YmneiUdûwyr,  fel  y  dymunem  eu  gweled  yn  fwy  goleuedig 

2  D  2 


384  MR.   JOHNBS,   STR   TUOMAS   PHILLIPS, 

a  chydwybodol,  a'u  hegwyddorîon  yn  gorphwys  ar  sylfaen  ddyíbach  a 
chadarnach  na  dybenion  gwladwriaethol. 

Yn  y  bennod  ar  Addysg,  ceir  hanes  uianwl  am  yr  ysgolion  dyddiol  a  sef- 
ydlwyd  yn  Nghymru,  yn  yr  hen  amseroedd  yn  gystal  ag  yn  yr  oes  hoiir 
Rhaid  i'n  darllenwyr  oddef  i  ni  ddy weyd  y  gwir  ar  hyn  eto :  a'r  gwir  ydyw, 
mai  yr  Eglwys  Sefydledig  a  wnaeth  fwyaf  o  blaid  addysg,  ac  mai  y  Meth- 
odistiaid  hyd  yn  ddiweddar  a  wnaeth  leiaf.  Dylem  wneyd  eithriad  gyda 
golwg  ar  addysg  grefyddol  yn  yr  YsgoUon  Sabbothol ;  oblegid,  yn  yr  ystyr 
yma,  dîau  mai  y  Methodistiaid  fu  yn  fwyaf  llafurus.  Ond  pe  buasent  yn 
talu  mwy  o  sylw  i  ysgolion  dyddiol,  ni  fuasai  anghen  i  roddi  cymaint  o 
amser  yr  Ysgol  Sabbothol  i  ddysgu  darllen  a  sillebu ;  a  buasai  yr  addysg 
Sabbothol  i'r  graddau  hyny  yn  fwy  crefyddol  ac  effeithiol.  Gwnaeth  Mr. 
Charles  o'r  Bala  ei  ran  yn  hyn,  fel  yn  mhob  gwaith  da  arall.  Yr  oedd 
ganddo  ef  amry w  athrawon  dyddiol  dan  ei  ofal  mewn  gwahanol  fanau.  A 
phe  buasai  y  Methodistiaid  yn  ei  gefnogì  fel  y  dylasent,  ac  yn  cario  ei  gyn- 
lluniau  i  weithrediad,  ni  fuasai  agwedd  mor  flodeuog  ar  lawer  o  hen  ajrfer- 
ion  anfoesol  y  mae  cymaint  o  achos  gofidio  o*u  herwydd. 

Yn  y  bennod  hon  hefyd,  cofíeir  gyda  pharch,  ac  nid  gyda  mwy  o  barch  nag 
sydd  yn  ddyledus,  am  ymdrechion  Thomas  öouge,  a  Griffith  Jones,  Llan- 
ddowror.  Dyma  ddau  o  brif  gymwynaswyr  y  Cymry.  Ond  y  mae  pob  un 
o  honynt  yn  haeddu  ysgrif  helaeth  iddo  ei  hun  ;  ac  am  hyny  nid  awn  ar 
hyn  o  bryd  i  ddechreu  ar  eu  hanes.  Gellid  dy wedyd  yr  un  peth  am  lawer 
o  enwogion  eraill  y  sonir  am  danynt  gan  Syr  Thomas  PhilHps :  ac  o  gan- 
lyniad  mae  yn  hawdd  i'r  darllenydd  weled  mai  nid  gwaith  yw  ei  lyfr  ef  i'w 
adolygu  mewn  un  ertliygl ;  ond  yn  hytrach,  un  i'w  gymeryd  fel  defiiydd 
cyfres  o  erthyglau.  Nid  oes  genym  gan  hyny  ond  ei  adael,  heb  geisio 
sylwi  ar  yr  hoU  faterion  a  gynnwysir  ynddo,  gan  gydnabod  nad  yw  wedi 
derbyn  dim  tebyg  i  gyfiawnder  oddiar  ein  llaw. 

Mewn  rhan  arall  o'r  rhifyn  hwn,  beimiadwyd  ychydig  ar  yr  erthygl  a 
ymddangosodd  yn  ddiweddar  yn  y  ^^  Q^arterly  Beoieioỳ*  ar  '^Fethodistiaeth 
yn  Nghymru :"  ac  nid  ydym  yn  gweled  achos  i  alw  yn  ol  un  gair  a  ddy- 
wedwyd  yno  mewn  perthynas  i  ysbrydiaeth  y  sylwadau  a  wnaed  yn  y 
"  Omrterly"  ar  yr  hen  batriarch  o  Langeitho.  Ni  fu  erioed  ymddygiad 
mwy  anfoneddigaidd.  Pe  buasai  y  cyhuddiad  yn  wirionedd,  dyla^  yr 
ysgrifenydd  gofio  fod  angeu,  yr  un  fath  a  chariad,  ac  hyd  yn  nod  lle  na 
byddo  cariad,  yn  cuddio  llîaws  o  bechodau.  Ond  y  mae  genym  seiüau 
d'iammheuol  i  gredu  fod  yr  adroddiad  yn  anghywir.  Gallwn  sicrhau  iddo 
hefyd  am  Robert  Jones,  Rhoslan,  ei  fod  yn  ddyn  seliad,  ac  yn  un  o'r  rhai 
mwyaf  gofalus  am  eirwiredd.  Ond  wedi'r  cwbl,  y  mae  cyfiawnder  yn  ein 
rhwymo  i  ddy  wedyd  ara  yr  awdur  hwn  eto,  ei  fod  yn  ddyn  o  ddawn,  ac  ar 
y  cyfan  yn  Ued  ddiragfam.  Y  mae  ynddo  debygohrwydd  mawr  i'r  diw- 
eddar  Robert  Southey,  yn  ei  ddull  o  feddwl,  yn  gystal  a'i  ddull  o  ysgrif- 
enu.  Y  mae  yn  y  modd  mwyaf  dîarbed  yn  dynoethi  beiau  yr  Eglwys 
Sefydledig,  a'r  offeiriaid  mwyaf  doniol.  Y  mae  yn  dwyn  yr  un  cyhuddiad 
yn  erbyn  Ifan  Brydydd  Hir,  a  Goronwy  Owain,  ag  a  ddygir  ganddo  yn 
erbyn  Eowhinds.  Y  mae  hefyd  wedi  rhoddi  canmoliaeth  wresog  i  ajnryw 
o'r  Diwygwyr  Methodistaidd.  Ni  fuasai  neb  yn  dymuno  ysgrifenu  yn  fwry 
parchus  am  Williams,  Pant-y-celyn,  Charles  o'r  Bala,  a  John  EUas.  Oddi» 
eithr  y  crybwylliad  am  Eowlands,  ac  ychydig  froddegau  eraill,  y  mae  ei 
ysgrif  y  peth  a  allesid  ddysgwyl  oddiwrth  üchel-eglwyswr  (^dwybodol 
a  charedig.     Nid  ydym  yn  cofio  fod  y  "  Owirterly  Bemew"  prif  gyhoedd- 


AÄ   "QlJARTfillLY    REYIEW.*  386 

iad  y  Toriaid  a'r  Uohel-eglwyswyr,  wedî  rhoddî  cymaînt  o  ganmoliaeth 
erîoed  o'r  blaen  i  un  blaîd  o  YmneUlduwyr. 

Ond  7  mae  ganddo  un  haeriad  arall,  yr  hwn  ni  ddylaî  gael  ei  adael  yn 
ddisylw;  seffodgweinìdogìon  yr  Ymneillduwyr  dan  anfantais  i  ddywedyd 
yn  erbyn  pechodau  eu  gwrandawyr,  ac  yn  analluog  i  weinyddu  dysgybl- 
aeth  yn  fiyddlawn,  gan  eu  bod  yn  ymddibynu  ar  yr  eglwysi  am  eu  by wiol  • 
iaeth.  öwelir  yr  un  peth  yn  llyfrau  Mr.  Johnes  a  Syr  Thomas  Plullips ; 
a  chymerwn  y  cyfle  i  roddi  atebiad  byr  i*r  tri  ar  unwaith.*  Ynfydrwydd 
fyddai  dadleu  na  ddichon  i  weinidog  yr  efengyl  gyda'r  Ymneillduwyr  fod 
mewn  profedigaeth  o'r  natur  yma  ar  rai  achlysuron.  Ond  pa  le  y  ceir 
unrhyw  sefyllfa  heb  ei  phrofedigaethau  ?  Onid  ydy w  ewyllys  da  a  chyf- 
eillgarwch,  yn  enwedig  oddiwrth  fonedíügion,  yn  gymaint  o  fagl,  os  nad 
yn  fwy  felly,  i  ddyn  o  feddwl  coethedig,  ag  ydyw  petrusder  ynghylch 
cynnaliaeth?  Ac  onid  yw  llawer  o  weinidogion  yr  Eglwys  Sefydledig 
mor  ymddibynol  ar  eu  huwchafìaid  ag  ydyw  gweînidogion  yr  YmneiUdu- 
wyr  ar  eu  heglwysi  ?  Ond  yn  hytrach  na  thaflu  y  cyhuddiad  yn  ol  yn  rhy 
ysgaíh,  gadewch  i  ni  edrych  arno  yn  bwyllog,  a'i  chwilio  yn  ddiduedd  yn 
ngoleuni  fleithiau  a  rheswm.  Yn  gyntaf,  dyger  ef  at  faen-prawf  y  fleithiau 
sydd  yn  wybyddus  i  bawb.  A  ydy w  gweinidogion  yr  Eglwys  Sefydledig  yn 
dywedyd  yn  llymach  yn  erbyn  pechodau  eu  gwrandawyr,  ac  yn  gweinyddu 
dysgyblaeth  burach,  na  gweinidogion  yr  Ymneillduwyr  ?  Onid  yw  yr 
Ymneillduwyr  yn  cael  eu  beio  am  fod  yn  rhy  fanwl  ac  yn  rhy  gyfyng  ?  Ac 
onîd  yw  y  naill  gyhuddiad  yn  gwrthbrofi  y  llall  ?  Ond  yn  ail,  os  cymerwn 
reswm  yn  rheol  i  famu,  onid  yw  yn  amlwg  mai  trwy  ddyweyd  y  gwirionedd 
yn  enest,  a  gweithredu  yn  union  tuag  at  bawb,  y  maegweinidog  yr  efengyl 
yn  fwyaf  tebyg  o  ennill  parch  a  dylanwad  parhaus  mewn  cymydogaeth  ? 
A  phe  dygwyddai  i  ddiluw  cyflredinol  o  amryfusedd  ddyfod  dros  yr  holl 
ardal,  yr  hyn  ms  gall  fod  ond  anfynych,  eto  bydd  cy wirdeb  y  gweinidog 
yn  sicrhau  iddo  dderbyniad  croesawgar  mewn  Ue  arall. 

Y  mae  awdur  yr  erthygl  hon  yn  ein  galw  yn  daer  i  ddychwelyd  i  fyn- 
wes  yr  Eglwys  Sefydledig.  Yr  ydym  yn  derbyn  y  gwahoddiad  yn  yr  un 
ysbryd  ag  y  mae  yntau  yn  ei  roddi.  Er  ein  bod  dan  anghenrheidrwydd  i 
dybîed  fod  genym  ni  seiüau  cryfach  i'w  alw  ef  a'i  frodyr  i  ymuno  â'r 
Ymneillduwyr,  y  mae  yn  hawdd  i  ni  gredu  fod  ganddo  resymau  boddlonol 
i'w  feddwl  ei  hun  dros  aros  Ue  y  mae,  a'i  fod  yn  barnu  yn  gydwybodol 
maî  dyledâwydd  pawb  yw  cofleidio  ei  egwyddoriou.  Nid  ydym  yh  rhy- 
feddu  fod  Eglwys  Loegr  yn  sefyll  mor  uchel  yn  ei  fryd.  Y  mae  genym 
barch  mawr  ein  hunain  i  rai  o'i  threfniadau,  ac  i  lawer  o'i  gweinidogion. 
Y  mae  amryw  o'i  gweddîau  yn  ymddangos  i  ni  mor  agos  at  berffeithrwydd 
a  dim  a  gyfansoddwyd  erioed  gan  ddynion  heb  fod  dan  gyfarwyddyd 
ysbrydoliaeth  ddwyfol :  ac  y  mae  yn  rhaid  i  ni  gyfaddef  hefyd  fod  rhy w 
swyn  i'n  teimladau  yn  agwedd  barchus  yr  addolwyr  o  fewn  ei  muriau. 
A  dywedwn  ymhellach  ein  bod  mor  awyddus  am  undeb  a'r  ysgrifenydd 
hwn  ei  hun.     Ond  pa  fodd  y  mae  cyrhaedd  yr  amcan  hwn  ?    Nid  ydym 

*  Y  mie  ysgrifenydd  arall,  yr  hwn  nid  yw  yn  werth  Bylwi  arno,  oddieithr  mewn 
nodiad  ar  waelod  y  ddalen,  wedi  dwyn  yr  un  cyhuddiad  yn  erbyn  y  Methodistiaid  ya 
benodol— un  Downes,  awdur  y  **  Welsh  Decameron.**  Mewn  Uytbyr  a  ysgrifenodd  i 
" Blachoood^a  M<igazine,'*  yn  amser  terfysg  Rebecca,  y  mae  yn  dyweyd  fod  y  Metbod- 
istiaid  Calfinaidd  yn  pleidio  y  terfysgwyr ;  ac  fel  prawf  o  hyny  y  mac  yn  rhoddi  dyf- 
yniadan  helaeth  allan  o'r  "  Diwygiwr  í"  " 


383  MR.    JOHN£S,    SYR   THOMA8   PHILL1P8,    &C. 

yn  gofyn  i'r  Eglwyswyr  ymadael  â'u  hegwyddorìon ;  ac  ni  ddylent 
hwythau  ddysgwyl  h^my  oddìwrthym  ninnau.  Fan  yn  caniataUi  y  gaUant 
hwy  fod  yn  Eglwyswyr  cydwybodol,  dymunem  iddynt  ystyried  fod  y  Êith 
beth  yn  ddichonadwy  ag  Ymneillduwyr  cydwybodol — dynion  a  wrihodent 
holl  fanteision  yr  Eglwys  Sefydledig,  er  eu  cynnyg  iddynt.  Fe  aUai  maî 
nid  y  rliai  hyn  yn  fynych  yw  y  rhai  mwyaf  eu  dadwrdd :  ond  y  maent 
wedi  bod,  ac  y  maent  yn  bod  eto.  Nid  awn  i  ymofyn  yn  awr  pa  ochr 
sydd  yn  ìawn.  Y  fibrdd  rwyddaf  i  ni  ddyfod  i  benderfymad  ar  hyn,  y  w 
trwy  ymgymysgu  mwy  â'n  gilydd,  fel  y  caffom  gyfleusdra  i  ddeall  ein  gilydd 
yn  well.  Os  y w  egwyddor  yn  rhwystro  y  naill  i  fyned  drosodd  yn  llwyr  at 
y  llall,  nid  oes  un  egwyddor  yn  ein  rhwystro  i  garu  ein  gilydd,  ac  i  gyd- 
weithredu  er  lles  cyflredinol  ein  cyd-ddynion.  Paham  na  ddaw  yr  hoU 
Eglwyswyr  ymlaen  yn  fwy  calonog  i  bleidio  Cymdeithas  y  Biblaù  ?  Dyma 
gymdeithas,  yr  hon  nid  yw  yn  cynnyg  yr  un  gradd  o  fantais  i'r  YmneiU- 
düwr  mwy  nag  i'r  Eglwyswr.  Y  mae  yr  Eglwyswr  yn  hòni  mai  ei  fam  ef 
sydd  agosaf  i'r  Bibl,  a'r  Ymneilldûwr  yr  un  modd  am  ei  fam  yntau.  Onid 
doethineb  pob  un  gan  hyny  yw  llafurìo  i  daenu  y  Bibl  pur,  hyd  yn  nod 
pe  na  byddai  dim  yn  ei  olwg  ond  ennill  pawb  i'r  un  syniadau  ag  ef  ei  hun? 
Ond  tebyg  ydy w,  y  dliai  dybenion  pleidgar  o'r  fath  yma  yn  raddol,  ac  y 
llyncid  hwy  i  fyny  mewn  teimladau  mwy  Cristionogol.  Pe  cydweithredem 
fwy^  ni  a  adnabyddem  ein  gilydd  yn  well,  ac  ni  a  welem  mai  lled  gyflelyb 
y w  y  natur  ddynol  yn  mhawb,  ac  nad  oes  gwahanìaeth  hanfodol  rhwng 
gweithrediadau  Ysbryd  Duw,  y  tufewn,  a'r  tuaUan  i'r  Eglwys  Sefydledig. 

Caniataer  i  ni  alw  sylw  eto  at  un  amcan  arall,  yr  hwn  sydd  yn  deilwng 
o  gydweithrediad  pawb,  ac  yn  yr  hwn  y  gallem  oU  ymuno  heb  wneuthur 
cam  â'n  hegwyddorion ;  sef  y w  hyny,  un  ysgol  gyfíredinol  i'r  Cymry,  i 
roddi  addysg  drwyadl  mewn  ieithyddiaeth,  rhifyddiaeth,  ac  athroniaeth, 
fel  y  byddo  y  Cymro  yn  meddu  cystal  manteision  a'r  Sais  i  gyrhaedd  j 
grisiau  uchaf  mewn  enwogrwydd  a  defnyddioldeb.  Y  mae  sibrwd  am  hyn 
wedi  bod  er's  rhai  blyneddau.  Gwyddom  fod  im  cyfarfod  wedi  ei  gynnal 
ar  yr  achos.  Y  mae  y  wlad  yn  addfed  i  dderbyn  y  cynnygiad.  Pe  b'ai 
un  neu  ychwaneg  o  bob  plaid  grefyddol  yn  cyduno  i  alw  holl  wladgarwyr 
Cymru  at  eu  gilydd,  i  gydymgynghori,  ac  i  ddechreu  gweithredu,  symud- 
id  y  rhwystrau  yn  dra  buan.  Nis  gwyddom  am  un  achos  paham  na  alhd 
yr  Eglwyswyr  a'r  Ymneillduwyr  ymuno  â'u  giiydd  yn  y  gwaith  hwn. 
Nid  yw  yr  ieithoedd  a'r  gwyddorion  yn  perthyn  i'r  naiU  blaid  mwy  na'r 
UaU.  GaUai  yr  Eglwys  Sefydledig  a  phob  enwad  YnmeiUduol  roddi 
darUthoedd  mewn  duwinyddiaeth,  ar  wahan,  i'r  rhai  a  ddewisent  eu 
gwrandaw ;  ond  heb  orfodi  neb  i  broflesu  nac  i  ddysgu  dim  yn  groes  i'w 
farn  grefyddol  ei  hun.  Dyma  y  cynnygiad :  ac  nid  ydym  yn  credu  nad 
oes  digon  o  wladgarwch  yn  Nghymru  i'w  ddwyn  i  weithrediad.  ün  peth 
sydd  yn  ddjiammheuol — ^y  mae  yr  amcau  yn  werth  ymdrechu  i'w  gyrhaêdd; 
ac  y  mae  mor  ddîammheuol  a  hyny  y  cyrhaeddir  ef  os  ymdrechir. 

Y  rhwystr  mwyaf  ar  flbrdd  Uwyddiant  y  cynUun  hwn,  fel  ,pob  un  araU 
a  fyddo  yn  amcanu  at  les  y  Dy wysogaeth,  yw  ysbryd  plaid.  Yr  hyn  sydd 
eisìeu  y w  mwy  o  awydd  yn  ein  dynion  blaenaf,  arweinyddion  y  genedl,  i 
wneyd  daioni  cyflredinol  i'r  whtd,  ac  nid  i'w  cyfimdebau  eu  hunain  yA 
unig ;  mwy  o  gariad  at  Gristíonogion  fel  Cristionogion,  ac  at  ddynion  fel 
dynion  ;  a  phawb  yn  cydymdrechu  i  godi  meibion  a  merched  Cymru  mewn 
gwybodaeth  a  moesoldeb,  os  nad  mewn  sefyllfa  fydol,  i  fod  yn  dywysogion 
ao  yn  dywysogesau  yn  yr  hoU  dir. 


387 


BETH    A    DDAW    ÒÜ    AMAETHWYR? 

Ib,  beth  a  ddaw  o'r  Amaethwyr  ?  Dyna  ofynîad  y  gofynîon  yn  y  dyddiau 
hyn.  Ac  y  mae  goíyniad  neu  ddau  andl  ynglŷn  wrth  ei  gwt  yn  annat- 
todol ;  niegys,  Beth  a  ddaw  o'r  masnachwyr  ?  a  pha  beth  a  ddaw  o'r  tir- 
feddìannwyr  ?  Er  bychaned  y  mae  llawer  yn  eiych  ar  yr  amaethwr,  y 
toae  yr  olaf  yn  hoUol,  a'r  cyntaf  î  fesur  helaeth,  yn  ymddibynu  am  eu 
llwyddiant  ar  eî  Iwyddiant  ef . 

Ond  pwy  a  etyb  yr  ymofyniad  pwysîg  ?  O  ba  le  y  ceir  y  doethawr 
dyfhddysg  a  rhyfeddol  i  gyfarwyddo  ei  ddad-ddyrysiad  o'r  benbleth  a'r 
aàwydd  sydd  wedi  gol^ìwes  y  flaniiwr  anffodiog  ?  O !  o  Eisteddfod 
Rhuddlan,  bid  siwr.  Onid  y w  y  gwladgarwyr  zelog,  pa  rai  sydd  yn  lly w- 
odraethu  achosion  Eisteddfod  Bhuddlan,  wedi  cynnyg  gwobr  o  bum  punt 
ar  hugain  am  y  traethawd  goreu  ar  amaethyddiaeth  ucheldir,  a  phum  punt 
ar  hugain  am  y  traethawd  goreu  ar  amaethyddiaeth  yr  iseldir,  a'r  traeth- 
òdau  i  fod  yn  Gymraeg  neu  yn  Saesoneg  ?  Yn  awr,  nid  rhaid  i'r  amaeth- 
Wyr  ond  aros  mewn  amynedd  nes  y  delo  amser  yr  eisteddfod  urddasol  hon 
î  ben,  ac  i'r  bdmiaid  anweledig,  yr  incoŷnitos  mawreddig,  traethu  eu  pen-' 
derfyniad,  pa  un  yw  y  traethawd  goreu,  ac  i  gyfeisteddfod  gweithiol 
ddwyn  y  traethawd  buddugol  allan  o'r  wasg,  ac  hefyd,  os  dygwydda  fod 
y  traethawd  hwnw  yn  yr  iaith  Saesoneg,  i'r  amaethwruniaith  ymhellach  fedd- 
lannu  ei  hun  mewn  amynedd,  nes  y  byddo  wedi  dysgu  digon  o  Saesoneg  i'w 
ddarllen  ;  yna,  yna  fe  gaiff  oleuni  ar  ei  helyntion,  a  dîangfa  o'i  gyfyngder- 
âu,  a  buddugoliaeth  ar  y  byd  !     Ai  ê  fe  ?  gwyn  fyá  na  byddai  felly. 

Ond  i  ddyweyd  y  gwir,  nid  oes  genym  ond  ychydig  %dd  yn  y  fath 
ddaioni  i  ddeilUaw  o'r  pwynt  hwnw.  Nid  ydym  yn  gweled  fod  y  mater 
wedi  ei  ddodi  i  lawr  fel  gwobr-destun  gyda'r  fath  fonyhrwydd  a  chyfeiriad 
at  amgylchiadau  presennol,  ag  i  roddi  Üe  i  ddysgwyl  am  ddim  mor  hynod 
obwrpasol.  "  Traethawd  goreu  ar  Amaethyddiaeth ;"  beth  yw  hyny? 
Casgliad  o  sylwadau  ar  wahanol  diroedd,  cnydau,  anifeiliaid,  gwrteithiau, 
trafnidiau ;  ar  ddysbyddiad  {dramio),  a  gwthio,  a  Uosgi,  a  dyfru,  &c.;  at- 
tolwg  pa  faint  gweU  fydd  yr  amaethwr  er  hyn  yn  amgylchiadau  presennol 
y  wlad  hon  ?  Y  mae  ardreth  ei  dyddyn  wedi  ei  benu,  a  bwrw  i  bris  y 
gwenith  fod  yn  dair  punt  y  chwarter,  a  bwrw  hefyd  iddo  yntau  ffarmioyn 
y  duU  goreu,  a  chodi  y  cnydau  trymaf  sydd  aUuadwy.  Ond  os  y w  pris  y 
gwenith  yn  gorphwys  yn  ddwy  bunt  y  chwarter,  a  wnaiff  y  traethawd  ar 
y  gelfyddyd  o  âkrmìo  wneyd  y  difíyg  i  fyny  ?  Nid  ydym  am  ddirmygu 
ymdreohion  i  chwanegu  gwybodaeth  amaethyddol,  nac  heb  wybod  fod 
Uawer  iawn  o  anghen  am  hyny  ;  ond  yr  ydym  yn  meddwl  mai  nid  yn  y 
gelfyddyd  o  amaethu  y  mae  gwendid  mwyaf  yr  amaethwr  yn  y  wlad  hon 
yu  y  dyddiau  hyn,  eîthr  yn  ei  berthynas  â  threfhiadau  Uywodraethol  a 
chymdeithasol  eî  wUid.  Yn  awr,  nid  ydym  ni  am  ysgrifenu  ar  y  testun 
hwn,  nae  un  testun  araU  i  ËistedcÚbd  Bhuddlan  ;  canys  nis  gwyddom  pwy 
fydd  y  beimiaid.  A  chan  nad  oes  neb  araU  wedi  rhoi  un  amnaid  pà  fodd 
y  dysgwyUd  trîn  y  pẁnc  hwn,  fe  allai  y  gaU  yr  ymgeiswyr  gael  amnaid 
ttCu  ddau  oddiwrth  y  sylwadau  a  ganlyn. 

Pa  beth  a  ddaw  o'r  amaethwyr  ?  Y  mae  yn  argoeU  fel  pe  byddai  raid 
i  bawb  o  honom  yn  y  wlad  hon  fyned  tua'r  gwaethaf  yn  fuan,  oni  ddáw 


388  BETH    A    DDAW    o'R   AMAETHWYR  ? 

rhyw  ymwared  hynod.  Ond  y  mae  yn  eglur  mai  yr  amaethw^rr  sydd  i 
fyned  yn  gyntaf.  Ynhw,  y  cewri  coríSb],  sydd  i  fod  yn  fyddingloddwyr 
(jẁmeerê)  tua  dystryw.  Gan  hyny,  y  mae  yn  dra  chymhwys  i  drafod  eu 
helynt,  ac  ymofyn  am  bob  cynnorthwy  iddynt.  Ac  nid  oes  dîm  amser  i 
goUi.  O,  meddai  y  mawrion,  rhaid  iddynt  drìn  yn  well ;  ae  hefyd^  os  na 
ddaw  pethau  i'w  lle  yn  ol,  ac  os  na  chawn  ni  brìsiau  da  eto,  yna  yn  mhen 
tipyn,  ni  a  ostyngwn  ein  rhenti.  lê,  ond  attolwg  pa  fodd  y  mae  yr 
amaethwr  i  fy w  i  aros  i'r  driniaeth  well  yma  ddechreu  cynnyrchu  mwy,  ac 
i'r  prisiau  mawr  ddyfod  yn  ol  ?  neu  pa  faint  ol  eiddo  a  raid  iddo  ei  golli 
wrth  aros  ?  Yn  wir,  yr  ydym  yn  teimlo  tros  yr  amaethwyr  hefyd ;  y 
maent  yn  dy weyd  mai  prawfgais  (experim€nt)  y w  masnach  rydd  ;  ac  y  mae 
pawb  yn  cael  lles  mawr  wrth  y  prawf,  a'r  amaethwr  yn  unig  goUed  fawr. 
Pa  reswm  fod  un  math  o  bobl  yn  unig  yn  cael  eu  dirwasgu,  er  mwyn 
gwneyd  trèial  er  Ues  y  cyfan  ?  Byddwn  yn  gwrido  dros  anghyfiawnder  y 
tir-feddiannwyr,  yn  enwedig  y  rhai  a  bleidient  gynt  ddyddymiad  Deddíau 
yr  Yd.  Dylaaent  mewn  cysondeb  ostwng  eu  hardrethi  yn  ddîoed,  o'r  hyn 
Ueiaf  tra  y  byddo  y  prawfgais  ar  droed,  neu  yn  hytrach,  tra  y  byddo  pethau 
mewn  ystad  o  symudiad  neu  gyfaewidiad  trwyadl,  a  phethau  heb  Iwyr 
ymgyfartalu.  Ac  os  daw  prisiau  a  phethau  yn  weU  eto,  ni  chwyna  yr 
amaethwyr  ddim  am  godi  dipyn  ar  y  rhenti  yn  ol.  Ond  y  mae  oedi  cyfartalu 
y  rhent  a'r  prisiau  am  flwyddyn  yn  anghyfiawnder  ac  yn  ormes  am  flwyddyn. 

Ond  gan  na  wrendy  yr  uchelwyr  ar  reswm  fel  hyn,  ysy waeth,  ni  a'i  gBd- 
awn  am  enyd.  Pa  beth  a  ddy wedwn  wrth  yr  amaethwyr  ?  Ni  a  ddy- 
wedwn  wrthynt  yn  gyntaf  ac  yn  benaf,  Peidiwch  by th  a  gweddîo  am  gael 
Deddfau  yr  Yd  yn  ol.  Mae  anghyfiawnder  gwreiddiol  yn  rhwym  wrth  y 
rhai  hyny ;  ac  am  hyny,  pe  caech  adferiad  o  honynt  am  enyd,  fe  ddychwelai 
dinystr  amynt  yn  fuan  eto,  mwy  ofnadwy  a  disymwth  ;  fe  allai,  er  galan- 
asdra  mwy  i  chwi  neu  eich  plant.  Nagê,  gadawn  hwynt  yn  ngwlad  anghof 
mwy,  rhag  meUdith  Duw,  yr  hwn  sydd  yn  nhŷ  yr  anghyflawn ;  ac  er  y  gall 
fod  yn  Ued  galed  am  dro  dan  gyfhewidiad  goruchwyliaeth  fel  hon,  eto,  y 
mae  yn  ddîau  y  bydd  bendith  y  Nef  yn  fuan  yn  düyn  dychweUad  at  un- 
iondeb  yn  ein  deddfau  gwladol. 

Ni  bu  erioed  amser  fel  yr  un  presennol  ar  amaethyddiaeth  ein  gwlad ; 
prìsiau  pob  math  o  gynnyrch  y  tyddyn  yn  isel ;  ŷd,  ac  enUyn,  a  da  by w, 
oU,  yn  isel  ar  yr  un  pryd,  ac  yn  debyg  o  barhau  felly.  Pa  beth  a  aUuoga 
yr  amaethydd  i  fy w  ar  hyn  ?  Dim  ond  dau  beth  ;  chwanegu  ei  gynnyrch 
a  UeUiau  ei  draul ;  codi  cnydau  a  thynu  i  lawr  gostau.  Bhaid  i'r  amaeth- 
wyr  drin  yn  well.  Ni  .oddef  ein  hamdden  presennol  i  ni  fanylu  ar  wdl- 
iant  celfyddydol  amaethyddiaeth  ;  ac  yn  wir,  nid  ydym  yn  meddwl  mai  dyna 
y  w  y  prif  dàìffyg,  sef  diflfyg  gwybodaeth  i  amaethu  ;  eithr  difíyg  moddion 
sydd  ar  lawer.  Y  mae  di^g  gwybodaeth,  neu  ddifíyg  gofal  mawr,  ymhHth 
amaethwyr  Cymru,  a  Lloegr  hefyd  o  ran  hyny.  Y  mae  y  newyddiadur 
gaUuog — ^y  "  Times" — ^wedi  anfon  aUan  ddynion  i  edrych  i  mewn  i  ansawdd 
amaethyddiaeth  yn  Lloegr,  ac  y  maent  yn  argrafíu  eu  hadroddion  o  bryd  i 
bryd.  Yr  ydym  yn  gweled  oddiwrth  y  rhai  hyny,  nad  yw  y  Saeson  yn 
mharthau  tufewnol  y  wlad,  nemawr  o  flaen  y  Gymry  o  ran  doethineb  a 
threfnusrwydd  amaethyddol.  Y  mae  Uawer  o'u  tyddynod  hwythau,  â'r 
beudai  yn  afler  ac  anniddos,  a'r  tomenydd  gwrtaith  ar  ochrau  buarthau,  yn 
y  Ue  mwyaf  cyflëus  i'r  haul  sugno  i  fyny,  ac  i'r  gwlaw  olciii  i  lawr  eu  hoU 
adnoddau  rhinweddol ;  a'r  da  byw  yn  cael  eu  rhynu  ;  a'r  tir  ŷd  ei  dra-yru^ 


BETH   A   DDAW   ö'r   AMAETHWYR  ?  389 

ac  felly  ymlaen.  Ond  diflyg  moddion  cyfartal  sydd  ar  lawer,  îe,  ap  y  rhan 
fwyaf  o  amaethwyr.  Yr  ydym  yn  credu  mai  prin  wyth  o  bob  deg  o  amaeth- 
wyr  ein  gwlad  sydd  yn  meddu  moddion  arianol  digonol  i  wneyd  perfTaith 
gyfiawnder  â'u  tyddynod.  Er  mwyn  trin  yn  well,  ni  a  annogem  eîn  ha*- 
maethwyr  i  gryiüìöi  eu  moddion.  Nid  chwanegu  '^maes  at  faes,"  ond 
chwanegu  moddion  at  faes,  neu  lleihau  y  maes  at  y  moddion.  Y  mae  deg 
erw  gyda  deugain  punt  iV  ystocio  a*i  drin,  yn  sicr  o  ateb  yn  ddengwaith 
gwell  nag  ugain  erw  gydag  ugain  punt  o  foddion  i'w  drin.  Bron  na  ddy- 
wedem  mai  gwell  a  fyddai  i  dyddynwyr  o  eiddo  bychan  beidio  cymeryd 
cymaint  o  dir  ag  a  wnai  yn  anghenrheidiol  talu  cyflogau.  Y  mae  hi  yn 
awr  i'r  cyfryw  yn  llythyrenol, 

"  Yr  hwn  wrth  yr  aradr  a  fyno  ffynu, 
Rhaid  iddo  ei  hunan  ddal  neu  yru." 

Gwyn  fyd  nad  ellîd  planu  mwy  o  ysbryd  anturiaethus  yn  ein  hamaethwyr. 
Y  mae  y  masnachwr  yn  fywiog  ac  yn  Uygadog,  yn  teithio  jmia  a  thraw  i 
chwilio  am  y  Ue  goreu  i  brynu  nwyddau  a*r  Ue  goreu  iV  gwerthu.  Felly 
i  raddau  y  gallai  y  tyddynwr  lesâu  ei  hun.  Nid  boddloni  i.fodoli  fel  llys- 
ieuyn  yn  ei  unfan,  heb  wybod  am  ddim  ond  ei  dyddyn  a'r  farchnad  nesaf 
ato,  ond  ymofyn  o  ba  le  y  ceir  yr  had  a'r  da  byw  goreu,  ac  a  oes  gwr- 
taitìi  iV  ẃynu  yn  well  neu  ratach  nag  y  gall  ef  ei  wneyd  gartref,  a  pha 
gnydau  sydd  f wyaf  marchnadol,  a  chyffelyb  hysbysiadau.  Nid  oes  modd 
rhoddi  rheolau  perffaith  yn  yr  hoU  bethau  hyn ;  ond  dyn  by wiog  a  wel  ac 
drefna  yn  ol  ei  amgylchìadau  ei  hun.  Ac  y  mae  manteîsion  mawrion  iawn 
i*r  ysbryd  masnachol  hwn  mewn  amaethwyr,  rhagor  a  fu  ;  canys  y  mae  y 
flyrdd  heiym  wedi  dwyn  marchnadoedd  pellaf  a  goreu  y  wlad  yn  agos 
hyd  yn  nod  .i  Gymru ;  a  gall  y  tyddynwr  gael  o  bell  neu  gludo  i  bell  y 
nwyddau  sydd  ganddo  iV  gwerthu.  Gallai,  o  herwydd  hyny,  fod  yn  weU 
i  kwer  amaethwr  brynu  Uawer  o  wrtaith  celfyddydol ;  a  gallai  fod  yn  weU 
iddo  ddefnyddio  ei  ŷd  i  besgi  anifeiUaid  iV  hanfon  i'r  farchnad  oreu  na 
gwerthu  ei  ŷd  yn  y  farchnad  nesaf ;  a  gaUai  y  byddai  yn  weU  iddo  dyfu 
cnydau  gleision,  a*u  hanfon  i  farchnadoedd  mawrion  na  thyfu  ŷd.  Ym- 
egnîed  yr  amaethwr  i  ymgyfaddasu  i,  ac  i  fanteisio  ar  ei  gyfleusderau  new- 
yddion,  ac  nid  i  lynu  yn  ddîysgog  wrth  yr  hen  dduU  er  ystahn,  "  fel  y 
gwelodd  ei  dad  yn  gwneyd,"  yn  unig. 

Rhaid  i  amaethwyr  leihau  eu  treuUadau  hefyd  i  gyfarfod  â'r  amserau 
hyn.  Nid  ydym  yn  meddwl  yn  wir  y  gaU  amaethwyr  Cymru,  yn  y 
oyflredin,  leihau  Uawer  ar  eu  costau  personol :  y  maent,  at  eu  gUydd,  yn 
byw  yn  ddìgon  caled.  GaUem  feddwl  y  gaUai  cyflogau  ddyfod  ydiydig  i 
lawr  fel  y  daw  pob  anghenrheidiau  bywyd  yn  gymaint  rhatach.  Mewn 
un  sir  yn  nghanol  Lloegr,  ni  a  welsom  fod  yr  amaethwyr  wedi  ymgynghr- 
eirio  ynghyd  i  dynu  i  lawr  brisiau  y  gôf,  a'r  cyfrwywr,  a'r  crydd,  a'r  saer, 
oddeutu  un  rhan  o  dair;  ac  yn  wir,  rhaid  i  ni  addef  nad  oeddym  yn 
gweled  dim  yn  annheg  yn  eu  gwaith. 

^e  gytuna  hoU  amaethwyr  y  wlad  â'r  sylw  nesaf,  sef,  Mae  yn  rhaid 
i'r  rhenti  ddyfod  i  lawr.  Bhaid :  ond  os  yw  ein  hamaethwyr  am  i  hyny 
gymeryd  Ue  yn  fuan,  rhaid  iddynt  hwy  ddysgu  Uawer  iawn  mwy  o  anni- 
byniaeth  meddwl  ac  o  gydweithrediad  unol  â'u  gilydd.  O !  y  fath  fwgan 
yw  meistri  tir  i'r  ffermwyr !  O !  y  fath  rai  anwrol,  gwan-galon,  y w  yr 
amaethwyr  yn  gyffredin  o  flaen  yr  uchelwyr !     Ni  a  wyddom  am  dyrfa  o 


390  BBTH   ▲   DDAW   0*R   ▲MAETfiWTR  ! 

amaethwyr,  oH  o  dan  yr  nn  mdstr  tír,  pa  nì  a  ymgyfiirfàasant  jngli jd 
ydiydîg  amser  yn  ol,  i  ystyrìed  pa  beth  a  wnaent  er  mwyn  gwneuthur  eaîs 
am  gael  gostwng  ychydlg  ar  ea  riioitL  f  e  bendffl^nasant  anfon  erfyniad 
ysgrîfenedig  at  y  gŵr  mawr,  ac  i  roddi  eu  henwau  oli  wrtho.  Ysgrifenwyd 
ŷr  erfynìad.  Yr  oedd  yn  gosod  allan  eu  food  oU  mewn  dygn  brofedigaeth, 
ac  nad  alient  yn  hir  gyfarfod  â'r  gc^mion  amynt  os  na  chyfnewi<lìd  eu 
hamgylchiadaa ;  fod  prísiau  pob  cjrnnyrch  amaethyddol  yn  un  rhan  o  dair 
Is  nag  yr  oeddynt  pan  gymerasant  eu  flfermydd ;  ac  hefyd  eu  treuüadaii, 
mewn  trethî,  &C.9  yn  un  riian  o  dair  mwy  nag  yr  oeddynt  y  pryd  hwnw ; 
eu  bod  gan  hyny  yn  barchus  301  erfyn  amo  i  ostwng  ychydig  ar  eu  rhenti; 
ac  os  deuai  amserau  yn  well,  y  byddent  yn  eîthaf  boddiawn  iddo  eu  oodi  eil- 
waîth.  Wedi  darllen  yr  ys^rìf  a'i  chymeradwyo,  aed  ynghyd  â'r  gwaith 
o'i  thanysgrìfio ;  ond  yma  fe  gododd  anhawsder  mawr.  Och  o  fi,  nid  oedd 
yr  un  o'r  holl  dyddynwyr  heinif  hyn  yn  ddigon  gwrol  i  roddi  «  «fnr  t 
Imor  yn  gyẃaf^  rhag  ofii  i'r  meìstr  tîr  f edd wl  mai  efe  oedd  blaenor  y  g wrth- 
ryfelwyr.  Ar  ol  hir  drafod,  fe  ddyfeisiwyd  llwybr  tra  chywrain  i  fyned 
trwy  y  cyfyngder  mawr  hwn.  Dyna  oedd — iddjrnt  dansgrifio  eu  henwau 
yn  ^  Tomd  rùbm^*  neu  yn  gylch  crwn,  o  dan  yr  ysgríf,  yna  nìs  gaDai  y 
meistr  tìr  ddyweyd  pa  un  oedd  y  cyntaf  na'r  olaf  i  danysgrifio.  Wele^ 
wedi  myned  trwy  y  cyfim  i  foddlondeb  fel  hyna,  aethant  ynghyd  i  balas  y 
gŵr  boneddig.  Jbifonasant  yr  erfyniad  i  mewn,  ac  arosasant  yn  y  (^tedd 
nesaf  aUan  i  ddysgwyl  atebiad.  Cawsant  aros  yma  oddeutu  tair  awr  heb 
un  genadwri  atynt.  O'r  diwedd,  hwy  a  ymwrolasant  i  anfon  cenad  i  ofyn 
i'r  gp^  mawr  a  oedd  dim  ateb ;  a  chawsant  eu  gwysìo  i'w  bresennoldeb. 
Ymosododd  amynt  yn  aruthrol  am  iddynt  danysgrifio  ar  gylch  feUy; 
bron  nad  oedd  fel  yn  tybied  eu  bod  am  drin  rhyw  ddewiniaeth  amo,  ac 
nid  oedd  yn  deaU  eu  cabalîstiaeth.  Yna  ymosododd  ar  un  gwr  ag  yr  oedd 
ëí  dyddyn  yn  dygwydd  bod  wedi  ei  osod  yn  Ued  resymol — ^yn  îs  yn  ol  yr 
herwydd  na  neb  or  UeîU;  tywaUtodd  ei  ddìáledd  yn  ffirwd  ar  y  truan 
hwnw ;  ac  yn  y  diwedd,  goUyngwjrd  yr  hoU  gymdeithion  ymaith  heb  fawr 
o  gysur.  Aethant  adref  yn  Uâ  ddigalon,  â'u  cynffonan  rhwng  en  traed. 
Ond  daUer  sylw;  fe  atebodd  y  tro  y  dyben;  pwyUodd  ac  ystyrìodd  y 
meistr  tîr,  ac  aeth  yn  ebrwydd  yn  bur  barod  i  wneyd  pob  çyfleusderau  i'w 
denantîaid ;  ac  yn  y  diwmod  rhent  nesaf,  fe  ostyngodd  eu  rhent  ddeg  punt 
y  caot,  a  rhai  fwy  na  hyny. 

Pe  geUid  dysgu  amaetìiwyr  i  gydweithreduy  buan  y  oaent  gyfiawnder. 
Os  na  wnai  cyderfyn  beri  i'r  tir-feddiannydd  wrandaw  ar  eu  cais,  yr  ydym 
yn  tybied  pe  byddû  i'r  hoU  dir-ddeiliaid  roi  rhybudd  ymadael  ar  yr  un 
dydd,  y  dygai  hyny  ef  i  bwynt.  O'r  hyn  Ueiaf,  byddai  mwy  o  annibyn- 
iaeth  a  chydgordiad  yn  help  mawr  i  amaethwyr  301  y  mat^  hwn.  Nid  oes 
dûn  achos  rhoddi  mwy  na'i  wir  werth  am  dir  mwy  nag  am  ry w  nwydd 
araU.  Ac  os  byddai  i  ambeU  un  goUi  ei  dyddyn,  byddai  yn  weU  i  dyddyn- 
wyr  gfybio  â'u  gUydd  i  gynnal  y  íath  un  am  flwyddyn  neu  ddwy,  na  bod 
ymryson,  wrth  yr  ugain,  am  dyddyu  a  elo  yn  wag.  Mae  yn  i^aid  cad 
tretìn  i  lawr.  Yr  ydym  yn  gwaeddi  am  dynu  oostau  y  deymas  i  lawr  trwy 
y  senedd,  ac  yn  gadael  Uawer  o  wastraff  yn  eìn  siroedd  a'n  plwyfydd  ein 
hunain,  heb  edryäi  iddo  nac  ymdrechu  yn  ei  erbyn.  Fe  ddylai  yr  amaeth- 
wyr  fynychu  y  vettry  yn  y  dyddiau  celyd  hyn,  ac  edrych  am  gadw  treth  y 
tlodìon,  a'r  dreth-^lwys,  a  threth  y  fibrdd  fawr,  a  threth  cwnstaiUìaid  0 
fewn  terfynau  cynnUdeb.     A  diolch  i  fiuraach  rydd,  fe  geir  help  y  g^wŷr 


BETH   A   DDAW   o'b   AMASTHẀYR  ?  391 

nu^wr  i  hyn  yn  awr.  Mae  y  meistr  am  helpio  y  tenant  i  dynu  y  dreth  i 
lawr  er  mwyn  cael  cadw  y  rhent  i  fyny  dipyn.  Mewn  ambell  i  gyfarfod 
plwyfol  yn  y  dyddiau  rhyfedd  hyn,  fe  geir  gweled  üchel-eglwysydd  ac 
üchel-ymneüldawr  wedi  cyduno  i  dynu  y  trethi  i  lawr — toriaid  a  radical- 
iaid  wedi  cydgyfarfod,  ac  oll  yn  ddiwygwyr,  neu  yn  gynnilwyr  beth 
bynag.  **Bra/üO,  Free  Trctde"  Peidied  yr  amaethwyr  a  gadael  i  bob 
math  o  ddynion  gael  eu  gosod  yn  guardiains  yn  Mwrdd  yr  Undeb.  Y  mae 
llogellau  y  gwaiumol  blwyfydd  yn  yr  Undeb  i  raddau  helaeth  iawn  dan 
lywyddiaeth  y  gwŷr  hyn.  Ond  cael  gwarcheidwad  gofalus  a  deallus,  y 
mae  yn  hynod  os  na  ddaw  trethi  y  tlodion  i  lawr  i  ganlyn  prìsiau  bwyd- 
ydd.  Na  phleidleiaied  yr  amaethwyr  byth  am  ŵr  i  lanw  y  swydd  hon  nad 
oes  ganddynt  berffaith  ymddiried  ynddo.  Treuliadau  sirol  ydynt  bwysau 
sydd  yn  ILÉd  o  tan  ddylanwad  uniongyrchol  yr  amaethwyr  eu  hunain.  Y 
mae  y  costau  hyn  dan  lywyddiad  yr  ustusiaid  heddwch;  ac  y  mae  yn 
ymddangos  i  ni  yn  beth  annheg.  Gan  fod  yr  ustusiaid  hyn  yn  gwario  arian 
y  trigohon  yn  ^rfiredin,  paham  na  cheid  eu  dewis  hwythau  trwy  etholiad 
yr  un  fath  a  seneddwyr,  gwarchodwyr  y  tlodion,  &c.?  Ond  gan  mai  fel 
hyn  y  mae,  nid  oes  dim  i'w  wneyd  ond  gwylio  yn  fanwl  ar  eu  gweithred- 
iadau,  a'u  trafod  a'u  beirniadu  yn  ddibaid.  Y  mae  un  gobaith  i'r  amaeth- 
ydd  yma:  gan  fod  llawer  o'r  ustusiaid  hyn  yn  dir-feddiannwyr,  fe  allai  yr 
arbedant  bob  gwastraff  bellach  er  m¥Fyn  ysgafnhau  eu  tenantiaid,  a  rhag 
o£h  cyffwrdd  â'r  ardreth  yn  y  pen  draw.  Y  mae  costau  cyfl&'edin  y  llyw- 
odraeth  yn  rhwym  o  gael  eu  Ueihau,  ac  y  mae  i'r  amaethwyr  lais  arbenig 
yn  hyn.  Bhaid  i  bob  aegur-swyddau  ddiflanu.  Pa  reswm  fod  cannoedd 
o  flfermwyr  yn  talu  yn  ddrud  om  gael  Uafwrioy  ac  ugeiniau  yn  cael  tâl 
mawr  am  ddîogi  ?  Y  naill  yn  methu  by  w  er  llafurìo  yn  galed,  ac  o'i  brin- 
der  yn  gorfod  oynnal  y  Uall  i  fy  w  yn  foethus  heb  lafurìo  dim !  A  chwareu 
teg  i'r  tir-feddiannwyr ;  yr  ydym  yn  methu  gweled  pa  achos  îddynt  hwy 
gael  cwtogi  eu  cyUid  o  herwydd  cyfnewidiad  cyfreithiau  y  wlad^  heb  i 
gyllidau  o  bob  natur  gael  eu  cyfartalu.  Os  bydd  prisiau  anghenrheidìau 
bywyd  yn  un  rhan  o  bedair  is  nag  y  buont,  y  mae  pymtheg  swllt 
yn  myned  mor  bell  ag  yr  äi  punt  o'r  blaen.  Os  rhaid  i'r  tir-feddiannydd 
roddi  i  fyny  bum'  punt  ar  hugain  y  cant  o'i  rent  blyneddol,  paham  nad 
allai  yr  arìan-feddiannydd  roi  i  fyny  bum'  punt  ar  hugain  y  cant  o'i  lôg,  a 
phaham  nad  allai  pob  swyddog  yn  y  deymas,  o  wŷr  y  Ilys  i  wŷr  y  poor- 
house,  roddi  i  fyný  bum'  punt  ar  hugaîn  y  cant  o'u  cyflogau  ?  Dyna  y 
fibrdd  mewn  gwlad  Gristionogol,  "  cyd-ddyoddef ;"  ond  yn  wir,  ni  byddai 
dyoddef  fel  yna ;  byddài  pob  peth  fel  o'r  blaen,  a  gwell  hefyd.  Yn  awr, 
amaethwyr,  edrychwch  at  eich  pleidleisiau ;  nac  arweinier  chwi  fel  anifeil- 
îaid  i'r  etholiad  seneddol ;  mynwch  ddewis  dynion  a  fyddo  yn  deall 
masnach  ac  amgylchìadau  y  wlad,  ac  yn  ddynion  gonest  i'w  gweinyddu. 
Pa  achos  ofni  meistr  tir  mwy  ?  Ni  waeth  i  chwi  gael  eich  troi  o'r  tyddyn 
ar  unwaith,  na  myned  o  hono  bob  yn  fodfedd  trwy  waethygu  yn  eich 
amgylchiadau  bob  blwyddyn. 

"  Ond  yr  hen  ddegwm  yna,"  meddai  rhyw  amaethwr  cydwybodol,  "beth 
wneîr  i  hwnw  ?"  Wel,  y  mae  yn  bur  debyg  fod  hwnw  wedi  ei  ddedfrydu, 
^*  Yr  hwn  y  mae  y  duwiau  am  ei  ddinystrìo,"  meddaî  yr  hen  Bufeiniaidÿ 
*^yn  gyntaf  hwy  a'u  hynfytant."  Y  mae  y  degwm  wedi  myned  yn  ynfyd  o 
annheg  ar  ol  y  cyfiiewidiad  amo.  Pa  reswm  talu  degwm  ar  yd  yn  ol 
prisiau  blyneddau  drudion  Deddfau  yr  Yd,  dan  brisiau  isel  marchnad 


392  NODíADAt;  AR  ly^raü. 

rydd?  Gwir  ỳ  daw  hyn  i'w  le  yn  mhen  blyneddau,  ond  gan  fbd  grîs 
Bnghyffiredìn  mewn  prísiau  yn  y  symudiad  o'r  naîll  drefn  i'r  llall,  onid  têg 
a  fuasai  grîs  anghyfiredin  yn  mhrisiau  y  degwm  i  gyfartalu  i  hyny  ?  Ac  os 
defnyddir  y  tir  i  wneyd  ffordd  haîarn,  neu  i  adeiladu  arno»  rhaid  talu 
degwm  am  hwnw,  heb  dyfìi  gronyn ;  canys  y  mae  y  degwm  wedi  ei  gyf- 
newid  yn  ddogndal  sefydlog!  Nid  oes  galwad  amom  yn  y  lle  hwn  i 
ymyraeth  á  dadl  y  degwm  ;  ond  pe  caniatëid  mai  annichonadwy  ar  hyn  o 
bryd  fyddai  ei  ddyddymu  yn  hoUol,  byddai  llawer  amaethwr  mewn  tymher 
led  foddlawn  pe  g^wneîd  dim  ond  adPeru  y  degwm  i'w  ddyben  cyntefig. 
Oafodd  ei  fwriadu  ar  y  eyntaf,  a'i  neillduo  gan  ei  hen  sylfaenwyr,  i  adeÙ- 
adu  a  chynnal  eglwysi — ^i  gynnal  yr  offeiriaid  gweithgar — ac  i  gynnorthwyo 
y  tlodion.  Wele,  adferer  y  degwm  iV  hen  drefh,  a  dyna  gam  da  tuag  at 
ddwyn  pethau  i*w  lle  yn  mysg  yr  amaethwyr.  Cyfiawndcr  ac  nid  trugar- 
edd  a  ofynir  genym. 

Gan  bwyll,  amaethwyr  Cyraru,  ni  ddaeth  y  diwedd  eto.  Os  ocs 
genych  foddion  i  sefyll  ychydig  fiyneddau  eto,  ac  os  ydych  yn  foddlai^'n  i 
aberthu  rhy  wfaint  er  mwyn  aros  yn  eich  gwlad,  meddiennwch  eich  hunain 
mewn  amynedd.  Fe  ddaw  eto  haul  ar  fryn.  Ond  os  nad  ellwch,  ar  ol 
bwrw  y  draul,  sefyll  y  prawf,  wele,  y  mae  tir  lawer  heb  ei  feddiannu  yn 
yr  Amerìca  draw :  tir  dirent,  didreth,  diddegwm,  ac  yn  jonlenwi  bob 
blwyddyn  o  gymdeithas  Gymreig  ac  efengyl  Gymreîg.  Y  mae  ar  ein  tir- 
feddiannwyr  ofn  America.  Y  maent,  ni  a  wyddom,  yn  dirion  iawn  wrth 
ambell  i  dirddeiliad  sydd  â  pherthynasau  iddo  wedi  myned  dros  Fôr  y 
Werydd.  Y  mae  masnach  rydd,  a'r  America,  fel  Baalsephon  a  Pihahiroth, 
yn  gwasgu  ar  yr  uchelwyr  o  bob  tu,  a'r  Aiphtiaid — nagê,  nid  yr  Aipht- 
iaid — ond  yr  luddewon  arianog  o'r  tu  ol  iddynt ;  fe  ä  y  segur-swyddau 
a'r  gormesau  eraiU  a  nodwyd,  i'r  môr  yn  ddilys ;  ac  y  mae  rhai  yn  oftii  yr 
ä  y  bendcfigaeth  i'w  canlyn  oni  ollyngant  eu  gafael  yn  fuan  ynddynt. 
Ond  ein  gobaith  ni  ydyw,  y  cânt  ddoethineb  i  weled  y  perygl  mewn 
pryd,  ac  y  gwelir  gwreng  a  boneddig  eto  yn  cydgyfarfod  ac  yn  cydfyw 
yn  Mhrydain  mewn  llawnder  a  heddwch. 


NODIADAU    AR    LYFRAU. 

Comnientaries  oti  the  Epistle  of  Paul  the  Apoalle  to  the  JRomam,  By  Jühn 
Calyin.^  Translated  and  edited  by  the  Rev.  John  Owen,  Vicar  of  Thrussing- 
ton,  Leicestershire.  Edinburgh  :  printed  for  the  Calvin  Translation  Society. 
1849. 
Beth  bynaff  yw  barnau  ein  gwahanol  ddarllenwyr  am  olygiadau  duwinyddol 
Calfin,  08  ydynt  yn  ddynion  diraRÍam,  ac  os  ydynt  yn  gvdnabyddu8  â'î  ysgrifen- 
iadau,  mae  yn  rhaid  iddynt  addef  ei  fod  ef  yn  un  o  dywysogion  yr  esbonwyr. 
Dyma  dystiolaeth  unfrydol  y  gwŷr  dysgedicaf  yn  Lloegr,  ac  America,  ac  ar  y 
Cyfandir.  Un  peth  8yad  yn  ei  hynodi  yw  ei  oneatrwydd.  Nid  yw  un  amser 
yn  gŵyrdroi  yr  ysgrythyr  i  bleidio  ei  gyfundraeth  ef  eî  hun.  Ëi  amcan  parhaus 
yw  cael  allan  feddwl  llythyrenol  a  naturiol  pob  adnod.  Y  mae  yn  gommedd 
cymeryd  mantais  o  lawer  ymadrodd  a  ddefnyddir  can  eraiU  i  bleîdio  Calfiniaeth. 
Y  mae  yn  cyfarfod  pob  anhawsder  yn  deg,  ac  yn  ei  egluro  yn  ddidwyll.  Nid  yw 
yn  gadael  yr  ystyr  er  mwyn  dílyn  rhyw  hudlewyn.  Mae  y  nodweddiad 
"judicious "  mor  briodol  iddo  ef  ag  i  Hooker,  ^tt  hyn  sydd  fwy  nag  a  ellir  ei 


NODIADAU    AR    LYFAAU.  393 

ddyweyd  am  lawer  o*i  ganlynwyr.  Byddai  yn  lles  mawr  i  Oalfinistiaid  Cymru 
pe  darllenent  fwy  ar  ys^ifeniadau  Calnn. 

Y  gyfrol  hon  a  gy fieithwyd  o'r  Lladin  gan  ein  cydwladwr,  y  Parch.  John 
Owen ;  yr  hwn  sydd  hefyd  wedi  ychwanegu  nodiadau  llíosog  ar  waelod  y  ddalen. 
Mae  y  nodiadau  hyn  yn  dangos  Uafur  mawr,  dysgeidiaeth  helaeth,  a  chwaeth 
goethedig.  Ceir  ynddynt  gyfiawnder  cyfrdo  o  femiiadaeth  wedi  ei  gasglu  o 
waith  yr  holl  esbonwyr  hen  a  diweddar.  Mae  yn  amlwg  fod  Mr.  Owen  wedi 
yfed  yn  helaeth  o  ysbryd  y  duwinydd  enwog  o'r  un  enw ;  a  i  fod  wedi  cymdeith- 
asu  Uawer  â'r  awdwyr  goreu  yn  mysç  yr  hen  Ddiwygwyr. 

Mae  y  "  Calvin  Translatwn  Soctety"  erbyn  hyn  wedi  cyhoeddi  wyth  ar 
hugain  o  gyfrolau  o  waith  Diwygiwr  Oenefa.  Ni  fu  erioed  Iyfrau  rhatach,  ac 
nid  yn  fynych  y  ceir  argraffwaith  mwy  ysplenydd.  Beth  yw  yr  achos  na  b'ai 
Cal&iistiaid  Cymru  yn  rhoddi  mwy  o  gefnogaeth  i'r  anturiaeth  P  Pe  byddai  yr 
eglwysi  yn  cyäwjTio  y  llyfrau  hyn  yn  anrheg  i'w  pregethwyr,  ni  fyddai  y  gost  yn 
ddim  mwy  nag  a  dreuür  ar  lawer  addoldy  mewn  addumiadau  afreidioL  Ond 
credu  yr  ydym  mai  nid  anmharodrwydd  y w  yr  achos.  Nid  yw  yr  eglwysi  yn 
gjffremn  jrn  gwybod  am  un  llwybr  hyrwydd  tuae  at  eu  cael.  Nid  oes  cUm  yn 
eisieu  ond  i  ryw  ddjii  cyfrifol  yn  mhob  sir  ymaflyd  yn  y  gorchwyl. 

Yr  Eosig ;  se/  Casgliad  hychan  o  Oaniadau  crefyddol,  moesol^  ac  ysgrythyrol, 
wedi  eu  c^anscddi  ar  gyfer  amryw  oV  hen  Dúnau  Cymreig,  at  wasanaeth 
leuenctyd  y  Dywysogaeth,  Oan  JoHN  Rhys  Jones,  Aelod  o'r  Athrofa 
Gymreig,  Llanymddyfri. 

NiD  oes  dim  yn  rhoddi  i  ni  fwy  o  foddhad,  na  gweled  dynion  ieuainc  athrylith- 
gar  yn  cyflwyno  eu  doniau  a'u  dysg  i  buro  archwaeth  y  Cymry  mewn  llenydd- 
laeth  a  moesoldeb;  tra  na  byddont  yn  amddifaid  o'r  gostyngeiddrwydd  a'r 
gwylder  sydd  yn  gweddu  iddynt.  Yn  nytrach  na'u  dirmygu,  yr  ydym  yn  teimlo 
serch  mawr  tuag  atynt ;  a  dichon  ein  bod,  weithiau,  oddiar  awydd  i'w  ceíhogì, 
wedi  rhoddi  mwy  o  ganmoliaeth  i  rai  o  honynt  nag  a  haeddent  Ond  gwell 
genym  gyfeiliorni  yr  ochr  hono,  na  bod  yn  euog  o  laoyddio  gobeithion  y  galon 
leuanc.     O'r  dosbarth  '  '      .  n  .,  ,^ì..t         .„  s. 

gwahanol  ysgolion, 


offerynol  i  godi  Cymru  i'r  agwedd  syi 

bonynt  yn  Athrofa  Llanymddyfri.  Ý  teimladau  hyn  a  bafent  i  ni  edrych  yn 
siriol  ar  yr  "  Eosig"  pan  ddaeth  i  ymweled  â  ni  ryw  foreu  yn  eîn  llyfrgeíl.  ir 
oedd  ei  golwg  llednais  a  dirodres  yn  creu  tueddgarwch  o'i  phlaid  yn  y  fan.  Y 
geiriau  '*Eosig,  sef  Casgliad  bychan,"  a'n  hargyhoeddent  nad  oedd  am  hòni 
mwy  o  deilyngdod  nag  oedd  yn  perthyn  iddi.  Ac  wrth  Wrandaw  ar  ei  llais  ni 
chawsom  ein  siomi.  Dyben  yr  awdur  yw  yspeilio  yr  Aiphtiaid,  trwy  ddwyn  yr 
hen  dônau  Cymreig  o  feddiant  y  meddwon  a'r  masweddwyr,  i  fod  yn  wasanaeth.- 
gar  i  grefydd  a  moesoldeb.  Y  mae  wedi  cymeryd  un  ar  bymtheg  o  honynt,  ac 
wedi  cyfansoddi  pennillion  crefyddol  i  ateb  i'r  gerddoriaeth.  Wrth  ystyried 
oedran  yr  awdur,  y  maent  oll  yn  hynod  ddestlus :  a  gobeithiwn  nad  ydynt  ond 
emes  o  lawer  cyfansoddiad  mwy  awenyddol  eto  a  dderbynir  oddiwrtho  mewn 
amser  dyfodol. 

AgawnniroddÌAWgrym  i'r  gwladgarwyr  dirwestol  sydd  mor  eflfro  gyda'r  canu 
mewn  rhai  manau,  y  byddai  yn  üda  pe  defnyddient  fwy  ar  yr  nen  dônau 
Cymreig  ?  Ein  dymuniad  am  eu  llwyadiant  sydd  yn  peri  i  ni  ddywedyd  hyn. 
Y  mae  ein  heiddigedd  dros  foesoldeb  y  genedl  yn  ein  rhwymo  i  gymeradwyo 
egwyddorion  dirwest :  ac  nis  gwyddom  am  foddion  mwy  eneithioli  gynnortn- 
wyo  y  diwygiad  dirwestol,  na  throi  y  canu  o'i  blaid,  os  gwneh-  hyny  mewn  ysbryd 
crefyddol.  Ond  nid  yw  y  eanu  gwyüt  yn  naturiol  i'r  Cymry ;  ac  nid  hwn  ychwaith 
yw  y  goreu  mewn  un  wlad  anJl.  i  tônau  mwyaf  mwynaidd  a  syml  sydd  yn 
mlîaedd  y  galon;  yn  enwedig  pan  genir  hwynt  yn  yr  hen  dduU  toddedig 
CynM^eigaidd :  ^a  hwn  yw  y  canu  a  hoffir  ac  a  arferir  gan  y  rhai  sydd  fwyíu 
campus  yn  y  gelfyddyd  gerddorawl. 


394  NODIADAU  AR   LYFRAU. 

BdueaHm  far  íhe  Webh.     In  ìeUen  to  WiOiam  WtBiams,  Bsg.  (laie  M.P. 

Jor  OwèntrÿJ,  and  ihe  Most  Honorabìe  the  Marguís  of  Lanedowne,  Lord 

Preaident  of  Her  Mafesty^s  Cbuneil.    By  £.  Oibbon  Salisbury.     London : 

Arthur  HaU  and  Co.,  25,  Fatemoster  Row. 
TsORlFENWYD  y  llythyrau  uchod  yn  nghanol  fin^res  y  ddadl  fawr  ar  Addysgîaeth 
yn  Nghymru.  Maent  yn  cynnwys  profion  egiur  a  dì'ymwad  o  alluoedd  medd^l- 
lol  a  chyransoddawl  ^  awdur,  ac  y  maent  wedi  cael  eu  gwisgo  mewn  îaith 
rymus  a  detholedig.  JProfant  hefy  d  nad  oedd,  ac  nad  oes  ar  eu  hysgrifenydd  ddim 
y  mesur  lleiaf  o  ofn  dwevd  ei  feddwl  am,  ac  wrth  ei  gydwUidwyr. 

Nid  ein  dyben  wrth  alw  sylw  at  y  Uythyrau  uchod  ydyw  cyhoeddi  eîn  cymer- 
adwyaeth  na'n  hanghymeradwyaeth  p*u  cynnwysiad,  nac  yn  wir  feimiadu  amynt 
mewn  un  modd ;  ond  yn  hytrach  osod  ger  bron  ein  darilenwyr  ychydig  o  hanes 
Mr.  Salisbury  ei  hun,  gan  y  meddyliwn  y  gweinydda  hyny  yn  líawn  cystal  a 
dim  anill  fel  swmbwl  i  drigoiion  y  Dywysogaeth  i  roddi  ysgol  dda  iV  plant. 

Yr  ydym  am  osod  o  flaen  pobl  y  Dywysogaeth,  o  bryd  i  bryd,  anghreiflliau 
o  gynnyrchion  addysgìaeth,  gan  y  tybiwn  yr  atebant  well  dyben  er  cyrhaedd  y 
nôd  y  cyrchwn  ato  na  hanner  cant  o  draethodau. 

Yn  ol  yr  hanes  ag  ydym  wedi  gael  am  Mr.  Salisbury,  ymddengys  eî  fod  yr 
hynaf  o  deulu  llîosog  o  fechgyn,  ac  iddo  gael  ei  ddwyn  i  fyny  yn  Bagillt,  yn 
swydd  Fflint  Derbynìodd  yn  ei  ieuenctid.addysg  fasnachol  go  dda,  ac  ar  ol 
gweini  mewn  siop  a  gedwid  gan  ewythr  iddo,  symudodd  pan  oddeutu  ugain 
oed,  ac  o  gylch  y  flwyddyn  1840,  i  Liyerpool,  Ile  cafodd  sefyUfa  mewn  cyfiìfáŷ 
{counttng-Kouse)  cyfaill  iddo.  Ar  ol  aros  rhyw  gymaint  o  amser  yn  y  sefyllfa 
hon,  dyrchafwyd  ef  i  un  uwch  a  mwy  ei  gwobr  mewn  Ue  arall  yn  y  dref.  Fel 
dyn  à'i  **  Iygaid  yn  ei  ben,"  edrychodd  ai  ^wmpas,  a  gwnaeth  ddeínydd  da  a 
diwyd  o'r  cyfleusaerau  dyddiol  oedd  ganddo  i  gyrhaedd  gwybodaeth  ymaiferol 
o  egwyddorion  ac  arferiadau  masnachs^h,  yn  gystal  ag  i  nurfio  cydnabyddiaeth 
bersonol  à  marsiandwyr  a  masnachwyr  Liyerpool.  Çjmnyrchodd  hyn  eilwaith 
ddyrchafiad,  a  chymerwyd  ef  i  arolygu  a  dwyn  ymlaen  orchwylion  masnachol 
un  o'r  anturiaethwyr  mwyaf  yn  y  deymas,  yr  hwn  sydd  yn  bresennol  yn  aelod 
seneddol  dros  un  o  fwrdeisdrefi  swydd  Stafford.  Trwy  y  boneddig  uchod,  daeth 
yn  adnabyddus  à  S.  G.  HaU,  Ysw.,  golygydd  yr  "  Art  ühion  Joumal"  cylch- 
rediad  yr  hwn  sydd  yn  Ilawer  o  moedd  yn  y  deymas  gyfunol,  ae  yn  Unol 
Daleithiau  Amenca.  Mae  Mr.  Salisbury  yn  bresennol  ^m  un  o  ran-feddîannwyr 
y  cyhoeddîad  uchod,  ac  y  mae  newydd  fyned  i'r  Deml  fel  cyfraith-fyfyrîwr  {law- 
student),  a'i  fwriad  ydyw  parotöi  ei  hun  er  bod  yn  bleidiwr  (barrister  at  law). 

OÌ>Iegid  y  manteision  mae  Mr.  Salisbury  ei  hun  wedi  ac  yn  fwynhau  feí 
ffirwythau  aîadysg,  y  mae  efe  mor  awyddus  am  i'w  gydwladwyr  gael  addysg 
sylweddol  a  da;  ac  oblegîd  y  creda  nas  gallant  ei  chyrhaedd  heb  gymhorth 
oddiallan,  y  mae  am  i'r  llywodraeth  estyn  y  cymhorth  hwnw.  Felly  y  bama 
MJr.  SalisbîciiT,  ac  felly  y  cyhoedda  ei  fiim.  Mae  ganddo  gyflawn  hawl  i 
gyhoeddî  y  dyb  mae  wedi  ffurfio,  a  chystal  hawl  a  hyny  gan  em  darlienwyr  i 
gyduno  à'r  dyD  hòno,  neu  i  wahamaethu  oddiwrthi. 

Mae  yn  dda  genym  nad  ydyw  Mr.  Salisbury,  fel  Ilawer  o'r  Cymry,  am  angbofio 
ei  wlad  a'i  genedl  wedi  croesi  dawdd  Offa.  Credu  yr  ydym  y  dylai  y  üjrmry 
ag  sydd  yn  trigo  ^m  Lloegr  deimlo  Uawer  mwy  nag  y  maent  dros  eu  gwìad,  ac 
y  gallent,  pe  dewisent,  wneuthur  llawer  mwy  drostL  Yr  ydym  yn  diolch  i 
Mr.  Salisbury  am  amlynad  o'i  ewyllys  da  i'w  genedl,  er  mewn  fforda  nad  ydyw 
gymeradwy  gan  niferi  mosog  o'n  cydíwladwyr. 

Bedd  Owr  Duw.    Darlith  a  draddodwyd  yn  Eghoys  ÄbergwiUy  dydd  Mereher 

yllego  Hydref  1849,  ar  yr  achìysur  o  godi  gwyddfaen  oûffadwriaeth,  am 

y  Owir  Barehedig  Dad  yn  Nuw,  lUchard  Dames,  D.D.  íSgob  Tŷ  Ddewi. 

Oan  J.  JoNES,  A.M.  (Tegid). 

Pa  un  ai  y  Pabyddion  aî  y  Cymry  sydd  affosaf  i'w  Ile.    Os  ydynt  hwy  yn  talu 

pareh  eormodol  i'r  Tadau,  hwyrach  y  geilid  cael  rhesymau  eiyfion  i  bf!ofi  nad 

yw  eu  hymddygiad  hwy  yn  Ilawer  gwaew  na'r  dîrmyg'  oyílredin  a  ddaiigoeir  yn 


NODIADAU   AR   liYFRAU.  395 

Nghymru  i  goffadwnaeth  y  dynìoB  g<»reu  a  godwyd  yn  ein  gwlád.  Un  o  honynt 
oedd  yr  Ësgob  DaTÌeB.  Efe  a  gyfieithodd  anuyw  lyfrau  ot  Testament  Newydd 
a,  gyhoeddwyd  yn  1567,  gau  WiUiam  Salesbury ;  ac  ef e  a  ysgrifenodd  yr  Anerch- 
iad  penigamp  at  y  Cymry  yn  ei  ddechreu.  Ähoddwyd  ei  weddiUion  marwol  i 
orphwys  yn  Abergwili,  vn  eglwys  y  plwyf,  vn  unol  à'i  ddymuniad  yn  ei  lythyr 
cf  muD.  Ond  ar  ei  fed(írawd  md  oes  ond  líechfaen  gyfiredin  à'i  enw  ef  ami,  a 
cUm  ond  ei  enw,  ynghyd  à'r  flwyddyn  y  claddesid  ef,  sef  1681.  Ond  yn  yr  Hydref 
diweddaf,  gosodwyd  gwyddfaen  o  faen  marmor  gwynlliw  drudfawr  uwch  ben  ei 
fedd,  er  coffadwriaeth  barchus  am  dano,  gan  y  Dr.  Thirlwall,  esgob  Tyddewi : 
a  dewiswyd  Tegid  i  br^ethu  ar  yr  achlysur.  Nid  hawdd  fuasai  cael  neb  mwy 
cyfaddas.  Y  mae  enw  Tegid  yn  gysylltiedig  anwahanol  à  Uenyddiaeth  y  Cymry; 
ac  nid  yw  y  Uyfr  bychan  hwn  yn  debyg  o  leihau  dim  ar  ei  glod.  Bedd  gwr 
Duw  1  Aiynych  y  oymerwyd  gwaelach  pwnc  yn  destun  pregeth ;  ac  mor  fynych 
»  hyny  y  cyfansoddwyd  gwaelach  pregeth  ar  uwch  destun. 

Yr  ^dym  yn  rhoddi  un  dyfyniad  fel  anghraifft  o'r  llyfr,  ac  fel  dam  dyddorol  o 
hanesiaeth : — 

"  Henffych  well,  gan  hyny,  i*r  diwmod  *  hwnw  yn  yr  hwn  y  cyhoeddwyd  y  Testament 
Newydd  y  waith  gyntaf  yn  Gymraeg. 

Ac  am  y  Testament  Newydd  hwnw,  adroddaf  yma  ychydig  hanes.  Adwaenir  y 
Testament  yn  gyffredin  trwy  y  wlad  wrth  yr  enw  "  Testament  Wiüiam  SàUàbury/*  a'r 
rheswm  paham  y  gelwir  ef  felly  ydy w,  oblegid  mai  efe,  William  Salesbury,  a  gyfieith- 
odd  y  rhan  fwyaf  o  hono.  Y  rhanau  ni  chyfieithwyd  ganddo  ef  a  gyfieithwyd  gan  yr 
Bsgob  Richard  Dayies ;  a  Thomas  Huett,  Prifgantawr  Ëglwys  Gadeiriol  Tŷ  Dewi.  V 
rhanau  agyfieithwyd  ganyr  Esgob  ydynt  Epistol  cyntafyr  Apostol  Paul  at  Timotheus, 
— yr  Bpistol  at  yr  Hebreaid,— Bpistol  lago  yr  Apostol.  i  rhan  a  gyfieithwyd  gan 
Thomas  Huett,  ydyw  y  Datguddiiid. 

Megya  yn  rhagymadrawdd  i'r  Testament,  y  mae  Uythyr  at  y  Cymry  o  ysgrifeniad 
yr  Esgob  DaTÌes.  A'r  llythyr  da  a  chynnwysfiiwr  hwn  a  fu  yn  brìntiedìg  lawer 
gwaith,  er  pan  yr  argraffwyd  ef  gyntaf.  Ac  yn  nghorff  y  bregeth  hon,  oblegid  ei 
ragoroldeb  hanesawl  ac  athrawiaethawl,  caf  dynu  eich  sylw  ato  fwy  noo  unwaith. 

Dau  wr  o  wlad  Owynedd,  neu  Ogledd  Cymru,  oedd  yr  Esgob,  a  William  Sales* 
buiy ;  a  chjmmydogion  hefyd  oeddent,  yn  byw  yn  Ued  agos  i'w  gilydd  o  barth  en 
lleoedd  genedigawl.  Dau  Gymro  oeddent  yn  caru  gweithiaw ;  rhai  oeddent  na  fynent 
fod  yn  segur;  ac  er  eu  clod  gelUr  dywedyd,  mai  dau  Gymro  hefyd  oeddent  yn  ym- 
drechu  yn  unfryd,  ac  yn  cydlafuriaw  yn  brysur,  er  taenu  crefydd  gair  Duw  yn  mysg 
eu  cydwladwyr,  y  rhai  oeddent  weithion  yn  gaethîon  yn  ngefynau  Pabyddiaeth.  Yr 
nn  galon  a'r  un  énaid  a  feddent,  a'r  un  dymunìad  hefyd,  o  barth  gwneuthur  daioni  i'r 
Cymry ;  a  chredu  yr  wyf  mai  dynion  oeddent  a  godwyd  gan  Dduw  i  fod  o  fendith  i'r 
wlad.  Mae  eu  henwau  hyd  heddyw,  megys  enaint  gwerthfawr,  yn  perarogli  yr  holl 
dir,  màl  y  gellir  dy wedyd  mewn  cyfeiriad  at  y  ddau,  y  bydd  cof  am  danynt  tra  Chymro 
yn  Gymro,  a  chrefydd  bur  yn  Nghymru.  Canys  trwy  eu  dysgeidiaeth  hwynt,  a'u 
llafhr  hwynt,  y  cawsom  ni  y  Testament  Nev7dd  yn  ein  iaith. 

Mae  yn  ofynawl  i  mi  yma  ddywedyd,  er  mai  y  Testament  hwn  yw  y  Testament 
Newydd  cyntaf  yn  argraffedig  yn  ein  iaith,  mai  nid  hwn ;  a  chyda  Ilawenydd  calon 
yr  wyf  yn  dywedyd,  mai  nid  hwn  oedd  y  cyfieithiad  cyntaf  o'r  Testament  Newydd  i'r 
Gymraeg.  Yr  oedd  gan  y  Cymry,  oesoedd  lawer  çyn  geni  William  Salesbury,  a'r 
Esgob  DaYÌes,  yr  Ysgrythyrau  Santaidd  yn  eu  hiaith  eu  hunain ;  er,  efallai,  nid  yr 
oU  0  honynt  yn  un  Ilyfr,  eto  rhanau  helaeth  o  honynt  ar  wahan.  Dywed  yr  Esgob 
yn  ei  lythyr  ddarfod  iddo  ef,  pan  yn  &chgen,  weled  yn  nhŷ  ewythr  iddo  Bum  Llyfi: 
Moses  yn  Gymraeg." 

Meddyginiaeth  y  Nef  rhag  Melldith  lÁajur ;  neu  fanteiaion  tytnmorol  y  Sab^ 
both  yn  ei  herthynas  Sr  Dosbarth  GweithioL  Gan  John  AlLLAN  QumTON. 
Ẁedi  ei  gyfîeithu  i'r  Gymrae^  gan  Weithiwr  Cyfiredin.  Liverpool :  EUas  Jones. 

Perl  y  Dyddiau :  neu  fanteiston  Sàbboth  i'r  JDoebeirth  OweithioL  Oan  Ferch 
%  Lafurwr,  Gyda  Brasddarluniad  o  Fywyd  yr  Awdures.  Cyflwynedig  trwy 
gamatad  penodol  Cr  Frenines.    Llundam :  Fartridge  ac  Oakey. 

Y  MAE  yn  hysbys  i'n  hoU  ddarllenwyr,  mae  yn  debyg,  am  yr  achlysur  o  ysgrif- 

enu  y  tîaethodau  uchod.    Tua  diwedd  y  flwyddyn  1847,  y  boneddwr  enwog 

iHydrefTfed,  1667. 


396  NODIABAU   AR   LYFRAU. 

hwiìw  am  ei  deimlad  cristionogoly  a'i  haelioni  crefyddol,  John  Henderson,  Ysw., 
Glasgow,  a  gynnygiodd  wobrwyon  o  25p.,  15p.,  a  lOp.  Yr  un  am  y  tri  traeth- 
awd  goreu  ar  fanteision  tymmorol  y  Sabboth  i  lafurwyr  a  sweithwyr,  wedi  eu 
hysgrifenu  gan  rai  o  fysg  y  dosbarthiadau  gweithioi  eu  hunain.  Yn  mhen 
ychydig  fìsoedd,  derbyniwyd  cymaint  a  1045  o  Draethodau,  oll  wedi  eu  hys- 
grifônu  gan  weithwyr  cyffredin.  Rhoddwyd  y  prif  wobr  i  John  A.  Quinton, 
cyssodydd  yn  Ipswich,  ac  aelod  a  phregethwr  cynnorthwyol  gyda'r  Annibynwyr. 
Yn  awr,  wele  ei  draethawd  arobryn  ef  wedi  cael  ei  gyneithu  i'r  Gymraeg  gan 
"  Weithiwr  Cyflredin."  Mae  yn  draethawd  campus  lawn,  ac  ^m  anrhydedd  i'w 
awdur;  arddangosir  ynddo  feddwl  cryf,  arcbwaeth  ddiwylliedig,  ac  ymchwil 
llafurus ;  ac,  fel  y  dŷwedodd  yr  "  Edinburgh  Witnesê"  mae  yn  gyfiyw  ag  y 
gallai  unrhyw  ysgrifenydd  mewn  unrhyw  oes  fod  yn  falch  o  hono.  Trinir  yn- 
ddo  fanteision  y  Sabboth  mewn  amry wiol  ystyriaethau,  trwy  y  rhai  y  profir  yn  y 
modd  amlycaf,  ddoethineb  a  daioni  ei  dreiniad  fel  diwrnod  dedwydd  y  tlawd  a*r 
iseb'add.  Mae  y  cyíieithiad,  ar  jr  cyfan,  yn  un  destlus  a  dealladwy ;  mae  braìdd 
yn  rhy  lythyrenol ;  tybygem  mai  dyma  lafurwaith  cyntaf  y  "  gweithiwr  cyflfred- 
in  "  yn  y  nordd  hon.  Cymered  galon ;  ymröed  ati  i  astudîo  yn  y  modd  man- 
ylaf  briod-ddulliau  y  Gymraeg  a'r  baesoneg ;  ac  yr  ydym  yn  hyderus  y  daw  î 
wneuthur  mwy  eto.  Yr  3rdym  yn  cydnabod  yn  wîr  mai  gwaitb  anhawdd  oedd 
c^'fieithu  y  traethawd  ennülol  hwn.  Mae  ei  laith  yn  hedegog,  fe  allai  yn  ormod 
felly ;  math  o  farddoniaeth  mewn  rhyddiaith  ydyw.    Buasai  yn  taraw  yn  well  ar 

Slustiau  y  werinos  pe  buasai  yn  fwy  symL  Ond  hwyrach  fod  tipyn  o  gymhen- 
od  yn  anwiJianol  oddiwrth  fechgyn  yr  argraffwasg.  Fa  fodd  bynag,  dymunem 
i'n  darllenwyr  feddu  a  darllen  y  traethawd  hwn,  yr  hwn  a'u  heníyn  yn  union- 
gyrchol  i  fendithio  Duw,  ac  i  anwylo  y  Sabboth. 

: ."  Perl  y  Dyddiau  "  sydd  hynod  fel  cyfansoddiad  "  merch  i  lafurwr."  Gannas 
gellid,  yn  ol  y  rheolau  ^reiddiol,  osod  ei  thraethawd  yn  mysg  y  gystadleuaeth 
grybwylledig,  a  bod  y  fath  deilyngdod  yn  ei  gyfansoddiad,  cyhoeddwyd  ef  gan 
y  beimiaid  yn  annibynol  ar  y  traethodau  gwobrwyedig.  Y  mae  y  llyfiryn  wedi 
myned  trwy  filoedd  lawer  o  argraffiadau  yn  Saesoneg,  pum  mil  ar  hugain,  os 
ydym  yn  iawn-gofio ;  ac  y  mae  wedi  medru  ei  ffordd  hyd  at  fwrdd  ein  grasusaf 
frenînes.  Mae  yr  hanes  a  ddyry  yr  awdures  am  dani  ei  hun  yn  dra  tharawiadol 
ac  addysgiadol,  yn  cynnwys  gwersi  da  i  rieni  a  phlant ;  ac  y  mae  hi  yn  trin  ei 

Ehwnc  gyda  mêdr  a  deheu(ka  doethawr  mewn  duwinyddiaeth.  Dyma  y  cy- 
oeddwyr  parchus  yn  Llundain  yn  awr  wedi  dwyn  allan  y  traethawd  i  r  Cy  mry ; 
ac  yr  ydym  yn  gobeithîo  y  gwerthfawrogir  ef  gan  ein  cenedL  Mae  wedi  ei 
wneydi  fyny  ynnardd;  ond  ofni  yr  ydym  yr  ediychir  gan  rai  ar  y  pris  yn  rhy 
fawr  am  Iyíryn  mor  fychan,  er  ei  fod  yn  rhatach  o  lawer  yn  Gymraeg  nag  yn 
Saesoneg.  Dylai  Ilyfrau  a  amcenir  i'r  dosbarthiadau  gweithiol  fod  yn  ddengar 
o  ran  eu  rhadlonedd.  Y  mae  yn  awr  yn  oes  y  Ilyfrau  rhad ;  ac  nid  yw  y  Cymry 
heb  wybod  hyny. 


MNp.Yrn:  AnaaAìrFV¥VJ)  ga\  yhomah  okb. 


Y  TRAETHODYDD. 


THOMAS    FOULRES. 

Y  MAE  cofiaint  yr  hen  bererinion  a  aethant  o'r  blaen  yn  adfy wiadol  iawn 
i  deimladau  y  rhai  sydd  ar  eu  hol.  Trwy  gymharu  eu  llwybr  garw  hwy 
â'r  llwybr  esmwyth  sydd  gan  bererinion  yr  oes  hon,  yr  ydys  yn  cael  achos 
i  ddìolch  fod  ein  coelbrenau  ni  wedi  syrthio  mewn  Ueoedd  mor  hyfryd. 
Yn  nghofiaint  y  saint  a  aethant  o'r  blaen,  yr  ydym  yn  cael  hanes  by wiol 
eglwys  Dduw,  ac  yn  cael  ein  cludo  yn  ol  i'w  hamserau,  a'n  trosglwyddo 
i'r  oes  hono  ;  ac  o  ran  ein  teimladau,  fel  pe  byddem  yn  byw  dwy  oes  ar 
unwaith.  Bu  Uawer  o  dadau — er  nad  oeddynt  yn  gyhoeddus  iawn — o 
ddoniau,  athrylith,  na  dysgeidiaeth,  eto  yn  enwog  yn  y  cylch  yr  oeddynt 
yn  troi ;  ac  am  y  rhai  y  mae  coffadwriaethau  parchus  ar  gof  a  chadw  gan 
yr  ychydig  sydd  weddüledig  o'u  cofiaint.  Ymhlith  eraill,  clywsom  lawer 
o  sôn  gan  y  rhai  sydd  yn  awr  yn  oedranus,  am  yr  hen  dad  y  mae  ei  enw 
ar  ben  uchaf  y  dalenau  hyn,  yr  hyn  a  wnaeth  i  ni  holi  yn  fanylach  a  theimlo 
awydd  i  gasglu  cymaint  a  allem  o  berthynas  iddo.  Yr  oeddem  hefyd  wedi 
gweled  crybwylliadau  Ued  fynych  am  dano  ar  hyd  cyhoeddiadau  y  ddau 
gorff  Methodistaidd  yn  Nghymru  ;  a  thrwy  gasglu  y  qwbl  ynghyd,  tybias- 
om  y  gallesid  cyfansoddi  coíiant  led  reolaidd  a  chyson,  ag  a  fyddai  hefyd 
yn  ddyddorol  i  nifer  mawr  o  ddarllenwyr  y  "  Traethodydd."  Gyda  hyna 
o  sylwadau  arweiniol,  ni  a  syrthiwn  yn  ebrwydd  ar  eîn  testun. 

Thomas  Foulkes,^  gynt  o'r  Bala,  ond  yn  ddiweddar  o  Fachynlleth,  a  an- 
wyd  yn  y  flwyddyn  1731,  yn  mhlwyf  Llandrillo-yn-Edeirnion,  yr  hwn 
sydd  yn  gorwedd  yn  nghesail  y  mynyddoedd  rhwng  Corwen  a'r  Bala,  ar  y 
tu  deheu  i  afon  Dyfrdwy,  yn  sir  Feirionydd.  Ei  rieni  oeddynt  amaeth- 
wyr  yn  y  plwyf  hwnw.  Wrth  edrych  yn  ol  i'r  amser  hwnw,  tua  chant  a 
phedair  blynedd  ar  bymtheg  yn  ol,  rhaîd  penderfynu  ar  unwaith  nad  oedd 
dyffryn  Edeimion  a  glanau  y  Dyfrdwy  yn  hynod  am  fanteision  gwybodaeth 
gyfíredin  na  chrefyddol ;  er  y  rhaid  cyfaddef  ei  bod  rywbeth  yn  well  nag 
y  buasai.  Yn  nechreuad  teyrnasiad  Elisabeth,  nid  oedd  yr  un  offeiriad  yn 
pregethu  yn  esgobaeth  Bangor,  a  dim  ond  tri  yn  esgobaeth  Llanelwy  rhwng 
ei  arglwyddiaeth  yr  esgob.*      Ond  wedi  hyny,   cododd  yn  yr  Eglwys 

^  Nid  oes  odid  yr  un  enw  ag  y  mae  cymalnt  amiywîaeth  yn  y  modd  o'i  sillebu  a 
hwn— Foulk8,  Foullces,  Faulk,  Faulfces,  Fouc,  Fowc,  Fouk,  Fowk,  Fouke,  Fauke,  a 
Faugue :  ond  yr  ydya  yma  yn  mabwysiadu  y  modd  y  byddai  ef  ei  hun  yn  ei  sill- 
ebn— F-o-u-l-ke-8.  imddengys  mai  Normanaidd  yw  ei  wreiddiolaeth,  ac  iddynt 
ddrfod  trosodd  yma  gyda  y  Gorchfygwr. 

^**  Strype's  Annah,**  darnodedig  yn  y  "  Preẃÿterian  Review,*'  Ebrill,  1842. 

Hydrbf,  1850.]  2  E 


398  THüMAS    FOITLRES. 

Sefydledig  rai  dynion  o  gryn  enwogrwydd,  ac  ystyried  yr  oes  yr  oeddent  yn 
by  w ;  a  benditíiiwyd  glanau  y  Dyfrdwy  a  lletlu^u  Berwyn  â  rhai  o  hon- 
ynt,  megys,  Edward  Samuel,  person  Bettws-gwerfil-goch,  Robert  Wynn, 
fiçer  Gwyddelwern,  Robert  Lloyd,  ficer  y  Waen,  a  Bowland  Fychan,  Ysw., 
o  Gaergai — ^y  rhai  a  daenasant  oleuni  y  diwy^ad  trwy  gyhoeddi  amryw 
lyfrau  buddiol ;  a  diammhau  fod  y  Uyfrau  hyny  yn  Ued  aml  ar  hyd  y  cym- 
ydogaethau  yr  amser  hwnw,  mor  aml  beth  bynag  a'r  bobl  a  allasai  eu  dar- 
llen.  Yr  oedd  hefyd  aelodau  perthynol  i  hen  eglwys  ymneillduol  Gwreo- 
sam,  yn  ymdanu  ar  hyd  y  cymydogaethau,  y  rhai  a  elwid  Cradociaid,  neu 
Cradocs,  oddiwrth  Mr.  Walter  Cradoc,  yr  hwn  a  fuasai  yn  un  o  weinidog- 
îon  cyntaf  yr  eglwys  hono;  ond  yr  oeddynt  yn  agored  i  erlidigaethau 
gwarthus  gan  bob  math.  Yr  oedd  rhai  o  honynt  yn  cyfarfod  yn  ddirgel- 
aidd  tua'r  Bala,  fel  cangen-eglwys.  Nid  oedd  y  Methodistiaid  eto  wedi 
tori  allan.  Yr  oedd  Mr.  Wesley  a  Mr.  Whitfield  yn  Bhydychain,  Mr. 
Howel  Harries  yn  yr  Ysgol  Bamadegol,  a  Mr.  Daniel  Bowland  yn  yr 
Athrofa  neu  Ysgol  lûd  Bamadegol  Henffordd ;  y  ddau  gyntaf  tan  ddeg  ar 
hugain  oed,  a'r  ddau  olaf  yn  fechgyn  tan  ddeunaw  oed.  Yr  oedd  yr  olwyn 
fawr  anweledig  fel  pe  buasai  ar  roi  rhyw  dro  rhyfedd.  Yr  oedd  y  dynion 
a  ddefoyddiodd  Duw  i  droi  y  byd  â'i  wyneb  i  waered  wedi  eu  geni  un- 
waith  o  leiaf,  a  mwy  na  hyny — ^yn  yr  ysgolion,  yn  parotoi  mewn  bwriad  i 
weinidogaethu  o  fewn  muriau  y  llanau ;  a  Duw  yn  gadael  iddynt :  ac  ar  yr 
un  pryd  yn  bwrîadu  defìiyddio  eu  dysg  a'u  doniau  i  helaethach  dyben,  ac 
î  ddwyn  oddiamgylch  ei  amcan  mawr  yn  well  er  llesoli  y  byd  a'r  eglwys. 
Nid  ydym  yn  gwybod  i  Thomas  Foulkes  gael  dim  manteision  dysgeid- 
iaeth  yn  ei  ieuenctid,  oddieithr  fe  allai  i  allu  darllen  ac  ysgrifenu  ychydig» 
yr  hyn  yn  wir  a  ystyrid  ymhell  wedi  hyny  yn  llawn  gymaint  ag  a  dybiai 
amaethwyr  yn  briodol  ganiatau  i'w  plant.  Pan  oedd  oddeutu  taîr  ar  hug- 
ain  oed,  efe  a  anturiodd  oddicartref  i  gymydogaethau  Caerlleon,  Tarvin,  a 
Neston,  pentrefi  o  fewn  ychydig  filltiroedd  i'r  ddinas  hono.  Efe  a  ymun- 
odd  â'r  gymdeithas  Wesleyaidd  yn  y  Ue  olaf.  Dy wedai  mai  dan  weinid- 
ogaeth  Mr.  Wesley  y  cafodd  ei  argyhoeddi  o  ddrygedd  ei  gyflwr  wrth 
natur,  a'i  anghen  am  Waredwr.  Yr  oedd  hyny  tua'r  flwyddyn  1754  neu 
1755,  pan  oedd  ef  tua  phump  ar  hugain  oed  ;  ond  methasom  gael  allan  pa 
le,  gan  na  bu  Mr.  Wesley  yn  nes  i  Gaerlleon  na  Manchester,  WarringtoD, 
a  Liverpool  yn  y  blyneddau  hyny,  cybelled  ag  y  gallwn  gael  allan  oddi- 
wrth  ei  deithlyfrau  (joumais),  Yn  dra  manteisiol  iddo,  gan  nad  oedd  ond 
ychydig  yn  y  wlad  y  pryd  hyny  yn  deall  clwyf  meddwl  argyhoeddedig, 
daeth  i  adnabyddiaeth  â  gŵr  ieuanc,  mab  i  amaethwr,  yn  Upton,  pentref 
yn  sir  Gaerlleon,  o'r  enw  Bobert  Boberts,  yr  hwn  oedd  yn  gwybod  rhy^- 
beth  am  grefydd,  a'r  hwn  a  fu  wedi  hjmy  tua  deugain  mlynedd  yn  wein- 
idog  llafurus  yn  nghyfundeb  Mr.  Wesley.  Dyoddefodd  lawer  o  erlidíg- 
aethau,  a  bu  farw  yn  fuddygoliaethus  ddwy  neu  dair  blynedd  o  flaen  Mr. 
Foulltes.*  Yr  oedd  Mr.  Foulkes  y  pryd  hyny  yn  hollol  anwybodus  am  y 
cyflwr  yn  mha  un  yr  ydoedd  trwy  bechod,  ynghyd  â  ffordd  iachawdwrîaeth 
trwy  Grist.  Cymerodd  Mr.  Boberts  ofal  mawr  am  ei  Iwyddìant  yshrydol ; 
a  chofleidiai  bob  cyfleusdra  i  egluroiddo  wirioneddau  mawrion  yrefengylî 
a  Uwyddodd  i'w  ddwyn  i  swn  yr  efengyl  yn  nghapel  Octoffonj  Caerlleon; 
yn  mha  un,  yn  ol  ei  dystioLieth  ef  ei  hun,  yn  Mehefìn,  1756, ''  y'm  çymmo^' 

^  A  tmore'ê  "  MHhodût  Memortai.*' 


THOMAS    FOULK£S.  399 

wyd  â  gwir  heddwoh  trwy  lesu  Grist,  fy  anwyl  Waredwr."  Yr  oedd  cyn 
hyn  yn  cael  ei  drallodi  yn  fawr  gan  ammheuon  ac  ofìiau  ;  ac  ár  yr  un  pryd 
ofer  ydoedd  yr  ymdrech  ar  ei  Ŵr  eî  hun,  ac  yn  ngrym  braich  o  gnawd. 
Aml  y  clybûwyd  ef  yn  dywedyd  y  pryd  hyn,  "  Yr  oedd  credu  yn  yr 
Arglwydd  lesu  Grist  mor  anhawdd  ag  a  fuasai  i  mi  symud  un  o  fryniau  fy 
mro  enedigpl ;  ond  wedi  taer  a  gwresog  weddîo  ar  Dduw  pob  gras,  galluog- 
wyd  fì,  trwy  ddwyfol  ras,  i  roddi  fy  holl  ymddiried  ynddo  ef,  yr  hwn  sydd 
yn  gweithîo  mewn  dyn  *  ewyllysio  a  gweithredu  o'i  ewyllys  da  ef/  "  Dy- 
wedai  wed'yn,  fod  "  credu  mor  hawdd  ag  anadlu."  Mynych  yr  adroddai  y 
rhanau  hyny  o  air  yr  Arglwydd  a  fu  yn  offerynol  i  weithredu  mor  nerthol 
a  hyn  ar  ei  feddwl.^ 

Ẅedi  bod  felly  am  ryw  hyd  o  amser  yn  Lloegr,  efe  afeddyliodd  am  droi 
tua  gwlad  ei  enedigaeth  ;  ac,  er  ei  fod  wedi  ymuno  â  phobl  Mr,  Wesley,  efe 
.a  welodd  yn  briodol  ymwasgu  at  yr  ychydig  grefyddwyr  oedd  yn  y  Bala, 
yn  neìllduol  y  Methodìstiaid  Calfínaidd.  Yr  oedd  ymuno  â  hwy  yn  llawer 
mwy  cydunol  â'i  deimladau  crefyddol  yn  y  dyddiau  hyny  nag  â'r  hen  Ym- 
neilldüwyr  oedd  yno.  Yr  oeddynt  yn  cael  eu  galw  yn  Fethodistiaid.  Yr 
oedd  eu  gweinidogion  a'u  pregethwyr  yn  deithiol,  yr  oedd  ganddynt  eu 
cymdeithasau  crefyddol  i  ymdrin  â  phrofiadau  ysbrydol,  ac  jrr  oeddynt 
hefyd  yn  proffesu  rhy w  ymlyniad  wrth  yr  Eglwys  Sefydledig,  ac  yn  derbyn 
yr  ordinhad  o  Swper  yr  Arglwydd  o  law  ei  gweinidogion  ordeiniedig  hi  yn 
unig.  Wedi  iddo  ymwasgu  fel  hyn  â'r  dysgyblion,  efe  a  briododd  ferch  i 
un  o  honynt,  o'r  enw  Griffith  Siôn,  yr  hwn  oedd  gynghorwr  yn  eu  plith. 
Cawsant  un  mab,  yr  hwn  a  elwid  Thomas.  Bu  ei  wraig  farw  yn  fuan,  a 
gadawyd  ef  yn  weddw,  gyda  gofal  y  plentyn  hwn.  Arosodd  am  enyd 
gydal  dadynghyfraith,  ar  yr  hwn  jrr  achwynai  iddo  ymddwyn  yn  Ued  galed 
tuag  ato,  trwy  godi  tâl  uchel  iawn  am  gadw  y  bachgen,  fel  nad  oedd  ganddo 
pan  ymadawodd  âg  ef,  a  boddloni  ei  ofynîon,  ond  deg  swUt  wedi  ei  adael. 
Bu  y  bachgen  farw  yn  ei  fabandod.  Y  pryd  hyn,  dechreuodd  fasnachu 
mân  nwyddau,  er  mai  prin  oedd  ei  foddion  i  ddechreu.  Yr  oedd  y  pryd 
hyny,  wraig  weddw,  o'r  enw  Mrs.  Jane  Jones,  gyda'i  merch  Sarah — ^yr  hon 
ferch  a  fu  wedi  hyny  yn  briod  â'r  diweddar  Barch.  Mr.  Charles — ^yn  cadw 
maelfa  yn  y  Bala,  ac  mewn  sefyllfa  led  gysurus.  Meddyliodd  yntau,  fel 
"  tad  y  %ddloniaid,"  am  "  gymeryd  eilwaith  wraig,"  a  disgynodd  ei  ddewis- 
iad  ar  y  gristionoges  ragorol  hono ;  a  phriodwyd  hwy.  Yr  oedd  hono  yn 
briodas  ddedwydd  iawn ;  canys  yr  oedd  hi  yn  un  hynod  mewn  duwioldeb^ 
Gwelsom  ddarn  o  farwnad  am  dani,  yn  dadgan  fod  yr  Arglwydd  yn  ei  ben- 
dithio  yn  rhyfedd  yn  ei  ragluniaeth — ei  bod  yn  nodedig  o  dosturiol  wrth 
dlodion — ^y  byddai  hi  ac  yntau  yn  arferol  o  fyned  gyda'u  gilydd  i  weddîo 
i  ryw  dŷ  gwag  oedd  ar  y  meusydd  gerllaw.  Pan  ofynodd  ei  merch,  Mrs. 
Charles,  iddi,  ar  ei  gwely  angeu,  am  y  gobaith  oedd  ganddi,  atebai,  fod 
ganddi  gydwybod  dawel  trwy  waed  yr  Oen,  ac  mai  ynddo  ef  jrr  oedd  ei 
gobaith  hi  am  fyẁyd.  Bu  farw  y  25ain  neu  y  26ain  o  Hydref,  1785, 
ddwy  flynedd  ar  ol  priodi  ei  merch  â  Mr.  Charles. 

Yr  oedd  Mr.  Foullces  hcfyd  yn  hoff  iawn  o'i  lysferch  Sarah.  Arferai 
ysgrifenu  ati,  pan  y  byddai  oddicartref,  ac  ymddwyn  tuag  ati  yn  mhob 
modd  fel  pe  buasai  yn  ferch  naturiol  iddo  ef  ei  hun.  Wedi  iddi  hi  briodi 
â  Mr.  Charles,  a  chladdu  ei  mam,  bu  ef  fy w  gyda  hwynt  am  beth  amser, 

'  "  Burgrawn  WepleyaMÌd,"  1829  :  tudal.  364. 


400  THOMAS   FOrLKES. 

ac  yna  rhoddodd  y  íasnach  iddynt  hwy  yn  hoUòl)  ac  enciliodd  i  fyw  al*  yr 
hyn  a  gynnìlasaiy  yr  hyn  a  ystyriaiyn  eìthaf  digon,  gyda  chynnildeb,  i  fyw 
ac  i  gyfranu  yn  helaeth  i  aughenion  crefyddol  a  thlodion,  yn  ol  ei  duedd- 
îad.  Yr  oedd  wedi  arfer  darllen  Uyfrau  y  ddau  Wesley  a  Whitfield  yn  yr 
iaith  Seisoneg,  pan  oedd  yn  Lloegr,  a  theimlai  awydd  ìV  gydwladwyr 
fwynhau  yr  un  éraint.  Felly,  yr  amser  yr  oedd  ef  yn  y  Bala,  cyhoeddwyd 
dwy  bregeth  o  eiddo  Mr.  Charles  Wesley,  un  ar  "  Deflfro  di,  yr  hwn  wyt  yn 
oysga"  &c. ;  a'r  llall,  "Bydd  barod  Israel  i  gyfarfod  â*th  Dduw."  Dyma 
y  pryd  hefyd  (1759)  y  cyhoeddwyd  "Piíf  Physygwriaeth  yr  oesôedd 
gynt,"  gan  y  Parch.  J.  Wesley,  wedi  ei  gyfieithu  gan  yr  hen  batriarch 
John  Evans ;  ac  hefyd  "  Rheolau  a  Threfbiadau  yr  Unol  Gymdeithasau,  a 
sefydlwyd  yn  Llundaìn,  Brístol,  a  lleoedd  eraill,"  ac  a  argraffwyd  yn  y 
Bala,  gan  John  Rowland,  1761.  Y  rhai  hyn  a  gyfansoddwyd  gan  J.  a  C. 
Wesley,  ac  ydynt  eto  yn  rheolau  aelodaeth  y  Wesleyaid.  Rhoddwyd  y 
llyfrau  hyn  allan  heb  enwau  eu  hawdwyr ;  a  dîau  ei  fod  y  -pryd  hyny  yn 
ymddygiad  tra  doeth  yn  yr  hen  bererinion,  Thomas  Foulkes,  a  John 
Evans ;  canys  rhaid  cofio  mai  Calfiniaid  oedd  hen  grefyddwyr  y  Bala,  a 
hwythau  ill  dau,  Mr.  Foulkes  o  leiaf,  wedi  bod  yn  eistedd  o  dan  weinidog- 
aeth  y  Wesleyaid ;  ac  ni  fynent  greu  rhagfam  dîanghenrhaid,  trwy  roddi 
enwau  awduron  y  llyfrau  a  gyhoeddent,  rhag  i'r  enwau — ^yr  hyn  oedd  yn 
fwy  y  pryd  hyny  nag  yn  awr — eu  hattal  i  dderbyn  y  Ueshad  a  allent  ei  gael 
oddiwrth  y  cyfiyw  lyfrau  nad  oeddynt  yn  ymyraeth  â  phynciau  dadleuol. 
Yr  oedd  Mr.  Foulkes  byth  er  ei  dröedigaeth  yn  Uetya  parch  diragrith  i 
goffadwriaeth  Mr.  Wesley,  a  chafodd  y  fraint  o  gael  cydnabyddiaeth  b«*- 
sonol  ág  ef,  yn  gystal  ag  yn  ohebiaethol.  Pan  oedd  yn  y  Bala,  ymddengys 
iddo  anfon  llythyr  at  Mr.  Wesley,  yn  cynnwys  ei  deimladau  crefyddol,  a'i 
gysylltiad  cymdeithasol  yn  y  Bala,  gan  ofyn  cynghor,  a  pha  lyfrau  a  gy- 
mhellai  iddo  eu  darllen  er  ei  adeiladaeth ;  ac  yn  ol  ei  arfer  yn  anfon  hefyd 
note  am  ry w  swm  o  arian  301  elusen  i  ryw  frawd  tlawd  yn  Nghrist.  Yr 
oedd  Mr.  Wesley  y  dyddiau  hyny  yn  y  Conferenee  yn  Brìstol,  ac  oddiyno 
efe  a  ysgrifenodd  at  Mr.  Foulkes,  yn  cydnabod  y  rhodd  i  Dafydd,  fel  y 
geilw  y  brawd  tlawd,  ac  yn  cynnwys  y  sylwadau  crefyddol  a  welai  yn 
briodol,  yn  y  geîriau  hyn : — 

JBristol,  Atüst  13,  1774. 
Fy  anwyl  Frawd, — Gogoniant  y  Methodistiaid  o'r  dechreuad  oedd  peidio 
ag  ymryson  à  neb  am  eu  credöau.  Gwvddom  nad  yw  teymas  Dduw  fwyd  a 
dîod,  nac  opiniynau  o  unrhyw  fath.  Yr  hyn  sydd  amom  anghen  am  dano  yw  y 
meddwl,  yr  hwn  ydoedd  yiî  Nghrist,  yn  ein  dysgu  i  rodio  megys  y  rhodiodd 
yntau.  Ond  nis  gellir  cyrhaedd  hyn  neb  fywyd  o  hunanymwadiad  parhaus  a 
chyflfredinol.  Mae  perygl  mawr  o  rwystro  hyn.  Os  nad  oes  cristionogion  byw- 
iol  o'ch  amgylch,  diammhau  fod  y  cyfry w  yn  Nghaerlleon ;  pa  fodd  bynag  y  mae 
yn  y  Bala,  nis  gwn.  Y  llyfrau  goreu  i  un  yn  eich  amgylchiad  chwi,  ryddai 
"  Galwedigaeth  ddifrifol,"  Mr.  Law,  ynçhyd  âl  "  Draethawd  ar  Berffeithiwydd 
Cristionogol,"  sef  y  rhai  hyny  a  dalfyrais  1  er's  amryw  flyneddau  yn  ol.  Yr  wyf 
yn  ddiolchgar  i  chwi  am  y  note  yn  eich  llythyr.  Mae  Dafydd  yn  dlawd;  ond  y 
mae  yn  cynnyddu  mewn  gras.  JBydded  i  ni  sicrhau  y  mater  mawr  rhyngom  à 
Duw.  Ydwyf,  eich  serchog  frawd, 

JoHN  Wesley. 

Y  mae  y  n  anmhosibl  i  ni  yn  bresennol,  oni  buasai  fod  Uythyr  Mr.  Foulkes 
at  Mr.  Wesley  genym,  famu  priodoldeb  y  cyfarwyddiadau  y  mae  Mr. 
Wesley  yn  eu  rhoddi  iddo,  a*r  llyfrau  y  mae  yn  ei  annog  i'w  darUen.     Y 


THOMAS    FOULRBS.  401 

mae  yn  wir  i  Mr.  Wesley  ei  hun  gael  llawer  o  fudd  yn  nechreu  ei  yrfa 
grefyddol  oddiwrth  waith  Mr.  Law ;  ond  yr  oedd  hyny  cyn  iddo  adnabod 
yn  ei  enaid  "  ffordd  Duw  mewn  gwirionedd."  Y  mae  hyd  yn  nod  Wesleyaid 
eu  hunain,  megys  Mr.  Watson»^  ac  eraill,  yn  condemnio  ysgrifeniadau  Mr. 
Lawy  fel  arweinyddion  cyfeiliomus  i  ddyn  "  heb  adnabod  cyfiawnder  Duw ;" 
ond  yn  eithaf  priodol  i  gristion  wedì  adnabod  ei  gyfiawnhad  trwy  fiydd  yn 
yr  lesu.  Ceisio  gosod  ei  gyfiawnder  ei  hun  yr  oedd  Wesley  pan  yr  oedd  yn 
çymeryd  yr  ysg^enydd  hwnw  yn  rheol — ceisio  myned  at  bren  y  bywyd 
heb  ddangos  modd  i  fyned  heibio  i'r  cleddyfau  tanllyd.  Gall  fod  rheoku 
Mr.  Law  yn  rhai  da  i  griiHon — ŷ^''^  gristion ;  ond  nid  i  grìstion  o  fewn 
ychydig,  neu  un  yn  ymdrechu  myned  trwy  y  porth  cyfyng.  Yn  awr, 
rhaid  i  ni  wybod  yn  näu.  sefyUfa  y  darluniai  ì&r,  Foulkes  eibrofiadei  hun, 
cyn  y  gallom  benderfynu  priodoldeb  neu  anmhriodoldeb  y  cyfarwyddiadau 
a  rydd  Wesley  iddo,  pa  un  ai  fel  pechadur  argyhoeddedig  yn  ymdrechu, 
ai  fel  credadyn  wedi  "  dyfod  trwodd  o  farwolaeth  i  fywyd :"  os  y  cyntaf, 
yr  oeddynt  yn  llyírau  anmhriodol ;  ond  os  yr  olaf,  gallasent  fod  yn  dra 
phriodol  ac  adeiladol. 

Wedi  bod  yn  weddw  yr  aìl  dro  oddeutu  dwy  flynedd,  meddyliodd  nad 
allasai  fod  yn  gysurus  iawn  felly,  ac  am  hyny  ef e  a  feddyliodd  eto  ymofyn  am 
**  ymgeledd  gyinhwys."  Yr  oedd  merch  fedydd  iddo  yn  aelod  o'r  gymdeithas 
yn  y  BaU,  ao  o  deulu  oedd  yn  barchus  iawn  o'r  diwygwyr  Methodistaidd 
Seisonig,  Wesley  a  Whitfield,  sef  Lydia,  merch  Simon  Lloyd,  Ysw.,  Plas-yn- 
dref,  Bala.  Yr  oedd  ei  mam  yn  ferch  i  Mr,  Bowen,  o'r  Tyddyn,  ger  Llan- 
idloes,  Ue  yr  arferai  Mr,  John  Wesley  alw,  a  chael  ei  groesawu,  pan  ddeuai 
y  ffordd  hono.  O  dan  amseriad,  Awst  9,  1764,  efe  a  ddywed  yn  ei  deith- 
lyfirau,  "  Am  chwech  yn  y  prydnawn,  pregethais  yn  Tyddyn,  a'r  bore  can- 
lynol  yn  Llanidloes,  ac  yn  yr  hwyr  yn  y  Fynachlog  "  (Abbey-cwm-hir). 
Teulu  Howel  Harries,  fel  eu  gelwid,  oeddynt  hwy.  Yr  oedd  ei  chefìider 
hi,  o'r  Tyddyn,  a'i  brawd,  y  diweddar  awdur  enwog,  y  Parch.  Simon 
Lloyd,  o'r  Bala,  wedi  cael  eu  dwyn  i  fyny  yn  Ysgol  Fyrddiol  (y  pryd  hyny) 
Mr.  Wesley,  yn  Kingswood,  ac  yno,  mewn  diwygiad  crefyddol  a  dorodd 
aUan  ymhUth  y  plant,  yr  argyhoeddwyd  ef,  fel  y  tystiodd  ef  ei  hun  wrth 
gyfaiU  yn  1827.  "  A  ddarUenasoch  chwi  erioed  ddyddlyfr  Mr.  Wesley  V* 
Wedi  ateb  cadamhaol,  gofynodd  eüwaith,  "Aydych  yn  cofiofod  yno  hanes 
am  ddiwygiad  mawr  ymhlith  y  pLint  a'r  morwynion  yn  ysgol  Eingswood 
un  tro,  pryd  yr  oedd  Bobby  fíindmarsh,  Jacky  Brown,  a  Simon  Lloyd 
gyda'u  gUydd  yn  gweddîo  ?"  Ar  ol  ateb  cadamhaol,  aeth  ymlaen,  gan 
hysbysu,  "  Wel,  y  fi  ydoedd  y  Lloyd  hwnw,  a  chyda  fi  y  dechreuodd  y 
diwygiad.  Yr  oeddwn  wedi  gweled  fy  anghen  am  Waredwr,  a  byddwn 
yn  myned  î  ystafeU  o'r  neüldu  i  weddîo  Duw.  Dygwyddodd  i  un  o'r 
bechgyn  fy  ngweled,  yr  hwn  a  ofynodd  i  mi  i  ba  le  yr  oeddwn  yn  myned. 
Ni  aUaswn  ddywedyd  cel^dd  wrtho,  ac  feUy  dy  wedais  fy  mod  yn  myned 
i  weddîo  am  ^iigaredd.  x  na  gofynodd  a  gai  ef  ddyfod  gyda  mi,  ac  efe  a 
ddaeth ;  ao  wedi  hyny  un  araU,  ac  araU,  nes  y  daeth  pawb  yn  yr  ysgol,  y 
morwynion  ac  oU,  oddieithr  un,  i  wasgfa  am  eu  cyfiwr.  Buom  yn  blant  Ued 
dda  yno  am  oddeutu  blwyddyn,  ac  yna  aeth  rhai  o  honom  i  arfer  y  ddîareb 
hono  sydd  yn  eich  pHth  chwi  [y  Wesleyaid]  hyd  heddyw,  '  Mi  a  goUaîa 

>  Reo,  R,  WaUon*8  worha :  cyf.  ▼.  tudál.  14 ;  a  çyf.  tü.  tadal.  419.  Pummed 
aigrsffiad. 


402  THOMAS    FOÜLRBS. 

garìad  Duw/  Wedi  i  mi  adael  ysgol  Eingswood,  a  myned  i'r  Eglwys 
Sefydledig»  newidîaìs  fy  mam ;  a  dygwyddodd  wedi  hyny,  fy  mod  yn  yr  un 
ystafeU  a  John  Wesley,  yn  Brístol,  ac  ni  ehymerodd  arno  fy  ngweled/'^ 

Wel,  chwaer  i'r  gŵr  dysgedig  uchod  oedd  Mrs.  Eoulkes,  a  chyn  belled 
ag  yr  oedd  oed  i'w  ystyried,  buasai  rhai  yn  ei  galw  yn  briodas  led  anghy- 
mharol,  os  nad  yn  taem  mai  hyny  a  gyûuisoddai  wir  briodas  anghymharol, 
canjTB  yr  oedd  ef  yn  un  ar  bymtheg  a  deugain  mlwydd  oed,  a  hithau  yn 
naw  ar  hugain,  ac  felly  saith  ar  hugain  o  flyneddau  ieuengach  nag  ef. 
Ond  yr  oedd  y  prif  elfen  a  gyfansoddai  ieuo  cymharus,  yn  ol  yr  apoatol, 
yn  bodoli — "  yn  yr  Arglwydd."  Pethau  eraiîi  a  gyfansoddent  ieuo  cy- 
mharus  yn  ngolwg  y  byd  cÜailenedig ;  ond  duwiolion  yr  oes  hono  a  ystyr- 
ient  yn  wahanol,  ac  a  arswydent  gyfeillachu,  gyda  golwg  ar  beth  mor 
bwysig,  ft  neb  heb  eu  bod  wedi  rhoddi  eu  hunain  yn  gyntaf  i'r  Arglwydd. 
Gawsant  wyth  o  blant.  Gan  ei  fod  wedi  rhoddi  ei  fasnach  i  fyny  i'w  lys- 
ferch  a  Mr.  Charles,  bu  am  beth  amser  yn  byw  mewn  neiUduedd,  ac  yn 
ystyried  fod  ganddo  ddigon  wedi  ei  gynnilo  i  fyw  amynt ;  ond  gan  ei  fod 
yn  gweled  ei  deulu  yn  debyg  o  fyned  yn  llîosog,  ac  heb  ewyllysio  drygu 
eefyllfa  Mr.  a  Mrs.  Charles,  trwy  godi  masnach  yn  y  Bala,  yn  eu  hymyl,  efe  a 
symudodd  i  Fachynlleth,  Úe  yr  eolymaflodd  mewn  gaiweídigaeth  fasnachól 
hehieth  gyda  Uwyddiant  mawr.  Fel  yn  y  Bala,  felly  yma  hefyd,  efe  a 
ymunodd  â'r  Methodîstiaid  Calfínaidd,  fel  pobl  ei  £a.bwysiad,  a  chyd  â'r 
rhai  y  pregethaî.  Pan  ddaeth  ef  gyntaf  i  Fachynlleth,  yr  oedd  yr  ychyd^ 
Fethodistiaid  yn  dlodion  a  dirmygus,  ac  heb  gapel  i  addoli  ynddo :  ond 
wedi  ei  ddyfodìad  ef,  newidiodd  agwedd  pethau.  Yr  oedd  ei  sefyllâi 
barchus  ef,  ei  gymeriad  dîargyhoedd,  ei  onestrwydd  masnachol,  a'i  fawr 
haeiionusrwydd,  311  creu  parch  a  gwrandawìad  iddo  ef  na  allasai  neb  araü 
eî  gael.  Cafwyd  hefyd  yn  fuan  le  i  adeiladu  capel  yn  heol  Maengwyn, 
a  chododd  y  pererinion  eu  penau  gomwch  gwarth.  Yn  awr,  meiddìent 
fyned  ar  hyd  yr  heol  i'w  cyfarfodydd  crefyddol,  yn  Ue  myned  megys  ar 
encil,  y  tu  oefn  i'r  dref,  i  Aherhosan  a'r  ŵlasbwU,  fel  yr  aifŵent  wneyd  y 
blyneddau  cyn  hyny. 

Yr  oedd  ei  flyddlondeb  yn  ddîarebol.  Ni  byddai  tywydd,  pa  morerwin 
bynag  a  fyddai  i  groesi  mynyddau  Cymm,  yn  foddion  i'w  luddias  i  gyf- 
lawni  ei  ymrwymiadau  yn  achos  y  Gwaredwr.  Pregethai  yn  mhob  man  y 
caflai  gyfleusdra — ^fíermdai,  bwthdai  bychain  ar  ochrau  y  mynyddoedd,  a 
chyttiroedd,  ysguborìau,  ac  )ti  aml  iawn  allan  yn  yr  awyr  agored.  Codai 
yn  foreu,  o  bedwar  i  bump  yn  yr  haf,  ac  o  bump  i  chwech  yn  y  gauaf,  yn 
enwedig  ar  foreuau  Sulìau,  pan  y  byddai  ganddo  i  fyned  i  gyhoeddiad 
lawer  0  flUtíroedd,  a  chymerai  fara  a  chaws  yn  ei  logell  yn  fynych  pan  y 
byddai  yn  myned  i  leoedd  tlodion.  Anfynych  yr  elai  nos  Sadwm,  "  rhag 
pwyso,"  meddai,  "ar  y  pethau  tlodion."  Nid  oedd  ei  ddawn  pregethu  ond 
bychan — ^math  o  gynghorwr  oedd  ef.  Soniai  agos  yn  mhob  pregeth  am  y 
merthyron,  gan  enwì  Latimer  a  Eidley,  ac  wylai  yn  hidl  mor  gynted  ag  y 
orybwyllai  am  eu  henwau.  Nid  oedd  dim  dadleugar  yn  ei  bregethau. 
£i  brìf  destunau  ydoedd  oruchel,  eto  syml,  athrawiaethau  gras — ^ystyriai 
fod  sefyll  ar  bynciau  dadleuol,  ar  y  cyfan,  yn  anfuddiol.  Gwelsom,  trwy 
garedigrwydd  ei  ferch,  Mrs.  John  Jones,  Msushynlleth,  ysgriflyfr  o'i  br^- 
ethau,  yn  cynnwys  nifer  helaeth  o  destunau,  a  thua  tudalen  o  adnodau 


Eurgrawn  Wesleyaidd,"  Gorph.  1836 :  tudal.  200. 


THOMAS   FOULKE8.  403 

cysylltiedìg  â  phob  toston,  ar  ba  rai  y  gwnai  ychydig  sylwadau  wrth  fyned 
ymlaen,  heb  amcanu  profi  unrhyw  bwnc  neillduol,  ond  fel  anerchìadau  at 
gydwybodau  a  theimladau  ei  wrandäwyr.  Yr  ydoedd  yn  hollol  ddirag- 
faniy  yn  serchog  a  gwresog;  ac  fel  y  dywed  Faul  am  dano  ei  hun  y 
gallasai  yntau  ddy wedyd  wrth  ei  wrandäwyr,  iddo  eu  '^  rhybuddio  nos  a 
dydd  â  dagrau  lawer."  Byddai  hefyd  ddylanwad  anghyfiredinol  weithiau 
yn  dilyn  ei  weinidogaeth,  megys  me wn  cymdeithasfa  yn  sir  Fon.  *^  Cafodd 
pob  un  o  honom/'  medd  yr  hanesydd,  sef  John  £vans,  o'r  Bala,  *^  gymhorth 
neillduol  wrth  lefaru,  yn  enwedig  Thomas  Foulkes,  yr  hwn  a  lefarodd 
gyda  hwyl  a  melusder  nefol,  ar  y  geiriau  yn  Gen,  xì.  9,  10.  Bhagddy- 
wedodd  yn  hyf  y  byddai  cynnulliad  pobloedd  at  yr  lesu,  yr  hyn  sydd  yn 
cael  ei  gyflawni  yn  y  wlad  o  hyny  hyd  yn  hyn."^  Byddai  ei  deithiau 
Sabbothol  weithlau  yn  gylch  oddeutu  deugain  neu  (bîugaîn  milltir,  a 
phregethaì  dair  neu  bedair  o  weithiau  mewn  pob  math  o  leoedd^fel  y  cai  dder- 
byniad,  a  derbynid  ef  yn  lled  oer  mewn  Uawer  lle ;  a  lle  y  byddai  croesaw- 
iad,  gwael  ac  isel  a  fyddai  y  lluniaeth;  yn  wir,  nid  oedd  ein  hen  dadau  yn 
gofalu  am  y  groesaw  a'r  Ûunìaeth,  pe  buasent  hebddo  trwy  y  dydd,  os 
caent  lonydd  heb  eu  herlid  a'u  baeddu.  Ar  ol  ei  deithiau  ar  y  Sabboth 
feíly,  dychwelai  adref  yn  hwyr;  a  byddai  dranoeth  i  fyny  yn  ddiwyd 
gyda'i  fasnach,  mor  foreued  a  neb  yn  y  dref .  Ni  wiríwyd  geiriau  Solomon 
mewu  neb  erioed  yn  gyflawnach  nag  ynddo  ef,  mewn  mwy  nag  un  fforddi 
^^Enaid  y  diwyd  a  wneir  yn  fras." 

Ynghylch  y  flwyddyn  1800,  milwr  duwiol,  yr  hwn  hefyd  oedd  breg- 
ethwr  cynnorthwyol  perthynol  i'r  Methodistíaid  Wesleyaidd,  ar  ei  ffordd 
o'r  neu  i'r  Iwerddon,  yr  hwn  a  ryddhäwyd  oddiwrth  y  fyddin,  a  ddaeth 
trwy  Fachynlleth.  Ar  ei  fynediad  i'r  tollborth,  gofynodd  a  ydoedd  pobl 
grefyddol  yn  y  dref  ?  Cyfarwyddwyd  ef  at  Mr.  Foulkes,  yr  hwn  a'i  der- 
byniodd  gyda  charìad  a  lletygarwch  cristion.  Ar  gaia  Mr.  Foulkes,  preg- 
ethodd  y  milwr  dranoeth  yn  nghapel  y  Maengwyn,  i  gynnifer  a  allesid  gael 
a  ddeallent  beth  Saesoneg,  ac  er  dirfawr  adloniad  i  feddwl  eln  patrìardi 
haelfrydig ;  ac  yr  oedd  ei  weddîau  tra  y  bu  yn  ei  dŷ  yn  felus  a  hyfryd. 
Cofìai  Mrs.  Foulkes  hefyd  am  danynt  tra  y  bu  byw,  ac  yr  oedd  yn  eu  hys- 
tyried  yn  llawer  mwy  na  thaledigaeth  am  unrhyw  diriondeb  a  weinyddwyd 
tuag  ato.  Aeth  Mr.  Foulkes  i'w  hebrwng  dranoeth,  a  rhoddodd  swm 
mawr  o  arian  yn  ei  law,  yn  ol  ei  arferiad  mynych.  Ymddengys  i'r  hen 
fllwr  adrodd  wedi  myned  i  Loegr,  ei  hoU  hanes  yn  Machynlleth,  ac  ysgrif- 
enwyd  Uythyr  gan  y  Ccn/erence  Wesleyaidd,  i  gynnyg  anfon  gweinidog 
i  ddechreu  achos  iddynt  yn  y  lle,  gan  famu  y  byddai  y  cynnygiad  yn 
dderbyniol  a  chymeradwy  ganddo  ef.  Yr  oedd  ef  hefyd  wedi  bod  yn  ffair 
Caerlleon  y  flwyddyn  cyn  hyny,  ac  ar  y  Sabboth  elai  yn  ol  ei  arfer  i'r 
capel  Wesleyaidd,  ao  yr  oedd  yno  garìad-wledd,  oyfarfod  crefyddol  o  fath 
neillduol  i  bobl  Mr.  Wesl^.  Yn  hwnw,  mynai  y  cyfeillion  iddo  adrodd  ei 
brofiad ;  ond  gwell  oedd  ganddo  ef  wrandaw  ar  eraill.  Yr  oedd  anfon 
cenadon  cartrefol  Cymreig  wedi  dyfod  dan  ystyriaeth  y  Conference  y 
flwyddyn  hono,  pryd  y  dechreuwyd  yn  nghymydogaethau  G-ynrecsam, 
Bhuthyn,  a  Dinbych.  Yr  oedd  Mr.  Foulkes,  er  hyny,  wedi  gwneyd  ei 
gartref  bellach  yn  dra  dedwydd  gyda  y  Methodistiaid  Calfinaidd  Cymreig. 
Clywyd  ef  unwaith  yn  dyweyd  ei  brofiad  crefyddol  ar  hyn — "  Yr  ydwyf  yn 

'  "  Drysorfa :"  llyfr  ii.,  tudal.  678. 


404  THOMAS   FOULK£8. 

bendithio  Duw  ain  gael  Ue  jn  ei  dŷ,  a  cbyda'r  bobl  yr  wyf  yn  eu  plith ;  a 
dymunwn  gael  fy  nghynnal  hyd  y  diwedd  gyda  hwynt»  a  bod  fy  náüant  ar 
fy  ol  yn  cartreíu  gyda'r  un  bobl ;  *  ac  yn  hyn,  yn  aicr,  y  mae  ei  ddymim- 
iad  wedì  ei  gwblhau,  canys  nid  ydym  yn  deall  i  neb  o'i  blant  na'i  ŵyrion 
ymuno  â  neb  arall,  oddieithr  y  bu  ei  fab  Thomas,  pan  yn  yr  ysgol  yn 
'  Nghaerlleon,  yn  cyfarfod  beth  amser  yn  y  gymdeithas  Wesleyaidd,  a  dy- 
wedai  wrtho,  fod  yn  dda  ganddo  glywed  hyny,^  ac  un  o'i  ẃyrion  yn  weîn- 
idog  e&ngylaidd  a  %ddLiwn  yn  yr  Eglwys  Sefydledig.^  Heblaw  hjny, 
Methodistiaid  Calfinaidd  rhwyddgalon,  a  hynod  ddiragfam  yw  yr  hoU 
genedL  Bhoddodd  y  cynnygiad  hwnw  o  eiddo  y  Conference  Mr.  FoulLes 
mewn  anesmwythder  maynr — ^yr  ydoedd  mewn  cyfyngder  meddwl,  fd 
na  wyddai  pa  Iwybr  iV  gymeryd.  £i  barch  at  Mr.  Wesley  ydoedd  yn 
pwysö  ar  un  llaw ;  pan  ar  y  llaw  arall  yr  oedd  yn  ofiii  yn  fawr  rhag  bod 
yn  foddion  i  ddwyn  oddìamgylch  ysbryd  pleìdiol,  ac  aflonyddu  heddwchei 
deulu  a'r  eglwys,  â  pha  un  yr  ydoedd  y  pryd  hyny  yn  ymunedig,  ac  wedi 
gwneyd  ei  gartref,  heb  feddwl  y  deuai  fyth  brofedigaeth  o'r  fath  iV  gyfar- 
fod.  Wedi  taenu  yr  achos  ger  bron  yr  Arglwydd,  penderfynodd  mai  y 
llwybr  doethaf,  yn  wyneb  amgylchìadau  mor  ddyrus,  ydoedd  ^  adael  i 
dre&iad  rhagluniaeth,  a  chan  hyny  ni  wnaeth  un  math  o  atebiad  i'r  llythyr. 
Ni  chlỳwodd  ddim  mwy  am  dano  hyd  o  fewn  wythnos  iV  farwolaetíi,  pryd 
y  galwodd  dau  o*r  cenadau  Wesleyaidd  Cymreig,  abenodasid  gany  Cmftr- 
ence  i  ddechreu  yr  achos  yn  Nghymru — ^y  Parch.  Owen  Davies,  a'r  Parch. 
John  Hughes — heibio  iddo,  gan  hysbysu  iddo  pwy  oeddynt  wrth  eu  henwau, 
a  dywedyd,  "  Yr  ydym  yn  tybied,  syr,  y  gŵyddoch  rywbeth  am  danom 
m."  Atebodd  ^mtau  gyda  gwên,  ^'Ni  wn  i  ddim  da  am  danoch ;  deuwch 
i  mewn,  foneddigion."  Ni  raid  chwanegu  iddynt  gael  eu  derbyn  ganddo 
gyda  serchiadau  a  charedigrwydd  efengylaidd.  Y  boreu  dranoeth  (dydd 
Sadwm)  pregethodd  y  ddau  ŵr  dyeithr  am  ddeg  o'r  gloch,  yn  nghapel  y 
Methodistiaid  Calfinaidd  yn  heol  y  Maengwyn.  Pregethodd  Mr.  Davies 
oddìar  Phü.  i.  21 ;  '"  Canys  byw  i  mi  yw  Crîst,  a  marw  sydd  elw ;"  achyn 
dybenu  yr  addoliad  cymerwỳd  Mr.  Foulfces  yn  glaf ;  aeth  adref  yn  mraich 
Mrs.  Foulkes,  a  bu  farw  y  Sadwm  canlynol. 

Yr  oedd  yn  ddyfal  iawn  mewn  gweddi.  Anfynych  yr  elai  Mrs.  F.,  neu 
un  o'r  morwynion,  i'w  lyfrgell,  na  byddai  efe  yn  ymdrechu  â  Duw  mewn 
ymbiliau.  Yr  ydoedd  ei  ymarweddlad  yn  mhob  amgylchiad  a  pherthynas 
yn  dangos  ei  foid  ^m  feddiannol  ar  yr  holl  addumiadau  hyny  a  orchymynir 
eu  gwisgo  gan  y  cristion  yn  y  Testament  Newydd.  Yr  oedd  ei  ddull  yn 
gofyn  bendith  ar  y  bwyd  yn  argraffiadol  iawn  i  bawb  a'igwelai.  Nid  "â*i 
ben  yn  ei  blyf,"  yn  brysio  dyweyd  rhy wbeth  na  allai  neb  wrth  y  bwrdd 
ddeall  pa  beth  a  ddywedaâ  efe ;  ond  efe  a  godai  yn  syth,  gan  edrych  tua'r 
nef,  a  Ûedu  ei  ddwylaw  uwch  beû  yr  ymborth,  mewn  modd  mor  ddifirifoJ, 
fel  y  tynai  sylw  pawb  a  fyddai  yn  bresennol,  a  phawb  yn  cyâranogi  o'r 
ymborth  fel  pe  dis^nal  iddynt  o  r  nef  yn  uniongyrchol  mewn  canlyniad 
iV  weddi  ef.  Yr  oedd  ef  yn  ystyried  pob  peth  fel  eiddo  yr  HollaUuog— 
mai  "éiddo^yr  Arglwydd  y  ddaear  a'i  chyflawnder,"  ac  yn  ei  gydnabod  fel 
y  cyfrywt      Yr  oedd  rywbryd  yn  cydrodio  gyda  hen  frawd  o'r  eaw 

» *'  I  like  to  hear  that  you  go  to  Mr  Wesley's  society."  Machynlleth,  Féb,  19ẃ,  1803. 
"  Y  mae  un  o'i  ẃyrion  wedi  cysegrú  ei  fywyd  i  lafurio  fel  pregethwr  ymhlith  y 
Methodistiaid  Calfíiiaidd. 


THOMAS   FOULEBS.  405 

Dafydd  Humphrey,  Abercoris,  yn  sîr  Feîrionydd,  gan  sylwi  ar  ysgythrog 
greìgìau  y  gymydogaeth  hono,  "I  ba  beth,"  eb  efe  wrth  ei  gyfaill,  "y 
gwnaeth  yr  Arglwydd  y  creigiau  hyllion  hyn  f'  "  Na  wn  i,"  ebe  y  UaÙ,  "i 
ddLm  am  a  wn  i,  ond  yn  Ue  i  eifr  a  gwningod."  "0 !  nage,"  ebe  ^mtau, 
"ooffinu  Duw  ydynt — ^y  mae  yma  drysorau,  ac  fe  allai  y  gwelwch  chwi  eu 
hagor  hwy ;"  ac  felly  íu.  Nid  oedd  chwarel  y  pryd  hyny  yn  Nghoris  nac 
Aberlly&ifeìni ;  ond  yn  mhen  rhai  blyneddau  wed'yn  caniataodd  Duw  yn  ei 
ragluniaeth  i'r  coffîrau  hyny  gael  eu  hagor,  ac  o*r  cofirau  hyny  y  mae  can- 
noedd  beddyw  yn  cael  eu  cynnaliaeth  gan  raglimiaeth  fawr  y  nef .  Antur- 
iaethau  fibdus  oedd  y  cwbl  gan  eraill,  ond  coârau  Duw  yn  cael  eu  hagor 
yr  ystyriai  efe  hwy. 

Bu  fyw  a  marw  yn  ddysgybl  fiyddlawn  i  Grist.  Yr  oedd  uniondeb  ei 
gymeriad  a*i  gywirdeb  manylaldd  yn  ei  hoU  drafodiaeth  masnachol  yn 
ddîarebol.  Yr  oedd  yn  meddu  deall  da  yn  hoU  nwyddau  ei  fasnach. 
Nìd  oedd  yn  amleiriog  wrth  brynu  a  gwerthu — ananü  oedd  ei  eiriau — dim 
yn  ofer — dhn  ond  a  fyddai  yn  wir  anghenrheidiol.  Wrth  brynu,  os  byddai 
yr  ammodau,  ac  ansawdd  yr  eiddo  yn  cytuno  â'i  olygiadau  ef  ar  bethau, 
ni  cheisiai  fyth  ostyngìad  o'r  pris  a  ofynid  gyntaf,  gan  famu  fod  eraiU  fel 
yntau  (o  herwydd  wrth  yr  un  rheol  y  gwerthai).  Yr  ydoedd  mor  adna- 
byddus  ynhyny,  fel  y  byddai  masnachwyr  a  arferent  ddyfod  i  fieiriau 
CaerUeon  a  Owrecsam,  ar  ei  nesâd  atynt,  yn  dywedyd  wrth  eu  güydd, 
"  Yn  awr,  rhaid  i  ni  ofyn  y  pris  isaf  i  Mr.  FouUces."  Yr  oedd  gan  bobl 
ymddiried  bnddd  di  ben  drâw  ynddo ;  yr  oedd  ei  air  fel  hond.  Byddaî 
Uawer  o  fftn  amaethwyr  yn  dyfod  â'u  hychydig  arian  a  aUent  eu  hebgor 
iddo  ef  iV  cadw  erbyn  diwmod  anghen — efe  oedd  eu  batẃ  cynnüo  yn  y 
dyddiau  hyny ;  a  phan  ddeuent  i'w  ceisio,  dywedai,  "  Wel,  y  mae  amaf  fi 
eto  rywbeth  i  chwi."  "  Nac  oes,  nac  oes,  Mr.  Foulkes,  nid  oes  amoch  ddîm 
ychwaneg,"  dywedent  hwythau.  "  Oes,"  dy wedai  yntau,  yn  glo  ar  y  taeru 
hyfiyd,  "  oes,  y  mae  amaf  lôg  i  chwi,  canys  mi  gefaìs  use  eich  arian ;"  a 
thalai  yn  Uawn  bob  amser. 

Er  y  perchid  ef  yn  gyflfredin  gan  elynion  crefydd,  o  herwydd  ei  fuchedd 
sanctaidd,  ei  ymarweddiad  digoU,  a'i  helaeth  elusengarwch,  eto  bu  weìth^ 
iau  mewn  perygl  am  ei  fy wyd,  yn  enwedig  un  tro  ger  Dolgellau.  Yr  oedd 
y  Methodistiaid  yn  y  Bala  wedi  cymeryd  tŷ  dan  ammodrwym  (lecue),  a 
elwir  Pant  y  cra,  tua  mUltir  o  dref  Dolgellau,  i  bregethu  ynddo.  Byddai 
Mr.  Foulkes  yn  myned  yno  ar  ei  dro,  fel  eraiU  o  bregethwyr  a  chynghor- 
wyr  o'r  Bala.  Ar  ddydd  Sabboth  yr  oedd  wedi  addaw  myned  yno  i 
bregethu,  taenodd  y  son  am  dano  ar  led ;  pan  ddaeth  yr  amser,  ymgasglodd 
pobl  y  wlad  a'r  dref  yno,  gan  fwgwth,  os  deuai  ef  yno,  y  Uaddent  ef,  ac  y 
daddent  ef  yn  y  pwU  mawnog  gerllaw.  Pan  gly wodd  rhaî  o'r  cyfeiUion 
am  fwriad  y  dorf  fileinig,  aethant  i  gyfarfod  Mr.  Foulkes,  ac  a'i  hattaUas- 
ant  rhà;g  myned  yno.  Yr  erUdwyr,  wedi  cael  eu  siomi  feUy,  a  mthrasant 
^  y  tŷ>  a  thynasant  ddara  o  hono  i  lawr ;  ond  wedi  hyny  hẁy  a'i  hadgy- 
wéiriasant  drachefn,  rhag  gafael  cyíraith.^  Dianunhau,  oni  buasai  i  raglim- 
iaeth  ÜLwr  y  nef  gadw  ei  fywyd,  y  buasai  wedi  syrthio  yn  aberth  i'w  cyn- 
ddaredd  y  tro  hwnw ;  ac  yn  eu  siomiant,  nid  oedd  i'w  wneyd  ond  goUwng 
eu  Uid  ar  yr  hen  dŷ. 

Yr  oedd  ei  haelioni  agos  yn  ddiderfyn.    Gwyddys  am  lawer ;  ond  bydd 

1  "  Drysorfa  :'•  llyfr  ii.,  tudal.  137, 188. 


406  THOMAS    FOULKE8. 

mwy  yn  cael  eu  dadguddio  o'r  croniclau  fiy  nag  a  gafwyd  allan  ^oed 
yma.  Wrth  fyned  allan  o'r  tŷ  i'w  gyhoeddìadau,  cymerai  gydag  ef  logell- 
aîd  o  geiniogau  i'w  rhanu  i  Âodion,  ac  i  blant  am  beidio  chwareu  ar  y 
Sabboth.  Cymerai  dlodion  o'r  heol,  a  welal  yn  wael  eu  gwisgoedd,  i'w  dŷ, 
i'w  dilladu  â'r  hyn  a  wehd  yn  anghenrheidiol  amynt ;  ac  weithiau  y  cyfan 
oU  o'r  pen  i'r  traed.  Deuai  rhyw  dlawd  i  ymofyn  am  laeth  enwyn— 
**  Eerchedy  a  oes  genych  enwyn  i'w  roddi  i'r  wraig  dlawd  hon  ?"  a  glywid 
yn  fynych  trwy  gil  y  drws,  rhwng  y  íÄop  a'r  tŷ.  "  Nac  oes,  meistr,"  ateb- 
ent  hwythau,  oa  felly  fyddaì,  "  yr  ydym  heb  gorddi."  "  Wel,  oni  fuoch 
yn  godro  heddyw  ?  rhowch  beth  o  hwnw  iddi."  Rhoddai  yn  flyneddol, 
ar  ddiwmod  penodol,  werth  o  ddeugain  i  ddeg  a  deugain  o  bunnoedd, 
mewn  gwlanen  a  brethyn  bras.  Yn  wìr,  ni  bydd  gwybodaeth  am  faînt  ei 
roddion  hyd  y  dydd  y  dygir  pob  gweithred  i'r  amlwg ;  ond  cyfrifir  fod  á 
holl  elusenau  yn  Uawn  gan'  punt  yn  flyneddol.  Yr  oedd  Mrs.  Foulkes 
hithau  hefyd  yn  haelionus ;  ond  yr  oedd  hi  yn  deaU  y  natur  ddynol  yn 
Uawer  gweU  nag  ef.  Ymofynai  hi  am  wrthddrychau  teilwng;  ond  efe,  yn 
niddichelhrwydd  ei  galon,  a  gredai  ddarluniad  pob  un  o  hono  ei  hun. 
Deuai  rhai  ato  dan  gochl  perthynas  grefyddol,  gan  ddadieu  hawl  elusen  ar 
y  tir  hwnw.  "  Cofiwch  am  danaf  finnau  tua'r  Nadolìg  yma,  da  Mr.  Foulfces 
bach,"  meddai  hen  wrach  o  Dre'r  ddôl.  "  Pwy  ydych  chwi,  yr  hen  wraig  ?*' 
ebe  yntau.  "  Yr  wyf  yn  un  o  honoch  ch'i,  Mr.  Foulkes,"  oedd  yr  ateb. 
"  Un  o  honom  ni,  un  o  honom,  yr  hen  wraig,  a  ydych  chwi  yn  un  o  deulu 
y  %dd,  dy wedwch  ?"  meddai  yntau.  Nid  oedd  bod  "  o  honoch  chwi,"  o 
honom  ni,  neu  o  ry wun  araU,  yn  ddim  ganddo  ef,  ond  bod  yn  wir  grìstion. 
Yr  oedd  ef,  o  ran  ei  ysbryd  rhydd,  yn  rhwymyn  y  Cynghrair  Efengylaidd 
hanner  can'  mlynedd  cyn  iddo  darddu  allan.  Yr  oedd  cyflawnder  ysbryd 
y  cynghrair  hwnw  yn  preswyUo  yn  gorffbrol  ynddo  ef.  Yr  oedd  yn  hyny 
lawn  hanner  can'  mlynedd  o  flaen  ei  oes.  Yr  oedd  pob  ystryw  yn  cael  ei 
arferyd  hefyd  i  dynu  ar  ei  gydymdeimlad  a'i  dosturi.  Galîasech  feddwl 
mai  ysgoiorion  o  Ysgol  y  Carpiau,  o  gymydogaeth  y  ra^sfairy  ydoeddhoU 
dlodion  tref  Machjmlleth  tua'r  amaer  y  gwyddid  y  byddíuMr.  Foulkesyn 
myned  i  ranu  gwisgoedd — ^pob  un  yn  gwisgo  am  y  gwaelaf,  i  greu  gresyndod, 
ac  yntan,  druan  diddicheU,  yn  cyfranu  â  Uaw  ddîcú*bed,  heb  chwiUo  dim  Tw 
gwir  sefyUfa ;  a  dygwyddai  yn  aml  mai  nid  y  mwyaf  anghenus  a  gafifai 
fwyaf,  eithr  y  mwyaf  haerUug,  digywilydd,  a  thwyUodrus.  Yr  oedd  un- 
waith  yn  pregethu  yn  y  Ganllwyd,  ac  yr  oedd  cenaw  dîog,  lysti,  aiach,yn 
y  gymydogaeth,  o'r  enw  Howel  Kan,  os  y'm  yn  iawn  gofio.  Yr  oedd 
Howel  yn  gwybod  am  elusenau  Mr.  Foulfces,  ac  aeth  i'r  oedfa  yn  y  carpiau 
gwaelaf  ag  oedd  ganddo,  ac  a  osododd  ei  hun  gerllaw  y  Uwybr,  fel  y  byddai 
yn  sicr  o  dynu  sylw  Mr.  F.  wrth  fyned  heibio ;  a  Uwyddodd.  "  Betn  yw 
yr  achos  fod  eich  dUlad  chwi  mor  garpiog  ?"  gofynai  Mr.  FouUtes  iddo. 
"  Yr  wyf  yn  arferol  o  gael  rhyw  ífitiau,  Mr.  Foulfces,"  ebe  yntau,  "ac  yn 
y  fiOitiau  hyny  byddaf  yn  dryUio  fy  nillad  yn  chwüfriw,  fel  y  gwelwch." 
Yr  oedd  hyn  yn  ddigon,  er  ei  fod  yn  gelwydd  noeth  bob  gair ;  efíeithiodd 
ar  ei  deimladau  elusengar  ef,  a  dAcw  y  Uaw  i'r  UogeU,  gan  estyn  id.do 
ddam  o  arian.  Gwnaeth  lawer  elusen  annheUwng  fel  yna,  yn  niniweid- 
rwydd  ei  galon,  gyda  miloedd  gwir  deUwng.  Yr  oedd  yn  weU  ganddo  ef 
ei  fod  wedi  rhoddi  i  rai  yn  annheUwng,  na  methu  cyrhaedd  gwir  eiaeu. 
Er  ei  hoU  roddion,  "  yr  oedd  ei  gyfoeth,"  meddai  Mr.  R.  Jones,  yn  ei 
*^  Ddrych  yr  amseroedd,"  "  yn  cynnyddu  yn  feunyddiol,  m  .gys  y  dywed  y 


THOMAS    FOULKES.  407 

gwr  doeth,  '  Rhyw  un  a  wasgar  ei  dda,  ac  fe  chwanegir  iddo ;  a  rhyw  un 
arall  a  arbed  fwy  nag  a  weddai,  ac  a  syrth  i  dlodi/  " 

Yr  oedd  yn  hoff  iawn — ^yn  orhoff  o'r  hen  ddiwygwyr  Methodistaidd,  yn 
enwedig  Mr.  Wesley.  Yr  oedd  ganddo  ei  bortrëad  yn  ei  ystafell  wely. 
Bob  amser  efe  ei  hun  a  arweiniai  y  pregethwyr  i  fyny  i'r  gwely,  ac  wrth 
fyned  heibio  tröai  i'w  ystafell  ei  hun,  i  ddangos  iddynt  ddarlun  Mr.  Wesley. 
Yr  oedd  ganddo  yno  arlun  dychymygol  o  hono,  yn  cael  ei  gymeryd  i'r  nef 
gan  angelîon.  Taflai  sylw  ar  yr  arluniau,  gan  eu  henwi  o  un  i  un^  "  a 
dyma  Mr.  Wesley — dano  ef  y  cefais  fy  argyhoeddi ;"  a  mawr  y  boddlonid 
ef  yn  y  neb  a  roddai  air  da  i  Mr.  Wesley.  Ond  byddai  ambell  i  hen 
Gymro,  naill  ai  oddiar  anwybodaeth  neu  ragfam,  neu  fe  allai  rhyw  fesur  o 
bob  un  o'r  ddau,  yr  hyn  a  allasai  fod  yn  hawdd  y  pryd  hyny,  yn  rhoi  gollyng- 
dodieîriau  anffaîfriol,  yr  hyn  a'i  blinai  ^nitau  yn  fawr.  Dy wedir  iddo  wahardd 
un  hen  frawd  rhag  dyfod  byth  i'w  dŷ  am  roddi  bam  galed  ar  ei  dad  yn  yr 
efengyl.  Yr  oedd  unwaith  yn  cyfarwyddo  y  diweddar  Barch.  John  Jones, 
o  Edeym,  iV  wely,  yr  hwn  oedd  yn  nodedig  am  ei  âraethineb,  a  pharod- 
rwydd  ei  atebion  sych  a  chraslyd.  Fel  arfer,  aeth  âg  ef  i'w  ystafell-wely 
ei  hun,  i  ddangos  Uuniau  yr  hen  bregethwyr,  gan  eu  henwi  o  un  i  un,  "a 
dyma  Mr.  John  Wesley,"  meddai,  gan  edrych  amo  yn  barchus,  a  chwanegai, 
"  Beth  dybiech  chwi,  John  Jones,  oedd  eu  meddwl  wrth  ei  dynu  fel  hyn — 
yn  cael  ei  ddwyn  ganddynt  (yr  angelion)  yn  ei  wisgoedd?"  "0,"  meddai 
hwnw,  yn  lled  draws,  yn  ol  ei  arfer,  "  welwch  chwi,  ond  dangos  mai  ciyn 
wîdth  gafodd  angelion  i  lusgo  John  Wesley  i'r  nefoedd  rywsut  yn  ei  ddillad." 
Syrthiodd  ei  wynebpryd,  a  digiodd  yn  fawr  am  yr  ateb  hwnw.  Yn  fuan 
wed'yn,  daeth  yno  gyfaiU  ag  oedd  yn  deall  yn  well  sut  yr  oedd  y  gwynt 
yn  chwythu ;  pa  un  a  oedd  wedi  cly wed  am  anffawd  Mr.  Jones,  nis  gwydd- 
om,  Aeth  â  hwnw  tua'r  ystafell-wely,  a  throes  fel  arfer  iV  ystafell  ei  hun, 
"  a  dyma  Mr.  Wesley,  beth  debygech  am  dano  V*  "  0,  dyn  da,  duwiol, 
llafums,  oedd  Mr.  Wesley,"  oedd  yr  ateb  boddhaol.  "  Beth  debygech,*' 
chwanegai,  "  oedd  eu  meddwl  yn  ei  dynu  fel  hyn — ^yn  cael  ei  godi  yn  ei 
oum  offeiriadol  i'r  nefoedd  ?"  "  Mi  a  feddyliwn,  Mr.  Foulfces,  mai  dangos 
y  mae  ŵ  fod  yn  myned  yno  yn  ei  swydd."  "  Ydych  ehwi  yn  meddwl 
hyny?"  eb  efe,  gan  sirioli,  â'i  lygaid  yn  Uenwi.  "0!  îe,  dyn  rhagorol 
oedd  Mr.  Wesley."  Wrth  ganu  nos  daVch  i  hwnw,  dywedir  iddo  roddi 
iddo  Iwmp  o  pini  pen  rhaw. 

Y  pryd  hyny,  ychydig  oedd  crefyddwyr  yn  ei  ddeall  o  dymherau  eu 
gilydd,  a  chryn  ragfarn  yn  cael  ei  goleddu  yn  mynwesau  Cristionogion  o'r 
najJl  blaid  tuag  at  y  Uall.  Nid  oedd  ryfedd  yn  y  byd,  er  llarieiddied 
oedd  yntau,  y  caffai  ei  feddwl  efengylaidd  ei  friwo  gan  rai  geirîau  a  syn- 
iadau  a  dybiau  yn  rhy  anfrawdol  at  y  rhai  y  teindai  ef  wresogrwydd  tuag 
atynt.  Dywedir  iddo  unwaith  nacäu  cydswpera  â'r  hen  batriarch  o'r 
Tẃr  gwỳn,  Mr.  David  Morris,  oblegid  rhy w  sylwadau  a  wnaethai  yn  y 
gymdeithas.  "  Paham  na  ddaw  dy  feistr  yma  ?  Beth  a  wnaethom  ni  iddo?" 
ebai  Mr.  Morris,  wrth  un  o'r  morwynion  oedd  yn  gwasanaethu  ar  swper. 
"  Ni  wn  i  beth  a  wnaethoch  iddo,"  oedd  ateb  y  lodes.  "  Yr  ydych  wedi 
taro  yn  drwm  ar  ei  ddolur — ddaw  o  ddim  atoch  chwi  heno,  'rwyf  yn 
meddwl."  "  Hen  ẃr  da  y w  e ;  ond  garw  fel  y  digiws  e,"  oedd  terfyn  yr 
ymddyddan. 

Nid  ydys  yn  gwybod  y  byddai  fyth  yn  dadleu  ar  bynciau  athrawiaethol; 
ac  o  bosibl  na  wyddai  neb  beth  oedd  ei  dybiau,  oddieithr  Mr.  Charles  o'r 
Bala,  i'r  hwn  y  mae  genym  le  i  gredu  yr  agorai  ei  feddwl  yn  rhwyddach 


408  TUOMAS  FOÜLRES. 

nag  i  neb  arall.  Dîáinnihau  j  gellir  penderíynu  nad  oedd  yn  vUra ;  eiihr 
gẃ  yn  ceisio  oerdded  tua  ehanol  y  llwybr.  Pan  oedd  pr^^ethwr  ieuanc 
o  gymydogaeth  Machynllethy  gŵr  o  deulu  cyfiifol,  yn  dechreu  ''taro  maes" 
yn  ei  yrfa  grefyddol,  yr  oedd  yn  danllyd  o  zelog ;  ac,  fel  pobl  ìeuainc  yn 
gyŵedin,  yn  dueddol  i  redeg  ymheil  yn  ei  sylwadau  d!adleuol — ^yn  tybied, 
gan  mai  Calfiniaeth  oedd  y  wir  athrawiaeth,  y  dylid  dangos  hyny  bob 
amser,  yn  mhob  pregeth^  ac  ar  bob  achlysur — ^gan  mai  melus  yw  mel, 
goraf  po  fwyaf  o  hono.  Yr  oedd  y  brawd  ieuanc  unwaith  yn  dechreu  yr 
oedfa  o  flaen  Mr.  FouIkes,  yn  Llanwrin,  trwy  ddarllen  pennod,  a  gwneyd 
rhai  sylwadau  ami  wrth  fyned  ymlaen.  Mr.  Foulkes,  wrth  ei  wrandaw,  a 
dybiai,  tybygem,  ei  fod^m  myned  lawn  mòr  bell  a  therfyn  dtbaf  ei  '^gyffes 
fiŷdd,"  os  nad  beth  tros  yr  ymylau  hefyd — ^beth  bynag,  cybelled  ag  y 
tybiai  opìniynau  cymedrol  Mr.  Foulkes  y  dylasai  fyned ;  a  phan  gyfod- 
odd  yntauy  rhoddodd  iddo  gilgwthiad  esmwyth,  trwy  roddi  iV  eanu  y 
geirìau  canlynol : — 

"  Deddfoldeb  ydy  w  mammaeth, 

Hen  anghreoiniaeth  cfts ; 
Hawdd  y  w  rhyfyga  gormod^ 

Ar  y  cy&mmod  gias : 
Mae  llwybr  cul  sy'n  arwain, 

Mor  fimwl,  ac  mor  ùán, 
Fel  edef  anweledig» 

Yn  rhedeg  rhwng  y  rhain." 

Yr  oedd — ^fel  pob  cristion  dyngarol  arall — ^yn  teimlo  yn  awyddusam 
Iwyddiant  yr  ymdrech  er  dyddymu  y  gaethfasnach.  Tua  hanner  can' 
mlynedd  yn  ol,  yr  oedd  y  pwnc  yn  dechreu  creu  cryn  sylw ;  a  llawer  yn 
penderfynu  ymwrthod  yn  llwyr  oddiwrth  siwgr ;  oblegid  ei  fod  yn  cael  ei 
gynnyrchu  trwy  lafur  caethion.  Yr  oedd  Mr.  Foulkes  yn  hynod  o  hoffus 
o  felusder  yn  ei  dê— Uwyaid  fawr  yn  nghwpanau  bychain  yr  oes  hòno  a'i 
gwnai  yn  felus  iawn  yn  wir:  ond  y  pryd  hyny,  er  cymaint  oedd  yr 
hunanymwadiad,  efe  a  aeth  ^m  ddirwestwr  oddiwrtho  am  beth  amser,  ac 
annogai  bawb  yn  j  tỳ  i  wneyd  yr  un  modd.  Tybiodd  ei  fod  wedi 
llwyddo  i  berswadio  y  morwynion ;  "  a  da  merched  bach  i,"  meddai  efe, 
ryw  ddiwmod,  y  y  mae  yn  dda  genyf  eich  bod  yn  rhoddi  y  siwgr  heibio, 
er  mwyn  y  trueiniaid  duon  sydd  mewn  caethiwed."  "A  ydych  diwi 
wedi  rhoddi  y  siwgr  heibio  yn  wir  V*  ebai  Mrs.  Foulkes — "  y  mae  ^ch 
meistr  yn  tybied  eich  bod;  a  maynr  y  mae  yn  eich  canmol."  <^Na  choeiîa 
fi,"  ebai  Peggy,  '^  pa  flas  sydd  ar  dê  heb  siwgr,  meistres  ?"  gan  ddadguddio 
y  cwpan  siwgr  a  guddiasai  o  dan  ei  harffedog  i  dwyllo  ei  meistr  Uednais. 
Mor  ddiniwed  a  diddichell  ydoedd !  "  Ni  feddwl  ddrwg  "  ydoedd  arwydd- 
aîr  ymarferol  ei  hoU  ysbryd. 

Dywedir  na  roddodd  gyfìraith  ar  neb  erioed  am  arian,  er  fod  rhai  ugein- 
iau  yn  ddyledus  iddo  gan  bobl  ddîegwyddor  a  dynent  oddiwrtho  heb 
olwg  na  meddwl  am  dahi.  Yr  oedd  yn  gwerthu  llawer  yn  gy^werth  i 
í&nHÛopwyr  pentrefi  y  wlad  oddiamgylch,  ac  yr  oedd  yn  cael  ooUedion 
trymion  ar  law  rhai  o'r  rhai  hyn.  Yr  oedd  un  o'r  cwsmerìaid  hyn,  yn 
Narowen,  wedì  rhed^  iV  lyfrau  yn  Ued  beU.  Cwynai  ryw  dro  oblegìd 
hwnw.  ^'  Pa^m  na  rowch  chwi  gyfiraith  amo,  meistr,"  Ueiai  un  o'i  forwyn- 
ion  oedd  yn  dywed.  ^*  Na  wnaf  mo  hyny  chwaith — ^ni  roddab  i  g¥fraith 
ar  neb  erioed,  er  nad  yw  yn  debyg  y  caí  ddim  gan  y  bobl  yna?      « A 


THOMA6  F0ULKE8.  409 

rowch  hwynt  i  miy  os  medra'i  eu  cael  f*  meddai  yr  enetíi,  yn  Ued  ddigrifoL 
"  Cei,  yn  wîr,  y  ngeneth  fach,  os  medri  eu  cael.  "  O,  mi  rof  fi  g^^raiih 
amynt,"  meddai  hithau.  "  Na  chel,  yn  wir ;  ond  os  medri  di  eu  cael  trwy 
deg,  ti  a*u  cei,"  oedd  ei  sylw  diweddol  ar  hyna.  Er  y  byddaî  cnafiaid 
feUy  yn  haeddu  cyfraith,  ac  nid  oes  ond  y  cyrtíau  sirol  a'u  meddyginiaetha, 
gwell  oedd  ganddo  ef  ddyoddef  y  golled,  rhag,  gan  dynerwch  ei  deimkd, 
y  gwDBÌ  g^am  ft  néb. 

Wedi  i  Mr.  Foulkes  ddyfod  i'r  Bala,  cafodd  fod  y  blaid  o  Gristionogion 
â'r  rhai  yr  oedd  ganddo  i  ymgyfeillachu,  rywbeth  yn  wahanol  yn  eu  dull 
o  osod  allan  eu  profiadau  o  freintiau  a  dyknwadau  crefydd  ar  y  meddwl, 
i'r  hyn  a  arferai  glywed  gan  bobl  Mr.  Wesley  yn  Nghaerlleon.  Y  pwnc 
mewn  gwahaniaeth  ydoedd  '<  fiydd  a  sicrwydd.  I  egluro  hyn,  y  mae  yn 
briodol  dywedyd,  fod  y  ddau  gorfi*  Methodistaidd,  yn  dàl  fod  sicrwydd  yn 
gyrhaeddíadwy,  ac  yn  rhagorfinunt  y  dylai  pob  cristion  ymgyrhaedd  am  ei 
meddu.  Y  Methodîstiaid  Wesleyaìdd  a  ddaliant — os  nad  ydym  yn  camgy- 
meryd — ^fod  sicrwydd  o  fiafr  Duw  yn  fraint  gyffiredin  pob  plentyn  Duw, 
ac  y  gallaì  pob  dyn  ei  meddu.  Y  Methodistiaid  Galfinaidd,  hwythau  hefyd, 
a  ddaliant  fod  hon  ^m  firaint  plant  Duw,  ac  y  dylai  pob  dyn  ymdrechu  am 
eì  meddu ;  ond  mai  bramt  arbenigol  y  crìstion  llafurus  ac  uchel  mewn 
gras  y w  gallu  dywedyd,  "  Mi  a  wn  i  bwy  y  credais  " — er  y  dylai  pob  un 
fyw  yn  y  llafur  am  ei  meddu,  mai  ychydig,  mewn  cymharíaeth,  yw  y  rhai 
s/n  ei  chyrhaedd.  O  dan  ystyriaeth  o'r  gwahanìaeth  yna,  y  mae  aelodau 
y  Methodistíaid  Wesleyaidd  yn  cael  eu  cefhogi  i  siarad  yn  hyf,  eglur,  a 
dibetrus,  yn  eu  rhestrgyfarfodydd  wythnosol,  am  eu  aicrwydd  o  fiafr  Duw ; 
ond  y  Methodîstiaid  Calfinaidd  yn  cael  eu  gwylio  rhag  rhyfygu,  yr  hyn  a 
beìr  iddynt  siarad  yn  betrusol  ac  ofhus,  gan  gael  eu  dysgu  fod  yn  sicrach 
ofiü  na  rhy fygu.  Yr  ydym  yn  tybio  ein  bod  yn  gosod  y  gwahanìaeth  hwn 
yn  ei  oleu  priodol.  Y  mae  y  naìll  a'r  llall  yn  teimlo  yr  un  teìndadau 
ysbrydol,  ond  bod  y  naîll  yn  cael  ei  arferyd  i  adrodd  ei  deimhidau  yn 
rhyddach  a  hyfach  na'r  llall.  Ystyriaeth,  mae  yn  debyg,  o'r  gwahaniaeth 
hwn  a  sylwai  Mr.  Foulkes,  oedd  rhwng  aelodau  y  ddau  gyfundeb  yn 
adrodd  eu  profiadau  crefyddol,  ac  hefyd  ei  fod  wedi  darllen  rhywbeth  yn 
yr  "Homiliau"  a  betrusai  ei  feddwl,  a  wnaeth  iddo,  tua'r  fiwyddjm  1733, 
ofyn  bam  Mr.  Charles,  yr  hwn  a  ddyry  iddo  yr  ateb  cymedrol  a  ganlyn : — 

"Wrth  chwilio  *  Llyfr  yr  Homìlîau/  yr  wyf  yn  cael  fod  dati  ddamodiad,  ryw- 
beth  yn  wahanol,  yn  cael  ei  roi  o  ffydd  achuboL  Un  yw  yr  hon  a  grybwyllwch 
chwi ;  ac  yn  dygwydd  unwaith  yn  unig.  Y  mae  y  Úall  yn  cael  son  am  dani 
iawer  gwaith,  ac  yn  cael  ei  gosod  allan  yn  yr  ymadroddion  canlynol. — ^•Ffydd 
Gristionogol,  iawn,  a  gwirioneddol,  yw,  nid  yn  unig  credu  fod  yr  ysgrythyrau 
sanctaidd,  a'r  hoU  erthyelau  dywededig,  yn  wir ;  ond  hefyd  meadu  ymddiried 
sicr  a  hyder  yn  addewidion  trugarog  Duw,  i  gael  ein  hachub  rhag  aamnedìg- 
aeth  dragywyddol,  trwy  Orist:  oddiwrth  yr  hyn  y  canlyn,  calon  gariadlon  i 
uíuddhau  i'w  orchymynion." — Homili  ar  lachawdwrîaeth :  rhan  üi. 

"  Brachefii,  yn  ẃry  neîllduol,  *  Nid  cred  gyffredin  o  erthyglau  ein  ffydd  yw  (y 
ffydd)  hon,  yn  unig,  ond  y  mae  hefyd  yn  wir  ymddirìed  a  hyder  yn  nhruŵedd 
Duw,  trwy  ein  Harglwydd  lesu  Grist,  a  gobaith  dì'ysgog  o  gael  pob  petn  da  o 
law  Buw.'''— Homili  ar  Ffydd :  rhan  i. 

"  Yr  ydym  yn  cael  damodiant  cyffelyb  o  ffydd  mewn  llyfr  rhagorol  a  gyhoedd- 
wyd  yn  y  flwyddyn  1540,  yn  union  cyn  ewawr  y  diwygiad,  a  elwir  *  Ysgolëiçdod 
anghenrheidiol  y  dyn  Cnstionogol.'  i  mae  y  damodiant  a  roddir  yno  fel  y 
canlyn : — *  Y  mae  ffydd  yn  arwyddo  hyder  sicr  a  gobaith  o  gael  beth  bynag  a 


410  TUOMAS    FOUULS8. 

addawodd  Duw  er  mwyn  Gríit,  ac  yn  cael  eu  dilyn  â  charìad  calonog  at  Dduw, 
•c  uAidd-dod  iV  orchymynion/  Tr  ydym  yn  fyn^^ch  yn  cael  damodiant  o  ffydd 
i'r  un  pwrpas  yn  ysgrîfeniadau  y  diwyffwyr  duwiol ;  ac  ar  y  cyfan  yr  wyf  yn 
meddwi  na  chenfydd  dyn  o  feddwl  tawei  ond  ychydig  le  i  ymrafaelio  à  hwy. 

Yr  ymadroddion  a  grybwyllwch  chwi  yw  y  rhaî  hyn.  Mi  a  adyBgrifenaf  y 
cwbl  o  hono,  fel  y  galloch  weled  y  cjsylltiad : — *  Ffydd  Gristîonogol  iawn  a 
gwirioneddol  yw,  nid  yn  unig  credu  fod  yr  ysgrythyrau  sanctaidd,  a'r  hoU 
erthyglau  dywededig  o'n  ffydd,  yn  wir ;  ond  hefyd.  fod  yn  meddu  ymddiried 
sicr  a  nyder  yn  addewidion  trugarog  Duw  i  gael  ein  nachub  rhag  daninedigaeth 
dragywyddol  drwy  Grist ;  o*r  hyn  y  deîlliaw  calon  Tw  garu  a  chadw  ei  orchym- 
ynion.  A'r  wir  ffydd  Oristionogol  hon,  nid  oes  yr  un  cythraul  yn  ei  meddu,  na 
chwaith  yr  un  dyn,  yr  hwn  yn  mhroffes  allanol  ei  enau  a  dderbyn  j  sacramentaa 
yn  allanol,  mewn  cyrchu  i'r  Eglwys,  ac  mewn  pob  ymddangosîadau  allanol 
eraiU  a  ymddengys  fod  yn  gristion,  ac  eto  ei  fywya  a*i  weithré(&edd  yn  profi  yn 
y  gwrthwyneb.  Canys  pa  fodd  y  gall  fod  gan  ddyn  y  ffydd  wirioneddol  hon— 
yr  ymddiried  sicr,  a  r  hyder  hwn  yn  Nuw,  fod  ei  bechodau  wedi  eu  maddeu 
trwy  haeddiant  Crist,  a'i  fod  wedi  ei  gymmodi  à  Duw,  ac  yn  etifedd  teymas 
nefoedd  trwy  Grist,  pan  y  mae  yn  byw  yn  annuwiol,  ac  yn  gwadu  Crìst  yn  ei 
weitbredoedd  ?  Yn  sicr,  ni  all  yr  un  dyn  annuwiol  feddu  y  ffydd  a'r  ymddiried 
hwn  yn  Nuw. 

Yn  *  Erthyglau  Lambeth,'  y  mae  y  pwnc  hwn  yn  cael  ei  godî  yn  uwch  eto, 
a'i  osod  allan  mewn  ymadroddion  cryfach.  Yr  erthyglau  hyn — ^naw  mewn 
rhifedi — a  gyhoeddwyd  yn  y  flwyddyn  1595— oddeutu  saith  mlynedd  c^m  marw- 
olaeth  j  frenines  Elisabeth.  Ar  yr  hwn  amser,  yr  oedd  ein  duwìnyddion  yn  yr 
Eglwys  wedi  colli  pob  cymedroÚeb  mewn  egwyddorion  athrawiaethol,  yr  hwn 
oedd  mòr  nodedig  yn  addumo  ein  diwygwyr  mawr  a  duwiol.  Ar  yr  un  pryd  yr 
oedd  y  rhai  a  feiddient  wahaniaethu  oddiwrthynt  mewn  perygl  mawr  o  deimlo 
grym  dystrywiol  eu  hysbryd  erlidigaethus.  Ýr  oedd  y  rhai  ag  oedd  ganddynt 
y  gallu  yn  cario  pethau  i'r  uchder  eithaf,  ac  yn  bendeifynol  i  wneyd  i  bawb,  os 
yn  bosibl,  i  ffredu  fel  hwy.  Y  mae  yr  erthygl  yr  wyf  yn  cyfeirio  ati  (y  6ed)  yn 
dyweyd  fel  hyn : — '  Y  mae  gan  ddyn  wedi  ei  gyfiawnhau  íaum  sicrwydd  dîam- 
mheuol  o  faddeuant  o'i  bechodau,  a'r  iachawdwriaeth  dra^ywyddol  Irwy  GrisL' 

Heb  wneyd  dim  sylwadau  ar  y  damodiadau  hyn,  mi  a  egluraf,  mewn  càn 
lleied  0  eiriau  ag  sydd  bosibl,  fy  ngolygiadau^  hun  ar  ffydd  gyfiawnhaol.    Yr 


ac  yr  wyf  fi  wedi  cael  y  plaender  hwn,  trwy  Dduw,  yn  foddion  grasol  o  wybod- 
aeth  i  mi  mewn  gwirioneddau  achubol  a  chyfarwyddiadau  doeth. 

Gan  hyny,  tybiwyf  mai  ffydd  achubol  yw,  laf,  Perswadìad  llawn  o  holl 
ddigonolrwydd  cyfíawnder  ac  iawn  Crist,  wedi  ei  weithio  gan  Ysbryd  Duw  yn 
nghalon  pechadur,  wediei  sylfaenu  ar  dystiolaeth  eglur  ^air  Duw : — a  chydag  ef, 
20,  trwy  yr  un  Ysbryd,  gydsyniad  ao  ymroddiad  y  galon  iddo,  gan  ymddarû9twng 
i  gyfiawnder  Duw,  a  goUwng  ei  afael  o  hob  peth  arall.  Tybiwyf  nas  geUir 
cbwanegu  dim  at  hyn,  heb  ddryUio  natur  ffydd ;  yr  h}ai  yw,  myned  allan  o  honom 
ein  hunain,  ymwrtnod  à'n  cyfiawnderau  ein  hunain,  a'n  derbyn  gan  Dduw  o'i 
druwedd  ef  yn  unig,  Am  yr  un  rheswm  yr  wyf  yn  meddwl  y  dywed  yr  apostol : 
— '  O  ffydd  y  mae,  îel  y  byddai  yn  ol  gras.'  Nis  gaUai  fod  o  ras  unrhyw  ffordd 
araU,  ond  trìryjfydd.  Ac  os  chwanegwch  ddim  at  yr  hyn  a  ddywedir  am  ffydd 
gyfiawnhaol,  md  ymddaneosai  ei  bod  o  ras.  Os  chwanegwch  eicrwydd  ati, 
gwnai  hwn — ^yn  gymaint  a'i  fod  yn  rhywbeth  ynom  ni — wneyd  i  ni  edrych  yno 
am  gymeradwyaeUi :  tra  y  mae  ffydd,  fei  ei  darluniwyd,  yn  edi^ch  aüan  o 
honom  ein  hunain,  yn  hoUol  ar  Grist,  am  gymeradwyaeth ;  ac  feUy  mae  cyíSawn- 
had  yn  ymddangos  ei  fod  yn  ros  yn  barhaus.  Ac  yr  wyf  yn  dymuno  ^ìwi 
ymhellach,  fod  gan  y  credadyn,  wedi  yr  ymroddiad  cyntaf  hwn,  yr  un  ffydd 

fyfiawnhaol  bob  amser.    FeUy,  pe  tybiem  am  amser  yn  ei  fywyd  dyfodol,  yn  yr 
wn  na  sylfaenai  ei  dderbyniad  gyda  Duw  yn  union  yn  y  ffordd  hon,  hyny  yw, 


TUOMAS    FOULHES.  411 

amser  pan  y^  bydd  heb  v  perswadiad  llawn  hwn  o  alluogrwydd  a  boddhad  Grist 
ynddo,  chwi  a*i  cydnabTddwch  yn  ebrwydd  heb  fod  yn  gredadyn.  O  ean- 
fyniad,  fel  ar  y  c^taf,  feÌly  y  dylem  yn  barhaus  ddwyn  gyda  ní  deimlad  o'n  holl 
anghyfiawnder  ein  hunain,  a  llawn  berswadiad  o  ddigonolrwydd  Crist,  a'n  hym- 
ostyngiad  iddo  am  ffafr  Duw. 

Am  sicrtoyddy  nid  oes  gan  hyny  gymaint  i*w  wneyd  â  digonolrwydd  a  gras- 
usau  Crist,  megys  pa  un  a  ydym  m,  neu  nad  ydym  yn  meddu  rhan  yn  ei  haedd- 
iant  hoUddigonol ;  neu  mewn  geiriau  eraill,  pa  un  a  oes,  neuyioe^o^fgenymffydd 
gyfiawnhaol.  Yn  awr,  yr  wyf  yn  meddwl  nad  yw  ffydd  i'w  hadnabod  yr  un 
ffordd  arall  ond  trwy  ei  ffrwythau  a*i  heffeithiau.  Ffi^yth  uniongyrchol  ffydd 
yw  cariad.  Y  maent  wedi  eu  huno  ynghyd ;  a  hyny  nid  unwaüh,  ond  bob  amaer. 
NÌ8  gall  chwaith  fod  dim  carìad  dwylbl  ond  sy'n  tarddu  o'r  ffydd  hon.  *  Yr 
ydym  nî  yn  caru  Duw,  oblegid  iddo  ef  yn  gyntaf  ein  caru  ni.'  Yr  wyf  yn 
deall  cariad  yn  ystyr  helaeth  y  gair,  fel  cydyn^'urfiad  yr  enaid  â  Duw,  yr  hyn 
sydd  yn  dilyn  yn  ebrwydd  y  weithred  o  gredu  yn  gyfiawnhaol,  fel  y  mae  y  dyn 
yn  cael  ei  sancteiddio  *  trwy  ffydd  yn  Nghrist.'  Fel  y  cynnydda  ffydd,  y  mae 
ein  cydymffurfiad  â  Duw  yn  cynnyddu  yn  gyfatebol,  a  ffrwythau  yr  Ysbryd  yn 
helaeth  ddangos  eu  hunain  o'n  mewn.  Ac  y  mae  yr  effeithiau  cynnyddol  hyny 
o  ffydd  yn  rhoddì  i  ni  eiertoydd  cynnyddol  o'n  bod  yn  wir  gredinwyr,  neu  yn  wir 
gristionogion.  Yn  ol  fy  nhyb  bresennol  i,  y  mae  pob  drychfeddwl  aridl  o  n  sicr- 
wydd  yn  tueddu  i  newynu  a  thrallodi  yr  enaid,  neu  yn  arwain  i  ryddid  y  cnawd. 
A  r  rheswm  paham  y  mae  Uawer  yn  drallodus,  anghysurus,  ao  anffrwythlawn, 
hoU  ddyddiau  eu  bywyd,  yw,  mewn  rhan,  yr  wyf  yn  credu  yn  ddiysgog,  oblegid 
nad  ydynt  yn  ceisio  'bywyd  a  heddwch '  yn  ffordd  ysgrythyrol  Duw,  trwy  fod 
o  *feddylfryd  ysbrydoí,*  a  thrwy  'farweiddio  gweitbredoedd  y  coríff  trwy  yr 
Ysbryd. 

Y  maent  yn  byw  mewn  dìfräwch  dan  lywodraeth  diogi  ysbrydolf  yn  dysgwyl 
na  wyddant  beth — ^rhyw  gynhyrfiad  anghyffredinol,  yr  hwn  na  addawodd  Duw 
erioed  yn  y  duU  y  maent  hwy  yn  dysgwyl.  Dealíwch  fi  yn  dda,  nid  wyf  yn 
meddwl  wrth  yr  hyn  a  ddywedais,  nad  yw  Duw  weithiau  yn  tori  i  mewn  ar  yr 
enaid,  mewn  modd  anarferol,  ac  yn  Uenwi  y  credadyn  â  *  llawenydd  annhraetn- 
adwy  a  goeoneddus,'  ac  yn  rhoddi  iddo,  os  goddefir  i  mi  lefaru  felly,  sicrtoydd 
amgyffrediadol  unionçyrchoi  o  fod  ei  bechodau  wedi  eu  maddeu,  a  bod  Crist  a'i 
hofiddigonobrwydd  anfeidrol  yn  eiddo  iddo.^  Ond  nid  yw  hyn  i'w  ddysgwyl  yn 
gyfiredm,  ac  i  ymddibynu  amo ;  canys  yr  ydym  i  *  rodio  wrth  ffydd,  ac  nid  wrth 
oíwg.'  Y  Betheliau  a  r  Penueliau  hyn,  er  eu  bod  iV  dymuno  yn  fwy  na  phob 
peth,  a  roddir  yn  anfynych  yn  aml,  ond  i  ryw  bersonau  tra  rhagorol,  wedi  eu  owr- 
iadu  a'u  haddasu  i  waith  anghyffredinol.  Y  fath,  er  esiampl,  a  Mr.  Whit- 
fiéld  a  Mr.  Wesley,  y  rhai  yr  ymddengys  wrth  eu  llythyrau  a*u  dyddlyfrau, 
eu  bod  yn  byw  gyda  thywjTiiad  haul  gwastadol  oddifewn,  gan  eu  bod  yn 
agored  iV  fath  ystormydd  a  th^^hestloedd  geirwon  gwastadol  oddiallan,  na 
allasent  heb  hyny  fod  yn  alluog  i  ddal  danynt. 

Am  y  graddau  o^  gysuron  yr  ydym  i'w  mwynhau  ar  daith  ein  pererindod, 
dylai  hyny  gael  ei  adael  î  Drefhwr  doeth  a  phenarglwyddìaethol  pob  peth. 
£in  gorchwyì  ni,  a*n  diwydrwydd,  a'n  gofal  mwyaf,  a  ddyl&i  fod  'marweiddio 
gweithredoedd  y  corff  trwy  yr  Ysbryd.'  Os  ydym  yn  sanctaidd  nis  gallwn  fod 
yn  annedwydd.  Ac  heb  sancteiddrwydd,  nis  gall  hyd  yn  nod  Duw  ei  hun 
(gyda  pharch  y  dyweder)  ein  gwneyd  yn  ddedwydd.  Ýr  wyf  yn  bresennol  yn 
credu  yn  ddîysgog,  fod  ein  sicrwydd  ffydd,  a'n  heddwch  meddwl,  yn  gyfartal 
i'n  sancteiddrwydd  a  phurdeb  ein  calonau  a'n  bueheddau.  Y  mae  amai  gywil- 
ydd  nad  wyf  yn  cyrchu  yn  fwy  difrifol  at  yr  hyn  sydd  mor  anfeidrol  werthfawr, 

*  Wedi  i  Mr.  Bobert  Roberts,  gynt  o  Glynog,  bregethu  unwaith  yn  nghapel  y  Bala 
ar  drneni  yr  annuwiol,  aeth  Mr.  Charles  ato,  gan  estyn  ei  law  iddo.  a  dywedyd,  *'  Wel, 
Hobin  bach  (felly  y  dywedir),  y  mae  yn  dda  genyf  heno  nad  wyf  yn  un  o*r  annuwìol- 
ion  hyny.**  "  A  ydychyn  gwybod  hyny,  Mr.  Charlesî"  gofynai  Roberts.  "  Ydwyf  yn 
hnriòn,  Robin  bach,"  oedd  yr  ateb. 


412  THOMAS   F0I7LK1SS. 

ac  fw  gael  mar  rbad.  Yr  wyf  yii  gobeltiiio  yga]]af,frw7  rasyddyw^dyngywir 
ty  mod  yn  ei  daer  dd^imo,  yn  fwy  na  dìm  anul  ▼  gall  Ihiw  ei  rodm  i  mL  Fa 
amiiydedd,  pa  ogoniant  tra  yiplenjrdd  y  gall  ein  nawydd  nchaf  ei  ddymmio  yn 
uwch  na'r  rlia|;poiìraint  o  ddwyn  deiw  Dnw  ar  dn  heneidìao,  i  '  fod  yn  debyg 
iddo?*  Oeinaa  bendi^edig  yw  ▼  rhai  bTny  o  eiddo  St.  loan,  'y  b^rddwn 
gyffel^b  iddo/  Bvdded  i'r  ^rsÌwyad  da  gael  ei  fäwrhau  byth  am  stcr  obuth  o'r 
gcMPoniant  bwn»    ríefoedd  wedi  dechreu  ar  y  ddaear  yw  y  radd  leiaf  o  bono. 

Cynnortbwywch  û^  anwyl  syr,  à'ch  gweddîau,  fel  y  bo  i  mi  gyrcbu  mwy  ymken, 
a'm  gaUnogi  i  trw  yn  ffry  i  ogoniant  fy  MeÎBtr  dwyfoL    Nì»  gellwcb  wney d  mwy 

0  garedigrwrdd  i  mL  Yr  wyf  yn  sîcr  nad  oes  dim  yn  weith  byw  erddo  yn  y  byd 
bwn,  ond  i  fod  yn  llafams  troe  Dduw.  A  phan  na  allaf  wneyd  hyny  ond  i  ryw 
radd  fiicb,  mi  a  ddymnnaf  yn  ddefosiynol  wybod  y  cwbl  mewn  byd  araU,  Ue  y 
caf  *  ei  weled  fel  y  mae,'  a  (meddwl  cjsurua)  *  bod  yn  debyg  iddo.'  "* 

Wìs  gallwn  wybod  pa  foddlonrwydd  a  roddodd  Uythyr  yr  efengylydd  duw- 
iol  bwn  ar  feddwl  ìlbr.  Fou]kes;  ond  byn  a  wyddom,  fod  gan  y  nsull  feddwl 
ucbel  am  raausau  y  Uall-^Mr.  Cbarles  feddwl  ucbel  am  ras  a  gostyngeìdd- 
rwydd  Mr.  Foulke«9  a  Mr.  Fou]kes  feddwl  ucbel  am  ras  a  gwybodaethMr. 
Gharles.  Pan  y  byddai  Mr.  Charles  yn  ysgrìfenu  at  Mrs.  Charles  cyn  eu 
priodiy  byddai  bob  amser  yn  oofio  at  Mr.  Foulkes. 

Yr  oedd  yn  nodedig  o  ofalus  am  îacbawdwrìaeth  ei  blant.  Pan  y  bydd- 
ent  yn  yr  ysgol  ymbell  oddicartref,  efe  a  ysgrìfenai  atynt  yn  fynych,  gan 
eu  bannog  bob  amser  i  ofalu  am  yr  '^  un  peth  angbenrheidiol."  Bhoddwyd 
IIÌAWS  o'r  epistolau  hyny  yn  ein  líaw  gan  ei  ferch,  Mrs.  Jones.  -Nî  a  roddwn 
un  o  honynt  yma  er  daôigos  o  ba  ysbryd  yr  oeddynt ;  canys  yr  un  £ith 
oeddynt  oll^  gydag  ychyd^  wahanîaeth  o  amgylchìadau  teuluaidd. 

**  Fy  anwylaf  Tommy — Gobeithio  y  bydd  i'r  ychydig  linellau  hyn  eich  cael 
mewn  iechyd,  ac  yn  ddedwydd,  fel  y  maent  yn  ein  gadael  ni  oU  oddieithr  fy 
bunan.  A  ydych  chwi  yn  ddiMfol,  fy  anwyl  Tonmiy  ?  A  ydych  chwi  yn  medd- 
wl  am  yr  *  un  peth  angbenrheîdiol  ?'  A  ydych  chwi  yn  teîiolo  dymuniad  i  garu 
Duwy  a  chadw  ei  orchymYnion  ?  Nis  geÛwch  fod  yn  ddyn  dedwydd,  heb  fod 
yn  ddyn  da ;  ond  os  byddwch  yn  ddyn  da,  bydd  *  dy  heddwch  fel  yr  afon,  a'th 
eyfiawnder  fel  tònau  y  mor :'  Bsay  xlvüi.  18.  Ac  jrr  wyf  yn  meddwl,  os  ym- 
drechwch  i  ddys^  yr  hyn  sydd  anghenrheidîol  i  chwi  i'w  ddysgu  yn  yx  ysgol,  y 
P^ddoch  y  byddaî  yn  ada  genym  dy  gael  adref ;  a  gwyddoch  mor  gostus  ydyw 

1  m  eich  cadw  ill  dau  mewn  yagoL     Wyf,  anwylsif  Tommy,  dy  garîadus  dad, 

"MachynUeth,  Gorph.  28ain,  1601."  «  THOS.  FOULKES." 

Y  mae  yn  bryd  i  ni  bellach  áyim  at  ddiwedd  y  cristion  rhagorol  hwn — 
yredi  darlunio  ei  fywyd,  i  ddarlunio  ei  farwolaeth,  i  edrych  a  yáynt  yn  cyf- 
ateb  i'w  gilydd.  Dy wedasom  iddo  gael  ei  gymeryd  yn  gh£  yn  y  capel, 
pan  oedd  gweinidogion  cenadol  Cymreig  y  WesleyMd  wedi  dyfod  y  tro 
cyntaf  ar  eu  neges  genadol  i  Facb^mlleth.  Wedi  darfod  yr  oedfa,  aeth  y 
gweinido^on  i'w  weled,  pan  y  dywedodd  Mr.  Davies — ^un  o  honynt — 
wrtho,  wrth  ei  weled  mor  salw,  "  Yr  wyf  yn  gobeithio  na  ddaethym  yma  i 
bregethu  pregeth  eich  claddedìgaeth."  "  Gobeithio  na  ddaethoch/'  ebai 
Mr.  Foiilkes ;  "  ond  mi  a  allaf  ddywedyd  yn  bendant,  mai  *  byw  i  mi  y w 

^  Ni8  gwyddom  pa  un  ai  yn  Saesoneg,  ai  ynte  yn  Gymraeg  yr  ysgrifenodd  Mr. 
Charles  y  llythyr  hwn  yn  wreiddiol ;  ond  yn  SÌÉtesoneg  y  cawsom  ni  ef^yn  nghofiant 
Baesoneg  Mr.  Charles,  gan  y  Parch.  Mr.  Morgan,  Syston.  Oa  cyfieithiad  o*r  on 
gwreiddlol  yn  Gymra^g  yw  hwnw,  y  mae  yr  elddom  ni  yn  gyfieithiad  o  gyfieithiad, 
ac  felly,  fe  allai,  yn  fwy  tywyll  na  phe  cawsem  ef  o  law  ei  awdar  yn  ddigyfieithiad.  T 
maerhywadgofgenym  ei  weled  iywbryd  mewn  hen  "Drysorfii;"  ond  methasom  a 
chael  gafael  amo  pan  oedd  amom  ei  eiâeu. 


THOMAS   FOULKES.  413 

Crîst,  a  marw  sydd  elw  ;'  "  yr  hyn  oedd  testun  y  bregeth  y  clywsai  ddam 
o  hom. 

Tr  oedd  Mrs.  Eoulkes  yn  serchus,  a  dibaid  yn  ei  gofal  am  dano  nos  a 
dydd,  tra  parbaodd  ei  gystudd,  ac  yn  awyddus  îawn  am  wybodaeth  sicr  o 
sefyllfa  ei  feddwl  cyn  ei  farwolaeth.  Ün  noswaith,  gofynodd  un  o'i  for- 
wynîon  fiyddlawn,  yr  hon  a  eisteddai  i  fyny  gydag  ef  trwy  yr  wythnos  y 
parhaodd  ei  gystudd,  a  gai  hi  ei  gynnorthwyo  i  newid  ei  agwedd  orweddol 
yn  y  gwely  ;  i'r  hyn  yr  atebodd  gyda  llawer  iawn  o  dawdwch,  "  Nid  oes 
fater  yn  nilia  agwedd  y  byddo  fy  nghorflT— y  mae  fy  ngobaith  yn  eglur,  yn 
gadam  V*  Y  rhai  hyn  ydoedd  y  geiriau  olaf  a  lefarodd.  Tna  penliniodd 
Mrs.  Foulkes  yn  ymyl  y  gwely,  â'i  meddwl  yn  llawn  o  gysur,  wrth  glywod 
ei  dystiolaetb  siriol.  Tr  oedd  hi  wedi  cael  mjrnych  brawf  o*r  blaen,  yn 
ystod  y  pedair  blynedd  ar  ddeg  y  buont  ynbriod,  ddarfod  iddo  rodio  gyda 
Duw  mewn  gwirionedd.  Bu  farw,  Sadwm,  Mai  15fed,  1802,  yn  71  oed, 
mewn  cyflawn  obaith  am  f wynhad  o  anllygredigaeth  a  bywyd  tragywyddol ; 
ac  ni  bu  mwy  o  alar  mewn  tref  na  gwlad  nag  ar  ei  ol  ef. 

O  ran  ei  faint  oorfibrol,  yr  oedd  yn  ddyn  canolig  o  daldra,  ac  o  drwch 
cyfa,tebol,  a  pheth  crymìad  yn  ei  war.  Ei  wisgiad  oedd  côt  unfrest,  syth, 
o  frethyn  du  neu  las,  a  het  â  chanddi  dair  cwalc,  ry wbeth  tebyg  yn  ei  ym- 
ddangosiad  i  eglwyswr  parchus. 

Nid  angbofiodd  Mr.  Foulkes,  yn  ei  ewyllys  ddiweddaf,  y  rhai  hyny  yr 
oedd  ei  barch  gymaint  tuag  atynt  yn  ei  îywjd.  Bhoddodd  yn  ei  ewyllys 
y  swm  o  mi  swllt  ar  bymtheg  ar  hugain  yn  flyneddol  at  achos  y  Wesley- 
aid  yn  Nghaerlleon,  pa  rai  a  dalwyd  yn  fiyddlawn  a  rheolaidd  am  rai  blyn- 
eddau,  yr  hyn  oedd  ei  gyfraniad  rheolaidd — ^yn  gwneyd  chwe'  cheiniog  yn 
wythnosol,  a  hanner  coron  yn  chwarterol.  Byddai  bob  fiair  yn  galw  gyda 
y  gweinidog  yn  Nghaer,  pwy  bynag  fyddai,  ac  yn  talu  ei  gyfraniadau 
uchod  yn  rheolaidd.  Wrth  weled  fod  talu  blyneddol  felly  yn  Ued  dra- 
fierthuSÿ  gwnaed  cytundeb  heddychol  â'r  teulu  i  dalu  deugaìn  punt  o  arian 
ar  unwaith,  y  rhai  a  dalwyd  gan  ei  fab,  J.  Foulkes,  Tsw.,  i  oruchwyliwr 
cymdeithas  y  Wesleyaid  Seîsoneg  yn  Nghaerlleon,  sef  Mr.  Bowers. 

Tr  oedd  ei  gladdedigaeth  yn  gyhoeddus  a  chyfiredinol.  Pregethodd 
Mr.  John  Eyans,  o'r  BaSi,  y  noson  o'r  blaen ;  a'r  Parch.  Mr.  Charles,  o'r 
Bala,  o  flaen  y  tŷ  boreu  dranoeth,  am  ddeg  o'r  gloch,  oddiar  Math.  xxy. 
23 ;  <*  Ei  Arglwydd  a  ddywedodd  wrtho,  Da  was  da  a  fiyddlawn,  buost 
flyddlawn  ar  ychydig,  mi  a'th  osodaf  ar  lawer,  dos  i  mewn  i  lawenydd  dy 
Arglwydd."  Wedi  y  bregeth,  cydgordaìth  alarus  (yr  hon  ydoèdd  yu  dra 
lliosog)  a  ddilynodd  ei  ran  farwol,  a  chanwyd  y  Salm  ganlynol  wrth  y 
bedd: — 

"  Daw  dydd  i*r  oyfiawn  dranoeth  ieg, 
Daw  iddo  chwaneg  eBtjn ; 
Daw  iddo  o'r  bedd  godiad  i  fjw, 
Dehenlaw  Duw  a'i  derbyn.^ 

Fel  hyn  y  gorphenodd  gyrfa  y  eristion  hawddgar,  deíhyddiol,  ac  uniawn 
hwn ;  am  yr  hwn  y  gellir  dywedyd  yn  eithaf  iaith  y  geiriau  hyny  yn  y 
bedwaredd  bennod  ar  ddeg  o'r  efengyl  yn  ol  yr  efengylwr  Maro,  a'r  wyth- 
fed  adnod ;  <*  Tr  hyn  a  allodd  hwn  efe  a'i  gwnaeth." 

Cyfansoddwyd  marwnad  iddo  gan  un,  £van  James,  Llanfachreth,  ac 
argraffwyd  hi  yn  Nolgellau,  ynghyd  â  marwnad  i'r  Parch.  George  Griffith, 

1850.]  2  F 


414  MASNACU    AI   LX.WYDDIANT. 

hen  bregethwr  Methodìstaidd,   ac  hefyd  ychydig  hymnau.      Am  Mr. 
Foullces,  dy  wedir  : — 

"  Dilladu  y  rhai  noethion, 

A  wnaeth  e'n  ethol  iawn ; 
A  phorthi  y  lleill  mewn  cyni, 

A'u  Uenwi  hwynt  yn  llawn  : 
Mae'n  chwith  i  rai  am  dano, 

Sydd  heddyw'n  cario  cur, 
Gwrandawe  fe'u  gruddfane, 

Yn  fore  wrth  ei  fur ; 
Anhawdd  cael  cymar  iddo, 

'A  wy'n  coelio  heb  un  cam ; 
'Boedd  ganddo  drugarowgrwydd, 

Yn  rhwydd  fel  Abraham." 


MASNACH   A'I   LLWYDDIANT. 

T  MAE  yn  ddîammheuol  fod  masnach  yn  un  o  brif  elfenau  gwareiddiad,  ac 
yn  deilwng  o  sylw  pawb  sydd  yn  caru  Uwyddiant  a  chysur  y  gymdeithas 
ddynol ;  ae  felly  ^m  haeddu  sylw,  fe  aUai,  am  unwaith  yn  y  '^  Traethodydd." 
Y  mae  amryw  bethau  yn  hanfodol  i  Iwyddiant  a  chysur  dynoliaeth  mewn 
ystyr  gymdeithasol,  megys  Uênyddiaethy  masnach^  rhyddid,  ac  yn  benaf, 
erefydd — sef  gwir  grefydd.  Mewn  ystyr  dymmorol,  nid  yw  y  naÙl  o'r  rhai 
hyn  ddim  yn  ddigon  heb  y  UaU,  ao  nid  y w  y  naiU  byth  yn  ffyuu  yn  iawn 
ond  gyda  y  Uall :  y  maent  yn  gyffredin  yn  canlyn  ac  ynglŷn  â'u  gilydd. 
Gwelwyd  y  tri  pheth  cyntaf,  a'u  cymdeithion,  yn  ffynu  i  raddau  helaeth 
mewn  rhai  gwledydd  paganaidd ;  ond  o  ddifiÿg  yr  olaf,  sef  crefydd,  ni 
ebawsant  nerth  i  barhau  am  nemawr  o  amser,  na  hamdden  erioed  i  gyrhaedd 
cyflawn  addfedrwydd.  Ffrwythau  surion  sydd  wedi  bod  hyd  yma  ar 
ddynoUaeth  gyda  golwg  ar  y  byd  yn  gyffredinol,  a  hyny  o  ddiflÿg  bod 
dan  lewyrchiadau  bywiol  Hauly  CyíSiawnder.  Lle  byddo  gwir  grefyddyn 
ffynu,  geUir  dysgwyl  i  bob  peth  da  araU  ffynu  gyda  hi ;  ac  fel  byddo  hi  yn 
adfeilio,  yn  gySOfredm  y  mae  pethau  eraiU  yn  adfeiiio  hefyd.  Y  mae  yn  wir- 
ionedd  amlwg  mai  pan  oedd  crefydd  yn  fwyaf  ei  bywyd  a'i  grym  yn 
Brydain  yr  esgynodd  y  wlad  i  r  gradd  uchaf  o  Iwyddiant  masuachol  a 
rhyddid,  yn  gystal  ag  mewn  Uênyddiaeth — cawsom  lênyddiaeth  yn  amser 
ein  diwygiadau  crefyddol  a  seneddol  na  chawsom  erioed  o*i  fath.  Cawsom 
y  meddyHau  mwyaf  gaUuog  ac  annibynol  yn  yr  amserau  hyn.  Hawdd 
iawn  fyddai  cyfeirio  at  genedloedd  Uiosog  yn  ngwahanol  barthau  y  byd,  y 
rhai  sydd  yn  aros  eto  yn  mro  a  chysgod  angeu,  yn  mhob  ystyr,  o  ddi^g  y 
pethau  a  enwyd :  rhai  nad  ydynt  yn  meddwl  un  amser  am  ymestyn  ymlaen 
at  amserau  gweU  i  ddyfod,  ond  yn  hytrach  yn  troi  yn  ol  at  ryw  baradwys 
draw,  a  gollasant  er's  am^er  maith.  Nid  feUy  Brydain  a'i  chymydogion : 
yr  ydym  ni  yn  hiraethu  am  amserau  gweU  i  ddyfod,  ac  yn  brysio  ymlaen 
at  eu  dyfodiad,  gan  arfer  pob  moddion  iV  cyrhaedd.     Ond  am  funach  yr 

Îrdym  yn  myned  i  son  yn  bresennol ;  ac  nid  un  o'r  pethau  Ueiaf  yw  dy- 
anwad  daionus  masnach  ar  ddynobyw  mewn  ystyr  gymdeithasol,  heblaw 
ei  bod  yn  diwaUu  anghenrheidiau,  ac  yn  ychwanegu  at  gyfleusderau  bywyd. 


MASNACH    a'i    LLWYDDIANT.  415 

Y  mae  hi  yn  un  peth  yn  cysylltu  dynion  a  ehenedloedd  â'u  gilydd,  tra  y 
mae  ar  yr  un  pryd  yn  sicrhau  rhyddid  ac  annibyniaeth  meddwl  i  bawb  fel 
eu  güydd.  Gall  y  masnachwr  ddyweyd,  Nifÿnaf^  pan  nad  all  yr  areddwaa 
(sèíf)  ddyweyd  ond,  Nifeiddiaf.  Gwelwn  gan  hyny  fod  i  fasnach  uwch 
dyben  na  diwallu  anghenrheidiau  bywyd,  a  gwneyd  arian ;  îe,  gallwn  ddy- 
weyd  ei  bod  yn  wir  anghenrheidiol  tuag  at  sicrhau  moesoldeb  a  llwyddiant 
eymdeithasol. 

Ar  ddiwydrwydd  a  masnach  yn  unig  y  mae  y  rhan  lîosocaf  o  ddynion 
yn  ymddibynu  am  eu  bywioliaeth.  Wedi  eu  gwthio  gan  y  mawrion  o 
feddiannu  tiroedd  i'r  trefydd,  nid  oes  gan  filiynau  o  ddynion  ddim  mwy  i 
wneyd  ond  edrych  am  ry w  alwedigaeth  neu  fasnach  i  ennill  eu  bara  wrthi, 
ac  ar  eu  glewder  â'u  dyfais,  ynghyd  a'u  llafur  beunyddiol,  y  mae  y  llîaws 
yn  byw.  Po  fwyaf  eu  maint  fyddo  y  ffermydd,  y  mae  yn  debyg  mai  lleiaf 
o  ddwylaw,  mewn  cymhariaeth,  sydd  eisieu  i'w  trin :  nid  oes  gan  hyny 
ddim  gobaîth  i'r  nifer  Hosocaf  o'r  bobl,  ond  oddiwrth  ddiwydrwydd  celf- 
yddydol  a  masnach.  Nis  gallwn  weled  chwaith  fod  un  perygl,  ar  y  cyfan, 
i  Iwyddiant  amaethyddiaetìbi  oddiwrth  Iwyddiant  masnach,  ond  yn  hytrach 
fod  llwyddiant  y  naill  yn  ymddibynu  llawer  ar  Iwyddiant  y  llall. 

Wrth  ystyried  y  pethau  hyn,  yr  ydym  yn  edrych  ymlaen  at  yr  Arddang- 
'osiad  (Exh'àntian)f  sydd  i  fod  y  flwyddyn  nesaf  yn  Llundain,  gyda  dyddor- 
deb  mawr.  Bydd  gweled  nwyddau  masnachol  o  bob  gwlad  wedi  cael  eu 
dwyn  ynghyd  mewn  cydymgais  am  ragonaeth  dyfais  a  gwaith,  yn  sicr  o 
roddi  cynhyrfiad  newydd  i  lafur  a  masnach  drwy  y  byd,  yn  gystal  a  rhoddi 
eyfieusdra  i  ddynion  elwa  ar  fanteision  eu  gilydd.  Ac  fel  y  crybwyllwyd 
eisoes,  bydd  hyny  yn  sicr  o  dynhau  rhwymau  heddwch  a  chydgordiad 
rhwng  cenedloedd  a'u  gilydd,  drwy  eu  goleuo  am  eu  hymddibyniad  y  naill 
ar  y  Uall,  a'r  lles  sydd  o  feithrin  teimladau  heddychol  ac  ewyllys  da  tuag 
at  eu  gilydd. 

Ond  cyn  myned  ymlaen  ymhellach  gyda  hyn,  dymunem  alw  sylw  at  im 
peth  neiUduol  ag  oedd  i'w  ganfod  yn  y  terfysgoedd  diweddar  a  fu  yn 
Ffrainc  ac  ar  y  Cyfandir — sef  yr  ysbryd  sosialaidd,  neu  gydfeddiannol,  fel 
y  gelwir  ef,  a'i  ddylanwad  ar  gelfyddyd  a  masnach. 

Yr  oedd  v  chwyldroadau  diweddar,  a  fu  yn  ysgwyd  bron  holl  wledydd 
Ewrop,  yn  ysgogiad  o  natur  gymdeithasol,  efalíai,  yn  hytrach  na  gwladwr- 
iaethol.  Mewn  un  golygiad,  yr  oedd  yn  effeithio  ar  seîydliadau  oyhoedd- 
us ;  mewn  golygiad  arall,  yr  oedd  y n  y ndiel  â  chysylltiadau  dirgelaidd  medd- 
iannau,  diwydrwydd,  llafur,  a  chyflog.  Yn  awr,  y  mae  gwleidiadaeth  (p<h 
Uticàl  eoonomy)  yn  dangos  i  ni  fod  y  cysylltiadau  hyn  yn  cael  eu  sefydlu 
mor  ddîysgog  gan  hanfodaoth  cymdeithas,  ag  y  mae  cysylltiadau  defhydd 
yn  cael  eu  penderfynu  gan  hwifodaeth  y  bydysawd.  Nid  oedd  Adam 
Smith  ond  darganfyddwr — nid  dyfeisiwr.  Ni  wnaeth  y  gwleidiadydd  erioed 
ddyfeisio  ded(&au,  mwy  na  seryddwyr.  Yn  mhob  un  o'r  gwybodaethau 
hyn,  yr  oedd  y  deddfau  yn  cael  eu  casglu  wrth  sylwi  ar  ffeithiau  nad 
oedd  gan  y  sylwedydd  un  dylanwad  na  llywodraeth  yn  y  byd  amynt. 

Y  mae  deddf  sugndyniad  yn  bod  erioed  o  ddechreuad  y  greadigaeth,  843 
ni  chafodd  darganfyddiad  Newton  un  dylanwad  yn  y  byd  ar  y  ffaith  o'i 
bodolaeth.  Yr  oedd  deddf  demand  a  supplÿ  yn  bod  er  ffiirfiad  cyntaf 
cymdeithas,  ac  nid  oedd  y  ffaith  o'u  bodolaeth  ddim  yn  myned  dan  un  cyf- 
newidiad  pan  ddadguddiwyd  hi  gan  Adam  Smith.  Ni  a  allwn  gan  hyny 
ragfynegu  beth  fydd  canlyniadau  pob  anwastadrwydd,  terfysgoedd,  a  thros- 

2  F  2 


416  MASNACH   a'i    LLWYDDIANT. 

eddiadau  o  wyddoniaeth  drafnidol  gyda'r  un  BÌcrwydd,  os  nìd  mor  fanwl, 
ag  j  gallwn  ragddangos  effeithiau  terfysgoedd  ar  ddeddfau  gwyddonìaeth 
anianyddol;  ac  fel  y  rhagddywedwyd  gan  ddynion  o  sylw,  felly  yn  gy- 
mhwys  y  bu  ar  y  Cyfandir  yn  ddiweddar.  Y  peth  peryglus  y  cyfeiriwn 
ato  ag  oedd  yn  hjoiodi  y  chwyldroadau  diweddar  oedd,  yr  ymosodiad  tra- 
haus  ar  egwyddorion  mwyaf  profedig  a  sefydlog  gwyddoniaeth  drafnìdol; 
megys  cais  am  ychwaneg  o  gyüog  am  lai  o  waîth.  Yn  Paris  a  manau  eraiU, 
yr  oeddynt  wedi  myned  mor  bell  a  mynu  cynnaliaeth  dda  heb  weitbio  dim. 

Y  mae  gwleidiadaeth  yn  dysgu  i  ni  fod  cyflogau  yn  cael  eu  rheoleiddio  gan 
ddeddfau  naturiol,  annibynol  hoUol  ar  ewyllys  y  meistr  a'r  gweithiwr.  Y 
mae  yr  egwyddor  o  gydfeddiannaeth  (conmunism)  yn  dra  chymeradwy  a 
defodol  yn  awr  ar  y  Cyfandir,  ac  wedi  bod  felly  i  raddau  hefyd  yn  Lloegr. 

Y  mae  y  cydfeddiannwyr  yn  cynnyg  dangos  ffordd  i  godi  cyflogau  yn  ol 
ewyllys  y  gweithiwr :  ni  wiw  iddynt  ddyweyd  mai  eu  hymgais  yw  rheol- 
eiddio  y  cyflogau ;  nid  oes  un  gweithiwr  yn  foddlawn  i  gredu  ei  bod  yn 
rheolaidd  i  ostwng  eì  gyflog. 

Hawdd  yw  dangos  ffolineb  yr  ymgais  hon.  Nis  gellir  talu  cyflogau  ond 
o  ennill,  ac  y  mae  yr  enniU  yn  ymddibynu  ar  y  gwerthiant ;  ond  y  mae  y 
gwerthiant  yn  ymddibynu  eilwaith  ar  ewyllys  y  prynwyr.  Nîd  oes  un 
ddeddf  a  all  orfodi  dyn  i  brynu  nwyddau  am  bris  uwch  nag  a  fyddo  yn 
cyfarfod  â'i  amgylchiadau  ef.  Felly,  os  gorfodir  y  cyflogau  i  fod  yn  uwch 
eu  graddau  na  graddau  yr  ennill,  rhaid  i'r  mastiachwr  mewn  hunan-amddi- 
ffyniad  roddi  heibio  ei  fasnach  o  gwbl ;  byddai  y  gweithiwr  wedi  lladd  yr 
ŵydd  ag  oedd  yn  dodwy  yr  ŵyau  emnidd,  ac  ar  unwaith  wedi  taflu  ei  hun 
allan  o  waith.     Felly  y  bu  yn  mhob  man  y  profwyd  y  fath  drefn. 

Ond  y  mae  un  ffiirf  arall  ar  gydfeddiannaeth,  teilwng  o  sylw  ;  yr  ymgaîs  i 
gydraddoli  telerau  Uafurwaith ;  wrth  yr  hyn  y  deallir,  talu  pob  gweithiwr 
yr  un  fath,  neu  yn  agos  felly,  heb  unrhyw  olwg  ar  lewder,  deall,  a  gallu  y 
gweithiwr.  Y  mae  Louis  Blanc  wedi  bod  yn  gosod  hyn  allan  yn  ei  gy- 
hoeddiadau  brawdol,  yn  mha  rai  mae  yn  ceisio  darbwyllo  y  rhai  sydd  yn 
cael  cyflogau  uchel  mewn  gweithfaoedd  celfyddydol  ac  addumìadol,  mai 
ffolineb  yw  iddynt  feddwl  eu  bod  hwy  yn  well  allan  na  gweithwyr  eraill. 
Canlyniad  naturiol  hyn  a  fyddai  bwrw  heibio  ar  unwaìth  bob  gweithfaoedd 
yn  cynnwys  darpariadau  drudfawr,  neu  eu  hanfon  lle  y  ceir  y  pris  goreu  am 
danynt,  ynghyd  â  pheri  i'r  celfyddwr  goreu  deimlo  ei  fod  yn  nôd  eiddig- 
edd  i'r  rhai  sydd  islaw  iddo,  a'i  anfon  Ue  y  caiff  chwareu  teg,  a  phris  iawn 
am  ei  waith. 

Y  mae  cydfeddiannaeth  yn  wrthwynebol  hefyd  i  beirîannaeth.  Y  mae 
mwy  o'r  gwrthwynebiad  hwn  fe  allai  yn  Ffrainc  nag  sydd  yn  un  man.  Y 
mae  y  camgymeriad  hwn  wedi  ei  symud  i  raddau  helaeth  o  Loegr.  Nid 
yw  yn  hawdd,  y  mae'n  wir,  canfod  ar  y  cyntaf  fod  gwneuthuriad  rhadlawn 
yn  gymaint  o  fantais  i'r  gwneuthurwr  ag  ydy w  i'r  prynwr ;  y  mae  dynion 
we£  arfer  meddwl  fod  pris  uchel  yn  wastad  yn  gysylltiedig  âg  ennill 
uchel,  ond  y  maent  yn  anghofio  fod  pob  codiad  yn  y  pris  yn  Jleihau  nifer  y 
rhai  a  allant  brynu ;  a  bod  pob  lleihad  yn  y  prynu  yn  rhwym  o  beri  lleihad 
yn  y  gwneuthuriad. 

Yn  mhob  modd  y  mae  y  Cydfeddiannwyr  yn  codi  eu  Uef  yn  erbyn  yr 
egwyddor  o  gydymgals  (eompetitioii) ;  y  maent  yn  taeru  ei  bod  yn  groes 
i  natur  fod  y  rhedfa  yn  eiddo  y  cyflym ;  y  mae  hyny  yn  groes  i'w  hegwydáer 
hwy.     Ond  yr  ydym  ni  yn  meddwl  yn  wahanol,  ac  yn  cyfnf  mai  i  gyd- 


MÂ8NACH   AI   LLWYDDUNt.  417 

ymgnis  yr  ydym  yn  ddyledua  am  y  cwbl  sydd  ragorol  mewn  Uênyddiaeth, 
gwyddoreg,  a  chelfyddyd.  Pe  b'ai  £astlake  neu  Landseer  yn  cael  ond  yr 
iin  bris  am  eu  gwaith  a'r  dwbiwr  sydd  yn  gwneyd  arwyddlun  y  dafam,  pa 
le  y  byddai  un  cymhelliad,  na  gwobr  deilwng  wed'yn  i  lafur  a  lludded 
athrylith  goethedig  ?  Heb  wobr  deilwng  ni  cheir  byth  waîth  teilwng.  Yr 
unîg  wir  ryddid  a  chjrfiawnder  â  phawb,  gan  hyny,  y w  talu  i  bob  un  yn  ol 
ei  weithred.  Ond  y  mae  rhywbeth  tra  swynol  yn  addewidion  y  Cydfedd- 
iannwyr ;  ac  nid  rhyfedd  fod  cynnifer  o'r  dosbarth  difeddwl  wedi  bod  yn  eu 
pleidìo.  Eithr  gellir  cyrhaedd  cydraddoldeb  mewn  dwy  ffordd — trwy 
dynu  eraill  i  lawr  at  yr  iselradd,  yr  hyn  y w  egwyddor  y  Cydfeddiannwyr, 
neu  ynte,  trwy  lafur  a  theilyngdod,  gyfodi  i  sefyllfa  ein  gwell,  yr  hon  yw 
egwyddor  cyd^rmgais.  Y  gyntaf  fe  ailai  y  w  yr  hawddaf ;  ond  tra  y  byddo 
yn  niwed  i  eraill,  nid  yw  yn  ein  gwneyd  ninnau  ddim  gwell  nag  oeddem  o'r 
blaen ;  y  mae  yr  olaf  yn  araf,  ond  y  mae  pob  eam  yn  y  blaen  yn  welliant 
ar  ein  cyflwr.  Y  mae  yr  egwyddor  gydymgeisiol  gan  hyny  mor  bell  o  fod 
yn  niweidiol  i'r  crefllwr  a'i  bod  yn  unig  obaith  iddo  am  welläu  ei  sefyllfa ; 
oblegid  pan  fyddo  cydymgab  wedi  darfod,  y  mae  pob  sefyllfa  yn  rhwyra 
o  sefyll  yn  yr  un  man  am  byth. 

Hen  athrâwiaeth  dwyllodrus  yw  yr  eiddo  Louis  Blanc  a'i  gyfeillion ;  a 
dylìd  ei  dynoethi,  oblegid  ei  thuedd  yw  attal  Uwyddiant  ar  lafurwaith  a 
masnach,  yn  gystisJ  a  dinystrio  pob  trefh  ar  gymdeithas.  Y  mae  yn  gwael- 
odi  ar  y  dyb  fod  y  meistr  a'r  meddiannydd,  yn  ol  y  drefn  bresennol  ar 
bethau,  yn  derbyn  mwy  na'u  rhan  o'r  ennill  ar  weithfaoedd,  a'u  bod  felly 
mçwn  angh^fiawnder  yn  Ueihau  y  drysorfa  o  ba  un  y  mae  y  Uafurwr  î  gael 
ei  dalu.  Y  maent  ymhellach  yn  taeru  mai  y  cyfoethogion  a'u  meistrad- 
oedd  sydd  wedi  dyfeisio  y  drefn  bresennol  ar  bethau  er  elw  iddynt  eu 
hunain  a  gormes  ar  y  Uafurwr  tlawd,  a  bod  yn  bosibl  ei  newid  am  drefa 
well — am  drefn  i  sicrhau  cyfraniad  cywirach  ar  yr  elw  i  lafurwyr.  Y  mae 
rhyw  ddiwj'giad  felly  yn  bwnc  teilwng  o  ystyriaeth ;  y  mae  llawer  o  bethau 
i'w  canfod  yn  sefyllía  y  dosbarth  gweithiol  yr  hoffai  pob  dyngarwr  wded  eu 
symud,  a  llawer  o  ddaioni  i'w  ddymuno  iddynt.  Ond  nid  y  cwestiwn  yw, 
pa  un  a  oes  drygau  i'w  symud  a  daioni  i'w  ddymuno ;  ond  pa  un  ai  ar  y 
drefn  bresennol  y  mae  y  bai  neu  beidio. 

Efynnonell  arall  o  ba  un  y  tardda  llawer  o'r  dyryswch  sydd  yn  amgylchu 
yr  ymofyniad  hwn  y w,  fod  dynion  yn  ymfoddloni  ar  brofi  (fel  y  tybiant) 
îòd  cyfìiewidiad  yn  ddymunol,  yn  lle  ymofyn  pa  un  a  y w  y  fatli  gyfnewidiad 
yn  hosihl  neu  beidio.  Fel  y  dywedir  am  ryw  dywysoges  yn  Ffrainc,  wedi 
dy wed  am  drueni  y  tlodion  o  eisieu  bara,  iddi  gynnyg  ar  fod  iddynt  gael  eu 
porthi  â  phlam'Cahe.  Gallai  hyny  fod  yn  ddigon  dymundy  ond  ni  feddyl- 
iodd  hi  erioed  druan  pa  un  a  oedd  hyny  yn  hoM  neu  beidio.  Byddai  yn 
fendith  i  ddynoh'y w,  ac  yn  achos  o  Iwyddiant  a  thangnefedd  nid  bychan  i 
wladwrìaeth,  pe  b'ai  dynion,  cyn  dangos  anfoddlonrwydd  am  fod  eu  dymun- 
iadau  heb  eu  cyflawni,  yn  edrych  yn  gyntaf  pa  im  a  fyddai  hyny  yn  hoM 
neu  beidio. 

Ond  nid  oes  un  cyfeiliomad  mor  gyflredin  ac  mor  ddrwg  yn  aml  yn  ei 
ganlyniadau,  na'r  haeriad  haerllug  fod  pethau  fel  y  maent  yn  rhwym  o  fod 
yn  annheg,  pan  mewn  gwirionedd,  ond  edryçh  amynt  yn  ddiduedd,  y 
gwelir  yn  amgen.  "  Y  mae  y  masnachwr  yn  gyfoethog,  a'r  gweithiwr  yn 
dlawd:  a  ddichon  dim  fod  mor  annheg  a  hyn?"  meddai  Louis  Blane. 
Eithr  hyd  oni  ellir  profi  fod  cyfoeth  y  naiD  yn  achos  o  dlodi  y  llali,  nid  oes 


418  MASNACH   a'i    LLWYDDIANT. 

dim  mwy  o  aimbegwch  yn  y  peth  nag  sydd  mewn  bod  y  naill  ddyn  yn 
gryfach  na'r  Uall  o  gorflfolaeth.  Nid  oes  dîm  yn  fwy  ynfyd,  dybygem,  na'r 
syniad  fod  hoU  ennill  y  masnachwr  yn  cael  ei  dynu  o  ennill  y  gweithiwr; 
a  chrediniaeth  fod  colled  y  naiU  yn  wastad  yn  rhwym  o  fod  yn  ennill  i'r 
IhdL  Dyma  y  sail  ar  ba  un  y  mae  dynion  yn  achwyn  ar  sefyllfa  dda  y 
meddiannydd  a'r  masnachwr  yu  aml ;  tybiant  pan  fo  un  dyn  yn  colli  fod 
yn  rhaid  i'r  Uall  eimill,  a  phan  y  byddo  i  un  ennill  fod  yn  rhaid  î'r  Uall 
golli.  Fe  ddichon  coÜed  gymeryd  lle  heb  un  ennill  cyferbyniol.  Os  bydd 
Dafýdd  yn  colli  noswaith  o  gysgu  o  herwydd  poen  yn  ei  ben,  ni  ennilM 
neb  araìl  fwy  o  gwsg  drwy  hyny.  Fe  ddichon  ennill  fod  heb  un 
golled.  O  herwydd  i  John  godi  yn  foreu  heddy w,  ennillodd  awr  yn  rhagor 
at  ei  ddiwmod,  ond  ni  cholledodd  hyny,  ar  a  wyddom  ni,  neb  arall  o  un 
fynyd  o  amser.  Os  bydd  un  dyn  yn  cynnyddu  mewn  glewder  celfyddydol, 
nid  oes  dim  achos  fod  neb  arall  yn  colli  dun  o'u  gallu  a'u  medr  hwythau 
fel  canlyniad  i  hyny. 

Gan  hyny,  os  yw  elw  y  meddiannydd  yn  fwy  nag  elw  y  gweithiwr,  fel 
yr  haera  y  Cydfeddiannwyr  a'u  rhywogaeth,  nid  yw  yn  canlyn  o  anghen- 
rheidrwydd  fod  yr  elw  hwnw  yn  deilliaw  o  golled  y  gweiŵiwr ;  ac  os  nad 
yw  yn  deilliaw  o'i  goUed  ef,  ni  ddylai  yntau  achwyn  ar  ei  feistr.  Dywedy 
Cydífeddiannwyr  fod  y  meistr  yn  cymeryd  mantais  ar  dlodi  y  gweithiwr  i 
ostwng  ei  gyflog  hyd  y  gaUo.  Caniatäer  hyny — ^gaU  y  gweithiwr  wneyd  yr 
un  peth ;  os  ceisia  y  naiU  gymaint  a  aUo  o  lafìir  am  ei  arian,  ceisia  y  UaU 
gymaint  a  aUo  o  arian  am  ei  lafur.  Bydd  y  ddau  yn  ymgais  am  wneyd  y 
fargen  oreu  a  aUont ;  hyny  yw,  y  mae  pob  un  yn  sicr  o  gymeryd  mantais 
hyd  y  gaUo  ar  anghen  y  UaU.  Os  ceisir  penodi  swm  benodol  o  gyflog  i'r 
gweithiwr,  a  dim  Uai,  y  mae  yn  eithaf  rhesymol  hefyd  penodi  swm  o  du  y 
meistr,  a  dim  mwy.  Os  gwna  Uy wodraeth  neu  ryw  aUu  arall  ymyraeth 
rhyngddynt,  nis  gaU  mewn  un  modd  sefydlu  y  naül  heb  sefydlu  y  UaU. 
A  sefydler  y  fath  drefn  a  hono,  a  dyna  ddìwedd  ar  unwaith  am  bob  gobaith 
i'r  gweithiwr  weUa  ei  sefyUfa  yn  y  byd ;  y  mae  yn  cael  ei  rwymo  i  dder- 
byn  swm  benodol  a  sefydler  yn  ol  cyfartalmd  a  gymerír  o'r  Uiaws  gweith- 
wyr,  yn  ol  pa  un  ni  chaîff  y  goreu  ond  yr  un  gy  fran  a'r  dîog  a'r  difedr. 

Nid  yw  yn  anhawdd  dangos  mai  yr  egwyddor  o  gydymgeisiad  yw  yr 
^g  egwyddor  ar  ba  un  y  gaUwn  ddysgwyl  gweUiant  mewn  nwyddau 
masnachol ;  ond  yr  ydym  wedi  gweled  fod  rhai  am  suddo  y  cwestìwn  o 
gelfyddyd  yn  yr  ymofyniad  pa  beth  sydd  oreu  er  Ues  y  gweithÌYn*  yn  y 
golygiad  iselaf  ar  bethau.  Ond  yr  ydym  yn  foddlawn  i  gymeryd  y  tir  hwn 
hefyd,  a  dangos  fod  yr  egwyddor  gydymgeisiol  yn  ddéddf  naturiol  i  ddyn- 
oby w,  nas  geUir  ei  throseddu  mwy  nag  y  gaU  dyn  neidio  dros  y  graig  heb 
dori  ei  wdÄ  Y  mae  pob  gwneuthurwr  hefyd  yn  brynwr ;  ac  nis  gaU  ef 
gael  yr  un  ddeddf  i  orfodi  eraUl  i  roddi  pris  uchel  iddo  ef  heb  ar  yr  un 
pryd  ganiatau  hyny  o  fantais  i  eraiU  tuag  ato  yntau.  lë,  yn  wir,  y  rhan 
amlaf  o  lawer,  byddai  yn  fwy  o  niwed  i'r  gweithiwr  nag  i'r  meistr  fod  ei 
gyflog  wedi  ei  sefydlu ;  oblegid  gaU  y  meistr,  pan  welo  ei  fod  yn  goUedwr 
yn  ei  fasnach,  attal  ei  law,  a  chadw  ei  arian  i'w  defayddìo  ryw  fibrdd  araU, 
pan  na  aU  y  gweithiwr  mor  hawdd  droi  ei  law  at  ddun  arall  ond  a  ddysg- 
odd  ac  a  arferodd  âg  ef  o'r  blaen.  Nibyddai  achos  am  i'r  meistr  goUi  ond 
ychydig,  ond  byddai  darfod  am  elw  y  gweithiwr  yn  Uwyr  ar  unwaith. 
Hynod  y w  fod  y  gwŷr  hyny  a  ddywedant  fod  eisieu  rhoddi  attalfa  ar  yr 
hyn  a  alwant  yn  ormes  y  meddìannwyr,  yn  methu  gweled  fod  yr  hyn  a 


MASNACH  a'i    LLWYDDIANT.  419 

alwant  yn  ormes  yn  hanfodol  i  feddìant,  yr  un  modd  ag  y  mae  goleuni  yn 
hanfodol  i  godiad  yr  haul.  Onì  all  dyn  sydd  ganddo  ugaìn  punt  yn  ei  logell 
wneyd  dau  cymaint  â  hwy  a'r  hwn  nid  oes  ganddo  ond  deg :  ac  yn  enw  pob 
rheswm,  pa  ormes  sydd  yn  hyny  ? 

Drachefn,  nid  oes  ond  rhan  fechan  gan  y  Uafurwr  wedi'r  cwbl  yn  y 
gwaith,  mewn  cymhariaeth  i  gostau  y  meddiannydd — yr  hwn  sydd  yn  &nfon 
yn  gyntaf  am  y  defhydd  (cotwm  neu  beth  bynag  a  fo)  o  wledydd  pell,  yn 
adeiladu  melinau  a  pheìriannauy  aros  am  ei  arian  oddiwrth  y  gwaith, 
manteision  ac  anfanteision  y  gwerthu,  &e.  Y  cwbl  o'r  ennill  ag  sydd 
ddyledus  i'r  gweithiwr  yw  yr  ennill  a  berthyn  i'w  waith  ef  ei  hun :  nî 
byddai  gyfiawn  iddo  gyfranogi  o  ennill  y  meistr  yn  ei  gylch  yntau.  Yr 
ydys  yn  gorfod  gw^hu  y  nwyddau  weithiau  hefyd  am  bris  rhy  isel  i  dalu 
am  y  defnydd  iV  gwneyd,  ond  y  mae  yn  debyg  na  charai  y  gweithiwr 
gyfranogi  o'r  goUed  hono. 

Ynfydrwydd  yw  meddwl  fod  meddiannau  yn  wrthwynebol  i  lafurwaith 
— ^y  modd  i  geisio  y  defnyddiau  a  chodi  masnach  sydd  yn  rhoddi  gwaith 
i'r  llafurwr — a  pho  fwyaf  yr  enniU  ar  y  fasnach  a'r  peiriannau,  mwyaf  i  gyd 
fydd  o  ymroddi  i'r  fasnach,  a  mwyaf  o  alw  am  ddwylaw,  ac  uchaf  i  gyd 
fydd  pris  y  gwaith.  Pan  y  byddo  dau  ddyn  yn  ymofyn  am  un  meistr, 
bydd  llafur  yn  isel  ei  brîs ;  pan  fyddo  dau  feistr  yn  ymofyn  yr  un  gweith- 
iwr,  uchaf  i  gyd  fydd  y  pris.  Dyma  ganlyniadau  trefn  naturiol  masnach 
a  chelfyddyd.     A  pha  le  sydd  i'w  newid  am  drefh  arall,  nis  gwyddom. 

Pa  fodd  y  gall  y  Uywodraeth  hefyd  ddiwygio  dim  ar  bethau,  nis 
gwyddom,  trwy  gymeryd  eu  cyfrifoldeb  a'u  gwaith  oddiar  ddynion  yn 
bersonol,  a  gwneyd  yr  hyn  y  byddai  yn  well  i  ddynion  wneyd  drostynt  eu 
hunain  ?  ac  o  ba  le  y  mae  y  lly wodraeth  i  gael  arìan  ond  oddiwrth  y  bobl 
mewn  trethi  ? 

Dyma  yr  hyn  er  hyny  a  gynnygiwyd  ei  wneyd  yn  Paris  yn  ddiweddar ; 
a  gẃyr  pawb  am  y  canlyniadau— dyryswch  a  cholledion  ;  a  phawb  a  allent 
droi  eu  meddiannau  yn  arian  yn  dîanc  oddiyno.  "  Ac  nid  yw  y  diwedd 
eto,"  fe  allai.  Er  y  dichon  i'r  wlad  hon  deimlo  oddiwrth  yr  effeithiau 
hyn  yn  niweidiol  am  dymmor,  bydd  ar  ennill  yn  y  diwedd ;  oblegid  caiff 
yr  arian  a  rodded  allan  mewn  masnach  yn  Ffrainc  eu  defhyddio  yma,  ac 
ni  bydd  yno  gymaint  o  fodd  i  adgyflenwi  drachefn  y  difíyg  a  achoswyd 
gan  y  cyfhewidiadau  diwedilar,  felly  bydd  i  Loegr  fwy  o  fantais  ar  farch- 
nadoedd  y  byd.  Bydd  Ffrainc  yn  rhy  wan  i  d<Èl  i  fyny  gydymdrechiad 
â  ni.  Bhyfedd  na  welai  dynion  rywbryd  ffolineb  ymyraeth  annaturiol  â 
deddfau  sefydlog  natur,  neu  à  deddfau  yr  Anfeidrol  Ddoeth  ei  hun. 
Cafwyd  llawer  prawf  ar  yr  egwyddorion  sosialaidd  bellach,  a  gwelwyd  fod 
y  canlyniadau  bob  amser  yn  ddrwg.  A  rhyfedd  yw  gweled  ambell  ym- 
resymwr  da  fel  Mr.  John  Mill  yn  cefaogi  y  fath  ffolineb  a  hyn,  ac  yn 
ceisio  dangos  y  byddai  troi  yn  ol  at  dre&iadaeth  farbaraidd  ^m  gynnydd 
mewn  gwareiddiad — ^trefniadaeth  ag  sydd  yn  taro  yn  burion  i'r  Indiaid  a'r 
barbariaid,  a  chardotwyr.  Yr  ydym  yn  edrych  am  gynnydd  a  llwyddiant 
oddiwrth  yr  unig  achos  ag  y  dengys  profiad  a  hanesiaeth  i  ni  sydd  yn  cyn- 
nyrchu  llwyddiant  personol  a  chenedlaethol — sef,  dawn  yn  lle  dylni.  Y 
peth  sydd  eisieu  yw  dyrchafu  y  celfyddydwyr  yn  fwy  mewn  dawn  a  dysg 
a  chwaeth,  fel  y  gallont  fod  yn  fwy  tebyg  o  ran  mantais  i'r  meddiannwyr 
eu  hunain.  Un  o'r  firwythau  goreu  ar  yr  egwyddor  gydymgeisiol  yw  ei 
bod  yn  rhoddi  y  cymhelliad  cryfaf  i  ddiwylliant — sef,  hunan-les.      Oa 


420  MASNACH   a'i    LLWYDDIANT. 

oes  drygau  yn  bod  o  feddiannau  helaeth,  cyfoder  i  fyny  allu  gwrthgyfer- 
byniol  iddo  yn  y  celfyddydwr;  nerther  y  gwan,  ond  na  wanhäer  y  cryf.  Y 
mae  dosbarth  llîosog  a  gwerthfawr  iawn  o  ddynion  yn  bod  ag  sydd  yn  cyn- 
nwys  eu  hoU  gyfoeth  mewn  cylch  bychan,  pan  osodont  eu  hetiau  ar  eu 
penau.  Ni  feiddia  neb  eu  galw  yn  lábou/rerêf  nac  yn  ddynion  (^ŵedin, 
oblegid  yn  eu  mysg  y  mae  «•hai  o'r  dynion  galluocaf,  mwyaf  doniol  a 
defnyddiol.  Ac  y  mae  y  dynion  hyn  yn  llanw  i  fyny  yn  raddol  y  pellder 
sydd  rhwng  yr  arianog  a'r  tlawd.  Lle  mae  meddiannau  mewn  arian  yn 
Ueihau,  y  mae  meddiaonau  mewn  dawn,  deall,  celfyddyd,  a  moes  yn 
dechreu,  ac  yn  cyrhaedd  i  waered  at  ddîogi,  anwybodaeth,  a  thlodi.  Ac 
felly  y  mae  yn  rhaid  iddi  fod  nes  y  byddo  dynolryw  wedî  eu  cyfnewid  o'r 
peth  ydynt  yn  bresennol  i  fod  yn  rhywbeth  na  welwyd  eto.  Onid  felly  y 
mỳn  pob  dyn  yn  ei  bwyll  iddi  fod  hefyd  ?  Os  ca  y  gweithwyr  eu  gwaith 
a'u  cyflogau  eu  hunain,  ni  waeth  ganddynt  beth  fyddo  gwaith  a  chyflog 
eraiU :  y  mae  yn  ddigon  ganddynt  hwy  ofalu  am  eu  materion  eu  bunain, 
heb  ^rmddyrysu  gyd  êg  achosion  eraill. 

Ond  os  edrychwn  yn  fanwl  i'r  gyfundraeth  hon  a'i  chanlyniadau,  cawn 
weled  gwedd  hyllig  yr  hen  fwystfil  physical  force  ynddi  yn  amlwg  iawn — 
yr  hen  ysbryd  siartaidd  o  hyd.  Gallu  bwystfilaidd  (pa  fodd  y  galwn  ef) 
sydd  yma  yn  rhyfela  yn  erbyn  teymasiad  y  meddwl ;  a  hwn  fydd,  fe  allai, 
am  dymmor  eto  yn  myned  â  rhan  go  fawr  o'r  yspail  yn  ngwledydd  Ewrop 
tra  byddo  cyíhewidiadau  yn  myned  ymlaen.  Nid  oes  gan  egwyddor  y 
Cydfeddiannwyr  (a  dy weyd  yn  onest)  un  parch  yn  y  byd  i  feddwl  mwy  na 
chorff :  yr  un  peth  yn  eu  golwg  yw  pob  Uafur ;  neu  yn  hytrach,  y  mae  yn 
haws  ganddynt  gydnàbod  yr  olaf,  oblegid  y  mae  hwnw  yn  amlwg  iV 
weled  a'i  deimlo.  Nìd  mor  hawdd  y w  gan  lawer  gydnabod  elfenau  medd- 
yliol  yn  ngorchwylion  y  byd.  Nis  gaU  y  dosbarth  anwybodus,  yn  enw- 
edig,  iawn  brisio  llafur  a  lludded  y  meddwl ;  ac  am  hyny,  bloeddiant  yn 
erbyn  y  rhai  sydd  yn  derbyn-  cyflogau  uchel  am  y  gwaith  ysgafnaf  yn  eu 
tyb  hwy.  Nis  gwyddant  fawr  am  boen  a  llafur  blm  y  pen  am  flyneddau 
meithion  i  gyrhaedd  gwybodaeth  a  âynwyr.  Tybiant  mai  gwaìth  bychan 
ao  ysgafh  yw  tynu  y  cynllun,  ond  mai  y  gwaith  mawr  yw  ei  weithio  allan 
â'r  dwylaw.  Tybiant  mai  bywyd  esmwyth  yw  yr  eiddo  y  meistr  wrth 
rodio  yn  ol  ac  ymlaen  i'w  gweled  hwy  yn  gweithio,  &c.,  heb  ystyried  y 
gofal  a'r  gofid  aml  sydd  yn  myned  drwy  ei  feddwl  yntau.  Ond  fel  y 
crybwyllwyd  eisoes,  darfyddai  pob  diwyUiant  meddyfiol,  a  phob  parch  i 
gynnyrchion  y  meddwl  yn  y  fan,  pe  cai  y  drefh  hon  ei  fibrdd.  Nid  oes  un 
Ue  i'r  celfau  addumiadol  o  gwbl  yn  nghyfundraeth  Louis  Blanc  na  John 
MiU.  Ni  waeth  beth  fo  dawn,  dysg,  athryUth,  na  chwaeth  neb.  "  Cym- 
mynwyr  coed  a  thynwyr  dwfr  yw  pawb  ganddynt,"  pa  un  bynag  fyddo  ai 
gweithio  â'i  feddwl  neu  â'i  fysedd.  Ond  mewn  gwirionedd,  yr  un  yn 
union  yw  Uwydd  y  meistr  a  Ues  y  gweithiwr,  pa  un  bynag  ai  gweithiwr 
yn  yr  ystyr  iselaf  a  fyddo  neu  ynte  yn  yr  ystyr  uchaf.  Oblegid  y  mae 
ei  allu  yntau  i  weithio  yn  feddiant  personol  iddo,  ac  yn  gofyn  yr  un  am- 
ddifiyniant  a'r  meddiant  mewn  arian,  neu  fwy  yn  wir,  o  herwydd  geUir 
yn  hawdd  symud  arian  mewn  amser  terfysglyd,  ond  nî  áU  y  gweithi¥rr  gael 
un  farchnad  y  pryd  hyny  i'w  eiddo  ef. 

Ni  buasem  yn  aros  cyhyd  gyda'r  gyfundraeth  a'r  egwyddor  gyfeiUomus 
hon  a  ymddangosodd  yn  y  chwyldroadau  diweddar,  oni  b'ai  ei  bod  yn 
ymosod  yn  haerUug  ar  Iwyddiant  celfyddyd  a  masnach,  yn  enwedig  y 


MASNACH   A*l    LLWYDDIANT.  421 

celfau  addurniadol ;  a  bod  rhy  fach,  fe  allai,  o  ddynoethi  wèdi  bod  ami 
yn  y  newÿddiaduron  a'r  cyhoeddiadau.  Nid  yw  y  Cydfeddiannwyr  yn 
gweled  ond  y  dyn  allanol ;  y  maent  am  ddilëu  ei  anghenrhcidiau  meddyliol 
a  moesol  o  fodolaeth :  ond  oddiwrth  y  rhai  hyn  y  deillia  pob  galwad  am 
wrthddrychau  hardd,  prydferth,  a  chywrain.  Pan  gymerer  oddiwrth  ddyn 
ei  bersonoliaeth,  ni  bydd  un  cymhelliad  wed'yn  i  gelfyddyd  addumiadol 
na  breiniol,  mwy  nag  i  fasnach  yn  y  gwrthddrychau  a  enwyd.  Y  maent 
wedi  dechreu  gweled  hyn  yn  barod  yn  Ffrainc,  a  thueddu  yn  ol  at  yr  hen 
ddull  eto. 

Yn  awr,  wrth  ystyried  arwyddion  yr  amserau,  a  seiyllfa  bresennol  y 

byd — sefyllfa  draws-symudol  fel  y  gallwn  ei  galw — ^nid  oes  àim  yn  rhoddi 

mwy  o  hyfrydwch  i  ni  na  gweled  y  Tywysog  Albert  yn  blaenori  mewn 

awydd  ac  ymdrech  i  roddi  cynhyrfiad  newydd  i  fasnach  a  chelfyddyd — 

cymhelliadau  i  heddwch  ac  ewyllys  da — ^i  undeb  a  chydweithrediad ;  a  hyny, 

nid  trwy  geisio  tynu  i  lawr  bob  dosbarth  i  gydraddoldeb  annaturiòl  y  Cyd- 

feddiannwyr,  ond  trwy  gymhelliadau  grymus  a  theìmlad  anrhydeddus  yr 

egwyddor  gydymgeisiol.     Ar  yr  egwyddor  gydymgeisiol,  fel  y  dywed- 

wyd  o'r  blaen,  yr  ydym  yn  seiüo  ein  dysgwyliad  am  bob  cynnydd  a 

Uwyddiant ;  ac  yr  ydym  yn  croesawu  yn  llawen  bob  mantais'  a  chefnogaeth 

a  roddir  i*r  egwyddor  hon  i  ddadblygu  ei-  hun.     Y  mae  y  Ty wysog  Albert 

yn  dra  adnabyddus  fel  un  sydd  yn  cefnogi  pob  daioni,  ac  yn  sylwi  yn 

fanwl  ar  arwyddion  yr  amserau  i  achub  pob  cyfleusdra  a  gafib  i  wasan- 

aethu  eì  genedlaeth.     Iddo  ef  yr  ydym  yn  ddyledus  am  yr  arddangosfa 

sydd  i  fod  yn  Llundain  y  flwyddyn  nesaf,  yr  hon  sydd  ar  gynllun  ëang  a 

grymus — dim  llai  na  chydymgaia  cyfíredinol  i'r  holl  fyd.     Fe  allai  y  dylai 

Lloegr  gael  ychydig  rhagor  o  seibiant  i  ddysgu  ei  gwers  barotoawl  yn  dda 

ar  ei  thir  ei  hun  yn  gyntaf,  cyn  dyfod  allÌEin  i  gyfarfod  âg  eraill ;  oblegîd 

y  mae  ganddynt  hwy  lawer  o  fanteision  amom  ni,  am  eu  bod  wedi  hir 

ddiwyllio  eu  hunain  mewn  cynlluniau  gweithfaol.     Ar  ei  chwaetli  goeth- 

edig  y  mae  Ffrainc  yn  dibynu  am  ei  llwyddiant  masnachol.     Yr  oedd  yn 

myned  â'r  blaen  yn  y  farchnad,  ac  yn  dwyn  elw  arianol  yn  ol  bob  amser : 

ni  byddai  gan  Ffrainc  un  gobaith  am  Iwyddo  hebddo.      Nid  oes  ond 

ychydig  flyneddau  er  pan  mae  Lloegr  wedi  dyfod  i  weled  hyn,  ac  i  wneyd 

ymdrech  cyfatebol  mewn  sefydlu  Ysgolion  Cynlluniol  (Schools  of  Design) 

yn  mhob  cẃr  o'r  wlad.     Ond  os  gwna  prif  wneuthurwyr  a  masnachwyr  y 

wlad  ddeflro  ati  yn  brydlawn,  nid  oes  achos  i  ofni  na  allwn  gyfarfod  â 

dyeithriaid  yn  ddigon  anrhydeddus.     Pe  gwelem  nwyddau  goreu  Man- 

chester,  Birmìngham,  swydd  Staflbrd,  Nottingham,  a  manau  eraill,  wedi  eu 

dwyn  ynghyd,  nid  ofnem  lawer  eu  cystadlu  â  rhai  goreu  y  Cyfandir. 

Fe  allai  ein  bod  ni  hefyd  mewn  rhyw  gymaint  o  fantais  amynt  hwy  yn 
bresennol,  am  fod  y  terfysgoedd  diweddar  wedi  chwalu  grym  ac  attal 
gweithrediad  celfyddyd  a  masnach  gyda  hwy  i  raddau,  trwy  wneyd  eu 
masnachwyr  yn  Uywìawdwyr  a'u  gweithwyr  yn  filwyr.  Pa  fodd  bynag  am 
^y°y>  y  niae  yr  amcan  yn  dda,  ac  yn  sicr  o  wneyd  gwasanaeth  mawr  yn 
gyŵedinol.  Caifí^  paWb  ryw  fanteision  o  weled  gwaìth  eu  gilydd,  tra 
byddont  yn  cael  cyfleusdra  o'r  fath  oreu  i  wneyd  eu  nwyddau  yn  hysbys ; 
a  cheir  gweled  y  naill  yn  rhagori  mewn  un  peth,  a'r  llall  mewn  rhy wbeth 
arall. 

Y  mae  y  cenedloedd  cymydogaethol  i  ni  yn  teimlo  eisoes  ein  bod  am 
gydweithredu  â  hwynt  yn  mhob  peth  a  wir  duedda  at  leshau  dynoHaeth, 


422  AGWEDD    CYMRU    YN    NBCHRBUAD 

T^^gy^  gy^Ag  egwyddorion  heddwch  a  rhyddíasnaeh — a  hwythau  yn  barod 
i  gydweithredu  â  ninnau :  felly  hefyd  j  bjdd  yr  y^ogiad  hwn  yn  dra 
effeithiol  î  ddwyn  ymlaen  a  ch^mnyddu  y  teimlad  o  firawdgarwch  cyffredin- 
ol  trwy  yr  holl  fyd.  Nid  breuddwyd  dîflanedig  y  w  y  synìad  am  nndeb 
cyfiredinol  y  frawdoliaeth  ddynol  fel  un  teulu,  ond  peth  ag  y  mae  dynion 
sanctaidd  y  Bibl  wedi  prophwydo  am  dano  dan  gyîihyrfiadau  yr  Yabryd 
Glan,  a  pheth  ag  y  mae  llawer  o  arwyddion  presennol  yr  amseran  yn 
argoel  eî  fod  yn  agosau ;  ac  ni  a  gymerwn  y  moddion  a  arferir  y  dydd- 
iau  hyn  i  feithrin  y  peth  yn  un  arwydd  arbenig  o'i  ddyfodiad.  **  Llawer 
a  gynniweiriant,"  medd  y  prophwyd,  "  a  gwybodaeth  a  amlhëir."  Y  mae 
y  byd  yn  myned  oleuach  oleuach,  a'r  cenedloedd  yn  dechreu  gweled  fod 
eu  perthynas  â'u  gilydd  yn  rhy  agos,  a'u  dibyniaeth  ar  eu  gilydd,  a'u 
tynged  gyfiredinol  y  fath,  fel  na  allant  mwy  edryeh  ar  eu  güydd  fel 
gelynioD,  ond  fel  brodyr. 


AGWEDD    FOESOL   A    CHREFYDDOL   CYMRU    YN 
NECHREUAD  Y  DIWYGIAD  METHODISTAIDD. 

Mab  cyfodiad  a  chynnydd  Methodistiaeth  yn  Nghymru,  erbyn  hyn,  yn 
cael  ei  ystyried  yn  gyfnod  o  bwys  yn  hanesiaeth  ein  cenedl.  Ni  eUir 
gwadu  na  effeithiwyd  trwy  hyn  gyfiiewidiad  mòr  drwyadl  yn  agwedd 
grefyddol  a  moesol  trigolion  ein  gwkd,  fel  mai  prin  y  geÚid  tybied  mai  yr 
un  bobl  ydynt,  wrth  gymhani  yr  hyn  ydynt  yn  bresennol  â'r  hyn  a  ddar- 
llenwn  am  danynt  chwech  ugain  mlynedd  yn  ol.  Mae  llîaws  o  hen  arfer- 
ion  llygredig  ac  ofer  we<li  diflanu  o'n  plith,  a  sefydliadau  gwir  werthfawr 
wedi  eu  dwyn  i  mewn  yn  eu  lle ;  a'r  cyfiiewidiad  amlwg  hwn  a  ddygwyd 
o  amgylch,  dan  fendith  Duw,  trwy  laftir  diwyd  ac  egnîol,  ac  ymroddiad 
dyfal  y  rhai  a  gyfodwyd  gan  Dduw  î  gymeryd  rhan  yn  y  gwaith.  Yn  Ue 
yr  hen  chwarëyddiaethau  a  gynnelîd  gynt  ar  Ddydd  yr  Arglwydd,  mae 
corff  y  bobl  yn  bresennol  yn  ymgynnull  i  addoli  Duw,  ac  yn  treulio  ei 
ddydd  mewn  gwasanaeth  sanctaidd.  Yn  Ue  cyrchu  i  dafamdai  i  ddîota  a 
brwysgo,  chwareu  cardiau  neu  ddisiau,  mae  y  gwerin  bobl  i'w  cael  jn  yr 
Ysgolion  Sabbothol,  gyda'u  Bîblau  a'u  llyfrau  egwyddorion,  Ue  eu  dysgir 
i  adnabod  meddwl  Duw  yn  ei  air,  ac  i  rodio  wrth  reol  y  gwirionedd.  Yn 
Ue  caniadau  maswedd  a  cherddi  gwageddol,  â  pha  rai  y  byddid  yn  ymddi- 
fyru  gynt,  mae  miloedd  yn  awr  yn  ymhyfrydu  yn  nghaniadau  Sîon,  "  gan 
lefani  wrth  eu  gilydd  mewn  salmau  a  hymnau  ac  odlau  ysbrydol ;  gan 
ganu  a  phyncio  yn  eu  calon  i'r  Arglwydd."  Cynnulliíŵìau  eglwysig, 
cyfarfodydd  gweddi,  ac  egwyddori,  ydynt  erbyn  heddyw  wedi  cymeryd 
lle  yr  hen  nosweithiau  llawen.  Diflanodd  y  gwylmabsantau,  i  roddi  lle  i 
gyinanfaoedd  mawrion  a  phoblogaidd  i  bregethu  yr  efengyl,  y  rhai  a  fuant 
yn  dra  bendithiol  i  daenu  gwybodaeth  grefyddol  yn  y  wlad. 

Meddyliwn  am  fynyd  beth  raid  fod  sefyllfa  ein  gwlad  o  ran  crefydd  a 
moesoldeb,  pryd  yr  ydoedd  yn  amddifad  o  foddion  gwybodaeth,  ond  yr 
ychydig  a  ddarperid  yn  y  Uanau  plwyfol,  Ue  yr  ydoedd,  ran  amlaf  o  lawer. 


Y    DIWYGIAD  METHODISTAIDD.  423 

'<  un  íath  bobl  ac  offeîrìad/'  y  naill  mor  lygredig  a'r  llall.  Mor  sodded^ 
mewn  anwybodaeth  y  rhaid  bod  y  genedl,  pan  nad  oedd  prin  un  o  gant 
yn  alluog  i  ddarllen ! — ^pryd  yr  oedd  plwyfi  cyfain  heb  neb  ynddynt  a 
fedrai  ar  lyfr,  ond  y  person  a'r  clochydd,  a'r  rhai  hyny  yn  fynych  yn 
feddwon,  ac  yn  blaenori-  yn  y  campau  halogedig  ar  ddydd  yr  Arglwydd. 
Nid  rhyfedd  gan  hyny  fod  Cymru  yn  yr  oes  hòno  yn  ddîareb  am  ei  thy- 
wyllwch  moesol,  hyd  yn  nod  ymhlith  trigolion  America.  Dr.  Cotton 
Mather,  awdur  y  llyfr  a  elwîr,  "  Essays  to  do  Good"  sef,  "  Ymdrechiadau 
i  wneuthur  Daìoni,"  a  ddywed  fel  hyn: — "Mae  yn  alarus  gweled  yr 
anwybodaeth  a'r  drygîoni  sydd  eto  yn  aros,  hyd  yn  nod  mewn  llawer  parth 
o'r  llywodraethau  Prydeinaidd — ^yn  Nghymru,  yn  Ucheldiroedd  yr  Alban, 
ac  yn  yr  Iwerddon.  A  y w  y  Gouffiaid  oll  wedi  marw  ?  Y  mae  rhith  fugeil- 
iaid  yn  y  byd,  y  rhai  ni  fyddant  byth  yn  alluog  i  ateb  ger  bron  Mab  Duw, 
am  osod  can  Ueied  at  eu  calon  amgylchiadau  alaethus  cyimifer  o  ddynion, 
y  rhai  y  gallasent  hwy,  onî  buasai  eu  hesgeulusdra  gwaradwyddus,  fod 
wedi  eu  dwyn  i  fwy  o  adnabyddiaeth  o'r  unig  lachawdwr." — '^Essays  to  do 
Good:"  tudal.  156.  Yr  oedd  yr  awdur  enwog  hwn  yn  byw  yn  .ájuerica, 
a  bu  ferw  yn  1728.^ 

Ond  er  fod  tystiolaethau  dilys  a  chredadwy  mai  dyna  oedd  agwedd 
gyŵedinol  ein  gwlad  yn  yr  yspaid  crybwylledig,  e  feiddia  rhai  yn  y  dydd- 
iau  hyn,  naiU  ai  oddiar  anwybodaeth,  neu  ynte  o  falais  yn  erbyn  y  gwir- 
ionedd,  sibrwd  yn  nghlust  yr  anwyliadwrus,  a  dadleu  weithiau  yn  f wy  hyf, 
nad  oedd  pethau  cynddrwg  y  pryd  hyny  ag  y  mae  rhai  ysgrifenwyr  yn  eu 
gosod  allan.  Gwelsom  rai  yn  ddiweddar  yn  ceisio  bwrw  ammheuaeth  am 
eirwiredd  "  Drych  yr  Amseroedd,"  yn  mherthynas  i'r  darlunîad  a  roddir  yn 
y  Uyfr  hwnw  o  gyflwr  crefyddol  ein  gwlad  yn  flaenorol  i  gyfodiad  y 
Methodistiaid.^  Y  rheswm  golygus  dros  y  fath  ammheuaeth,  "  y  w  y  flaith, 
hysbys,"  meddai  yr  ysgrifenydd,  "  i'r  holl  fyd,  sef,  nifer  lîosog  y  llyfrau 
defosiynol  a  gyhoeddid  yn  y  cyfamser ;  fíaith  nas  gallasai  gymeryd  Ue,  pe 
buasai  yr  hyn  a  ddywedir  yn  "  Nrych  yr  Amseroedd  "  yn  wirionedd;  flaith 
nas  geUir  ei  gwanhau  mewn  ymresymiad  ond  trwy  âìdth  gyferbyniol  o 
gyffelyb  bwys." 

Yn  anfíodus  i'r  gwrthddadleuwyr  hyn,  mae  y  flaith  gyferbyniol  wrth 
law ;  mae  copîau  o'r  Uyfrau  defosiynol  hyny  eto  ar  gael,  fél  y  geUir  profi 
yr  athrawiaeth  a  gynnwysent,  a  chasglu  oddiwrthynt  beth  oedd  tuedd  yr 
oés  mewn  pethau  crefyddol,  a  natur  yr  addysg  a  gyfrenid  i'r  bobl  gan  eu 
blaenorìaid.     Hawdd  fyddai  dangos  mai  prin  iawn  oedd  Uyírau  da,  o  naws 

^  Mae  y  cynnygiad  canlynol  "  1  fywiogi  a  rheoleiddio  Cyfarfodydd  Neillduedig 
pobl  grefyddol,  i  ymarferiad  o  grefydd,"  aUan  o'r  Ifyfr  uchod,  yn  deilwng  o  sylw ;  ac 
fe  aUai  na  chafodd  ei  roddi  mewn  gweithrediad  mewn  un  wlad  i'r  fath  fanylrwydd  ag 
yii  Nghymru  :—**  Mae  yn  bur  sicr  pan  fyddo  y  cyfryw  gyfarfodydd  neiUduol  yn  cael 
en  cynnal  a'u  dwyn  ymlaen  yn  dda,  fod  y  cristionogion  a  fyddo  yn  eu  gwneyd  i  fyny 
yn  gyfièfyb  i  gynnifer  o  "  farwor  yr  allor,"  yn  cadw  y  naiU  y  llall  yn  fyw,  ac  yn  fodd- 
ioni  gynnal  Cristionogaeth  fywiol  yn  y  gymydogaeth.  Y  cyfryw  gymdeithasau  a 
fuant  offerynau  cryfion  a  chymeradwy  i  ddal  i  fyny  rym  duwioldeb.  Mae  dirywiad 
amlwg  ar  grefydd  yn  cydfyned  âg  esgeuluso  y  cyfryw  gymdeithasau :  i'r  graddau  y 
cawaant  eu  rhoddi  heibio  a'u  gadael  yn  ddisylw,  y  bu  leiaf  cynnydd  ar  dduwioldeb." 
"  Eseays  to  do  Oood  r  tudal.  69. 

■Gwel  "Drych  yr  Amseroedd,"  tudal.  40—49  :  argraffiad  cyntaf.  Ceir  yma  ddar- 
Inniad  alaethus,  ond  cy wir  a  fiyddlawn,  o  agwedd  ein  gwlad  cyn  i'r  efengyl  Iwyddo  y 
modd  el  gweUr  y  dyddiau  hyn. 


424  AGWBDD  CTMRU   YN   NBCnRSUAD 

efengyiaidd  yn  j  dyddiau  hyny,  a  bod  eu  darllenwyr  yn  llawer  prìnacli ; 
ond  pe  canìatêid  eu  bod  yn  Uîosog,  os  gellir  profi  fod  syniadau  o  duedd 
niweidiol  mewn  pethau  hanfodol  i  grefydd  yn  cael  eu  dysgu  ynddynt,  mae 
grym  y  ffaith  yn  diflanu  ar  unwaith.  Nid  oes  brinder  llyfrau  defosiynol 
yn  y  gwledydd  Pabaidd,  ond  a  feiddia  neb  ddy  wedyd  fod  gwir  grefydd  yn 
fiÿnu  yn  y  cyfry w  wledydd  ? 

£in  hûncan  ar  hyn  o  bryd  yw  dangos  fod  yr  addysg  a  weinyddid  gan 
yr  Eglwyswyr,  yn  yr  yspaid  hwn,  yn  ddifÿgiol,  ac  mewn  pethau  o'r  pwys 
mwyaf  yn  gyfeiliomus,  ac  felly  yn  hollol  aneffeithiol  er  moesolî  ac  efengyl- 
eiddio  trigolion  ein  gwlad ;  ond  yn  hytrach  bod  eu  dylanwad  yn  eu  suo  yn 
y  trymgwsg  marwol  yr  oeddynt  yn  gorwedd  ynddo.  Hyn  a  wnawn  trwy 
ddwyn  profion  allan  o  lyfrau  crefyddol  a  gfyhoeddid  yn  y  blyneddau  hyny. 
Nid  ydym  yn  dy wedyd  fod  y  cwbl  a  gyhoeddid  o'r  natur  yma ;  addefsni 
fod  rhai  eithrad&u  canmohidwy.  Mae  traethodau  Thomas  Gouge  a 
8tephen  Hughes,  "  CanwyU  y  Cymry,"  "  Hanes  y  Ffydd,"  ac  amryw  eraill, 
yn  cynnwys  athrawiaeth  iachus.  Ond  Anghydffurfwyr  oeddynt  fwyaf 
Uafurus  i  daenu  y  nìfer  anüaf  o'r  Uyfrau  hyn ;  a  dîau  iddynt  fod  yn  dra 
gwasanaethgar  i  grefydd,  ac  er  Ueshad  i  laweroedd,  yn  yr  yspaid  tywyU 
hwnw.  Am  amser  maith  yn  flaenorol  i  ddechreusìd  Methodìstìaeth,  a 
gwedi  hyny  hefyd,  yr  oedd  hyny  o  lyfrau  a  roid  aUan  gan  offeiriaid  o 
duedd  dra  gwahanol.  Ysgrifeniadau  y  Parch.  Griffith  Jones  ydynt  ymron 
yr  unig  eithrad;  a  bu  y  rhaá  hyny,  ynghyd  â'r  YsgoUon  Bhad,  ymhUth  y 
parotoadau  mwyaf  i  ddwyn  y  diwygiad  o  amgylch,  ac  yn  dra  magwr- 
iaethol  iddo.  Ond  dyfemid  ef  yn  Fethodùt  gan  amry w  o'i  frodyr  offeir- 
ìadol,  er  mòr  wyUadwrus  ydoedd  rhag  rhoddi  tramgwydd. 

Awn  heibio  ar  hyn  o  dro  i'r  Uyfrau  cyntaf  a  roddwyd  aUan  ar  ol  y 
Diwygiad  Protestanaidd ;  megys,  "Llyfr  y  Besolusion,"  [Dyhewyd  y 
Cristion],  gan  Dr.  J.  Davies;  "Yr  Ymarfer  o  Dduwioldeb,"*  gan  Dr. 
Bayly;  "HoU  Ddyledswydd  Dyn;"  "  Ystyriaethau  o  Gyflwr  Dyn;"  ac 
amryw  eraiU  o  gyffelyb  ddefnydd,  y  rhai,  er  eu  bod  yn  traethu  yn  helaeth 
a  manwl  ar  amryw  o  ddyledswyddau  crefydd,  ac  yn  erbyn  pechodau  a 
drwgfuchedd,  ydynt  yn  cadw  o'r  neüldu  yn  ormodol,  os  nad  o*r  golwg  yn 
hoUol,  yr  hyn  sydd  am  fywyd  pechadur,  sef  y  modd  y  mae  "Duw  yn  Nghnst 
yn  cymmodi  y  byd  âg  ef  ei  hun,  heb  gyfrif  idd^mt  eu  pechodau."  Nid 
ydynt  yn  rhoddi  Ue  digon  amlwg  i'r  athínawiaeth  am  goUedigaeth  dyn  trwy 
bechod ;  na  digon  o  bwys  ar  lawn  y  Cyfryngwr,  a  gwaith  yr  Ysbryd,  yn 
ei  gadwedigaeth.  Maent  megys  yn  goruwchadeiladu  cyn  gosod  y  sylfaen. 
Eu  diôyg  penaf  sydd  o  natur  nacäol,  ac  nid  am  nemor  ddìm  a  geir  ynddynt 
y  geUìr  dywedyd  ei  fod  yn  gyfeiUornus  iawn.  Ni  a  gymerwn  ein  profion 
gan  hyny  o  lyfrau  diweddarach  nag  amryw  o'r  rhaî  a  enwyd,  wrth  ba  rai 
y  gallwn  weled  fod  athrawiaeth  yr  eglwys  yn  diry wio  er  amser  yr  Arch- 
esgob  Laud,  oddiwrth  yr  hyn  ydoedd  yn  amser  y  Diwygiad  Protestanaidd.' 

^Gwel  y  "Traethodydd"  am  Hydref,  1848,  tudal.  409,  Ue  y  rhoddwyd  adolygiad 
helaeth  ar  y  Uyfr  hwn. 

' "  Anfucheddol  iawn  yn  gyfiredinol  oedd  yr  athrawon,  a  thywyU  a  difirwyth 
oedd  eu  hathrawiaethau ;  ac  nid  oedd  un  arwydd  fod  y  gwynt  nerthol  a'r  t(ln  sanct- 
aidd  yn  gweithredu  drwyddynt.  Swm  a  sylwedd  yr  athrawiaeth  gan  mwyaf  oedd 
hyn:  fod  dyn  yn  cael  ei  aileni  wrth  ei  fedyddìo ;  a  bod  yn  rhaid  i  bawb  edifarh^u  a 
gweUhau  ei  fuchedd,  a  dyfod  yn  fynych  i'r  eglwya  a'r  eymun :  bod  yn  rhaid  i  bawb 
wneyd  ei  oreu,  ac  y  byddai  i  haeddiant  Crist  wneuthur  i  fyny  yr  hyn  a  fyddai  yn 


Y    DIWYGIAD   METHODISTAIDD.  425 

Mae  y  dyfynladau  canlynol  yn  ddangoslad  o  syniadau  cyfeìliomus  mewn 
crefydd  a  ddysgid  yn  yr  oes  hòno,  yn  gymysgedig  â  gwirioneddau  ysgryth- 
yrol,  oddiwrth  ba  rai  yr  oeddynt  yn  dra  effeithiol  i  gamarwain  y  werin 
anwybodus : — 

"  Pan  rybuddier  fod  Swper  yr  Arglwydd  i'w  finistrîo,  ymrowch  yn  ddifrifol  na 
esceulusoch  m'ono.  Oblegid  i  lesu  Grist  orchymmyn  i  ni,  gadw  yn  y  modd  hyn 
€k)ffadwriaeth  o'i  Farwolaeth  ef.  Ac  oblegid  mai  hwn  yw'r  unig  Gysur  i 
Bechaduriaìd,''  &c. 

"  Ond  rhaid  i  chwi  fyfyrio  pa  sut  i  dderbyn  y  Sacrament  hwn  yn  deilwng,  &c. 
Ac  yna  dwys  jrstyriwch  yn  eich  Calon;  1.  A  ydychmewn  Gwirionedd  yn  deisyf, 
ac  a  wnewch  eich  goreu  tuag  at,  waredu'ch  Ënaid.  2.  A  ydych  yn  gwbl  ymroi 
i  ochelyd  gwneuthur  dim  a  roch  Cydwybod,  neu  Air  Duw  yn  ei  warafun.    * 

♦  *  Weithian,  os  dyna  Dueddiad  eich  Calon,  yna  yn  Bnw  Duw  ewch  i*r 
Sacrament.  Ond  cofiwch  graffu  'n  ddyfal  ar  yr  hyn  a  ddyweder  neu  a  wneler 
yno,  ac  efe  a  ddysg  hynny  eich  Dyledswydd  i  chwi,  ac  a'ch  cymmorth  i  fod  yn 
ddwywol.  ♦  ♦  ♦  Pan  dd^'wedoch,  nad  ŷch  yn  rhyfygu  dyfod  at  Fwrdd  yr 
Arglwydd,  gan  ymddiried  yn  eich  Cyfiawnder  eich  hun,  ond  yn  anrhaethol 
Drugaredd  Dduw ;  dywedwch  hyn  yn  ddwys  ystyriol,  ac  fe  wna  'ch  mawr 
GstjTigeiddrwydd  ddiwygio  Uawer  o  ch  Gwendidau  a'ch  Amherffeithrwydd." 
Gwel  '*  £glur  a  Byrr  Hyfforddìadau  a  Gweddiau,  &c.  Gan  y  Gwir  Barchedig 
Dad  yn  Nuw  Thomas,  Arglwydd  Esgob  Manaw ;"  tudal.  166—169.» 

"  JT.  A  ordeiniodd  Crist  ond  Dau  Sacrament  yn  unig ;  megis  yn  gyffredinol 
yn  angenrhaid  i  lachawdwriaeth  ? 

*^A,  Ni  ordeiniodd  efe  yr  un  ychwaneg;  ac  mae  rhai'n  yn  llawn  ddigon  i'n 
harwain  i  Gyfammod  a  Ffafor  gyd-a  Duw,  ac  i'n  cadw  ynddynt. 

Canys  trwy  Fedydd  y'n  derbynir  i  Eglwys  Crist,  ac  y  trosglwyddîr  Addewid- 
ion  yr  Efengyl  i  ni.  A  Swpper  yr  Arglwydd  yw'r  Sefydledig  Fodd  i*n  hadgym- 
mocu  a  Duw,  pan,  trwy  Wendid  neu  Brofedigaethau,  y  syrthiom  oddiwrtho." 
"  Egwyddorion  y  Grefydd  Gristionogol,"  &c.  gan  yr  un :  tudal.  125. 

"  Ä  Feill  ynteu'r  Annysgedig,  os  bydd  ganddo  Feddwl  da,  ac  yn  gwneuthur 
ei  oreu,  fod  yn  Gymmunwr  teilwng  ?    A,  Geill  yn  ddiammeu.    Éto,  136. 

Mae  Ilawer  yn  bwrîadu  gwellhau  eu  Buchedd,  eithr  yn  methu  ymroi  i  wneuth- 
ur  hynny  mewn  pryd,  ac  yn  rhy  gyffredin  yn  tynnu  Dyddiau,  hyd  onid  elo  yn 
rhŷ  hẃyr  iddynt  i  ddisgwyl  Llês  oddiwrth  eu  Bwriad."    Mo,  137. 

Mae  rhai  o'r  syniadau  uchod  yn  cyd-daraw  yn  o  gyson  â'r  athrawiaeth 
Babaidd,  megys  y  eanfyddir  wrth  y  dyfyniadau  canlynol  o  hen  lyfr  gwedd- 
îau  Pabaidd  a  roed  allan  yn  Gymraeg  yn  y  flwyddyn  1670>  gan  ryw  J.  H., 
ac  a  gyflwynir  ganddo  "  At  fy  anwyl  Frodyr  a  Chwiorydd  a'm  Ceraiût  eraill 
ífyddlon  yn-Gwent  a  Brecheinoc."     Yn  tudal.  57,  traetha  fel  hyn  : — 

"  líi  âd  gostyngeiddrwydd  y  dyn  cyfion  iddo  brisio  neu  wneuthur  dim  cyfrif 
o'i  weithredoedd  da  ei  hûn,  gan  ei  fod  ef  yn  cydnabod  nad  oes  na  dolur  mor 

ddiffygiol ;  ac  mai  ar  law  dyn  ei  hun  yr  oedd  dewis  neu  wrthod  gras  a  gogoniant. 
Cyfrifid  cystndd  corfforol  yn  foddion  digonol  (os  nad  yn  deilyngdod),  1  addasu  dyn- 
ion  i  deymas  net  Hyn,  ynghyd  ft  Uawer  o  bethau  cyffelyb,  oedd  gynt  (os  nad  eto 
gan  lawer),  megys  rheolau  anfiàeledig  i'r  gwrandäwyr^  wrth  ddìlyn  pa  rai  (meddynt) 
y  caent  etifeddu  teymas  nefoedd. 

Ond  ai  yr  un  egwyddorion  oedd  gan  y  gwrandäwyr  a  chan  eu  hathrawon  ?  Pa  fodd 
y  gellid  dysgwyl  yn  amgenAch  ?  *  Digon  i'r  dysgybl  fod  fel  ei  athraw. '  Os  dygwyddid 
weithiau  sôn  am  enaid,  *  Wele,  (meddent,)  os  da  y  gwnawn,  da  y  cawn,  "  &c.  — "Diych 
yr  Amseroedd  :"  tudal.  47,  48. 

*  Cyfieiihwyd  y  llyfr  hwn  o  waith  Bsgob  Manaw  gan  Eglwyswr  o  swydd  Oaemarfon. 
Mae  y  Rhagymadrodd  iddo  wedi  ei  ddyddio,  "Lleyn :  Mai  y  Cyntaf,  1752."  Cafodd 
ei  argrafih  yn  y  Mwythig.  Hysbysir  i  ni  iddo  gad  ei  ysgrifenu  ar  y  cyntaf,  a  'Mlyfr 
gyntaf  a  argraphwyd  eríoed  "  ydoedd,  '-  ym  Manawyseg  neu  Jaith  Fanaw/'  hono  yw 
Matup. 


426  AGWEDD   CYMRÜ    YN    N£CHR£UAD 

gaeth,  na  chlefyd  mor  ddirfawr,  na  phoen  mGt  greulon,  nad  ydyw  'r  pecliod 
maddeuol  Ileiaf  yn  eî  haeddu  í  gyd,  fel  y  mae  y  Theologîaeth  oll  yn  dyscu  i  nL 
*  *  *  Pa  gyfiownaf  a  sancteiddiaf  y  fo  pobl  Dduw,  mynychach  y  dymunant 
hwy  gael  rhyddhaad  o'i  pechodau  trw/r  Absolutiwn  Sacrafennawl.  Oblegid  er 
eu  bod  hwy  yn  gwybod  y  gall  gweithredoedd  da  ddileu  pob  pechod  maddeuol: 
etto  o  ran  nad  ydynt  (fel  y  dywedais)  yn  prisîo  dim  am  eu  gweithredoedd  da 
euhun  (o'  rhai  er  hynny  y  gwnant  hwy  wmbredd  beunydd,)  hwy  a  ddymunant 
gyffesu  yn  fynych." 

ün  o'r  llyfrau  a  daenid  yn  fwyaf  gan  yr  Eglwyswyr  gynt,  ac  a  ddar- 
Uenid  fynychaf  gan  y  rhaî  mwyaf  defosiynol  yn  eu  pÛth,  ydoedd,  "Pattrwn 
y  Gwir-Óristion,  neu  Ddilyniad  lesu  Grist."  Gwaith  Pabydd  o'r  enw 
Thomas  &  Eempis  oedd  y  llyfr  hwn,  wedi  ei  gyfìeithu  "gan  H.  0., 
Gwenydog,  ym  Mon,  Esq."  Yn  llythyr  "y  cyfieithydd  at  y  Cymro 
mwynlan,"  rhoddir  i  ni  yr  hysbysiaeth  canlynol  am  y  llyfr  a'r  awdur: — 

"  Mae  ymddadlu  .ac  ymryson  mawr  rhwng  y  rhai  dyscedig,  pwy  fu  awdwr  y 
llyfr  tra  rhagorol  yma.  Rhai  a  fynnant  mae  [mai]  Thomas  â  KempÌ8,  Canon 
Itegular,  a  gwr  tra  duwiol  o  wlad  Geldriay  yn  stàd  Hòllandj  y  oedd  yn  byw  yn 
y  nwyddyn  1440,  a'î  gwnaeth  ef.  Ilhai  eraUl  a  ddywedant,  mai  'r  dyscedi^^ 
loan  Gersonf  cangellwr  Paris,  y  fy  fyw  'n  y  flwyddyn  1420,  a'i  cyfansoddodd. 
Rhai  eraîll  a  daerant,  mai  loan  Gerson,  abad  sanctaidd  -yn  byw  yn  gwlad 
Germania,  ambell  gant  o  flynyddoedd  o  flaen  y  ddau  eraill,  oedd  y  gwir  awdwr. 
Ac  mae  pob  plaid  o  honynt  yn  dwyn  rhesymmau  credadwy,  teg  a  gjweddol,  i 
brofi  eu  neiUtuol  hopiniwnau.  Ond  o*m  rhan  i,  petawn  i  'n  deilwng  i  ddangos 
fy  meddwl  ymmysg  dysceidwyr  mawrion,  mi  a  ddywedwn  yn  hy,  os  rhyw  ddyn 
a*i  gwnaeth  ef,  mai  Thomas  â  K«mpÌ8  oedd  y  gwr.    A  hyny  a  wnawn  o  herwydd 

Îr  Fftesymau  eglur  y  mae  Hèribertua  Hoawei/dîM,  Holandwr,  gwedi  eu  gosoa  ar 
awr."^ 

Dyna  syniad  uchel  y  cyfieithydd  am  lyfr  y  "Dilynîad,'*  fel  ei  gelwid; 
nîd  rhyfedd  gan  hyny  fod  y  werîn  anwybodus  yn  eî  ystyrîed.  fel  math  o 
swyn  iV  dîogelu  rhag  pob  rhyw  ddrygau,  a  hyny  yn  fwy  wrth  ei  fod  yn 
cael  ei  argymhell  iddynt  fel  "llyfr  ysprydol  tra  rhagorol — yn^Uawn  o 
nefolion  ddysoeidiaeth  rhyfeddol,"  ynghyd  â'r  fath  annogaethau  a'r  rhai 
canlynol  i'w  ddefnyddio : — 

"  Arfer  dithau,  y  Cymro  mwynlan,  yn  ddyfal  y  llyfr  euraid  yma,  a  thi  a  elli 
gael  wmbreth  o  broffît  ysprydol  oddiwrtho.  Os  dolur  neu  afiechyd  corph  a  fo'n 
ay  flino,  ti  a  gai  ddigon  o  gysur  yn  hwn.  Os  coUedion  bydol,  angharedigrwydd 
ceraint,  malais  cymmydogion,  gwrthwyneb  meistri,  &c.  y  byddant  yn  molestu 
dy  feddwl,  nid  rhaîd  i  ti  ond  darllain  peth  yn  hwn,  ac  yn  y  man  ti  a  gai  esmwyth- 
der  calon  a  llonyddwch.  Os  bydd  temtasiwnau  balchder,  aflenoid  cnawdol, 
çlothineb,  diogi,  digofaint,  &c.  yn  pwyso  yn  dost  amat,  agor  y  Uyfr  yma  wrth 
ddamwain,  a  thi  a  gai  yno  gymmellion  digonol  i'th  tynnu  oddiwrth  y  cyfryw  bech- 
odau,  ac  Tth  wthio  rhagot,  i  amgofleidio  rhinweddau  gwrthwyneb.  JPa  drallod- 
au  bynnag  corph  neu  enaid  y  fo'n  gwasgu  arnat,  ti  a  elli  gael  yn  y  llyfr  hwn 
ddigon  o  gynhor,  comffordd,  a  rhwymedi  iV  herbyn,  o'r  hyn  lleiaf  i  w  hysgafn- 
hau  hwynt,  ac  i  gael  mwy  Iles  wrth  eu  dioddef.'' 

Nî  fu,  dybygem,  un  llyfr  dynol  erioed  yn  fwy  ei  fri,  "yn  gymaint 
à'i  fod  yn  ddodren  wastadol"  gan  y  rhai  defosiynol  gynt,  "ac  megyi 
anhepcor  yn  eu  teiau,  a  u  cellau,  a'u  pocedau  hwynt." 

Er  yr  addefwn  fod  y  Uyfr  hwn  yn  cynnwys  amryw  gynghorion  da  a 

^  Argraffwyd  y  llyfr  hwn  amryw  weithiau.  Mae  wyneb-ddalen  un  argraffiad  fel 
hyn :  "  Pattrwm  y  Gwir  Gristion,  neu  ddilyniad  lesu  Grist,"  &c.  "  Wedi  ei  droi  ya 
Gymraeg  gan  W.  M.  A.B.  Argraffwyd  yn  Nghaerlleon,  gan  W.  Cook«.  1728."  Yr 
un  yw  a'r  cyfieithiad  cyffredin,  ond  fod  y  paragraph  hwn  o*!"  Rhagymadiodd  wedi  ei 
adael  allan^ac  ychydìg  linellau  mwy  cyttunol  ft  synwyrcyffiedin  wedi  eu  dodi  yn  ei  le. 


Y    DIWYGIAD    METHODISTAI DD.  427 

buddìoly  mewn  ymadroddion  destlus,  cryno,  a  chynnwysfawr,  ac  er  y 
gwyddom  fod  cyfieithiadau  cymeradwy  o  hono  yn  yr  iaith  Seisonig,  a'i  fod 
wedi  derbyn  arganmoliaeth  gan  dduwinydüon  Protestanaidd  enwog  ac 
efengylaidd,  eto  yr  ydym  yn  ystyried  y  cyfieithiad  Cymraeg,  ar  y  cyfan, 
yn  blentynaidd  ae  ofergoelus,  ac  o  duedd  i  feithrin  syniadau  tra  chyfeil- 
iomus  mewn  crefydd,  llawn  o  ddefosiwn  ddall  a  âuráoldeb  cnawdol.  Y 
pigion  canlynol  ydynt  yn  cyimwys  golygiadau  anghywir  am  natur  sacra* 
ment  y  cymun,  a  phardk  coelgrefyddus  i'r  swydd  offeiriadol.  Allan  o'r 
**  Pedwerydd  lílyfir.*'     Swj^r  yr  Arglwydd  y  w'r  testun. 


"  Beth  am  çymaint  o   bobl  fydd  yn  cerddcd   o  fan   bwy  güydd  i  ^ 

golwg  ar  weddillion  seintiau  /  Mor  ddifyr  ganddynt  gael  cyfrif  o*u  gweith- 
redoedd,  a  chraffu  ar  harddwch  eu  heglwysi!  Mor  barchedig  y  rhoddant 
gusan  i  ryw  hen  asgwm  a  fo  g\?edi  ei  rwymo  mewn  gwisg  o  aur  neu  sîdan ! 
Ond,  O  fy  Nuw,  Creawdwr  y  byd,  ac  Àrglwydd  angylion,  pa  beth  sy  mor 
sanctaidd  ac  addoladwy  a'th  bresennoldeb  anwelediff  di  ar  yr  allor?  Drwg 
anwydau  sydd  yn  fynych  yn  tynnu  dynion  i  edrych  ar  ryfeddodau,  ac  (heb 
wir  edifeirwch)  ni  byddant  ronyn  gwell  o'u  plegyd ;  ond  yr  wyt  ti,  O  lesu,  mewn 
modd  dirgel,  yn  bresennol  yn  y  sacrament,  yr  wyt  yn  berffaitn  ac  yn  gyfân,  yn 
wir  Dduw  ac  yn  wir  ddyn.  *  *  *  Mor  felus  a  grasusol,  ac  eto  mor 
anchwiliadwy  ydyw'r  ffordd  yr  wyt  tî  yn  dy  gyfranu  dy  hun  yn  y  cymmun  bendig- 
ediç !  ♦  ♦  Nid  vw*í  wledd  nefol  hon  yn  rhoddi  yn  unig  ras  a  chryfder  rr 
enaid,  ond  y  mae  hefyd  yn  bywiogi  ac  yn  ysprydoli'r  corph.  Ond  er  maint  yw 
rhinwedd  y  sacrament,.trwm  iawn  yw  jstyned  mor  oeredd  a  difatter  ydym  am 
ei  dderbyn;  etto  gwybyddwn  nad  oes  lachawdwriaeth  hebddo.  *  *  * 
Ond  mawr  ynte  fod  cymmaint  yn  esceuluso  cyfranu  oV  fath  wledd  fendîgedig,  yr 
hon  sydd  yn  peri  mawr  lawenydd  yn  y  nef,  ac  yn  cadw  yr  holl  ddaear  rhag 
aflwydd  a  distryw.  *  *  *  Yr  wyf  fi  yn  wir  deimladwy  o*m  gwendid  a'm 
methiantrwydd ;  mi  wn  yn  dda  y  syrthiwn  i  drwm  pwsg,  ac  o  r  diwedd  i  farwol- 
aeth,  oni  bae  fod  gweddi  a  chyffes  yn  defi&oi  fy  enaid,  a  Swpper  yr  Arglwydd  yn 
ei  boro  ac  yn  ei  gadw  rhag  angeu.  Nid  oes  dim  ond  y  cymmun  sanctaidd  a 
ddichon  dynnu  dyn  allan  o'i  anwiredd,  a'i  gadarnhau  mewn  daioni.  Er  nad 
wyf  addas  bob  tro  i  dderl)yn  y  cymmun,  etto  ar  amseroedd  uchel,  mi  wna  fy 
Bgoreu  i'm  cymmhwyso  fy  hun  i  gyfrannu  o  hono,  er  mwyn  cadamhau  fy  enaid 
mewn  daioni.  Y  mae'r  sacrament  bendigedig  yn  iechyd  i'r  corph  a'r  enaid;  y 
mae  yn  iachau  pob  dolur  ysbrydol,  &c.  *  *  *  Gwybydd  hefyd,  mai  nid 
rhinwedd  dyn,  ond  trugaredd  Duw,  sydd  yn  rhoddi  awdurdod  i  r  offeiriad  i 
gyssegru'r  bara,  ac  wrth  hyny  yn  ei  wneyd  yn  ymborth  nefol,  ac  yn  rhoddi  cen- 
nad  i  ddynion  i  eyfranu  o  hono.  Mae'r  dirgelwch  hwn  yn  dangos  mor  barch- 
edig  yw  swydd  offeiriad,  gan  nad  oes  gan  yr  angylion  mo  fath  ragorol  awdurdod; 
canys  ni  dmchon  neb,  ond  y  sawl  a  urddwyd  yn  gyfreithlon,  gyssegru  corph 
Crist.  Swydd  yr  offeiriad  yw  datcan  y  geiriau  a  ordeiniodd  Crist,  ond  Duw 
hollalluog  sydd  yn  rhoddi'r  nerth,  ac  yn  cyflawni'r  arwydd  yma  o  drugaredd. 
*  *  *  Ónd  os  offeiriad  wyt,  mae'n  ddyledus  amat  gyflawni'r  gwasanaeth 
hwn  drwy  fawr  barch  a  dyledus  ofn :  cofia  pwy  yr  wyt  yn  ei  wasanaethu,  cofia'r 
braînt  a'r  urddas  a  dderbyniaist  wrth  arddodiad  dwylo  r  esgob.  Ti  a  wnaeth- 
pwyd  yn  offeiriad  ac  yn  oruchwyliwr  y  Duw  fforuchaf,  &c.  Mae'r  offeiriad  pan 
fo  yn  yr  eglwys  a'i  wenwisc  am  dano,  yn  sefyll  ac  yn  gwasanaethu  yn  lle  yr  arch- 
offeiriad  mawr,  Crist  lesu,  Y  mae  yn  gweddîo  drosto  ei  hun  a  thros  yr  holl  gyn- 
nulleidfa ;  y  mae  yn  eiriol  am  faddeuant  iddo  ei  hun  ac  i'r  holl  bobl.  Cyfryng- 
wr  ydyw  rhwng  tíüw  a'r  pechadur ;  ac  ni  ddylai  mo'r  diffygio,  hyd  oni  chaffo 
drugaredd  a  maddeuant.  Ond  pan  el  at  yr  allor  i  gyssegru  ac  i  roddi  y  sacra- 
mentf  dyna'r  amser  y  mae  yn  anrhydeddu  Duw,  yn  Uawenhau'r  angylion,  yn  ad- 
eiladu  yr  eglwys,  yn  cyssuro'r  cystuàdiedig,  yn  nerthu'r  gweiniaid,  ac  yn  ei  wneyd 
ei  hun  yn  gyfranog  o  bob  dedwyddwch.  ♦  *  ♦  Mor  uchel  ac  anrhydeddus 
yw  swyüd  ^  offeiriad,  yr  hwn  a  Mrdeiniwyd  gan  Dduw  i  gyssegru  Argîwydd  y 


428  A6WEDD   CYHRU    YN    NBCHRBUAD 

ffogoniant,  i  fendithlo  ac  i  rannu'r  bara,  ac  i  roddi  i  bob  gwas  da  ei  wala  o  lun* 
laeth  nefoí  I  Mor  lân  j  dylai'r  dwylo,  mor  ddiniwaîd  y  gwefusau,  mor  sanctaidd 
y  corph,  a  pherffaith  y  gaíon,  Ue  mae  awdwr  pob  purdeb  mor  arferol  yn  pre- 
gwylio,"  &C.  &c. 

Natur  jT  addysg  a  gyfrenid  gan  Eglwyswyr  ein  gwlad,  yn  j  cyÎDoá  dan 
sylw,  a'i  bod  yn  uniongyrchol  yn  arwain  i  ddeddfoldeb  a  hyder  gnawdol 
ar  haeddiant  gweithredoedd  da,  a  ymddengys  ymhellach  oddiwiih  y  dethol- 
ion  canlynol  allan  o  lyfr  a  elwîr  "  Angenrhaid  a  Mawrlles  Buehedd  Gref- 
yddol/'  pa  un  a  argrafiwyd  amryw  weithiau,  ac  a  ddosbarthid  gan  rai 
Eglwyswyr  ymhlith  eu  plwyfolion.  Prif  fanau  y  llyfr  sy  fel  hyn: 
tudal.  3 :— 

"  I.  Nid  oes  dijn  gwir  Happusrwydd  i'w  gael  yn  y  bywyd  hwn,  ond  wrth  fyw 
yn  grefyddol." 

Mae  hwn  yn  osodiad  çywir  a  da,  ond  sylwer  ar  y  ddau  nesaf :  — 

" II.  Megys  mai crefydd  yw  ŷr  unîgbeth a ddichon  eîn  gwneyd yn  ddedwydd, 
tra  bo*m  byw ;  felly  nid  oes  dim  ond  Buchedd  dda  a  eili  roi  i  ni  y  gronyn  lleiaf 
o  (3v8ur  pan  elom  i  farw. 

in.  Duwioldeb  ddiragrith  a  bair  i  ni  nid  yn  unig  fyw'n  happus,  a  marw'n 
flygurus ;  ond  y  peth  sy  filoedd  o  weithiau  y  tu  hwnt  i  hyny,  a'n  gobrwya'n 
adiammau  à  Dedwyddwcfa  anorphen  yn  y  byd  a  ddaw." 

Odid  na  ddywed  ambell  un  nad  oes  yn  hyn  ddim  yn  anghytun  â'r  gwìr- 
ionedd.  Erfyniwn  ar  y  cyfryw  sylwi  ar  y  modd  y  mae  yr  awdur  yn^egluro 
ei  feddwl  ymhellach  ar  y  trydydd  pen  :  tudal.  26  : — 

**  Oan  fod  manteision  eraîll  yn  perthyn  i  Fuchedd  Dda,  sy'n  rhagori  Uawer- 
oedd  ar  y  cwbl  a  henwyd  o'r  blaen,  gan  ei  bod  hi  yn  cjrmmhwyso  dynion,  trwy 
haeddedigaethau  Crtst  lestt,  i  gael  Ichan  o  Etifeddioêth  anllygredig,  a  dihaloff- 
edig,adiadiflannedig:  ÌX\  a  geisiaf  ddangos,  yn  ddiwedda'  man,  y  caiff  pob  Dyn, 
a  wnel  ei  oreu  er  byw  yn  aduwiol  ac  yn  gydwybodol,  dderbyn  Dedwyddwch 
Tragywyddol  yn  Daledigaeth  mewn  Bjrwyd  sydd  i  ddyfod." 

A  rhag  na  bo  hyn  yn  ddigonol  i  ddangos  tuedd  yr  athrawiaeth,  ystyrier  yr 
eglurhad  a  ganlyn,  tudal.  38 : — 

**  Fo  ryngodd  bodd  i  Dduw,  o'i  anfeidrol  Ddaioni,  wneuthur  Cyfammod  gras- 
usaf  o  Druearedd  à  Dynol  Ry w,  trwy  Gyfryngîad  eî  Fab  ei  hun :  A*r  peth  a 
addawyd  o  i  Du  fo,  sef  Maddeuant  Pecnodau,  sydd  bob  amser  yn  barod  iV 
wneud  yn  dda,  oni  fetha  genym  Nî  wneud  ein  Rhan,  sef  gwir-edifarhau  a 
gwellhau  ein  Bucheddau.  £în  Hiachawdwr  a  wnaeth  gyflawü,  berffaith,  a 
digonol  Aberth,  Offrwm,  ac  lawn  dros  Bechodau  yr  holl  Fyd :  Fe  ddioddefodd 
Farwolaeth  greulawn  a  gwaradwyddus  y  Oroes  er  ein  mwyn  Ni,  a  thrwy  ei 
Angau  a'i  Ddioddefaint  a  brynodli  ni  y  fendith  hon,  sef  yw  hyny,  y  derbynir 
gwir  Edifeirwch  ac  Ufudd-dod  diragrith  yn  lle  Diniweidrwydd.  Ond  heb  y  fath 
Ëdifeirwch  ac  Ufudd-dod  ni  dderbynir  mo'nom  ar  Ammod  yn  y  byd.  îíi  thâl 
yr  Aberth  a  offrymodd  efe  ar  y  Oroes,  er  mainteiWerth,ni  thâl  o  ddim  i  Ni,oni 
ymrôwn  yn  ol  cyffelybiaeth  ei  Angau  a'i  Oyfodiad  ef,  i  farw  i  Bechod,  ac  igyfodi 
drachefh  i  Newydd-deb  Buehedd.  Nid  oes  dim  ond  Buchedd  dda  a  ynniu  i  nî 
Ran  o  Ewyllys  da  a  Charîad  Duw ;  ac,  heb  ei  gariad  ef,  truanaf  o'r  hoU  gread- 
uriaid  ydym.  Owell  fasai  i  ni  fod  heb  ein  geni,  na  thynnu  Casîneb  Duw  areîn 
Pennau  trwy  ddilyn  Drygioni.  Oofalwn  gan  hyny  yn  benna'  dim  am  ynnill  a 
ohadw  ei  Ewyllys  da  EÍ  yr  hwn  ydyw  Ffynnon  em  noll  Gysur  a'n  Mwyniant  yn 
y  Bywyd  yma,  a  Sylfaen  ein  hoU  Obaith  a  n  Dysgwyliad  yn  y  Nesaf." 

Mewn  Uyfryn  a  elwir  "Myfyrdodau  Bucheddol  aip  y  pedwar  Peth  diwedd- 
af ;  sef^  Angau,  Bam,  Nef,  ac  üffern/'  gan  lohn  Morgan,  M.A.9  oawn,  yn 


Y  DIWYGIAD   METHODISTAIDD.  429 

yr  anerchiadblaenddodol  iddo  <'at  BlwỳfolionLlanfyllln  yn  Sir  Drefaldwyn/' 
ymadrodd  fel  hyn : — 

"  Pe  dwys  ystyrient  y  byddant  oll  farw  ar  fyrder,  ao  y  derbyniant  yn  y  byd 
nesaf,  yn  ol  eu  Haeddiant  yn  hwn,  anrhaethol  Údedwyddwch  neu  dMig^rwyddol 
Drueni,  hwy  fyddent  fyw  'n  gyfattebol  i*r  fath  ystyriaeth,** 

Ac  mewn  màn  arall : — 

**  Ond  na  thwyllwn  monom  ein  hunain ;  fel  y  mae  'r  Nef  yn  Ddedwyddwch 
mwya'y  felly  mae  yn  anhawsa  i*w  feddiannu.  Mae  Coronau ;  ond  mae  n  rhaid 
eu  Hynnill.    Mae  Owobr ;  ond  mae'n  rhaid  ei  Haeddu.''    Tudal.  13.^ 

Addefwn  fod  yn  y  ddau  draethodyn  a  enwyd  lawer  o  ystyriaethau 
pwysig,  cynghorion  buddiol,  ac  amryw  flíurf-wed^utraphrîodol;  eto,  mae 
y  gwirionedd  yn  fynych  wedi  ei  gymysgu  à  chyfeiliornad,  a'i  dywyllu  â 
geiriadaeth  ammhëus,  fel  y  mae  yr  addysg  a  gynnwysant  yn  beryglus  i  rai 
na  bo  ganddynt  synwyr  wedi  ymarfer  i  ddosbarthu  drwg  a  da,  ac  yn 
tueddu  i  arwain  yr  anwybodus  i  hyder  siomedig  am  fywyd  tragywyddol 
ar  bwys  teilyngdod  ei  gyflawniadau  ei  hunan.  Mae  yn  eglur  hefyd,  ond 
cymharu  y  detholion  uchod  âg  Erthyglau  yr  Eglwys  (yn  neillduol  yr  xi. 
xii.  xiii)  ac  â  Llyfr  yr  Homiliau,  eu  bod  yn  gwrthdaíaw  athrawiaeth  y 
Diwygiad  Protestanaidd  yn  y  pwnc  pwysfawr  o  gyfiawnhad  trwy  ffydd. 

Mae  yr  un  wythîen  bwdr  yn  rhedeg  drwy  y  pennillion  canlynol,  a 
ysgrifenwyd  yn  y  flwyddyn  1736,  gan  y  Parch.  EdwaTd  Samuel,  Llangar, 
gwr  dysgedig,  ac  un  a  wnaeth  rai  cymwynasau  i'w  genedl  trwy  ei  ysgrif- 
eniadau.^    Fel  hyn  y  dywed  efe : — 

**  lechyd,  rhwydd-deb,  a  boddlondeb, 
A  chymmedroldeb  sydd 
Yn  llswn  ddigon  i  bob  Cristiony 

0  bur  hoflciddlon  flydd  ; 
Oadael  gormod  o  gybydd-dod, 

A  byw  'n  gymmedtol,  ddwyfol  ddefod, 

Sydd  ammod  hynod  hawdd : 
Eluaeni,  hwylus  ddoniol, 
Diwyd  fwriad  edifeiriol, 

A  gyrhaedd  nefol  nawdd. 

Pan  ddelo  angau,  o'i  drigûmnan, 

1  droi  eneidiau  neb, 

Owell  fydd  rhinweddau  gl&n  galonau 

I'r  siwmai  nag  aur  Siêb  :t  [f  Sheba.] 

Y  rbai'n  yw  addas  wisg  brlodas, 
Pr  dragwyddol,  ddoniol  ddioaB, 

Llawn  nrddas  a'u  g^ellha ; 
Lle  ceir  mawredd,  a  gorfoledd, 
Hir  barhad  a  rhad  anrhydedd, 

A  gwledd  ddi-ddiwedd,  dda.'* 

''  Blodeugerdd  Cymru :"  tudal.  870. 

Mae  yn  rhy  anhawdd  peidio  gweled  fod  gweithredoedd  da  yma,  fel  yn 

*  Argraffẁyd  y  Uyfr  hwn  yn  gyntaf  yn  1714,  Mae  yn  el  ddiwedd  amryw  ganiadau,  a 
marwnad  i  Mr.  Edward  Llwyd,  ceidwad  y  Musceum  yn  JÌhydychen.  Argraflwyd  e 
wedi  hyny  yn  gydflurf  âg  "  Angenrhaid  a  Mawrlle&  Buchedd  Grefyddol," — "yn  Llyn- 
dain  :  Ac  ar  werth  yno  gan  8.  Birl,  tan  Lyn  y  Bibl  ar  Bêl  yn  yr  Heoí  a  elwir,  Av6- 
MaryLane,    mdocxlv." 

•  Efe  a  gyfieithodd  Chrotius  ar  "  Wirionedd  y  Grefydd  Gristionogol ;"  "  Athrawiaeth 
yr  Bglwys,"  gan  Peter  Nourse,  D.D. ;  **  Holl  Ddyledswydd  Dyn,"  &c. 

1850.]  2  G 


430  AGWEDD  CYMRU    TN   MSCHRÜUAD 

j  dyfyniadan  blaemNrol,  yn  cael  eu  bystyried  yn  haeddedigoL  Dyma  yn 
wip  ydoedd  y  prif  rwystr  ar  ffordd  derbyniad  yr  efengyl  yn  yr  ainserau 
hyny,  fd  y  mae  penrhyddìd  a  dibrisdod  o  ddyledswyddau  crefydd  yn  ein 
dyddiau  ni.  Mae  yr  eithafion  peryglus  hyn  yn  cydgyfarfod ;  y  naül  fel  y 
Dall  yn  ddinystriol  i  weithredoedd  da.  Ôs  ar  ei  weithredoedd  da  y  bydd 
dyn  yn  hyderu  am  ei  dderbyniad  gyda  Duw,  gallwn  fod  yn  Ued  ddibetrus 
na  fydd  gan  y  cyfryw  un  ddim  rhy w  amledd  o  hon^mt :  nid  y w  yr  agwedd 
hon  ar  y  meddwl  yn  fanteisiol  i  gynnyrchu  gweithredoedd  da,  gan  eì  bod 
yn  effaith  golygìadau  gau  ac  arwynebol  ar  ysbrydolrwydd  deddf  Duw  a 
gras  yr  efengyl;  dyeithrwoh  meddwl  i'r  naill  fel  y  Uall.  Oddiar  yr 
egwyddor  gamsyniol  hon  y  mae  dynion  yn  cael  eu  harwain  i  ystyried 
crynswth  eu  gweithredoedd  da  megys  yn  gynnwysedig  o  ffurfiau,  defodau, 
a  thraddodiadau  dynol,  gweithredoedd  dros  ben  a  orchymynwyd,  a  hudol- 
iaethau  cyffelyb ;  gan  aífer  manyhrwydd  a  diwydrwydd  mawr  yn  nghyf- 
lawniad  y  pethau  hyn,  ac  ar  yr  un  pryd  yn  by w  mewn  esgeulusdra  o  brî- 
odol  ddyledswyddau  crefydd,  ac  mewn  ymarferiad  o  bechodau  gwarad- 
wyddus  ac  ysgeler.  Yn  y  modd  hwn  y  mae  penboethni  gwyllt-grefyddol 
yn  fynych  yn  cydfyned  â  bucheddìad  tra  llygredig,  ac  yn  faeth  a  chryfhad 
i  ŵyniau  gwarthus,  a  nwydau  mwyaf  afreolus  y  natur  ddynol.  Mae  prof- 
ion  dilys  o  hyn  i'w  cael  yn  hanesion  eglwysi  a  chyfundebau  Uygredig  ac 
erlidgar,  megys  yr  Eglwya  Babaidd,  üchel-eglwyswyr,  Puseyaid  Llo^, 
&a  Yr  oedd  yr  egwyddorion  hyn  yn  cyd-ddwyn  yn  burion  â  hen  "Lyfr  y 
Chwareuon,"  tra  yr  oedd  y  rhai  a  ddalient  yr  un  egwyddorion  a'r  Method- 
ìstiaid  yn  dyoddef  pob  camdrìniaeth  ^m  hytrach  na  halogi  eu  cydwybodau. 
Er  prawf  ychwanegol  o  addysg  ddiffygiol  a  chyfeiliomus  yr  Eglwyswyr 
yn  yr  amser  hwn,  gosodwn  o  flaen  y  darllenydd  y  pigion  canlynol  o  lyfr  a 
gyhoeddwyd  gan  yr  hen  "Gymdeithas  er  Helaethu  Gwybodaeth  Gristion- 
ogol,"  ac  a  argraffwyd  yn  Llundain  yn  1765,  dan  yr  enw  "Annerch 
difnfol  a  charedig  at  y  bobl  a  elwir  Methodistiaîd,"  pa  un,  y  mae  yn 
debygol,  a  daenid  yn  rhad  gan  rai  Eglwyswyr  ymhlith  eu  plwyfolion. 

"  Fy  mwriad,"  medd  yr  awdur,  "  yw,  eich  tynnu  chwi  oddiwrth  athrawiaeth 
ac  ymarferion  y  Methodẁtiaidt  ac  oddiwrth  wrando  ar  y  cyfryw  ddysgawdwyr,  ag, 
fel  yr  wyf  yn  credu,  a'ch  camarweîniodd  hyd  yn  hyn.  Nid  fel  pe  baem  yn 
ceisio  eenych  fod  yn  llai  eieh  sofal  a'ch  diwydrwydd  yii  eich  dyledswydd ;  yn 
llai  eich  gostyngeiddrwydd  neu  'n  llai  eich  canad.  Coeliwch  fí,  camwedd  mawr 
yw  taeru,  fod  dun  athrawiaethau  neu  ddyledswyddau  anghenrheidiol  o'r  grefydd 
gristionogol  yn  cael  esgeuluso  eu  hannog  a'u  dysgu  yn  ein  heglwysi  ni.  Twyllwyd 
chwi  yn  adirfawr,  os  dywedwyd  wrthych  ein  bod  ni  yn  gorphwys  yn  y  ffurf  oddi- 
allan  neu'r  blisgyn  o  ^efydd,  a'n  bod  yn  ddieithriaid  i  Rym  duwioldeb,  neu  'n 
bod  yn  esgeuluso  ei  annog  fel  y  mae  yn  haeddu.  *  *  *  Ni  raid  i  chwi  ofni  na 
chewch  cnwi  glywed  yn  ein  heglwysi  ni  bob  peth  perthynasol  ifywyd  a  duwiol- 
deb.  Nid  rhaid  i  chwi  fyned  i  un  lle  arall  am  addysg  anghenrheidiol,  a 
chynghorion  i  fuẃedd  dduwiol  a  rhinweddoL'' 

Yn  ddilynol  i'r  amddifiyniad  hwn,  mae  yr  awdur  yn  myned  ymlaen  i 
egluro  y  pynciau  mewn  dadl,  ac  yn  dechreu  gydag  "adenedigaeth,"  yr  hyn 
yr  oeddid  yn  eu  eyhuddo  nad  oeddynt  yn  ei  ddysgu  yn  ddigonol. 

"  Ad-enedigaeth  a  dybiwyd  gan  raî  difînyddion  ei  bod  o  ddeufath,  Bedyddiol 
ac  Ymrydol,  Y  cyntaf  yw  y  rhan  oddifewn  o  Sacrament  Bedydd,  y  peth  a 
arwyddocceir  wrtho,  hyny  yw,  cyfnewidiad  cyflwr,  aildderbyniad  i  fiiafor  l)uw,  a 
rhagorfreintiau  'r  Efengyl.    Ac  amlwg  yw  mai  hyn  yw  meddwl  ysgrythyrol  y 


Y   BIWYGIAD   MBTHOBISTAIDD.  431 

gair,  yr  hwn  yr  oedd  y  prif  dadau,  a'n  heglwys  ninnau  yn  ei  dderbyn.  Y  llall 
yw,  dychweliad  y  galon  oddi  wrth  ei  Uygreaigaeth  naturiol  neu  arferol  at  gariad 
ac  ofn  jT  Hollalluog  Dduw,  a  dymuniad  ac  ymegnîad  diragrith  i  ddüyn  yn  mhob 
peth  ei  ddoeth  a'ì  sanctaidd  orchymynion  ef."    Tudal.  7 — 10. 

«*  Nid  yw  ryfedd  i'n  heglwyswyr  ni  esgeuluso  pregethu  anghenrhaid  Ad^nedig- 
aeth  bedyddioL  Mae  'r  anghyssondeb  o  hwn  yn  eglur  ar  y  golwg  cyntaf.  Ein 
cynnulleidfaoedd  ni  ydynt  rai  wedî  eu  bedyddio  eisoes:  a  byddai  mor  an- 
rhesymmol  gynghori  y  rhai  hyn  i  gael  eu  haü-eni  yn  yr  ystyr  yma,  ag  a  fyddai 
i  gael  eu  haufvdyddio.  Fe  a  dderbyniwyd  yr  Ad'enedigaetn  yma  eisoes,  ac  nid 
ellir  mo'i  hailaderbyn. 

Ond  a  ddarfii  iddynt  annoff  yn  ddigonol  y  llall,  yr  Ad-enedigaeth  ystpfydol  ? 
Nid  arferasant  oU,  ond  odid,  y  gair  pennodol  hwn;  a  hyny  oherwydd  y 
gallant  dybio,  yn  dra  union,  nad  oedd  y  gair  yn  cael  ei  gyfaddasu  yn  çywir  yn 
y  fan  yma.  Éithr  a  gadd  y  peth  ei  hunan,  sef  sylwedd  yr  athrawiaeth,  ei 
esgeulusoP    ♦    *    * 

Na  thybiwch  ein  bod  ni  ffordd  yn  y  byd  jti  dueddol  i  ymddadleu  ynghylch 
geiriau,  mae  'n  rhaid  arfer  y  rhai  hyn  yn  wastadol  yn  eu  hystyr  prîodol,  arferol 
ac  eglur,  onidê  hwy  a  fyddant  yn  ddiammeu  yn  achos  o  gamsynniad.  Ac  am 
^^Ad-enedigaeth**  mae'n  sicr  genym,  nad  arferir  mo'no  ond  yn  anaml,  neu  braidd 
un  amser,  yn  yr  Ysgrythyr,  'Sgrifeniadau  yr  hen  dadau,  a  gwasanaeth  ein 
heglwys  ni,  i  arwyddocâu  oim  arail,  ond  y  cymewid  mewn  Bedydd.  Ac  er  bod 
dynîon  drygionus  yn  eu  gwneuthur  eu  hunain  yn  annheilwng  o'r  garennydd  o 
blant  i  Dduw,  ac  yn  fforffettîo  y  rhagorfraint  a'r  fantais  wynfydedig  o'r  titl  hwn; 
etto  ar  ol  Bedydd  ni  elwir  amynt  yn  unlle  i  gael  eu  geni  o  newyddt  neu  eu  had- 
eni  drachefn.  *  *  ♦  Pa  fodd  bynnag  o's  gwna  eich  dysgawdwyr  chwi 
gyfaddasu  y  ffair  Ad^enedigaeth  i  arwyddoccâu  dychweliad  a  gwellâd  pechadur 
wedi  Bedydd,  ni  raid  iddynt,  nid  allant  hwy  yn  gyfiawn,  mor  achwyn  ar  ein 
heglwyswyr  ni  am  fod  heb  gredu,  neu  esgeuluso  maentumio,  y  Uwyr  anghen- 
rhaid  o  hyn ;  yr  hyn,  y  mae  'n  rhaid  i  chwi  wybod,  y  maent  hwy  yn  wastadol  yn 
ei  annog  ar  eu  gwranoawyr."    Tudal.  10 — 12. 

Ypwnc  nesaf  a  ddygir  ymlaen  yn  y  llyfryn  hwn  yw  "Cyfiawnhad  trwy 
'  fifydd  yn  unig,"  lle  mae  yr  awdur  yn  dadleu  yn  dýn  "  íoàgwẁthredoedd  da 
yn  anmodau  o'n  cÿfia/ilonhad*'      Yn  y  modd  hyn  y  mae  yn  egluro  ei 
fater: — 

"  Nid  yw  'r  gaîr  ammod  yn  arwyddocoau  dîm  haeddedigaeth,  yn  tybied  dim 
ychwaneg  na'r  anghenrhaîd  o  tceithredoedd  da ;  dim  ychwaneg  na'n  bod  ni  heb 
allu  cael  maddeuant  a'n  derbyn  heb  eu  cyfiawni  hwynt :  neu  o  leiaf  heb  lawn- 
fwriadu  yn  ddiragrith,  ac  yn  awyddus  i'w  cyflawni  hwynt  fel  y  caffom  allu  a 
chyfleusdra.  ♦  ♦  ♦  Dichon  fod  ammoaau  dilynol  i'r  caniattàd  cyntaf  o 
unrhyw  achos  neu  ffafor,  ac  etto  yn  anghenrheîdiol  i'w  barhau  neu  i'w  ddioselu 
ef.  Ac  ni  ellwch  farnu  chwaith  oddî  wrth  hyn,  nad  oes  dim  gweithredoedd  da 
yn  myned  o  fiaen  Cyfiawnhad.  ♦  ♦  ♦  Gellir  addef— -fod  y  gweithredoedd 
da  oiídi  mewn,  megys  edifeirwch,  amynedd,  ffobaith,  cariad,  a  llawer  eraill,  yn 
ammodau  sy  'n  myned  o  fiaen  ein  CyfiawnhaSr    Tudfd.  22 — 25. 

"  Fel  y  mae  Duw  yn  gweled  calon  dyn,  pa  bryd  bynnag  y  gwelo  ef  gyfnewid- 
iad  wedi  ei  weithio  ynddi,  a'r  pechadur  yn  ddiragritíi  yn  Uawn  fwriaâu,  trwy 
ras  ei  Lân  Yspryd  ef,  ymadael  a'i  ffyrdd  drygionus,  a  dilyn  buchedd  newydd  o 
dduwîoldeb  a  rhinwedd  dda,  geill  ef  weled  yn  dda  ei  gyfiawnhau,  hynny  yw,  ei 
bardynu  a'i  dderbyn  ef  i'w  &for;  er  nad  ellir  tybied  ibd  y  dyn  etto  wedi  cyf- 
lawni  dim  o'i  lawn  fwriadau,  'ie  na  bôd  ychwaitn  yn  siccr  o'i  burdeb  ei  hunan. 
A  rhaid  cyfaddef  fod  cyflwr  y  cyfryw  un  yn  ddiogel,  pe  cymmerid  ef  o'r  byd, 
cyn  iddo  gael  cyfieusdra  i'w  cyfiawni  hwynt.  Gan  y  buasai  gweithredoedd  da 
yn  tarddu  allan  o'r  cyfryw  wir  a  bywiol  ffydd ;  y  cyfryw  weithredoedd  ag  sydd 
fwyaf  hoddlon  a  chymineradwy  gan  Dduw  yng  Nghrist ;  a'r  unrhy w  rai  a  ordein' 
iodd  Duw  enoed  i  ddynion  rodio  ynddynt.    Y  cyfryw  oedd  cyfiwr  y  lleidr  ar  y 

2  Q  2 


432  AGWEDD  CTMRU   TN   NBCHREUAD 

groes;  a  pbawb  eraill  a  drolMuit  at  Orisfnogrwydd,  y  rhaì  a  allant  farw  yn 
foan  wedi  Bedydd.  le  hyn  yw  'r  cwbl  a  allwn  ni  ei  ddywedyd  mewn  fiafor  i 
edifeirweh  f^ely  angeu.  Ëithr  ni  bydd  hyn  chwaith  ddim  gwrthddywediad  yn 
erbyn  y  pwnc  y  bum  i  ^m  ceisio  eicn  addysga  ynddo.  Uawer  o  fwriadau  da  a 
dybier  yma  hefyd  }p  anghenrheidiol  o'r  blaen.  Ystyrîwch  yn  wir  a  difìifol,  pa 
beth  a  arwyddocceir  wrth  y  cyfiiewid  calon  yma.  Ai  nid  cariad  ac  ofh  Duw, 
cystudd  calon  ac  edifeirwch  perffaith,  a  gweddiau  am  faddeuant,  a  hoUawl  ym- 
röad  i  fy^  yn  well?  Ac  os  na  ofynir  dim  ychwaneg  y  pryd  hynnj  tuag  at 
Of^/iawnhad,  yr  achos  yw  am  naa  ellid  yn  j  cyfryw  gyûwr  gyilawni  dim 
Ychwaneg.  Canys  dyledswyddau  eraiU,  ped  fuasaî  y  prŷd  hynny  bossibl  eu  cyf- 
lawni  hwynt,  a  fuasent  yr  un  modd  yn  ammodau."    Tudai.  25,  26. 

''  Synniad  arall  yw,  megis  y  mae  Oÿfiawnhad  yn  ddiammeu  yn  dechreu  yn  y 
Bedydd,  yr  hwn  a  wasanaethir  yn  ein  heglwys  ni  yn  fwyaf  arferol  i  rai  bychain; 
am  hynny  rbaid  i  bob  gìceühredoedd  da  fod  yn  ddilynol  iddo :  neu  am  rai  mewn 
oedran  a  synwyr,  fod  yn  rhaid  i  bob  gweithredoedd  da,  y  rhai  ydynt  yn  brîodol 
yn  weithredoedd  Crist'nogol,  fod  ar  ol  Bedydd,  hynny  yw,  wedi  i  gyflwr  Cyf- 
lawnhad  ddechreu."    TudaL  27. 

"  Ac  yn  wir  byddaî  'n  hawdd  dan^os,  fod  eîn  Befformwyr  ni  yn  eu  'sgrifen- 
iadau  eraill  yn  addef  yr  anghenrhaid  o  weithredoedd  ẃi,  yn  yr  un  ystyr  ag  yr 
ydvm  ni  yn  ^rmryson  am  danynt.  A'r  rhai  sy  'n  eu  gwrthod  megis  ammodau, 
nid  ydynt  yn  wir,  ddilynwyr  ein  Difinyddion  rhagorol  ni,  ond  yn  hyttrach  Owen, 
Jacomo,  Shepherd,  Bunyan,  ac  eraiU  o'r  cyfryw  radd  a  thuedd."     Tudal.  28. 

Wrth  y  dyfyniadau  uchod  fe  welir  fod  y  pynciau  o  gyfiawnhad  a  sanct- 
eîddhad  yn  cael  eu  cymysgu,  y  naill  yn  cael  ei  roddi  am  y  llall;  bod 
ufudd-dod  ac  iawn  y  Cyfryngwr  fel  defnydd  ein  cyfiawnhad  yn  cael  eu 
dodi  o 'r  neüldu ;  a  bod  sancteiddhad  yn  cael  ei  osod  allan  fel  gwreiddyn 
ein  cyflawnhad,  ac  nid  fel  ŵwyth  ac  effaith  o  hono.  Yr  hyn  y  mae  y 
fath  addysg  yn  arwain  iddo  a  welir  ymhellach  yn  yr  hyn  a  ddy wed  yr 
awdur  "  Am  Weithrediadau  yr  Yspryd  Glân,"  y  mater  y  mae  yn  traethu 
arno  yn  nesaf.     Tudal.  29. 

"  Am'y  pwngc  yma  hefyd,"  meddai,  "  fe  'ch  twyllwyd  chwi  yn  dost  ac  f  allaî  'n 
angheuol.  Os  gwnaed  i  chwi  goelîo,  na  ddys^ir  yn  ein  heglwys  ni  angenfhaid 
cymmorth  a  chydsynniad  y  Person  bendigedig  yma,  gwnaed  ammarch  mawr 
iawn  i  chwi  a  nmnau.  Eithr  yr  ydym  ni  yn  addef,  nad  allwn  mor  myned  cym- 
mhelled  ag  yr  aeth  eich  dysgawdwyr  chwi  yn  hyn, 

Os  ydycn  yn  ddiragrith  yn  deisyfu  dysgu  a  gwneuthur  ewyllys  Duw ;  os  ydych 
yn  ei  wir  garu,  ei  ofni,  ac  yn  ei  ufyddhau ;  gellwcn  wybod  yn  hysbys,  eich  bod  mewn 
cyflwr  o  ras  a  ffafor,  fod  eich  pecnodau  wedi  ei  maddeu,  ac  y  cewch  o'r  diwedd  eich 
cyfiawnhau  a'ch  gwobrwyo  yn  dragywyddol  ganddo  ef,  dan  ammod  y  parhewch 
yn  gwneuthur  felly  hoU  ddyddiau  eich  einioes.  *  *  *  Na  oddefwch  gan 
nynny  eich  tWylIo  ddim  yn  hwy  yn  y  pethau  hyn.  Gellwch  gredu  eich  bod  wedi 
eich  ad-eni  o  netoydd  yn  eich  Bedydd,  a  gellwch  wybod  eîch  bod  wedi  eich  cf^f- 
iawnhaUf  neu  eich  derbyn  i  drugaredd  a  ffafor,  a  bod  gennych  hawl  i  happus- 
rwydd  tragywyddol ;  nid  yn  unig  am  eich  bod  wedi  eich  bedyddio,  ond  am  eich 
bod  yn  byw  mewn  cyflawniad  cywir  o'ch  dyledswydd,  ac  mewn  cwblhad  pur  a 
gostyngedig  o  ammodau  y  cyfammod  crist'nogol;  ac  wrth  hyn  hefyd  y  gellwch 
wybod  i  Dduw  roddi  i  chwi  ei  Ysbryd,  heb  yr  hwn  nid  allech  wneuthur  dim  o'r 
pethau  hyn.  Os  dyma'ch  cyflwr,  gellwch  foa  yn  gyssurus,  gael  heddwch  yn  eich 
meddwl^  a  Uawenychu  mewn  gobaith  o  ogoniant  Duw,  yr  hwn  jt  ydych  fel  hyn 
yn  ei  garu.  Eithr  o's  meddwlarall  sydd  ynoch,  na  fydded  i  ddim  teimladau  neu 
ffynnhyrfiadau  synniol  eich  hudo  i  gau  daiogelwch ;  neu  fyth  eich  temtio  i  dyb- 
led  eieh  bod  weai  derhyn  yr  Yshrytl^  eich  bod  wedi  eich  cyfiawnhau,  neu  eich 
bod  yn  caru  Duw.  Cofiwch,  mai  cadw  ei  orchymynion  ef,  a  wnaeth  yr  ysgrythyr 
yn  nôd  hynod  a  didwyll  ein  bod  yn  ei  garu  e£      Tudal.  34,  35. 


Y   DIWYGIAD  METIIODISTAIDD.  433 

Addefwn  y  cjmnwysir  ynia  lawer  o  wirionedd,  a  hwnw  o'r  pwys  mwyaf, 
a  dderbynid  bob  amscr  yn  groesawgar,  ac  a  amddiífynid  yn  wresog  gan  y 
Methodistiaid,  sef,  fod  gweithredoedd  da  yn  ffrwythau  ffydd,  ac  yn  brawf 
o  honi ;  ond  yr  hyn  y  cwynwn  rhagddo  yw  hyn,  fod  yma  rywbeth  mwy 
na'r  gair  yn  cael  ei  ddysgu,  a'i  fod  yn  cael  ei  gymysgu  â'r  hyn  sydd  gyf- 
eiliomus  a  niweidiol.  Hyn  sydd  yn  gwneuthur  yr  addysg  yn  beryglus, 
fod  yr  hyn  sydd  yn  gamsyniol  yn  gwrthweithio  yr  hyn  sydd  uniawn  a  da, 
fel  y  mae  yn  myned  yn  ddîeffaith.  Mae  pwyso  ar  ein  bedydd  neu  ar  ein 
cy^awniadau  daionus,  yn  Ue  ar  aberth  ac  iawn  ein  Prynwr,  am  dderbyniad 
gyda  Duw,  yn  sicr  o  droi  allan  yn  ddinystriol  i  weithredoedd  da ;  yn  ym- 
ddwyn  ar  ddeddfoldeb,  a  hwnw  drachefn  yn  esgor  ar  benrhyddid.  Cawn 
ddangos  rhagllaw,  drwy  dystiolaethau  dîammheuol,  y  dylanwad  niweidiol 
oedd  y  cyfryw  addysg  ac  egwyddorion  yn  ei  gael  ar  y  wlad  yn  gyffredin.^ 

Terfynwn  ein  hymchwiliad  dan  y  pen  hwn  âg  un  dyfyniad  ychwanegol 
allan  o'r  im  awdur,  yn  rhoddi  cyfrif  am  gynnydd  Methodistiaeth  yn  y  wlad; 
a  chan  fod  y  dystiolaeth  hon  yn  dyfod  oddiwrth  y  blaid  wrthwynebol, 
dichon  y  bydd  yn  gynnorthwy  i  ffurfio  bam  gywir  am  y  Diwygiad  Meth- 
odistaidd,  a'r  offerynau  trwy  ba  rai  ei  dygwyd  ymlaen.  Cofiwn  fod  yr 
awdur  yn  cymeryd  mantais  ar  bob  peth  ag  a  allai  er  eu  darostwng  yn 
meddyliau  ei  ddarllenwyr,  ac  yn  barod  i  gyfrif  iddynt  bob  llygredigaeth 
a  chyfeiliomad  oedd  yn  ymwthio  i  mewn  i'w  plith,  yn  erbyn  pa  rai  yr 
oeddynt  yn  ymdrechu  yn  egnîol  a  gochelgar  er  eu  cau  allan,  yr  hyn  hefyd 
y  galluogwyd  hwynt  trwy  ras  i'w  wneuthur  yn  effeithiol.^  Wedi  tynu  allan 
y  brychau  a'r  mefiau  hyn,  hynod  leied  sydd  i'w  ddywedyd  am  danynt  ond 
sydd  yn  ffafrìol  iddynt,  ac  i'r  achos  da  yr  oeddynt  yn  ymdrechu  yn  ei 
blaid.  Sylwer  hefyd  fod  y  dystiolaeth  hon  wedi  ei  hysgrifenu  a'i  chy- 
hoeddi  yn  mhen  deng  mlynedd  ar  hugaìn  ar  ol  dechreuad  cyntaf  y  Meth- 
odistiaid.     Yn  awr,  gwrandäwn  betk  a  ddywed  y  cyhoeddwr  parchedig: — 

"  Gadewch  i  mi  ddwyn  ar  gòf  i  chwi  gynnydd  crefydd  y  Methodistiaid  er  eu 
hymddangosiad  cyntaf.  Hyn  yn  ddlau  a  ddylai  eich  annog  i  gilio  yn  ol  mewn 
ir}^d.  Pa  fodd  y  mae*ch  dysçawdwyr  wedi  newid  oddi  wrth  yr  hyn  oeddynt  yn 
iroffesu  ar  y  cyntaf?  Ymddygiad  tra  gofalus  a  threfnus;  Parch  gweddus  i 
reolau  ein  heglwys  ni,  oedd  yr  hyn  yr  oeddynt  y  pryd  hyny  yn  chwennych  hod 
yn  hynod  am  dano :  ac  yna  iJawer  o  wyr  da  oeddynt  yn  dwyn  wyneb  iddynt,  ac 
yn  tybied  yn  dda  o  honynt.  A  çhe  buasent  yn  parhau  i'w  hymddẃyn  eu  hunain 
îelly,  ni  allasai  un  çwr  diírifol  feio  amynt  Yr  oeddid  ypryd  hyny  yn  caniattau 
iddynt  ein  pulpyt  aii  heglwysi  ar  bob  achos.  Ond  nid  hir  y  cadwasant  o  fewn 
y  terfynau  hyn.  Yr  yspryd  hwn  o  osWngeiddrwydd  a  pharch  i  drefn  a  gwedd- 
eidd-ára  a'u  gadawodd  hwynt  yn  fuan.  Wrth  çael  o  honynt  eu  mawrygu  a*u  dilyn, 
hwy  a  aethant  yn  feilchion  ac  uchel.  Wedi  hyn  hwy  a  aethant  rhagddynt  yn 
ddigél  î  o^annu  a  dirmygu  eu  brodyr.  Achwynion  cyffredinol  a  gjrnoeddwyd 
yn  erbyn  em  Heglwyswyr  ni,  fel  pe  buasent  yn  esgeuluso  dysgu  jm  gywir  y  gref- 
ydd  gnst'nogol.  O'r  diwedd,  gorfu  ar  y  rhai'n  naccau  iddynt  eu  Heglwysi,  oni 
Wddent  fodlon  gael  o'u  pobl  eu  rhwystro  ag  athi-awiaeth  ddyrys  a  pheryglus.. 
Hyn  a  agorodd  eu  safnau  etto  yn  fwy  rhwth,  ac  a  wnaeth  idajmt  fod  yn  fwy 
bloeddfawr  a  thanbaid  yn  eu  hachwynion  a'u  drwg  absen.  Gwnaethant  hefyd 
hawl  tra  disail  a  rhyfygus  i  gyfiraniadau  ac  hyfforddiadau  duwîol ;  y  cyfry w  ag 

>  Gallasem  lioacgi  ein  dyfyniadau  ar  y  pen  hwn  yn  llawer  iawn  helaethach;  ond  mae 
hyn,  dybygem,  yn  llawn  digpn.  Mewn  rhifyn  dyfodol  amcanwn  gyâawni  yr  hyn  a 
addawyd  uchod. 

«Gwel  Hanes,  &c.  o  flaen  y  "  Cyffes  Pfydd :"  tudal.  10. 


l 


434  AGWBDD  CTMRU   TN   NBCHRBUAD 

nad  allai  dim  cynnorthwyon  cyffredin  Yspryd  Duw,  na'r  ffalwad  cynnefin  i'r 
weinìdogaetli  eu  cyfiawnhàu.  Pa  fodd  bynag,  ni  roddwyd  mo  nynt  i  fyny  ar  firys. 
Ámryw  o  betkau  a  'sgrifenwyd  i'w  hail-ynnill  hwynt.  Rhai  o'n  HeglwjBwyr 
pennaf  ac  enwoccaf  a  ddangosasant  eu  Uamryf usedd  trwy  bob  addfwynder  a 
Llarieidd-dnu  Pa  ffirwyth  a  ddygodd  hyn  oll  ?  Atebîon  cràs  a  ehoeglrd ;  mwy  o 
chwerwedd ;  ymffirost  mwy  rhyfygus ;  drwg  ábsen  mwy  anghariadus.  O'r  diwead, 
torrasant  alían  eto  i  afìreolaeth  gwaeth.  Úün  fod  eîn  Heglwysi  erbyn  hyn,  ac  am 
3rr  achosion  yma,  yn  gyffiredinol  yn  cael  eu  naccau  iddynt,  hwy  a  drawsfeddian- 
nasant  bulpyt  neu  ddau  heb  gennad :  ac  o'r  diwedd  heb  yn  waethaf  i'r  gyfiraith 
a  ymarferasant  eu  &nireînidogaeth  mewn  meusydd  a  mynyddoedd,  a  mannau 
anghyfireithlawn  eraifi.  Hwy  a  roisant  heîbio  hefyd,  ac  a  newidiasant  Wasanaeth 
yr  Eglwys  wrth  eu  meddylîau  eu  hunain,  ac  a  arferasant  weddiau  difyfyr  o'u 
gwaith  eu  hunain  yng  nghyhoedd  addoliad  Duw :  ac  yn  hyn  y  parhausant, 
yngwrthwyneb  î  roddiad  eu  dwylaw  wrth  Lyfir  Gtoeddi  Gyffredinj  pan  gawsant 
urddau,  drwy*r  hyn  yr  ymrwymasant  yn  y  modd  mwya  cyhoedd  a  diûrifol  **  t 
arferu  yffurfa  oêodwyd  yn  yr  unrhyw  Lyfr  tnewn  Oweddi  buhiic,  a  gweinidoç' 
aeth  y  Saeramentau,  ac  nid  araüJ 

Pan  ijfugasant  fyned  cym  mhelled  à  hyn,  nìd  rhyfedd  iddynt  gymmeijd 
rhyddid  i  ffondemnio  y  Uyfrau  rhagorol  hyny,  Hoü  Ddyiedewydd  Dyn,  a  s^waith 
Arch-EsgoD  TiUotaonÝ  nac  îddynt  wed'yn  syrthìo  o'r  naill  amryfusedd  i'r  ilall,  ac 
ymwahanu  yn  eu  plith  eu  hunain  yn  y  pynciau  mwyaf  pwysfawr,  megis  yn  wir  y 
gwnaethant.  Bhai  o  honynt  wedi  hyny  a  redasant  .o  am^lch  y  wlad,  gan 
ddysgu  a  chynghori,  heb  nac  urddau  nac  awdurdod,  dysgeimaeth  na  gwybod- 
aeth,  gan  rwystro  meddyliau  pobl  druain  anwybodus,  dda  eu  Bwriad ;  gan  yrru 
rhai  i  anobaith,  eraill  i  ryfyg,  a  Uawer  i  wallgof.  Rhaì  wrth  hyn  a  fwrîwyd  i  hoU 
ddyrysni  opiniynau  Calfin ;  ereiU  a  arweiniwyd  ymaith  gan  opiniynau  afireolus 
màth  a'r  bobl  y  sy  yn  eu  galw  eu  hunain  Morafiaid,*^    Tudal.  42,  &c. 

Mae  yn  amlwg  oddiwrth  eu  hanes,  ac  y  mae  yn  cytuno  yn  dda  â'r  hyn 
a  dd^rwedir  yn  y  dyfyniad  uehod,  nad  oedd  gan  y  Methodistiaîd,  ar  eu 
tarawîad  cyntaf  allan,  un  amcan  mewn  golwg  namyn  cael  adfywiad  ar  gref- 
ydd  ysbrydol,  a  dyhëwyd  gwir  gristionogol,  yn  yr  Eglwys,  a'i  dwyn  yn  ol 
at  athrawiaeth  y  Diwygiad  Protestanaidd,  oddîwrth  yr  hyn  yr  oedd  wedi 
ymadael  i  raddau  pell  iawn.  Bu  eu  hymdrechiadau  canmoladwy  yn  hyn, 
a*u  ffyddlondeb  i  argyhoeddi  y  bugeiUaid  eglwysig  dîofal,  yn  achlysur  ì 
gyfiröi  cenfigen  y  rhai  hyny,  ac  i  dynu  amynt  ẃg  eu  huchafìaid,  yr  hyn  a 
dôrodd  aUan  yn  erUdigaeth  dost  yn  eu  herbyn,  fel  y  gorfu  i  amryw  adael 
eu  sefyUfaoedd  eglwysig,  rhai  o  ddewisiad,  eraUl  drwy  gael  eu  bwrw  allan ; 
ac  am  nas  gaUent  edrych  yn  ddifater  ar  y  cyfiredìnoh'wydd  o'u  cydwlad- 
wjrr  yn  methu  o  eisieu  gwybodaeth,  heb  neb  yn  tosturìo  wrthynt,  pen^erfyn- 
asant,  heb  ymgynghori  â  chig  a  gwaed,  i  droi  allan  i'r  prif-%rdd  a'r  caeau, 
î  alw  a  chymhell  pechaduriaid  i  ddyfod  i  wledd  yr  efengyl,  gan  famu 
yn  rheitiach  ufuddhau  i  Dduw  nag  i  ddynion,  a  bod  achub  eneidiau  o 

^  Mae  yn  ddigon  hysbys  nad  oedd  y  tadau  Methodistaidd  yn  cymeradwyo  y  Uyfrau 
hyn  a'u  cyffelyb,  nac  yn  cefnogi  y  darUeniad  o  honynt ;  ac  felly  aeth  y  derbyniad 
iddynt  yn  Uai,  fel  nad  ail-argraŴryd  nemor  un  o  honynt  wedi  i  athrawìaethau  y  Diwyg- 
iad  wreiddio^n  y  wlad.  Ond  er  iddynt  ddinystrio  poblogrwydd  y  Uyfi^u  hyn,  ym- 
drechasant  yn  ddyfal  a  chanmoladwy  i  roddi  i'r  bobl  bethau  gweU  yn  eu  Ue;  m^ys 
"  Y  Bibl  teuluaidd,'*  gyda  sylwadau  ar  bob  pennod,  gan  y  Parch.  Peter  WiUiams ; 
flymnau,  gan  W.  WilUama;  Pregethau,  gan  Rowlands,  Llangeitho;  y  ''Odriadar 
Yagryihyrol,''  gau  Thomas  Charles,  A.B.,  Bala ;  Owaith  Gumal,  &c.  &c.  Ymdrech* 
iadau  y  Parch.  Thomas  Charles  gydag  ysgoUon  Cymreig,  dyddiol  a  SaìtòíÀliól,  a'r 
Uwyddiant  mawr  a  fu  ar  y  gwaith,  a  arweiniodd  i  sefydliad  y  Oymdeithas  Fiblaidd, 
trwy  ba  un  y  mae  y  Biblau  wedi  eu  lUosogi  yn  ein  pUth  yn  y  fath  helaethrwydd,  nes 
bod  yn  gyffelyb  i  fonna  wedi  ei  wlawio  o'r  nefoedd,  mewn  cymhariaeth  i*r  hyn  ydoedd 
o*r  blaen. 


Y   DIWYOIAD   MBTHODISTAIDD.  436 

annhraethol  fwy  pwys  na  chadw  at  ddefodau  a  threfnfadau  dynol.  Cawsant 
seliau  i'w  gweinidogaeth  trwy  fod  eneidiau  lawer  yn  cael  eu  hennîll  trwy- 
ddynt  i  dderbyn  fiydd  yr  efengyl;  calonogwyd  hwy  i  fyned  ymlaen  wrth 
weled  nad  oedd  eu  llafür  yn  ofer  yn  yr  Arglwydd ;  a  chawsant  eu  cadam- 
hau  a'u  chwanegu  fwyfwy. 

Ond  eu  gwrthwynebwyr,  er  y  gallent  edrych  ar  halogi  dydd  yr  Arglwydd 
yn  ddigon  didrallod,  a  chyd-ddwyn  â  meddwdod,  anniweirdeb,  trais,  ac 
anghyfiawnder,  heb  ymdrechu  nemawr  yn  eu  herbyn,  a  ystyrient  bregethu 
mewn  lleoedd  anghysegredig,  a  chan  genadwr  heb  urddau  esgobawl,  yn 
bechod  anferth  a  rhyfygus.  Cadw  at  ffurfíau  allanol  ac  urddas  eglwysig 
oedd  eu  pwnc  hwy,  deled  a  ddeuai  o  eneidiau  gwerthfawr  oeddynt  yn 
prysuro  i'w  colledigaeth,  heb  fawr  neb  yn  gosod  hyny  at  eu  calon. 

Nid  ym  am  gelu  nad  oedd  rhai  ymhlith  Eglwyswyr  rheolaidd  yn  wein- 
ìdogion  duwiól,  gwir  ymdrechgar  i  wneuthur  daioni,  er  na  throisant  allan 
i  bregethu  yn  deithiol,  eto  nid  oeddynt  ond  anaml,  a  chylch  eu  gweithred- 
iadau  yn  gyfyngedig  i'w  plwyfau  eu  hunaîn ;  a  phan  eu  symudid  i  leoedd 
eraîll,  neu  o'r  byd  gan  angeu,  dilynid  hwy  ran  fynychaf  gan  Eglwyswyr 
bydol,  hollol  ddifater  am  iachawdwriaeth  y  bobl ;  ac  o  ganlyniad,  diflanai 
eâeithiau  eu  gweinidogaeth  yn  fuan  ond  fel  y  byddai  y  gwaith  da  yn  cael 
ei  ddwyn  ymlaen  gan  y  Methodistiaid,  yn  y  meusydd  agored,  ar  ochrau  y 
fíyrdd,  mewn  tai  annedd,  neu  mewn  ysguboriau,  yn  ol  y  cyfleusdra  a  gaent. 
A'r  rhai  fyddent  wedi  eu  defíro  am  eu  cyflwr,  a  äent  i  ymofyn  ymgeledd  i'w 
faeneidiau  i  ba  le  bynag  y  gallent  ei  gael.  Gwnaent  yn  ol  cynghor  y 
Ficer : — 

"  Oni  bydd  un  breg<eth  ddurfing 

Yn  y  plwyf  Ue  be'ch  yn  tÄring, 

Do8  i  maes  i'r  plwyf  lle  byddo, 

Na  ad  un  Sabboth  heb  ei  gwrando.'* 

Cafwyd  hefyd  amry w  ymhlith  yr  hen  Ymneilldüwyr  yn  barod  a  siriol  i 
roddi  help  llaw  i'r  Dîwygiad,  ac  î  ymgeleddu  y  dychweledigion  ieuaînc,  a 
thrwy  hyny  yr  oeddynt  yn  derbyn  adnewyddiad  iddynt  eu  hunain  ag  oedd 
ymron  megys  bywyd  o  feirw. 

Nis  gallwn  roî  heibio  ein  hysgrifell  y  tro  hwn  heb  grybwyll  un  ystjrr- 
iaeth  yn  ychwaneg.  Yr  ydym  yn  gweled  mai  trwy  laìur  egnîol,  ac  er 
gwaethaf  rhwystrau  ac  anfanteision  anghyflr€klin,  y  dygwyd  ein  gwlad  i'r 
agwedd  grefyddol  a  welir  arni  yn  eîn  dyddiau  ni.  Gochelwn  feddwl  fod 
y  gwaith  ar  ben.  Na;  y  mae  tir  lawer  eto  heb  ei  feddiannu.  Mae  llawer 
o  weddiUion  hen  arferìon  Uygredig  eto  yn  aros,  y  bydd  yn  waith  oes  o 
lafur  i'w  carthu  o'n  mysg.  Mae  anwybodaeth  dirfawr,  ac  anfoesoldeb 
gwarthus,  eto  yn  flfynu  yn  y  tir ;  a'r  eglwysi,  mae  Ue  i  ofni,  heb  deimlo 
fel  y  dylent  o  herwydd  hyny.  Geill  yr  eglwysi  Henaduriaethol  yn 
Nghymru  ddy wedyd  fel  Sîon  gynt,  "  Yr  Arglwydd  a  wnaeth  î  ni  bethau 
mawrion,  am  hyny  yr  ydym  yn  Uawen;"  ond  yn  ddîau  dylent  "  lawe»- 
hau  mewn  dychryn,"  rhag  colli  symbwydd  yr  efengyl  yn  nghanol  y 
rhwysg  a'r  rhodres,  yr  ymchwydd  a'r  ymfírost,  gyda  phethau  eraill ;  rhag 
eu  darostwng  gan  benrhyddid,  ac  i  "benwyni  ymdaenu  trostynt  heb 
yn  wybod  iddynt."  Mae  ysbrydiaeth  yn  awr  ar  led  yn  y  byd,  yn 
gweithio  yn  brysur,  ac  ni  wyddys  pa  niweid  a  wna  yn  rhith  a  than  gysgod 
pethau  da,  megys  rhinwedd,  rhyddid,  addysg,  athroniaeth,  a'r  cyôelyb.* 

^  Nid  ydym  yn  dy wedyd  yn  erbyn  y  pethau  daionus  hyn  mewn  modd  yn  y  byd, 
ond  yn  erbyn  y  camddefnyddiad  o  honynt,  1  ddwyn  i  mewn  betbau  niweidiol  i  gref- 


436  ORBPDF,  DEALL»  A  RHESWM. 

Mae  Satan  cfto  yn  medru  ymrithio  yn  angel  goleuni,  a  dyna  un  o'i  ddichell- 
ion  i  rwystro  a  dyfetha  pob  gwaith  da.  Amlwg  yw  mai  nid  heb  ymröad 
llwyr  benderfynol  y  mae  yn  ddichonadwy  i  ni  gadw  y  tir  a  enmllwyd. 
Nid  oes  dim  ond  ty  walltiad  helaeth  o'r  Ysbryd  Glân  ar  ein  cynnulleidía- 
oedd,  a  bair  gynnydd  ar  wir  grefydd  yn  ein  piith,  ac  a'n  ceidw  rhag  diryw- 
iad.  Ond  pe  deuai'r  "  gelyn  i  mewn  fel  afon,  Ysbryd  yr  Arglwydd  a'i 
hymlid  ef  ymaith." 


GREDDF,   DEALL,   A   RHESWM. 

Y  MAE  amry w  yn  cwyno  os  na  cheir  yn  mhob  rhifyn  o'r  "  Traethodydd  " 
un  ysgríf  o  leìaf  i'r  dosbarth  meddylgar.  Dichon  fod  rhai  yn  rhestru  eu 
hunain  yn  y  dosbarth  hwn,  heb  fod  ganddynt  hawl  neiUduol  i'r  anrhyd- 
edd :  ond  er  hyny  y  mae  genym  seilìau  i  gredu  fod  rhifedi  nid  bychan  o'n 
darllenwyr  wedi  dysgu  meddwl  o  ddifrif.  Mewn  cilfachau  anghysbell  yr 
ydym  yn  cyfarfod  weithiau  â  dynion  ieuainc  ymofyngar,  rhai  o  honynt  yn 
Gymry  uniaith,  yn  alluog  i  drafod  y  materion  mwyaf  dyrys  a  fu  erioed  dan 
sylw  athronwyr.  Ymlaen  yr  elont,  ac  yn  fwy  lliosog  y  byddont,  y w  dy- 
muniad  ein  calon  :  ac  er  mwyn  eu  cefnogi,  yr  ydym  am  y  tro  hwn  yn  cyn- 
nyg  iddynt  y  gofyniad  a  gadyn :  Beth  yw  y  gwahaniaeth  rhwng  dyn  oc 
afdfd? 

Ar  ry w  olwg,  gellid  tybied  fod  yr  anifel  yn  meddu  pob  cynneddf  sydd 
yn  perthyn  i  ddynoliaeth.  Ond  y  mae  yn  amlwg  i  bob  dyn  meddylgar 
íod  y  gwahaniaeth  yn  anfesurol ;  ac  mai  mawredd  y  gwahaniaeth  y  w  yr 
achos  fod  yr  ychydig  debygolrwydd  a  welir  ar  rai  achlysuron  yn  creu  cy- 
maint  o  syndod.  Os  yw  rhai  creadurìaid  direswm  yn  dynwared  gweith- 
redoedd  dynol,  felly  hefyd  y  mae  peirìanwaìth  :  îe,  y  mae  ilawer  peîriant 
yn  gwneyd  gwaîth  cy wreiniach  nag  y  medr  dyn  nac  anifel  ei  gyflawni. 
Er  hyny,  mor  bell  y  dylem  fod  oddíwrth  gymhani  dyn  â  pheiriant,  fel  y 
mae  yn  rhaid  i  bawb  addef  fod  hyd  yn  nod  yr  anifel  yn  tra-ragori  ar  bob 
peîrianwaith.  Ond  beth  bynag  yw  y  pellder  rhwng  y  peîriant  a'r  anifel, 
y  mae  y  pellder  rhwng  yr  anifel  a'r  dyn  yn  fwy  fyrdd  o  weithiau.  Cy- 
merwch  y  gweithredoedd  mwyaf  dysyml  a  chyŵedin — cynneu  tân,  er 
anghraifit,  neu  ei  gadw  ar  ol  ei  gynneu,  dyma  gelfyddyd  nad  oes  un  cre- 
adur  direswm  wedi  ei  chyrhaedd.  Pan  adewir  tân  mewn  awyr  agored  yn 
agos  at  epaod,  mae  y  creaduriaid  hyny  yn  hoff  iawn  o  ddyfod  yno  i  ym- 
dwymno ;  ond  nid  ydynt  yn  meddu  dîgon  o  synwyr  i  roddi  coed  ar  y  tân 
i'w  gadw  rhag  diffoddi.  Un  o'r  pethau  cyntaf  a  ddysgir  gan  blant,  yw 
newid  teganau  â'u  güydd ;  ond  y  mae  egwyddorion  hawddif  trafnidaeth 
uwchlaw  dirnadaeth  creaduriaid  direswm.     Ni  welwyd  dau  o  honynt  erioed 

ydd  a  moesoldeb.  Clywsom  am  rai  yn  bwgwth  gweinidogion  da,  am  eu  ffyddlondeb 
yn  rhybuddio  yr  eglwysi  o*u  perygl  yn  hyn,  y  coUent  eu  poblogrwydd  oa  &ent  ymlaen 
felly.  Na,  na,  nid  yw  hyny  yn  debyg ;  ond  pe  byddai,  yn  eithafìon  yr  aniàlwch,  medd- 
wn  ni,  y  byddo  y  poblogrwydd  hwnw  y  rhaid  gwenieithio  i  ynfydrwydd,  rhylyg,  ac 
anystýriaeth,  er  mwyn  ei  gadw  i  fyny  ! 


OREDDF,    DBALL,    A   RHE8WM.  437 

yn  newid  nwyddau  mewn  modd  çyfeillgar  â'u  gilydd.  Y  mae  Uewyrchiad 
gwanaf  rheswm  mewn  plentyn  uwchlaw  cyrhaedd  yr  anifel.  Mae  yn  eglur, 
gan  hyny,  fod  gwahanìaeth  yn  bod,  a'r  gwahaniaeth  hwnw  yn  hanfodol. 
Ond  beth  y w  y  gwahanîaeth  hwnw  ?  Beth  y w  y  gallu  rhesymol  sydd  yn 
hynodi  dyn  uwchlaw  creaduriaid  direswm  ? 

Yn  un  peth,  y  mae  creadur  direswm  mewn  rhy w  ystjrr  yn  deall  gwrth- 
ddrychau ;  ond  y  mae  dyn  yn  deall  deddfau.  Wrth  son  am  ddeall  gwrth- 
ddrychau,  ein  meddwl  ydyw,  fod  creaduriaid  direswm  yn  deall  priodol- 
ìaetbau  gwrthddrychau  mor  bell  ag  y  maent  yn  efieithio  ar  y  corff.  Mae 
yn  wir  mai  trwy  yr  eífeithiau  hyn  y  mae  dyn  yn  derbyn  ei  syniadau :  er 
hyny,  nid  y w  efe  yn  aros  ar  hyn ;  ond  y  mae  yn  myned  rhagddo  at  y 
deddifau  anweledig  sydd  yn  llywodraethu  y  cwbl.  Mae  y  wenynen  yn 
deall  pa  ddefnyddiau  sydd  addas  i  ffuríìo  ei  chelloedd,  a  pha  fodd  i  drcfnu 
y  defhyddiau  hyny  yn  y  modd  perffeithiaf ;  ond  nid  oddiar  wybodaeth  o 
ddeddfau  Bhif  a  Mesur  y  mae  hi  yn  gweithredu.  £r  fod  ei  holl  gelloedd 
yn  chweonglog,  nid  oes  ganddi  yr  amgyffirediad  lleiaf  am  y  ddeddf  hòno 
sydd  yn  peri  mai  celloedd  chweonglog  yw  y  rhai  cymhwysaf.  Os  yw 
creaduriaid  direswm  yn  deall  y  llythyrenati  yn  nghyfrol  y  greadigaeth,  ac 
yn  gallu  rhoddi  y  llythyrenau  hyny  wrth  eu  gilydd  yn  lled  gywir  i  gyfan- 
soddi  rhai  geiriau,  nid  oes  ganddynt  un  syniad  am  y  meddwl  sydd  yn  y 
geiriau  hyny.  Y  mae  gwahaniaeth  dirfawr  rhwng  y  gweithwyr  cyfîredin, 
a'r  Pen  saer  celfydd,  yr  hwn  a  ddyfeisiodd  yr  adeilad,  yr  hwn  sydd  yn 
deaJl  y  rheswm  am  bob  rhan  o'r  gwaith,  ac  yn  gweled  deddf  y  cwbl :  ond 
mwy  na  hyn  yw  y  gwahaniaeth  rhwng  creadur  direswm  a  chreadur 
rhesymol.  Y  synwyrau  sydd  yn  trosglwyddo  y  defnyddiau  i'r  adeilad; 
a'r  deall  sydd  yn  gosod  y  defnyddiau  hyny  yn  eu  Ueoedd  priodol.  Mor 
bell  a  hyn  y  mae  creaduriaid  direswm  yn  cyrhaedd.  Y  maent  yn  gweith- 
redu  yn  ol  rheolau  penodol :  oud  gan  nad  oes  ganddynt  reswm  i  ddeall  y 
rheolau  hyny,  a'u  dewis,  a'u  çymhwyso,  y  mae  cylch  eu  gweithrediadau 
yn  sefydlog,  ac  nid  oes  gynnydd  yn  perthyn  îddynt.  Ond  dyn  yw  yr 
archadeiladydd.  Y  mae  efe  yn  arglwydd  ar  ddeddfau  anian.  Er  nas  gall 
eu  dirymu  na'u  newid,  y  mae  yn  medru  eu  dirnad,  a'u  llywodraethu,  a'u 
defoyddio  fel  y  myno  i  wasanaethu  ei  ddybenion  ei  hun :  ac  o  ganlynìad, 
y  mae  cylch  ei  weithrediadau  ef  mewn  cymhariaeth  yn  ddiderfyn. 

Ac  os  y  w  yr  anifel  yn  analluog  i  ddeail  deddfau  y  byd  naturiol,  llawer 
Uai  y  dichon  iddo  ymgyrhaedd  at  wirioneddau  ysbrydol,  hanfodol,  a  thragy- 
wýddol.  Dyma  fyd  aiall  annhraethol  uwch  na'r  byd  naturiol.  *  Dyma  fyd 
y  ddeddf  foesol,  byd  cyfiawnder  ac  anghyfiawnder,  byd  sancteîddrwydd  a 
phechod,  byd  cyfrifoldeb  ac  anghyfnewidioldeb.  Mae  yn  wir  fod  Uawer 
o  ddynion  yn  ddyeithr  iawn  i'r  byd  hwn.  Y  maent  wedi  rhoddi  eu  bryd 
a'u  sylw  mbr  Uwyr  ar  wrthddrychau  y  byd  bach,  fel  y  maent  yn  methu 
gweled  y  byd  mawr.  A  dyma  yr  achos  eu  bod  yn  dîystyru  rheswm,  ac 
yn  gosod  dyn  ar  yr  un  tir  a'r  anäel.  Ond  os  credwn  fod  dyn  yn  perthyn 
i'r  byd  mawr  ysbrydol,  lle  mae  gwirionedd  pur  yn  teyrnasu  ymhell  uwch- 
law  cyfnewidiau  y  fuchedd  hon,  mae  yn  rhaid  fod  ganddo  allu  naturiol  i 
ymwneyd  â'r  byd  hwnw,  ac  i  ddeall  ei  ddeddfau;  a'r  gallu  hwn  ydyw 
rheswm. 

Dyma  gynneddf  nad  oes  Ue  iddi  yn  nghyfundraeth  Dr.  Brown  na  Dr. 
Payne.  Yn  ol  eu  desgrifiad  hwy,  nid  y w  dyn  ond  anifel,  ychydig  uwch 
mewn  graddau  nag  anifeiliaid  eraill,  ac  nid  yw  dyn  ac  anifel  ond  peir- 


438  ORBDDF»   DBALL,    A    RHESWH. 

ÌAtrnau  Ued  gywrain  i  weithio  allan  iuggeHions  ao  émoUons.  £r  mwyn 
argyhoeddì  ieuenctyd  Cymru  fod  rhywbeth  uwch  yn  bod  nag  á  gynnwysir 
yn  ysgrifenìadau  yr  awduron  hyn,  rhoddwn  ger  eu  bron  ddyfyniad  maith 
o  Coleridge,  wedi  ei  gyfieithu  gan  wr  ieuanc  sydd  yn  perthyn,  ni  a  dyb- 
iwn,  i'r  daàbarth  meddylga/r, 

AR  T  GWAHANIAETH  MEWN  BHTW  BHWNG  BHESWM  a'b  DSALL. 

Rheswm  yw  gallu  argyhoeddiadau  cyffiredinol  ac  anghenrheidiol,  ffynnon  a 
sylwedd  gwirioneddau  uwchlaw  synwyr,  ac  yn  meddu  eu  prawf  ynddynt  ett 
hunain.  Ei  bresennoldeb  a  nodir  bob  amser  gan  anghenrheiarwydd  y  gosodiad 
a  gadamhëir :  mae  yr  anffhenrheidrwydd  hwn  yn  ammodol  pan  gymhwysii 
gwirionedd  rheswm  atffeitniau  profíad,  neu  at  reolau  ac  arwireddau  y  deall; 
ond  yn  annibynol)  pan  fydd  y  pwnc  ei  hun  yn  gynnyrch  neu  esill  rheswm. 
Oddi^ma  cyfyd  gwahaniaeth  mewn  rheswm  eî  hun,  deiUiedig  o'r  duU  gwahanol 
o*i  gymhwyso,  ac  o'r  gwrthddrvchau  at  ba  rai  ei  cýfeirir :  yn  ol  fel  yr  ystyriom 
un  ac  yr  un  rodd,  naill  ai  fel  saíl  egwyddorion  ffurnol,  neu  fel  gwreiddyn  medd- 
ylddrychau.  0*i  ystyried  yn  wahaniaethol  mewn  cyfeiriad  at  wirionedd  ffurfiol 
neu  ddansoddol  {ahstract),  y  rheswm  meddyliadol  neu  fyfyrgar  yw ;  ond  mewn 
cyfeiriad  at  wirionedd  gweitnredol  neu  foesol  (moral),  fel  ffynnon  meddylddrych- 
au  a  goleuni  y  gydwybod,  yr  ydym  yn  ei  alw  yn  rheswm  ymarferoL  Pa  bryd 
bynag  y  bydd  i  ewyllys  y  dyn,  yr  ewyllys  neillduol,  trwy  hunan-ddarostyngiad 
i*r  goleuni  cyffiredinol  hwn,  ddyfod  yn  ewyllys  rheswm,  y  mae  y  dyn  yn  ail- 
eneaig :  ac  yna  rheswm  yw  ysbryd  y  dyn  ailenedig,  trwy  yr  hyn  y  mae  y  dyn- 
sawd  yn  aUuog  i  gynnal  cymundeb  bywiol  â'r  Ysbryd  DwyfoÌ.  Ac  yn  hyn  y 
mae  dirgelwch  y  Frynedigaeth  yn  gynnwysedîg,  fod  hyn  wedi  ei  wneyd  yn 
ddichonadwy  i  ni.  Felly  hefyd  y  mae  yn  ysgrifenedig,  '*  Y  dyn  cyntaf  Adda  a 
wnaed  yn  enaid  byw,  yr  Adda  diweddaf  yn  Ysbryd  yn  bywhau :"  1  Cor,  xv.  4Ô. 
Ni  raid  i  ni  ond  cymharu  y  rhanau  yn  ysgrifeniadau  yr  apostolion  Paul  ac  loan, 
ynghylch  yr  Ysbryd  a  rhoddion  ysbrydol,  gyda  y  rhai  yn  Nì'arebion  ac  yn 
Noethineb  Solomon  mewn  perthynas  i  reswm,  i*n  hargyhoeddi  fod  y  termau  yn 
gyfystyr.*  Yn  y  cymeriad  mwyof  cynnwysíawr  a  phrì'odol  hwn  o*r  gair,  y  mae 
rheswm  yn  dra-rliagorol  ysbrydol,  ao  yn  ysbryd,  sei  ein  hysbryd,  trwy  ddyüfiad 
yr  un  gras  ag  sydd  yn  rhoddi  i  ni  hawl  i  ddy wedyd,  Ëin  Tad ! 

Ar  y  llaw  arall,  bamau  y  deall  ydynt  rwym  yn  unig  mewn  perthynas  i  wrth- 
ddrychau  ein  synwynau,  y  rhai  yr  ydym  yn  eu  hadfyfyrio  dan  ffuraau  y  deall. 
Fel  ei  iawn-ddamoda  Leighton,  "  y  gallu  ag  sydd  yn  bamu  yn  ol  synwyr  ydyw.** 
O  herwydd  hyn  yr  ydym  yn  ychwanegu  yr  attodair  dynol  heb  ormodeirîad :  ac 
yn  llefaru  am  ddeall  dynol  ar  wahan  î  eiddo  bodau  uwch  neu  is  na  dyn.  Ond 
nid  oes,  yn  yr  ystyr  hwn,  ddim  rheswm  dynoL  Nid  oes  ac  nis  eall  fod  ond  un 
rheswm,  un  ac  yr  un ;  sef  y  ffoleuni  ag  sydd  yn  goleuo  deall  neiuduol  pob  dyn, 
ac  fel  hyn  yn  ei  wneyd  yn  ddeall  rhesymol,  yn  ymadrodd  rheswm — dim  ond  un, 
eto  yn  Ìlawer :  y  mae  yn  myned  trwy  yr  holi  adeall,  a  chan  aros  ynddo  ei  hun, 
y  mae  yn  adgenedlu  yr  holl  alluoeda  eraill.  Mae  yr  un  ysgrifenydd  yn  ei  tdw 
hefyd  yn  ddylanwad  oddiwrth  Ogonîant  yr  Hollaíluog,  am  fod  hyn  yn  un  o 
enwau  y  Messiah,  fel  y  Logos,  neu  y  Gair  Mabol  cyd-dragywyddol.  Ac  y  mae 
derayn  o  eiddo  Heraclitus  yn  dra  nodedig  am  ei  gyd-darawiad,  fel  y  sylwais  yn 
barod  mewn  lle  arall : — **  I  ymadroddi  yn  rhesymol  mae  yn  gweddu  i  ni  dynu 
nerth  o'r  hyn  sy  gyffiredin  i  bob  dyn :  canys  yr  hoU  ddealldwriaethau  dynol  a 
fael^ir  gan  yr  un  Gair  Dwyfol." 

Bywedais  fod  anifeiliaia  yn  cyfranoçî  o  ddeailtwriaeth.     Os  gwàd  neb  hyn, 


» Gwel  Doethineb  Solomon :  pen.  xxii.  xxiii.  xxvii.--Cyf. 


OREDDF,  DBALL,  A  RHE8WM.  439 

neu,  rhaid  iddo  wadu  y  ffeithiau  ;  yr  hyn  beth  nÌB  gallaf  dybio  y  bydd  iddo  ei 
wneyd,  yi^  gymaint  ag  y  byddai  y  gwadîad  yr  un  peth  a  haeru  yr  hyn  nad  yw 
yp.  Uai  ffol  nag  o  ansytler,  sef  fod  Hüber,  a'r  amrywiol  naturyddwyr  enwog, 
Ffrencaidd,  Saesonaîdd,  Swisaidd,  Almaenaidd,  ac  Italaidd,  gan  ba  rai  y  mynycli 
adroddwyd  ac  y  cadamhäwyd  syíwadau  a  phrofion  Hüber,  oll  wedi  cydfwriadu 
i  dwyllo  y  byd  gyda  rhes  o  gelwyddau  a  gau-chwedlau.  Ni  welaf  fi  un  ffordd,  o 
leiaf,  trwy  yr  hon  y  gall  ddyfod  alian  o'r  dyryswch  hwn,  heblaw  trwy  neidio 
dros  reolau  ac  argaeau  derbyniedig  pob  arholiad  c^freithlawn,  a  naill  ai  traws- 
ddodi  i'r  gair,  Deall,  y  damodiad  a  bfiodolwyd  eisoes  i  Reswm,  neu  ddamodi 
deall  meum  rhyw  trwy  y  perffeithiau  neillduol  ac  ychwanegol  a  gasglodd  y  deall 
dynol  oddiwrth  ei  gydnanfodiad  â  rheswm  ac  ewyllys  rydd  yn  vr  un  dynsawd 
neillduol ;  mewn  geiriau  amlycach,  oddiwrth  ei  fod  yn  cael  ei  arreru  ^an  gread- 
ur  hunan-adnabyddus  a  chyfnfol.  Ac,  wedi  y  cwbl,  byddai  gan  bleidiwr  gosod- 
iad  Harrington  hawl  i  ofyn  iddo,  wrth  ba  enw  arall  y  mynai  efe  ddynodi  y  gallu 
yn  yr  an^hreifftiau  y  cyfeiriwyd  atynt  P     Os  nad  deall  yw,  pa  beth  ydyw  r 

Ni  theimlaîs  mewn  un  parth  blaenorol  o'r  gyfrol  hon  y  fath  bryder  am  feddu 
ystyriaeth  amyneddgar.  Canys  nid  wyf  yn  petruso  dadgan,  mai  ar  fy  Uwyddiant 
yn  seíydlu  cademid  a  phwysfawredd  y  gwahaniaeth  rhwng  Rheswm  a'r  I)eall,  y 
gorphwys  fy  ngobeitfaion  am  ddwyn  y  darllenydd  ymlaen  gyda  mi  trwy  yr  oÛ 
ag  sydd  i  ganlyn.  Dim  ond  i*r  efrydydd  weled  yn  eglur  ac  amgyffred  yr  am- 
rywiaeth  yn  y  pethau  eu  hunain,  a  buddioldeb  gwananiaethad  a  phrì'òdoliad 
cyfatebol  y  geiriau  a  ddilyna  o  hono  ei  hun.  Tro  yn  ol  am  fynyd  at  y  gosodiad,^ 
ac  wedi  aíl  ddarllen  y  wahanran  gyntaf  o*r  sylwad  hwn  amo,  ystyria  y  ddau 
hanesyn  canlynol  fel  yr  eglurhad.  Nid  wyf  yn  dyweyd  prawf :  canys  yr  wyf  yn 
cymeryd  y  rhai  hyn  allan  o  lîaws  o  ffeithiau  cydradd  mewn  hynodrwydd  i'r  unig 
ddyben  o  osod  fy  meddwl  allan  o  bob  ammheuaeth. 

I.  Dododd  Hüber  ddeuddeg  o  wenyn  y  meirch  dan  gloch-wydryn,  gyda  mêl- 
gell  o  ynghylch  deg  o  fân-gelloedd  sîdan'môr  anghyfartel  mewn  uchder,  fel  nad 
oedd  dichon  iddi  sefyll  yn  sad.  I  wella  hyn,  aeth  dau  neu  dri  oV  gwenyn  ar  y 
fêlgell,  ymestynasant  dros  ei  hymyl,  ac  â'u  penau  i  lawr  sicrhasant  eu  traed 
blaen  ar  y  bwrdd  ar  ba  un  y  safei  y  fêlçell,  ac  felly  â'u  traed  ol'  cadwent  y  fêl- 
gell  rhag  syrthio.  Wedi  blino  o*r  rhai  hyn,  eraill  a  gymerent  eu  Ueoedd.  Yn 
y  sefyllfa  wasgedig  a  phoenus  hon,  gwenyn  dadluddedig  yn  cynnorthwyo  eu 
cymdeithionarbrydiau,  a  phob  un  yn  gweithio  yn  ei  dro,  y  cynnaüodd  y  trychfil- 
od  bychain  cmadus  hyn  eu  mêlgell  am  yn  agos  i  dri  diwmod:  erbyn  diwedd  y 
cyfamser  yr  oeddynt  wedi  parotoi  digon  o  gwyr  i  adeiiadu  colofnau  âg  o.  Ond 
wedi  i'r  colofìiau  hyn  yn  ddamweiniol  fyned  o*u  lle,  y  gwenyn  a  gyrchent  dra- 
chefn  at  yr  un  ddyfais,  hyd  oni  tìiosturiodd  Hüber  wrth  eu  cyflwr  caled,  &c. 

II.  "  Yn  bresennol  darluniaf  weîthrediadau  morgragyn  unîgol  a  wyliais  yn 
ddigon  maith  i  foddloni  fy  chwilgarwch. 

Ün  diwmodgwlawog,  sylwais  ar  lafurwr  yn  cloddio  y  ddaear  gerllaw  yr  adwy 
a  roddai  fynedm  i*r  mordwyn.  Cyflëai  yn  bentwr  yr  amrywiol  gilcynion  a  grafai 
i  fyny,  a  ffurfiai  hwynt  yn  beleni  bychain,  pa  rai  a  ddodai  yma  £Uî  acw  ar  y  nŷth. 
Dychwelai  yn  wastàd  i'r  un  Ile,  ac  ymddangosai  fod  ganddo  amcan  mewn  golwg, 
canys  Uafurìai  gydag  awyddfiryd  a  dyfalwch.  Sylwais  ar  gwys  ysgafn,  wedi  ei 
chamio  yn  y  ddaear  mewn  uniawn-íinell,  yn  gosod  allan  gynllun  llwybr  neu 
rodfa.  Y  Ilafurw^,  hoU  symudiadau  pa  un  a  ddeuent  dan  fy  sylwadaeth  ddi- 
gyfrwng,  a'i  dyfhhäi  ac  a'i  lledai,  ac  a  íanhäi  ei  hymylon  :  a  ewelais  o*r  diwedd, 
yn  yr  hyn  nîs  geUid  fy  nhwyUo,  fod  ganddo  yr  amoan  o  sefydíu  dyfodfa  ag  oedd 
i  arwain  o  un  o'r  esgynf äau  i'r  ystafelloedd  tàn-ddaearol.  Y  Uwybr  hwn,  pa  un 
oedd  o  gylch  dwy  neu  dair  modfedd  o  hyd,  ac  a  ffurfiwyd  gan  forgrueyn  unig, 
oedd  weoi  ei  agoryd  oddifyny  a'i  ymylu  ar  bob  tu  gan  attegwaith  o  ddaear ;  ei 
geuedd  mewn  fiurf  o  chwaeth  oedd  o'r  trefnusrwydd  perffeithiaf,  canys  ni  adaw- 
odd  yr  adeiladydd  un  temyg  yn  ormod.  Yr  oedd  gwaith  y  morgrugyn  hwn 
mòr  hynod  ganlyniadol  a  deaUedig,  fel  yr  oeddwn  yn  gaUu  dyfalu  braidd  hyd 

^  Gẁel,  Attodiad  b. 


la 


440  GRBDDPy   DBALL,    A   RHB8WM. 

sicrwydd  beth  fyddai  ei  orchwyl  nesaf,  a  pha  g^îlcyn  yr  oedd  am  ei  symad.  Wrth 
ochr  agorad  Ue  y  terfynai  y  líwybr  hwn,  yr  oedd  ail  agorad  i  ba  un  yr  oedd  yn 
anghenrheidiol  cyrhaedd  trwy  ry w  fibrdd.  Ymrwymodd  jrr  un  morgrugjrn  yn,  a 
chwblaodd  y  gorchwyl  hwn  ei  hunan.  Cwysodd  allan  Iwybr  agored  arâll,  cyf- 
ochrog  à*r  cyntaf,  gan  adaei  rhwng  pob  un  fur  bychan  oddeutu  pedwaran  mod- 
fedd  {auarter  of  an  inch)  o  uchder.  Y  morgTug  ag  sydd  yn  gosod  sylfaen  mur, 
ystafell,  neu  rodfa,  o  herwydd  gweithio  ar  wahan,  ydynt  yn  awr  a  phryd  arali 
yn  achosi  ditfyg  cyttarawiad  yu  rhanau  yr  unrhyw  neu  wahanol  wrthddírychau. 
Nid  anfynych  y  dygw)'dd  y  cyfryw  anghreifiliau,  ond  nid  ydynt  mewn  un  modd 
yn  eu  ayrysu  hwynt.  Mae  yr  hyn  a  ganlyn  yn  profí  iod  y  gweithiwr,  pan 
ddarganfu  ei  wall,  yn  gwybod  pa  fodd  Tw  ddiwygio.  Cyfcdasid  mur  î'r  dyben 
o  gynnal  nenfwd  bwaog,  eto  yn  anorphen,  a  dafiai  allan  o  fur  jnr  ystafell  gyfer- 
byniol.  Ni  ddarfuasai  i*r  gweithiwr  oedd  yn  dechreu  ei  adeiladu  gyfodi  yn 
ddiffon  uchel  y  canolfur  cyferbyniol  ar  ba  un  yr  oedd  i  bwyso.  Pe  buasid  yn 
canlyn  ar  y  cynllun  gwreiddiol,  buasai  yn  rhaid  iddo  yn  ddifeth  gyfarfod  y  nitir 
tua  hanner  ei  uchder,  yr  hyn  beth  oedd  anghenrheidioi  ei  ochelyd.  Yr  ansawdd 
hyn  ar  bethau  a  gymerent  hawl  gref  ar  fy  ystyriaeth,  pan  oedd  un  o'r  morgrug  yn 
dyfod  i*r  fàn,  ac  yn  ymweled  ä'r  gweithiau,  gwelid  ei  fod  wedi  ei  g^nhyrfu  gan 
fT  anhawsdra  a  ynüddangosai ;  ond  rhafiaenai  hyn  yn  ebrwydd,  trwy  djmu  i 
awr  y  nenfwd,  a  chodi  y  mur  ar  ba  un  y  pwysai.  Yna,  yn  fÿ  ngwydd,  adeilad- 
odd  nenfwd  newydd  gyda  damau  yr  un  blaenorol." — *' äanesiaeth  Naturiol 
Morgrug,"  gan  Hüber :  tudal.  38 — 41 . 

Haerwyf  yn  bresennol,  nad  y  w  y  gallu  a  andygir  yn  y  gweithredoedd  a  ad- 
roddwyd  uchod  yn  gwahaniaethu  menm  rhyw  oddiwrth  ddeall,  a'i  fod  yn 
gwahaniaethu  fcUy  oddiwrth  reswm.  Yr  hyn  a  ddeallwyf  wrth  y  bhienafy  o*î 
ystyried  yn  anianyddol,  a  ddangosir  rhagllaw.  Yn  y  Ue  hwn,  yr  wyf  yn  cymeryd 
y  deall  fel  yr  hanfoda  mewn  dynion,  ac  mewn  cyfeiriad  neillduol  at  ei  swyddau 
mêddÿliadol;  ac  yn  yr  ystyr  hwn  o'r  gair  yr  wyf  i  brofi  yr  anghenrheidrwydd  o*i 
wrth-wahaniaethu  oadiwrth  reswm. 

Gan  ragosod  ynte,  y  dywedir  am  ddau  neu  ychwaneg  o  ddeiliaid,  a  fyddont  yn 
meddu  yr  un  nodweddau  hanfodol,  eu  bod  yn  syrthio  dan  yr  un  damodiad 
cyfiredinol,  yr  wyf  yn  ei  osod  i  lawr  fel  gwirionedd  hunan-amlygol — y  mae, 
mewn  gwirionedd,  yn  osodiad  unfodol — ^mai  pa  ddeiliad  bynag  a  syrthiant  dan 
un  ac  yr  un  damodiad  cyfiredinol  ydynt  o  un  ac  yr  un  rhyw :  yn  ganlynol,  rhaid 
fod  yr  hyn  nad  yw  yn  syrthio  dan  y  damodiad  hwn  yn  gwahaniaethu  mewn 
rhyw  oddîwrtii  bob  un  sydd  yn  syrthio  dano.  D'íau  fod  gwahaniaeth  mewn 
gradd  yn  tybied  unfodaeth  mewn  rhyw ;  ac  y  mae  gwahaniaeth  mewn  rh^'w  yn 
cau  allan  eglurdeb  oddiwrth  wahaniaeth  gradd.  Nis  gellir  cymharu  aürywiaid, 
nac  am  hyny  eu  gwahaniaethu,  Difiyg  ystyriaeth  i'r  rheol  hon  a  achosodd  y 
twyllresymau  Uíosog  a  gynnwyswyd  gan  Aristotle  dan  y  pen  o  fUTáfìafriç  dç 
âXKo  yéyoÇf  h.  y,  trosiad  i  allryw;  neu  y  camgymhwysiad  i  X  o'r  hyn  a  wir 
haerasid  am  A,  ac  a  allasai  fod  yn  wir  am  x,  pe  na  buasai  yn  gwahaniaethu 
oddiwrth  a  ond  yn  unig  yn  ei  gradd.  Mae  y  twyllresymiad  yn  gynnwysedig 
mewn  esgeuluso  nodi  yr  hyn  heb  ei  nodi  a  dybir  ei  fod  heb  hanfo£ ;  a  Ue  mae 
y  dystawrwydd  ynghylch  y  gwahaniaeth  mewn  rhyw  yr  un  peth  a  haeru  mai 
mewn  gradd  yn  unig  y  mae  y  gwahaniaeth.  Ond  mae  y  twyll  yn  neillduol 
wrthun,  Ile  byddo  y  deiliad  alírywioç,  wedi  iddo  yn  Iladronaidd  fel  hyn  lithro  i 
fewn,  yn  anghymhwys  yn  ei  natur  ei  hun  iV  raddio :  y  cyfryw,  er  anghraifi^t,  à 
sicrwydd  neu  gylcholrwydd,  yn  gyferbyniedig  à  nerth  neu  famtioli. 

I  gymhwyso  y  nodìadau  nyn  at  ein  hamcan  presennol,  nid  oes  i  ni  ond  }ii 
unîg  ddarlunio  Deaîl  a  Rheswm,  pob  un  wrth  ei  ansoddion  nodweddol.  Y  cym- 
hariad  a  ddengys  y  gwahaniaeth. 

DEALL.  RHESWM. 

1.  Deall  sydd  wibioç.  1.  Rheswm  sydd  sefydlog. 

2.  Y  Dealíyneihollfarnaua  gyfeiria  2.  Y  Rheswm  yn  ci  holl  bendei^- 
at  ryw  allu  arall  fel  ei  awdurdod  eithaf.      iadau  a  apeUa  ato  ei  hun  fel  sail  a 

sylwedd  eu  gwîrionedd  (Hèb,  tì.  13). 


OREDDF,  DBALL,  A  RHBSWM.  441 

3.  Deall  y w  y  gallu  i  adfeddylied.  3.    Rbeswm  i  fyfyrîo.      Dì'au  fod 

Bheswiii  yn  llawer  nes  i  Synwyr  nag  i 
ddeall:  canys  y  mae  Rheswm  (medd 
ein  henwog  Hooker)  ]p  ddrvch  crwir 
o  wirionedd»  yn  welediiad  tufewnol,  yn 
meddu  cyffelyb  bertbynas  i'r  meddyl- 
iol  neu  ysbrydol  ag  a  fedd  Synwyr  i'r 
defnyddiol  neu  ymddanffosol. 

Y  canlyniad  yw,  nad  yw  y  naiU  yn  syrthio  dàn  ddamodiad  y  llalL  Y  maent 
yn  ffwahaniaethu  fneum  rhf/to :  a  phe  buasai  fy  amcan  wedi  ei  gyfyngu  at 
sefvalu  y  ffaîth  hon,  buasai  y  colofìiau  blaenorol  yn  afireidioli  pob  arholiad 
peílach.  Ond  y  mae  yn  wastad  mewn  golwg  genyf  les  neillduol  ^  narlienwyr 
leuainc,  f^allu  meddyliol  pa  rai  sydd  i'w  amaethu,  yn  gystal  ag  y  mae  eu  hadfy- 
fyrion  neillduol  i*w  galw  allan  a*u  gwylied.  Yn  awr,  mae  y  prif  nap  o  fod  iddynt 
feddẅl  yn  gywir  ar  destunau  crefyddoi,  a  chyrhaedd  myfyrdod  am  wirioneddau 
ysbrydol  o  gwbl,  yn  gorphwys  ar  eu  tryweliad  i  natur  yr  annghyfartalwch  hwn 
yn  twy  eto  nag  ar  eu  hargyhoeddiad  o*i  hanfodaeth.  Yn  awr,  gan  hyny,  yr  wyf 
yn  dytbd  ymlaen  i  wneyd  dattodìad  cryno  o'r  Deall,  yn  eglurhad  ar  y  darnodion 
a  roddwyd  eisoes. 

Y  Deall  ynte,  o*i  ystyried  yn  hollol  fel  peiriantgwybodaethddynol,  ywy  gallu 
à  pha  un  yr  ydym  yn  adfyfyriö  ac  yn  cyffredinolì.  Cymerer,  er  anghraifft,  un- 
rhyw  wrthddrych  yn  cynnwys  anurŷw  ranau,  tŷ,  neu  bentwr  o  dai :  ac  os  myfyrir 
arno  fel  cyfanswm,  A.y.,  fel  Ilawer  yn  c^rfansoddi  un,  mae  yn  ffurfìo  yr  hyn,  yn 
ol  iaith  gelfydilydol  meddyldraith,  a  elwir  yn  gwbl-ar^ffîad.  Yn  mysg  amrywiol 
ranau  cyfansoddol  hwn,  yr  ydym  yn  cyfeirio  ein  hystynaeth  yn  benodol  at  y  cyfiyw 
ag  ydym  yn  cofio  ddarfoa  i  ni  sylwi  arpynt  mewn  cwbl-argraffîon  eraill.  Yna,  drwy 
weithred  wirfoddol,  yr  ydym  yn  attal  ein  hystyriaeth  oddiwrth  yr  holl  weddiÚ 
i  adfyfyrio  yn  unig  ar  y  rhai  hyn  j  a'r  rhai  hyn  ydym  yn  ddefnyddio  rhagUaw  fel 
nodau  neu  goelion  cyffredin  (common  characters),  trwy  rinwedd  pa  rai  y  cyfeirir 
y  gwahanol  wrthddrychau  at  un  ac  yr  un  bàth.^  Fel  hyn,  yr  holl  weithrediad 
a  elUr  ei  ddwyn  yn  ol  i  dair  gweithred,  oU  yn  dibynu  ar,  ac  yn  tybied  argraffiad 
blaenorol  ar  y  synwyrau :  yn  gyntaf,  cymhwysiaa  ein  hystyriaeth ;  yn  aîl,  (ac 
mewn  trefn  i  barhau  y  gyntaf)  dansoddiad  (neîllduad,  abstraction),  neu  attaliad 
gwirfoddol  o'n  hystyriaeth;  ac  yn  drydydd,  cyffredinoliad.  A'r  rhai  hyn  ydynt 
swyddau  priodol  y  Deall :  a*r  gallu  i  wneyd  felly  yw  yr  hyn  a  feddyliwn,  pan  ddy- 
wedwn  ein  bod  yn  meddu  deall,  neu  ein  bod  wedi  em  creu  gyda'r  gallu  neu  gyn- 
neddf  o  ddealldwriaeth.* 


^  Yn  ol  fel  y  talwn  fwy  neu  lai  o  sylw  i*r  gwahaniaethau,  mae  y  batb,  yn  ganlynol^  yn 
dyfod  yn  fwy  neu  lai  cynnwysfawr.  Oddiyma  cyfyd  yr  anghenrheidrẁydd  am  i'r 
naturyddwr  cyíündraethol  adranu  y  bathau  i  raddau,  rhestrau,  teuluoedd,  &c. :  yr  holl 
ba  rai,  er  hyny,  a  ymddattodant  i*r  arbwyllebydd  pur  {Tnere  logician)  i'r  ddirnadaeth 
am  ryw  a  6a<Ä,  A.  y.,  y  cynnwysaol  a'r  cynnwysedig. 

'  Mae  yn  egíur  fod  y  drydedd  swydd  yn  cynnwys  y  weithred  o  gymharu  y  naill 
wrthddrych  ft'r  llall.  Mae  y  weilhred  o  gymham  yn  tybied  yn  y  gailu  cymharíadol 
ryw  ffìirfiau  cynnwynol,  h  y.  moddau  o  feddwl  neu  adfyfyrio  nas  gellir  eu  prîodoli  Tr 
gwrthddrychau  y  meddylir  amynt,  ond  rhagderfynedig  gan  gy&nsoddiad  a  pheirian- 
waith  y  deall  ei  hunair.  A  than  ryw  un  neu  gilydd  o'r  ffurfiau  hyûi  rhaid  i  debyg- 
iaethau  a  gwahaniaethau  fod  yn  argraffedig  yno  mewn  trefh  i  fod  yn  amgyffiredadwy, 
ac  oddìallan  gan  hyny  mcwn  trefh  i  fod  yn  gymharadwy.  Nid  yw  y  synwyrau  yn 
cymharu,  dim  ond  darparu  defnyddiau  i  gymharu. 

Pe  na  byddai  felly,  pa  fodd  y  buasai  y  gymhariaeth  gyntaf  yn  ddichonadwyî  Cyn- 
nwysaì  y  gwrthuni  o  fesur  peth  witho  ei  hun.  Ond  os  meddyliwn  ar  ryw  un  peth, 
hyd  ein  troed  ein  hon,  neu  hyd  ein  Uaw  a*n  braich  o  gymal  y  penelin,  mae  yn  amlwg 
y  rhaid  i  ni  mewn  trefn  i  wneyd  hyn  feddu  amgyfired  am  fesur.  Yn  awr,  yr  amgy£ 
redioB  blaenorol  a  mwyaf  cyffredinol  hyn  ydynt  yr  hyn  a  feddylir  wrth  fiiiirfiau  cyfan- 
soddol  neu  elfenol  y  deall :  yr  ydym  yn  eu  galw  yn  gyfimsoddol  am  mai  nid  eu  henniU 
a  wneir  gan  y  deall,  ond  eu  bod  yn  arwyddedig  yn  ei  gyüuiBoddiad.    Mor  reí^mol  y 


442  GRBDDP,    DBALL,   A   RHBSWM. 

Yaawr,  pan  ÍVddo  i  rywun  leíaru  wrthym  am  rywwrthddrychneu  Tmddangosiad 
neillduol  a  i  gyteirio  drwy  gymhorth  rhyw  nodwedd  cyffredin  at  ddosbarth  adna- 
byddus  (yr  hyn  a  wna  trwy  ei  enwi),  dywedwn  ein  bod  yn  deall;  Ä.y.,  yr  ydym  yn 
deall  ei  eiriau.  £nw  peth,  yn  ystyr  gwreiddiol  y  gair  enw  {nomeny  vovfuyovy  to 
mtelUgibäey  id  quod  inieüigüur,  yr  hyn  addeallir),  a  ddynoda  vr  hyn  a  ddealUr  mewn 
ymddangosiad,  yr  hyn  a  osodwn  (neu  a  barwn  iddo  »efyü)  dano^  fel  ammod  eî  wir 
hanfodaeUi^  ac  ^n  brawf  nad  damwain  ydyw  o  eiddo  y  synwyrau,  neu  feddylfryd  v 
dyn,  nad  drychiolaeth  neuledrith,  A.y.,ymddango8Ìadac?m  ond  ymddangosiad. 
(Owel  Qen.  ii.  19,  20,  ac  yn  Sálm  xx.  1,  ac  mewn  llawer  o  fanau  eraill  o'r  Bîbl, 
unfodaeth,  nomen  (enw),  a  numen^  h,  y,,  gallu  a  phresennoldeb  anweladwy, 
nomen  9ubstantivum  (enw  sylweddol)  pob  gwrthddrych  gwirioneddol,  a  sail  ei 
wir  hanfodaeth,  yn  annibynol  ar  weithredion  synwyr  yn  y  canfyddwr).  Mewn 
cyffelyb  fodd,  mewn  olyniad  cysylitiedig  o  enwau,  fel  y  mae  y  lleiarydd  yn 
myned  o'r  naill  Vi  llall,  dy wedwn  ein  bod  yn  deall  ei  ymadrodd  neu  ymddyddan, 
discouree,  diecursto,  inteUectuè^  diecursiu,  ei  fynediad  o'r  naill  beth  i  r  llalL  Fel 
hyn,  mewn  pob  anghraifft,  geiriau,  enwau,  neu  os  lluniau,  eto  Uuniau  a  arferir 
fel  eeiriau  neu  enwau,  ydynt  unig  ddeiliaid  y  deall.  Nid  ydym  mewn  un 
angnraifft  yn  deall  peth  ynddo  ei  hun ;  dim  ond  yr  enw  at  ba  un  ei  cyfeirir. 
Weithiau,  mae  yn  wir,  pan  adelwir  amr]rwiol  ddosbeirth  ynghyd,  yr  ydym  yn 
unfodi  y  geiriau  â'r  gwrthddrYch---er  mai  trwy  hyfoeseddpriod-dduÛ  yn  hytrach 
nag  mewn  manyhrwydd  pfíodol  iaith.  Fel  hyn,  gallwn  ddyweyd  ein  bod  yn 
deall  enfys,  nan  yn  adalw  yn  olynol  yr  amrywiol  enwau  am  yr  amrywiol  fathau  o 
yddom  eu  bod  i  w  cymhwyso  i 


liwiau,  gwyddom  eu  bod  i  w  cymhwyso  at  un  ac  yr  un  ymddangosiad  {phcenom- 
enon),  yn  wahanol  a  chydhanibdol  ar  unwaith ;  ond  ni  ddywedem  hyn  hyd  yn  nod 
mewn  siarad  cyffredin  am  liw  uniff.  Ni  ddywedai  neb  ei  fod  yn  deall  coch  neu 
las.  Y  mae  yn  gweled  y  lliw,  ac  fe^i  gwelsai  o'r  blaen  mewn  nifer  mawr  ac  am- 
rywiaeth  o  wrthddrychau,  ac  y  mae  yn  deall  y  yair  coch,  fel  yn  cyfeirio  ei 
ddychymyg  neu  gof  at  ei  brofiad  casfflíadol  hwn. 

Ôs  yw  hyn  felly,  a  dilys  yw  mai  fäly  y  mae — os  swyddau  priodol  y  deall  yw 
cyffiredinoh  yr  hysbysion  a  dderbynir  oddi  wrth  y  synwyrau  mewn  trefh  i  gyfan- 

gellid  dyweyd  i  gylch  ennill  canolbwynt  ac  amgylchedd  ag  ì'r  deall  enniU  ei  ffarfiau 
neu  foddau  cynnwynol  hyn  o  amgyfliped.  Hyn  yw  y  peth  a  feddyliai  Leibnitz,  pan  i 
ddíareb  y  Dargrwydrìaid  {Peripaletics,  neu  ddysgyblion  Aristotle),  Nihü  in  tntdUetu 
quod  non  prius  in  seneu'-má  oea  dim  yn  y  deall  na  fa  o'r  blaen  yn  y  synwyiao,  nea 
nid  oea  dim  yn  amgyfirededig  na  fìi  o*r  blaen  yn  ganfyddedig,  yr  atebodd,  prcBter 
intellectum  ipsum—oááìeìihi  y  deall  ei  hun. 

Acyma  caniatäer  i  ni  nodi  am  unwaîth  oU :  pwy  bynag  a  fynai  feddwl  i  ddim  dyben, 
pwy  bynag  sydd  yn  ddifrifol  yn  ei  erlyniad  am  hunan-wybodaeth,  ac  am  un  o*r  prif  fodd- 
ion  i  hyn,  tiyweliad  i  ystyr  y  geiriau  a  ddefìnyddia,  a'r  amrywiol  ystyron  a  drosglwyddir 
yn  brîodol  neu  anmhríodol  drwy  un  ac  yr  un  gair,  yn  ol  fel  ei  arferir  yn  yr  ysgolion 
neu  y  &rohnad — ^yn  ol  fel  yr  arwyddir  rhyw  neu  radd  uchel  (er  anghraifft^  gwres, 
pwys,  a'r  cyffelyb,  fel  eu  harferìr  yn  wyddorol  o'u  cymharu  à'r  un  geiriau  mewn  arfer 
gyfiiedin),  pwy  bynag,  meddaf,  sydd  o  ddifrif  yn  gosod  hyn  fel  ei  amcan,  rhaid  iddo 
orchfygu  ei  wrihwynebiad  i  goegysgolôigdod,  a'i  ofn  cael  ei  wawdio  fel  coegysgolídg, 
eybelled  ac  i  beidio  cweiyla  i  gair  neu  eiriad  trwsgl,  hyd  oni  fyddo  yn  gwbl  sicr  y 
byddai  i  rywun  arall  mwy  çynnëfin  nid  yn  unig  osod  allan  y  gwir  yatyr  gyda  chy&rtal 
eglorder,  ond  y  byddai  mor  debyg  o  dynu  sylw  at  yr  ^nstyr  hwn  yn  unig.  Mae  iaLth 
arferol  athronydd  mewn  ymddyddan  neu  ysgrifeniàdau  cyfirecOn,  o'i  chymham  ft*r 
iaith  a  ddefnyddia  mewn  ymresymiad  manol,  fel  y  mae  ei  orìawr  mewn  cymhariaeth 
i'r  amseriadyr  {chronometer)  yn  ei  arsyllfa.  G^yd  y  flaenaf  wrth  awrUds  y  dref,  neu 
hyd  yn  nod,  fe  allai,  wrth  y  Dutch  doéo  yn  ei  g^n ;  nid  am  y  cred  ei  fod  yn  gywir, 
ond  am  fod  ei  gymydogion  a'i  gogydd  yn  myned  wrtho.  I  roddi  i'r  darllenydid  gyf- 
leusdra  i  arfer  yr  amynedd  a'r  gofal  a  gymeradwyir  yma^  yr  wyf  yn  dychwelyd  at  y 
geiriad  **  amgyffredion  mwyaf  cyffiredinol,"  a  sylwer,  yn  mhriodoldeb  caeth  a  manwl 
iaith  dylaswn  ddyweyd  cyffiredinoawl  neu  cyflíredinaol  (yn  cyflredinoli)  yn  bytiach  na 
chyffredinol,  a  gweithredion  amgyffredol  yn  hytrach  nag  amgyfiredion. 

^  Y  gair  Seisoneg  am  ddeall  ydy w  underetand  ;  o  tmder,  dàn,  a  etand,  aelyll :  felly 
underetand  yw  sefyU  dan,  sef  i  gynnal  peth.— Cyf. 


GRBDDFy  DBALL,  A  RHESWM.  443 

soddi  enwau :  cyfelrio  hysbysion  neiUduol,  A.y.,  argraffiadau  neu  syniadau,  at  eu 

Erîodol  enwau  $  ac,  yn  y  gwthwyneb,  enwau  at  eu  dosbarth  neu  ryw  gyfatebol  o 
ysbysion — yna  mae  yn  canlyn  o  anghenrheidrwydd  fod  y  Deall  yn  cael  ei  ddar- 
nodi  yn  gywir  a  manwl  yn  ngeiriau  Leîghton  a  Kant,  gallu  yn  bamu  yn  ol 
synwyr. 

Yn  awr,  pa  un  a  wnawn  wrth  ddamodi  y  Rheswm  meddyliadol  neu  fyfyrgar 
(A*  y^i  y  rheswm  o'l  ystyríed  yn  ddansoddol  fel  sallu  meddyliol),  ai  ei  alw  yn 
"  ffynnon  e^yddorion  anghenrheidiol  a  chyffiredinol,  yn  ol  pa  rai  y  cadamheìr 
neu  y  gwadir  hysbysion  y  synwyrau ;"  ai  ynte  ei  ddarlunio  fä  "  y  gallu  trwy  ba 
un  ein  galluogir  i  aynu  casgliadau  cyffiredìinol  ac  anghenrheidiol  oddiwrth  ym- 
ddangosiadau  neillduol  a  damweinioì  :''^  mae  yn  gyfartal  eglur  fod  y  ddau  ddar- 

^  Cymerwch  eglurhad  cynnefìn.  Mae  fy  ngolwg  a'm  teimlad  yn  trosglwyddo  i  mi 
ryw  argraffiad,  at  ba  un  mae  fy.  neall  yn  cymhwyso  ei  gyn-amgyffi^dion  {conceptus 
antecedentes  et  generalissimi,  amgyffiredion  blaenorol  a  mwyaf  cyffiredinol)  am  faintîoli 
a  pherthynas,  ac  fel  hyn  yn  ei  gyfeirio  at  ddosbarth  ac  enw  cyrff  trionglog— ni  a'i 
tybiwn  yn  haiarn  rhaw  fawn.  Mae  yn  cymhara  yr  ochrau,  ac  yn  cael  fod  unrhyw 
ddau  o'u  mesur  fel  un  yn  fwy  na'r  trydydd ;  ac  yn  ol  deddf  y  dychymyg  cyfyd  tybiaeth 
fod  yr  un  eyíartalwch  yn  hanfodi  mewn  pob  corff  arall  o'r  un  duU  {h,  y.,  trionglog  a 
chyfochrog).  Wedi  hyn,  cyfeiriwyd  y  synwyrau  yn  olynol  at  nifer  o  gyrff  trionglog 
yn  meddu  ochrau  anghyfartal,  a  chafwyd  yn  y  rhai  hyn  hefyd  yr  un  cy&rtalwch  heb 
un  eithrìad,  hyd  onid  yw  o'r  diwedd  yn  dyfod  yn  ffaith  brofedig,  fod  ■  y  ddau  ochr 
ynghyd  mewn  pob  triongl  a  welwyd  hyd  yma,  yn  fwy  na'r  trydydd ;  ac  nl  hanfoda  un 
sail  neu  gyfatebiaeth  er  blaenbrofi  eithriad  i  reol  wedi  ei  chyffiedinoli  oddiwrth  nifer 
mor  ddir&wr  o  anghreiffi.iaa  neiUduol.  Cybelled  ac  nid  pellach  y  galhû  y  deall  ëin 
dwyn :  a  chybelled  a  hyn  y  mae  "  y  gallu  yn  barau  yn  ol  synwyr"  yn  tywys  Uawer  o'r 
isfilod,  os  nid  yn  yr  un  anghreiffiiiau,  eto  mewn  rhai  cyfatebol  a  llawn  cyfartal. 

Mae  y  rheswm  yn  diswyddo  yr  holl  weithrediad,  ac  ar  yr  amgyffrediad  cyntaf  a  gyf- 
Iwynir  gan  y  deall  mewn  canlyniad  i'r  olwg  gynta^  o  ddull  trionglog,  o  ba  fath  bynag 
y  gallai  ddygwyddo  bod,  mae  yn  cadarahau  gyda  dilysrwydd  anfwyhaol,  gyda  sicrwydd 
perffaith,  y  bydd  ac  y  rhaid  fod  unrhyw  ddwy  linell  amgeuol  mewn  pob  trîongl 
dichonadwy  yn  fwy  na'r  dp'dedd,  Yn  fyr,  mae  deall  yn  ei  ffiirf  uchaf  o  brofiad  yn 
arofi  yn  gymesur  &  hysbysiou  profiadol  y  synwyrau  oddiwrth  ba  rai  ei  cyfiredinolir. 
Mae  rheswm,  ar  y  Uaw  arall,  naìll  ai  yn  rh^^eríynu  profiad,  neu  yn  ymelwa  o  brofiad 
gorphenol  i'w  afreidioli  yn  yr  holl  amser  dyfodol;  ac  yn  cadarabau  gwirìoneddau  nad 
allai  synwyr  eu  canfod,  nac  ymchwiliad  eu  gwirìo,  na  phrofiad  eu  cadarnhau. 

ìë,  hyn  yw  prawf-fiien  a  nodwedd  gwirìonedd  a  gadaraheir  felly,  ei  fod  yn  ei  ffurf 
priodol  ei  hun  yn  annirnadwy.  Canys  swydd  y  d^l  y w  diraad  neu  amgyffied,  yr  hyn 
a  ellir  arfer  yn  unig  ar  destunau  islaw  iddo.  Ac  eto  rhaid  i  bob  gwirìonedd  ag  sydd 
i'w  osod  fel  gwrthddrych  adfyfyrìad,  ac  i'w  wneyd  yn  fynegadwy,  gael  ei  ddwyn  i 
ffurfiau  y  deall.  Ac  yma  y  mae  genym  ail  brawf-&en  ac  arwydd  o  wirìonedd  a  gad- 
araheir  felly,  sef  nas  gall  ddyfod  allan  o  gynnelwau  y  deall  ond  yn  unig  yn  rhith  dau 
amgyffirediad  gwrthddywedol,  pob  un  o  ba  rai  sydd  wir  mewn  rhan,  ac  y  mae  cysyllt- 
iad  y  ddau  amgyfiredìad  yn  dyfod  yn  gynniychiolydd  neu  fynegiad  (esboniad)  o  wir- 
ionedd  tu  hwnt  i  amgyffred  ac  anfynegadwy.  Anghr^filiau  :  "  Cyn  bod  (neu  cyn  yr 
oedd)  Abraham  yr  «^fi,"— Duw  sydd  gylch,  yr  hwn  y  mae  ei  ganolbwynt  yn  mhob 
man,  ac  heb  amgylchedd  mewn  un  man.    Mae  yr  enaid  oU  yn  mhob  rhan. 

Os  ymddengys  hyn  yn  ffolineb,  ffolineb  yw  nad  all  neb  ei  ddysgn  oddiwrth  arall, 
ond  un  (pe  byddai  hyn  yn  ddiehonadwy)  a  allaswn  ddysgu  oddìwr&  Phito,  Kepler,  a 
Bacon;  oddiwrth  Luther,  Hooker,  Pascal,  Leibnitz,  a  Fenelon.  Ondynywahanranolaf 
hon,  gwelaf  ddarfod  i  mi  yn  ddlarwybod  gamu  dros  fy  amcan,  yn  ol  pa  un  yr  oeddwn 
i  gymeryd  rheswm  fel  gallu  meddyliol  yn  unig.  Eto  hyd  yn  nod  fel  y  cyfry w,  a  chyda 
yr  hoU  anfantais  o  ddansoddiad  celfyddydol  ac  awdurol,  gwnaed  yn  eglur :— 1.  Fod 
arweliad  neu  welediad  dtgyfrwng,  canlynedig  gan  argyhoeddiad  o  anghenrheidrwydd 
a  chyffredinolrwydd  y  gwirionedd  a  welir  felly  heb  fod  yn  ddeilliedig  o'r  synwyrao,  yr 
hwn  urweliad,  pan  ei  dëonglir  gan  synwyr  pur,  a  ymddyg  y  wyddawr  o  wyddoriaeth,  a 
phan^ymhwysir  at  wrthddiychau  uwch  synwyrol  neu  ysbrydol  Byáá  beirìant  duwin- 
yddiaeth  ac  athroniaeth. — 2.  Fod  hefyd  allu  adfyíyrìol  a  gwìbiog,  neu  ddiraadaeth 
cyfiyngol,  yr  hwn,  o'i  gymeryd  wrtho  ei  hun,  ac  heb  fod  dan  ddylanwad  y  blaenaf,  a 
ddibyna  ar  y  synwyran  am  y  deíhyddiau  ar  ba  lai  eî  harferìr,  ac  a  grnnwysir  o  fewn 
cylch  y  CTnwyrau.    A'r  gallu  hwn  ydy w,  yr  hwn  wrth  gyffiredinoli  hysbysion  y  syn- 


444  GREDDF,  D£ALL,  A  RUESWM. 

nodiad  yn  gwahaniaethu  yn  eu  nodweddau  hanfodol,  ac  yn  ganlyuol  fod  y  deil- 
iaid  vn  gwahaniaethu  mewn  rhyw, 

Dibyniad  j  deall  ar  arddangosiadau  y  synwyrau,  a'r  olafiaeth  canlynol  iddynt, 
fel  yn  gyferbyniedig  âg  annibyniaeth  a  blaenafíaeth  rheswm,  a  anghreifftir  yn 
noíiedig  yn  y  çyfundraeth  Ptolemaidd — y  cynnyrch  gwir  aruthrol  a*r  ymfl&"08t 
uchaf  hyny  o  eiddo  y  gallu  yn  bamu  yn  ol  y  «ynwyrau— o'i  ch}rmharu  â'r  un 
Newtonaidd,  fel  firwyth  galiu  uwch  eto,  yn  trefnu,  yn  cywiro,  ac  yn  dilëu  ar- 
ddangosiadau  y  syn^i^rau  yn  ol  ei  ddeddfau  cynnwynol,  a'i  feddylddrychau  elfenol 
ei  hun. 

AM   BEDDF  MEWN   GTSTLLTIAD  a'b  DEALL. 

Mae  yn  eglur  nad  yw  darnodiad  rhyw  neu  ddosbarth  yn  ddamodiad  cyfaddas 
ond  yn  unig  o  fath  isaf  y  rhyw  hwnw :  canys  pob  bath  uwch  a  wahaniaethir 
oddiwrth  yr  is  gan  ryw  nodwedd  ychwaneçol,  tra  na  chynnwys  y  damodiad 
cyffredinol  ond  yn  unig  y  nodweddau  cyfíredin  i'r  hoU  fathau.  O  ^anlyniad,  yr 
isaf  yn  unig  a  ddesgrifia.  Yn  awr,  çwahaniaethwyf  ryw  o  alluoedd  dan  yr  enw 
gallu  cyfaddasol,  ac  yr  wyf  yn  rhoddi  fel  ei  ddarnomad  rhywiol — y  gallu  o  adethol 
a  chyfaddasu  moddion  i  ddybenion  agos ;  ac  fel  anghraifft  o'r  bath  isaf  o'r  rhyw 
hwn,  cymeraf  sylla  llindys.  Gofynwyf  im*  fy  hun,  dan  ba  eîriau  y  gallaf  gyffred- 
inoli  çweithreoiad  y  peiriant  hwn ;  a  gwelwyf  ei  fod  yn  dethol  ac  yn  cyfaddasu 
moddion  priodol  (Ä.  y.,  y  rhan  gydweddol  o'r  cydgastfliad  llysieuol)  i'r  dyben 
agos,  h.  y.,  tyfiad  neu  adffrwythiad  corff  y  trychfiíyn.  Yr  ydym  yn  galw  hwn  yn 
allu  by wydol,  neu  briodoledd  fywydol  y  cylla ;  a  chan  mai  hwn  yw  y  bath  isaf,  y 
mae  ei  ddarnodiad  yr  un  a  darnodiad  y  rhyw. 

Wele,  oddiwrth  allu  v  cylla  yr  wyf  yn  myned  at  y  gaUu  a  ymegnîir  gan  yr  holl 
anifeL    Yr  wyf  yn  ei  olrhain  yn  crwydro  o  fàn  i  fàn,  ac  o  blanigyn  i  blanigyn, 

wyrau  a  gyfansodda  brofíad  synwyrol,  ac  a  gynnyrcha  arwireddau  neu  reolau  a  allant 
ddyfod  yn  fwyfwry  ëang,  ond  nas  gallant  byth  gael  eu  codi  i  wirioneddau  cyfiredinol, 
neu  genedlu  ymwybyddiaeth  o  sicrwydd  hollol ;  er  y  gallant  fod  yn  ddigonol  1  ddilëa 
pob  ammheuaeth.  (Heb  olygu  dadgnddiad,  cymerwch  ein  cyndad  yn  y  ddegfed  a 
deugain,  neu  y  ganfŵì  flwydd  o'i  hanfodaeth.  Mae  yn  debyg  y  boasai  ei  brofiad  yn  ei 
ryddhau  o  bob  ammheuaeth,  fel  y  suddai  yr  haul  yn  y  terfyngylch,  y  byddai  iddo  ail- 
ymddangos  y  bore  nesaf.  Ond  cymharWch  yr  ansawdd  hwn  a'r  sicrwydd  à'r  un  a 
gawsai  yr  un  dyn  o'r  47fed  gosodiad  o  Euclid,  a  thybied  ddarfod  iddoef  felPythagoras 
ddarganfod  y  prawf).  Yn  awr,  ai  buddiol,  goíynaf,  neu  gydfiurfiol  %  dedd&u  a  dyben- 
ion  iaith,  yw  galw  dau  ddeiliad  mor  gwbl  anghymharus  wrth  un  ac  yr  un  enwl  Neo, 
pan  yn  meddu  dau  enwyn  ein  hiaith,  a  alwem  ni  bob  un  o'r  ddau  ddeiliadgwahanol  wrth 
y  ddau— A.y.,  wrth  y  naiU  enw  neu'r  Uall,  fel  yr  hyfforddiai  mympwy  ?  Os  na  wnaem,  yna 
gan  ein  bod  yn  meddu  y  ddau  air,  rheswm  a  deall  {reason  and  understanding)  (fel  yn 
wir  pa  îaith  dyn  diwylliedig  nas  medd  ?)— pabeth  a'n  Uuddiai  rhag  prîodoU  y  bUÎenaf 
i  aUu  gwahaniaethol  dynoliaeth?  Ni  raid  i  ni  ond  yn  unig  cyferbynu  yr  hûiedìgìon 
o'r  ddau  derm  (er  anghraifft^  *'  A  a  B  ydynt  iU  dwy  yn  fodau  rhesymol ;  ond  nid  oes 
dim  cymhariaeth  rhyngddynt  mewn  pwynt  o  ddealltwriaeth/'  neu, ''  Mae  hi  yn  wastad 
yn  barnu  yn  rhesymol,  er  nad  yn  wraig  o  ddeall  mawr*')  i  weled  naa  gaUwn  wrthdroi 
y  drefn— Ä.  y.,  galw  y  rhodd  uchaf  yn  ddeall,  a'r  isaf  yn  rheswm.  Pa  beth  a'n  Uudd- 
iai?  gofynwn.  Ow !  mae  yr  hyn  a'n  lluddiodd— yr  achos  o'r  cymysgedd  hwnyny 
termau~ei  hun  yn  rhy  eglur ;  sef  áiffyg  ystyriaeth  o'r  gwahaniaeth  pwysig  yn  y 
pethau,  ac  yn  gy  ffredin,  o'r  ddyledswydd  a'r  arferiad  a  gymeradwyir  yn  y  pummed  ^ 
gosodiad  arweiniol  o'r  gyfrol  hon.  Ond  yr  achos  o  hyn,  ac  o'i  holl  effeithian  ac  ìb- 
achosion  gresynus,  gauathrawiaeth,  dallineb  calon,  a  dirmyg  o'r  gair,  a  eglurir  oreu 
gan  yr  apostol  athronaidd :  nid  oedd  gymeradwy  ganddynt  gadw  Duw  yn  eu  gwybod- 
aeth  {Rhu/,  i.  28),  ac  er  nas  gallent  ddiffodd  y  goleuni  sydd  yn  goleuo  pob  dyn,  a'r 
hwn  sydd  yn  Uewyrchu  yn  y  tywyllwch ;  eto  am  nad  allai  y  tywyllwch  amgyffired  y 
goleuni,  gwrthodasant  ddwyn  tystiolaeth  iddo  ac  addoli,  yn  Ue  y  caddng  flBarfíbl,  yr 
hwn  a  godasai  y  goleuni  o'r  ddaear  (h.  y,,  o'r  natur  anifeilaidd  a  greddf  yn  unig),  a'r 
hwn  y  darfuasai  i'r  goleuni  hwnw  yn  unig  ei  wneyd  yn  weladwy,  Ä.  y.,  trwy  ychwanega 
at  y  reddf  anifeilaidd  yr  egwyddor  o  ymwybyddiaetb. 

Gwel  Attodiad  c. 


GREDDFy    DSALL,    A   BHB8WM.  446 

hyd  onid  yw  yn  cael  y  Uysieayn  pifodol;  a  thracbefn  ar  y  Uysieuyn  detholedig 
hwn,  yr  wýf  yn  sylwi  amo  yn  cnwuio  allan  ac  jrn  sefydlu  ar  y  parth  o*r  planig^n, 
rhisçl,  deüen,  neu  flodyn,  c^addas  iV  feithriniaeth :  neu  [pe  huasai  yr  anifeí 
wedi  ^mgymeryd  à  flurf  eihr  rdöen  hyw)]  i  sadwad  ei  wyau,  a  chynnaliad  y 
ny  thaid  dỳfodoL  Yma  gwelaf  aìlu  i  ddethoi  a  cnyfaddasu  moddion  i  ddyhenion 
agos  yn  ol  amgylchiadau :  a'r  hath  uwch  hwn  o  allu  cyfaddasol  yd^m  yn  alw  greddf. 

Yn  olaf,  yr  wyf  yn  adfyfyrîo  ar  y  ffeithiau  a  adroddwyd  ac  a  ddesgrifiwyd  yii 
Y  dethoUon  blaenorol  o  Hüber,  ac  yn  canfod  gaUu  i  ddethol  a  chyfaddasu  modd- 
lon  prîodol  i  ddyhenion  agos,  yn  ol  amgylcnîadau  amrywiog.  A  pha  beth  y 
galwn  y  bath  uwch  eto  hwn?  Yr  ydym  }ti  enwi  y  blaenaí^greddf :  rhaid  i  ni 
alw  hwn  ^^n  ddeaUdwrìaeth  greddfol. 

Yma  y  mae  genym  dri  gaUu  o'r  un  rhy w ;  bywyd,  greddf,  a  deaUdwriaeth 
greddfof:  y  nodweddau  hanfodol  ag  ydynt  yn  damodî  y  rhyw  yn  hanfodi  yn  s^f- 
artal  yn  mhob  un  o'r  tri.  Ond  vn  ychwanegol  at  y  rhai  hyn,  vr  wyf  yn  caelun 
nodwedd  araU  c^ffredin  i'r  uchar  a'r  isaf ;  sef  fod  y  dybenion  oll  yn  eglur  ragder- 
íynedig  gan  heirianwaitli  neiUduol  yr  anifeiliaid ;  ac  er  y  ^aU  fod  yn  annnhon 
canfod  unrhyw  ddibyniad  diiryfrwng  cyffelyb  yn  ^  hoU  weithrediadíau,  eto  gan 
fod  y  gweithrediadau  yn  deifynedig  gan  j  dybenion,  y  mae  y  canlyniad  yn  ffyf- 
artal :  ac  mae  y  gweithrediadau  a'r  dybemon  oU  me wn  cyfeiriad  anghenrheidiol  at 
ffynnaUad  a  pliarhad  yr  anifel  neiUduol  neu  yr  eppU.  Y  mae  dethoUad,  ond  nid 
dewisiad;  a  chwennychiad  yn  hytrach  nag  ewyUys.  Owybodaeth  alluadwy  o 
heth,  neu  ddymuniad  am  gael  y  pethhwnw  yn  arddangosoí  gan  feddwlcyfatebol 
gwahanol,  nid  ydyw  yn  yr  aniiel  yn  ddigonol  i  wneyd  y  peth  yn  wrthddrych  neu 


onglau  ei  chnsialau  gwreîddiol,  neu  fe  aUai,  am  ddim  gweUrheswm  na'r  anhaws- 
dra  ymddangosol  i  ryddhau  y  gareg — am  y  byddo  o  ewyUysiad  rhesymol — ac  fel 
hyn  yn  gwneyd  cymheUai  o  absennoldeb  pob  cymheUai,  a  rheswm  o'r  ewyUys  or- 
fodol  i  weithredu  heb  un  rheswm. 

Yn  awr,  pa  heth  yw  y  casgUad  oddiwrth  y  rhagosodion  hyn  P  Hyn,  mae  yn 
eglur :— os  tybiaf  am  y  gaUu  cyfaddasol  yn  ei  fath  uchaf,  neu  ffurf  o  ddeaUdwr- 
iaeth  greddfol,ei  fod  yn  cydhanfodi  à  rheswm,  ewyUys  rydd,  ac  ymwybyddiaeth, 
j  mae  yn  y  íän  yn  dyfod  yn  ddeaU :  mewn  eeiriau  eraUl,  fod  y  deaU  yu  gwahan- 
laethu  oddiwrth  y  ffurf  araderchocaf  o  Teám,  ond  nid  ynddo  ei  hun,  neu  yn  ei 
gynneddfiiu  haníodol  ei  hun,  ond  mewn  canlyniad  i'w  gydhanfodaeth  à  gaUu- 
oedd  Uawer  uwch  o  ryw  gwahanol  mewn  un  ac  yr  un  díeiUad.  Oreddf  mewn 
anifel  rhesymol,  cyfrifol,  ac  ymwybyddol,  ydyw  DeaU. 


er  dîogelu  bywydau  eu  perchenAgion,  ac  hyd  yn  nod  er  dìal  eu  marwolaethau. 
Yn  yr  angbreimiau  hyn  y  mae  ^nym  drydydd  bath  o'r  gallu  cyfaddasol  mewn 
cysyUtiad  à  dyben  ymddangosiadol  foesol---à  dyben  yn  ystyr  prîodol  y  gair. 
ima  cydhanfoda  y  gaUu  cyfaddasol  àg  amcan  ymddangosiadol  wiifoddol,  ac  nid 
yw  y  gweithrediad  yn  ymddan^os  nac  yn  rhagderfynedig  gan  beirianwaith  yr 
anifel,  nac  mewn  unrhyw  gyfeuriad  uniongyrch  at  ei  gadwraeth  ei  hun,  nac  at 
barhad  ei  ryw.  Mae  yn  unediff  à  chyffelybrwydd  fiiigiol  o  ddiolchgarwch, 
ff^ddlondeb,  a  chariad  anhunanoT.  Nid  yn  unig  yr  ydym  yn  prisio  y  mUyn 
fiyddlawn ;  yr  ydym  vn  gosod  ewerth  amo.  Yr  wyf  yn  addei'  fod  nwn  ýn 
daargynnygiad  (probÌem)  na  feddaf  un  dattodiad  o  hono  i*w  gyflwyno.  Ni 
phetrusodd  un  o'r  doethiidr  o  ddynion  anysbrydoledig  ddad^an  y  ci  yn  ddirgel- 
wch  mawr,  ar  gyfrif  y  godywyn  hwn  o  natur  foesol  yn  anghysyUtiedig  â'r  am- 
lygiad  Ileiaf  o  lleswm,  yn  mha  un  byna|r  o'r  ddau  ystyr  y  deonglwn  y  gaîr— pa 
un  aî  fel  y  rheswm  ymârferol,  h.  y.,  y  gtülu  i  osod  dyben  eithaf,  terfynadwyaeth 

Uys  trwy  feddylddrychau ;  ai  ynt    "  '       * 

u  gwirìoneddau  cyffredinol  ac  an 

0.]  2 


yr  ewyUys  trwy  feddylddrychau ;  ai  ynte  fel  y  rheswm  gwyddorol,  h.  y.,  y  gfdlu 
1  gasglu  gwirìoneddau  cyffredinol  ac  anghenrheidiol  odídiwrth  ymddangosiadau 


1 


446  GREDDl'^   DEALL^   A   RHESWM.  '  / 

neillduol  a  damweiniol.  Ond  mewn  holiad  ynghylch  perchenogaeth  Hheswm;  y 
mae  ahsennoldeb  o  bob  prawf  yn  gydwertn  &  phrawf  i'r  gwrthwyneb.  Niä 
ydyw,  er  hynjr,  mewn  un  modd  yn  gyfartal  eglur  i  mi,  nas  gall  y  ci  feddu  ar 
gyfatebiad  geiriau,  y  rhai,  fel  y  dangosais  mewn  Ue  arall,  ydynt  Tnthddrychau 
prì'odol  Y  "  gallu,  yn  bamu  yn  ol  synwyr." 

Ond  1  ddychwelyd  at  fy  amcan :  archaf  i'r  darllenydd  adfyfyrio  0x  ryw  un 
fiaith  o'r  rhyw  hwn,  pa  un  ai  dygwyddol  yn  ei  ymchwiirad  ei  hun,  ai  detholedig 
o  amrywiol  chwedlau  y  ci  a  gedwir  yn  ysgrifeniadau  milhàneswyr.  Gan  hyny, 
hyderus  ofynaf  ei  fam,  pa  un  a  ydyw  yn  ei  allu  beidio  ystyried  y  gallu  a  am- 
lygir  yn  y  gweithrediadau  hyn  fel  yr  un  mewn  rhyw  a'r  Deall,  pa  faint  bynag  is 
mewn  gradd.  Neu  pe  dewisai  yn  hytrach  hyd  yn  nod  yn  yr  anghreifftiau  hyn 
ei  alw  yn  reddf,  a  hyn  mewn  ^MTríAwahaniaeth  i'r  Dealí,  yr  wyf  yn  galw  amo  i 
nodi  allan  y  terfyn  rnwng  y  ddau — ^y  cyfwng  neu  wahanmr  ag  syda  yn  rhanu 
neu  wahanu  y  naill  oddiwrth  y  Uall.  Os  geill,  bydd  wedi  gwneyd  peth  na  ta  neb 
o'i  flaen  yn  alluog  i'w  wneyd,  er  î  lawer  o  ddynion,  a  dymon  enwog  hefyd, 
gynnyg  yn  galed  amo :  a  bydd  fy  nadfynegiad  i  ^n  mysg  cofarwyddion  blaenaf 
ei  Iwyadiant.  Os  nad  eill,  rhaid  i  mi  gasglu  ei  fod  yn  cael  ei  attal  gan  ofh  y 
canlyniadau,  trwy  dybied  fod  rhyw  niwed  yn  deillio  i  çrelydd  a  moesoldeb 
oddiwrth  y  dyb  hon ;  ac  ymgysuraf  yn  y  gobaith  y  bydd  iddo  yn  niweddbarth  y 
gwaith  hwn  gael  profion  o  dueddiad  uniongyrchol  i*r  gwrthwyneb.  Mae  y 
golygiad  hwn  am  y  Deall,  fel  yn  gwahaniaethu  mewn  gradd  oddiwrth  reddf,  ac 
mewn  rhyw  oddiwrth  Beswm,  nid  yn  unig  yn  ddiniwed  yn  ei  ddylanwadau  gall- 
uadwy  ar  y  nodwedd  crefyddol,  ond  y  mae  yn  rhagbarotoad  anhebgor  er  symud 
y  rhwystrau  mwyaf  arswydol  i  grediniaeth  ddeallus  o  athrawîaethau  neillduol  yr 
efengyl,  o  erthygiau  nodweddol  y  ffydd  Gristionogol,  à  pha  rai  y  mae  amddiffjm- 
wyr  y  gwirionedd  yn  Nghrist  i  ymladd ;  calon  ddrwg  anghrediniaeth  yn  unig 
eithrad. 

ÂTTODIÀD  A. 

Crynodèb  o  çÿnUwn  yr  ymrespmiad  i  lrqfi.  y  çìüohaniaeth  meum  rhyw  rhiBng 
y  Bhetwm  a*r  DeaU. 

T  gesodiad  i'w  brofi  ydyw  y  gwahaniaeth  mewn  rhyw  rhwng  y  Beall  a'r 
Hheswm. 

Yr  egwyddor,  ar  ba  un  y  gorphwys  y  prawf,  ydyw :  deiliaìd,  y  rhai  a  oíyiiant 
ddamodion  cyffredinol  hanfodol  wahaniaethol,  ydynt  yn  gwahaniaethu  mewn 
rhyw  ac  nid  mewn  ffradd  yn  unig.  Canys  gwahanîaeth  mewn  gradd  a  ffuifia 
sail  damodion  neillduol,  ond  nid  rhai  rhywiol  neu  gyffredinoL 

Yn  awr,  Rheswm  a  ystyrir  yn  ei  bertnynas  à'r  ewyllys  a  bod  moesol,  pryd  ei 
gelwir  y  Rheswm  YmarferoP— a  :  neu  yn  berthynoli'r  galluoedd  dealltwnaethol 
a  gwyadorol,  pan  ei  gelwir  yn  Rheswm  Damcanol  neu  fyfyrgar — a.  Mewn  trefii 
f^an  hyny  i'ŵ  symham  à'r  Ilheswm,  rhaid  i'r  Deall  yr  un  modd  gael  ei  wahan- 
laethu  i  y  dewl  fel  egwyddor  o  weithrediad,  yn  yr  hon  berthynas  yr  wyf  yn  ei 
alw  y  ^alíu  cyfaddasol,  neu  y  fedr  o  ddethol  a  chyfaddasu  moddion  a  chvmmg 
dybemon  agos — ^B :  ac  y  dedl,  fel  modd  a  medr  o  feddyliaeth,  pan  ei  geiwir  yn 
aaMyriad— ô.  Yn  ganlynol,  yr  wyf  yn  rhoddi  y  damodion  cyffredînol  o'r 
pedwar  hyn :  h,  y.,  yr  wyf  yn  desgrifio  pob  un  ar  wahan  wrth  ei  nodweddau 
nanfodol :  ac  yr  wyf  yn  cael  fod  damodiad  A  yn  gwahaniaethu  mewn  cyfaniyw 
oddiwrth  un  B,  a  aamodiad  a  oddiwrth  un  ò. 

Yn  awr,  deîliaid  a  fyddont  yn  gofyn  damodion  hanfodol  wahaniaeliiol  ydynt 
eu  hunain  yn  gwahaniaetìiu  mewn  rhyw.    Ond  y  mae  Deall  a  Rheswm  yn  goíyn 

*  Y  Bheswm  Ymarferol  yn  unîg  yw  rheswm  yn  yr  ystyr  llawn  a  sylweddol.  Rheswm 
ydyw  yn  ei  gylch  ei  hun  o  berfiaith  ryddid ;  fel  flynnon  meddylddiyehau,  pa  feddyl- 
ddrychau,  yn  eu  troad  at  yr  ewyllys  gyfrìfol,  a  ddeuant  yn  ddybenion  eithit  Ar  y 
llaw  aralí,  rheswm  damcanol,  fel  sail  y  cyffredinol  a'r  annihynol  mewn  pob  caaigUad 
arbwyllebol,  sydd  yn  hytrach  yn  oleani  rheswm  yn  y  deall,  ac  a  adwaenir  yn  gyftyw 
with  ei  gyferbỳniad  &'r  damweiniaath  üi  neiHduolrwydd  a  Bodweddaat  hoU  gynnyrcb- 
ion  priodol  a  chynhenid  y  deall. 


GRBDDF,  DBALL,  ▲  RHESWM.  447 

darnodion  hanfodol  nfahanîaethol.    Oan  hyny  y  mae  Deall  a  Rhesẁm  yn 
gwahaniaethu  mewn  rhyw. 

Attodiad  B. 

Y  gosodiad  canlynol  o  eiddo  Lei^hton,  at  yr  hwn  y  cyfeirír  yn  nhudalen  4Ŵ, 
a  gymerodd  Coleridge  fel  achlysur  i'r  holl  sylwadau  blaenorol,  ynghyd  àg  amrỳw 
eraill  na  welais  yn  fuddiol  eu  cyfieithu,  ám  nad  ydynt  yn  cyfeuio  mòr  union- 
gyrchol  at  y  pwnc  y  crefit  am  egíurhad  amo.     Y  gosodiad  syad  fel  y  canlyn  : — 

"  Mae  flFydd  nid  yn  unig  yn  dyrchafu  yr  enaid  uwchlaw  synẅyr  a  phethau 
synwyrol,  ond  uwchlaw  Rheswm  ei  hun.  Fel  y  mae  Rheswm  yn  cywíro  y  gẁaliau 
a  allai  Synwyr  achlysuro,  felly  mae  ffydd  oruwchnaturiol  yn  cywiro  gwallau 
Rheswm  naturiol  yn  bamu  yn  ol  synwyr." 

[Dywed  Coleridge  mai  wrth  Heswm,  yn  y  gosodiad  uchod,  y  golyga  Leighton 
y  Ceall  dynoL — CyfJ 

Attodud  C. 

T  fnmmed  gotodiad  cmoeiniol,  éc, 

Fel  y  mae  pren  ffrwythau  yn  werthfawrocach  nag  unrhyw  un  o'i  fifrwythau 
unigol,  neu  hyd  yn  nod  na'i  hoU  ffrwythau  am  un  tymmor,  îtYíf  gwrthddrych 
ardderchocaf  adfyfyriad  yw  y  Meddwl  ei  hun,  â'r  hwn  yr  ydym  yn  adfyfyrio. 

Ac  fel  j  blodau,  mae  Érwythau  gwyrddion  ac  addfedion  eiurafallen  yn  bryd- 
ferthach  i  edirch  amynt,  pan  ar  y  pren,  ao  iV  gweled  fel  yn  un  àg  ef,  na'r  un . 
ffirwythau  wedi  eu  gwahanu  ac  i'w  gweled  yn  oiynol,  ar  ol  eu  cludo  i  wlad  arall 
a  hinsawdd  gwahanol  j  felly  y  mae  gydag  amrywiol  wrthddrychau  adfyfyriad,  pan 
eu  hystyrier  yn  benaf  mewn  cjrfeiriad  at  y  gallu  adfyfyriol,  ac  fel  rhan  a  chy&an 
o'r  un.  Nid  oes  un  gwrthddrych,  pa  mor  werthfawr  bynag  y  gall  ein  nwydau 
ei  osod  allan,  nad  yw  yn  dyfod  yti  ddyeithr  i  ni  mor  füan  ag  y  byddo  yn  hollol 
ddi^8]^lltiad  â'n  bywyd  dealldwrol,  moesol,  ac  ysbfydol.  I  fód  yn  eîddoín  ni, 
rhaid  ei  eyfeirio  àt  y  meddwl,  naill  ai  fel  cymhellai,  netí  ganlyniad,  neu  Ìdy- 
gwyddiad. 


Y  OYPIEITHYDD  AT  Y  DAHLLENYDD. 

Nm  oes  genyf  iV  ddyweyd  am  y  oyfieithiad,  heblaw  ei  fod  mor  gywir  t 
ais  ei  wneyd  mewn  brys-oriau  hwyr  a  boreu  oer  a  byrion.  Fe  aUai  y  gaílésä  ei 
wneyd  yn  ystwythacii  o  dipyn  mewn  rhai-manau;  ond  fe  allai  hefyd  y  huasai 
raid  i  hyny  fod  ar  draul  amwyso  y  synwyr,  a  "  gwallus  ín*  golli  synwyr.'^  î^e 
gwrandawem  ar  ambell  i  goegyn  penboeth  a  huhandybus  yn  sylgẃgan  ei  salw 
gynghor,  byddaiyTi  rhaid  i  nirwymo  ein  synwyr  er  mwyn  seiniau.  Ond  mwy  dewisol 
genyf  fi  ydyw  cael  yr  ystyr  yn  ddîamwys,  eglur,  serch  iddo  fod  mewn  clfionp  o 
ymadrodd  Üed  anystwyth.  Hwyrach  y  buasai'  rhai  yn  deŵiyddio  un  cír  unrhyw, 
wrth  gyfieithu  y  traethodau  blaenorol,  yn  Ue  *^wiacyr  «»,"  am  fod  y  blaenaf 
yn  fwy  hysain.  Ond  y  gwir  yw  na  wna  u/nrhyu)  oaod  allan  ystyr  *^yr  twi;"  K  y., 
yr  hyn  a  feddyliwn  pan  ddywedwn  mewn  siarad  cyffiredin  "  ein  bod  wedíi  clywed 
yr  un  geiriau  o'r  blaen,"  "  fod  rhyw  un  wedi  adrodd  yrun  peih  drosoddathros- 
odd,"  "  yr  un  un  a  wnaeth  y  ddau,"  &c. — ^mwy  nag'  y  gwna  unrhyunaeth  osod 
allan  ystyr  unfodaeth ;  oblegid  nid  yw  unfodaeth  ac  yr  un  onid  yr  un  geiriau, 
oddieithr  fod  yr  olaf  yn  cyfeirio  at  wrthddrych  neillduol,  tra  mae  y  blaenaf  o 
J^tyr  mwy  eyffiredinol  a  dansCMÂdoL  Ond  y  mae  yn  eglur  nad  yw  unrhywiaeth 
oV  un  ystyr  ag  unfodaeth ;  canys  i  ffiirfio  y  naill  ni  raid  ond  cael  ewrthdarychau 
o'r  uji  rhyw ;  ond  y  mae  y  llall,  a'i  gymeryd  yn  ei  ystyr  ëangaf,  ; 


^^  ^  ^  yn  gofyn  na 

byddo  ynddynt  un''gradd  o  wídianiaet£  hanfodol. 

Fe  allai,  cyn  terfynu,  y  byddai  yn  well  rhoddi  ychydig  o  eglurha'd  ar  raî  geir^ 
îau  go  ansathredig  a  ddefìiyddiwyd  genyf. 

AUryw,  rhyw  arall  neu  wahanol. 
Arbwyllebydd,  rhesymegwr/  rhesymegydd. 

2  H  2 


446  CYFRBITHIAU   LLOBGR 

Arwiredd,  gosodiad  a  ddirnadir  ar  yr  olwg  gyntaf. 

PjnnwyBaol,  yr  h^  a  gynnwyaa. 

Cynnwyaedig,  yr  hyn  a  gynnwysir. 

Deiüad,  a  ddeil  nen  a  gynnal  iy  w  flfhrf  neu  briodoledd. 

Ssill,  ffrwyth,  cynnyrch ;  eppil,  hiliogaeth. 

Godywyn,  llewyrch  gwan. 

OwiHonedd  moeaol  nen  weithredol,  gwirionedd  am  ffiiith  nen  weithred  gyflawnedig. 

Gwirionedd  ffurfiol  nea  ddanaoddol,  nn  am  egwyddor  heb  ei  gymhwyso  at  nnrhyw 

ffiüth. 
Heddyliol^  yn  perthynn  i'r  meddwl. 
Meddyliadol,  yn  perthynn  i  weUhrtdiad  y  meddwl. 
Tryweüad,  gwelediad  drwy ;  dimadaeth  trwyadl  o  beth. 


CYFREITHIAU   LLOEGR  YN  ACHOS  CYMRU. 

Un  difÇjrg  cyffiredin  yn  y  llyfrau  sydd  yn  traetbu  ar  Hanes  Cymru  ydy  w, 
eu  bod  yn  tidu  rhy  facb  o  sylw  i'r  eyfreitbiau  a  wnaed  yn  senedd  Llo^ 
gyda  golwg  ar  ein  bynafiaid.  Er  mwyn  eyflenwi  y  diflÿg  bwn,  yr  ydym 
wedi  myned  i  ycbydîg  o  draffertb  i  cbwilio,  a  cbasglu  at  eu  gîlydd  yr  hen 
gyfreitbiau  sydd  yn  dwyn  pertbynas  ft  Cbymru ;  a  rhoddwn  yma  gynnwys- 
îad  yr  boU  rai  pwysicaf  mewn  cyn  lleied  cwmpas  ag  a  fyddo  dicbonadwy. 

Harri  ir.,  blwyddyn  2,  o.o.  1400.*  Pen.  xii.  Na  fyddo  Cymry  i  fod 
yn  ddinaswyr  na  bwrdeisiaid  mewn  dinasoedd  na  bwrdeisdrefi,  nac  yn 
swyddogion  mown  unrbyw  ddinas  na  thref,  ac  na  fyddo  iddynt  garìo 
arfau. 

Pen  xîx.  Na  fyddo  i  un  Sais  gael  ei  gollfamu  ar  gybuddiad  Cymro 
yn  Nghymru,  ond  yn  unig  gan  ustusiaid  Seisnig  neu  fwrdeisiaid  Seîsnig. 

Pen.  zx.  Na  fyddo  i  un  Cymro  brynu  tir  yn  Lloegr,  nac  ycbwaith 
mewn  trefydd  Seisnig  yn  Ngbymru. 

Harri  iy.,  blwyddyn  4,  o.o.  1402.  Pen.  xxvi.  Nad  yw  Sais  i  gael  eî 
gyhuddo  gan  Gymro  yn  Ngbymru. 

Pen.  xxvii.     I  rwystro  difpodwyr  a  cbrwydriaid  yn  Ngbymru. 

Pen.  XXX.    Nad  yẅ  ymborth  nao  arfau  i  gael  eu  cario  i  Gymru. 

Pen.  xxxi.    Nad  oes  un  Cymro  i  gael  tŷ  amddi%nedig. 

Pen.  xxxii.    Nad  oes  un  Cymro  i  fod  yn  swyddog. 

Pen.  xxxüi.  Fod  y  castelli  a'r  trefydd  amgauedig  i  gael  eu  cadw  gan 
Saeson. 

Pen.  xxxiv.  Nad  oes  un  Sais  a  brîodo  Gymraes  i  gael  unrhyw  swydd- 
ogaeth  yn  Nghymru. 

Harri  iv.,  blwyddyn  9,  o.c.  1407.  Pen.  iü.  Rbaid  i  bob  troseddwr  a 
fyddo  yn  haeddu  marwolaetb  yn  Neheudir  Cymru  gael  ei  gymeryd,  neu 
ynte  rhaid  i'r  wlad  wneyd  iawn  am  y  trosedd. 

Harri  v.,  blwyddyn  1,  o.c.  1413.  Pen  vi.  Nad  oes  i  neb  o'r  Cymry 
ddial  ar  y  ^aeson  byny  a  erlidiasant  eu  cyfeillîon  hwy  yn  y  gwrtbryfel 
diweddar. 

>  Sef,  yr  ail  flwyddyn  o1  deymasiad,  oed  Crist,  1400. 


YH  ACHOS  CYMRtT.  449 

Barri  V.,  blwyddyn  2,  o.c,  1414.  Pen.  v.  Os  bydd  i  Qymro  gymeryd 
Saîs,  a'i  gadw  mewn  dalfa  hyd  nes  talo  am  ei  ryddhad,  ac  os  na  fydd  iddo 
ymddangos  ger  bron  yr  ustusiaid,  ar  ol  derbyn  ŵybudd,  i  roddi  cyfrîf  am 
byny,  mae  yn  rhaid  ymddwyn  tuag  ato  fel  herwr  (oti^law),  ac  y  mae  yr 
ustusiaid  i  hysbysu  hyny  i  swyddogion  yr  arglwyddiaeth  lle  byddo  y 
Cymro  yn  byw,  y  rhai  a'i  daliant,  ac  a'i  cosbant  fel  y  mae  y  gyfraith  yn 
gofyn.  ; 

Harri  vi.,  blwyddyn  9,  o.c.  1430.  Pen  îii.  Fod  pob  bam  a  wnaetb. 
pwyd  yn  erbyn  "  Owen  Glendor,"  yr  hwn  a  brofwyd  yn  euog  o  deymfhiŵ- 
wriaeth,  i  sefyU  mewn  grym,  pa  gamsyniad  bynag  a  pha  dcLî%g  bynag  â 
fyddo  ynddynt :  ond  nad  yw  hyn  i  rwystro  etifeddion  Owen  î  fwynhau  y 
tiroedd  sydd  yn  disgyn  iddynt  trwy  etifeddiaeth. 

Harri  vi.,  blwyddyn  20,  o.c.  1442.  Pen.  îîi.  Nas  gall  Cymro  gymeryd 
Saís,  neu  unrhyw  nwyddau  o  eiddo  Sais,  a'i  garîo  ymaith  i  Oymru,  heb 
fod  yn  euog  o  deymfradwriaeih. 

HEurrî  VI.,  blwyddyn  20,  o.c.  1442.  Pen.  vîii.  Os  bydd  i  neb  gymeryd 
nwyddau  i  Gymro,  a'u  dwyn  wedi  hyny  i  Loegr  heb  dalu  y  dreth,  y  mae 
i  fforffetio  y  cwbl. 

Harri  vi.,  blwyddyn  23,  o.c.  1444.^  Pen.  iv.  Os  bydd  i  Gymro  fod 
yn  euog  o  deymfradwriaeth,  neu  ryw  drosedd  arall  yn  haeddu  marwolaeth, 
a  dîanc  i  sir  Henffordd,  mae  yn  rhaid  ei  ddal  a'i  garcham :  a  phwy  bynag 
na  chynnorthwyo  i'w  ddal,  y  mae  hwnw  i  fforffetio  ei  holl  eiddo. 

Harri  vi.,  blwyddyn  25^  o.c.  1447.  Gwnaed  deddf  y  flwyddyn  hon  yn 
St.  Edmunds-bury  i  gadamhau  yr.hoU  gyfreithiau  yn  erbyn  y  Cymry. 
Penderfynwyd  hefyd  fbd  pob  rhodd  o  farchnad  neu  ffair  i  Gymro  i  gael  ei 
dilëu ;  a  bod  holl  gaethweision  {mUaines)  y  brenin  yn  Ngogledd  Cymm  i 
gael  eu  gorfodi  i  gyflawni  eu  gwaith  arferol. 

Harri  viii.,  blwyddyn  26,  o.c.  1534.  Pen.  iv.  Yn  gymaint  a  bod 
rheithwyr  yn  Nghymm  yn  cymeryd  eu  hudo  gan  gyfeillion  a  pherthynasau 
drwgweithredwyr  i  ryddhau  y  drwgweithredwyr  hyny  ar  gam,  penderfynir 
fod  swyddog  i  gael  ei  benodi  i  rwystro  y  rheithwyr  i  ymddyddan  âg  uiii- 
rhy w  berson  neu  bersonau,  ac  i  gadw  oddiwrthynt  bob  ymborth  a  dîod,  % 
thân,  a  goleu  canwyll.  Ac  os  bydd  i'r  cyfryw  reithwyr  ryddhau  drwg- 
weithredwr,  neu  os  bydd  iddynt  fwyta  neu  yfed,  neu  ymddyddan  ft  neb, 
y  maent  i  gael  eu  dwyn  o  flaen  yr  Arglwydd  Baglaw  a'r  lleill  o  gynghẅ 
y  gororau  (the  Lord  President  and  other  of  íhe  counceU  of  the  marehes)  y 
rhai  a  gosbant  y  rheithwyr  hyny  fel  y  bamont  yn  anghenrheidiol. 

Pen.  vi.  "  Yn  gymaint  a  bod  pobl  Cymm  a'r  gororau,  heb  oftii  cyf- 
reîthiau  daionus  ac  iachus  y  deymas  hon,  wedi  parhau  am  hir  am^r  y^  ÿ 
cyflawniad  o  amrywiol  a  llîosog  ladradau,  lladdiadau,  gwrthryfeloedd, 
Uosgi  taî,  ac  eraill  weithredoedd  drygionus  ac  adgas,"  penderfynir  fod 
pawb  a  phob  un  sydd  yn  preswylio  yn  Nghymm  i  ymddangos  o  bryd-i 
bryd,  ar  ol  rhybudd  priodol,  o  flaen  yr  ustus  neu  ryw  swyddog  arall  me\m 
unrhyw  frawdlys  a  ddewiso  y  cyfiyw  swyddog. 

Ac  yn  gymaint  a  bod  y  swyddogion  yn  arglwyddiaethu  gororau  Cymm 
yn  arfer  codì  taliadau  anghyflawn  oddiar  ddeiliaid  y  brenin,  a'u  carcham 
am  aohosioi^bychain  a  dibwys,  os  profa  neb  er  boddlonrwydd  i  gynghor  y 

^  Celr  blwyddyn  o  wahaniaeth  weithiau  wrth  gymharu  gwahanol  flyneddao  y  teyrn- 
asiad  à'r  blyneddau  o  oed  Crist ;  oblegid  nad  oedd  y  teymasiad  yn  dechreu  yn  lonawr. 


4(0  CTntBiTfilAÜ   LLOMR 

gMrorau  ei  fod  wedi  ei  gamgarcharuy  mae  jn  rhaid  f r  swydáog  a  fù  yn 
euog  o  hyny  dalu  i'r  carcharor  ohwe'  swUt  ao  wyth  geinìog  am  bob 
dîwmod  y  bu  yn  ngharchar,  a  dirwy  i'r  brenin  heblaw  hyny. 

Nid  oes  un  arf  rhyfel  i  gael  ei  dwyn  i  un  llys,  na  thief,  nac  eglwys,  na 
ffair,  na  marchnad^  nac  un  cynnulliad  arall  yn  Nghymru. 

Nid  oes  neb  yn  NghymrUy  ^eb  drwydded  oddiwrth  Ddirprwywyr  y 
Brenin,  t  gasglu  "  Commorth,"*  neu  gyfraniadau  cyffelỳb,  dan  yr  esgus  o 
briodas,  neu  fod  eu  pknt  "  yn  dywedyd  neu  ganu  yr  offeren  am  y  tro 
çyntaf,  neu  efengylau  yr  offeiriaid,"  neu  un  achos  araJl ;  ac  nid  oes  neb  i 
wneÿd  ehwarëyddiaeth  o  red^^  codymu,  neidio,  neu  ryw  chwarëyddiaeth 
arall  (oddieithr  âaethu),  dan  boen  un  flwyddyn  o  garchar.  Ac  nid  oes  neb 
i  daflu  dim  i  un  llyi  yn  Nghymru  dan  yr  enw  "Arthel,"  i  rwystro  a 
therfysgu  y  llys,  dan  boen  un  flwyddyn  o  garchar. 

Foá  pob  Uaddiadau,  a  lladradau  a  gyflawnir  yn  sir  Feîrionydd  i  gael  eu 
profí  yn  sir  Gaeniarfon  neu  sir  Fon,  o  flaen  ustusiaid  y  brenin  am  Ogledd 
Cymru,  trwy  fam  rheithwyr  o  drigolion  sir  Gaemarfon  neu  sir  Fon. 

Pen.  xi.  Pwy  bynag  o  drigoUon  Cymru  neu  y  gororau  a  fyddo  yn 
euog  o  guro  neu  niweidio  neb  o  drigoUon  siroedd  Gloucester,  Amwytbig» 
neu  Henffordd,  a  gaiff  ddyoddef  blwyddyn  o  garchar. 

Pen.  zü.  Gan  fod  offeiriad  i  gael  ei  ryddhau,  er  iddo  fod  yn  euog  o 
isfiradwTÌaeth,  Uofruddiaeth,  neu  ladrad,  os  bydd  iddo  ymrwymo  ei  hun  am 
ddeugaîn  punt,  a  dau  feichiau  i  ymrwymo  drosto  am  ugain  punt  bob  un, 
a'r  ymrwjîniadau  hyn  i  gael  eu  cymeryd  ger  bron  dau  ustus  heddwch, 
un  o  ba  rai  i  fod  o'r  guorum;  ac  yn  gymaint  nad  oes  ustusiaîd  heddwch 
nac  o'r  guorum  yn  Nghymru,  penderfynir  fod  y  cyfryw  offeirìad,  a  dau 
feichiau  drosto,  i  fyned  dan  yr  ymrwymiadau  rhagddywèdedig  yn  y  air 
nesaf  Ue  y  byddo  dau  ustus  h^dwch»  uu  o  ba  rai  i  fod  o'r  quanm. 

Harri  vm.,  blwyddyn  27j  O.C.  1535.  Pen.  v.  Deddf  yw  hon  i  wneyd 
\uscusiua  ûeddwch  ynNghaerUeon  a  Chymru. 

Fod  yr  Arglwydd  GangheUwr,  neu  Arglwydd  Geidwad  y  Sel  Fawr,  i 
feddu  awdurdod  i  enwi  a  phenodi  ustusiaid  heddwch,  ustusiaid  y  quorumf 
ac  ustusiaid  i  ryddhau  y  carcharau,  yn  siroedd  CaerUeon,  Ffint,  Mon, 
Caemarfon,  Meirionydd,  Aberteifi,  Caerfyrddin,  Penfro,  a  Morganwg. 

Fod  yr  hoU  ddirwyon,  &c.,  a  godir  gan  y  oyfryw  ustusiaid  yn  siroedd 
CaerUeon  a  Fflint  i  gael  eu  talu  i'r  trysorlys  yn  NghaerUeon.  ^ 

Yr  hoU  ddirwyon,  &c.,  yn  siroedd  Mon,  Caemarfon,  a  MeirionydcL,  i'w 
talu  i'r  trysorlys  yn  Nghaemarfon. 

Yr  hoU  ddìrwyon,  &c.,  yn  siroedd  Caerfyrddin  ac  Aberteifi,  i'w  talu  i'r 
trysorlys  yn  Nghaerfyrddin. 

Yr  hoU  ddirwyon,  &c.,  yn  sir  Benfroj»  i'w  talu  i'r  trysorlys  yn  Penfro. 

Yr  hoU  ddirwyon,  &c.,  yn  sir  Forganwg,  i'w  talu  i'r  trysorlys  yn  Nghaer- 
dydd. 

Pen.  vii.  Mae  yn  ymddangos  oddiwrth  y  ddeddf  hon  fod  gan  y  brenin 
ac  arglwyddi  y  gororau  nifer  mawr  o  goedwigoedd  (JoresU)  yn  Nghymru ; 
a  bod  ceidwaid  y  coedwigoedd  hyny  yn  orthrymwyr  tost.  Byddai  y  prif 
geidwaid  yn  rhoddi  tocynau  i'w  ti^eUUon,  ac  i  eraiU  a  ymfoddlonent  i'w 
prynu ;  ac  os  gweUd  rhyw  un  heb  y  tocynau  hyn  yn  ^yned  i  unrhyw 
goedwig  ymheUadi  nasphedair  troedfedd  ar  hugain  oddiwrth  y  ffordd 

^  Felly  yn  y  Saesoneg. 


\  YN   ACHOB   CTMRr.  461 

.  fápr,  cymererit  oádiárno  yr  hoU  arian  a  fyddai  ganddo  ar  y  pryd :  ac 
hd|^dy  byddai  yn  rhaid  iddo  goUi  dam  o'i  law  09'na  thalai  ddirwy  ych- 
wàfeiegol.  Ae  os  dygwyddai  i  anifeiliaid  grwydro  i'r  çoedwigoedd, 
cyiiierìd  hwy  gan  y  ceidwaid  yn  feddiant  iddynt  hwy  eu  hunain,  ac  ni 

I  chai-ÿ  perehenogion  na  thâl  na  chyfrif  am  danynt. 

Odd  penderfynir  yn  y  ddeddf  hon,  fod  rhyddid  o  hyny  allan  i  holl 

.  ddeiliàîd>  y  hrenin  fyned  Ue  y  mynont  trwy  y  coedwigoedd,  ar  diaed  lieu 

■  ar.  iẁtób'i  a  bod  pawb  a  godo  arian  oddiarnynt  am  hyny  i'w  cyfnf  fel 
yspeílwyr  pen  ffijrdd.  Ac  hẁfyd,  fod  ŷr  anifeiliaid  i'w  dychwelyd,  os  bydd 
y -perchenogion  yn  foddhiwn  i  roddi  pris  rhesymol  am  eu  porfa  tra  fuont 

,  dan  ofd^  y  ceìdwaid;  neu  os  gwrthoda  y  ceidwaid,  fod  yn  rhaid  iddynt 
(pddí  eu  gwerth  ddwywaith  am  dànynt. 

Pen.  xxvi.  Er  fod  Cymru  wedi  ei  darostwng,  ac  wedi  ei  huno  â  Lloegr 
ÿn  nheymasiad  lorwerth  l.,  eto  nid  oedd  unfíurfiaeth  yn  nghyfreithiau  y 
ddwy  wlad  nes  y  g^naed  y  ddeddf  hon  yn  y  seithfed  flwyddyn  ar  hugain 
o  deymaaiadHaiTÌ  viii.  Ac  yn  gymaint  a'i  bod  yn  ddeddf  mòr  arbenìg, 
dîau  y  dylem  roddi  golwg  led  gyflawn  ar  ei  chynnwysiad.* 

*  Dichon  y  byddai  yn  foddlonrwydd  gan  lawer  weled  rhyw  gymaint  o*r  ddeddf  hon 
yn  ei  fliirf  wreiddiol :  gan  hyny,  adysgrifiwn  y  rhan  gyntaf  o  honi,  heb  newid  dim 
ar  yr  orgrafi^,  o  hen  argraffiad  yn  y  flwyddyn  1686  :— 

"  Albeit  the  Dominion,  Prinoipaiity,  and  coontrey  of  Wales  jnstly  and  rigbteously 
is,  and  eyer  hath  beene  incorporated,  anneied,  nnited,  and  subject  to,  and  under  the 
temporall  Crown  of  this  Realme,  as  &  yery  member  and  joint  of  the  same,  whereof  the 
K.  most  royall  Mí^jeôty  òf  meere  droit,  and  very  right,  is  very  head,  King,  Lord  and 
BÛIer.  Yet  notwithstanding,  becáuse  that  in  the  same  countrey,  principality,  and 
dominion,  diyers  rìghts,  nsages,  lawesandcustomes  be  farre  discrepant  from  the  íawes 
and  customes  of  this  Beahne,  and  also  because  that  the  people  of  the  same  dominîon 
have,  and  doe  daily  use  a  speech  nothing  lìke,  ne  consonant  to  the  naturall  mother 
tongue  used  within  this  Realme,  some  rude,  and  ignorant  people  have  made  distinc- 
tion,  and  diver8ity  betweene  the  kings  subjects  of  this  realme,  and  his  subjects  of  the 
said  dominion  aod  prìncipality  of  Waies,  whereby  great  discord,  .yariance,  debate, 
diyision,  murmur,  and  sedition  hath  growne  betweene  his  said  subjeetsi  His  high- 
ness  therefore  of  a  singular  zeale,  love  and  favour  that  he  beareth  towards  hîs  subjects 
of  his  said  dominîon  of  Wales,  mindiug  and  iatending  to  reduce  them  to  the  perfect 
order,  notice,  and  knowledge  of  his  lawes  of  this  his  Realme,  and  utterly  to  extirpe 
all  axkd  singular  the8inesterus8ges,andcustomesdifferingfrom  the.same,  and  to  bring 
his  said  subjects  of  this  his  Realme,  and  of  his  said  dominion  of  Wales  to  an  amiable 
concord  and  unity,  hath  by  deliberat  advice,  consenty  and  agreement  of  the  Lords 
Spirituall  and  Temporall,  and  the  Commons  in  this  present  Parliament  assembled, 
and  by  the  authority  of  the  same,  ordainefi;  enacted,  and  established,  That  his  said 
countrey  or  dominion  of  Wales  shal  be,  stand,  and  continue  for  ever  fi:om  hencefortìi 
incorporated,  united  and  annexed  to,  and  with  this  his  Realme  of  England.  And 
that  all  and  singular  person  and  persons.  borne  and  to  bc  borne  in  the  said  princi- 
pality,  county  [conntrey],  or  dominion  of  Wales,  shall  have,  enjoy,  and  inherit  all, 
and  Bingular  freedomes,  liberties^  rights,  priviledges,  and  lawes  within  this  Realme 
and  other  the  kings  domînions,  as  other  the  king8  subjects  naturally  borne  within  the 
same,  have,  enjoy,  and  inherit. 

And  that  aU  and  -singular  person  and  persons  inherìtable  to  any  manors,  lands, 
tenements,  rever8Ìons,  services,  or  otber  hereditaments,  which  shall  discend  after  the 
feast  of  AU-Saints  next  commîng,  within  the  said  prìncipality,  countrey,  or  dominion 
of  Wales,  or  withîn  any  particular  Lordship,  part,  or  paroell  of  the  said  countrey  or 
dominion  of  Wales,  ẅall  for  ever  from  and  after  the  said  feast  of  All-Saints  inherit 
and  be  inheritable  to  the  same  manors,  lands,  tenements,  rents,  re^ersions,  and  heredî- 
taments  after  the  Snglish  tenour  [tenure]  without  division,  or  partition,  and  after  the 
forme  of  the  lawes  of  this  Realme  of  England,  and  not  aáer  any  tenure,  ne  after  the 
forme  of  any  Welsh  lawes  or  customes.  And  that  the  lawes,  ordinances,  and  statutes 
of  this  Bealme  of  England  for  ever,  and  none  other  lawes,  ordinances,  ne  statutea  from 


452  CTFRSITHIAU   LLOBGR 

Maeyiì  dochreu  trwy  gofftlu  fod  Cymni  wedi  bod  erioed  yn  gorfforedîgy 
unedìg,  a  darostyngedìgy  i  goron  IJo^,  fel  aelod  a  chynud  o'r  un :  oimì 
eto,  o  herwydd  fod  jnáói  arferion,  defodau,  a  ehyfreithiau  tra  gwahanol  i 
ddefodau  a  chyfreitíiiau  Uoegr,  ac  o  herwydd  fod  y  trigolion  yn  siarad 
iaith  annhebyg  iawn  i  îaith  y  Saeaon,  y  mae  rhyw  ddynionan  wybodus  yn 
gwneyd  gwahaniaeth  rhwng  deiliaid  y  brenin  yn  IJo^  a'i  ddeiliaid  yn 
Nghymru,  yr  hyn  sydd  yn  peri  dirfiiwr  ymryaon  ac  ymraniad.  (lan  hyny, 
y  mae  ei  IJchelder,  oddiar  ei  neillduol  ddyhëwyd,  caríad,  a  fiäifr  tuag  at  y 
Cymry,  trwy  gynghor  a  chydwelediad  y  senedd,  yn  ordeînio  ac  yn  aefydlu, 
fod  Cymru  am  byth  o  hyn  allan  yn  un  â  Uoegr ;  a  bod  pawb  a  anwyd 
neu  a  enir  yn  y  dy  wysogaeth  h^  i  fwynhau  ac  etifeddu  pob  rhyddid, 
hawli  braint,  a  chyfiraith,  yn  Uoegr  a  thiriogaethau  eraill  y  brenin,  yr  un 
modd  a'r  Saeson. 

Fod  etifeddiaethau  yn  Nghymru,  yn  lle  cael  eu  rhanu  yn  ol  yr  hen  arfer 
Gymreig,  yn  disgya  yn  unig  ac  yn  gwbi  yn  ol  trefii  (^frdthiau  Uo^. 
Ac  mai  cyéreithiau  a  threfiiiadau  Uoegr  yn  unig  sydd  i  gael  eu  harfer  a'u 
gweinyddu  yn  Nghymru. 

Chui  fod  amryw  arglwyddiaethau  yn  gorwedd  rhwng  siroedd  Uoegr  a 
siroedd  Cymni,  heb  fod  yn  perthyn  i'r  un  o  honynt,  a  bod  troseddwyr  yn 
ffoi  o'r  mull  arglwyddiaeth  i'r  Ihdl,  ac  felly  yn  dîanc  heb  eu  cosbi,  ac  yn 
gymaint  a  bod  yr  arglwyddiaethau  hyn  yn  awr  gan  mwyaf  yn  meddiant  y 
brenin,  penderfynir  fod  amrywiol  o'r  arglwyddiaethau  hyn  i  gael  eu  huno 
ág  amrywiol  siroedd  yn  Uo^  neu  yn  Nghymru,  a  bod  y  gweddill  o'r 
arglwyddiaethau  crybwylledig  o  fewn  tywysogaeth  Cymru  i  gael  eu  rhanu 
yn  wahanol  siroedd ;  hyny.  yw,  sir  Fynwy,  sir  Frycheîniog,  sir  Faesyfed, 
sir  Drefaldwyn,  sir  Ddinbych. 

Fod  Monmouth,*  Chepstow,  Matheme,  Uanmìhangel,  Magour,  Gt>lde- 
cliffe,  Newport,  Wenllonge,  Uanweme,  Caerlion,  Uske,  Treleck,  Tintem, 
Skynfreth,  Gronsmont,  Witecasteü,  B^lan,  Calicote,  Biston,  Abergevenny, 
Penrose,  Grenefeld  Maghen,  a  Hochuyslade,  ynghyd  ft'r  tíroedd,  &c.  perth- 
ynol  iddynt,  i'w  cymeryd  a'u  hystyried  fel  rhanau  o  sir  Fynwy.  Fod 
Monmouth  iV  chymeryd  fel  tref  y  sir.  A  bod  y  siryddion  i  gadw  eu  llys 
yn  Monmouth  a  Newport  bob  yn  aìL     Fod  pob  achos  cyfreiẅiol  i  gad  ei 

and  afler  the  aaid  feast  of  AllSaintB  nezt  comming,  áhall  be  had,  nsedi  practisedy  and 
execated  ìd  the  »iid  countrey,  or  dominion  of  Wales,  and  eyeiy  part  tnereof,  in  lîke 
manner,  forme  and  order,  as  the^  be  and  shall  be  liad,  nsed,  practiaed  and  execoted 
in  this'  Realme :  and  in  such  lìke  manner  and  forme,  as  hereafter  by  this  Act,  shall 
be  forther  established,  and  ordained :  any  Act,  statute,  nsage,  custome,  president, 
libertio,  prÌTÌlege,  or  other  thing^had,  made,  nsed,  gianted,  or  suffered  to  the  contnuy 
in  any  wise  notwithstanding." 

Y  penderfyniad  gyda  golwg  ar  yr  iaith  Gymraeg  sydd  fel  y  canlyn : — 
**  And  be  it  enacted  by  the  authority  aforesaid,  that  all  Justioes,  CommissionMp^ 
Sherifes,  Coroners,  Eschetors,  Stewards,  and  their  Lieutenants,  and  áll  other  officên 
«nd  ministers  of  the  Law  shali  proclaime,  and  keepe  the  Seaaions,  Courts,  HandvedB, 
Leets,  ^herifes  Courts.  and  all  other  Courts,  in  the  BHgllBh  tongue :  and  all  oathes  of 
officers,  Juries,  and  en^uests  and  all  other  affidayits,  ▼efücts,  and  wages  of  law,  to  bee 
giyen  and  done  iu  the  English  tongue.  And  also  thatfi^m  henceforth  no  person  or 
peräons  that  use  the  Welsirspeech,  or  langoage,  shall  haye  oreiûoy  any  manner  (of) 
office  or  fees  within  this  Realme  of  England,  Wales,  or  other  the  kings  dominion, 
upon  paine  of  forfeiting  the  same  offices  or  fees,  unless  he  or  they  use  and  erercise  the 
speech,  or  language  English.'' 

>  Oadewir  yr  holl  enwau  yn  eu  gwisg  Seisnig,  ac  yn  yr  brgraff  wreiddiol :  ac  os  eyf- 
addefwn  y  ewbl,  nid  ydym  yn  medm  gwybod  pa  leoedd  a  feddylir  wrth  rai  o  honynt. 


YN  ACHOS  CYMRU.  463 

brofi  gftn  Ustusíaid  y  Brenîn  yn  sir  Fynwy  yn  yr  un  fiürf  a  threfn  ag  yn 
Uoegr ;  a  bod  trìgolion  sir  Fynwy  yn  rhwym  o  roddi  ufudd-dod  i  gyfreith- 
iau  Lloegry  &e. 

Fod  Breknokey  Cre^howelly  Tretowre,  Penkelly,  Talgarth  Seisnig,  Tal- 
garth  Gymreig,  Dyans,  yr  Haye,  Clynebogh,  Broyulles,  Canterselly, 
Lando,  Blaynllinby,  Estrodew,  Buelthe,  a  Lingros,  ynghyd  â'r  tiroedd 
perthynol  iddynt,  i'w  cymeryd  fel  rhanau  o  sir  Fryeheiniog :  mai  Breknoke 
y  w  tref  y  sir,  ac  mai  ynddi  hi  y  cynnelir  y  Uysoedd  sirol. 

Fod  New  Badnor,  Clistherman,  Clualles,  Bonghred,  Olasebery,  Claw- 
distre,  Mihelles  Church,  Meleneth,  Blewagh,  Enighton,  Norton,  Preston, 
Commorhuder,  Bayder,  Gwethronyon,  a  Stanage,  ynghyd  â'u  tlroedd,  yn 
rbanau  o  sir  Faesyfed.  Fod  New  Badnor  yn  dref  y  sir,  a  bod  y  Uysoedd 
i*w  cynnal  bob  yn  ail  yn  New  Badnor  a  Bother  gowy.^ 

Fod  Mountgomery,  Kedewenkery,  Cawrsland,  Arustely,  Keviliock,  Doy- 
thur,  Poweshmd,  Clunesland,  Balesley,  Tempcester,  ac  Alcestre,  ynghyd 
a'u  tiroedd,  yn  rhanau  o  sir  Drefaldwyn.  Fod  Mountgomery  yn  dref  y 
sir ;  a'r  Uysoedd  i'w  cynnal  bob  yn  ail  yn  Mountgomery  a  Maghenleth. 

Fod  Denbighland,  Buthin,  Saint  Tasse,  Kynllethowen,  Bromfilde,  Tale, 
Chìrke,  Molesdale,  a  Hopesdale,  yn  rhanau  o  sir  Ddinbych :  fod  Denbigh 
yn  dref  y  sir,  a'r  llysoedd  i'w  cynnal  bob  yn  ail  yn  Denbigh  a  Wrixham. 

Gnn  fod  y  äiroedd  uchod  mor  bell  o  Lundain,  fod  trysorlys  i'r  brenin 
yn  nghastell  Brekenoke,  ac  un  arall  yn  nhref  a  chastell  Denbigh,  &c. 

Fod  cyfiawnder  i'w  weinyddu  yn  y  siroedd  crybwylledig  yn  ol  cyfreith- 
iau  Lloegr,  ac  yn  ol  y  cyfryw  ddefodau  Cymreig  ag  a  ganiatëir  gan  y 
brenin  a'i  gynghor,  ac  yn  yr  un  fiurf  a  threfn  ag  y  gweinyddir  cyfiawnder 
i  ddeiliaìd  y  brenin  yn  nhair  sir  Gogledd  Cymru. 

Ar  ol  penodi  y  lleoedd  yn  y  goror  sydd  i'w  cysylltu  efo  siroedd  Lloegr, 
enwir  amry w  drefydd  a  phln^yfydd  fel  rhanau  o  siroedd  Morg^nwg,  Caer- 
fyrddin,  Penfro,  ac  Aberteifi;  a  threfiair  fod  cyfiawnder  i'w  weinyddu  yn  y 
siroedd  hyn  drachefn  yn  yr  un  fiurf  a  thair  sir  Gogledd  Cymru. 

Trefnir  hefyd  fod  «*  arglwyddiaethau,  trefydd,  a  phlwyfydd  Mouthway" 
yn  perthyn  i  sir  Feirionydd. 

Fod  pob  achos  yn  y  llysoedd  gwladol  i  gael  ei  drafod  yn  yr  iaith  Seis- 
nig,  fod  pob  Uwon  i'w  cymeryd  yn  yr  iaith  hono,  ac  nad  oes  neb  a  fyddo 
yn  siarad  Cymraeg  î  gael  unrhyw  swydd  yn  Lloegr,  na  Chymru,  nag  un 
rhan  arall  o  diriogaeth  y  brenin,  os  na  fydd  yn  arferyd  yr  iaith  Seisnig. 

Fod  dirprwywyr  iV  penodi  i  ranu  hoU  siroedd  Cymru  yn  gantrefi. 

Foddirprwy  wyr  hefydichwilio  i  mewnihoUgyfreithiau  àdefodauy  Cymry, 
ac  i  wneyd  adroddiad  i'r  brenin  a'i  gynghor,  y  rhai  sýdd  i  benderfynu  pa  rai 
o'r  cyfiyw  gyfreithiau  a  defodau  sydd  o  hyn  allan  i'w  goddef  a'u  caniatáu. 

Fod  dau  aelod  o'r  senedd  i  gael  eu  hethol  dros  sir  Fynwy,  ac  un  dros  y 
dref — ^un  aelod  dros  bob  sir  araU — ac  un  hefyd  dros  bob  tref  y  sir,  ond  sir 
Feirionydd. 

Trefnir  hefyd,  fel  eithriad,  nad  yw  y  ddeddf  hon  yn  effeithio  ar  raniad 
y  tiroedd  rhwng  etifeddion  gwryw,  lle  mae  hyny  yn  arferedig  er  cyn  cof  yn 
ol  defod  y  wlad. 

Harrì  yin.,  blwyddyn  33,  o.c.  1541.  Pen.  xiü.  Fod  Hope,  Assaph, 
Hawarden,  Molesdale,  Mereford,  aç  Oseley  yn  perthyn  i  sir  Fflint. 

1  Al  Rhŵadr  Wy  a  feddyUr  wrth  yr  enw  digrif  hwn  ?  Oa foUy,  beih  yw  y  "  Bayder" 
çyn  hyny  1 


454  CYFRBITHIAU   LLOEGR 

HaiTÌ  VIII.,  blwyddyn  34 — 35,  o.c.  1542 — 43.  Pen.  xxvî.  Dyben  y 
ddeddf  hon  yw  hwyluso  gweithrediad  y  ddeddf  flaenorol  ynghylch  g^ein- 
yddu  c^rfiawnder  yn  Nghymru  yn  ol  cyfreithiau  Lloegr. 

Penderfynir,  fod  Cymru  i  gynnwys  deudd^  o  siroedd,  o  ba  rai  y  mae 
wyth  yn  siroedd  er  yr  hen  amser,  sef  Morganwg,  Oaerfyiddìn,  Penfro, 
Aberteifi,  Fflint,  Caemarfon,  Mon,  a  Meirionydd.  At  y  rhai  hyn  ycbwan- 
egwyd  pedair  gan  y  ddeddf  flaenorol,  sef  Maesyfed,  Brycfaeiniog,  Tre£äld- 
wyn,  a  Dinbych. 

Fod  Bhaglaw  a  Chynghor  {Prendent  and  CauncdC)  i  fod  yn  Nghymru, 
y  rhai  ydynt  i  feddu  awdurdod  i  famu  ar  bob  achos  a  ddygîr  ger  eu  bron 
trwy  orchymyn  y  brenin. 

Brawdlysoedd  i  gael  eu  cadw  yn  mhob  sir  ddwy  waith  yn  y  flwyddyn. 

Ustus  Caer  i  gadw  brawdlysoedd  yn  sir  Ddinbych,  Fflint,  a  ThreMdwyn, 
âc  i  gael  dim  am  hyny  ond  ei  hen  gyflog  o  gan'  punt  yn  y  flwyddyn. 

UstuB  Gogledd  Cymru  ì  gadw  brawdlysoedd  yn  sir  Gaemarfon,  Meir- 
ionydd,  a  Mon,  ac  i  dderbyn  eyflog  o  hanner  can'  punt  yn  y  flwyddyn. 

Fod  rhyw  berson  dysgedig  yn  nghyfreithiau  Uoegr  i'w  benodi  yn  ustas 
am  siroedd  Maesyfed,  Brycheiniog,  a  Morganwg,  ac  i  gael  cyflog  o  hanner 
can'  punt  yn  y  flwyddyn. 

Un  arall  dysgedig  yn  nghyfreithiau  Uoegr  i'w  benodi  yn  ustus  am  sir- 
oedd  Caerfyrddin,  Penfro,  ac  Aberteifi,  ac  ì  gael  isyûog  o  hanner  can'  punt 
yn  y  flwyddyn. 

Fod  y  llysoedd  dywededig  i'w  cadw  am  chwe'  diwmod  yn  mhob  sir,  fel 
y  mae  yn  arferedig  yn  nhair  sir  Gogledd  Cymra. 

Tna  rhoddir  rheolau  manwl  am  y  pedair  sel  wreiddiol,  a'r  pedaìr  sel 
gyfreithiol,  pwy  sydd  i'w  cadw,  ac  ar  ba  achlysuron  y  maent  i'w  harferyd: 
ao  hefyd  am  y  swyddogion,  oV  sirydd  i  lawr  hyd  at  y  ceisbwl. 

Trefioíir  fod  Abertannad  i  berthyn  i  sir  yr  Amwythig,  yn  Ue  i  sir  Feir- 
ionydd ;  fod  Haverfordwest  i  barhau  yn  swydd  ar  ei  pben  ei  hun,  ac  i  anfon 
aelod  i'r  senedd ;  a  bod  Uysoedd  sir  Faesyfed  i'w  cadw  yn  Presten,  yn  lle 
Bother  gowy,  bob  yn  ail  a  New  Badnor. 

Fod  Willíain  Webbe,  neu  ei  gynnrychiolwyr,  yn  meddu  awdurdod  i  selìo 
pob  brethynau  a  wneir  yn  sir  Fynwy  a  deuddeg  srr  Cymm ;  ao  i  dderbyn 
am  bob  dam  o  gotwm,  pedair  llath  ar  hugain  ac  isod,  un  ddimai ;  ac  am 
bob  dam  uwchlaw  pedair  Uath  ar  hugain,  un  geiniog ;  ac  am  bob  brethyn 
llydan,  un  geinìog ;  am  bob  dam  o  kersey,  deunaw  Uath  ac  uchod,  un 
geiniog ;  ac  am  bob  dam  o  kersey  dan  ddeunaw  llath^  un  ddimai.  Ond 
nid  yw  i  ymyryd  â  dim  brethynau  a  wneir  gan  bersonau  yn  eu  tai  eu  hun- 
ain  i  wa^anaeth  y  teulu. 

Nad  oes  neb  i  brynu  un  math  o  anifel  ond  yn  unig  mewn  marchnad  nea 
f^r,  oddieithr  iddo  allu  dwyn  ymlaen  dystion  digonol  o  enw  y  person  g&n 
yr  hwn  y  prynodd  yr  anifel,  ynghyd  â'r  lle  a'r  amaer. 

Mae  y  ddeddf  hon  hefyd  yn  dilëu  yr  eithriad  yn  y  ddeddf  flaenorol  o 
bafth  trosglwyddiad  tîroedd,  ac  yn  trefnu  eu  bod  i  ddisgyn  yn  ol  oyfreith- 
ian  Lloçgr,  ao  nid  i  gael  eu  rhanu  rhwng  yr  etifeddion  gwryw,  yn  ol  defod 
ff€tvdìsindy  fel  yr  oedd  yn  arferedig  o'r  blaen  mewn  amryw  ranau  o  Gymru.^ 

Harri  ym.,  blwyddyn  35,  0.C.1543.  Fen.  xi.  Mae  yn  ymddai^;os  fod 
pob  aelod  o'r  senedd  dros  unrhyw  sir  yn  cael,  yn  amser  HarriyrWytìifed, 

^  Tn  Saesneg  fel  hyn  >- 

"  Item,  tbat  all  manorB,  Iftnds,  tenements,  meiBtisges,  and  other  hereditaments.  and 


YN   ACHOB  CYMRU.  465 

bedwar  swlli  yn  y  dydd  o  gyflog ;  a  phob  aelod  droB  imrhyw  dref  yn  cael 
o  leiaf  ddau  swllt  yn  y  d}  fdd.  Ac  mae  y  ddeddf  hon  yn  tnefhu  fod  trigol- 
ion  Cymru  i  dalu  yn  ol  y  r  un  rheol  i'w  cynnrychiolwyr. 

Elizabeth,  blwyddyn  l  i,  o.o.  1562.  Pen.  xxyiii.  Esgobion  Hereford, 
Tyddewi,  LÌanelwy,  Ban  gor,  a  Llandaf,  i  ofalu  fod  yr  holl  Fibl,  yn  cyn- 
nwys  y  Testament  Newy  dd  a'r  Hen,  ynghyd  â'r  « IAy£r  Gweddi  Cyŵedin," 
a  ^einyddiad  y  sacrame  oitau,  i  gael  eu  cyfieithu  ì'r  ìaith  Frytanaidd  neu 
Gymraeg ;  ac  ar  ol  i'r  cy  fieithiad  hwn  gael  eì  edrydi  a'i  chwâio  ganddynt 
hwy,  fod  nifer  dìgonol  i  gael  eu  printio,  fel  y  byddo  un  o  bob  un  yn  mhob 
eglwys  gadeîriol,  eglwys  golegaidd,  eglwys  blwyfol,  a  diapd  o/ease^  yn  yr 
holl  fanau  o  fewn  yr  esg<  ìbaethau  dywededìg  Ue  yr  arferir  yr  iaith  Gymraeg, 
cyn  y  dydd  cyntaf  o  Fav  rrth,  1566.  Ac  o  hyny  allan,  fod  yr  hoU  wasan- 
aeth  i'w  arfer  yn  yr  iaith  Erytanaidd  neu  Gymraeg  yn  y  manau  hyny  gan 
y  curadiaid  a'r  gweinido^  pon.  Am  ba  lyírau,  wedi  eu  printio  felly,  y  mae 
y  plwyfolion  ì  dalu  yr  he  tnner,  a'r  person  a'r  ficer  (the  parson  and  viear)  ì 
dalu  yr  hanner  araU;  y  p  ris  i'w  benodi  gan  yr  esgobion  dywededig,  neu  gan 
dri  o  honynt  o  leiaf.  A(  )  os  esgeulusir  cyflawni  y  peihau  hyn  gan  yr  es- 
gobion  dywededig  neu  ei  i  holynwyr,  y  mae  pob  un  o  honynt  i  fforffetio  i'r 
frenines  y  swm  o  ddeuga  in  punt. 

Eliaabeth,  blwyddyn  8  ^  o.c.  1565.  Pen.  yìi.  Tn  gymaint  a  bod  yn 
nhref  yr  Amwythig  gym<  ieithas  neu  frawdcdiaeth  o  draperSf  wedi  eu  ooä- 
OTÌ  yn  gyfreithlawn,  y  rl  lai  ydynt,  trwy  ddUyn  yr  alwêdigaeth  o  brynu  a 
gwerthu  y  brethynau  Cy  mreig  a  elwir  yn  gyffiredin  ^'  cottanSf  frŵes,  and 
pUẃnesỳ*  wedi  bod  yn  aUi  log  nid  yn  unig  i  fyw  wrth  hyny,  ond  hefydtrwy 
gydgyfraniad  i  ddarparu  tai  ac  anghenrheidnu  eraiU  i  bobl  dlodion  yn 
nhref  yr  Amwythig,  y  rh  tí  a  gynnelir  ganddynt  trwy  roddion  wythnosol, 
ac  hefyd  trwy  yr  un  alwt  ^digaeth  i  roddi  gwaith  i  fwy  na  chwe'  chant  o 
bersonau ;  ac  yn  gymaint  a  bod  eraiU,  oddiar  ysbryd  ariangar,  yn  cymeryd 
i  fyny  yr  un  aLwedigaeth  ^  heb  fod  yn  perthyn  i'r  frawdoUaeth  uchod ;  pen- 
derfynir  fod  y  fraint  o  brynu  a  gwerthu  brethynau  Cymreig  yn  nhref  yr 
Amwythig  yn  cael  ei  ch^  fyngu  i  frawdoUaeth  y  draipers, 

EUzabeth,  blwyddyn  1 .4,  o.c.  1571.  Fen  xii.  Máe  yn  amlwg  oddiwrth 
y  ddeddf  flaenorol  fod  y  Cymry  yn  yr  amseroedd  hyny  yn  enwog  am  eu 
brethynau.  Ennîüodd  y  drapers  yn  yr  Amwythîg  iddynt  eu  himain  y 
fraint  am  raì  blyneddau  i'w  prynu  a'u  haUwerthu.  Ond  gwelwyd  fod  hyh 
yn  tlodi  y  dref,  ac  yn  p'  eri  coUed  i  lawer  o  bobl  dlodion  yn  siroedd  Tref- 
aldwyn,  Dinbych,  a  Me?  ffionydd,  ac  yn  nhref  "  Oswester,"  a'r  rhan  fwyaf 
o'r  gwledydd  oddiamg  ylch.  .  O  ganlyniad,  pasiwyd  y  ddeddf  hon  i  ddy- 

all  rights,  and  tiiles  to  th<  e  same,  in  any  of  the  said  Bhires  of  Wales  descended  to  any 
manner  of  person  o'r  pers  ons  sith  the  feast  of  Saint  John  BaptÌBt,  in  the  xxxin  yeerei 
of  our  said  soyeraigne  Lo  rds  reigne,  or  that  hereafter  shaU  desoend,  bee  taken^  eiyoyed» 
nsed,  and  holden  as  Bngldsh  tenure  to  all  intents  according  to  the  common  láires  of 
thÌB  Bealmeof  Bngland»  and  not  to  be  partable  among  heires  males,  after  the  cüstoind 
of  QaYelkinde^  as  heret'ofore  in  diyers  parts  of  Wales  hath  been  nsed  and  accustomed. 
And  that  the  aime  \9iw  from  and  after  the  said  feast  of  S.  John  Baptist,  in  the  said 
xxzin  yeere,  be  naed»  t\ken  and  exeerci8ed  in  the  said  county  of  Monmouth,  and  in 
all  Buifti  Lordships,  and  .other  pÌBce»,  as  by  yertne  of  the  said  Act,  made  in  the  said 
xxyii  yeercý  or  by  any  ot  her  Act  or  Acts,  made  or  to  be  made,  were  and  shall  be  aa- 
nexed,  united,  or  knit,  t(>  any  of  the  shires  of  Salop,  Hereford,  Gloucester,  or  other 
shires :  any  laires,  usages,  or  eustomes  beretofere  had  or  ased  to  the  contraiy  theréoC 
notwithstanding. 


456  Y   NBSTORIAID. 

ddymu  yr  un  fjaenorol,  ac  i  roddi  rhyddid  i  ba^  rb  odrigolionyr  Âmwyilug 
i  br^mu  a  gwerthu  brethynau  Cymreig. 

Elijsabetìi,  blwyddyn  18,  o.  o.  1575.  Pen.  viiî.  Tn  gymaint  a  bod 
Cymru,  trwy  iawn  weinyddiad  cyfiawnder,  wed  i  ei  dwyn  yn  ufudd  i  gyf- 
reithiau  ei  Mawrhydi,  ac  wedi  myned  yn  dra  ph  pblog  a  diwylliedig,  a  bod 
yr  achosion  a  ddygir  yno  ger  bron  y  llysoedd  y.  q  rhy  amrywìol  a  phwyaig 
i  uu  ustus;  pendei^nir,  fod  y  frenines  yn  medd  a  awdurdod  i  benodi  dan 
neu  ychwaneg  o  ustusiaid  i  siroedd  Caerlleon,  Fi  flmt,  Dinbych,  a  Threfald- 
wyn ;  dau  neu  ychwaneg  i  Ogledd  Cymru  {Nortì  i  Wálei\  byny  y w,  sìroedd 
Mon,  Caemarfon,  a  Meirionydd ;  dau  neu  ychw  uneg  i  siroedd  MMsyfed, 
Morganwg,  a  Brycheiniog ;  a  dau  neu  ychwane§  ;  i  sìroedd  Abertdfi,  Gaer- 
fyrddìn,  a  Phenfro,  a  thref  a  swydd  Hwlffordd. 

lago  I.,  blwyddyn  21.  Pen.  xxviii.  Yn  y  •  ddeddf  hon  dyddymir  y 
deddfau  gorthrymus  oedd  wedi  eu  gwneuthu  r  yn  erbyn  y  Cymry  yn 
nheymasiad  Ham  y  Pedwerydd. 

Dyma  ni  wedi  myned  dros  y  rhaî  penaf  o  hen  gyfineithiau  seneddol 
Uoegr  ag  sydd  yn  dwyn  perthynas  ft  Chymru.  Er  amser  Harrì  yr  Wyth- 
fed  ac  £lizabeth,  y  mae  Cymru  yn  un  â  Lloegr,  nid  mewn  enw  yn  miig, 
'  '  jt  oedd  o'r  blaen  er  amser  lorwerth  y  Cynta  (  a  Statut  Bhuddlan,  ond 
mwynhau  yr  un  cyfreithiau,  ac  yn  cyfranogi  <  )'i  Uwyddiant.  Ac  nis  gaU 
_jyn  lai  na  bod  yn  destun  Uawenydd  i  bob  Cymr  o  sydd  yn  cajru  Ues  ei  wlad. 
Beth  ychwaneg  a  aUesid  ddymuno  ?  Pe  medd^  ^Uem  fod  Owen  Glyndwr 
gynt  wedi  Uwyddo  i  orchfygu  Lloegr,  ac  wedi .  cael  yr  holl  deymas  iV 
feddiant  ef  a'i  olynwyr,  pa  fantab  sylweddol  a  f  aasaî  cenedl  y  Cynuy  yn 
fwynhau  uwchlaw  yr  hyn  sydd  ganddi  yn  bresei  inol  ?  Nid  oes  gan  y  Sais 
un  fnünt  yn  amgen  i'r  Cymro ;  ac  ni  ddylai  y  C  ^mro  ddysgwyl  un  finint 
yn  amgen  i'r  Sais.  T  mae  genym  berfiaith  ryd(  Ëd  i  ddilyn  yr  alwedigaetà 
a  ddewisom,  i  gyfanneddu  yn  y  fkEì  a  fynom,  ac  i  brynuy  tiroeddgoreuyn 
yr  hoU  deymas.  Ac  os  yw  y  Saeson  yn  met  Idiannu  rhai  swyddaa  yn 
Nghymru,  y  mae  y  swyddau  uchaf  yn  Lloegr  yi  \  agoréd  i  ninnau ;  ac  nid 
oes  un  rhwystr  ar  ein  ffordd  i'w  cyrhaedd  ond  ei  ti  diffirwythdra  eìn  hmuûn. 
£in  dyledswydd,  gan  hyny,  yn  Ue  cwyno  ar  ol  y  T  hen  amserau,  y  rhaisydd 
wedi  myned  heibio  am  byth,  yw  penderfynu  y  g^  wnawn  eìn  rhan  fel  deil- 
îaid  gogyfuwch  i'r  un  Uýwodraeth,  gan  ystyried  i  M  hoU  fawredd  a  gí^n- 
iant  Piydain  Fawr,  a  phob  rhagorfiraînt  o'i  mewn  |  yn  perthyn  i  ni  yr  nn 
modd  ag  i'r  Saeson. 


hyi 


Y  NESTORIAID.' 


Wbth  sylwi  ar  ddarganfyddiadau  Mr.  Layard  yn*.  Ninifeh  a'i  hamgylch- 
oedd,  addawsom  rod^  hanes  peUach  am  y  NestoiTÎaid,  sef  çymundeb  o 

^  Eu  henw  priodol  ydyw  yr  "  Efflwys  Oaldeûdd"  ac  y  mae  yn  amgylchiad  anffodnfl  fod 
j  Proiestamaid  wedi  mabwysiada  yr  enw  a  roddìr  ar  yr  egtwys  'hon  gan  Eglwys  Bhii£ÚD, 
mewn  ffordd  o  ddirmyg  amyni.  Geîlw  lCr.  Layard  hwynt  y  "  Caldeaid/'  gan  en  M  hwr 
yn  wastad  yii  ymwrihod  A'r  iiil "  Neeiorìaid."  Hbe^îesiis,  uri  o'r  Galdeaid  a  y^pifeiiodd 
yn  y  hedwaredd  ganrif  ar  ddeg,  a  ddywed,  "  Nid  yw  y  Dwyreinwyr  wedi  cyfhewid  y  gwii^ 
lonedd;  ond  megys  ag  y  derbyniasani  ef  oddiwrûi  jr  apoeiolion,  felly  y  maeni  wedi  ei 
^  ^  yn  ddigyfhewid.  Am  hyny  gelwir  hwyni  yn  Nesioriaid  heb  reiwm,  ae  yn  niweidioL 
Morina  a^i  dUynodd  hwy,  ac  nid  hwy  Ne  ' 


T   RESTORIAID.  467 

Grístìonogion  yr  aethai  Mr.   Layard  i  ymweled  â  hwynt ;  ao  ymdrediym 
yn  awr  i  gyflawni  ein  haddew  id.     T  mae  y  taleithiau  y  preswylìa  y  Nes- 
t(»riaid  ynddynty  yn  gorwedd    mewn  rhan  o  fewn  terfynau  ymherodraeth 
Peraiay    ac    mewn  rhan   yn     yr    ardal    sydd    yn   terfynu     rhwng    yr 
ymherodraeth  hòno  ag  ymhero  draeth  Twrci.    Mae  y  rhan  sydd  yn  Persia 
yn  wastadedd  bras  a  phoblogáî  'dd  iawn,  yn  cyrhaedd  o  fynyddoedd  Kur* 
distan  hyd  lŷn  Oroondah.     Yn  ol  tystiolaethau  pawb  a  ymwelsant  ft'r  He, 
y  mae  yn  diiriogaeth  hynod  o  bi  ydiferthy  yn  oddeutu  deugain  milltir  o  hyd 
ac  ugain  o  led— afonydd  ftwjû  ilawn  a  ddolenant  drwyddi  ar  bob  Ilaw — 
rhestrau  o  fynyddoedd  tywylì,  A  'u  penau  yn  (»rchuddiedJg  gan  eira  parhaus 
a'i  hamgylchant — ^mae  tri  chant a  deg  ar  hugam  o  bentrefi  yn  wasguedigar 
hyd  ei  hwyneb — ao  yn  ei  cham  ol  fe  ymddyrchafii  pinachui  tendau  dinas 
hoblogaidd  o  Fahometaniaid.    B  íthr  y  mae  y  dalaetìi  arall  yn  un  hollol 
wahanol — ^y  mynyddoedd  ynddi  y*  dynt  hynod  o  wyllt  a  serth,  yn  ymddyrdi- 
afu  yma  ac  acw  i  ddeng  mil  o  dro  edfeddi  o  uchder,  ac  y  mae  uchder  un  o 
honynt  yn  fwy  na  thri  chant  ar  ddeg  o  droedfeddi.    Eu  crîbauy  y  rhai 
ydynt  hynod  serth  a  phinaclaidd,  y  dynt  wedi  eu  gordiuddio  gan  eira  oesol ; 
ac  wrth  edrych  oddiar  eu  llechwedt  l^  y  mae  y  Uygad  yn  crwydro  weithiau 
dros  fylchau  dyfnion  a  thywyll,  br  yd  arall,  craffant  i  lawr  i  gymoedd  bu- 
g^lûdd  culion,  a  thro  arall  gwelant  ddyŵynoedd  prydferth,  y  rhai  a  gyf- 
erbyniant  yn  hynod  ft'r  uchelderau  (Twylltion  sydd  yn  eu  hamgylchu.    At 
breswylwyr  yr  ardaloedd  olaf  hyn  y  cyfeirîr  ynbenaf  yn  yr  hyn  a  ganlyn; 
obl^d  hwynir-hwy  yw  y  gwrthddr  ychau  sydd  yn  meddu  mwyaf  o  ddy- 
ddordeb  i'r  Cristion  ysgiythyrol ;  caclwasant  i  raddau  mawr  eu  purdeb  a'u 
symlrwydd  cyntefig ;  tra  y  mae  Nestoriaid  y  gwastadedd,  trwy  eu  bod  yn 
fwy  agored  i  ymweliadau  estroniaid»  iyedi  syrthio  yn  ysglyíaeth  i  Eglwys 
ofergoelus  Bhufain.     Ond  cafodd  Bhtifain  ciyn  waith  cyn  Uwyddo  yn  hyn. 
"  Trwy  gyfres  o  dwyUau,"  meddai  Mr..  Layard,  "  cafodd  y  cêlgenadau  Pab- 
aîdd  feddiant  o  lawer  o'r  ysgrifdystiau  a  gyfansoddent  diti  y  Patriarch  Cal- 
deaidd,  ac  a  roddai  iddo  hawl  i  gael  ei  gydnabod  a'i  amddi%n  fel  pen  yr 
Eglwys  Gbldeaidd  gan  yr  awdurdodau  lCyrcaidd.     Cyfundrefn  o  erUdigaeth 
a  thnus,  y  rhai  prìn  y  ceeUd  am  danynt,  a  orfodasant  i  Oaldeaid  y  gwastad- 
edd  i  ymwrthod  ft'u  f^dd,  ac  i  uno  ftg  iîglẁys  Bufain.     ♦     ♦     ♦    ♦    Er 
^yny,  yr  oedd  y  cyfnewidiad  yn  fwy  mewn  enw  nag  mewn  gwirionedd ;  ac 
hyd  y  dydd  hwn  y  mae  y  bobl  yn  dàl  ou  hen  fíurfiau  a'u  seremonîau,  eu 
^vyíiau,  a'u  hamseryddiaeth,  a'u  hen  iaith  yn  eu  gweddîau  a'u  Uyfirau  sanct- 
aidd.    Y  maent  hyd  yn  nod  yn  awr  'mewn  ymryson  âg  Eglwys  Bhufain, 
am  gadwraeth  yr  oUon  olaf  hyn  o'u  hiUogaeth  a'u  %dd."    Y  mae  y  pethau 
hyn  wedi  creu  cryn  oerfelgarwch  rhwng  preswylwyr  y  mynyddoedd  a  rhai 
y  gwastadedd,  ac  wedi  gwneuthur  y  mynyddwyr  yn  eiddigeddus  a  drwg- 
dybus  o  bawb  a  ddeuant  i  ymweled  ft  hwynt.     "  Wrth  i  mi  agosau  at  eu 
dîogelfëydd  mynyddig,"  meddai  y  Dr.  Grant,^  "eu  holiad  cyntaf  ydoedd 
i  wybod  a  oeddwn  i  yn  ^CatoUehŷ  gan  hyabysu  na  adawent  i'r  'bleiddiaid 
hyn  mewn  crwyn  defaid '  ddyfod  i'w  gwlad.     Hyd  yn  hyn,  y  maent  wedi 
attal  cêlgenadau  Bhufain  rhag  dyfod  i'w  mynyddoedd.     Ond  y  mae  y  rhai 
olaf  hyn  yn  edrych  gydag  awyddfryd  at  y  maes  dyddorawl  hwn ;  a  thra  y 
maent  yn  ëangu  eu  lla^  yn  y  dwyrain,  ni  arbedir  yr  un  ymdrech  i  led- 
anu  eu  dylanwad  ymhUth  y  Uwythau  mynyâdig." 

^'*The  NuUnianê.''   By  Asahel  Orant»  M.0.    Mnrray,  London.    1844. 


458  T   N12BTORIAID. 

Qnd  er  fod  Rhufiûn  fel  hyn  wedi  bod  â'i  llygi  lid  ar  y  brif  eglwys  hon  ^'s 
tahn,  nid  oes  fawr  dros  ugain  mlynedd  er  pao  .  y  mae  sylw  y  Protestanîaid 
wedi  cael  ei  roddi  arni.  Y  teithìwr  diflino,  a  /r  oenadwr  llafurus  hwnw,  y 
Dr.  Wolff,  ydoedd  y  cyntaf  i  alw  sylw  Cristi  onogion  Frydain  ac  America 
ati.  Cafodd  amryw  ymddyddanion  â  rhai  o'i  haelodau,  a  dërbyniodd 
lawer  o  hysbysiadau  yn  eu  cylch  oddiwrth  y  Major  Monteith,  yr  hwn  a 
gyfarfu  âg  ef  yn  Tabriz,  Ue  y  bu  yn  preswylic  >  am  beth  amser.  Yn  ngwan- 
wyn  1831,  ymwelodd  Mrd.  Smith  a  Dwight  â'r  fan,  o  dan  nawdd  y  Bwrdd 
Americanaidd  o  Ddirprwywyr  dros  Genac  laethau  Tramor.  Yn  1835, 
aeth  y  Dr.  Grant  (y  gwr  y  cyfeiriasom  ato  o'r  blaen)  yno,  fel  meddyg  i'r 
genadaeth ;  ond  bu  farw  yn  1844. 

Yr  oedd  athrawiaethau  Cristionogaeth  wr  jdi  trdddio  i'r  taleithiau  Assyr- 
iaidd  yn  gynnar  iawn ;  fe  allai  eu  bod  wed  li  cael  eu  dwyn  yno  gan  nd  a'u 
cawsant  o  lygad  y  fiynnon.  Ymneilld  uasant  o  gymundeb  Patriarch 
Antioch  yn  o.c.  485,  yn  fuan  ar  ol  marwol  laeth  Nestorius,  yr  hwn  ei  hunan 
ydoedd  Esgob  Caercystenyn  yn  o.c.  428,  ac  a  fu  farw  o.c.  451*  Ganwyd 
ef  yn  Germanicia  (Marash  yn  a¥n*),  a  «chafodd  ei  addysgiaeth  yn  ysgol 
enwog  Tarsus,  ac  oddiyno  efe  a  aeth  y  n  bresbyter  i  Antioch.  £r  na  fu 
e£e  ei  hunan  erioed  yn  Assyria,  eto  yi  i  ei  ymdrech  yn  erbyn  St.  Cyril, 
Patrìarch  Alexandria,  yr  oedd  yn  cael  ei  gynnorthwyo  gan  fwy  na  thrì- 
ugain  o  esgobion  dwyreiniol,  y  rhai  a  d  daethant  gydag  loan  o  Antioch  i'r 
trydydd  Cynghor  Cyffiredinol  a  alwyd  yn  Ephesus,  yn  o.c.  431.  Bsgob 
Uywyddol  y  Caldeaid  ydyw  Patriarch  mawr  y  Dwyrain,  olynẁr  Arch- 
esgobion  Seleucìa  a  Ctesiphon;  y  ma^  yn  cael  ei  alw  y  Catholioos,  ac 
ystyrîr  cf  fel  pen  y  corff,  pa  le  bynag  jr  mae  yn  wasgaredig. 

**Hyd  gwymp  y  deymàch  Sassaniaidd,,  a  sefydliad  yr  uchafiaeth  Arabaidd  yn 
y  taleithiau  ì'r  dwyrain  i'r  TigriSy  yr  oed  d  y  Caldeaid  yn  cael  weithiau  eu  ham- 
ddiffyn  ac  weithiau  eu  herlid ;  ac  yr  oed  d  eu  eyflwr  yu  ymddibynu  yn  benaf  yn 
ol  fel  y  byddai  cadernid  yr  ymherodraethau  Persîaiad  a  Byzantaidd.  £r  hyny 
yr  oedd  eu  daliadau  yn  cael  eu  cydnabod  fel  rhai  yr  Eglwys  Ddwyreiniol,  a  der- 
b^iodd  eu  penaeth  yn  gynnar  lawn,  y  titl  o  *  Patriarch  y  Dwjnrain.'  Llafur- 
iasant  yn  dmflino  i  ledanu  eu  hathrawiaethau  dros  gyfandir  Asia;  a  haerir  fod 
un  o  freninoedd  Persia  ymhlith  eu  dyBgyblion.  0  Persia,  Ue  y  sefydlwyd 
esgobaethau  Caldeaidd  yn  gynnar  iawn ,  hwy  a  ledanasant  i'r  dwyndn ;  a  Cosmos 
Indicopleustes,  yr  hwn  a  ymwelodd  àg,  Asia  yn  gynnar  yn  y  chwechfed  ^anrif,  a 
ddywed  fod  ganddyntesgobion,  merthyron,  ac  offeiriaid,  yn  India,  Arabia  Feliz, 
a  Socatra ;  ymhlith  y  Bactriaid,  yr  Iluniaid,  á'r  Persamaniaid,  y  Mediaid,  a'r 
Elamitiaid;  a  bod  eu  prif  esgobion  wedi  treiddio  hyd  yn  nod  i  Cnina,  mor  gyn- 
nar  a^  bummed  ganrîf. 

'  T  mae  yr  argraff  hynod  a  welwyd  yn  See-gan-foo,  gan  y  cenadau  Je^uitaidd, 
yn  1620,  yn  rhoddi  llawer  o  hybysiaeth  am  gyflwr  yr  Eglwys  Galdeaidd  yn  China 
o  O.C.  620  i  o.a  781.  Mwynhaodd  y  Caldeaid  yn  yr  ams^  hwnw,  gyda  dan 
eitbrîad,  y  ffafir  ymherodrol,  ac  yr  oedd  eu  hathrawiaethau  yn  cael  eu  pregethu 
o  flaen  y  Ilys,  a  tnrwy  yr  ymherodraetb.  Ymddengys  fod  yr  argraff  hon,  gwir- 
edd  pa  un  a  ammheuwyd  cyhyd,  wedi  cael  eî  chydnabod  yn  gyfiredinol  yn  awr, 

5n  cynnwys  esbonîad  o  gred  y  sect,  ac  o'u  daliadau  neillduol  a'u  seremonîau, 
anes  bỳr  am  gynnydd  Cristionogaeth  yn  China,  ynghyd  âg  enwau  y  cenadau  a 
bregethasant  yr  efengyl  yn  y  wlad  hôno.  ♦  ♦  ♦  ♦ 

Cyneithasid  llyfrau  meddygon  a  philosophyddion  Groeg  yn  foreu  i'r  Caldaeg. 
Ennynasant  holgarwch  y  Caliphiaid,  y  rnai  oeddynt  y  prya  hyny  yn  noddwyr  a 
chefnogwyr  dysgeîdiaeth;  a  thrwy  eu  gorchymyn  hwy  cawiMUit  eu  cyfieithu  i'r 
Arabaeg  gan  y  Nestoriaid  Caldeaidd.  Ymhlith  y  llyfrau  a  ymddirieawyd  gany 
Caliph  Al  Mamoun,  yr  ydym  yn  cael  hanes  am  rai  AristoÜe  a  Galen ;  ac  eraiU 
yn  yr  ieitìioedd  Groeg,  Persiaeg,  Caldaeg,  a'r  Aiphtaeg.    Anfonodd  hefyd  Nct- 


Y   NBSTORIAID.  469 

toriaid  dysgedig  i  Syria,  Armenia,  a'r  Aipht,  i  gasglu  Ysgriflyfrau,  ao  i  gael  eyn^ 
Dorthwy  y  dynion  mwyaf  dysgedig.  Pan  ofynwyd  iddo  gan  Fahomedan  eidolg- 
eddus  aros  ei  erefydd,  pa  fodd  y  gallai  ymddiried  i  Oristîon  y  gwaith  o  gyfieithu 
unrhyw  lyfr,  ^ytredir  iado  ateh, '  Os  ymddirîedaf  iddo  ofal  fy  nghorff,  yn  yr  hwn 
y  mae  fy  enaid  a'm  hyshryd  yn  preswylio,  paham  nad  dlwn  ymddiried  iddo  eir- 
lau  dyn,  yr  hwn  nas  adwaenwn,  yn  enweoig  gan  eu  hod  yn  dwyn  perthynas  à 
phynciau  nad  oes  dim  cyfeiriad  ynddynt  at  ein  ffydd  ni,  na'i  ffydd  yntau  P' 

Nid  oedd  y  patriarch  Oaldeaidd  yn  ansyniol  o  allu  cynnyddol  y  hreninoedd 
Tataraidd,  hiliogaeth  pa  rai  wedi  hyny  a  ddymchwelasant  orseddfainc  y  Caliph- 
iaid,  ac  a  anrheithiasant  holl  Asia  o'r  hron.  Yr  oedd  y  cenadau  Caldeaidd  wedi 
treiddio  i  Tatari  yn  foreu  iawn,  ac  o'r  chweched  ganrif  hyd  amser  goresgyniad 
Baghdad  gan  Hulaku  Khan,  yn  nghanol  y  drydedd  ar  ddeff,  yr  oeddynt  wedi 
cael  dylanwad  mawr  ar  Iwythau  Turkîstan.  Ymffrostient  hya  yn  nod  yn  nhröed- 
igaeth  mwy  nag  un  hrenin  Tataraidd  at  Grîstionogaeth,  ymhhth  pa  rai  yr  oedd 
yr«enwog  Prester,  neu  Preshyter  John.  ♦  *  Nid  yw  yn  ymddangos  fod  y 
cenadau  Caldeaidd  wedi  cael  yr  un  llwyddiant  yn  wastad  ag  a  ffawsant  gyda 
Prester  John.  Os  gwrthododd  hrenînoedd  Tataraidd  eraill  i  gofleidio  y  gref- 
ydd  Gristionogol,  y  mae  er  hyny  dystiolaeth  i  hrofi  fod  çwrageddaphlantllawer 
o  honynt  ymhlith  y  dychweledîffion.  Ymhlith  y  rhai  a  hrîodasant  wragedd 
Cristionogol,  gellLr  enwi  yr  hynod  Ginghis  Khan,  pedwar  plentyn  yr  hwn,  mae 
yn  dehygol,  a  ddygwyd  i  fyny  yn  ffydd  eu  mam.  Preswyliai  archesgoh  y 
ganghen  I)ataraidd,  yn  Meru  neu  Mero.  Yr  oedd  y  ddinas  hon,  a  gawsai  ei 
nadeiladu  ar  adfeilion  Margiana  Alexandria,  y  g^oresgynwr  Macedonaidd,  yn 
sefyll  ar  ymylau  deheu-orllewinol  y  gwastad-diroedd  ëanff  sydd  yn  ymestyn  i'r 
dwyrain  nyd  derfynau  China ;  ac  a  ffurfiai,  yn  nydd  ei  llwyddiant,  y  hrif  orsaf 
rhwng  Persia  a  Ëokhara,  Balkh,  Samarcand,  a  dinasoedd  Transoxiana.  Cyf- 
anneddwyd  y  gwastadedáau  hyn  wedi  hyny  gan  Iwythau  Tataraidd  crwydrol ;  y 
Uioaocaf  o  ha  rai  oeddynt  yn  adnabyddus  i*r  haneswyr  Cristionogol  horeuol,  megys 
y  £.erëaid.     Golygid  penaeth  y  llwyth  hwn  fel  penadur  y  dalaeth  ëang  hono." 

Ar  ol  amryw  gyfaewìdiadaUs  symudodd  Patriarch  y  Dwyraia  o  Baghdad 
i  Mosul,  ac  wedi  hyny,  er  mwyn  mwy  o  ddìogelwch,  gwnaeth  ei  drigfa  yn 
mynachdy  St.  Hormisdas,  yn  agos  i  Al  kosh,  lle  yr  oedd  yn  preswylio  pan 
yr  oedd  Assemani  yn  ysgrifenu  ei  hanes ;  y  pryd  hwnw  yr  oedd  y  patriaroh 
yn  llywodraethu  ar  bump  ar  hugain  o  archesgobion,  a  mwy  na  dau  cant  o 
esgobion.  Gyda  chwymp  y  Khalifiaid  fe  adfeiliodd  awdurdod  y  patriarch 
Caldeaidd  yn  y  dwyrain  hefyd.  Dyoddefasant  lawer  o  erlidigaethau  dan 
y  penadurìaid  Tataraidd ;  ond  i'r  Timur  didrugaredd  y  priodolir  yn  benaf 
eu  lleihad  nes  nad  oeddynt  ond  ychydig  o  grwydriaid  yn  nhaleithiau 
Assyria.  Ymddengys  iddo  eu  dilyn  â  flymigrwydd  didosturi,  gan  roddi 
i'r  cleddyf  bawb  oedd  yn  analluog  i  ddîanc  î  noddfeydd  mynyddig  Kurdis- 
tan.  Yr  oedd  y  rhai  a  ffoisaut  y  pryd  hyny  am  nodded  i  uchelderau  a 
dyflfrynoedd  eiryawl  Kurdistan,  yn  hiliogaeth  yr  hen  Assyriaid,  ac  yn 
weddülion  un  o'r  llwythau  Cristionogol  boreuaf.  Ar  ol  y  flwyddyn  1413 
nid  yw  y  coffadwriaethau  Caldeaidd  yn  cynnwys  ond  ychydig  grybwylliad 
am  eu  heglwys  allan  k)  derfynau  Kurdistan. 

Wedi  dẁyn  hanes  ŷr  Eglwys  Galdeaidd  i  lawr  fel  hyn,  y  mae  yn  awr  yn 
l^ryd  i  ni  ddywedyd  yôhyàg  am  ei  hathrâwiaethau  a'i  threfhiadau  eglwysig. 
Y  mae  Mr.  Perkins,*  tad  y  genadaeth  a  anfonwyd  o  America  i'w  cynnorth- 
wyo,  a'r  hwn  sydd  wedi  cael  gwell  manteision  i  ddyfod  yn  gydnabyddus 
â'u  hamgylchiadau  na  nemawr  neb  arall,  yn  dwyn  tystiolaeth  gymeradwyol 
iawn  i'w  daüadau  a'u  defodau. 

' "  A  rendenee  ofEigU  Teare  in  Perna  among  ihe  Neetariom  ChiriẅUme.'*  By 
th«  Bey.  Jiutin  Perlüns.    Andoyer,  1843. 


460  Y   NE8TOBIAID* 

^**  Y  mae  cred  grefyddol,  ac  Rrferion  y  Nestorîaid,"  meddaì,  "  yn  Uawer  mwy 
syml  ac  yserythyrol  na  rbaî  yr  eglwysi  dwyreiniol  eraili.  Y  mae  ganddynt  yr 
adgasrwydd  mwyaf  at  bob  eìiun-addoliaeth,  clustgyfuddefiad,  athrawiaeth  y  pur- 
dan,  a  llawer  o  egwyddorion  ac  arferion  llygredig  yr  Ëglwysi  Groegaidd,  lUiuf- 
einaidd,  ac  Armenaidd,  tra  y  ooleddant  y  parch  mwyaf  i'r  ysgrythyrau  sanctaidd, 
ac  mewn  egwyddor  o  leiaf,  y  maent  yn  eu  dyrchafu  yn  llaw/c:r  uwçhlaw  pob  tra- 
ddodiadau  dynol.  Y  mae  eu  daliadau  athrawiaetho\  cybelled  ag  yr  w^  fi  wedi 
eu  dysgu,  vn  cael  eu  dadgan  yn  berffaith  eglur  a  chywir.  .  Ar  y  pwnc  pwysig  o 
Pduwdod  Crist,  mewn  perthynas  Vt  hwn  y  mae  y  cyhuddiad  o  heresi  wedi  cael 
ei  ddwyn  mor  ffymig  yn  eu  herbyn  gan  y  Pabyddion  a  sectau  dwyreiniol  eraiU, 
y  mae  eu  ffydd  yn  uniongred  ac  ysgrythyroL'' 

Wrth  grybwyll  am  eu  daüadau  crefyddol,  fe  ddjwed  Mr.  Layard : — 

**  Y  mae  y  proffes  o  ffydd  a  fabwysiadwyd  gan  dadau  yr  efflwys,  ac  a  adroddir 
eto  ddwýwaitn  yn  y  dydd  gan  y  Caldeaid,  yn  ewahaniaethu  oadiwrth  gredo  Nicea. 
Yr  wyf  yn  ei  roddi  yn  gyfan,  gan  ei  fod  yn  ddyddorol  a  phwysig.  Yn  eu  Uyfirau, 
gelwir  ef  *  Y  Credo  a  gŷfanscädwyd  gan  dri  chant  a  thri  ar  bymtheg  o  Dadau 
Banctaidd,  y  rhai  oeddynt  yn  gynnulledig  yn  Nice,  dînas  o  Bithynia,  yn  amsery 
brenin  Cystenyn  y  Duwiol,  ar  gyírif  Arius,  yr  anffyddiwr  melldigedig/ 

•  Yr  ydym  yn  credu  yn  un  JJuw,  Tad  HoUalluog,  Creawdwr  pob  peth  sydd 
weledig  ac  anweledig. 

'  Ac  un  Arglwydd  lesu  Grist,  Mab  Duw,  yr  unig-genedledig  gan  ei  Dad  cyn  yr 
hoU  fydoedd ;  yr  Hwn  ni  chrewyd ;  gwir  Dduw  o  wir  Dduw,  o'r  un  hanfod  a'r 


Tady  gan  ddwylaw  yr  hwn  y  gwnaedy  bydoedd,  ac  y  crewyd  pob  peth ;  yr  Hwn, 
erom  ni  ddynion,  ac  er  ein  hiachawdwriaeth,  a  ddisgynoda  o'r  nefoe 


gnawdiwyd'trwy  yr  Ysbryd  Glàn,  a  ddaeth  yn  ddyn,  a^^ed  ac  a  anwyd  o  Fair 
Forwyn,  ac  a  ddyoddefodd  ac  a  groeshoefíwyd  yn  nyddia^Pontius  Piíatus,  a  fu 
farw  ac  a  ^laddwyd,  ac  a  gyfodwyd  j  trydyad  dydd  yn  i^^  ysgrythyrau,  ac  a 
esgynodd  i'r  nefoedd,  ac  y  mae  yn  eistead  ar  ddeheulaw  ei  jDad,  ac  sydd  i  ddyfod 
drachefìi  i  famu  y  byw  aT  meirw. 

'  Ac  yr  ydym  yn  credu  mewn  un  Ysbryd  Glàn,  Ysbryd  y  gwirionedd;  yr  Hwn  a 
ddeilliodd  o'r  Tad — ^yr  Ysbryd  sydd  yn  rhoddi  goleani. 

'  Ac  mewn  im  Eglwys  Làn  a  ch}*firedinoi. 

*  Addefnm  un  bedydd  er  maddeuant  pechodau,  adgyfodiad  y  corff,  a'r  bywyd 
tragywyddoL' 

Fe  ganfyddir  nad  oes  dim  yn  y  credo  hwn  i  awdurdodî  y  cyhuddiad  haerUug 
o  heresi  a  ddygid  yn  erbyn  y  (jaldeaid  gan  eu  gelynion;  ac  y  mae  yn  eithiS^ 
amlwg,  nid  yn  unig  oddiwrth  yr  ysgrif-^st  hon,  ond  oddiwrth  ysgnfeniadau 
Nestorius  ei  hunan,  a  tibadau  boreuaf  yr  Eglwys  Ddwyreiniol,  fod  Uawer  mwy 
wedi  cael  ei  wneuthur  o'r  pwnc  mewn  dadl  nag  yr  oedd  ei  bwysigrwydd  yn  ei 
haeddu.  Ond  pa  fodd  bynag  y  dichon  hyn  foa,  fe  ddyUd  cofio  mai  o'r  heresi 
sylfaenol  hon  yn  unig  mae  y  Pabydd  yn  cyhuddo  y  Caldeaid.  Ni  wedir  nad 
y^mt  mewn  pethau  eraiU  wedi  cadw  i  raddau  mawr,  ao  yn  eu  hoU  burdeb, 
athrawiaethau  a  ffurfiau  y  brif  eglwys.  Y  mae  Mösheim,  anmhleidgarwch  yr 
hwn  nid  oes  braidd  le  i'w  ammheu,  yn  dywedyd  fel  hyn  am  danynt : — *  Y  mae  yn 
anrhydedd  parhäol  i'r  sect  Nestoraidd,  mai  hwyntrhwy,  o'r  hoU  gymdeithasau 
Cristionogol  a  sefydlwyd  yn  y  dwyrain,  sydd  wedi  cadw  eu  hunain  fwyaf  rhydd 
oddiwrth  yr  ofer^oeHon  dirifedi  sydd  wedi  gwneuthur  eu  ffordd  i'r  Egiwysi 
Groegaidd  a  Lladmaidd.'  Y  mae,  gan  hyny,  yn  beth  dyddorol  iawn  i  Brotes- 
tant  i  wybod  yn  mha  bethau  y  maent  yn  gwahaniaethu  oddiwrth  sectau  Crìstion- 
ogol  eraUl,  a  pha  beth  mewn  gwirionedd  ydyw  eu  cred  a'u  defodau. 

Gwrthodant  roddi  i'r  Forwyn  y  titlau  hyny,  a'r  gorbarch  hwnw,  agoeddyntyn 
achos  ffwreiddiol  i'r  rhan  fwyaf  o  ofergoelion  a  Uygredigaethau  yr  eglwysi  Khuf- 
einaidd  a  DwyreinioL 

Gwadant  athrawiaeth  y  purdan;  ac  y  maent  yn  eithaf  gwrthwynebol,  nid  yn 
unîg  i  addoliad  eilunod,  eithrhydyn  nod  i'w  harddangosiad. 

Ceîr  Uun  y  groes  yn  eu  heglwysi,  ac  y  maent  yn  arferol  o  wneuthur  yr  arwydd 
o  honi,  yn  gynelyb  i  Gristîonogion  eraill  yn  y  dwyrain.   Nid  yw  y  seremoni  hon, 


Y    NESTORIAID.  461 

pa  fodd  bynag,  yn  cael  ei  chyfrif  fel  peth  hanfodol,  eithr  yn  hytrach  fel  nòà  o 
Gristionogaeth,  ao  fel  arwydd  o  frawdoliaeth  yn  eu  plith  eu  hunain,  gan  eu  bod 
ar  wasgar  ymhlith  dynion  o  ftydd  elynol  iddynt. 

Yn  ngwrthodiad  yr  athrawiaeth  o  draws-sylweddiad,  y  maent  yn  cytuno  â'r 
eglwys  ddiwygiedig ;  er  fod  rhai  o'u  hysgrifeuwyr  boreuaf  wedi  trîn  y  pwnc  yn 
y  cyl'ryw  fodd  fel  ag  i  dywys  i*r  dybiaeth  o*u  bod  yn  cydnabod  y  gwir  bresennol- 
deb.  Y  mae  unrhyw  gydnabyddiaeth  o'r  fath,  pa  fodd  bynag,  yn  holiol  groes  i'w 
proffes  bresennol,  ac  i'r  haeriadau  a  glywaia  ar  fwy  nag  un  achlysur  oddiwrth  eu 
patriarch  a'u  faoifeiríaid. 

Mae  y  bara  a'r  gwin  vn  cael  ei  gyfranu  ymhlith  y  cymunwyp,  a  goddefir  i  ber- 
sonau  o  bob  oedran  gynranogi  o'r  elfenau  cysegredig.  Caniatëir  i  Giistionog- 
ion  o  bob  enwad  gyfranogî  o'r  sacrament  bendigaid,  tra  y  goddefir  iV  Caldeaid 
gymuno  mewn  unrhjw  Ëglwys  Grìstionogol  arul. 

Mewn  perthynas  i  nifer  a  natur  eu  sacramentau,  y  mae  eu  Uyfîuu  yn  Uawn  o 
wrthwynebiadau,  ac  nid  oedd  yr  hysbysiadau  a  dderbyniais  odaiwrth  y  patriarch 
a  ^ahanol  oífeiriaid  yn  fwy  cyson.  Crybwyllir  am  satth  yn  wastad  gan  yr  ys- 
gnfenwyr  Caldeaidd  bioreuaf,  a  delir  hyn  yn  draddodiadol  hj^d  heddyw;  ona  beth 
ydyw  y  rhai  hyn  mewn  gwirionedd,  nid  oes  neb  yn  ymddangos  fel  pe  baent  yn 
gwybod,  Y  mae  conffirmasiwn  yn  cydfyned  â  bedydd,  fel  yn  yr  Ëglwys  Armen- 
aidd,  pryd  y  mae  y  meiron,  neu  olew  cysegredig,  yn  cael  ei  arfer ;  trwy  osod 
dyferyn  ar  dalcen  y  plentyn.  Ymddengys  fod  y  conifírmasiwn,  neu  y  cysegriad 
hwn,  wedi  tarddu  oddiar  roddi  yr  eneiniad  olaf  {extreme  unction)  i  blentyn,  rhag 
y  byddai  farw  yn  fuan  wedi  trochiad.  Trwy  anwybodaeth  ynghylch  ei  darddiad, 
daeth  y  sacrament  hwn  i'w  ystyried  fel  rhan  hanfodol  o  fedydd ;  ond  ni  ymddengys 
fod  eneinîad  na  chlustgyífesiad  fel  yn  cael  eu  cydnabod  yn  sacramentau  ymhlith 
y  Caldeaid.  Y  mae  clustgytfesiad,  yr  hon  unwaith  a  arferìd  fel  sacrament,  yn 
awr  wedi  syrthio  i  ddi'arferìad. 

Y  mae  ammheuaeth  hefyd  yn  bod,  pa  un  a  ydyw  prîodas  yn  sacranient  Yn 
nyddiau  boreuol  yr  B^lwys  Galdeaidd,  yr  oedd  y  graddau  o  gydwaedoliacth  a 
chyfathrach,  yn  y  rhai  y  ^waherddid  cydbrîodasau,  yn  lliosog  a  dyrys.  Cyfrife. 
Ebedjesus  ddau  a  thrìugain ;  ond  y  mae  y  cyfreithiau  ar  y  pwnc  hwn  wedi  eu 
llacàu  yn  fawr,  os  cawsant  erioed  eu  cadw  yn  fanwl  iawn.  Mae  y  patriarch  yn 
meddu  yr  awdurdod  o  gyhoeddi  ysgariad ;  ac  efe  ýw  yr  unig  farnwr  o  ddigonol- 
rwydd  y  seiliau  i  wneuUiur  hyny. 

Uoddefir  iV  pum  gradd  isaf  o  offeirìaid,  yn  cynnwys  yr  archddiacon,^  ì  briodi. 
Yn  oesoedd  boreuol  yr  eglwys,  yr  oedd  yr  un  fraînt  yn  cael  ei  hestyn  i'r  esgob 
a'r  archesgob,  ac  hyd  yn  nod  i'r  patriarch, 

Y  mae  ordeiniad  yn  sacrament.  Ni  arferir  olew  ond  ynordeiniad  y  patrîarch. 
Ar  achlysuron  eraiU,  traddodir  gwedd'fau  uwch  ben  yr  ymgeiswyr,  gyd  âgarddod- 
iad  dwylaw,  a  chydag  eüliad  gymaint  o'r  gwaUt  oddiar  goryn  y  pen  ag  a  godo  oddi- 
wrtho  pan  afaeUr  ^nddo  à'r  Ilaw.  Y  mae  yr  oedran  ieuanc  yn  yr  hwn  y  mae  yr 
offeiriaid,  gan  gyfrif  esgobion,  offeiriaid,  a  diaconiaid,  yn  cael  eu  hordeinio,  wedi 
bod  er's  taím  yn  achoso  anair  i'r  Eglwy^  Galdeaidd;  yr  hon  yn  hyn  sydd  yn 
gwahaniaethu,  nid  yn  unig  oddiwrth  yr  hoU  egiwysi  dwyreiniol  eraill,  ond  y  mae 
yn  gweithredu  hefyd  yn  hoUol  groes  i'w  chyfreithiau  ei  hunan. 

Ymprydiau  y  Caldeaid  ydynt  dra  Uiosog,  a  chedwir  hwynt  yn  fanwl  îawn;  ni 
fwytëir  hyd  yn  nod  bysgod.  Y  mae  1Ô2  o  ddyddiau  yn  y  flwyddyn  yn  y  rhai 
y  gorchymynir  ymattal  oddiwrth  gig ;  ac  er  fy  mod  i,  pan  yr  oeddwn  yn  cario 
ymlaen  fy  nghloddiadau,  yn  aml  wedi  cael  ^ollyngdod  oddiwrth  hyny  i'r  gweith- 
wyr,  gan  y  patrìarch,  ni  ymddangosasant  enoed  fel  yn  dueddol  i  gymeryd  mantais 
o  hono.  Y  mae  eu  gwledd-ŵyUau  yn  cael  eu  cadw  gyd  â'r  un  manyldra.  Ar  y 
Sabboth  nid  oes  yr  un  Caldead  yn  myned  ar  daith,  nac  yn  cyfiawni  un  math  o 
orchwyl.  Y  mae  eu  gwledd-wyliau  a'u  dyddiau  ympryd  yn  dechreu  ar  fachlud 
haul,  ac  yn  diweddu  ar  fachlud  haul  dranoeth. 

^  Cyfrifa  yr  Bglwys  Oaldeaidd  wyth  radd  o  offeiriaid.  1.  Y  patriarch,  neu  y  pen. 
2.  Yr  archesgob.  8.  Yr  esgob.  4.  Yr  archddfacon.  5.  Yr  offeirìad.  6.  Y  dîacon. 
Y.  Yr  ts-ddîacon.    8.  Y  darilenydd. 

1850.]  2  I 


46'2  Y   NE8TORIAID. 

Dewisir jr  patríarch  hob  amser,  os  nid  o  anghenrheîdrwydd,  o  leiaf  trwy  gyd- 
syniad  cym'edinol,  o'r  un  teulu.  Y  mae  yn  ofjniol  i'r  fam  ymattal  oddiwrth  gig 
a  phob  math  o  ymborth  anifeilaidd,  am  rai  misoedd  c)!}  genedigaeth  plentya 
fyddo  wedi  ei  fwnadu  i'r swydd  uchel  o  fod  yn  ben  ar  yr  Ëglwys  Galdeaidd.  Nid  yw 
T  petriarch  ei  hunan  byth  yn  profí  cig.  Uysiau  a  Ilaeth  a  gyfansoddant  ei  unig  ym^ 
borth.  Dylid  ei  gysegru  gan  dri  archesgob,  ac  y  mae  vn  wastad  vn  derbyn  yr  enw 
Shamoun,  neu  Simon;  tra  y  mae  ei  crydymgeisiwr,  patnarch  y  Caídeaid  rabyddol, 
yn  wastad  yn  cymeryd  vr  enw  Usuf,  neu  Joseph.        *  *  * 

Gwelir  oddiwrth  y  syíwadau  rhagflaenol  fod  rhai  nodau  hynod  o  çyfFeiybiaeth 
rhwng  y  Gristionogion  Caldeaidd,  ac  aelodau  yr  Ëglwys  Brotestanaidd.  Mae  y 
cytuniadau  hyn  yn  fwy  pwysig,  ac  yn  fwy  haîeddiannol  o  sylw,  yn  gymaint  a'u 
bod  yn  cadarnhau  llawer  o  athrawiaethau  y  grefydd  Ddiwygiedig,  ac  vn  eu 
cysyÚtu  hwy  à  rhai  y  Brif  Ëglwys.  Am  yr  athrawiaeth  neulduoÌ  sydd  wedi 
dwyn  y  cyhuddiad  o  heresi  yn  erbyn  yr  Ëglwys  Galdeaidd — ^hyd  yn  nod  pe 
eaniatëid  nvny  yn  ei  helaethder  mwyaf— ni  eUir  ei  chyhuddo  ond  fel  o  dderbyn 
peth  newydd.  x  mae  eu  hanwyl)odaeth  o  ofergoelion  Eglwys  Rhufain,  ynghyd 
à'u  defodau  a'u  seremon'iau  mwy  syml  hwy,  yn  ein  galluogi  ni  i'w  holrhain  hwy 
yn  eglur  i  brif  ffurf  o  Gristiono^eth  a  dderbyniasant  cyn  ei  Uygriad.  Yn 
neillduedig  yn  jiyffrynoedd  pellenig  Kurdistan,  ae  wedi  eu  tori  ymaith  o  bob 
oymdeithas  à  chvmundebau  Gristionogol,  y  maent  wedi  cadw,  bron  yn  ei  phurdeb 
gwreiddiol,  eu  lien  ffydd.  Dichon  fod  ílygredigaethau  wedi  ymlusgo  i  fewn,  a 
dichon  fod  anwybodaeth  yn  arwain  i  esgeuiusiad  o  athrawiaethau  a  seremonSau; 
ond  ar  y  cwbl,  y  mae  yn  destun  o  syndod  fod  y  Caldeaid,  ar  ol  treiglad  o  agos  i 
ddwy  ganrif  ar  bymtheg,  yn  bod  yr  hyn  ydynt  Nid  oes  dim  sectau  yn  y 
dwyrain,  nac  ychydig  yn  y  gorllewin,  a  allant  ymí&ostio  yn  y  fath  burdeb  yn 
eu  ffydd,  neu  o'r  fath  symbrwydd  yn  eu  dull  o  addoliad. 

Y  mae  Protestaniaid  yr  Amerìca,  er*s  cryn  amser,  wedi  cymeryd  dyddordeb 
mawr  jm  y  Caldeaid.  Y  mae  eu  oenadau  weìai  agor  jrsgolion  yn  ac  oddLiamgTlch 
Oroomiah.  Seíydlwyd  argraffwasg,  ac  y  mae  amryw  lyfrau,  yn  gTstaí  a'r 
ysgrythyrau,  wedi  cael  eu  dosbarthu  eisoes  yn  iaith  gyfiredin  y  trigoÜon,  a'u 
hargrami  mewn  llythyrenau  neiUduol  iddynt  hwy  eu  hunain.  Mae  eu  llafiir, 
yr  wyf  yn  credu,  wedi  bod  yn  Uwyddiannus.  Er  eu  bod  jm  aelodau  o*r  Eglwys 
Anmbynol,  proffesant  beidio  àg  ymyraeth  à  chyfundrefn  eglwysig  y  Caldeaid, 
gan  gydnabod,  fe  ddywedir  wrthyf  fí,  mai  Esgobyddiaeth  ydyw  y  mirf  eglwysig 
rnryaf  addas  i  seot  wedi  ei  gosod  yn  yr  amgylchiad  y  mae  y  Oaldeaid  ynddo/* 

Yr  oeddym  wedi  bwriadu  rhoddi  hanes  am  y  cigyddio  erchyll  fìi  ar  y 
bobl  syml  a  diniweid  hyn  yohydig  flyneddau  yn  ol,  pan  y  lladdwyd  mil- 
oedd  o  honyiit ;  ond  gan  na  ellir  gwneuthur  hyny  yn  iawn,  heb  ar  yr  un 
pryd  roddi  hanes  am  yr  achosion  a  arweiniasant  i'r  fath  gyflatan,  rhaid  i  ni 
ymattal  rhag  fyned  i  ormod  meithder.  Cyfiawnder  yw  dywedyd,  na 
wnaethant  ddim  yn  haeddu  y  fath  ymweliad  gwaedlyd,  ac  y  mae  yn  warth 
oesol  i  hoU  deymasoedd  Cred  am  oddef  i'r  cyfryw  gymeryd  Ue. 

Fel  hyn  y  darlunia  Dr.  Grant  un  o'u  hesgobion,  a  dull  y  Caldeaid  o 
dreulio  Sabboth : — 

**  Yr  oedd  yr  es^ob,  yr  hwn  sydd  ŵr  hynod  o  batriarchaidd,  gyda  barf  wen 
laes,  yn  groesawus  lawn,  a  chymerodd  fi  i'w  eglwys  hybarch — adeilad  hen  iawn, 
a  wnaed  trwy  fwyhau  ogof  naturiol,  drwy  adeiladu  muriau  ffiirfíon  yn  wyneb  y 
graig  serth.  Safai  ymhell  i  fyny  ar  ochr  y  mynydd,  ac  yr  ydoedd  o*i  mewn  mòr 
dywylled  a  hanner  nos.  Yr  nan  esgob  dichiyn  a  gymerodd  fy  llaw  ac  a*m 
harweiniodd  at  groes  ddì'addum  o  gareg  oedd  yn  gorwedd  ar  yr  allor,  gan  dyb- 
ied  y  dadganwn  fy  mharch  neu  fy  nheimladau  defosiynol  trwy  ei  gwasgu  hi  at 
fy  ngwenisau.  luiaid  i  mi  gyfaddef  fod  rhyw  beth  hynod  o  ^ffiröus  yn  y 
mynegiad  allanol  syml  hwn,  fel  ei  harferir  gan  y  Nestoriaid,  y  rhai  ni  chymysf- 
ant  àfi^  ef  ddim  o  eiiun-addoliad  na  defodau  llygredig  yr  Egiwys  Rhufemaîdd. 
Oni  ddichon  fod  camarferiad  y  fath  arwyddion  gan  addolwyr  yr  Eglwjrs  Ruf- 


T   NBSTORIAID.  463 

einaidd  wedi  ein  gyru  ni,  y  Protestaniaid,  i*r  eithafìon  ffwrtbgyferbyniol,  pan  jr 
ydym  jn  llwyr  gondemnio  cofarwydd  syml  if  groes  ?  Çjrsga  yr  hen  esgob  yn  ei 
eglwys  unigol,  fel  y  gallo  fod  yn  oarod  at  ei  ddefosiynau  yn  y  boreu  cyn  dydd. 

■p  ♦  ír  #  w  ♦ 

Hydre/ 20.  Sabboth,  Tarawyd  yslyllen  deneu  yn  gyflyra  à  gordden,  i  alwy 
pentrefwyr  i'r  Eglwys  ar  godiad  haul.  Yr  oedd  pob  un  wrth  ddyfod  i  fewn  i  r 
Ëglwys  yn  tynu  ei  esgidiau  ac  yn  tystio  ei  barch  i  gysegr  Duw  trwy  guaanu 
pyst  y  drws  neu  y  rhiniog,  ac  yn  myned  ymlaen  i  gusanu  llyírau  yr  Et'engylwyr 
oedd  yn  gorwedd  ar  yr  allor»  wedi  hyny  y  groes,  ao  yn  olaf  law  ei  athraw 
cref^ddoL 

Ÿr  oedd  yr  Eglwys,  yn  gyffelyb  î  bob  un  a  welais  yn  y  mynyddoedd,  yn 
adeüad  sylweddof  iawn,  ac  iddo  nen  bwaog,  a  gallasaî  sefyU  am  oesoedd.  '  Yr 
oedd  rhai  eraill  a  welais  wedi  sefyll  am  fwy  na  phedair  canrif  ar  ddeg,  yn  ol  eu 
hen  haneslyfrau.  Am  y  drws  cul  yr  hwn  ni  allai  neb  fyned  drwyddo  heb  grymu 
llawer,  rhoddwyd  yr  esboniad  arferol  am  dano,  "  Cyiÿng  yw  y  porth,"  &c, — 
gwirionedd  a  adymunent  ei  ddwyn  Tw  cof  pan  yn  myned  î  mewn  i'r  cysegr. 
Yr  oedd  y  gweddíau  a*r  canu  neu  y  côrganu  i  gyd  yn  yr  hen  S^^riaeg,  ac  yn 
hoUol  ann^Jladwy  iV  bobl  gy&edin ;  ond  darUenodd  un  o'r  ofTeiriaid  gpran  o'r 
Efengylwyr,  ac  a  roddodd  jgyfíeîthiad  o  hono  i'r  Syriaeç  g^redin  a  siaredir  gan 
y  Nestoriaid ;  a  hyn  a  gy&nsoddodd  y  presethu ;  weithiau  y  mae  esboniadau 
yn  cael  eu  rhoddi  gyd  àT  darUeniad,  neu  adroddir  fiug^chwedl,  o  ba  rai  y  mae 
ganddynt  l'íaws. 

Yr  oedd  yn  aohlysur  sacramentaidd,  a  chysegrwyd  y  bara  a'r  gwin  yn  y  cysegr, 
neu  *  ie  sanctaidd  yr  eglwys,  ac  yna  dygwyd  ef  aUan  gan  offeiriad  neu  dd'iacon, 
tra  yr  elai  pob  aelod  o'r  eglwys,  y  naiU  ar  ol  y  UaU,  ac  a  gy  franogai  o  ddam  bychan 
o  fara  o  law  yr  offeiriad,  yr  hwn  a  ddaUai  napcyn  rhag  i  ddim  o'r  bnwsion 
syrthio  i'r  Uawr,  tra  y  rhoddaî  y  tamaid  yn  ngenau  y  cymunwr;  wedi  hyny 
yfai  o'r  gwin,  yr  hwn  a  ddeUd  gyda  gofal  mawr  gan  y  dîacon,  fei  na  byddai  i 
ddyferyn  goIÚ.  Ond  nid  oedd  yma  ddim  o'r  eilun-addoliad  hwnw  o  aberth  yr 
cyfferen  sydd  mòr  nodweddus  i'r  rhan  fwyaf  o'r  Pabyddion,  ao  eglwysi  dwyrein- 
iol  eraiU.  Fr  gwrthwyneb,  yr  oedd  yma  symlrwydd  ysgrythyrol  o'r  bron,  yn 
Dghyflawniad  yr  ordinhad  ddifrifddwys  hon. 

I  r  offeiriad,  oedd  wedi  gweini  yn  y  gweddiíau  ac  addysgiad  y  bobl,  a  gyfran- 
ogodd  gyntaf  o'r  elfenau  cysegredig,  yna  gwahoddodd  finnau  i  gyfranoei  o 
honynt  Hyd  yn  hyn  nid  oeddwn  wedi  òy^anogi  o'r  ordinhád  hon  gyd  â'r 
Nestoriaîd ;  ond  buasai  gommedd  dan  yr  amgylehiadau  presennol  yn  gwneuthur 
gymaint  anghyfiawnder  à  fy  nheimladau  fy  hun  ag  a  fuasai  à'r  eiddynt  hwythau. 
íhros  lawer  o  fisoedd,  nid  oeddwn  wedi  cael  y  fraint  o  ddyfod  at  fwrdd  yr 
Arglwydd.  Yr  oedd  yr  Arglwydd  yn  ei  dru^edd  wedi  fy  nghadw  trwy  lawer 
0  beryglon,  a'm  dwyn  i  bUu  pobl  a  dderbyniasent  yr  efengyl  gan  yr  apostoUon 
a  dysgybUon  agosaf  ein  Hiachawdwr ;  ac  wedi  cadw  yr  atnrawiaetnau  gyda 
mddau  mawr  o  burdeb ;  ac  ei^  fod  yno  dystiolaeth  ofidus  am  ddiffyg  mawr  o 
fywyd  ysbrydol,  yr  oeddwn  yn  cael  fy^  nghalonogî  i  obeithio  fod  rhai  gwreichion 
0  wir  grefydd  yn  parhau  eto  i  losgi  ár  yr  aUorau  hyn.  Nis  gfaUwn  lai  na'i 
hystyried  M  eangen  o  wir  eglwys  Crîst;  ac  er  eu  bod  wedi  syil|hio  i  gaddug 
anwybodaeCh,  ofereoeledd,  a  syrthni  ysbrydoli  eto  nîd  oedd  yn  farw.  Ër  hyny 
yt  oedd  Uawer  o  ddyddordeb  dwfn  a  by wiol  yn  eu  nodweddiad  a'u  hamgyích- 
uidau ;  yr  oedd  fy  nghalon  yn  oael  ei  thynu  allan  tuag  atynt  mewn  seroh  gwresog, 
ac  anaml  y  ooäeais  gariad  angeu  Cnst  dan  amgylchiadau  dwysach  a  mwy 
dyddorol  nag  y  gwnaethum  ymhUth  y  prif  Gristionogion  hyn  yn  mynyddoedd 
g^Utíon  Assyria. 

Yr  oedd  dystawrwydd  a  gweddeidd-dra  ymddygiad  mawr  yn  y  gynnuUeidfa, 
ac  ymadawûdd  pawb  heb  <&wst  na  chynhwr£  wrth  fyned  aUan,  dearbyniodd 
pob  un  wrth  y  drws,  ddalm  deneu  iawn  o  fara  wedi  ei  phlygu  ynghyd,  ac  yn 
cynnwys  tamaid  o  gig.  Dyma  'gariad  wledd'  prif  Gristionogion  y  gaanf 
fi^taf  a'r  aU. 
Wedi  hyny  aeth  amryw  o'r  bobl  i  dŷ  goruchwyliwr  yr  eglwys,  a  chyfi-anog* 

éO      1     Jí 


464  V   K£STORIAlD. 

ÉMHt  o  brjrd  mwy  STlweddol,  ond  un  symlŶ  pn  ymadael  yn  mhen  ychjrdig  i'^ 
Leu  i  alw  gyd  â  u  cyfeiUion  -----. 


tai,  neu  i  alw  gyd  à  u  cyfeiUion  affoaaf.  Cedwid  y  diwmod  gyda  Uawer  mwy  o 
weddeidd-dra  nag  a  welais  ymhiith  Cristíonogion  eraiU  yn  y  dwyrain.  Yr 
oedd  tawelwch  cyffiredinol  trwy  y  pentref,  y  cyfryw  ar  na  welais  ond  mewn 
ychydig  o  leoedd  mewn  gwledydd  eraiU  mwy  eu  breintíau.  Nid  oedd  dim  Uawen- 
ydd  tr^tfawr,  dim  sylw  ar  fìiterion  bydol,  ac  nid  oedd  y  gymdehhas  ymhììth  y 
bobl  yn  ddim  mwy  nag  a  ûrferid  yn  yr  hen  Eglwys  Hebreaidd.  Dy  wedir  en 
bod  gynt  yn  edrjrch  gyd  à'r  fath  barch  ar  y  Sabboth,  fel  y  rhoddent  bobl  i 
fiLrwolaeth  am  deithio  ar  y  diwmod  sanctaidd  hwnw." 

Llawer  o  wahanol  famau  sydd  yn  bod  o  barth  tarddiad  y  Caldeaid  hyn. 
Y  mae  Dr.  Örant  ao  eraìU  yn  gryf  o'r  faniy  mai  hìHogaeth  y  áeg  Uwyth  a 
gariwyd  ymaith  yn  y  caethgludìad  çyntaf  ydynt,  tra  y  mae  Dr.  Layard  ac 
eraiU  o'f  fam  mai  hiUogaeth  y  prif  Assyfiaiil  ydynt.  Dywed  Dr.  Grant 
fod  y  traddodìad  yn  cael  ei  gredu  yn  gyffiredinol  gan  y  Nestorîaid  trwy 
Assyrìa  a  Media,  nuü  dyma  yr  hyn  ydynt,  a  bod  yr  elyniaeth  sydd  yn  bod 
rhyngddynt  hwy  a'r  luddewon  eraiU  yn  rhwystr  i  gredu  mai  peth  ydyw  hwn 
a  4<^yfeisiwyd  ganddynt  hwy  eu  hunain.  Ychwanega,  fod  yr  luddewon  sydd 
yn  eu  pUth  yn  çydnabod  y  berthynas»  a  bod  prif  Babbi  yr  luddewon  yn 
haem  fod  y  Nestoriaid  wedi  gwrthgiUo  oddìwrth  y  ffydd  luddewig  yn 
nyddiau  Crist  a'î  apostoUon.  Dadleua  ddarfod  i  Tiglath  Püeser  eu  dwyn 
h^  ymaith  i  Hulahy  Habor,  Hara,  a  Gòzan ;  a  bod  Shalmaneser  wedi  eu 
dwyn  î'r  un  Ueoedd,  ac  i  "  ddinasoedd  y  Mediaîd ;"  ac  er  eu  bod  wedi 
cael  eu  symud  gan  wahanol  fuddygoUaethwyr,  eu  bod  wedî  eael  eu  planu 
fel  trufe(Ugaeth¥ryr  yn  yr  un  manau ;  a  chan  fod  Media  mewn  çyflwr  ò 
wrthryfel  yn  amaer  caethgludiad  y  Deg  Uwythy  bama  ef  y  peth  yn  an- 
nhebygol  y  buasai  brenin  Assyrìa  yn  planuiy  bobl  a  garìasai  ymaith,  ymheU 
yn  M^a.  Gan  hyny  y  dylem  edrych  am  breswylfa  y  caethioif  yn  rhy w- 
îe  ar  gyffîniau  Assyriay  ac  o  ganlyniad  njai  Halah  ydy w  Chalah  Genesis 
(jt.  11,  12),  yr  hwn  sydd  daìth  diwraod  i'r  gogledd-orUewin  o  Ninifeh. 

Yr  oedd  rhan  canolbarthol  Assyria  yn  cael  ei  galw  gynt  Adiabene  (neu 
y  wlad  oddeutu  yr  afon  Zab}.  Yn  Adiabene,  y  mae  heddyw  (1840)  agos 
i  gan'  mü  o  Nestoriaid,  tra  na  eUir  cael  ond  gweddiU  fechan  iawn  o 
luddewon  yn  eu  pUth.  Yr  ochr  araU  i'r  afon  Habor,  y  mae  yr  hoU  wlad 
•o'r  bron,  o  Adiabene  a  Halah,  yn  cael  ei  chyfanneddu  gan  y  Nestorìaid,  tra 
nad  ocs  i'r  luddewon  mewn  enw  yn  Media  ac  Assyria  ond  ugain  mü  o 
'^eidiau.  Nî  feddyUai  neb  byth  mai  yr  ugaîn  mil  yma  ydyw  yr  hoU 
weddiU  sydd  yn  bod  o'r  Deg  Uwyth.  Drachefh,  os  addefir  fod  y  Deg 
Uwyth  wedi  eu  dwyn  i  Âssyria,  nid  oes  genym  ni  yr  un  dystiolaeth  ddar- 
"fod  iddynt  byth  wedi  hyny  gael  eu  symud  oddiyno.  Ni  ddychwelasant 
fel  oorff  o  bobl,  er  y  gallai  rhai  dynion  unigol  o  honjoit  ddychwelyd,  ac 
fd  y  dychwélodd  gweddiU  Uwyth  Judah,  gan  y  dywedir  yn  benodol 
wrthym  am  y  deng  mü  a  dçugain  a  ddychwelasant,  mai  rhai  oeddynt  o'r 
rhai  hyny  a  ddygasai  Nebuchodonosor  i  Babflon  {Ezra  ii.  1;. 

Yr  oedd  y  Deg  Uwyth  yn  ngwlad  eu  caethiwed  yn  y  ganrîf  gyntaf  o'r 
oyfnod  Cristionogol.  Dywed  Josephus  {AtU.  x.  xy.  p.  5),  '^Nid  oea  ond 
dau  Iwyth  yn  J^  ac  Ewrop  yn  ddarostyngedig  i'r  Rhufeiniaid,  tra  y 
mao  y  Deg  Uwyth  yn  awr  tuhwnt  i'r  Euplurates,  ac  ni  eUir  eu  cyfiif ;"  ac 
y  mae  anD^  Agrîppa,  a  adroddir  gan  yr  un  hanesydd,  yr  hon  a  fwrìadwyd 
ì  attal  yr  luddewon  rhag  myned  i  ryfel  â'r  Rhufeiniaid,  yn  dangos  yr  uii 
peth.  Drachefh,  yr  oeddynt  yn  yr  un  wlad  }ti  y  bummed  ganrif  o'n  cyf- 
nod  nL     Oblegid  y  mae  Jerome,  yr  hwn  a  gafodd  gydgymdeithas  am  ugain 


Y    NE8T0RIA10. 


46Ô 


mlynedd  âg  luddewon  Palestina,  yn  dy wedyd  yn  ei  "  Esboniad  ar  Hoaeà," 
**  Hyd  y  dydd  heddyw  y  mae  y  Deg  Llwyth  yn  ddarostyngedîg  i  frenin  y 
Perdaid,  ac  ni  ryddhäwyd  eu  eaethiwed  erioed."  O'r  pryd  hwnw  hyd  yn 
awr  nid  ydym  yn  cly wed  dim  ychwaneg  am  danj^nt ;  ac  y  mae  agos  yn 
beth  anghredadwy  y  buasai  unrhy w  fudiad  mawr  wedi  cymeryd  Ue  heb  i  ry w 
sylw  gael  ei  wneuthur  o  hyny,  mewn  rhyw  un  o'r  Uîaws  hanesyddiaethau 
sydd  wedi  eael  eu  cyfansoddi  er  y  pryd  hyny.  Gwir  iaith  y  bobl  bresen- 
nol,  luddewon  yn  gystal  a  Nestoriaìd,  ydyw  y  Syriaeg,  ao  y  mae  yn 
debygol  eu  bod  yn  gydnabyddus  â  hi  hyd  yn  nod  cyn  y  caethiwed.  Y 
mae  yn  wîr  fod  Cristionogion  eraiU,  heblaw  y  Nestoriaid,  yn  defnyddio 
ffurfweddîau  Syriaeg,  ond  yn  eu  plith  hwy  ac  luddeẁon  Assyria  a  Media 
y  mae  y  Syriaeg  yn  gyfiaith  {Iẁinŷ  language).  Heblaw  y  profìon  hyn, 
dywed  Dr.  Grant,  eu  bod  yh  cadw  llawer  o  ddefodau  ÄÍoses,  megys 
aberthau,  addunedau,  blaetiffrwyth  a  degymau,  cadwraeth  y  Sabbóth, 
parch  i'r  eysegr,  gwleddwyliau,  ac  ymprydiau,  &c.  Mae  y  fath  debygol- 
iaeth  hefyd  rhyngddynt  a*r  luddewon  o  ran  ffurf  eu  hwynebau,  fel  y  mae 
y  brodorion,  y  rhai  a  arferant  wybod  y  gwahaniaeth  rhwng  y  naill  Iwyth 
a'r  llall  o  bobl  yn  ol  llun  eu  hwynebau  yn  aml  yn  methu  gwybod  y  gwahan- 
iaeth  rhwng  Nestoriad  ac  luddew;  y  mae  eu  henwau,  eu  llẁÿthauÿ  eu 
Uy wodraeth,  a'u  harferion  cymdeithasol  a  theuluaidd  hefyd,  yn  hoUol  gy- 
ffelyb  i  itd  jnr  luddewon. 

Dyma  ddwy  neu  dair  o'r  ffeithiau  hynotaf  y  mae  Dr.  Grant  yn  eu  dwyn 
ymlaen  dan  y  pen  olaf  hwn : — 

"  Yr  oedd  addunedau  neu  addewidion  dîfrifol  i  Dduw,  i  gyflawni  rh^rwbeth 
er  ei  ogoniant,  neu  fel  arwydd  o  ddiolchgarwch  am  ei  fíafr,  yn  bethau  cyfiredin 
iawn  dan  yr  Hen  Destament  {Barn,  xi.;  Num.  xxx.).  Ond  nid  oes  çorchymyn 
yn  y  byd  yn  y  Testament  Newydd  am  eu  cyfiawni.  Cesglir  oddiwrfli  hyn  fod 
addunedau  yp  fwy  perthynol  i'r  g^fradth  seremonîol  nag  rr  Testament  Newvdd. 
Yr  oedd  rhai  o'r  addunedau  a  wneîd  gan  yr  luddewon,  yn  rhai  mor  neillduol,  fel 
nas  gallasem  ddysgwyl  eu  cael  ymhüth  neb  pobl  eraill.  Y  cyfryw  ydoedd 
adduned  Hannah,  trwy  yr  hon  yr  ydoedd  Samuel  cyn  eî  eni  yn  cael  ei  neilldúo 
i*r  Arglwydd  (1  ŵw».  i.  11).  Eithr  jTnhlith  y  Nestoriaid,  nid  yw  y  cyfryw 
addunedau  wedi  eu  gwneuthur  dan  gyffelyb  amgylchiadau  yn  beth  anghynredin 
yn  y  byd.  Gweddîant  ar  Dduw  am  iddo  ganiatäu  iddynt  y  fendith,  yr  hon  (fel 
ymhlith  yr  luddewon)  sydd  \n  gorwedd  agosaf  at  eu  calonau  o  bob  un  arall,  ac 
addawant  yn  ddifrifol  i  neilíduo  y  plentyn  i  wasanaeth  yr  Arglwydd  dros  holl 


nyweddîaeth  a  gwasanaeth  yr  Ëglwys.  Pan  y  byddo  yT  adduned  fbl  hyn,  gellîr 
rhoddi  y  cynnysgaeth  priodasol  fel  pris  ei  phrynedigaeth,  os  na  bydd  hi  yn 
cytuno  àg  ammodau  yr  adduned. 

Yr  oedd  yr  offeiríad  mwyaf  dealldwrus  oedd  yn  ngwasanaeth  y  genadaeth 
hon  (yr  offeiriad  Dunka),  wedi  ei  neillduo  i  wasanaeth  ei  Dduw  gan  ei  fam,  yr 
hon,  yTi  gyffelyb  i  Hannah,  a  ofynodd  i*r  Arglwydd  am  dano  dan  adduned 
ddifrifol.  Yn  Ziyâry,  gwelais  offeiriad  ag  oedd  ŵedi  byw  am  fiyneddau  dan 
adduned  Nazareaidd,  yn  gadael  iV  wallt  a'i  farf  dyfu,  jti  byw  ar  yr  ymborth 
gwaelaf,  jn  ymgadw  oddiwrth  halogedigaeth  seremoni'ol,  a  pheth  bynag  arall  a 
waherddir  dan  yr  adduned  hon.  Nestoríad  ieuanc,  yr  hwn  a  aeth  gyda  mi  yn 
ddiweddar,  a  addunedodd,  os  dychwelai  mewn  dîogel^ch,  y  rhoddai  anrheg  o 
ryw  gymaint  o  berarogl  at  wasanaeth  yr  Eglwys'yn  Oroonnah,  ac  anrheg  gyd- 
werth  1  eglwys  arall  yn  aeos  i  bentref  ei  enedi^eth«  Addunedodd  mam  gwr 
icuanc  ar  yr  un  pryd,  os  aychwelai  ei  mab  yn  dajíogel,  yr  aberthai  ddafad,  ao  y 


466  T   lfB8TOB|AIÌ>. 

rhaiMÌ  hi  ritwnff  trigolion  y  pentnsl  £r  j  gaUnwi  fod  cyfeiriad  neiUdnol  at  y 
tlawd  yn  yr  offirwm,  bwriadwyd  dam  i  bob  tŷ  Tn  y  penUe^  oddeutu  p^war 
ncain  mewn  nífer,  tra  y  parotowyd  anifel  arall  fel  gwledd  i'w  cyfeillion  agoaaf, 
£u  yn  hanes  y  mab  afiBOlawn.  Tra  y  mae  addunedau  yn  cael  eu  gwneuthur  ar 
hiwer  ac  amrafiicl  achosîon,  y  mae  y  cyfiawnîad  o  honynt  yn  cad^ei  wneuthur 
yn  bwnc  crefyddoL" 

T  mae  ea  henwaa  personol  hefyd  mor  luddewaidd  ag  ydyw  ffoif  ea 
hwynébaii ;  aHan  o  bump  a  dengaîn  o  aelodau  yr  ysgol  genadol  Amerîcaîdd, 
yr  oedd  dim  Ilai  na  deuddeg  ar  hugain  o'r  enwau  luddewaîdd  a  geir  yn  y 
BibL 

"Y  dlalydd  gwaed  ymhlith  y  Nestoríaid  annibynol,  ydyw  gweinidog  cyf- 
iawnder  am  dnmeddau  marwol,  fel  yr  oedd  ymhlith  yr  Hebreaid.  Y  mae  gwein- 
yddiad  y  ffoeb  hon  {Otn.  xi.  6),  a  orchymynwyd  yn  erbyn  y  dyn-leiddîad,  yn  dis- 
flnm  ar  y  brawd  neu  y  perthynaa  agoAaf  i'r  hwn  y  cymerwyd  ymaith  ei  íywyd. 
Os  na  byddai  iddo  lada  y  dyn  euog,  ystyríd  ef  fel  yn  'waradwyddus'  (Jahn*9 
ArehoMogy).  Dyma  yn  union  fel  y  mae  pethau  }m  bod  ymhbth  y  llwythau 
Aasynaidd  o  Nestoriaid  y  dydd  hwn.  Y  mae  ystaen  annîleadwy  yn  nodi  cymer- 
iad  y  dyn  na  ddîalo  farwolaeth  perthj-nas ;  ac  mor  gref  ydywgrym  yr  hen  arferíad 
hon,  fel  y  mae  hyd  yn  nod  orchymynion  yr  efengyl  wedi  methu  eu  dileu." 

Wrth  roddi  hanes  am  eu  harferion  teuluaîdd^  crybwylla  am  y  rhai  oan- 
lynol : — 

**  Y  mae  lletygarwch  i  ddyeîthr,  yn  enwedig  i  un  o*u  pobl  eu  hunain,  yn  hoUol 
mor  brifoesol  ag  ydyw  yr  anerchiad  à'r  hwn  y  derbyniant  ef.  Y  mae  ei  holl 
anghenion  yn  cael  eu  cyflenwi  yn  union ;  dygir  dwfr  i  olchi  ei  draed,  darperír 
ymborth  yn  ddì'oedi,  a  gosodir  ef  o*i  iiaen,  agwneir  pob  darparíaeth  er  ei  gysuro 
a'i  ddiluddedu.  Nid  yw  yn  myned  o  dŷ  i  dŷ ;  ond  wedi  cael  derbyniad  tan  un 
gronglwyd  byddai  yn  anghyfiawnder  kì  westŷwr  tiríon  pe  byddai  iddo  ei  adael 
a  mynea  i  dy  arall  yn  yr  un  pentref.  Anercna  y  tylwyui  ar  ei  ddyfodiad,  mae 
ei  dangneledd  yn  gorpnwys  amo :  ac  ymadawa  gywi  bendith.  Yr  wyf  yn  bamu 
na  welais  eríoed  ddangosiadau  o  letygarwch  yn  y  fath  ddull  pnfoesol  ag  a 
ddaneosir  gan  y  Nestoríaid  Crístionogoi.  Ac  nid  yw  eu  tiríondeb  cyffiredinol  tuag 
at  y  tiawd  a'r  cystuddiedig  yn  Uai  hynod ;  ni  bydd  neb  yn  cael  eu  troi  ymaith  yn 
waglaw,  a  bydd  y  rhai  sydd  yn  meddu  y  modoion,  yn  dodi  cyfran  o*r  neîUdu  i'r 
tlawd,  ao  yn  darparu  Uety  ac  ymborth  iddynt  am  fisoedd. 

Mae  eu  gwleddoedd  yn  y  gwir  dduU  Hebreaidd.  Gwahoddiry  gwahoddedig- 
ion  e;an  waS|  yr  hwn  yn  aml  a  anfonir  oddiamgylch  yr  aU  waith  pan  ÿddo  y 
wlead  yn  barod.  Gosodir  pob  un  i  eistedd  gan  íeistr  y  wledd  yn  ol  ei  radd; 
gwahoadir  j  mwyaf  anrhyaeddus  i  ddyfod  î  fyny  yn  uwch,  tra  y  mae  eraül  yn 
riioddi  Ue  iddo;  Uywodraethwr  y  wledd  sydd  yn  Uywyddu — anfonir  y  gwpan 
gymdeithasol  oddiaraeylch;  bydd  pob  un  yn  rhoddi  ei  law  yn  y  dd^^I,  aoy  mae 
un  weithiau  yn  gwlychu  tamaid  ac  yn  ei  roddi  i  arall  (arwydd  o  diriondeb  neiU- 
duol).  ËÌBteddant  ar  garpedau,  neu  ar  lawr,  gan  bwyso  ymlaen,  a  bwyta  eu 
hymborth  yn  y  duU  mwyaf  prifoesol. 

Yn  eu  gŵyhau  Ilawen,  bydd  ganddynt  beroriaeth  a  dawnsiau;  yno  mae  ynabl 
aV  dympan,  telyn  Dafydd,  a  Uais  càn.  Oadwant  eu  newydd-Ioerau,  eu  Sabbothau, 
a'u  huchelŵyliau.  Wrth  alaru,  taflant  yn  aml  Iwch  ar  eu  penau,  rhwygant  eu 
dUIad,  ao  eisteddant  ^m  y  Iludw,  neu  ànt  at  y  bedd  i  wylo  yno. 

Yn  eu  gwisgoedd,  y  mae  cydffurfiad  hynod  rhyngddynt  a'r  luddewon  o'u  ham- 

Slch;  a  thra  y  mae  eu  Iwynau  wedt  eu  gwregysu,  y  mae  ffon  yn  eu  llaw,  a  san- 
lau  am  eu  traed. 
Y  mae  eu  galwedi^ethau  yr  un  a  rhat  y  cynoesoedd.    Gwelwn  y  merched 

Ín  dyfod  yn  feunyddiol  i  dynu  dwfir,  gyd  à'u  nystenau  ar  eu  hysgwyddau,  yn 
ioffa  gwenith  yn  y  meusydd  yn  amser  y  cynhauaf,  neu  yn  debyg  i  Hahel  yn 
gwylio  preiddîau  eu  tadau,  tra  mae  y  wraiff  rinweddol  yn  ceisio  gwlàn,  ac  yn 
^eitliio  &'i  Uaw  yn  ewyUysgar,    Mae  yn  rhoddi  ei  ll^w  ar  y  werthyd»  ac  à'i  Uaw 


Y   M£STOBIAID.  467 

yn  dal  y  cogaìl.  Oweiir  merched  yn  malu  wrth  feliiii  neu  yìi  pwvo  gwenith 
mewn  morter  Tw  ysgaru  oddiwrth  yr  eisin,  neu  yn  corddi  llaeth  (nid  nufen),  neu 
5  n  casglu  glaaweUt,  "  yr  hwn  sydd  heddyw,  ac  yfory  a  deflir  i'r  fFwm,"  neu  yn 
gwneuthur  costrelau  o  grwyn  neu  ledr  i  ddal  y  gwin  fyddo  wedi  ei  fathru  yn  y 
gwinwryf.  Y  mae  y  ffwinllanoedd,  y  lloriau  dyrnu,  y  nithiad  gwenith,  tra  mae 
yr  ûs  yn  cael  ei  chwafu  gan  y  gwynt,  vr  oflferynau  dyrnu  danneddog,  y  medi  a 
i>loeddiadau  y  cynauaf,  y  troi  afonyda  o  ddytroedd  i  ffirwythloni  eu  meusydd, 
y  planu  helyg  a  choedvdd  eraiU  wrth  y  f^ydiau  dyfiroedd,  yr  eryd,  v  llety  mewn 
gardd  cucumerau,  eu  owyd  a'u  d'íod,  ac  amser  eu  prydiau,  eu  hanileiliaid  teulu- 
aidd,  eu  cychod  gwenyn  a'u  corlanau,  eu  tai  a'u  diiyrwch,  eu  rhodio  a'u  cys^u  ar 
benau  tai,  a  llawer  o  arferion  a  defodau  neillduol  eraill,  yr  un  mor  gyffredin  i'r 
hen  Israeliaid  ag  i'r  Nestoriaid  presennol. 

Ymhlith  yr  luddewon,  bydd  tad  tylwyth  yn  ceisio  gwragedd  i*w  feîbion,  a  gwŷr 
i'w  ferched.  Os  byddai  gan  fab  ddewîsiad  o  ry w  un  neillduol  î  fod  yn  wraig  iddo, 
bydd  yn  gofyn  i'w  dad  ei  cheisio  hî  gan  ei  thad  hithau,  Ond  ni  allai  y  tad 
roddi  y  ferch  mewn  priodas  heb  gydsvniad  ei  brodyr.  Dyma  yn  union  y  rheolatt 
a  gedwir  ymhlith  y  Nestoriaid  y  dydd  heddyw.  Nid  oes  yr  un  dyn  ieuanc  yn 
meddwl  gwneuthur  cyfammod  prìodasol  driDsto  ei  hun.  Os  bydd  y  tad  wedi 
marw,  mae  y  mab  hynaf  yn  cymeryd  lle  y  tad,  Pan  fyddo  y  brîodasferch  fẃr- 
iadolyn  byw  ymhell  o  ffbrdd,  bydd  y  mater  yn  cael  eî  ymddiried  weithiau  i  ryw 
was  f^ddlawn  neu  oruchwyliwr,  fel  y  gwnaethpwyd  gan  Abraham  mewn  perth- 
ynas  i  Isaac  ei  fab.  Eglurwyd  y  dygwyddiad  hwn  yn  hynod  yn  hanes  priodas  a 
gymerodd  le  ychydig  amser  yn  ol  ymluith  y  Nestoriaid  yn  y  mynyddoedd.  Yn 
wir,  yr  oedd  y  fath  gyd-ddy^wyddiadau  hynod,  oran  enwauac  amgylchiadau,  fel 
yr  ymddangosai  yn  debyg  i  weithredu  drosodd  drachefn  y  rhan  rwyaf  dyddorol 
hòno  o'r  himesydaiaeth  sanctaidd.  % 

Y  patriareh  Nestoraidd,  Abraham  (oblegid  dyna  ei  wir  enw,  nid  yw  yr  enw 
Shimoom  neu  Simeon  ond  ei  enw  swyddogol),  yr  hwn  oedd  yn  lle  taa  i'w  írawd 
ieuengaf, /«aoo,  yn  dymuno  caelgwraiç  i'w  faethfab,  ac  anfonodd  ei  oruchwyliwr 
mwyaf  ymddiriedus  i  ran  bell  o'r  wlaa  i  gaffael  un  o  blith  ei  bòbl  eî  hun.  Cy- 
merodd  y  gwas  gydag  ef  wisgoedd  a  thlysau  i  ddarpar-çwraig  Isaac,  ac  anrheg- 
îon  i'w  pherthynasau  agosaf  hi.  Ni  bu  yn  ddim  llai  llwyddiannus  na  ffwas 
ei  gyfenwydd  gynt,  yr  hen  batriarch  Abiaham.  Ond  er  i  mi  ddyfod  yn 
ffydnabyddus  à'r  iioll  bleidiau  yn  yr  achos,  rhaid  i  mi  adael  i  ddychymyg  y  dar- 
lìenydd  i  lenwi  i  fyny  rai  o'r  amgylchiadau  yn  yr  hanes.  Yn  unig  bydded  iddo 
ddodi  mulod  yn  Ue  camelod  (y  rhai  na  arfenr  yn  y  wlad  fynyddig  hon),  a  gallaf 

fyfeirio  at  ddiwedd  y  bedwaredd  bennod  ar  hugain  o  Genesis  amyrhan  arall  o'r 
anes.     Dygwyd  y  ferch  i  dŷ  y  patriarch  diweddar  hwn,  *  ac  Isaac  a'i  cymerodd, 
a  hi  a  aeth  yn  wraig  iddo,  ac  efe  a'i  hoffodd  hl' 

Wedi  i'r  cyfammod  priodasol,  neu  yn  hytrach  y  cÿninysgaeth  ffael  ei  bender- 
fynu,  y  mae  y  pleidiau  yn  cael  eu  dyweddîo,  pryd  y  mae  y  ferch  yn  dyfod  yn 
wraig  ddywedaiol  i'w  gwr.  Ond  nid  yw  >ti  arferol  hyd  oni  byddo  yspaid  o  ddeg 
neu  ddeuddeng  mis,  ac  yn  aml  hyd  oni  byddo  amryw  iiyneddau  wedi  myned 
heibio,  fod  i'r  briodas  gael  ei  chwblhau  yn  gyflawn.  Er  hyny,  y  mae  y  weithred 
o  ddy weddîad,  neu  ymçyfammodiad,  yn  Detfi  mwy  na  chytundeb  ffurfiol.  Yst^ẃ 
y  peth  fei  defod  ddifrifol,  ac  er  nad  oes  dim  cyweithas  rhwng  y  priodfab  a'r 
brîodferch,  ddim  cymaint  a  chydymddyddaniad  rhyngddynt;  er  hyny  y  niaent 
yn  cael  eu  hystyried,  a  llefarir  am  danynt  megys  gwr  a  gwraig.  Ni  allai  y  gwr 
roddi  ymaith  ei  wraig  y  byddo  wedi  ei  dyweddîo  am  achos  yn  y  byd,  heb  roddi 
iddi  iythyr  ysgar;  a  byddai  i  unrhyw  anffyddlondeb  ar  ran  y  wraip  gael  ei  gosbi 
gyda'r  un  toster  a  phe  buasent  wedi  priodi  yn  weithredoL  Cedwir  y  dyweddîad 
gyda'r  un  defodau  crefyddol  o'r  bron  a  nhe  buasai  briodas.  Darperir  gwledd  yn 
nhŷ  tad  y  brîodferch,  a  chyda  phob  ffurnolder  dyladwy,  cysegrir  y  fodrwy  gan  yr 
esgob,  neu  yr  offeiriad,  a  chyfiwynir  hi  gan  y  gwr  ieuanc  i'w  ddarpar-wraig  drwy 
ryw  hynafwraig  synwyrol  a  fyddo  yn  meddu  hyder  yr  holfcbleidiau.  Os  derbymr 
y  fodrwy  gan  y  ferch,  hi  a'i  doda  ar  ei  bys,  ac  o  hyny  allan  y  mae  hi  yn  wraig 
ddywedd:íol  iddo.    Ar  yr  un  pryd  y  mae  y  gwr  dy weddiol  yn  talu  swm  o  arian  a 


468  T   NBSTORIAID. 

mesur  o  ŷd  (Hoêta  iiî.  2),  gwenîth,  rieey  neu  faaidd,  yr  hwn  a  elür  ei  yBÌyried  fel 
prídwerth.  Nid  y w  bjrth  yn  arían  yn  ünig,  ond  arían  a  lluniaeth  y  mae  yn  ei 
dalu ;  a  byn  yn  wastad  pan  fyddo  y  pleidiau  yn  cael  eu  dyweddi'o.  Mae  y  príd- 
wertb,  neu  y  taiiad  cyntaf  hwn  ^m  wastad  ar  wahan  oddiwrth  yr  anrh^  a  roddir 
amser  y  bríodas. 

Y  mae  y  cydffurfiad  hwn  o  arferiad  y  Nestoriaid  àg  un  yr  hen  Israeliaid  yn 
cael  ei  wneuthur  yn  eglur  iawn  trwy  gyfeirío  at  y  drydedd  bennod  o  Hosea ;  cyf- 
ran  o'r  gyfrol  sanctaidd  ag  oedd  yn  dy wyll  hyd  jn  hyn,  ond  a  eglurîr  yn  amlwg 
yn  awr.  Yn  ystod  yr  amser  o  brawf,  o'r  dyweddîad  byd  y  bríodas,  bydd  y  wraig 
ddyweddiol  yn  derbyn  nawdd  ac  ymborth  ar  br}'diau  oddiwrth  eigwr  d^weddìol, 
pa  mor  bell  bynag  y  dîchon  fod  amser  cyflawniad  y  briodas." 

Er  nad  y w  y  dyfyniadau  hyn  ond  ychyjig  o'r  Ilawer  iawn  a  ddug  Dr. 
Grant  er  cadamhau  ei  osodiad,  bamwn  fod  byn  yna  yn  llawn  ddigon  er 
dangos  i'r  darllenydd  ei  dduU  o  geisio  profi  ei  bwnc. 

O'r  tu  arally  y  mae  Mr.  Ainsworth  yn  dadleu^  pe  caniatëid  fod  yr  hoU 
bethau  hyn  yn  hoUol  fel  y  mae  Dr.  Grant  yn  dadleu  eu  bod,  er  hyny,  nad 
y w  yr  hawl  i  fod  yn  hiliogaeth  y  deg  llwyth  ddim  mor  gryfed  o  blaid  y 
Nestoriaid,  ag  ydyw  o  blaid  yr  luddewon  sydd  yn  parhau  i  gyfanneddu  y 
whid  wastad  sydd  ar  lanau  y  Tigris  a'r  Euphrates  uchaf ;  tra  ar  yr  un  pryd  y 
mae  llawer  o'r  ffeithiau  yr  ymddibyna  Dr.  Grant  amynt  yn  coUi  llawer  o'u 
cademid  ymddangosiadol  pan  y  chwilir  yn  fanwl  iddynt.  Mewn  perthynas 
i'r  hyn  a  ddywed  efe  o  fod  yr  luddewon  yn  addef  maiyr  unhynafiaidsydd 
i'r  Nestoriaid  ag  iddynt  hwy  eu  hunain,  dywed  Mr.  Ainsworth  fod  hyn  yn 
hollol  groes  i'w  brofiad  ef  ei  hun,  ac  i'r  tfaddodiad  a  ddywedirsyddynbod 
ymblith  y  Caldeaid  o  barth  hyny.  Y  mae  yn  eithaf  gwir  nad  yw  yn 
angbenrheidiol  i  dybied  fod  y  deg  llwyth  wedi  ymgymysgu  a  chael  eu  coDi 
ymhlîth  y  eenedloedd  lle  y  preswylient ;  ond  y  mae  yn  gwestiwn  araU,  pa 
fodd  y  gaUwn  ni,  heb  y  dystiolaeth  fwyaf  penderfynol,  ddystrywio  un 
genedl  er  mwyn  gwneuthur  Ue  i  un  araU ;  oblegid  os  luddewon  ydy w  y 
Caldeaîd  presennol,  pa  le  mae  yr  hen  Galdeaid,  a  pha  beth  a  dda^th  o  honynt 
hwy  ?  Yr  oeddynt  yn  fwy  grymus,  ac  yn  Uawer  Uiosocach  na'r  luddewon 
a  gaethgludwyd  ganddynt ;  cedwir  eu  hanes  byd  heddy w  yn  y  wlad  hòno ; 
ond  er  hyny,  cr  mwyn  cynnal  tyb  Dr.  Grant,  rhaid  i  ni  amddifadu  y  pres- 
wylwyr  henach  o'u  gwladgarwch  a'u  hanfodiad,  i  roddi  Ue  i  boblogaeth  o 
garcharorion,  y  rhai  sydd  nid  yn  unig  wedi  cymeriad  meddiant  o'u  tiroedd, 
ond  hefyd  o*u  henw  a'u  hiaith.  Drachefu,  dywed  Mr.  Ainsworth  nad  yw 
Dr.  Grant  ddim  wedi  bod  yn  fwy  ffodus  yn  y  rhan  ddaearyddol  o'i  ymres- 
ymiad ;  oblegid  er  mwyn  sefydlu  ei  ymresymiad,  y  mae  yn  gorfod  cymeryd 
yn  ganiataol  mai  yr  un  fan  ydy w  Rurdistan  ag  Assyria.  Drachefn,  y  mae 
Dr.  Grant  yn  goifod  unoU  Halah  a  Calah  Genesis  â'r  Hatarah  prescnnol ; 
ond  y  mae  Rennel  wedi  daugos  mai  Holwah  y  w  y  Ue  tebycaf,  ac  nid  Hat- 
arah,  yr  hwn  sydd  bentref  tlawd  yn  perthyn  i'r  Yezidis,  nad  oes  ynddo  nac 
adeUad  na  chareg  naddedig  yn  dynodi  dim  oUon  o  hynafìaeth.  Tystia 
hanesyddiaeüi  luddewig  fod  rhan  o'r  Uwythau  caethiwol  yn  preswyUo  Uawer 
o  ganrifau  yn  Adiabenc,  yr  hon,  fel  talaeth  Hhufeinaidd,  oedd  bob  amser 
yn  dwyn  perthynas  â  gwastadedd  Guagamela  neu  Arbela,  ac  ni  fu  un 
amser  yn  cyfyngu  ar  Zabdiene,  Uawer  Uai  ar  y  mynyddoedd. 

Y  mae  cyfiaWniad  defodau  gan  y  Caldeaid,  y  rhai  y  tybir  eu  bod  yn 
perthyn  yn  neiUduol  i'r  luddewon,  yn  cael  ei  ddwyn  ymlaen  i  brofi  eu 
lUnaoli ;  ond  er  hyny,  er  profi  hyn,  rhaid  dangos  hefyd  nad  oes  dim  o'r 
defodau  hyn  o  darddiad  paganaidd,  ueu  nad  ydynt  i'w  cael  yn  bresennol 


Y    NB8TORIAID. 

mewn  gwledydd  ae  ymhlith  cenedloedd  eraill  nad  ydynt  yn  Fahometaniaid 
na  Christionogion.  Y  mae  cyflwyniad  blaeufírwyth  yn  beth  oyffîredin 
trwy  y  dwyrain,  ac  os  nad  yw  parchedigaeth  i  demlau  yn  bod  jm  gymaint 
mewn  manau  eraill  qg  y  mae  ymhlith  y  Caldeaid,  eto  y  mae  temlau  yn  cael 
eu  parchu  yn  fawr,  a'u  gwylied  yn  fanwl  rhag  cael  eu  halogi  mewn  lleoedd 
eraill  yn  y  dwyrain.  Cedwir  y  Pasg  i  raddau  mwy  neu  lai,  yn  gystal  ag 
ymprydiau  a  gŵyliau  eraill,  mewn  modd  anuniongyrchol  gan  y  rhan  fwyaf 
o  Eglwysi  Crìstionogol ;  tra,  os  yw  cydnabyddiaeth  o  unrhyw  gyfndth, 
defod,  neu  orchymyn  a  osodir  yn  yr  Hen  Destament,  ac  na  ddilëwyd  mo 
hono  yn  y  Newydd,  yn  rheswm  trwy  yr  hwn  yr  ydys  i  ohrhain  tarddiad 
Hebreaidd  unrhyw  Iwyth  o  bobl,  y  mae  yn  eglur  y  gellir  cael  y  cyfryw 
bethau  bron  yn  mhob  sefydliad,  yr  hwn,  er  ei  fod  yn  Gristionogol  o  ran  ei 
nodweddiad,  sydd  er  hyny  yn  cydnabod  awdurdod  yr  Hen  Destament ;  ac 
nid  y w  yn  beth  rhyledd  fod  y  Caldeaid,  y  rhai  a  ddeillient  gynt  o  wlad  Terah 
ac  Abraham,  yn  cael  eu  hynodi  trwy  enwau  a  ddygant  i'w  meddwl  eu  mawr 
hynafiaeth,  ac  amgylchiadau  yt  ymffîrostiant  ynddynt  o  rau  eu  bonedd  a'u 
crefydd.  Ond  y  peth  rhyfeddaf  o'r  cwbl  ydyw,  os  bu  y  Caldeaid  erioed 
yn  luddewon,  eu  bod  hwy  i  gyd  o'r  bron  yn  awr  yn  Gristionogion,  a  hyny 
yn  ol  pob  ymddangosiad  er  yn  foreu  iawn ;  oblegid,  a  chaniatâu  fod  hyn 
wedi  ei  brophwydo,  y  mae  y  fath  ddychweliad  o  gyfran  o  genedl  yn  groes  i 
bob  peth  a  Ai  neu  ag  y  sy dd  yn  awr  me wn  bod.  Yr  oedd  luddewon  y  gaethglud 
gan  mwyaf  ymhell  o'r  wlad  lle  y  pregethodd  ac  y  bu  farw  ein  Hiachawdwr ;  yr 
oedd  Uwythau  Adiabene,  Assyria,  Parthia,  ac  Armenia,  y  rhai  oeddynt  wrth- 
ddrychau  llafur  apostolion  a  thadau  yr  eglwys,  St.  Thomas,  St.  Matthew, 
St.  Thaddeus,  ao  eraill,  yn  frodorìon  y  gwledydd  hyny  :  pe  dyçhweliad  yr 
luddewon  yn  unig,  oedd  yn  trigo  yn  y  gwledydd  hyny,  fuasai  dyben  eu 
oenadaeth,  gallesid  meddwl  fod  rhy w  gofifadwriaeth  o'u  llafur  i'w  gael  yno ; 
ond  ar  y  Úaw  arall,  yr  ydym  yn  gwybod  fod  St.  Thomas  wedi  pregethu  yr 
efengyl  i'r  Mediaid,  y  Parthiaid,  y  Persiaid,  a'r  Indiaid,  ond  nid  oes  dun 
ond  tystiolaeth  Eusebius  tros  i  ni  famu  mai  yr  luddewon  yn  unig  a 
ddychwelwyd  ar  y  cyntaf  o  blith  yr  holl  genedloedd  hyny. 

Wele  ni  yn  awr  wedi  rhoddi  y  rhesymau  a  ddygir  ymlaen  gan  y  ddwy 
blaid  ynghylch  haniad  yr  Eglwys  Galdeaidd  hon ;  a  rhyfyg  fyddai  i  ni 
gymeryd  amom  y  gwaith  o  benderfynu  rhyngddynt.  Hyn  sydd  sicr,  ac 
i'w  ganfod  yn  eglur,  fod  llawer  mwy  nag  a  feddyliasom  ni  erìoed, 
yn  y  geiriau  hyny  o  eiddo  ein  Hiachawdwr,  pan  y  dywedodd,  "y  daw 
rhai  o'r  dwyrain,  ac  o'r  gorllewin,  ac  o'r  gogledd,  ac  o'r  deheu,  ac  a  eistedd- 
ant  yn  nhcymas  Dduw ;"  a  bod  argoelìon  nad  oes  ond  ychydig  bachigyn 
eto,  a'r  Hwn  sydd  yn  dyfod  a  ddaw  ac  nid  oeda,"  ac  "  yn  y  dydd  hwnẅ 
yr  udgenir  âg  udgorn  mawr ;  yna  y  daw  rhai  ar  ddarfod  am  danynt  yn  nhir 
Assyria,  ac  a  addolant  yn  y  mynydd  sanctaidd  yn  Jerusalem." 


470 


DOLENAU   Ÿ    GADWEN. 

Gafodd  eìn  darllenwyr  olwg  ar  ddamau  helaeth  o'r  "  Gradwen  " — jn  ol 
íel  j  mae  yr  ysgrifenwyr  paáiîdd  ea  hunain  yn  taeru  y  dylent  fod  ynghyd, 
y  naîll  ddolen  ar  ol  y  llall ;  er  y  rhaîd  cyfaddef  "  nad  yw  eu  tystiolaieth 
hwy  felly  yn  gyson  "  chwaith  ;  ond  gwnaethom  ein  goreu  i'w  casglu  at  eu 
gîlydd,  fel  y  maent  yn  cytuno  ar  y  cyfan.  Cofier  mai  y  dam  diweddaf 
oedd  *^  Sodomiaid  Moethus/'  Wedl  i  foethau  gyrhaedd  ei  Uawn  ddymun- 
iad,  ymsoddodd  yn  fuan  ia?m  i  swyngyfiuredd.  Ghin  hyny,  na  ryfeddo', 
osy  ar  ol  '<  Sodomiaid  Moethusy"  y  daw  "  Swyngyfareddwyr  Aiphtaidd"  i 
gymeryd  eu  lle.  T  mae  y  dam  hwn  yn  cynnwys  deugain  dolen,  am  yr 
yspaid  o  ddau  cant  a  deugain  o  flyneddau,  yn  y  drefn  ganlynol : — 

1.  Syhrester  n.,  o.o.  999,  FfrMicwr,  a  ddygwyd  i  fÿny  yn  myiiadilog 
Floriaclc,  lle  yr  oedd  dewiniaeth  y  pryd  hyny  yn  cael  ei  hystyrìed  yn  rfaAn 
ragorol  o  ddysg.  I  berffeithio  ei  ddeheurwydd  yn  y  gelfyddyd  hon,  efe  a 
hudodd  Saraceniad  allan  o'i  lyfr  dewiniaeth,  trwy  offerynol^th  ei  ferdi. 
Yna  efe  a  werthodd  ei  hun  i*r  diafol,  ar  yr  ammod  y  gwnai  ŵ  ddwyn  yn 
ol  drachefh  i  Ffrainc,  a  rhoddi  iddo  ddyrchaûaethau.  Pan  ddychwelodd 
yn  ol  i  Ffrainc,  daeth  yn  hynod  mewn  dysg ;  ac  ymhlìth  eraill  oedd  gan- 
ddo  fel  ysgolorion  enwog  yn  y  gelfyddyd  ddu,  yr  oedd  Theophycalt»  Liaw- 
rence,  Mafiltane,  Bramtus,  a  John  Gratian.  lVwy  y  rhai  hyn  a  moddion 
eraîll,  y  daeth  yn  gyntaf  yn  esgob  Bheims,  yna  yn  archesgob  Eayenna,  yna 
yn  báb.  Tra  yr  oedd  ar  y  sedd  hono,  yr  oedd  yn  celu,  ond  trwy  yr  holl 
amaer  yn  dirgel  ymarfer,  ei  ddirgeledigaethau  diaflaidd.  £fe  a  ymofyn- 
odd  unwaith  â*r  orad  Delphaîdd,  pahyd  y  byddai  byw,  a'r  atéb  a  roddwyd 
oedd,  nud  hyd  oni  ddy wedai  ma$9  yn  Jerusalem.  Gwnaeth  hyn  ef  yn  hy- 
derus  iawn  y  caî  hir  ddyddiau ;  ond  efe  a  dwyllwyd  trwy  ddaueiriogrwydd 
y  diafolÿ  yr  hwn  a'i  cipiodd  ymaith  tra  yn  dyweyd  maa  yn  eglwys  St. 
Oross,  yn  un  o  sefydliadau  y  Grawys,  yr  hon  a  elwid  weithiau  yn  Jeruisalem, 
ao  am  yr  hyn  ni  feddyliodd  ef  yn  flaenorol.  Dywedir  iddo  edifaihau ;  ac 
i  ddangos  ei  eirwiredd,  efe  a  ddymunodd  fod  i'w  ddwylaw,  eî  dafod,  a'i  ae- 
lodau  eraill,  â  pha  nd  y  digiodd  Dduw,  gael  eu  tori  ymaith,  ac  yna  eu 
rhoddi  mewn  cludfa,  yr  hyn  a  wnaed ;  a  darfu  i'r  anifeiliaid,  o  honynt  eu 
huncihi,  eu  tynu  hwynt  i  eglwys  y  Lateran,  lle  y  mae  ef  yn  gorwedd ;  a 
thrwy  drwst  ei  esgym  yn  y  bedd,  efe  a  ragfynegodd  farwoiaeth  eî  ganlyn- 
iedydd.  Dyna  yr  hen  hanesion  a  gofrestrìr  am  dano.  T  mae  Onuphrius, 
Giaconius,  Bellarmine,  a  phabyddion  diweddar  eraill,  yn  gwrthod  hyn  oll  fel 
ffughanes :  am  yr  hyn,  ër  hyny,  nid  oes  ganddynt  neb  i'w  beio  ond  eu 
blaenafiaid  eu  hunain.  £i  amddiffynwyr  a  ddywedent  y  cyfrifid  ef  yn 
ddewin,  oblegid  ei  fod  yn  seryddwr  enwog,  yr  hyn  oedd  yn  beth  anghy- 
ffredin  yn  yr  amserau  ty wyll  hyny.  Wedi  ychydig  mwy  na  phedair  blyn- 
edd,  daeth 

2.  John,  o.c.  lOOd,  a  elwid  Siccus,  meddiû  Blond,  yr  hwn  y  mae  y  rhai 
sydd  yn  gadael  allan  y  pab  Siwan,  a  John  y  Groegwr,  cydymdynydd  â 
Gkregory  v.,  allan  o'r  gadwen,  yu  ei  gyfrif  yr  xvn.  yn  unig ;  ond  y  mae  y 
rhai  sydd  yn  eu  rhoi  hwynt  ill  dau  yn  ddoienau  i  mewn,  yn  dy  weyd  mai  y 
XIX.  ydoedd.    Tr  ydym  ni  yn  cymeryd  mẁírw  Siwan  i  mewn,  ac  yn 


DOLBNAU    Y  GADWBN.  471 

peidio  cyínf  John,  yn  gwneyd  hwn  yn  John  xyin.  Dywed  Benno  am 
danoy  ei  fod  wedi  ymroi  i  ddewiniaeth,  fel  ei  ragflaenor.  Gymerodd  oddiar 
y  bobl  yr  hawl  o  ethol  y  pab,  ar  y  sail  mai  rhai  i  gael  eu  dysgu  yw  y  bobl, 
ac  nid  iV  dilyn.  Efe  a  benododd  Wyl-yr-holl-saint,  ar  freuddwydion 
Odolo  ac  ymddyddanion  Gregory.  Meddylir  mai  ei  wenwyno  a  gafodd, 
fél  y  byddai  i  un  cystal  ag  ef  ei  hun, 

3.  John  XIX.,  o.c.  1003,  a  elwid  Psanus,  allu  cymeryd  ei  le  ef.  Dywed 
Benno,  fod  yr  holl  babau,  o  amser  Sylyester  ii.,  ì  Hildebrand,  neu  Gre- 
gory  yn.,  a  chymeryd  y  ddau  hyn  hefyd,  yn  ddewiniaid  gorcheiniol. 
Ychydig  a  wnaed  gan  y  pab  hwn,  heblaw  cyfodi  eneidiau,  fel  y  dywed- 
ent,  i  beri  i  bobl  gredu  yn  athrawiaeth  y  purdan,  aV  anghenrheidiwydd  am 
gynnorthwy  offeiriad. 

4.  Sergius  iy.,  o.o.  1009,  Bhufeiniad,  yr  hwn  y  dywedir  am  dano  mai 
dyn  diniwed  a  llawen  ydoedd.  Dywed  Ciaconius,  mai  efe  a  sefydlodd 
aaith  eiholwyr  Germani ;  ond  nid  yw  hyny  debygol. 

6.  Benedict  Yiil.,  o.c.  1012,  Tiuoanìad,  a  ddüynodd ;  yr  hwn  y  dywedir 
ei  weled  wedi  ei  farwohieth,  ar  farch  du,  ac  yn  cyfaddef  ei  fod  yn  cael  ei 
boenydio  yn  fawr ;  ac  yn  deìsyf  ar  yr  esgob,  i'r  hwn  yr  ymddangosodd,  i 
gael  gan  Odolo  o  Gluniark  weddio  díx>8to,  a  dywedyd  wrth 

6.  John  xx.9  o.c.  1024,  am  gymeryd  trysor,  yr  hwn  a  ganfu  ef  yn  gudd- 
iedig  mewn  lle  neillduol,  a'i  ranu  i'r  tlodion,  er  Ues  ei  enaid  ef.  Tr  oedd 
y  John  hwn,  a  Benedict  Ym.  hefyd,  yn  feibion  i  esgob  Portua.  Gobeitl^io 
maì  mewn  priodas  y  ganwyd  hwynt.     £u  nai, 

7.  Benedict  ix.,  o.o.  10d4,  a  gadwodd  y  gader  yn  y  teulu.  Theophy- 
lact  y  gelwìd  ef  o'r  blaen,  ao  yr  oedd  yn  gydysgolor  â  Lawrence,  a  John 
Gratian,  y  dewiniaid,  y  rhai  a  wnaeth  efe  yn  gardinaüaid.  Yr  oeddynt  yn 
arfer  crwydro  yn  y  coed,  yn  gweddîo  ar  gythreuliaid,  ac  yn  swyno  merched 
i  ddyfod  ar  eu  hol.  Darfu  i  Lawrence,  un  o'r  haid,  ddy weyd  wrth  y  bobl 
fod  aderyn  y  tô  wedi  dwyn  newydd  iddynt  fod  trysor  yn  barod  iddynt, 
trwy  ddadymchweliad  dudfa.  Anfonwyd  Pedr  o  Hungari,  gaa  y  pab 
hwn,  i  roddi  ymaiẅ  Harri  iii.  o  fod  yn  olynwr  ei  dad  yn  yr  ymherodraeth. 
Ond  rhoddwyd  Pedr  i  lawr  yn  fban  trwy  wroldeb  Harrí ;  a  djehtynwyá 
Benedict  mor  fawr,  fel  y  gwerthodd  y  babaeth  i  John  Gratian,  ei  gydym- 
aithy  am  y  swm  o  bymtheg  cant  o  bunnau.  Ond  rhwng  bargen  Gratian  a'r 
babaeth,  neidiodd  i  mewn 

8.  Sylyester  m.,  o.c.  1044,  Bhufeiniad,  ac  esgob  Sebina,  mab  i  Law- 
renoe  y  consurìwr.  Ghenaed  hyn  tra  yr  oedd  Benedict  yn  fy w,  yr  hwn  yn 
gyflym  a  adfeddiannodd  ei  sedd  drachefh,  gan  gau  Sylyester  aÚan,  aphen- 
odi  un  Oashimere,  mÿnach,  yn  frenin  y  Poloniaid.  Y  mae  rhai  yn  ^dael 
allan  y  pab  hwn  yn  hoUol,  obl^ìd  iddo  gael  ei  wthio  i  ffordd  gan  Bene- 
dict;  oddiwrth  yr  hwn  yderbyniodd  John  Gratian,  Italiad,  yr  agoriadau, 
o  dan  yr  enw 

9.  Gregory  vi.,  o.c.  1045 ;  feliy  yr  oedd  yma  dri  o  babau  ar  yr  un  am- 
aer ;  sef.  Benedìct,  Sylvester,  a  Gregory,  yr  hyn  y  mae  Ciaconius  yn  ei  alw 
yn  ugeìnfed  sism,  neu  doriad  yn  y  gadwen,  ond  y  pedwerydd  ar  ddeg  yd- 
oedd,  meddai  Beílarmine.  Yr  oedd  Benedict  yn  y  Lateran,  Sylyester  yn 
St  Pedr,  a  Gregory  yn  St.  Mary.  Ond  daeth  yr  ymherawdwr  i  gadw 
heddwch  rhyngddynt,  ao  i  yru  Benedict  i  gymeiyd  ei  draed ;  a^ifonodd 
Sylyester  adref  iV  esgobaeth,  ac  alldudiodd  Gregory  i  Gçrmani,  gyda'iyi- 
golor  HSldebnind ;  ac  a  roddodd  yn  y  gader, 


472  I^OUBNAU    T   GADWBN. 

10.  Glenient  ii.,  o.c.  1047,  eagob  Bembergy  yr  hwn  oedd  y  pedweiydd 
peb  yn  awr  yn  fy  w.  £fey  trwy  awdardod  c^mianÊi,  a  wnaeth  i'r  Bhafeín- 
iaid  wneyd  llw  o  ymwrthodìad  o'u  hawl  i  ethol  y  pahau.  Ond  oolynodd 
hyn  hwynt  gynûdnt,  fel  pan  ymadawodd  yr  ymherawdwr,  y  gwenwynasant 
y  pab.     Brazutu8  oedd  y  cydymgeiflydd ;  ond 

11.  Daraasus  ii.,  o.c.  1048,  Bayaríad,  a  Iwyddodd  i  gael  y  lle ;  yr  hwn, 
wedi  cì  gadw  dair  wythnos  a  dau  ddiwrnod,  a'i  collodd,  trwy  ddylanwad 
Brazutus.  Ond  anfonodd  yr  ymherawdwr  Bruno»  esgob  Ôermanaidd,  î 
lenwi  ei  le  ef ;  yr  hwn  a  gymerodd  yr  enw 

12.  Leo  IX.,  o.c.  1049.  Fel  ag  yr  oedd  yn  myned  i  Bufaìn  o  G^rmani, 
yn  ei  wisgoeddswyddol,  syrthiodd  i  gyfeillach  Hüdebrand,  yr  hwn  a'ì  per- 
swadiodd,  druan,  i  ddyosg  ei  wìsgoedd,  gan  ymwrthod  â'i  ethoHad  gan  yr 
ymherawdwr,  a  cheisio  etholiad  newydd  gan  offeiriaid  BhiiCsdn.  FeUy  y 
gwnaeth,  a  g^wnaed  Hildebrand  yn  gardinal,  yr  hwn  oedd  yn  cael  tr^u 
pob  peth  fel  y  mynai  ei  hun.     Efe  a'gynnaliodd  ymgynghorfa  yn  YersaiUes, 

Si  erbyn  Beringaríus;   ond  yn  füan  wedi  hyny,  cafodd  fynedâi  gan 
razutus,  gan  adael  ei  sedd  i'w  gydwladwr, 

13.  Victor  11.,  o.c.  1055,  yr  hwn  a  dderbjmiwyd  gan  y  Bhufdniaid,  yn 
fwy  rhag  ofn  yr  ymherawdwr,  nag  o  serch  tuag  ato.  Anfonwyd  cardioal 
Hildebrand  i  Oermani,  i  benodi  Harrí  ieuanc  yn  etifedd  i'r  ymherodraeth. 
Ar  ei  ddychweliad,  darfu  i  Brazutus,  âg  im  o'i  belenau,  roi  Yictor  o'r  neiU- 
dii,  a  Sorayner  hefyd. 

14.  Stephen  ix.,  o.c.  1057.  Gwthiwyd  ef  i'r  gader  heb  gydsyniad  yr 
ymherawdwr.  £fe  a  ddarostyngodd  Müan  i'r  esgobaeth  Bufeinig  ;  a  gyn- 
naliodd  ymgynghorfa  yn  Bhufain  yn  erbyn  yr  offéiríaid  príodasol,  a'r  rhaî 
a  gymerent  fywioliaethau  gan  lëygwyr.  I  ddiwygio  y  pethau  hyn,  yr  an- 
fonwyd  Hildebrand,  fel  negesydd,  i  Burgundy,  a  lleoedd  eraill ;  ond  darfu 
i  Brazutus,  gerllaw  cartref,  anfon  Stephen  ar  hyd  ffordd  ei  holl  dadau. 
Yna  un  Mincius,  Campaniad,  a  lamodd  i  mewn  o  dìan  yr  enw 

15.  Benediot  x.,  o.c.  1057.  Ond,  gan  iddo  ^^1  ei  benodi  heb  gydsyn- 
iad  Hildebrandi  ao  yn  ei  absennoldeb,  cynnaliwyd  ymgynghorfa  yn  Sutrí- 
num,  yn  yr  hon  y  diswyddwyd  Benedict,  ac  y  rhoddwyd  Gerard,  esgob 
Florenoe,  cydymaith  Hildebrand,  yn  y  gader,  wrth  y  cyfenwad  o 

16.  Nioholas  II.,  o.c.  1059.  Benedict,  wedi  ei  ddLswyddo  felly,  a  fu 
farw  mewn  alldudiaeth,  ac  nid  yw  rhai  yn  ei  gyfrif  ymhlith  y  pabau.  Ym- 
droelìodd  Nioholas  i  sicrhau  i'r  cardinaìiaid  yr  hawl  o  ethol  y  pabau,  a 
Uwy<l;lo  gyda  Boringarius  i  alw  yn  ol  ei  dybiau  yn  erbyn  traws-sylweddiad. 
Medrodd  Hildebrand  gael  archddîaconiaeth  Bhufajn  gan  y  pab ;  ac  yna, 
daeth  Brazutus  â'i  gwpan,  ac  a  yrodd  Nicholas  at  'ei  famwr.  Gtdlasem 
feddwl  mai  Hildebrand  a  Iwyddai  nesaf ;  ond 

17.  Alexander  ii.,  o.  c.  1061,  Mîlanesiad,  a  ddygwyddodd  gael  ei 
ddewis.  Cyfodwyd  Gadolus,  esgob  Portua,  i  fyny  yn  ei  erbyn  ef,  a  daeth 
i  Bufain  ddwy  waith  gyda  byddin,  ond  efe  a  gilgwthiwyd  yn  ol  bob  tro. 
Owynai  yr  ymherawdwr  fod  Alezander  wedi  ei  ethol  heb  ei  ganiatâd  ef. 
Taerai  Hildebrand  yn  galed  nad  oedd  gan  yr  ymherawdwr  ddim  hawl  yn 
etholiad  y  pabau.  Yr  oedd  Alexander  yn  hytraoh  yn  pleidio  hawl  yr 
ymherawdwr,  ond  efe  a  gurwyd  gan  Hildebrand,  yna  a  garcharwyd,  ac 
o'r  diwedd  a  wenwynwyd.  Yn  awr  daeth  Hüdebrand,  yr  Hetnirìad,  i 
mewn,  o  dan  y  eyfenw, 

18.  Gregoiy  yn.,  o.c.  1075,  heb  m  ethol  gan  neb,  yr  ymhŵnwdwr  na'r 


DOLENAII    Y    GADWEN.  473 

offeiriaid,  ond  yn  hoUol  trwy  ei  ofierynoliaeth  ei  hun.  Yr  oedd  efe  wedi 
rhoi  BrazutuB  ar  waith  i  wenwyno  rhyw  chweeh  neu  saith  o  bahau,  cyn  y 
gallai  gyrhaedd  y  babaeth  ei  hun.  Arferai  wneyd  i'r  bobl  gredu  y  gallai 
ysgwyd  tân  allan  o'i  lewys,  y  rhai  ar  hyny  a  âoeddient,  "  Pedr  yr  apostol  a 
ddewisodd  Hildebrand  i  fod  yn  bab."  Efe  a  benderfynodd  fod  yn  erbyn 
yr  ymherawdwr,  a  gosododd  fradwriaeth,  fel,  pan  elai  i  weddîo  i  St.  Mair, 
yn  mryn  Adventine,  fod  i  ddrygddyn  drciglo  maen  o'r  nen,  a  churo  ei 
ymenydd  ef  allan ;  ond  dygwyddodd  mai  y  gweithredydd  ei  hun  a  fu  y 
lladdedig.  Efe  a  esgymunodd  yr  ymherawdwr,  ac  a  anfonodd  goron  i 
Bodolphus,  duc  Suavia,  i  beri  iddo  wrthryfela  yn  erbyn  ei  feìstr;  ond 
methodd  yn  ei  amoan :  ac  felly  hefyd  Horman,  Count  Lucelburgh,  yr  hwn 
a  geisiodd  nesaf  am  fywyd  yr  ymherawdwr,  trwy  roi  gwraig  i  daflu  careg 
ato,  pan  oedd  yn  gwarchae  rhyw  gastell  yn  Germani.  O'r  diwedd,  efe  a 
gafodd  y  fath  fantais  ar  yr  ymherawdwr  fel  y  cafodd  ganddo  ddyfod  ato  i'w 
gastell  yn  Canusium,  gyda'r  ymherodres  a'u  mab,  yn  droednoeth,  yn  oerni 
y  gauaf ;  ac  efe  a'u  cadwodd  y no  yn  dysgwyl  ac  yn  ympry dio  am  dri  diwmod 
cyn  y  caniatäi  wrandawiad  iddynt ;  a'r  hyn  a  gaed  yn  y  diwédd  trwy  eir- 
ìolaeth  M(idam  Matilda,  gwenieithwraig  y  pab,  neu  ferch  St.  Fedr,  fel  y 
galwent  hwy  hi,  yr  hon  a  adawodd  ei  gwr  i  fy w  gyda'r  "  tad  sanctaidd  " 
hwn.  Efe  a  gondemniodd  opiniynau  Berengarius  yn  erbyn  y  presennol- 
deb  corfforol  yn  y  sacrament,  ynghyd  â  phriodasau  oôeiriaid ;  a  seintiolodd 
Liberius,  yr  Ariad,  ac  a  gyflawnodd  y  ereulondeb  a  fynai  yn  erbyn  mab  i 
wraig  weddw,  troed  yr  hwn  a  dorodd  ef  ymaith.  Ond  o'r  diwedd,  daliodd 
dîaledd  yntau ;  canys  efe  a  ddiswyddwyd  mewn  ymgynghorfa  yn  Brixia,  a  bu 
farw  yn  druenus  mewn  alldudiaeth.  Y  mae  y  Pabyddion  er  hyny  yn  ei 
ganmawl.    Ceisiwyd  rhoddi  un  Clement  i  fyny  yn  ei  le  yh  ei  fy wyd,  ond 

19.  Yictor  iii.,  o.c.  1086,  Italiad,  a  Iwyddodd,  yr  hwn  a  daflwyd  i  mewn 
gan'  Matilda,  a'r  hwn,  oblegid  hyny,  a  amddiffynodd  holl  weithrediadau 
Gregory,  ei  ragflaenor.  Er  hyny,  ni  pharhaodd  hyn  yn  hir,  canys  efe  a 
wenwynwyd  gan  ei  îs-ddîacon,  yn  nghwpan  y  cymun.     Mynach  o  Cluny, 

20.  Urban  ii.,  o.c.  1088,  Hetruriad,  a  gymerodd  ei  le  ef,  yr  hwn  oedd 
wìr  ddysgybl  i  EOildebrand,  a  hen  gyfaill  i  Matilda.  Efe  a  wrthwynebodd 
yr  ymherawdwr,  ac  a'i  hesgymunodd,  ynghyd  â  Chlement  iii.,  yr  hwn  a 
ddewisodd  ef  yn  bab,  ac  am  hyny  efe  a  alwyd  Turbamtíy  yn  lle  ürhanus, 
oblegid  iddo  osod  holl  gred  mewn  terfysg,  yn  ymryson  pa  bab  a  ddylent 
bleidío.  Ond  aeth  ürban  tuhwnt  i  Clement,  trwy  gynnal  Uawer  o  ym- 
gynghorau ;  ae  yn  ol  hysbysiad  Pedr,  y  meudwy,  anfonodd  300,000  o  wŷr, 
wedi  eu  harwyddo  fìg  arwydd  y  groes,  i  adfeddiannu  y  Tir  Sanctaidd  allan  o 
feddiant  yr  anflyddwyr,  o  dan  fywyddiaeth  Godfrey  Bulloigne.  Er  hyny, 
darfîi  i  John,  (Ûnesydd  o  Rufain,  beri  iddo,  o'r  diwedd,  guddio  ei  ben  yn 
nhŷ  Pedr  Leo,  Ue  y  rhoddodd  i  fŷny  eî  ysbryd  anesmwyth. 

21.  Paschaí  ii.,  o.c.  1099,  un  arall  o  gywion  Hildebrand,  a  ddaeth  yn 
ei  le  ef.  Efe  a  esgymunodd  Harri  iv.,  ac  a  gefnogodd  ei  fab,  Harri  v.,  i'w 
erlid  i  farwolaeth ;  ac  yna  a  nacaodd  iddo  gladdedigaeth  Gristionogol  am 
bum  mlynedd.  Ac  ni  chytunodd  ronŷn  gwell  â  Harri  v. ;  eanys  efe  a 
wadodd  ei  hawl  o  roddi  esgobion  yji  eu  lleoedd,  a  rhagorfreintiau  eraiU; 
am  yr  hyn  y  cymerodd  yr  ymherawdwr  afael  ynddo ;  ond  efe  a  ryddhaodd 
ei  hun  trwy  Iẃ  difrifol,  i  beidio  gwrthsefyll  yr  hawl  ymherodrol  mwy. 
Ond  morgynted  agy  troes  yr  ymherawdwr  ei  gefn,  a  gadael  yr  Eir'a;^ 
gwnaeth  "  ei  sancteiddrwydd "  ei  Iŵ  yn  anudon,  ac  a  esgymunodd  v  tr-^h 


474  DOLBNAU    Y   6ÂDWBN. 

mor  ddìfiifol  ag  yr  esgymunodd  y  tad  o'r  blaen.  Efe  a  groeaawodd 
Anselmy  archesgob  gwrthryfelgar  Canterbury,  ac  a'i  oefnogodd  yn  erbyn  ei 
írenin,  Harri  i.,  ond  cadwodd  y  teym  hwnw  ef  ddigon  pell  oddiwrtho. 
Gwaharddwyd  priodasau  yr  offeiriaid  eto  gan  yr  ysgolor  hwn  i  Hildebrand. 
Gwnaeth  hefyd  lawer  iawn  o  gardinaliaid.  Dywed  Ciaconius  ddarfod  i 
Albert  a  Theodoric  osod  i  fyny  wrth4>ab  yn  ei  erbyn.     Ond 

22.  Galasius  u.,  o.c.  1118,  a  gafodd  y  fiawd  o  gael  y  Ue,  ond  nid  heb 
lawer  o  wrthwynebiad  gan  Cincius  Frangepanius,  yr  hwn  a  ymosododd  ar 
y  cynnulliad,  a  gurodd  y  cardinaliaid,  ac  a  dynodd  y  pab  newydd  oddiar 
ei  faroh,  hyd  oni  ddaeth  y  bobl  i'w  achub  o'i  ddwylaw,  a  gwneyd  i  Fran- 
gepanius  ymostwng.  Yna  daeth  Harri  yr  ymherawdwr  amo,  gan  roddi 
Maurice  Bardine  ar  y  sedd  yn  ei  erbyn,  wrth  y  cyfenw  o  öregory  Yin.,  fel 
y  bu  orfod  iddo  ffoi  i  Ffrainc,  Ue  y  bu  farw  yn  fìian  o'r  eìsglwyf  (pleurisỳ)^ 
wedi  iddo  yn  gyntaf  esgymuno  yr  ymherawdwr,  a  rhyddhaji  y  temlwyr 
oddiwrth  eu  rhwymedig^h  i  batriarch  Jerasalem.  Ond  ni  allai  Bardine, 
etholedig  yr  ymherawdwr,  gadw  y  Ue. 

23.  CaUxtus  ii.,  o.c.  1119,  Burguniad,  a  ddaeth  iddo.  Efe  a  barhaodd 
yr  esgymundpd  yn  erbyn  yr  ymherawdwr,  mewn  ymgynghorfa  a  gynnal- 
iwyd  yn  Germani;  gwnaeth  i'r  ymherawdwr  ymostwng  iddo,  ac  yna  a 
roddodd  ollyngdod  iddo.  £fe  a  gamdriniodd  Bardine,  pab  yr  ymherawd- 
wr  Gregory,  yr  hwn  a  roddodd  ef  ar  gamel,  â'i  wyneb  at  ei  gynífon,  ac  yna 
a'i  heilliodd,  ac  a'i  taâodd  i  fynachlog. 

24.  Honorius  ii.,  1124,  Idaliad,  a  ddaeth  nesaf,  ond  nid  heb  wrthwyn- 
ebiad  Biawr  oddiwrth  ddau  eraill,  y  rhai  a  gyfodwyd  i  fyny  yn  ei  erbyn  ef. 
Dywed  Platina  wrthym,  i  un  Arniüphus,  yr  hwn,  meddai  Bale,  oedd  yn  Sais, 
gael  ei  ferthyru  yr  amser  yma  yn  Rhu&dn,  am  bregethu  yn  erbyn  rhodres 
a  gorwagedd  yr  ofieirìaid.    £i  gydwladwr 

25.  Innooent  ii.,  o.o.  1130,  a  ddaeth  i  mewn  yn  ei  le  ef ;  yr  hwn  a  wrih- 
wynebwyd  gan  wrth*bab,  a  elwid  Anacletus,  yr  hwn  a  gefhogid  gan  Boger, 
brenin  Sicily,  yr  hwn  a  wnaeth  i'r  pab  hwn  ddmno  i  Germani  a  Ffraìnc^  i 
osod  ei  hun  yn  iawn.  Darfu  i'r  ymherawdwr  Lothariui  ei  roddi  ar  ei 
orsedd  trwy  fyddin  arfog.  Ond  mynodd  Boger,  brenin  Bicily,  godwm  arall 
âg  ef,  ae  a'i  cardiarodd  ef  a'i  gardinaliaid,  nes  iddo  ei  gydnabod  ef  yn 
£renin  y  ddwy  Sicili,  yr  hyn  a  wnaed,  ao  fdly  ystyriwyd  Sioili  yn  rhodd- 
iad  St.  Pedr.     £i  olynwr,  Tuscaniad, 

26.  Céiestine,  ii.,  o.c.  1143,  wedi  ei  roddi  i  mewn  gan  Gonradeÿ  yrym- 
herawdwr,  a  eisteddodd  amser  mor  fyr  fel  nad  oes  dim  i'w  ddy wedyd  am 
dano.    Nid  Uawer  hwy  yr  arosodd 

27.  Ludus  II.,  o.  c.  1144,  Bononiad ;  canys  pan  aeth  oddiamgylèh  i 
ddâeu  swydd  o  bendefigaeth,  ac  ymosod  ar  y  brif  ddìnas  â  milwyr,  efe  a 
lofruddiwyd  â  meini  gan  y  dinasyddion,  fel  y  bu  farw  yn  fuan,  a  ohymer- 
wyd  ei  le  ef  gan 

28.  Eugenius  m.,  o.c*  1145,  brodor  o  Pisan,  ao  ysgolor  i  8t.  Bemard. 
Yr  oedd  Éugenius  yn  eithaf  awyddus  i  helaethu  ei  awdurdod ;  ni  fynai 
ganiatau  i'r  Bhufeiniaid  gael  dewis  eu  seneddwyr  eu  hunain»  na'r  pend^g- 
ion  yr  un  hawlfraint.  Darfu  i  hyn  gynddeirìogi  y  bobl  gymaint  yn  ei 
erbyn  fel  y  bu  gorfod  ìddo  adael  Bhufain  a  ffoi  i  Ffirainc,  lle  y  bu  am  beth 
amser,  nes  i  bethau  ymheddychu. 

29.  Anastatus  IY.,  o.c.  1153,  Bhufeiniad,  a  gymerodd  ei  le  ef,  ond  ni 
wnaeth  ddìm  o  werth  ei  gofhodi,  heb  law  rhoi  cwpan  gymun  fawr  ieglwys 
y  Lateran,  tra  y  gwenwynwyd  ẄiUiam,  archesgob  Caerefroc. 


DOLBNAU    Y   GADWEN.  475 

30.  Adrian  iv.,  o.c.  Ilô4,  Sais,  a'i  dilynodd  ef,  enw  yr  hwn  o'r  blaen 
oedd  Nicholas  Breakspear.  Efe  a  ymrafaeliodd  â  Frederic  yr  ymherawdwr 
am  beidio  dal  ei  wrthafl  yn  iawn,  fel  marchwas  medrus,  ac  wedi  hyny  efe 
a'i  hesgymunodd  am  hòni  ei  hawliau,  ac  ysgrifenu  ei  enw  o  flaen  y  pabau. 
£fe,  ymhellach,  gyda'i  gardinaliaid,  a  fradfwríadodd  i  andwyo  yr  ymher- 
awdwr,  ae  a  anfonodd  rhy  w  ddyhiryn  i'w  wanu,  ac  un  arall  i'w  wenwyno ; 
ond  tra  yr  oedd  efe  fel  hyn  yn  ceiaio  am  fywyd  yr  ymherawdwr,  efe  a 
dagwyd  gan  wibedyn  a  aeth  i'w  wddf .     Dilynwyd  ef  gan 

31.  Alexander  m.,  o.c.  1159,  Hetruriad,  yr  hwn  a  wrthwynebodd  ei 
benadur  yn  y  modd  mwyaf  bradwrìaethus.  Cafodd  ei  ethol  yn  nghanol 
gwrthwynebiad  mawr,  gan  fod  Yictor,  Paschal,  Calistus,  ac  Innocent — oll 
yn  honi  hawl  i'r  lle.  Daeth  yr  ymherawdwr  i  Papia  i  ostegu  y  cy  thrwâ,  ac 
anfonodd  am  Alexander  i'w  gyfarfod ;  ond  efe,  yn  Ue  ufuddhau  i'r  wŷsy  a 
esgymunodd  yr  ymherawdwr  a'î  wrthwynebwyr  ei  hun,  a  thrwy  gynnorth- 
wy  brenìn  Ffrainc,  a'i  bwrs  ei  hun,  efe  a  sefydlodd  ei  hun  yn  Rhufaîn. 
Daeth  yr  ymherawdwr  gyda  byddin  i  gilgwthio  ei  haerllugrwydd ;  ond 
darfu  i  Flactman,  esgob  Brizia,  trwy  gymhelliad  eöeithiol,  ei  droi  oddiwrth 
y  pab  yn  erbyn  y  Saraceniaid.  Yn  yr  ymosodiad  hwn,  bu  yn  llwydd- 
iannus ;  a  phan  ddychwelodd  yn  ol  cafodd  wybod  y  tro  cyntaf  am  fradwr- 
iaeth  y  pab,  yr  hwn  a  anfonasai  ei  bortread  i'r  Sultan,  fel  na  fethai  osod 
magl  i'w  eiyn.  Yn  y  modd  hyny  y  daliwyd  ef  a'i  gapelwr,  tra  yr  oedd- 
ynt  wedi  myned  i  ymdrochi  mewn  afon  yn  Armenia,  a  dygwyd  hwy  ger 
bron  y  Sultan,  wedi  eu  hadnabod  trwy  y  portread.  Ymddygodd  y  Sultan 
yn  foneddigaidd  tuag  ato,  ac  a'i  dîogelodd  ar  ei  ffordd  adref,  can  belled  a 
Brixìa.  Darfu  i  dywysogion  yr  ymherodraeth  gyduno  i  ddîal  am  y  frad- 
wriaeth  hon ;  a  dìangodd  y  pab  i  Yenice,  lle  y  noddwyd  ef  gan  y  duc 
Sebastian.  Anfonwyd  Otho,  mab  yr  ymherawdwr,  gyda  byddin  i  warchae 
amo,  a  gorchymyn  na  ymladdai  hyd  nes  y  cyrhaeddai  ei  dad  yno ;  ond  efe, 
trwy  droseddu  y  cyfarwyddiadau  a  roed  iddo,  a  orchfygwyd,  ac  a  gymer- 
wyd  yn  garcharor.  Bu  orfod  i'r  tad  tiríon,  er  gwaredu  ei  fab,  ymostwng, 
yn  eglwys  St.  Marc,  yn  Yenice,  ger  bron  y  pab,  yr  hwn,  gan  roddi  ei 
droed  ar  ei  wddf,  a  lefarodd  eiriau  y  Sahnydd,  ^'  Ar  y  Uew  a'r  asp  y  cerddi," 
&c.  Poenwyd  Harrí  n.,  brenin  Lloegr,  yn  fawr  iawn  gan  y  pab  hwn, 
oblegìd  marwolaeth  Thomaa  à  Becket,  o  Canterbury,  yr  hwn  a  wnaeth- 
pwy  d  gan  y  pab  yn  St.  Thomas,  am  wrthsefyll  ei  frenin  cyíreithhiwn ;  ac 
ar  i'r  brenin  ymostwng  i  fflangelliad  greulawn,  efe  a  ganiataodd  iddo  ef  a'i 
etifeddìon  y  titl  o  "Frenin  Lloegr."  «  Am  hyny,"  meddai  Pktina,  "rhaid 
i  hoU  freninoedd  Lloegr  gydnabod  y  pab  yn  dir-arglwydd  arnynt."  Yn 
amser  y  pab  baldí)  hwn  y  safodd  y  Waldenaiaid  dros  y  gwiríonedd,  ac  y 
cynnyddasant  yn  nghanol  erlidigaeth  fawr.  Cadwodd  ef  y  Ue  dros  un 
mlynédd  ar  hugain. 

32.  Lucius  m.,  o.c.  1181,  ei  gydwladwr,  a'i  rhoddes  hi  i  fyny  yn  fuan. 
Yroedd  Bhufain»  pan  oedd  yn  caél  ei  ethol  gan  y  cardinaliaìd,  wedi  cyn- 
ddeiríogi  gymaint,  fel  yr  anmharchasant  ei  hoU  blâdwyr,  gan  eu  rhoi  ar 
fulod,  a'u  gwynebaii^wedi  eu  duo. 

33.  Urban  m.,  o.c.  1185,  MUanesiad.  £fe  a  gynhyrfodd  y  Crístion- 
ogion  i  wrth^rynebu  Saladin  fuddygoUaethus ;  ac  yr  oedd  amo  eisieu 
esgymuno  yr  ymherawdwr,  oblegid  iddo  ei  wrthwynebu  ef  yn  ei  gynUun- 
iau ;  ond  efe  a  attaliwyd  gan  farwolaeth :  feUy  hefyd 

34.  Oregory  Yiii.»  o.c.  1188,  ApuUad,  ei  ganlyniedydd,  yr  hwn  oedd  yn 


476  DOLBNAU    Y    6ADWEN. 

ymdrechgar  îawn  yn  yr  un  gorchwyl,  o  roddi  y  Gristionogion  yn  erbyn  y 
Saraoeniaid,  fel  y  gallai  y  pabau  gael  yr  hoU  lywodraeth  yn  eu  habsennol- 
deb.  £fe  a  geisiodd  uno  y  Pisaniaid  a'r  Geneoseniaid,  ymhlith  y  rhai  y 
tybir  y  cafodd  ei  wenwyno. 

3q.  Clemént  iii.,  o.c.  1188,  Rhuf(ùniad,  yr  hwn  a'i  dilynodd  ef,  a 
Iwyddodd  yn  well  yn  ei  wrthwynebiad  i'r  8araceniaid.  Canys  ar  ei  gaìs 
ef  y  darfu  i  Frederic  yr  ymherawdwr,  Philip  o  Ffrainc,  a  Richard  o  Loegr, 
gymeryd  y  gorchi»\^l  arnynt  eu  hunain ;  ond  ychydig  a  wnaethant.  £fe  a 
esgymunodd  y  Daniaid  am  bleidio  priodas  yr  offeiriaid,  ond  a  gymmododd 
y  gwahaniaeth  o  berthynas  i  uchafiaeth,  oedd  rhwng  dinasyddion  Rhufain 
a'r  offciriaid,  trwy  ganiatäu  eu  hawl  i'r  seneddwyr  a'r  pendefigion ;  yr  hcm 
ddadl  oedd  wedi  parhau  er  amser  Innocent  ii.  i*r  Clement  in.,  hwn — 
yspaid  o  fwy  na  hanner  can'  inlynedd. 

36.  Celestine  iii.,  o.c.  1191,  Rhufeiniad,  yr  hwn  a  ddaeth  ar  ei  ol  ef. 
£r  ei  fod  yn  hen  ddyn,  yr  oedd  mor  zelog  dros  y  rhyfel  sanctaidd  hwn  ag 
oedd  ei  ragflaenyddion.  Pan  ddaeth  Harri  Ti.  gyd  â'i  ymherodres  i 
Rufain  iV  coroni  ganddo,  efe  a  osododd  y  goron,  nid  â'i  ddwylaw,  ond 
â'i  draed,  a  chan  ei  chicio  hi  ymaith  dracheíh,  efe  a  ddy wedodd,  '^  Y  mae 
genyf  fi  allu  i  wneyd,  ac  i  ddadwneyd  ymherawdwyr."  Un  dyhir  iawn 
oedd  y  Celestine  hwn,  ac  yr  oedd  ei  olynwr 

37.  Innocent  in.,  o.c.  1198,  Campaniad,  yn  bob  peth  ond  arwyddocâd 
ei  enw.  £fe  a  gynnaliodd  gynghorfa  fawr  Lateran,  o  dan  yýug  o  adfedd- 
iannu  Jerusalem,  ond  mewn  gwirionedd  er  diswyddo  yr  ynüierawdwr,  am 
gadw  yn  ei  feddiant,  fel  y  taerai  ef,  rai  o  hawliau  yr  £glwys.  Ghmddo  ef 
y  sefydlwyd  dirgel  gyffesiad,  ac  y  cymerwyd  y  gwpan  oddìwrth  y  Uëyg- 
yddion.  Pan  gafodd  Philip  yr  ymherawdwr  ei  ddewis  heb  ei  gydsynìad, 
efe  a  ardystiodd,  '<  Naill  ai  mi  a'i  digoronaf  ef,  neu  efe  a'm  digorona  i." 
Ar  hyny  efe  a  gyfododd  ötho  yn  ei  erbyn,  yr  hwn  a'i  Iladdodd.  £fe  a 
ddiswyddodd  John,  brenin  Lloegr,  ac  a  gadwodd  y  deymas  heb  frcnin  am 
yspaid  chwe'  blynedd.  Pan  roddwyd  ef  yn  ei  le  yn  ol  gan  Pendulph, 
negesydd  y  pab,  efe  a'i  dirwyodd  ef  i  wyth  mìl  o  farciau,  yn  flyneddol,  am 
daUad  o'r  hyn  i'r  pab  yr  oedd  yn  dàl  y  deymas  ar  ardreth.  Ar  ei  ol  ef  y 
daeth 

38.  Honoritts  iii.,  o.c.  1216,  Rhufeiniad,  yr  hwn  oedd  yn  awyddus 
iawn  am  feddiannu  y  Tir  Sanctaidd.  £fe  a  goronodd  Frederic  n.,  ym- 
herawdwr  G^rmani,  ac  a'i  oynhyrfodd  yn  erbyn  Otho  xiv.;  ac  eto,  efe  al 
taflodd  ymaith  wedi  hyny,  am  ofyn  ei  hawHau.  £fe  a  íu  farw,  gan  adael 
yn  ei  le 

39.  Gregory  ix.,  o.c.  1227,  Campaniad.  £fe  a  esgymunodd  Frederic, 
yr  ymherawdwr,  yr  hwn  a  anfonasai  ef  i  adfeddiannu  y  Tir  Sanctaidd,  fel 
y  ^dlai  ef  gael  Apulia  a  Lombardi  oddiamo,  yn  ei  absennoldeb.  TÍrwy 
lawer  o  drafferth,  ac  yn  ddrud  iawn,  y  cafodd  yr  ymherawdwr  oUyngdod. 

40.  Cele^tine  iv.,  o.c.  1241.  Ymron  ar  ei  fynediad  ef  i'w  swydd, 
derbyniodd  ry w  gymysgedd  a  anmharodd  ei  gylla,  ac  a'i  hanfonodd  at  ei 
ragflaenyddion.  Gwnaed  yr  un  modd  ft  Robert  Summaton,  neu  Sommer- 
leit,  Sais,  oblegid  iddo  gael  ei  gynnyg  yn  bab.  Bu  y  Ue  yn  wag  am  un 
wythno»  ar  hugain,  nes  i'r  ymherawdwr,  ar  ddeisyfiad  Baldwyn,  yr  ymher- 
awdwr  dwyreiniol,  a  Raymond  o  Toulouse,  ryddhau  y  cardinaliaid  a 
garcharasai  ef,  a  chaniatäu  iddynt  gael  etholiad. 

Yn  yr  yspaid  hwn  yr  ydym  yn  cael,  heblaw  Uu  o  gonsiirwyr  a  gwen- 


dolenâu  y  gadwbn.  477 

wynwyr,  haid  o  wrthryfelwyr  dîeflig,  yn  camddefuyddlo  crefydd  i  liwio  eu 
bwriadau  drygionus.  Dyoddefíadau  y  Waldensìoid  oeddynt  uwehlaw 
dimadaeth. 

Oddiwrth  y  swyngyfareddwyr  Aiphtaidd  yr  ydym  yn  cael  dam  arall  o'r 
gadwen — cynddrwg  a  hwythau,  y  rhai  y  gellir  eu  galw  yn  ddolenau  o 
DDINYSTRWYB  GWANCUS,  y  rhai  a  gadarnhasant  eu  plaid  trwy  lu  o  fyn- 
achod  Janisaraiddy  ag  oedd  yn  difa  pob  peth  o'u  blaen  am  yspaid  o  ddau  cant 
a  hanner  o  flyneddau — ^yn  cymeryd  i  mewn  un  a  deugain  o  ddolenau.  Y 
gyntaf  o'r  rhai  hyn  oedd 

1.  Innocent  iv.,  o.o.  1243.  Efe  a  gyhoeddodd  y  pêdwerydd  esgymun- 
dod  yn  erbyn  yr  Ymherawdwr  Frederic,  yr  hwn  a  fuasai  ei  gjrfaill  goreu ; 
cynnaliodd  ymgynghorfa  yn  Lyons,  ac  a'i  diswyddodd  ef,  gan  osod  Harri 
o  Thuring  yn  ei  le,  ac  ar  ei  ol  William  o  HoUand,  a  llu  mawr  o  filwyr  y 
groes,  y  rhai  a  nododd  y  pab  allan  fel  ei  fwystfilod  ei  hun.  Ond  taflodd 
yr  ymherawdwr  ei  goron  i  lawr,  gan  amddiffyn  ei  hun  yn  wrol,  nes  o'r 
diwedd  iddo  gael  ei  wenwyno  trwy  awgrymiad  y  pab,  a*i  fogi  gan  ei  fab 
ordderch,  Manfred.  Y  pab  hwn  oedd  unig  gefnogwr  y  locustiaid  beger- 
aidd  hyny,  y  Dominiciaid,  y  Carmeliaid,  a'r  Augustiniaid.  Cynnygiodd 
werthu  teymas  Sicili  i  Harri  iii.  am  bris  rhesymol,  yr  hyn  a  allasai  yn 
hawddy  gan  mai  nid  ei  eiddo  ef  ydoedd.  £fe  a  ymrafaeliodd  â  Eobert 
Grostesad,  Esgob  Lincoln,  yr  hwn  a'i  gwrthwynebodd  yn  fíymig,  ac  a  her- 
iodd  ei  esgymundod.     Ei  olynydd  ydoedd 

2.  Alexander  iv.,  o.c.  1254.  Yr  oedd  efe  yn  hoUol  dros  Apulia,  ac  a 
esgymunodd  Manfred.  Defnyddiodd  yr  arian  a  gasglwyd  i  adfeddiannu 
y  Tir  Sanctaidd,  i  gjrflawni  ei  ddybenion  ei  hun.  Efe  a  Iwgr-wobrwywyd  i 
wneyd  Richard,  iarll  Cernyw,  brawd  Harri  iii.,  yn  frenin  Germani. 

3.  Urbane  iv.,  o.C.  1261,  a  ddilynodd,  yr  hwn  a  fuasai  o'r  blaen  yn 
batriarch  Jemsalem.  Efe  a  barhaodd  i  wrthwynebu  Manfred  o  Sicili, 
marwolaeth  yr  hwn  a  gwblhaodd  trwy  Charles,  ei  frawd,  brenin  Ffrainc. 
Grwrthwynebodd  y  Rhufeiniaid  i  eithaf  ei  allu,  oblegid  iddynt  benodi  ynad 
heddwch  newydd  yn  eu  plith,  a  elwid  Bandases,  i'r  hwn  y  rhoesant  allu  ar 
fy wyd  a  marwolaeth. 

4".  Clement  iv.,  o.c.  1265,  Ffrancwr,  a  ddaeth  nesaf,  yr  hwn  oedd 
ganddo  o'r  blaen  wraig  a  thri  o  blant.  Efe  a  drosodd  Naples  i'r  Ffrancod, 
ac  a  anfonodd  Octobonus  i  Loegr,  i  gymeryd  cyfrif  o  werth  cyllìdau  yr 
Eglwys.  Ond  yn  nghanol  terfysg  ymhlith  y  cardinaliaid,  efe  a  wysiwyd 
gan  angeu  i  roddi  ei  gyfrif  i  Dduw. 

5.  Gregory  x.,  o.c.  1271,  Lombardiad,  a  wthiwyd  i'w  le  ef.  Efe  a 
wnaeth  Beneventure  yn  gardinal,  a  Phedr  de  Terentesia  yn  gardinal 
Hostia.  Efe  a  goronodd  Radulphus  o  Acespurg  yn  ymherawdwr,  yr  hwn 
a  omeddai  fyned  i  Rufain  i  gymeryd  meddiant  o  honi.  Pedr  de  Terentesia 
a'i  dilynodd  ef,  wrth  y  cyfenwad  o 

6.  Innocent  v.,  o.c.  1276,  Burgundiad,  y  pab  cyntaf  o'r  mynachod 
cardodawl.  Efe  a  ymdrechodd  i  gael  heddwch  rhwng  pob  plaid,  ond  bu 
farw  cyn  gallu  cwbÖiau  dim. 

7.  Adrian  v.,  o.C.  1276,  a  ganlynodd,  yr  hwn  a  elwid  o'r  blaen  Octo- 
bonus.  Bu  ef  farw  cyn  cael  ei  gysegra,  trwy  gwymp  tŷ  newydd,  medd 
rhai ;  ond  dywed  eraiU  mai  hyny  oedd  diwedd 

8.  John  xxi.,  o.c.  1277,  meddyg  Portugîaidd.  Dywed  Platina  mai 
dyn  gwag  ydoedd. 

1850.]  2  K 


478  DOLENAU    Y    GADWEN. 

9.  Nicholas  ui.,  o.c.  1277,  RhufeUiiad.  Efe  a  gauodd  faes  i  faga 
jrsgyfamogod  er  difyrweh  iV  sancteiddrwydd.  Yr  oedd  yn  wancus  am 
swyddau  i'w  geraint. 

10.  Martin  it.,  o.c.  1281,  Ffrancwr,  a'i  dilynodd,  yr  hAvn  a  esgymun- 
odd  Pedr  o  Arragon,  ond  ni  wnaeth  efe  sylw  o  hono,  eithr  cadarnhaodd  &. 
hun  trwy  Paleologus.  Oadwodd  buteinwraig  ei  âaenorydd^  Nicholas. 
Parhäwyd  esgymundod  Pedr  o  Arragon  gan 

11.  Honorius  ir.,  o.c.  1285,  Rhufeiniad,  yr  hwn  ni  wnaeth  íawr 
ychwaneg  na  chadamhau  y  mynach-urdd  Augustinaidd,  a  pherì  i'r  Carmel- 
iaid  gwynion  gael  eu  g^w  yn  frodyr  ein  Harglwyddes  Mair  Eorwyn.  Er 
hyny,  ni  wnaed  cymaint  a  hyna  gan 

12.  Nicholas  ir.,  o.c.  1288,  Ffrancisiad  Italaidd,  yr  hwn  a  fu  farw, 
meddai  rhai,  o  dòr  calon,  wrth  weled  yr  eglwys  a'r  wlaídwrìaeth  yn  y  fath 
annhrefìi  anfeddyginìaethol.  Wedi  i'r  cardinaliaid  fod  yn  ymrafaelio  ani 
ddwy  flynedd,  hwy  a  ddewisasant 

13.  Gelestine  y.,  o.c.  1294,  Italiad,  meudwy.  Efe  a  ymosododd  yn 
benderfynol  ar  ddiwygio  yr  eglwys,  ond  a  rwystrwyd  gan  rywun  a 
gymerai  arno  fod  yn  angel,  a'r  hwn  a  lefarodd  wrtho  trwy  dwll  yn  y  mur, 
gan  ddywedyd,  "  Celestine !  Celestine !  Dyro  dy  gader  i  fyny,  canys  y 
mae  tuhwnt  i'th  alluoedd,"  a  throes  ef  yn  feudwy  yn  ol.  Ond  ni 
chadwodd  hyn  ei  fywyd  rhag  eiddigedd 

14.  Boniface  yiii.,  o.c.  1294,  Campaniad,  yr  hwn  a'i  twyllodd,  fel  ag  i 
beri  iddo  gael  ei  garcharu,  ac  yna  ei  ddystrywio.  Dywedir  am  hwn,  iddo 
fyned  i  mewn  fel  Uwynog,  teyrnasu  fel  llew,  a  marw  fel  ci.  Dygodd  i 
mewn  y  Jubili  luddewig;  a  mynodd  ddwyn  dau  gleddyf  o'i  áaen,  ac 
ymddangosodd  yn  gyhoeddus  mewn  gwisgoedd  ymherodrol,  yn  gystal  a 
gwìsgoedd  Pabyddol,  i  arddangos  fod  ganddo  ef  awdurdod  ar  ddau  gleddyf 
yn  yr  eglwys,  idlan  o  ba  un  nid  oes  iachawdwrìaeth.  Efe  a  arferoddgreu- 
londeb  mawr  yn  erbyn  llaweroedd,  trwy  yr  hyn  y  dygodd  amo  ei  hun  farw- 
oketh  warthus  oddiar  ddwylaw  y  rhai  gynt  a  alltudiasid  ganddo.  Pab 
llawer  iawn  gwell  oedd 

15.  Bene^ct  xi.,  o.c.  1303,  fychan,  Lombardiad,  mab  i  fugail.  £fe  a 
roddodd  ollyngdod  i  frenin  Efìtdnc ;  a  esgymunodd  lofruddion  ei  ragflaenor 
Boniface,  ac  a  ymdrechodd  i  dawelu  pob  ymra£ael;  ond  o'r  diwedd  efe  a 
wenwynwyd. 

16.  Clement  v.,  o.c.  1305,  Ffrancwr,  a'i  dilynodd  ef,  yr  hwn  a  dro»- 
glwyddodd  y  llys  i  Avignon,  lle  y  bu  am  saith  mlynedd,  tra  yr  oedd 
Bhufain  yr  holl  amser  hyny  yn  cael  ei  Uywodraethu  gan  îs-ganânaliaid. 
Cafodd  Harrì,  o  Lutzenburge,  yr  ymherawdwr,  ei  wenwyno  yn  afìrllad  y 
eymun,  gan  un  Bemard,  mynach ;  a'r  pab  yn  ebrwydd  a  faddeuodd  iddo, 
ao  a'i  hannogodd  i  ddîanc,  fel  y  gaUai  achub  ei  fywyd.  Bu  farw  y  pab 
hwn ;  ac  yn  mhen  dwy  âynedd  daeth 

17.  John  XIII.,  o.c.  1316,  yn  olynydd  iddo  ef.  Efe  a  seintiodd 
Thomas  Aquinas,  a  Thomas  o  Henfibrdd  (Hereford) ;  ac  a  flingodd  esgob 
yn  fy w,  ao  wedi  hyny  a'i  llosgodd,  am  iddo  ei  dramgyryddo.  Yr  oedd  yn 
oredu  fod  yr  enald  yn  marw  gyda'r  corflf,  am  yr  hyn  y  condemniwyd  ef 
gan  Gynghorfa  Caercystenyn.  Efe  a  fu  fyw  hwyaf  o'r  pabau,  ac  a  fii  farw 
gyfoethocaf. 

18.  Benedict  xn.,  Ffrancwr  eto,  a  ddaeth  ar  ei  ol  ef ;  ac  ar 
y  cyntaf  efe  a  wrthwynebodd  Lewis,  yr  ymherawdwr ;  ond  wedi  hyny. 


DOLENAU    Y   GADWEN.  479 

pan  syrthiodd  allati  â  brenin  Ffrainc,  efe  a  gymerodd  blaid  yr  ymherawdwr. 
Efe  a  ddiwygiodd  ry w  annhrefniadau  oedd  yn  mysg  y  mynachod ;  ac  a  brjm- 
odd,  Â  swm  mawr  o  arian,  chwaer  i  Francis  Petaeu,  gan  ei  brawd  G«rard. 

19.  Clement  vi.,  o.c.  1342,  ei  gydwladwr,  a  brofodd  yn  fwy  haerllug 
na'i  ragflaenor.  Fr  dyben  i  leihau  awdurdod  yr  ymherawdwr,  efe  a  greodd 
is-âceriaid  i  reoli  yr  ymherodraeth,  yr  hyn  a  gjôihyrfodd  yr  ymherawdwr 
i  sefydlu  ficeriaid  eraill  cyffelyb  i  reoli  yr  eglwys.  Darfu  i  hyn,  a  phethau 
erMÜ,  dramgwyddo  Clement  gymaint,  fel  y  nacaodd  ymheddychu  â'r 
ymherawdwr  ar  unrhy w  ammodau,  ond  iddo  roddi  ei  hun,  a  phob  peth  a 
feddai,  iddo  ef.  I  gael  heddwch,  ac  attal  tywallt  gwaed,  darfu  iV  ym- 
herawdwT  gydsynio :  tra  yr  oedd  tywysogion  yr  ymherodraeth  yn  cwyno 
yû  erbyn  ammodau  gorthrymus  y  pab.  Efe  a  ddiswyddodd  Archesgob 
Mentz,  am  ddim  ond  siarad  o  blaid  yr  ymherawdwr.  Tybir  iddo  fỳnu 
gwenwyno  yr  ymherawdwr  yn  ei  lid.  Cafodd  ei  sancteiddrwydd  ei  yru 
yinaith  trwy  ry w  chŵydd  gwỳn,  wedi  iddo  orthrymu  cyhyd. 

20.  Innocent  vi.,  o.c.  1352,  cyfreithiwr,  yr  hwn  a  alluogwyd  i  gael 
arian  trwy  fod  yn  galed  yn  ei  dŷ.  Mab  i  Sais,  er  iddo  gael  ei  eni  yn 
Ffrainc. 

21.  Urbane  v.,  o.c.  1363,  a  ddaeth  nesaf.  Yr  oedd  ef  yn  ymlynwr 
mawr  wrth  y  rhagorfreintiau  Pabaidd,  a  rhodres  ac  awdurdod  y  babaeth. 
Efe  a  wenwynwyd  yn  Marseilles,  fel  y  tybir. 

22.  Gregory  xi.,  o.c.  1373,  a  ddaeth  ar  ei  ol.  Efe  a  adawodd  Avignon, 
a  chyda  deuddeg  o  longau  rhyfel,  efe  a  ddychwelodd  i  Bufain,  o.c.  1376^ 
wedi  i  lys  y  babaeth  fod  yn  Avignon  am  ddeng  mlynédd  a  thriugain.  Pan 
ddychwelodd,  efe  a  adfeddiannodd,  trwy  nerth  y  cleddyf,  yr  hyn  a  gollasid, 
ac  a  adgyweiriodd  y  dinystr  a  achlysurwyd  trwy  absennoldeb  y  pabau  o'r 
blaen. 

23.  Urbane  vi.,  o.o.  1378,  Neapolitiad  tlawd,  yr  hwn  a  wrthwynebodd 
ddychwelyd  y  llys  i  Ffrainc  drachefn,  yr  hyn  a  achlyaiurodd  i  blaid  o 
gardinaliiud  Ffrancaeg  ddewis  Clement  vii.  yn  ei  erbyn.  Bu  hyn  yn 
ddêchreuad  sism  a  barhaodd  agos  ddeugain  mlynedd.  Ar  y  dechreu  yr 
oedd  yn  mawr  bleidio  Charles,  brenin  Naples,  fel  y  gallai  gael  dyrchafiad 
i'w  nai  drygionus,  Francis  BatiUus';  ond  buan  y  tröed  ei  gyfeillgarwch  yn 
gasineb,  a  chafodd  BatiUus,  wedi  marwolaeth  ei  ewythr,  oi  ddyosg  o'r  cwbl 
a  gasglodd  ynghyd.  Efe  a  benododd  Jubili,  i'r  dyben  o  gasglu  arian, 
ac  a  wnaeth  bedwar  ar  ddeg  a  deugain  o  gardinaliaid,  i'w  alluogi  ef  i  ym- 
íyson  yn  erbyn  ei  wrthwynebydd 

24.  Clement  VII.,  o.c.  1389,  Ffranewr,  o  deulu  pendefigaidd.  Efe  a 
gynnorthwywyd  gàn  y  Ffraticod  a'r  Hispaeniaid,  megys  ág  yr  oedd  y 
Saeson,  Dutsiaid,  Italiaid,  ac  eraill,  o'r  blaen  yn  cynnorthwyo  Urbane.  Yr 
oedd  yr  ymrafael  wedi  myijed  mor  uchel,  fel  yr  yBpeüiwyd  Bhufain  ei  hun 
yn  druenus  gan  Clement  a'i  ymlynwyr.  Y  mae  Platina  yn  gadael  Clement 
allan  fel  traws-oresgynwr,  ac  yn  rhoddî,  ar  ol  Urbane^ 

25.  Boniface  ix.,  o.c.  1398,  Neapolitiad,  yr  hwn  a  wnaied  yn  gardinal 
gan  Urbane.  Prin  yr  oedd  yn  ddeg  ar  hugain  oed  pan  wnaed  ef  yn  bab ; 
ac  yr  oedd  mor  anwybodus  fei  ná  allasai  ddeall  y  pynciau  a  ddadleuid  o'i 
^n.  Ond  efé  oedd  y  bargenîwr  goreu  am  werthu  by wioliaethau  eglwysig 
a  fu  erioed  yn  y  gader  babyddol.  Gallai  y  neb  a  fynai  gael  dyrchafiad  am 
arian. 

26.  Benedict  xni.,  o.c.  1400,  Hispaeniad  (a  elwid  Pedr  de  Luna)^  yr 

2  K  2 


480  DOLBNAÜ  T   GADWEH. 

hwa  nad  yw  yn  cael  ei  enwì  gan  y  Bbnfrânìaid  ymhlîth  y  pahan,  obl^d 
iddo  ddilyn  Glement  yn.  yn  y  sism.  £fe  a  gymerodd  Iw,  ar  ei  etholìad, 
i  roi  ei  le  i  fyny,  os  tybiai  y  cardinaüaid  hyny  yn  brîodol ;  ond  pan  g&a- 
iwyd  ganddo  ei  rhoddi  i  fyny,  efe  a  ymryddhaodd  o'i  Iw  yn  esmwyth. 

27.  Innooent  yn.,  o.c.  1404,  Italiad,  a  etholwyd  yn  Ue  Boniûu»  ix. 
Etholwyd  ef  yn  yr  Eidal;  ond  syrthiodd  allan  â  dinasyddion  Bhufìdny 
oblegìd  i'w  nai,  Lewis,  gigyddio  rhai  o  honynt;  a  bu  orfod  iddo  fibi  o 
Bufain  gydag  anhawader  mawr.  Ond  wedi  i  bethau  dawelu  ychydig,  efe 
a  ddychwelodd  yn  ol,  ac  a  wnaeth  rifedi  o  gardinaliaid*  Yn  ei  le  eî, 
dewisodd  y  cardmaliaid 

28.  Gregory  xii.y  O.c.  1406,  Yenetiad,  ar  yr  anmiod  y  byddai  raid 
iddo  roddi  ei  le  i  fjmy,  os  byddai  heddwch  yr  Eglwys  yn  gofyn  hyny. 
Oblegid  eî  dwyU,  rhoddwyd  ef  ymaîth,  a  rhoddwyd  yn  ei  le 

29.  Alexander  y.,  o.c.  1409,  Cretíad.  Efe  a  ddiswyddodd  Ladislaus, 
brenin  Naples  ac  Apulia ;  a  thrwy  ei  ysgrîf-awdurdod,  efe  a  gadamhaodd 
bum  archoU  St.  Francb  i  gael  eu  cyírîf  yn  erthygl  o  %dd.  Darfu  i 
St.  Eustace  ei  wenwyno,  a  chymeryd  eì  le,  yn  hytrach  na  chael  ei  ddewìs, 
wrth  yr  enw 

30.  John  xxin.,  o.c.  1410,  Neapolìtîad.  Graiwyd  ymgynghorfa  yn 
Constance,  1414,  gan  yr  hon  y  cafodd  y  pab  hwn  ei  ddiswyddo,  am  lawer 
o  ddrygau ;  a 

31.  Martin  v.,  o.c.  1417,  Bhufeiniad,  a  roddwyd  gan  y  cynghor  yn  ei 
le  ef .  Hwn  a  gondemniodd  John  WicÚifie,  ac  a  losgodd  John  Huss,  a 
Jerome  o  Prague,  ei  ddüynwyr.  Efe  a  roes  Thomas  Walde  ar  waith  i 
ysgrìfenu  yn  erbyn  Wlcldiffe;  a  gadawodd  i  gymeryd  ei  le 

32.  Eugenius  iy.,  O.C.  1431,  Yenetiad,  yr  hwn  a  syrthiodd  allan  â'r 
Bhufeiniaid  ar  ei  fynedìad  cyntaf  i  mewn  yno,  a  bu  orfod  iddo  ffbi  i  Pisa 
yn  ddirgel.  Diswyddwyd  ef  gan  gynghorfa  Basil,  gan  roddi  Amadeus, 
duc  o  Savoy,  yn  ei  le  ef,  yr  hwn  a  ddaetiud  yn  feudwy.  Ei  enw  yn  y 
babaeth  oedd 

33.  Felix  v.y  o.c.  1439 :  dyn  o  weU  egwyddor  na  Uawer  o'i  ragflaenorîaìd. 
Er  ìnwyn  heddwch  yr  Eglwys,  yn  mhen  deng  mlynedd,  efe  a  adawodd  y 
babaeth,  gan  ymfodcUoni  ar  ganÛnaliaeth.     Daeth  i'r  gader  yn  ei  le  ef 

34.  Nicholas  v.,  o.c.  1447,  o  Genoa.  Efe  a  adeUadodd  y  Yatican,  ac 
yr  oedd  yn  bleidiwr  dysgeidiaeth. 

35.  Calixtus  ni.,  o.c.  1455,  Hispaeniad,  a'i  canlynodd.  Efe  a  anfon- 
odd  John  Capistran  a  Bobert  Lucy,  ac  eraiU,  i  arfer  dicheUion  i  gynhyrfa 
y  Crîstionogion  yn  wbyn  y  Tyrcìald. 

36.  Pius  n.,  ox;.  1458,  Etrurîad,  al  dUynodd  ef,  yr  h^m  a  elwìd  o'r 
blaen,  Eneas  Sylrîus.  Arferai  ddywedyd  fod  prîodas  yn  weU  i'r  offeirûûd 
na  gweddwdod.  Bhoddodd  dramgwydd  mawr  i  lawer  yn  Oermani  trwj 
droi  Archesgob  Cologne  o'i  swydd. 

37.  Paul  n.,  o.c.  1464,  Yenetíad.  Efe  a  ordeiniodd  mai  ysgarlad 
a  fyddai  Uiw  gwisgoedd  y  cardinaüaid. 

38.  Sîxtus  iv.y  o.c.  1471y  Leigurîad.  Y  pab  hwn  a  adeiládodd  butdn- 
dŷ  yn  Bhufain>  yr  hwn  a  ddygodd  elw  %fo  MneteiddnDydd  o  ddwy  fil  o 
dueati  yn  flyneddol.  Mynai  aJw  hoU  ysgolëigion  y  brîûiäuro£Ei  yn  heretío- 
iaid.     £i  olynwr  oedd 

39.  Innocent  vm.,  o.c.  1484,  Oenoesiad,  hurtyn  dwl  anwybodus,  a 
feddwai  yn  nghanol  yr  amgylchìadau  pwysioaf.  Ar  ei  ol  ef,  daeth  Bodmc 
Borgia,  a  alwyd 


DOLIÎNAU   Y    GADWBN.  481 

40.  Alexander  yi.,  o.c.  1491,  yr  hwn  a  bentyrodd  bol>  golud  ar  ei 
fastardiaid ;  a  gymerodd  arian  gan  Bajazet,  y  Tyrciad,  am  roi  ei  frawd 
Gemes,  oddiar  y  ffordd,  yr  hwn  oedd  wedi  taflu  ei  hun  ar  drugaredd  y 
pab.  Cafodd  ei  wenwyno  ft'r  un  gwpan  ag  a  ddarparasai  ef  iV  gardinal- 
iaid  a  wahoddasid  ganddo. 

41.  Pius  III.,  0.0.  1503,  Etruriad,  a  esgynodd  i'r  orsedd  sanetaidd  trwy 
lawer  o  wrthwynebiad  gan  ymgeisydd  arall  o'r  enw  Yalentine  Borgia. 
Bu  farw  yn  mhen  ychydig  ddyddiau  wedi  ei  ethoUad. 

Wedi  i'r  fath  ddinystrwyr  gwancus  lenwi  i  fyny  ddirgelwch  eu  hanwir- 
edd,  daeth  ar  eu  hol  fabiloniaid  anfeddyginiaethol,  yn  gwneyd  deugain 
dolen  eto,  am  yspaid  o  tua  dau  cant  a  hanner  o  flyneddau.  ^^Nyni  a 
ìachasom  Babilon,  ond  nid  aeth  hi  yn  iach  :  gadewch  hi,  ac  awn  bawb  iV 
wlad:  canys  ei  bam  a  gyrhaedd  i'r  nefoedd,  ac  a  ddyrchafwyd  hyd  yr 
wybrau ;"  Jer,  li.  9.  "  A'r  dynion  eraill,  y  rhai  ni  laddwyd  gan  y  pläau 
hyn,  ni  edifarhasant  oddîwrth  eu  llofruddiaeth,  nac  oddiwrth  eu  cyfaredd- 
ion,  nac  oddiwrth  eu  casineb,  nac  oddiwrth  eu  lladrad ;"  Dcd,  ix.  20, 21 — 
fel  y  mae  yn  amlwg  oddiwrth  a  ganlyn :~ 

1.  Julius  II.,  o.c.  1503,  Genoesiad,  nai  i  Sixtu8  iy.,  os  nad  ei  fab. 
Darfu  i'w  waith  yn  tori  ei  Iw,  trwy  beidio  galw  cynghorfa,  fel  y  tyngodd 
y  gwnai,  gynhyrfu  rhai  cardinaliaid  i  ymgyfarfod  yn  Pisa,  iV  ddiswyddo ; 
ond  efe  a  amddiffynodd  ei  hun,  trwy  alw  cynghorfa  wrthwynebol  i  gyfar- 
fod  yn  y  Lateran.  Efe  a  esgymunodd  Lewis  o  Ffrainc ;  ond  heriodd  y 
brenin  ef,  ac  a  fathiodd  arian  âg  amynt  y  darlleniad  hwn,  ^'  Mi  a  ddystryw- 
iaf  Babilon."    Ar  ol  y  bugail  ymladdgar  hwn,  daeth  y  digrifol 

2.  Leo  X.,  o.c.  1512.  Mab  oedd  ef  i  Duc  Florence.  Nid  oedd  yn 
gofalu  dim  am  grefydd,  yr  hon  a  alwai  yn  ddyfaîs  ennillfawr.  Yn  nghy- 
nghorfa  y  Lateran,  a  gynnaliwyd  gan  Leo,  galwyd  ef  gan  ei  bleidwyr  yn 
"  Llew  o  Iwyth  Judah,"  i'r  hwn  y  rhoddwyd  pob  awdurdod  yn  y  nefpedd 
a'r  ddaear,  a'r  hwn  y  rhaid  i'r  holl  freninoedd  ei  anrhydeddu.  Parotöwyd 
y  flfordd  i*r  diwygiad  trwy  Luther,  yn  moethau  Leo,  yr  hwn  oedd  arno 
eisieu  arîan  i  waddoli  ei  chwaer  Magdalen,  i'r  hyn  y  dyfeisiodd  y  maddeu- 
ant-lythyrau,  y  rhai  a  anfonodd  i  Germani.  Ymrafaáiodd  y  mynachod  o 
berthynas  pwy  a  gai  elw  y  gwerthiad.  Gwrthwynebodd  Luther  hwynt, 
gan  gael  ei  gefnogi  gan  dywysogion  a  dysgedigion,  y  rhai  oeddynt  wedi 
blino  ar  orthrymder  y  pab. 

3.  Adrian  vi.,  o.c.  1521,  gwladwr  isel.  Bellach  yr  oedd  Lutheriaeth 
yn  dechreu  lledanu,  a'r  Tyrciaid  yn  nesau  iV  diriogaeth.  Effeithiodd 
hyn  ar  ei  feddwl,  a  bu  farw  yn  yr  siil  íiwyddyn  o'i  babaeth. 

4.  Clement  vii.,  o.c.  1523,  Florentiniad,  a  nai  neu  fab  i  Leo  x.  Trwy 
syrthio  allan  âg  Ymherawdwr  Ffrainc,  goresgynwyd  Bhufain  gan  Dduc 
Bourbon,  a  chymerwyd  y  pab  ei  hun,  a'i  gardinaliaid,  yn  garcharorion. 
Trwy  wrthwynebu  HíU'ri  viii.,  a*i  dwyllo  yn  ei  ysgariad  oddiwrth  wraig  ei 
frawd,  Catherine,  efe  a  gollodd  ei  uchafiaeth  yma  yn  Lloegr. 

5.  Paul  ni.,  o.c.  1534,  Rhufeiniad,  yr  hwn  a  wnaeth  ei  chwaer  yn  buteû 
i  Alexander  vi.,  fel  y  gaUasai  ef  gael  ei  wneyd  yn  gardinal.  Adroddir  yr 
hanesion  duaf  am  halogedigaeth  echrys  y  pab  hwn. 

6.  Julius  III.,  o.c.  1550,  yr  hwn  a  ddewiswyd  yn  nghanol  ymryson 
mawr.  Dy wedai  y  pab  hwn  fod  ganddo  ef  fwy  o  achos  i  ddigio  am  na 
chawsai  ei  bastai  oer  o  gig  paun,  nag  oedd  gan  Dduw  i  daflu  Adda  o 
baradwys,  am  fwyta  afal.     Efe  a  ddilynwyd  gan 


482  OOLENAÜ    T   GABWEN^ 

7.  MarceluB  ìi.9  o.c.  1555,  Etruríad.  Yr  oedd  yn  casâu  y  Lutherìaid 
yn  fwy  na  r  Tyrciaid»  ac  a  berswadiodd  Charies  v.,  a  Ferdiuand»  i  roi  eu 
wynebau  yn  fwy  yn  eu  herbyn  hwy  nag  yn  erbyn  y  Mahometaniaid.  Ond 
tri  diwmod  y  bu  yn  y  babaeth,  a  Neapolitiad, 

8.  Paul  iv.,  o.c.  1555,  a  ddaeth  yn  ddolen  nesaf.  Efe  a  gefiiogodd  y 
Jesuitiaid  a'r  Chwil-lys,  yr  hwn  oedd  erbyn  hyn,  yn  ol  cyfrif  Yerger,  wedi 
dystrywio  ecuU  a  lumner  o  JUoedd  o  bersonau,  o  dan  yr  esgus  o  grefydd. 
Yn  mhen  pedwar  mis,  gwthîwyd,  gan  blaid  o  Yspaeniaid,  un  o  deulu 
Medidfl  i'w  le  ef. 

9.  Pius  iv.,  o.c.  1560.  Ni  wnai  y  frenines  £lizabeth  ganìatäu  l'w 
genadau  roddi  eu  traed  ar  dir  Lloegr ;  ond  Uwyddasant  yn  well  wedi  hyny. 
Bygythiwyd  ei  hesgymuno  hi,  ond  rhwystrwyd  gwneyd  hyny  gan  ryw 
amgyldiiadau  erailL  Tybia  cyfeillion  penaf  y  pab  hwn  iddo  fyrhau  ei 
oea  trwy  anghymedroldeb  mewn  bwyta  ac  yfed. 

10.  Pius  V.,  o.c.  1566,  Lombardiad.  Yr  oedd  yn  wrthwynebwr  mawr 
i'r  Tyrdaid,  ond  yn  chwareu  y  Twrc  ei  hunan  ymhlith  y  tywysog^ion 
Crìstionogol.  Yr  oedd  ganddo  law  yn  marwolaeth  y  tywysog  Charles  o 
Hispaen,  ac  yn  niswyddíiad  tad  ein  brenin  Jago,  ac  yn  y  rhan  fwyaf  o'r 
teymíradau  yn  erbyn  y  frenines  £lìzabeth.  £i  air  sîrferol  ef  oedd, 
"  Nid  oes  cadw  fiÿdd  a  hereticiaid."    Y  Bononiad, 

11.  Ghregory  xiii.,  o.c.  1572,  a  ddilynodd,  dan  aden  ac  annogaeth  yr  hwn 
y  dygwyd  ymlaen  y  fath  gigydd-dra  yn  Paris  yn  erbyn  y  Protestaniaid,  yr 
hyn  wedi  hyny  a  ddathlwyd  yn  Rhufain  gyda  buddygoliaeth  gyhoeddus. 
Yn  nesaf,  daeth 

12.  Sixtus  V.,  o.c.  1580,  yr  hwn  a  esgymunodd  Harri  iii,  o  Efrainc,  am 
beidio  poeni  y  Protestaniaid,  fel  y  mynai  ef  iddo  wneyd;  a  phan  y  cîgydd- 
iwyd  Harri  gan  fynach  creulawn  o'r  enw  James  Clement,  gyda  chyllell 
wenwynig,  canmolodd  ei  sancteiddrwydd  y  weithred,  gan  ei  chymharu  i 
waith  y  greadigaeth  a'r  cnawdoliad ! 

13.  Urban  vii.,  o.c.  1590.  Cadwodd  hypi  y  gader  bythefuos,  ac  yna  a'i 
gadawodd  i 

14.  Gregory  xiv.,  o.c.  1590,  o  Milan.  £fe  a  dreuliodd  drysorau  yr 
£glwys  yn  y  rhyfeloedd  â  Ffrainc.  Bu  £urw  çyn  iddo  fod  un  flwyddyn 
yn  y  babaeth.     Ni  alhd 

15.  Innocent  ix.,  o.c.  1591,  Bononiad,  ei  dàl  cyhyd  a  hyny.     Cadwodd 

16.  Clement  viii.,  o.c.  1592,  Florentiad,  y  lle  yn  hwy,  a  gwnaeth  fwy  o 
ddrygau.  Ni  chai  Harri  o  Navaire  ddim  llonydd  heb  droi  yn  babydd, 
neu  adael  ei  deymas ;  ac  ni  fu  lonydd  ar  hyny,  ond  mynwyd,  trwy  gajs  y 
Jesuitiaid,  ei  weled  wedi  ei  ladd.     £i  gydwladwr, 

17.  Leo  xi.,  o.c.  1605,  a  ddaeth  yn  ei  le.  Ond  cyn  i  saith  niwmod 
bedaîr  gwaith  fyned  heibio,  darfii  i  dwymyn  boeth,  neu  rywbeth  arall,  á 
ddwyn  ymaith. 

18.  Paul  V.,  O.C.  1605,  Italiad.  Gwaharddodd  i'r  deiliald  gjm&rjá  llw 
o  ufudd-dod  i'r  brenin  lago. 

19.  Gregory  xv.,  o.c.  1621,  o  Bononia.  £fe  a  gynhyrfodd  y  Ffiranood 
yn  erbyn  y  Protestaniaid. 

20.  Urbane  viü.,  o.c.  1623.  Aeth  pedwar  ar  hugain  o  gardinaliaid  yn 
gkf  yn  ei  etholiad,  a  chollodd  deg  o  honynt  eu  by wyd,  ynghyd  êíg  amryw 
eraill. 

21.  Innooent  x.,  o.c.  1644,  Bhufeiniad,  enw  yr  hwn  oedd  John  Baptist 


DOLENAU    Y   GADWEN.  483 

Pamphylìsy  a  ddüynodd  Urban  ym.,  ac  yr  oedd  yn  ddeuddeg  a  thriugain 
mlwydd  oed  pan  ddaeth  i'r  babaeth.  £fe  a  gondemniodd  bum  cynnygiad 
Janseniusy  ac  a  erlidiodd  deulu  y  Barberiaid  yn  fawr. 

22.  Alesander  yii.,  o.c.  1655,  a  ddaeth  ar  ei  ol.  Ei  enw  gwreiddiol 
oedd  Fabio  Chigi.  Dywedir  mai  pab  rhyddfrydig  iawn  oedd  hwn,  a'i  fod 
yn  dra  phleidiol  i'r  Protestaniaid,  yn  gefnogwr  dysgeidiaeth,  ac  yn  ysgol- 
äig  da  ei  hunan.     Bu  farw  yn  1667. 

23.  Clement  ix.,  o.c.  1667,  a  ddilynodd.  Ün  o  deulu  pendefigaidd  yn 
Tuscany  ydoedd  ef.     Bu  farw  yn  1669,  oblegid  colli  Canada,  meddent. 

24.  Clement  x.,  o.c.  1670,  a  ganlynodd.  Ownaed  ef  yn  gardinal  gan 
Clement  ix.,  a  dywedir  iddo  ddyweyd  wrtho  y  byddai  yn  ddil^mwr  iddo 
ef.  Bu  yn  y  gader  chwe'  blynedd,  a  bu  farw  yn  yr  oed  mawr  o  chwech  a 
phedwar  ugain.  Yr  oedd  holl  waith  y  swydd  yn  cael  ei  gyíiawni  gan  ei 
nai,  ac  am  hyny,  dy wedìd,  '*  fod  dau  babl—un  mewn  gwirionedd,  a'r  llall 
mewn  enw." 

25.  Innocent  xi.,  o.c.  1676,  a  esgynodd  yr  orsedd  babaidd.  Bu  ganddo 
ymryson  maith  â  Lewîs  xiv.  o  Ffrainc,  o  berthynas  i'r  hawl  o  roddi  byw- 
ioliaethau  a  thiroedd  yr  eglwys,  yr  hyn  a  hawlid  gan  y  penadur  hwnw : 
attaliwyd  y  ddadl  rhag  rhwygiad  cyhoeddus.  Effeithiodd  y  pab  hwn  gytun- 
deb  rhwng  Germani,  Foland,  a  Yenice,  yn  erbyn  y  Tyrciaid ;  a  bu  farw 
yn  1689. 

26.  Alexander  ym.,  o.c.  1689,  a  ddilynodd  am  ddwy  flynedd. 

27.  Innocent  xii.,  o.c.  1691,  Neapolitiad,  o  deulu  pendeâgaidd.  Efe  a 
ddyddymodd  Nepotiaeth,  neu  y  parch  mawr  a  delid  i  neiant  y  pabau.  Bu 
farw  yn  y  íiwyddyn  1700,  yn  chwech  a  phedwar  ugain  ndwydd  oed. 
Dilynwyd  ef  gan 

28.  Clement  xi.,  o.c.  1700,  genedigol  yn  Pesaro.  Aflonyddwyd  ef 
gan  y  dadleuon  rhwng  y  Jesuitiaid  a'r  Janseniaid ;  i  roddi  terfyn  ar  yr  h^m 
efe  a  anfonodd  allan,  yn  1705,  ei  gyhoeddiad  yn  eibyn  y  pum  gosodiad : 
ac  un  arall  yn  1713  yn  erbyn  esboniad  Quesnel  ar  y  Testament  Newydd. 
Bu  farw  yn  1721,  yn  ddeuddeg  a  thriugain  mlwydd  oed. 

29.  Innocent  xui.,  o.c.  1721.  Rhufeiniad  oedd  efe,  a'r  wythfed  o'i 
deulu  a  etholwyd  yn  bab.     Bu  farw  yn  1724. 

30.  Benedict  xiii.,  o.c.  1724,  a  ddewiswyd  nesaf.  Ganwyd  ef  yn 
Bhuíain,  yn  1649,  o  deulu  enwog.  Y  flwyddyn  ar  ol  ei  etholiad  i'r  bab- 
aeth,  efe  a  alwodd  gynghorfa  yn  Bhufain,  lle  y  cadamhäwyd  y  cyhoeddiad 
yn  erbyn  esboniad  Quesnel.    Bu  &rw  yn  1730. 

31.  Clement  xn.,  o.c.  1730,  a  ddilynodd,  ac  a  fu  farw  yn  1740,  yn  wyth 
a  phedwar  ugain  mlwydd  oed. 

32.  Benedict  xiv.,  o.c.  1740,  a  ddaeth  ar  ei  ol  ef.  Ganwyd  ef  yn 
Bologne,  yn  1675,  o  deulu  pendefigaidd  y  Lambertiniaìd.  Ar  farwolaeth 
Clem^t  xn,  bu  hir  ymgynghori  ar  ddewisiad  olynwr.  Lambertini,  i'r 
dyben  i'w  Uoni,  a  ddywedodd  wrthynt,  "Paham  yr  ydych  yn  treuüo  eich 
amser  yn  dadleu  ac  ymgynghorì  ?  os  oes  amoch  chwi  eisieu  gard,  etholwch 
Gottî;  03  gwladyddwr,  dewiswch  Aldroyandus;  os  (^dymaith  dyddan,  cymer- 
wch  fi."  Darfu  i'r  araeth  ddigrìfol  hon  eu  boddhau  mor  fawr  fel  yr  ethol- 
asant  ef  rhag  blaen.  Yr  oedd  ef  yn  geftiogwr  dysgeidiaeth,  ac  yn  ddyn  o 
dymherau  naturìol  cymedrol.     Bu  farw  yn  1758. 

33.  Clement  im.,  o.c*  1758,  a  ddilynodd.  Ganed  ef  yn  Venice,  yn 
1693,  a  gwnaed  ef  yn  gardìnal  yn  1737,  gan  Clement  xn.     Bu  farw  yn 


484  DOLENAU    T   GADWEN. 

ddisyfyd  jn  1769,  wedi  Denwì  j  gider  mi  mlynedd  ar  ddeg ;  a  dilynwytl 
efgin 

M.  Clement  xiy^  o.c.  1769.  Ei  enw  gwrdddìol  oedd  Jofan  Yìncent 
Antonîo  Oanganellì,  ac  oedd  yn  &b  i  feddyg  yn  St.  Arcangelloÿ  ger 
Beminiy  lle  y  ganwyd  ef  yn  1705.  Yr  oedd  dewisiad  olynwr  iV  pab  y  pryd 
hyn  yn  waith  anhawdd  ia^ni ;  canys  yr  oedd  yr  holl  freninoedd  pabaidd  yn 
barod  i  dori  oddiwrth  Eglwys  RhuÜEim,  os  na  roddid  y  Jesuitiaid  i  lawr. 
Gwyddid  fod  Ghtnganelli  yn  eu  herbyn,  ae  am  hyny  y  dewîswyd  ef.  Yr 
oeddy  meddenty  lawer  o  rinweddau  da  ynddo.  Bu  íarw  yn  1775,  nid  gyásLg 
ammheoaeth  eryf  iddo  gael  ei  wenwyno.     Dilynwyd  ef  yn  y  babaeth  gan 

35.  Pios  Yi.,  o.c.  1775.  Ei  enw  oedd  Angelo  BreschL  Etholwyd  ef 
pan  oedd  yn  ddau  ar  bymtheg  a  deugain  mlwydd  oed.  Darfìi  i'r  amserau  blin- 
ion  yr  oedd  yn  byw  ynddynt  ei  ddwyn  i  gryn  ofid.  Effeithiodd  y  chwyldroad 
Ffrengig  yn  fiiwr  ar  y  babaeth.  Goresgynwyd  yr  Idal  gan  Buonaparte 
yn  1796 :  dîorseddwyd  y  pab  ei  hun,  ac  anfonwyd  ef  ymaith  o  le  i  le  fel 
drwgweithredwr;  dinysáiwyd  adeiladau  crefyddol,  ac  yspeiliwyd  pob  peth 
^lwysig  o  werüi.  Bu  farw  yn  Yenice,  Awst  29, 1799,  a  chladdwyd  ef 
mewn  modd  cyffi^din. 

36.  Pius  yn.,  o.c.  1800,  neu  OregOTj  Bamabas  Chiarimontì,  canlynìed- 
ydd  y  diweddaf,  a  anwyd  yn  Ces^ia,  yn  1740.  Cafodd  hwn  ei  ethol 
oblegid  iddo,  pan  yn  gardinal,  wthio  ei  hunifiafi*  Buonaparte.  Efe  agor- 
onodd  Naix>leon  yn  Paris ;  ond  nacaodd  gyfiawni  yr  un  swydd  i  Louis 
XYiil.  Ond  er  y  tiriondeb  a  ddangosodd  i  Buonaparte,  cymerodd  hwnw 
afael  ynddo  yn  1809,  ac  a'i  carcharodd  yn  Fontaìnbleau,  lle  y  bu  hyd 
gwymp  ei  orthrymwr  yn  1814,  pryd  y  dychwelodd  i  Rufaîn,  gan  adfedd- 
iannu  ei  awdurdod.  Bu  farw  yn  1823,  a  dilynwyd  ef  yn  y  babaeth  gan  y 
cardinal  Annibella  Della  Genga,  yr  hwn  a  fabwysîadodd  y  fiug  enw 

37.  Leo  xn.,  o.c.  1823.  Ganwyd  ef  yn  Genoa  yn  1760.  Dangosodd 
ei  ael  dros  y  babaeth,  trwy  y  tarw  gwyllt  a  anfonodd  yn  erbyn  y  Cym- 
ddthasau  Biblaidd,  a  phenodiad  Jubili  yn  1825.  Bu  farw  yn  Chwefror, 
1829,  a  daeth  cardinal  Castiglioni  ar  ei  ol  ef,  wrth  yr  enw. 

38.  Pius  vni.,  o.c.  1829.  Ganwyd  ef  yn  Cingolia  yn  1761.  ün 
fiwyddyn  y  bu  ar  orsedd  y  babaeth.  Cyfrîfir  Uawer  o  rinweddau  eglwysig 
ynddo. 

39.  Gregory  xvi.,  o.c.  1831,  a  gymerodd  feddiant  o'r  uchafiaeth. 
Gbmwyd  ef  Medi  18fed,  1765.  Ei  enw  gwreiddiol  oedd  Mauro  CapelIarL 
Yr  oedd  ef  yn  elyn  mawr  i  bob  gwellhad  a  diwygìad  mewn  gwybodaeth, 
masnach,  yn  gystal  a  chrefydd.  Cyhoeddodd  Jubili  yn  1844,  yr  hyn  a 
gafodd  efiaith  ddrwg  iawn  ar  fasnach  Rhufain.  Anfonodd  gylchlythyr  at 
yr  holl  archesgobion,  ac  esgobion,  yn  galw  eu  sylw  at  yr  ymdrechiadau  a 
wneîd  gan  amry w  gymdeithasau  Bibhddd,  i  ddwyn  oddiamgylch  ymneiU- 
duaeth  grefyddpl  yn  yr  Ital.  Ynddo  ef  yr  oedd  dawn  yn  qael  ei 
gamddefnyddio,  mawredd  yn  cael  ei  iselu,  a  dynoliaeth  ei  sarhau.  Bu 
farw  Mehefin  laf,  1846,  yn  bedwar  ugain  ac  un  mlwydd  oed^  wedi  bod  yn 
Ilywodraethu  Eglwys  Rhufain  am  bymtheng  mlynedd ;  ac  a  ddilynwyd  gan 

40.  Pius  IX.,  o.c.  1846,  yr  hwn  a  anwyd  yn  1791.  Darfu  i'w  ddyrch- 
afiad  ef  i'r  sedd  babaîdd  roi  gobeithìau  i'r  byd  am  gryn  ddiwygiad  yn 
Bhufain,  ac  ymddangosodd  yn  tueddu  tuag  at  hyny,  ond  nid  oedd  yn  ddi- 
ffuant  yn  ei  brofies  o  blaid  rhyddid ;  a  dìangodd  ^'  ei  sancteiddrwydd,"  fel 
y  gŵyr  pawb,  rhag  ei  blant  ei  hun ;  a  da  cael  nodded  dros  y  terfynau^  o  dan 


fi'OLENAü    Y  GADWEN.  486 

aden  y  Neapolìtiaid.  Anfonodd  yntau  o'i  ymguddfa  eì  deirw  allan  i  ruo 
yn  erbyn  y  cymdeithasau  Biblau,  a'r  Cynghrair  Ëfengylaidd.  Y  mae  yn 
a'A?r,  er  yn  ochelgar,  wedi  anturio  i  blith  ei  blant;  a  gw'íalenfedw  Gwerin- 
iaid  Ffrainc  yn  ysgwyd  uwch  eu  penau  i'w  cadw  mewn  ofn. 

Dyna  ni  o'r  áiwedd  wedi  dadrys  yr  holl  gadwen,  o  ddolen  i  ddolen. 
"  Yr  oedd  sylfaenwyr  neu  blanwyr  Eglwys  Loegr/'  meddai  ficer  Leeds, 
"  yn  Frutaniaid  a  Sacsoniaid,  yn  esgobion  wedi  eu  hordeinio  gan  esgobion 
eraiU,  yn  hollol  fel  y  mae  yn  bresennol ;  cafodd  y  rhes  ei  chadw  yn  ofáíw 
a  rhágÌMniaethd  o'r  deehreuad.  A'r  esgobion  a'u  hordeiniodd  hwy  a  ordein- 
iwyd  gan  esgobion  eraill,  ac  felly  yn  ol  i'r  apostolion,  y  rhai  a  ordeiniodd 
yr  esgob  cyntaf,  a  hwythau  eu  hunain  wedi  eu  hordeinio  gan  Grist.  Dyma 
yw  yr  hyn  a  élwir  yn  atíirawiaeth  yr  clynifmt  apottolaidd ;  yr  hon  sydd  yn 
athrawiaetb  o  bwysigrwydd  mawr.  Canys  oddieithr  i  weinidogion  yr 
efengyl  gael  eu  hanfon  gan  Grist,  pa  hawl  sydd  ganddynt  i  weithredu  yn 
ei  enw  ?  Pe  byddai  i  ni  fyned  trwy  wlad  dramor,  gallem  fod  yn  berffaith 
alluog  i  weithredu  dros  frenines  Lloegr ;  ond  a  wnai  rhyw  benadur  tramor 
ein  derbyn  fel  y  cyfry w,  heb  i  ni  ddangos  ein  tyst-lythyrau  ?  Gall  fod 
llawer  cyfreithiwr  mor  fedrw  ì  gyflawni  dyledswyddau  yr  Arglwydd 
Ganghellydd  ag  yw  yr  jÄjglwydd  Ganghellydd  ei  hun ;  ond  a  all  efweith- 
redu  fel  Arglwydd  Ganghellydd,  heb  iddo  yn  gyntaf  dderbjm  awdurdod 
gan  ei  benadur.  Ac  felly  o  berthynas  i  grefydd.  Pa  hawl  sydd  gan  neb 
i  gymeryd  amo  ei  hun  i  weithredu  fel  cenadwr  Duw,  oddieithr  i  Dduw  ei 
awdurdodi  i  hyny  ?  Gall  fod  yn  ddyn  athrylithgar,  a  galluog  yn  yr  ys- 
grythyrau ;  ond  nid  oes  ganddo  awdurdod  i  lefaru  yn  enw  Duw,  nes  i  Dduw 
roddi  yr  awdurdod  hono  iddo.  *Pa  fodd,'  meddai  St.  Paul,  *  y  pregethant, 
h,y.  yn  gyfreithlawn,  'onîs  danfonir  hwynt,'  h,y,  gan  Dduw.  *  Nid  oes  neb 
yn  cymeryd  yr  anrhydedd  hwn  amo,  ond  a  alwyd  gan  Dduw.'  Na,  hyd  yn 
nod  Crist,  meddai  y  r  apostol,  *  nis  gogoneddodd  ei  hun  i  fod  yn  archoffeir- 
iad ;  ond  yr  hwn  a  ddy  wedodd  wrtho,  Ti  yw  fy  Mab,  myfi  heddyw  a'th 
genedlais  di.'  Ni  ddarfu  hyd  yn  nod  iddo  ef  gymeryd  arno  y  swydd 
weinidogaethol,  nes  iddo  gael  ei  allanol  apwyntio  iddi."^  Drachefn, 
dywed  yr  athraw  hwn,  "  Ein  dyledswydd  eglur  y w  traethu  ac  amddiffyn 
yn  zelog  yr  athrawiaethau  neillduol  hyny,  y  rhai  erioed  a  ddynodasanty 
ac  sydd  eto  yn  parhau  i  ddynodi,  y  gwahaniaeth  rhwng  eglwys  Crist 
yn  cael  gweini  iddi  dan  arolygiaeth  prif  fugeiliaid  neu  esgobion,  y  rhai 
yn  rheolaidd  a  ddilynasant  yr  apostoHon,  ragor  y  sectau  hyny  o  Grist- 
ionogaeth  y  rhai  sydd  o  dan  athrawon  hunan-apwyntiedig.* 

"Yn  ol  fel  yr  ydym  ni  yn  deall  yr  athrawiaeth  o  olyniant  didor," 
meddai  golygwr  y  *  Methodist  Magazine^  "  y  mae  yn  dysgu,  laf,  Na  aU 
neb  ond  esgob  ar  esgobaeth,  ar  wahan  oddiwrth  henadur,  ac  wedi  ei  ddyrch- 
afu  mewn  yradd  goruwch  iddo,  roi  derbyniad  i'r  weinidogaeth  Gristionogol. 
Ac  yn  2il,  Fod  rhyw  weithrediadau  gweinidogaethol  yn  ordeiniedig 
anghenrheidiol  er  iachawdwriaeth,  megys  gweinyddiad  y  sacramentau,  fel 
eyfryngau  apwyntiedig,  a  moddion  gras,  a  goUyngdod  offeiriadol,  na  all 
gael  ei  gyflawni  ond  yn  unig  gan  weinidogion  wedi  eu  derbyn  a'u  hawdur- 
dodi  feUy."  Dyna  yn  sicr  yw  golygiad  Dr.  Hook;  ar  y  pwnc.  "  Y  mae  y 
rhai  sy'n  dal  yr  athrawiaeth  hon  yn  dal  hefyd  mai  cymundeb  â'r  gweinid- 

^ "  Hear  the  Church,"    Y  pymthegfed  argraflaad,    Tudal.  7,  8. 

»TudaL12. 

"  Cyt  lxii.  tudal.  724. 


486  DOLENAU    Y    OADWEN. 

ogion  h jn  y  w  cymundeb  â'r  eglwysy  a  thrwyddynt  hwy  a'u  gweithrediadau 
gweinidogaethol — ^yr  hyn  na  all  neb  ond  hwy  ei  weithredu — gymundeb  â 
Duw."  Y  maent  yn  eymeryd  amynt  y  gellir  yn  hawdd  wneyd  allan  yr 
ol^mìant  hwn — ^fod  rhestr  dolenau  yn  gadwen  gydiedig  o  ordeiniedigion,. 
o'r  apofitolion  hyd  yr  amaer  presennol,  ^'  wedi  ei  chadw  yn  ofalus  a  rhag- 
lunîaethoL"  "Fel  yr  anfonwyd  Crist  gan  y  Tad,"  meddai  Dr.  Hook, 
'^  feUy  yr  anfonodd  yntau  yr  apostolion;  fel  y  danfonwyd  yr  apostolion  gan 
Grìst,  felly  yr  anfonasant  hwythau  y  rhes  gyntaf  o  esgobion ;  ac  fel  y  dan- 
íbnwyd  y  rhes  gyntaf  o  esgobion  gan  yr  apostolion,  felly  yr  anfonwyd  yr 
oü  res  ganddynt  hwythau ;  yr  ail  y  drydeddf  ac  felly  i  lawr  i'n  hesgobion 
presennol  ni,  y  rhai  a  allant  obhain  feL  hyn  eu  disgyniad  ysbrydol  oddiwrth 
St.  Pedr  a  8t  Paul,  a  phrofi  eu  hawdurdod  ddwyfcl  i  lywodraethu  yr 
eglwysiy  dros  y  rhai  y  maent  yn  gawmaidd  wedi  eu  hapwyntio  i  lywyddu. 
Fel  yr  apostolion,  y  mae  ganddynt  hauol  i  apwyntio  gweinidogìon  is-nuldol 
odditanynt ;  ac  feüy,  dy weded  Pabyddion  y  peth  a  fynont,  gall  offeirìaid 
Uoegr  sefydlu  ei»  hawl  trwy  aiwdwdodiad  addiwrtìí  Grist  i  weini  meum 
petha»  eanctaidd"  Yn  ol  cynllun  y  Doctor,  anfonodd  Crîst  Paul,  anfon- 
odd  Paul  Timotheus,  anfonodd  Tinuytheus  Á,  anfonodd  A,  B,  anfonodd  B 
C9  anfonodd  C,  D,  ac  felly  ymken  i'r  amser  presennol.  Felly  nid  oes  awd- 
urdod  gan  D  i  bregethu.  yr  efengyl,  a  gweinyddu  y  sacramentau,  oni  all 
ohrhain  ei  ddisgyniad  ysbrydol  trwy  C>  B,  A,  i  Timotheus,  Paul,  Crist^  a 
Duw  y  Tad.  Yn  awr,  yr  ydym  yn  gwadu  yr  athrawìaeth  hon  yn  bender- 
fynoL  5'Ni  alL  neb,"  meddai  Baxter,  '^y  dydd  hwn  brofi  y  fatíi  ddisgyn- 
iad  a'r  iàth  awdurdod  i'w  weinidogaeth."  ^  Ni  a  roddwn  hèr  i  Dr.  Hook, 
neu  unrhyw  un  o'r  olynyddion,  i  ddangos  dolenau  cadwynog  felly  o  esgob- 
ion,  trwy  y  rhai  y  gallent  hwy  gael  y  fath  awdusdod.  Dangosodd  Dr. 
Barrow,  un  o  frodyr  offeirìadol  Dr.  Hook,  na  fii  Pedr  erioed  yn  esgob  yn 
Rhufun.  Profodd  Dr.  Pearson,  esgob  dysgedig  a  duwiol  yn  Eglwys  Lo^gr, 
fod  Linus,  yr  hwn  a  roddir  gyntaf  ar  ol  Pedr,  yn  y  rhan  fwyaf  o'r  cad- 
wynau,  wedi  marw  cyn  i*r  apostol  hwnw  ddyoddef  merthyrdod.  Pwy  oedd 
esgob  cyntaf  Bhufain,  nis  gellir  ei  sicrhau ;  nis  gellir  gwneyd  i  dystiolaethau 
y  tadau — at  y  rhai  y  oyfeirir  i  brofi  y  pwnc  hwn — ^i  gytuno  â'u  gìlydd. 
Tystia  Arohesgob  Wake,  '^na  all  un  dyn  sicrhau  pa  bryd  y  cymerodd 
Clement  ei  ofal  yn  Ëglwys  Bhufain,  nac  wrth  bwy  i'w  gydìo  ef — ^mai  y 
cwbl  a  allwn  wneyd  yw  dyMu  oreu  y  gallom."*  "  Ni  a  ddangosasom,"  fel  y 
dywed  ein  hawdur,  "nad  oes  sicrwydd  i'w  gael,  a  bod  yr  olyniant  yn 
methu  yn  y  dechreu,  fel  y  mae  Esgob  Stillîngfleet,  Whitby,  a'r  diwygwyr 
yn  gyffi'edinol,  yn  y  wlad  hon  a'r  gwledydd  tramor,  yn  caniatâu.  Y  mae 
genym  brawf  ar  y  pwnc  hwn,  "fesur  da  dwysedig,  wedi  ei  ysgwyd,.  ac  yn 
oolli  drosodd  "  (Luc  vi.  38) ;  a  haeru  yr  athrawiaeth  mor  bendant,  ac  edrych 
ar  bob  gweinidogion  eraiU  yn  ddirmygus,  gan  eu  galw  yn  *'  lëygyddion," 
"athrawon>dîawdurdod,"  "ymwthwyr  i'r  swydd  weinidogaethol,"  yn  unig 
oblegid  na  ordeiniwyd  hwy  yn  esgobawl;  pan  y  mae  yn  amlwg,  oddiwrth 
fendith  Duw  ar  eu  Uafur,  ei  fod  ef  yn  eu  oeûiogi — sy'n  dduU  o  ymddwyn, 
teilwng  o'r  cilgwthiad  adgasaf,  deued  o'r  lle  y  delo,  pa  un  bynag  ai  oddi- 
mih  failchdery  rhagfamf  neu  amoi^>odaeth;  oblegid  ei  fod  yn  tueddu  i  afion- 
yddu  heddwch  yr  e^wys,  i  greu  sismau,  i  aflonyddu  meddyliau  Uawer  o 
bobl  dduwiol,  yn  gystal  yn  ag  aUan  o'r  Eglwys  Sefydledig,  a  gwanhau 

1  '*  Disputatians:*   Tudal.  169—176,  &c. 
*  Tudal.  144. 


DOLBNAU    Y    GADWEN.  487 

dylanwad  Cristionogaeth  ar  y  byd,  a  pherì  i  elynion-  crefydd  orfoleddu,  a 
dywedyd,  ^' Aha!  aha!  daeth  fel  y  dymunaaom;"  ac  nid  dyweyd  fel  y  dy- 
wedid  gynt,  "  Gwelwch  fel  y  mae  y  Crìstionogion  hyn  yn  caru  eu  gilydd," 
ond  "gwelwch  fel  y  mae  y  gweinidogion  hyn  yn  iselu  eu  gilydd." 

Ond  y  mae  sism  yn  y  babaeth  yn  dinystrìo  y  gadwen  ar  unwaith ;  canys 
bu,  fel  y  gwelsom,  yn  ol  Onuphrìus,  gymaint  a  phedwar  ar  hugain  o  sîsmau 
neu  rwygiadau  yn  ei  ddydd  ef ;  neu,  fe  fa,  bedaìr  ar  hugaîn  o  weithiau^ 
ddau  neu  fwy  o  babau,  yn  hòni  bod  yn  benau  anfiaeledigyr  eglwys,  a  phob 
un  yn  hawlio  yr  unig  a'r  hoUol  awdimiod  i  ordeinio  gwemidogion,  a  chy- 
hoeddî  ordeiniadau  a  gweithredoedd  eglwysig  y  llall  vn  ddiwerth  ac  ofer ; 
a  gwelsom  hefyd  maì  peth  cyffi'edin  iawn  oedd  i  un  o  r  anffaeledigion  hyn 
ddyddymu  gweithrediadau  ei  ragflaenydd,  fel  y  bu,  er  esiampl,  gyda  Stephen, 
ac  eraiUy  o  berthynas  i  ordeiniadau  Formosus.  Cyhoeddwyd  y  rhai  hyn  oll 
yn  ofer  a  diwerth ;  ac  eto  Eormosus  a  ordeiniodd  Phlegmund,  archesgob 
Canterbury,  yr  hwn  a  ordeiniodd  y  rhan  fwyaf  o  esgobion  Lloegr,  am  lawer 
o  flyneddau.  Llawer  o'r  pabau  hyny,  y  rhai  a  gawsant  y  gader  babyddol, 
ac  a  weîniasant  eu  swyddau,  a  dröwyd  allan  wedi  hyny  gan  ymherawd- 
wyr,  neu  gynghorau,  gan  eu  cyhoeddi  yn  ymwthwyr  direol.  Y  mae  hanes 
y  terfysguidau  hyn  yn  Uenwi  cyfrolau  implyg,  ac  yn  ei  gwneyd  yn  hoUol 
anmhosibl  i  olrhain  y  disgyniad  trwy  y  pabau ;  a  dangosasom  nad  y w  yn 
bosibl  gwneyd  cadwen  trwy  imrhy w  fodd  araU.  Yn  wir,  cafodd  y  gofrestr 
ei  chadw  yn  y  modd  esgeulusaf,  fel  y  mae  y  cofrestwyr,  megys  Platina  ac 
Onuphrius,  yn  addef.  Yn  wir,  ychydig  iawn  o  bwys  oedd  yn  cael  ei  roddi 
ar  yr  "Olyniant  Apostolaidd,"  am  lawer  o  ganrifau;  "canys,"  meddai 
Mosheim,  "  nid  oedd  yr  un  o'r  esgobion  yn  cydnabod  iddynt  dderb^m  eu 
hawdurdod  oddiwrth  esgob  Rhufain,  neu  iddynt  gael  eu  creu  yn  esgobion 
trtoyffafr  yr  ortedd  bahaidd.  Yn  y  gwrthwyneb,  y  maent  oU  yn  dàl  eu 
bod  yn  genadau  lesu  Grist,  a'u  bod  wedi  derbyn  eu  hawdurdod  ganddo  ef."^ 
Dyma  y  tir  ar  ba  un  y  mae  y  Testament  Newydd  yn  rhoddi  yr  awdurdod 
weìnidogaetìiol;  ymay  darfu  y  diwygwyr  cartrefol  a  thramor  ei  gosod;  ac 
yma  y  mae  Eglwys  Loegr  yn  ei  roddi ;  canys  y  mae  yn  gofyn  yn  ei  gwas- 
anaeth  ordeiniadol,  fod  i'r  ymgeisydd  am  urddau  sanctaidd  broflesu  ei  fod 
wedi  ei  "  gymhell  yn  fewnol  gan  yr  Ysbryd  Glân  "  i  gymeryd  amo  swydd 
y  weinidogaeth  Gristîonogol ;  feUy  yn  addef  yr  anghenrheidrtJDffdd  sm  dlwad 
ddwyfol.  Ac  wedi  cael  tystiolaeth  tri  henadur,  ei  fod,  am  y  tair  blynedd 
diweddaf,  wedi  "  by w  yn  dduwiol,  sobr,  a  gonest,"  a'i  fod  yn  iach  yn  fíydd 
yr  eglwys,  y  mae  yn  rhoddi  iddo  awdurdod  i  gyflawni  swydd  y  weinidog- 
aeih  Grìstionogol  yn  ei  chymundeb — ^nid  oblegid  fod  yr  ordeinwyr  wedi 
Cítól  eu  hawdurdod  mewn  cadwen  ddidor  o  ddolenau  gweinidogaethol  o'r 
apostoUon,  ond  oblegid  eu  bod  wedi  cael  boddlonrwydd,  neu  y  dylent, 
oybeUed  ag  y  gaU  dyn  gael  boddlonrwydd  am  ddyn,  fod  Pen  mawr  yr 
£glwys,  Arglwydd  y  cynauaf,  wedi  ymddirìed  iddo  oruchwyUaeth  yr 
efengyl:  "  Canys,"  meddai  Archesgob  Potter,  "  y  mae  damau  a  ehymhwys-' 
denm  swyddogion  yr  eglwys,  yn  mhob  man  trwy  y  Testament  Newydd, 
yn  cael  eu  gwahaniaethu  oddiwrth  eu  oofmmimoUy  a'u  darlunio  fel  cymhwyt" 
derqu  Uaenoról  iddo,  yn  neiUduol  gan  y  gofynir  Uawer  o  gymhwysderau 
mewn  esgobion  a  henaduriaìd,  a  rhoddi  prawf  eglur  o  honynt,  ao  wedihyny 
djDEigwyl  am  y  commìaiwn  cyn  y  rhyfygont  lywodraethu  yr  eglwys/'    Oddi- 

1  "JBedeeiasticía  Higtory:'    Llyfr  i ,  tudal.  170,  4ydd  cant 


488  DOLBNAU   Y   GADWBN. 

wrth  hyn,  y  mae  yn  ganlynìad  amlwg,  nas  gall  y  rhai  hyny  sydd  yn  hottol 
ddifiygiol  o'r  donìau  a'r  cymhwysderau  a  ofynir  gan  Dduw  i'w  haddaau  i'r 
swyddau  hyn,  fod  yn  addaa  i  dderbyn  awduidod  i  lywodraethu  yr  ^lwys; 
ao  nas  gall  efe,  yr  hwn  a  apwyntiodd  y  doniau  a'r  çymhwysderaublaenorol 
hyny,  a  phrawf  dîammheuol  o  honynt  i  flaenori  yr  awdurdod,  roddi  yr 
awdurdod  i  neb  i  roddi  y  swydd  De  y  byddo  y  Cjrmhwysderau  yn  eiaieu-"* 
T  mae  hyn  yn  ein  dwyn  i  olygiad  arall  ar  y  pwnc  hwn,  golygiad  yr  hwn, 
pe  gaUai  Dr.  Hook  a'i  gyfeillîony  y  Puseyaîd  a'r  Uchel-eglwyswyr,  ddwyn 
eu  rhestr  yn  ddidor,  a  fyddai  yn  niweidiol  i'w  hachos — y  difíyg  holloi  o'r 
hyn  a  eilw  Dr.  Potter  yn  "  gymhwysderau  rhagflaenol."  Gallwn  anturìo 
rhoddi  teîlyngdod  y  pwnc  mewn  dadl  rhwng  pobl  y  gadwen  a  gweinid€>g^> 
ion  eraill  ar  hyn.  Tybiwch  am  fynyd  y  gellir  profi,  y  gellid  dangos  yr 
hoU  gadwen — dolen  yn  gafaelyd  mewn  dolen — ^heb  untorîadnagollyngìad 
ynddiy  o'r  dechreu  i'r  diwedd ;  hyd  yn  nod  felly,  cyfodai  holiad  dyrus,  A 
ydyw  yr  olyniant  wedi  ei  gyd-ddolenu  fel  hyn  yn  ol  yr  awdwrdod  wreidd^ 
iol?  A  thybier  am  fynyd  (er  nad  ydys  yn  ei  ganiatâu),  mai  esgobyddiaeth 
daleithiol  y w  y  fiurf  apostolaidd  o  lywodraeth  eglwysig — bydded  i  ni  ym- 
ofyn,  canys  dyma  y  pwnc  mawr — a  fu  yr  holl  ordeìniadau  yn  y  cyfwng 
yn  ol  yr  au)dv/rdodiad  neu  y  eommimon  cynt<xf;  a  ydyw  y  ^dlu  a  roddir 
i'r  esgobion  yn  ddîammod,  ac  yn  ddilyfiethair  gan  r^rw  gymhwysderau  gof- 
ynol  yn  y  personau  a  apwyntir,  neu  ai  rhyw  gymeriadau  neiUduol  sy'n 
gymhwys  i  gael  eu  penodi  i'r  weinidogaeth  ?  A  oes  hawl  gan  yr  esgob  i 
apwyntio  rhyw  ddyn  a  ddewiso  efe,  heb  olwg  ar  gymeriad,  gallu  meddyl- 
ioly  cymhwysderau  dysgeîdìol,  gwybodaeth  am  Gristionogaeth,  na  phrofíad 
o'i  dylanwad  sancteiddiol  ?  mewn  gair,  a  ydy w  ei  awdurdod  yn  berfiaith  a 
dîammodol,  neu  a  ydyw  yn  gyfyngedig,  ac  i'w  reoli  yn  ol  ei  gymeriad,  neu 
fel  y  dy wed  yr  Archesgob  Potter,  "  cymhwysderau  rhagflaenol !"  Dywed 
Dr.  Hook,  "  Gall  ein  hesgobion  presennol  olrhaîn  eu  disgyniad  oddiwrth 
8t.  Pedr  neu  St.  Paul,  a  phrofl  eu  hawdurdod  ddwyfóí  i  lywodraethu  yr 
eglwysi  dros  y  rhai  y  maent  wedi  eu  penodi  yn  ganonaidd  i  lywyddu." 

Trown  eto  i'r  tystiolaethau  sanctaîdd,  er  gweled  natur  y  commisiwn 
hwnw  a  roddwyd  gan  yr  aposíolion  i'w  dilynyddion  uniongyrchol,  o 
berthynas  i  apwyntiad  y  rhai  hyny  ag  oedd  i  ddyfod  ar  eu  hol  hwy  yn 
nghyflawniad  y  weinidogaeth  Gristionogol,  ac  edrych  a  oedd  yno  ddlm 
gwaharddiadau  yn  cael  eu  rhoddi  iddynt  o  berthynas  i  gymeriad  moesol  a 
chrefyddol,  a'u  cymhwysderau  meddyliol  a  moesol ;  neu  a  oes  ganddynt 
ryddid  i  ordeinio,  heb  olwg  ar  yr  hyn  a  eilw  Archesgob  Potter  yn  "gy- 
mhwysderau  blaenorol,"  neu  a  oes  ganddynt  hwy  a'u  "  holynwyr  esgobawl," 
fel  y  geilw  Dr.  Hook  hwy,  awdurdod  "  ŵp  opere  operato  i  wneyd  unrhyw 
ddyn — ^na  waeth  beth  a  fyddo  ei  gymeriad  na'i  ddawn — ^yn  weinidog  lesu 
Grist,  mor  berffaith  ag  y  gall  apwyntiad  yn  unig  ei  wneyd."  Yn  awr, 
oddieîthr  i'r  gosodiad  olaf  hwn  gael  ei  gadamhau,  ni  ellir  gwneyd  alLui 
athrawìaeth  yr  olyniant.  Gan  hyny,  "at  y  gyfraith  ac  at  y  dystiolaeth;" 
canys  cafwyd  aUan,  tuhwnt  i  wrthbrawf,  fod  llawer  o'r  rhai  hyny — trwy  y 
rhai  y  rhaid  ohrhain  y  gadwen,  gyda  y  rhai  mwyaf  anwybodus,  hereticaidd, 
a  llygredig  o  bawb — "  yr  anghenfilod  mwyaf  dychrynllyd  mewn  natur." 

Dysgodd  ein  Harglwydd  bendigedig  i'w  ddysgyblion  i  wneyd  eu  deisyf- 
iadau  ato  ef  am  gyflenwad  o  weinidogion  i'w  eglwys,  yn  y  gorchymym 

» "  Aíethodüi  Aíaffazine,"    Cyf.  lxii.,  tndál.  724. 


DOLENAU    Y   GADWEN*  489 

cofiadwy  hwnw,  "  Attolygwchy  gan  hyny,  ar  Arglwydd  y  cynauaf  i  anfon 
gweîthwyr  i'w  gynauaf;"  Math  ix.  38;  Lue  x.  2:  ac  y  mae  Eglwys 
Loegr  yn  cydnabod  yn  y  modd  mwyaf  penderfynol  awdurdod  Crist  i 
apwyntio  gweinìdogion,  trwy  ofyn  fod  i'r  rhai  a  ymgeîslant  am  ordeiniad, 
broffesu  eu  bod  yn  cael  eu  cynhyrfu  yn  fewnol  gan  yr  Ysbryd  Glân  i  gy- 
meryd  amynt  y  weinidogaeth  Grístionogol.  Ond  pa  fodd  y  mae  i'r  eglwys 
eu  profi  hwynt  ?  Wrth  y  rheolau  canlynol,  1  Ttm,  iii.  2 — 10 ;  2  Ttm.  ii. 
2 ;  Tit.  i.  ö- — 10.  Bhaid  i'r  dynion  hyny  a  gynhyrfwyd  gan  yr  Ysbryd 
Glân  i  ddymuno  y  swydd  weinidogaethol,  roddi  prawf  eu  bod  yn  cael  eu 
cynhyrfu  felly,  trwy  eu  cydymffurfiad  â'r  rheolau  caidynol : — Profíesu  eu 
bod  yn  cael  eu  cynhyrfu  felly,  a  rhoddiy  prawfiadauhyn,  oedd  jti  cael  ei  gyd- 
nabod  gan  yr  eglwys  fel  safon  cymeriad  gwir  weinidogion  Crist,  i'w  hanfon 
allan  i  lafurio  i'w  winllan ;  ond  os  na  atebent  i'r  darlunîad  hwn,  yr  oeddynt 
i  gael  ou  gwrthod,  ar  y  dybiaeth  eu  bod  yn  eu  twyllo  eu  hunain,  trwy 
feddwl  fod  ganddynt  alwad  ddwyfol,  pan  mewn  gwirionedd  nad  oedd 
ganddynt ;  neu  eu  bod  yn  dymuno  twyUo  eraill,  trwy  brofiesu  meddu  yr 
hyn  y  gwyddent  nad  oedd  ganddynt ;  yn  ol  y  naill  achos  neu  y  llall  nid 
oeddynt  addas  i'r  weinidogaeth. 

Eglur  a  phenderfynol  yw  canonau  y  Testament  Newydd  o  berthynas  i 
apwyntiad  gweinidogion ;  ac  o'r  rhai  hyn  y  cyfododd  llîaws  mawr  o  geinc- 
reolau,  y  rhai  a  wnaed  mewn  gwahanol  amserau  gan  wahanol  gynghorau 
er  rheoli  amgylchiadau  eglwysig ;  ychydig  o  ba  rai  a  ellir  eu  darnodi,  a 
alluoga  y  darllenydd  i  fíurfio  ei  fam  ei  hun  o  berthynas  i  ganoneiddrwydd 
apwyntiad  rhagfiaenyddion  ein  huchel-eglwyswyr. 

Nid  oos  braidd  ddiwedd  ar  y  canonau  a  wnaed  yn  erbyn  Simoniaeth. 
Y  mae  y  canonau  apostolaidd,  fel  eu  gelwir,  er  nad  o  awdurdod  apostol- 
aidd,  eto  o  hynafiaeth  uchel  iawn,  ac  ydynt  mewn  bri  mawr  gan  bobl  y 
dolenau — y  maent  hwy  yn  arfaethu :  "  Os  unrhyw  esgob,  ofieiriad,  neu 
ddîacon,  a  feddianna  ei  urddas  trwy  arian,  bydded  iddo  ef,  a'r  hwn  a'i  hor- 
deiniodd  ef,  gael  eu.  diswyddo,  a'u  tori  ymaith  o  gymundeb  yn  hollol,  fel 
y  cafodd  Simon  Magus  gan  Pedr :"  (Canon  22).  Yn  o.c.  451,  darfu  i  gy- 
nghor  Chalcedon  arfaethu:  "Os  unrhyw  esgob  a  ordeinia  am  arian,  a 
gwneyd  marchnadyddiaeth  o  ras  anwerthadwy,  na  fydded  iddo  ef  aordein- 
iwyd  fod  fyth  yn  well  o'i  ordeiniad."  Cynghor  Caercystenyn,  a  gynnal- 
iwyd  yn  o.c.  683  (Can.  22),  a  ordeiniodd :  "Fod  iddynt  hwy  a  ordein- 
îwyd  am  arian  gael  eu  diswyddo,  a'r  esgob  a'u  hordeiniodd  hwjTit."  Ar- 
faethwyd  canonau  cyflelyb  gan  Gynghorfa  Placentia,  yn  o.c.  1095,  a  chan 
ail  Gynghorfa  Lateran.  Y  mae  deugeinfed  canon  Eglwys  Loegr  yn  galw 
Simoniaeth  yn  "  bechod  adgas,''  ac  yn  gofyn  i  bob  un  gymeryd  ei  Iw  na 
chyflawnodd  efe  ef . 

Gwnaed  Uawer  o  ganonau  er  diwygio  yr  ofieîriaid,  ac  i  iachau  y  drygau 
gwarthus  oedd  yn  ffyrm  ymhlith  pob  gradd  o  honynt  hwy.  "  Gwaherddid 
i'r  esgobîon  ordeînio  na  chefnogi  y  rhai  a  fyddent  anwybodus  o*r  Lladin. 
Gorchymynid  fod  i'r  Ysgrythyrau  gael  eu  darllen  bob  dydd  wrth  fyrddau 
yr  esgobion  eu  hunain ;  a  gwaherddid  i'r  offeiriaid  yn  gyfíredin  i  wisgo  yn 
íbneddigaidd  mewn  sidan  a  sandalau  gwynion,  &c.,  na  gwisgo  galarwisg- 
oedd.  Gorchymynid  iddynt  hefyd  beidio  chwareu  disiau  nac  ymladd  or- 
nestau ;  a  phwy  bynag  o  honynt  a  fyddent  feirw  o'r  dwyfau  a  gawsent 
mewn  omest,  a  gleddid  heb  wasanaeth  eglwysig.  Ffurfiwyd  canonau  eraill 
yn  erbyn  príodasau  perthynasol,  gortherchiaeth  eglwysig,  a  chwareu  inter- 


490  DOLENAU   T    OADWBN. 

UtUem  mewn  eglwysî/'  &c.^  **  Y  mae  rhaî  o*r  canonau/'  meddai  Dr.  Town- 
ley,*  "  yn  eyfeirio  at  droaeddau  y  rhai  a  arferìd  yn  gyndyn  wartíius  o  lygr- 
edig — ^rhy  anweddus  yn  eu  natur  i'w  darlunîo  i  Iygaîd  y  cyhoedd,  ac  â'r 
rhai  nis  gallwn  dduo  ein  datenau.  Bydd  i'r  canl^mol,  a  ddetholwyd  o  (tctau 
yr  amrywiol  gymanfaoedd  Seisonig,  roddì  i'r  darllenydd  olwg  weddol  gy- 
wir  ar  anwybodaeth  a  drygioni  yr  ofieiriaid,  yn  yr  amser  a  elwir  yr  oesoedd 
tywyll. 

"  Arfaethwyd  mewn  cymanfa  a  gynnalîwyd  yn  Westmînster,  gan  An- 
sehn,  o.c.  1102,  yn  ol  y  nawfed  Canon,  *Nad  yw  ofieiriaid  i  fyned  i  gyf- 
arfodydd  yfed.'  Yn  ol  canon  y  seithfed  ar  hugaîn,  '  Nad  oes  i  neb  aifer 
y  fesnach  ddrygionus  a  arferwyd  hyd  yn  hyii  yn  Lloegr,  o  werthu  dynion 
fel  anifeiliaid.'  Mewn  cymanfa  a  gynnaliwyd  yn  Llundaîn,  o.c.  1175,  yr 
hon  a  alwyd  ynghyd  gan  Archesgob  Bichards,  gwnaed  canon  yn  arfaethu, 
*  Na  fyddai  i  neb,  yn  ymddangos  fel  ofieiriaid,  wisgo  neu  ddwyn  arfau,  ond 
gwneyd  eu  gosodiad  a'u  gwìsgiadau,  i  fod  yn  gyfaddasol  i'w  profies ;  neu 
gael  eu  dianrhydeddu  fel  dîanrhydedd^ryr  y  canonau  a'r  awdurdod 
eglwysig.'" 

Rhydd  y  dosranau  uchod  i'r  darllenydd  ddrychfeddwl  weddol  gywìr  o'r 
canonau,  apostolaidd  ac  eglwysig,  a  ofynid  eu  cadw  wrth  benodi  dynion  i  r 
weinidogaeth  Gristìonogol.  Dy wed  Dr.  Hook :  "  Gall  yr  esgobìon  pre- 
sennol  oh*hain  eu  hawdurdod  i  bregethu  ac  î  ly  wodraethu  yr  eglwys,  trwy 
yr  holl  gyfrwng-esgobîon,  gan  y  rhai  y  cawsant  hwy  eu  hordeinio  yn  gan- 
onaidd ;  ac  mewn  canlyniad  i'r  ordeiniad  canonaidd  a  gafwyd  felly,  y  mae 
ganddynt  awdurdod  i  lywodraethu  yr  eglwys — ac  wrth  hyn  y  maent  i'w 
hadnabod  fel  y  wir  eglwys,  oddiwrth  y  sectau  hyny,  y  rhai  sy'n  bodoli  dan 
athrawon  hunain-apwyntiedig."  Yn  awr,  ni  a  roddasom  restr  o  fwy  na 
dau  cant  a  deugain  o  babau,  rhwng  yr  apostolion  a'r  diwygiad.  Pa  sawl 
un  o  honynt  a  ordeiniwyd  yn  ganonaidd  ? — ^yn  ol  y  canon  cyntaf,  sy'n  gofyn 
i  esgob  fod  yn  ddîargyhoedd — ^neu  yr  aU,  sydd  yn  gofyn  ei  fod  yn  ŵr  un 
wraig — ^neu  y  pedwerydd,  sydd  yn  gofyn  ei  fod  yn  athrawûdd — ^neu  y 
nawfed,  sydd  yn  gofyn  iddo  beidio  bod  yn  gybyddlyd — ^neu  y  trydydd  ar 
ddeg,  sydd  yn  gofyn  na  bo  yn  newyddian  yn  y  fiydd  ?  Gallem  fyned  trwy 
yr  holl  ganonau  o  un  i  un,  ysgrythyrol  ac  eglwysig ;  a  pha  ganon  sydd,  ar 
na  thorwyd  ugeiniau  o  weithiau  gan  ragflaenorìaid  y  doctor  ?  canys  dywed 
yr  Homili,  wedi  enwi  drygau,  simoniaeth)  anwybodaeth,  ac  arìangarwch  y 
pabau,  mai  **  y  fath,  gan  mwyaf,  oedd  hoU  babau  Bhufain."  Yn  wir,  yr 
oedd  ordeiniadau  y  pabau  hyn  mor  anghanonaidd,  m^gys  y  profwyd  o'r 
blaen,  fel  y  gofynai  y  diwygwyr  i'r  ofimrìaid  pabaidd  a  ddeuent  drosodd 
i'r  egíwys  ddiwygiedig,  i  gael  eu  hordeinio,  "  oblegid  mai  gwrthgilwyr  ac 
aelodau  anghrist  oedd  y  rhai  a'u  hordeiniodd  hwy."  Sonîer,  yn  wir,  am 
ordeiniad  canonaidd  esgobion  presennol  Ëglwys  Loegr,  ar  egwyddcMÌon  y 
pabyddion,  a  gwŷr  y  dolenau  !  gallech  can  gystal  adeìladu  pont  i'r  lleuad, 
a,  naîll  ai  profi  olyniant  dìdor,  neu  gyfiawnhau  y  diwygiad,  na  hyd  yn  nod 
ei  amddifiyn  ar  egwyddorìon  gwŷr  yr  olyniant ;  canys  os  y w  ein  Pusey- 
aid  a'n  huchel-eglwyswyr  yn  iawn,  y  mae  yr  Homiliau,  ac  yr  oedd  y  <ü- 
wygwyr  oD,  yn  gyfeUiomus. 

"  Y  mae  yn  wiredd  neillduol,"  meddû  y  Parch.  Bichard  Watson,'  "  fod 
y  rhai  a  gydnabyddwyd  gyntaf  yn  esgobion  yn  y  rhan  ogleddol  o  Loegr, 

"  Töwnley  /Wim."  Cyf.  ü.,  tudal.  148.        »  Cyf. !.,  tadal.  140.        '  Tudal.  409. 


DOLENAr    Y   OADWEN.  491 

ac  a  fuant  yn  offerynol  i  ddwyn  Criáionogaeth  yno,  wedi,  nid  yn  unig  eu 
dwyn  i  fyny  yn  lona,  ond  wedi  derbyn  eu  holl  awdurdod  gan  g^nighorfa  o 
hynafíaid  a  henaduriaìd,  yn  yr  ynys  hono;  canys  ni  a  ddysgwn  oddiwrth  y 
*  Croniel  Saesonaidd/  *  bod  yno  ábbadf  ond  dim  esgob/  Dyma  fel  yr  oedd 
yr  amgylchiad  o  berthynas  i  Corman,  esgob  y  Northumbriaid,  yn  gystal  ag 
Aidan,  FinaUi  a  Cohnan,  y  rhai  a  ddilynasant  y  naill  y  llall  yn  y  genad- 
aeth  hon.  Y  mae  yn  eglur  oddiwrth  dystiolaeth  Bede,  mai  trwy  offeryn* 
olìaeth  y  cenadon  Ysgotaidd,  neu  y  rhai  a  ddysgwyd  ac  a  ordeiniwyd 
ganddynt  hwy,  y  cafodd,  nid  yn  unig  y  Northumbrìaid,  ond  hefyd  yr 
Angles  Canolbarthig,  y  Merciaid,  a'r  Sacsoniaìd  Dwyreiniol,  yr  holl  fifbrdd 
i  afon  Tafwys,  Ä.y.  trigolion  y  rhan  fwyaf  o  lawer  o  Loegr,  eu  troi  at  Grist- 
ionogaeth ;  ac  am  beth  amser  a  gydnabyddasant  ymostyngiad  i  lywodraeth 
eglwysig  yr  Ysgotiaid.  Collodd  y  rhai  diweddaf  eu  dylanwad,  yn  unig 
oblegìd  i'w  cenadau  ddewis  yn  hytrach  roddi  i  fyny  eu  gofal,  nag  ymos- 
twng  i  ddylanwad  cynnyddol  Eglwys  Ehufain,  i*r  hon  yr  oedd  Sacsoniaid 
y  Gorllewin  a  Ghent  wedi  ymostwng." 

Dywed  Dr.  Doddridge,  yn  ei  "  Ddarlithiau  :'*^  "  Cymerodd  Mr.  Jones, 
arno  brofi  yn  helaeth,  nas  gellir  ohrhain  ordeinîad  ein  hesgobìon  Seisonig 
ni  i  Eglwys  Bhufain,  fel  eu  dechreuad ;  fod  olynwyr  Awstin  fynach,  yr 
hwn  a  ddaeth  drosodd  yma  yn  596,  agos  wedi  holloi  ddarfod  erbyn  y 
flwyddyn  668 ;  a  bod  y  rhan  fwyaf  o  lawer  o'r  esgobion  o  ordeiniad  Ys- 
gotaidd,  gan  Aidan  a  Finan,  y  rhai  a  ddaethant  allan  o  fynachlog  Colum- 
banus  yn  Culdee,  ac  heb  fod  yn  amgen  na  henaduriaid  ;  ond  a  wnaed  yn 
esgobion  gan  dywysogion  y  genedl  Ogleddol,  pan  ddychwelwyd  hwynt 
ganddynt,  A.y.  rhoisant  iddynt  awdurdod  ar  yr  offeiriaid,  a  chymeryd  eraiU 
yn  esgobion  o  blith  eu  <?,ychweledigion.  Felly  y  mae  gwadu  cyfreith- 
lonrwydd  ordeiniad  henaduriaethol  yn  siglo  esgobaeth  Lloegr  hyd  ei  syl- 
faen." 

Beth  sydd  yn  dyfod  bellach  o  haeriad  cawr  y  Puse^d  a'n  huchel-eg- 
Iwyswyr :  "  Fod  sylfaenwyr  neu  blanwyr  Eglwys  Loegr,  yn  Frutaniaid  a 
Sacsoniaid,  yn  esgobion  wedi  eu  hordeinio  gan  esgobion  eraill  ?  Tra  yr 
ymddengys  mai  henaduriaid  Ysgotaidd  oeddynt ;  felly  wrth  geisio  llywio 
yn  glir  oddiwrth  yr  olyniant  trwy  y  pabau,  cafodd  yr  áwdur  dysgedig  ei 
olyniant  trwy  henaduriaid.  Y  mae  cyfundrefn  yr  olyniant  yn  rywbeth 
tebyg  ì  long  St.  Paul,  **  yn  syrthio  i  le  deufor-gyfarfod ;"  Act,  xxvii.  41 : 
ao  ni  all  lai  na  myned  "  yn  ddrylliau  gan  nerth  y  tonau  " — ordeiniadau  hen- 
admiaethol,  anghanonaidd,  anmhrofedig,  a  phabaidd ;  a  goreu  pa  gyntaf 
i'r  rhai  a  hwyliasant  ynddi  ddîanc  o  honi  i  dir  sych  yr  ordeiniad  a  ofynir 
gan  yr  ysgrythyrau  a*u  heglwys  eu  hunain.  Bydd  y  Uong  yn  sicr  o 
ddryllio  ;  ond  nid  yw  hyny  o  nemawr  ganlyniad,  os  <üanc  y  dwylaw  oU  î 
dir  yn  ddîangol. 

Y  mae  yr  hanes  ganlynol  am  ddechreuad  tebygol  esgobyddiaeth  mor 
resymol,  ac  mor  debyg  i  fod  yn  wir,  fel  y  mae  yn  hyfrydwch  mawr  genym 
ei  roddi  o  flaen  ein  darllenwyr.  Y  mae  o  eiddo  ysgrif  yr  ysgrifenydd 
galluog  hwnw,  Dr.  Stillingfleet,  lle,  yn  ei  waith  y  oyfeiriwyd  ato  mor  fynych 
eisoes,  y  gall  y  darllenydd  gael  yr  hysbysiad  helaethaf  ar  y  pwnc  mewn 
dadl.  Dy  wed  yr  esgob  fel  hyn :«  "  Pan  gymerwyd  yr  apostolion  o'r  fíbrdd, 
ac  i*r  prif  awdurdod  gael  ei  gadael  yn  nwylaw  yr  henaduriaid,  y  rhaî  a 
feddiannent  aJlu  gogyíPuwch  yn  eu  plith  eu  hunain,  yn  enwedig  gan  fod 
^"TowtUe^êlUus:'    Tudal.197.  * '' Irenieum:'    Tudal.  281-282. 


492  DOLSNAU   T  GADWSH. 

Ilawer  o  honynt  mewn  un  ddinas,  yr  bjn  a  roes  achlysur  i  lawer  o  sismau» 
mewn  rhan  trwy  gydfrad  yr  henuriaidy  y  naill  yn  erbyn  y  llall ;  ac  mewn 
rhan  trwy  ogwyd^ad  y  bobl,  gyda  rhai  yn  erbyn  y  lleill ;  ac  mewn  rhan 
hefyd  trwy  arferiad  rhy  gyffredin  o'r  awdurdod  i  ordeinio  mewn  henadur- 
îaidy  trwy  yr  hyn  y  galluogid  hwy  i  gynnyddu  eu  plaid  eu  hunain,  a  thrwy 
hyny  barhau  sismau  yn  yr  Eglwys.  Ar  hyn,  pan  ddarfîi  i'r  rhai  mwyaf 
syml  a  doeth  ystyried  y  fath  gamwri  oedd  yn  cael  ei  wneyd ;  a  chan  ddi- 
lyn  yr  awdurdod  i  ordeinio  yn  anmhleidiol,  ac  hefyd,  gadw  yn  eu  meddwl 
ragoroldeb  y  ffurf  o  ly wodraeth  yr  eglwys  dan  yr  apostolion,  a'r  rhai  a  an- 
fonwyd  ganddynt  hwy,  ac  i  attal  sismau  rhagUaw,  a  rhwygiadau  yn  eu  plìth 
eu  hunain,  hwy  a  gytunasant  yn  unfrydol  i  ddewis  un  o'u  rhifedi  eu  hun- 
ain,  yr  hwn  oedd  gymhwysaf  i  drin  y  fath  ymddirìed  mawr,  a  rhoddi  yr 
ymarferiad  o'r  hawl  o  ordeinio  a  Uywodraethu  iddo  ef ;  eto,  yn  y  cyfryw 
fodd,  fel  na  weithreda  ddim  o  bwys  heb  gydsyniad  â  chydlais  yr  henurîaid, 
y  rhai  oeddent  yn  barhaus  i  fod  megys  gwŷr  o  gynghor  i'r  esgob.  Yr  wyf 
yn  cymeryd  mai  hyn  yw  gwir  a  cüiỳfiawn  hanes  dechreuad  esgcòyddiaeüi  yn 
y  hrtfeglwysy  yn  ol  Jerome." 

Ac  nid  llythyren  farw  chwaith  oedd  cyfreîthlonrwydd  ordeiniad  henad- 
urìaethol  ymhlith  y  diwygwyr,  canys  yr  oeddynt  hwy  yn  gwneyd  yn  gys- 
tal  a  dy  weyd,  trwy  i  weinidogion  henaduriaethol  feddiannu  pulpudau  yr 
£gl¥rys  Sefydledig,  a  gweinyddu  wrth  ei  hallorau.  Ni  chafoddWhittingham, 
deon  Durham,  yr  un  ordeiniad  amgen  na  phleidlais  yr  holl  gynnuUeidfa  yn 
Geneya;  a  phan  ymwelodd  Sandys,  archesgob  Caerefrog,  â  Durham,  gyda 
golwg  ar  ddiswyddo  y  deon,  gan  nad  oedd,  tybiai  ef,  ond  llëygwr,  dangos- 
odd  y  deon  ei  dystlythyrau,  a  chyfododd  yr  arglwydd  lywydd  i  fyûy,  a  dy- 
wedodd  nad  allai  ef  o  gydwybod  ei  ddiswyddo  oblegid  hyny  yn  unig, 
**  Canys,"  meddai  efe,  "  cymerir  ef  yn  ddrwg  gan  yr  hoU  ddynion  duwiol 
a  dysgedig,  gartref  ac  ar  led — eîn  bod  yn  caniatäu  i  offeiriaid  pabaidd  yr 
offeren  i  ddyfod  i'n  gweinidogaeth,  ac  yn  gwrthod  y  gweinidogion  a  wnaêd 
gan  yr  eglwys  ddiwygiedig ;"  ar  hyn,  gi^sodwyd  y  weithred  tine  die.^ 

Dywed  yr  un  awdur,  ddarfod  i'r  Archesgob  GrindaU  roi  trwydded  i 
Mr.  John  Morrison,  duwinydd  Ysgotaidd,  yr  hwn  na  chafodd  ond  ordein- 
iad  henadurîaethol  yn  unig — ^yn  y  geiriau  canlynol ;  "  Yn  gymaint  ag  i 
chwi,  y  dywededig  John  Morrison,  oddeutu  pum  mlynedd  yn  ol,  yn  nhref 
Garrett,  yn  sir  Lothian,  yn  nheymas  Scotland,  gael  eich  derbyn  a'ch  or- 
deinio  i  urddau  sanctaidd,  trwy  arddodiad  dwylaw,  yn  ol  ffurf  ganmoladwy 
a  hawHau  Eglwys  Ddiwygiedig  Scotland ;  a  thra  y  mae  cynnuUeidfa  sir 
Lothian  hòno  yn  gydffurfiol  â'r  flfydd  uniawngred,  a'r  wir  grefydd,  sydd 
yn  awr  yn  cael  ei  derbyn  yma  yn  nheyrnas  Loegr,  ac  yn  sefydledig  trwy 
awdurdod  gyhoeddus,  yr  ydym  ni,  gan  hyny,  cybeUed  ag  y  mae  yn  ein 
gaUu,  a  thrwy  hawl  y  gaUwn,  gymeradwyo  a  chadamhau  y  ŵirf  o  ordein- 
îad  a'r  fywioUaeth  a  gawsoch  chwi,  yn  y  cyfry w  dduU  a  nodwyd,  gan  roddi 
i  chwi  dr^rydded  a  swydd,  gyda  chydsyniad  a  gorchymyn  penodedig  y  Gwiç 
Barchedig  Dad  yn  Nghrist,  Arglwydd  Edmund,  trwy  Ragluniaeth  Duw, 
Archesgob  Canterbury,  i  fod  yn  brawf,  y  gellwch  chwi,  trwy  y  cyfryw 
urddau  a  gymerasoch,  feddu  hawl  i  weini  swyddau  sanctaidd,  gweinyddu  y 
sacramentau,  &c.,  mewn  unrhy w  le  cyflëus,  yn,  a  thrwy  hoU  archesgobaeth 
Canterbury.'* 

Esgob  Carlton  a  ddywed  hefyd ;  "  Y  mae  yr  hawl  i  ordeinio,  yn  ol  pob 
^'^NeaCs  Hiaiory  of  tht  Puritant ;"  Uyfr  i.,  tudal,  1. 


ÜOLIEHAU    V   GADWEN.  493 

yagitfenydd  a  allaf  fi  weled,  hyd  yn  nod  yn  ol  o  EglYrys  Rhufain  ei 
hun,  yn  eael  eî  ddeall  ei  fod  yn  unîongyrchol  oddiwrth  Grist,  wedi  ei  roddi 
i'r  hoU  esgobion  a'r  offeiriaid  fel  eu  gilydd,  yn  eu  cysegriad/'^  Dadleua 
Dr.  Field  yn  erbyn  Bellarmine  ar  yr  un  tir.  Byddai  yn  waith  diddiwedd 
damodi  yr  holl  awduron  sydd  yn  siarad  i'r  un  pwrpas.'^ 

Dyna  y  fath  oedd  athrawiaeth  ac  arferiad  Eglwys  Loegr  hyd  lonawr 
12,  1588,  pan  yr  haerodd  Bancroft  fod  esgobion  Lloegr  yn  urdd  wahanol 
oddiwrth  offeiriaid,  ac  yn  meddu  uchafiaeth  arnynt,  jure  divino,  ac  yn  un^ 
iongyrchol  oddiwrth  Dduw.  "  Ni  chodwyd  yr  athrawiaeth  hon  erioed  o*r 
blaen  yn  Lloegr ;  yr  oedd  yn  newydd  a  dyeithr  i  Buritaniaid  ac  Eglwys- 
wyr.  Tybid  bob  amser  cyn  hyn,  maî  sefydliad  dynol  yn  unig  oedd  fod 
urdd  yr  esgobion  yn  wahanol  odd̥nrth,  ac  yn  uwch  na  henaduriaid.  Dy* 
chrynodd  lly wodraethwyr  oblegid  y  dybiaeth  fod  esgobion  yn  derbyn  eu 
hawl  oddiwrth  Dduw,  ac  nid  oddiwrth  yr  ynadon,  fel  peth  yn  taro  ar  yr 
athrawiaeth  o  uchafíaeth  y  frenines.^  Ond  daeth  yr  athrawiaeth  newydd 
i  flas  yn  fuan  gan  yr  offeîriaid;  a  tharddodd  i  fyny  yr  ynfydrwydd 
ynghylch  olyniaeth  esgobaethol." 

Dyma  oedd  tyb  Esgob  Jewell,  ralk,  Eield,  Esgob  Downham,  Esgob  Ban-. 
croft,  Esgob  Morton,  Esgob  Andrews,  ac  eraill — ^nad  oedd  esgobyddiaeth 
i'w  amddifíyn  ar  yr  egwyddor  ojure  dẁinoy  ond  ar  gyíleusder  y  ffurf  hono 
o  lywodraeth  i  sefyllfa  a  chyllwr  yr  eglwys,  tuag  amser  y  diwygiad.  Y 
golygiadau  hyn  a  gymerwyd  gan  y  gymanfa  ddetholedig  o  dduwinyddion, 
a  alwyd  ynghyd  gan  y  brenin  Edward,  yn  1547,  i  ddadleu  ar  sefydlîadau 
pethau,  yn  ol  gaîr  Duw  a'r  brif  eglwys ;  eisteddodd  y  rhai  hyn  yn  nghastell 
Windsor ;  lle,  wedi  hir,  dysgedig,  doeth,  ac  amyneddgar  ymgynghori,  y 
darfu  iddynt  o*r  diwedd  gyduno  â'r  drefn  unffurf ;  yn  sicr,  nid  oblegid 
nad  oeddynt  yn  ystyried  eu  hunain  wrth  eu  rhyddid  i  fîibwysiadu  un  arall ; 
nid  eu  bod  yn  ei  hystyried  yr  unig  ffurf  oedd  gyfreithlawn  i  unrhyw  eglwys 
ei  mabwysiadu,  neu  na  allai  un  eglwys  fod  yn  wîr  eglwys  ond  y  cyfìyw  a 
gynllunid  yn  ol  y  drefn  hon,  neu  nad  oedd  cymundeb  i'w  ddal  âg  unrhyw 
eglwysi  a  fab^rysiadai  wahanol  líürf  o  lywodraeth,  canys  "  yr  ydys  yn 
gweled,  yn  ol  tystiolaeth  Cranmer,  yr  hwn  oedd  y  prif  otferyn  yn  ein  di- 
wygiad,  nad  oedd  ef  ya  dal  esgobyddiaeth  fel  urdd  gwahanol  oddiwrth  hen- 
aduriaeth  trwy  hawl  ddwyfol,  eithr  yn  unig  fel  cyfansoddiad  doeth  o  eiddo 
swyddog  gwladol,  er  llywodraethu  yr  eglwys  yn  well."* 

Yn  wir,  ar  yr  egwyddorion  hyn  yn  unig  y  gallesid  amddiffyn  y  diwyg- 
iad.  Nid  yw  yn  rhyÍPyg  ynom  haeru,  naa  gellid  fyth  ei  wneyd  ar  cgwydd- 
orion  y  Puseyaid  a'n  huchel-eglwyswyr — ^gwŷr  y  gadwen  ;  nid  oes  digon 
o  Brotestaniaeth  yn  eu  cyfundraeth  hwy  i*w  ehynnal  mewn  bod,  llawer  llai 
i  roddi  bod  iddi.  Boed  i  ni  dybied  am  fynyd  fod  eu  hathrawiaethau  hwy 
yn  cael  eu  dal  gan  Cranmer,  Latimer,  Ridley,  ac  eraiU  oedd  yn  cymeryd  y 
blaen  yn  y  gwaith  mawr  hwnw ;  tybier  ddarfod  i'r  dynion  defosionol  hyny 
fyned  oddiamgylch  i  bregethu  ysbrydoliaeth  yr  esgobion  Pabaidd  a'r  offeîr- 
iaid ;  eu  bod  yn  **  wirioneddol  trwy  ddisgyniad,"  ddolen  yn  nolen  ;  ac  felly 
iddynt  fỳnu  nad  allai  neb  fod  yn  wir  weinidogion  Crist,  ar  nad  allent  ol- 
rhain  eu  hawdurdod  oddiwrthynt  hwy  ;  nad  ailai  neb  gyrhaedd  iachawd- 
wriaeth  nad  oeddynt  dan  arwoiniad  gweinidogion  ag  oedd  yn  ddolenau  yn 

» "  Treal.  on  Juriar    Tudal.  7.  *  "  Isaac."    Tudal.  71. 

"  "  Nefas  Historyr    lilyfr  i.  pen.  7.        *  "  Irenicum."    Tudal.  386—398. 
1850.]  2  L 


494  DOLBNAU    Y    GADWBN. 

7  gadwen ;  na  fwriadasent  hwy  erioed  ymadael  ág.Eglwys  Rhnẁin,  gan  nad 
oedd  gan  neb  ond  yr  offeiríadaeth  Babiudd  awdurdod  i  br^fethu  yr  efengyl; 
mai  hwy  oeddynt  olynwyr  cyfreithlawn  yr  apostolion,  ond  fod  wyneb  Eg- 
Iwys  Bhufain  wedi  pardduo  ychydig,  a'u  bod  hwy  yn  dymuno  ei  olchi ;  fod 
yr  adeihid  anrhydeddus,  mewn  ystod  blyneddau,  wedi  casglu  peth  "  llwch, 
a  rhyw  anfiíurfiadau/'  yr  hwn  y  dymunent  hwy  eî  symud ;  ond  nad  oedd- 
ynt  hwy  yn  bwriadu  cyfiwrdd  â  dim  o  bwys,  eithr,  "  fod  i'r  eglwys  arosyr 
un  wedi  ei  diwygio,  ag  oedd  o'r  blaen ;  yn  union  fel  dyn  wedi  golchi  ei 
wyneb,  yn  aros  yr  un  ag  oedd  o'r  blaen."  Pe  çymerasai  y  diwygwyr  y 
golygiadau  hyn,  buasai  raid  eu  bod  yn  hurtiaid  a  gwallgofiaid  i  ddyoddef 
y  faüi  ¥nlhwynebìad  ag  a  wnaethant,  ac  aberthu  anrhydedd,  esmwythder, 
elw,  rhyddid,  a  by wyd  ei  hun,  i  gwblhau  y  dim  pwyíig  o  olchi  gwyneb  yr 
Eglwys  sanctaidd  Bufeinig,  "  cartref  sanctaidd  Crist."  lë,  rhaid  íoà  euog- 
rwydd  mawr  yn  ymlynu  wrthynt  am  wneyd  y  fath  gynhwrf  a  wnaethant. 
Os  yw  gwŷr  y  gadwen  yn  iawn,  y  mae  y  diwygiad  yn  beth  cyfeiliomus 
hollol ;  a'r  diwygwyr,  yn  Ue  bod  yn  Desolwyr  eu  cenedl,  ac  ofierynau 
anrhydeddus  yn  ìíaw  Duw,  yn  sismatidaid,  yn  derfysgwyr  heddwch  y  whid- 
wriaeth,  yn  elynion  dynolryw,  ac  yn  elynion  i  Dduw ;  mewn  gair,  yr  oedd- 
ynt  yn  bob  peth  ag  y  gosodir  hwy  allan  gan  rai  o'r  dolenau,  hyd  yn  nod 
yn  eglwys  y  diwygwyr  eu  hunain. 

Ond  os  *'  anghnst "  oedd  Eglwys  Bhufain,  fel  y  tystir  ei  bod,  '^  mam  pob 
ffieidd-dra" — os  oedd  ẅ  hofieiriaid  yn  "olynwyr  Lusifier,  yn  hytrach  na 
Phedr" — os  oedd  hi  yn  '^eglwys  eilun-addolgar,  yr  hon  a  dwylìodd  y  cenedl- 
oedd  dros  liir  amser,"  yna  yr  oedd  y  diwygwyr  yn  iawn,  fel  y  gwelsom  eu 
bod,  wrth  gysylltu  y  pab  â  "phechod,  marwolaeth,  a'r  diafol,"  a'i  famu  fel 
^'mab  y  goUedigaeth ;"  a'r  eglwys,  ar  yr  hon  y  profiesai  fod  ynben  anffiiel- 
edig,  fel  y  ^'buten  afianaf  a  ffieiddiaf  a  welsom  erioed ;"  wrth  rybuddio  y 
bobl  o'u  perygl  o  barhau  mewn  cysylltlad  â'r  fath  gymundeb  gwrihgiliedig, 
a  galw  amynt  yn  iaith  yr  ysgrythyrau  sanctaidd  hyny,  y  rhai  a  gadwodd 
hi  oddiwrth  y  bobl  am  gynmfer  o  oesoedd,  "  Deuwch  alhm  o  honi  hi,  fy 
mhobl,  fel  na  byddoch  gydgyfranogion  ol  phechodau  hi,  ac  na  dderbyn- 
ioch  o'i  phläau  hi;"  DiaT.  xviii.  4.  Trwy  hrotesHo  yn  ddîofn  fel  hyn  yn 
erbyn,  a  dadguddio  çyfeiliomadau  a  Uygredigaethau  ffiaidd  Eglwys  Bhufiun, 
y  darfu  i'r  diwygwyr  gynhyrfu  lUd  gwladwriaethau  caethìwus  a  deiUion,  a 
sefydlu  y  di^rygiad  gogoneddus  mewn  cynnifer  o  wledydd ;  a  thrwy  gyson 
hraíeiHo  yn  erbyn  y  Uygredigaethau  hyn  yn  unig  y  gellir  ei  gynnal  mewn 
bod. 

Yn  awr,  pwy  bynag  a  ddarUeno  yr  erthyglau  hyn,  raid,  dybiwn,  ddyfod 
i'r  casglìadau  terfynol  hyn : — 

1.  Fod  yr  athrawìaeth  o  olyniant  apostolaidd  yn  methu  mewn  prawf 
hanesìol. 

2.  Fod  anwybodaeth,  heresiaeth,  simoniaeth,  a  drygionigwarthus  rhifedi 
mawr  o'r  pabau  a'r  esgobion,  trwy  y  rhai  yn  unig  y  gellir  ei  olrhain,  yn 
gwneyd  eu  penodiad  i'w  swyddau  mor  anysgrythyrol  ac  anghanonaidd, 
fel  mai  pe  geUid  gwneyd  allan  gadwen  ddigoll  a  chywir  ddifidc,  ddifwlch 
yn  disgyn  o'r  apostoUoa  i  lawr  i'r  amser  presennol,  na  chyfleaì  unrhyw  awd- 
urdod  yn  y  byd.  Gan  hyny,  yr  oedd  y  diwygwyr  yn  berffidth  gyfiawnhaol 
yn  gofyn  i'r  ofieîriaid  Pabaidd,  ddyfod  trosodd  i'r  eglwys  ddiwygiedig,  a  chy- 
meryd  eu  haU-ordeinio,  ar  y  tir  nad  oedd  eu  hordeiniad  cyntaf,  "  trwy  awd- 
urdod  y  pab,  o  ddim  Ues :"  "  canys,"  meddai  Calyin,  "  y  mae  yn  sicr  nad 


Y    REOIUM    DONUM.  496 

oes  neby  ag  oedd  yn  offeîriaid  Pabaidd,  a  ellir  eu  hystyried  yn  weinidogion 
Cristionogoly  oddieithr  iddynt  yn  gyntaf  ymwrthod  âg  offeiriadaeth  Pab- 
yddiaeth,  i'r  hon  y  dyrchafwyd  hwynt,  i  wneyd  ac  ofirymu  Crist  fel  aberth 
yn  y  mass,  yr  hyn  sydd  yn  fath  o  gabledd  iV  ffieiddio  yn  mhob  modd 
galluadwy."* 

3.  Fod  çydraddoliaeth  esgobion  a  henaduriaid  yn  y  brif  eglwys — ^yr  hyn 
a  ganiatëir  gan  ein  hdl  ddi^rygwyr,  ac  ymwrthodiad  cyfiiredinol  o  hawl 
ddwyfol  esgobyddiaeth,  yn  íarwol  i'r  olyniant. 

Gellid  dwyn  rhesymau  eraill,  pe  byddai  yn  anghenrheidiol ;  megys  y 
gwalianol  ddulliau  o  ethol  y  pabau ;  y  difiyg  o  gymhwysderau  ofieiríadol, 
gan  mai  llëygwyr  yn  unig  oedd  rai  o  honynt,  &c.:  ond  gan  i  ni  eisoes  daro 
y  gelain  deirgwaith,  y  mae  y  darllenydd,  gobeithir,  yn  eithaf  parod  i  roddi 
ei  law  wrth  yr  ardystiad  canlynol  o  eîddo  y  Parch.  John  Wesley,  yr  hwn 
nad  yw  hynotach  am  ei  herfeidd-der  na'i  wirionedd:  ^'Mi  a  wn  mai  dy- 
chymyg  yw  athrawiaeth  yr  olyniant  apostolaìdd,  na  allodd  neb  erioed,  ac 
na  eiU  neb  byth  ei  phrofi.'' 


Y   REGIUM   DONUM. 

Pe  dywedem  mai  ystyr  y  ddau  air  Regium  Donum  y  w  Rhodd  Frminoly  nî 
byddai  y  dosbarth  hwnw  o'n  darllenwyr  a  ddichon  fod  heb  wybodaeth  hel- 
aethach  yn  eu  cylch  na.  hyny  nemawr  nes  i  ddeall  eu  harwyddocâd ;  gan 
hyny,  y  mae  yn  anghenrheidiol  i  ni  wrth  ddwyn  y  pwnc  hwn  i  sylw,  roddi 
eglurhad  ar  ei  hanes  a'i  natur :  ac  ít  dyben  hwnw,  y  mae  genym  o'n  blaen 
dystiolaeth  y  Dr.  Thomas  Rees  ger  bron  Pwyllgor  NeiUduedig  i  wneuthur 
ymchwiliad  ynghylch  yr  arian  ableîdleisir  gan  y  senedd  o  dan  yr  enw  Am- 
rywion  {MisedUmeom  EsUmates),  rhan  o  ba  rai  yw  y  Regium  Donum. 
Êhoddwn  gyfieithiad  rhwydd  o  dystiolaeth  Dr.  Rees,  fel  y  galio  y  darllen- 
ydd  gael  golwg  gyflawn  ar  hoU  amgylchiadau  y  rhodd  hon.  Hwyrach  y 
dylem  ddyweyd  yn  y  dechreu,  mai  arian  ydynt  a  bleidleisir,  gan  y  senedd 
yn  bresennol,  tuag  at  gynnorthwyo  gweinidogion  Ymneillduol  a  ddichon  fod 
mewn  anghen.  Y  mae  dros  STfiOOp,  yn  cael  eu  pleidleisio  yn  flyneddol, 
fel  Regium  Dmumy  gan  y  senedd  i  Bresbyteriaid  yr  Iwerddou,  ond  nid 
ydym  yn  bwriadu  ar  hyn  o  bryd,  namyn  crybwyll  fod  y  fath  rodd  yn  cael 
ei  chaniatâu.  Cyfyngwn  ein  sylwadau  at  y  rhodd  a  bleidleîsir  i  weinidog- 
ion  Ymneillduol  Lloegr  a  Chymru.  A  ganlyn  yw  tystiolaeth  Dr,  Rees  am 
ei  hanes : — 

"Trwy  eich  dwylaw  chwi  y  cyfrenir  y  Regium  Bonum  i  weinidogion  ymneill> 
duol  Protestanaidd,  onid  e  ? — Yr  wyf  yn  meddu  yr  anrhydedd  o  fod  wedî  fy 
mhenodi  yn  dderbynydd  y  rhodd  seneddol  o'r  trysorlys. 

Er's  pa  faint  o  amser  yr  ydych  chwi  yn  y  swydd  hòno? — Bum  yn  ddos- 
barthwr  am  ddeng  mlynedd  ar  nugain ;  yr  wyf  wedi  fy  mhenodî  yn  dderbynydd 
o*r  trysorlys  er's  o  wyth  i  ddeng  mlynedd :  nis  gallaf'  gofio  yn  fanwl  pa  bryd  y 
derbyniais  y  swydd  gan  Argln^ydd  Älelboume. 

'  '*  Calvm'8  Epié:*    Gwel  Powell ;  todal.  135. 
2  L  2 


496  Y   RBGIUM   DONUM. 

A  fyddai  y  swm  a  gyfrenid  bob  amser  yr  un  faînt? — Byddai,  o  IfiOOp.  í 
1,700/1.:  telir  hwynt  yn  ddau  dal  hanner-blyneddol. 

Yr  ydych  chwi  mae'n  debyg  yn  hysbys  o  natur  a  hanes  y  rhodd  hon;  a 
wnewch  chwi  adrodd  i'r  pwyllgor  pa  fodd  y  dechreuodd  ? — Hanes  y  rhodd  yn  fyr 
y w  hyn :  yn  nheyrnasiad  Sior  y  Cyntaf,  o  herwydd  sefyllfa  isel  Ymneilldüwyr  a 
dyoddefiadau  amryw  o  weinidogion  YmneiUduol,  cafwyd  gan  y  brenin  ganiatâu 
rhodd  o  öOOp,  er  eu  cynnorthwyo;  telid  y  60(ÿ.  hyn  yn  hanner-blyneddol. 
Rhoddid  hwynt  i  nifer  pcnodol  o  weinidogion  mwyaf  enwog  Ymneilldüwyr  Pro- 
testanaidd  dau  enwad,  Henaduriaethwyr  ac  Annibyiiwyr.  relly  y  parhaodd  yn 
rhodd  freninol  am  gryn  nifer  o  flyneddau,  a  thelid  hi  yn  y  flfurf  hono  ynrheolaidd 
hyd  esgyniad  Sior  y  rrydydd  i'r  orsedd.  Gwnaed  rhyw  gyfnewidíadau  y  pryd 
hyny  yn  nghyllidau  treftadol  y  goron,  a  chaniatäwyd  traul  y  goron  (ciml  iisi), 
ond  yr  oedd  y  taliad  hwn  yn  cael  ei  wneyd  o*r  gôd  neiUduol  {prtrate  purse), 
fel  OT  blaen.  Ond  oddiar  ryw  drefniadau  newyddion  a  wnaed  gyda  golwg  ar 
draul  y  goron  yn  y  flwyddyn  1804,  nid  oeddynt  mwyach  yn  cael  eu  talu  o  draul 
y  goron,  ond  darperid  hwynt  trwy  bleidlais  seneddol.  Trefnid  yn  nechreu  pob 
teyrnasiad  na  byddai  iddynt  gael  eu  cymeryd  o  draul  y  goron ;  ond  eu  darparu 
trwy  bleidlais  seneddol,  fel  ag  y  maent  wedi  dyfod  yn  rhodd  seneddol  yn  lle  yu 
rhodd  freninol." 

Y  mae  yn  anghenrheidiol  i'r  darllenydd  ddeall  fod  cyDid  y  goron  yn  cacl 
ei  wneyd  i  fyny  mewn  rhan  o  feddìannau  ag  oedd  yn  perthyn  iddi,  ac  mewu 
rhan  o  drethiad  ar  rhyw  nwyfau  penodol.  Yr  oedd  hyn  ar  y  cyntaf  yn  cya- 
nwys  hoU  gyllid  y  deymas,  o'r  hyn  y  telid  holl  draul  y  Uywodraeth,*  ac  yr 
oeddynt  hefyd  yn  hoUol  dan  reolaeth  y  neb  a  eisteddai  ar  yr  orsedd.  Yn 
amser  WiUiam  iii.,  ac  oddiyno  i  waered  hyd  Sior  iii.,  yr  oeddynt  yn  cael  ou 
penodi  gan  weithred  seneddol  yn  feddiant — A.y.,  yn  feddiant  cyhoeddus,  o 
ba  rai  y  teUd  traul  y  Uy wodraeth — i'r  rhai  a  eisteddent  ar  yr  orsedd,  aV 
weithred  hòno  yn  cael  ei  hadnewyddu  yn  nechreu  pob  teyrnasîad.*  Ni  bu 
y  cyUidau  hyn  erioed  yn  meddiant  Sior  iii.,  ond,  fel  y  dywed  Dr.  Hoes, 
caniatäwyd  traul  y  goron  {civil  list)  trwy  bleidlais  seneddol,  pa  un  oedd  ya 
cynnwys  traul  y  teulu  breninol,  ac  amryw  dalion  eraiU,  301  Ue  yr  hyii  a 
elwid  "  CyUidau  Treftadol  y  Goron  "  {Hereditary  Recmues  of  tìie  CrowH), 
O  draul  y  goron  hefyd  y  teUd  y  Regium  Donum.  Ond  yn  y  flwyddyii 
1804,  cymerwyd  hyn,  ynghyd  â  rhyw  dalion  eraîU,  o  draul  y  goron,  a  dar- 
perid  hwynt  yn  flyneddol,  fel  y  nodwyd  uchod,  trwy  bleidlais  seneddol,  cr 
fod  yr  un  enw  yn  para  arni  yn  barhaus. 

Y  mae  yr  eglurhad  a  ddyry  gwahanol  ysgrifenwyr  ar  hanes  dechreuad 
y  rhodd  hon  yn  anghytuno.  Dywed  Dr.  Rees,  a'r  rhai  sydd  yn  bleidioi 
iddi,  oddiar  dystiolaeth  Dr.  Calamy,  yr  hwn  oedd  un  o*i  dosbartbwyr 
cyntaf,  ei  bod  wedi  tarddu  oddiar  wir  ewyUys  da  Sîor  l,  Ceîr  yr  banes  a 
ganlyn  mewn  traethodyn  o  eiddo  Dr.  Rees  ar  "Hanes  y  Regium  Dcnum." 

"  Y  cynnyg  cyntaf  am  dani  a  wnaed  gan  Mr.  Daniel  Burgess,  yr  hwn  oedd 
wedi  bod  am  ryw  yspaid  yn  ysgrifenydd  Tywysoges  Cymru.  Efe,  o'i  ben  eî  hun, 
o  ewyUys  da  i'r  rhai  hyny  ag  yr  oedd  wedi  derbyn  ei  addysg  yn  ei  mysg,  a  gry- 
bwyllodd  am  rywbettí  o*r  fath  wrth  Arglwydd  Is-iarU  Townsend,  yr  hwn  a 
gyaunodd  yn  union,  ac  wedi  hyny  ymddyddanodd  â*i  frawd  Walpole,  a  chyd- 
syniodd  yntau  htfydL  Pan  y  erybwyllwyd  wrth  y  brenin  yr  oedd  yn  bur  barod, 
ac  yn  fuan  gorchymynodd  dalu  òOOp.  o'r  trysorlys  at  wasanaeth  gweddwon 
tlodion  gweinidogion  YmneiUduol.  Yn  mhen  rhyw  yspaid  wedi  hyn,  oddiar 
ymofyniad  i*r  dyben  hwnw,  gorchymynodd  dalu  500^.  bob  hanner  blwyddyn,  er 

^  "Jieply  o/tíie  CammiUee  o/  the  Britiêh  AtUi'State  Church  Association  to  Dr,  Pye 
JSmyth."    Tudal.  7. 
•  Eto  :  tudal.  18. 


Y   REOIUM    DONUM.  497 

cynnorthwyo  naill  ai  eu  gweinidogion  neu  eu  gweddwon  ag  oedd  mewn  eisieu 
help,  neu  i V  defnyddio  yn  y  llwybr  y  tybiai  y  cy&anwyr  yn  fwyaf  buddiol  iddynt." 
Tudal.  4, 

Dyma  egliirhad  Dr.  Edmund  Calamy,  yr  hyn  a  ystyrîa  Dr.  Rees  fel  yr 
unîg  hanes  awdurdodedig.  Ond  y  mae  ochr  araÙ  i'r  ddalen  yn  cynnwys 
csboniad  y  rhaî  a  wrthwynebant  y  rhodd.  Ymddengys  fod  rhai  gwŷr 
dysgedig  a  pharchus  yn  sefyll  yn  ei  herbyn  o'r  dechreuad.  Yn  yr  un 
traethodyn,  ceir  yr  eglurhad  canlynol,  wedi  eî  ddyfynu  gan  Dr.  Rees  o 
draethodyn  a  ysgrifenwyd,  fel  y  tybir,  gan  Dr.  Henry  Mayo,  yr  hwn  oedd 
weinidog  Annibynol  yn  Llundain,  ac  yn  athraw  yn  ngholeg  Homerton  : — 

**  Yr  oedd  Sjt  Robert  Walpole  y  pryd  hyny  yn  ganghellydd  y  trysorlys — 
gwladweinydd,  a  adnabyddai  yn  rhy  dda,  er  gwir  llesiant  y  wladwriaeth,y  nwydau 
sydd  fwyaf  tueddol  i  Ijrwodraethu  y  galon,  ac  i'r  hwn  ni  bu  neb  yn  gyffelyb  am 
gymhwyso  aur.  Trwy  hyn,  troai  yn  feunyddiol  eî  elynion  jti  gyfeillion,  ac  a 
swynodd  y  rhai  mwyaf  tanllyd  am  ryddid,  gweinidogion  Ymneillduol  fel  eraill, 
yn  y  fath  fodd  ag  i'w  cymmodi  â  hudwobrau,  ac  hyd  yn  nod  i  hoffi  Uyffetheîriau, 
ac  i  lawenychu  ynddynt.  Yr  oedd  wedi  sylwi  y  naill  flwyddyn  ar  ol  y  llall  ar  yr 
effeithiau  rhyfeddol  yr  oedd  gwenau  mainc  y  trysorlys  yn  ei  gael  ar  bob  gradd  o 
ddynion ;  ac  wrth  weled  fod  yr  Ymneilldüwyr  Protestanaidd,  ar  ol  cael  eu  gadael 
o'r  neilldu  am  flyneddau,  yn  ymsymud  ymlaen  o  ddifrif  am  ryddhad  o'u  caethiwed, 
cymerodd  ychydig  o'u  gweinidogion  o'r  neiUdu,  y  rhai  yr  oedd  yn  tybied  eu  bod 
yn  meddu  mwyaf  o  ddylanwad  yn  mysç  eu  brodyr,  ac  a  atebaî  ei  ddybenion  oreu. 
Ymddangosodd  yn  eu  presennoldeb  o  dan  hug  cyfeillgarwch  a  difrifoldeb,  can- 
raolodd  eu  galluoedd  rnagorol,  sîcrhaodd  iddynt  ei  fwì  yn  hynod  o  bleidiol  i'r 
Ymneilldûwyr  Protestanaidd,  ae  yn  dymuno  eu  lleshad ;  yn  teimlo  o  herwydd 
tlodi  a  bychander  cyflogau  llawer  o'u  gweinidogion  drwy  y  deymas,  abod  unrhyw 
ddeddfau  yn  sefyll  ar  ffordd  eu  rhyddid.  (îorchfygwyd  y  boneddwyr  parchedig 
(fel  eu  holynwyr  yn  y  dyddiau  hyn)  gan  ei  ymostyngiad,  ei  hyawdledd,  a'i 
ddaioni.  Yna  hysbysodd  ei  barodrwydd  i'w  gwasanaethu  yn  mhob  modd,  hyd 
yn  nod  yn  y  senedd,  i  ddyddymu  y  deddfau  creulawn  oedd  yn  eu  herbyn  ^  ond 
yr  oedd  jm  amser  pur  anghyfaddas  y  flwyddyn  hono,  1723.  *Cynghoraî  ef,  y  cyfaiU 
goreu  a  feddent,  na  byddai  iddynt  geisio  hyny  yr  eisteddîad  hwnw ;  os  gwnaent, 
y  niweidient  eu  hachos  yn  fawr,  os  na  ddyrysid  ef  yn  hoUol ;  ond  y  byddai  ei 
adael  o'r  neiUdu  y  pryd  hwnw  yn  debyg  o  rwyddhau  y  ffordd  i'w  Iwyddiant 
mewn  amser  dyfodol.  Byddai  ei  adael  o'r  neiildu  gydag  ymostyngiad  yn  bur 
debyg  o  beri  iado  Iwyddo,  tra  y  byddai  ei  ddwyn  ymlaen  heb  un  ystyriaeth  o'r 
amgylchiadau,  neu  yn  groes  i  gynghorion  y  dynion  mwyaf  deallus,  a*u  pleidw}T 
mwyaf  galluog,  yn  beryglus  ac  yn  ddíanrhydedd  i*w  hachos/  Y  mae  iaith  gwŷr 
y  Uys  a^i  hofferŷnau  yr  un,  y  naiU  genedlaeth  ar  ol  y  Ilall."    Tudah  17. 

Yna  y  mae  yn  dangos,  i'r  dyben  i  beri  fod  yr  ymresymiad  hwn  yn  effeith- 
îol,  ei  fod  wedi  dwyn  pum'  cant  o  bunnau  allan  o'r  trysorlys,  iV  defnyddio 
er  cysur  gweddwon  gweinidogion  YmneiUduol ;  ac  yn  mhen  rhyw  yspaid 
drachefn,  gorchymynodd  dalu  pum'  cant  eraill  yn  hanner-blyneddol  i'r  naw 
gweinidog  hyny,  i'w  cymhwyso  i  unrhyw  ddybenìon  y  tybiai  y  cyfranwyr 
yn  briodol. 

Dyma  y  golygiad  a  rydd  Dr.  Mayo  ar  y  rhodd  hon.  Ac  y  mae  yn  ym- 
ddangos — er  hwyrach  fod  Dr.  Mayo  yn  arfer  rhai  ymadroddion  pur  gryf- 
îon — ^nad  oedd  cymhelliadau  Syr  Robert  y  rhai  puraf ;  oblegid  pan  aeth 
cynmychiolwyr  ato  ynghylch  y  Brawf  Woithred  {Test  Act),  dywedai,  "fod 
y  caîs  yn  anmhriodol,  ac  nad  oedd  yr  amser  eto  wedi  dyfod."  "  Yr  ydych 
wedi  rhoddi  yr  atebiad  hwn  mor  fynych,  Syr  Robert,"  meddai  Dr.  Chandler, 
"fel  yr  wyf  yn  hyderu  y  goddefwch  i  mi  ofyn  pa  bryd  y  daw  yr  amser?" 


498  T   BBOIUM   DOKUM. 

I  liyn  jT  wìẁú  j  gwemidog,  ^Ob  jáját  yn  gdjn  ateb  poiidafjaiol» 
ẁoòàaî  ef  mewn  im  gaîr — òyfft."^ 

CSidarnhêir  j  sjinaâMXL  m£od  gan  an,  Mr.  Bìdiard  BidiardBy  yr  hwn  oedd 
yntaa  yn  YmneUldfiwr  zelog;  a  dywed  ymheUach  mai  amddi%niad  y 
gweínidogion  hyny,  y  rhai  y  Ìiwyddodd  8yr  Bobert  Wa^le  i  gael  gan- 
ddynt  dderbyn  yr  arian  i'w  rhanu,  dros  eu  hymddygìad»  yw  yr  hyn  a  gan- 
lyn,  yr  hyn  a  ddyfynir  o'r  traethodyn  y  ^(öriwyd  ato  dsoes : — 

**  Y  ihesrmaa  ^reo  a  roddid  î  mi  (a'r  riiai  hyny  yn  rhai  par  weiniaid)  gan 
m  o'r  gwemidogion  hyn  (Dr.  Harris),  yr  hwn  yn  mhob  ystyr  arall  oeddyn  ddyn 
parchusy  dTsgedig,  a  goneat,  sef  fod  Uawer  o  weinidogion  yn  eu  mysg  ag  oedd 
mewn  angben  cynnoiSiwy,  y  gwnai  gyfiranwyr  yr  arian  ^-n  fwy  parchus,  ac  o  gan- 
lynìad,  yn  aUuog  i  fod  yn  firy  defiiyddiol ;  ac  os  byddai  iddynt  hwy  wrthod  yr 
arian,  y  byddai  iddynt  fimed  i  ddwylaw  dynion  mwy  anghynihwys,  y  rhai  a 
aUai  wneyd  camddefnydd  o  honynt.  Ac  anmeidiodd,  pe  buasai  y  brawf-weithred 
yn  cael  ei  dyddymu,  ac  i'r  YnmeiUdûwyr  gael  eu  ihoddi  mewn  Ueoedd,  y  gaUai 
eu  gwneyd  yn  firy  diofal  yn  eu  duU  o  fyw,  ac  yn  fwy  ansefydlog  yn  eu  hegwydd- 
orìon,  a  thrwy  hyny  wanhau  achos  Ymneiílduaeth.'*    TudaL  84. 

Yn  wir,  gweiniaid  iawn  ydynt,  meddwn  ninnao — ond  rfaaid  i  nì  adael  eî 
hanea.  Tneddid  ni  i  ymhehiethu  f<d  hyn  am  nad  ydym  yn  gwybod  i  ni 
weled  dìm  erioed  yn  Oymraeg  ar  y  pwnc;,  ac  fel  y  byddai  i'n  darDenwyr 
gael  mantaîft  i  wded  y  ddwy  ochr.  Y  mae  y  naîO  a'r  UaU  yn  cynnwys  yr 
on  ffdthiaa ;  a  pha  bethau  bynag  oedd  y  cymheUiadaa  a  barodd  iddî  gael 
ei  rhoddi  ar  y  cyntafy  y  mae  y  cyfiawnder  a'r  prîodoldeb  ol  chaniatäu  yn 
aroB  yr  nn.  Nid  yw  yn  berffidth  amlwg  pa  fodd  y  mae  gwahaniaeth 
rhwDg  gwaüh  Sior  i.  yn  gorchymyn  rhodd  ol  feddiannaa  ù^  brenin  i'r 
YnmdUdüwyry  na  |^e  baasai  ef  yn  gyntaf  yn  gorchymyn  i  ddegwm  gadi 
ei  godi  at  wasanaeth  yr  Eglwyswyr ;  obl^d  yr  oedd  yr  hoü  feddiamiaa 
ag  oedd  yn  perthyn  i'r  goron  yn  cael  ea  hystyried  yn  f eddiant  swyddoì, 
ac  nid  personol ;  canys  os  diswyddid  on  breniny  ac  i  un  araH  gael  ei  ddewis 
yn  ei  le^  yr  oedd  yr  hoU  dddo  yn  cael  &  ystyried  yn  feddiant  i'r  ohif . 
Ond  a  dumiatau  fod  gwahaniaefth  rhwng  y  naill  a'r  llall  ar  y  çyntaf,  y 
mae  y  Begimm  Donum  orbyn  hyn  yn  cael  ei  thalu  o  gyllid  (^rffî^edinoî  y 
Uywodraeth;  ac  nid  oes  nn  rheswmy  dybygem  ni,  yn  erbyn  trethu  yr 
YmneiUdûwyr  i  gynnal  yr  Eglwys  Wladol,  nad  oes  yr*an  grym  ynddo  yn 
erbyn  trethu  yr  Eglwyswyr  i  gynnal  Ymneüldoaeth.  £r  ein  bod  ni  yn 
hoUol  wrthwynebol  i'r  naîU  yn  gystal  a'r  UaU,  eto»  rhaìd  i  ni  gy&ddef  nas 
gaUwn  hd  nag  edrych  ar  weinidogion  Eglwys  Loegr  yn  fyrdd  mwy  anrhyd- 
eddus  wrth  dderbyn  y  d^^wm,  na^'r  rhai  hyny  o'r  YmneOldüwyr  sydd  yn 
dorbyn  y  rhodd  seneddol  h<m ;  oUegid  nìd  yw  y  naill  (md  ymddwyn  yn 
unol  ft'r  ^wyddorion  a  broffesanty  tra  y  mae  y  UdU  yn  ymddwyn  yn 
hoUol  groes  iddynt :  y  mae  y  cyntaf  yn  dorbyn  ea  tâl  yn  gyhoeddus  fel 
mater  o  gyfiawnd^»  yn  gydnabyddiaeth  am  eu  hamser  a'u  Ualur — mewn 
mw  beih  bynag — tra  y  mae  yr  olaf  yn  cael  ei  dalu  yn  ddiigd  f el  ^usen. 

Yn  awr  yr  ydym  yn  troi  at  yr  Adroddìad  am  hysbysrwydd  pa  fodd  y 
doflbertibir  y  rìiodd. 

"  A  wnewch  chwî  roddi  eglurhad  i*r  pwyUgor  pa  fodd  y  mae  y  rhodd  hon  yn 
eael  ei  dosbarthu  ? — ^Yn  rhinwedd  fy  nffmodiâ,  yr  wyf  fi  jrn  derbyn  yr  hoUswm  o'r 
trysorlyB;  yr  wyf  wedi  s^w  ataf  wyth  o  weiniaogion,  tri  o  hob  enwad,  y  cy&n 
yn  naw.    Ý  mae  tri  o  Henaduriaethwyr,  tri  o  Annibynwyr,  tri  o  Fedyddwyr. 

>''C0ofo«J7iitoryo/P(irly.'*    Cyf.  ü  iudiL  371. 


Y   RSGIUM   DONUM.  4SŴ 

Rkenir  yr  hoU  8wm  yn  gyfartal  rhwng  y  naw  hyny,  oddieithr  ychydig  a  gedwir  i 
gyfarfod  â  rfavw  draulion,  fel  y  mae  y  tri  enwad  yn  y  modd  yma  ytì.  cael  darparu 
ar  eu  cyfer  oddiar  y  dybîaeth  mai  gweinidogion  y  fwahanol  enwadau  a  fyddai 
fwyaf  manteisiol  i  wybod  i  bwy  i  gyfranu  y  rhodd  eTusenol  hon." 

Dealled  y  darllenydd  maî  wrth  Henaduriaethwyr  y  meddylir  yr  TJndod- 
iaid.  A  chofíed  y  rhai  sydd  yn  derbyn  y  rhodd,  mai  derbyn  dusen  y  maent, 
yn  nghyfrif  y  senedd  sydd  yn  ei  phleidieisio,  a'r  rhai  sydd  yn  ei  dosbarthu. 
Mewn  egwyddor,  gwaddol  ydyw,  ond  dy  wedir  mai  elusen  ydyw,  er  mwyn 
cael  rhywbeth  tebyg  i  esgfus  dros  y  dirgelwch  a  berthyn  iddi. 

"  Yr  ydych  yn  cyfranu  i  drî  o  bob  un  o'r  enwadau  hyny  ? — Yr  wyf  yn  rhoddi 
i  bob  un  o'r  personau  hyny  un  ran  o  naw  o'r  arian,  i  gael  eu  cyfranu  fel  y  barnont 
yn  oreu,  î  weinîdogion  Ÿmneillduol  Protestanaidd  (?u  henwad  eu  hunaîn,  neu 
r^rw  enwad  arall;  oblegid,  er  eu  bod  yn  cyfranu  Tw  henwad  neiUduol  euhunain, 
eto,  nid  ydynt  yn  cyfyngu  eu  cyfraniadau  i  hwnw  yn  unig;  y  mae  y  rhan  fwyaf 
o'r  arian  a  fydao  yn  fÿ  nwylaw  i  yn  cael  eu  rhoddi  î  bersonau  nad  ydynt  yn 
perthynu  i'r  Henaduriaethwyr. 

Pan  y  rhenir  y  swm  yn  naw  rhan,  y  mae  eu  Uywodraethîad  yn  hollol  yn 
nwylaw  naw  o  bersonau  ? — Y  maent  at  eu  rhyddid  yn  gwbl  pa  fodd  i  gyfranu  y 
rhan  a  fyddo  yn  eu  dwylaw  hwy  eu  hunain. 

A  ydynt  yn  adrodd  i  chwi  i  bwy  y  maent  yn  cyfranu  yr  arian? — Mewn 
trefn  i  ddarparu  eu  bod  yn  cael  eu  dosbarthu  yn  aeg,  felna  byddoi'r  un  personau 
dderbyn  gan  wahanol  gyfranwyr,  yr  ydym  yn  cynnal  cyfarfod  bob  blwyddyn, 
yn  yr  hwn  y  dangosa  pob  un  lechres  o  u  cyfraniadau;  ac  edrychir  drosy  cyfrifon, 
ac  arwyddir  hwy. 

Edrychir  drostynt  gan  bwy  ? — Ganddynl  hwy  eu  hunaîn ;  y  naw  sydd  yn  eu 
cyfranuj  penodir  dau  neu  dn  o  honynt  i  hyny,  Nid  ydynt  yn  edrych  dros  eu 
cyfrifon  eu  hunain,  ond  edrychir  cyfrifon  y  naiU  gan  y  llall,  a  chymherir  hwynt 
yn  fanwl :  gwneir  hyn  yn  flyneddol. 

A  ydyw  y  naw  cyfranwr  wedi  eu  penodi  mewn  rhyw  gyfarfod  cyflfredinol 
gan  y  tn  enwad  ? — ^Na,  nid  oes.  un  math  o  gysylltiad  rhyngddynt  à  chorflf  yr 
enwadau ;  penodir  hwynt  ganddynt  eu  hunain :  pan  y  byddo  cTfranwr  yn  eisîeu, 
dewisir  un  i  lenwi  ei  le  gan  y  rhai  a  fyddo  yn  aros. 

Trwy  hunan-etholiad? — Trwy  hunan-etholiad." 

Y  mae  braidd  yn  sỳn  genym  fod  rhai  o'r  gwŷr  parehus  ag  y  mae  eu 
henwau  yn  adnabyddus  i  ni,  yn  sefyll  fel  ymddiriedolwyr  neu  gyfranwyr 
y  rhodd  hon.  Dyma  naw  o  bersonau  wedi  eu  dewis  y  náîll  gan  y  llall, 
heb  gael  eu  hawdurdodi  gan  yr  enwadau  y  perthynant  îddynt,  yn  derbyn 
yn  agos  i  l,700p.  oddiar  fwrdd  trysorlys  y  llywodraeth,  i*w  cyfranu  fel  y 
bamo  pob  un  o  honynt  yn  ddoethaf  i  weinidogion  perthynol  iV  gwahanol 
enwadau,  na  ŵyr  neb,  o  leiaf,  nad  ydynt  hwy  yn  dewis  hysbysu,  nac  yn 
rhwym  o  hysbysu  i  neb,  pwy  y w  y  personau  a*u  derbyniant ;  nad  oes  neb 
yn  éu  galw  i  gyfrif,  nac  yn  edrych  dros  eu  llyfrau,  ond  hwy  eu  hunain ;  a 
phan  y  bu  cais  am  hyny  yn  y  senedd,  gwnaeth  Dr.  Rees  ei  oreu  na  byddai 
i  hyny  gymeryd  lle,  a  Uwyddodd.  Ni  fynem  i  neb  feddwl  ein  bod  yn 
ammheu  gonestrwydd  y  cyfranwyr,  ae  nad  ydynt  yn  gweithredu  yn  eithaf 
cydwybodol ;  ond  y  mae  y  dirgelwch  sydd  yn  perthyn  i'r  oruchwyliaeth 
yn  p«ri  nad  yw  eu  sefyllfa  yn  un  anrhydeddus  o  lawer. 

Eto-.— 

"  Pa  faint  yw  cyfartaledd  y  swm  a  delir  i  bob  un  ?— Ni  thelir  un  amser 
ychwaneg  na  6jp.,  oddieithr  mewn  rhyw  amgylchiadau  neillduol  o  gyfyngder; 
yn  bur  fynych  y  mae  yn  Uaî  na  hyny.  Y  mae  genyf  yn  fy  llaw  Adroddiad  i 
I)ŷ  y  Cyffredin,  yn  narpariad  yr  hwn  y  cymerasom  ^ryn  drafferth,  gyda  golwg 
ar  ryw  enwadau  yn  neiUduol ;  oblegîd  dywedid  fod  gan  ryw  enwadau  penodol 


600  Y   RBGIUM   DONUM. 

wrthwynebiad  i*w  derbyn;  ar  j  cyfrîf  hwn,  tybiaBom  y  byddai  yn  ddymfinol 
ffwneuthur  ymchwiliad  manwl  i  seẃllfa  y  cyfraniadau.  Cymerasom  y  tair  blynedd 
diweddaf,  a  ^welem  fod  166  o  roddion  wedi  eu  cyfranu  i  weinidogion  yr  Hen- 
aduriaethwyr,  443  i  weinidogion  yr  Annibynwyr,  a  461  i  weinidogion  y  Bedydd- 
wyr,  y  c^rfan  ^n  gwneyd  1070  o  roddion ;  allan  o  ba  rai»  ni  chyfr^nwyd  ond  166 
yn  unig  i  wemidogion  Henaduriaethol. 

Yr  ydych  yn  dyweyd  fod  ychwaneg  yn  cael  ei  roddi  weîthiaa  ar  gyfiif 
amgylchiadau  y  rhai  ai  derbyniant  ?— ¥  mae  y  dygwyddiadau  h^-ny  yn  bur 
anfynych ;  ni  ddyp^ddodd  ond  dwYwaith  yn  unig,  yn  yspaid  y  deng  mlynedd 
ar  hugain  y  bûm  i  mewn  cysylltiad  a'r  ymddiried :  mewn  canlyniad  i  gyfy  ngder 
mawr  gwemidogion  parchus,  ac  o  gymeriad  uchel  yn  mysg  eu  brodyr,  daìeth  eu 
hachos  o'n  hlaenau,  a  rhoddasom  iddynt  10/?.,  neu  rywbeth  yn  debyg. 

Ai  oddiar  yr  egwyddor  yna  y  caniatëir  y  rhoddion,  cyfyngder  amgylchiadau 
y  personau  a'u  derb^rniant ;  neu  a  ydyw  y  cyfranîadau  yn  cael  eu  rheoleìddio 
gydag  ystyriaeth  o  nifer  eu  cynnulleidfaoedd,  a  swm  eu  c}üogau  ? — Y  mae  yn 
ymdmbynu  ar  yr  ystyriaeth  o'u  cyílogau,  a'r  cyfrif  a  wneir  o'u  gwasanaeth  a*u 
cymeriad  yn  yr  enwad  y  perthynant  iddo. 

A  ydynt  yn  parhau  i  dderbyn  y  tàl  yn  flyneddol,  ar  ol  iV  henwau  gael  eu  . 
rhoddi  unwaith  ar  y  Uechres  ? — Nid  ydynt  yn  hawlwyr  blyneddol ;  y  mae  yr 
ymddîriedolwyr  weoi  bod  yn  ofalus  bob  amser  i  wylio  na  byddai  iddynt  gael  eu 
nystyried  yn  dalion  blyneddol  parbaus.  Y  mae  i  rai  cyfranwyr  gysylltiadau  pur 
eang,  ac  o  ganlyniad,  y  mae  yr  ymofyniadau  yn  dra  Iliosog,  ac  y  mae  ^m  rheol 
gan  y  rhai  hyny,  na  byddo  iddynt  gyfranu  i*r  un  rhai  ddwywaith  mewn  deunaw 
mis,  nac  un  amser  o  dan  flwyddyn,  oddieithr  mewn  anghof  neu  o  ddamwain. 

Yn  ymarferol,  nid  yw  yn  flwydd-dàl  ? — Yr  wyf  yn  tybied  mai  prin  y  geUir 
ei  hystyried  felly.  Os  bydd  aragylchiadau  y  derbynydd  yn  parhau  yr  un,  a'i 
werth  a'i  anghenion  yr  un,  ac  os  na  bydd  achosion  rhai  mwy  teilwng  o  âaen  yr 
ymddiriedolwyr,  cyfranant  i'r  un  rhai  flwyddyn  ar  ol  blwyddyn ;  ond  y  mae  yn 
ymddibynu  cryn  lawer  ar  nifer  yr  ymofyniadau,  ac  amgylchîadau  y  rhai  a  ym- 
ddeng}'s  iddynt  yn  fwyaf  teilwng. 

Y  mae  cymeriad  y  derbynydd,  ynghyd  â*r  cytundeb  sydd  rhyngddo  a'i 
gynnulleidfa,  yn  cael  eu  hystyried,  onid  ydynt? — idynt,  y  mae  eu  cynogau  yn 
cael  eu  h^styned,  oblegid  caniatëir  y  rhodd  i  gynnorthwyo  y  rhai  hyny  nad  yw 
eu  moddion  i  gynnal  eu  hunain  ond  ychydlg,  a  r  rhai  y  mae  yn  anghenrheidiol 
iddynt  gadw  i  fyny  ryw  ymddangosiad  penodol  ar  gyfrif  eu  swydd. 

A  oes  rhyw  gjoiog  penodol  ag  sydd  yn  cau  alian  ymgeiswyr? — Nac  oes; 
nid  ydym  yn  gwneuthur  un  ymholiad  o'r  fath  hyny :  yr  ydym  ÿn  dcrbyn  tyst- 
iolaeth  y  personau  eu  hunain,  neu  yr  eiddo  eu  cyfeiilion,  am  eu  hanghenion. 
Yr  ydym  yn  tybied  y  dichon  i  weinidog  a  allai  fod  yn  derbyn  10C(p.  yn  y  flwyddyn» 
fod  yn  fwy  o  wrthddrych  elusen  nag  eraill  a  allai  fod  yn  derbyn  Uai. 

A  oes  líawer  o  ymofyn  am  yr  arian  hyn  ? — Llawer  lawn ;  y  mae  genym  lawer 
iawn  mwy  o  ymofyniadau  nag  a  allwn  gyfarfod :  yr  ydym  yn  bur  fynych,  er  ein 


cryn 

lawer  o  drafferth  i  ẁneuthur'ymchwitîad  i  weithrediad  yr  ymddîrieà,  yŵ,  fod  y 
swm  yn  hytrach  wedi  ei  leihau  yn  raddol,  oblegid  yr  wyf  yn  credu  naa  oedd  ar 
y  cyntaf  yn  Uai  na  2,000/?.  yn  y  flwyddjrn.  Dros  lawer  o  flyneddau,  telid  cryn 
swm  yn  y  trysorlys,  wrth  dderbyn  yr  arîan ;  y  mae  y  talion  hyny  wedi  peidio  yn 
y  blyneddau  diweddaf,  trwy  ryw  drefhiad  o  eiddo  y  llywodraeth ;  ac  yn  awr, 
nid  yw  y  Ileihad  ond  5/>.,  neu  ryw  ychydig  felly.  Hyn  sydd  yn  peri  nad  yw  y 
rhodd  yn  union  swm ;  ond  tybiai  y  cyfranwyr  na  byddai  yn  ddymunol  dwyn  yr 
achos  o'i  chwanegiad  i  sylw  y  Ilywodraeth,  ond  gadael  iddynt  wneuthur  fel  yr 
ewyllysient,  gan  fod  rhywrai  o'r  dechreuad  yn  gwrthwynebu  y  rhodd. 

A  oes  eaiamplau  fod  rhai  ag  oedd  wedi  bod  yn  ei  derbyn  unwaîth,  yn  eî 
gwrthod  yn  wîrfoddol  ?— Y  mae  rhai  wedi  tynu  yn  ol ;  ond  yr  wyf  yn  credu  fod 
yr  esiamplau  hyny  yn  dra  anfyiiych,  os  geUir  canfod  neb  wedi  tynu  yn  ol  oddiar 


Y    REGIUM    l>ONUM.  501 

unrhyw  wrthwynebiad  personol  i*r  rhodd.  Y  mae  rhai  personau  wedî  tynu  yn 
ol  fel  hyn :  y  mae  yn  hysbys  i  aelodau  anrhydeddus  y  Pwyllgor,  fod  rhai  personau 
yn  mysg  yr  Ymneilldüw}T  wedi  cadw  cryn  drwst  yn  erbyn  y  rhodd ;  yr  oedd 
rhai  o'r  personau  hyny  yn  ymddiriedolwyr  rhoddion  Ymneillduol,  y  rhai  sydd  o 
gryn  bwys  i  rai  o'r  gweinidogion  hyny ;  a  rhoddid  ar  ddeall  iddynt,  os  parhaent 
i  dderbyn  y  rhodd  seneddol,  na  dderbynient  ddim  o*r  trysorfeydd  hyny ;  ond  y 
tynidTmaitli  eu  henwau.  Y  mae  esiamplau  o  rai  yn  ei  gŵrthod,  ond  wrth 
wneyd  hyny,  dywedent,  mai  eu  rhesymau  oedd,  eu  bod  yn  rhoddî  tramgwydd  i'r 
enwadau  y  perthynent  iddynt,  neu  yr  amddifedid  hwy  o  ryw  ragorfreintiau 
penodol  wrth  wneyd  hyny.  Ni  chyfarfyddais  i  fy  hun  âg  un  esiampl  lle  y  gwrth- 
odwyd  y  rhodd  oddiar  unrhyw  gymhelliad  arall.  Ymadawodd  un  gwr  rhagorol 
o'r  Bedyddwyr,  oddiwrth  y  cyfranwyr  yn  ddiweddar,  yr  hwn  a  enwaf,  Dr.  Cox  ; 
ond  tystiai  yn  eglur,  wrth  roddi  ei  ymddiried  i  fj^ny,  nad  oedd  ef  yn  tynu  yn  ol, 
oblegid  ei  fod  yn  wrthwynebol  mewn  egwyddor  i'r  rhodd  seneddol,  ond  oblegid 
nas  çallasai  ei  gysylltiad  â'r  ymddiried  hwnw,  fod  yn  gyson  â  dyledswyddau 
swydd  arall,  ag  oedd  ar  fedr  ei  derbyiì — ysgrifenydd  i  Oynghrair  y  Dadgysylltiad  f 
y  mae  wedi  dyweyd  hyny  yn  eglur  mewn  Uythyr  sydd  yn  fy  meddiant :  ni  thynodd 
ef  yn  ol  oddiar  unrhy w  wrthwynebiad  mewn  egwyddor  i  r  rhodd  ei  hun, 

A  ydyw  y  cyfranwyr  yn  derbyn  unrhyw  dal  ? — Dim  oll ;  nid  oes  unrhyw 
draul  yn  ngweinyddiad  yr  ymddiried,  oddieithr  ychydîg  pan  y  byddom  yn 
cyfarfod.  Cynneiir  tri  chyfarfod  yn  y  flwyddyn,  dau  hanner-blynedäol,  pan  y 
byddwyf  fi  vn  derbyn  yr  arian  o*r  Trysorlys,  i  dderbyn  eu  cyfran  genyf  n ;  a'r 
trydydd  cyíarfod  i  edrych  dros  y  cyfrifon,  pryd  y  bydd  y  naill  yn  edrych  dros 
gyfrifon  y  llall  yn  ofalus. 

Dywedasoch  fod  rhyw  leihad  bychan  yn  cael  ei  wneyd  jna  y  Trysorlys :  i  ba 
ddyben  y  mae  hwnw  ? — Y  mae  diíFyg  o  5p.,  am  yr  hyn  nis  gallaf  fi  roddi  cyfrif  f 
pa  un  a  oes  eto  ryw  dâl,  nis  gallaf  ddyweyd,  ond  yr  wyf  yn  tybied  nad  oes.  Yr 
wyf  fi  yn  derbyn  o'r  Trysorlys,  yr  holl  swm  a  hysbysir  i  mi  yn  Uythyr  yr  ysgrif- 
enydd,  fel  yr  hyn  a  bleidleisiwyd. 

Ac  yr  yàych  yn  eu  rhanu,  fel  y  dywedasoch,  rhwng  eich  cyd-gyfranwyr  ? — 
Yr  wyf  yn  eu  rhanu  rhwng  fy  nghyd-gyfranwyr. 

A  ydych  chwi  un  amser  yn  derbyn  unrhyw  wrthwynebiad  oddiwrth  gynnull- 
eidfaoedd  y  personau  hyny  i  dderbyniad  y  taliad? — ^Nac  ydym. 

A  all  fod  y  cynnulleîdíaoedd  yn  meddu  gwybodaeth  am  y  rhodd  ?-  -Nid  oes. 
un  ammheuaeth  nad  yw  yrhan  Losocaf  yn  gwybod. 

A  ffafodd  llechres  o'r  derbynwyr  erioed  ei  chyflw>Tio  i'r  senedd  ? — Naddo, 
erioed;  ond  gwnaed  cynnygîad  yn  Nhy  y  Cyflredin  amadroddiad  yr  ymddiried- 
olwyr,  ac  enwau  y  derbynwyr  ;  ond  pan  y  rhoddwyd  rhybudd  am  y  cjnnygiad, 
tybiais  yn  deg  i  mi,  yn  y  sefyllfa  yr  oeddwn  yn  meddu  yr  anrhydedd  o  fod  ynddi^ 
i  ymohebu  â'r  Trysorlys  ar  y  pwnc :  ystyrid,  bob  amser,  y  dylid  cadw  yr  elusen 
yn  hollol  ddirgel,  gyda  golwg  ar  y  personau  a'i  derbyniai ;  oblegid,  byddai  fn 
ofid  i  feddyliau  dynion  parchus,  wneuthur  yn  hysbys  eu  bod  yn  derbyn  cymhorth 
elusenol ;  ac  o  ran  tynerwch,  dangosais  i'r  Trysorlys  yr  anghyfleusdra,  ac  mewn 
gwirionedd  y  byddai  yn  dor-ymddiried  â*r  personau  hyny,  os  gelwid  amom  i 
roddi  èu  henwau ;  nid  oes  genym  un  gwrthwynebiad  Tw  rhoddi,  yn  ddirgel,  iV 
Trysorlys,  ond  yr  oeddym  yn  gwybod  yn  eithaf  da,  maî  un  dyben  yn  ngolwg  y 
rhai  a  gynhyrfoad  i  ddwyn  y  cynnygîaà  ^mlaen,  oedd  gwneuthur  y  personau 
sydd  yn  dertyn  y  rhodd  yn  hysbys  fel  Ymneilldüwyr  anghyson.  Mewn  canlyniad 
i'r  hysbysrwydd  hwnw  rx  Trysorlys,  tynwyd  y  rhan  hòno  o'r  cynnygiad  yn  ol. 

Nid  oes  dim  dirgelwch  yn  y  cyfraniad,  a  barai  i'r  cynnulleidfaoedd  fod  yn 
anhysbys  o  hono,  ai  oes  ? — Nac  oes,  dim. 

A  yayw  y  TWsorlys  yn  edrych  dros  y  cyfrifon,  ar  ol  iddynt  gael  eu  harolyçu 

fenych  chwi  ? — ^Nac  ydyw ;  ond  darfu  i  ni,  lawer  gwaith,  çynnyg  ein  Ilyfrau  i'r 
Wsorlys  i'w  harchwilio;  y  maent  yn  barod  bob  amser  iw  cyflwyno,  pan  y 
gaiwer  am  danynt. 

A  siarad  yn  ymarferol,  yr  ydych  yn  meddwl  fod  y  cynnulleidfaoedd  yn  hysbys 
Q  dderbyniad  y  taliad  hwn  gan  eu  gweinidogion  ? — Gallwn  dybied  hyny,  bíraiad 


602  Y   RBGIUM    DONaM. 

am  bob  un ;  y  maent  yn  ea  hystyried,  mewn  rhyw  íesar,  fel  yn  gynnortfawy 
iddynt  hwy,  mewn  darpara  ar  gyfer  eu  gweinidogion.  Nid  oes  un  adroddiad 
yn  cael  ei  wneuthur  iddynt,  nis  gallant  ei  gl^rwed  ond  yn  ddamweiniol. 

Ac  ni  dderbyniasoch  oddiwrûi  neb  o  honynt  ddeisebau  neu  lythyrau  yn  ei 
wrthwynebu  ? — ^Naddo,  oddiwrth  yr  un. 

Ac  yr  ydych  wedi  derbyn  ymofyniadau  am  y  rhoddion  oddiwrth  y  gweînid- 
ogion  eu  hunain  P— Braidd  y  gallaf  eu  cyfrif ;  y  mae  fy  myrddau  wedi  eu  llwytho 
à  llythyrau,  a'r  rhai  hyny  yn  bur  daerion,  yn  cynnwys  ymofyniadau  o'r  fath,  a 
hyny  oddiwrth  weinidogion  o'r  enwadau  ag  sydd  yn  dra  gwrthwynebol  i'r  rhodd." 

Dyn  a  ystyrio !  Ai  tybed  nad  yw  Dr.  Bees,  yn  y  dystiolaeth  uchod,  yn 
gosod  yr  Tmneilldüwyr  aUan  yn  fwy  newynllyd  ar  y  cyfan  nag  ydynt  ? 
Ai  tyb^  nad  allem  feddwl  oddiwrth  nd  brawddegau  ei  fod  yntau  yn 
teimlo  byny  ?  T  mae  yn  anhawdd  genym  dybied  nad  oedd  yn  gwybôd 
fod  yr  Annibynwyr  a'r  Bedyddwyr  yn  Lloegr  yn  eu  cymanfaoedd  wedi 
gwrthdystio  firy  nag  unwaith  yn  erbyn  y  rhodd.  Dywed  ef  yn  ei  dyst- 
ìolaeth  mai  rhyw  bersonau  yn  pertbyn  i'r  enwadau  hyn  sydd  yn  eu  gwrth- 
wynebu,  tra  y  mae  yn  rhoddi  ar  ddeall  nad  y w  y  mwyafrif  felly,  o  leîaf 
nas  gellir  golygu  eu  bod  fel  corff  yn  erbyn.  Yn  awr,  wrth  i  ni  edírych  ar 
y  penderfyniadau  a  baaiwyd  "  yn  unfrydol "  yn  y  eymanfaoedd  hyny,  gallem 
dybied  fod  y  dystiolaeth  uchod  yn  hoUol  g^roes  i'r  modd  y  mae  pethau  yn 
•efyU  mewn  gwirionedd ;  sef,  fod  oorfif  yr  enwadau  yn  ei  gwrthwynebu  yn 
benderfynol,  ond  fod  rbyw  bersonau— -oddeutu  tri  chant  a  hanner — ^yn  ei 
derbyn,  er  mawr  ofìd  i'w  brodyr,.  O'r  ochr  araU  drachefh,  pa  beth  yw  y 
casgliad  naturiol  oddiwrth  yr  adroddiad  uchod  ?  Onid  rhywbeth  yn  debyg 
i  hynf— Fod  Dr.  Rees  a'i  gyd-gyfranwyr,  wrth  glywed  "fod  gan  ryw 
enwadau  penodol  wrthwynebiad  i  dderbyn  y  rhodd,"  wedi  "  cymeryd  cryn 
drafierth  i  wneuthur  ymchwiliad  manwl  i  sefyllfa  y  cyfraniadau,"  ac  wedi 
cael  aUan  nad  oedd  neb  wedi  ei  g^wrthod  oddìar  unrhyw  wrthwynebiad 
personol  iddi  mewn  egwyddor,"  a  chael  Ue  i  dybied  fod  yr  ^lwysi  ag  y 
mae  eu  gweinidogion  yn  dderbynwyr  o  honî  **  braîdd  bob  un  yn  hysbys  " 
o  hyny,  a'u  bod  yn  "ei  hystyried  yn  gynnorthwy  iddynt  mewn  darparu  ar 
gyfer  eu  gweinidogion," — wrth  wded  bod  eu  "  byrddau  wedi  eu  Uwytho** 
ft  pheth  afnfed  o  "  lythyrau  pur  daerion  oddiwrth  wdnidogion  o'r  enwadau 
^yny  ag  sydd  yn  dii  gwrthwynebol  i'r  rhodd"  yn  ymofyn  am  yr  elusen; 
wedi  ystyried  a  chymharu  y  pethau  hyn  â'u  gUydd,  yn  canfod  nad  oedd 
mewn  gwirionedd  un  gwrthwynebiad  cyffi'edinol  iddi,  er  bod  "rhyw 
bersonau  yn  cadw  cryn  drwat "  yn  ei  ehylch ;  ond  fod  yn  ddigon  amlwg 
beth  oedd  jrr  achos  o  ymyraeth  y  rhai  hyny,  ac  nad  oedd  y  penderfyniadau 
a  basiwyd  y»  unfrydol  yn  eu  cymanfaoedd  ddim  i  roddi  rhy w  lawer  o  bwys 
arnynt ;  mai  hwy  (y  cyfranwyr)  a  wyddai  oreu  sut  yr  oedd  petbau  yn 
sefyU ;  a  thrwy  hyny  y  gelUd  hysbysu  y  Uy wodraeth  fod  eu  helusen  yn 
rhoddi  boddlonrwydd  cyfiredinol  i'r  TmneiUdüwyr.  Nîd  ydym  yn  hòni 
fod  hyn  yn  wir  eglurhad  ar  y  pwnc,  a  byddaì  yn  ddrwg  iawn  genym  orfod 
ei  gredu  fel  gwìrionedd ;  ond  wrth  ystyried  fod  y  rhodd  yn  cael  eî  chyf- 
ranu  mor  ddirgelaidd,  a  bod  Dr.  Rees  a'i .  gyd-^franwyr  yn  hysbys  o'r 
hoU  ddirgelwch,  nis  gallwn  weled  nad  dyma  yr  unig  gasgUad  têg  a  eUir  eî 
wneyd,  er  ei  fod  yn  wrthun  dros  ben,  Pan  y  bu  cynnygiad  yn  ddiweddar 
o  flaen  y  senedd  i'w  dydJymu,  dywedai  Arglwydd  John  RusseU,  oddiar 
y  dystiohieth  uchod,  mai  "  prin  y  geUir  dywedyd  fod  rhodd  ag  sydd  yn 
cael  ei  dosbarthu  gan  ry w  weinìdogion  TmneiUduol,  ac  yn  cael  eî  derbyn 
gan  dri  chant  eraiU,  yn  groes  î  egwyddorion  yr  TmneîUdûwyr/' 


Y    RSOIUM    DONUM.  503 

Y  mae  yn  bur  ammheüus  genym  a  ydyw  '^braidd  bob  un"  o'r  eglwysi 
ag  y  mae  eu  gweinidogion  yn  derbyn  y  rhodd,  yn  gwybod  hyny,  Tybia 
Uawer  nad  oes  nemawr  un  o  honynt  yn  hysbys ;  îe,  dywedai  Mr.  Brìght 
yn  ddiweddar  yn  Nhŷ  y  Cyffredin  fod  Uawer  o'r  gweinidogion  eu  hunaln 
yn  berffaith  anhysbys  mai  rhodd  seneddol  ydy w. 

Gellid  tybied  fod  Dr.  Rees,  ac  Arglwydd  John  Bussell  ar  ol  cael  ei 
oleuo  gan  ei  dystiolaeth,  yn  meddu  ar  ryw  dynerwch  anarferol  at  yr  Ym- 
neüldü¥ryr.  Nid  ydynt  yn  dewis  gwneuthur  enwau  y  derbynwyr  yn 
hysbysy  rhag  i  hyny  fod  yn  £riw  i'w  teimladau,  a  rhag  y  byddai  i  enull 
mwy  cyson  â'u  hegwyddorion  edrych  amynt  gyda  dirmyg.  Y  peth 
tebycaf  i  reswm  a  ddygir  ymlaen  ganddynt  áro&  gelu  yr  enwau  ydyw,  mai 
fel  elusen  yr  ystyrir  hi ;  ond  paham  y  gwneir  gwahaniaeth  yn  y  rhodd 
dusenòl  kon  ragor  pob  elusen  gyhoeddus  arall.  Y  mae  enw  pob  tlawd 
sydd  yn  derbyn  elusen  blwyfol  yn  cael  ei  hysbysu  yn  Mwrdd  y  Gwar- 
cheidwaid  Ç  ac  y  mae  pawb  eraill  sydd  yn  derbyn  rhoddion  seneddol — ^y 
rhai  a  ennillasant  iddynt  eu  hunain  enw  mewn  celfyddyd,  neu  ar  faes 
Uênyddiaeth — ^yn  cael  eu  cyhoeddi,  a'r  swm  a  delir  iddynt.  Nid  yw 
enwau  y  rhai  a  dderbyniant  y  Begium  Donum  yn  yr  Iwerddon  ychwaith 
yn  guddiedig.  Hwyrach,  o  ran  hyny,  fod  yr  un  rhesymau  ag  oedd  yn 
cymhell  ei  chyfranwyr  cyntaf  yn  tueddu  meddyliau  y  rhai  presennol  i 
ymgymeryd  â'i  dosbarthiad ;  ond  nid  yw  y  dylanwad  y  maent  yn  ei  gael 
ar,  a'r  parch  a  dderbyniant  oddiwrth,  ryw  ddosbarth  o  ddynion  dîegwyddor 
ag  sydd  yn  ei  derbyn,  ond  Ihii  na  dim  mewn  cymhariaeth  i'r  gofid  y 
maent  yn  ei  achosi  i'r  rhan  lîosocaf  o'u  brodyr  mwy  cydwybodol  sydd  yn 
ei  gwrthwynebu.  Yn  ol  dim  sydd  wedi  ymddangos  eto,  y  mae  ein  senedd- 
wyr  yn  benderfynol  o'î  phleidleisio,  gan  nad  pa  mor  anghyson  yw  eu 
rhesymau.  Dy  wedai  Arglwydd  John  Russell  yn  y  ddadl  y  cyfeiriwyd  ati 
eìsoes,  "  nas  gallai  gydsynio  i  wneuthur  enwau  y  derbynwyr  yn  hysbys, 
oblegid  trwy  hyny  yr  edrychid  ar  eu  henwau  gyda  dirmyg  dros  yr  holl 
deyrnas."  Gan  bwy  tybed?  Gan  yr  Ymneilldüwyr  ?  Nage;  oblegid 
dy wedai  hefyd,  mai  "  prin  y  gellir  dy wedyd  ei  bod  yn  groes  i  egwyddorion 
yr  Ymneilldüwyr."  Gan  yr  Eglwyswyr  ynte  ?  Na  choeliwn  ni,  oblegid 
y  maent  hwy  yn  y  cyffredin  fel  yntau  yn  hoffi  cael  hyn  fel  fflangell  i  guro 
yr  Ymneilldüwyr  ag  sydd  yn  gwrthwynebu  yr  egwyddor  orfodol  mewn 
crefydd.  Dywedai  "  ei  fod  yn  deall  yn  eithaf  da,  y  gallai  fod  rhai  nad 
ydynt  yn  dymuno  gweled  neb  o  weinidogion  yr  efengyl  yn  derbyn  tâl  gan 
y  Uywodraeth,  yn  teìmlo  fod  y  rhodd  hon  yn  myned  yn  erbyn  eu  dadl,  ac 
y  gailent,  gan  hyny,  fod  yn  dymuno  iddi  gael  ei  hattal ;  ond  nis  gallai  ef 
gydsynio  i  amddifadu  tri  chant  o  weinidogion  Ymneilldûol  Protestanaidd 
o  swm  o  arian  ag  yr  oeddynt  wedi  bod  am  yspaid  mor  faith  yn  arferol  o'u 
derbyn,  er  mwyn  rhoddi  grym  ychwanegol  yn  y  ddadl  hòno."  Pur  onest  yn 
wir,  Lord  John.  Y  mae  y  frawddeg  yn  hynod  ddidramgwydd  i  Eglwyswyr, 
ond  o'r  braidd  y  gaUwn  goelio  ei  bod  yn  disgyn  mor  esmwyth  ar  feddyliau 
Ymneilldüwyr.  Pa  fodd  bynag,  dyma  ydyw  y  dh-gelwch — nid  gofal  am 
deimladau  gweinidogion  tlodion  yr  Ymneilldüwyr  yw  y  pwnc,  ond  gofal 
am  eu  teìmladau  eu  hunain.  Y  mae  hyn  ganddynt  wrth  gefti  i'w  dafiu  i 
wynebau  y  rhai  a  wrthwynebant  gysylltîad  yr  Eglwys  â'r  Wladwriaeth. 
Nid  gofal  rhag  yr  edliwir  i'r  rhai  a'i  derbyniant  eu  bod  yn  anghyson  â'u 
hegwyddorion,  ydyw  y  gwir  achos  o'u  hanfoddlonrwydd  i  hysbysu  enwau 
y  cyfryw,  ond  rhag  ofn  trwy  hyny  y  byddai  iddynt  ei  gwrthod,  ac  o 


504  Y    RB6IUM   DONUM. 

ganlyniad,  na  byddaî  gan  yr  Eglwyswyr  îV  edlìw  i'r  YmneiUdûwyr  eu 
bod  yn  anghyson  â'u  hegwyddorion. 

Heblaw  hyny  hefyd,  pa  reswm  sydd  mewn  gosod  gweinidogion  yr 
YmneiUdüwyr,  fel  y  cyfì^w,  i  fyw  ar  elusen,  mwy  na  gweinidogion  yr 
Eglwys  Wladol?  Edrychai  yr  olaf  ar  hyny  gyda  dîrmyg ;  ac  mewn  gwir- 
ionedd,  nid  y  w  ymddygiad  y  lly wodraeth  yn  nghyfraniad  y  swm  bychan  o 
ddau  cant  ar  bymtheg  i'r  blaenaf  yn  ddim  amgen  na  dirmyg  amynt,  tra  y 
mae  y  degwm  yn  unig  yn  cyrhaedd  wyth  niiliwn  o  bunnau.  Os  oes 
cyfiawndér  yn  y  cyfranSid  o  gwbl,  dylai  roddi  llawer  ychwaneg ;  ond  os 
niad  oes,  ni  ddylai  roddi  dim  i'r  naill  na'r  llall. 

Yn  bresennol,  ni  a  roddwn  o  flaen  y  darllenydd  y  gweddill  o'r  dystiol- 
aeth,  yr  hyn  sydd  yn  cyfeirio  at  Gymru ;  ac  feî  y  mae  gwaetha'r  modd,  y 
mae  ein  gwhid  ni  yn  ddyfnach  yn  y  camwedd  na  neb  arall. 

"  Pa  mor  isel  ydyw  cyfiogau  rhai  o'r  gweinidogion  YmneiUduol  Cymreîg  ? — Y 
mae  yn  ddrwg  genyf  ddyweyd,  y  niaent  yn  bur  isel ;  gallwn  dybied  y  byddai  eu 
cyfartaledd  yn  gryn  dipyn  o  dan  50p, 

Ac  y  mae  llawer  o  honynt  yn  is  na  hyny,  oes  ? — Oes. 

A  ellwch  chwî  ddyweyd  pa  faînt  yw  cyfartaledd  cyflogau  gweinidogîon  Ym- 
neillduol  Lloegr  ? — Yr  wyf  yn  cofio  pan  oedd  genjf  fi  feddwl  fy  hunan  am  fodyn 
weinidog,  i  Dr.  Abraham  Rees,  yr  hwn  oedd  yn  weinîdog  o  gymeriad  uchel, 
ddywedyd  wrthyf,  mai  yr  hyn  a  allwn  ddysgwyl  fyddai  o  60jt?.  i  HOp,,  neu  fe  allai 
lOOp.  yn  y  flwyddyn.  Yr  wyf  yn  tybied  yr  ystyrid  lOOp.  yn  y  flwyddyn  yn  swm 
mawr  i'r  corff". 

A  ellir  cymhwyso  hyn  at  bob  enwad  ? — At  y  trî  enwad.  Y  mae  un  peth  y 
djrmunwn  ei  hysbyau  gyda  golwg  ar  y  cyfrifon,  ei  fod  wedi  d}ŵd  yn  ymofyniad, 
pan  y  gosodwyd  treth  ar  eiddo,  pa  un  a  fyddai  y  rhodd  hon  yn  agored  i'r  dreth 
nono.  Cefais  fy  holi  o  flaen  dirprwywyr  y  trysorlys  ar  y  pwnc ;  yr  oedd  yn  ym- 
ddangos  i  mi  fod  hyn  yn  cael  ei  roddi  fel  elusen,  ac  }ti  yr  ystjnr  hon  yn  rhydd ; 
ond  yr  hyn  yr  holwyd  fi  yn  fanwl  yn  ei  gylch  oedd  swm  cyflogau  y  rhai  oedd  yn 
derbyn  y  rhodd.  Yr  oeddwn  yn  tybied  y  gallwn  ddyweyd  yn  ddibetrus  nad  oedd 
neb  ag  oedd  yn  ei  derbyn  yn  cael  150j».  yn  y  flwyddyn ;  odaiar  yr  eglurhad  hwn, 
telid  yr  arían  heb  dynu  y  dreth  allan  o  honynt. 

Yr'ydych  yn  dyweyd  am  y  gweinidogîon  Cymreîg  eu  bod  yn  derbyn  cymaînt 
Uai  nag  eraiU ;  a  ydyw  y  rhan  fwyaf  o*r  arian  yn  cael  eu  talu  i  weinidogion  yn 
Nghymru  ?— Y  mae  cryn  lawer  o  honynt  yn  myned  i  Gymru.  Ar  y  cyfan  yr 
wyf  yn  tybied  fod  y  nifer  fwyaf  o'r  derbynwyr  yn  Gymry ;  ond  nis  gallaf  gofio  yn 
fanwL 

Nid  ydych  yn  ystyried  eich  hunain  yn  rhwym  i  gyfranu  rhywbeth  yn  gyfartal 
rhwng  gwahanol  barthau  Brydain  Fawr  ? — Nac  ydym :  prin  y  byddai  yn  gyfiawn 
gwneyd  hjTiy.  Y  mae  Cvmru  yp  wlad  nodedig  am  ei  Hymneillduaeth,  oddiar  y 
modd  a  arferwyd  o  dan  cíeyrnasiad  Elizabeth  i  ddirgymhell  llyfr  y  gwasanaeth 
yn  yr  iaith  Seisonig  ar  genedl  nad  oedd  yn  deall  gair  o  honi.  Yroedd  YmneUl- 
duaeth  wedi  ei  greu  i  raddau  helaeth  eyn  darganfod  y  drwg. 

A  ydyw  y  dosbarthiad  yn  cael  ei  gyfjmgu  i  Loegr  a  Ohymru,  neu  ynte  a 
ydyw  yn  cyrhaedd  i'r  ynysoedd  ? — ^Nid  aeth  dim  i'r  ynysoedd ;  ystyriem  ni  bob 
amser  yn  gyfyngedîg  i  Loegr  a  Chymru;  djoiodid  hi  fel  rhodd  i  Loegr  a  Chymru, 
a  darfu  i  ninnau  ei  chyfynigu  iddynt. 

A  wnaethoch  chwì  un  rhodd  î  Ynys  Manaw? — Ni  bu  un  ymofyniad  oddiyno; 
ond  ystyriem  hi  tuallan  i*r  cylch." 

Yna  ymofynir  â  Dr,  Rees  ynghylch  eî  wybodaeth  o  Regium  Donum  yr 
Iwerddon,  hanes  pa  un  a  ddyry.     Yna  eir  ymlaen : — 

"  Ai  hyn  yw  yr  unîg  swm  o  arian  a  dderbynir  gan  YmneiUdüwyr  Protestanaidd 
Lloegr  ? — Yr  wyf  yn  meddwl  mai  ê. 


Y   R£GIUM    DONUM.  605 

A  siarad  yn  gyffredinol,  yr  wyf  yn  dëall  oddiwrth  eich  tystiolaeth  fod  yr  arîan 
hyn  yn  rhoddi  cryn  foddlonrwydd  ? — Ydynt,  yr  wvf  yn  meddwl  fodiìlonrwydd 
mawr  iawn ;  yr  wyf  yn  sicr  yr  ystyrid  eunattal  yn  (írychineb  mawr—y  mae  genyf 
reswm  i  feddwl  felly  oddiar  yr  ymofyniadau  taerion  sydd  yn  dyfod  Tm  llaw  yn 
barhaus. 

Oddiar  eich  profiad,  yr  ydych  yn  ystyried  yr  ymofynîadau  mor  ll'íosog  ag  i 
ddangos  nad  oes  dim  gwrthwynebiad  yn  y  clengwyr  Ÿmneillduol  i'w  derbyn?— 
Yn  hoUol  felly ;  yr  wyf  wedi  derbyn  Uawer  iawn  o  lythyrau  ar  y  pwncy  yn  gosod 
allan  ofnau  y  personau  hyny  rhag  y  byddai  i'r  rhodd  gael  ei  hattal." 

Wel !  Wel !  dyma  hi  yn  y  pen.  Na  sonier  mwyach  am  Gymdeithas  y 
Dadgysylltiad  yn  Ngbymru  na  Lloegr  na  Llanrwst.  "  Gosodwn  ben  amomÿ 
a  dychwelwn  i'r  Aipht."  Yr  oeddym  ni  yn  meddwl  nad  oedd  neb  mor 
dflîysgog  yn  egwyddorion  Ymneillduaeth  a'r  Cymry;  ond  yn  lle  hyny,  yn 
ol  tystiolaeth  l3r.  Bees,  y  mae  yn  tybied  fod  y  nifer  fwyaf  o'r  derbyn- 
wyr  yn  Gymry.  Yn  awr,  os  yw  y  dystiolaeth  uehod  yn  gywir — a  phwy 
a  wyddai  yn  well  na'r  dosbarthwyr — ^y  mae  oddeutu  cant  a  deunaw  a  thri- 
ugain  yn  y  Dywysogaeth  yn  ei  derbyn,  wrth  i  ni  gymeryd  y  cyfartaledd 
am  dair  blyuedd  yn  fìl  a  deg  a  thriugain  (1,070) ;  a  bod  yr  hanner  yn 
dyfod  i  Gymru.  Yn  ol  y  ^^Protestant  Dissenters'  Almanach**  am  y  flwydd- 
yn  1848 — ^yr  un  flwyddyn  ag  yr  oedd  Dr.  Rees  yn  rhoddi  ei  dystiolaeth— 
yr  oedd  nîfer  gweinidogion  yr  Annibynwyr  yn  Nghymm  yn  310,  y  Bed- 
yddwyr  yn  200,  a'r  Presbyteriaid  neu  yr  Undodiaid  yn  26 — ^y  cyfan  yn  536. 
Oddiwrth  hyn,  yr  ydym  yn  canfod  fod  yn  agos  i  un  o  bob  tri  o  weinidogion 
yr  enwadau  uchod  yn  derbyn  y  Regium  Dontm.  Nid  y w  y  dystiolaeth  yn 
dyweyd  fod  neb  o  weinidogion  yr  un  enwad  arall  yn  ei  derbyn.  Nis 
gallwn  lai  na  gwrido  wrth  ddodi  y  cyfrif  hwn  i  lawr;  ond  pa  beth  a  wneir  ? 
dylai  y  fleithiau  hyn  ein  cjrfíroi  i  wneuthur  ymosodiad  o  ddifrifyn  eierbyn 
trwy  ry w  Iwybr  neu  gilydd.  Nid  ydym  yn  cofio  i  ni  gly wed  am,  a  methasom, 
er  boli,  a  chael  gwybod  fod  un  penderfyniad  yn  ei  herbyn  wedi  ei  baaio 
mewn  cymanfaoedd  yn  Nghymru.  Y  mae  genym  o'n  blaen  amry w  o  ben- 
derfyniadau  yr  enwadau  hyn  yn  Lloegr  yn  ei  chondemnio,  Ond  nid  ydym 
yn  gallu  gweled  pa  les  a  aJlai  jîendeifyniadau  fel  hyn  wneyd  yn  y  diwedd ; 
oblegid  pwy  a  gred  eu  bod  o  dditrif  ?  Dy  wedai  ein  prlf  weiuidog  yn  y  sen- 
edd,  er  i  hyn  gael  ei  hysbysu  iddo,  "  mai  prin  y  gellid  dy weyd  fod  y  rhodd 
yn  groes  i  egwyddorion  Ymneilldüwyr."  Dylid  cymeryd  rhyw  Iwybr  i 
wneuthur  yn  hysbys  i'r  eglwysi  fod  y  fath  rodd  mewn  bod,  ac  i  gael  gwybod 
a  ydy  w  yr  eglwysi  hyny  ag  y  mae  eu  gweiuidogion  yn  ei  derbyn  yn  barod 
i'w  hamddiflyn.  Dymunol  fyddai  cael  gwybod  pwy  yw  y  pechaduriaid, 
oblegîd  cam  â'r  cyfiawn  y  w  ei  goUfamu  gyda'r  troseddwr. 

Yn  wir,  nìs  gallem  lai  na  synu  ac  eiddigeddu,  wrth  ddarllen  y  dystiolaeth 
uchod  yn  ei  pherthynas  â  Chymru,  fod  neb  o'i  gweinidogion  mor  ddigyd- 
wybod  a  bradychu  eu  hegwyddorion,  ac  ymwerthu  i  dynu  amynt  eu  hun- 
ain  a'r  enwadau  y  perthynent  iddynt  y  fath  ddîanrhydedd.  Llechant  hwy 
eu  hunain,  oddieithr  ambell  un  yma  ac  acw,  yn  nghysgod  y  dirgelwch  a 
berthyna  i'w  chyfraniad ;  a  thrwy  hyny  y  mae  y  cyhuddiad  yn  disgyn  y»! 
erbyn  corff"  yr  enwadau  y  perthynant  iddynt,  a  than  y  cyhuddiad  y  byddant) 
hyd  oni  threfher  rhy w  Iwybr  i'w  ddwyn  i'r  goleu,  ac  i  symud  yr  achos  trwy 
ymysgwyd  oddiwrth  yr  hyn  y  cyhBddir  hwy  o'i  blegid.  Am  ddim  a  ŵyr 
y  nifer  lîosocaf ,  gall  y  rhai  hyny  ag  sydd  yn  bleidwyr  mwyaf  gwresog  i 
Gymdeithas  y  Dadgysylltîad,  ac  yn  codi  eu  llef  uchaf  yn  erbyn  yr  Eglwys 
Wladol,  fod  yn  dderbynwyr  cyson  o'r  Begium  Donum,    lë,.  o  herwydd  y 


606  T   REOIUM   DONUM. 

dìrgelircli  a  berthjn  iddi,  gáUai  Uawer  a  fyddai  yn  y  cyiDaii£u)edd  yn 
gwrthdystío  yn  ei  herbyn,  fod  yn  dderbynwyr  o  honi ;  oblegîd  gan  eu  bod 
yn  ddynion  digon  dîegwyddor  iV  derbyn,  ni  byddai  dim  ymddiried  na 
chodent  eu  dwylaw  yn  eithaf  digywilydd  iV  chollfama,  fel  na  byddaî 
iddynt  gael  eu  hammheu  gan  eu  broídyr.  Yr  ydym  ymhell  oddiwrth  fwr- 
iadu  dyweyd  dim  yn  galed  i  archolli  teimhid  undyn  cyd^rybodol ;  ondpwy 
all  brofi  nad  fel  hyn  y  mae  pethau  yn  bod  yw  y  pwnc  ?  nid  nyni,  ac  nìd 
neb  arall  yn  Nghymru.  Ymddengys  i  ni  fòd  ei  derbynwyr  yn  pechu  yn 
twy  anfaddeuol  o  lawer  yn  erbyn  eu  brodyr,  na  phe  buasai  hoU  amgylch- 
iadau  y  rhodd  yn  cael  eu  hysbysu ;  oblegid  yn  ol  sefyllía  bresennol  pethau,  y 
mae  yr  unrhy w  gyfrifoldeb  yn  cael  ei  osod  yn  erbyn  y  cyfiawn  fel  y  pech- 
a4ur.  Dyki  Ymneilldüwyr  Cymru  yn  bendifaddeu — ^y  rhai  sydd  yn  lân 
oddiwrth  y  dîofryd-beth— drefou  rhyw  Iwybr  i  wneuthur  hyny  yn  hysbys; 
oblegid  pa  fudd  yw  i  ni  ganmawl  yr  egwyddor  wirfoddol  a  gwrthwynebu 
yr  orfodol,  tra  fyddom  yn  cael  eîn  cyhuddo  o  letya  yr  hyn  sydd  yn  hollol 
groes  i'n  hegwyddorion?  Ni  wna  ein  gwrthwynebwyr  ond  chwerthin  am 
ein  penau,  a  ninnau  heb  nerth  i  sefyU  yn  eu  hwynebau. 

Drachefn,  dywedai  Mr.  Kershaw,  yn  y  senedd,  oddeutu  dwy  flynedd  yn 
ol,  wrth  areithìo  yn  erbyn  y  rhodd  hon,  "  fod  hyd  yn  nod  YmneîUdawyr 
Gymru,  y  rhai  y  dywedir  eu  bod  yn  derbyn  rhan  bur  helaeth  o  honi,  a'r 
rhai  ydynt  dlodion  mewn  çymhariaeth,  yn  cyíranu  mwy  naV  hoU  swm  a 
dderbynir  ganddynt  oddiwrth  y  Uywodraeth  at  Gymdeithas  Genadol  Uun- 
daîn  yn  unig."  Y  mae  rhyw  ysfa  anghymedrol  amom  ni  y  Cymry  am  drin 
meusydd  rhai  eraiU  a  gadael  yr  eiddom  ein  hunain.  Nid  oes  dim  yn  fwy 
anghyson  na  chasglu  a  chyfranu  cannoedd  o  bunnau  bob  blwyddyn  i'w  han- 
fon  i  wledydd  eraiU,  a  gadael  gweinidogìon  yn  ein  gwhid  ein  hunaìn  mewn 
Ueoedd  gweìniaid  î  fyw  mewn  dsieu — ymrwystro  gyda  negeseuau  y  bywyd 
hwn,  neu  droi  at  y  Uywodraeth  whtdol  am  help.  Y  mae  hyn  mor  groes  i 
reswm,  fel  nad  oes  eisieu  ond  ei  grybwyU  i  ganfod  ei  afì*esymoldeb.  Y  mae 
yn  eithaf  gweddus  fod  i'r  eglwysi,  "  y  rhai  ydynt  gryfion,  gynnal  gwendid 
y  rhai  gweiniaid."  Rhaid  cyfaddef  fod  anhawsderau  i  wneyd  hyny  ifodd- 
lonrwydd ;  oblegid  tybier  fod  gweinidog  ychydig  yn  ol  i'r  apostoUon  penaf, 
o  ran  ei  gymh^rysderau  gweinidogaethol,  fod  Bha^uniaeth  wedi  bod  yn 
haeUonus  iddo  fel  na  byddai  yn  gyfyng  amo  pe  na  derbyniai  ddim  oddiwríäi 
y  weînidogaeth,  ao  eto  ei  fod  yn  cael  y  cyfiyw  gydnabyddiaeth  ameihiíur 
ag  y  gaUai  teulu  canoUg  fyw  amo  yn  weddol  olygus  yn  y  cyfiyw  ardal 
gyda  chynnUdeb,  prin  y  geUid  meddwl  fod  gan  y  fath  un  ryw  hawl  gadam 
iawn  ar  garedigrwydd  eg^wysi  cryûu^,  yn  wyneb  sefyUfa  brcsemu^  yr 
achos  crefyddol.  Er  hyny,  adwaenom  rai  mewn  amgylchiadau  tebyg  i  hyn, 
yn  derbyn  y  JReÿfwm  Donum;  o  leiaf,  y  mae  pobl  yn  dyweyd  hyny.  Nî 
byddai  cysuron  y  boneddigion  hyn  nemawr  hekethach,  dybygid,  er  cael  o 
bedair  i  bum  punt  yn  y  flwyddyn,  a  hyny  ar  draul  bradychu  eu  h^wydd- 
orion,  a  bod  yn  achos  tramgwydd  i'w  brod^rr.  Hwyrach,  o  ran  hyny,  eu 
bod  hwy  eu  hunain  yn  ystyried  fod  "  eu  cymeriad  a'u  gwerth  fel  gweinid- 
ogion "  y  fath  ag  sydd  yn  tdlyngu  ychwaneg  nag  a  dderbyniant  gan  yr 
eglwysi  y  maent  yn  gweinidogaethu  iddynt,  ac  mai  ar  hyny  y  dyUdedrydi. 
Y  mae  hyny  yn  dygwydd  bod  weithiau,  fe  ddichon ;  ac  nid  ydym  yn  medd- 
wl  nad  oes  Uieiwer  o  eglwysi  nad  ydynt  yn  ymdrechu,  yn  ol  eu  gaUu,  i  wobr^ 
wyo  eu  gweinidogion  yn  ol  eu  teüyngdod  a'u  Uafur ;  eto,  byddai  yn  ddy- 
munol  i  amynedd  gael  ei  pherfiàìth  waith  gyda  y  brodyr  hyn.     Feí  y  daw 


YR   AMABTHWR  A*R   GOIIUCHWYUWR.  607 

y  wlad  yn  oleuach,  fe  ddaw  pethau  i  drefá  bob  yn  dìpyiiy  a  phawb  i  gael 
ei  le  ei  hun.  O^r  ochr  arall,  lle  y  mae  un  neu  ychwaneg  o  eglwysiyn  cyt- 
uno  â'u  gilydd  i  ddewis  rhy wun  a  gafibnt  i  gymeryd  eu  gofÌEdy  heb  ymohebu 
dim  â'u  mam  eglwys,  neu  fe  albii  yn  groes  î'w  hewyllys,  er  na  byddo  gan- 
<ldynt  fodd  i'w  gynnal,  ac  yn  y  diwedd  heb  aUu  neu  heb  geisio  cyflawni 
eu  hammodau  âg  ef,  yn  ei  adael  mewn  eîsieu, — ^y  mae  yntau  yn  cael  gan 
ryw  gyfaìll,  os  na  bydd  yn  alluog  ei  hunan,  i  ymohebu  ârhai  o  ddosbarth- 
i^yr  y  rhodd  seneddol  hon,  am  gardod,  ac  feÚy  yn  cael  cyfiran  o'r  dtuen.  ^ 
Am  y  cyntaf,  gadawn  i'r  darllenydd  dynu  y  casgliad  a  íyno  oddiwrth  yr  ' 
ymddygiad ;  ac  am  yr  olaf,  dywedwn,  nad  y w  yn  rhesymol  dysgwyl  i  eg- 
Iwysi  cryûon  gyfranu  at  gyimal  pob  un  a  dybio  ei  hunan  yn  addas  i  fod 
yn  weinidog,  neu  y.tybiorhaidynìon  yn  gymhwys  ei  ordeinio.  Dymunem 
i'n  darllenyddion  ddeall,  mai  ein  hunìg  amcan  wrth  grybwyll  y  pethau  hyn, 
ydyw  dangos  fod  anfanteision  i  eglwysi  llîosog  a  chyfoethog  gynnorthwyo 
y  rhai  sydd  mewn  anghen  help.  Ar  yr  un  pryd,  hwyrach  y  dylai  fod  mwy 
o  gyd-ddealldwriaeth  rhwng  gwahanol  eglwysi  a'u  gilydd  ar  y  pen  hwn. 
Pa  fodd  bynag,  dylem  fel  YmneiUdüwyr  edrych  ar  ein  bod  yn  by w  yn 
onest  gartref,  ac  yn  gwneuthur  cyfiawnder  â'n  gweìnidogìon  ein  hunain, 
cyn  estyn  terfynau  ein  haelioni  i  feusydd  eraill. 

Y  mae  yn  wirionedd  nas  gellir  ei  ammheu,  fod  yr  "  Arglwydd  wedi  or- 
deinio  i'r  rhai  sydd  yn  pregethu  yr  efengyl  fy w  wrth  yr  efengyl ;"  ar  yr  im 
pryd,  y  mae  yn  Uawer  mwy  anrhydeddus  i  ddyn,  os  na  bydd  ei  gymhwys- 
derau  gweinìdogaethol  yn  gyíryw  ag  a'i  codo  i  sylw,  fel  ag  i  gael  galwad 
gan  eglwys  neu  eglwysi  a  ddichon  ei  gynnal  yn  hollol,  i  weithio  â'i  ddwy- 
law  er  hekethu  ei  gysuron,  na  throi  at  y  llywodraeth  wladol  am  help. 
Wrth  wneyd  y  cyntaf,  nid  yw  yn  aberthu  un  egwyddor;  ond  wrth  dderbyn 
y  Ee^ÌMm  Dontmy  y  mae  yn  gweithredu  yn  hollol  groes  i'w  egwyddorion  fel 
Ymneilldûwr.  Ac  y  mae  yn  ddirgelwch  i  ni  pa  fodd  y  gall  neb  o'i  derbyn- 
wyr,  yn  gyson  â  hwy  eu  hunain,  wrthwynebu  yr  egwyddor  orfodol  mewn 
crefydd.  Nis  gallant.  Y  maent  yn  gwerthu  eu  rhyddid  am  hufn^  punt  yn 
y  flwyddyn.  Y  mae  hyn  yn  o  fychiui  hefyd,  am  ryddid.  Líber  ẁiopf 
êerw>  dhUefélieior, 


YR    AMAETHWR    A'R    GORUCHWYLIWR. 

Peth  melus  iawn  gan  y  natur  ddynol  yw  awdurdod,  pa  un  bynagaîllawer 
aî  ychydig  a  fyddo.  Yn  enwedig,  os  cyfodir  dyn  o  gyûwr  o  iselder,  ac  yn 
dra  disymwth,  i  sefyllfa  o  awdurdod,  mae  yn  bur  debyg,  heb  i'w  galon  foil 
wedi  ei  chryfhau  yn  anghyffî'edin  â  gras,  yr  efieithia  y  dyrchafiadhwnwyii 
swynol  ar  ei  feddwl,  ac  y  tỳr  allan  yn  fynych  yn  drahausder  yn  ei  ymddyg- 
iad.  Pan  osodir  "  gweîsion  ar  feirch,"  odid  na  welir  hwy  "  yn  gyru  yn 
ynfyd,"  gan  roddi  Uawn  waith  i'r  chwip  a'r  yspardyn.  Y  mae  dynion 
mewn  uchafiaeth  benthyool,  neu  ddirprwyol,  yn  gyfiredin,  yn  anhawddadi 
nesu  atynt  na  dynion  sy'n  meddu  uchafiaeth  gwirioneddol  a  chynenid. 


608  YR  AMABTHWR  a'r  OORVCHWVLlWR. 

Mae  tywysogion  yn  haws  eu  trin  na  chiiichfoneddigion ;  ac  y  mae  meistr- 
iaid  tiroedd  i'w  gweled  yn  fynych  yn  fwy  gostyngedig  na'u  goruchwylwyr. 
Ni  a  wyddom,  yn  wir,  am  oruchwylwyr  hynaws  ac  iselfrydig ;  ond  anûnl 
ydynt  mewn  cymhariaeth.  Gyda  thai  a  thiroedd,  a  chyda  gweithfaoedd^ 
mae  haerllugrwydd  a  thrawsfalchedd  goruchwylwyr,  neu  stiwardiaidy  fel  y 
dywedir  mewn  siarad  cyfiredin,  wedi  myned  yn  ddîarebol.  Ac  nid  i'n 
hoes  ni  yn  unig  y  mae  hyn  yn  perthynu ;  ond  yr  oedd  yr  hen  oesoedd  yn 
gruddfan  oblegid  gormes  goruchwylwyr.  Yr  oedd  ein  lachawdwr  yn 
desgrifio  rhy w  oruchwyliwr  teuluaidd  "  yn  curo  y  gweision  a'r  morwynion, 
ac  yn  bwyta,  ac  yfed,  a  meddwi."  Hen  rigwm  a  ddadgenîd  gan  ein  taid, 
ydoedd — 

"  Och  am  Biiwardiaîd,  rai  c&s,  tordyn, 
Sy  fìl  gwaeth  na'u  meistri,  yn  gwthio  ac  ymestyn : 

Y  nhw  ydy w  'r  sirs  i'w  dyrchafu  hyd  sôr, 
Os  myner  by  w  'n  dyner  danyn'/* 

Ün  o'r  tylwyth  iTroenuchel  hyn   oedd  James   Powell,   goruchwyliwr 

Nanney  Morgan,  Ysw.,  o'r  Glyn ,  yn  Ngogledd  Cymru.     Mab  ydoedd 

James  i  Harri  Powell,  yr  hwn  am  lawer  o  lyneddau  a  fu  yn  gweini  y 

swydd  o  arolygwr  y  tlodion  yn  nhref  Llan .     Yr  oedd  pwysigrwydd 

mawr  yn  perthyn  i  Harri  yn  ei  ddydd,  canys  yr  oedd  swydd  (werseer  yn  y 
dyddiau  hyny  yn  un  o  ddylanwad  nid  bychan.  Yr  oedd  efe,  ynghyd  â 
rhyw  ddau  neu  dri  o  swyddwyr  eraiU,  yn  cael  gwneyd  â'r  plwyf  fel  y 
mynent ;  a  gwae  i'r  tlawd  a  ddy wedai  air  yn  eu  herbyn.  Cryf  y  w  efleith- 
ioldeb  esiampl,  ac  yn  enwedig  esiampl  rhîeni.  Cynffoni  i  uehafiaid,  a 
sarhau  isafiaid, — dyna  a  welodd  James  o'r  dechreuad  yn  nhŷ  ei  dad,  a  dyna 
fel  yr  hwyliodd  yntau  ei  gerddediad  ar  ei  ol.  Dygwyd  ef  i  fyny  yn  yr 
Ysgol  Bad ;  ac  yn  mhen  amser,  aeth  yn  ysgrifenydd  i  gyfreìthiwr  yn  y 
dref.  Y  mae,  o  bosibl,  y  fath  beth  a  thwma  gonest  i'w  gael  yn  y  byd ; 
îe,  ac  yn  Nghymru :  ond  nid  felly  oedd  y  meistr  oedd  gan  James.  Ni 
byddai  un  achos  yn  rhy  ddrwg  ganddo  i'w  gymeryd,  os  byddai  gobaith 
iddo  am  arian  oddiwrtho ;  yr  oedd  ganddo  ddyhirod  wrth  law  i  dyngu 
drosto  yr  hyii  a  ddymunaî ;  ac  ef e  a  enniUodd  gyfoeth  mawr  ar  draul  cyn- 
henau  ynfydion.  Yr  oedd  James  yn  yfed  ei  ddysg  yn  odiaeth  yn  yr 
ysgol  hon ;  dysgodd  yma  gamwri  ac  annhrugarogrwydd  yn  dra  medrus. 
Ymadawodd  â'r  cyfreithiwr,  ac  a  aeth  yn  gynnorthwy wr  i  Ŵrfesurydd.  Yn 
mhen  amser,  Uwyddodd  i  gael  y  swydd  ddy wededig  o  fod  yn  oruchwyliwr 
i  Mr.  Nanney  Morgan ;  ac  yn  y  swydd  hon,  daeth  yn  fuan  yn  wrthddrych 
casineb  ac  ofn  i'r  holl  denantiaid. 

Yr  oedd  Mr.  Morgan  yn  ẃr  boneddig  digon  diniwed,  fel  y  dywedir,  o'i 
ran  ei  hun;  nid  oedd  yn  hoffi  ymddwyn  yn  dostlym  tuag  at  neb ;  ond  yr 
oedd  yn  caru  hunan-esmwythyd  o  flaen  pob  peth  ;  yr  oedd  pob  ymdrech, 
meddai  efe,  yn  ei  ladd ;  ac  yr  oedd  ei  fy wyd  wedi  myned,  o  radd  i  radd, 
i  ateb  desgrifiad  y  prydydd : — 

"  Dyma  i  gyd— bwytai  ac  yfiá, 
Ac  a  gysgai  ar  ei  gefn ; 
Yna  fe  fwytai  ac  yfai, 
Ac  a  gysgai'n  drwm  drachefn." 

Yr  oedd  wedi  claddu  ei  hoU  deulu  ond  un  mab ;  collodd  ei  wraig  a  phedwar 
o'i  blant ;  a  chan  ei  fod  yn  ddyeithr  i  gysuron  gwir  grefydd,  nid  oedd 
ganddo  ddim  i'w  wneyd,  yn  ei  dristwch  am  danynt  hwy,  ond  ymroi  i  win 


ŸR   AMABITBWR   A*R   GORUCHWYLIWR.  509 

lawer  i  geîsio  anghofio  ei  ofid.  Aeth  yn  ddyeithr  fr  byd  o'i  amgylch; 
anfynych  y  gwelîd  ef  allan  o'i  balas ;  ac  yno,  yn  lle  bywyd  Duw — ^yn  wir, 
yn  lle  bywyd  dyn — ^yr  oedd  wedi  ei  dduUnewidio  eî  hun  i  fywyd  anifel. 
Yr  oedd  hyn  yn  fanteîsiol  iawn  i  oruchwyliwr  o  dueddfryd  James  Powell: 
nid  oedd  Mr«  Morgan  yn  rhoi  dim  trafierth  iddo  gyda'i  gyfrìfon ;  ond  yr 
oedd  yn  ei  oruohwyliaeth  yn  cael  gwneuthur  a  dy wedyd  yu  ol  ei  ewyllys, 
Yr  etífedd,  Mr.  Watkin  Morgan,  fel  y  gallesid  dysgwyl,  a  adawyd  i  gael 
ei  rwysg  ei  hun ;  nid  oedd  gan  ei  dad  ewyllys  na  gallu  iV  lywodraethu 
yn  ddoeth  a'i  addysgu  yn  dda;  ao  yr  oedd  Powell  yn  gweled  mai  ei 
fantaîs  bersonol  ef  oedd  gadael  i'r  gwr  ieuanc  gael  pobpeth  yn  ol  ei  feddwL 
Dyiem  ddywedyd  fod  gan  Meistr  Watkin  synwyr  naturiol  cryf ;  ac  yr 
oedd  yn  un  hynaws  a  chymwynasgar  o  ran  tyiínher;  ond  yr  oedd  ei 
gyflwr  anllywodraethus  yn  anurddo  y  oyfan ;  canys  fel  y  dywedai  yr  hen 
fardd  Aneurin  yn  y  chweched  ganrif — 

**  Un  fath  a  Uong  ar  gefnfor, 
Heb  nff,  heb  hwyl,  heb  angor, 
Tdy  w  ieuane  heb  gTn^or." 

Gyda  fod  Mr.  Watkîn  Morgan  wedi  dyfod  i'w  oéd,  pan  y  dysgwyliai 
y  tîrddeiliaid  iddo  gymeryd  rhan  weithredol  yn  Uywodraethìad  yr  ystâd, 
efe  a  fynai  fyned  i*r  fyddin,  ac  nid  oedd  dim  a  wnai  y  tro  ganddo  ond 
cael  ST^dogaeth  mewn  catrawd  oedd  ar  fyned  allan  i'r  India  DdwyreinioL 
Yr  oedd  ei  dad,  wrth  gwrs,  yn  hollol  anfoddlawn  î  hyny :  nid  oedd  ganddo 
yn  awr  ond  ei  fab  Watkîn ;  ac  os  trengai  efe,  fe  elai  hen  etifeddiaeth  ei 
dadau  ymaith  o'r  olynìad  uniongyrchol,  yr  hyn  a  fyddai  yn  drychineb 
annhraethadwy ;  ac  feliy  Mr.  Nanney  Morgan  a  ymysgydwodd  am  enyd 
o'i  ddideîmladrwydd  arferol,  ac  a  Iwyr  waharddodd  i'w  fab  ymuno  â'r 
filwrîaeth.  Ond  yr  oedd  y  gwr  îeuanc  yn  benderfynol  am  ei  bwynt,  ac 
nid  oedd  wedi  arfer  cael  ei  groesi,  o  herwydd  "  ei  dad  nid  anfoddlonasai 
ef "  erioed  o'r  blaen,  "  gan  ddywedyd,  Paham  y  gwnaethost  fel  hyn  ?"  Yn 
fibdus  i'w  amcan,  cafodd  ei  gefnogi  gan  Powell  y  goruchwyliwr,  yr  hwn  a 
ddadleuodd  yn  efieîthîol  gyda'r  hen  wr  bòneddig  am  i'w  fab  gael  myned 
yn  ol  ewyllys  ei  galon  i'r  India  belL  Dywedai  fod  yn  ddrwg  dros  ben 
ganddo  feddwl  am  ymadawiad  Mr.  Morgan,  ieuaf,  ond  gan  ei  fod  wedi 
dodi  ei  fryd  ar  ymweled  âg  India,  mai  gwell  oedd  ceisìo  boddlonî  am 
dymmor ;  nid  oedd  un  ysgol  well  i  foneddwr  ìeuanc  na'r  fyddin ;  ac  yr 
oedd  y  ffordd  i'r  India  wedi  ei  byrhau  yn  fawr,  diolch  i  egni  anturiaethus 
yr  Isgadben  Waghorn ;  ac  fe  geid  gweled  Mr.  Watkin  Morgan  yn  dychwel 
oddiyno  heb  fod  yn  hir,  wedi  ei  berffeithio  fel  gwr  boneddig,  ac  wedî 
ennill  digon  o  gyfoeth  i  brynu  etifeddiaeth  fawr  yn  ychwanegol  at  yr  eiddo 
ei  hun.  Y  cyfryw  oedd  rhesymau  Powell  ger  bron  Mr.  Morgan,  henaf ; 
ond  y  gwîr  ydoedd  mai  mwy  dymunol  gan  y  goruchwyliwr  oedd  absen^ 
noldeb  na  phresennoldeb  ei  feistr  ieuanc.  Gwyddai  fod  ganddo  ddylan-. 
wad  ar  y  tad,  ond  nid  oedd  mor  sicr  am  eî  ddylanwad  ar  y  mab  synwyrol- 
ach  na'i  rîant ;  ac  yn  yr  India,  fe  fyddai  yn  ddigon  pell  pddiwrtho.  O 
dipyn  i  beth,  cafwyd  cydsyniad  yr  hen  yswain  anwrol;  ac  ymaith  â'r 
yswain  ieuanc  difeddwl  o  wlad  ei  dadau  i'w  daith  faîth,  yn  llon  ei  ysbryd, 
ac  yn  uchel  ei  galon,  gyda  gwŷr  ieuainc  eraill  oedd  nior  ddifeddwl  ag 
yntau. 

Yr  oedd  Powell  erbyn  hyn  yn  teymasu  gyda  llaw  gref  ar  yr  amaethwyr, 
mawrîon  a  bychain,  oedd  yn  dàl  tir  dan  Mr.  Morgan.     Nid  oeíld  y  mçistr 

1850.]  2  M 


610  YR   AMABTHWR   a'r   GORüCHWYLIWR. 

ond  m&str  m^wn  enw ;  y  goniehwyliwr  o^  y  mẃtr  mewn  gwirionedd. 
Yr  oedd  ya  orthrymydd  crculawn  dai^  y  Uiw  o  weithredu  yn  flfyddlawn  i'w 
ymddirìed :  dîgon  oedd  iddo  ef  edrych  ar  ol  intereit  ei  feîstry  ac  edryched 
y  tenantiaid  ar  ol  yr  eiddynt  hwyihau.  Ond  mynych  y  ceîr  y  gomch- 
wyUwr  sydd  yn  gaìed  tuag  at  y  deiliaid  yn  anghyâawn  at  y  meistr ;  ao  yr 
oeídd  llaweroedd  yn  d^rwedyd  yn  ddystaw  mai  un  felly  oedd  Fowell.  Yr 
oedd  yn  dyfod  yn  wr  mawr  ar  unwaith,  yn  prynu  cyfìninau  hehieth  mewn 
banciau  a  sefydliadau  cydfeddiannol  eraill ;  ac  yr  oedd  rhai  o'i  berihynasau 
i'w  gweled  wedi  myned  mewn  byr  amser  o  ddim  i  lawer.  Yr  oedd  syniad 
pobl  am  hyn  yn  g^^elyb  i'r  eiddo  llancy  i'r  hwn  y  cyfrifid  gwall  synwyr, 
am  foch  y  melinydd.  "Beth  sydd  genyt  ti  i'w  ddywedyd,  Wil  wirion?" 
ebai  melinydd  sarug  ry w  ddiwmod  wrth  y  llanc  ar  y  fibrdd  fawr.  "  Mi 
ddywedaf,"  ebe  yutau,  "y  gwn  i  rywbeth,  ao  na  wn  i  mo  rywbeth." 
"  Beth  y w  y  rhy wbeth  a  wyddost  ?"  "  Mi  wn  fod  moah  y  melmydd  yn 
dewach  na  moch  eraill."  "  A  pheth  na  wyddost?"  "Ni  wn  i  ddim  ŷd  a 
blawd  pwy  sydd  yn  eu  pesgi."  Felly  fe  wyddai  pawb  fod  James  Powell 
a'i  berthynasau  yn  gweÛa  yn  gyfiym  ya  y  byd,  ond  nid  oeddynt  mor 
wybodus  mewn  pwnc  arall, — arian  pwy  oedd  yn  eu  cyfoethogi.  Oad  os 
na  roddid  parch  calon  i  Mr.  PowelÌ,  y  stiward»  yr  oedd  raid  talu  iddo 
barch  ymddangosiad.  Yr  oedd  yn  hawdd  i'r  rhai  oll  yr  oedd  a  wnelent 
âg  ef  weled  mai  dyn  balch  a  hunanol  i'r  eithaf  ydoedd ;  ac  fel  pawb  o'r 
cyfiyw,  fe  yfai  weniaith  fel  Uaeth.  Pan  y  byddai  ar  rywun  o'r  newydd 
eisieu  tyddyn  neu  gaeau,  neu  ar  amaethwr  eisieu  gwelljant  ar  adeiladau, 
gwyddid  mai  trwy  smfon  anrhegìon  gwerthfawr  i'r  goruchwyliwr  y  byddid 
debycaf  o'u  caiTael.  Ac  fel  hyn  yr  oedd  yn  cael,  yn  mysg  pethau  eraill,  ymron 
yr  hoU  win  a'r  gwirod  oedd  yn  ei  seiler  yn  hynod  radlawn.  Ni  wyddai 
ddîm  am  wneuthur  trugaredd  i  denant  anffodus ;  efe  a'i  blingai  yn  ddîar- 
bed  os  na  fedrai  ddyfod  ymlaen  gyda'r  fiyrling  eitbaf.  Ac  os  byddai  un 
o'r  deîliaid  amaethyddol  yn  ymddangos  yn  llwyddo,  ac  yn  gallu  by w  yn 
Ued  gysurus,  buan  y  cymerid  mantais  ar  ei  ddiwydrwydd  a'i  iawn-drefniad, 
ac  y  codid  ar  ei  rent.  Gwnaeth  ddaioni,  pa  fodd  bynag,  i  rai,  trwy  fod 
yn  offeryn  i'w  hanfon  i'r  America.  Ei  ormes  a  achlysurodd  iddynt  feddwl 
am  ymfudo  dros  Fôr  y  Werydd ;  ac  y  maent  yno  yn  awr  yn  diolch  am 
annibyniaeth  eu  sefyUfa,  canys  y  maent  yn  byw  ar  eu  tiroedd  eu  hunaìn, 
heb  fod  gan  un  ysgoegyn  o  oruchwyUwr  air  i'w  ddy wedyd  wrthynt. 

Yn  mysg  tirddeiUaid  Mr.  Morgan,  un  o'r  rhai  penaf  oedd  Owen 
Rhydderch,  o'r  Bryn-rhŷg.  Yr  oedd  cenedl  y  Bhydderchiaid  wedi  byw 
yn  y  Bryn-rhŷg,  o  dad  i  fab,  er  ys  oesoedd ;  ac  yr  oedd  yno  hen  ddodrefh 
derw,  mor  hen,  fel  y  dangosai  amseriad  y  flwyddyn  arnynt,  a'r  pryd  "yr 
oedd  Bess  yn  teymasu."  Yr  oedd  Owen  Bhydderch  yn  amaethwr  gonest 
a  rhwyddgalon,  yn  Gymro  o'r  hen  íTasiwn,  yn  ddyn  moesol  ei  fuchedd,  ac 
yn  un  o'r  gwŷr  parchusaf  a  mwyaf  dylanwadol  yn  ei  blwyf.     Yr  oedd  ei 

wraig  yn  aelod  eglwysig  yn  Nghapel  C ,  ac  yn  fenyw  wir  grefyddol ; 

byddai  yntau  yn  myned  gyda  hi  yno  i'r  oedfaon  cyhoeddus ;  ac  yr  oedd  yn 
hael  iawn  yn  ei  gyfraniadau  yn  mhob  casgUad  a  wneid  yn  y  gynnuUeidfa, 
ac,  yn  wir,  at  bob  achos  da  a  roddid  ger  ei  fron.     Yr  oedd  ei  fab  hynaf, 

Owen,  wedi  priodi,  ac  yn  amaethwr  Uwyddiannus  yn  mhlwyf  H ;  yr 

oedd  ei  fab  araU,  Bichard,  gydag  ef  gartref :  hwynt-hwy,  ynghyd  â'i  ferch, 
Ann,  yr  hon  oedd  blentyn  ei  henaint,  ac  iddo  fel  canwyU  ei  lygad,  oedd- 
ynt  yn  gwneyd  i  fyny  ei  hoU  blant.     Dygwyd  Ann  i  fyny  yn  yr  ysgoHon 


YR   AMAETHWR    a'r   GOUUCHWYLIWR.  611 

goreu  oedd  yn  ei  chymydogaeth :  ac  i  orphen  ei  dysg,  anfonwyd  h1  i  west- 
ysgol  (yr  hyn  o'i  gyfieithu  i'r  Saesoneg  y  w  boardin^'Schoól)  yn  hen  ddinas 
enwog  Caerlleon  Gawr.  Yr  oedd  yn  ferch  ieuanc  brydferth  ei  gwedd, 
cyflym  ei  deall,  addfwyn  ei  hysbryd,  diwyd  ei  llaw,  gweddus  ei  moes,  a 
hoflus  ei  hymddyddan  a'i  holl  ymddygiad.  Cymhwys  y  gellid  dywedyd 
am  dani, — 

"  Nid  ydoedd  rhagrith  dan  eì  bron, 

Pan  ymddangosai  'n  fwyn ; 

Balm  ydoedd  ei  Ueferydtl  11  on, 

A'i  gwén  oedd  siriol  swyn." 

Cafodd  Powell,  y  goruchwyliwr,  aml  gyfleusdra  i  sylwi  ar  Ann  Rhydd- 
erch,  ac  nis  gallai  lai  na  bamu  fod  ynddi  fwy  o  ragoriaethau  nag  yn  y 
cyŵedin  o  r  ystlen  dfeg ;  a  dechreuodd  feddwl  o  ddifrif  y  gallai  hi  wneyd 
purion  gwraig  iddo.  Tybiodd  ei  fod  wedi  gosod  ei  serch  ami,  sef  càn 
belled  ag  y  gallai  ymserchu  mewn  rhy wbeth  neu  rywun  heblaw  efe  ei  hun ; 
o  herwydd  James  Powell  oedd  gwrthddrych  mawr  carìad  a  chanmoliaeth 
James  Powell.  Bu  mewn  cryn  bryder  a  hunangynghorìad  cyn  pender- 
fynu  ymostwng  i  gynnyg  ei  hun  i  Miss  Rhydderch ;  canys,  yn  ei  fam  ef, 
ymostyngiad  mawr  ynddo  ydoedd.  Nid  ydoedd  hi  ond  merch  i  amaethwr, 
ac  nis  gellid  dysgwyl  gwaddol  helaeth  gyda  hi,  ac  nid  oedd  ammheuaeth 
ganddo  nas  gallasai  gwr  o*i  ddylanwad  a'i  sefyllfa  ef  gael  yn  gymhares 
brîodasol  fenyw  uwch  ei  gradd  a  mwy  ei  chynnysgaeth  na  merch  y  Bryn- 
rhŷg,  pe  y  meddyliasai  am  hyny.  Ônd  yr  oedd  yn  wiw  ganddo  ei  han- 
rhydeddu  hî  a'i  theulu ;  ac  yr  oeddynt  hwy,  bid  siwr,  yn  rhwym  o  werth- 
fewrogi  yr  anrhydedd.  Gwir  ei  fod  ef  yn  hynach  na  hi  o  bymtheng 
mlynedd  ac  uchod ;  ond  nid  oedd  hyny  ond  rhoi  i'w  ddarpar-gwraig  fwy  o 
fraint — cael  yn  brîod  ddyn  profedig,  wedi  dyfod  i'w  lawn  synwyr,  ac  yn 
gwybod  yn  dda  am  y  byd  yn  ei  helyntion  a*i  orchwylion,  ac  nid  rhyw  las- 
lanc  penysgafu  na  wyddid  beth  a  ddeuai  o  hono.  Wel,  pan  gafodd  amser 
cyfaddas,  rhoes  ei  benderfyniad  mewn  gweithrediad ;  ymddyddanodd  â'r 
ferch  ieuanc  ;  ac  er  ei  syndod  a'i  siomedigaeth  anaele — ^hi  a'i  gwrthododd 
ef  yn  hollol,  a  hyny  mewn  modd  pur  ddiseremoni.  Nid  oedd  yr  hyn  a 
wyddai  hi  am  ei  gymeriad  yn  rhoddi  iddi  un  cymheUiad  i  wrandaw  ar  ei 
gais ;  ac  heblaw  hyny,  yr  oedd  ganddi  reswm  arall,  a'r  rheswm  mwyaf  i 
ddodi  nacâd  iddo :  yr  oedd  hi  eisoes  yn  gohebu  yn  gyfeillgar  â  gwr 
ieuanc,  ac  ni  chymerasai  yr  hoU  fyd  am  ymddwyn  yn  anflyddlawn  tuag 
ato.  Enw  yr  hwn  a  ffafriwyd  â'i  serch  a'i  hyder  oedd  Bobert  Pritchard,  mab 
y  Fron-werdd,  yr  hwn  dyddyn  oedd  oddeutu  dwy  filltir  o'r  Bryn-rhŷg, 
Yr  oeddynt  yn  gydnabyddus  â'u  gilydd  er  yn  blant,  ac  wedi  dechreu 
c^rfeillachu  yn  garwriaethol  trwy  fodd  ac  ewyllys  da  rhîeni  y  naiU  a'r  llall. 
Dewisasai  Robert  faelwriaethoflaen  amaethyddiaeth;  rhymwyd  ef  yn  brentis 

mewn  masnachdŷ  yn  Nh ;  ac  wedi  dyfod  yn  rhydd,  aeth  i  Lundam,^ 

ac  yr  oedd  efe  yn  awr  wodi  cael  lle  da  gydag  un  o  farsiandwyr  penaf  y 
brifddinas.  Byddai  yn  dyfod  bob  blwyddyn  i  ymweled  â  bro  ei  enedig- 
aeth ;  canys  yr  oedd  attynfaen  nerthol  yn  y  Bryn-rhŷg,  yn  gystal  ag  yn  y 
Fron-werdd,  yn  ei  ddenu  tua  thref. 

Yr  oedd  Powell  yn  ystyried  ei  fod  wedi  cael  ei  sarhau  yn  gywilyddus 
yn  ei  wrthodiad  gan  Ann  Rhydderch ;  ac  wedi  iddo  ddcall  am  ei  gydym- 
geisiwr  mwy  llwyddiannus,  yr  oedd  yn  golygu  ei  fod  wedi  cael  anfri  mwy 
fyth :  hogyn  o  shopwr  yn  cael  ei  ddew^is  ganddi  o  flaen  y  steward  galluogj 

2  M  2 


612  YR   AMAETHWR    a'r    GORUCHWYLIWR. 

Clywodd  fod  Owen  Rhydderch  yn  eanmawl  dewisiad  ei  ferch,  a'i  fod  wedi 
dywedyd  yn  rhywle  y  buasaî  yn  well  ganddo  Twm  ei  hwsmon  yn  fab-yn- 
nghyfraith  na  James  Fowell.  Llanwyd  ef  â  chynddaredd,  a  phenderfyn- 
odd  ddîal  hyd  yr  eithaf.  Yr  oedd  rhent  digon  uchel  ar  y  Bryn-rhŷg  eisoes, 
yn  ol  tystiolaeth  pawb  a  wyddai  am  y  tir ;  ond  cododd  Powell  ar  y  rhent; 
ac  yn  mhob  modd,  dangosodd  bob  brynti  ag  a  fedrai  tuag  at  yr  hen 
amaethwr. 

Yn  fuan  wedi  hyn,  er  profedìgaeth  dost  i  feddwl  Miss  Rhydderch, 
hwyliodd  Bobert  Pritchard  ar  fordaith,  dros  ei  feistr,  càn  belled  a  Calcutta. 
Yr  oedd  rhyw  farsiandwyr  yno  oedd  mewn  trafodaeth  ëang  âg  ef  yn 
Llundaiu  wedi  myned  i  beth  dyryswch,  ac  yr  oedd  y  marsìandwr  yn  bamu 
yn  anghenrheidiol  anfon  rhywun  o  fedr  ac  ymddiried  i  chwilio  i'r  achos. 
Disgyuodd  y  dewisiad  ar  ein  cyfaiU,  Bobert ;  oblegifi  yr  oedd  efe  wedi  ei 
brofi-  ei  hun  yn  wr  dîesgeulus  yn  ei  orchwyl ;  ac  felly,  fel  gwas  fÿddlawn, 
fe  anturiodd  dros  y  tònau  i  wynebu  India  'r  Dwyrain ;  gan  feddwl,  os 
dychwelai  mewn  dîogelwch,  am  brîodi  yn  ebrwydd  ar  ol  hyny. 

Tua'r  amser  hwn,  yr  oedd  etholiad  marehog  dros  y  sir,  iV  chynnrych- 
ioli  yn  y  senedd,  yn  cymeryd  lle.  Ac  yr  oedd  PoweU  yn  brysur  iawn  yn 
y  mater  hwn.  Yr  oedd  dau  ymgeisydd  am  yr  anrhydedd,  y  rhai  a 
alwn  ni,  er  mwyn  jnmddyeithro,  yn  Syr  Arthur  Llwyd,  o'r  Plas-hên,  a  Mr. 
Dudley,  o'r  CafiteU-brith.  Yr  oedd  Syr  Arthur  yn  Gymro  o  waed  coch 
eyí&nf  wedi  disgyn  oddiwrth  yr  hen  Dy wysogion  Cymreig ;  ac  yr  oedd  yn 
wladgarwr  di£fuant,  ac  yn  rhyddfrydig  o  ran  ei  egwyddorion  gwladol; 
byddid  yn  caniatâu  yn  rhwydd  i'r  hoU  enwadau  Protestanaidd  gael  cyfodi 
capeU  ac  ysgoldai  ar  ei  dir.  Mr.  Dudley  oedd  Sais,  wedi  prîodi  etifeddes  y 
CasteU-brith;  ac  yr  oedd  yn  Dori  dallbleidiol  ac  yn  Buseyad  haerUug. 
Oddeutu  dwy  flynedd  cyn  yr  ethoUad,  yr  oedd  ef  wedi  bwgwth  troi  tenant 
iddo  o'i  dyddyn,  am  ei  fod  yn  cynnwys  cyfarfodydd  i  weddîo  ac  i  bregethu 
yn  ei  Üŷ ;  a  phan  yr  ysgrifenwyd  ato  gan  wr  synwyrol  ynghylch  hyny,  efe 
a  atebodd  ei  fod  yn  credu  yn  gydwybodol  mai  yr  Eglwys  Wladol  oedd 
unig  siannel  bendith  ddwyfol,  a'i  fod  yn  gwneyd  trugaredd  â'i  tUrddeUiaid 
trwy  osod  pob  rhwystr  ag  a  fedrai  ar  eu  flFordd  i  fyned  i  unUe  aUan  o  le  y 
fendith.  Mewn  etholiadau  blaenorol,  yr  oedd  tenantiaid  Mr.  Nanney 
Morgan  yn  cael  pleidleisio  fel  y  mynent,  heb  fod  dim  dylanwad  o'r  eiddo 
ef  yn  cael  ei  arfer  arnynt.  Ond  y  tro  hwn,  yr  oedd  PoweU  yn  gweithio 
â'i  hoU  egni  (nid  am  ddim,  tybygid),  o  ochr  Mr.  Dudley,  gan  arfer  enw  ei 
feistr  i  orfodi  y  deiUaid  i  roddi  eu  pleidleisiau  ìddo. 

Yr  oedd  amryw  o'r  tenantiaid,  rhai  o  honynt  yn  YmneiUdüwyr  proffes- 
edig,  yn  ymostwng  yn  ddiddig  i'r  ddedfryd  ethoUadol  hon.  "Mae  yn 
Uawer  gweU  genym  ni,"  meddynt,  "  Syr  Arthur  Llwyd,  a'i  egwyddorion ; 
ond  nid  oes  help  am  dani ;  gall  pobl  fawrion  flForddio  ymryson  â'u  gUydd 
mewn  politics ;  eithr  nid  y w  hyn  o  werth  i  ni  anturio  ein  hamgylchiadau 
o'r  herwydfd :  na ;  ni  wiw  i'r  Uestr  pridd  daraw  yn  erbyn  y  Uestr  pres." 
Ac  â  rhyw  wagreswm  o'r  fath  yna,  ceisient  ddystewi  y  gydwybod,  os  oedd 
cydwybod  ganddynt  hefyd,  er  mwyn  pleidleisio  dros  Mr.  Dudley.  Ond 
nid  gwr  o'r  fath  ystwíf  ystwyth  oedd  Owen  Bhydderch,  o'r  Bryn-rhỳg. 
"  Mr.  Morgan,"  medd  efe,  "  a  bîau  fy  nhir,  ac  yr  wyf  yn  talu  Uawn  werth, 
a  Uawer  mwy,  am  y  defnydd  o  hono ;  ond  myfi  bîau  fy  mhleidlais,  ac  mi 
a'i  rhoddaf  fel  y  gwelaf  yn  oreu.  Beth  ì  rhoi  fy  vote  i  ddyn  erUdgar  a 
hanner-Pabydd  fel  Mr.  Dudley  ?     Na  roddaf  byth."     "  Chwi  a  gewch 


YR   AMABTHWR   a'b   GORÜCHWYLIWR.  Öl3 

weled  mai  gwell  yw  i  chwi  ildio  i  wneyd  fel  yr  wyf  yn  ceisio  genych," 
meddai  Powell.  "  0*r  goreu,"  atebai  yr  hen  amaethwr  cywir;  "  yr  wyf  yn 
oofio  yr  hen  air,  'Gwna  fel  y  dylit,  a  doed  fel  y  delo.'"  Ceisiwyd  ganddo 
wedi  hyny,  gan  na  roddai  ei  bleîdlaia  dros  Mr.  Dudlèy,  ymattal  rhag  ei 
rhoddi  dros  Syr  Arthur  chwaith.  "  Na ;  gan  fod  genyf  bleîdlais,"  ebe  fe, 
**  mi  a'i  rhoddaf  yn  ol  fy  nghydwybod.  Syr  Arthur  for  ever !"  Yr  oedd 
trwy  hyn  yn  cyflawni  mesur  ei  anwiredd  yn  ngolwg  y  steward  dîalgar,  yr 
bwn  a  anfonodd  ato  ar  fyrder  rybudd  o  ejectment. 

Ar  y  cyntaf,  nid  oedd  Bhydderch  yn  meddwl  fod  pwys  mawr  yn  y  rhy- 

budd  ;  darbwyllid  ef  gan  ei  gyfeillion  nad  oedd  Powell  yn  bwriadu  ond  ei 

ddychrynu ;  nad  oedd  bosibl  y  tröid  tenant  da  allan  o'i  flFerm,  a  hwnw  yn 

hen  denant,  a'i  dad  a*i  deidiau  wedi  bod  yno  o'i  flaen,  am  ddim  ond  plejíi- 

leisio  yn  ol  ei  fam  méwn  etholîad  sirol.     Yr  oedd  Mr.  Morgan  hefyd  wedi 

«i  ddangos  ei  hun  bob  amser  yn  gyfeiUgar  iawn  i  Owen  Rhyddereh,  ac  yn 

hoff  o  hono  ;  yr  oeddynt  tua'r  un  oedran,  ac  wedi  cydehwareu  Uawer  pan 

yn  blant ;  ac  yr  oedd  yr  hen  amaethwr  yn  barnu  ond  iddo  fyned  yn  ber- 

sonol  at  ei  feistr  tir  i*r  palas,  na  byddai  achos  iddo  ofni  cael  ei  droi  o*r 

Bryn-rhŷg.     Ond  yr  oedd  Powell  wedi  rhoddi  ei  fryd  ar  ddîal  arno :  yr 

oedd  y  meddwl  am  ei  wrthodiad  gan  Miss  Rhyddereh  yn  cancro  yn  ei  fyn- 

wes,  ac  yn  gosod  ei  hunangariad  mewn  poenau  ;  ac  yr  oedd  gwaith  yr  hen 

ŵr  yn  nacâu  ymostwng  iddo  yn  amgylchiad  yr  etholiad,  wedi  dodi  ei  uch- 

aüaeth  mewn  perygl  yn  ngwydd  y  byd.     Yr  oedd  y  naill  a'r  llall  o'r  peeh- 

odau  hyn  yn  anfaddeuol  gan  y  goruchwyliwr  ffroenuehel ;  ae  felly  yr  oedd 

yn  benderfynol  am  ddodi  y  rhybudd  mewn  grym.     Am  Mr.  Morgan,  pan 

aeth  Owen  Rhydderch  ato  i'r  Glyn,  cafodd  ef  ar  y  pryd  mewn  cyflwr  tra- 

meddw ;  yr  oedd  yn  wylo  fel  plentyn  wrth  weled  ei  hen  gyfoed,  a'r  djni 

goreu  o'i  denantiaid,  fel  y  galwai  ef ;  ond  yr  oedd,  ysywaeth,  yn  gwbl  an- 

alluog  i  amgyfíìped  dim  a  ddywedid  wrtho.     Aeth  Owen  Rhydderch  yno 

eilwaith  ;  ond  y  tro  hwn,  nid  oedd  fodd  iddo  gael  myned  i  olwg  ei  feistr. 

Yr  oedd  Powell  wedi  cael  gwybod  am  ei  ddyfodiad  blaenorol,  ac  wedi 

rhoddi  siars  ar  y  gwasanaethwyr,  os  deuai  drachefn,  ar  iddynt  beidio  ar  un 

cyfrif  ei  adael  i  fyned  at  Mr.  Morgan,  ond  iddynt  wneuthur  rhyw  esgus 

am  y  gommeddiad  ;  ac  yr  oedd  gair  Powell  yn  gyfraith  yn  y  palas.     Cyn 

hir,  clywid  fod  amryw  wedi  bod  gyda'r  goruchwyliwr  yn  ceisio  am  y  Bryn- 

rhŷg  iddynt  eu  hunain,  a  rhai  o  honynt  yn  gymydogion,  ac  yn  eu  proffesu 

eu  hunain  yn  gyfeillgar  iawn  i  Owen  Rhydderch  a'i  deulu.     Dyna  pa  fath 

rai  y  w  dynohry  w  ! 

Erbyn  hyn  yr  oedd  pryder  nid  bychan  wedi  dàl  teulu  y  Bryn-rhŷg :  i 
ba  le  yr  äent  ?  Gwir  fod  gormod  o  rent  o  lawer  ar  y  fferm ;  ond  trwy  fod 
ein  hen  gyfaîll  yn  dda  amo,  neu  yn  bur  gefnog,  ys  dywed  y  Gogleddwyr, 
ac  felly  yn  meddu  yn  wastad  geiniog  wrth  law  i  wneyd  y  fargen  oreu,  yr 
oedd  efe  yn  gallu  gwneuthur  yn  well  yn  y  Bryn-rhŷg  na'r  rhan  fwyaf  o*i 
gymydogion  mewn  tyddynod  rhatach.  Yr  oedd  Richard  ei  fab  hefyd  yn 
amaethwr  dan  gamp ;  nid  oedd  gwell  triniwr  nag  ef  yn  yr  hoU  blwyf ;  nid 
oedd  un  tir  diffrwyth  na  ddygid  dan  ei  law  ef  yn  gynnyrchiol ;  ac  er  y 
byddai  yr  hen  ŵr  weithìau  yn  grwgnach  am  fod  ei  fab  yn  cydffuríìo  gor- 
mod  â'r  bobl  sydd  yn  ffarmio  wrth  lyfrau,  fel  y  dy wedai,  ac  yn  rhy  dueddol 
i  ymarfer  â  newydd-ddulliau,  eto  wedi  i  bethau  ddyfod  oddiamgyleh  yn 
deg,  mynych  y  gorfodid  ef  i  ddywedyd,  yr  hyn  a  wnai  dan  hanner  chwerthin, 
"  Yn  ddîogel,  fachgen,  er  ei  fod  yn  beth  gwaradwydd  i  ni,  yr  hen  bobl, 


614  .  YR   AMAETIIWR    a'r   GORUCHWTUWR. 

mae  arnsf  ofn  mai  tydì  sydd  yn  dy  le/'  Yr  oedd  ystyríaeth  gryÊudi  eto 
yn  gafaelyd  yu  y  tcimlad,  ac  yn  ei  rwymo  yn  y  modd  tỳnaf  wrtìi  amaeth- 
dy  y  Bryn-rhỳg :  "  Dyma  hen  drigfan  ein  teulu  :  yma  y  ganwyd.  fy  nhaily 
a  i  dadau  yntau  o'i  ûàeriy  ac  oddiyma  y  cludwyd  hwy  i'r  bedd;  yma  yr  anadl- 
ais  innau  gyntaf,  ac  yma  yr  oeddwn  yn  dymuno  cael  tynu  fy  anadl  oìaf ; 
ac  yn  fy  oedrap  î,  mae  yn  drueni  fod  yn  rhaid  i  mi  feddwl  am  xm  symud- 
iad  ond  myned  ar  ol  fy  nhadau  i  oq>hwy8  yn  mhridd.  y  fynwent." 

Cly wodd  Syr  Arthur  Llwyd  am  brofedigaeth  yr  etholwr  gonest,  ac  yn 
dra  hynaws  anfonodd  ato  i  ddy  wedyd  am  dyddyn  da  oedd  yn  rhydd  dano 
ef ;  ond  yr  oedd  hwnw  tua  deugain  mültir  o'r  Bryn-rhŷg ;  ac  nid  oedd 
Owen  Bhydderch  yn  gallu  ymuniawní  i  feddwl  am  fudo  i  le  mor  ddy«thr. 
M^mai  Bichard  iddjoit  fyned  i  Unol  Daleithiau  yr  America,  yn  ol  esíampl 
llawer  o'u  eydnabod ;  ond  yr  oedd  gwaeledd  iechyd  ei  fem,  a  dymuniad 
difrif  ei  dad  i  gael  ei  gladdu  ^m  medcbod  ei  dadau^  yn  rhwystrau  ar  unwaith 
i'r  ymdaith  hirfaith  houo.  Meddyliasant  am  gymeryd  tŷ  yn  y  dref  gyûigos, 
i  aros  yno,  hyd  oni  chaent  dyddyn  cymhwys  yn  rhywle  o  fewn  cylch  eu 
hen  ardal ;  canys  nid  ydoedd  rhyddfasnach  wedi  dyfod  i  deymasu  eto,  a'r 
pryd  hyn  yr  oedd  cael  fferm  i  un  mewn  anghenrhaid  am  dani  yn  beth 
lled  anhawdd. 

Nid  ar  eu  penau  cu  hunaîn  y  mae  profedigaethau  yn  dyfod  yn  gyŵedin; 
pan  ddelo  un  cystudd,  fe  gcir  yn  fynych  fod  unarall  yn  çydgerdded  âg  ef ; 
ac  mae  "y  cymylau  yn  dychwelyd  ar  ol  y  gwlaw."  FeUy  y  caed  gan 
bobl  y  Bryn-rhŷg.  Tra  yr  oeddynt  mewn  penbleth  ynghylch  newìdiad  eu 
trigias,  daeth  angeu  i  mewn,  ac  a  wnaeth  dŷ  o  waîth  llaw  yn  afreidiol  i  un 
o*u  nifer.  Ymddifadwyd  Owen  Bhydderch  o'r  wraig  oreu,  fel  y  dywedai 
ef  ei  hun,  a  sangodd  wadn  esgîd  erioed.     Yr  oedd  hi  yn  wael  ei  hiechyd, 

fel  y  nodwyd,  er  ys  amser ;  a  hi  a  aeth  i  Gymdeithasfa  ;   a'r 

mynediad  hwnw  a  f u  yn  achlysur  o'i  marwolaeth.  Yr  oedd  yr  hin  wedi 
bod  yn  Uaîth,  a  hithau,  wrth  sefyll  yn  y  cae  lle  yr  oeddid  yn  pregethu,  a 
gafodd  anwyd  trwm,  yr  hwn  a  drôdd  yn  ddaHRodedigaeth  cyflym.  Bu 
farw  fel  cristion,  gan  deimlo  ei  thraed  ar  Graig  yr  oesoedd,  a  mwynhau  y 
tangnefedd  yr  hwn  sydd  uwchlaw  pob  deall.  Pan  yr  oedd  ei  phrîod  a'i 
phlant  yn  cydwylo  o'i  hamgylch,  yr  oedd  hi  me¥m  pwyll  yn  gaUu  dywedyd, 

"  Mae^  mae 
Yr  amser  hyfryd  yn  nesàa, 
Pan  gaffo  f  enaid  ei  iyddhau, 
O'm  tŷ  o  gloi  íya'd  tua  'm  gwlad  : 
Nid  yma  mae  'ngorphwyBâi  ì, 
Mae  hono  fry  yn  nhŷ  fy  NhacL" 

"Mae  yno,"  meddai  hi,  "lawer  o  drìgfanau.  Oes!  ac  heb  im  steward 
blin  i'n  haflonyddu  yn  yr  un  o  honynt." 

Yr  oedd  yr  amser  bellach  yn  nesu  i  Owen  Bhydderch,  gyda'i  fab  al 
ferch,  ymadael  o'r  Bryn-rhŷg.  Er  nad  oedd  sicrhad  penodoî  fod  y  âfeim 
wedi  ei  gosod  i  ncb  arall,^  nid  oedd  ammheuaeth  ganddynt  nad  hyny  a 
wneid  yn  fuan ;  a  phenodásant  ddiwmodau  i  arwerthu  y  cynnyrch,  y  da 
by w,  a  Uawer  o'r  dodrefh.  Ond  "  Nid  ei^do  dyn  ei  ffbrdd,  ac  nid  ar  law 
gwr  a  rodio  y  mae  llywodraethu  ei  gerddediad."  Yr  oedd  yr  arwerthiant 
i  ddeẃreu  ar  ddydd  lau ;  ond  daeth  ymwelwr  annysgwyliadwy  i'r  Bryn- 
rhŷg  y  prydnawn  dydd  Mawrth  blaenorol,  cenadwriaeth  dda  yr  hwn  a 
barocẂ  i'r  arwerthiant  beidio  cymeryd  Uc  o  gwbl.     Nid  oedd  neb  ar  y 


YR   AMAETHWR  A*R   GORUCHWYLIWR.  ÔlÔ 

ddaear  yr  oedd  yn  gystal  gan  Ann  Rhydderch  ei  weled  a'r  ymwelwr  hwnw, 
Robert  l'ritchard  ydoedd,  newydd  ddychwelyd  o'r  Indìa  Ddwyreiniol. 
Pan  y  daeth  i  r  tŷ,  yr  oedd  yr  hen  wr  yn  eistedd  yn  yr  hen  gader  ddwy- 
fraìch  wrth  y  tân,  â'i  law  chwith  dan  ochr  ei  ben,  a'i  lygaid  yn  edrych  yn 
bruddaidd  tua'r  llawr,  a'i  bibell  ysmocio  yn  cael  ei  dàl  yn  ei  law  ddeheu 
wedi  ei  llanw  â  defnydd  mwg,  ond  yr  oedd  efe  fel  pe  buasai  heb  ddigon  o 
^lon  i'w  thanio.  Yr  oedd  ei  wedd  megys  yn  dywedyd,  "  Yr  hen  aelwyd 
anwyl !  buom  yn  gymdeithìon  ífyddlawn  i'n  gilydd  hyd  yma ;  ond  rhaid  ì 
mi  bellach  ífarwelio  â  thi  am  byth !  Yn  nesi^  at  y  loes  a  gefaia  wrth  goUi 
fy  anwyl  wraig,  yr  wyf  yn  teimlo  gorfod  cefau  amat  ti !" 

Ond  dyma  swn  traed  ar  y  llawr ;  efe  a  edrychodd,  ac  a  neidiodd  i  fyny 
yn  ddîoed,  gan  ddywedyd,  "  Beth !  ai  Bobert  Pritchard  sydd  yma  yn  wir? 
Y  mae  yn  dda  genyf  eich  gweled !  pa  bryd  y  daethoch  adref  ?" 

"  Heddyw  y  bore,"  meddai  Bobert ;  ac  ychwanegodd  yn  sirìol,  "  Pwy  a 
fuasaì  yn  meddwl  fod  yn  rhaid  i  mi  ddyíPod  o'r  Lidia  hyd  yma  i  ddwyn 
newydd  da  i  chwi  ?  Codwch  eich  calon,  Owen  Rhydderch  anwyl ;  chwì  a 
fyddwch  yma  eto  yn  gorphen  eich  dyddiau;  nid  oes  un  steward  yn 
Nghymru  a  all  eich  troi  o'r  Bryn-rhŷg.  Daeth  Mr.  Watkin  Morgan  adref 
gyda  mi ;  ac  fe  ŵyr  am  yr  holl  helynt  a  basiodd ;  ac  yn  awr  y  mae  pob- 
peth  o'ch  ochr ;  diolch  i  Ly  wydd  nef  a  llawr." 

Nid  hawdd  yw  desgriíio  effeithiau  cysurlawn  yr  ymweliad  a'r  hysbysiad 
hwn.  Gwnaethai  yr  olygfa  sydd  yn  awr  ger  gŵydd  ein  meddwl  destun  da 
i  arluniedydd.  Yr  hen  amaethwr  yn  ei  freiehgader  yn  pwffio  mwg  tybacoo 
mewn  egni  godidog,  tra  yr  oedd  dagrau  o  lawenydd  yn  treìglo  dros  ei 
ruddiau :  Bobert  Pritchard  yn  wr  ieuanc  prydferth,  ei  wedd  braidd  yn 
heulfelyn,  yn  eistedd  o'i  flaen,  ac  yn  adrodd  hanes  ei  deithiau  a'i  ddychwel- 
iad :  cawr  o  hen  gi  yn  edrych  yn  myw  ei  lygaid,  ac  yn  ysgwyd  ei  gynfibn 
yn  groesawus  arno  :  a  rhy  w  ferch  ieuanc  deg  yn  ymddangos  yn  hanner- 
yawil,  ac  ar  yr  un  pryd  yn  methu  cadw  ei  Uonder  o'i  llygaid ;  hòno  wedi 
dwyn  ynghyd  y  llestri  china  goreu,  yn  myned  i  barotöi  tê,  tra  nad  ydyw 
yn  colli  cymaint  a  gair  a  ddywedir  gan  y  dyn  ieuano. 

Yr  oedd  Bobert  Pritchard  wedi  bod  yn  llwyddiannus  yn  ei  neges 
fasnachol  i  India ;  ac  ar  ei  ddychweliad  yn  ol,  ^arfuasai  â  Mr.  Watkin 
Morgaa,  yr  hwn  oedd  wedi  ei  ddyrehaAi  i  radd  cadben  yn  y  fyddin,  yn  yr 
un  llong  yn  dyfod  adref.  Pe  buasai  dau  frodor  o  Holland,  er  mor  ajiMyd 
a  dìgyíeiÔach  y  w  natuiiaeth  yr  LseUmyn,  yn  cy&urlod  â'u  gilydd  yn  y  tííûí 
amgylchiad,  (tiau  na  buasai  y  ewrdd  yn  un  anserchog ;  ond  dau  Gymro  ofr 
un  ardal  yn  cyfarfod  ar  "  fôr  yr  India,'' — ^rhaid  fod  gwaed  y  naill  at  UbîH 
yn  berwi  mewn  sìríoldeb  a  (äiyfeillgarweh.  "Wrth  eich  gweled  chwi, 
Bobert,"  meddai  y  Cadben,  "yr  wyf  jm  fÿ  ngwéled  fy  hun  megys  pe 
bawn  eisoes  wedi  cyrhaedd  cartref." 

Adroddasaiit  eu  helyntíon  i'w  gilydd ;  ac  yr  oedd  adroddiadau  Cadben 
MorgssR  am  ei  hynt  filwrol  yn  rhyfedd  a  chynhyrfit^  Nìd  oedd  wedi  cad 
y  fyddin  yn  feithrinfa  segurdod  a  difyrwch,  fel  y  <fysgwyHasai  ar  y  eyntaf. 
Gydag  iddo  gyrhaedd  yr  India,  yr  oedd  yr  ymryson  â  llwythau  rhyfelgar 
Afighaiústan  wedi  dechreu,  a  gorfu  iddo  yntau  gymeryd  rham  yn  yr  ym- 
drech.  Croesodd  yr  Indus,  a  chyrhaeddodd  Cabul,  prifddinaa  Affghan<- 
iatan,  yr  hon  a  gymerwyd  gan  y  lluoedd  Brytanaidd.  Dychwdodd  oddi- 
yno  yn  swyddog  yn  myddindorf  (brigade)  Syr  Bobert  Sale ;  yr  oedd  gyda 
y  rhyfelwr  gwrol  hwnw  yn  nhref  JeUalabad,  Ue  buont  yn  wacdieuedig  aai 


616  YR   AMAETHWR   a'r  GORUCHWYLIWR. 

oddeutu  pum  mîs  gan  fyddin  fawr  Akhbar  Kban.  Yr  oedd  newyn  yn 
hylldrcmu  aruynt,  a'u  defnyddiau  rhyfel  {ammtmUion)  ymron  wedi  llwyr 
ddarfod,  pan  y  ddaeth  byddin  y  Cadfridog  Pollock  i'w  cynnorthyryo,  ac 
yr  ëangwyd  arnynt.  Ond  nis  gallwn  yma  ob*haìn  yr  hoU  hanes ;  digon 
yw  dy wedyd  i  Cadben  Morgan  ennîll  enw  da  iddo  ei  hun  am  ei  ^ondid 
milwraidd  yr  holl  yspaid  y  bu  gyda  y  fyddin  yn  yr  India — ^iddo  gael  ei 
waredu  yn  wyrthiol  saith  neu  wyth  o  weithìau  o  safii  marwolaeth — a'î  fod 
yn  dychwel  i  wlad  ei  enedigaeth  yn  ddyn  doethach  a  Ihiwer  mwy  ystyriol 
na  phan  yr  acthai  allan  o  honi.  Yr  oedd  yn  penderfynu  aros  beÚach  yn 
nghyfanneddle  heddychol  Cymru,  er  cysur  i'w  dad  tra  y  byddai,  ac  er  daioni, 
hyd  y  gaUaì,  i'w  whid  yn  gyfiredinol,  ac  i'w  dirddeiliaid  ei  hun  yn  neiUduol. 

Daethant  i  dir  Lloegr  yn  ddiogel ;  ac  wedi  aros  am  rai  dyddiau  yn  Llun- 
dain,  dacth  y  ddau  gydymaith  gyda  eu  gilydd  i'w  cymydogaeth  enedigoL 
Teithiasant  trwy  y  nos,  a  chyrhaeddasant  eu  cartrefleoedd  yn  y  bore. 
Effeithiodd  dychweliad  ei  fab  ar  Mr.  Nanney  Morgan  megys  bywyd  o  feirw ; 
daeth  i  weled  fod  ganddo  rywbeth  beUach  yn  werth  by w  yn  sobr  er  ei 
fwyn. 

Pan  gyrhaeddodd  Robert  Pritchard  i'r  Fron-werdd,  adroddodd  ei  deulu 
wrtho  yn  fuan  pa  fodd  yr  oedd  pethau  yn  sefyU  gyda  ei  gyfeiUion  yn  y 
Bryn-rhŷg,  gyda  hoU  ymddygiadau  PoweU  tuag  at^mt.  Gwelodd  nad  oedd 
amser  i'w  goUi ;  aeth  yn  ol  yn  ebrwydd  at  Cadben  Morgan,  ac  a  ddywed- 
odd  y  cwbl  wrtho,  gan  erfyn  amo  wrthweithio  malais  y  goruchwyUwr  yn 
erbyn  Owen  Rhydderch  a'i  deulu. 

"  Robert,"  meddai  y  Cadben,  "  pe  gofynasech  i  mi  am  hanner  fy  etifedd- 
iaeth,  ni  buasai  yn  anhawdd  genyf  eich  gommedd ;  pa  faint  mwy  eich  cais 
rhesymol  yn  hyn  o  fater  ?  Na :  ni  chaiff  yr  hen  Rhydderch  mo'i  droi  o'i 
dyddyn  i  foddio  James  PoweU,  na  neb  araU." 

Ymofynodd  â'i  dad  ynghylch  y  peth  hyn ;  ond  yr  oedd  yr  hen  foneddwr 
mor  ddiniwed  a'r  oen  yn  yr  achos.  "  Yr  oedd  James  PoweU,"  eb  efe,  "yn 
cael  treínu  pob  peth  fel  y  gwelai  yn  oreu  ;  ond  ni  ddarf u  i  mi  erioed  f eddwl 
y  buasai  efe  yn  cymeryd  hyfdra  i  ymddwyn  fel  hyn  at  hen  denant  fel  Owen 
Rhydderch.  Yn  awr,  fy  mab,  mae  yr  hoU  lywodraethìad  o  hyn  aUan  i 
fod  wrth  eich  ewyUys  chwi." 

"Ewch  yn  awr  i'r  Bryn-rhŷg,  a  gwneweh  eu  meddyUau  yn  dawel," 
meddai  y  Cadben  wrth  Prîtchard ;  "  a  deuwch  yma  y  prydnawn  yfory,  a 
chyda  eich  help,  ni  a  fynwn  chwiUo  rhai  o  lyfrau  y  boneddwr,  PoweU. 
Anfonaf  ato  i  ddyfod  â'i  gyMfon  yma  y  bweu  yfory.  Mae  yn  ymddangos 
ei  fod  wedi  cael  ei  ffordd  ei  hun  yn  rhy  hir." 

HwyUodd  Robert  Pritchard  ei  gamrau  yn  ddiymaros  tua'r  Bryn-rhŷg, 
ac  a  draddododd  ei  genadwriaeth  gymeradwy,  megys  yr  hysbyswyd  eisoes. 
Ond  os  llawen  oedd  y  cyfarfovi  rhyngddo  ef  a  theulu  y  Bryn-rhỳg,  nid  mor 
ddifyr  i  James  PoweU  oedd  ei  gyferfyddiad  ef  â'r  Càdben  Morgan.  Pan 
wasgwyd  amo  am  ei  draha  tuag  at  Owen  Rhydderch,  nid  oedd  yn  gaUu 
ond  mwngial  esgusion  gweinion,  y  rhai  nid  oeddynt  yn  tycîo  ond  i  gyfiroi 
digofaint  y  Cadben  yn  fwy  yn  ei  erbyn.  Trodd  ymaith  o'r  palas  yn  bur 
benisel,  o  herwydd  yr  oedd  yn  anobeithio  gaUu  cadw  ei  oruchwyUaeth  bèi 
nemor  amser  yn  hwy. 

Gwnaed  dyfalchwiUad  i'w  gyfi*ifon,  a  chafwyd  profìon  dìgonol  o  anghy- 
wirdeb  a  thwyU  ynddynt.  Yr  oedd  wedi  rhoddi  i  lawr  y  derbyniadau  yn 
Uai,  a'r  taliadau  yn  fwy  nag  yr  oeddynt ;  ac  yr  oedd  wedi  camattal  cyflog 


NODIADAU  AR    LYFRAU.  617 

y  gweithwyr,  a  chyflawni  llawer  o  eraiU  anghyfiawnderau.  Nid  oedd  y 
ddau  Forgan  yn  ewyllysio  ei  roddi  yn  ngafael  y  gyfraith,  ond  gollyngasant 
ef  ymaith  yn  ei  warth,  gan  erchi  iddo  fyned  i  rywle  yn  ddigon  pell  oddi- 
wrthynt  hwy  a'u  tenantìaid ;  ac  yn  wîr,  da  ganddo  ef  ei  hunan  oedd  cael 
dianc  yn  lladradaidd  ynudth,  oblegid  yr  oedd  pawb  bellach  yn  ei  hwtio  fel 
ffîeidd-beth  esgymun.  Yr  oedd  wedi  gwneyd  llogell  drom  iddo  ei  him 
gydag  arian  Mr.  Morgan ;  ac  efe  a  aeth  â'i  fammon  anghyfiawn  gydag  ef  i 
liundain.  Y  newydd  cyntaf  a  glywodd  ei  hen  gydnabod  am  dano  ydoedd, 
eî  fod  yn  gtochòroher  (soddbrwyad,  medd  Caerfallwch),  ac  wedi  ennill  mil- 
oedd  o  bunnau  iddo  ei  hun  yn  yr  hapchwareu  gorphwyllog  a  fu  trwy  y 
deymas  gyda  phob  math  o  reilfíyrdd,  dychymygol  neu  sylweddol.  Yr  ail 
newydd  a  gyrhaeddodd  am  dano  ydoedd,  ei  fod  wedi  cael  ei  esgymuno  o'r 
Stocb-eaehange  (soddnewidfa,  meddwn,  wrth  Gymro  beimiadol),  o  herwydd 
twyll  a  hoced,  ac  wedi  coUi  ei  holl  arian  trwy  fargenion  anfibdus.  A'r 
newydd  diweddaf  a  glywyd  yn  ei  gylch,  ydy w,  ei  fod  yn  awr  yii  cael  tam- 
aid  o  fara  oddiwrth  weinyddu  fel  bwmbeüi  i  rai  o  dwmeiod  iselaf  y  brif- 
ddînas. 

Eobert  Pritehard  ac  Anne  Bhydderch  a  gysylltwyd  ynghyd  mewn  glân 
brìodas  yn  fuan ;  ac  y  mae  efe  wedi  cael  rhan  yn  nhrafnidaeth  ei  feistr,  ae 
ni  synem  ddim  os  gwelir  ef  cyn  diwedd  ei  oes  yn  "  Uondeg  faer  Llundain." 
Dewiswyd  Richard  Rhydderch  yn  oruchwyliwr  yn  lle  James  Powell ;  ac  y 
mae  Richard  mewn  gwirionedd  yn  "  oruchwyliwr  flfyddlawn  a  phwyllog," 
yn  gyfiawn  i'w  feistr,  yn  ddaionus  i'r  tenantiaîd,  ac  yn  wir  barchus  gan 
bawb.  Y  mae  yn  para  i  fy w  gyda  ei  dad,  yr  hwn  sydd  weîthian  mewn 
henaînt  teg,  yn  batriarch  cymeradwy  yn  mysg  llîaws  ei  gydnabod.  Mae 
Mr.  Morgan,  henaf,  wedi  marw  er  ys  rhai  blyneddau  bellach  ;  ac  y  mae  ei 
fab  yn  eael  ei  gyfrif  yn  un  o'r  boneddigion  mwyaf  gwladgarol  a  syberw 
sydd  yn  Nghymru.  Mae  wedi  cyfarfod  yn  haelionus  â'i  denantiaid  ar 
gyfer  dyddymiad  Deddfau  yr  Yd,  ac  y  mae  yn  arddangos  gofal  dibaid  am 
eu  cysur  a'u  dedwyddwch. 

Nid  oes  eisieu,  dybygem,  i  ni  wneuthur  dim  casgliadau  neu  gymhwys- 
iadau  oddiwrth  yr  hanes  blaonorol ;  y  mae  yr  ystori  yn  cario  ei  haddysg 
ynddi  ei  hun.  Os  gwel  rhy wun  wers  yma  iddo  ef,  attolygwn  arao  ei  chy- 
meryd  yn  dawel,  ei  dysgu  yn  drwyadl,  a'i  defnyddio  yn  ffyddlawn. 


NODIADAU   AR   LYFRAU. 

A  Bioyraphical  Dictioìiary  of  Eminent  Welshmenifrom  the  earliest  times  to  the 
present ;  with  a  Suppletnent,  containiny  a  Cataloytief  methodically  arranyed,  of 
all  ihe  boohs  printed  in  the  Wehh  Lanyuaye,  or  otherwise  connecied  with  the 
History  and  Literature  of  Wales,  By  the  Rev.  Robert  Williams,  M.A. 
Ch.  Ch.,  Oxon.,  Perp.  Curate  of  Llangadwaladr,  Denbighshire. 

Anfantais  fawr  y  Cymry  ydyw,  fod  eu  cylch  mor  fychan :  ac  er  hyny,  fel  pe  na 
byddai  modd  ei  lenwi  er  lleied  ydyw,  mae  yn  rhaid  iddynt  ei  ranu  i  lí'aws  n  fân 
gylchoedd,  y  rhai  ydynt  mor  ddyeithr  iV  gilydd  a  phe  byddai  Ued  y  ddaear 
rhyngddynt.  Y  mae  cylch  gwladol  Cymru  yn  cynnwys  cryn  ddwsin  o  gylchoedd 
Uênyddol.    Nid  yw  fawr  lai  na  phechod  yn  nghyfrif  y  naill  enwad  i  roddi  cefn- 


618  NODIADAU   AR   LYFRAU. 

ogaeth  i'r  Uvfrau  a  gyhoeddir  gan  enwad  arall.  Os  darUenir  eu  misoUon,  ceir 
gweled  yn  fuan  na  fu  un  dyn  mawr  erioed  j  tu  allan  i'w  byd  bach  hwy.  Y  mae 
hyn  yn  fantaîs  i  ddynion  bychain ;  oblegid  mewn  byd  bychan  gaU  corachod  gael 
eu  cyfrif  yn  gewri ;  ond  i  ddynîon  gwir  fawr,  y  rhaî  a  fedrant  sefyU  ar  eu  traed 
yn  eu  nerth  eu  hunain,  y  mae  pob  ategion  o'r  fath  hyn  yn  rhwystrau.  A  gresyn 
am  y  cyfiyw  na  chaent  yr  hoU  Dywysogaeth  o  leiaf  yn  faes  eu  Uafur,  ac  na  b'ai 
em  hoU  gydwladwyr  yn  parchu  eu  coä'adwTÌaeth. 

Y  mae  Mr.  WiUiams,  modd  bynag,  yn  y  ^waith  hwn,  wedi  ymddyrchafu 
uwchlaw  teimladau  pleidgar.  Nid  pobl  ei  blaid  ef  ei  hun  yn  unig  sydd  yma ; 
ond  enwogion  y  genedl  o  bob  plaid.  Ac  hyd  y  medrasom  ni  ganfòd,  y  mae  eu 
hanea  wem  eî  ys^rifenu  mewn  ysbryd  diragfam,  yn  gystal  ag  mewn  ardduU 
syml  ac  ysgolëigaidd.  Mewn  gair,  yr  ydym  yn  edrych  ar  hwn  fel  un  o'r  Uyírau 
goreu  a  gyhoeddwyd  er's  talm  mewn  cysyiltiad  â  Uênyddiaeth  y  Cymry. 

Addÿsg   Chamhers  Cr  JBobl  (Chamberà'  Information  for    the  Peopie),      O'r 
argrafüad  Seisoneg  diweddaf. 

Prif  ragoriaeth  y  Cymry  yw  eu  crefyddobwydd ;  a  gobeithiwn  na  weUr  y  nod- 
weddiad  hwn  byth  wedi  ei  goUi.  Os  credwn  fod  byd  ar  ol  hwn,  a'r  byd  hwnw 
o  dragywyddol  barhad,  y  mae  rheswm  ei  hun  yn  ein  dysgu  y  dylai  crefydd  gael 
y  Ue  blaenaf.  Ac  hyd  yn  nod  gyda  golwg  ar  y  fuchedd  bresennol,  nid  oes  ne- 
mawr  o  sail  gan  genedl  na  pnersonau  unigoi  i  ddysgwyl  Uwyddiant,  ond  i'r 
graddau  y  byddont  yn  cael  eu  Uywodraethau  gan  egwyddorion  y  Bibl.  Yr 
ydym  yn  Uawenhau,  gan  hyny,  ac  yn  ymflírostio,  wrth  feddwl  mai  Uy&au 
crefyddol  yw  y  rhai  mwyaf  poblogaidd  yn  Nghymru.  £r  hyny,  y  mae  perygl 
rhag  i'n  Uênyddiaeth  fyned  yn  rhy  lynachaidd.  Nid  Uawer  a  enniUodd  y  tylwyth 
hyny  iddynt  eu  huain,  a  llai  a  wnaethant  o  les  i  eraiU,  y  rhai  a  ynmeiUduent 
gynt  yn  hoUol  oddiwrth  y  byd  er  mwjTi  cysegru  eu  hunain  i  fyfyrdodau  crefydd- 
ol.  1  ffordd  oreu  yw  cymeryd  crefydd  gyda  ni  i  ymdrin  â  phob  achos  tym- 
morol,  a  dwyn  y  cwbl  yn  ol  drachefn  i  fod  yn  wasanaethgar  i  deyrnas  y  Gwared- 
wr.  FeUy  mewn  Uênyddiaeth,  dylem  ddarilen  pob  Uyfr  mewn  ysbryd  crefyddol, 
a  chyflwyno  ein  hoU  wybodaeth  i  wasanaeth  y  cysegr.  Pe  b'ai  y  Cynary  yn 
Üafurio  mwy  i  eangu  eu  golygiadau  mewn  gwybodaeth  gyffi-edinol,  galient  fod 
yn  fwy  defnyddiol  nag  ydynt  fel  Cristionogion.  Ac  yn  awr,  trwy  anturiaeth 
cyhoeddwr  gwladgarol  y  llyfr  hwn,  dyma  bob  mantais  yn  gyrhaeddadwy  i'r 
Cymro  uniaith.  Os  bydd  yn  methu  deall  "  Addysg  Chambers,  y  mae  yn  rhaid 
iddo  benderfynu  ei  fod  yn  anaUuog  i  ddysgu  elfenau  cyntaf  gwybodaeth.  Ofer 
yw  beio  y  cyfieithwyr.  Y  maent  hwy  wedi  cjíiawni  eu  gorchwyl  yn  ddoeth  a 
medrus.  Nid  ydym  yn  deall  eu  bod  wedi  ffurfio  geiriau  newyddion,  pan  nad 
oedd  hyny  yn  anhebgorol :  ac  y  mae  yn  dda  genym  glywed  y  rnoddir  eglurhad 
helaeth  yn  niwedd  y  gwaith  ar  y  geiriau  mwyaf  ansathredig. 

Y  Mah  AJradlaum:  aef  Myfyrdodau  harddonol  ar  Luc  xv.  11 — 32.      Gan  y 
Parch.  Dayid  Jones,  Caernarfon. 

NiD  oes  achos  ofni  na  fydd  y  Uyfr  hwn  jm  dra  phoblogaidd.  Y  mae  ynddo  fesur 
nid  bychan  o  dân  awenyddol  y  bardd  o  Bant>y-celyn :  ac  os  yw  yr  awdur  mewn 
ychyaig  fanau  fel  yr  hen  WiIUams  ei  hun,  yn  rhy  esgeulus  ynghylch  yr  iaith, 
eto  bai  bychan  ydyw  hwn  mewn  cymhariaeth  i'r  rhagoriaethau  sydd  yn  Uenwi 
y  gân.    Ýn  mhob  rhan  o  honi  y  mae  gwir  enaid  bai-ddoniaeth  yn  dyfod  i'r 

g^rwg.    _  ,    ,   ,, 

I  wneyd 

'  y  wed- 

ic  nis 

faUwn  feddwì  am  ddim  a  atêbai  weU  dybcn  na  rhoddi  y  Uyfr  hwn  yu  nwylaw 
oU  ieuenctyd  Cymru.    Ei  gynnwysiad  sydd  fel  y  canlyn : — Y  Mab  yn  ymgaiedu 
yn  erbyn  addysg  a  chydwybod— y  Mab  yn  ymadael  à'i  Dad^Ymdrechion 


NODIADAU   AR   LYFRAU.  619 

llwy^dŵimtia  j  Tad  yh  achoa  eì  Fab — Dygiad  yr  Aíradlon  i  gyfyngder — Y  Mab 
yn  dychwelyd  at  ei  Dad. 

El/enau  Cerddoriaeth.     Oan  y  Parch.  John  Mills.      TFedi  ei  helaeihu  a*i 

ddiwygiOi  at  yr  hum  yr  yeüoanegtDyd  Attodiad  ar  Ganiadaeth :  gan  JoHN 

WiLLUMS,  awdiur  y  "Cwinhrodydd  Cymreig."     Yr  ail  argraffîad.    T.  Gee, 

Dinbych. 

£tfignau    Oailo/yddiaeth  {The  Elenienta   of  Meehanics),     Gyda    Darlunîau. 

T.  Gee,  Dinbych. 
Y  DDAU  lyfr  yma  a  berthynant  i  gyfres  o  draethodau  Cymreîg  ar  elfenau  y 
gwyddorion  aT  celfyddydau,  y  rhai  y  mae  Mr.  Gee  er  ys  talm  o  amser  yn  eu 
parotöi  i'r  wasg,  ac  yn  bwriadu  eu  cyhoeddi  yn  ddi'oed.  Am  y  cyntaf,  y  mae 
enwau  yr  awdwyr  yn  ddigon  o  ganmoliaeth.  Meddyliem  nad  oes  modd  gwneyd 
elfenau  oerddoriaeth  yn  fwy  dealladwy.  Y  llall  sydd  gyfìeithiad  oV  argraffîad 
diweddaf  o  "Joyce^s  Sdentific  Dialoguee"  Y  mae  wedi  ei  ysgrifenu  mewn 
ffordd  o  ymddyddan  rhwng  tad  a'i  blant,  yr  hyn  sydd  vn  rhoddi  mantaìs  i  egluro 
hoU  egwyddorîon  ffallofyddiaeth  yn  y  modd  mwyaf  dysyml.  Bydd  ei  ddarllen, 
ac  ymdreohu  iV  ddeall,  yn  ymarferìad  difyr  i  lawer  teulu  ar  nosweithiau  hirîon 

y;auaf :  a  phwy  a  ŵyr  na  fydd  yn  foddion  i  roddi  cynhyrfiad  dechreuol  i  ambeU 
dwl  ieuanc,  ac  i  godi  rhyw  Watt  neu  Stephenson  o  blith  cenedl  y  Cymry? 
^lt  never  rains  but  it  pours,**  meddai  'r  Sais.    Dyma  "Addysg  Chambers*^ 
yn  cael  ei  gyhoeddi  yn  PwUheli,  a  chyfres  o  draethodau  ar  bob  cangen  o  wybod- 
aeth  yn  dyfod  alì&n  yn  Dinbych.    Cyhoeddwyd  hefyd  amryw  lyfrau  buddiol  <> 
gyffelyb  amcan  yn  ddiweddar  yn  Ngnaerfyrddin.    Ac  yn  ychwanegol  at  hyn  i 

g^d,  dyma  gymdeithas  newydd  Tr  perwyl  hwn  wedi  ei  sefydlu  yn  Llundain. 
obeithiwn  y  deuant  i  ryw  ^d-ddeiJltwnaeth,  fel  na  byddont  yn  rhwystr  i'w 
gilydd.  Ac  yma,  mae  yn  lawn  i  ni  gymeryd  y  cyfle  hwn  i  grybwyll  ddarfod  i 
ni  dderbyn  Uythyr  oddiwrth  Mr.  John  James  {loan  Meirion),  yn  cyfeirio  at  yr 
ysgrif  ar  "  Aflesoldeb  yr  Eisteddfodau,*'  yn  y  rhifyn  diweddaf  o*r  *»  Traethodydd," 
ac  yn  hysbysu  fod  y  gymdeithas  uchod  yn  ateb  i'r  cynnygìad  am  gymdeithaa 
newydd  yn  yr  ysgrif  hono.  Dywed  Mr.  James  hefyd  y  bwriedir  i*r  gymdeithas 
fod  yn  hoUol  anmhleidgar.  Nid  oes  ynom  y  duedd  íeiaf  i'w  anghredu.  Mae 
yr  amcan  yn  ymddangos  i  ni  yn  wladgarol ;  ac  o  eigion  calon  y  dymunwn  eî 
Iwyddiant, 

Gweithiau  Barddonaiwly  diweddar  David  Riehards,  Ysw,,  o  Olanymorfa,gerüaw 

Towyn,  Meirion,  a  adwaenir  yn  gyffredin  wrih  ei  enw  harddonol  Dafydd 

JUmauyr,  R.  O.  Rees,  Dolgellau. 
Un  o'r  hysbysiadau  mwyaf  derbyniol  a  ddaeth  dan  ein  sylw  yn  ddiweddar  yw  yr 
un  a  roddwyd  gan  Mr.  K.  O.  Rees  o  DdolgeUau,  ei  fod  ef  yn  bwriadu  cyhoeddi 
hoU  waith  barddonol  Dafydd  lonawr.  Nid  oes  ond  ychydiç,  feddyhem,  yn 
feddiannol  ar  hoü  gywyddau  y  bardd  hybarch  hwn ;  ac  i  r  rnai  hyny  sydd  yn  eu 
meddu  eisoes  yn  yr  hen  argniffiad,  y  mae  jt  argraffiad  hwn  yn  werth  ei  brynu, 
gan  ei  fod  yn  cynnwys  ynghylch  pedair  mil  o  UneUau  newyddion,  y  rhai  ydynt, 
gan  mwyaf,  yn  ychwanegiadau  at  brif  waith  yr  awdur,  "  Cywydd  y  Drindod." 

Am  aeilyngdod  Dafydd  lonawr,  nid  oes  eisieu  ^eU  tyatiolaeth  na  geiriau  y 
diweddar  Barch.  Walter  Davies  yn  niwedd  eî  adolygiad  ar  "  Gywj'dd  y  DUuw  "  yn 
y  cyflyfr  cyntaf  o'r  "  GwyUedydd :"  "  Yma  y  terfynwn  ein  dyfyniadau  o*r  cywydd 
gorchestawl  hwn ;  a'n  oam  ydyw  na  ddichon  i  undyn,  oni  bydd  anghred,  ei 
ddarUen  yn  ystyriol  heb  gael  yn  ei  enaid  deimladau  pwysig — o  ofn,  o  barch,  ae 
o  gariad  at  yr  *  Arglwydd  Dduw  mawr  ac  ofnadwy,  ceiawad  cyfammod  a  thru- 
garedd  i'r  rhai  a'i  carant,  ac  i'r  rhai  a  gadwant  ei  orchymynion.*  Ein  parch  i 
awdur  *  Cywydd  y  Drindod,'  a  *  Chywydd  y  Mil  Blynyddoedd,'  a  barodd  i  ni  fod 
mor  faith  yn  ein  hadoly^ad  o*r  cywydd  diweddaf  hwn  o  ẁaith  yr  un  awdur ;  a 
dywenydd  genym  weled  fod  henaint  yn  mennu  can  Ueied  ar  gryfder  ei  feddyUau," 

Mewn  perthynas  i'r  argraffiad  hwn,  gadawn  y  cyhoeddwr  i  lefaru  drosto  ei 
hun ;  ac  y  mae  yn  ddigon  gaUuoff  i  wneyd  hyny,  fel  y  gweUr  yn  yr  anerchiad  a 
ganlyn  oddiwrtho  ef  at  ei  gydwladwyr. 


620  NODIADÂU   AR  LYFRAU. 

**  I  ddyn  o  dnedd  aihionyddol,  yebydig  o  byneiaa  a  ellid  gael  mwy  cywnîn  ac 
addyflgiadol  na '  Chymni  al  Beirdd.'  Pe  gwnai  ymehwìliad  manwl  i'r  pwne  hwn,  tjb- 
iwn  y  deoai  i*r  penderfyniad  hynod  mai  oenedl  y  Cymry  ydoedd  y  firyaf  barddonol,  ac 
eto  y  fwyaf  eflgeuloa  o'i  beirdd,  o  unrhyw  genedl  ar  gofreatrau  haniesyddiaeih—iddi 
&gn  mwy  o  wir  feibion  yr  awen,  mewn  çymharìaeth  i'w  rhif,  nag  un  genedl  arall ;  ac 
eto,  yn  wahanol  i  bob  eenedl  wareiddiedig,  hen  a  diweddar,  nid  oes  ganddi  uh  babi>]> 
onrBDLA.RHOL  i  dim  un  bardd  ag  y  mae  ei  waith  yn  adnabyddna  i  gorff  y  genedl  yn 
gyffredinoL  Q^jt  y  ihai  aydd  yn  hyddysg  yn  hanea  barddoniaeth  Gymreig,  y  fiîith 
ardderchog  In  o  feirdd  a  gynnyrchodd  Cymm  o  ddyddian  Talhbtb  hyd  yr  hybarch 
BoBBBT  ÁB  OwiLTM  D»u  yn  ein  dyddian  ein  hunain,  beirdd  ag  y  mae  çynnyrehion  en 
hawen  yn  llawn  mor  gydrywiol  ft  chalon  a  chwaeth  y  Cymro  ag  eiddo  y  bardd  mwyif 
clod&WT  y  gall  y  byd  llenyddol  ymfiroetio  ynddo :  ond, '  Ein  tadau,  pa  le  y  maent  hwy!' 
Y  mae  hyd  yn  nod  eu  henwau  yn  anadnabyddas  i*r  cySredin  o'u  oenedl  eu  hnnain,  ae 
anaml  y  cy&rfyddir  ft  chynnyrchion  gorchestol  eu  hawen  ond  fel  hynafiaethau  meinr- 
on  yn  llyfigelloedd  en  prif  lenyddwyr.  Aberthaaant  eu  henwogrwydd  ar  áUor  gwlad- 
garwch.  Pe  buasent  yn  llai  gwladgarol  yn  en  hiaith  a'n  testunan,  yr  oedd  ganddynt 
allnoedd  digonol  i  wneyd  en  tynged  yn  dra  gwahanol  i'r  hyn  ydyw.  Un  o'r  rhai 
mwyaf  nodedig  ymhlith  y  rhai  diweddaf  o*r  awenyddion  ^inff'odns  hyn  ydyw  DArrDD 
loBAWBy  gweithiau  a  choffadwriaeth  yr  hwn  yr  ydym  ni  yn  awr  yn  ymdiechu  en  cadw 
rhag  Buddo,  fel  Uiaws  o  lai  rhagorol  Cymru  ol  naen,  i  lynclyn  tnigwyddol  ebaigofiani 
Bu  farw  yn  liolgelliu  yn  1827,  wedi  cysegru  enaid  gorlawn  o'r  'tiàn  barddonawl'  am 
yatod  ocA  hir  gyda  brwdfrydedd  bron  digyffelyb  at  unig  wrthddrych  ei  fywyd  a'i  ym- 
hyfrydiad—  Barddoniaeth  Orìsiionogol  Gymrcig;  a  phan  ystyríom  uchelder  a  phwys- 
igrwydd  ei  destunau,  haelfrydigrwydd  ei  ysbryd,  purdeb  ac  arddunedd  digyffelyb  ei 
farddoniaeth,  ynghyd  ft*i  ymg^'segriad  hollol  i  ddyrchafii  chwaeth  grefyddol  a  llen- 
yddol  ei  wlad,  efiillai  nad  oes  un  bardd,  hen  na  diweddar,  mor  deilwng  o  warogaeih 
cyftredinol  pob  graddau  o'i  gydwladwyr  a*r  prif-fitrdd  Daftdd  Iohawb.  Tmrysonai 
príf  fcimÌMÌd  a  dysgedig^on  yr  oea  yn  eu  canmoliaeth  iddo  ar  ymddangoaiad  cyntaf  ei 
amrywiol  Weithüitt;  ond  o  herwydd  rhyw  goeg-dybiau  annhringar  sydd  yn  fynych  yn 
cydfyned  il'r  gradd  uchHf  o'r  ddawn  awenyddol,  a  dull  tra  anghelfydd  o  gyhoeddi  7 
Gweithian,  ni  chawsant  ond  lledaeniad  bychan,  ac  y  maent  yn  awr  yn  dra  anaml  ac 
yn  anadnabydduB  i  ond  ychydig  o'r  oea  hon  0  ddarllenwyr.  Derhyniasom  gymerad* 
wyaeth  gwirfoddol  a  gwroaog  lliaws  o  bríf  lenyddwyr  y  Dywyaogaeth,  perthynol  i'r 
Sglwya  Hefydledig  ac  i'r  gwahanol  enwadau  ymneiUduol,  i'n  lianturìaeth  o  gyhoeddi 
a  rhoddi  Uedaeniad  helaeth  i  Weithiau  y  bardd  anghýmharol  hwn,  fel  chwanegìad 
anmhriaiadwy  at  lenyddlaeth  Gymreig.  Vr  oedd  Mr.  Riohabds  yn  aelod  cydwybodol 
o'r  Bglwys  Beiydledig ;  oud  yr  oedd  hefyd  yn  fiurdd  gwir  genedlaethol^pob  Ilinell 
a  gyfansoddodd  erioed  yn  anadlu  ysbryd  pur,  heddychlon,  a  boneddigaidd  y  ddoeth> 
ineh  aydd  oddiuchod.  Fel  hyn  gall  yr  Bglwyswr  a'r  TmneilldUwr,  yr  Tsgoläig  ft'r 
chwaeth  mwyaf  coethedig,  yn  gystal  a'r  darllenydd  mwyaf  anllythyrenog,  eiateddTn 
ddiogel  wrth  ei  draed,  a  dyBgwyl  addysg,  hyfrydwch,  a  Uesàd.  Tr  oedd  Mr.  Bichabds 
yn  yggoläig  rhagorol ;  ac  eto  y  mae  yn  ffaith  nodedig,  i  ni  chwilio  yn  ofer  am  gymaint 
ag  un  linell  0  furddouiaeth  o'i  gyfausoddiad  mewn  unrhyw  iaith  ond  yn  ei  hoff'  fiun- 
iaith  ei  hun,  ac  am  nn  linell  Gymreig  nad  oedd  yn  ol  rheoUin  manylaf  y  mesuran 
caethion,  yr  unig  fiaih  o  farddoniaeth  a  oddcfiii  efe  ei  galw  yn  Farddoniaesth  Oymreig. 
— Yr  ydym  yn  awr  yn  galw  yn  daer  ar  ein  cydwUdwyr  i  ddyfod  yn  mlaen  i*n  cyn- 
northwyo  yn  yr  ymgais  preaennol  i  ddyrchafu  y  bardd  talentog  hwn  i'r  lle  uchel  hwnw 
ag  y  mae  mor  gyfiawn  yn  ei  haeddu  yn  nheml  euwogrwydd  cenedl  y  Cymry.  Dygir 
ef  ger  bron  y  genedl  y  tro  neaaf  gan  y  dyagedig  Mr.  Morbis  Williaus,  bardd  o'r  un 
yagol  wir  Gymreig  ag  ef  ei  hunan,  a  gwarcheidwad  tra  chymhwys  i'w  nodweddiad 
bi^donol.  Am  danom  ein  hunain,  yr  ydym  wedi  penderíynu  nad  arbedwn  na  thraal 
na  thmüerth  i  wneyd  y  gyfrol  yn  mhob  modd  yn  deilmng  o'r  derbyniad  cyffredinol 
yr  ydym  yn  naturiol  yn  bryderus  am  iddi  gael ;  oblegid  hyuy  yn  unig  a  wna  yr  antnr- 
iaeth  yn  ddigolled  i  ni,  gan  fod  pris  y  gyfiol  mor  anarferol  (efallai  y  dylasem  ddweyd 
mor  àfresymol)  0  isel,  prin  y  drydedd  ran  o  brís  yr  argraffiadau  cyntaf  o'r  gwuhanol 
Weithîau,  heblaw  y  chwanegiadau  helaeth  a  dyddorol  a  gynnwysa  yr  argraffiad  hwn, 
fel  y  gwelir  yn  yr  hybbysiad  uchod.  Y  dydd  cynlaf  o  Ragfyr  nesaf,  penderfjTiir 
tynged  yr  anturiacth  hon  ;  ac,  mae  yn  dra  thcbygol,  tyuged  ddaearol  cofiàdwríaeth 
*lonawr  iìuiwr  Meirion.*" 

DIWBDD    LLTFR    VI. 


OMrBTCH  :  ARORAFFWTD  OAN  THOMAS  OES. 


•% 


^