This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as part of a project
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automatcd querying. We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogX'S "watermark" you see on each file is essential for informingpeopleabout this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite seveie.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full icxi of this book on the web
at|http : //books . google . com/|
Dii is ccn digitale kopie van een boek dat al generaties lang op bibliotheek pi anken heeft gestaan, maar nu zorgvuldig is gescand door Google. Dat
doen we omdat we alle boeken ter wereld online beschikbaar willen maken.
Dit boek is na oud dat het auteursrecht erop is verlopen, zodat het boek nu deel uitmaakt van het publieke domein. Een boek dat tot het publieke
domein behoort, is een boek dat nooit onder het auteursrecht is gevallen, of waarvan de wettelijke auteursrecht termijn is verlopen. Het kan per land
verschillen of een boek tot het publieke domein behoort. Boeken in het publieke domein zijn een stem uit het verleden. Ze vormen een bron van
geschiedenis, cultuur en kennis die anders moeilijk te verkrijgen zou zijn.
Aantekeningen, opmerkingen en andere kanttekeningen die in het origineel stonden, worden weergegeven in dit bestand, als herinnering aan de
lange reis die het boek heeft gemaakt van uitgever naar bibliotheek, en uiteindelijk naar u.
Richtlijnen voor gebruik
Google werkt samen met bibliotheken om materiaal uit het publieke domein te digitaliseren, zodat het voor iedereen beschikbaar wordt. Boeken uit het publieke domein behoren toe aan het publiek; wij bewaren ze alleen. Dit is echter een kostbaar proces. Om deze dienst te kunnen blijven leveren, hebben we maatregelen genomen om misbruik door commerciële partijen te voorkomen, zoals het plaatsen van technische beperkingen op automadsch zoeken. Verder vragen we u het volgende:
+ Gebruik de bestanden alleen voor niei-commerciële doeleinden We hebben Zoeken naar boeken met Google ontworpen voor gebruik door individuen. We vragen u deze bestanden alleen te gebruiken voor persoonlijke en niet-commercicle doeleinden.
+ Voer geen geautomatiseerde zoekopdrachten uit Stuur geen geautomatiseerde zoekopdrachten naar het systeem van Google. Als u onderzoek doet naar computervertalingen, optische tekenherkenning of andere wetenschapsgebieden waarbij u toegang nodig heeft tot grote hoeveelhe- den tekst, kunt u contact met ons opnemen. We raden u aan hiervoor materiaal uit het publieke domein te gebruiken, en kunnen u misschien hiermee van dienst zijn.
+ Laat de eigendomsverklaring staan Het "watermerk" van Google dat u onder aan elk bestand ziet, dient om mensen informatie over hci project te geven, en ze te helpen extra materiaal te vinden met Zoeken naar boeken met Google. Verwijder dit watermerk niet.
+ Houd u aan de wet Wat u ook doet, houd er rekening mee dat u er zelf verantwoordelijk voor bent dat alles wat u doet legaal is. U kunt er niet van uitgaan dat wanneer een werk beschikbaar lijkt te zijn voor het publieke domein in de Verenigde Staten, het ook publiek domein is voor gebniikers in andere landen. Of er nog auteursrecht op een boek mst, verschilt per land. We kunnen u niet vertellen wat u in uw geval met een bepaald boek mag doen. Neem niet zomaar aan dat u een boek overal ter wereld op allerlei manieren kunt gebruiken, wanneer het eenmaal in Zoeken naar boeken met Google staat. De wettelijke aansprakelijkheid voor auteursrechten is behoorlijk streng.
Informatie over Zoeken naar boeken met Google
Het doel van Google is om alle informade wereldwijd toegankelijk en bruikbaar te maken. Zoeken naar boeken met Google helpt lezers boeken uit allerlei landen te ontdekken, en helpt auteurs en uitgevers om een nieuw leespubliek te bereiken. U kunt de volledige tekst van dit boek doorzoeken
op het web via|http: //books .google .coml
A G T A
I>ER
PROVINCIALE EN PARTICULIERE SYNODEN.
ACTA
DER
lAlI i PARI
i
6EH0DDEN IN DE NOORDELIJKE NEDERLANDEN
OEDDRENDE DE JAREN 1572-1620,
VERZAMELD EN UITUEOEVEN DOOR
DM
A ïH W\ S. D. VAN VEEN.
ZESDE DERI.:
nUKSLAND 1581-1(20. mim 1586-1620.
TE GRONINGEN BIJ J. B. WOLTERS. 1897.
8TOOMDRUKKERIJ VAN J. B. WOLTER8.
Hub
ANDOVER-HARVARD
TheologicalLibrakv
r ö D /N CAME:RlDCiE, MASS
VOORBERICHT.
Sedert de uitgave van het vijfde deel heeft er ten opzichte van onzen arbeid een belangrijke verandering plaats gehad nl. het vertrek van den tweeden ondei^teekende uit Groningen wegens zijn beroeping als predikant te Rotterdam, heel spoedig gevolgd door zijn benoeming en indiensttreding als hoogleeraar in de faculteit der godgeleerdheid te Utrecht. Er moesten derhalve maatregelen beraamd worden om zooveel mogelijk een minder gewenscht oponthoud in onze gemeenschappelijke onderneming te voorkomen, 't Is echter gelukt de werkzaamheden op zoodanige wijze te regelen, dat dit bezwaar geacht mag worden geheel opgeheven te zijn. Met erkentelijk- heid moeten wij hierbij melding maken van de goede diensten, die dr. H. Brugmans, in het vorige najaar nog conservator aan de universiteitsbiblio theek te Groningen, bewezen heeft door zich te belasten met de tweede correctie der dnikproeven naar den grondtekst. Doch deze taak heeft hij slechts voor ongeveer de helft (de Friesche acta) van dit deel kimnen vervullen. Toen hij in April naar den Haag vertrok om daar zijn tegen- woordige l)etrekking als conserx'ator van de liandschriften bij de Koninklijke Bibliotheek te aanvaarrlen , is mr. C. P. L. Rutgers , commies-chartermeester aan het rijksarchief te Groningen, zoo vriendelijk geweest zijn plaats in te nemen.
Niettemin zou de geregelde voortzetting van ons werk nog om vele redenen zeer bezwaarlyk zijn geweest, wanneer niet een lastig ondeitleel van de taak, die wij op ons genomen hebben, belangrijk eenvoudiger was geworden of liever tot een minimum herlei<i. Immers bij de eerste deelen dezer serie van synodalia hadden we doorgaans een vrij groot aantal codices te raadplegen. En als wij dan bij gemis aan authentieke acten uit dien voorraad onze keuze hadden gevestigd op een grondtekst voor onze editie, dan wachtte ons, als wij meer gelijktijdige of oude afschriften voor ons hadden, het tijdroovende en vermoeiende werk van nauwgezette tekst- vei^lijking. Dit laatste nu is ten aanzien van de handelingen der oudste
VI
synoden van de vier gewesten, die thans aan de orde van uitgave zijn, niet meer noodig. Een volgens onzen gewonen regel ingesteld onderzoek heeft tot resultaat gehad de bevinding, dat de synodale codices van die provincies al heel zeldzaam zijn. Het scliijnt, dat daar reeds oudtijds niet vele handschriften bestonden, en wat er nu nog van is overgebleven, is maar een klein getal. Het mag hierbij evenwel een gelukkige omstandiglieid genoemd worden , dat de exemplaren , die in onze handen gekomen zijn , inderdaad voldoende waren voor het beoogde doel en soms in vele opzichten zelfs de beste, die wij konden wenschen. Daanloor zijn wij in staat om geregeld op denzelfden voet voort te gaan en onze uitgave ten einde te brengen.
I. FRIESLAND.
Het handschrift van de acta der eerste synoden, die in dit gewest gehouden zijn, is al sedert lang verloren gegaan. Door de synode te Franeker in 1609 (zie bl. 184 sub 21) werd besloten , dat men zou bijeen- zamelen, wat sedert 1579 op de (Friesche) synoden gepasseerd is. Hieruit zou men kunnen opmaken, dat reeds in dat jaar de Friesche kerk, en dan misschien te Leeuwarden, voor het eerst synodaliter vergaderd is geweest. Doch hierover bestaat verder geen voldoende zekerheid. In het l>egin van Mei 1580 is er te Sneek een synode gehouden, en de lioofdzaak van het daar verhandelde is zelfs bekend nl. uit de NoordhoUandscho acta (zie daarover deel I, bl. 73 vlg.). De daaroj) volgende synode in 1581 vergaderde weer te Sneek, en in het begin van April 1582 te Bolswaitl. Yan hetgeen op die kerkvergaderingen beliandeld werd, is slechts een enkel sjx)or achtergelaten in het oude m. s. wetboek der Friesche kerk. Dat is getiteld : „Extract der synodale resohitien Fiisiae of uitgetrocken wetten uit de acten der synoden, gehouden in Frieslandt sedert de herstellinge des godtsdienst in geseide provincie en volgens de orde der synoden door de deputaten synodi geextraheert ende in een netten orde gebragt door ds. Johannem Wemerum, p. t. deputatum sjTiodi en dienaar Jezu Christi tot Marrum en Nykerk. Anno 1649." Dit afsclirift met keurig nette hand is uit het begin van de achttiende eeuw en bijgehouden tot omstreeks 172H. Dat de canonicus uit het verhandelde in de synoden van 1581 en 1582 met opgave van het artikel bepalingen overnam, is een afdoend bewijs, dat de ge- schrevene acta van die eerste synoden in liet midden der zeventiende eeuw nog aanwezig waren. Nu zijn ze spoorloos venlwenen. Doch van 158B af is er in de heele reeks van de met groote i'ogelmatigheid gelioudene Friesche synoden geen enkele leemte , een duidelijk teeken dat de kerkelijke aangelegen hellen in dit gewest van den iKïginne af l)eter en vaster geregeld
vn
werden dan ergens elders. Toen zelfs in Noordholland en zoo menige andere provincie de Staten geen verlof wilden geven tot het bijeenroepen \'an synoden, in den onnistigen tyd tusschen 1608 en 1618, hield de kerk van Friesland heel gewoon haar jaarlijksche vergadering.
Om deze reden is het verwonderiijk , dat in de kerkelijke archieven, nocli van het provinciaal kerkbestmir noch van de Friesche classes, geen enkel exemplaar of afschrift van de oudste acta bewaard is gebleven. In de kist der classis Leeuwarden bevonden zich volgens een door den canonicus Wemerus in 1668 opgemaakte lijst nog de losse handelingen van de meeste synoden tusschen 1588 tot 1637. Ook de classis Sneek heeft een verzameling gehad, waarschijnlijk eveneens sedert 1583. En ds. Wemerus zelf moet wel een volledige reeks gebruikt hebben, misschien uit het archief van zijn classis Dockum of het exemplaar in berusting onder het collegie der deputaten. Ook deze verzamelingen zijn allen verloren geraakt.
De teleurstelling bij het door ons ingestelde onderzoek werd echter geheel vergoed door de vondst van de beide exemplaren, die uit dezen ondergang gered zijn, en waarvan de codex, dien wij het eerst zidlen beschrijven, alleen reeds volkomen toereikend is voor het uitgeven van een goeden en betrouwbaren tekst der oudste Friesche synodalia.
TT. Een folioboek in hoornen omslag, eigendom van do provinciale bibliotheek en thans bewaaixl in het rijksarchief te Leeuwanlen. Het draagt geen opschrift: alleen aan de binnenzij van den omslag staat aan- geteekend „Nima. 2". In dezen band zijn de afzonderlijke acta heel slordig bij elkander ingenaaid, zóó zelfs dat door veelvuldig gebniik de eerste documenten tot aan het jaar 1600 zijn losgeraakt. Deze verzameling is geheel volledig van 1583 af, met uitzondering alleen van de synode van 1613, waarvan het buitenste vel en daarmede ook de eerste bladzijde verloren is, zie aanteekening op bl. 212. Zij begint met drie vellen in folio, blijkens opschrift beschreven met „Extracta quaedam ex variis synodis", nl. eenige artikelen van het verhandelde en beslotene in de synoden van 1583 tot 1590, zes en een halve bladzijde ])eslaande. Dan volgen in gei-egelde orde aUe acta synodalia tot en met liet jaar 1627. Bij de acta van 1583 staat bovenaan in margine aangeteekend : ,,Num. 2". De handelingen der vier eerste synoden zijn oude afschriften, zeer waarschijnlijk reeds omstreeks dien tijd vervaardigd: in allen gevalle zijn die van 1586 blijkens zijn bekende hand geschreven door den scriba zelf, nl. Sibmndus Yomelius. Ook later komen nog enkele niet onderteekende copien voor , doch i'eeds van 1588 af zijn de meesten of authentieke of behcjorlijk door onderteekening officieel gewaannerkte acta, zooals wij telkens niet een aanteekening ontlor den tekst hebben medegedeeld.
In deze belangrijke verzanieliiig bevinden zicli ook nog enkele docuineiiten ,
vm
die ter synode gediend hebben. Zoo volgde op de acta van 1603 afschrift van een aantal stukken, door de Hollandsche synoden met de Staten Greneraal gewisseld over het beleggen van een nationale synode. Wij besloten deze als van meer algemeenen en bekenden inhoud niet uit te geven. Er waren echter tnsscheu de acta ook nog andere stukken opge- nomen, te weten een heele serie door den rector Daniel Snecanus zelf afgeschrevene extracten uit het notulenboek der dcputaten, ingenaaid achter de acta der synode van 1618. Deze vielen onder de termen van uitgave, omdat ze zaken behelsden, die op de agenda der synode voor- kwamen. Er volgden in datzelfde scriptum nog eenige korte uittreksels ex actis deputatorum op de jaren 1621 tot 1625, doch deze lagen buiten ons bestek. De achteraan gednikte bijlage op bl. 290 is de volledige tekst van den geloofsbrief voor de afgevaardigden uit Friesland naar de nationale synode in 1586: ze is genomen naar het authentieke stuk in het oud- synodaal archief, in den catal. Janssen op p. 10 aangeduid sub Ih.
Al deze acta, afzonderlijk opgesteld, zqn eerst later in óón band bij elkander ingenaaid. Voorop of achter die van 1588, 1590, 1598, 1604, 1605, 1615, 1616 staat lütdnikkelijk aangeteekend , dat het stuk geschi even is „voor de classe van Sneeck": daardoor wordt het vermoedden gewekt, dat dit synodale boek uit die classis afkomstig is.
Dit alles in aanmerking nemende konden wij dadelijk besluiten om dezen codex uit te geven. Ook wanneer er meer afschriften geweest waren, zou deze verzameling, die bijna geheel uit authentieken of gelijktijdige exem- plaren bestaat, toch do voorkeur hebben gehad. Alleen in het archief van het provinciaal kerkbestuur van Groningen vonden wij nog een exemplaar, maar van veel minder beteekenis en ook onvolledig.
UU. Een folio schrijfboek in gekleiml papieren omslag met den later opgeplakten rugtitel: „[ajcta syn. f van] Vrieslant van de jaren fl5J83 — 1636. 1." Het is geheel met dezelfde hand geschreven en bevat de han- delingen van 1583, 1588—1591, 1593, 1595, 1597, 1599, 1601—1609 en van de synode te Leeuwarden in September 1618, doch daaraan ont- breekt het slot. De reeks begint dan weer met 1622 , maar ook dan worden nog verscheidene jaren gemist. Wij hebben dit boek slechts in enkele gevallen van een bedorven tekst behoeven na te zien: vergelijking was overbodig.
n. UTRECHT.
Toen in de andere gewesten van Noord-Nederland de Hervormde kerk i*ee(ls gevestigd was en zich kon wyden aan de inrichting van haar ï)estuur en de vele belangen, die zij haar roeping achtte, bleef zij in de stad en
IX
de landgemeenten van Utrecht nog lange jaren in een toestand verkeeren, waaiin van een voldoende organisatie, van een synodale regeling geen sprake was. De verklaring daarvan is te zoeken in verschillende omstan- digheden. Utrecht heeft gedurende een bijna veertigjarig tijdperk, sedert de Unie tot aan de ontwapening der waardgelders, een geschiedenis door- leefd, die ook vooral op kerkelijk gebied geheel afweek van het beloop der dingen in andere gewesten. Hoe kon dat ook anders onder een bevol- king, waarin zoo verschillende machten en belangen werkten en woelden: de zeer talrijke Roomschen, de Calvinisten, de geestvei-wanten van Dnyf- huis. Omdat behalve in de dagen van Leycester en gedurende de gevaarlijke onlusten van 1610 een libertijnsche oligarchie de overmacht bezat, wenl een regeling van den kerkelijken toestand naar den wensch der streng Gereformeerden veeleer tegengehouden dan bevorderd. De regenten hielden het heft in handen en volgden den regel, dat zij de ontevredenen en weerbarstigen de kracht van him gezag deden gevoelen en alleen de vredigen ongemoeid lieten of ter wille van de billijkheid en nist eonige concessies deden. Op de regeling der kerkelijke zaken hadden de kerkelijken zelf dus niet den minsten invloed. De kerk, geheel aan het gezag van de politieken onderworpen, ontving achtereenvolgens : de kerkwet van 1590, de eenigszins gewijzigde voorloopige artikelen van 1593, de provisionele kerkorde van 1606. Dit alles geschiedde echter niet zonder ontevredenlieid en zelfs onlusten te verwekken. Eindelijk behaalde de regeering de over- winning over alle tegenstrevende geesten , en legde zelfs de sti-eng-kerkelijke minderheid der predikanten zich in 1612 neer bij een kerkorde, die be- rustte op het beginsel van onderlinge samenwerking tusschen de overlieid en de kerk, en waardoor ook de landgemeenten nauwer verbonden weitlen met die van de hoofdstad. Omdat alle predikanten in Utrecht toen na hun gehouden overleg op de synode moesten beloven, dat zij elkander in vi^le zouden verdragen en elke openbare bespreking van de praedestinatieleer vermijden, beleefde dit gewest een periode van rust en schijnbare eenheid. Doch zeer kortstondig. In 1618 werd het blad geheel omgekeerd. Aües wat opgebouwd was , werd met één slag afgebroken , en de kerk van Utrecht werd van haar eigenaardig karakter ontdaan, geschoeid op Dordtsche leest.
In het geheele tijdperk, dat daaraan voorafging, werd er uiterst zelden een synodale vergadering belegd , slechts dan wanneer er kans bestond om werkelijk een resultaat te krijgen overeenkomstig met de bedoelingen van de gematigde partij en inzonderheid met de beginselen on verordeningen der regeering. Naar de nationale synode te Middelburg wenlen in 1581 uit Utrecht twee afgevaardigden gezonden : Hennannus Mode<i en Petnis Ober- kamp , predikant te Amersfoort. Of zij op een kerkelijke vergadering daartoe
gekozen waren, is mij onbekend. Ook voor den Haag werden in 1586 twee leden benoemd, maar de predikanten en ouderlingen „representerende alle de kercken deser provintie" gaven hun samenkomst slec^hts den titel van classikale vergadering. Nu was wel op de beide voorgaande nationale synoden voor Utrecht als synodale provincie een verdeeling in classes ontworpen (te Dordrecht in vijf, te Middelburg in drie), doch deze geloofs- brief is het bewijs , dat toen nog aan geen synodale regeling gedacht wenl. De Utrechtsche kerk werd behandeld naar den maatstaf van een classis. Een toestand, die eigenlijk tot aan 1618 voortduurde, zie bijv. bl. 372 in deze acta. Wel hadden de Staten in 1606 alle predikanten tot een synode opgeroepen, doch persoonlijk, zonder kerkelijke afvaardiging, zonder ouder- lingen. Ook in de kerkonle van 1612 (zie cap. van de kerkelijke vei-gade- ringen sub VI) werd uitdrukkelijk gezegd, dat „vermidts de cleynhe^i: der provincie ende andere redenen" geen verdeeling in classes noodig geaclit werd. Eerst in 1619 kwam aan dezen exceptionelen toestand een einde, en de nieuwe regeering werkte met de Dordtsche commissie onder leiding van Bogerman samen om de kerk van Utrecht naar de gewone onle in te richten, nadat de Remonstrantsche regenten en predikanten met hun geest- verwanten op zij gezet waren. Van dat jaar af nam het kerkelijk leven hier het gewone beloop en werden ook geregeld de jaarlijksche provinciale synoden belegd.
Zoo is het gekomen, dat vrij zeker vóór den jare 1618 maar twee synoden zijn gehouden nl. in 1606 en 1612. Er bestaat geen spoor, dat de regeering haar verordeningen van 1590 en 1593 op een kerkelijke vergadering heeft laten bespreken en erkennen. Het eenige leven steeken van de algemeene vergadering der Utrechtsche kerken in 1586 is de geloofsbrief, die daarom in zijn geheel door ons is opgenomen naar het origineel in het oud-synodaal archief (catal. Janssen t. a. p.)
Wij hebben slechts drie codices der acta synodalia van Utreclit opgo- spoonl. Doch hoe weinig ook, het was voldoende, want wij konden onze uitgave bezorgen naar het oude liandschrift
W. Een verzameling van synodalia in het rijksai-chief te Utrecht. Zij bestaat uit:
1. Een perkamenten omslag, gemerkt 65 B, waarin op niet bijeengebon- dene foliobladen afgeschreven zijn de synodale acta van 1606. Zij behooren tot een aantal ook in deze portefeuüle aanwezige officiële stukken, door de deputat^en namens de synode toen bij de Staten ingezonden en door ons nu als bijlagen in het licht gegeven. Het facsimile van de ondorteeke- ning der zeven deputaten is door dr. Vermeulen afgedrukt in zijn Tijd- sclirift, deel I tegenover p. 90. De copie dezer acta, een imicum, wenl als bylago gevoegd bij de remonstrantie en verzoekschriften der kerk
en is op deze wijze in het archief der Staten bewaard gebleven.
2. Een foliodeel in hoornen band met overslag en koonl. Rugtitel : ,^cta sinodalia tsedert den jare 1612 tot den jare 1630 incluis." Het is oen h^k van groote waarde, want daarin zijn verzameld en bij elkander ingeb(3ndon alle handelingen en een groot aantal bijlagen , dikwijls authentieke stukken , zooals zij door de synode ter griffie werden gedeponeerd. De acta zijn soms origineel, soms gelijktijdige afscliriften , meestal gewaarmerkt. Dit boek bevat: de authentieke acta van 1612 en van de Contraremoustrantsche synode van 1618, gevolgd door de groote reeks bijlagen, die wq ook in onze editie hebben opgenomen; het gewaarmerkte afschrift van de Remon- strantsche synode in 1618 met copie van den geloofsbrief van him afge- vaardigden naar Dordrecht; copie der acta van de synode der Contra- remonstranten in 1618; een door praeses en scriba onderteekend afschrift der handelingen van 1619, 1620, 1621, 1622 en vervolgens.
Het bovenstaande is voldoende ter verklaring, dat wij niet behoefden te aarzelen om deze documenten tot tekst van onze uitgave te kiezen.
WW. Een lijvig folioboek in hoornen band met het opschrift: „Acta synodi Trajectinae pro classe Rheno-Vicana 1618 — 1660". Wij ontvingen het uit het archief der classis Wijk bij Duurstede. Het bevat afschriften van de acta der synode van de Contraremonstranten in 1618, gewaarmerkt door den scriba, der synode van 1619, 1620, 1621 en ver\'olgens. Hierin worden niet slechts de acta der andere synode van 1618 gemist maai* ook aUe bglagen : aUeen vonden wij hier de formulieren , die op de synode van 1620 zijn opgesteld maar in den codex VV ontbreken. Het zijn die, welke wij a^edrukt hebben op bl. 467. Wij behoefden dit handschrift dus slechts in enkele gevallen te raadplegen.
Ook hebben wij uit het archief van het provinciaal kerkliestuur van Utrecht nog een actenboek ontvangen , in den catal. Janssen vermeld j). 145 sub 9 A. Het is een foliodeel in hoornen band met den rugtitel: „Acta synodi Trajectinae a° 1619 — 1635". Maar dat boek verkeerde inwendig in zulk een geschonden toestand , geheel door vochtiglieid bedorven , het papier half verteerd, het schrift soms geheel venl wenen, dat wij het zonder bezwaar ongebruikt hebben gelaten.
Alleen de acta van 1620 wonlon nu voor het eerst uitgegeven. Het grootste gedeelte van hetgeen wij thans aanbieden, bl. 294 — 442, had echter reeds het licht aanschouwd. Wijlen dr. P. J. Vermeulen, areliivaris der provincie Utrecht, heeft vijftig jaren geleden al die synodale acta en bijlagen van 1606 tot 1619 uitgegeven naar codex YV. Hij heeft, dat gedaan in het door hem geredigeerde Tijdschrift voor de geschiedenis van het bisdom, de provincie en de stad Utrecht, deel I, p. 98—162, 165 — 193, deel n, p. 106—220, deel lY, p. 211—272. Zijn op zich zelf verdienstelijke
SU
arbeid maakt evenwel onze editie niet overbodig. Natinu'lijk mochten deze acta in onze reeks niet ontbreken, omdat ze voortaan door den historicus hierin znllen worden gezocht en geraadpleegd. Maar bovendien kunnen wij ons vleien met de overtuiging , dat wij een betere en veel nauwkeuriger uitgave aanbieden niet alleen door het volgen van een vasten regel ten aanzien van spelling , interpimctie en dergelijke , maar ook door het invoegen van enkele uitlatingen en het geven van betere lezingen. Omdat wij den tekst bezorgd hebben naar den codex zelf, konden wij ons ontslagen rekenen van de moeite om deze afwijkingen en verbeteringen telkens te vermelden. Inzonderheid ten opzichte van de acta der synode in den jare 1619 was onze uitgave zelfe noodzakelijk. Want hier heeft dr. Vermeiden den zuiveren tekst van het origineel geheel overgebi-actht in de spelling van den nieuweren tijd, een groot gebrek, dat in onze uitgave nu voor goed is hersteld.
Van één der bijlagen hebben we een dubbelen tekst moeten geven , nl. den latijnschen en nederlandschen. Het zijn de artikelen, die de leden der Remonstrantsche synode van 1618 hebben opgesteld, zie bl. 367 vlg. Zij gebniikten de nederlandsche taal, maar de latijnsche overzetting is ook terstond vervaardigd met het oog op de nationale synode van Dord- recht, waarheen het stuk opgezonden werd, zie cataJ. Janssen, p. 13, sub 27. Wij hebben ter wille van de vergelijking de beide teksten artikels- gewijze onder elkander gednikt
Zoo zijn wij thans met onze onderneming genadenl tot het zevende deel, dat vermoedelijk in den volgenden zomer het licht zal kunnen zien en de acta van Groningen on Drente zal bevatten. Moge het ons gelukken ook daarbij de ondersteuning en goedkeuring te ontvangen , die ons tot dusver ten tleel gevallen zijn.
Groningen, \ ^ ,. ,^^„ J. Reitsma.
Utrecht, ) S. D. van Veen.
[Extract uit de handelingen der synode te Sneek anno 1581.]
Snee, 1581, § 14. — Uit yder classis zal een dienaar en een ouderling gedeputeerd worden om de voorvallende zaken tusschen de synoden door 'tgeheele jaar te beslegten en nomine synodi te besorgen na nooddruft. Ende dese personen zullen in eigener persoon verschynen, of andersints nootsakelyk belet zynde ziülen se met procuratie een ander in haar plaats zenden, i)
[Extract uit de handelingen der synode te Bolsward 6 April 1582.]
Bols. 1582, § 32. — De trouwe, aan jonge dogters gedaan zonder consent of wille van de ouders of mombers , is vry gekent of geen trouwe strekkende en van gener weerden. 2)
Copia. Acta sifYiodi particularis , welcke begonnen is binnen Franicker den 6 May anno 1583.
1. Nae aenroepinghe des naemen Godes syn met eendrachteghe stemmen gecoren: praeses Joannes Boohermannus ende scriba Petrus Sychemius Deynum.
2. Syn daemae gelesen die credentiebriewen van den kercken ofte classis, by haere volmachten geexhibeert, ende is bevonden, dat deese onderschrewen personen gecompareert syn:
folmachtighe van Franecker classis : Sixttts Rippertus , dienaer tot Fra- nicker, ende Corwelys, dienaer van Harlinghen met haere olderlinghen , als tho weeten: Aedo Eysinoha ende Epo Jacobssz van Franicker;
1) Dit extract is ontleend aan het handschrift, getiteld „Extract der synodale rezolutien Frisiae" etc., p. 143, gecopieerd naar het door ds. J. Wemenis aangelegtlo boek en aangevuld tot ongeveer 1723.
2) Uit hetzelfde extract, p. 2f)0.
Acta iyn. provinc. VI. 1
folmachten van den classis van Bolswerdt: JellIur HotsenIüs ende JoANNES BoGHERMAN met haere olderlinghen Gerleff Ci.aessz van Bolswert ende Douwe Abbesz van Worckum;
folmachtighen van het classis van Dockum: Andraeas Stangerius, dienaer aldaer ende HERMAjrJms van Auercamp sonder olderlinghen;
folmachtighen vant classis van Sneeck: Martiiojs Lauremannüs ende TüLLius van Oesterlietens , olderlingh M. Augustinus Nauta;
folmachtighen van het classis van Leewarden: Petrus Sychemiüs, die- naer thot Deynum, ende Hermaxnus van Bellicum sonder olderlinghen.
3. Ten eersten dan, soeals die dienaers syn gecoemen tot anfanck des synodi, is geproponeert van die dienars van Bolswart van die trans* latie der dienaeren om voer tho comen alle onordentlycheyt ende ergher* nisse, die daeruth rysen ende noch rysen moeghen.
4. Aenghaende die translatie van übelo Epio is by het synodum een- drachtelyck besloeten, dat Ubelus op de Ryp by syn gemeente sall blywen, wyt oersaecke dat übelus selffs bekent, dat syn translatie niet stichtelyck kan geschien sonder bewiUinghe van syn gemeente ende oeck om meer andere saecken, die het synodum daerthoe moveeren om alsoe thoe pronuncieeren.
5. Ende aenghaende die translatie der dienaeren om alle inconvenienten ende desorderen voer thoe koemen, die daer vaeck ende mennichmael infallen ofte moeghen infallen , soe is eens voer all aenghaende het punct van die verkiesinghe ende translatie der dienaeren in synodo aldus be- sloeten, als hiernae volcht.
6. Van de translatien. i) — In den eersten en sall gheen translatie van eenighen dienaer moeghen geschieden sonder wille ende consent van het classis, onder welcke deselwighe sorteert, welverstaende dat in sulcken gevalle die gansche classis bestaende van dienaers ende olderlinghen sullen judiceeren ende pronuncieeren. Ende int judiceeren ende pronuncieeren sall die classis een opsien hebben op alle omstandighe gelegentheyt nae Qodes woert ende stichtinghe der kercken. Ende oft die classes sich be- swaert vonden , soe sall het synodus daerower ordelen , ten eynde die dienst des woerts met gheen onwettelycke middelen beswaert on worde.
7. Hoelang een dienaer sifn beroepinge sal otiderhoiiden. — Hoe een dienaet' voort lopen endejrredicke7i in andere plaetsen sich sal wachkn. — Ende oft nu eenighe steden ofte dorpen het ordel van het classis ende van Godes
1) Do marginalia zijn niet een latere hand gesehreven.
3
woert sich niet en willen onderwerpen , soe moeghen sy doen , als sy het verstaen, dan sall sulcke geroepen dienaer in sulcken gevall syn private meyninghe niet openbaeren neifens enighe aengebodene beroepinghe. Dan behoeret sulcke dienaer, die beroepen wordt, een tytlanck syn deliberatie thoe neemen, ende middelertyt sal die dienaer, die daer beroepen wort, sich in die conscientie ende gebeden tot den Heere beghewen ende saJl syn beroepinghe geholden syn den classis, daeronder hy sorteert, met den aldereersten tho kennen thoe gewen ende niet bowen den tyt van een maendt moeghen onderholden, ende en sall niet moeghen sich daeren* tusschen anders dan met Godt ende synen classis beraetslaeghen ende derselwigher classis oft synodi ordell sich ganta onderwerpen ende alsdan nae het vuijtspreecken van het classis ofte synodi die beroepinghe, op hem gedaen , aff tho slaen ofte aen to nemen sonder enighe loepen sollici- teeren ofte voer hen praedicken ende andere diergelycke dinghen om die menschen toe bew^egen vuqt private affectie, de ene thot affgnnste synes diensts ende den anderen thot aenlockinghe.
8. Oeen dienaer te beswaren^ als hi reden van translatie heeft. — Ende opdat gheen dienaer sich hebbe tho beclaeghen van enighe on- billicheyt, salt den dienaer, die beroepen wort, vry syn syn conditie toe stellen int aenneraen synes diensts by eenighe gemeynten ende synes dienstes (soe hy eenighe heeft, die den wille Godes ende synen woerde gelyckformich syn). Ende in sulcken gevall en sal men eenen vroemen dienaer, die sus anders vroem is in leer ende leeven, niet beswaeren in syn conscientie, als hy billyuke reeden ende oersaecke van translatie sall hebben.
9. Doch sal men alle vlytighe neersticheyt aen wenden, dat alle cor- ruptien ende menschelycke affectien ende onordentlycheyt der dienaeren ende oeck der gemeynte , die den beroepinghe doet , ter causa vorss. worde gebeetert, opdat den naeme Godes ende die stichtinghe synder gemeenten niet worde gelastert ende verhindert.
10. Dus anders soeverre enighe dienaers teghen deese synodalische besluyt sich mochten verloepen ofte vergrypen, sullen diesel wighe der disciplinen der kercken, classis ofte synodi nae vermoeghen van Godes weert alletyt onderworpen syn , die ower den owertreders van deesen sullen gebniyck worden.
11. Aenghaende die translatie van Martln'o Laurejaanno is besloten,
dat MARTiNtfe sal van der Jylst getransporteert worden tot die van Sneeck
ende dat op sulcke conditie, dat die van der Jylst sullen wederom met
eenen trouwen dienaer metten aldereersten vorsien woixlen. Ende sall
1*
nochtans MARtiNus den tyt van een maendt die van der Jylst bedienen, opdat sy daerentuschen wederom met een ander dienaer moeghen ver- sien worden, ende dat altosamen om oersaecken, die den synodnm daerthoe moveeren.
12. Is oeck by den synodum besloeten, dat Anthonius Claessz ende Jelltüs HoTZENics sicli sullen transporteeren nomine synodi aen die van der Jylst beyde kercken ende magistraeten om haer toe versachten haer gemoet aenghaende die affsegginghe haers dienaers Lauromaniti ende haer induceeren om stracx wederom thoe procederen thot het verkiesen van een ander dienaer.
13. Aenghaende die saecke van Gellius Hotsenius, oft men hem van den dienst nae syn eyghen supplicatie, in het synodo owergegeven met syn rationes, daeri) hy daerinne verhaelt heeft, sal ontslaen oft niet, is eendrachtlyck besloeten , dat hy sall moeghen nae syn eyghen wille ende wunschen van den dienst alTstaen om soeveel thoe beeter moeghen vacee- ren syn studiis ten besten van der gantscher gemeynten. Ende aenghaende syn onderholdt, soeals hy een oldt, swack man is ende niemant op syn eyghen solde en dienet, soe syn van het synodus ordineert enighe vol- machtighen, die nomine 2) sich sullen transpoi-teeren aen mynheeren den Staeten ende suppliceeren , dat hy een eerlyck onderholt mochte hebben. Ende syn dit die persoenen daertho gecommitteert : JoAins-ES BooHERMAifNus, RuARDUs ende den doctor Swaelwa.
14. Is oeck in synodo geproponeert van Andrea Stangero Documano aenghaende die n^conciliatie met der kercken Christi tho Franicker ende Menno Mellema met exhibitie van eenighe instrumenten ende brieven van synentweeghen. Ende is daer wederom op geantwoert van die van Franicker weghen doer Sixtum ende Epo Jacobssz olderling aldaer , alsdat ay well thovreden syn, dat Menno Melma voer liem ende die van Fra- nicker aen haer syde elck twe godsalighe mannen ende praedicanten ofte olderlinghen ofte anders eenighe bniederen sullen moeghen nomineeren, waer dattet haer lusten ende geliewen sall. Diewelcke vier personen sullen moeghen voememen een maniere van reconciliatie, ofte die die van Fra- nicker airede geremonstreert hebben , ofte die hy Menno vorss. voergestelt heeft, ofte die sy selwighe allerstichstiycxt sullen bevynden thoe syn om alsoe die saecke thoe moeghen sopieren ende wech to nemen. Ende segghen die van Franicker well thovreden thoe syn met allen tghene, wat die
M „daer." Zoo moet de in den tekst voorkomende abbreviatie wonlen gelezen. l'U, het (iron. h. s. , heeft tereeht „die." 2) „nomine." l'U lieeft „nomine 8yno<li."
personen sullen ordelen ende lichten. Ende dese presentatie siet het synodus voer billich ende recht aen.
15. Van de copulatie eens broeders met een person , die repudiata is. — Is mede proponeert van Henrico Wellinck, dienaer thot Balck, aen- ghaende eenen broeder aldaer, de begeer gecopuleert tho syn kercklyck met een persoen, die repudiata is van haeren man semel aut bis. Ende dewylen dat niet en blycket, oft causa repudii haer schuit oft des mans schuit is, ende het judicium magistratus haer niet geabsolveert en hoeft, soe achten die broeders in synodo, dat die brueder tho Balck groetelyck tho bestraffen is , omdat hy met sulck een persoen hem will laeten copu- leeien. Ende is het ordell des synodi, dat hy sall hem onthelden van sulck een persoen , ter tyt toe die magistraet haer innocent sall verclaren. Ende soeverre hy ongehoei^samich is, sal men met den discipline voert- vaeren.
16. Hoe een snater der gemeente sich sal houden, tvtinneer haer man wort aenye^proken op belofte van trouwe met een ander, — Op het aen- gewen van den dienaer van Sneock belanghende een suster der gemeynte by haer, diewelcke haer man, die sy nu heeft, wordt van beloftenisse van trouwe aengesproken van een ander persoen, die hy voerhen soude beloftenisse gedaen hebben, soeals sy secht, is die resolutie des synodi, dat sy sichi) sall abstineeren van densel wighen man, bis ter tyt toe dat den magistraet sall daerinne gepronuncieert hebben, ende voer haer mis- daet, dat sy die waerschouwinghe , die haer voerhen gedaen was, niet en heeft willen aennemen ofte hoeren.
17. Aenghaende eenen Lauuentium, die versuecket om geexamineert thoe worden, refereert sich het synodus nae die conclusie, die gemaeckt is int synodo thot Bolswert anno 82 don 6 Aprilis op syn persoen ende persisteeren daer noch by.
Aenghaende eenighe scripta, die Anthonil's Ulaessz ende Gellius HoTZENiüs soe contra Anabaptas^^) soe de magistratu ende de disciplina ge- maeckt hebben, is van het synodo besloeten, dat beyder mannen scripta sullen met den aldereersten int licht gebracht werden thot Godes eren ende welvaert van veele menschen.
18. Aenghaende die articulen, die eertyts nomine ministrorum den geroeynen Staeten syn geremonstreert op den lantdach, syn dieselwighe nu wederom doersien ende is besloten, dat men dieselwighe ailiculen op
1) Voor dezeu regt*! plaatnte de öolirijver lu'l W(»ortl „Palea." Iï«*t j^eheeli' artikrl is in \^V weggelaten. Zie evenw«.'l art. 24 hicra(rhU.T.
2) ,^\iiabapta8.'' UU heeft „Anabaptiatas."
6
een ander tyt, die beqiiaemer sall syn, sall wederom remonstreeren. Ende heeft het synodus personen daerthoe genoraineert, die op sulcke gelegentheyt van die dienaren thoe Lewarden sullen vorschrewen werden om tsamen met melcanderer tho communiceeren ende tho addeeren, wat hare sall nodich duncken, ende alsdan den h. Staeten tho exhibeeren. Ende syn die personen daertho genomineert dese: Ruardus thoe Lee- warden , Sixtus tho Franicker , Martinüs Lauromannus , Anthonius Claessz tho Bolswart ende uth Doecumer classis Cornelitis Ayenium.
19. Worden seeck^re personen voir een jaer tot affhandelinghe van kerkensaken geordineert. — Sullen oeck die bowengeschrewen personen met die olderlinghen hiernae geschrewon macht hebben om in alle andere saecken, die die kercke Godes in onse vaderslant int generael dit jaer souden voorvallen, met melcanderen souden moeghen resolveeren ende besluyten nae hettgene, dat haer der kercke Godes sall nut duncken. Ende sall een yder classis macht hebben in alsulcken, alst haer noedich sall duncken , dese selwighe persoenen tho verschry wen ther plaetse , daert van node sall weesen , welverstaende dat dit sall dueren niet langhor dan ad proximam synodum. Welcker olderlinghen naemen deese syn: Hessel Aysma uth Lewarder classis, wuijt Franicker classis Aedo E ysingha, vuijt Sneecker classis Sybrant Jydssz tho Balck, van Doecumer classis Heere PiETERssz, vuyt Bolswerder classis Dyrck Ockosz.
20. Van assignatien. — Belanghende die assignatien der dienaren op den dorpen van die magistraet is geresolveert , dat die dienaren van Lee warden , sullen examineeren die testimonia der dienaeren , die van myn- heeren Staeten int lant geroepen worden ofte andei'sins van mynh. assig- natie begheeren. Ende by alsoeverre dat enighe dienaers by advijs van den dienaren van Leewarden doer mynheeren Staeten assignatie in eenighe dorpen gesonden worden , soe sullen die gesonden dienaers van den classis , daer het dorp onder sorteert, ontfanghen worden, welverstaende dat die classes gehouden sullen syn met den eersten die gelegentheyt haerder dorpen ower tho schrywen , ten eynde die dienaren van Leewarden soeveel moeghelyck is een yder dorpe met gequalificeerde dienaers nae gelegentheyt der plaetsen vorsien moeghen worden , alles sonder wyder examinatie als vorschrewen.
21. Die floers^ die op scheidtplaetxen wonen, — Aenghaende die orde- ninghe van den dienaren in die byeencomste des classis, die gehouden behoort tho worden , is besloten dat die , so op den scheydsplaetzen sitten ofte woenen , gaen moeghen thot wat classis haer sall beliewen , mits dat sy sullen gehouden syn by denselwighen classis, daer sy haer ecnmael hen hebben gegewen , tho bly wen. Maer die daer binnen den medios limites
sitlen ofte woenen, dieselwighe sullen gehouden syn tho gaen nae den classis, die sy naestgeleghen syn, doch alsoe dat men die billicheyt aensie , waer die minste ofte die meeste getall der dienaren mochten syn , ende dit alles ter eerster instantie by provisie.
22. Aenghaende die acta sjTiodalia om anderen classibus tho commu- niceeren is besloeten , dat die plaetze , daer het synodus laestmael gehouden is , sall diesel wighe kercken gehouden weesen den anderen dassen diesel- wighe acta ower tho schioken, ende dat op haei*e costen haere copie passeeren.
23. Is besloeten, dat het toecomende synodus sall gehouden worden thoe Harlinghen ende dat des Maendaechs nae Mey anno 84.
24. Op het aengewen van den dienaeren van Sneeck belanghende een suster der gemeynte by haer, diewelcke haere man, die sy nu heeft, wort van een ander j)ersoen , die sy voerhen beloftenisse soude gedaen hebben (soeals sy secht) ende diesel wighe gevicieert heeft ende van haer aangesproken is geweest van trouwe, waeromme hy met dieselwighe persoen om een seecker somma van peninghen is afFgecomen, ende in cas van weygheringhe van betalinghe nu in recht van haer vertrocken wort , is die resolutie des synodi , dat die suster sall haer abstineeren van denselwighen man, bis ter tyt thoe dat die maegistraet daeivan sall ghepronuncieert hebben, ende voer haer misdaet, dat sy die waerschou- wünghe, die haer voerhen gedaen was, niet en heeft willen aennemen ofte hoeren, gestraft sal worden nochtans met bescheydenheyt ende ge- schicktheyt om meerder inconvenienten ende periculen wille, die daer souden moeghen vuyt onstaen. Actum thot Franicker den 9 Maj.
25. Is oeck besloten nomine synodi , dat Regnerus Falcko van Steens sall getranslateert worden thoe Cuebaert. Actum ut supra. Oroonde.
Stondt ondergeteeckent :
JOANNES BOOHERMAJS^, praCSCS.
Petrus Sychemfüs Deynum, scriba nomine synodi.
ArticuUn des syruHli^ f/eholdcn hinnen Uarlhi{)hen anno 1584 den o May,
1. Alsoe die vorss. brueders, dienars ende olderlinghen op dato vorss. thot Harlinghen in synodo vergadert zyn de , is aldereerst met aonropinghe des godlyoken naems tot eenen praesidem eendracht ich gecoren Antows Claessz van Worckum ende tot eenen scribam Sibrandus Abelus van
Harlinghen. Ende syn daernae metterdaedt die credentiebriewen gelesen van den dassen, by haer volmachten geexhibeert.
2. Ende alsoe den synodo een beropinghe is voergedraeghen van die Arum ende Kimswart, waerinne sy beyde dorpen beropen tot eenen dienaer onsen bnieder Bernajwttm Stoffelsz, is eendrachtlyek van den bniederen in synodo besloten, dat deese haer beropinghe wort geremit- teert tot het beslnyt van mynheren Staeten, daeraff nu laestmael in den allegemeenen lantsdach is geresolveert ende besloten nae inhout den 6 artioell daraff gemaeckt zynde, welverstaende dat oeck die personen, die men noemen sullen in synodo, sall worden geordineert aen mynh. den Staeten om haer well neerstich aen toe wysen die sinistre frauden, die by die van Arum ende Kimswart gesocht worden doer die combinatie deser beyder dorpen, ende soe (^laet daervuijt rysen ende onstaen will.
3. Is oeck gehandelt ende gesproecken van den saecke Hero Heynes onsen bnieder, van denwelcken dewyle grote lasteringhe ende ruggespraeck gehoert wordt, soe is van synodo voer guedt ende raedtsaem bevonden, dat onse broeder EEeeko noch voer een vierendeel jaers sall worden ge- leden in synen dienste a dato van deesen aff tot Jacobi naestcomende anno 84, ende dat oeck het classis van Franicker sall opsicht hieren- tuschen hebben op syn persoen om toe vernemen enighe merckelycke verbeteringhe in syn desordere ende onordentlycke leewen. Ende soe hy also in syne onordentlycheyt voertvaert, sall het classis van Franicker die saecke moeghen refereeren ad deputatos synodi omme daerinne tho handelen, als sy nae Godes woerdt allerstichtlycxt sullen bevynden, gelyck hy oeck in aller bruederen tegen woerdicheyt met handen belowet ende aengenomen heeft.
4. Alsoe daer langhe reden syn gevallen belanghende den beroepinghe van den E. grietman Doycke Aysma ende die van Hallum opten persoen JoANNEM NicoLAi, onscu brocdcr thot Rauwert, is van den synodo een- drachtich besloten, dat het synodus in deesen beropinghe gantslyck niet kan doen ofte yetwat besluijten , alleer sy die van Rauwert hierop gehoert ende verstaen hebben. Ende reguleert hem oeck het synodus nae den 6 articell van mijnheeren Staeten , in deesen laesten allegemeynen lantsdach daeraff besloten zynde. Ende dewyle die vorss. E. grietman hem in dat besluyt heeft beswaarlyck gevonden , is noch het synodus toevredcn ende stelt desen saecke in handen van mynh. den praesident ende Ruardo AcRONio met noch een ofte twe dienaren haer geassocieert om tho ordelen , oft het synodus met enighe onbillicheyt tegens hem gehandelt heeft. Ende soe die deputati a synodo hiernae gonomineert het koenen toeweghe
o
brenghen by mynheoren die Staeten des landts, dat Joannes onsen brueder vorss. met stichtinghe die van Hallum kan toegewesen worden, is daerinne het synodus ganslyck wel thovrecden. Ende also die griet- man hadde eenighe dachten op onsen brueder Joannem Nic^lai, isser aen beyde syden een bruederlycke versueninghe van alle dinghen geschiet in onser aller tegenwoerdicheyt.
5. Alsoe die bruederen in synodo vergadert synde eenighe beroepinghe van die van Wirdum is voergedraghen doer den erentvesten Syboldt AvsMA ende H. N. als volmachte van den dorpe Wirdum , ende met ernst versocht hebben onsen 1. vader ende broeder Antonvs Claessz, dienaer thot Worckum , ende den volmachtighe van dien op beyde syden gehoeil hebbende (ende oeck mede onsen broder Antonium Claessz) ende nae langhe verboert synde hebben haer alle gelyck het ordell des synodi onderworpen. Is voer geraedsaem ende godlyck bevonden van den synodo , dat onsen bnieder Antonics Claessz sall blywen by die van Worckum mits belowende oeck die van Wirdum alle assistentie toe willen doen, dat die van Wirdum met eenen bequamen dienaer metten eersten versien mochten worden. Knde is besloten , dat men twe dienaren sall ordineeren om bg den Staeten aen tho houden, dat het onderhoudt van onsen brueder Awtonius Claessz verbetert mach worden.
6. Is oeck in synodo besloten, dat Laurentius van Worckum met onsen bnieder Joanite Bogermanno met eenen anderen dienaer hem ge- asBOcieret tot den grietman sall ghaen om verbeteringhe syns dienstloens tho moeghen becomen, ten minsten die thien goldtgulden, gelyck hem van den naesten dorpe was toegelaten.
7. Aenghaende om eenen dienaer tho schicken op Geesterlant is be- sloten, dat men sall schrywen aen die van Leewarden ten eynde eenen bequaemen dienaer haer toegeschickt mach worden.
8. Dienaer die gemeynien hebben^ met unen s^y zullen communiceren^), — Is oeck besloten in synodo van die dienaren, die gheen gemeynten en hebben noch met eenighe communiceeren , dat eenen ydor classis opgeleyt wordt haer Xo vermanen om tho communiceeren met den gemeynten der naestlegghende steden ofte dorpen ende oeck haeren vuijtersten beste tho doen omme selwest gemeynten toe moeghen collegeren ende versameien.
9. Is oeck besloten van den broederen in synodo, dat het classis van Sneeck is opgeleyt seeckere personen toe verordineeren om guedo infor-
1) De niargiualia zijn nu*t een laterij hand bijgevoegd.
10
matie toe neemen van den persoen onses brueders Agühaei van Sloten, twelck gedaen synde tselwighe in alles wederomme tho relateeren ad deputatos synodi omme hierinne tho handelen, als nae Godes woerdt behoren sall.
10. Is oeck besloten in synodo, dat het classis van Sneeck is opgeleyt twe dienaers toe verordineeren om guede informatie tho neemen van den persoen Thome Stalman tot Oesterendt ende hetselwighe oeck wederomme tho relateeren ad deputatos synodi omme hierinne tho moeghen handelen , dat alderstichtlyckst nae Godes woerdt sall bevonden worden.
11. Alsoe oeck woerden gevallen syn van onsen brueder Aitdrea thot Mantgum, is ordineert, dat syn classis mynheeren Staeten sall aenwysen die onwillicheyt der huijsliigden van Biantgum om hem tho moeghen behouden ende sullen oeck thogelycke aen haer versueckeu, dat hy in synen dienst gecontinueert mach worden.
12. Is oeck besloten, dat een yder classis sall gewen een carolus- gulden tot betalinghe in handen van onsen broeder Sixto Ripperto, dienaer thot Franicker, van weeghen seeckere oncosten van onsen 1. bnieder Ruardo Acronio by hem gedaen in deesen allegemeynen lantsdach doer oersaecken, hier niet nodich verhaelt.
13. Belangende het scriptum van onsen liewen broeder Ajstonio Claessz de magistratu is in synodo besloten, dat hetsulwighe ten handen gestelt den dienaeren als Sixto Ripperto, Sibrando Vomelio ende Ubelo Epio, ende thot haer toe neemen onsen bnieder Ruardum Acroioum ende Sibran- DUM Lttberti omme tselwighe doer to lesen ende, daer het eyschet, to corrigeeren, afF ofte thodoen ende in alles daerinne tho handelen, als het den vorss. dienaers voer het alderbeste bevynden sullen.
14. Om die twee weken classis, — Is oeck in synodo eendrachtlyck besloten, dat men om die twe weecken sal houden classicale vergade- ringhen , den eenen om van kercklycke saecken tho handelen met byweesen ende stemmen der olderlinghen , den anderen om tho holden collationem doctrinae, het waere dan alsoe dat eenighe wychtighe saecken kercklyck synde noedtwendich gehandelt mosten worden. Doch die het alle weecken bequaemlyck koenen doen ende houden , wort een yder classis syn vryheyt hierinne gegewen , ter tyt toe die naevolgende forma van classis tho hol- den in treyn gebrocht sall syn.
15. Tiveemael jaers censura. — Is oeck in synodo voer raedtsaem ge- vonden , dat die classes tweemael des jaers sullen holden censuram monim den eersten ora Meije, als die classes haeren bycomsten beginnen, den
11
anderen om Michaelis, dewylen dan die classicale vergaderinghen op- holden.
16. Het synodiis heeft geautoriseert des 6 articulen, by D. Oeyrck DoijMA geexhibeert ende hier aengevoecht, ende heeft gesloten, dat by een yder dienaer in deesen provincie deselwe onderhouden sullen worden , alwaer tselwe noch niet geschiet.
17. Is gesproken van die twistighe attestatien van weeghen onsen brueder Joest Pieterssz, in die Joedrype ende Hommerts dienaer synde. Ende dewyle hy voer Godt ende den brueders verclaert heeft syn eerste attestatie recht to syn, soe is besloten van den bruederen in synodo, dat wy nae die waerheyt synder attestatien sullen vereyschen. Ende soeverre als bevonden wordt doer loffweerdighe personen, dat syn reden valsch ende contrary worden bevonden, hebben die bniederen in synodo be- sloten, dat hy alsoe metterdaet van syn dienst sall weesen versteecken, twelck hy oock verwillighet heeft ende met syn eyghen handt onder- teeckent.
18. Is oeck besloten van Alberto Westermai^no , dat men hem ter plaetsen, daer hy nu staet, sall w^echneemen ende dat het classis van Lieewarden twe ordineeren sall, die by den Staeten sullen aenholden, dat Albertus met een eerlyck onderhoudt mach versien ofte versorget worden tot dien eynde, ofte dat hy een tytlanck die van den Nyeuwen- syll met Godes woerdt mochte bedienen, soelanghe het hem luste ofte geleghen waere , ofte andersins hem toe begewen tot enighe schoeldienst , daer het hem best mochte geleghen syn.
19. Het synodus authoriseert het classem van Leewarden om twe dienars tho ordineeren om alle swaricheden aff tho handelen, die op die dienaer tho Dockum ende andere personen intendeert mochten worden.
20. Is oeck besloten in synodo, dat het classis van Leewarden sall sorghe draghen in der saecke onses bnieders Gerardi Besten , thot Grouwe staende, eensdeel om van syn onderhoudt besorget to moeghen worden, andermael oeck guede sorghe ende opsicht toe draeghen, dat onsen broe- der in geen pericell der vianden gerake tho vervallen.
21. Naedemael het synodus de resolutien der heeren Staeten op ver- scheyden articulen neerstich heeft ingesien ende geconfereert , soe achten die bnieders des vorss. synodi, dat die swaricheyt in het 10 articell, meldende van den publice persoen , syn eensdeels wechgenomen als neffens die translatie der dienaren ende eensdeels doer bequaeme middel nae den lofflycken forma, in den cheurforstlycken Paltzs gebniycklyck , welcke
12
men tot gelegener tyt sall verthonen, wech toe neemen, soe achtet het synodus onnodich toe syn soedanighen publicam persoen toe stellen, by- sonder soe nyemant kan gevonden worden , die sulcx sonde koenen utrichten sonder grote naedeel syner bedieninghe. Begheren daeromme, dat ons heeren den Gedeputeerde Staeten beliewe in plaetse des eenen persoen twee ut yder classis in den articell gemeldet te autoriseeren ende de sorghe derselwer classis swarieheyt te bevelen, als naemelyck den prae- sidem met eenen adjimct om me nae inholdt des 10 articell de swaricheden, den onderholdinghe der dienaeren aenghaende, wech to nemen ende te accoi'deeren vryentlycker wyse met den dorpen, soe het kan geschieden, des neen , den h. Gedeputeerde Staeten te raporteeren omme nae behoeren daerinne tho doen, salff altyt der heeren Staten beter ordell. Heeft alsoe het synodus gecommitteert Sibrandum Luberti, Ubelüm Epium, Bar- THOLDUM ScHXTRiNö, D. Gellium Hotzenium ommc deses articels concept met mynh. Staeten te communiceeren ende der heeren Staeten verwil- linghe in dien te versoecken , diewelcke vier mannen oeck tot haer sullen moeghen neemen alsulcks personen, als hem nodich moeghen syn om sodanighen forma met hem te concipiëren ende by den heeren Staeten eyndtlyck toe eifectueeren.
22. Aenghaende het scriptum D. Orici Doyma , welcke hy den synodo geexhibeert heeft , verordineert het synodus Gellium Hotzenium , Barthol- DUM Schuring, Joannem Arcertum, Sibrandum Luberti ende D. Ottonem SuALviuM omme met melcanderen ende, soet haer gevallen sall, met 2 bysondere mannen, daertoe van haerluyden te vorderen ende beroepen, tselwe schrift doer toe leesen ende met der h. schrift toe confereeren ende alsoe thot behoerlycke authoriteyt omme vrucht te doen moeghen onder den gemeente Gods te behelpen.
23. Heeft oeck het vorss. synodus gecommitteert Gellium Hotzenium, RuARDUM AcRONiUM eudo D. Othonem Sualvium omme met assistentie van 2 ledemaeten der kercke van Worckum aen to holden tot noedniftighe verbeteringhe des onderholts haers dienars Antonii Claessz, die altoes tot noch toe all toe weynich es geweest owennits den armoedt der kercken aldaer, daerinne hy Antonius duslanghe geduldich geleeden heeft.
24. Is oeck totten naesten synodo tho holden gedeputeert die stadt Doccum ende den eersten Maendach nae Meye in anno 85. Ende sullen hierentusschen alle infallende swaricheden decideert worden doer den seer geliefden broederen Joannem Rouckessz , dienaer tho Sneeck , Joannem BoouERMAN thot Bolswcrt, Joannem Arcerium thot Lee warden, Sibrandum Vomelium tot Pietersbierum , Andream Stangerum Dockum, welcke het
13
synodus daertoe geautoriseert heeft, doch dat yder dienaer vuUjt synen classe sall moeghen mede vorderen eenen olderling tot syn adjunct tot alle swaricheden toe decideren, in kercklycke saecken voertvaUende.
25. Ende is ten laesten by den synodo opgelecht den classis van Sneeck om den sorge van den wediiw van s. Joawwis Dorpii, beroepen dienaer der stede Jylst, aen to neemen ende sy te helpen tot refusie van kosten, by hem ter cause van synen reyse tot deeses vorss. stede bedieninges besten uth Zeelant van der Thole gedaen met overlyden syns persoens, als daer synen weduw ten hoechsten bedrowen geworden moet syn*
Onder stondt geschreven:
Antonius Claessz, praeses.
StBRAiTDUS Abelus, scriba nomine synodi.
Questien ofte artieulen, owergegewen doer D. Oricum Doyma.
1. Oft het niet gnedt sy, dat men eene guede ende lydlycke ower- settinghe der heyligher schrift den volcke van den praedickstoel voerleese ende deselwighe sonder hoechwichtighe redenen niet en berispe om me gheen epicurersche ende libertynsche verachtinghe van Godes geschrewen woerdt in die herten der toehoerders te genereeren.
2. Ende dat men altyt in den praedicatien meer acht liadde op die stichtinghe der eenvoudighen ende ongeleerden als der geleerden, ower- mits dat het getall der ongeleerden veel groter is als der geleerden, ende dattet een ander saecke is in der schoele te leeren als in der kercken.
3. Ende daeromme aif hielde van subtyle argumentatien , tsy dat ze in forma syllogismi ofte enthymematis gestelt worden, ende van divisien ende siibdivisien , die te seer miütimembres syn, omme die memorie der tho- hoerderen niet te beswaren bowon vermoegen.
4. Jae oeck van manieren van spreecken, die latynsch syn ofte soe gebroecken van latynsche, dat se van niemant anders coenen verstaen worden dan van dengeenen , die in der latynsche spraecko vervaeren syn.
5. Oft het oeck niet geraden sy, dat men in den dagelycxsche ge- beeden gebruycke die forma, dio van godsalighe ende hoechbegawede mannen nae langhe bedenckinghe ende rype communicatie gestelt syn, eensdeels daerom dat het well lichtlyck geschien kan, dat eenvoudighe praedicanten haer hierinne vergrypen soe int bidden teghen den vianden als andersins , gelyck wy daerafF exempel hebben in epistolis Beezae , i)
1) Bij dezen regel Mta»at in niarginc: „EpiBtola 0.-'
u
anderdeels daeromme dat die thohoerders doer die menichfoudighe reci- tatien der forma dieselwe allenxkens van buyten leeren ende hen selffs inprenten ende gewoenlyck maecken, twelcke Phtlippus Melanthon ende andere godsalighe mannen altyt seer gepreesen hebben, ende ick naer myn swackheyt seer dienstlyck totten oeffeninghe der godsalicheyt be- vynde. Ick laete staen, datter somtyts well gestamert wordt in den gebede inopia renim et verbonim, hetwelcke ondrachlyek is.
6. Dat men oeck in die bedieninghe der sacramenten ende bevestinghe des houwelycx die beschrewene formen gebruycte, eensdeels daeromme opdat hem niemant en vergrepe in deoser tyt voll twist ende schneringhen , anderdeels dat dieselwe forma met alsiücke rype bedenckinghe gestelt syn , dat se seer fijn die somma der ganscher christlycker religie begrypen , diewelcke allencxken op deese wyse sonder arbeyt in die memone der toehoerders geprent kan worden.
Copia, Acta sinodi gheholden tot Doccum op den 3 May anno 1585.
1. Naedemaell alle cristelicke handelinghe in den naeme des Heeren versaemelt zynde beheert zyn anfanck thebben van den aenroepinghe des naeme Goedes , twelck gheschiet is , soe hebben die volmachten des sinodi terstondt gheprocedeert nae die ordinghe der kercken tot die kiesinghe van een preside ende een scriba. Die dienaeren hebben communibus suf- fragiis tot een presidem vercoeren Johannem Bernardi, dienaer tot Doc- cum, ende Suffridum Pauli van Heech in scribam.
2. Daemae heeft preses gheeyschet die credensbrieven uniuscujusque classis. Dat ghedaen synde zyn die namen der volmachten ghess., die- welcke dese zyn, als hiemae volcht:
Theodorus Herconis ende Hermanihjs Belcum , dienaren van Luwaerden classe ;
van Franecensi classe zyn volmachten gheweest : Tzialle Jouckesz , die- naer van Oesterlietens , Fredericus Ilstanus, dienaer van Britzum, ende Heyn Jaoobssz, olderling;
van Snecana classe zyn daer volmachten gheweest als Petrus Ahbrosiüs ende Suffridus Hegitis;
van Doccumensi classe Johannes Bernardi, Joannes Nicolai, dienaer van Hallum, ende Johannes Wilhelmi, senior;
Anthonitts Nicolai Bolswerdianae classis ende Laes Doytzie, senior.
15
3. Den 3 is daer verhandelt, wie die Woensdaechs die voennaeninghen solde doen, soe hebben die broederen, in den naeme des Heeren ver- saemelt, gheeligeert ende ghecoeren Johannem Nicolai , dienaer van Hallum.
Doccum den 3 May anno 1585.
4. Ten 4 is in den sinodo voerghegheven van zeeckere articulen, die well ende toerechte by mynheeren Staten geresol veert zyn, diewelcke nae denselven resolutie noch niet ofTectueert worden in veell diversche plaetsen, als beroepinghe der dienaeren, die worden op het nauts bedonghen, als- dat z^ hoeren familie nae behoeren niet connen sustenteren, soe van duyvelsweeringhe, demolitien der altaeren, ontheillighen der sabbath- daeghen ende fasteldaeghen , daer werden well guede leges van gheinaect , maer daer valt gheen executie daerop, daermede die godtlosen moeghen gheconstringeert worden , van paepen ende schoelmeysteren , van dissipatie der gheestelicker guederen ende van onderhoudinghe der trouwer schoell- meysteren nae den 7 aitickele, by den pi-edicanten overghegeven op den lansdach in Aprili anno 84, van het averspill. Hier is van den broederen ghesloten, dat men sall aen onsen h. die Staeten aenholden, dat hetselve solde mo^hen gheefPectueert worden.
5. Die niet ad cUtaaetn comcn^ voir een reijse 6 sitvyversA) — Ten 5 is in sinodo verhandelt van denghenen , die soe selden in classe versche- nen. Soe is daer gere.solveert eendrachtich van den broederen, dat dieselve sall mulcteert worden van een yeghelijcke sijnens absentie in ses stnyvers ende dat in usum paupenmi, nisi justam habiient causam suae abscntiae , daer die broederen van sullen ordelen. Ende zoe daer eenighe in broecke mochte bevonden worden ende sijne mulctam recuseert tbetaelen , sall die classis teghen denselven procederen nae behoeren.
6. Qui niedicinam exercenf. — Ten 6 dewyle sommighe van die die- naeren des h. evangeliums in onsen vaederlant boeven die dienst des h. evangeliums hoer onderwinden anderen exercitien toe ghebniycken, als medi- dnam, daer die dienst des h. evangelions een ghehele mensche eyschet, soe ist dat die broederen in sinodo, in den vresc des Heeren vergaedert, ordineren dat soedanighe dienaers van allsulcke sullen supercederen nae het exempell der apostolen Actorum G, Lueae 22, 1 Thimoth. 4 ende 2 Timoth. 2, met die bedieninghe des woerts hoeren alleen sullen becom- meren, soeverre zy onghehoersaem des woerde Goedes sijnde, wettelicken straffen willen onderworpen wesen , hoedaenighe die broederen sullen be- vinden toe the behoeren.
1) De marginalia zijn met «^'ii laten* hand l)ijgevoegii.
16
7. Die saecke onses broeders Floris ende Arnoldi sall die grietman deddieren.
8. Naedemaell het verledene sinodo Sibrando Vomelio onsen broeder opghelecht is, dat hy etlicke boecken van onsen lieve broeder Gellh HoTZENH vuyt latijn in duysch solde oversetten, etlicke Ruardo Acronio, ende Ruardus hetselve qualicken heeft connen becoemen om zyn menich- fuldighe oocupatien, dien hy in zyn dienst heeft, soe ghaeven die broe- deren van het Franecensi classe voer, dat men Sybraitdus onsen broeder daerthoe well solden verwillighen omme voei-ts over te setten, zoe die ghemeynte Ooedts daer veell aen gheleghen is om die Doepers die mondt t€f stoppen, zoe hij een weynich mochte becoemen, daerdoer zyn arbeyt mochtet versoetet werden. Soe issedt by den broederen eendrachtelick besloten, dat onsen broeder SYBRAin)us Lüberti met den volmachten in den sinodo tho Franiker sullen communiceren met Gellio , waer Sybraitous van sall contenteert worden, ende hetselven vuyt bevell des sinodi.
9. Die hynielyck in de huysen trauwen. — Daer is oeck verhandelt BoGHERMANin saockc, die int heymelick eenighe van Burmania kinderen tho Ferwert in den huyse heeft ghetrouwet, dat hy zyn schuldt solde bekennen, dat hy teghen die ordinghe der kercken ghehandelt heeft, twelck gheschiet is, ende hetselve factum in maJam consequentiam niet trecken, ofte het synodus sall teghen soedaenighen procederen nae be- hoeren.
10. Van de cïeedinghe der dienaeren. — Diewyle daer questie ghevallen is van die cledinghe der dienaeren ende hoeren familie, soe isser com- munibus suffragiis besloten, dat alle dienaeren anderen solden vermanen tot nederheyt, zoe behoeren zy van hoeren ende haere iamilie eerst be- ginnen ende datselve nae ghebniick onses vacderlants, dat die dienaeren ende haeren familie sullen afflegghen alle nije cledinghe , daervan hier in Vrieslandt gheen ghebruyck van en is, daerdoer het evangeliura mochte ghelastert werden ende dat by suspensie sines dienst, zoe daer eenighe mochte wesen hierteghens te rebelleren, hiervan vermaendt zijnde.
11. Naedemaell in sinodo voergegheven is, hoe datter veell resolutien by mynh. die Staeten ghesloten worden dan niet effectueert, als thoe zien is vuyt den 4 artikele hujus sinodi, soe heeft het sinodus daertoe ghecommitteert Sibrawdum Lüberti , Sixtum Ruperti , Tullium ende Fredericum om te versuecken aen zyn G. ende mynheeren, dat sy den- selven artikele, hierboeven ghementioneert, ghelieven te effectueren.
12. Meeste stemmen x>olghen, — Vorder isser ghestelt, oft men meer
17
flienaeren ende olderlinghen ad sinodum sullen verordeneren , overmits datter veell jonghe dienaeren zyn, die van kerckücke saecke weynich eerfaringhe hebben, ende veell olderlinghe in desen sinodo weynich ghe- compareert zyn, soe isser in sinodo geresol veert , dat een ijghelick depu- tatiis suae classis sall aengheven om met ghemeender stemme te sluyten , wat nut ende profyt sall wesen , ende die meeste stemme classis sall ghe- volghet worden.
13. Alzoe CoRNELis Claessz van Amsterdam aen Cornelium Vitheri ghess. heeft om zeeckere betaelinghe van Allert Tzyercksz, die hem van zeeckere buecken schuldich is, ende hy versueckt betalinghe, ende zoe vuyt denselven Corneli brieff te zyne is, datter eenighen dienaei-en mochte wesen, die hoere fidera daervoer ghesedt hebben ghehadt, soe is CoRNELio belasticht, dat hy aen Hilbrandum Cunerum solde scriven, wie zyn onderborghe mochte wesen.
14. Daer noch voerghegheven in sinodo, hoe dat die pastorie van Genum dorch versueck van heer Frajjs is vercoft , soe isser gheresol veert in sinodo, naedemaell die vercoepinghe stridet tegens jus civile ende usantie onses vaederlants, dat Joannes Nicolai ende Johannes Bernardi sullen desen abiisen het Hoff remonstreren.
15. Die beroepinghe Ubeli van die ghemeynte van Bolswaert , op zyn persoen ghedaen , is affgheslaeghen , overmits die ghemeynte niet en heeft compareert ende het sinodus verstonde vuyt Ubelo, dat hetselve niet stichtelick solde moeghen gheschieden sunder bewillinghe synder ghe- meynte van Rypp.
16. Die bei-oepinghe Suffridi Pauli ts remitteert ad classem, over- mits die parthien nyet erschenen zyn. Het classis hetselve verstanden heb- bende sullen sententieren nae ordeninghe der Reformeerder kercken, bij welcken die electie staedt.
17. Het classis van Doccum heeft macht nomine sinodi om Gornelio, dienaer van Aengum, aen zyn versueck thoe verhelpen.
18. JoHAKKE» Spriiïgerus ex Leowerdiana classe, Lauromannus ex Snecana, ex Bolswerdiana classe Johaxnes Elburqejn'sis , Ubelus ex Franecensi ende Joannes Nicolai ex Doccumensi classe zyn deputati sinodi gheordineert om alle swaricheden in desen jaere mochte vervallen affhandelen.
Het sinodus sall Leowerdie gheholden werden den 9 May anno 158(1.
Onder stond ghesz. JoHANNES Bernardi, praeses. SxTFFRiDUs Pauli, scriba.
Acta ayn. provinc. VL
IS
Acta des synodi Leoverdiensis ^ gehouden thot Leewarden anno 1586 den 9 May ende volgens,
1. Is dan ten eersten nae die aenropinghe der naeme Gods doer gemeene stemmen der broederen tot eenen praesidera gecoeren Ruardus AcRONiTJS ende tot eenen scribam Sibrandus Yomelius.
Syn daemae gelesen den procuratien der delegaten, ende is vth den procuratien bevonden, dat vth het classis van Leewarden volmachtigho syn: Ruardus Acronius ende Petrus Coudum, dienars, Jak Thyssz ende DouwA Sytsma olderlinghen ;
uth den classe van Franicker: übelus Epius ende Sibhandus Vomelius, dienaers, Sdctus Rippertus in den plaetse van een olderlingh, ende Epo Jacobssz, olderlingh;
uth den classe van Bolswert: Joaiïnes Boghermannus ende Joannes HuECHELEM, dienaors, D. Johannes Luugeri, olderlingh;
uth den classe van Sneeck: Antonius Claessz ende Joannes Blyensteyn, dienaers, Maerten Öerrytszz van Sloeten ende Claes Jelmerssz van Sneeck, olderlinghen;
uth den classe van Doccum: Balthasar Arnemius ende Heriiannus AvERCAMP, dienaers, Heero Pieterssz ende Jacob Jacobssz, olderlinghen.
Syn vorder geordineert om te Leewarden te predighen Carolus van Ghent ende Abraham Bouters.
2. Is vorder gehandelt van den beroepinghe, gedaen by die van Franicker op Hermannum, dienaer te Belcom, ende is eendrachtich besloeten om gewichtige oersaecken, dat Hermannus voer deese tyt by syn gemeynte van Belcom sall blij wen.
3. Is oeck besloeten, dat den classis van Doccum met den alderbe- quaemste middelen sorghe sall draeghen ower den evangelische guet- gunners te CoUum ende daerontrent.
4. Aenghaende den articulen, anno 84 by den dienaeren op den lantsdach gepraesenteert ende van den heeren Staeten geresol veert , is besloten , dat men by syne Gtenaede sal versuecken , dat die vorss. articulen tot hot getall van neghen geeffectueert mochten worden met eenighe breder verclaringhe van den sesten articell.
5. Soeveele aenghaet den articulen, anno 84 van den dienaeren op den lantsdach gerepresenteert ende aldaer geresolveert , is besloeten, dat Ruardus Acronius, Joannes Bogermannus, Sibrandus Vomelius ende Epo Jacobssz sullen gaen by syn Genaede ende aldaer suppliceeren , dat
19
syn G. sal geliewen doer syn autoriteyt den vorss. articulen ende rcsolu- tien te effectueren.
6. Van Gerardi Alberti saecke is besloten, dat Gerardus, hoewel hy doer syn ouderdom syn dienst niet kan utvooren, dat hy nochtans syn voergaende onderholdt uth syn pastorie ende van die van Pasens sal beholden, doch alsoe dat hy in syn dienst sal doen, soeveele hy kan, ende dat daerby het classis van Doccum den defect van syn dienst sal helpen te vervullen.
7. Van Allert te Sexbienim saecke is besloten, dat den gemeynte ende classis van Leewarden tot syn onderholdt sal contribueren tot het jaer een pontgroet, die van Sneeck ende Sloeten met haer classis vier keysersgulden , die gemeynte van Bolswert ende haere classis vier gulden, die van Doccum met haere classis 2 keysersgulden, die van Franicker, Harlinghen ende haeren classis den rest, ten eynde hy sweeeks twee broeden sall moeghen ontfanghen.
8. Van Cornelii Everardi saecke is voer raedtsaem geacht, dat hy syn pastorie , hem van den dorpe gepresenteert , sal aenneemen , doch soe die pastorie tot syn onderholdt niet sufficiant is, dat men alsdan sal arbeyden om den vorss. Cornelio syn supplement met bequaeme middelen te versorghen uth den vicarie.
9. Aenghaende den druckinghe van den buecken Jellh , op den duijt- schen spraecke owergeset doer Sibrandum VoMELniM, is besloten, dat seeckere mannen van den synodo daertoe geordineert sullen worden , die- welcke sullen handelen met Jellio, ten eynde hy op syn costen sal vervorderen den druckinghe der vorss. buecken ende oeck den owersetter contenteeren van den 25 exemphiren , die hy Jellius vorss. den owersetter beleeft heeft. Ende soe Jellius tot den stucken vorss. hem niet sal laeten willen bewillighen, dat alsdan den mannen voergementioneert sullen arbeyden om den voergaende stucken met andere bequaeme middelen te eflectueren.
10. Van HoTZE Reynerssz, schoelmeyster tot Jeslum, is geaccordeert, dat het classis van Leewarden hem een attestatie sal gewen, waermede hy hem sal moeghen transporteren aen den gemeynten van Vrieslant, aen haere versueckende dat sy hem met eenighe hantreyckinghe sullen willen assisteeren, ten eynde hy syn crediteren eenichsins sal moeghen contenteren.
11. Aenghaende den beroepinghe, by die van Doccum gedaen op
JoAKNEM NicoLAi, dieuaer tot Hallum, is besloten, dat Joannes by dio
Hailum voer deese tyt sal blijwen, ende dat men die van Doccum sal
2*
20
bidden, ten eynde sy opt spoedichste haer met een ander getrouwen dienaer sullen versorghen.
12. Syn genomineert übelus Epius, Joannes BoGERMAjnriJS ende Epo Jacobssz om met Jellio Hotzenio te handelen van den stucken, te voeren verhaelt.
13. Van Antonh saecke is besloeten, dat hy in syn dienst sal proce- deren, doch dat men eemstich by sjm G. sal aenholden ten eynde syn schoelmeyster seer godtloes synde ende andere gelycke schoelmeij stèren van haeren dienst geremoveert sullen worden.
14. Van den saecke Andreae Stangeri , die in den dienst tot Doccum staende in hoerderye is gevallen ende denselwighen nochtans met ver- vloeckinghe syns selfFs in den classe heeft verlochent, is besloten, dat hy in onsen vaderslant niet en behoert tot den dienst des evangelii toe- gelaeten te werden om naevolgenden oersaecken: ten eersten omdat alsulcke toelatinghe soude stryden tegen Gods woerdt; ten anderen dat alsulcke toelatinghe soude stryden teghen het gebruijck der eerster ende oldster kercken; ten derden omdat alsulcke toelatinghe in onsen vaders- lant soude stryden teghen den stichtinghe der gemeyiiten; ten vierden dat alsulcke toelatinghe soude strijden tegen den gemeenen eer endo eerbaerheyt des evangelischen dienste.
15. Dewijlen syne Excellentie den graewe van LYNCHESTan heeft ut- geschrewen eenen nationael synodum in sGravenhaeghe , alwaer hy op den 20»*®" Junij stijlo novo eyschet uth yeder provincie drie dienaeren, olderlinghen , diaconen ofte andere, soe is besloeten van den bniederen, dat KuARDUS AcRONius, SiBRANDUS VoMELius cudo Epo Jacobssz haere op den vorss. tyt ter plaetse vorss. sullen transporteren.
10. Van Frederico Menaldum is besloten, dat hy soevele moegelyck is by den classem sal coemen ende voerts den oncosten van denselwighen voer syn quota helpen draeghen.
17. Van Gerbrando Mennersgae is besloten, dat hy van den dienst der kercken sal afstaen, doch dat men onderdes sal arbeyden, dat hy syn onderholt by die van Mennersgae ofte ten minsten elders vandaen mochte hebben. Ende sal ondertyts, soelanghe hy van onderholt is vorsien, van die van Mennersgae syn onderholt hebben.
18. Alsoe MicmEL Andriessz in Hollant, blyckende by genoechsamighe attestatien hier tegenwoerdich , eerst van syn dienst om groete oersaecken is afgeset, daernae oeck uth den kercke Gods is utgesloten, nae welcke
21
iitsluytinghe hy te Amswert ende oeck elders noch grote commotie ge- maeckt heeft, soe ist dat het synodus, den 12®" May anno 86 van syn saecke handelende, den vorss. Michiel niet heeft koenen toelaeten hier in onsen vaederslant tot den dienst der kercken, tenwaere saecke dat hy eerst hem genoechsaem by den kercken van Hollant gepiirgeert heeft. Achtet daeromme het synodus raedtsaem, dat bj' den heeren van den Hoewe versocht sal worden , dat den heeren sal geliewen den Michaelen te ordineeren om hem te defenderen ter plaetse, alwaer hy gedeponeert ende geexcommuniceert is. Is oeck voer raedtsaem geacht, dat deesen selwighen besluijt des synodi te Leewarden van den praedickstoel sal aff- gelesen werden , ten eynde den gemeynte aldaer mach verstaen , dat niet alleene den dienaeren van Leewarden maer den gantsche synodus den vorss. MicHAELEM tot den dienst der kercken niet kan toelaeten.
Den saecke Suffridi ende die gantsche differenten des classis van Sneeck syn gestelt in den handen van den deputaten , die van den synodo geordi- neert sullen worden.
19. (Jonfirmatio articuli de medicina, i) — Den bruederen achten , dat den articel in den synodo van Doccum gemaeckt, van dat den dienaren den medicinen ofte andere wertlycke kunsten niet sullen exerceren , in syn effect sal bly wen , doch dat Cornelitjs Vicheri gehoert sal worden van den deputaten in tgene hy daerteghen mochte hebben.
20. Sullen oeck den deputati met Cornelio den discipline oeffenen om synen seer ongeschickten brieff aen desen synodum geschrewen.
Is geaccordeert , dat het classis van Leewarden met assignatie ofte andersins met donatie tot den dienst der kercken sal helpen deese nae- schrewene persoenen als: Carolum van Ghent, Joannem Petri ende
JOAHmnSM HlLBRAin)!.
21. Versoeck aen syn Ohsnaede voer de weduwen der dienaeren, — Is besloten , dat den deputati classium geassocieert syn de met een dienaer van Leewarden aen syn Genade sullen versuecken, dat syn Genaede sal geliewen doer syn autoriteyt dat in den lande van Vrieslant te effectu- eren, dat den anne weduwen der vervStorwene dienaeren tot eenen jaere haeren onderholdt moeghen behouden , doch alsoe dat den plaetsen der verstorwene dienaeren onderdes van den naesten dienaeren bedient sullen worden.
22. Aenghaende den verkiesinghe der pracdicanten , olderlingen endo
1) De marginalia zijn niet wn latere hand bijgevoegd.
22
diaconen is besloten , dat in effect sal bly wen den articell , van dat stiick gemaeckt in den synodo van Dordrecht.
23. Deputati reysen op costeii des schuldighen, — Den deputati synodi sullen tot oncosten van den schuldigen partien reysen, daer sy versocht worden, ende syn van den synodo geautoriseert om teghen den onge- regelden te procederen tot suspensie, tot depositie ofte oeck tot excom- municatie, soeals sy dan sullen bevynden stichtich ende noedich te sijn.
24. Syn tot deputati ofte volraachtighe geordineert van den synodo: in Leewerder classe Petrus Deynum , in Franicker classe Sixtus Ripperttjs , in Bolswerder classe Joaiwes Bogermannüs, in Sneecker classe Joannes RocHus, in Doccuraer classe Jan Beerntssz.
25. Is oeck geaccordeert , dat den eersten Maendach nae Meye in anno 87 naestcomende het synodus te Sneeck sal geholden werden.
26. Die deputati synodi sullen oeck handelen met Jellio, ten eynde hy syn owergesettede buecken sal helpen laeten dnicken ende Sibrotdum contenteren van den 25 exemplaren , hem voer den owersettinghe belooft.
27. Is besloten, dat D. Joannes Arcerius gebeden sal worden om met Petro Coudum te gaen aen den heeren Gedeputeerde Staeten ende te suppliceren , dat hem soude geliewen te verschieten den pennighen nodich synde tot oncosten van dengeenen , die doer het utschrq wen van syn Ex- cellentie sullen reysen op het synodum nationael tot sÖravenhaeghen. Ende oft Arcerius sulcx soude willen afFslaen, sal in sulcken gevall Ubelus Epius syn plaetse vervullen.
28. Is oeck besloten , dat Petrus Deynum , Bartholdus Schuring ende Hermannus Belcom sullen handelen met den E. raedt der stede Leewerden ende den kerckenraedt aldaer , ten eynde met haeren bewillinghe Ruardus op den synodum nationael sal moeghen reysen.
Actum Leewarden anno 1586 den 13 Maij.
Onder den principael stondt geteeckent:
Ruardus Acrontüs, dienaer des woerts binnen Leewerden, praeses. Sibraxuus Vomelius, scriba nomine synodi. Anthonvs Claessz , uth naeme ende bevel des synodi. Petrus SYniKMius, minister verbi in Deynum. Ipe Jacobssz.
23
Copia. Acta des VriescJien synodi^ binnen Sfieek ver- gadert deft 18 Aprilis anno etc, 1587.
1. Eerstlick is (nae anropinge des godtliken namens) Hermannus Luinga, diener tot Bellicum, praeses und M^vrtuojs Lauermannus , diener binnen Sneek, scriba eligeert unde verkoren, unde die praeses heeft Fredericum Ilstaxüm, diener tot Britzert, tot een adjunct genomen.
2. Ten tweden sint die credentzbrieven der volmachtigen gelesen und is befonden, dat met genochsame procuracie sinth affgeferdiget :
wth den classe van Bolsvart: Joannes Heukelum und Joannes Meppel als dieners unde Joannes Petri unde One Eedesz als olderlinge; .
item van Doccum: Cornelitts Everhardi und Joannes Nicolai als dieners und Balthasar Arxhemius und Herm.vnnus Averkamf als olderlinge;
item van Liewarden : Bartoldus ScHunimGA und Albertüs Sibrandi als dieners unde Hermantots Luixcja und M. Adrian up het Bill als oldor- lingen;
item van Franiker : Gellius Acronius und Fredericüh Ilstanus als dieners und Henricüs Schurman met Alhart Jacobsz als olderlingen;
lestlick van Sneek: Martlmjs Latterilvnxtjs und Joanxes Hilbraxdi als dieners unde Claess Jelmerincksz , Suirt Juriansz, Claess Joansz und M. Rombertus rector als olderlingen;
per vices te compareren unde haer suffragia verscheidentlick te geven.
3. Ten derden is Ritardus Acx:ronit;s, ANTUoNirs Nicolai, Joannes Sprenger unde Petrus Skuemius belast by sin Genade und heren Staten door een request (welcker sall Gellius Actrontts nomine synodi schriven) te verbidden, dat die articiüen, so int jaer 1584 binnen Franiker up den landtsdagh approbiert, insonderheit angaende die Wederdopers daetlick exequert und die scholmeisters eerlich underholden werden.
4. Die de besluytingen des synodi et classis uytbrengen, i) — Ten vierden is eindrachtlick accordiert, dat dewelck alle hetgene in synodis unde classi- bus angedienet unde gesloeten is , wthbrengen ende stroien , sullen van dien die dieners met suspensie hares dienstes unde salarii, een verdendeel jaers durende, die olderlingen met die kercklike disciplin scherplick ge- strafft unde tot openbaer schultbekenningen gedreven werdenn.
5. Ten vifFten is besloeten, dat Gellius Acvronius, in het vorgh. request im derden articul gedacht, sall mede anwisenn und versoken, dat die
1) De marginalia zijn later bijgevoegd.
24
kerckfogden allenthalven gedrongen werden die verfallene kercken iind pastorienhuiser wederom te repareren und up te bauwen.
fj. Ten sessten sall Albertus Sibkandi Sfffiudum Pauli verschriven om tokomenden Fridagh den morgen to acht uhiren binnen Sneek in synodo to verschinen und etlike anclagten, up sin persoen gedaen, te verandtworden.
7. Ten sevenden is allen classibus upgelecht , dat sie nerstich vernemen van die geistlike goder , welcker verkofFt ofFt andersins misbruickt werden , \mde dat sie by sin Genade unde die Staten anholden, dat diesel vige tot haeren christliken gebniick angelegt werdenn.
8. Minisiri et ludimagistri sttbscribent Confessioni etc. — Ten achten is noetsacklick befonden unde geconstituert, dat die dieners unde schol- meisters sollen die Bekentnisse des geloffs van der Reformerder Nederland- schen kerckenn sonder eenige wthfluchten met haer handen underteikenn.Unde die scholmeisters sollen der jungen joegedt den Heidelbergesclien Cato- chismum getrauwelick inbelden und inplanten unde andere schadelike boecken wth haren scholen sluiten, unde de rebellen sullen met adviss ende behulp van sin Genade unde Staten gestrafft werdenn.
9. Ten negden is resolvert van die persoon Gerbranui in Minnersga, dat hy sall van sinen dienst affstaen. Hierentvisschen sall van sin onder- holt nerstigh gehandelt werden by die heren Staten door Albertum Sibra:ni)i ende Joaiwem Spre:^ger. Unde so daer geen troest is , sollen die classes und gemienten voor hem sorgen.
10. Ten tienden sall dat besluit van het underholt Allekt Tiertsz, verleden Mey binnen Liewerden accordiert, voor dit jaer continuert werden, unde die classes alle, die noch van dien schuldigh sint, unde die van Doccumb insonderheit werden belast, dat sie hare verplichtede resten met den eersten upbrengen unde betalen. Item van des vorgh. Allertz schuit by CoR^'ElJI^^r Nicolai, tot Amsterdam boeckverkoper (die sich Street tot 15 guldens) gemakt is gesloeten, dat die van Liewerden daertho sullen viff gulden, die van Franiker unde Bolsvart een ieglick drie, die van Sneek derdehalfF und Doccumb een daler contribueren.
11. Ten elfften wort het classis van Franiker belast, dat sie up het spodigste verarbeiden, dat die Wederdopersche scholmeister to Kimsert van den scholedienst affgesett und een ander frommer in sin platz wederom ingefort werde.
12. Gravamina by tyt overschryven. — Ten twelfften sall een jeglick
25
classis, wanner und war die synodns in tokomenden tiden geholden sall werden, voer genoch tevoren sine swaricheit overschriven. Unde het classis, welcker het synodum sjill ontfangen, is belast sodanige swa- richeiden anderen classibus te communiceren, updat die gedeputeerde met genoc-hsame instructie ad synodum mogen komen.
13. Ten dertienden sall een jeglick diener van die gaerlegginge siner pastorien und sin onderholt met sinen classe delibereren , unde het classis sall alsdan sine saken by sin Genade unde Staten getrauwlick verfordei-enn.
ld. Deputati syiiodi, — Ten viertienden sall wth een jeglick classe een diener genominert und gedeputert werden alle geresene f[uaestien tvisschen die synodes christlick to decideren. Und so die deputati ergens ver- schreven werden, sullen sie in eigener persoen verschinen, maor so sy notsacklick verlettet, mogen sy in haere platzen een ander l>c<]uam j)ersoen met genochsame pix>curatie oversenden. Unde die deputati sullen oeck authoritatem hebben wth die bestempte platzen, daer die saken getractiert werden, eenige dieners imd olderlingen offt professoren (na haer believen) by sich te ropen om die voorfallende saken beter te slichten.
15. Classis sjfyiodalis conrluswnes IiahebiL — Ten vifftienden is oon jegiiken classe upgelecht, dat sie alle Vriesche synodalia neftens die wthlandische in twe verscheiden boken gebonden by sick getrauwlick bewarenn.
16. Ten sesstienden is noetsacklick befonden, dat by sin Genade unde Staten versocht werde, dat die 'wedwen und wesen van die verstorvene dieners een halff jaer pensie van sin bediende gemiente ontfangen. Dartho sint gedeputert Joanni-is BotiEUMAN.vrs , Anthonix^s Nicolai und Heiimannts LuLXGA, voorbeholtlick dat die negstgesetene dieners den dienst bewaren.
17. Ten soeventienden sall die oversettinge Qkïaa Sxe(;ani boeck door SiBiLVNOüM VoMELiuM gcdacu (ua die resolutie Dordracenju3 synodi) van het Franiker classe neffens die professoren der theologiae visitert wenlen, eerdat sulx in druck wthgegeven worth.
18. Ten achtienden sullen die classes van Lewerden und Doccumb die van Collum und Visstliet vermanen om een dienor dos godtliken words te ropen. Und wanner die classes haere norstigheit in sodaniger beropinge gemercket, sollen sie, die classes, hierentxnsschen haer bedienen insonderheit daertho versocht s^-nde unde sy den diener willen halen. Is oeck het classis van Bolsvart und Sneek belast , dat daruith alle maentids eens ten minsten een diener aflgeferdigt werde na die sui<lersi(lt an die Wolden. Desgelicken het Franiker classis, dat het een diener sende nae
26
Amelandt unde Schirmonickoge om te predigen und sy te vermanen eenen eigen diener te ropen. Ende die classes sullen diesen gemienten schuldigh sin to dienen, wanner die diener versocht unde gehalet worth.
19. N.B. Om die gemeenten doer twe dienaers des classis te visiteren. — Ten negentienden sullen die classes twe dieners ordineren by haerselven, dewelcke die gemienten onder hen sortierende visiteren und undersoken na het levent und leer der dieneren unde na die gelentheit der gemienten , und haren classe daervan report doen.
20. Wederdopersdie leere te keeren. — Ten twintigsten angaende die Wederdopersche falsche leringe te kerenn is up die resolutie, gefonden in den landsdage binnen Franiker anno etc. 84 remittert.
21. Die form van de hedieninge des doops etc. te houden. — Ten eenend- twintigsten werden alle dieners belast die form van die bedieninge der dope und die gebeden (in synodo van sGravenhagen gementionert) soveel moglick te achterfolgen.
22. N.B. Van het verschynen der diefuiers in synodis provificialihus. — Ten tweendtwintigsten is besloten , dat alle dieners haer fryheit sullen hebben up hare kosten in die synodis provincialibus to verschinen und haere sufFragia te geven, voorbeholtlick dat die praeses met den gedeputerden dieneren und olderlingen hare stemmen pondereren und niet numereren, u])dat die meesten suffragia die besten niet overwinnen, \mde die deputati (nae het besluit der nationalen synoden) haere authoriteit beholdenn.
23. Ten driendtwintigsten hebben die van Doccumb gefraget, offte sy in dien hebben missdaen , dat sy hebben die classes verschreven , ten einde dat sie door een request koninglike Majesteit van Engelandt wercken, dat haere Majesteit die elendigheit der Nederlandtschen kercken to herten neme unde sie genadich bescherme. Danip geresolvert, dat sie in die substantie gantz niet gesondigt maer recht unde christlick gedaen hebben , maer dat sie in den worden regieren offereren met die van Ostergoe (in liaer wthschrivinge verhaelt) hebben errert, und dat sie haer erratum by sin Genade sullen schriftlick bekennen.
24. Ten vierendtwintigsten sall een gemeen apologia van den synodo siner Genaden overgesonden werden op sin oni'echtferdige beschuldinge , over die classes gedaen. Darin sall oeck angeholden werden, dat sin Genade den beschuldiger openbare und met die Staten consentiere om an hare Majesteit van Engelandt te suppliceren, dat haere Majesteit der
27
angefochtener Nederlandtscher kercken te Imlpe kome. i) Unde die apologia an sin Genade sullen Gfxuus Acxntoxius und BoGERMAX^xs concipiëren. Und Sprexoerüs sall met Hadiuano tot Huisum suLx siner Genaden over- geven, ünde het request an die koninglike Majesteit van Engelandt sullen B.\i.THAZ.vR AnxHEMius, Ajxthoxtcs Ni(X)lai und JoAXNES Raugiiüs schriven.
25. Ten vifFendtwintigsten sint die acta, den 26 Octobris anno 1586 van den deputatis a synodo in Sneker classisboeck verteekent, sprekende up SrrFFRmuM Pauli und Petrum Ambjjosu angaende die kosten, so up haere personen gedaen, ratificert also dat sy sullen die kosten, nae haer obligatie met haeren eigen handen bevestigt, betalen.
26. Qui abfuerunt a synodo, candemnantur in mulctam peainianam. — Ten sessundtwintigsten sint die deputati classium Joannf>^ Nicolai, Bau- THOLDUS ScHuuuxGA und Alh.vrt Jacobsz doer hare absentie contumaces synodi condemnert imd sullen haer schuit opentlick und raundtlick in haeren classibus bekennen imde by den anderen classibus haere schult- bekenninge overschriven , und van eenen jegliken dagh dieser synodalischer vergaderingen (darvan sy sick verachtlik absentieren) pro mulcta geven eenen schellinck to behoff der armen, ofPt sullen sick door gewichtige oersaken mogen ontschuldigen. Unde is darby int gemein resolveil, dat hiemamals in tokomenden tiden sodanige contumaces met dergeliken dub- belde mulcta sollen gestrafft werden.
27. Oeen dienaers sidlen vermogen hare pastwielatiden te beswaren. — Ten sövenendtwintigsten sollen geen dieners macht hebben die landen van haere pastorien te beswaren oiït to verfrombden, door verkopinge, over- draginge offt andersins verhuiringe \mder frembde huiser und handen te brengen, dat niet haere nakomlingen eenichsins mochten verkortet werden, ünde die sulx eertids gedaen , sollen sodanige landen wederom in integrum und frigdom stellen, gelick als sie die hebben ontfangen. Und die classes sullen sie daertho constringeren und die ungehorsamen straffen.
28. Ten achtendtwintigsten hebben die lethmaten des synodi beiovet te verbidden by haeren classibus unde gemienten, dat sy onsen lieven broder Derkick Joivxsz van Welsryp in sinen unverdragliken rantzuim und s waren schulden christlick te hulpe komen. Unde het synodus heeft ange- nomen tot Cornelium Wuiieri to schriven, dat hy Gellium Hotzknium, creditorem des vorgh. Dfjirktv Joansz, getrau^velick bidde imde vermane.
1) Hier zijn drie regels met dikke strepen doorgehaald. Kr kan nog ontcijferd
worden: „und is den soe »m Genade .... aftwlaet, dat «lie kereken van Vries»-
landt gelikewell sullen in sulcken noetsa^x-kliken handel) vortfaren."
28
(lat hy niet den armen man unde broder patientie hebbe. Unde diese schriften sall Joajjnes Meppel componeren.
29. Ten negenendtwintigsten is etlike beschuldinge up Joanni':m Vosz ingebracht, und sint verordinert Albertus Sibrandi unde One Eedesz in der Jlst te reisen om darvan informatie te nemen und ad synodum te brengen. Und die kercke van Sneek sall oeck haer getuigen van dien daetlick inforenn.
30. Ten dertigsten sall het classis van Liewerden vier geschickte die- ners ordineren, dewelcke Ruakdi .Hx'konii acripta van die disciplin und meer anderen stucken perlustreren, updat sie goedt befonden int licht wthgegeven werdenn.
31. Ten einenddertigsten is besloten van Thoma up Geisterlandt, dat hy na die acten, tot Bolsvart ofFt Franiker in synode gemakt, niet magh voor een lethmate in der gemienten Godes rechtlick bekent werden, dewilen het synodus achtet sinen staet continuationem adulterii.
32. Ministri se inira limites vocationis coniineant, — Ten tweender- tigsten werden die classes belast die dieners godükes words te c^nstrin- geren , dat sie sick intra limites suae professionie holden und in frombden exercitiis sick niet vermengenn.
33. Ten drieendertigsten sall Laurentius, scholmeister to Mackum, vertrecken na Grypskercken , daer hy versocht wort , ten einde dat hy in sin beropinge blive und sick tds een from lethmate Christi eerlick drage unde in Bolsvarder classe (voor sin afFscheit) sick dartho met sin eigen handt verplichte und verbinde.
34. Ten vierendertigsten angaende die quaestie van een broder up Nielandt is sie ad Bolsvardianam classem remittert.
35. Ten vifFendertigsten sall door het synodum dat Hoff van Vriess- landt scharplick vermanet werden, dat die heeren getrauwlik und ernstlik die missdaders straffen und den procuror general gestrenglick befelen imde gebieden, dat hy tegen sodanige umparticsch und rechtlik procedere. Unde so clat Hoff darin sumachtich befonden wort, sullen die deputati a synodo na die kercklike disciplin met die lethmaten van dien handelen. Und diese vermaninge sall Joaxnks Hilhuakdi schriven unde door Alhkrtum Strrandi und Petrum Sicuemium overgebracht werdenn.
36. Een boerk roir den deputatis synodi. — Ten seszendertigsten sall het synodus een boeck laten maken und den deputatis classium ten han- den stellen, darin die acten haeres tids van sie gedaen sullen getrauwlik
2f)
angeteikent werden, ünde sie sullen met het vorgh. boeck in synodis verschinen om hare resolutien te verclaren. Tho dit boeck sall een jeglik classis drie stuver contribueren, dewelcke Joanxes Hilhrandi heeft ont- fangen om sulx to bestellenn.
37. AUerius dioecesis infantes non haptixandi sine consensu. — Ten seveneudertigsten sall geen diener kindere dopen, die wth anderen ge- raienten (daer een diener staet) angebracht werden, sonder consent des anderen dieners. Ende diese resolutie sall opentlick in die kercken affgo- kondigt und publicert werden.
38. Ten achtendertigsten sall nomine synodi geschreven werden an die dieners binnen Embdcn, hoe onerlik und godlosigh dat sick Petkcs Aemejus die olde in Friesslandt gedragen heeft, ten einde dat sie op sin person acht hebben \mde die kercklike disciplin unde politische justicie door die wertlike overicheit tegen hem -gebruiken. Unde Hkrmanno Avkk- KAMP sint sodanige schrifPten te concipiëren upgelecht.
39. Ten negenendertigsten sall Joannes Vo«s sine schuit by die per- sonen, dewelcke in hem geergert sinth binnen Sneek und in der Jlst, bekennen unde haer om vergiffnisse bidden unde sick himamals also dragen , als een from godtsalich diener des h. evangelii schuldigh is unde , 80 het contrarium gloffwerdigh befonden wort, sall hy daetlick van sinen dienst affgeset wesen , dat hy also met Gods genaden te achterfolgen lieeft angenomen und belovet, vorder in het Sneker classisboeck met sin eigen handt bevestiget heeft. Dat also gedaen is, darup sall Albertus Sibrandi hem een verdraglike attestatie geven , darmet hy op een ander platz magh vertrecken. Daerentegen heeft Voss (na die resolutie des synodi) een in- formatie (warmet het Franiker synodus und Martlntjs Laüerma>j:nits falsch- lik van die Jlsters beschuldigt werden) voor een halfF jaer Joaxxi Hi-xciCELUM overgegeven unde vertrauwet, up sodanige conditie dat Heucke- LüM het autographum niemandt wederom geve dan Voss alleine die copie , so sidx die noet eischede tot defensie van sin persoen tegens die Jlsters. ünde Heuckelum sall nae verloep des halven jaers unde niet langer dat originael tot het classem van iSneek wederom brengen \mde lathen ver- branden.
40. Ten vertigsten nadien het synodus niet twifFelt, dat sin Genade het chrisüik unde noetsaklick versoek in den 24 vorgh. ailikel verbalet an die koninglike Majesteit van Engelandt wert approbieren , is Baltilvz.vr Arnhemtüs belast met sodanigen schrifftliken request und geloffwerdige credentzbrieyen nae Utrecht te reisen und sall sulx harer Majesteit legaet, den heeren van Bockhorst, onderdanich behandigen om harer Majesteit
30
beqiiamlick overandtwort te wordenn , onangesien offt sulx jeraandt onver- standtlick und moetwilligh worde verletten. Unde die kosten van dien sollen die goetwillige classes unde gemienten voor den tokomenden godens- dagh binnen Lie warden in Joannes Spkengerj handen sonder eenigh ver- togh daetlick bestellenn.
41 . Ten eenend vertigsten sall Petrus Ambrositjs nae inholt der sententie , van den deputatis a synodo anno etc. 86 den 25 Octobris over sin persoen wthgesproken unde hy met sin eigen handt bevestiget, up tokomenden Mey praeciseliek met een assignatie vertrecken unde geen dienst in sinen dorperen offte gemienten meer doen unde een attestatie van het Sneeker classe hebben, wanner hy sin belofften van die kosten, up sin persoen doemals gedaen door sin suspensie unde relevatie, heeft volgedaen offt die crediteren tevreede gestelt. Unde Fredeiucus Ilstanüs sall nomine synodi vor hem unde Joanne Voss een request aen die heren Staten schriven, darmet sie een assignatie bekommenn.
42. Ten tweendvertigsten is Suffridus Paulus up sine beschuldinge examinert und heeft frywilligh bekendt , dat hy geropen was in Hege int jaer etc. 82 den 16 Septembris ende dat hy daer gekomen is te dienen offt sinen dienst te betreden omtrendt Jacobi anno etc. 83, imde dat hy dan noch sine volle pensie van Hege und andere sine annexe dorperen van die tidt siner beropinge heeft ontfangen , onangesien dat hem die van Jorwert tot sin vertreck (up Jacobi anno etc. 83 geschiet) vollenkomlick betalt hebben. Maer damp heeft Suffridus sin glossen gemakt imd gesecht, dat hy niet heeft gesien up die vergangene tidt siner godtliker beropinge , dan dat hy diese overdadige beloninge heft gerekent up dat jaer etc. 66 voor sinen papistischen affgodischen dienst unde den van Hege rechtlick affgeeschet. Item heeft vorgh. Suffridus opentlick protestiert, dat hy injuste van den deputatis a synodo verleden jaer (unangesien sin opentlike schult- bekenninge) sy suspendert, unde dat hy vi offt geweldich tot underschri- vinge siner verplichteder betalinge van kosten sy constringert , also dat hy niet schuldich sy sinen belofften und handschriften darup sprekende nae te komen, und dat hy oeck sulx tot geener tidt te doen in den sinne gehadt heeft ende noch niet doen will. Darwth und anderen geloffwer- digen getuignissen het synodiis resolvert unde gesloeten heeft, als volget.
Het synodus gehoort unde angemercket hebbende die verscheidene be- schuldinge imde anclagten , up SuFFRroi Pauli persoen gedaen , unde oeck sin andtwordt, so befindet het synodus: 1. dat Suffrtous ten eersten schandlick unde ungodtlick gewin van papistische unde affgodische diensten , anno etc. 66 int pauwstdom gedaen, der gemiente van Heegh door unbe- horlike contracten darvan synde gedrongen hebbende gesocht heeft unde
31
darnae oeck (nae sin olde gewoente) van die tot Jorwort, daer hy stonde, unde Hege unde die andere geassocierde dorpen, daer hy komen K>lde tegelike unde van beiden sin volle salariss ontfangen heeft. 2. Item be- findet het synodus wth sin eegen belidenisse (hier in synodo voor alle die broders gedaen) dat hy dolo malo gehandelt heeflft hierin , dat hy een acta met sin eegen handt heeft underteekent nae te komen, welcker hy verclarde in unser aller tegenwoordicheit noit in den sinne gehadt hebben te voldoen und nae te komen und noch niet in den sinne hebbe om te willen doen unde derhalven openbarlick doet tegen sin eigen handt. 3. Ten derden heeft Suffkidits hier int synodo etlike mael gesecht, verbalet imde protestiert injuste van den deputatis classiiim ge- suspendert und vi constringert te sin om die acta, van den deputatis over sin person gemackt, te moeten underschriven, unde nochtans hier to Sneek up een Soendagh voor die gantze gemeintc sin sonde ende schuit, warom hy gesuspendert was, bekendt heeft, wth wel eken allen het synodus verstaet unde besluit, dat hy Suffridus een openbar bespotter der kerckenordinantie und folgentz dien een openbaer unboetferdigh huiglaer hem vertoent hebbe unde noch vertone. 4. Daerenboven dewilen hy Suffridus van die tidt an , dat hy weder int landt gewest is , alletidt grote ergemisse und onstichtinge up alle platzen, daer hy gestandcn heeft, gegeven und angericht heeft, so is dat het synodus ten eersten gestatuert heeft, dat hy Suffridus geheliken de facto van den dienst des godtliken words sall affstaen unde forder met alle dorpen, die hy lest bedienet heeft, sall rekenen unde, wat hy te veele ontfangen heeft, nae behoeren sall restitueren, welverstaende dat het synodus hem alle tgene, dat hy van den papistischen und affgodischen dienst int pauwst- dom anno etc. 66 gedaen ontfangen , affgeslagen heeft. Unde diese reken- schop sall hy met den dorpen in bywesen van unse lieve unde werde medebroderen Joaxnls Rau(^kesz und Joaxnis HiiiBR^vNDi doen unde daerna sin schuit hier opentlick und mundtlick in die kercke tot Sneek up een Soendagh bekennen. Unde in gefall hy unboetferdich ungehorsam in diesen blifft, dat hy nae die regul Christi tot Sneek unde tot Franikor geex- communicert sall worden. Unde so hy hem tegen diesen opponert, so ordinert ende committert het synodus Joaxxem B<xfKR>LVNxuM und Joaxxem HiLBRANDi tegen hem up der gemienten unde classium kosten te proce- deren unde also darin te doen, als sy voor Godt Almachtigh und alle frommen sullen verhopen te verandtworden. Actum in Sneek den 22 Aprilis anno etc. 87.
43. Ten drieenvertigsten is belast Albertus Sibkaxdi unde Hadriant^s tot Huisum, dat sie een request, door Frederiojm Ii^stanum geschreven,
32
van die assignatie Joaxnis Voss und Petrt Ambrosu an die heren Staten overgeven.
44. Ten vierendvertigsten sint die acten Leovordianae synodi, anno etc. 86 in Maio gesloten, van die kosten der deputatonim bevestigt.
45. Ten viffendvertigsten sint a synodo tegen het tokomende jaer gede- putért : JoANNEs Nicolai to Hallum , Albertüs Sibrandi to Beers , Martes'us Lauermannts tot Sneek, Joannes Meppel to Bolsvardt und Frederictjh Itütants to Britzert om alle noetsaklicke vorfallende swaricheiden , die in dassibus niet mogen gesliehtet werden, tnisschen diesen tegenwordigh geendigten und tokomendenn synodum aflf te handelen.
46. Eindtiick is die synodus gelegt up tokomende jaer 1588 den eersten Maandagh na Mey binnen der stadt Bolsvart, soverren geen noetwendige orsaken die tydt verkorten. Amen.
Diese copia accordiert met sin originael wthgenomen allein, dat die 13 articul geset is vor den 12.
Daronder stondt geteikent: Hermannits Luinga , eccles. Berl. , praeses nomine synodi. Martinus Lauermannus, diener des godliken words binnen
Sneek, synodi nomine scriba.
[Acta der synode te Bolsward 25 Juni 1588.]
Op huedenn denn 25 Junij anno 88 synn de voorordineerde dienem des g. woortz in Frieslandt in denn synodo binnen Bolswerht nha christiicker ordinantie imnd gewoennlicker reyse in denn nhamen des Heeren byeenn- gekomenn unnd nha anrouping des godtlicker nhaemes denn E. Berxerum Vezechum, diener des godtiicken woortz binnen Harlingenn, tot eenen presidem unnd Carolum a Ga:s^davo tot eenen scribam erweleht. Unnd heeft Bernerfs als preses D. Joannem Bogermaniojm tot eenen assessorem (consensu fratrum) gecorenn.
1. In denn eerstenn zynn de credentiebriefvenn der gecommitteerde dienem gelesenn unnd voor goet gekendt Doch also wt denn classe vann Leowerdenn niet meehr als twee denem sonder olderling ofte deners in in plaetz der olderling erschenenn , hebben daerover de dienem des synodi geslotenn, dat menn densulvygen classe sall schcryvenn, neerstelick voer- manen, dat zy volgens up andere tydenn nha kerckenordening unnd deeser provintien gebrouck haer sullenn regulerenn. Sullenn daerbeneflfens geholdenn synn in de naestcommende byeenkompst rekenscop haerder
voerswyming tho ghevenn unnd, so oehre ontschelding niet gemiechsaem ys, siillenn nha het behoorenn gestraifet wordenn.
2. De namenn, zo up denn synodo voerschcenenn synn, synn desse: in denn eerstenn wht Leowerder classis: Theodorus Harcv) unnd
Carolüb è Gandavo als denern;
wht Franiker classis: Berxerfs Vezeciiius nnnd Rjbertus tho Schcalsiim als denern, Hermakus Horbaium unnd Sygerüs Tii^xmaxnus in de plaetz der olderlingen;
wht Sneecker classis: Joannes Rauctus, Joajtnes Blyensteix alsdeners, unnd Jnj^is Cappei.leman , dener, met Joaxnes Moll als olderling;
wht Bolswerder classis: Joannes Bogaerdman , Petrus JARifaiius als deners, nnnd D. doctor Joajoïes Funoeri unnd Joannes Roik)lphi, dener als ol- derling.
Unnd zovoell als Dockummer classe angaet, ys noch gyemant erschce- nenn, doch so sy geenn wettlicke onschult hebbenn, sollen gestrafFet wordenn.
Daerbeneffens ys in denn synodo erschcenenn D. doctor Sybrandus Lfb- berti voertoonende synne commissie, hem vann synne G. thogesundenn umb in synner G. nhame tot meerhder authoriteyt denn synodo by tho wonenn , updaht alle questioese saekenn stichtelick unnd met denn meestenn vrede mochten affgehandelt werdenn. Welcke commissie van de voer- schceenenn broederenn miht eerbieding ys geaccepteert unnd geapprobeert.
3. Ende alzo voele voerschceydene gemeene swarichedenn imnd mis- bruucken, de hoochste laster vann Godes h. nhame, syn woort ende voer- stoering der E. ghemeinten gevondenn worden, dewelcke niet dann meht authoriteyt ende hulpe der hoeger overicheyt koenen wechgenomen wer- denn, ys geresolveert , dat dieselfde in eenenn zeker remonstrantie voer- vatet zy umb syne G. miht denn h. Statenn overgegevenn tho wordenn.
/. De secten te weeren ende tyrtjgevende dk dienaers dHngmwk in deselver vergaderinge^. — Eerstlick umb die byeenncomste der voerschceydenn secten voer tho commenn, dat de heerenn voerschcreven oehr authoriteyt ende ampt, van God in desen upgelecht, meehrder willenn gebroucken und nhacommen, daerentwysschcenn vry blyvende eenenn yegelicke kercke unnd kerckendenem denn inganck in der sectenn vergader! ngenn umb met denn leeraers van dienn sunder confusie met goede ordeninge wht Oodes woort vann hoer dwaling tho bestraffenn und avcrtuygenn achter- volgende het reces, by denn h. Statenn affgegevenn an denn dienern der
1) De marginalia zijn later bijgevoegd. Acta »yn. provinc, VI.
34
kerckenn up denn landtdach, aano 84 tho Franiker in Aprili geholdenn.
2. Licentie der boecdruckers. — Ende umb der groote licentie vann allerley boeckenn tho driickenn (tot nadeell der warer religie ende ver- leyding der eenfoldygenn als oock anders ergerlyck zynde) te restrin- gerenn, dat dieselfde voergenomde heeren sullen willenn gelieven oehre resolutie, eens gegevenn up denn voergenomdenn landtdach, nhakommen raiht instelling, publicatie unnd executie van eenn placcaet daertho van noedenn, wel expresselick voerbiedende alle druckers niet te druckenn dan te voorenn by zekere gecommitteerde ge visiteert unnd thogelaten te zynn, waertho (onder correctie van myne h.) in dese voergadering geno- mineert zynn denn E. Caempo a Doxia und D. doctor Doium ende wht de professoren D. Lroius ende D. doctor SYBRAmms.
3. Volgens oock te versouckenn, dat de h. de oncostenn sullen willenn gelieven te verstreckenn tot het druckenn van het oldeste Fondament- bouck van Mexno Svmonss , waervan in desen synodo noodich ende raetsaem bevonden wordt umb zovoell mogelick denn loop end wassdom der sec- tenn der Wederdooper tho weerenn, dat hetselfde met het anderde ende derde Fundamontbouck van denselfdenn autoer oversien worde annoterende de verandering unnd tegenstrydicheyt in dieselfde wesende miht anwysing vann die dwalingen daerin synnde ende corte notulis vann refutatienn in den protocoU gedaen ofte andersins noch daerby tho doenn, tho diewelcke aversiening a present te doenn verordineert zynn Henricüs Ajs'tonuies, Jel- Lros Sneecanus, Bernerus VEZE<!unTs unnd Svbrandus Vomelitts. Dat ge- daen hebbende sullen sy oehre annotatien stellen in handen A^tonidis umb datselfdc tho vergelyckenn unnd annotatienn daerop tho makenn unnd na ending van dienn hetselfde weerck metten anderen weder tho confe- rerenn umb die alzo volgens endtlick int licht gegeven tho wordenn.
4. Profanatio sabhathi prohibenda. — Desgelycx sal men oo(ik an denn h. Staten voersoecken , dat het voerschceyden misbniyck unnd untheyligent des sabbahtz und vastdagenn (waervan menn oehre E. particulier anwysing doen sall) mach voorgecommen unnd geweerhet wordenn meht genuech- saem placcaet und executie van dien achtervolgende de resolutie , van de h. anno 84 up denn landtdach in den 5 artickel gegevenn.
5. Ende alzo de denem des g. woortz met grootenn perikell ten platten lande moeten wonen unnd oehren denst waernehmen , sal men dieshalvenn zynne G. sampt denn h. Gedei)uteerden begructen unnd daervuer anhol- denn, dat (sovoele mogelick) daerin mochte geremedieert wordenn. So niet, dat de denem oehre woenplaetz (tot oehrder voersekering) in de stedenn mochten nemenn mitz hebbende oehr behoorlick onderhollt
6'. Indienn de denem bysunderling tenn platten lande als oeck in sommige stedenn, welcke stedenn oehr beklagenn nyet middel genouch
35
te hebbenn tot denn onderholt der denem kommerlick leven und oehr housgesin met armoet unnd kommer moeten voerstaenn, so umb der kleyne onderholding als der quade betaling halvenn, sal menn daerover synne G. sampt denn h. Gedeputeerden begrueten und bidden, daht oehre E. niet alleene believe het onderholt der denern tho suppli men teren na den artickell, anno 84 tho Franiker up den landtdach in Aprili gegevenn, maer in dese sware, duere, costell tydenn de denern eensdeels met groote, sware familie unnd ander swariehedenn beswaert, oehr E. solde lielievenn dieselfde resolutie, up den voerschcrevenn landtdach noj)ende die pensie der denern gegevenn, te verbeteren sowell in denn stedenn als tenn platten lande unnd middell (soals oehr E. best sall dunekenn) van goede betaling tho schaffenn.
7. 71? tfersoeken anntis graliae, — Ende vermidtz denn synodus natio- nalis van den Haech achtervolgende gemeene billickheyt umid redelickheyt noodich unnd behoerlick gevonden hebbenn , dat de weduwen unnd weesen der voerstorvenn denem eenichsins umb voorthan eerhlick tho levenn versorcht moeten wordenn, sullenn derhal venn die voerschcrevenn h. tho versouckenn zynn, dat se een volencommene najaer (gelyck in andere pro vintien geschiet) mogenn genietenn , in welcke tyt de classes de denst voerwaere.
H, Sumptus in f^ynodos et classes a D. D, cofnpetendi. — Noch dat de heeren oftgemelt wt den geestlickenn goeden sekere penning jaerlicx den classenn willen lathenn volgen tot stuer van de onkostenn tot denn elassecalen unnd synodalen vergaderinge vann noodenn tho onderholdenn , waervan het aerariiim ecclesiasticum in eenn zeker stadt mach geleyt wordenn umb eenn yeder classe oehr anpart daer te halen ende tho be- komenn.
9, Dai die nmhruyck ende vervreemdinge der ge^stelycke goederen mach geweert worden, — Wyders belangende de administratie der geestelicke goedenn, alzo de misbruijck unnd verfremding noch dagelycx grooter werht, sal men oock anholdenn, dat de resolutie daervann gegevenn up denn landtdach anno 84 in den 8 artickell meerder ter execiitie gestelt worde.
10, Desgelycx sal men oock voersoeckeiin , dat denn artickell van don schoelmeesters , up dennselfdenn landtdach alTgegeven , daetlick int weerck ghestelt worde.
11, Alle desse capita sullenn in eenn zeker request thosamengebracht
wordenn, umb welcke tho stellenn gecommitteeil zynn Tueodorus HAEKro
unnd Carolüs a Gandavo. Ende nmh zynne G. sampt denn h. Stateim
over te geven synn gecommitteert D. doctor Subrandfs , D. Ihf.odorl's
Yoemomt unnd de denem van Leowerdenn ofte eenige vann dienn.
3*
4. Wie op den synodum particulier behoren te verschijnen. — Dienn- volgens up die questie, oft niet up den synodum particulier voorthann alle denem der kerckenn behoorenn tho erschcynnen doch up oehre kostenn, ys geresol veert, dat menn hem reguleren sall nha denn artickell des nationaels synodi van twee deners ende twee olderling met credentz up denn synodum tho sendenn, desniettemin dat een yeder diener, die des gelieft , fioUenn mogen erschcynnenn up denn synodo up oehre kostenn umb te sienn, hooren unnd leerenn, oock advys mogenn gevenn, dan sullenn geene koerstemmen hebbenn.
5. Ongedoopte niet te trouwen, — Op de vrage of ongedoopte persoo- nenn hetsy beyde oft eene van dienn met een gedoopte in denn echtenn- staet voer die gemeinte met anrouping van den naem des Heeren by de denem sullenn moeten unnd behooren bevesticht te wordenn, ys geresol- veert, dat alsodaue, die commenn oehr geboden tho voersoeckenn unnd ongedoopt tho zynn bevonden worden , by denn denem des wooitz emst- lick angesprokenn sullen wordenn van die verswyming unnd voerachting der doope, vermanende oehr tho beflytigenn umb den gront der warer christlicker religie te leeren unnd daervan bekentnisse doende gedoopt ende alzo volgens behoorliek geproclameert en getrauwt te wordenn, waenip im vall sehe wordenn beloevenn solckes in futumm te willen nhacommen, sal men oehr oock beloftnisse doenn, wann zehe tselve volbracht sullenn hebben , te willen in oehr echtestaet bestedygenn. Dann soveer se solckes noch meer voerachtende afslaenn unnd daerby weygerlick blyvenn, sal menn sehe tho den magistraet umb oehr echtscop by dieselve an tho geven henwijsenn.
G. Vrnge van te trouwen diegene ^ die in ronculnnatu langen tyt onge- trout gelee ft hebben. — Op die ^[uestie die in coneubinatu ongetrauwt ende langenn tyt meht denn anderenn geleeft hebbenn, hetsy soldatenn oder ander, behoorenn thosamenngegeven tho worden, ys geantwooii;: ja, motz voortoonende genouchsame getuchnisse van vryieheyt.
7. Van de saecke eefier^ die onschuldich verlaten wort. — Op de vrage oft van den getrauwden, de een den anderen verliete, de onschuldyge verbondenn blyft, ys geantwoort, dat de gantze saeke bij de ontschiil- dyge partye gerechtelick gededuceert unnd by den Hove whtgevoeret behoort te worden.
8. Vragfie van de overhcyt over de houwelixsaken te roepen. — Op die vrage oft niet goet waer, daht sekere persoonenn in de stedenn by der overicheyt voerordineert werden, voer dewelcke erschcynenn, die in den echtestaet tredemi willen etc, ys geantwoordt, dat die kerckenn, die
37
sulcx begeeren , sullenn by oehr overichey t versouckenn , dat sy wt mid- denn van oehr yemant willen committeeren neifens denn denem ofte by denn kerckenraet gestelt, voer welcke up eene zekere tyt unnd plaetse erschynnenn miht denn oehren deselve, die tranwenn willenn, iimb alzo met nagenouchsaeme informatie angenomen ende upgeteekent tho wordenn.
9. Vn7i hei klieken eenes susters der gemeente an een lomhert ^ die open- bare tafel holt. — Op die vrage of het een suster der gemeinten vrystaet an eenen lombert, die opentliek taefFell holdet, tho ylickenn und hoe met oehr tho handelen zij, als zy angesprokenn zynde ende afgeradenn van de kerckenraet evenwell voortvaert und tho der housholding met denn- selvygenn (sonder opentlyeke thosamenvouginge) begeeft, ys geantwoort, dat sehe van beydenn emstlyck tho bestraffenn ys ende tho voermanen, dat sy oehre boetveerdicheyt met opentlieke seheultbekenning voer die gemeinte bewysenn sall imnd die gegeven ergernisse wechnemen, welckes, so sy hertneckichlick weygert, sall die kerekenraeht mit die trappenn der dis- ciplinne tot der excommunicatie over haer procederenn. Maer so sy ter contrarye oehr schcultbekenninge doet, sal se nochtans tho denn avont- maell des Heerenn niet toegelathenn woi'denn, voerdat sij wettelick ge- trauwt ys unnd voortann, sovocll in oehr ys, sehe godsalich wyll dragenn. Ende wat angaet die thosamenvouging met dese tegen woordyge lomberht, dieseliTde sall niet mogenn geschiedenn, voerdat sy genouchsaeme vry- brievenn so van synne geboorte als oock, dat hy met niemant andere voertruwet ys, sall gebracht hebbenn. Welckes so hy niet bybringenn kann , sall sy oehre saeke alsdan wyder angeven umb daerin nha gelcgen- heyt gedaenn tho wordenn.
10. Ende alzo de kercke van Bolswerht oehre exeusatie ingebracht hebbenn van het vertreckenn in het wtschcriven des synodi , diewel(;ke by dese voergadering geconsidereert zynde lier tho kommen van die voerledenn handeling des synodi vann Sneeck imd vann Franiker, dyht voerledenn jaer gheholdenn, ys miht eendrachtyger stemmen geresolveert , dat het geheele voerschcyll twysschen denn classenn, kerckcnn ende denem des woortz int gemeen ende bysundor wt den geresenn unnd tot noch gefi^- veert, daerroit inbegrepen die appellatie an denn synodum national des saekenn halvenn gedaenn, midtz desenn met het vuer der liefdenn be- graven unnd vergetenn sall wesenn ende blyvenn sunder in eenige voer- gaderinge ofte daerboutenn het minste vann dienn up te haelenn ofte tho beholdenn.
11. Inn saekenn vann Heko Fiusio, dener des woortz in Dognium, umb dieselfde tot goede expeditie by denn Hove tho bevorderenn synn
38
gecommitteert IsBRA^'Drs BALcrcE, Joanxes Sprenger ende TuEoooRrs Haekio, dener tho Coriüum.
12. Die qiiestie Iwysschenn denn classe vann Sneeck unnd Thomam Staelmaxnum ys iip de resolutie des synodi met schenltbekenning van hem, in dese voergadering gedaenn, eenn voersoening miht denn vol- machten vann Sneecker classe geschciet, welcke deselfde an oehr ander ledematen des classis siillenn verclarenn wechgeleyt tho synn. Ende umb vorder disputatie te mydenn ys hy by provisie denn classe vann Bolswert thogeleyt.
13. Vann Petro Ambrosio ys geresol veert , alzo hem tot noch geene andere plaetz by assignatie ofte berouping ys thogestelt achtervolgende de resolutie, daervann in den vorigenn synodo genomenn, ende middelerwyle synne dorpenn nader met hem gecontracteert hebbenn, sall hy in denn denst continuerenn, ter tyt dat hy met bequaemheyt up eenn ander plaetz kann geholpenn worden, unnd middelerwyle in de classe voer- schcynenn , in deselve als oock in synne gemeinte vreedsaem unnd stych- telick hem dragende, hetwelck hy oock belooft heeft nha tho kommen.
14. Belangende de saeck Jacobi Au(ȟstl\i, alzo hy niet erschcenenn ys, doch des volgendenn daechs gecommenn zynne testimonia exhiberende,
' synn deselfde voer dese tyt angenomenn , daervan in classibus raport geschciedenn sall. Ende im vall waeraftyger beschculding tegens hem be- vondenn wordenn, ys deselfde saeke denn deputatis synodi ende denn beydenn classenn vann Bolswerht ende Sneeck in handenn gestelt umb daervann nha gelegenheyt te handelenn.
15. Im saeckenn Romberti Feuess ys geresol veert , dat hy tot synnenn denst weder gercstitueert sall synn, genietende synn onderholt vann Meye aft', beht totdat hy wederumbrae vann eenn plaetse voersienn ys, unnd sall het classis vann Leowerdenn sovoell mogelick hem daertho helpenn.
IG. Het classes vann Bolswerht unnd Dockum suUenn oehr contingent met de eerstenn oversendenn tot het dnickenn vann Jelui bouck, by SvBRAJ^Dus overgesettet , waervann eenn groot deeU begonnen ys.
17. Sullenn oock dieselfde classenn imnd oock Sneeck, hetgene zy be- looft hebbenn tot onderholt vann All^vej^t tho Sexbynim van voorleden jaer , met denn eerstenn oversendenn , unnd voor de reste in thocommendenn tyden sall de kercke unnd het classis, daeronder hy sorteert, de last (Iragenn, gelyck oock ander classenn unnd kerckenn denn oehren doenn sullenn.
39
18. Ende sovoell angaet het reqnest van Jouxs Jo<:hums tegens synn housvrauwe unnd oock oehr getuychnisse over hem ingeleyt , deselve enn synn by dese voergadering niet angenomenn als oehr nyet competerenn, unnd synt weder gewesenn tho den Hove umb oehr saeke aldaer thom endt tho bringenn, waervan hem acte belovet nnnd gegevenn ys.
19. Het thokamende synodus provineional deser kerckenn sall geholdenn worden denn eerstenn Maendach in Mayo des thokamendenn jaers , waer- vann de kercke vann Franiker de whtschcryving doenn sall.
20. Daerentwysschenn synn gecommitteert tot deputatis deses synodi : wht denn classe vann Leowerdenn Theoik)rus Haekcx) , wht denn classe van Dockum JoAxxEs BEitXARiu, wht het classis vann Franiker Bernerus VEZEcnius, wht het classis vann Bolswert Joannes BmïERMAuX, wht het classis vann Sneeck Joan>'es Hili^ebram)i.
Actum Bolswerht desenn sesendetwintichstenn Juny anno 1588.
Berxherüs Vezekius, verbi divini in ecclesia Harlingensi administer, hujus synodi praeses electus.
Carolus a GA^^)Avo, pastor ecclesie Cluniacensis, scriba synodi. i)
Anno 1589 den 6^^' Maij e^ule volf/ens is (fehouden het prov^inciale synodus tot Framcker.
1. Ende is aldereerst nae aenropinge van den naeme Gods met den meesten kuerstemmen gecoren tot eenen praesidem Sixtus Rutertus ende tot eenen scribam Sibr^yxdüs Vomeijuh.
Dan alledewylen ons aldereerst vertoont is seeckere commissie, waer- met syne Genade autoriseert D. Martl\u>i L^duim omme uth naeme syner G. den synodum te dirigeren, soe ist dat het synodus achtet sulcx niet noedich te syn, dewylen dat alsulckes uth naeme aller dassen niet vor- socht is, ende oeck naedem die bnieders noch niet sien alsiilcke swaric- heden, waeromme het nodich soude syn den vorss. Martixoi Lydittm met den gantschen handel des synodi te bemoyen.
Naemen ofte persoenen, met procuratie van haeren dassen tot den synodum gecomen, syn deese.
Uth den classe van Franicker syn met prociiratie verschenen in den synodo: Sixjus Rippertus ende Sibraxdus Yo^rELixTs als dienaers, ende doctor OoRCK Doyma ende Epo Jag)bssz als ouderlinghen.
1) Deze beide ondorteekeningen zijn eigenhandig.
40
Uth den classe vslïx Sneeck syn met procuratie verschenen: Petküs Ambrosiüs ende Joan>'es Hilbrajndi als dienaers, ende Joa^nes Moll ende Claes Jelmeiusz als ouderlingen.
üth den classe van Leewarden syn verschenen met procuratie: Bar- THou)Us StircRixG, HERMA>'2aTS LuuixGH cudc Albertüs Hallum.
üth den classe van Bolswert syn gecomen met procuratie: Joanxes Meppel, Joanxes Hüchi.em ende Jariccs Nicolai.
Uth den classe van Doccum is gecomen met procuratie: FRA^ascus Avercampius.
2. Wat voet die dienaers sullen volgen aengaende de gebeden^ de hedie- ninge des doops etc. i) — Aengaende den gebeden , den bedieninghen des doops, des nachtmaels ende des houwelycx is besloten, dat de dienaren tegelycken ende eendrachtich sullen volgen den synodalen acta ende for- mularen daervan gemaeckt, gedruckt ende een yeder classi toegesonden.
3. Soevele aengaet den twist geresen tusschen Isbrandüm Balck ende RuARDoi AcRoxnjM is besloten, dat men sall int gemeen tot den kercken- raedt van Leewarden schrywen haere vermaenende tot guede vorsichticheyt, ten eynde gheen gelycke twist aldaer soude wederomme moéghen onstaen.
4. Aengaende den dorpen, die ower haere behoerlycke tyt vaceren, sullen die dassen arbeyden, dat alsulcke dorpen doer assignatie met guede dienaers vorsien worden.
5. Is oeck besloeten, dat het classis van Sneeck den heeren Gedepu- teerden sal remonstreeren , dat sy in haeren classe hebben eenen studiosum , welcke hebbende hier te lande ecclesiasticum beneficium nochtans studeert in der Papisten ofte Jesuiten scholen , ende dat het vorss. classis sal sup- pliceren aen den heeren, dat haere sal geliewen sulcx te verhinderen.
6. Is besloten, dat het een christen niet is geoerloeft salwegaerde te nemen van den viant in casu naegeschrewen , als wanneer de wettelycke magistraet sulckes verbiedet, ofte dat die salwegaerden becledet worden met sulcke uonditien, die een christen met gueder conscientie niet kan naecoemen.
7. Van Petro Aemilio, die hem selwers seer onordentlyck in den dienst heeft gedronghen, is besloten, dat aen den heeren Staten gesuppliceert sal worden , dat haere geliewen sall den vorss. Fetho sulcx te verbieden , hem oeck te laeten haelen in gueder verseeckeringhe van wegen syn delict in Hallum ende tegen hem te procederen nae behoeren.
8. Van het schrijven ende dnicken der hoecken. — Aengaende het schry- wen van buecken ende denselwighen te laeten dnicken is besloten, dat
Ij Do inarginalia zijn later toegevüi'g<l.
41
die dienaeren ende andere haere sullen regulieren nae den 49 articel in den synodo thot sGravenhaech besloten, ende dat men oeck sal suppli- ceeren aen den heeren Gedeputeerden, dat haere sal gelieven den voer- gemelten articel met haeren autoriteyt te bevestighen.
9. Is oeck besloten , dat men sal [schrywen] l) aen die van Leewarden ende haere daerinne beschuldigen, dat sy nae luydt der synodale acten ende oeck nae den wtschry winghe van den classe van Franicker, nu laestmael gedaen , geen ouderlingen op het synodum tot Franicker hebben gesonden.
10. Insgelycken sal men oeck schrijwen aen het classem van Doccum ende haere daerinne wel ernstlyck bestraffen, dat sy noch haere dienaren noch ouderlinghen hebben gesonden. Men soll oeck van deese saecke schrijwen aen het classem van Bolswert.
11. Aengaende den schuldt van Allert Tuiaerdtsz tot Sexbienim is besloten, dat Cornelius Claessz syn crediteer sal moegen aenspreecken ofte syn schuldenaer Allekt vorss. ofte dengenen, die hy meynt synen borge te syn.
12. Vant doapen der kifuieren. — Van den doepe der kynderen is be- sloten, dat die leedemaeten haeren kynderen sullen laeten ter plaetse doepen, daer sy woenen ende dienaers hebben. Maer soe yemant synen kynderen om gewichtige oersaecken in andere plaetsen laet doepen, daerinne sal men hem draegen.
13. Van Heronis Frisii saecke is kercklyck besloeten, dat hy vorss. onwettelyck van syn huysvrouwe verlaten synde, naedem sy met geen wettelycke middelen noch doer den magistraet noch doer andere personen beweget kan worden om weder haer hy haeren man te voeghen, soe is besloten van den dienaren ende ouderlingen, oeck van den h. h. profes- soren , daerthoe specialiter versocht synde , dat hem Heko vorss. nae luydt Oodes woerdt is geoerloeft wederomme tot eenen anderen echt te be- gewen. Doch updat van hem alle onvorsichticheyt geweret mach worden , is voer raedtsaem gevonden, dat hy int versuecken des houwelycx aen- gaenden den persoen hem sal beraeden met syn classe.
14. Van GeIjLu Snior.vNi saecke is besloeten, dat syn saecke will gehandelt worden van den classe van Bolswert ende, soe hy het classi kan genoechdoen int tgene sij op hem hebben te seggen, sal dan het classis tot synder tyt hem wederomme tot den dienst moegen toelaeten.
15. Van RoDOLPHO toe Itens wonende is gesloten, dat het classis van Bolswert ende van Sneeck sal handelen met hem ende hem ceiisureeren ,
1) „[schrywenj** aangevuld uit W.
42
daer hy schuldich in is, nae behoeren Öods woerdt. Ende soe sy sulcx allene niet coenen wtrichten, dat sy alsdan den deputatos synodi sullen moegen beroepen ende denselwigen den saecke laeten handelen.
16. Is oeck besloten, dat men sal begrueten den professoren, specialiter tot deesen saecken beroepen, dat sy met Sibrando Vomelio sullen willen concipiëren eenighe reden wth Godes woerdt, waeromme het HERo^fi Frlsio is geoerloeft hem tot den echtlycken staedt te begewen, ende dat men denselwighen reden den heeren van den Hoewe sal ten handen stellen, ten eynde de heeren vorss. moegen sien, dat het voergaende be- sluijdt des synodi Gods woerdt gelyckformich is.
17. Van den dienaer in Otterdnm is besloeten, dat die classis van Leewarden den saecke by der hant sal nemen ende guede informatie ge- nomen hebbende tegen hem te procederen nae vermogen Godes woerdt.
18. Is oeck besloten, dat vele pnncten in den gravaminibus aenge- teeckent, diewelcke sonder autoriteyt van den hoegen owerheyt niet gebetert coenen worden, dat men alsulcken pnncten den heeren Gedepu- teerden sal remonstreren ende su'ppliceren , dat haere sal geliewen soevele moegelyck is alsulcke puncten te remedieren.
19. Is besloeten , dat men Isbrandttm Baujk sal bidden , dat hy schry we een brieff aen D. doctorem Jeremiam Bastixoium ende hem dancken voer synen trouwen arbeydt gedaen tot stichtinge der gemeynte Christi in den verclaringe des Catechismi , ende dat alsulcken danckbrieflf by den dassen sall worden ondergeteeckent.
20. Syn oeck by den synode geordineert Isbrandüs Bau'k , Bartholdus ScHUHiMJH ende Albertus Hallum, dat sy den puncten in den gravaminibus aengeteeckent , diewelcke sonder autoriteyt der hoeger owerheyt niet remedieert coenen worden, dat sij dienaers vorss. alsulcke puncten den heeren Gedeputeerden sullen renionstreeren ende suppliceren, dat den heeren geliewen sal soevele moegelyck is alsulcke puncten te reme- dieren.
21. Syn tot deputatos genoemt, die dit jaor het synodum praesenteren sullen :
uth den classe van Franicker Sibraxi)t:s Vomklu^s als dienaer ende doctor OoRCK DoLjMA als ouderlingh;
utli den classe van Leewarden Jacobus Jorwert als dienaer ende SvBo Schp:lte>lv als ouderlingh;
uth den classe van Doccum Joa^npx; Bernardi als dienaer ende Beexko GiVBBi':ssz als ouderlingh;
43
uth den classe van Sneeck Heiöiaxxits Luuingha als dienaer ende Gerryt jAjfsz als ouderlingh;
uth den classe van Bolpwert Jcvnnes BoGERM.\jfNus als dienaer ende Thiaerdt Claessz secretarius als ouderlingh.
Ende soe deese bowenvoergeschrewene persoenen niet conden koemen, soe sal het classis eenen anderen dienaer ende die gemeynte eenen anderen ouderlingh moeghen substitueren ende dat tot coaten des classis ende der gemeynte, van welcken sy worden utgesonden.
22. Is besloten , dat het tocomstighe synodus in anno 90 sal gehouden
worden des Maendaechs nae besloten Paeschen ende dat tot Harlinghen,
tot welcken synodum dan wth yeder classe sullen coemen twee dienaren
ende twee ouderlinghen.
» Aldus gedaen in onsen synodo tot Franicker anno 1589 den 6**" May
ende volgens ende uth naeme des synodi ondergeteeckent by ons.
Onder stondt geteeckent:
SixTus RipPERTüs, synodi praeses. SiBRANDüs V^oMELius, syuodi scHba.
De post. Is noch den 8^^" Maij anno eodem nae noen geresol veert , dat men dheeren ende bruederen Allert Jacorsz, medegedeputeerde der Staten van Vrieslant, ende Martinu^i Lydium, professorem theologiae in der universiteyt Franicker, comende ende vertoenende commissie, by syne Ghenade ende dheeren Gedeputeerde Staten geteeckent ende met tsegell derselwer Staten gesegelt , omme die tegen woerdighe vergaderinghe des synodi by t€ woenen, sal admitteren ende ontfangen. Maer owermits die gravamina voer deese tegenwoerdige tyt all affgehandelt syn, soe- datter vooralsnu geen communicatien ofte resolutien meer sullen vallen, sal men gedachte commissarisen die gemeene resolutien deeses synodi voerlesen, gelyck oeck voert bevestighen van desen is geschiet, ende daemae oeck copie verlienen. Is mede geresolveert ende besloeten , dat i) men in den toecomenden synodo andere commissariis ofte commissarisen wesende, uth den raedt der Gedeputeerde Staten van Vrieslant comende met commissie , geteeckent ende gesegelt als vorss. ende wesende j)ersonen , met die Gereformeerde kercke vereenicht ende lidtmaten derselwer, sal admitteren ende ontfemgen omme die vergaderinge te moegen verecren, by woenen ende des noedt synde mede stywen ende stereken. Aclnm vt supra.
1) Hiernaast is in marg. bijgeschreven: ,, Admissie der commisëariseu."
44
Aldus gedaen ende wten naeme ende van wegen des synodi onderge-
teeckent.
Onder stondt geteeckent:
Baktholdus Schüringh. Oorgk Doyma. Petrus AMBRosn^s. Joaxnes Meppel.
GecoUationeert ende gevonden met den principale te accorderen by mij :
SiBRANDus VoMEiJiTs, synodi scriba, i)
Acfa des synodi, gelumden htnnen Harlingen in d^n jare 1590 ende den 16^^ Junij begonnen.
1. Is vooreerst in de eerste bijeencoomste op den vorss. dach na aenroepinge van den h. naeme Gods tot eenen praesidem gecoren door ordentlicke bestemminge der dienaeren ende ouderlingen, opten synodo vergadert, Joa^nks Boc^ermannus , dienaer des h. evangelii binnen Bolswert, ende tot eenen scribam Joaxxes Hilbrandus, ouderling van wegen de kercken sorteerende onder het classe van Sneeck ende dienaer binnen Isbrechtum, etc.
2. Sijn daema die commissien ofte procuratiebrieven der dassen ende kercken gelesen ende voor goet gekent. Sijn daeromme die gecommitteerde dienaeren ende ouderlingen opten voorbenoeraden synodo verschenen om stemmen te hebben dcse navolgende personen:
wt den classe van Franecker: Tullics Jouckoxts, dienaer tot Ooster- lietens, ende Hermanxus Eilcoxls, dienaer binnen Harlingen , ende Dirctc 0rKP:8z, burgemeester ende ouderling der kercke van Harlingen, ende GEFutijT Gerrlttsz BvciioLT , mede ouderling derselver kercken;
wt den classe van Leiiwarden: Caroi.fs Gandavus, dienaer opt Bilt aen S. Jacobskercke , ende Joannes Petreius, dienaer in Beetgum, als dienaeren, Smo van Scheltema, welcke nyet gecompareert is noch iemant van sijnenwegen, ende mr. Adhlvkn' Akianz, ouderling, d*eene van Leuwarden, d'ander van S. Jacobskercke voor ouderlingen;
wt den classe van Doccum: Joannes Ni(ï)l.vi, dienaer binnen Doccum, ende Balthazar Akniiemii's, dienaer in Aengum, als dienaers ende Joannes Bernardi, dienaer binnen Doccum , ende Hekmaxnus Aveucampius , dienaer in Tennaert etc. voor oiiderlingen ;
wt den classe van Sneeck: Joan.nks Rouciirs, dienaer binnen Sneeck,
') Deze noaiiitcekeDing ia eigenhandig.
45
ende Hermanxus Luinga, ooc dienaer binnen Sneeck, ende Giklis Cappklle- MA>', dienaer in Folsgara, ende Joannes Hilbrandfs, dienaer in Isbreehtuni etc. voor ouderlingen;
wt den classe van Bolswart: Joannes B<k»f:rmanntjs , dienaer binnen Bolswart, ende Joaxxt5^ Petri, dienaer in Witmaersum, als dienaers ende AsxA Sjoertszoon, burgemeester en ouderling in Bolswert, ende Sijthie Su'KEssooN, ouderling der kercke van Worckum, als ouderlingen.
Ende is voorts gehandelt ende beslooten, als volget.
3. Na die goetkenninge der commissien vorss. is voer den synodo een jonckman wt Oostvrieslant verschenen, hem wtgevende voor een dienaer des woorts ende versochte totten dienst in desen onsen vaderlande toege- laten te werden. Dan het synodus heeft raetsaem bevonden ende beslooten , dat hg hem wederomme verfoegen soude aen het classe van Leuwarden om me aldaer van dien met hem gehandelt te werden in de toelaotinge des diensts, als sulcx die ordinantie der kercken is eijschende.
4. Op het misbniick van de beroej)ingen ende onderhout der dienaeren , welcke van de dorpen hier te lande geschiet, is geresolveert , dat men eemstlick aen de h. Gedeputeerde Staten sal versoeken, dattet hen wil believen daerinne ten besten remedie te vinden endo datselve opt spoe- dichste aen te leggen ende in effect doen stellen.
5. De iis, qui de^serunt ministenum.X) — Also wel gobuert, dat eenige dienaeren haeren dienst verlaeten ende eenen anderen staet des levens annemen, omme daerinne .te remedieren is beslooten, dat men hem sal regideren na den 10^» articel des nationaelschen synodi, in sGravenhago gehouden.
6. Die sonder credenshrieff oft jrroctiratie op den synodum catnen. — Op tgeene voorgestelt is van de dienaren, welcke sonder procuratie op het synodo verschenen , oft d'selve mede stemmen sullen ende beliooren te hebben ofte nyet, is voor goet ingesien ende beslooten, dat men hem sal reguleeren na den 22®" articel des synodi, laetsmael binnen Sneock gehouden, welcker inhout is, dat sij alle stemmen sullen hebben, dat d'selve van de volmachten sullen gepondeerert ende wel overgewogen werden , mitsdien dat die dienaeren , welcke sonder commissie willen cjomen , op haer eigen costen tselve sullen mogen doen.
7. Den volmachten van Mackum cum adjunctis als Laurentii-s, school- meester aldaer, cum reliquis, welcke vorsochten, dat SirpFRiins Pauli
*) De luargiDalia ziju later bijgeschreven.
40
van het synodo soude geconstringeert werden om die beroepinge, van den vorss. dorpe cum annexis op hem gedaen, te resigneeren, is voor antwoort gegeven , dat het synodus die saeke relegeert tot het classem van Franeker ende dien in handen geeft, dat sy daerinne opt spoedichste versien mogen ende met partijen te handelen, gelijc als sij befinden sullen totter eeren Gods ende opbouwinge der kercken stiehtelicxt te mogen wesen.
8. Is den dienaren ende ouderlingen, nyet alleene die volmachten waeren mer ooc alle die andere dienaeren, welcke sonder procuratie wt allen dassen alhier sijn vergadert geweest, gevraecht wat him gevoelen was van het versoeck van de gedeputeerde classium, opten S^^ Aprilis anno 1590 aen de heeren stadthouder, Staten ende raet der stadt ende kercken van Leuwarden gedaen. Hebben voor antwoort gegeven, dat sij datselve voor goet achten ende nyets daertegen en liadden. i)
9. Sijn verschenen eenige van de gemeente van Leuwarden als wt eigener persoon voor henselven, nochtans ledematen der kerckenraet aldaer zijnde, ende hebben den synodo voorgestelt den droevigen staet der ge- meinte voorseit, daerbij oock versocht ende gebeden, dat het synodus den armen , desolaeten keix^ke vorss. wilde te helpe comen ende middelen raemen, waerdoor die gemeinte voornoemt in stillicheyt, ruste, vrede ende eenicheyt mochte gestelt ende wederom me met goede getrouwe dienaers ende herders versien werden. Op welcken versoeck vooreerst voor raetsaem bevonden is, dat men het request, in den naestgenomenen articel geapprobeert, wederomme aen de h. Staten sal overgeven, mits- gaders oock dat men vermaninge aen Ruardum ende Antonium, dienaren aldaer geweest zijnde, sal senden, dat sy hen wt Leuwarden willen begeven metterwoon , overmits het synodus geen ander mittel can vinden als dat, waerdoor die gemeente tot ruste ende stillicheyt geraecken ende met goede dienaeren versien can werden. Ende dese vermaninge sullen aen hen bestellen ende hen behandigen twee wt dese synodaelsche vergaderinge , als te weeten Joannes Bernardi ende Albektus Sibrandi, ende sullen den synodo bescheit van haer wederomme brengen omme dat gesien te hebbende voorts te doen naer behooren. 2)
Des anderen daechs voormiddach, sijnde den 17®" Junij, na aenroepinge van den naeme des Heeren is gehandelt ende besloten, als volget
10. Die. bt/slapen^ eer getrouweU — Nadien het strijdet tegen die h.
1) Art. 8 is met twee dunne schuinsche pennestreken doorgehaald. '^) Ook dit artikel is doorgehaald als art. 8.
47
schriftuere ende die ordeninge der christelicker Gerefonneerder kercken, dat die ondergetroude personen, die hen totten echtenstaet willen be- geven, den anderen byslapen, voor ende alleer sij kercklick tesamen- gegeven sijn, is voor best bevonden, dat men aen de h. Staten sal ver- soecken, dat sij in desen punet ende in aUen anderen den houwelicken staet belangende na vermogen het placcaet daeraff zijnde wil believen te remedieren ende het placcaet ter executie doen stellen.
11. Profanatio sabbcUhorum. — Belangende die ontheiliginge van den sabbath ofte des Heercn dach ende andere biddagen, welcke in desen onsen vaderlande (Godt betert) seer veel ende vaec , ja stedich begaen ende bedreven wert met monsteren besonderlinge in de kercken, met arbeiden van backen, brouwen, graven, reisen, coophandel drijven, suep ende botter te merct te brengen, boelgoederen vercopen, droncken drincken, dobbelen, speelen, wandelen gaen onder tijt van den dienst van Gods woort ende diergelijcke dingen meer, sal men den h. Staten oock mede alle die abusen in desen begrepen remonstreren ende aenwijsen, bidden ende vermaenen ende met grooten vlijt aenhouden , dat sij met eernst alle die excessen ende misbruicken, welcke op die vorss. dagen geschieden, willen verbieden, weeren ende wechnemen door alsulcke middelen, als sij wel sullen weeten na haere wijsheit te bedencken ende tewogo te brengen.
12. De sectis, — Om die secten, welcke bij dese onse bedroefl'de ende Rwaere tijden hoe langer hoe meer inrijten te weeren, is voor goet ende raetsaem bevonden, dat vooreerst die dienaeren na vermogen die synodalia haer ampt doen ende daerbeneven, dat men bij den hoogen overicheyt sal aenhouden met vermaenen ende bidden, dat sij in desen na het exempel van alle godsalige coningen onde princen beide des ouden ende nieuwen testaments insonderheit deser reformationstijt in Duitsdilant, Engelant, Vrancrijck ende Switzerlant haeren plicht ende ambt willen be- wijsen ende aenwenden, dat se dese navolgende middelen, welcke het synodus voor dese tijt achtet die bequaemste twesen om die secten to weeren int werck stellen : Dat die overicheyt een seecker tijt ende plaetse bestemme ende laet publiceren, dat een iegelick secte op dien tijt hem sal bereiden tegen die dienaren der Gerefonneerder christelicker kercken haer leere te verdedigen , ende wiens leere bevonden wert falaeh te weseii ende tegen Gods woort te strijden , dat sij dienselven op seeckere stercke pene ende straffe opleggen om van dien tijt voortaen te s wijgen ende geen bijeencomsten te houden. Hiertoe ooc dat het drucken ende vercopen van de valsche boecken scherpelick verhoeden werde bij allen druckeren ende boecvei'coperen , ende dat die magistraten den Jicnhangei-en van de
48
sectarisen 1) , die hartneckich blijven , het recht weigeren ende afFslaen , ter tijt toe sy hen met die G^erefornieerde kercke vereenicht sullen hebben.
Is na den middach desselven daechs ende des daechs daema, sijnde den 18®" Jiinij, als die naeme des Heeren aengeroepen was, verhandelt ende besloten als volget. 13. In de questie ende verschil tiisschen Henric Pieterss , dienaer opt Oosteijnde van Ylielant , ende Jan Gossensz , ouderling opt Westeijnde van Vlielant, representeerende die gemeenten aldaer ter eenre ende Jacob AucKEss, dienaer nu ter tijt in Jlst wesende, ter anderen sijden, welcke lange voor het classe van Sneeck gehangen heeft ende van tselve op dit tegenwoordige synodura gewesen is , int lange het synodus beide partijen gehoort ende verstaen ende mede gelet hebbende op hetgeene, des men in desen conde ende behoorde te letten , hebben voor het aldemutste ende stichtlicxte bevonden, dat Jacobus Au(tcess in eigener persoon opt lant van Vlielant sal opt spoedichste reisen ende tegen den magistraet aldaer sijn schuit bekennen in tgeene, dat hij tegen haer misdacn heeft int schrijven van seec^ere brieven ende andersins, ende hen bidden, dat sij hem sulcx om Gods wille vergeven willen. Sal ooc voorts Jacobus vorss. den gemeente aldaer openbaer in de kercke bidden, dat sij hem willen vergeven tgene van de magistraet vorss. is ende voorts alle hetgene, waermede hij hem tegen haer vergrepen heeft tot eenigen tijden met gaen ofte staen, met woorden ofte wercken ende dat om Christi Jesu wille. Ende dese schultbekenninge sal die gemeente aldaer in forma, al- hier gemaect , van onsen lieven seer weerden ende getrouwen mededienaer Hermanno Enx^Nis, dienaer in Harlingen, van den synodo daertoe ver- ordineert, na gedaene predicatie voorgestelt ende van Jacobo montlic bekent werden, waeraff die voorgenoemde dienaer den classi van Sneeck wederomme bescheit sal laeten weten. Daerbeneven sal hij den broederen alhier oock desgelqcken bidden, ofter iemant in sijn persoon verergert mochte wesen, dat sij hem tselve om Gods wille vergeven willen. Tweloke gedaen zijnde sal hij bij die van Jlst in synen dienst gecontinueert ende geconfirmeert blijven. Sullen onderdes die getuigenissen , van beide sijden ingebracht, soe lange bij het classe van Harlingen ofte Franecker gelaeten werden, ter tijt toe tgeene bovenss. is volbracht sal sijn, ende na dien sullen dselve verbrant werden. Ende sullen oock mede partijen alles, watter voorheenen geschiet is, int vier der lieffden verbranden, waeraff Hermanntjs vorss. van beide partijen attestatie sal nemen ende mede- brengen tot verseeckeringe van een vast ende bondich versoeninge. Dit besluit hebben partijen vorss. present aengenomen na te comen ende in
1) Hiernaast is in luarg. bijgeschreven : j^sectarisen recht weigeren N.B."
49
praesentie van dese vergaderinge malcanderen daerop den hant gegeven ende om vergevinge gebeden.
14. Hebben die volmachten van Jlst, als te weeten Baucke Pltbfz ende Foitce Hlhatoiss haer schultbekenninge gedaen in tgeene, waermede sij tclasse van Sneeck beschuldicht hadden in haren brieff, aen het syno- dum geschreven , gedaen in dier voegen , dat sij bekenden wt menschelicke affecten ende swacheden sonder reden qualic geschreven te hebben, ver- claerden hen tselve leet te wesen ende baden, dat liet classe hen suh^x wilde ten besten honden ende vergeven. Hetwelcke geschiet is.
15. Sijn van selifs verschenen Ruardus Acrontus ende Antonius Ct.aks- sooN, eertij ts dienaren binnen Leuwarden, met Sdcto Ripperto, dienaer binnen Franecker, ende Sibrando Vomelio, dienaer in Pietersbienira. Ende heeft Ruardus den synodo eenige vragen wt den missive , van den synodo aen hem geschreven, voorgestelt als te weeten: ten 1»^" wattet synodus verstont met dat woort deputati; ten 2<^®" wat sij verstonden met dat woort aldaer; ende ten 3<*«" oft die missive geschreven sij met gemeener stemmen ofte sommiger. Ende is daema wt last des synodi met Aurroxio wtgegaen. Dan Sdctus ende Sibrandus vorss. sijn tegen last ende danc des synodi gebleven , ende heeft Sibrandus geene cleine ontstichtinge aen- gericht door syne hartneckige ongehoorsaemheit ende onbeleef theit , die hij den synodo vertoonde, seggende met veele harde ende onbeleeffde woorden , hier te lange te verliaelen , dat dese vergaderinge geen wetlicke synodus en was, omdat men begeerde, dat hij wtgaen sonde, overmits hij ende Sextus voor partije gehouden werden, doordien dat sij Ruardo met vrientschap bestonden, i)
Na den middach desselven daechs, wesende den 18®" Junij.
16. Sijn verschenen wederomme Ruardus ende Antonius Claessoon voornoemt ende is op sijn vragen geantwoordet , dat het synodus hem geen bescheit conde geven, voor ende alleer sij verclaerden: ten 1®" oft sg dese vergaderinge der broederen 2) voor een wetlicke synodum hielden ; ten 2®*» oft sijj hen het besluit van dese vergaderinge wilden onderwerpen. Waerop Ruardus geantwoort heeft, dat hij niet en wilde op die vragen antwoorden, ten waer saecke men hem verwillichde , dat hy sijn defensie mochte institueren ende op sulcken ordeninge ende wij se procederen , als hijt verstonde hem oirbaerHcxt te wesen. Waerop het synodus wederomme geantwoort heeft, dat sy sulcx niet en conden doen, dan begeerden na kerckelicke ordinantie met hem te handelen, hetwelcke het synodus ver-
1) Art. 15 18 doorgehaald als art. 8.
2) „broederen"; doorgeschrapt is „dienaren." Acia syn. provtnc, VI.
50
stonde niet anders te mogen geschieden, alleer hij geantwoordet hadde. Waerop hij met groote onbeleeftheit ende bitterhei t geseit heeft, dat het synodus eerloos ende perfide met hem handelde, wonde het synodo niet gehoorsaem sijn, dan dede sijn protestatie, hierop begeerende acte van tgeene men met hem gehandelt hadde. Dan also het synodus sulcx om groote reden niet stichtelic en bevonde, hebben sïjt hem geweigert. Waer- mede hij met grooter onstiiimicheit, die hij tegen het synodum bewesen heeft, wt die vergaderinge gescheiden ende verreist is niettegenstaende het synodus hem christlic vermaende, dat hy d'saecke in de vrese des Heeren wilde overleggen ende nadencken. i)
17. Na syn vertreck is Sibrandus Vomelius wederomme met groot ende bitter geroep tegen het synodum wtgevaeren ende heeft hem van het synodo niet willen laeten seggen als vooren met eenige reden. Dan is oock sonder versoeninge vertrocken tegen bede , versoeck ende vermaeninge des synodi, dat hij sijn schuit in desen bekennen soude. i)
18. Daerna is Antoniüs Claessoon wederomme verschenen, welcke op onse vermaeninge, aen hem mede in onsen missive gedaen, voorgegeven heeft, dat hij denselven wel woude nacomen, indien het synodus hem goede attestatie woude geven, opdat hij (als hij het achtede) niet en sonde schijnen als een misdader te vertrecken. Denwelcken hem het synodus om wichtige reden niet heeft connen passeren, dan hebben hem geraden ende vermaent, dat hij wilde nacomen den raet des briefTs, aen hem ende Ruardum gess. Waerop hy geantwoort heeft, dat hij bij sijn meninge bleve, het synodus mochte bij het sijne blijven, i)
Den 19^^ Junij, nadat Gods h. naeme aengeroepen was.
19. Over de saecke Antonh Gerrutsz van S(thindel, ledemate van die gemeinte van Sneeck, is beslooten, dat die kerckenraet van Sneeck met behulp ende assistentie van de magistraet aldaer denselven sal affhandelen.
20. Het synodus den saecke Rodolphi üterwuck , dienaer des godlicken woorts nu ter tijt in suspensie staende tot Borgwert, int lange gehandelt ende overgewogen hebbende heeft beslooten, dat Rodolphus vorss. niet alleen hier in synodo maer oock openbaer in de kercken, daer hij nu staet , als oock binnen Bolswert , daer hij die argeniissen aengericht heeft , sijn schuit bekennen sal in alle die puncten daerinne hij alhier ende bij anderen beschuldicht is , als te weeten : dat hij onwettelic tegen ordeninge der kercken bij die van Itens cum annexis door behulp van de h. Staten geobtineert ende genoten heeft 4(K) daelders ende haer na dien verlaeten
1) Dit art. i» evenals art. 8 doorgestreept.
51
ende tegen het besluit ende wille vant olasse van Bolswert tot Borgwert in den dienst gecomen is, dat hij hem met lichtveerdich loopen in de herbergen om te copen ende vercoopen, met droncken drincken ende andersins vergrepen ende verloopen heeft. Ende dat gedaen zijnde sal hij wederomme in den dienst opgenomen werden in de plaetsen, daer hij nu beroepen is namelick te Itens cum annexis, soelange ende ter t^t toe het olasse , daer hij onder staet , siet dat hij hem beter ende bequamer in sijnen dienst draget. Maer indien hij hem niet en verbetert, sullen beide die dassen van Sneeck ende Bolswert wt last des synodi die macht hebben, dat sij hem datelick van den dienst afifstellen. Dan indien sij tselve niet connen wtrichten , sullen den deputatos synodi daerover mogen beroepen. Hetwelcke Rodolphus vorss. aengenomen , bekent ende verclaert heeft, dat hem alle die puncten vorss. leet waeren ende gebeden, dat hem tsynodus sulcx vergeven wilde. Dese schultbekenninge sal het classe van Bolswert aldaer ende in Borgwert ende Itens voorstellen.
21. Dewijle Ruardüs ende Antonius vorss. voorgegeven hebben, dat sg door den missive vant synodo aen haer gess. ongehoort veroordeelt waeren , hebben die broederen , op den synodo vergadert , hierop gevraecht zynde eendrachtelic geantwoordet , dat sy denselven missive tot geenen anderen ftue aen haer gesonden hadden, dan dattet hen soude dienen voor een getrouwen raet ende eemstige vermaeninge, dat sij door hen vertreck den gemeente Jesu Christi binnen Leuwarden in rust ende vrede wilden stellen, dewqle tselffde niet anders en conde geschieden na hun eigen doen ende seggen. Dan also sij onwillich gebleven sijn om tselve na te comen, heeft het synodus verordineert ende wtgemaect onse seer lieve ende weerde mededienaren Joannem Petrejum ende Cakolum Q-an- DAVENBEM, dat sij RuARDUM oudo Antonium voomocmt andermael sullen aendienen ende vermaenen, dat s^ alsnoch den voornoemden missive willen nacomen, hetwelcke sy sullen doen in bijwesen van twee ofte drie verstandige broederen ende, soeverre sij niet en willen acquiesceren , tselve den deputatis synodi te kennen geven , welcken het synodus voorts daertoe verordineert ende authoriseert omme des synodi raet ende ver- maninge tegen Ruardum ende Antonium te vervorderen na kerckenordeninge. Ende soeverre sq sulcx alleene niet en connen becomen , sullen sij mogen bg hen roepen alsulcke dienaren wt een ieder classe, als sij tot haeren behelp sullen achten nutst ende bequaemst te wesen. i)
22. Over die ergemisse, welcke SiBRA:a)iis Vomelius ende Sixtus RippERTüs den synodo gegeven hebben , is beslooten , dat men hen beiden
I) Dit art. is doorgehaald als art 8.
52
wederom ten tweeden sal vermanen door twee volmachten van den synodo , als te weeten door onse seer weerde ende beminde mededienaren Her- MAjfNUM EiLcx)Nis ondo TuLLiuM JoucKoxis in praesentie van twee andere discrete broederen, dat sij alsnoch haeren schuit bekennen willen in tgeene, daermede sij hen tegen het synodnm met ongehoorsaemheit , onbe- leeftheit ende onstichtelicke woorden vergrepen hebben. Hetwelcke gedaen zijnde sullen sij hen wederf aeren den deputatis synodi wederomme aen- dienen omme sulcx verstaen hebbende voorts te doen na behooren van kercklicke ordinantie. l)
23. Van den doop der Wederdooperen ende andere secien.^) — Die questie van den doop der secten insonderheit der Wederdoperen , waer- voor men denselven behoort te houden , is geresolveert , dat men denselven sal opschorten tot op een grooter ende meerder vergaderinge ofte tot een nationael synodum. Onderdes sal men aen wtlandsche geleerde mannen schrijven ende haer gevoelen van dien vorderen.
24. Van den doop der kinden'en, van goddelose olders geboren, — Wanneer die kinderen van luiden , die selve godloos ende vreemt van de Gereformeerde religie sijn ende dieselve niet willen te doope brengen, dan laeten tselve doen door niet minder godloose luiden, als sij selve zijn , sal men hem reguleeren na den 27®" artickel des synodi van Dordrecht.
25. Dis op andere plaetxen hopen te prediken, — Als dienaren in andere classen loopen predicken, alleer sij die beroepinge hebben aenge- nomen ofte aifgeslagen sonder den classen ietswat daervan te kennen te geven , sal men hem weten te richten na het besluit van het eerste synodo van Franecker.
26. Sal aen den hoogen overicheit versocht worden, dat sy die be- sluitingen der synoden willen aennemen, authoriseeren ende hanthouden.
27. Die versuymetiisse van classicale byeencomsten te censureren. — Die versuimenissen van de classicale bijeencoomsten sullen van den toecomstigen synodo gecensureert worden na den 4®" artickel van den synodo van Dordrecht.
28. Gheen plaetxen tot de ztfne te trecken sonder dassis consent, — Die dienaers, welcke beneffens hare ordinarise plaetsen noch andere tot dien sijn treckende, sullen van den classe gecensureert worden ende die plaetsen resigneeren ende, wat haer ontbreect van onderhout, aeut
1) Dit art. is doorgehaald als art. 8.
2) „Van — secten" is met twee pennestreken doorgehaald.
53
classe versoecken, sonder wiens consent sij niet sullen mogen doen noch attenteren.
29. Tselve sal men oock doen met diegeene, welcke verscheidene plaetsen met malcanderen parten ende deelen.
30. Overtreders der synoden. — Die overtreders van de synodaelsche acten sal men eemstlick censureren ende na kerckenordeninge straffen.
31. Dienaer^ die haer plaetzen niet bedienen. — Dienaers, welcke haeren dienst niet en betreden sonder wichtige reden , wanneer sij connen ende mogen , sullen vant classe , daer sij onder sorteren na ordinantie der kercken gestraft worden.
32. Van wedenaers^ die voir behoirlycken tyt houwelycken. — Een wedenaer, die hem wederom begeert te begeven totten houwlicken staet, sal hem weeten te reguleeren na keiserlicke rechten . lants statuten ende synodaelsche acten. Nochtans sullen se mogen relaxatie versoecken na gelegentheit van haere huisgesinnen ende personen. Ende die hiertegen doen, sullen van de kercke ofte classe na die lancheit ofte cortheit des tgts gestraft worden tot stichtinge der kercken ende gelegentheit der plaetsen.
33. Dienaer, die buyten die ghemeynte houwelyckt. — Geen dienaeren mach een vrouwe trouwen, die geen lidtmaet der gemeente Jesu Christi en is noch geen professie der religie gedaen heeft. Ende die hiertegens doet, sal van den classe, onder welcken hij sorteert, gestraft worden na behooren.
34. D<ier suspicie op valt^ sullen uyt den synodo gaen, wanneer men sluyten zaü. — Sullen personen, daer eenige suspicie van partijschap op valt tsij dan door bloetvrientschap ofte andersins, in de synodaelsche, classicaelsche ende kercklicke vergaderingen ofte handelingen, insonder- heit wanneer men stemmen vergaderen ofte sluiten sal, niet geleden worden, dan sullen door authoriteit ende aenseggen van den praeside moeten wtgaen. Ende indien iemant niet en wil obedieren , sal na behoren kercklick van den synodo, classe ende kercke gestraft werden.
35. Het classe van Leuwarden sal in de saecke Gerlact, welcke onlanx den dienst van Gods wooi-t tot Berlckum betreden heeft , handelen tgeene stichtelic befonden sal worden na behooren van sijn leere ende leven.
36. In het verschrijven ende versoecken van de heeren commissarisen opt synodum te verschijnen sal een ieder classe ende kercke, daer^het synodus gehouden sal worden, hem reguleeren na den laetsten acte van het laetste synodo van Franecker.
54
37. Verschryvinghe der heeren, 1) — Dat het classis van Leu warden den deputatos classium niet verschreven heeft om den twist, in de kercke binnen Leuwarden opgeresen, te remedieren, hebben die broederen des classis vorss. hiervan haer schuit bekent
88. Men sal versoecken, dat die resolutie van de schoolmeisteren , genomen in den jaere 80 , ende het placcaet anno 84 wtgegaen , in effect gestelt mach worden.
39. Het classe van Doccum sal Romberto Feiez na haer vermogen hg de h. Staten behelpelic wesen, dat hy wt sijn schulden, contraheert van wegen sijne gevanckenisse , mochte geraecken.
40. Een ieder classe ende kercke sal gedencken, dat se onsen lieven ende weerden broeder Abelo SxELuyowERFF een schooldienst opstuiren.
41. Wt een ieder classe sullen beneffens twee dienaren des godlicken woorts oock twee ouderlingen op het synodum gesonden werden na het besluit, in den nationalen synoden daeraff gemaect.
42. Van de visitatie ende approbatie der boecken, — Die visitatie ende approbatie der boecken sal bestaen bij het besluit van den 13^ artickel des synodi van Middelborg.
43. Classes sullen tuytschryven der aeten betaelen. — Een ieder classe sal gehouden sijn te betaelen het wtschrijven van de synodale acten , ofte die sulcx niet en willen doen, sullen haere volmachten last geven om dieselve wt te schrijven.
44. Soe iemant een boeck wil laeten drucken , mach bij den h. Staten versoecken, dat sij also metten drucker willen handelen, dat oock die kercken daermede bedient mogen werden, wanneer het boeck na besluit der synodaelsche acten gevisiteert ende geapprobeert sal wesen.
45. Gel^ckht^t in den diëtist. — Verordineert oock het synodus, datter gelijcheit in den dienst gehouden sal worden van den dienaeren na het besluit des 9*" artickels van het synodo van Middelborg, ten waer saecke men wichtige reden hadde , waeromme hotselve niet en conde geschieden , hetwelcke niet en sal toegelaeten worden sonder advijs van den kercken- raet ende andere dienaers des classis.
46. Lyckpredicatien na te laten ap die dorpen, — Die lijcpredicatien op die dorpen, overmits sij strijden tegen het besluit der synodaelsche acten des 48«" artickels vant Middel burgsche synodo ende des 58®" artickels van den Haegschen s., sullen nagelaeten werden.
ï) Dit bijschrift is doorgestreept.
55
47. Comedien te weren. — Den studenten ofte iemant anders en sal niet geoorlooft weesen omme comedien te ageren naer ordinantie van den 9300 artickel des synodi van Middelburg ende van den 26®" artickel
des synodi van Dordrecht
»
48. Wanneer een dienaer, die genoech heeft' om van te leven ende geenen dienst en doet, sal bij het classe, daer hij onder hoort, verstaen worden ende daerna gedaen werden, als sij befinden sullen stichtelicxt te mogen wesen na gelegentheit der personen ende plaetsen.
49. Het verschil tusschen den dienaren van Slooten ende Balck is het classi van Sneeck ende Bolswert in handen gestelt. Ende soeverre sij het niet connen nederliggen, sullen sij den deputatos synodi tot hen mogen roepen tot haeren behulp ende assistentie.
50. Belangende het boeck, daer die synodalia in beschreven sijn, is beslooten, dat een ieder classe voor het schrijven sal contribueren aen JoANNEM HiLBRANDüM cou carlsguldcn.
51. Sijn die deputati synodi daertoe gecommitteert omme die swa- richeden van saecken in desen synodo voorgevallen, welcke sonder der heeren Staten hulp ende assistentie niet connen wtgericht werden, den heeren voornoemt te remonstreren ende bij haer te versoecken, dat hen gelieven wil daerinne te remedieren ende deselve in trein tbrengen.
52. Omme voorts alle swaricheden, die hiernaemaels in de dassen ende kercken sullen mogen voorfallen, stichtelick affgehandelt te mogen werden heeft het synodus wt een ieder classe ende kercke seeckere mannen gedeputeert ende wtgestelt, welcke dselve sullen mogen slijten ende nederleggen, indien sij connen, so niet tot hen beroepen andere dienaeren wt een iegelick classe, die sij bequaemst sullen achten te wesen. Maer die deputati synodi sijn dese navolgende personen: wt het classe van Franecker Tullius Jouckonls, dienaer ende Dmcii Ockess, ouderling; wt den dassen van Leuwarden Caiiolus Gandavus, dienaer ende Albert PiETERSs, ouderling; wt den classe van Doccum Joannes Nicx)lai, dienaer ende Focke Tiercxz, ouderling; wt het classe van Sneeck Joannes Rouc- cTüs , dienaer ende Claes Jelmersz , ouderling ; wt den classe van Bolswert
JOANNES HUECKULUM CUdc AjTNA SlOERTSZ, OUdcrliug.
53. Het comstige synodus sal (indient den Heero believen sal) ge- houden werden binnen Doccum ende dat opten anderden Maendach na Me^e, welcke sal wesen die 10®" Ma^ na den ouden st^l 1591.
56
Aldus gedaen ende beslooten in den synode , binnen Har- lingen gehouden den 16«o Junij ende volgens, ende wten naeme des synodi ondertekent opten 20®"^ Junij anno 1590.
Onder stont: gess. bq ons ondergess. Joannes Bogermaj^ïus , praeses synodi, J. Hilbranüu8> scriba synodi met seeckere streken ende togen. Ende gecoUationeert jegens den principale, is bevonden daermede te accorderen bij mijj ondergess.
J. HiLBRAM)U8, scriba synodi 1590.1)
Acta dess Vriesschen provincionaelschen synodi^ den Ui May anno etc. 91 binnen Doccum begonnen ende om zekere orsaken wtgestelt^ dan den 13 July anni ejnsdem aldaer wederom angefangen.
1. Is na anroepinghe dess names dess Heren mith gemeine ad vis der gedeputeerde broderen den 12 Maij tot een praeses vercoren Paschasius Baers, denar tot Lewarden, ende tot een scriba Hermakitüs Luingha, denar tot Sneeck. Dan dewijle Paschasiüs den 13 Julij om zekere orsaken niet hebbe praesent moegen wesen, ijs door gemeine ad vis als boven ijn sijn plaetze vercoren Sibrandus Abeu, denar tot Harlingen, ende Her- MAimus Luingha als boven gecontinueert.
2. Sijnt daema de procuratien ende credenciebreven van den praeside geeisscht. Ende gelesen wesende ijs bevonden den 13 Julij, dat als deputati verordineert gewest sinnen:
wt den classe van Lewarden : Gerhakdus Raphanus , denar tot Marsum als denar, Antonius Nicolai, denar tot Steens, ende de erb. Sijbe Urkesz als ouderlingen; in Paschasu plaetz ijs neraant erschienen;
wt den classe van Sneeck: Joa^-xes Bi jjenstein , denar tot Bosum, ende Hermantstjs Luingha , denar tot Sneeck als denaren , Rodolphus Fabiutius , denar tot Sloten, ende Gerrijdt Jansz, hoedemaker als ouderlingen;
wt den classe Bolswart: Joannes Heugkelu>i, denar opt Nijlant ende Fredericts Regneri, denar tot Coudum als denaren, ende Jarichius Nicolai, denar tot Tzercquert, ende Regnerus Falco, denar tot Kubaert, als ouderlingen;
wt den classe van Franiker: Sibraxdüs Abeu, denar tot Harlingen, ende Henricus Schuirman, denar tot Sexbierum als dienaren, ende
ï) Deze onderteekening is eigenhandig.
57
d'borgemeester Epo Jacobsz ende Durck Wellemsz ids ouderlingen; dan DuRCK ijs niet erschienen;
wt den classe van Doccuin: Coiinelius Evehardi, denar tot Hol wort ende Balthazar Aknhemits, denar tot Aangum als denaren, ende Buwo Jeltunga, secretarius ende Foc^ko Tuaucksz, secretarius als ouderlingen.
3. Is daerna verordineert Rodolphtts FABurnns om dess Wonsdages toekumpstich praedicatie tot Doccum te doen.
4. Wanneer proclamcUien zullen ghedaen tvordenA) — Angaende de proclamatien van hnweliexpersonen ijs besloten, dat de proclamatien niet anders dan op dre verscheiden Sondagen na het oude gebruiek der kercken ende der heren placaten gheschieden sullen. Ende de van Lewarden sullen ook vermaent worden haer hierijnne ander kercken gelijck- formich toe holden.
5. Van die^ die voir den iyt tesamenloapen. — Is eendrachtelijck besloten angaende de huwelickxpersonen , die voor de behoorlicke procla- matien tsamenlopen, dat men S. G. ende den heeren Gedeputeerde Staten bidden ende vermanen zal , dat haer gelieven wil de leghe overicheit ijn steden ende landen desser provinciën t vermanen, dat sie de overtreders der heeren placaten willen na luit der placaten straffen ende de broecke affnemen, den anderen tot een exempel, ende den denaren tgebieden, dat ze geene proclamatien geven noch ock tsamen ijn de echte bevestigen , dan de toe voeren van de magistraet bescheit van consent gebracht hebben , soe se voor de bevestinghe dess huwelicks tsamen huisshouden.
6. Ende de alzoe tsamengelopen sinnen , sullen niet dan mith openbare straffinghe der denaren ijn de tsamengevinghe ijn hun echte bevesticht worden.
7. Dijt request an S. ö. ende heeren Staten sal schrijven Bttwo Jel- TiXGHA, secretarius ende tselve sullen overgeven Axtonius Ni(X)lai ende
SUBO ÜRC'KEZ.
8. Is eendrachtelick van alle den broderen besloten , dat men de saecke RuARDi AcRONH cum cousortibus ende der gedeputeerden dess synodi Uarlingensis vant verleden jaer zal bij de hant nemen ende afhandelen. Ende om tselve na tcomen ijs besloten, dat Ruaüdus, Sextus Rii'KJtTus, SiBRANDüs VoMEiiius cndo Carolus van Gexdt sullen verschreven worden , dat se mit den ersten ijn sijnodum mit hun acta compareren om alsoe alles liefflick aff toe handelen ende mith elckander toe versoenen. Ende dijt schrijven sal doen ende heft gedaen Gerhardus Rapu.vnls.
1) De marginalia zijn later bijgeschreven.
58
9. Angaende Theodoki Herc-onu vorstel ende versoeck mit sijne anclachten , over den classe van Le warden ende ijnsonderheit over sommighe van dien gedaen, ijs besloten, dat de deputati sijnodi of classium, de nu noch sullen gestelt worden, dselve saecke mit Theodorioo ende den classe van Le warden mit den ersten sullen afhandelen.
10. Dat Theodoricus vorsch. versocht hebbe, dat he vrijheit hebben soude om voor hem enighe denaren of professoren bij den deputatis vorsch. te nemen om dess tho beter tot een ende tcoroen, ijs besloten, dat de deputati vorsch. na het besluit der voorgaender sijnoden zullen enighe tot hen nomineren ende nemen moegen, soe sie het nodich bevinden.
11. Vant nachtluyden. — Sovele belanget het nachtluiden , avontspielen etc. ende ock dat zeer vromorgen luiden, door de torenwachters nu alto- met gepleget, ijs besloten, dat men de hoghe overicheit bidden ende vermanen zal , dat haer gelieven wil bij de overicheit ijn den steden ende grietsluiden ende dess nodich bij den volmachten op den lantsdach han- delen ende door haer verschafFen willen, dat door mandaten an den rechteren ende andere hare denaren het vorsch. nachtluiden , avontspelen , dantzcn , croenen te hangen ende dergelijcke onordentlickheit mach ernst- lick aflFgeschafFet ende geweret worden ende ock, so het morgenluiden zal geduldet worden, dat het ten minsten niet so zeer vroo dan op be- horlicke tijt geschieden mach.
12. Van Frederico tot Menaldum ijs besloten, dat he hem reguleren zal na het besluit dess sijnodi, lestmael tot Lewarden geholden, solange he ijn den denste blij vet.
13. Van Gerbranik) tot Minnertsgae ende Frederico tot Menaldum ijs besloten, dat men bij de hoghe overicheit anholden zal, dat dewijle se beijde van ouderdoom etc. tot den denste onbequaem sinnen ende nochtans ijn heerlicke ende populose dorpen wonen, mijn E. heeren gelieven wil haer na het besluit der nationalen sijnoden na de grootheit haerder familie wt de geestlicke goederen dess lantschaps pensie te verordineren, opdat also sulcke grote dorpen mit bequame denaren na behoor moegen versien worden, mits dat men bij den volmachten der dorpen vorsch. anholden, haer gelieven wil enige summa gelts eens vor al tot harer onderholt op te brengen. Ende tot dien ende sullen bij den E. heeren verhandelen Bajitholdus ScHüiRixGHA ende Sube Urckesz hen gelieven wil eenen zekeren commis- sarium tstellen om mit den volmachten van de dorpen vorsch. te handelen. Dijt requeste zal Joannes HEurKELUM schrijven.
14. Angaende Antonu Nicx)lai versoeck, dat he ock om sqn ouderdom
59
etc. van den denst solde moegen ontslagen worden ende bij den heren een sober onderholt vercrigen, ijs besloten, dat he noch een tijtlanck ijn sqn denst ende plaetze zal gecontinueert worden, omdat het bevonden wort, dat he aldaer noch mit stichtinge ende ock niet tot onlust van den volcke staet.
15. Soevele belanget Theodorici Hkrconh nodighe onderholt, hem van den classe van Lewarden eensdeels belooft, ijs besloten, dat het classis van Lewarden ten ersten sal opbrengen sodanige pennigen, gelijck vele andere denaren van ander dassen vortyts hebben gegeven tot het rantzoon van Gerhardo Wilhelmi, nu denar tot Grouwe, ende haer van velen denaren dess classis vorgeschreven wass. Ende tselve zullen alsdan de deputati classium mit den classe van Leuuarden overleggen , waert tselve geit nodigst zal jjmploiert worden, hetsij tot Theodorici onderholt of andersins.
16. Hoe de deputaten synodi zullen vercoren worden, — Belangende de questie, of men voortan deputatos classium in sijnodo verkiesen sullen, ^8 geresol veert , dat voortan nae het gebruick ende besluit der vorgaender synoden deputati sullen verkoren worden, ende dat se altijt haer reisen ende doont mit advis ende vorwieten des* classis doen sullen ende ock haer wederfaren den classi weder relateren, ock mitsdien dat de kerckenraet van die plaetze, daer se vergaderen sullen, van haer kompste ende de saecke, die toe verhandelen staet, zal verwittighet worden.
17. De hoghe overicheit sal ock gebeden ende vermaent worden, dat de verkopinge van boolgoederen , gaerlegginge van den volmachten, mun- steringhe der knechten etc. op den sabbath ende bedendaghen mit missiven an den grietsluiden etc. mit ernst moeghe geweert ende afgeschaffet werden.
18. De erste twe gravamina dess classis van Bolswert, als om den hogen overicheit te versoecken om te effectueren zekere articule, vortijts angedient, ende om schoelmeisters ijn den dorpen te kiesen niet zonder weten ende consent der denaren, ijs verhandelt, dat dselve wederom den E. heeren sullen mede verthoont worden , gelijck se ijnt placaet "mede vervatet sint gewest.
19. Angaende het voorstel van de negligentie der straffinge van hoer- eerders ende ebrekers na de ordonantie des placaets ijs bestemmet, dat men de heeren van de hoghe overicheit bidden ende vermanen zal, dat hen gelieve an den grietsluiden ende overicheit ijn de steden schrijven ende anholden, dat se emstlieke informatie nemen, of ende waer bij haer
60
soedanige feiten geschieden, ende tselve an haer overschreven om door den procuroor general of andersins tegens denselven te procederen tot be- hoorlicke ende nodighe straffinghe.
2(J. Die boeeken loeien drucken sonder derselver visitatie. — Soevele belanget de denaren of andere personen, lidtmathen van de gemeente wesende, de haer boocken lathen drucken sonder dselvige te voren na het besluiten der nationalische sijnoden thebben laten visiteren, ijs be- sloten, dat dselve, de sulckx gedaen hebben of noch namaels doen worden, van den deputatis sijnodi mit den classe, daronder dselve sor- teren , sullen angesproken ende vermaent tworden haer schuit kerckelicker wij se darvan te bekennen ende voort van sulck doon af te staen. Ende ijndien sij halstarrich of ongehorsaem oder onwillich bevonden worden, dat kerckelick tegen haer zal geprocedeert worden tot afholdinghe vant naclitmael, ja tot de excommunicatie.
21. Soevele belanget den denaren de vrije, sufficiante pastorien toe bchandigen ende de gaerlegginge der dorperen na het appetijt der huiss- luiden te weren , ijs besloten , dat de denaren haer na der heeren placaet reguleren sullen. Ende ijndien sij evenwel daertegen doon, dat dselve alsdan van haer denst tot den tijt van een halfijaer sullen gesuspendeert worden ende ock van hare renthen berovet. Ende soevele de huissluiden belanget, dat men den heeren Staten bidden sal, dat hen gelieven vnl een commissarium generalem tst ellen om den denaren de vrien pastorien te bestellen of door ander middelen, de se bequaemst bevinden, darijn te versien. Ende so het gebuerde, dat enige gesuspendeert worden, sullen de pennigen van den denaren dess classis of haer geconstituerde an de arme lidmathen ende andere dess dorpes ende gretenies gedistribueert worden.
22. Angaende de schoolmeesters, die onwillich ende ongehorsaem blijven ijn de onderschrijvinghe der articulen van de Belidenisse dess gelooffs, ijs besloten, dat dselve den heeren Staten sullen remonstreert worden ende door een commissarium daerthoe versocht tot gehorsaemheit geconstringeert oft removeert worden.
23. Wat belanget de denaren , de goede pastorien ende dorpen hebbende noch andere plaetzen tot hem trecken ende alzoe de verbodene combinatie der dorperen helpen stareken ende ander denaren darmede wtkeeren, ijs besloten , dat dselve van den deputatis synodi sullen vermaent ende gestrafft worden. Ende so sie evenwel voortfaren, sullen sie mit suspensie van hun densten ende piofijtenbeneminge voor een halfijaer gestraft worden. Ende soe se enige pennighen ontfangen hebben , dselve sullen se restitueren ijn
01
handen van den deputatie sijnodi om geijmploijert tworden, als bovon ijn den 21 articel verhaelt ijs.
24. Angaende de vervallende kercken ende kerckenhiiisen ijs veror- doneert, dat de denaren selven als niedekerckvoechden rait haer griets- Iniden ende kerckvoechden ende , soe sulckes niet wesen wil , mit behulp dess classis an de hooge overicheit versoecken ende arbeiden sullen om reparatie van dien te verengen. Ende daer geen denaren sinnen, dat de heeren Staten vermaent sullen worden mit ernst te verschaffen , dat deselve moegen weder repareert ende niet wijder vervallen lathen worden.
25. Ofte een classis diefiaren tot een ander classis senden mach. — Belangende de questie, of een classis denaren ijn ander dassen senden mach buiten weten van dien, ijs besloten: neen, want geen kercke, denar of classis over anderen etc. heei'schen mach.
26. Angaende de denaren tot Blije , Benthum , Ferwert ende Wantswart ijs resolveert, dat dselve tot het classem van Doccum haer voegen ende gaen sullen. Ende soevele belanget haer sendinge van de classe van Lewarden op de plaatzen vorsch. gedaen, dewijle tselve niet wt quade intentie gedaen ijs , dan omdat dselve classis geschenen heft recht daertho thebben om de voerighe denaren, de wel eertijts daer gestaen ende tot Ijcwarder classe gegaen hebben etc. , zal tselve niet wijder ende meerder ten argesten getraduceert worden, beholdelijck dat de vorsch. ijegenwoor- dighe denaren den classi van Doccum haere testimonia verthoenen.
27. Kinderen nwghen gheen ander ter doop praesenteeren. — Wat be- langet de questie, of kinderen ander kinderen tot de h. doope sullen moegen brengen, ijs resolveert, dat hetselve niet behoort te geschieden, ende soe het geschiede, dat de denaren de kinderen van der kinderen handen niet doopen sullen om den stichtinghe willen. Sullen ock de olderen mit ernst vermaent worden haere kinderen selve te brengen ende godtzalige, vrome ende verstandighe getuigen mede bij de doope, so het haer belieft, comen laten.
28. Op de questie, of kinderen van 12, 13, 14 of 15 jaren of daer- onder eerst gedoopt voort daemae behoeren tot het nachtmael dess Heren toegelaten twerden, tselve wort gestelt tot discretie der denaren ende kerckenraets , daer se sinnen ende , soe se haer na de lerhe Pauli 1 Cor. 1 1 selven beproeven ende bekentenisse dess gelooffs doen koenen , dat se mede moegen geadmitteert worden.
29. Angaende Makten Evertsz Cuiper, nu wonende ijn de Noortwolde, qs gestatiieert, dat de hooghe overicheit zal versocht worden om hem
62
van wegen sijne grote moetwillicheit ende lasteringhe der denaren ende hares denstes mit ernst gestraft worde, hetzij mit wechdrijvijnghe wt den lande of hem tot een piqueer, nu ter tijt zeer nodich, traaken of andersijns, als het den heeren selffve best believen zal, want he niet alleen daer ijn de plaetzen maer ook hier te lande anders nergent ora sijne onrusticheit sonder grote ergemisse ende qiiaet niet zal koenen geduldet worden.
30. Angaende de saecke Hexrici Bernhardi, denar tot Goutura, het sijnodus gehoort ende gesien hebbende diverse ende sware anclachten ende genoechsame praesente getuichnissen over ende tegen sijn persene gedaen, belangende zekere feiten van ebrekerie ende dootslach, door hera ock na verlatinghe dess pausdooms eertijts ijn Groningerlant begaen etc., heft tsijnodus eendrachtelick besloten, dat dselve Hejoucus datelick van sijn denst sal gesuspendeert ende van sijn renten gepri veert worden , ter tijt dat he hem na behoor zal verdedighet ende ontschuldighet hebben. Ende ingeval he meer, dan dijt lopende vemdeljaers bedragen muchte, van sijn pensie muchte ontfangen hebben , zal hij restitueren. Ende ijndien hij niet ter contrarie tot sijne defensie ende ontschuldinghe genoechsaera zal koenen ijnbrengen binnen den tijt van twe maenden na de insinuatie van diesen, zal mit hem mit de kerckelicke discipline na behoor voort- gefaren ende de vorsch. HE^^ucü8 ijn alles van sijn dienst geremoveert ende gedestitueert worden ende bliven. Desse insinuatie an Henkicum vorsch. sullen doen Gerhardus Raphanus , denar tot Marsum , ende Sljbe ürckez , ouderlinck.
31. Sidlen ock de lestgenoempte broderen den E. E. heeren Staten deur requeste remonstreren , dat dewijle de sijnodus zekere ende wich- tijghe actie tegen Henricum vorsch. hebbe, waerdoor he van sijn denst ende renten gesusspendeert ende priveert worde, den heren gelieven wil door een bode of deurwaerder der heren den ingesetenen van den dorpe Goutum ende Swichum insinuatie tdoen ende tbelasten hem Henrico geen pensie te laten volgen, aleer de saecke vorsch. na behoor is afTgedaen, dan dess verlojienden verndeljaers pensie belopt.
32. Het classis van Lewarden zal middelertijt Henrici dienst tot Gou- tura ende Swichum altoemet verwaren.
33. Van Agoaeo Hillaeo, denar dess woorts tot Warregae cum annexis, ijs besloten, dat men om diverse ende mennichfoldighe orsaecken an den E. E. heeren Staten sijnodi nomine versoecken zal , den E. heeren gelieven wil Agoaeo om orsaken veelvoudich mit een eerlicke ende sijnen persone bequame ende gevoe<;hlicke hanteringhe te versien, off mede als vast mede een olt ende niet vele langer bequaem ende genoechsaem tot den
63
denste wt de geistlicke goederen pensie assigneren. Focko Tliarcksz secretarins zal tselve requeste an den heren schrijven, ende tclassis van Le warden zal de saecke vervorderen ende dess noot zijnde daerijnne mede gebniicken de hulpe der deputatonim sijnodi, ende dijt alles tusschen dijt ende Allerhillighen naestcompstich.
34. Alsoe ock de denaren van Doccum den sijnodo verthoont hebben zekere brieff van de denars ende kercke van Embden angaende eijnen Amelinck Jajnsz nopende sijn hnwelick, ende dselve Amelinctc op dselve saecke naderhant selvest verstaen ende gehoort ijs ende ock zekere brieven dselve saecke concemerende vertoont hebbe, mede versoeckende mijt sijn ijegenwoordighe huissvrouwe na behoor ijn de echte bevesticht tworden, 80 ijst, wiewol het sijnodus sonst weinich swaricheit dienangaende be- vindet, nochtans raetzaem ende nodich holden, dewijle de saecke mixti fori ijs, dat de denars dess woorts niet foortfaren, tensij de saecke mit de magistraet dess stedes, daer Amelinck ijs woonachtich ende de solem- nelicke bevestinghe geschieden zal, gecommuniceert ende haer consent verkregen sij. Ende bij faute van dien ende dess noot sijnde zal der hoghe overicheit of der heeren van den Hove afscheit versocht worden.
35. Nadien Ruardus Acronius, SiBRAm)us Vomelius ende Sdctus Ruf- PERTus van den sijnodo verschreven gewest hebben om ijn eijgener per- sonen alhier tot Doccum te verschijnen om mit den denaren ende volmachten dess sijnodi, tot Harlingen verleden jaer geholden, ende den deputatis dessselvigen sijnodi ende haere adjuncten liefflick ende christelick te versoenen angaende alle de questien ende geschillen, soe de denaren hinc inde mit malcanderen gehadt hebben , ende Ruardus ende Sibrandus vorsch. gecompareert sinnen, so ijst dat het sijnodus alhier partien hinc inde ijngelaten, verstaen ende na vele ende menichfoldighe vorstellinge , actiën ende disputen vermaent hebbende de saecke door dess Heiuelschen Vaders gnade soeverre gebrocht hebben, dat partien hinc inde lieflflick verdragen sinnen ende elckanderen an wedersijden alles, wat vor dato deses tusschen haer personen allen wt allerhande orsaken gerescn gewest hebbe , van harten om dess Heren wille vergeven ende ten besten geholden hebben, mits dat de acte of forma van vorstellinge etlicke raael den broderen tsamen vorgelesen van der predigstoel ghepubliceert worde.
36. Vant hebhen der synodaelsclie aeten. — Op het vorstel ende vraghe , of de denaren niet behoren de acta van de nationale ende pro\inciale sijnoden elck bij haer thebben ende dselve altomet tlesen etc. is resolveert , dat se die nationale alle hebben sullen. De provinciale zullen ijn alle classibus geholden ende alle twe maenten gelesen werden.
G4
37. Noch sullen Gerhardus RAPHAjfus, denar tot Marsum , ende Carolus Gandavüs, denar an S. Jacobsprochie , nomine classis Leovvardiensis het besluit dessselven classis, mit consent van den heren Staten gemaect angaende Theodorici Hergonis saecke, bij de hant nemen ende wtfoeren om van dien van Comium na hun accoert op behorlicke tijt ijn te forderen dat belooffde jaer vuile onderholt ende tselve tot betalinghe Theodorkt vorsch. credi toren ende sijner onderholdinge te imploieren.
38. Angaende de wijdere informatie op HENRia tot G-outum saecke ijn Groningerlant tot Beem te nemen, tselve zal de classis van Doccum opt spodichste op costen van de kercken ende dassen deser provinciën doen.
39. Vant verschijnen der olderlinghen in den dassibus. — Sovele be- langet om de ouderlingen ijn de classicale ende sijnodaele vergaederinghe altijt mede praesent twesen ijs besloten, dat het altijt den kerckenraet zal angedient worden om altijt twe wt hun getal ijn de classicale ver- gaderinge mede tsenden. Dan ijn de sijnodale vergaderinghe zullen altijt nootwendich wt alle classen twe ouderlingen verschijnen. Ende zullen nu vortan de classicale vergaderinghe geholden worden na de ordonantie van de nationale sijnoden, tho weten twe maenden, tensij dat de noot so langen wtstal niet verbeiden kunde , dan sullen zie eerder ende cortelickor geholden worden.
40. Alle denaren sullen de classicale vergaderinge ijn eeren holden, haer daer niet afhoudende ende de lasten ende costen gelijckerhant dragen bij poena van suspensie van hun densten ende profijten tot een tijt, ijn discretie dess classis gestelt.
41. De hoghe overicheit zal lieflflick vermaent ende versocht worden om mit ernst te verschaffen, dat quade, superstitiose ende dergelijcke ergerlijcke boocken niet gedrucket, verkoft ende ijn de schoeien geleeii; worden.
42. Soevele de monsteringhe ijn de kercken ende ock op bedendagen te holden ijs besloten, dat de denaren ijn plaetzen, daer het geschiede, mit enige wt den kerckenraet bij hare magistraten anholden, dat dselve vortan mach geweret worden.
43. Sovele belanget de denaren, de altohans noch ijn de steden wonende ijnt lant haer denst hebben, ijs resolveert, dat dselve na haer wterste beste haer bevlitigen der heeren mandaet , verleden winter hiervan gemaect, mit reverentie na tcomen ende hen bij haer gemeente ende plaetzen voegen, soevele ijmmer mogelick ijs ende de tijt lijden kan. Insonderhet sint voor desse tijt hirmede belast Gerhardus Rai»hanits,
BaRTHOLDUS ScHïTRLJfOA, VlNCENT DE PlECKERE , CtC.
44. Is dama Theodoricüs Herco wederom in sijnodum gecomen ende heft sijn delicta, sowel den 27 Februarii lestleden begaen alsock sonst alle andere, daermede he enigen der broderen muchte bedrovet of ver- ergert hebben, opentlick yn sijnodo bekent ende hem mit den broderen alle versoont, den classem Leovvardiensem sijne saecke belangende ge- justificeert , belooft hem mit den classe van Doccum na het besluit dess classis van Leu varden te dragen na behoor. Daermede ijs hij mit den sijnodo ende den broderen alle wederom versoen t. Zal ook het classis van Doccum arbeiden hem elders wederom ad ministerium tpromoveren, so he sick vortan schicke ende holde na behoor, i)
45. De deputati sijnodi voor dit lopende jaer sinnen: wt den classe van Doccum Corxelitts Everardi denar, Btrwo Jeltinga ouderlinck; wt den classe van Lewarden Bartholi»us Schüringa denar, Reiner Jelmertsz, ouderling; wt den classe van Sneeck Joannem Blienstein denar, Gerridt Jansz ouderling; wt den classe Bolswert Joannes Bogerman denar, Rom- BERTüs Bergumantjs roctor, ouderling; wt den classe Franiker Egbertuh Aerarius denar, Wibrandt Hindricksz ouderling.
46. Het thokumpstighe sijnodus zal anno etc. 92 tot Lewarden geholden worden den tweden Maendach na Meije, wesende den 9 Mag.
47. Aldus gedaen ende volendiget ijn de sijnodaelsche vergaderinghe binnen Doccum anno 91 den 17 Julij stijlo veteri. Orconde praesidis ende seribae handen ende gewoontlicke onderschrijvinghe.
SiRRANDTTs Abbeli, ecclcsiae Harlingensis , praeses sijnodi. HERiCAimus LumoHA, scriba sijnodi, eccles. Sne. 2)
Soevele belanget den 44 artickel der acten synodi Doccum manae be- clage ick ondergesch. mij boven mijne bekentenisse ende redenen , in den vorsc. synodo van mq gedaen, beswaret tsijn. Dewijle overst een ijder een wthlegger sijner woerden beheert twesen, verclare ick Theodoruh mij gener delictonmi bewust noch ock in classe Leoverd. ofPt synodo Docc. overwonnen ts^n. Dan als ick vorstaen, dat synodus sick gestoten an mijne exceptie, gedaen van mq wp die anneminge mynes appels, van den vorsc. synodo mij gegunnet , heb ick begeert , dat synodus my solckes wolde ten besten holden , wo ock mijn casum , den 27 Februarii geschiet , so iemandt doer tgenicht desselvigens oft sonst an my sick geergert ofFt tsij tre<^ht
1) Hier is een regel doorgeflchrapt. Er 8ton<1 : „luite dat hf^ sick ock mot don daase van Leuvarden in genere versone.''
2) Deze beide onderteekeningen zijn eigenhandig. Tn de krul ondor don nnnni ran Luingha staan nog de letters D. P. E.
AcUt nyn, prooinc. VI. 5
m
ofPt onrecht ergernisse mochte genoemen hebben. Wijder heb ick darbij gefoeget, dat soefeerne ick juxta leges et canones my niet solde mogen defendieren tegen tgene, daerin ick mij beclage in classe Leoverd. boven recht ende redenen beswaert tsijn, ja solckx een pleit oflFt pladoei ende daerom onstichtlich solde geachtet worden , mochte ick lijden , dat wijder proceduenmg wpholde , alle acten ende actitaten gecassijrt worden , waerom ock ick bereit ware mijne scrifften over tgeven ende verbranden tlaten, WO. ick versoecke, dat classis Leoverd. ock dhoe, raidts dat mij geholden worde, tgene classis versz. belovet heeft etc. Hyrop ben ick doer raedt JoAjjNTS BoGERMANNi cndo NicoLAi wcdcrom in synodum gecoemen. Dith is aengenoemen ende geaccordijrt. Alsoe is ock van die justificatie classis Leoverd. niet een titel gemeldet by mij, kan ock geensins mit gneder geweten offte conscientie ende mit waerheit van mij gedaen worden , dan is mit die cassatie der scrifften vergeven ende onder foeten getreden, gelick ick alsnoch van herten vergeve ende idt vortan Godt den Heeren befeele etc. Toedem solde ock diesel vige justificatie striden contra scopum prae- sentis actionis niminim reconciliationem , desgelichen tegen die cassatie der scrifften am beiden sijden , swecket ock niet weinich die belofften des classis Leeverd. ende synodi van mijne promotie , die bij den classe Docc. vornemlich geschien sal. Ne ergo me circumveniant in negotio vener. patres et fratres sijnodi Docc. id, quod Paulus vetat, neve afflicto afflictionem addant , versoecke ende bidde ick , dat in den 44 articel dese woerden (delictia sowel, item als sonst alle andere, item dem classem Leoverdiensem syne saecke belangende gejustificijrt, item na het besluit des classis van Lee verden) wtgestreken worden ende in die plaetze (delicta sowel) seriven casum. Dith doende sullen ghi recht handelen: sonst heb ick mij vor Godt tbeclagen.
TuEODORus Hercontüs protcstor manu propria. i)
Ada synodi Frisiae Occid.^ Leowardiae caeUbratne anno 1592^ begonnen den 6 Juny.
1. Nae ordentlijcke versaemi nge der gecommittierden dienaeren ende ouderlingen deser provinciae van Westfrieslandt binnen Lieuwarden anno 1592 desen 6 Junii is nae den anroepinge van den naeme des Heeren tot praeses hujus sijnodi gecoeren D. Pascuasius Baers, dienar der stadt Lieuwarden, ende tot scriba Joaj^nes Petri Dtjirewoudt, dienar te Beetgum.
1) Dozo j<eho(*lo viTklaring is (ioor Herconius zolf g«?»ohrevon en onderteekend.
2. Naemen der volmachten classium op desen sijnodum verschenen zijn dese:
van Lieuwarden : Paschasitts Baers , dienar aldaer , Joannes Pet. Duire- woüDT , dienar te Beetgiira , als dienaers , Willem Stevens , ouderiinck opt tBill, ende JEUiER Feitzema, rentemeester, ouderiinck te Lieuwarden, als ouderlingen ;
van Dockum: Joannes Nicolai, dienar aldaer, Theodoricüs Harcx), dienar te Hantumhuisum als dienaers , Arnoldur Anxius , dienar te Reisum , Halj(« Schroer, ouderiinck, als ouderlingen;
wt Sneker classe: Harmannus Luininoa, dienar te Sneeck, Lambartus Levinck, dienar te Balck, als dienars, Joaxnes Averneus, dienar te Goijnga, Claes Jelmersz, ouderiinck te Sneeck, als ouderlingen;
ex Bolsvardiana : Petrus Harritius, dienar te Bolswerdt, Anthontus DiRcicsz, dienar te Waarkum, als dienars, item Fredericüs Coin)XJM, n. aldaer dienar, ende Ocko Jacx)B8z als ouderlingen;
ex Franekerana classe: Sibrandus Vomelius, dienar te Oosterbierura , ende Harmannus ELcoNnrs , dienar te Harlingen , als dienaeren , ende Dirck Wn.LEMsz, ouderiinck te Harlingen, ende Saecke Janssz, ouderlinc te Win- zum, als ouderlingen.
3. Naedat die credentie ende instructiebrieven zijn doorgelesen ende approbiert, zijn herlesen de acta sijnodalia te Dockum , verleden jaer 1591 gesloeten, ende die men verbeteren ende effectuieren sal, angeteikent in desen navolgens.
4. Attestatie van de proclamatien, l) — Is vorder in desen jegenwoor- digen s^nodo raetzaem geacht ende eendrachtich besloeten, dat die dienaeren gelijcheyt int trouwen ende bevestigen des huiwelijx suUen houden ende, soe deene persoen des huiwelijx wt een ander dorp is, sullen dan hen boeden niet allien op beide plaetzen neemen, maer ooc getuichenisse des dienaers brengen an den dienar, die se befestigen sal, dat int verkondigen haerder boeden ende echt geen verhinderinge sij gecoemen.
5. Comediespelen, — Belangende comedie ende tragediespelen sal men blijven bij tbesluit des nationalischen sijnodi Dordrac. daerop gemaekt in den 26 vraege, ter tij t generael sulx weder werde verandert.
6. Vant tgebruick ende invoeren der psalmen D. Aldegondae is raet- zaem acht noch te blijven bij tbesluit des generaelen sijnodi Hagens. daervan gemaeckt, totdatter oock anders in kan gemiddelt worden.
1) De marginalia zijn later bijgeBchreven.
5*
7. Van syn waerefh bij ledemaeten te coopen. — Op het voorstel, oft men niet verbonden zij met den ledemaeten der kercken zyn neringe ende coophandel alleen te doen ende zijne waeren te haelen, is geslooten, dat hoewel sulx wel behoorde, nochtans jider moet vrjjstaen tot zijn eigen discretie, want niemant hiertoe gedrongen ofte geduongen behoert te worden, dewyle die giest Goedis ende waere liefde hierin de leitsman is.
8. Is besloeten, dat men bij den Ë. H. sal anhouden om executie des plaeaets van den ontheiüginge des sabbaths, oock dat sulx nae den mid- dach worde geweert.
9. Achtervolgende de E. heeren placaet ende der dienaeren begeerte sal men blyven bij tgebruick ende anneemen der pastorijen hier te lande.
10. Waer men classes holden xall, — Is geresolvierdt , dat men gien classem per vices op de dorpen sal houden , maer dat men sal blijven bijt oude gebruick deser provinciae.
11. Het jegenwoordich sijnodus acht wel nodich te vorderen het natio- nale sijnod., soe dese kercke wat goets (gelijck noch gehoopt wordt) daer- doer konde beschien, ende soe sulx oock met bewillinge ende authoriteit des gebuerlijchen overicheits konde te wege gebracht worden, waervan men met wtlandische dienaren sal communicieren , opdat elck in zijn pro- vincie hiertoe de bequaempste middelen bruicke.
Dan dewijle de kercke te Ampsterdam van den laesten nationali sijnodo verordent ende belast is ter bestembder tijt het generael sijnod. te vor- deren, is raetzaem geacht oock van desis sijnodi wegen an die van Amsterdam metten eersten te schrijven, vermids haer tijt van sulx te doen lange overstreken is. Ende om soe te schrijven is gecommitteert. D. Paschasius Baers, dienar binnen Liu verden.
12. Van tot anderen dassen ie gaen, — Op den generaelen questie, oft dienars in andre dassen gaen moegen, alst hen belieft, ten twieden oft men die sonder attestatie sal anneemen, ende ten darden oft men chissem niet censurieren sal , die hiertziegens doen , is gesloeten opt eerste punct: neen, nisi causa, maer op die tuiede ende darde vraege sal men de generale acten naefolgen.
13. Tziegens de onachtsaemheit ende naelaetinge des kijnderdoops is voorhans die beste raedt, dat men volge den 25 vraege ende beantwor- dinge in generali sijnodo Dordrac., noemelijc dat die dienars Jesu C. soe publice als privatim wt G-oedis h. woord t leeren den gront van der sacramenten gebruick ende straffen ende wijsen aen die duaelingen met him perijckels ende voorts , dat dan die dienaers een goede wandel leiden- de alsoe dat volek moegen trecken.
61)
14. Men acht nodich, dat men bij den E. heeren anliolde, dat die vroeme schoelineisters deser provincie moegen versien worden met eer- lijck onderhoudt. Welcke request Joannes P. Duirewoudt schrijven sal ende met D. Paschasio Baeks sijnodi nomine niet allien onderteikenen maer tzaemen an den E. heeren alsoe overleveren.
15. Lffckpredigen, — In die lijckpredikinge sal men sic regulieren nae het nationael besluit van Dordrecht, staende aldaer in de 6 artijckel van de vraegen der sacramenten.
16. Van den doop der 13^ 14 jaeriger kinderen, — Op de vraege, oft men kinderen van 12, 13 ofte 14 jaeren mach doopen sonder eenige bemdenisse des geloeifs, is gesloeten, dat het stichtelijck sal zijn, dat ze voer den doop aldaer recitieren Sijmbolum apostolorum ende dat Onse Vaeder etc.
17. Van ilen doop der ongedoojüer oiideren kinderen, — Belangende die viuege , soe bij ons ongedoopte ouderen den doop met ons voor recht bekenden ende die nochtans an haerselver dorch schaempte ofte ander suacheit niet ontfingen ende daerentusschen hen kijnderen ter doope presentierden , oft men soedaenige kijnderen den doop beheerde te weigeren om der ouderen wille, ter tijdt de ouders sic eerst lieten doepen, is des sgnodi antwoordt: dewijle die kijnderen der ouderen misdaet niet sullen draegen, item dewijle de doop opt tverbont Goedis gegrondetis, dat men geensins soedaenige kijnderen den doop behoeii; te weigeren, maer dat men se sal doopen om dese ende andere reden meer.
18. Is gesloeten, dat niemandt opt sijnodum kuerstemme hebben sal, dan die a classibus gecommittiert coemen met credentie ende instnictie- brieven nae oude gebruick deser provincie na de nationale acten.
Den 7 Junij nae gedaene gebeth.
19. Is nietzaem ende stichtelijck geacht , dat Petrus Bekck , nu present in sijnodo, hem om der vreden wille onthouden sal wt dese sijnodale ver- gaederinge, soelange die saecke van Bolswerdt hier sal gehandelt zijn. Welcker sijnodi besluit Petkus voi*ss. naefolgende is wtgeweken met pro- testatie, dat l^j niet als parthye maer om der liefden wille sulx dede, dat h^ wtginc.
20. Op den vraege des borgemeisters Anne Sutrdssz, an Bogermanno gedaen, ende de ouderlingen daerbij, oft Bogerm^v^tnus den borgemeister AiOTE Siuw)8sz acht ofte geacht heeft voor een lidtmaet ofte hoeft der conspiranten ofte seditiuesen, hebben geantwoordt: neen , ende dat sij noit
70
sulcke suspicie van den borgemeister hebben gehadt belangende den per- soenen in den brieff , van Hermanno LummoA an D. Bogermajs^no vorss. gess.
21. Naerdien de qiiestie tusschen Anne Siurdssz, borgemeister van Bolswerdt, ende D. Rombertüs Bpiganus, rector scholae Harlingen., ter eenre op ende tziegens D. Joannem BooERMANNmi, dienar des h. evange- liums binnen Bolswerdt, met eenige andere ut den kerekenraedt vandaer ter andere sijden den sijnodo an beider syden is voorgestelt met hen defensijen ende discursen daertoe dienende, soe ist dat het sqnodiis ge- resolvierdt ende raetzaem geacht heeft om verscheiden reden (naerdien de vorss. persoenen hen saeck absoluitelijc des sijnodi ordel hebben onder- worpen) dat alle voorgaende questien , geresen soe wt den brieflF van Hak- MANNO LuiNiNGA, an BoGERMANNO goss. in anno 1591 van seker seditie houdende, als wt eenige ander oorsaeken geresen, sullen alhier versoent ende begraeven werden, ende waerin an beider sijden vergrepen is, dat ze malcander sullen bidden sulx om Goedis wille te vergeven ende ten besten te houden ende int vier der liefden alles te verteeren ende daerop alle acten, schriften ende monumenten henne questien angaende sijnodo sullen overleveren om hier datelijck verbrant te worden , daerbeneven dat oock gecassiert sullen wesen nae dato deses alle absente instrumenten, brieven ende schriften, die daer moegen overich zijn eenige van henne questien belangende, ende sullen nae desen maleanders eere an beide sijden vorderen nae hen vermoegen , daer het moegelijck sal zijn , dewijle meer wt onverstant als wt quaetheyt in desen verloepen is, van welcke versoeninge een formulaer den gemeinte van Bolswerdt publijck sal worden voorgestelt op de stichtelijckste manier, die men kan vijnden.
22. Alsoe parthijen vorss. nae voorlesinge deser voorgaende acte ende des geaccordierden formulaers lestelijc (dorch neerstige vlijt ende des sijnodi anhouden ende beleidinge) an beide sijden hebben bewiUicht, soe is datelijck de vorss. versoeninge geschiedt ende naegecoemen van beider sijden met openbaere hantgevinge ende chrijstelijcke woorden nae luidt der vorss. acte sonder eenige simulatie ofte exceptie, onder welcke versoeninge Petrus Berck ooc begrepen worde.
Den 8 Junij nae anroepinge van den naeme des Heeren.
23. Is geresolwierdt , dat parthijen vorss. sullen in weerden houden ende achtervolgen hun angenoemen vereeniginge ende vredehandel, hier voor den sijnodo van beide sijden accordiert , sonder nije invijndinge ofte eenige exceptie ende bij faute van dien, dat de overtreder behoort kerckelijck gestraft te worden. Belast volgens dien het vorss. sijnodus beide parthijen in den naeme Jesu C. haer nae den vorss. vrede te
71
regulieren ende niet meer te attentieren. Welcke jegenwoordige acte ge- sloeten is, vermids die questie van nieus is in sijnodo desen 8 Junij geroert dorch den borgemeister Anne Sittrdssz , daerom oock Anne Siitrdssz vorss. insonderheit belast wordt sic nae desen besluit nae desen tigt te regulieren.
24. Is geresolwierdt, dat onse 1. weerde metbroeder Harmanxxjs Elconitjs , nu jegenwoordich dienar binnen Harlingen, op den 18 Junij eerstcoemende , nae h^ binnen Bolswerdt gepredict sal hebben , dat formulaer bij parthijen , hier an beider sijden ingewillicht belangende hen versoeninge in sijnodo geschiedt, den gemeinte binnen Bolswerdt van den predicstoel sal voor- stellen met stichtelijcke reden, ende dat Petrus HARWTirs voor geen parth^e desen belangende van sijnodo wordt geacht, maer daerbuiten is.
25. Belangende het vertrecken Bogermanni van Bolswerdt tot Campen nae luidt der beroepinge, van die van Campen op Booermanni persoen gedaen, is geresolwierdt niet sonder droefPenisse , dat D. Joannes Boger- MANNüs volgende zijn conscientie vrijgestelt wordt te vertrecken van Bols werdt nae Campen, doch soe het mogelijck is, nijet voor Jacobi eerst- coemende om verscheiden reden.
26. Belangende het voorstel D. Sibkandi Vomeld ende Ruakdi Acronii is van sijnodo geaccordiert , dat die schriften ende monumenten soe in die classicale ende sijnodale bijeencompsten , die daer overich zqn , volgende het montlijck besluit des lesten sijnodi van Dockum angaende die questien , tusschen D. Rüardum ende SubranduM Vomelium gehadt tziegens den deputatos des sijnodi te Harlingen anno 1590, voorts sullen overgesonden worden an Subrandxjm, dienaer te Harlingen, om voorts verbrand te worden ende alsoe die memorije van dien wtgewischt te worden , twelck den deputatis classium belast wordt datelijck te beschicken.
27. In den saeck van Marten Evertssz is besloeten (nae hij den sijnodo onder ander reden ende wederreden geantwoordt hadde, dat hij op giene dienars leere ofte leevent deser provintie w^at hadde te seggen) dat die classes sullen vergaederen die dachten tegens zijn persoen ende die den deputatis sijnodi overschicken om daemae daerin te handelen naer behoeren. Middelertijt sal Marten vorss. eernstich vermaent worden hem stil ende tuchtich voortaen te dmegen ende dat hij Goedis woordt hoere, dat hij hem oock vant predicampt onthoude, ter tijt dat hij een Udmaet der gemeinte Chrijsti geworden , daernae wettelijc tot den dienst verordent sij, daerbenevens dat hy Joannem Bujenstein nae desen niet meer lasteren sal, dewijle het sijnodus een goet gefoelen van Joanne vorss. heeft
72
28. Angaende het 39 artijckel des lesten sqnodi van Dockum is alsoe te verstaen , dat niet allien die dienaeren in die steden sullen in die clas- sicale vergaederinge present zijn ende stemmen hebben, maer oock tuie ouderlingen wt der stadt sullen desgelijcken moegen coemen ende als leden des classis stemmen hebben.
29. Naerdien dese drie dienars niet langer bequaem zijn tot den dienst des h. evangeliums, als naemelijck Gerbrandus, dienar tot Minnerschae vermids zijn ouderdom ende volgens zijne feilen des verstants, item Gerardtjs Raphanub, dienar toe Marsum, ende Sdctüs Wibiüs, dienar te Marnim , beide met suaere passien van Godt den Heere besocht , alsoe dat sij vermids crancheijt thom deele suacsinnich zijn ende dorchdien haere kercken niet koenen bedienen etc. , is raetzaem ende hoechnodich geacht , dat men sulx den E. heeren bij requeste sal verthoonen ende voorts daerin van den E. H. versoeken een redelijck jaerlijx pensie ofte alimentatie voor deze miserabile persoenen tsij dan wt slants kiste ofte benefitiegoederen oft dorch andere middelen , die den E. heeren nae haere mildicheijt ende wijsheijt believen sal, ten einde de heerlijcke gemeinten met ander goede dienaers versien mochten werden etc.
30. Is noch geresolvierdt , dat bij requeste den E. heeren sampt zyn G. sullen remonstriert worden thinhouden van den 5, 11, 17, 19, 22 ende 41 artqckel des lestgehouden sijnodi van Dockum metten 8 ai-tyckel desis jegenwoerdigen sijnodi ende daerop te versoeken executie ende effect volgens der E. H. placaeten etc.
31. Welcke request met dat ander request des voorgaenden 29 artijckels schreven sal Joannes P. Duirewoudt, als scriba sijnodi ende onderteikenon met D. Paschasio Baers, praeside ende voorts alsoe ooc s^nodi nomine onderteikent an den E. H. vorss. tsaemen presentieron ende overgeven etc.
32. Belangende de 26 artijckel des lesten Dockumer sijnodi is om reden gestelt in handen der gedeputierden hujus sijnodi.
33. Op SiBRANDi VoMELn voorstcl is besloeten, dat het classis van Franeker tuie wt hen classe sullen kiesen ende committieren , die sijnodi nomine dat boeck van Sibrandö voras. overgeseth sullen visitieren.
34. Wordt den classi te Franeker belast, dat sij onsen 1. b. Jasperum, nu dienar toe Winzum, in alle moegelijcheijt bij den gemeinte aldaer een eerlijck onderhoudt sullen becoemen ende, soet daer nijet kan tewege gebracht worden, dat het classis bij den E. heeren Staeten anhoude om sulx te verkrijgen.
35. Is raetzaem geacht, dat Paschasius ende Joajïnes P. Duirewoudt
73
nomine sijnodi schreven an Baktholomeum N., dienar nu in Slijckenburg, hem vermaenende zijn eredituers te voldoen , zijn dronckendrincken ende andei*e lichtveerdicheijt nae te laeten ende ergernissen voortaen te schuwen etc.
36. JoANXEs NiooLAu , dienar te Dockum , sal sijnodi nomine een request schrijven an den E. heeren, twelck Joannes P. D. als scriba ende D. Paschasius Baeks praeses nomine sijnodi sullen onderss. , daerin voor Olfardo N. , nu dienar te Ferwert, versocht sal worden dat den E. H. believe Olfardo vorss. sjaers wt te keereii seker pensije, bij apoinctemente te Franeker anno 1589 van den E. H. den gemeinte te Ferwert gegimt tot onderhoudinge eens dienaers, om reden in den requeste verhaelt etc.
37. Op de gravamina classis resolutie rtiede te brengen. — Is voorts geresolwierdt , dat die volmachten classium deser provinciae , die nae desen opt s^nodum verschijnen, met sullen brengen hun classis resolutie, ge- noemen op die ovei'gess. classium gravamina ende ooc sulx van zyn classe onderteikent.
Den O Junij nae gedaene gebeth.
38. Is voorts gesloeten , dat Hendricus Baknajidi , nu dienar te Goutum , metten eersten buiten dese provincie sal transferierdt worden om redenen, ende sal datel^ck nisten van zijn dienst aldaer te Goutum, mids dat hij nae dato desis sal noch een half^aer pensije van den kercke te Goutum ontfangen, welcker dienst het classis van Liuverden middelertyt sal be- dienen. Ende hij Hendricus sal middelertij t nae een bec^uaeme plaêts omsien, ende sal het classis van Liuwerden Hendrico metgeven behoerlijcke attestatie ende recommandatie. Ende hiermede sal te niete zijn die 30 artijckel, gesloeten in sijnodo te Dockum anno 1591.
39. In RoMBARTi Feues versoeck is besloetcn , dat hij in(jet een weinic-h [«tientie ende noch gedult hebben , vertrouwende dat hij sal plaets krijgen ofte opt eijlandt, hem airede halff toegesecht, ofte elders. Middelertij t sal men in classibus anhouden, dat men hem wat onderhoudts beschicke.
40. Jider sal zijn classi mede voorstellen den noodt ende armoed van een arm berooft ledemaet Jan Glaesmaeker van Ackrum, ten einde hem wat mocht gegeven worden te help.
41. Is geresolwiert , naerdien Andreas BUrct) alles ontkent ende die van Roedehuisum moeten bewijsen, ende hiemae nu het sijnodus niet wachten kan, dat die deputati sijnodi met tuie van wegen tclassis sullen gedeputiert van sijnodi wegen dese saecke met die E. H. communicicren , ofte die E. heeren believe dese saeck eerstdaex aff te handelen. Indien niet dat dan die deputati ende Liuwerder classis met consent der E. H.
74
den saeke befoelen worde noniine sijnodi opt stichtelijxt aif te handelen. Middelertijt wordt die van Roedehuisum belast hen getuichenissen ende probatien reed te maeken. Die tijt sal hiervan bestempt ende haer ange- secht worden.
42. Het sijnodus heeft bestempt zijne gedeputierden wt jider classe deser provinciae om dese ende andere kercken suaricheiden , die tusschen dit ende compstige sijnodum voor koenen vallen , authoritate sijnodi aff te handelen naet tbehoeren. Wt Liuwerder classe zijn hiertoe vercoeren ende verordent: Hakmaxnits Coude, dienar binnen Liuwarden, ende Hessel Alisaia, ouderlinck aldaer; ex Franekerana: SiBRiVNDUs Vomelius, dienar te Oosterbierura , ende Hüibkut Janssz, ouderlinck; ex Snecana: Lambartus Levius, dienar te Balck, ende Joannes Moll, ouderlinck te Sneeck; ex classe Doccumana: Joajjnes Nicx>r.Ai, dienar te Dockum, ende Haijtze AucKEsz, ouderlinck; ex Bolswardiana : Anthonius Dibckssz, dienar te Waarkum, die met hem sal brengen hen ouderlinck, die se bewilligen sullen coenen.
43. Anno 1593 den tuieden Maandach nae Meije stilo antiquo sal het compstige sijnodus (soe Godt wil) gehouden worden binnen Sneeck etc.
Nae gewoene dancksegginge is alsoe dit sijnodus provinciael Godloff voleindicht binnen Liuwarden in Westfrieslandt den 9 Junij anno 1592. Oixx)nde der waerheijt van tgene vorss. is , hebben praeses ende scriba dit met haer naemen ondergess. nae gebruick ende dat wt sijnodi naem ende bef el, etc.
Onder stonden de naemen van preses et scriba sijnodi etc. Gecollationiert jegens zijn originael ende coempt daermet overeen. Oorconde mijn gewoontlijcke hant.
JoANNEs Petri P. Duirewoüdt, 1) ecclcsiastes in Beetgum etc.
Acta sijnodi Snecanae anno 159?^.
Op huyden den XV Maij anno 1593 naest aenroepinghe des Heeren naems synnen in de synodale vergaderinghe , binnen Sneeck gecelebreert , tot preses communi suffragio geeligeert Ruardus Acx^roniits, ende Gellfds AoGRONTcs scriba.
Gecollecteert dye procuratien van de gedeputeerden der classium synen bevonden voor guedt ende aggreabel.
l) Deze onderteekeniug is eigenhandig.
75
1. Ten eersten is besloeten, dat in de naeste s^jnodo sullen pei-sonen verordineert worden , die op de naeste lansdach sullen versoeken , dat die kqnderen der dienaeren pensie moegen krijgen om te studeren, mits dat sij predicanten sullen worden , opdat onse faderlant in toecoemende tijden met dienaers mach vers^jen worden.
2. Oplegginge der handen, i) — Noepende de oplegginge der handen sullen de classes haer reguleren nae het articul des nationalis sijnodi daervan gemaeckt.
3. Is besloeten, dat noepende het articul om aen de heren Staten te versoecken, dat de sijnodi ende classes ijaerlix wat mochten hebben ut de cloestersopcomsten toe hulp van haere oncosten, dat hetselvde sal naeblijven tot gelegener tijt.
4. Classes te hooiden op de dorpen. — Noepende de classes te houden in de dorpen is besloeten, dat het sal naeblijven.
5. Naelatinghe der constituiien synodcden sal gestraffï worden. — Noepende degene, de constitutiones sijnodales beletten, is besloeten, dat die sullen gecensureert worden nae kerckenordennantie , nisi habeant leg^- timam causam excusationis.
6. Aengaende de feestdaegen is besloeten , dat de dienaers haer sullen reguleren nae het besluit van de nationale sijnodis.
7. Oft oeck een dienaer, die hem 23 ijaer boetfeerdich gedraegen heeft, beheert gecensureert te worden, is besloeten, dat hij niet sal gestraft ofte gecensureert worden, tensij saeck dat het delictum alsoe- danich is, dat het van de wertlicke overichheijt behoort gestraft te worden.
8. Het classis van Leeuvarden wort belast om dsententie , over Gekardi persoon ghesproocken , eensdaechs te voldoen ende sullen dye van Grou volghende des lants ghebniijck nae Gerardi vertreck daetelick procedeeren tot electie van een ander dyenaer. 2)
9. Alle 14 daghen classis houden. — Aengaende oft men alle 14 daegen sal classem houden, is besloeten, dat men sal blijven bij het besluit van Documer sijnodi. Nochtans soe wort een ij der classi vrqgelaten faecker classem te houden, soe het noedich is.
10. Is besloeten , dat de acta 3) Harlingensis sijnodi 4) sullen overge-
1) De marginalia zijn later bijgea^hreven.
2) Art. 8 ia door een andere hand dan die van den scriba gesehreven.
•*) „acta", ter vervanging van de doorgehaalde woorden : „queatioene articulen in." *) „sijnodi", daarop volgden de d(K)rgehaalde woorden : „goniae<*kt van Kuardi persoon cum suis."
70
souden worden aen Sibrandi^i Abbeli om die te verschrijven endei) de (^uestioese articulen daerut te laeten.
11. Aengaende de schamele lidtmaet in den dorpe Noortwolde is besloeten, dat het classis van Sneeck hem met commendatie sal senden tot de kercken om een aelmoese te krijgen tot sijn onderhout.
12. Oft een dienaer met gotloese kerckfoechden bona conscientia de administratie wel mach hebben, is besloeten, dat hij dat wel mach doen, dewijle hij sulx niet kan beletten.
13. Oft men geen froeme kerckfoechden beheert te kesen, al ist dat sij arm sijn, is besloeten, dat men hem hijerin moeten reguleren na des lants ordenantie ende gebniick. Ende waer te wenschen, dat froeme kerckfoechden alderweegs mochten gestel t ende gécoeren worden.
14. Soeveel belanget de abusen van de ontheilenge des sabbathts, de soleninisatie des echtes, zo is besloeten, dat de classes, die hijerijn fauten weten, sullen arbeiden bij de hoege ende lege oevrichheijt, dat sy afgeschaffet ende de oevertreders moegen gestraft worden.
15. Item de dingen, die in de sijnodis besloeten worden, dat de effect moegen sortieren, is besloeten, dat men de oevrichheijt van haere ampt sal vermanen.
16. Die vant sytiodo gecotnfniiteert hen belast xjpide niet doen, — De vant sijnodo gecommitteeil; worden om enige saecke in effect te brengen ende daer^n suimachtich sint, sullen nae kerkenordenge gecensureert worden.
17. Oever de persoon Henrici Bernardi. — Het s^jnodus binnen Sneeck vergadert kan niet retracteren sententiam semel latam in superiori sijnodo. Dan soe Henricus hem beclaecht ende revisie van onpartidige dienaren bij de hoege oevrichheijt kan ververven, mach het sijnodus sulx lijden, ingefal hij sulx binnen de tijt van 14 daegen doet. Soe niet dat dan de sententie sal effect sorteren.
1 8. Het sijnodus van Sneeck verstaet , dat het trouwen van de i^>ever- ledene suster strijdet tegenst Gods woort, keiserlicke rechten, oude canones ende tplacaet, onlanx daervan gepubliceert
19. Dewyle Marten Ctjiper tegen de oordenge der kercken voortfaert in de dienst des woorts, sal het classis van Doccum bij de heren Staten
^) „die — unde", ter vervanging van de doorgehaalde woorden: „verschreven te worden."
77
versoecken, dat hjj in sijn doon daetelick verhindert ende in ordinem redigeert mach worden.
20. Het classis van Doccum sal den tue jonge dochters, die ut Groeningerlant aldaer bij haer sint, recommendatie geven aen andere gemeenten om wat te versaemeien tot haer nootdruft.
Daer sint van de volmachten in sijnodo vergadert tot deputati, die de voerfallende saecken in de tijt, totdat tsijnodus weer geholden wort, sullen affhandelen, geordineert: ut Lieverder classe Harmannus Colde ende Sube Sc^heltema; ut Boelsverde classe Joanxes Elborch ende Jacx)b SiMONssz; ut Sneecker classe HAiaLv^fNTs Luuvga ende Joaknes Mol; ut Docummer classe Theodorh-us ILvkcomus ende Stefantjs Ubeli, rector scholae; ut Franecker classe Sibrandus Wommelius ende Hero Janssz.
Het toecoemende sijnodus sal gehouden worden binnen Boelsvaert den tueden Maendach in Junio anno 1594.
Aldus gedaen in onze synodale vergaderinge binnen Sneeck den XV®" Maij anno 1593.
RuARDus A(2i0Niu8, sjnodi praeses. ÖELUus Bebtedicti Aocrum, scriba 1).
Acta des synodi gehouden binnen BoUwert in den jaere 1594 begonnen opten 11^ Juny.
Na aenroepinge van den h. naeme Gods zijn bij ordentlicke stemminge tot praeses gecoren Hermaxnus Luinoa, dienaer der geraeinte binnen Sneeck, ende tot scriba Joannes Bülbrajtdi, bedienaer des h. evangelii binnen Tennaerdt.
Na desen zijn die procuratien gelesen. voer goet gekent ende dio vol- machten van eenen iegelicken classe aengenomen:
ten eersten des classis van Bolswert, als namelick: Thomas Roctiiiis, dienaer des woerts in Bolswert , Fredericus Regneri , bedienaer des woorts tot Coudum , ende noch twee ouderlingen , als Lieuwe Anxess ende Timex Reinebsz;
des classis van Franecker: Hermakjots Eil(X)ni8, bedienaer des wooits in Uarlingen, ende Idzardus Nk^lai, bedienaer des godlicken woorts in Franecker, ende twee ouderlingen, als Rombertus Süffru)i ende Wibrant Hendricxz;
^) Beide onderteekeningeo uJD eigenhaodig.
7«
des classis van Leuwarden met namen : Hekmantojs Kolde , dienaer des godlicken woorts in Leuwarden, ende Mfajchioh Klant, dienaer in Brit- zert, ouderlingen doctor Aede van Eisingha ende Henricüs Büsmannus, met voorbehouden nochtans dat die volmachten des classis van Leuwarden sullen aennemen den protestatie, in haeren procuratie gementioneert , gecasseert te houden voor haer ende haeren classis, gelijck sij oock doen bij desen bij onderteeckeninge van haere handen hieronder gestelt, mits dat die deputati der anderen dassen aennemen, dat in volgenden tijden geen dienaeren tweemael na den anderen opt synodum sullen gesonden worden, dan die volmachten veranderen tot discretie van een iegelick classe, ende dat zuUen zijn personen, die onbesproocken zijn ende van goeden naeme ende fame. Hierna stonden dese namen: Her- manntjs Kolde, Melchior Klant, Ade Eusingha.
Na devsen stont: ende volgens die volmachten des classis van Sneeek: Hermannus Luingha ende Gielis Capelleman, dienaer in Osthem ciun annexis ende twee ouderlingen Sibrant Htodess ende mr. Stephanus
JOANNIS ;
des classis van Dockom : Theodoricus Herconius, dienaer in Hantume- huisen cum annexis, ende Joannes Hilbrands ende voor ouderlingen CoRNELius EvERARDi, bcdienacr des woorts in Holwert, ende Franciiscus AvERCAMP, bedienaer des woorts in Ehe.
Dit gedaen zijnde is beslooten, als volget.
1. Belangende het misbruick van de beroepingen der dienaeren ten platten lande sullen die dassen, by denwelcken sulcx geschiet daer regaert op nemen, den E. H. Staten tselve remonstreren ende remedie versoecken.
2. Sullen zeeckere personen verordineert worden, welcke aen de E. H. die Gedeputeerde Staten sullen aenhouden, dat hen wil believen het placcaet vant houwlick insonderheyt van de be vestingen na die procla- matien in effect te stellen ende voorts te impedieren die profanatien des sabbaths, als te weeten het avontspeelen , gansetrecken , tonnesteecken , papegaij schieten , meiboomhalen , dronckendrincken , boelgoetcopen , cope- ren, bakenbranden int trouwen. Ende sullen oock mede deselve mannen versoecken aen de H. Staten vorsz., dat hen wil believen te verhinderen den loop der Papisten, die nu wederomme beginnen in te sluipen ende in swang te gaen.
B. Een dienaer^ die doir dronckenschap in onachtsaemhe^i gecomen is^ mach niet op synodum comen^. — Een dienaer in verachtinge gecomen
1) De marginalia zijn hier later bijgeachreven.
79
zijnde om sijn voorgaande dronckenschap ende andere excessen, welcke verachtinge door waere boetveerdicheyt nyet genoechsaem wechgenomen is, mach op geene synodaelsche bijeenooomsten toegelaeten worden.
4. Een dienaer de heroepinghe onderhoudende, — Een dienaer, welcke een beroepinge aen hem gedaen langer ophout, alst in synodo tot Fra- necker, gehouden anno 1583, beslooten is, sal zyn schuit daarover l)e- kennen ten plaetsen, daer hij in desen ergernisse gegeven heeft.
5. Een dienaer eenrmteU aver een saeck niaeh niet andermoeU, — Wan- neer een dienaer als lidmaet eens classis over een saecke gestaen heeft, mach naderhant als lidmaet van de gedeputeerde synodi over dieselve f;e&ïï sententie spreecken.
6. Een dienaer^ die niet geleeden is, — Als een dienaer ganse hlick nyet geleden is, indien hij daer oorsaecke toe gegeven heeft, sal hij getransfereert worden, maer indien hij daer ^Q&n, oorsaecke toe gegeven en heeft ende nochtans van niemant gehoort wordt, sal hij vandaer genomen worden met believen van den hoogen magistraet ende des classis.
7. Die provinciaelsche synoden sullen gehouden worden by alsulcko personen, als vooren in nationale synoden beslooten is.
8. Die tonrecht bescfitUdicht wort. — Soe iemant eenen anderen to onrechte beschuldicht ende daerbij hartneckelicken blij vet, sal die be- schuldichde persoon zijn recht tegen den beschuldiger mogen wt voeren.
9. Die hopen predigen, — Dienaeren, welcke onwetlick lopen pre- dicken, onordentlic beroepingen soeckende, sullen van de dassen, daer zij onder sorteeren, gestraft worden.
10. Sonder attestatie tot een classem comen. — Indien een dienaer wttet eene classe in eene ander vertrect sonder genoechsaeme attestatie te vertoonen, sal naer behooren van den classe, daer hij onder gesorteert heeft, gestraft worden, maer soeverre sulcx denselven van den classe onwetlic geweigert wert, sal het classis van den deputatis synodi ge- censureert worden.
11. Sonder attestatie annemen, — Wanneer een classis also een dienaer sonder wetlicke attestatie aenneemt, sal tselve van den synodo gecensu- reert werden.
12. Die affgesettet even blij/p. — Een dienaer van drie synoden wet- telicken gedestitueert zynde ende des nochtans nyettegenstaende in den dienst bl^vet, sal tegen denselven als tegen een contumacem voortgevaren worden met discipl^n ende kerckelicke straffe.
«o
13. Eocamen patris ovéf* den xoon, — Het examen eöns öoohs van zijnen vader gedaen wert voor ditmael voor goet aengesien, maer sal hiennaels in geen consequentie getogen worden.
14. Die 4® questie des classis Leoverd. refereert hem totten 28®" ende 29®" artickel des synodis Hagecomitis.
15. Het versoeck Kodolphi üterwick, dat beide dassen van Bols wert ende Sneeck als partijen souden opstaen ende nyet over zyn saecke sluiten, is bij meeste stemmen affgeslagen, ende dat om redenen.
16. Die saecke Rodolphi Uterwyck is gewesen aen de twe dassen van Bolswert ende Sneeck omme van deselve breeder verstaen ende nadien gedecideert te worden volgende den acte daervan wesende in den synodo van Harlingen, gehouden anno 1590. Bij soe verre nochtans dat zijt niet ep connen aifhandelen, dat zij alsdan die deputatos synodi tot hen mogen beroepen.
17. Omme den E. H. Gedeputeerde Staten te begroeten van wegen eenige swaricheden vooren gespecifieert z^n verordineert D. Hermannüs Kolde en D. Aede yan Eusingha.
18. Tot deputatos synodi zijn wtgeset: wt den classe van Bolswei*t Frans Luituenz, dienaer in Gaest, ende Lieüwe Anness, ouderling; wt den classe van Franeker: Sixtus Rippertus, dienaer in Franecker, ende Wibraitt Heitoricxz, ouderling; wt den classe van Leuwarden: Paschasius Baers, dienaer in Leuwarden, ende Rombertüs Ulenborg, ouderling ; wt Doccummer dasse : Joanwes Bernardi , dienaer in Dockom , endei); wt Sneecker classe: Öelltos Acbonitjs, dienaer in Bosum, ende Aucke JoANinsz, ouderling.
Aldus gedaen ende beslooten in onse synodale vergaderinge binnen Bolswert ende bij praesidem ende scribam van wegen des synodi onder- teockent ende bevestiget opten 13®" Junij anno 1594.
19. Van dssigneerden in te hitldigen. — Voor het onderteeckenen is noch beslooten, dat wanneer een dienaer gesonden ofte geassigneert sal worden, tselve geschien sal door den grietman ende een dienaer, welcke ter plaetsen daer d'gesondene ofte geassigneerde dienaer met een predicatie sal inleiden ende den 2) gemeente ende dienaer haers ampts vermanen, twelcke een iegelic classe, die sulcx van doen sal hebben, aen do E. h. iStaten voornoemt versoecken sal.
1) Hier is eenige ruimte opengelaten.
2) „met een — ende den", Extr. syn. resol. p. 57 heeft de betere lezing: „zal ingeleit worden met een predikatie, den".
81
Hieronder stont: van wegen het synodus Herman.xtjs Lfi^'gha, eeclcs. Snee. praeses sj^nodi, J. Hilbkaxds, scriba synodi, met eenige streecken ende togen. Onder desen stondt:
20. Na het onderteeckenen is beslooten, dat indient den Heere be* lieven sal , het synodus int aencoraende jaer gehouden sal worden in Maio ende beginnen opten anderden Maendach na Meije ende dat tot Franecker, ende sullen die volmachten opten voorbenoemden dach in haere herbergen ofte ter plaetsen voorgenoemt verschijnen. Actum ut supra. Onder stont i Hn.BRAi«)s nomine synodi met eenige togen.
Gecollationeert tegens den principale, is bevonden daermede te accorderen bij mij ondergeschreven.
J. HlLBRAXDS, 1594.1)
A-cta des syfiodi te Franecker , gehowlen ende he- (fonnen anno 16f)f) den 17 Junij.
Nae aenroepinghe des naeme Godts is met gemeene stemmen verordi- neert tot eenen praesidem Ajs'tonius Nicolai ende tot eenen scribam
SlBRANDUS VoMKLirS.
Daemaer syn de procuratien gelesen ende is bevonden, dat met be- hoorlycke procuratien . als volmachtighen om op het synodum te coemen gedepu teert zijn:
vuyth den classe van Leewarden: A^TONius Ni(X)L.u ende Berxardus FüLLExms als dienaers, BtnvE Jel- TixGHA ende Willem Stewens als ouderlinghen;
vuijth den classe van Sneeck: Jellits Acroniüs ende Jacobüs Aügüstini als dienaers, Gerijvcüs Hab- Boxis ende Gerryt J.vnssz als ouderlinghen;
vuijth den classe van Bolswert: Johanxeh Hochelum van Nyeuwelant ende Tvdo Daxielis van Witmai'sum als dienaers, Jociinc Stewens ende Ocko Jaoorssz als ouderlinghen;
vuijth den classe van Doccum: ScHELTO AuTZiLv cudc Olpherdus BELmA als dienaers, item Arxoldus Aniots ende Johaxnes Berx^uuu als ouderlinghen;
ï) Eigenhandige ondertoekening.
Acta syn. provinc. VI. 6
S2
viüjth den classe van FraneckeM
SixTts Hii'PEUTüs cnde Siuraxüus Vomfxius als dienaers. Item. Heiu) ♦Taxssz ende doctor Nicolaus Molleuics als ouderlinghen.
Nae het leesen der procuratien is met genieene stemmen verordineert Bebxardits Fullonius om des Woonsdaechs te doen den praedicatie.
L Van metten,^) — Daernaer is beslooten, dat de dienaeren in oen ijeder classe haeren besten devoor ende neersticheyt sullen doen, ten cynde dat in den bedieninghe des heylighen doops voljaerighe, godt- vruchtighe ende in den waere religie vervaerene meetvaeders ende meet- moeders sullen verschvnen.
2. Voir approbatie van beroepinghe pi'edigen, — Aenghaende den die- naeren, die met het predighen hier ofte daer, voordat de beix)epinghc van den classe geapprobeert is, onordentlyck handelen, is beslooten, dat de dienaeren haere sullen draeghen nae den articulen , op dat stuck in don voorighen synoden gemaeckt , ende dat de dassen teghen den owertreedors alsulcker articulen gebniijcken sullen behoorlycke discipline.
3. Alsoe de daeghelycksche bevyndinghe leert, dat hèt placaet van den houwelycke ende heyliginghe des sabbaths gemaeckt niet onderhouden en wert, is daeromme beslooten, dat vuijth den naeme des synodi aen don heeren Gedeputeerden versocht sal worden dat haere geliewe ofte door den grietslieden ofte door andere personen den voorgemelten placaet te laeten effectueren ende ter executie te stellen.
4. Aenghaende 2) den echtscheydinghen , welcke by den Wederdoperon tot verstooringhe soe der oeconomien als oock der politien gebniijckt wor- den, is raedtsaem van den synodo gevonden, dat men oock aen den heeren Gedeputeerden sal versuecken , dat haere geliewe door guede middelen endo wetten daerop gemaeckt alsulcke matrimoniorum desertiones ende onschrift- matighe echtscheydinghen te loeren verhinderen.
5. Gheen diefiaeren uytet landt te laten sonder tadvys der heei'en. — Soevoole aenghaet het missive der heeren Gedeputeerden, gesonden aen den dassen, gebiedende dat de dassen gheenen dienaeren vuijth dof^on lantschappe sullen laeten vertrecken sonder advijso der heeren Gedepu- teerde vorss. , heeft het synodus geoordelt, dat de dassen alsulcken voor- gemelten missive der heeren Gedeputeerden sullen naevolghon met deson bescheyde, dat het classis, consenterende in den vertrecke eenighor dio-
1) ly^^ marginalia zijn later bijgOBchreven.
2) In niarg. voor dit artikel staan de niet drie |H^nne8treken doorgehaalde woortien: fxïhtHcheyden der \V(Mlerdooj>eren."
83
tidefeh, öorsaecken haeres consenta den heeréti Öedeputeerden sullen moeghen remonstreren.
6. Is beslooten , dat Sibrandus Yomëlius sal aennemen den arbeyde om yetswat, soeveele hy dan noodich achtet, te schrywen teghen den Liber- tinen, doch met alsiilcken beseheyde ende beloftenisse) dat het synodus beloowet soe door den kercken soe oock door den heeren Staten te effec- tueren, dat voor den arbeyde hem, Sibrando, een eerlycke yergeldinghe mach ten handen gestelt werden, ende dat oock het geschrifte oftegedaeno werck buyten synen schaede ende oncosten gedruckt sal worden.
7. Is oock voor raedtzaem gevonden, dat by den dienaeren op com- binatien dienende per vices ofte gebuerten in een yederen dorpe het awontmael gehouden sal worden.
8. Ongedoopte niet trouwen. — Belanghende den quaestie ofte vraeghe opt stucke van in den houwelycke te bevestighen alsulcke personen, die noch ongedoopt zijn, is van den synodo geresol veert , dat de saecke ge- laeten sal worden by den articel op dit stucke gemaeckt in den synodo, te Bolswert anno 88 gehouden.
9. Soeveele aenghaet den psalmbuecken , van den heere Aldf/joxdio sanckswijse owergesettet, is van den synodo om gewichtighe oorsaecken beslooten, dat den kercken haeren vrijheyt gelaeten sal worden om den voorgemelten psalmbuecken in den kercken in te voeren, alwaer sulckes sonder erghemisse can geschieden.
10. Is geresol veert, dat de deputati, welcke nu van den synodo sullen verordineert worden, dat deselwighe sullen by requeste den saecke ver- suecken aen den heeren Gedeputeerden , dat haere geliewe te verhinderen den misbruijcken , die op den platte landen met schieten van meren ende andersins in het trouwen der echtgenoten geschieden , item dat den voor- gemelten heeren oock geliewe met noodtruftighe onderhoudt ex public^ aerario te versorghen den weduwen der verstor wene dienaeren.
11. Is oock verordineert, dat de praeses ende scriba des synodi sullen schrijwen aen den heeren Staten van Groenigherlant , ten eynde sy andere dienaeren , aldaer coemende ende van haeren voorighen classe ofte kercke in leere ofte leewen genoteert zijnde, niet en sullen accepteren ende in haeren gebiede laeten leeren sonder genoechsamighe attestatien van haeren kercken ende dassen vertoont te hebben.
12. Is opgeleydt Bkkxakdo Fülloxio ende Ruakdo Ackonio omme door
te lecsen ende daer het noodich zij te corrigeren het geschrifte Antoxii
Nia)LAi van den owerheyt ende oock oen geschrifte Timanm N. teghon
(1*
*<4
den Wederrlooperen , ten eynde de voorgemelte geschriften in den dnicke moeghen coemen.
13. Is ooek geresol veert , dat rugth yedere cksse gesonden sollen worden twee dienaeren in den Seewenwouden . ten eynde sg aldaer den lieden in den evangelischen leere sollen moegiien onderrichten. Knde het classis van Franecker sal haeren dienaeren senden in Sehoterlant, het classis van I^eewarden sal haere dienaeren senden in Opsterlant ende Smelgeriant, het classis van Doccnm in Dantumerdeel , Achtcarspel ende Tzietjercke, het classis van Sneeck in OoststaUingwerff , ende het classis van Bolswert in Aenwerterdeel ende in Utingerdeel.
Volmachtighen , die vuyth den naeme des synodi ende als den synodum repraesenterende om alle gemeene swaricheden in den kercken deses lant- schappes voorvallende af te handelen, alsulcke volmachtighen sijn vu^th den classe te Leewarden verordineert : Hermax>xs Colde als dienaer ende LuuTZEx Hexdrickssz als ouderlingh;
viiijth den classe te Doccum: JoHAjrjTES NicoLAi als dienaer ende doctor Severinus Hania als ouder- lingh ;
vuijth den classe te Sneeck: Hermakxuh LüxmoHA als dienaer ende Jarich Willemssz burghemeyster als ouderlingh;
vuqth den classe te Bolswert: Thomas Roothtsiüs als dienaer ende N., zijnde een burghemeyster to Worcum, als ouderlingh;
vuijth den classe te Franecker: Sibrandüs Abeli als dienaer ende Heero Janssz als ouderlingh.
Is besloten , dat het toecomstighe synodus anno 96 gehouden sal worden te Harlinghen ende dat beginnende op den tweeden Maendach in Maio.
Aldus met raelcanderen geslooten te Franecker anno 1594 den 17^" en den 18«" Junii ende vuijth naeme des synodi onderteeckent.
Onder den originaelt stondt geteeckent:
Antoxius Claessz, praeses ende SiBRANDUs Vomelius, scriba.
Gecollationeert ende bevonden met den originael te accorderen anno 159.") den 19 Junij bij mij
SiBRANDüs Vomelius. i)
J) Dozo on(l«»rt<*<*ki»nin^ i» tn^onhandij;.
8i1
Copia. Acta des synodi te Harlitu/en , fjeliouden anno X Vc ses ende tnegentich ende begonnen deti X/«^'* May.
Na aenroepinge van de name Gods sijn met gemene stemmen geeligeert Oelliüs Accronius tot praesidera ende Idzardüs Nicolai tot scribam.
Daenia syn de procuratien gelesen ende is bevonden, dat mot behoir- licke procuratien als volmachten op het synodum te comen gedeputeert syn ende erschenen:
iiijt den classe van Leuwaerden: Heiimannus Colde ende Hermannus Colenius als dienaers des godi. woordts, ende Jacob öosses ende N. N. als olderlingen;
uijt den classe van Franeker: 1 üLLiüs JoucoNLS ende Idzardüs Nicolai als dienaers , ende Epe Jacobssz JucKEMA ende Dirck Willemssz tot Harlinghen als olderlinghen ;
uijt den classe van Dockum: CoRNELiüs EvERARDi cndc JoANNEs HiLBRANDi als dienacFS , ende Joann e.s Blijensteün ende D. Süffridus Hanja als olderlingen;
uijt den classe van Bolswert: GüALTERUs MoRLiKG cudc Bernardus Chiustophori uls dicnacrs, ende Hexne Jaiuchs van Staweren ende Fünoer Meijnerts van Bolswert als olderlingen;
uijt den classe van Sneeck: Jacobüs AucJUSTiNi ende Gellius Accronius als dienaers, ende Claes Jelmers ende Dirck Tussen als olderlingen.
1. Van den ouden dienaers. 1) — Na tlesen van de procuratien is ge- handelt van de dienaers des godl. woordts , die van wegen haer olderdom oft andersins tot den dienst onbequaem sijn, ende besloten, dat de classes, daer sodanige onder sorteren, datelick haer sullen uijt den naem des synodi opleggen van haren dienst atf te staen ende arbeijden by den dorpen, grietsluyden oft h. Staten, dat se uijt haer dorpsgoederen oft aerario des vaderlandts eerlick onderholt haer leetfdage mogen hebben.
2. Is vorder geordineert, dat Joannes Hilbrandi nomine synodi datelick sal schiTJven aen DDn. professores theologiae Martinum Lydiüm ende D. Sibrandum Lubberti , althans beroepen synde van den heren van Groninger- landt tot verbeteringe van kerckelicke abusen, ende haer vermanen en bidden, dat hun geliewe neerstich te arbeijden, dat gantsch onbef[uame
1) De marginalia zijn later bijgevoegd.
86
personen in Gi-oningerlant niet voor dienaers bekent ende geholden werden als: Petrus Aemilius de vader ende de sone, Marten Cuijper, Antonis Claessz Gallus, ende dat niet nqt dit oft andere landen sonder attestatie van syn classe ende gemeijnte yemant aengenomen werde.
3. Aengaende de beloften int voorgaende synode, binnen Franeker ge- holden , ora SiBRAïO)! VoMELu boexken tegen de Libertinen (door last des synodi te schrywen ende nu volmaeckt synde) te laten dnicken ende hem een vereringe te doen is besloten, dat na wettelicke visitatie des boecx hot classis van Franeker sal handelen met Vomelio aengaende de vereringe van sijn arbeyt, ende met Radaeo soveel de oosten vant dnicken aengaet, ende dat sidcx beslecht ende bekent synde het classis van Leuwaenlen den h. Staten de saeck sal aendienen ende versoecken om uijt de lands- kiste de voirgemelde saeck te redden. Ende so van den h. Staten minder becomen wert, als beyde het geschenck ende drucken eyschen, sal het classis van Franeker den saeck aen d'andere dassen owerschrywen ende yder classi haer aendeel en quota te kennen gewen ende topbrengen van dien vorderen.
4. De saeck tusschen Sijuck Bürmanja cura sociis ende Melchiorem Klantium , van den h. Staten gewesen op desen synode , heeft niet connen aflgehandelt werden , verraidts de twe professores theologiae Dn. Martinüs Lyüius ende D. Sibrandus Lubberti (van den h. Staten beneffens den h. Allekt Jacobssz, commissaris der h. Staten verordineert synde om mot het synodo te verliandelen denselwigen saecke) niet hebben connen praesent sijn, omdat sij gereijst syn na Groningen.
5. Doopen der vroetvrouwen en papen. — Dat een yegelick dienaer in syn plaetse by sijn gebeurlicke owericheyt aen holden sal, dat het dopen der kynderen van do vroevrouwen ende papen van hen mochte geweert werden. Ende so verre hij verstaet, dat sulcx van den classe beter gedaen wil wesen, sal hij daertoe versoecken ende gebniijcken een ofte twe dienaers uyt den classe om sijn owericheyt daerower te begroeten.
0. Men sal bij den h. Staten aonhouden, dat sij het placciiot van de kerckvoochden willen effectueren , opdat de kerckegoederen beter mochten geimployeert werden.
7. De deputati, weleke van het tegenwoordig synodo sullen voor dit jaer geordonneert werden om in plaetse des synodi voorvallende saecken te verhandelen , sullen aen den volmachten des eerstcompstigen landsdaechs versoecken, dat de nagelatene weduwen der dienaren des godl. woordts een eerliok onderholdt sullen mogen hebben.
87
8. Sal bij den h. Staten aengeholden werden om te consenteei'en een jjublijc bespreek tusschen Ruardum Acckonium ende Pieter van Colen na luijt haer beyder praesentatie, ende sal daerby versoclit weixlen, dat den hei-en geliewe dien het praediken te verbieden in dit landscliap, van welcken de h. Staten bevonden sullen hebben, dat hij syn leere niet heeft connen verdedigen.
9. Sal oock mede den h. Staten aengedient werden , dat op verscheyden l)laetsen geattenteert wert ten platten landen vrye landen met affeoop oft iKïclemmen onder huysinge te beswaren oft van den pastorijen en vicaiijen aff te treeken , ende sall versocht werden aen den heren , dat hun geliewe met ernst sulcx te verhinderen.
10. Bevestinghe der dirnaercn. — Men sal van nu voortaen neerstich acht hebben om na te comen tgene in synodo Hagensi besloten is van de bevestinge der dienaren, opdat eerlieke ceremoniën ende nodich tot het deconim des dienstes synde niet nagelaten werden ende in ongewoonheyt en comen.
11. Kinderen sullen geen kinderen ter dooj) jn-esenteeren. — Sal van geen dienaer toegelaten werden dat cleijne kijnders, die gedoopt sullen werden, van kijnderen ter dope gepraesenteert worden tot bespottinge van den h. doop.
12. Examinandum jyrcaentibus multis, — Het examen van personen, die tot den dienst des godl. woordts solden toegelaten werden, sul niet van oen alleen geschieden, maer sal allen broederen des classis tegen- woordich sijnde vrij wesen om mede den examinandum te vragen ende hem objectien voor te stellen.
13. Hoeveell uyt een kercke in den classe sullen verschynen, — Aen- gaende oft uijt een kercke alleen een dienaer ende een olderling sullen verschijnen in de classicale vergaderingen om stemmen te hebben, dan oft het getal meerder sal syn mogen, sal daerin gevolcht werden de be- sluijtinge der nationalen synoden Middelburgensis ende Hagensis.
14. De personen, welcke uijt dese synodaelsche vergaderinghe na ordonnantie van den h. Staten haer sullen vervoegen bij elckandor met den h. Allert Jacobssz ende met den professoren theologiae Martino Lydio ende D. Sibrando Lcbberti om te handelen van de saecke ende tverschil tusschen Sijuck Bürmanja ende Melchiorem Klantiüm, sijn ge- ordonneert: als dienaers des godl. woordts Gellius Bexedicti ende Joannes EliLBRANDi, als olderlingen Epe Jacobssz, burgemeester tot Franeker , ende DiRCK WiLLEMSsz tot Harliugcn.
88
15. Also het meeste deel der volmachten des laestgeholden syiiodi Franekeranae voor desen synode erschenen sijn ende met groter enist aengeholden , dat sij haer mochten purgeren van tgene Klantiijs schrifte- lick tegen der vorss. volmachten sententie tot groten laesie (als sij voor- gawen) van haer personen heeft owergegewen voor den h. volmachten deses lantschaps ende, soveel sulcke beschuldiginge aengaet, dat vant synodo tusschen haer ende Klantitjm sententie mochte uijtgesproken werden, so is besloten van desen synodo, dat sulck versoeck niet conde nagecomen werden, vermidts de h. Staten den gehelen saeck in ander richteren handen gewesen hebben, ende also tnacomen van haer petitie niet conde gescliieden sonder in handen te nemen, tgene van den h Staten op anderen gewesen waer, welcke bowen genoempt staen.
lü. Het nieu opgerichte Schoter classe is bij desen synode geappro- beert.
17. De volmachten, die iiijt name des synodi ende als synodum te repraesenteren om alle gemene swaricheden in den kercken deses lant- schaps voorvallende aff te handelen geordineert sijn, sijn dese: uijt den classe te Leuwaerden Eegnerüs Hachting als dienaer ende mijnheer m. Frans Eusinoa als olderling; uijt den classe te Dockum Schelto Aytzma tot Nykerck in Üongerdeel als dienaer ende Gerrijt Harmensz te Dockum ala olderlinck; uijt den classe te Sneeck Joannes Avernaeus te Goutum als dienaer ende Melle Bartelssz tot Sneeck als olderlinck; uijt den classe te Bolswert Joannes Heükelijm te Nieulandt als dienaer ende Lijckle Saeukesz, apoteker olderlinck; uijt den classe te Franeker Joannes Petri te Dronrijp als dienaer ende Wijbe Jacobssz te Franeker als olderling.
18. Is den praesidi ende scribae opgeleyt om bij requeste den h. Staten aen te dienen de saecken bowen aengeroert om den heren voor- gedraghen te worden, ende daerbenefFens de olde gravamina van den schoolmeesteren, sabbathsheijliging ende huwelicxsaecken te vernieuwen, eyntlick oock te versoecken bevestiging vant besluijt, dat ongedoopte van den dienaren des woordts niet getrout en sullen werden, gemaeckt in synodo Bolsverdiana anno 1588 ende vemieut int laeste Franekerana.
19. Het toecompstige synodus sal door des Heren genade geholden werden binnen Dockum anno XV^ sewen ende tnegentich den t weden Maendach na Meije.
Aldus met elckanderen gesloten tot Harlingen anno XV^ ses ende tnegentich den XI«n, XII^" ende XIII®" May ende uijt name des synodi onderteickent.
R9
Onder was geschrewen: Gelliü» Benedicti, praeses eiule Idzajidus NicoLAi f., scriba synodi.
Oecollationeert metten principale ende daerniede bevonden
te accorderen.
Idzarüus Nicolai f. , scriba, l)
Ada sijfiodi (fehouden Innncn Dockurn^ den :24 Maij anno 1597 begofinen ende den 27 geeindicht
1. In den eersten bijeencorapste ontrent smorgens te 7 wren den vorss. 24 Maij nae aenroepinge des Heren heiligen naeras is tot praesidem desis jegenwoordigen synodi vercoeren D. Regnerüs HACHTHfo, dienar des h. evangeliums der stadt Lieuwarden , ende tot eenen scribam D. Hendricüs HiNCKENA, dienar des h. evangeliums te Berlcum.
2. Zijn hiemae geexhibiert ende gelesen de commissien ofte procuratien der legaten, op desen sijnodum gesonden van allen dassen deser provincie om te raemen ende sluiten, tgene daer sal voor moegen coemen.
3. Die naemen der gecommittierden classium tot desen sijnodum van dienaeren ende ouderlingen zijn naebess. :
ut Dockumer classe: Enoelbertus Stullenhts, dienar des wooi-ts Goedis te Hantum , ende Joannes Joannis , dienar te Bom wart , als dienaeren ge- committiert, ende als ouderling Sipko Sijtzissz, binnen üoekum ouderlinck, ende d'ander was absent;
wt Liuwarder classe: Regnerus Hachting, dienar des woorts te Liu- warden, Wuixent de Pleckere, dienar des woorts te Wirdum, als dienaren ende Marten Gerrutssz, burger ende lakencoper binnen Lieuwarden , ouderlinc ende mester Arien Adriaenssz, ouderlinc opt tBil, doch absent, als ouderlinc;
wt Franeker classe: Hendricüs Hinckena, dienar des woorts to Berlcum, Jo^vj^NEs Petri Duijrewoudt , dienar des woorts op Dronrijp als dienai-s, Beere Janssz, ouderlinck te Franeker, Claes Dirxsz, ouderlinc op Dronrijp als ouderlingen;
item ut Sneker classe: Joanxes Rouciiüs, dienar te Sneeck, Fredricüs Regneri, dienar te Britzart als dienars, ende Gene Edissz, als ouderlinc te Sloeten, ende Tzierck Janssz als ouderlingen;
wt Bolswerder classe waeren gecommittiert: Joannes Hüeclum, dienar
l) Eigenhandige onderteekening.
des woorts op Bolswarder Nijlaiult, Goedefridus Sopingius, dienar des wüorts te Tzierckwerdt als dienars, oude Swbrawdus Mensonis, rectoer der stadt Bolswerdt als ouderling, anders niemant vandaer meer present; wt den classe der Soevenwouden waeren Joannes Lindenius ende JosiAS Eteringiüs als dienars, ende Coeioiadus Alütaris ende Lambebtüs Levinck, beide dienars in plaets van ouderlingen.
4. Nae approbatie der procuratien ende der gecommittierde persoenen is verordent, dat die dienaeren der stadt Dockum selver sullen nu comp- stige Wonsdach hen gemeinte prediken ora reden etc.
5. Alsoe ener Pieter Janssz van Heech verscheen versoekende , dat hij appel van Sneker classe toet jegenwoordich synodura mochte in zyn saeke verwerven, heeft het s^jnodus voor dese reis sulx toegelaeten om enige redenen , mids dat sulx nae desen niet meer in consequentie lichtelijc sal getrocken worden van sodaenige afgedane ofte excoramunicierde lidmaeten ende personen.
6. Is op Pieter Janssz versoeck citatie gepassiert op den dienar in Heech, alsmede Pieters vorss. parthije sijnde, om den 26 desor opt jegenwoordich sijnodura te verschijnen ende beide parthen alsoe verboert dan bij den sqnodum in hun swaricheyt gedisponieit te worden nae behoeren, doch indien tsynodus haestiger wordt geëindiget, sullen die deputati sijnodi sulx affdoen moegen.
7. Is vorder besloeten angaende D. Sibrandi Vomelii boexken, gess. wt last des sijnodi Harling. nae luidt het darde artigckel tegens den Libertinen, dat die dassen haere quota tot de GO Ü bedragende jider classi tuaeleft' carolusgulden , den drucker mede daervoor beleeft, elck huer aenpart voorts metten aldereersten , die noch restieren, sullen op- brengen ende an handen beschicken , welverstaende dat de vorss. autliuer jider classi nae syn belofte die exemplaria gednict te lianden stelle.
8. Wanneer syjwdiis sall gehomlcn ivcrdcn i). — Is geresol viert , dat nae desen het provinciael sijnodus in ons vaderlant sal gehouden worden voor ofte in het begin van den lansdach voertaen sjaers.
9. Wat ghcdacn sall worden^ dat draden der synoden mogJicn gcëf/'ec' tucert icorden. — Ende alsoe liet jegenwoordig synodus acht genoemeu heeft, dat veele noodwendige goede acten der verscheiden sijnodale ver- garingen nae het opbreken ende verscheiden ofte verreisen des sijnodi alle jaren vast liggen blijven sonder effect ende executie tot groter dis-
ij De luargimiUa zijn later bijgevoegil.
91
ordre, soe is raetzaem befonden ende midsdesen beslooten, dat men alle acten, die voldaen sullen worden, nae desen sekere gecom mi tt ierden eigentlyck in last sal geven om binnen sekeren tijt te elfeotuiercn nao gelegentheyt. Ende sijn alsoe ter cause vorss. voor desen jegenwoordigen jaere hiertoe verordiniert ende gecommittiert D. Pascasius Baers ende D. Bernardus Fullenius, dienars des h. evangeliums binnen Lienwarden, om als comroissarien s^jnodi nomine volgende articulen soe bij den E. heren Gedeputierde Staeten als an anderen montlijc ende schriftlyck te urgieren, dry ven ende soeveel hiier mogelyc is te effectuieren , dat se voldaen mochten worden nae inhout van dien. Welcke acten met cijffers naebess. zyn voorgetekent als den navolgenden met 10 ende alle annexe poincten daerin gespecificiert met ooc den 17.
1(1. Voorerst dat den E. heren believe hun goede placaten duor hen onderoverheyt in den dorpen te executieren , besonder daer sulx nyet geschiet, als onder andere dese naebeschreven poincten:
van der Jesuiten ende misspapeiTJe tzamenrottingen soe te landewart als in vaste steden , heimelijc ofte openbaer , dat se niet allien verhindert maer ooc gestraft mochten worden om verscheiden inconvenienten ende l>ericulen etc;
daemae van den Wederdopei'S onwettelycken ban ende nootwendige eedt ;
voorts van den ontheiliginge des sabbats insonderheyt ten platten landen, eensdeel duer ergerlijck arbeit van ploegen, saijen, dorschen, ambachten te plegen van vrouwen en mannen, anderdeels duer schan- delyck missbruic ende lichtveerdicheyt van dronckendrincken , dantzen, avontreyen, luiden der clocken, idele spoelen ende rumoeren insonderheyt voor ende nae den middach onder predicatien op den kerckhoeven , gans- ti'ecken, tonnesteken, etc;
item tegens die onwettelijcke tzamenlopingen der hijlxpersoenon voor ofte sonder wetlijcke publique befestinge in hen h. echtestaet, ongetrout bl^vende ;
van den scoeldienaeren , datter doch overal in plaotze van allcrleijc dronckarts. Weerdopers, Papisten ofte andergesinden in den dorpen sonder enige oochluikinge Keforraierde, stichtelijcko , naerstige schoel- meisters geplantet worden;
dat oock die kerckegoederen niet meer soe schandelyck verquistet worden , maer dat men arme Reformierde schoei meisteren ende diergelycke daer- mede helpe;
item dat ooc dat bewijnt ende de administratie der benefitiegoederen ten platten lande, daer Gereformicrde ledemaeten sijn, denselvigen befoelen worde ende niet den Wederdopers, Libertinen ofte andere vqanden der
92
Gereformierder religie onder den naem van gode patrioten, gelijc nieu vast overal dat woort daertoe misbniickt.
Ten anderden dat men bij den E. H. mede verwerven mochte nabess. stucken :
Indien de brede gemeente Jouers over behoerlijcke tijt vcrsuimich waere in het verkiezen ende beroepen van predieanten ofte bequame Gereformierde schoelmeisters , daer gien sijn, unde de plaetze soelange heeft vaciert, dat de E. H. believe den ledematen der Gereformierder religie van dier plaetze te ordonieren ende authorisieren ende belaston om met huer classis advijs soedaenige predieanten unde schoolmeisteren daer wettel^c te verkiesen, beroepen ende verforderen;
dat 1) ooc mijn E. H. beliefde geensins den dorpen te vergunnen liun pastoiTJen sonder dienst ofte predicant een jaer ofte langer te vacieren tsij om schulden ofte andere listige pretexten, die de supplicierders coenen voorgeven ;
dat mijn E. H. beliefde te interdicieren die rotterijen, vergaderingen der verleidende secten deser lantschap, die seer toenemen tot verderlT ende destructie van kerckelijcke ende polijtsche regieringe ende veler verderif, gelijc onder ander de duaelgiest op den Jouwer opstaen, waer- tegens D. Joannes Lindenius dispuit heeft gehadt , die wel grove dualingen hervoorgaf ;
doch insonderheyt dat Pieter van Coelen met sijn consoorten het praediken in dese provintie verhoeden mochte worden achtervolgens het requeste ende der E. H. apoinctement ende resolutie op D. Ruardi AccRONii ende zijn publique dispuit, binnen Lieuwarden verleden jacre geschiet ;
dat myn E. H. beliefde te versorgen, dat nae desen de sijnodale tsamencompste buiten last ende oosten der kercken van die respective plaetzen unde die ingesetenen van dien alsooc mede buiten der gecom- mittierden dienaeren ende ouderlingen eigen oncosten mochten verrichtet wolfden, gelijc in allen anderen Geunieerden Provinciën onsis religions geschiet ;
dat mede den E. II. beliefde den studiosen alumnis theologiae hun pensioen te augiei-en, ten einde sij niet meer voor den bequaemen tijt ende geleertheyt oft ouderdom ut noet unde annoed hen studium ver- latende haer tot het predicampt , schoeldienst ofte andere ampten begeven ;
item dat mijn E. H. believe den Theodorico Falck (die sonder weten ende wille eniger dassen onses vaderlants tot noch toe tot het predicampt in den Boertange ende Bellingwolstersijl sic heft ingeworstelt) dat pre-
ij Hiernaast staal in marg. het woord: „Nota."
93
dlcampt in desen provintie te interdiciereii ende sijn gagie, die hij doer myn E. H. apostille trect nu ut den faendels aldaer, afF te snijden, opcbit soe schantlijc den dienst des woorts om sijn ongotljjek, rebel leven bij den vrembdelingen daer passierende als andere inwooners met bedroefenisse van alle godfnichtige niet langer gelastert maer wechgenomen worde;
lestelijck dat die E. H. believe middelen te raemen nae heuren hoech- wijsen raedt, dat de h. justitia in desen provintie beter gehanthavet worde ende den onderoverheit tot hen plicht genodiget woorden ende de abusen geeorrigeert worden, ten einde de vroeme onderdaenen den religiën toestendich van alle moetwillicheyt der boesen te landewart bescharmet genist mochten leeven.
11. Wat int begin der synoden sall ghedaen worden^). — Is noch in sijnodo geresolvierdt , dat men nae desen int begin van alle sijnodale bijeencompsten sal doerlesen de acten des voorgaenden ofte lesten sijnodi ende daernt vernemen, wat acten daerin niet sijn voldaen, om die voor- taen te voldoen ende, diet naegelaten ofte versnimpt heeft, datelijc te censiirieren nae gelegentheyt der saeken etc.
12. Een dienaer vertrcckende sall register laten van de gedoojüe ende getrauwede, — Is noch besloeten, dat jegelijc dienar zijn plaetz verlae- tende zal naelaeten sijn successoer ofte den gemeente etc. aldaer perti- nente register van die dopelingen ende van zijn ledematen ende van die hij lx veren igingen , by hem daer bedient, opgenomen ende befonden.
13. Op een plaetxe anberoepen niet te predigen. — Geen dienar sal achtervolgende het besluit des nationalen synodi sic verfoegen op een frembde plaetz te prediken onV>eroepen.
14. Van dienaeren ^ die staen sonder nachtmaell te Iwuden. — Is noch bestempt, soe waer dienaeren seker jaeren staen sonder bedieninge des h. avontmaels, dat men se naei-stich daertoe vermaenen sal. Ende indien daemar sulx niet wordt utgeiicht doer hem met sijn toehoerders ofte zijner naestgelegen dorpen ledematen om den sijnen duer sulck exempel ende oeffeninge mettertyt daertoe te trecken, ende nyet allien de faute, on- achtsaemheyt ofte slapheyt bij den dienar gespoert wordt, maer mede tlat gien hoepe van beterschap voorhanden is ende de gemeente onschul- dicli, dat men alsdan denselvigen dienar op een ander plaetz vooreerst sal transferieren. Ende het classis sal datelijck een ander in sijn stede schicken met der E. H. ad vijs, opdat de kercken beter gestichtet worden ende die dienars naerstichevt doen.
') De marginalia zijn lator bijjxeschn'vcn.
04
15. Wat nien doen mt om de traegJieyt van den dienaeren te beteren. — Gemerckt men daegelyx vreest ende mede bespoert, hoe traech sommige dienaeren heur ampt plegen ende insonderheyt niet vlgtich lesen onde studieren , soedat haer predicatien niet grondich nae den regel des geloofs ende nae Gods woort gesneden ende gedisponiert worden ende dartoe weinich stichten nae der godfnichtigen ende verstandigen begeerte, soe heeft dit s^nodus raetzaem, nut ende nodich geacht, dat nae desenjider classis deser provincie neerstiger respect liierop zal nemen op de alder- stichtelyxte manier ende forma, die se hiertoe coenen vynden, hetsij duer enigen gecommittierden onversiens tot hen predicatien te seinden om die te hoeren ende te relatieren den saeke om daerin te disponieren ofte durch oeffeninge der propositien in coetu ordine ofte doer enige an- dere dergelycke wegen, ten einde de slappicheyt met sodanige middelen ttiach geremedieert wonlen.
16. Het synodus heeft geconsenteert van haere resolutie over Joannes Petri Duurewoudt denselvigen op sijn versoeck acte daeraf te passieren , gelijc deselvige acta breder meldet.
17. Is besloeten, dat die sententie, den 9 Junij 1592 in synodo Leowardiana beschreven op D. Hendricum Bernardum , dienar te Gontum , in alle zyne puncten voldaen ende executiert zal worden.
18. Is vorder besloeten, dat Corneuus, te Hol werd t dienar des woordts, ende Schelto N., dienar des woordts te Nijkerck in Dongerdeel, ende den borgemeister van Dockum Bienke Gabissz ende Sipko Sutzissz , ouder- linck binnen Dockum, sullen beroepen moegen worden van Freerck Sip- Kissz, ledemaet der kei-cken Chrijsti te Nes, ende Theodorico Herconis, dienar des woorts te Hantumhuisum, om beider parthijen dachten endo defentien tegens malcander te verstaen ende sijnodi nomine te versoenen ofte kerckelyck te verrichten ende neder te leggen, soet mogelijc is. Indien niet sullen parthijen haer recht moegen versoeken elders nae hun believen.
19. De questie van Collum is met vrunschap nedergelecht op conditien, in den acte van dien (tussehen den E. E. Ero van Bootzma cum secretarie Bronger Brongersma ter eenre ende Theodoricum Petri , dienar des woorts te Collum, cum consortibus ter andere syden) verfaetet ende met Theodouici hant vorss. onder befesticht.
20. Het sijnodus belastet den kercke van Haech op haere costen (gelijcko RO ooc liadden aengenoemen) om binnen een maent ontrent ofte tegens den 28 Juny eerstcomende den ghedeputierden hujus sijnodi te verss. op hohoorlijcke gelegene plaetze, ton einde de gedeputierde vorss. Peter Janssz met don sijnen ter eenre ende Sneker classis met den dienar ofte
Of)
kerkebesorgors van Hacch ofto hun consorten ter andere sijden als parthijen in hun quaestie angaende de excominunieatie moegen verhoeron, naeforschen ende verstaen endo dien nederleggen, ist mogelijc, ofte kerckeüjc procedierende sententiam nomine sijnodi des noct sijnde sluiten ende wtfipreken nae Oods woort tot de meeste stichtinge der keroken Chrijsti ende tot vorderinge van hun salicheyt, die hieraen gelegen is.
21. Het s^jnodus zal men soe Godt wil houden anno 1598 binnen Lieu- warden voor ofte int begin van den lansdach als vorss., daerop die van Lieu- werder classe sullen letten om in tijts hen utschrijvinge hiemae te richten.
22. Desis jegenwoordigen sijnodi depu tierden voor desen jaere sijn vercoeren navolgende persoenen: ut Dockumer classe Joannes Nicolai, dienar des woorts aldaer, ende ener Jan Wever, ouderlinck der kercken aldaer; wt Franeker Hendricus Oesterlanus, dienar te Achlum, ende Willem Stevens, ouderlinck te Harlingen ofte iemant in zijn stede, soe hij tampt niet bedient; wt Lieuwarder classe .Tacobus Schotanus, dienar te Roedehuisura ende Epo Meinertssz, ouderling; wt Bolswart Walterus MuERLiNGius , dienar met te Hichtum ende Sibrandus Mensonis , rector te Bolswerdt als ouderlinc; ut Sneker classe Jeluus Acxronius, dienar te Boösum, ende Oene Edissz, ouderling te Sloeten; ut de Seven wouden Joannes Lindenius, dienar ende Michiel Michielssz, ouderling etc.
Nae gedaene acten ende gebeden is het synodus voloindet desen 27 Mag 1507 binnen Dockum. In orconde der waerheyt van tgene vorss. is hebben preses ende scriba nomine sijnodi dit ondergeschreven etc.
2.^. Vraeghe aver een dienaer^ die lange in dienst gestaen he/'ffl sonder gef'xamineert efide toegelaten te wesen, — Belangende de naefraege, oft een dienar 20 jaeren in dienst had gestaen sonder voorgaende examen ende admissie is* gesecht, dat men distinctelijck sal respectieren , wat gebniic ende ordeninge men doen in tselvige hielt, oock wat form ende manier de kercke van den lantschap folchde, daer sulx is gebuert, ooc de gelegenheyt van kercke ende plaets, ofte men die hierin ontrusten ofte stichten can. Ooc staet te anmarcken leere ende leven des persoens sedert lange jaeren herwarts. Anders slecht ende recht de vrage gestelt, is slecht ende eenfoudich het antwoort, dat alle verstandige konlijc is, dat men in soedanige saeken volgen sal den regel van Gods woort endo
m
verl>oteren, wat versuimpt mach sijn etc. i)
Regnerus Hachtingius, praeses sijnodi. Hendrichus Hynkana, nomino ot jussu synofli sst. 2)
^) in«'mmU»r Htoml ter zijde: „Ant classi'iii van SiUM«<*k." '•^) BciiU* i»n(lt'rt<H»k<'iiiiiKon zijn oigf^nhnndi^j:.
Copie. Ada synodi^ binnen Leuivarden geJtoudcn anno 1598 ende begonnen den 21^^^ Martij voordenmiddach.
Naer aanroepinge van den naeme des Heeren sijn tot praesidem gecoren D. Paschasius Baers ende tot scribara Joannes Hilbrandi.
Dat geschiet zijnde sijn die credentzbrieven van de volmachten gelosen , welcke wt een iegelic classe verschenen zijn, ende syn deze:
wt het classe van Leuwerden: Paschasius Baers, dienaer der kercke van Leuwerden, ende Joannes Hilbrandi, bedienaer in Elaerdt, Aernt Herdenberch, ouderling van de kercke tot Leuwerden ende Michiel Taeckess, ouderling tot Beetgum;
wten classe van de 7-Wouden : Joannes Sulvius , dienaer tot Sondel ; die ouderlingen zijn niet verschenen;
wt het classe van Sneeck: Gosumus Geldorpius, dienaer tot Sneeck, ende Oerlacus HABBONros, dienaer Deersum, Aucke JoAimis zoon, ouder- ling tot Sneeck;
wten classe van Bolswert: Gualtherus Moerlingius te Woorckum ende Tido Danielis te Witmaei*sura , Henricus Papma ende Eembertus Phocas, ouderlingen;
wten classe van Franecker: Sibrandus Abeli tot Harlingen ende Hen- ricus OosTELANUs tot Achlutti , dieuacrs , Wube Jacobsz tot Franecker ende Adriaen Bartouts tot Harlingen, ouderlingen;
wten classe van Doccum: Hilartus Sibrandi tot Aengium ende Bar- THOLOMAEUs BiLDERBEECK tot Buitcnpost , dicnacrs ; ouderlingen zijn niet verschenen.
Na den middach is besloeten, als folget:
1. Een persoon inack geen tweetnael op den synodum geeomif teert worden i). — Sal geen persoon tot meermalen na den anderen opt synodum mogen verschijnen, dan diegeene die nu verschenen sqn, sullen mogen blijven om het synode te helpen raden sonder stemmen te mogen hebben.
2. Geen dienaers in deplaetse van onderlingen. — Sullen geen dienaers, in de plaetse van ouderlingen gesubstitueert zijnde, opt den synode ver- schijnen volgende den 43®« artickel vant nationael synode van sGra- venhage.
8. Op een plaetxe onheroepen niet te p-edigen, — Geen dienaer sal achterfolgende het besluit des nationalen synode sich verfoegen op con
1) De luar^nalia lator bijg(*8chrovon.
i)1
vreerade plaetse te predicken onberoepen ofte niet wettelic daertoe ver- socht z^nde.
4. Gesien hebbende de beroepinge van de gemeente van Minnertsgae, gedaen op JoAiofEM Cornelu Sylvitjm, dienaer in Harich, ende daer- beneven den sententie des classis Sylvanae, waarvan Joannes vorss. ge- provooeert heeft, ende geconsidereert hebbende, tgeene des men in desen behoort te considereren , verstaen ende besluiten, dat Joannes vorss. den gemeente van Harich mach verlaeten ende den gemeente van Minnertsgae gaen bedienen, oversulcx den beroepinge van dien approbeerende.
5. Sal den h. h. volmachten geremonstreert ende aengehouden worden, dat de studenten, die op lenen die juris patronatus sijn studeren, ge- houden mogen werden, dat sij theologiae studeren ende by faulte van dien borge stellen van refusie naer verloop van jaeren; item dat men die jura patronatus, daer nu in eenige jaren niemant op gestudeert heeft ende nu na luit seeckere placcaten aen de h. ver&dlen zijn, mogen ex gratia ad pios usus aengewendet werden in de gemeenten, daer se gelegen sqn.
Opten 22«n Martij voormiddach is beslooten:
6. Dat oock by de h. h. volmachten aengehouden sal worden, dat den Wederdoperen het predicken verboden mach worden.
7. Item men sal den E. h. h. Staten vermanen, dat se alle mis- bruicken ende ergernissen, waerdoor die religie merckelick verhindert wert, met alle neersticheyt wolden affschaffen.
8. Sal Hebmanihts Puppius in synen dienst tot Hemlum wt seeckere moverende redenen ende behoort gecontinueert te werden ende voortaen in ruste ende vrede s^jnen dienst besitten.
Na den middach desselven daechs is beslooten:
9. Beroepingen niet conform den resolutien des landtschaps, — Die beroepingen, welcke niet conform sqn metten mandate, van de E. h. h. Staten ende resolutie des lantschaps op desen stucke genomen, sullen niet geapprobeert worden.
10. Niet te mogen examineren, die onder een ander dasse behoiren, — Sullen geen classen authoriteit ofte macht hebben eenige personen te examineeren, welcke onder een ander classe staen ofte van een ander classe beroepen sijn, sonder genoechsaeme attestatie te vertonen van den classe, daer hjj onder sorteert ofte beroepen is.
Acta syn, provinc, VI, 7
98
11. Van volwassenen te doopen, — Sullen geen oude volwassene per- sonen gedoopt worden, welcke geheel onbequaem sijn totten avontmael des Heeren te gaen ende datselve te genieten.
12. Sonder proclamaiien niemandt gar te gheven, — Sullen geen personen in den houlicken staet bevesticht mogen worden sonder voorgaende solennele proclamatien.
13. Sullen geen dienars mogen wesen^ die hier affgeslagen hier ende elders van een kerckeraet toegelaten worden, — Sullen voor geen wettelicke dienaers gehouden worden, die hier int lant ofte in Groningerlant van eenigen classe affgeslagen zijnde buitenslants sonder attestatie totten kerckendienst van eenen kerckenraet gepromo veert sijn.
14. Baucke Baückess, nu dienende opte Joure, sal wederomme ver- trecken ende sick begeven naer Zutphen ende aldaer den dienst betreden , daer hq toegelaeten is.
15. Sullen die acta synodalia in een boeck geredigeert worden ende overgesien sijndè, so daer strijdende dingen mochten befonden werden, sullen wtgelaeten worden, waerinne een iegelick classe sijn deboir sal doen ende sulcx aen dengenen, die daertoe gecommitteert syn, overschreven tegen het toecomende synodum.
16. Sal oock een boeck gehouden worden van de deputatis synodi, waerinne sy hun acta sullen schrijven ende die overleveren in handen van hun suocessoren.
17. Wort JoANNi Petm Dtjirewout belast, dat hij het boeck, daer die synodalia in geschreven zyn, wederomme sal stellen in handen Joannis HiLBRANDi, welcke de synodalia daerinne voortaen sal schrijven ende datselve stellen in handen van het classe van Leuwerden, alwaer het synodus nu gehouden wert ende sal tselve van nu voorts omgebracht worden op alle synoden.
Opten 23®n Martij voor den middaoh is geresol veert :
18. 1 ofi 2 het nachtmael jaers te houden, — Dat een dienaer van
Gods h. woort sal gehouden wesen ten minsten een ofte tweemael des
jaers het avontmael des Heeren te houden, waermede het synodus wil
wtgeleit hebben den 14®" artickel des synodi Doccumanae, gehouden anno 1597.
19. Die classes sullen neersticheyt doen om die articulen FnANCisa JuNU ofte die Belijdenisse der Nederlantsche kercken te becomen ende
99
alsdan van alle dienaren onderteeckent worden na luit van het 47® artickel des Hagensis synodi.
20. Sal aen de h. volmachten des lantschaps versocht worden, dat die weduwen van verstorvene dienaers een eerlick onderhout mogen hebben naert exempel van de nabuirsche provinciën.
21. N,B, — Die dienaers ten platten lande sullen haer wterste neer- sticheit aen wenden , dat die schooldienaren met een eerlick «nde suflBcient onderhout mogen voorsien werden.
22. Sal aen de h. h. Staten versocht worden, dat die placcaten van den echten staet ende kerckegoeden mogen gerenoveert ende geeflfectu- eert werden.
23. Sal oock mede versocht worden aen de h. Staten, dat die pasto- rren, die noch beswaert ofte vermindert syn, van hun commissaris mogen vrijgemaect worden ten besten van de dienaers van Gods h. woort, ende dat die E. heeren van henselven bennen, daer die pastorie- goederen beswaert ofte vermindert z\jn ofte werden, door hun clooster- goederen ofte andersins.
24. Van Duytsche personen toe te loeten tot den dienst, — Die dassen sullen groote discretie ende sorge dragen in het toelaeten totten kercken- dienst van de Duitsche personen.
25. Sullen die classen gehouden syn opt spoedichste te procureren , dat die partijdige ongeregelde schooldienaren ende die niet Gereformeert en syn, noch die Nederlantsche Belijdinge willen onderteeckenen , van den dienst geremoveert mogen worden.
26. Sal aen de h. h. Staten geremonstreert ende versocht worden, also menióhmael die vaceerende dorpen die classes voorbqgaen ende door quade aengeven vercrqgen van de E. heeren, dat tegen die placcaten ende goede ordeninge strqdet , dat hun in sodanige saecken niet en believe te doen sonder die classes daervan te verad verteeren.
27. Sal aen de h. h. volmachten des lantschaps versocht worden, dat der vrome schooldienaren pensie ende loon ten platten lande by gemeene resolutie geaugmenteert mochte werden.
28. Die classen, welcke ten achteren z\jn aen D. Sibrandi Vomeui boecdruckinge , sullen voortaen opbrengen hun quota tot beforderinge van den druck vorss. Ende het classis van de 7 Wouden sal het classi van
Sneeck te helpe comen metten helfte totte contributie vorss.
7*
100
29. Die Jien ahsenieren van den dasse. — Die hun absenteeren van de classieale bijeencoomsten , sullen gecensureert worden na vermogen van het besluit des synodi, gehouden te Doccum anno 1591 artickel 40«.
30. Van een ander classis te beschtildighen. — Gheen classis sal een ander classem mogen beschuldigen bij andere classes sonder te vooren verraaent te hebben.
31. Sal bij de E. h. h. Staten aengehouden worden, dat het besluit opten verleden lansdach gemaect ende het placcaet van de Wederdoperen alomme mochte gepublioeert ende geexecuteert werden.
Na den middach desselven daechs is beslooten:
32. Die saecke van den dienaer van Wijckel HENRia Meinardi is ge- wesen aen den classem, daer hij onder sorteert, doch bij soverre hem iemant hadde te beclagen over den sententie des classis, sal mogen appel- leren tot die deputatos synodi.
33. Paschasius Baers sal schrijven aen anderer provinciën dienaren, dat se ons willen verstendigen , op wiens costen die synodale ende classieale vergaderingen gehouden werden, ende sulcx hebbende met Joanne Hilbrandi aen de h. h. Staten versoecken , dat in desen onsen vaderlande op gelijcker wijse der dienaren bijeencoomsten mogen gehouden werden.
34. Die acte van versoeninge tusschen den kercke van Heeg ende PiETER Jansz sal voorgeslelt worden, als eerst het avontmael des Heeren aldaer gehouden sal worden ende dat van den dienaer Gpdefwdo Sopingio , tensij saecke datter eenige wichtige oorsaecken sedert den dage van ver- soeninge verlopen waren, die sulcx souden mogen verhinderen.
35. Die saecke van den bibel, van de E. h. h. Staten aent synodum gesonden, is gestelt in handen van den classe van Leuwerden, dattet selve daerinne doe, als die meninge van de E. h. h. vorss. sal wesen. Ende sullen die E. h. h. van tselve begroetet werden, dat se niet toe- laeten, datter buiten consent van de magistraten eenige boecken gedruct noch ingefoert noch vercoft sullen worden, ende dattet placcaet van dien wederomme mach gepubliceert ende ter executie gestelt worden.
36. Hermannus Colde ende Joannes Petri Duirewout sijn verordineert, dat se aen de h. h. volmachten versoecken alsodanige saecken, als bij den synode beslooten zijn.
37. RuARDus AcROxius ende Regnerüs Hachtingius worden verordineert omme alsodanige dingen aen de h. h. Staten te remonstreren , als bij den synode beslooten sijn.
101
38. Die deputati synodi sijn gecoren: voor het classe van Leuwerden Bernardus FuLLEious , dienaer ende TiEiuac Tussoon , ouderlingh ; voor het classe van de 7 Wouden Josias Etteringius , dienaer ende Makten Wioersz , ouderling; voor het classe van Sneeck Joaxxes Overxejtjs , dienaer ende Jarich WiLLEAis zoon, ouderling; voor Bolswerder classe Aegidius Ebbe- recht, dienaer ende EIpe van Ajlva, ouderling; voor het classe van Fra- neker Idzardus Niwlai, dienaer ende Jancke Aness, ouderling; voor Doccumer classe Cornelius Everardi, dienaer ende Haijcke Auckess, ouderling.
39. Int classe van de 7 Wouden sal het toecorastige synodus gehouden worden opten 1®» Maendach in Martio anno 1599, indient den Heere be- lieven ende geven sal.
Aldus gedaen, beslooten ende geeindiget ten tijde ende plaetse vorss. bij den dienaren van Gods h. woort ende ouderlingen , opten vorss. synode vergadert, ende onderteeckent wten naeme ende van wegen des vorss. synode opten 23®» Martij anno 1598. Onder stont geschreven: Paschasitjs Baers, synodi praeses, J. Hilbrands, scriba synodi met eenige streecken ende togen.
Gheaccordeert tegens sijnen principael bij mij ondergess. , doen ter tqt synodi scriba
J. Hn^BRANDs, 1598.1)
Copie. Acta synodi Jmirae anno 1599, begonst den 3^ Odóbris voor den middach te soeven uren.
Is nae aenroepinghe des godtl. naeras gekoren tot praesidem GhELLius Benedicti , dienaer des godtl. woorts tot Bosum , ende tot scribara Suffkidus SuFFRü)!, dienaer tot Mackum.
Sijn daemae verthoont ende gelesen geworden de procuratien der die- naren, welcke als volmachten nu verschenen zijn op dit synodo voorss. Ende sijn gecommitteerde gecompareert :
wt Franeker classe: Joannes Petri, dienaer des godtl. woorts te Dronrijp, ende Joannes Cornelii, dienaer tot Minnertsgae, item tot ouderlingen den weigeleerden mr. Rombertüs Suffru)!, rectoor te Harlingen , ende den E. heer- schap HoBBO VAN Waltha, wclckc Waltua, nadien het hem ongelegen waer te
Ij Eigenhandige onderteekening.
1U2
comen , is op sijn plaets gecommitteert en de gecomen den eersamen Oedts WuBES, ouderlinck te Franeker;
wt den classe van Bolswert sijn gecommitteert: Rodolphus Fabritixjs, dienaer des godtlijcken woorts tot Coudum, ende Stjffiudüs Suffridi, dienaer tot Mackum , desgelijcx den E. heerschap Epo van Aii.va , die nijet en is verschenen, ende Joachim Stevens als ouderlingen praesent;
wt den classe van Sneeck zijn gecompareert : Qellius Benedicti , dienaer des godtl. woorts tot Bosum , ende MELcmoR Clant , dienaer tot Wolsende , item Jarich Willems ende Öerrut Jaxssz, ouderlingen;
wt den classe van Leu warden sijn verschenen : Jaoobus Schotanus, dienaer tot Roordahuqsen , ende Hermannus Collenius, dienaer tot Beetgura , item tot olderlingen den E. Popko van Roorda ende Wabbe Wisses, welcke absent is gebleven;
wt het classe van den Jouwer sijn gecommitteert ende gecompareert: als dienaren Josias Euteringius ende Gerardüs Cleobeckeiius , item Sipko Attes ende SiikioN Gossis als olderlingen.
Belangende het classis van Dockum sijn nijemant gecompareert van hare volmachten.
1. Is geresolveert van den synodo, dat Theatrum vitae humanae Zwingeri onnodich sij te redigeren ad locos communes.
2. Het wert afgeslagen voor dese tijt, dat daer soude zijn een supremus senatus ecclesiasticus.
3. Aengaende de arme weduwe om assistentie te doen daerin sal een qgelijck dienaer behoren te doen, na dat hq wilde, dat hem ofte de zijne geschiede.
4. Van partidige hesluytingen. i) — Dat bewijslijck is ende befonden sal werden partij dichüjck gesloten ofte gemaeckt te zijn, sal onpart^dichlijck wederom wechgenomen worden.
5. Is besloten, dat Joannes Cornelu, dienaer tot Minnertsgae, nu in sijnodü tegenwoordich een predicatie doen sal.
6. Een dienaer mach geen almanacken maken, — Het synodus achtet, dat het een dienaer der gemeynte Christi nijet vrijstaet almanacken te maecken ende, so sulckes hijemamaels wederom mach gedaen werden, sal deselvige dienaer gecensureert worden van den classe, daeronder hij sorteert, nae behooren.
^) De marginalia ziJD later bijgeschreven.
1(»3
7. Aengaende de oneenicheijt tusschen de professoren te Franeker wert besloten van synodo, dat de kerekenraedt aldaer haer wtterste vlijt sal doen om tselfde wech te nemen ende, so sulcx door hen nijet mach ge- schijen , sal het classis daerin arbeijden om hen onder malcanderen metten geringsteni) te vereenighen.
8. Een dienaer geexamineert sijnde van eenen classe , dewelcke daeniae onbequaem geachtet wert tot sijnen dienst, sal wederom n^et van den- selfden classe moghen geexamineert worden, daer hij eerstmael van geexamineert is , maer van andere dassen of synoden ofte deputatis synodi.
9. N,B, Supra ei hoc, — De classes sullen gene beroepingen der die- naren approberen , diewelcke nijet en accorderen roet des lants resolutien.
10. N,B, — Is voor goet aengesijen, dat de olderlingen sullen mede ad classem gaen mits draegende haere oncosten gelijck de dienaeren.
11. N.B. — De schoolmeesteren, olderlingen ende diaconen wert ver- boden de dominicalia ofte andere plaetsen der li. schrift den gemeqnten predickswijze voor te stellen, maer meer geboden, dat se hare dienaren volgende sullen hooren.
12. Henricüs Lttdolphi geroepen zijnde door citatie des synodi om sijne attestatien van sijn examen ende toelatinghe tot den kerckendienst 80 in Hollant' so in Vrieslant te verthonen, is daermede verschenen, welcke attestatien gesien ende gelesen hebbende heeft het synodus geresol- veert, dat hij wederom na huijs mach trecken sijnen dienst betredende, gelijck duslange van hem gedaen is.
13. SiBLE Harinx, dienaer tot Oldemerdum, beschuldicht sijnde van do ongesontheqt des artijkels van de h. Drievnldicheyt heeft sijn bekente- nisse daerop gedaen ende is van synodo snijver daerinne bevonden ende gesondt verclaert te wesen.
14. In de saecke Geraiidi N. , dienaer tot Noortwolde is besloten , dat hij Gerardus sal tot naestcomende Meije anno ICOO van aldaer vertrecken ende sullen sijne gemeijnte ende hq midlertqt chrijstelijck ende vredelijck onder malcanderen leven,
15. Is geresol veert aengaende de saecke Cornelii JoAj^fNLs, dienaer tot Oldelemmer, dat hij nijet en sal te Schoot vertrecken, maer bij sijn ge- meijnte sal blijven.
16. Wat belanget de saecke van Baucke Bauckes is besloten, dat hij van nieus sal werden geexaniinoeii , ende dat voortaen neerstich gade-
1) „metten geringsten" ontbreekt in UU.
104
geslagen sal werden , dat sulckes nijet meer in consequentie sal getrocken worden.
17. Is besloten in synodo van Henricx) Bernaadi, dienaer tot Wanis cum annexis, gehoort hebbende sijn eijgen bekentenisse mits oock de verclaringhe vant classis van Bolswert , onder welcken hij sorteert , dat hij om sijn groote excessen de facto sal destitueert zijn van den dienst des h. evangeliums, ende dat de plaetsen metten eersten met eenen goede ende getrouwen dienaer des evangeliums sullen voorsijen ende versorghet werden.
18. Het synodus besluijt ende ordonneert aengaende de saecke Jellii SrxTiNi, dienaer in Ferwolde ende Gaest, dat Jellius na insinuatie deses datel^ck sal van sijnen dienst afstaen ende in voorgenoemde plaetsen nijet meer prediken, alhoewel hij aldaer mach blijven woonen hen tot naest- comende Meqe anno 1600 ende nijet langer. Maer hij sal gehouden wesen sijnen saecke opt spoedichste voor den Hove van Vrieslant te verdedighen, twelcke so hy nijet en doet ofte vermach te doen, dat hijj geen meer pensie sal ontfangen als dit gerechte halfljaer, twelck nu airede is ver- schenen. Doch indien hij wert gejustificeert ende hij in sijn saecke compt te triumpheren, sal de gemeijnte voorss. hem het andere toecomende halff- jaer pensie nijet moghen weijgeren, maer Jeluo voorss. te Mege moeten behandigen, doch sq behoeven de pensie hem nijet te geven, voor ende aleer sijnen saecke gewonnen is. Nochtans of hij schoon triumpheert, sal hij evenwel moeten Meije naestcomende vertrecken ende so nijet, sal hij van nu voortaen (als gesecht is) gesuspendeert ende nae Meij voorgenoemdt geheel van sijnen dienst afgesett zijn , als die van synodo het predicampt onweerdich geachtet wert. Midlertijt sal het classis van Bolswert de plaetsen hen tot naestcomende Meij nae hun vermoghen bedienen.
19. Is besloten ende voor goet aengesien, dat de gemeijnte der stede Sloten sal geweijgert werden het appel van henluijden, bij het classe van Sneeck versocht, doch dattet synodus op aller vlijt sal arbeijden om de langduijrighe twist ende oneenicheijt wech te nemen ende ter contrarie de vrede te treffen, üerhalven syn tot desen eqnde geciteert ende gecom- pareert de dienaer met sijne partije.
20. Het synodus verstaen hebbende de questie te Sloten tusschen eenighe ledematen ende haeren dienaer ordineert , dat sij beijde hijer voor- eerst in onse synodale vergaderinghe met malcanderen sullen versoenen. Twelck gedaen sijnde sullen de deputati synodi haer wtterste vlijt ende neersticheijt doen , dat hare tegenwoordige dienaer in corte ter bequaemer gelegentheijt mach getransfereert worden op een ander bequame plaetse
105
ende dat om de hardicheijt van sijne parti|je, mits nochtans dat sij van nu voortaen, solange sij bij malcanderen sijn, vredelijck sullen leven.
21. üese sententie des synodi gehoort hebbende de beijde parthijen sijn daerin bewillicht ende is derhalven de versoeninghe tusschen hen beijden geschyet in forma ende manieren , als volcht , ende met onderlinghe hantgevinge bevesticht.
22. De dienaer ende de ledematen der kercke tot Sloten bekennen voor Godt ende den synodo , dat hen alle verleden actiën van controversie in hun twistighe saecken , nu eenighe jaeren herwaerts verlopen , van herten leedt zqn, biddende van Godt, den synodum ende alle diegene, die haer hgeraen eenichsins mogen geergert hebben, dat sij ons tselve willen ver- gheven, beloven oock van nu voortaen vreetsaem ende eerbaer met malcanderen te converseren ende vorder de wtcomste van des synodi sententie ter eeren Godts ende onser beijder welstant ende vrede met gedult te verwachten.
23. Is besloten, dat Johannes Johannis, dienaer op Harich, dese ver- soeninghe gemaeckt tuschen den dienaer ende sijn gemeijnte sal vercon- dighen binnen Sloten opten predickstoel nae gedaene predicatie , ende dat opten 14«" Octobris in forma als volget:
24. Het synodus heeft nae lange communicatie der twistiger saecken partqen gehoort ende verdragen, oock haere boete aengenomen, twelcke sq de gemeijnte van Sloten bij desen laten vercondighen , begerende van een ygelijck, die hem mochte geergert hebben, dat se sulcx malcanderen willen vergheven , ende tsynodus ordineert , dat sij nu voortaen onse sententie sullen naegaen, totter tijt daerinne nae onse resolutie sal wesen voorsijen.
25. Bernardus Fuij^ekius, dienaer te Leuwarden, ende den E. Popko VAN RooRDA, olderlingh te Grouw, worden mitsdesen van synodo ver- ordineert, committeert ende geauthorizeert om aen de E. heeren Gedepu- teerde Staten als an den van den Hove te remonstreron ende effectueren alle tgene hijemae volgende van synodo haer in laste is gegeven , als zqn dese naebeschrevene poincten:
26. Vooreersten het synodo voorgecomen zijnde seeckere schandelycke , ergerlycke, oproerische dinghen, dewelcke geschijet zijn te Dronrijp in de kercke voor ende na den middach in de beijde predicatien ofte be- dieninghe des h. avontmaels,- dat daerinne de E. heeren believe justitie ende recht te administreren anderen ten exempel.
27. Item dat het placaet tegen der Wederdooperen ende Papisten bijeencomsten ter executie mochte gestel t worden.
lOG
28. N,B, — Dat nijet toegelaten worde de vijanden der chrijstelycke religie te bedienen eenighe politische ampten ofte administratie der kereke- goederen.
29. Dat alle hoereerders, dootslagers, lasteraers, ontheijligers des sabbaths , violateurs des echtenstaets emstelyck moghen gepunieert worden nae hiijt der E. heeren placaten, ende dat mijn E. heeren believe te renoveren ende effectueren placaten van poincten voornoemt
30. N.B. — Dat de beroepinghen landcwaert moghen gedaen worden van do ledematen der gemeijnte Christi bij versuijmenisse der schot- scliijetende huijshiijden.
31. N.B. — Dat de prouffijten ende opkomsten van kercken, die een jaer ofte twee vaceren, moghen strecken tot i)rouffijt der armen dier plaetse ende naestlegen classes.
32. Dat de geassigneerde ofte gesondene dienaers soowel als de beroepene moghen genieten de volle pastoryen.
33. Dat dat punct van Gereformeerde schoolmeesters te sullen zijn in allen kercken geefFectueert mochten worden ende die gehanthavet tegen den moetwillighen , ende ter contrarie te panieren den herlneckighen ende verachters der religie.
34. Sijn verschenen opten vierden Octobris anno presenti in synodo Bernakdüs Fullenius, dienaer tot Leuwarden, ende doctor Severtstts N. , olderlingh aldaer, als delegati deputatorum synodi laestleden, blijckende wt hen procuratie synodo verthoont, dagende over classem Sylvanam ofte haeren gedeputeerden belangende seecker lasterbrijefF den synodo geexhi- beert, eertijts overgesonden aen den gemeijnte in Wijckel ende door hen voorts gcdivulgeert , sampt seeckere restauratie eener HENRia Meinardi, gewesene dienaer in Wijckel, in sijn voorige predickampt tegen sententiam deputatorum synodi, laestleden te Franeker pronuncieert , met andere verscheijdene redenen versoeckende sententiam synodi ter saeckc voor- schreven.
35. Sijn hijertegen doen oock verschenen dei)utati classis Sylvanae voornoemdt ende mede onder dese D. Liivdeniitj ende Cojoielius Johannis , verclarende dat sie de woorden, begrepen in die famose brieff, nijet aen- nemen om te verdedigen , soverre desolvige calumnien zijn , maer aengaende het appel, so sij het noemen, bekennen sij te willen na haer vermoghen staonde houden , voorstellende vorder onder andere reden ende wederreden , oft men hare saecke ende questie met den deputatis des verleden synodi linderlijck ende liefflijck wilden afhandelen ende dien t\jt int vijer der
107
liefden begraven , dan oft men dien wilde verhandelen ende wtspreken opt rigoreust nae eijsch der saecken.
36. Heeft het synodus hqerop gegeven voor antwoort, dat sij na be- horen tot stichtinge der kercken daerin wilden handelen, haer bovendien belastende, vooreerst hare procuratie dese saecke belangende van haren classe hebbende te verthoonen^ ten tweden dat sij haer souden purgeren nu alhijer op de dachten van die deputaten synodi verschr. op haer gedaen, ofte bij faulte van dien dat het synodus haer hijelt voor contu- maces ende gedachten met haer te handelen nae Ghodes h. woort ende kerckenordeninghen.
37. Is onder desen in absentie der deputaten classis Sylvanae den synodo behandicht seecker missive van de E. heeren Gedeputeerde Staten , welcker inhout was , dat het synodus neerstich sick soude informeren op de disorde ende dachten van classe Sylvana belangende de ongeregelde toelatinghe tot den dienst des woorts ende andere puncten meer, alwaeromme oock het sijnodus raetsaem heeft geacht sulckes voor dese tijt den deputatis classis Sylvanae nijet te commimiceren , vermits sij doch casu int ontfangen ende lesen des voorss. missives oock nijet praesent waren geweest.
38. Sijn daemae wederom verschenen deputati classis Sylvanae met ettlycke der vomoemde, voorstellende hoe sij appelleerden ad synodum nationalem ende protesteerden de nullitate van alle tgene hijjer over haer besloten soude worden, dagende bovendien haer injurie te geschijen, vermits dat de brieff , den synodo gesonden van de E. heeren Staten , was geopent ende gelesen in haer absentie ende dat hen geen tijt gegeven wort om ruggesprake te houden met haren classe.
39. tSijnodus gehoort hebbende reden ende wederreden van partijen voorschreven, aenmerckende wat swaricheijt hijerin gelegen waer, ende wat onruste den kercken Christi hijerwt mochte bejegenen , so dese saecke bij haer nu nqet werde afgedaen, heeft na lange debath ende goede deliberatie de saecke in de vrese des Heeren bij de hant moeten nemen om eijntlyck te definiëren tot Godes eere ende tot stichtinge der kercken , welcke sententie ende resolutie eendrachtelijck is genomen, als hijerna volget, ende openbaer partijen verordineert, die voorhanden waren, voor te lesen:
40. Het synodus, op den Jouwer wettelyck vergadert, gehoort ende gesien hebbende seeckere dachten van Bernhardo Füllenio , dienaer binnen Leuwarden, ende doctore Severino N., olderlingh aldaer, als delegati deputatonim synodi laestleden na blijck hun procuratie van dien synodo
108
verthoont ende dat op ende tegens classem Sylvanam ofte haren deputaten , geschreven aen den gemeente van Wijckel ende naderhant den E. heeren Gedeputeerde Staten verthoont, sampt sekere abusen in desen begaen als- mede in hot restaureren des persoons Henrici Meinakdi , gewesene dienaer in Wijckel, in sijn vorighe predickampt tegens den sententie deputatorum synodi , laestleden te Franeker gepronuncieert , daerbenevens oock gehoort liebbende tegenreden van classe Sylvana ofte haren deputaten praesent, dewelcke hoewel emstich ter purge van synodo nae behoren vermaent, tot dien nochtans nijet conden gebracht ofte beweecht worden, maer bleven ter contrarie conturaaces ende hartneckich trainierende met vele wtvluchten desen nootwendighen handel, als van te moeten hebben nu nieuwe procuratie, nijeuwe ruggespraeck met hen classe, impertinente vraeghen ende andere onordentlijckheden , nijet dienstich ter saecken, so ist dat het vermelte synodus geconsidereert hebbende, wat men in desen behoort te considereren , in den name Jesu Christi besluijt ende senten- tieert mitsdesen ter eeren Ghodes, tot stichtinghe ende vrede der kercken, te weten dat sij approberen ende justificeren den sententie der deputeerden synodi, laestleden te Franeker wtgesproken in de depositie Henrici Meinardi voornoemdt sampt den deputeerden aldaer ende haren delegeerden voonioemdt praesent, als wettelijck ende stichtichlijck gedaen. üaerentegcn condemneert het synodus present den classem Sylvanam , haren deputaten in voorss. handel , het schantlijck lasterschrift voornoemdt met sijn authoren sampt alle , die nae desen voortaen noch sulcx mochten approberen. Daer- beneven ordineert ende statueert het tegenwoordich synodus, dat de deputaten classis Sylvanae ofte die authoren des lasterschrifts voor Godt ende den menschen sullen boeten ende schultbekenninghe doen, ende dat eerst nu alhijer voor dese vergaderinghe ende hare voornoemde aenclagers mede praesent, daema met handen ende schriften anderen geledeerden deputeerden synodi laestleden , als oock mede voor ende an den E. lieeren Gedeputeerde Staten , van desen delinquenten int lasterschrijven geledeert, die men nochtans alle eere schuldich is. Ende sal dit besluijt sampt oock hare schultbekenninglie bij geschrifte den gemeijnte in Wijckel openbaer voorgestelt worden door den deputaten deses jegenwoordigen sijnodi. Midleiüjt sullen de geconderaneerde authoren gesuspendeert blijven van den dienst, ter tijt dese sententie synodi van hen sal wesen voldaen, twelck haer alhijer nu datelyck sal werden geinsinueert , gelijck gescliijet mitsdesen, ende bij faulte desen van lien nijet wort voldaen binnen den tyt van ses weecken nae insinuatie van desen, sullen voornoemde authoren (onboet veerdich blijvende) van haren dienst gehelyck wesen gedeponeert in onsen vaderlande. Doch indien een eenich authoor bevonden wort van desen lasterbrieff voorss. ende dandere disordre voornoemdt, sal dieselvige
109
in perpetuum gedeponeert ende gedestitueert blijven van sijnen dienst. Hgerentegen die wt den classe Sylvana van tgene voores. is geheel innocent zijn , sullen hare namen binnen ses weken nae datum deses den geledeerden gedeputeerden des voorleden synodi overleveren bij geschrifte. Aldus gedaen in onse synodale vergaderinghe op den Jouwer den 5®" Octobris anno 1599.
41. Het synodus op den Jouwer aengemerckt hebbende verscheijden twist, moeijte ende oneenicheijt te verscheijden tijden wt het classe Syl- vana gesproten ende noch te spruijten , indien daerinne nijet in tijts wort voorsten, ende bovendien grote onordeninghe bevgnt wt verscheijden blijcken, heeft om reden voomoemdt ende andere reden meer raetsaera geacht hqerinne te voorsijen. Alwaerom het synodus jegenwoordich ordi- neert ende statueert mitsdesen met goede deliberatie ende ad vijs der E. h. Gedeputeerde Staten, dat het classis van Sevenwouden voor dese tijt sal wesen geroeyeert ende te nijete, cassierende datselvige mitsdesen, dattet geen classis meer sal zijn, maer de dienaren, duslange daeronder sor- tierende , sullen sick weder vervoegen elck onder de naste steden , daer sij eertijts onder hebben geweest, om goede ordre te houden.
42. Van HENRia Meinardi persoon is oock besloten, dat hij datelijck van sijnen dienst sal ophouden ende hem voortaen stichtichlijck draege, vlijtich studerende ende, so hij alsdan moedt heeft om in examine te mogen bestaen , so sal hij hem vervoegen tot het classem van Sneeck om aldaer geexamineert te worden , ist dat hy goede testimonia can verthonen van sijn boete ende stichtichlijck leven. Ende sovele belanget dat hij te reste is van sijn onderhout te Wijckel , mach het synodus lijden , dat hem dat gepasseert worde.
43. Is bovendesen geresolveert , dat de deputati hujus synodi ofte de beijde gecommitteerde sullen metten eersten ineijschen het classisboeck der Soevenwouden.
44. Nae voorlesinge der sententien voorss. hebben naebeschrevene persoenen opentlijck voor den synodo verclaert, dat sij geen aiitores waren des voorschreven lasterschrifts , sooveele de lastonngen belangt, noch den- selvigen nijet approbeerden , als te weten Josias EYTERmoms ende Coiixelius JoHAXNis. Bovendien mede gelijck Andreas Pellio ter praesentie van Melchior Clant ende praeses synodi int bedde leggende cranck , also oock Gerardus Cleobeckerus voor den synodo verclaerden dat lasterschrift per imprudentiam onderschreven te hebben sonder datselvighe eenichsins gelesen te hebben, waeraff sij hare schuit hijermede bekenden. Jae dat meer is, verclaerde Sible Harinx, dienaer tot Oldemerdum, sampt de gecommit-
110
teerde olderlingen van classis Sylvanae, dat sq noijt geweten hadden van desen lasterbrieff. Ende dewijle de E. heren Gedeputeerde Staten door dat famose briefF geofFendeert waren , biddet Andreas vooras, den E. hoeren hertgrontlijck mitsdesen hem siilcx te willen vergeven ende te goede houden.
45. Desen allen afgedaen sijnde heelt het sijnodus geprocedeert tot electie van hen gedeputeerden om desen jare voortaen synodi nomine af te handelen alle wichtige voorvallende kerckelijcke saecken daertoe ver- socht sijnde. Sijn also wt het classe van Sneeck hijertoe geeligeert ende gecommitteert: Fredericus Regneri als dienaer ende Gerrut Jansz te Sneeck als ouderling; wt Franeker classe Johannes Corneui te Minnertsgae als dienaer ende Allert Jacobs te Harlingen als olderlingh; wt het classe van Bolswert Joannes Clinckebijl te Witmaeraum als dienaer ende Öerben Harmens tot Bolswert als olderlingh; wt Leu warden Hermannus Colde, dienaer aldaer ende Tualing Jaspers als olderlingh; wt Dockumer classe Festus Hommeri , dienaer aldaer ende D. Meinhardus Aijtsma als olderling aldaer.
46. Sullen oock gecensureert werden in ij der classe alle diegene, die absent sijn gebleven wt desen praesenten synode, die daertoe gecommit- teert waren, om in comstige tijden alle disordre voor te comen.
47. Eijntlijck is besloten , dat het synodus toecomstighe jaer sal gehouden worden binnen Sneeck des Maendachs nae besloten Paesche anno 1600.
48. Is nae gedane gebeth het synodus alhijer op de Jouwer geeijndicht op huijden desen 5®° Octobris anno 1599.
Orconde hijeronder de hant praesidis ende scribae onses j egen woordigen synodi, wt last des synodi aldus gedaen ende ondertekent op tqt ende plaetse voorss. öeluus Benedicti, praeses synodi, Suffridus Sm-FRiDi, scriba synodi.
De principale deses was getekent als voren ende, gecoUa- tioneert zijnde met desen , is bevonden te accorderen bij mq
Sttffridus SuFFRiDi , sciïba synodi. i)
Copia. Acta synodi Snecartde, den 20 May hegonst anno 1600.
Nae aenropinge van den naeme Ghodts ys tot praesidem gekoren Her- MANNus 5oi^E ende tot scribam HEinucus Buschmanktts , dienaer te Beera.
1) Deze onderteekening is eigenhandig.
111
Syn oeck folgendes van myn E. heren Staten gecomraitteert als mynheer Hepke Fockens ende Joannes Acuucola den jegenwordigen synodo by te wonen om me des to bequamelicker die constitutiones synodales tot eenen goeden ende gewonscheden ende te brengen, waervan mjTi vorgedaehte heer allene is erschenen, Agrick)la vorss. uth swackheit sines lichaems absent gebleven. Mynheer bovengemelt syn relatie gedaen hebbende siner commissie , vermaninge tot eenicheit ende dat men op christlicke resolutien acht nemen soude, is met dancksegginge ende schuldige reverentie van den synodo ontfangen.
Dyt efFectuert synde sin vertoont ende gelesen die procuratien der vol- machten, welcke op dit synodo verschenen.
üth Sneker classe sin gecomparert: Joannes Rouchtjs, dienaer der ge- meente Christi binnen Sneck, ende Fuedericüs Regneri, dienaer to Brits wert, tot ouderlingen Dyrck Janckes ende Sybe Sybesz.
Van Bolwerder classe die procuratie was houdende op Petrum JARicun , dienaer te Wommels, ende Joannem Hokeltbi op het Nyelandt, welcke vorss. JoANNES mct die twe ouderlingen niet gecomparert.
Uth den classe van Franeker sin verschenen: Jajuchius Wilhelmi ende JoANNEs Avernaeus vor dienaren, tot ouderlingen die E. greitman Hübbo van Waltinga ende Sybrandt Augtjstini.
üth den classe van Dockum: Joannes Nicolai ende Arnoldus Annius, tot ouderling STEPHAmis übeliub, rector binnen Dockum, ende Albert Claess, welcke Albert Claesen is uthgebleven.
üth den classe van Leuwarden sin gecomparert : als vor dienaren Her- MANNus Kolde ende Hexricus Buschmanxus, dienaer te Beers, tot ouderling D. Severdtos Eugalentjs, dan M. Arian Ajoans van het Byll niet ver- schreven.
1. Het jegenwordige synodus achtet raedtsaem, dat die sake van HERMAJfxi Pijppn, dienaer tot Hemlum, omme grote difficulteten ende swarichheiden , so darin sin stekende, op een ander gelegene tidt moge opgeschortet worden.
2. Op het versoeck van den E. grytman Asse Ubbens resolvert het synodus, dat Mychael Joannis, scholdienaer tot Oldenschot, sin belofte dehr gemeente op die Jouwer gedaen , sal dately ken sonder langer vertoch naecoemen , op de Jouwer vertrecken ende sinen dienst aennemen. Ander- si ns sal met hem kercklicken gehandelt worden.
3. Paschasiüs Baers ende Wabbe Wyssens sin geconstituert omme alle dingen, so in die articulen vervatet staen ende aen die E. heren sollen
112
versocht werden, op het spodichste nomine totius synodi te verrichten ende by requeste aen myn E. heren te remonstreren.
4. Het classis van Sneck wert van jegenwordigen synodo geauthorizeert op het spodichste die accusatien op Jodocüm Hermanni , dienaer te Wolfegae, gefallen darbenefFens sin andtwordt aen to horen ende die gehele saecke, nae dat se bevinden godüicken te wesen , af te handelen , den partijen aen wedersyden voort ordinerende aen toecoemende Dinxsdach voor den classe te Sneck te compareren.
5. N.B, — Voorts wert singulis classibus mit alle ernst bevolen , dat se vlij- tige opsicht nemen in die aenneminge der dienaeren, ongeregelheiden ende onstichtinge leven derselven. So sulcks niet en geschiet, sollen sie, die hirinne sumachtich sin, in postenim van den synodo gt^strafPet werden.
6. N.B, — In geliken gefaUe sollen die dassen vlytige rigaert nemen op alle onbequame scholdienaers , sovele beide leere ende levendt aengaet, ende sal een iegelick classis , daronder sodanige sorteren , den E. heren remon- streren omme van ehren dienst na luyt het placaet darvan gemaket te removeren.
7. NB, — Wert oock raedtsaem bevonden, dat men aenhoude bij min E. heren Staten omme jaerlicks uth den collegio ofte andersins twe personen te deputeren den synodo by te wonen met hare authoriteit. Ende sal solcks alle jaer van den classe versocht werden, welcke uthschrivinge doet den synodum te houden.
8. Dat men de E. heren remonstrere de gelegenheit van de grytenye Oostende Stellinckwerf den deinst des h. evangelii aengaende ende bidde, dat hirin remediert worde, overmits dar mer een dienaer is.
9. N,B, — Is oeck besloten, dat een jegelick classis alle goede resolutien ende constitutiones synodorum onderhoude ende arbeide , dat se effect sorteren.
10. Aengaende het gravamen des classis van Bolswert van die afsettinge des classis Sylvanae met het aencleff van de gehele sake in de sententie is ditselve geconimittert den deputatis, die uth dessen jegenwordigen synodo sin geordinert, omme haer te reguleren nae dehr E. heren Staten apostyl, in dato den 7 Maij anno 1600 gepasseert.
Apostyl van den synodo op die presentatie Joannis Lyndeioi cum sociis gestelt
11. Alsoe die jegenwordige tidt niet lidet, dat de broederen des ver- leden synodi, op die Jouwer geholden, nae der E. heeren apostyl nu tegenwordich verschreven worden ende het synodus sonder derselver tegen-
113
wordicheit dese presentatie niet kan afhandelen, sollen de deputati synodi hirin op het spodichste ende christlickste arbeiden nae de acte , in dessen synodo darvan gemaket.
12. Het synodus siet vor goet, dat men de E. heren oeck remonstrere het gebruyek van Hollandt, daer die E. heren Staten contribueren tot de oncosten dehr synodale vergaderingen 300 gl., ende oetmodichlicken sup- plicere , dat myn E. heren oeck beleve to doen , nae dat se verstaen billick te wesen.
13. Is nodich bevonden, dat men de E. heren demodich bidde, dat het placaet van de onthilginge des sabivats, Paschen, Pinxteren ende dergelicke fest ende bedeldagen met drunckendrincken , arbeiden, avent^ spelen, dansscholen te houden ende dergelicke sonden, darbenefPens het placaet van den echtenstaet renovert werde.
14. Aengaende het onderhout van die scholmesters is vor goet ingesien , dat een jegelick particuleer classis , onder welcken die schol mesters ghene goede alimentatie hebben , soUicitere bij myn E. heren Staten , grytzluiden ofte gemeenten, als bevonden weert behorlicken te wesen.
15. Den classi van Leuwarden wert belastet in de saecke GEUiii vSyxtini informatie te nemen ende voorts darin te disponeren van des synodi wegen nae behoren.
16. Alsoe oeck een seker missive, van den synodo uth Zuythollandt gesonden, den jegenwordigen synodo vertoont is, darin versocht wert, dat men goede correspondentie jaerlicks in die synodale byencompsten sonde houden ende het aengevangen werck van de aversettinge der biblen sollen helpen beforderen nae luyt der missive , so ist dat hirin wert geresolvert , dat een jegelick sal met sinen classe niggesprake houden ende, nae dat bevonden is, den deputati s last gegeven wert met consent dehr E. heren Staten desse dingen te effectueren.
17. N,B, — Het synodus heft besloten, dat die dienaren ende ouderlin- gen, welcker sonder genoechsarae reden sick absenteren van de synodale vergaderingen , van haren classe ernstiicken sollen vermanet worden ende vor hare ongehorsamheit een pundtgroet tot nodtruft dehr armen ^evew^ hetwelckes nu voort tegens die niet gecomparert sin int werck geatelt sal worden.
18. Dyt in alles gedaen zynde, heft men geprocedert tot de electie van volmachten, dewelcko dit aenstaende jaer alle kercklicke saecken (so vorfallen mochten) sollen, als nodich bevonden wert., afhandelen. Dartho
Acta nyn, provitic. VI. 8
114
versocht zijnde sin geconstituert : wth Sneker classe Joanxes Bot.ermaxntts junior als dienaer ende Wybreen Geeeucens van Bosum ; ut Franeker classe RoDOLPHüs Artopaeus als dienaer ende Jukc^en Messemakek te Franeker als ouderling; uth Dockumer classe S('helto Aytsema als dienaer ende M. Jax Bajiberer tot Holwert; uth Bolswerder classe Godefridus Sopinoius vor dienaer ende Henricüs Leonardi vor ouderling; ut Leuwarder classe Regnerus Hachtinü als dienaer ende Matthias Tiajjberfj^ vor ouderling.
19. Is geaccordert eendrachtich by den synodo, dat men synodum houden sal in toecoempstigen jare to Bolswert acht dage nae Pinxter- maendach in anno 1601.
Aldus gedaen ende geendiget binnen Sneck in de synodale vergaderinge den 23 Maij anno 1600. Ende hebben nomine synodi ondertekenet praeses et scriba synodi. Onderstondt:
Hermannus Kolde, praeses. Henricus Btjschmakntts , scriba synodi.
Dit is gecoUationert ende is bevonden te accorderen. Orkunde min handt.
Henricüs Buschmaxxus , scriba, i)
Copie. Acta synodi Bolswardianae ^ aenffevangen den 14^^ Julij anno 1601.
Nae aenroepinge van den naeme Gods is tot praesidem gecoron Dn. Rir- noLPHus Artopoeus ende tot scribam Idzardüs Nk^olai f.
Sijn oock verschenen van den E. heeren Gedeputeerde Staten van Frieslant gecommitteert synde de E. heeren Bennaert Sappema ende D. Stbrandtts Sicx^AMA, thonende haere procuratie. Welcke gelesen synde sijn de voor- genoemde heeren gewillichlick ende met danck ontfangen, opdat sij met haren autoriteijt mochten helpen de handelingen des synodi bevorderen, ende opdat oock naderhant de besluitingen desselwigen te beter int werck gestelt werden.
Daemae sijn gelesen de procuratien der dienaren en ouderlingen uit een yder classe op den synodum gecommitteert synde. Ten eersten syn uit den classe van Bolswert gecommitteert : als dienaren JoannEv^ Clcnckebiji. ende GuALTERus MoRLDfoius, als oudcrlingen uit Bolswerder gemeijnte Suffiudüs JoANNLs ende van Nieulant M. Rombartus PuocAi^;
^) Eigenhandige naamteekening.
115
ten 2®n uit den elasse van Franeker: als dienaren Rudolphtts Artopoeus ende Regnerus Falco, als ouderlingen Wubrant ELenricxz uit Franeker gemeinte ende D. Onias Geldorpius van Harlingen, welcke niet ver- schenen is;
ten 3«" uit den elasse van Dockum : als dienaers Engelbertus Stülenius (welcke niet gecomen is) ende Ernhestüs Hiddingius, als ouderlingen uit den stat Jaoob Jacobsz ende Subrant Peters uit het lant;
ten 4«" uit den elasse van Leuwaerden : Joannes Hilbrandi ende Idzardus Ni(Y)LAi als dienaers, ende Eco EwER'rea uit Leuwaerder kerck ende I). Aedo van EisiNGA uit het lant als ouderlingen;
ten 5«n uit Sneecker elasse : als dienaers Gellius Aocronius ende Goswoa's Geldorpius, als ouderlingen Claes Jelmersz van Sneeck (welcke niet ver- schenen is) ende Brettutc Feyckesz uit den Hommerts.
Nae het lesen der procuratien ende goetkenninge der personen, die verschenen waren, sijn de acta des verledenen synodi Snecanae alle ge- lesen, is op een ijder gelettet ende bevonden, dat van enigen int ver- handelen der gravaminum achtemae soude gesproken werden. Int besonder is gelettet op seeckere puncten ende besloten, als volcht:
1. Op het 12® gemerct synde is besloten, dat den heeren G^conimit- teorde Staten memorie sal gegeven werden om uit den naem des synodi den collegio der E. heeren Staten voor te houden , oft haer niet raedsaem duncke, dat tot het dragen der oncosten van synodale en classicale ver- gaderingen nae de wijse van den Hollandischen gemeinten seeckere siimme van penningen vergunnet werden uit den cloosteropcorasten oft immers uit sulcke middelen, als den E. heeren raedsaem duncke, ende dat alsdan den E. heeren geliewe sulcx te effectueren.
2. Op het 13® gelet synde is raedsaem bevonden, dat men alsnoch sal by den E. heeren Gedeputeerde aenhouden , dat haer gelieve de voor- gaeude placaten te vemieiiwen ende den grietslieden emstelick de executie derselffder te belasten , naemlick aengaende de outheiliginge der sabbathen , christlicker feesten ende beeddagen , welcke geschiet door dronckendrineken , arbeyden , awontspelen , dansscholen te houden etce. , ende dat oock daer- beneffens sonderling gedacht werde des spelens op de kerckhowen insonder- heijt voor, onder oft nae de praedicatien , item des beijerens met den clocken, des luidens tot de awontspelen ende voor en op de Papistische feestdagen, in sommige dorpen geschiedende met een groter clock als op andere dagen, item des dronckendrinckens van dien, welcke de dooden beluiden, ende dat in de kercken oft kerckentooms.
3. Aengaende het 17® is besloten, dat de breucke des pontgroots te
8*
gewen op dese tijt sal aenfangen aengaende de dienaers des woorts, weleke gedeputeert synde opten synode niet verschijnen, tensy dat sy in haren classen genoechsame reden van onschult doen blycken, maer belangende de ouderlingen, dat men sulcx eerst opten naesten synode nae desen te houden aenfange, mits dat het haer intgts te kennen gegewen werde.
4. N,B, — Door dien occasie is mede besloten, dat de ouderlingen sullen vermaent werden in den classicale vergaderingen mede te ver- schijnen ten minsten op sidcke tyden, als daer censiu^ monim wert gehouden , als van den gravaminibus des classis oft aller classen wert ge- handelt , als men deputatos ad synodum kieset ende de acta des gehoudenen synodi voorleset.
5. N,B, — Is oock door occasie vant lesen des 18°» puncts geresol weert , dat de deputati synodi niet sullen op een seeckeren ordonnans tijt tesamen comen, maer indien enige saecken niet connende vermits cortheijt des tijts in den synodo affgehandelt werden den deputatis in handen gegewen werden, dat alsdan opt spoedelixt of op den tijt van den synodo bestemt hare tsamencompste werde gehouden ende, so binnen dat jaer andere nieuwe swaricheden resen, dat alsdan het classis, daer tsynodus gehouden is, de deputatos op seeckeren tijti tesamenroepe op den plaetse des laestge- houdenen synodi.
6. Daernae gesproken synde de consensu doctrinae is int besonder be- sloten van den Wederdoperen rotterije , dat men alsnoch aenhoude by den E. heeren Gedeputeerde Staten, dat de exercitie van haer religie belet werde, soveel immers mogelick is.
7. Ende dat oock tot dien eijnde de dienaers des woorts ende school- meesters in een ij der classe de Belijdenis der Nederlantscher kercken onderschrijwen, alwaer enige mochten bevonden werden , die het niet gedaen hebben.
8. Het hebben enige schoolmeesteren den synodo haer request doen behandigen, versoeckende dat van wegen den schooldienaren int gemein van den E. heeren Staten becomen mochte werden verbeteringe des onderhouts voor allen dien, die te soberen onderhout hebben, ende oock het naejaer voor den wediiwen ende wesen derselffden. Welcker versoeck aengaende het synodus gOQn ander middel van verbeteringe heeft connen vinden om vooreerst voor te nemen dan sulcke schoolmeesteren mitsdesen te recommenderen aen den dienaren des woorts harer plaetsen om by den huislieden des dorps hulp tegen hare beswaemissen te versoecken uit de gevoechlixste middelen.
117
9. Door seeckere occiisio vaut placuct des huwelicx meutic geinacct synde is besloten, dat men aenhouden sal by den E. heeren Staten deses lants, dat het oweral gepubliceert werd e.
10. Als Baucke Pltbesz tot Witniaersum seeckere sijne dachten tegen het classis van Bolswert ende int besonder tegen enige dienaers desselwigen classis voorgestelt hadde , is den classi voorgenoempt belastet de dachten tegen seeckere drie personen gedaen (welcke den deputatis classis geno- mineeii sijn) te verstaen ende daervan wetlicken te richten, ende dat binnen de tijt van ses weken.
Na desen allen sijn de gravamina classium voorgenomen ende voorts besloten dese volgende puncten:
11. Aengaendo het derde gravaraen classis Bolsvardianae is besloten, dat het sal blij wen by de voorgaende resolutie des lantschaps, naemlick dat men de dienaers des woorts op de vrye pastorijen sal beroepen, ende dat men niet anders ende nieus sal versoecken.
12. Belangende de beyde geschriften, van den synoden uit Suitliollant aen den synoden in Frieslant gesonden , is eerstlick gelet op de translatie des Nederlantschen bijbels ende wert het owersetten voor een nut w^erck gehouden. De personen , tot hetselifde werck van den voorgenoemden synode genomineert, sijn desen synode genoechsaem, ende sal voorts oook in onsen vaderlant tot syner tijt een reviseur des wercx van een ander synodale oft deputatorum vergaderinge genomineert werden.
1.3. Daemac is van het senden der dienaren en ouderlingen jaerlicx na den synoden der anderen lantschappen gesproken, ende de saeck selft* OU) correspondentie te houden wel voor seer goet geachtet , maer de broe- deren sien noch ^een middelen om die te connen int werck stellen, tenwaer saeck dat by beiirten jaerlicx alleenlick tot een synodum een oft twe werden gesonden. Ende van desen beiden is den scribae belastet antwooi-t naer Hollant te schrijwen.
14. Van den schoolmeesteren is nodich geacht, dat de ongeregelde voor den dasse ontboden ende na belioren vermaent werden ende, indien sulcx te vergeefTs sij , dat men alsdan hulp aen den grietslieden oft oock den heeren Gedeputeerde Staten, des nodich synde, soecke.
15. Aengaende de dorpen Hempens ende Teerns , indien het niet gelucket met den sendinge des dienaers, welcke het dassis van Leuwaerden onder handen heeft, dat alsdan van denselffden classe de saeck sal den heren Gedeputeerden Staten opt spoedelicxt aengedient werden ende versocht, dat den E. heeren geliewe tewege te brengen, dat de heer van Aemlant
118
int beroepen consentere, ofte dat immers sonder vercortinge syns rechts in toecomende tijt een dienaer aldaer gesonden werde door autoriteijt der E. heeren.
16. Voorts belangende seeckere andere dorpen in denselfFden olasse als Friens, Wartena etc. wert den classi belast te bestieren , dat Ago.veus, dienaer tot Werregae , datselwige dorp alleen sal bedienen ende syn onder- hout daervan alleen hebben, doch so het dorp Werregae alleen hem niet soude connen onderhouden, dat alsdan het naestgelegene dorp alleenlick met Werregae gecombineert blij we, ende dat de andere dorpen gecombineert synde, soveele een dienaer connen onderhouden, opt spoedelixt beroepen oft haer een dienaer oft dienaren gesonden werden.
17. KB, — Den deputatis synodi wert beneffens haer gewoonlicke last opgelecht , dat sy by paren ende bij beurten nae de ordeninge der beurten , die int houden der synoden waergenomen werden, nu uit het eene dan uit het ander classe (elck paer voor de tijt van twe maenden) aennemen de sorge en achtinge op die dingen, die in synodo besloten syn, oft se int werck gestelt en naegecomen werden oft niet, ende door vermanen des nodich synde haer beste daertoe doen. Ende sullen telckens de volgende twe van den voorgaenden vernemen, wat geeffectueert sij oft niet.
18. Opdat eenmael in den Wouden en Stellinckwerff het h. evangelium plaets hebbe tot hoop van meerder stichtinge , sal by den E. heeren Gede- puteerde Staten aengehouden werden, dat hun geliewe den grietslieden aldaer te belasten, dat sij haer hooöhste vlijt aenwenden, dat de plaetsen aldaer met bequame dienaers versien werden.
19. Van den saeck Hermanni Pupph is besloten, dat men sal arbeyden, dat deselwige Puppius ter eerster gelegen theijt ad rectoratum oft andere beroepinge gepromoveert worde oft ten minsten in een ander lantschap de dienst des evangeliums betrede, tensij dat uit den judiciis facultatum theologicanim academiae Leidensis en Franekeranae ende coetus Embdani (tot welcken nomine synodi sal geschrewen werden om haer judicium met redenen bevesticht ower te senden) anders raedsaem en stichtelick bevonden werde.
20. Gesproken synde vant aennemen Henrioi Bernardi, gewesenen dienaers tot Goutum, welcke geschiet is in den classe van Bolswei-t, hebben de deputati desselwigen verclaert, dat sij hem op de attestatie classis Leovardianae hebben aengenomen, niet wetende van den clausule in den synodo Leovardiana anni 1592 articulo 38 begrepen, dat hy uit den provincie van Frieslant soude datelick getransfereert werden, ja dat
110
s\j kennisse van dien clausule gehat hebbende liem niet en souden hebben aengenomen.
21. Voorts heeft het synodus de saeck vant aennemen Henrici Bernardi voorgenoempt in suspens gelaten, totdat het classis van Leuwaerden ver- clare, met welcken conditie oft in welcken maniere Henriüo voorgenoemt de bowengemelde attestatie van denselffden is gege wen , naemlick oft oock het classis gemeent heeft, dat de bowengeschrewene clausule van uit desen provincie getransfereert te werden soude van hem Henkkx) nagecomen werden, also dat hij in Frieslant geen beroepinge soude aennemen, ende oft Hexriccs sulcx nae te comen den classi niet belooft heeft, met dien conditie de attestatie ontfangen hebbende.
22. KB. — Also bevonden wert, dat soratijts de beroepingen van den dienaren nae lange dilaij werden geresigneert , is besloten, dat yemant een beroepinge hebbende, welcke hij niet dencket aen te nemen, binnen de tijt van 14 dagen sal resigneren, ende sal volgens ter contrarie doende van den classe gecensureert werden, tensy blycke, dat rijpe deliberatie langer tijt nootlick vereijsschet hebbe.
23. Van den assignatie der dienaren is besloten , dat men , indien enige occasie mochte voorvallen, die sulcx vereijsschede, aen den E. heeren Gedeputeerde Staten versoecke, dat geen geassigneerde dienaren binnen een jaer oft twe (nae dat mijn E. heeren raedsaem sal duncken) door be- roepinge van een ander dienaer verdrewen mogen werden.
24. Is oock besloten . dat men aen den h. volmachten deses lantschaps versoecken sal , dat de pensien van den verstorwenen monicken en baginen weder aen den lantschappe vervallende oock tot onderhout der weduwen en wesen der dienaren des woorts ende der oude schoolmeesteren geim- ploijeert werden.
25. N.B. — Nademael bevonden wert , dat ledematen der Gereformeerde gemeinten alsnoch somwijlen met bedelbriewen ende oock met slechte attestatien omlopen en verscheyden personen oft gemeinten lastich sijn, wert besloten, dat niet alleenlick de bedelbriewen na voorgaende besluitingen siillen niemant gegewen werden, maer dat oock ^een slechte attestatien gegewen werden sulcke ledematen , die niet metterwoon vertrecken , opdat sodanige niet misbruict werden.
26. Het synodus vemieuwet wederom , tgeen in andoro synoden gelyck oock van het lantschap besloten is, dat dorpen, die alleen oen dienatT connen onderhoiiden , alleene een sullen houden , ende volgens dat sodanige
120
noch gecoinbineert syiule oft combinatie soeckende niet langer gecooibi- neert syn.
27. N.B, — Is besloten van den studiosis theologiae in den academie tot Franeker haer studie goabsolveert hebbende, dat sij alleenlick in den elasse tot Franeker sullen geexamineert ende tot het ministerium toegelaten werden , tenwaer enige van haer uit een anderen elasse voor het examen beroepen werden.
28. Den classi van Dockum wert belast, indien sy bevinden, dat de sententie der heeren van den Howe sulcx vermach, haer best te doen, dat TnEODOiticüs Petri, tot Collum tot noch toe gestaen hebbende, beroe- pinge mach hebben in den Wolden, ende daerom versoecken aen den grietslieden aldaer, dat s^ haer vlijt tot dien einde aenwenden ende, indien sulcx niet gclucket, dat sij arbeyden, dat hij aldaer een assignatie hebbe.
29. Item dat het classis goede achtinge neme op sulcke dienaers, die alsnoch haer gagie genieten , van wegen dat sij int pausdom priesteren oft andere religieusen geweest sijn, hebbende anders genoechsaem onderhout hares dienstes.
30. Van Rudolpho ürrERwucK, onwettelick wederom als dienaer in Frieslant ende tclasse van Bolsweil; gecomen ende enigermaten van den elasse toegelaten synde, is besloten, dat hij in desen provintie sijn dienst niet sal doen ende nochtans de gagie syner tegenwordiger plaetse ten alderlangsten tot toecomende Meije genieten, indien liij niet so gering anders sal connen versorget werden. Ende sal het classis raiddelcrtijt de dienst bewaren.
31. Aengaende het gra vamen van het classis der Wouden weder in integrum te restitueren wert sulcx voor dese tijt noch om redenen opge- schortet, insonderhe^t dewijl doch niemant van den dienaren uit dien plaetsen voor den synodum gecompareert is, die sulcx vei*socht heeft.
32. Van den acten der nationale synoden is btisloton, dat alle (klassen cx)pien van allen dien sullen hebben en bewaren ende oock alle jaren eens in haren vergaderingen voorlesen.
33. Het toecompstige synodus tot Franeker te houden sal acht dagen nae Pinxsten aenvangen ende intijts uitgeschrewen werden.
34. De deputati synodi , die voor dit jaer tot den tijt des toecompstigen synodi toe hare belastingen bowen uitgedruct sullen hebben tot opbouwinge der gemeente , syn dese volgende personen : uit Bolswerder elasse JCgedius
121
EBEitf:ciiT als dienaer ende Timex Reunersz tot Worckura als ouderlinck; uit Franeker classe Joannes Petri tot Dronryp als dienaer ende D. Onias Geldorpius tot Harlingen als ouderlinck ; uit den classe tot Dockiiin Joaj^nes NicoL.u als dienaer ende D. Meinardus Scheltontüs als ouderlinck; uit Leuwaerder classe Hermannus Kolde als dienaer ende Jttrian Henric!x tot Leuwaerden als ouderlinck; uit Sneecker classe Joannes Bogerman als dienaer ende Wubrant Heerckes tot Bosum als ouderlinck.
Ende is also eintlick na gehoudene censure en dancksegginge het synodus geoindicht, ende sijn de bowengeschrewen acta den synode voorgelesen, tot bevestinge uit den naeme desselwigen van praoside en scriba onder- geteickent op huiden den lö«" Julij anno 1601 binnen Bolswert.
Onder stont gess. : Rudolphts Artopoeus , synodi praeses , ende Idzaiujus NiwLAi f., scriba synodi.
Accordeert met den principale, oirconde mijn naem.
Idzardxts NiüOLAi f. , scriba synodi. l)
Copie. Acta syfwdi Franequeranae anno 160:3.
op huyden den l*"" Junij anno 1602 is byiengecoraen het sijiiodus binnen Franeker , ende is nae die anroepinge des naems Godts met miesten stemmen gecoren tot praesidem D. Petkus Hartenbergius , dienaer des g. woerts binnen Franeker , ende Johaxnes Booerman , dienaer des g. woorts binnen Snieck , tot scribam. Daemae is D. Hartenbeiuuo op zijn versoeck geaccordiert te mogen hebben D. Bernhardum Füllenium, dienaer binnen Lieuwaerden, tot assessorem.
Nae die anderde anroepinge des naems Godts zijn verthoont die ci*e- dentzbrieven der volmachten aller dassen ende zijn met die personen voer goet gekent. Die personen, die verschenen zijn oj) desen synodo, zijn deso:
wt classe Franekeranae : D. Petrus Hartenberuius ende D. Sibrandus VoMELius als dienaren ende Wljbe Jacobs ende Jurian Harmensz als oudei- lingen;
wt den classe van Doccum : D. Johannes Ni(X)lai ende Berxardus Gornelii als dienaren, Remmert Reytses als ouderlinck; Joost van Hierma is nijet verschenen ;
wt den classe van Lieuwaerden : D. Bernardus FuLLENrus ende Aijnoldus
1) Deze naamteekening is eigenhandig.
122
Tkbbixcuus als dienaren, Popcke van Roorda ende Juriaen Hendrixz als ouderlingen ;
wt Sniecker classe: Johaxnes Bogerman ende Hfgo Petreius als dienaren, WvHREN Herckesz ende Hans Tyemmes als ouderlingen;
wt Bolswaerder classe : JCijIdius Eberecht ende Johannes Heucklum als dienaren, Ipe van Aylva ende Sibrandus Papma als ouderlingen.
1. Is daemae van D. Rodolpho Artopaeo, d'gecoramittiert was van de volmachten der dassen om het leger desen somer te bedienen, begiert dat zijn substitutie van D. ^Egidio Eberecht in zijn plaetze, alsoe hem siücx doer missive van den E. heren Gedeputierde toegelaten is, mochte van den synodo werden approbiert. Daerop gesloten is, dat vermits die cortheyt des tijts niet can lyden, dat die saeeke gehandert werde, als het recht der kercken wel soude eyschen D. ^Egiditjs sal gesubsti tuiert zijn, ende dat die magistraet van Bolswert als oeck die kerckenraet sal versocht werden van synodo (als datelyck geschiet is) om niet te willen in desen swaricheyt maecken , dat oeck nyemant die vemietinge ofte beter die veranderinge van de kiesinge der volmachten classium sal moegen strecken tot ienege navolginge om die gewichtige reden , welcke die magi- straet van Franeker gehadt heeft om Rodolphum Artopajeum te willen be- houden, als daer zijn kenlycke swackheyt zijns collegae, tijt van pest ende andere.
2. Is van den kerckenraedt van Franeker begiert, dat ien wt het midden des synodi gecoren mochte werden om predicatie te doen. Is besloten, dat minister loei om oersaecken diesel vige sal doen.
3. Alsoe tclassis van Franeker nijet versocht hieft twie gecommittierde wt de E. heren Gedeputierde om desen synodo bij te wonen tegen tbosluijt des synodi in voorlijden ende laest in den sijnodo, binnen Sneeck anno 1600 gehouden, genomen, so ist dat het besluijt des vorigen synodi is bevesticht ende die van de classe van Franeker als roocklooslyck gedaen hebbende daerover sullen gecensuriert worden ende vermaent om in sulcx hem hierna te beteren.
4. Diewyle vant gewesene classis van den Wouden zieckere dienaren vei^schenen sijn om ijets te versoecken belangende haer classe, is haer voer antwoort gegeven, dat van dese saicke hiemae gehandelt sal worden.
Sijn daemae gelesen die acta synodi Bolswardianae des vorigen jaers.
5. Is ierst gesproken van ien middel om oncosten te becomen tot houdinge der synodale ende classicale byiencomsten ende is besloten, dat
128
men sick sal reguleren nae de apostille der E. heren Q^deputierde gegeven op ien artyckel, van de dienaren hun gepresentiert , dwelcke inhout, dat men sal arbeyden, dat die gecommittierde dienaren ende ouderlingen mogen sulcx genieten wt die benefieiegoederen der respective plaetzen tweten derselver, wt welcker part samptlyck zij gecommittiert worden, ende dat sulcx doer induceren zal geschieden nae discretie iens jegelicken dienaers.
6. Belangende het 4 artyckel synodi Bolsvardianae is tot verclaringe desselvigen besloten, dat het sal effect sorteeren, mits nochtans dat het classis niet zij ofte gehouden werde in minder achtinge oft cracht, soe de ouderlingen versocht ende vermaent zynde nijet verschijnen.
7. Opt seste artyckel is voorgebracht ien apostille der E. heren Gede- piitierde, gegeven op ien artyckel in synodo Doccumana anno 97 over- gelevert, alsdat Pieter van Geulen zijn leren binnen desen lantschappe soude verboden werden. Daerop besloten, men sal aenhouden, dat heren Staten haer apostille willen cracht gewen.
8. Bovendesen diewyle op sommige plaetzen als Lieuwaerden , Snieck , Schraert, die vremde ende van andere plaetzen als incoraende Weder- doopsche leeraers gewiert worden deur bevelen des overheijts , is besloten , dat men aen d'Gedeputierde sal versoecken, dat sij alle overheden in steden ende plattelanden willen bevielen dieselve te weren huijten haren bedrijve.
9. Op het versoeck der gecommittierde van Oesterlietens begerende, dat het synodiis wilde des classis Leovardianae oordel, wtgesproken over den beroepinge op Johanxem Hilbkandi , van den voorgenoemde ingesetene van Oesterlietens gedaen, casseren ende annullei'en ende Joannem voersz. hun toewijsen , is besloten , dat des classis sententie op redenen gefondiert zynde zal achtervolcht werden, verwerpt also synodus in desen haer appel.
10. Nopende het 10 artyckel hebben dVolmachten des classis van Bolswert ingebracht, tgene van den classe binnen den voergostelden tyt gedaen was.
11. Belangende den 15 ende 16 artickelen hebben die volmachten des classis van Lieuwaerden relaes gedaen, vuijt welcke verstanden is, dat zij haer vuijtterste neersticheyt aengewendet hebben ende, vermits noch weynich wtgericht, sullen deselven nae vermogen alsnoch die hant aen die saicke houden.
12. Op het 17 gemerckt grote ende gehele versuymnisse bevonden wert
124
iii tselve by allen deputaten des voergangenden synodi , wort die resolutie alsiioch bevosticht ende sal hiemae beter int werck gestelt worden.
13. Belangende het 20 ende 21 artickelen van zaicke Henrici Beknakdi zoe ist, dat het synodus gesien hebbende het rappoirt der volmachten van Ijieuwaerden , om welcx te horen die handel in den voergaenden synodo opgescortet is, oeck rijplijck overgeleyt hebbende die besluijtingen aller synoden hierover genomen , oeck in deser tegenwoerdige vergaderinge der volmachten gehoort hebbende getuigen, die beken tenisse sijner misdaden vuijt eygene mont gehoort hebben, ten diel noemende mede ocularem testem, besluijt eyntlijck ende eendrachtlijck , dat Henricub vernoemt sal <latelyck van zijnen dienst in dese provincie sick onthouden, ende wort den classi van Bolswert iemstlijck belast hem van zijn plaetze te doen verti*ecken binnen die tijt van twie maenden, wil oeck dat bij faute van haer neersticheyt in desen den Gedeputierden van den gecommittierdcn des synodi sulcx geremonstriert worde om daerin te versien naer behoren , dat oeck die grietman des plaetses sal doer twie mannen van dese saicke verstant hebbende vermaent ende geinduciert werden om die sententie des synodi teffectueren. Die mannen daertoe gecommittiert zijn D. Goss. Gel- DORpius ende d'edele Ipe van Aylva.
14. Op den 80 artyckel woi-t Bolsvardianae classi iernstlyck l)elast, (lat zy bestueren , dat K. Uterwijck opt s[)oedichst nae zijn gedane beloften ende besluijt des synodi vertrecke.
15. Soeviel het 31 artyckel belangt ende oeck tversoeck der gecom- mittierde dienaren wt den Wouden bovengemelt, besluqt het synodus, dat nae die sententie des synodi Jouranae alle, die tot noch toe in haero ongehoersaemheyt voertgevaren zijn, sullen gehouden zijn binnen die tijt van ses wiecken in die naestgelegene dassen volcomene schidtbekenninge te doen nae wtdruckinge des synodi Jouranae ende, zoe zy sulcx tot contentement der dassen ziillen naecomen, dat alsdan hen gegunt wort weder nae gewoonte dassein thouden, maer alsoe dat van classe Leovar- diana ende Snecana op haer doen nierstige achtinge genomen werdo om op den naestvolgenden synodum in te brengen him wedervaren, maer soe sy haer ongehoersaem dese milde sententie des synodi sullen stellen, dat zij alsdan nae desen tijt sullen gesuspendiert zijn van haren dienst ende daervoor gehouden worden bij allen dassen ende gemeynten deser provincie.
16. Is opt vijf te artyckel ienege distinctie van den synodo bijgevoecht, dat naemplyck de deputati synodi zullen nae eysch der swaricheden ter plaetzen tzamencomen , daer die gelegentheyt der saicke vordert , dat men
125
elders niet gevoechlijck dezelve sal coenen vuijt voeren oft met meerder swaricheyt.
17. Belangende die verseryvinge der Gedeputierde is besloten, dat men sal versoecken, dat de E. heeren oft wt het midden van haer ofte andere nae haer believen willen committeren ledematen der kercken zynde om de synodale vergaderinge bij te wonen.
18. Om tesamen te stellen de resolutien der partieulere synoden deser provincie, in welcke versuymnisse oft contrarieteijt by de kercklycke personen bevonden wert, oft de authoriteijt ende tbehulp der E. heren Gedeputierde tot wtvoeringe derselven van nooden is, zyn gedeputiert D. RoDOLPHus Artopaeus ende D. Joannes Hilbraxdi tegenwoordich zynde om sulcx datelyck tbeginnen, opdat zij van den synodo overgesien mogen werden.
Hiemae zijn die overgesondene gravamina gelesen.
19. Overt ierste gravamen om tot ien goeden effect te brengen de resolutien der synoden by de overicheyt is van den synodo dit voer het beste middel bevonden ende bevesticht, dat twie der volmachten, die in desen tegenwoerdigen synodo verschenen zyn, anvancklyck ende daernae die deputati synodi op ien yder maent per vices nae ordening der classen zullen reysen nae Lieuwaerden om by den E. heren Gredeputierde aen te houden , dat alle moge iemstlyck bevordert worden , ende dat die classen mannen wtstellen , die allen grietslieden onder haer sorterende oeck hier- over stiets nae aensien der saecken begroeten ten gelycken eynde. Deser mannen ampt sal oeck zyn die overheden der steden neffens die gedurige arbeyt der dienaren van de steden over tzelve ansoecken. Dat oeck om nae het vertreck der volmachten de heren Gedeputierde tbegroeten ende de zaicke in stedigen swanck te houden, sullen van den classe Leovardiana wt haer twie gecommittiert werden om sulcx te doen , ende den volgenden volmachten oft deputaten comende opening van de stant der zaicken te doen.
20. Op het twiede gravamen van de assignatien wil het synodus, dat men sal aenhoiiden by den E. heren Gedeputierde , dat zij die ingesetene der plaetzen, die deur versuijmnisse der kiesinge binnen ses wiecken rede vervallen zyn , willen belasten om binnen die tijt van ses wiecken haer te versien van ien dienaer , ofte dat bij faute van sulcx alsdan sendinge plaets hebbe, oft van de classe met approbatie der E. heren int werck gestelt werde nae older gewoente, dat is in perpetuum geldende, tenwaer dat by den classe om gewichtige redenen anders raedtsaem bevonden worde.
126
21. Die van den Wouden ontfangen hebbende copie der bovengestelde sententie ende vermaent zynde om ienich antwoert in te brengen hebben gepresentiert schultbekenninge te doen, als haer die schuit aengewesen worde , opdat zij niet meer mochten bekennen , als misdaen is. Daerop hen sulcx wt ongehoersaemheyt nefFens die sententie synodi Jouranae aenge- wesen is ende, als z\j versochten, dat zieckere volmachten van haer wtgemaeckt mochten werden om van harenwegen die schidtbekenninge in den dassen (als in de sententie) te doen , is besloten , dat zij alle in eygener persoen sullen verschynen om haer schultbekenninge te doen als boven.
22. Belangende het 3 gravamen van de rekeninge der kercke van de benefidjguederen is besloten, dat sulcx sal geschieden ende dat doer missive der E. heren die huijsslieden sullen gehouden werden om die twie dienaers des classis tontfangen , daertoe d'E. heren versocht zullen werden.
23. Op het 4 gravamen van den studiosis theologiae, die haer studia in de academie van Franeker geabsolveert hebben, is besloten, dat die vorige besluytinge des synodi Bolsv. aiüc. 27 sal effect sorteren ende, soe nae die conditien , in den artyckel gementioniert , zij tot anderen dassen mochten comen , dat men se niet sal examineren sonder gesiene genoeoh- same getuychenisse classis Franequeranae van haer leven , dat zij betjuaeni zijn om ten examen toegelaten te worden.
24. Alsoe ien Joannes Hattümensis versocht heeft om gerecommandiert te werden aen die van Oesterlietens , ende verstaen is, dat hij ien alumnus Geldriae is, soe besluijt het synodus, dat het classis van Franeker wt name des synodi sulcx sal doen , mits dat hy ierst verthone schriftlicke apostille der lieren van Q^lderlant, dat hem toegestanden zij elders burjten haer provincie plaetze te soecken, ende soe het classis tusschendien ghien lie- quamer vynt om daertoe te recommanderen.
25. Also van den overtredinge des 6 artijckels anno 85 ende O anni 1600 op sommige plaetzen exemplen werden bevonden, wort allen dassen iernstlyck l)elast van desen haer nae behoren te quiteren.
20. Dewijl oeck in de comedij spoelen overtredinge wert bevonden , wort gelyck van het vorige belast allen dassen ende kercken daerin te versien nae behoren.
27. tSynodus gesien hebbende het extract der twie gecommittierde , getrocken wt die synodale besluytingen als boven, bevesticht dieselvo artieulen ende belast den volmachten ende deputatis synodi volgende die bovengemelde commissie, dat zij sullen arbeyden om neffens die decreta deses ende des vorigen synodi d'selve int effect te brengen , soe in dassen
127
ende gemeynten doer kercklycke personen, als by den overheden deser provincie nae eysch der artyckelen.
Het extract wort in het eynde gestelt.
28. D'wyle voergeworpen is, dat die vuijtschrijvinge van de laeste landtsdach als ongewoenlyck zynde behoert verandert te worden van de Gtedepiitierde in futurum, belangende dat die dienaren met coeters, knechten etc. gewiert zijn buijten die vergaderinge der huijsluijden binnen haren dorpen om gien stemminge aldaer te hebben tot kiesinge der volmachten , is besloten, dat by de G^edeputierde aengehouden sal worden, dat hen believe zulcke vuijtschrijvinge als tot nadiel der dienaren ende cleyn- achtinge des dienstes streckende daerin te veranderen
29. Gemerckt zieckere dachten vallen van de bedroefFde staet der ge- meynte van Harlingen doer grote fauten Harmanni EvLooNn ten princi- paelsten , soe belast het synodus den deputatis synodi , dat zij gelycklijck praecise den vyffden Julij naestcomende hen zullen vervoegen binnen Harlingen om informatie te nemen bij desen tegen woerdigen ende den ouden kerckenraet van sulcke gebriecken alle om , soe het alsoe bevonden wort, hem met alle stichtlycke middelen vandaer te transfereren.
30. Alzoe menigerleye beschuldingen van classe Franequerana ingebracht zijn tegen Hieronymtjm Hoenderbrinöer, dienaer te Sexbierum, ende daer- tegens HiEROwiitfus velerleij verontschuldinge ende tegenclachten voergestelt , het sijnodus op Godes eere, lieffde ende stichtinge der gemeynte rijpelijck gelet hebbende besluijt, dat tgene gesproken ende gehandelt is tnsschen hen voer het verdrach , van den deputatis classis met Hieronymo voernoenit ende zijn kerckenraet (alsoe het sjnodus die conditien desselvigen wt (lenselven verstanden hieft) gesloten , sal nae die christelicke liefde vergeten ende onder die voet getreden zijn , ende dat Hieronvmus van tgene daernae van hem in cleynachtinge des classis misdaen is, schultbekenninge in tegen woerdicheyt des synodi sampt bywesen des classis sal doen, ende voemeemlijck van zyn stouticheyt ende cleyne eerbiedinge netTens die classicale vergaderinge vermaent werden om hierin hem voerder te beteren, dat insgelix tclassis sal gehouden zijn hiernae in vrede ende ienicheyt sonder affecten met Hteronymo te leven ende hem voer ien ledemaet des classis aen te nemen ende te houden, bevelende ien yeder partye sulcx nae te comen.
31. De partijen gevraecht zijnde, oft zij hen des synodi oordel vol- comelyck onderworpen ende tbesluyt wilden naecomen, hebben die van de classe van Franeker tegenwoerdich zynde sulcx voer liaer aengenomen. Hieroxymus hieft sulcx geweygert ende hieft , het besluy t hem voergelesen
128
zynde, tot die Gedeputierde heren geappelliert. Daerop het synodus hem vermaent hieft tegens die naestcomende sessie ien beter antwoert in te brengen oft andereins te sullen disponeren tot zijn nadeel.
32. Belangende die swaricheyt wt classe Doccumana van de dienaers, die noch als voer gagie trecken wt cloosteropcomsten , vanwegen dat zq in het pausdom gestaen hebben, is den classi van Doceum belast om daerin te handelen nae haer discretie.
33. Is besloten, dat gien commissien van de volmachten mogen op den synodus verthoent oft aengenomen werden, oft zij sullen generael zijn nyet allien macht gevende van de overgesondene gravaminibus, maer eyntlyck ende crachtlijck te besluyten van alle voervallende saecken, wel verstaende dat die resolutien nijet stryden met Godes h. woert ende het heijlsaem gebruyck der Nederlantsche kercken.
34. D'ouderen nijet nae haer wterste vermogen houdende hare kinderen in matige cledinge, cristlycke tucht, noch onthoudende van allen dants- scholen, sangereijen ende andere onbehoerlycke vergaderingen sullen angesproken werden ende bestraft ende, soe zij wegerlijck ende hertneckic^h- l^^ck hierin haer betonen, alsdan van het nachtmael geweijgert werden ter tijt der beteringe. Dit sal oeck geschieden over huysheren in tsolfdc bevonden neffens haer dienstknechten oft dienstmaechden.
35. Classi Doccumanae wort belast aen d'G^deputierde tversoecken, dat Tammo Leranus moge vercrijjgen ien redelijcke pensie, ter tijt hij van haer oft classibus met ien schooldienst ofte kosterie geholpen worde om te mogen leven ende , soe sulcx van de heren affgeslagen wort , dat alsdan het classis voer hem sorge drage ende in desen hulp aen anderen dassen begere.
3G. Het 24 artyckel des laesten synodi sal versocht werden, als daer gemeldet is aen den E. heren volmachten, ende dat in conformiteyt met die naestgelegene provinciën.
37. Het classis van Lieuwaerden sal versoecken aen d'heren Gedepu- tierde , dat d'soon van de weduwe Lollh , gewesene dienaer opt Bil , moge ien provisionale pensie gegunt worden, ter tijt dat d Volmachten op den landtsdach sulcx volcomelyck accorderen , oeck iernstlyck haer soon binnen Lieuwaerden wonende vermane nomine synodi om christlyck behulp zijn moeder te bewijsen. Desen faillerende, dat oft tclassis van Lieuwaerden met behoerlicke middelen nae discretie de behulplijck hant daeraen houde , oft dat men bestuere, dat d'overheyt van Lieuwaerden van de E. raedt
129
der stadt Franeker doer missive begroetet worde van desen, opdat door iene van alle dese middelen de weduwe geholpen werde.
38. Het classis van Doccum wort belast, dat zij doer inductie zullen d'ingesetene van Blij soecken te bewegen om haer schoolmeijster Feycke te continueren, welcke sonder reden wort verstanden vandaer gedreven te worden, dat oeck Bernardus FuLLEiaus onse broeder van desen den grietman des plaets scriftlyck oft andersins sal begroeten.
39. Soe dienaren zijn, die gien gemeynte landwaerts versanielen, sal ien yedere classis neerstige acht hierop nemen om, soe het bij schuit der dienaren toecompt, hen daerover nae eysch der saicken te censureren ende tot meerder neersticheyt constringeren , oft anders daerin te versien.
40. Alsoe oeck menigerleye ergemisse gegeven wort van den predi- canten , die pastenen verhuerende grote ende onmatige geschencken daervan nemen, is besloten, dat regaerd daerop genomen sal werden van de classen, dat met neersticheyt alle abusen, gelijck menige gepliecht tzijn bevonden wert, gewïert mogen werden, ende daer ijemant onwetlycke oft onbehoerlicke gescencken hieft ontfangen, dat het classis alsodaenen constringere tot restitutie van tgene onwetlijck ontfanghen is, ende dat nieraant meer mach neemen, als ten aensien des tyts hy ter plaetzen gedient lieeft, hem competiert. Bij desen wort classi Bolsvardianae belast die handel van Baucke Stoffels te examineren.
41. Sijn hiemae vercoren die deputati synodi: wt Franeker classe D. RoDOLPHüs Artopaeüs als dienaer ende Inte Heresz van de Rijp als ouder- linck; wt Doccumer classe Scuelto Aysma, dienaer te Nieukerck, ende Joost van Hieiima als ouderlinck; wt Lieuwaerder classe Nicolaus Joannts, dienaer tot Belckum , ende Epe Meuijertsz als ouderlinck van Lieuwaerden ; wt Sniecker classe Öelltüs Benedicti als dienaer ende Martfjï Henrickz als ouderlinck; wt Bolswarder classe öodefridus Sopinoius, dienaer tot Longerhou, ende Oene Takez, biu^emester ende ouderlinck tot Bolswert
42. Om het reysen der volmachten ende deputatonim ordentlijck te doen sal het classis Franequerana ierst aenfangen ende nae besongie van twie maenten deur twie volmachten hares classis, in desen synodo ver- schenen, die ierste maent ende deur hare deputatos synodi d'anderde overscrijven aen den naestvolgende classem haer doen, opdat d 'zelve moge dies te bequaemlycker voertvaren in gelycken voegen.
43. Vermits d'ouderdom D. Vomelh wort gegunt, dat in zijn plaetze
Joannes Petri , te voren gedeputiert , den last vuy tvoere. Item soe Henrk^i
Bernardi zaicke zoude comen verhandelt te worden van den volmachten Acta syn, provinc. VI. 9
I3ft
des classis Bolsv., hier op desen synodum verschenen, dat dan classi vorss. geordiniert wort in Johannis Heücklums plaetze ien ander te substitueren , ende dat vermits swagerschap ende gedane verontschuldinge voer Henricx). Daerom oeck hem bevolen, doe die zaicke gehandelt wierde, op te staen.
44. Joost van Hierma nijet verschenen zynde zal z^n classi oersaecken geyen zyns affwesens ende, soe die van den classe nijet wichtich genoech bevonden, dat hy gehouden werde het pontgroot te betalen.
45. Alzoe HiERONYMus HoENDERBRiNGER cyntlyck aengenomen hieft die sententie des synodi tachtervolgen , zoe zijn daerop bij raalcanderen inge- roepen die van den classe van Franeker ende daemefFens Hieroxymtjs , ende is die schultbekenninge gedaen van Hieronymo als boven. Is oeck diezelvige aengenomen van den classe ende is oeck sulcx met aller hanttastinge aen HiERONYMUs bevesticht. Heeft oock tclassis Hieronumum in lieffde belooft thouden als ien ledemaet des classis , mits desen dat oeck gien acten ofte actitaten hiemae van dese zaicke aen beyde syden sullen gerept oft tot ieniges nadiel voertgetrocken mogen werden.
46. Is besloten , dat het synodus die naestcomende reyse sal gehouden werden in d'ierste wiecke des ierstvolgenden landsdachs.
Is daernae censura morum gehouden ende nae gedane dancksegginge het synodus geeyndicht ende gesloten desen 3 Juni] 1602.
Onderstont : croonde der waerheyt hebben praeses ende scriba met hare handen onderteyckent
Petrus Hartenbergius , praeses synodi. JoANNEs BooERMAN j. , elcctus synodi scriba.
öecollationiert met den prindpael ende daerraede l)evonden taccorderen bij mij
JoHAXNEs BoGERMAN j., ecdesiastcs Snecanus et
synodi scriba.!)
Copie. Acta synodi Harlinganae anno 1603 den 23 Febru.
Op huiden den 23 Feb. anno 1603 is bijeengecomen het synodus binnen Harlinghen, ende is nae de aenroepinge des naems Öodts met meesten stemmen gecoren tot praesidem D. öualtherus Moerlingius, dienaer des godlijcken woorts binnen Worckum, ende öuilhelmüs Folc^keri, dienaer des godlijcken woorts in den dorpen Schalsum ende Buer, tot scribam.
1) Deze ODderteekening is eigenhandig.
i\jn verthoont die credentenbrieven der volmachten aller dassen ende sijn met die persoenen voor goet gekent. Die persoonen, die verscheenen zijn op deesen synodo, sijn deese:
wt classe Franekerana : D. Petrus Sibrandi Vomelius ende D. Guilhelmus FoLKERi als dienaren ende h. Hobbo van Waltinga ende Jantie Aexxes als ouderlinghen;
wt den classe Doccumana: Poppiub Corxelh als dienaer, Schelto Autsma is niet verscheenen, ende Sivert Tiepkes als ouderlinck, Sibren Pieters is niet verscheenen;
wt den classe Sylvana: D. Corneuus Joannis ende Joannes Melbomeus als dienaren ende Marten Wuchers als ouderlinck , Aucke Beeckes is niet verscheenen ;
wt den classe van Sneeck: D. Melchior Clantius als dienaer, Joannes Cornelu is niet verscheenen, ende Sltbolt ELauks als ouderlinck, Rodmer Franszen is niet verscheenen ;
wt den classe van Bolswaert: D. Qualtherus Moerungius ende Ber- NARDUs Christophori als dienaren , ende Jan Jansen ende Aeltgen Reinerts als ouderlinghen;
wt den classe Leowerdiana: D. Henrious Osterlanus, doch alleen ende sonder procuratie.
Is daemae seeckere requeste van den studiosis theologiae academiae Franek. verthoont worden, waerin zij versochten haer mochte veroorloft worden te predicken op de naestgelegene dorpen der steeden, maer is sulcx door eendrachtige stemmen haer van den synodo geweijgert geworden , ende dat om seeckere reedenen.
Hiemae sijn de overgesondene gravamina gelesen.
1. Over teerste gra vamen is besloten, dat de censura van den voorleeden synodo, te Franeker gehouden, over den classem Franekeranam gedaen niet naer behooren geschiet is, overmits sij nae aert der lieifden eerst den classem broederlijcken hadden behooren vermaent te hebben.
2. N.B. — Op het tweede gravamen is geresol veert , dat geen synodus eenigen acten sal mogen stellen, daer allen dassen aen gelegen is, tenzij gravamina dienaengaende aen allen dassen overgesonden sijn geweest ende eintlijck daervan nae behooren sij geresolveeret.
3. Is meede besloten , dat geen classis om tnaelaeten van een onordent- lijcke artijoel, welcke zonder voorgaende gravamen gemaeckt is, madi gecensureert worden.
4. Wert het verschrijven van de E. heeren voortaen als voor een middel-
matich dinck gehouden ende den classem vrijgelaten oft de E. heeren te
9*
132
verschijnen ofte te keten, dewijle op beijde sijden gewichtige reeden bevonden worden.
5. Also men in de saecke Hermanni Eloonh niet heeft connen handelen , vermits d'absentie J. Bogermanni , welcke de beschuldiger is , is besloten , dat BoGERMANiojs zal voor den deputatis synodi geciteeret worden om hem binnen Harlinghen twee weecken over Mey te vervoeghen ende zijn be- schuldigen te bevestighen.
6. Is meede geresolveert geworden, dat naderhandt soo groeten getal van mannen om informatie van een dienaer ofte lidtmaet te neemen, gelijck in synodo te Franeker anno 1602 gehouden geschiet is, niet zal wtgesonden moghen worden.
7. Sal oock geen dienaer van den synodo sonder consent des classis, onder welcken hij is resorteerende , getransfereert moghen worden, tensij het classis negligent bevonden worde om de ongeregeltheden desselvighen dienaers te bestrafifen.
8. Is door eendrachtige stemmen gedecreteert ende besloten, dat alle die dienaren ende ouderlinghen, sij zijn hoedanich sij moghen wesen, welcke voortaen nae deese tijt propositien in den synodo zullen doen om visitatoren, een supremum senatum, hoogen hoff oft diergelijcken in den gemeinten Qodes in te voeren , wel eemstelijck zullen gecensureert worden.
9. Is geordonneert, dat de principael der articulen altijt in de plaetse, daer het synodus gehouden is geworden, sal blijven.
10. Sullen voortaen geen dienaren, welcke geoorloft is den gantschen handelinghe des synodi aen te hooren, wtgeslooten mogen worden, wan- neer men de acta synodi zal doen voorleesen.
11. Werden meede de stadtsdienaren van den 39 articel synodi Frane- keranae, anno 1602 gehouden, niet wtgenomen, omdat sij stadtsdienaers zijn , maer sullen met de lantsdienaers onder denselvighen articel begrepen
werden ende in gelijcken qualiteijt dienaengaende staen.
«
12. Sal geen dienaer ofte eenige ander litmaet voortaen audiëntie in eenigen synodo, insonderheijt wanneer hij beschuldiget wort, geweigert moghen worden.
13. SuUen die dienaren der stadt Leuwaerden vermaent worden , sij willen haer in de houwelijcksche persoenen te trouwen reguleeren nae de articulen der synoden, ende zullen hiervan op toecomstighen synodo rappoort doen, oft zulcx van haer zij naegecomen.
133
14. Sal meede de deputaten synodi belastiget werden oin bij de E. heeren Gedeputeerden aen te houden, dat het onderhout der dienaren moghe verbeetert werden, welcke geen suffisante onderhout hebben.
15. Sullen alle acta synodalia, welcke wettelijcken met voorgaende gravamina gemaeckt sijn, van allen classen onderhouden werden, daer het met stichtinge zal moeghen geschieden.
16. Aengaende de saecke Henrici Bernardi, dienaer tot Tierckwert, het synodus op alle voorgaende articulen, in verscheijdene synoden van zijn persoon genomen , wel gelettet ende geconsidereert hebbende , insonder- heijt op den 30 articel synodi Doccumanae anno 91 gehouden, in welcken synodo hij eerstelijck in absentie aengeclaget is van seeckere ongenoemde persoenen , dat hij in dootslach ende eebreckerije nae het verlaten van het pausdom hem soude hebben verloopen , welcke aenclachten door genoech- same getuijchenissen in jegenwoordighen synodo niet waer te wesen bevonden sijn, sooveel de dootslach int geheel, sooveel de eebrecke aengaet niet nae verlatinge des pausdoms maer in den pausdom staende met eenen vrije persoon zij begaen. Maer gemerckt door seeckere loffweerdighe per- soenen getuijchenissen verclaert wort, dat de aenclachten int begin eerste- lijck wt aifecten souden geschiet zijn, daemae tegens öodes woort, item tegens den 3 articel nationalis synodi van de kerckeversamelinghe tot Dordrecht , anno 78 gehouden , alsoomeede tegen den 28 articel nationalis synodi tot sGravenhaeg anno 86, soo ist dat het synodus om de boven verhaelde ende meer andere menichfuldighe reedenen hem Henrictjm vorss. in zijn dienst tot Tierckwert continueeret , ter t|jt toe dat soodanighe sijne aen- clagers wettelijcken selifs in persoon, hij meede geroepen ende present zijnde , soodanige aenclachten in toecomende synodo met meerder waerheijt ende blijcken, als tot noch toe geschiet is, sullen bewesen hebben, ende in cas van dien wert haer een gedurigen silentium die saecke aengaende geimponeeret.
17. Dat d'alumni consensu D. Ordinum souden geexamineeret werden , is door meeste stemmen affgeslaghen ende voor onnoodich geachtet worden.
18. Wort een ijegelijck classis eemstelijck belastiget ende bevolen goede opsicht te neemen, dat de plaetsen ende pastorijen onder haeren classe resorteerende met wtgearbeijdede dienaeren niet beswaert werden, doch haer niet te verstoeten, voor ende aleer sij met andere goede middelen des onderhouts versien sijn.
19. Op het derde gravamen classis Leowerdianae is geresolveert , dat men de E. heeren Gedeputeerden Staten haeres ampts zal vermaenen.
r
134
haer gelieve op de leenen, welcke ten godsdienst verordineert sijn, acht te neemen, dat deselvighe niet misbruijckt ofte vervreemdet werden.
20. Opt eerste gravamen classis Sylvanae wert besloten, dat een ijegelijck dienaer hem sal reguleeren nae de constitutien , hiervan in den synodo te Franeker anno 83 te vooren genomen , als naementlijcken dat een ijege- lijck dienaer hem sal vervoeghen tot sijn competente classem, mits dat het dengeenen , die op de scheijdplaetsen sitten ofte woonen , gaen moeghen tot wat classis haer zal gelieven, mits dat sij gehouden zijn bij densel- vighen classis, daer sij haer eenmael hebben heen gegeven, toe blijven.
21. Is meede besloten, dat de deputati synodi bij de E. heeren aen- hoiiden, dat de oude placaten aengaende de houwel^cken staet, ontheili- ginghe der bededaghen ende alle andere oude placaten ende ordonnantien aengaende de Dooperen ende Papisten de novo itereert ende beeter geeffec- tueert moghen worden.
22. Sal men meede bij de E. heeren aenhouden, haer gelieve die goederen , die tot onderhoudinge eenes dienaers verordineert sijn ende tot soodanighen fine niet gebruijckt werden, in hare handen te neemen ende te gebnüjcken tot onderhoudinghe van weduwen ende weesen van ver- leedene dienaers, ter tijt toe dat die plaetse met een godsalich dienaer versien werde, aengemerckt datter veele plaetsen in deese lantBchappe vaceren, die geenen dienaer, maer die opoomsten der goederen soecken.
23. Sal meede neersticheijt gedaen werden, dat de voorighe resolutien aller synoden ende insonderheyt deeses laesten synodi een weinich beeter geeffectueret werden door den deputaten synodi luijt den 42 articel synodi Franek. anno 1602.
24. Dat men bij de E. heeren aenhoude, dat alle besweerders, haiit- kijckers, duij velban ders ende diergelijcke , als Eenooge Jan, woonende onder de clockslach van Harlinghen , doctor Gale , item mr. Aernt Eenoooe wt dese provincie geweeret ende gejaget moghen worden.
25. Alsoo Baucke Stoffels, dienaer des h. evangelii in den dorpe Lollum, hem beclaget heeft, alsdat hij in den synodo, te Franeker anno 1602 gehouden, beschuldiget is geworden van excessive geschencken ge- nooten te hebben, soo ist dat hij hem over deselvige beschuldinghe grooteüjcx beclaget als te oni-echt geaccuseeret te sijn. Heeft derhalven het synodus verordonneeret , dat het classis van Leuwaerden den beschul- diger JuRiAN Hendmcx sal aendienen, hem gelieve sijne beschuldigen, tegen. Baucko Stoffels gedaen, in den classe waer te maecken, ende zal het classis hiervan wederom op naestcomende synodo rapport doen.
135
26. Op het vierde gravamen classis Bolswerdianae is besloten , dat een beschuldiger eene waeiuchtige beschuldinghe voorwendende dieselve eerst den compententi classi behoort voor te draghen, eer hij totten synodo come, nae den 3 aiücel nationalis synodi van Dordrecht anno 78.
27. N.B, — Moghen geen idioten geexamineert worden sonder alleene de, in welcke men wtneemende gaven van wetenschap ende leere bevindet. Wert daerom een yegelijck classe belast op dit poinct goede regaerd te neemen.
28. Op het G gravamen classis Bolswerdianae, oft het doopsel der- geenen, die van de bisschoppen der Wederdooperen aen persoenen, die te vooren niet gedoopt zijn, geschiet is, van ons als goet behoort aenge- noomen te worden, is besloten, dat men het judicium der professoren theologiae beijde der academie van Ledden ende Franeker zal versoecken boven de goede reedenen , welcke in den synodo voorgewendet sijn. Welcke sijn deese: eerstelijck omdat de Wederdooperen die h. Drievuldicheijt gantsch vorcreupelen ende als voor drie bloote naemen houden , ten tweeden omdat sij niet wettelqcken beroepen sijn ende daeromme haere doope voor ijdel behoort geachtet te worden.
29. Op het 7 gravamen classis Bolswerdianae, oft die kinderen, van welcke beijde ouders niet gedoopt sijn, gedoopt moghen werden, is ge- antwoort, dat men hem nae den 17 artioel synodi Leowerdianae , anno 1592 gehouden, sal regiüeeren.
30. Op het 8 gravamen is besloten, dattet niet tot praejudicie van andere dassen is streckende, dat onder een classe twee synoden werden gehouden. Wert derhalven tselvige nae ouder gewoonte gelaten in sijne stant als vooren.
Sijn nae eijndinghe der gravamen dese particuliere dingen ende besondere vragen voorgecomen.
1. Vrage: oft niet alle de overblijfselen der aifgoderi^je wt de kercken in deese provincie behooren wechgenomen te werden. Antwoort: sullen de deputati synodi neerstelqck bij de E. heeren volmachten op den jegenwoordighen lansdach vergadert aenhouden, haer gelieve de griets- lu^den eernstich bevel te doen , dat wt haeren bedrive alle altaren , beel- den , crucifixen ende andere overblijfselen etc. op het spoedichste moegen wechgenomen werden, ende insonderheijt de nieuwe opgeschilderde beelden in den dorpe Pietersbierum.
2. Sal men meede aen de E. heeren Gedeputeerde Staten versoecken, haer gelieve soodanige individua, jonge ende onbequaerae persoenen te
136
noemen ende aen te dienen , welcke onbequaera tot den dienst des heiligen woordes toegelaten sijn , daervan dVtschrijvinge der heeren meldinge doet.
3. Wert meede de deputatis synodi te laste gelecht, dat sij al tij t op den toecorastighen synodo goede rapport haerder besoigne zullen doen ofte schriftelijek door haeren gecommitteerden, ofte zullen selffs persoon- lijck in den synodo verschijnen ende aendienen, tgeene bij haer geeffec- tueert sal z^n, opdat men mach weeten, wat daer afpgehandelt ende wtgerichtet sij. Ende bij faulte van dien sullen soodanige wel eernstelijck gecensureert werden.
4. Het synodus gevraecht synde, oft men een predicatie over de dooden, noch in de kercke staende ende niet int grafiF gestellet, mach doen, is geantwoort, dat een jjegelijck hem nae den 18 articel des synodi te Middelburg, anno 81 gehouden, zal reguleeren.
5. Gevraget, oft dieselvighe persoenen, die in synodo beschuldiget zullen worden, te voeren de behoorlijcke trappen achtervolget sijnde niet behooren van den appellant ofte beclager te voeren de weete gedaen ende beroepen te worden. Antwoort: dat sulcx behoorlijck, wettelijck ende recht is.
lijn hiemae vercooren die deputaten sijnodi: wt Franeker classe D. Jarichus Wilhelmi tot Achlum als dienaer, ende Hobbo van Waltingha tot Harbaijum als ouderlinck; wt classe Doccumana D. Schelto Aijtsma, dienaer tot Nieukerck , ende Sibren Pieterszen tot ^Isum als ouderlinck ; wt den classe van Leuwaerden Regnerus Hachtinoius, dienaer tot Leu- waerden, ende Epo Meinerts, als ouderlinck tot Leuwaerden; wt den classe van de Wouden Gerrardus Elibbokerus, dienaer tot Tierckgeest, ende AucKE Beeckes op de Jouer als ouderlinck; wt den classe Snecana D. Joannes Cornelii, dienaer tot Sloten, ende Rodmer Franszen, als ouder- linck tot Sneeck: wt den classe van Bolswaert Joannes Heuckltjm, als dienaer op Nieulandt, ende Jacob Rommerts, als ouderlinck tot Mackum.
Schelto Aijtsma ende Sibren Pieters, item Regnerus Hachtingius ende Hein Claeszen met de andere ouderling wt Leuwaerder classe, item Aucke Beeckes, Joannes Cornelii ende Rodmer Franszen, deese alle niet ver- scheenen sijnde sullen hare dassen oorsaecken geven haeres affwesens ende, soo die van den classe niet wichtiger genoech bevonden worden, dat sii gehouden werden tpontgroot een ij der te betalen.
Is beslooten, dat het synodus die naestcomende reijse zal gehouden werden in den jaere 1604 acht dagen nae Pinxterdach ende dat tot Dockum.
137
Is daemae censura morum gehouden ende nae gedane dancksegginghe het synoduB geeijndiget ende gesloten den 24 Febniarij anno 1603.
Onderstont: orconde der waerheyt hebben praeses ende scriba synodi met hare handen onderteickent.
Gecollationeert met den principale ende is bevonden daer- meede te accordeeren bij mij
GuiLHELinjs FoLKERi , scriba synodi. l)
Copia. Acta synodi Doccunianae^ begonnen den 5^ Juny anno 1604.
Het synodus , vergadei-t zijnde binnen Dockum op huijden den 5®" Junij anno 1604, heeft nae aenroepinge van den name des Heeren met meeste stemmen gekoren Joaicnem Hilbrandi, dienaer des godtlijcken woorts in Dronrijp , tot praesidem ende Suffridum Suffridi , dienaer des godtlycken woorts in Deijnum, tot scribam.
1. Hiema zijn verthoont ende gelesen de procuratien ende credents- brieven der volmachten, diewelcke op synodum tegenwoordich van hare dassen gecommitteert ende verschenen zijn. Ende is vooreerst gelesen den commissie van mijn E. heer Ipe Jacobs Juckama, tegenwoordich zijnde wtten name ende van wegen der E. heeren Staten.
Wt den classe van Dockum sijn gecompareert : Bernardus Cornelii ende UiLARiüs Sibhandi als dienaren, item D. Simon Lemmiüs ende Freerck SiPKES als ouderlinghen;
wt den classe van Leuwarden: Bernardus Fullenius ende Suffridus Suffridi als dienaren, item Dirck Willems als ouderlingh; mr. Eco Is- BRANDi is nijet verschenen;
wt den classe van de Wouden syn gecompareert: Henricus Flammius ende Tammo Gekardi als dienaren, item Lieuwe Feyckes ende Alhert Jansz als ouderlingen;
wt den classe van Sneeck: Gellius Benedicti ende Johannf-s Cornelii als dienaren ende Aede Benedicx als ouderlingh ; Aucke Johannis is nijet verschenen ;
wt den classe van Bolswert : Joiiannes Heucklum ende Johannes Biltius als dienaren, Ii'e van Ailva als ouderlingh is nijet verschenen; Tijmen
^) Onderteekening is eigenhandig.
138
Reijners als ouderlingh is ooc nijet verschenen, maer heeft een brieff van ontschuldinge gesonden, dewelcke gelesen zijnde heeftet synodus Biltio sijnen dienaer belastet, dat hij dijen inhout belangende met hem soude verspreken ;
wt den classe van Franeker sijn verschenen : Johannes Hilbrandi ende Meinardus Sebrandi als dienaren, item Wilhelmus Scharrenius ende Willem Pieters als ouderlinghen.
Dese personen alle sijn (nadat de gelesene procuratien voor goet bekent zijn) voor ledematen des synodi aengenomen.
2. Na desen sijn gelesen de acten synodi Harlinganae ende van dien geresolveert in volgende manieren.
3. Het eerste artijckel des synodi , tot Harlingen laestleden geliouden , sal men verstaen van een vermaninghe aen het classem Franekeranam gedaen.
4. Het anderde wort verstaen na de resolutien in de voorgaende nationale synoden genomen, namentlijck dat van alle swaricheden nae eijsch der saecken sal mogen gehandelt worden.
5. N,B, — Nopende het vierde artqckel achtet het synodus tegenwoor- dich nodich, dat de dassen eenige wt het midden der E. heeren Staten sullen versoecken tot de synoden te comen na vermogen der voorgaende resolutien.
6. Wat het 15® artijckel belanget, naemlyck of de acta synodalia van alle dassen onderhouden sullen wesen, wort verstanden, dat het ordel sal bestaen bij de meeste vergaderinge der gedeputeerden synodi ofte des sijnodi selve.
7. Op het 16® artyckel van Henricx) Bernardi is besloten, dat hij van sijnen dienst alhijer in Frieslant gedestitueert sal worden na lu^t de voor- gaende synodale acten, genomen voor het laeste synodus te Harlingen, ende dat vorder bij de E. heren Staten van het classe van Leu warden sal versocht worden, dat de sententie over hem gedaen ten effecte mach gebracht worden.
8. KB. — Op het 17® artijckel wort geresolveert, dat d'alumni consensu D. Ordinum behoren geexamineert te worden, aleer sij haer ad ministeriuni willen begeven. Ende bijaldijen sij hare studia voor behoorlijcken tijt om des gcbrecx wille mosten afbreken, so sal bij de E. heeren hijervan remon- strantie gedaen worden om daerinne te voorsijen.
9. Aengaende het 28® artijckel wort gecommitteert het classis van
139
Franeker om de professoren van Leqden ende Franeker desen aengaende opt spoedichste te begroeten. Twelck gedaen hebbende sal van het classe voornoemt het adwijs der professoren wederom opt naestcomende synodum gebracht worden.
10. D'absenten van den laestleden synodo, tot Harlingen gehouden, hebben hun in hare classen geexcuseert.
11. Het sijnodus heeft raetsaem bevonden, dat Henrigus Alphonsius sal geroepen worden opt sqnodum tegen morgen te een ure te ver- schijnen. 1)
12. Hijernae sijn gelesen de gravamina classium, ende is over dien geresolveert in manieren als volget.
13. Op het eerste gravamen is besloten, dat het classis van Dockum wt den name des synodi bij de E. heeren volmachten sal versoecken , dat de opcomsten van de vacerende plaetsen mogen gebracht worden aen den generael ontfanger der beneficiegoederen Jan Hendricx om wederom van hem wtgekeert te worden ad pios usus, als naemlyck tot onderhoudinghe van weduwen ende wezen der dienaren ende om te dragen de lasten van de classicale ende synodale vergaderingen.
14. Is ooc geresolveert, dat alle personen, die tot der gemeijnte Christi worden opgenomen, sullen hebben nijet alleenlqck eenige kennisse van den somma des wets maer ooc de artijckelen des geloofs selve ende het gebeth des heeren Christi, ende byaldijen airede eenige personen in den gemeijnte mogen opgenomen wesen, sal neerstich gearbeijt worden, dat de onwetende mogen geleert worden in de voorschrevene stucken.
15. Vorder is besloten, dat het classis van Dockum bij de E. heeren Staten sal aenhouden, dat de onordentl^ckheyt ende de misbruijcken , so daer gepleget worden nijet alleene int luijden der clocken, twelck over- matich ende buijten tijts geschijet, ende int dronckendrincken over de begraeifenisse der dooden, maer ooc alle andere gelijcke abusen, als het onheyligen der Bondagen ende gebededagen met onbehoorlijcke werck te plegen int ploegen, saeijen, metselen, timmeren ende andere hantwercken te exerceren, item onder de predicatie dronckenschap , dansen, spelen, caetsen, coopmanschap te drijven, waren wt te roepen bij ende op de kerckhoven, desgelijcx avontspelen ende het lichtveerdich singen in dien, item clockluijden om de jonge jeucht bijeen te roepen, item meijbomen
1) Dit geheele artikel staat in margine, doch is er met de hand van den scriba bijgeschreven.
140
op te richten, cransen op te hangen om daeronder de vleyslijcke lieden aen de reijen te singen , ende ooc mede het schyeten , branden ende blaken onder het bevestigen vant houwelijck , ende wat diergelijcke wercken der duijstemisse meer bevonden mogen worden, dat deselve alle mogen ge- weret ende afgedaen worden.
16. Op de vrage van het 1® gravamen des classis van Leu warden, als naemlijck wat men doen sal met siilcken dienaer, diewelcke wettelijck afgesett zijnde ongehoorsaem blijft etc, is geresol veert , dat het classis van Leu warden haren toevlucht sal nemen tot de E. heeren Staten om den sententie des classis te moghen sijn eifect sorteren, ten eqnde de kercklijcke discipline mach gehanthavet worden.
17. In het bevestigen van den houwelijckstaet sullen de dienaren haer reguleeren na het 9« artijckel vant houwelijck des synodi Dordracenae anno 1578 genomen , ende dat beneffens dien de getroude personen attestatie van den dienaer, daer sij gecopuleert zijn, binnen den tijt van een maent liaren dienaer, bij denwelcken de boden geproclameert zqn, sullen ver- thonen. Ende bij faulte van dien sal de dienaer sulcx den behoorlijcken overicheijt aendienen.
18. N,B, — Sal geen dienaer eenige plaetse mogen accepteren, veel- min gaen bewonen, voor ende alleer hij sijn beroepinge met behoorlijcke attestatie in beijde classen hebbe verthoont ende also bij consent van beijde vertrecke. Ende soverre qemant dit nijet na en compt, sal hij voor geen membnim classis gehouden worden, maer als een ongehoorsaem dienaer na kerckenordeninghe gestraft worden.
19. Aengaende de vrage van de ongedoopte personen, hetsij dat se beijde ofte een van beijden ongedoopt zijn , naemlijck of sy in den houwe- lijcken staet van de dienaren des woorts sullen mogen bevesticht worden , is geresol veert , dat het classis van Franeker de professoren van Leijden ende Franeker hyervan mede onder andere vraegstucken sal begroeten. Midlertijt sullen de dienaers hun reguleren na de synodale acten, hijervan te voren gemaeckt binnen Harlingen anno 88 art. 17.
20. Sullen de deputati synodi bij de E. heeren Staten versoecken , dat de apostillen , op de remonstrantie des synodi te Harlingen laest gehouden ^Q^G\Q\\^ in treijn mogen gestellet worden.
21. Aengaende de saecke van Djorre Hoytes het synodus gelet t heb- bende op alles, daer men op behoorde te letten, heeft besloten, dat hy ÜJORRE den dienst des evangeliums alhijer in Frieslant nijet can met
141
stichtinge betreden, ende sal derhalven gehouden zijn alhijer sijnen plaetse te verlaten.
22. Op het versoeck van Djorre Holites hijertegen gedaen wert hem geaccordeert vant synode, dat hy tiisschen dit ende den naestvolgenden synodum met een ander plaetse hem sal voorsijen buijten desen vaderlande , daer hy met stichtinge sijnen dienst sal connen betreden, consenterende ende toelatende hem raidlertijt ter plaetse, daer hij nii tegen woordich is, te mogen wonen ende bedienen , ende dat hij als een membrum des classis sal gehouden worden. Ende sal het classis van Bolswert hem een voor- schrijvinge doen na vermoghen d'acta in synodo Dockumana over sijn persoon genomen.
23. Het synodus christelijck ende neerstelijck gelett hebbende op de quaestie hangende tusschen Henmcüm Alphonsium, dienaer tot Collum, ende tclassem van Dockum ende daerin considererende , tgene dat men behoorde te oonsidereren , verclaret ende besluijtet, dat Alphonsius hem vergrepen heeft met smaetwoorden tegen het classem int generael ende andere dienaren int gemeijn also ooc int particulier tegen Joannem Nicolai , daerover sij verordineren , dat hij voor desen sijnodo ende den classe voornoemt schultbekenninge sal doen ende haer allen om vergiffenisse bidden, ende dat hij hem hijernaemaels vredelijck, geseggelijck ende sachtmoedichlijck sal draegen tegen alle ende een ijder dienaer, ende belasten daerbeneven het classi voorss. goede regaert te nemen op sijn persoon aengaende leere ende leven , mitsgaders dat sij goede sorge sullen draegen voor de gemeijnte van Collum. Ende soverre sij bevijnden, dat ALPHONsros voornoemt hem also nijet en draecht , als eenen goeden dienaer betaemt, sal het classis neerstelijck arbeijden, dat hij op een ander plaetse mach getransfereert worden.
24. Op het versoeck van de gemeijnte van Merrum heeft het sijnodus verordineert het classi van Dockum , dat sij door een dienaer ofte twe bij de E. heeren Staten sullen bearbeijden, dat de dienaer Mathias Crusiüs, in haren requeste geroert, een eerlijck onderhout van den lantsehappe become, ende sal onderdes de dienaer voornoemt ter plaetse blijven ende de opcomsten genieten, ter tijt hij met een bequaem onderhout versijen sal wesen, mits dat het classis aldaer den dienst na haer vermogen beware.
25. Is besloten, dat de deputati synodi sullen versoecken bij de E. heren Gedeputeerde dat de acten in voorgaende synoden genomen ende resolutien van de volmachten des lants daerop gegeven nopende het verboth der Wederdooperen bisschoppen ende leeraren mogen vemieuwet ende ter exec^utie gestelt worden, ofte ten minsten dat nijet allene de
142
wtlandische Wederdoperen , sq sijn bisschoppen ofte andere leeraren, int gemeijn wt dese provincie mogen geweret worden, maer ooc alle leraren ofte vermaenders geen dienst mogen doen, daer sq nijet wonachtich zqn, ende dat beneifen desen geen nieuwe ofte jonge leraren bjj den Weder- dooperen aengeplantet worden, item dat hare echtscheijdinge nijet en moge geschijen dan bij consent van den magistraet.
26. Sal mede door den deputatos synodi bij de E. heeren Staten ver- socht worden, dat haer believe te ordonneren een commissaris om te vernieuwen de oude registers aengaende de pastorije ende geestlijcke landen , gelijck eertqts is geschijet. Ende so een classis ofte dienaer nijet mochte wachten tot den toecomste des commissaris, sal hij tselvighe mogen soecken bij sqn behoorlijcke magistraet.
27. Alle die eenige geschriften wtgeven hetsij professoren, dienaren ofte andere, sullen gehouden sijn haer te reguleren na de acte synodi nationalis in sGravenhage gehouden anno 86 art. 49, gelijck tselvige het classi van Franeker belast wert den professoren te insinueren.
28. Is besloten int exerceren van de medicijnen, die van een dienaer geschijet, dat men sick sal reguleren na de artijckelen des synodi in sQravenhage gehouden anno 86 quaestione ultima, met welcke conform wert verstaen te zijn de 6 questie int Doccumana synodo , anno 85 gehouden.
29. Het classi van Bolswert wort belastet pertinente informatie te nemen over het werck Tinoins Danielis, tot Wons bedreven. Twelck gedaen zijnde sullen sij tselvige overschrijven den classi van Groningerlant , daeronder hij sorteert, ende dat sij hem daerover straifen, ende sal het classis wtten name des synodi schreven aen die E. heeren Staten van Groningerlant , dat hen gelieve haeren classi daerinne den hant te bieden.
.30. Wort mede den classi van Franeker belastet, dat sij de professoren van Franeker ernstelijck sullen vermanen, gelijck ooc een ijder classes de rectores scholarum doen sal, den alumnos neerstelijck daertoe te houden, dat se hare studia ad faciütatem theologiae dirigeren, ende dat se geen alumnus attestatie geven, tensij dat sie versekert zijn, dat se theologiae studeren.
31. Sullen de dassen eendrachtelijck gehouden worden aengaende de Papistische ende Mennonitische schoolmeesters haer te reguleren na de voorgaende resolutien ende, so daer ijemant van de dienaren beswaert ware met sodanigen schoolmeester, dat hij bij den classem, daer hij onder sorteert, hulp sal soecken, die daerinne na haer vennogen sullen remedieren.
143
32. Over den vrage , wat men hnijdensdaechs van den doop der papen in de Gereformeerde landen behoort te houden, wert het classi van Franeker belastet, dat sij hyeromme de professoren van Leijden ende Franeker sal begroeten. Midlert^t sal men hem houden na den 74 vrage, int Middelburgensi synodo besloten amio 81.
33. N.B. — Oft men ooc die personen , diewelcke nijet en weten , oft se gedoopt zijn ofte nijet, eerst mach tot den avontmale des Heeren toe- laten als tot den doop , sal hijervan het classis van Franeker de professoren van Franeker ende Leijden begroeten. Midlertijt is het advijs des sijnodi bq de meeste stemmen gevallen , dat de doop voor het avontmael behoort te gaen.
34. HiERONTMUs HoNERBRmoHA voor dou synodo verschenen zijnde heeft aldaer den synodo te kennen gegeven , dat hij geappelleert hadde van den sententie des classis over hem gegaen op het synodum nopende de saecke tusschen hem ende Johan Hottingha, ende protesteert daeraif, dat hij ende nijet sijn tegenpartge verschenen is. Ende heeft daerbeneven ooc versocht, dat hij in een ander classem mochte vertrecken, hetwelck ver- soeck sijn classi sal werden te kennen gegeven ende sal daerna gedaen worden van den gedeputeerden synodi, na dat sq stichtelijck bevijnden sullen.
35. HiERONiMüs ooc verclaert hebbende, dat hij wilde doen tgene het sijnodus goet achtede nopende sijn appell, oft hij tselve soude achter- volgen ofte nijet, heeft daerop het synodus hem geantwoort, dat sij raetsaem hebben bevonden , dat bijaldijen Hieronimus des classis sententie nijet en wil nacomen, hij sal zijn appell achtervolgen.
36. Het classi van Dockum wort bevolen van den synodo, dat sij wt den name des synodi versoecke , dat de E. heeren Staten gelieve het arme huijsgesin Tammoihs Lyraih een jaerlijcke onderhout te gunnen. Ende sullen mede versoecken, dewijle Tammoihs leven gantseh onstichtelijck is, dat hij int tuchthuijs moge gebracht worden, tensij dat hij merckelijck verbeteringhe bethonet volgens sijn beloften. Onderdes sal het synodus tegenwoordich wt haer eijgen buijdel wat contribueren, na dat een yder goetdunckt, in handen van Johanne Nicolai tot onderhoudingo van het arme huijsgesin. Ende sullen de deputati synodi hare dassen ondo con- sistorien aendienen , dat het synodus verordineert heeft ooc wat te contri- bueren tot onderholt voorss. , ende ingevalle hij Tammo mochte bevonden worden in andere provinciën te loopen, dat het classis hem alsdan sal naeschrijven. Ende is datelijck versamelt ses carolusguldens ende sesthijen
^
144
stuivers, twelck is gestelt in handen van Johaiïne Nicolai om haer des noot zijnde mede te delen.
37. De classieale bijeenoomsten sullen na voorgaende acten der synoden bestaen wt een ijgelijck gemeijnte een ijder dienaer ende een ouderlingh , mits dat den ouderlingen sulcx sal aengedient worden. Ende ten minsten suUen de ouderlingen mede verschijnen op dese tijden, als wanneer censura morum sal gehouden worden , als de acta synodalia gelesen sullen worden , als de gravamina sullen geexamineert worden , als de volmachten sullen ad synodum gesonden worden, ende als men sal handelen van de translatie der dienaren , met sulcken bescheyde nochtans dat de ouderlingen haer eijgen costen sullen draegen, soverre als sij mede in de maeltijden begeren te blijven. Ende soverre sij weijgerich sullen bevonden worden sonder reden, sullen alsulcke van den classe gecensureert worden na behoren.
38. Den classi van Bolswert wort belaatet van den synodo, dat sij goede informatie sullen nemen over het vertreck öerardi Fockingh , twelck gedaen hebbende sullen sij daerinno doen na behoren.
39. N,B. — Diegene die haer verclaren tot genen ander eijndo tot den doop te comen , dan dat sij in den houwelijcken staet mogen bevestiget worden , wert geresolveert in jegenwoordigen synodo , dat sij nijet behoren gedoopt te worden.
40. Sovele als aengaet de vrage, oft de ouderlingen, welcker vrouwen geen litmaten der gemeijnte zqn, het ouderlingschap mogen bedienen, wert geresolveert, dat men hem sal reguleren nae het lO*^® particulier vraegstuck synodi Dordracenae anng 78.
41. Oft men het avontmael des Heeren sal houden , nadat het sij nodus geeijrulicht sal wesen, sullen de deputati met haren classe overleggen ende sal het advgs van een ijder classe op den naestcomendeo synodum ingebracht worden.
42. Sijn hijema vercoren de deputati synodi: wt Doccumer classe JoANNEs Nicolai als dienaer ende Subrant Pieters als ouderlingh; wt den classe van Leuwarden Johannes Boqerman als dienaer ende mr. ïk;o Isbrandi als ouderlingh; wt het classe van de Wouden Johannes Knip- HU8ANTJS als dienaer, Liehwe Feuckes als ouderlingh; wt den classe van Sneeck öellius Accronius als dienaer ende Aesge Aesges als ouderlingh; wtten classe van Bolswert Godefridus Sopingii als dienaer ende Ipo van AiLVA als ouderlingh; wt den classe van Franeker Wilhelmus Folkeri als dienaer ende Gerrut Reljners als ouderlingh.
145
43. E^ndeljjck censura morum gehouden hebbende is besloten, dat het synodus sal gehouden worden onder den naestcomende lansdaghe deerste Maendach in Martio binnen den stadt Leuwarden.
Aldus gedaen, verhandelt ende besloten in onse synodale vergaderinge gehouden binnen Dockum, in chrijstel^cke eenicheijt op dach ende date als boven begonnen ende geeijndicht den 7®° des maents Junjj anno 1604. Ende was de principale deses wtten name ende last des synodi voornoemt verteqckent. Ende onderstont: bij ons praesidem ende scribam synodi voorss. J. HiLBRANDS, praosos synodi, S. Suffridi F., scriba synodi.
GecoUationeert met den principaele deses is bevonden te accorderen b^ mij:
S. Suffridi Frisiüm, scribam synodi. i)
Acta synodi Leovardianae 1605 den 5^ Martij.^)
Het synodus, binnen Leeu varden op huqden den 5®" Martij anno 1605 vergadert , heeft na anroepinghe van den naem des Heeren tot praesidem gecoren D. Johanitem Booerbcannum , dienaer te Leeu varden, ende tot scribam Florenttom Jouannis, dienaer tot Sneeck.
De procuratien der volmachten van de classen op desen synodum ge- committeert gheeyscht ende gelesen sijnde sqn deselve voor goet gekent, als oick mede de commissie van de E. heeren Eempo Wuarda ende Ipo Jacobs Juckama, dewelcke van de E. heeren Staten waren gedeputeert om desen synodo by te wesen. Ende belangende de namen der gecom- mitteerde volmachten op desen synodum s^n dese:
wt den classe van Leeuvarden: D. Johaknes Booermaknüs ende Henrigus HmcKENA als dienaren, mijnheer Zwartzenboroh ende mijnheer Joh annes Saekama als ouderHnghen ;
wttet classe Sylvana : öerardus Clebooerüs ende Yarmoldüs Harmanni als dienaeren, Sifke Attes ende Simen Gosses als ouderlinghen;
wt Snecana: Florentius Johannis ende Huoo Petri als dienaren, HEin)RicK Wljgers ende Wlibrant Harckes van Bosum als ouderlinghen ;
wt Bolsvardiana : Adamüs Vestermanntjs ende Cornelius Florits als dienaeren, Ti.jmen Reltners ende Eecee Jelles als ouderlinghen;
wt Franequerana : Idzardus Nicolai ende Vilhelmus Folceri als die- naren, den E. Jacobus GHEiDnwGH, secretarius ende Jawtke Aires als ouderlingen ;
1) Eigenhandige onderteekening. 2) in niarg. staat: voopie voor tclasa. van Sneeck." Acta syn, provinc. VI. 1ü
146
wt Doccumana : Bartholoheijs Billerbeke ende- Franciscus Avercampiüs als dienaeren, Popcke Watmans ende Jacob Jacobs als ouderlinghen.
Na desen sijn gelesen acta synodi Doccumanae ende daervan gesloten in voegen, als volght:
1. De gecommitteerde van den classe van Franeker sijn vermaent om haer classi oft eenige dienaren int bysonder, in haer classe daertoe ge- deputeert , an te dienen , dat se den last haer gegheven om de professoren van Leyden ende Franeker over eenighe vraegstucken te begroeten ende haer meyninghe aff te vraghen wiUen vervorderen.
2. In de saecke van Duorre Holttes is besloten, dat hem sal nomine deses synodi schriftlqck angedient ende belast worden sich te richten ende na te comen tbesluyt des Doccumanae synodi over sijn persoon gedaan ende , ingevalle hy tselfde vertreckt na te comen , is classi van Bolswardt belast tselfde te effectueren aen hem ende dat wt naem des synodi.
3. tSynodus gehoirt hebbende het rapport van de gecommitteerde des classis Bolsvardianae van tgene tclassis voorgenoemt gedaen heeft in de sake Tydonis Dawielis , heeft geoordeelt de sake sodanich te sijn , dat voir dese reqse tot gheen volle wtvoeringhe oft naerder verhandelinghe ende besluyt van dien can voortgetreden worden. Wil nochtans het synodus, soo tclassis van Bolsvardt meerder ende vaster kennisse van tselfde crijght, dat sy dan Tydonem ende tclassem, daer hq in Groningherlandt onder sorteert , van ende op deselve sake schriftel^ck anspreken ende vermanen.
4. Belanghende den persoon Tammonis Ltrani is besloten, dat men sal an den E. heeren Staten aenhouden, dat haer gelqeve hem voir sijn arm ende nootdruftich huysgesin eenich middel van onderhout toe te staen ende te gonnen. Ende dit becomen sijnde sal by den heeren van Dockum gesolliciteert worden, dat haer bel^eve den Tammonem voorsz. met sgn huysgesin in haer stadt te ontfanghen ende alle moghel^cke vlqt ende neersticheyt aenwenden om hem tot een tuchtich leven ende eer- l^cken arbeydt te dringhen.
5. Aengaende de resolutie gedaen op de vraghe , oft men na eyndinge des synodi het h. nachtmael oick behoort te houden , alsoo van den dassen daerop niet en is gelet ende volghens d'adv^sen der dassen van den teghenwoordigen gecommitteerden niet hebbe connen ingebracht worden, is wederom besloten ende den deputatis classium gelast dit met haere classe te verspreken, opdat d'advysen der dassen op den naestvolgenden synodum raoghen ingebracht worden.
ui
Beslu^tinghen over de gravamina deses teghenwoordighen synodi.
6. Opt P gravamen class, LeovardA) — Een yeghelqck classis ende dienaer desselven sal toesien ende bevorderen, dat sonder onderscheydt soowel over groote als cleyne personen oft ledematen haer verloopende de kerckelijcke discipline geoefFent werdde.
7. Opi 2^ gravamen, — Is besloten, dattet placaet van de hooghe over- beyt gegheven angaende de sendinghe van de jonghe juecht op Jesuijtische scholen sal versocht worden ter executie moge gestelt te worden.
8. Op hei .?'''' ende 4^ gi'avamen. — Het synodus heeft raadtsaem ge- vonden te verkiesen wt die tegenwordighe volmachten van elcken classe een dienaer, dewelcke tesamen na doorlesinghe der acten der nationalen synoden ende consideratie van den tegen woordighen stant der kercken in desen lande sullen concipiëren een sekere forme van verbeteringhe ende herstellinghe der vervallenen goeder ordeninghen , twelck sy geconcipieert hebbende daema den synodo tegenwoordich sullen voorstellen om over tselfde te statueren na haer goetduncken , ende na dat sy sullen raatsaem vinden.
9. Den 6*^» Martij, — Is gelesen den brieff Sibrakdi VoifELn aen den synoden gedateert ende overgelevert.
10. Is insgelijcx gelesen tconcept van de hooftpuncten der verbeteringhe, van den ses gedeputeerde dienaeren ontworpen.
11. Twelck gedaen s^nde heeft synodus raetsaem gheacht oock ses ouderlinghen, wt tegenwoordige volmachten van yeder classe een, by de boven genomineerde ses dienaren te voeghen om over het geconcipieerde ende voirgestelde concept noch eens te besoigneren, daer by oft af te doen oft te veranderen, na haer raatsaem ende noodich sal duncken te wesen . twelck dan by geschrift gestelt sijnde wederom den synodo soude punctuelqck voirgelesen worden.
12. Op het 5^ gravam, — Hierentusschen is tsynodus voortgegaen int verhandelen der anderen gravaminum , waerover besloten is als volght.
Men sal versoucken an de E. heeren vemieuwinghe ende executie der placaten gegheven tegen de ongeregeltheden , die in den echtenstaet beghaen worden.
13. Opt 1^ gravamen das, Franequeranae. — Angaende tgene strijdich in d*acten der synoden deser provincie schijnt te wesen, is de saecke
1) Deze marginalia zijn door den scriba bijgeschreven.
iO*
14S
opgeschort, totdat een nationalis synodws gehouden sal sjjn, waervan tegenwoordich groote ende goede hope is.
14. Nopende het 2^^ gravara. Franekeranae ende het 12® Bolsvard. classis, die het synodus verstaet een intentie te hebben, te weten ofte de gecommitteerde der E. heeren Staten in synodis behooren te hebben vota definitiva, hebben de teghenwoordighe gecommitteerde der E. heren verklaert , dat se tot noch selve dese meyninghe van hare tegenwoordicheyt niet hebben gehadt dan sulckeen gevoelen , als hare commissie medebrenght , onderdes latende dese vraghe ongeventileert. Laet daerom synodus de saecke by oude gewoonte.
15. In de conformiteyt vant afwijsen oft ontfangen der ouderlinghen in de classicale byeencomsten sal men sick reguleren na de voirgaande resolutien der synoden hiervan genomen.
16. Het 6^ gravamen Franeq, classis. — Alsoo tsynodus de ontbiedinghe des magistraets, die ledematen der gemeente sijn, tweemael jaers in de classen om daer van haer ampt ende officie vermaent te worden niet siet seer stichteyjck ofte profijteyjck te sullen sijn, soo heeft het besloten, dat men den magistraet soowel andere als ledematen op alle andere ende voegmcke middelen van iiaer ampt sal vermanen ende anspreken.
17. Opt P Bolsvard, — Het synodus bekent wel, dat de Weder- doopers ten ansien van haer ongodlijck gevoelen ende leere vant ampt des overheyts hadden verdient met weygeringhe van int recht ontfanghen te worden gestraft te sijn, dan siet niet, dat voir dese tijt ditselve soude connen gheeffectueert worden.
18. 2. — De onderovericheden sullen demoedichlijcken versocht worden , dat haer believe ter executie te stellen de mandaten, ghegheven tegen d'onwettelycke huwel^cken der Wederdooperen, ende soo dese in faulte bevonden worden, sal dit an de hooghe overheyt geremonstreert worden.
19. #. — Is geen middel voir dese tijt gesien, daerdoor de besitters der beneficiegoederen oft landen by versteek haerder zaten ende landen tot gehoir des godlijcken woorts, gebruyck der h. sacramenten etc. ge- drongen souden connen worden.
20. Opt 5^ ende 7^ gravam, — D'executie der placaten tegen de Papistische schoolmeesters sal by den classen emstich versocht ende ghevordert worden, als oock insgelijcx van de kerckvoechden , dat die ledematen der gemeente oft liefhebbers der religie behooren te wesen.
149
21. 8. — Den E. heei'en Staten sal emstich geremonstreert worden de timmeringhe der Mennonitische kercken oft plaetsen, daer sy opent- lij cke exercitien haerder religie houden, ende versocht den E. heeren geljjeve doch sulcx tegen te staen ende beletten.
23.1) Aengesien de meeninge oft intentie van die vraghe des 10®" gra vamen classis Bolsvard., oft men het synodum van Harlingen 1603 gehouden sal houden voor een wettel^cke vergaderinghe oft niet , niet en is ghebleken nochte van den gecommitteerden des Bolswarder classis angewesen, soo is de vraghe ongeroert ghebleven.
24. Insgelijcken ist inhoudt des 11® gravam. vant voornoemde classis (daer gevraeght wordt, oft een sententie, tegens een dienaer absent ende onver- hoiii; sqnde ge velt in een synodo opt angeven van partijen, daer het meestendeel der dienaeren ende ouderlinghen verclaert hebben geen kennisse der saecken of des persoons te hebben, formelijck ende onpartijdich be- hoort gheacht te worden oft niet) van synodo geacht sodanich te sijn, dat het onnodich was daerop te antwoorden oft besluyten, tensy het int particulier verclaert worde.
25. 2^ gravamen classis van de 7 Wonden, — Het dassi van de 7 Wouden is belast, dat sy eerst int particulier haer uyterste devoir doen met soodanighen eenen dienaer, wiens huysvrouwe de ghemeynte Christi versmadet ende daertoe niet wil geleydet worden.
26. .9^. — De resolutien ghegeven tegen de misbruycken, begaan int papegaey schieten oft dierghelijcke dinghen, sullen versocht worden geexe- cuteert te mogen worden.
Den 7® Martq.
27. Na dese voorgaende gedane besluytinghen soo is wederom voir- gelesen het project, van de bovengestelde personen geraemt ende verandert, soo sy goetgevonden hadden, ende is een yegelijck stuck desselven pimctuelijcken wederom in den synodo voirgestelt ende gelesen.
28. Twelck gedaen sijnde is gevraecht, oft oick de gecommitteerde deses synodi na vermogen harer commissien souden macht hebben om hier linalijck over te besluyten , Jan oft sy hiervan eerst rapport souden moeten doen an hare dassen respectivelijck. Op welck geantwoort ende besloten is van synodo:
29. Dat sulcx van haer can ende behoirt ghedaen te worden sonder rugspraeck der dassen ende dat om goede, hooge ende warachtige oor-
1) Dit moest 22 zijn. Daardoor zijn al de volgende nos. ook opgeschoven.
150
saecken, onder welcke dese mede sijn: 1. de hooge nootwendicheyt ende necessiteyt deser sake; 2. omdat de gecommitteerde hierover besluytende niet treden buyten de palen haerder procuratien, angesien sy besluyten sullen over puncten, die eensdeels wtdruckelijck in gravaminibus sijn vervatet (als int 3 ende 4 Leovard. classis, Doccumanae ende andere te si en is), anderdeels overeencomen met Gods woort, gebrnick der Neder- lantsche kercken ende acten der nationalen synoden, ende eyndelijck gerichtet sijn na de tegenwoordige staet der kercken onder ons.
30. Hierna is geresolveert op de puncten des concepts ende besloten, als hierna volght.
Concept inhoudende de maniere van reformatie ende her-
stellinge van de vervallene kerckenordeninghen in onsen
vaderlande, den synode voorgestelt, ende de besluytingen
daerover gedaen.
32. 1) Tot herstellinge van de vervallige staet der kercken in desen
lantschappe is bevonden noodich te letten op de verbeteringe deser volgende
abuysen :
33. ten 1®° dat vele plaetsen niet voorsien werden met de bedieninge des godl. woorts, daerdoor de menschen vervallen in godloosheyt, kette- rijen ende allerleye vervremdinghe van den waeren godsdienst;
34. ten 2^^^ dat onbequame dienaers tot den dienst der kercken toege- laten worden;
35. ten 3<*en dat onbequame dienaers in den dienst der kercken doir seer schadelqcke slappicheyt worden geduldet ende niet nae nootwendicheyt gestraft;
36. ten 4*'®" dat seer ergerl^cke onordeningen , diffidentien ende partqdicheden tusschen dienaers ende classes genomen, gevoedet ende verspreydet worden.
37. Om nu d'inconvenienten , die uyt dese geseijde oorsprongen voort- comen, te verhinderen sullen ghebniyckt worden dese volghende middelen.
Opt eerste.
38. Dat de E. heeren Gedeputeerde deser provincie versocht worden om een ernstige ende gestrenghe anschrijvinge te doen aen alle vacerende plaetsen , alwaer geen apparentie gemaeckt wort van vry willighe beroupinge tot beroep van dienaers, ende in cas van versuymenisse te dreygen met formele assignatien, ende waer, alschoon die combinatie ware gedaen, bevonden wort geen middelen van onderhout te syn, dat de E. heeren Gedeputeerde gelijeve wt slants middelen kerckendienaers te gagijeren
1) M. z. 31. Zie noot 1 op vorige blz.
151
ende, daer gheen genoegsame middelen mochten sijn, sooveel daerop te legghen, als tot redelijck onderhout der dienaren mochte noodich sijn. Dit is van den gantzen synode geapprobeert ende bevestight.
39. Dat opt stuck der alumnen alsulcke ordre werde gestelt, dat se vennoedelijck tot geen ander fine gehouden worden als tot bestellinghe des kerckendiensts , ende dat daeromme aen den E. heeren volmachten versocht worde continuatie van het ampt der curatoren academiae, ende spedalqck dat denselven uytgedructe last ende instructie gegheven werde om de onbequame alumnos af te stellen ende andersins in desen tot dienst van Gods kercke alsoo te disponeren , als sy doir examen ende informatie sullen bevinden te behooren.
Hierover heeft synodus besloten als vooren.
40. Alsoo door groot ende droevich gebreck van goede dienaers de voornoem te middelen niet genoechsaem sullen connen sijn om so spoedelyck de vacerende plaetse te versien , alst wel te wenschen ware , dat nochtans tusschendien de naestgelegene dienaers des classis met beurtel^cke dienst de ingesetene van de ledighe plaetsen sullen na vermogen geryeven met de verkondinge van Gods woort, medenemende procuratie des classis. Ende opdat doirdien geen versuymenisse int beroepen gevoedet werde, sullen d'ingesetene voorss. van eenen yeghelijcken dienaer, daer ter plaetsen als voren comende, emstelijck werden vermaent tot beroepinge ende by faulte van dien gewaerschuwet van de nootwendicheyt der assignatie, ende sullen bysonderlijck de liefhebbers van Gods woort ter plaetsen sijnde neerstelijck tot vorderinge van desen werden geinduceert.
Dit is insgelijcx vant synodo geapprobeert.
Op het 2<^e abuys is geraemt dit remedium.
41. Dat neerstelijck gelet werde op het inhout des 1«" art. des synodi Dordracensis , waerinne de bequaemheydt examinandi claerlijck na gront van Gods woort wort uytgednict met dese woorden: Men sal overal toe- sien, dat bequame personen tot den dienst des godlij eken woordts beroepen worden, ende daeromme en sal men niemanden benoemen dan deghene, die men genoegsaem beproeft heeft, dat sy reijn sijn in de leere ende oprecht van leven, met ghaven om andere te leeren verciert ende een goet ghetuygenisse binnen ende buyten der gemeente hebben. Ende om dit te effectueren sal bysonderlijck gedaen worden een consciëntieus, sorchvuldich ende getrouv examen sijner kennisse ende ghaven.
42. Daerora ten 1*^" ghene alsodanige instructie den examinandos sal werden gedaen , die tot bedeckinge haerder onbequaemheyt mochte strecken.
43. Ten 2^«" alle coramiseratie met de tijtel^cke behoeflickheyt, sinistre
152
affecten ende gonsten van bloetverwanschappen ende anders vermijdet ende verboden sullen sijn, doir dewelcke onbequaine dienaers mochten den kercken opgedronghen worden. Oick sullen in den examine van leere, doch principalijck van leven d'ouderlingen present sijn. Sal insgelijcken geen classis mogen examineren oft tot examen toelaten , die om goede redenen van anderen dassen sijn afgeslaghen.
Dese dinghen sgn als boven vant synodo gheapprobeert.
Op het in« abuys.
44. 1^ Remedie, dslt na luyt des 38 art. synodi national. Hagensis ende 13 Dordr. ende 30 Middelburg, de praeses der classicale vergade- ringhen een yeghelijck dienaer afvrage: 1. oft kerckenraet neerstelijck werde onderhouden; 2. oft de kerckelijcke discipline werde geoefFent; 3. oft tnachtmael werde gehouden; 4. oft armen ende scholen werden onderhouden; 5. oft nootwendige visitatien gedaen werden; 6®" oft doir onmatich wtreijsen des dienaers de kercke eenige schade lijde; somma, van alles dat tot welstandt sijjner kercken dienen.
45. 2. Dat sulcx in presentie van eens ijeghelijcx dienaers ouderlingen geschiede.
46. 3. Dat ten minsten sjaers tweemael solemnelijck in presentie meest aller ouderlinghen oensura officii et morum gehouden worde, ende alsdan dienaers ende ouderlingen, daerinne het noodich wort bevonden, werden gecensureert.
47. 4. Dat d'absentie der ouderlinghen soo in alle als besonderlij ck de gemelte versamelinghen (nisi causa) werden gecensureert soowel als d'absentie der dienaeren , op dewelcke bysonderlijck in alle vergaderingen moet gelettet worden, dewelcke dienaeren, sooveel genoegsaem sijn sal, haren ouderlingen den tyt der classicale byeencomsten sullen aendienen ende in cas van versuymenisse werden gecensureert.
48. 5. Dat nae besluytingen der nationalen synoden, 38 Hagens., 31 Middelburg., 14 Dordrac. in stuck van vergaderinge in alle dassen by gebeurte van een yeghelijck een corte propositie geschiede, dewelcke van allen broederen eensamently ck werde gewogen ende na noot gecensureert , welverstaende dat indien sommige van sonderlinge onbequaeraheyt suspect sijn, dat den classi belast sy oick met inbreuck der gebeurten sodanigen propositien te imponeren na speciale goetdunckingh. Ende alsoo de ver- handelinge van een voorgestelde stuck der leeve dienstich is tot onder- soekinghe ende oefninghe der dienaeren, sal goet sijn, dat somtij ts de propositien werden achtergelaten ende van praeside per vices een yeghelijck dienaer een thema werde gegheven cortel^ck uyt Gods woort te bevestighen ende op der broederen tegenworpinghen alles in oprechticheyt ende vrede
158
te antwoorden. Connen oick wel de propositien ende dese tsamensprekingen over een stuck der leere by gebuerten geschieden. Ende sal de praeses van beyden niet vry sijn, denwelcken van scriba insgelijck eenich stiick der leere can werden geordineert. De oplegginge van propositie oft ver- antwoordinge eenichs leerstucx sal int eynde der gehoudene dassen geschieden om bereyt te sijn tegen de naest»volghende vergaderinge.
49. Hierop tsynodus gelet hebbende heeft besloten, dattet exercitium der propositien een yeder classi vry sal gelaten worden om tselfde te onderhouden ofte, soo sy haer daerin beswaert vinden, eenich ander middel te vinden, twelck tselfde eynde ansiet ende intendeert.
50. 6«". Dat het 13 artijckel Hagens. ende 65 Middelburg, van die sonden, die opschortinge oft afsettinge eens dienaers verdient hebben, neerstelijck onderhouden werden, aldus luydende: Voorts onder de gewone sonden , die weerdicli sijn roet opschortinghe oft afsettinghe van den dienst gestraft te worden , sijn dese die voornaemste : valsche leere oft ketterije , openbare scheurmaMnghen , opentl^jcke blasphemie, simonie, trouloose verlatinghe syns diensts oft indringinge in eens anderen dienst, meene- dicheyt, eebreuck, horerije, dieverye, gewelt, gewoonlijcke dronckenschap, vechter^e, vuyl gewin, eortelijck alle de sonden, die den autheur voor de werelt eerloos maecken ende in een ander ghemeen lidmaet der kercken der afsnijdinghe weerdich souden gherekent werden.
51. Ten 7®" alsoo nietmin liier als in de anneminghe der dienaren onbehoirlijcke commiseratie ten regart van tijtlijck behoef ende bloet- verwantschappen seer schadelijck valt, dat deselve vermij det, verhindert, verboden ende gestraft sullen sijn.
Dit heeft het synodus verklaert haer te behagen als noodich ende recht.
Opt vierde abuys.
52. 1. Dat praeses ende scriba annui in classibus sullen verkoren worden ora van alles beter kennisse te draghen, in welcker absentie een vice- praeses oft scriba met gemeyne stemmen verkoren werde ende dit ter tijt sulcx onraatsaem oft onnodich bevonden werde.
53. Het besluijt des synodi over desen is geweest, dat sooverre de tqt van een jaer sommighe dassen mochte schijnen te lanck te sijn om redenen , dat haer gheoirloft sal syn deselve te verkorten doch niet onder de tijt van dry e maenden.
54. 2. Dat alle acta van een qeghelijck classicale vergaderinghe te boeck geteeckent voor het scheiden gelesen worden, opdat eenen yeghe- lijcken vrijheyt hebbe daerover sijn goetduncken op omvragen te verklaren.
55. 3. Dat praeses classium na de besluij tingen der nationale synoden 32 art. Hag., 26 Middelburg, de kibbelingen ende twistingen in classe
154
beduinge ende ingevalle van ongehoirsaemheyt haer heete uytgaan ende terstond die censureren.
56. 4. Dat die depntati classium, die op desen synodo sijjn verschenen, ernstich rapport sullen doen in haere dassen ende nomine synodi ver- manen tot vrede, eenicheyt, liefde, aflegginghe alles waentrouwens ende vermijdinghe aller onordeninghen in classicale byeencomsten ende bemid- delen, dat hierentegen doende neerstich mogen gestraft worden.
57. 5. Alsoo goede ende neerstighe opsicht noodich is om dese christe- l^cke beslu^tingen soot behoort in train te brenghen , is van de broederen op desen synodiim versamelt hoochnoodich bevonden, dat vier personen, twee dienaers ende twee ouderlingen, gelast sullen worden:
58. 1. Om ten 1^^ cloecke omsieninghe te doen op d'onderhoudingen van dese voorgemelde verbeteringe van den staet der christelijcker kerc^en ; 2. waer sy hierin oft in andere rqsende onordeninghen ende swaricheden sulcx sullen noodich achten , hen ter plaetsen te vervoegen ende doir middel van goeden raadt, advijs, vermaningen oft inductien tot wechneminge aller kerckelijcke onordeningen ende rijsende verschillen te arbeyden met alle mogelijcke neersticheyt. Sullen oick een yeghelqck kercke in steden ende ten platten landen ende alle dassen vrijheyt hebben om de voorss. vier personen te ontbieden, haren advijs ende goeden raedt gebruycken, daerin sij des sullen noodich hebben. Ten 3^^^ sullen dese 4 personen sonder versuymenisse by de E. heeren Gedeputeerde Staten der lantschappe versoucken , tgene haer van synodo opgeleght is te versoecken. 4®" Sullen dese mannen anvanckelijck op desen synodo verkoren werden, twee wt den classe van Doccum, al waer tsynodus verleden jaer is gehouden, een dienaer ende een ouderlingh, ende twee wt dasse van Leeu varden, al waer nu tegen woordelijck tsynodus gehouden wort , insgelijcx een dienaer ende een ouderlingh.
59. 5. Sullen jaerlijcx 2 van dese vyer mannen afgaan in sulcker ordre, dat die twee, die uyt den dasse van Dockum sullen ghecoren worden, na verloop deses jaers sullen afgaen ende in haer plaetse twee, een dienaer ende een ouderlingh, gestelt werden op den toecomenden synodum 1606 wt den classe van de 7 Wouden. In den navolghenden jare 1607 sullen de dienaer ende ouderlingli, die wt den dasse van Leeuwarden op desen tegenwoordigen synodo sijn gecoren , moeten afgaen ende in haer plaetse van synodo Snecana een dienaer ende een ouderlingh worden gekoren, ende alsoo volghens naer de ordre der dassen.
60. 6. Sullen dese vijer mannen gecoren worden in verminderinghe des getals der gewoonlijcker deputaten synodi met desen onderscheyt, dat d'andere acht deputati na ouder usantie gekoren sullen worden van de
155
volmachten der classen respectivelijck, maer dese 4 mannen sullen wt de classen als boven van de geheele synodale byeencoraste verkoren werden.
61. 7. Welverstaende dat de volmachten der classen, die op den synodo verschijnen , wt welcken de 4 deputati gekoren sqn , geene andere depiitatos synodi benefTens dese sullen hebben te kiesen.
8. De 2 blqvende sullen gehouden syn op den synodum persoonlijck te verschijnen ende rapport inbrenghen van tgene by hen gedaen sijnde aldaer dienstich is verklaert te sijn, oft andersins den broederen des synodi remonstreren , sulcx als sy van de toestandt der kercken aldaer noodich bevinden om van hen verhaelt te worden. Ende oft den synodo wel vrj' sal staen haer ad vijs ende raadt in voorvallende swaricheden te eysschen , sullen sy nochüins geen suffragia hebben meer als eenich ander dienaer, die op den synodo van den classen niet gecommitteert sijnde als toe- iioirder verschijnt. Sullen oick de vergaderinghe bijblijven tot aen het eynde om in haer lasten na den wille des synodi hen bequamelqck te connen richten.
62. 9. Dewijle dese 4 personen niet verders in haren ampt sqn gelastet als tot goeden raet, inductie ende vermaninghen, wert haer opgeleght, so wanneer sy door sulcx niet connen uytrichten ende het de sake van haer wort verstaen te verheyschen, dandere 8 deputatos synodi tot hen te roepen ter plaetsen, daer het hen noodich ende raatsaem sal duncken, om also met denselven maeckende het volle collegium der deputaten synodi na older gebruyck te disponeren.
63. 10. Maer ten eynde niemant wt vermijdinghe der oncosten sich desen nootwendige last ontrecke ende also tgantsche werck daerdoor ver- valle , is raatsaem gheacht uyt naem van dese vergaderinghe de E. heeren Gedeputeerde Staten seer beleefdelijck ende onderdanichlijck te versoucken , dat hen wilde gelijeven niet swaer in conformiteyt van de provincie van Suyt ende Noorthollant oft in forme van vacatien , maer een alsoo soberen onderstant uyt liefde van den welstandt der kercken onses Heeren Jesu Christi tot dese sake te vergunnen, als hun E. milde discretie souden moghen selve goetvinden. Ende sullen die 2 blijvende deputati int sluyten des synodi de gantsche vergaderinghe pertinente rekenschap doen van ont- fanghene ende uytgeghevene penningen , by de 2 afgaande mede geteyckent.
64. 11®". Eensdeels om de vredelijcke staet aller classen te bevorderen, anderdeels te crachtiger verrichtinghe van tgunt hierboven tot redres van de staet der kercken in dit lantschap is goetgevonden , dat de E. heeren Ghedeputeorde Staten nomine synodi tegenwoordich versocht sullen worden om tgene wt anmerckinghe van de hoochdringende nootwenclicheyt (als boven) is geraemt, ter opbou van Gods kercke tapproberen ende een ernstige anschrijvinge te doen aen allen classen, daerinne op die appro-
156
batie deser voorgenomene verbeteringe emstelijck vermaen gedaen worde tot vrede, liefde ende eenicheijt, verhoedinge aller onordeningen, twisten, wantrouwen ende specialijck tot achtervolginge van tgunt hier is besloten in desen synode, met communicatie van de ongunst ende straffe over de ongehoirsame oft verachters deser goeder ordeningen. Ende also uyt wichtige ende veelvoudige redenen dit synodus dese kerckelijcke forme van verbeteringe der ingecropene abusen in oprechter ende onpartijdige conscientie als voor den aenschijn des Heeren sittende heeft met sonder- linge eenhellicheyt besloten, sal deselve niet verandert oft ingebroken worden sonder sware ende wichtige oirsaken.
65. 12. Ende byaldien dese voorgemelte middelen van verbeteringe op den toecomstigen synodo (des men contrarij verhoopt) bevonden werden geene oft geringe vnicht geschaft te hebben, gelijck sulcx doir remon- strantie der meergemelte twee blijvende deputaten oft andersins sal comen te blijcken, dat de volmachten deses synodi haere dassen respec- tivelijck sullen aendienen, dat sy haer volmachten, die sy op den toe- comstighen synodum Sylvanam sullen senden, volcomene last ende instructie sullen gheven om alsdan instructie daertoe hebbende van hare classen tot dese 4 personen te versoucken twee publijcke personen sijnde leden der kercken, een wt het collegie der heeren Gedeputeerde, een wt den Hove van Vrieslandt, welcker nominatie gedaen worde in synodo als d'andere deputaten gecoren worden, die met haer ernst ende authoriteijt bemiddelen, dat dese voet der verbeteringe te crachtiger effect sortere. Daerop de E. heeren Gedeputeerden van den synodo alsdan sullen begroetet worden om sulcke nominatie, by de kercke gedaen, ten aensien van den noot der saecke te approberen.
66. Dit alles heeft het synodus oick gelijck het voorgaande eeudrachtich geapprobeert ende voor goet ende nootwendich angenomen.
67. Opt laeste gravam, dass, Doccum. — Aengaende tlaeste gravamen des classis van Doccum , dat synodus wil letten op de bedroefde staet der gemeente van Collum, heeft synodus besloten, dat die 4 gecommitteei-de mannen, soo haest als mogelijck sal sijn, haer tot Collum sullen trans- fereren om informatie te nemen van de saecke ende vant leven ende wandel Henrici Alphonsii, item om versoeninge met den sijnen te raemen. Ende soo sulcx oramogelijck sijn sal, sullen sy arbeyden, dat Alphonsius aldaer wechgenomen ende die van Collum met eenen anderen dienaer versorcht worden.
Over de andere gravamina van de Wederdoopersche secten is niet be- sloten om het anstaende nationael synodus.
68. Alsoo voor den synodo gecomen is sekere discoort ende verschil
157
hangende tusschen Henricüm Alphonsitjh, dienaer te Collum, ende den classem van Dockum belangende sekere sententien van suspensie ende continuatie van dien suspensien , van den classe over Henricüm voornoemt gevelt, ende synodus gehoirt ende gesien heeft, tgene van wederzyden hierover schriftiijck ende montlijck ingebracht is, ende oick rijpelijck gelet ende gemerckt op tgene hier angemerct behoort te worden , heeft eyndelijck verklaert ende verclaert mitsdesen: 1. dat de suspensie ende continuatie van suspensie van dato den 17 Decembris over Henricüm by den classem gedaen crachteloos sy ; 2. dat desniettegenstaende Henricüs voorsz. hier in synodo gecensureert ende tot schultbekenninge sal gehouden worden van sqn roockeloos ende onordentiijck doen , begaen in een sekere hu welicxproclamatie ende copulatie, in deselve sententie van continuatie gementioneert; 3. dat insgeUjcx Alphonsius voornoemt hier in synodo sal schultbekenninge doen ende vergevinghe begheeren van tgunt hy tegen Sixtum Q^ellh mishandelt heeft ende bekennen, dat hy van Sixto niet en weet als eere ende deucht.
69. De gecommitteerde van den classe van Doccum ende Alphonsius gehoort hebbende haer voirlesen dit besluqt des synodi hebben tselve anghenomen ende genoeghgedaen.
70. tSynodus gehoort hebbende de clachte Bernardi Fttllenu , gedaeu over sekere injurie ende leelijcke lasteringe (alsdat hy crimen falsi soude bedreven hebben) aen ende tegen sijn persoon begaan, ende ter contrarie geleöen ende gehoort hebbende soo schriftelijcke getuygenissen van sekere geloofweerdighe dienaren Süttrido Suffridi ende Joanne Corneui als mondelijcke verklaringe van mijn B. heere Epo Jacobs Jückama tegen- woordich, heeft bevonden ende mitsdien verclaert Bernajwitm voorgeseyt teenemael onschuldich te sijn aen de voirgenoemde misdaet ende lasteringe, besluytende volgens , dat d'acte hiervan , in classicael boeck van Franeker geteeckent , wtgedaen ende wechgenomen ende tclassis hierover gecensureert ende vermaent sal worden van sodanich doen hierna sick te wachten ende op te houden.
71. Voorder sullen die 4 mannen, van desen synodo hierna verkoren, Johannem Hillebrandi ende Sibrandum Vomeltüm voor sick roepen in classe Franekerana ende hierop verstaen, ende na dat sy sullen bevinden deselve schuldich oft ontschuldich te sijn, met haer te handelen ende procederen.
72. Sibrando Vomelio is nomine synodi angedient, dat van sijne sake gehandelt soude worden ende daerom aen hem begheert, dat hy present wilde blijven. Waerop hij geantwoort heeft, dat hem niet moghelijck was
158
te blijven, ende dattet synodus wel gesien hadde, dat hy tegen woordich geweest was. Ende is alsoo vertrocken.
Den 9<*en Martij.
73. tSynodus , gelet hebbende op den inhoiit van den brief van Sibraitoo VoMELio aen synodum overgelevert ende voort opt gantze doen ende voor- nemen VoMELH voornoemt , heeft hierover besloten ende is geadvijseert als volght
74. 1. Dat de 4 gecommitteerde mannen sullen Sibrawdum Vomelium nomine synodi censureren ende tot schidtbekenninge houden ende doen aennemen ende beloven , dat hy voortaen van sulck doen ende diergelijcke partije te drijven met schreven, spreecken oft andersins sal ende wil ophouden.
75. Ten 2^^^ sullen dese mannen versien sijn met missive van de E. heeren Staten, tot den voorgaenden fine dienstich.
76. 3. Sullen sy hem voorstellen, oft hem niet soude gelieven van sijnen dienst af te houden, ende dat hv met een onderhout versorcht raochte worden. Ende ingevalle hy sulcx weygert te doen, sullen de mannen voimoemt kennisse nemen wt gehoor sqner predicatien, oft Sibrandus voornoemt vermits sijnen ouderdom ende andere swackheden noch voortaen stichtelrjck de gemeente soude connen. dienen, ende daerin dan disponeren, na dat sy noodich ende goet sullen bevinden te sijn.
77. 4. Is besloten, dat deselfde 4 mannen mede sullen nemen een missive van de E. heeren Q-edepu teerde Staten aen den classem van Franeker om dat te vermanen om voortaen alle partqsschap ende onorde- ninge te beteren ende neerstelijjck te vermijden.
Particuliere besluytingen synodi.
78. 1. De E. heeren Ipo Jacobsz Juckama ende Johannes Sakama sullen haer best doen om de hangende geschillen tusschen den E. grietman HoTTmoA ende EbERONYMUM Honerbringa te beslechten, twelck soo doir haer niet sal connen geschieden, sullen sy versterckt met de vier ge- committeerde mannen deses synodi de saecke te Franeker in de classicael plaetse soecken af te doen.
79. 2. Het classis van de 7 Wouden sal die van de Jouwere helpen solici teren om eenich onderhout voor eenen dienaer te becomen.
80. 3. De gecommitteerde deses synodi sullen haren classem andienen, dat se voorsien, datter sodanige donckere gravamina tot synodum niet gesonden worden, welcke generalqck vraegswyse gestelt sijnde nochtans sonder verklaringe van eenighe int particulier verstaen worden ende
159
volghens de generale beshiytingen daerover geclaen tot yemants profijt int particulier getrocken ende geduydet worden.
81. 4. De E. heeren Gedeputeerde sal van de 4 mannen wel emsteiyck geremonstreert worden om groote ende wichtige redenen , dat de persoon van Harmannus Elconiüs, gewesene dienaer te Harlingen, s^nde een leeraer der Wederdooperen. sqn dienst verboden worde.
82. 5. Alphonsio, dienaer te Collum, sal nomine synodi belast ende geschreven worden , dat hy in saecke der kerckenordeninge ende regeeringe oft andersins betreffende der kercke niet tentere ofte by de hant neme, voor de vier gecommitteerde aldaer geweest ende van sqne saecke ende de ghemeynte van Collum sullen gehandelt hebben.
88. 6. Alsoo dominus Jouannes Bogermannijs f. , praeses tegenwoordigen synodi, hem mede beclaechde, dat in het classicael boeck van Franeker voir eenen tijjt in sijn absentie sekere articulen te sijnen laste gestelt ende angeteeckent waren, ende nochtans uyt de missive, geschreven an den deputaten synodi te Harlingen, ende derselver verklaringe, gedaen den 18®° Martij 1603, verthoonde van sqn onschult ende onwaerheyt der voorgementioneerden articulen, is geresol veert , dat insgelijcken deselve articulen wt den voergenoemden boecke van den classe te Franeker geroijeert sullen worden.
7. Alsoo gebleken is uyt seeckere remonstrantie in sjnodo verthoont de seer groote liberteit in de exercitien van de Papistische religie, is besloten, dat dit van de 4 gecommitteerde emstich den E. heeren ge- remonstreert werde om daerin te remedieren.
Hierna is synodus getreden tot verkiesinge der 4 mannen, nu etlgcke- malen gementioneert , ende sqn uyt Doccumer classe verkoren : D. Bartho- LOMAEUs BiLLERBEKE, dicuaor to Buytcupost, Sltbren Peeters, woinende te Sijbrandehuijs als ouderlingh; wt classe van Leeuvarden: D. Regnerus Hachtingius, dienaer te Leeuvarden, ende den E. heere Johannes Sakama als ouderlingh. EJnde ofte gebeuren mochte, dat eenige ofte een deser mannen voir d'expiratie sijns tijts in dese beroupinge quamen te sterven oft te vertrecken, heeft synodus besloten, dat alsdan van den classe, wt welck sy geweest sqn, haere plaetse met andere van denselven classe daertoe gekoren vervullet worden.
De namen der 8 andere deputaten des synodi, die tegen woordich van de gecommitteerde der dassen sqn gecoren voir desen jaere, sijn: uyt classe van de 7 Wouden Johannes Heppigius, dienaer tot Langweer, ende Joannes Agricola , grietman in Enweerden als ouderlingh ; wt classe
160
Snecana OossnmTs 0mj)ORPiU8, dienaer te Sneeck, ende Aesge Aesoes tot Bosum als ouderling; wt classe Bolsvardiana Vibrandus Homeri, dienaer tot Schraerdt, ende Baücke Pubez tot Witmaerssum als ouderlingh; wt Franekerana Sibrandüb Abeli, dienaer tot Harlingen ende Jeronymijs WiLLEMS tot Franiker als ouderUngh.
Hierna is gehouden eensura morum.
Ende de plaetse des toecomstigen synodi is verordoneert in classe Syl- vana , ende dat op den Maendach na besloten Pinxteren in den volghenden jare 1606.
Om te versoucken by de E. heeren Gedeputeerde Staten approbatie ende hanthavinge van tgene hier in synode is besloten sijn van synode genomineert : D. Johannes Bogermanus , D. HEiraicus HtorcKENA , D. Fran- ciscus AvERCAMPTOS oudo den E. Jacobus Qhenningh.
Is oick noch besloten, dat van den h. vas Zwartzenborgh van classe van Leeuwarden redenen sullen vervordert worden van sijn uytblijven van desen synode, ende soo hy sodanige niet sal connen genoech aen- wqsen , dat hy van classe voornoemt sal gecensureert worden ende afgenomen de breucke vant pontgroot
Ende is alsoo dit tegenwoordige synodus na gedane dancksegginge met een sonderlijcke eendrachticheijt ende bethoeninge van liefde geeyndicht ende van praeside ende scriba onderteeckent. Onder stont:
JoHANNES BoGERMAir j., olcctus synodi praeses. Florentius Joannis, electus synodi scriba.
Actum den Q®» Martii 1603.
GeooUationeeii; met den principale, is bevonden daermede tace/)r(leren. Oercondt.
Florentius Johannis, ut supra. 1)
Acta synodi Sylvanae gehouden anno 1606 ende begonnen den 17^ Junij,
Het synodus op huiden den 17®" Junij deses jaers 1606 vergadert zynde heeft nae aenropinge des naems Ooedes door ghemeene ende meeste stemmen in praesidem vercooren Dn. Gualterttm MoRLiNoimi, dienam
1) „Onder stont — ut aupra." Deze woorden zijn met andere inkt j^eachreven. De naamteekening van den »criba is eigenhandig.
un
des g. woorts in öroiiw, ende Joannem MELBOMiEiTM, dienarn des h. evangelii in Oldeholtpada , in scribam.
Nae desen sinnen die procuratien der volmachten wt den dassen ghesonden ingheeischt ende ghelesen ende met den perzoenen voor goet bekent. Worden ghemerkt nochtans, dat in die procuratie classis Bols- vardianae is swaricheyt ghemaekt, maer naedien dn. Sopincjits ende dn. Petrus Bant darvan verclaringe ghedaen hebben, soe is zy op alsnlko verclaringe aenghenoomen.
Die naemen der personen, die op desen synodo met volmacht ver- schenen sinnen, sin dese:
wt den classe van den Wouden: Joannes Melbojoots , dienaer des h. evangelii in Oldeholtpada als dienaer; Tammo öerardi, dienaer des g. woorts in Aenwerden, is wt wichtige reden niet verschenen; Hendrik Brüchters van Oldeholtwolde ende Q-errit Coenes van die Jouwer als ouderlingen ;
wt Sneeker classe: dn. Gosuinus Geldorpius, dienaer des g. woorts binnen Sneeck , ende Gelltos Aücronius , dienaer des g. woorts tot Bosem als dienars, Cempe Andriesz ende Leffert Gerrhsz van Balk als ouder- lingen, doch Cempe Andriesz is niet verschenen;
wt Bolsvart: Godefridus Sopinöifs, dienaer in Bols wart, ende Petrus Bant als dienaers, Epo Alua ende Gisbert Jans ouderlingen, doch Epo Alüa is niet verschenen;
wt Franeker: dn. Rodolphüs Artop^eus ende Hesselus Alberti als die- naers, ende Wybe Jacobs van Franeker met Louw Jans van Winaldum als ouderlingen;
wt Doccum: Hilariits Sibrandi tot Ainium ende Nicolaus Joannis tot Rinsmergeest als dienaers, ende Gert Rinses ende Rinnekt Reitses als ouderlingen ;
wt Lowarden: dn. Her3élannü8 Colde binnen Lewarden, dn. Güalterüs MoRLiNGius tot Grouw als dienaers; Abraam van Roerda ouderlinck is niet verschenen; ende Cornelits Cornelysz, ouderlinck binnen Lewarden.
Voorts sinnen wt den middel van den E. heeren Staaten met ghenooch- same commissie verschenen die E. heeren Cempe Wyarda ende mr. Jo.vnnf-s Blomendal ende in dese synodale byeencoempste ontfangen omme derselver by te woenen.
Voortaen sinnen ghelesen acta synodi Leovardianae in voorgaenden jaer ghehouden, ende is darop besloten, als volcht:
1. Op dat twede articul in saeken van Djorre Hoeties is besloten, dat hy sal ghefraecht worden, warom dat hy der sententie synodi Leovar- dianae niet ghenoechghedaen hebbe.
Acla syn. provinc. VI. \\
102
2. Hy zyne reden darop ghegeven hebbende ende hem heropen op zyne stichtinge by zyner ghemeente te bewysen heeft begeert, dat zyne ghetuigen muchten verhoort worden. Is darop besloten , dat d'selve present zynde ghehoort sullen worden.
3. Is in dese sake nae vele communicatie door ghemeene stemmen besloten, dat an hem sullen ter executie ghestelt worden die besluitingen, die in voorgaenden synodis Doccumana ende Leovardiana over zyne perzone ghegaen sinnen.
4. Hyrvan heeft Djorre Hoeties appelliert ad proximam synodura nationalem. Dit heeft hem synodus gheaccordeert.
Naedien Sibrajtouh VoBfEUüs in een gheschrift, den synode over- ghelevert, die ghecommitteerde des classis van Franeker onwettelick ghesondene ghenoemt ende dat onder sekere redenen ende protestatie , die darom niet als membra synodi ghehoiiden solden worden, so heeft het synodus ghehoort hebbende die tegenreden der ghecommitteerden voor- benoemt ende derselver procuratie tevooren als classical ende wettelik befonden door ghemeene stemmen besloten, dat die voorbenoemde ghe- committeerde als membra synodi sullen moegen sitten ende vota definitiva hebben.
Desen nae is voorghestelt een brieff van Joanihi: Hillebrandi, darin versocht wort , dat die acte , in synode Leovardiana ghestelt in der saecke , tuschen hem ende Bernardum Fullenium hangende aengaende die acte in den classicael boek van Franeker tegen Bernardum voorss. ende die wtroyinge derselver, muchte wechghenoomen ende cassiert worden. Maer dit is van synode wt reden afpgheslagen ende by die besluitinge in synode voorss. hyrover ghedaen ghelaten.
In der sake Sibrandi Vomelu aengaende sekere verscheidene schriften aen verscheidene perzoenen als d'heeren Ghedeputierde Staten van Vries- landt , soo ooc in synode ende nae hetselve soe ooc aen die ghecomraittierde synodi Leovardianae , als ooc in die remonstrantie aen die E. heeren vol- machten ghedaen , ende dan ooc in zin wtghegeven boek , Superintendens ghenoemt , heeft synodus tegen wordich befonden , dat hy darin ghehandelt heeft tegen Goedes woort, tegen die regul der liefde ende tegen die ordeninge der synoden, ende heeft dienfolgende darop besloten, dat Si- BRAjfDus voorss. vau desen allen sal behoorlike schultbekenninge doen ende beloven voortaen van alsulke ende diergelike schriften ende andere lasterHke worden, die hy aen verscheiden plaetzen wtghestroit heeft, op te houden, ende indien hy hem hyrin weigerlik stellen sal, sal vortaen kerckelik met hém van den classe van Franeker voortgefaren worden nae behoren. Maer
163
indien hy deser sententie synodi sal ghehorsaem wesen , so heeft synodiis beleeft by den E. heeren aen te houden ende sovelo meugelik te beschicken, dat zyne saeke wt den handen des procureurs general tegen hem staende moege wechgenomen worden.
Naedat Sibra:»jdo Vomelio het inhout van deser sententie doer zynen zoen Petrum Vomelium (die dselve aenghehoort heeft ende ooc copiam daruwt gheeischett) gheopent is, heeft d'selve door zynen zoen Petri^ den synodo wederom aenghedienet , dat hy ghene copiam wt deser sen- tentie begeerde, wante hy dit synodiim niet en bekende voor zynen judicem.
Int voorlesen decretorum synodi Leovardianae int stuck vant project der verbeteringe is ghelettet op die resolutie, ghestelt opt vierde abuis aengaende annuura praesidem et scribam, dat d'selve wesen sullen, ter tydt dat sulx onraetsam of onnodich sal gheacht worden, ende is goet- gefonden, dat hyrin die classes sullen handlen nae hore beste nootdruft ende stichtinge, welverstaende nochtans dat hyrdoor tbesluit van die voorgaende exercitien niet sal ghecrenckt worden.
Opt stuck van die verkiesinge der vier deputaten, in synodo Leovar- diana committiert , is in synodo omghefraget, of hetselve van eeraan- den ghesyen of verstaen worde strydich te wesen tegen Goedes h. wooi-t ende eenige majoriteit of hoocheit te smaken. Ende is darop doorgaens bekent niet te stryden tegen Goedes h. woort, ooc gheene hoocheit te smaken, dat ghesyen of verstaen conde worden.
Voorts is op alle andere poincten deses projects onderscheidentlik omghefraget, of eemandt in dienselven wat conde aenwysen, dat strydich was tegen Goedes h. woort of eenige hoocheit smaekte. Is op alle ende eiken van dien gheantwoort, dat sulx niet ghesyen of verstaen worde.
Aengaende dat laeste poinct, dat men, soe die vier ghedeputierde weinich vnichts souden gheschaffet hebben, twee andere publique per- zonen wt den middel der E. heeren deses lants soude versoeken ende desen vier mannen toefoegen, darop heeft het synodus door ghemeene stemmen befonden dat onnodich te wesen, maer laet dit in tegen woor- digen stande benisten.
Opt 1 gravamen classis Sylvanae.
Is gheresol viert, dat hoor die dienaers sullen regulieren nae die
besluitingen der voorgaenden synoden. Ende diewyle tegenwoordich mi
sommige dienaers in dit classem behorende in andere gaen , so sullen die
in denselven classen ghehoort worden, wt wat reden zy sulx doen, ende
1|*
164
indien die niet ghenoechsam sinnen, tot hoer rechte classem ghewesen worden.
Opt 1 gravamen classis Bolsvardianae et Franequeranae. Q-elik die broederen des synodi tevoren verclaert hebben, dat die ordeninge der vier ghedeputeerden noch hunne commissie ende last met Godes h. woorde niet is strydende ende nae geen superintendentschap, majoriteit of hoocheit smaekende, ende darom ooc dselve in zin weerden ghelaten, alsoe verclaren zy ooc opt gravamen classis Bolsvardianae al tezamen eendrachtellk , dat se der superintendentschap, majoriteit ende hoocheit in dese kerken vyant sinnen ende darom ooc bereit dselve met alle middelen te beletten verhinderen ende tegen te staen.
Op die andere gravamina classis Bolsvardianae.
Is besloten, dat die resolutien der synoden noch niet ter executie
ghestelt zynde sullen specificiert ende executie darop versocht worden.
Darbituschen sal een jegelik dienaer by zyner overicheit hyrin zin beste
doen.
Opt 2 gr. classis Franeq.
Is besloten, dat die appellen ende onghedecidierde questien suo tempore sullen colligiert worden.
Opt 3.
Is besloten, dat die kerkelike discipline over dieghene, die in den kerken Christi als ledematen derselver verkerende een ongeregelt ende ongebonden leven voren , nae Goedes woorde sal te werke ghestelt worden , eer ende tevoren dat die politische overicheit diesaengaende sal bemoyet ende versocht worden.
y Opt 4.
Is besloten, dat wt die synodale beslutingen, soevele die generale ordeninge der kerken aengaet, nootwendige extract wtghetoegen sal worden ende eene copia darvan in een jegelik classem ghesonden. Ende hyrtoe sal wt jegeliken classe een man ghestelt worden.
Opt 5. Dat by den E. heeren Staten door die coramittierde synodi sal ver- socht worden, dat door hoer E. authoriteit ende handt alle overblyfselen der pauseliker superstitien , daer die sinnen, vollend wechghenomen worden meugen.
Opt 1 Leovardianae classis. Is besloten, dat in saeken van appell diegeene, die hoer door eene sententie eener minderen vergaderinge beswaert vindende aen eene meer- dere vergaderinge tzy van kerken aen classes, van dassen aen deputatos synodi, van dien aen synodum appellieren willen, tselve datelik doen
1G5
sullen, maer den tydt alsulk appel te verfolgen sal hen van den dassen nae ghelegentheit der tydt bestemt werden. Ende indien zy darin ver- siiimich sullen wesen, so sullen zy vant recht des appels versteken zyn.
Oog is besloten, dat van den E. heeren sal versocht worden, dat die plaex5aten, voormaels wtghegaen van der verontheiliginge des sabbaths, onbequamen scholmesters ende andere diergelike, dienende tot welstandt der kerken Christi, moegen wederom vernieut worden, ende dat dselve dan ooc moegen ter eemstiger executie ghestelt worden.
Opt 3. Heeft het synodus besloten, dat die schoelmesters , die omrae lioi-es ergerliken levens willen excommuniceert ende ooc omme desselven willen van horen dienst affgheset sinnen, niet wederom in den schoelendienst sullen toegelaeten worden, eer ende tevoor dat se behoorlike schultbe- kenninge ghedaen ende die ghemeente sullen versoent hebben.
Nae desen heeft den E. doctor Joannes Sakema voor hem ende wt den naeme dn. Regneri Hachtingii (die van wegen zyns affwesens ont- schuldicht ghehouden wort) rapport ghedaen van die besoignie der ghedeputeerden synodi, in desen affghelopen jaer ghedaen. Heeft darbe- neffens ooc pertinente specificatie voorghelecht van die costen , die in den verleden jaer in horer besoignie ghedaen sinnen, soedat het synodus hem darvan bedanket.
Particuliere stucken, in synodo besloten.
1. Is ghefraegt, of het niet raet soude wesen, dat het oude Funda- raentboek van Menno Simens wederom visitiert, conferiert ende her- druckt muchte worden, tselve nae die resolutie, in synodo Bolsvardiana anno 1588 ghehouden art. 3 hyrvan ghenoemen. Darop heeft het synodus befonden ende door ghemeene stemmen besloten, dat het i'aetsam zy ende behore te gheschieden ende dat dr. Henricüs Antonides ende dn. Rodolphus ^ Artopj^s tselve sidlen voor die hant neemen ende met nootdniftigen notulis vertekenen, ende dat damae sulx ghedaen zynde wt jegeliken classe een sal verordineert worden omme tselve te collationeren omme alsoe voorts behorliker w^yse in dnick wtghegeven te worden.
2. Die sake Meinardi Vomeld aengaende zin onordentlik vertreck ende veranderinge der plaeze zyner bedieninge is befoelen den classi van Franeker. Ende wort tselve belast hem Meuvardum te verschryven ende oorsaeke suiker zyner onordeninge van hem te vragen ende hem voortaen nae behoren darom te censureren.
3. Het synodus belast den ghedeputeerden synodi , dat se allen moege-
166
liken vlyt doen sullen, dat die affghewekene van den classo van Franekcr wederom ad classera moegen reduceert worden.
4. Der ghemeente van Langheweer sal wt den naeme des synoili van den classe Sylvana belast worden , dat se metten eersten sullen voort- faren met beropinge eenes dienaers , ende ooc dat se hoore beropinge sullen instellen in behoorliker form nae die resolutie deses lants, of dat se nootwendige assignatie sullen te verwachten hebben.
Desen volgende sinnen tot die twee ghecommittierde wt den classe van Lewarden, als sinnen dn. Regnerus HACHTiNoms, dienaer binnen Le- warden , ende doctor Joaiïnes Sakema als ouderlink der ghemeente Christi ooc in Le warden, wt den classe van die Wouden ghecommittiert van den sy nodo ende den voorghenoemden bygefoecht : Joannes Melbom.i-xs , dienaer in Oldeholtpada , ende Hepco Fockens, grietman van Opsterlandt als ouder- link. Maer indien Hepco Fockens muchte gheraken wt Vrieslandt te ver- trecken , sal van classe Sylvana een ander in zyne plaeze ghestelt worden.
Deputati wt den anderen dassen benoemt sinnen dese: wt Snecana classe WiBRANT)us Petraeus in den Heech als dienaer ende Hexdrick WicHEKs, ouderlinck binnen Sneeck; wt Bolsvardiana Corneuus Florus, dienaer tot Woens, ende Epo van Alua, ouderlinck tot Schraert; wt Franequerana Idzardus Nicoiju, dienaer tot Mindersgae, ende Dirck Willems, ouderlinck in Harlingen; wt Doccumana Joannes Nicoi^u, dienaer binnen Doccum, ende dr. Meinardus Aitzma, ouderlinck binnen Doccum.
Na desen is l>esloten, dat die classen jegelik van hooren volmachten, die in desen synodo niet verscheenen sinnen, sullen eischen reden van horer absentie. Ende indien zy d'selve niet sufficiënt beünden , sullen zy se nae die resolutien der voorgaenden synoden darom censureren ende strafen.
üie tydt ende plaetze, daer het synodus opt naefolgende jaer sal door die ghenaede des Heeren ghehouden worden, naemptlik anno 1607 is die Maendach nae besloten Pinxteren of Trinitatis, tselve binnen Sneeck.
Hymae is censura morum ghehouden , ende alsoe dit tegen wordige synodus
met danksegginge in eene sonderlinge eendrachticheit ende betoeninge der
liefde gheeindicht, ende van praeside ende scriba ondertekent den XIX
Junij deses jaers 1606. Onderstont
GuALTERus MoRLiNGius, clcctus syuodi praeses.
Joannes MelbomuEüs, electus synodi scriba.
Collationeert met zynen originale, is befonden darmet te accorderen. Ooroonde
Joannes Mei.bomjojs , dienaer des g. woorts in Oldeholtpada. i)
M Deze underteekening is eigenhandig.
167
Acta oft handelingen van den provincialen symxJOy gehouden binnen der stede Sneedc^ begotmen den ^«« Junij anno 1607 ende geeyndight deti 4^^^ desseloi{fen maents.
De I scissic gehouden den 2*^^ Junij voor noen, i) — De broederen , van alle den classibus op het synodum afgeveerdight , hebben met aenroepinge van des Heeren name ende gemeyne advysen gestemmet tot praesidem den weigeleerden ende godtsaligen Floiientium Johannis , tot scribam Daj^tiel JoHANNis, dienaer tot Bergum. -
De namen derghenen, die op desen synodum met volcoinen last ver- schenen zijn:
van den classe van Sneeck zijn gecommitteert : Florentius Johannis binnen Sneeck ende Hugo Petreius tot Oosterwinini als dienai-en, ende Thomas Fekcksz met Jacob Feytesz als ouderlingen;
uyt den name des classis van Boolswerdt : Godschalcüs Aeltius binnen Boolswerdt met Henricüs Flammius van Parraga als dienaren, ende Taco Aysma met Jocchtjm Stevensz als ouderlingen;
van den classe van Franicker: Johannes Hilbrandi met Jarrichius ViLHELMi als dienaren , ende Jan Woütersz met Jancke Aenesz als ouderlingen ;
van wegen den classe van Doccum zyn gecompareert: Joannes Metelum met SixTo Gelld als dienaren , ende D. Meynardus Aytzbia als ouderlingh ; Subren Pytersz is niet verschenen;
van den classe van Leeuwerden : Jacobus Schotanus van Roordahuysum met Daniel Johajjnes van Bergum ende Jan Arentsz als ouderlingh; de ander is niet gecompareert;
uyt den classe Sylvana: Gerardus Clebocker met Cornelius Johannes als dienaren , ende His Jasfersz met Gooytien Laurentsz als ouderlingen. 2)
Waerop gevolght is het lesen van de procuratien derghener, die van den classibus tot dese tegenwoordige synodaelsche byeencomste gesonden zyn geweest, welcke alle van den broederen voor goet aengenomen zyn, voorbehouden nochtans dat het synodus gemerct hebbende , dat de procu- ratie der broederen van Franicker met de gewoonlicke maniere niet in alles overeenstemmende was, denselvigen hare sidtplaetse geaccordeert heeft midts horende de verclaringe, die bij haerluyden desen aengaende gedaen is , namelick dat de meyninge van haren classe niet anders geweest
^) De inurjipualia zijn van de hand van den Hcriba Daniël JohannlH. 2) Hierop volgt in UU: »De geconunitteenle van de hec»ren Staten 8ijn gewee«t mijnheer Kisinga ende Timen Fransen."
108
was alw sich in desen decle met anderen classibus conform te maecken, also dat de faute van dien niet den geheelen classi maer allen den scribae te wijten was. Om dan sulcks hiemaemaels te verhoeden ende voor te comen is eendrachtlick raedtsaem bevonden, dat de brieven van commissie nergens dan alleen in ijegelicke respective classe sullen gescreven ende voor het scheyden den broederen voorgelesen worden.
j. De 2^^ sessie gehouden den 2*^^ Junij nae noen. — Het synodus gelet hebbende op de clachte van den broederen uyt den Seven wolden heeft besloten, dat van desen tydt af alle dienaren niet wonende in middelplaetsen verplicht sullen wesen te gaen tot dien classem, dien zij naestgeseten zqn, ten ware met verwilliginge van beyde classes.
2. Nopende de derde resolutie des synodi Sylvanae laet het synodus sulckes blijven bij tgene, als doenmaels besloten is.
3. Om te wege te brengen, datter bequamelick een extract uyt allo besluy tingen der synodale vergaderingen mach getrocken woorden, is raedtsaem gevonden , dat het register , bij dn. Geldorpio van alle sijnodalc resolutien gemaect, van classe tot classe sal gesonden worden om daer toe oft af te doen, soals sij sal bevinden te behooren.
4. Op het eerste gravanien van Leeuwerden, — Is eenhellighlick bij den synode geadviseert, dat alle dienaren, die van wegen het geringe aental der ledematen niet connen een besonderen kerckenraedt hebben, sullen alle moegelicke vlyt aenwenden om oft deur middel van bijvoeginge bij een groter kercke oft deur tsamenlegginge van 2 oft 3 cleyne dorpen hare gemeinte onder eenen kerckenraedt te besluyten.
5. Op het tweede gravanien van Leeuwerder elorssis, — Is mede be- sloten, dat de heer van Aemlandt duer de dienaren van Boolswerdt, geassisteert met Gellio Accronio, vrundelick sal begroet ende vermaent werden, dat hem believe in zyn goede voornemen van de reparatie der kercken ter plaetse voorss. voort te varen ende mede gebeden, dat met zyn toelatinge somtyts aldaer een dienaer predicatie mach doen.
6. Op het 3^^ gravamen cla.ssvi Leovei'diayiae ende het 1 Bolsver. — Is besloten, dat de deputati synodi bij den E. E. heeren Gedeputeerden vlijtelick sullen versoecken, dat de christelicke placcaten, gemaect tot wechoeminge van verscheyden misbruycken als avontspelen, reyen, ont- heyliginge des houlicks des Sondachs ende diergelycke ongeregeltheden ter executie gestelt muegen worden, ende oock daerbenevens dat alle dienaren haer devoir sullen doen in het aenporren van hare respective overheyden ten fine voors.
169
7. Op liet eerste gravnnien van Doceum, — Is goetgevonden bij den synodum, dat de E. E. heeren Gedeputeerden, het collegium van den provincialen Raedt deur den deputatos deses synodi ende oock andere over- heiden deur hare respective dienaren eemstelick sullen vermaent wonlen , dat haer believe te bemiddelen, datter ghene in desen provincie tsij tot hoge oft leege ampten toegelaten worden, dan alleen die belydenisse doen van de ware religie.
8. Op hei 2^ gravamen des classis van Doooum, — Het synodus heeft geoordeelt, dat voortaen gheen schoolmey stèren sullen muegen sich op enige plaetsen transporteren, voor ende aleer de verkiesinge, op haer persoon by den huysluyden gedaen, van den classe besteedight z\j.
9. Op de derde besuaringe van Doccum is besloten, dat niet alleen bij de hoge overheyden deur deghene, die van desen synodo sullen ge- committeert worden, maer oock bij die van nederigen staet zyn, deur hare respective dienaren eernstelick sal aengehouden worden tot uyti-oyinge, versteuringe ende verstroyinge van alle heymelicke Papistische versame- lingen als streckende tot ondercruypinge van den gemeynen welstandt der policie ende kercke.
10. De 3^^ sessie op den 3^^^ Junij voormiddach, — Is na rype deliberatie eendrachtelick goetgevonden, dat een yeder dienaer in den synodo tegenwoordigh zynde zyn respective classem ende kerckenraedt vermanen sal haer devoyr te doen in de oefFeninge van de kercklicke disciplijn sonder onderscheyt van personen.
11. Op het 1 gravamen classis Franequeranae, — Is besloten, dat de deputati synodi haer uyterste best sullen doen int aenhouden by den E. E. heeren Gedeputeerden, dat haer believe den dienaren int ghenieyn op te leggen het inforderen der pachten ende renthen tot hare respective pastorien behorende ende oock haer behulpigh te zyn om desehige te becomen volgens de voorgaende resolutie, daer by de volmachten op gemaect.
12. De 4^^ sessie den 3^^^ Junij namtddach. Op liet tweede gravamen van Franicker, — Het synodus verstaet, dat de deputati synodi naer ouder gewo<jnte na vermuegen harer commissie sullen muegen handelen, tenwaer dan saeck datter enige nieuwe generale ende allen classes aengaende siiecken waren te verrichten, in welcken gevalle zij verplicht sullen wesen haren elassi de weet daervan te doen, ende oock hare besoignie aen haren respectiven classes te rapporteren.
13. Op het 3^ gravamen van Franicker. — Den scribae wordt belast uyt den name des synodi te schrijven an den dienaers van Hollandt, dat
170
zij (Ie translatie des Nederduytschen bijbols, langen tydt onder handen geweest hebbende, opt spoedighste bevorderen.
14. Op het laeste gratHimen classis Prancqueranae, — Aengaende Harmen HAKM.vNin, leeraer der Minnisten tot Harlingen, wordt gestelt in handen van den deputatis synodi ora de sentencie des synodi Leovardianae over hcni gevelt ter executie gestelt te muegen worden.
Particuliere handelingen.
1. Het geschil hangende tusschen der kerckenraedt van Harlingen ter eener ende Patjltjm Joiiannis sampt Hesselum Alberti ter andere zyde, aengesien parthien aen beyde zyden niet verschenen en waren, ende volgens dien niet wel bij den synodo daerinne op desen tydt conde gehandelt worden , wordt gerevoyeert van den synodo aen den deputatos desselvigen om datelick op het allerspoedighste tselve af te handelen, midts ver- soeckende aen de parthijen , dat het haer gelieve ora de eere Godes ende do stichtinge der kercken mitsgaders oock die broederlicke liefde na de sentencie der deputaten , die hierover genomen worden sal, haer te reguleren.
2. Oevraeght zynde oft een dienaer, die enige schriften tegen de Papisten ofte Mennisten gescreven heeft, sal mogen deselve geschriften zynen adversario ter handen stellen sonder deselve eerst van tevoren z^nen competenten classi verthoont te hebben, is geantwoordt: neen.
3. Gevraeght zynde oft, sowanneer een dienaer protest gedaen heeft tegen tbesluyt van een vergaderinge , tselve protest datelicken behoort opgeteeckent te worden, is na rype deliberatie geresol veert , dat alle onnodige protesten van nu voortaen sullen geweert , de nodige opgeteeckent worden, waeraf de judicature sal staen b\j den classem.
4. Dewijle bevonden is, dat de deputati, gecoren in den synodo kest- gehouden tot Leeuwerden, haeren last niet hebben uytgefoert nopende hetghene in den opgenielden synodo haer was belast aengaende het classem van Franicker int generael sampt Sibrandibi Vommeliüm ende Johanwem HiLBRANDi int besonder, wordt den vyer mannen, die desen presenten jare sullen dienen, eemstelick opgeleyt, dat zij sidcks opt spoedighste sullen bij der handt nemen.
5. De vijf te sessie den 4^*^ Junij voomiiddach, — Het synodus, gelesen ende behartight hebbende seker schrijven van J. Petri Duyreavoudt , heeft over sommige poincten belangende de beneficiegoederen, de opcomsten van vacerende leenen ende de lioedanicheyt der kerckvoochden besloten, dat de deputati synodi hierover executie sullen versoecken volgens de besluijten, in voorgaende tyden daeraf gestatueert.
171
6. Belangende het stuck van gelyckformicheyt van de ceremoniën , die in den doop, het nachtmael, in de gebeden ende trouwen staen te onder- houden, is raedtsaem gevonden, dat ieder classis daerop letten ende do dienaren houden sal tot sodanige gewoonte, als in de Gei-eformeerdc keroken tot noch toe gebruycklick zyn geweest.
7. Daema is besloten, dat in cas van appel den appellant sal gehouden zijn den parth^je advers deur authoriteyt des richters, b^ denwelcken h\j me\jnt geinteresseert te zqn, zyn appel in tydts te laeten weten, voor ende aleer de vergaderinge tsamengeleyt wordt, op dewelcke hq sicli beroepen heeft.
Is mede op den synodo verschenen Joannes Melbomeus, doende uyt den name ende van wegen den gantschen collegii der gedeputeerden Sylvaime synodi verhael van alle handelingen, die zij den afgelopenen jare hebben geeifectueert,thonende daerbenevens bq pertinente specificatie ende quitancie i'eeckenschap van sodanige penningen, als haer b^ den E. E. heeren ge- passeert waren om te dragen de oncosten , die z\j ten eynde voorsz. hebben moeten doen. Waeraf als oock vant voorgaende het synodus hem ende oock den deputatis synodi bedanckt heeft , welverstaende dat dn. Regnerus de summa van 26 carolusgl. II/2 st., die b\j hem van de bovengemelde penningen noch z^n berustende, sal aen den deputatos deses tegenwoor- digen synodi overleveren.
Also de broederen van Franicker sich besuaert vonden voor haer privee ende niet van wegen den classe om met den anderen in synodo versamelt te treden tot verkiesinge van de twee maimen , die in de plaetse van den afgaenden uyt den classe van Sneeck moesten benoemt worden , so ist dat zy deur eendrachtige advijsen des synodi verclaert zynde gehouden te wesen sulcks te doen tselvige gedaen hebben. Sijn derhalven met een- drachtige stemmingen in de plaetse van de afgaende vercoren dn. (ïossvintjs Geldorptos als dienaer ende Wubrandt Heerckesz als ouderlingh.
Waerop gevolght is de nominatie der andere deputaten synodi als: uyt den classe van Boolswerdt GoDEFRrous Sopingius ende Tymen Reyxeksz; uyt den classe van Franicker Petrus Vommelius ende Hobbe Walti^üa; uyt den classe van Doccum Haio Lamberti ende Gerdt Reyntiesz van Ee; uyt den classe van Leeuwerden Franhscts Avercampius ende mijnheer SuFFRiDtrs Hania.
Hierna is gehouden censura monim. Ende den tydt des synodi, wanneer hetselvige den naestcomenden jare sal gehouden worden binnen Boolswerdt, is beraemt op den eersten Maendach na besloten Pinxteren. Also dat het synodus met dancksegginge, sonderlinge eendrachticheyt ende bethoninge
172
der liefde geeyndight zij, alwaeromme wij praeses eiide scriba tot ver- sterckiiigc der waerheit uyt last dos synodi onse gewoonlicke handen hieronder gestelt hebben.
Florentius Johannis, electus synodi praeses. Daotel Johannis, scriba.
Gecollationeert met zyne principale , is bevonden met dien te accorderen
in kcnnisse van mij
Daniël Johannes, ecclesiastes in Bergum.i)
Acta synodi BolswanUanae , begonnen den 24 Maij anno 1608,
Up huijden den 24 Maij anno 1608 heeft het synodus deeses lantschaps binnen Bolswait vergadert zynde na aenix)opinghe des naems Godes duer lien meesten stemmen tot een praesidem vercoren D. Hieronymum Hoen- DERBREXüA, dicnacr des godlicken woorts tot Oosterlitens , ende tot een scribam Wibrandum Petraeum BiLLAinDmuM , dienaer in Heegh.
Die procuratien, den dienaren afgeeysclxet ende in den synodo voorge- leesen, sijn alle tesamen geapprobeert. En volgens sijn op deesen synodo als gecommitteerde verschenen:
wt den classe van Bolswart : D. Joaxnes Pettu Diurrewoudt opt Nieulant ende Aeltien Reijners te Hijndelopen, dienaers, Toenis Rutgers van Stavoren en Siericüs Suferh)! van Bolswart, ouderlingen;
wt den classe Franekerana : Henkicus Beilanus tot Franeker, Hieronmuus HoENDERBRENGA tot Oosterlietcns , dienaers, Wltbe Jacobs van Franeker ende dr. Onias GELDORprcrs van Harlingen, ouderlingen;
wt den classe Doccumana: Titus Conradi, toe Nes dienaer; Joannes Hepwoiüs tot Burum is niet verschenen; ouderlingen Gert RumERTs tot Engwinim en Sibrant Piters toe Sibrandehuijs ; deese is niet verschenen;
wt den classe van Lee warden: Bernhardus FuLLENnis en Henricus HiNCANA , dienaers , als ouderlingen Simon J ansz van Leewarden ; Steven WiLLEMs wt S. Annakerck heeft zijn excuse laten doen, welck bij den classe geapprobeert is;
wt den classe Sylvana : Jo.v^'nes Melbo>l*:us toe Langweer en Herbortus Ridder toe Bextersuaegh , dienaers, ouderlingen Si.tbe Jansz tot Bexter- swaegh en Albert Jans toe Scherpenzeel , maer deese is niet verschenen ;
1) Eigenhandige onderteekening.
17H
wt den classe van Sneeck : Gki.ijts Benedkti tot Bosum en WiBiiAxorK Petraeus BiLLA:a)iNus wt Heegh, dienaers; beyde ouderlingen Wubk DiRCKx van Slooten ende Aes^jk AEs<iEs van Bosum zijn niet compareert, doch Aesoe is verexcuseert.
Sijn oock op deesen synodum met genoegsame credenzbrieven wt het collegio der E. heeren Gedeputeerde verscheenen den E. heer Binnert Sappema ende den E. heer Dirck Thlisz.
Over den absenten is besloten, dat ijder classis van syne absenten reden harer absentie sal eeijschen en, so die niet sufficiënt bevonden worden, hun den breuken afnemen.
1. Hierna z\jn geleesen die acta des naestvoorgaenden synodi Snecanae, alwaer opt punct van de afwijsinge van eenige dienaren tot den classem Sylvanam geadvijseert is, dat Joaxnes Overneius tot Hascherdijcken van den classe Snecana sal demitteert worden. Ende Domixicum Regneri sal het classis oock induceren, indien het hem doenlijck is, tot den classem Sylvanam te vervoegen.
2. Op het 8 besluijt des synodi Snecanae is geresolveert , dat het den classibus sal vrijstaen het extract der synodale resolutien oft van D. GEij)ORpro te eijschen ofte selve te extraheeren ende dat bij Lamberti eerstcomende precijs te voltrecken. Welcke tijt verstreken zijnde sullen die deputati bijeencomen om die collatie te doen, tot welcke vergaderinghe een ijder classi sal vrij sijn een ofte 2 neffens haer deputatos tot last ende costen des classis oft dergeener, die gecooren worden, te senden.
3. Op het 4 besluijt heeft het sijnodus gead viseert, dat die gaerlegginge der dorpen onder een kerekenraet sal geschien bij advijs van haer classis. Ende daer die dorpen onder verscheyden classes behooren, sal sulckx geschien met advijs beyder classen. Ende daer een nieuwe kerekenraet opgericht wordt, sullen die dienaers haer reguleeren na den 35 artic. synodi nationalis Hagensis
4. Het synodus, wel rijpelijck in consyderatie genomen hebbende het versoeck Ai>.vmi Westermanni cum sociis om een nieu classem op te rechten, oock gelet op die wederreden des classis van Bolswart ende Sneeck, hebben beslooten, dat die sollicitanten hun aen hare respective classen sullen houden, so omdat hiervan geen gravamen den classibus was too- gesonden, so oock om andere merckelijcke reden. Doch evenverre het classis van Bolswart gelieve den sollicitanten te gemoet te eomen om alternatim het classem te Bolswart, Worcum ofte elders te houden, ver- staet het tegen woordighe sijnodus haer geen last daeiloe te hebben om
174
den classi sulckx voor te schrijven, maer sagen wel geeme, indien het met vrientsehap des classis conde geschieden.
Op die gravamina des classis Bolswardianae.
1. Op die quaestie, oft niet goet was die gravamina te stellen bij het besluijt daerop vallende, is beslooten, dat sulckx geschien sal snmmarie in den generale acten ende niet in dit particuliere oft personele.
2. Is mede geresolveert nopende die verkiesinghe van predicanten ende schoolmeesters bij den kerckenraet oft ledematen te geschien, dat men hem sal reguleeren na die voorgaende besluiten, daervan genomen anno 99 artic. 30 en insonderheijt anno 97 artic. 10, op welcke den apostil der E. heeren aldus luidende is: dat ingeval die brede gemeente suim- hachtigh is om een predicant te beroepen, sullen sulckx die van de Reformeerde religie aen het coUegie van die E. heeren Gedeputeerde mogen remonstreren ende sullen alsdan die Reformeerde ledematen van de E. heeren geassisteert worden om een predicant te kiesen. Belangende die schoolmeesters sal een ijder dienaer syne ingesetene sien met goede reden daertoe te induceren ende die onbequame met hulp des classis ende der E. heeren te weeren.
3. Is oock beslooten, dat men aen de E. heeren Gedeputeerde sal aenholden om tot weeringhe van alle Mennistische bijeencomste die wt- schrivinghe, anno 98 daervan gedaen, te vemieuen ende overal doen publiceren ende den ondermagistraten beveelen te verhinderen.
4. Is oock opt versoeck van de gemeente van Molckquerum den deputatis synodi belastet, dat se bq de E. heeren sullen aenhouden om een onder- houdt voor een dienaer so wt des dorps middelen als anders van het lantschap te becomen.
5. Het synodus achtet hoochnodich int dopen der volwassene te volgen die resolutie des synodi Leovardianae anno 98 artic. 1 1 , te weeten dat geene volwassene sullen gedoopt worden, als die tot het avontmael be- quaem sijn. En so iemant ter contrarie doet, sal daerover kerckelijck gestraft worden.
6. Ende so den synodo voorgestelt is sekere formulier belangende die doop der volwassene, in den synodo van NoorthoUant besloten, daervan die copie aen het e\jnde deeser acten bijgevoegt is, is hetselve geapprobeert by alle broedoren desés synodi , doch dat sij niemant willen constringeren , dat hij na sijne discretie daer niet iets sonde mogen af oft toedoen.
175
Oravamina Franekerana.
7. Den copulationes matriinonii , inter privatos parietes geschiet, acht het sijnodus na luijt slants ordonantie gantsch onwettel^jck.
8. Sullen alle classes neerstich opsicht hebben op alle dienaers, dat den doop niet anders als public^ , gelyck in voorgaende synoden besonder quaest. Middelb. 78 besloten is, bedient worde.
9. Opt gravamen van de bloetschande , die (Godt betert) allerweegen geschien, is des synodi eemstighe besluijt, dat ijder classis, onder welcke siücke gronuelen geschien, sonder eenighe conniventie hun respective overicheijt tselve sal te kennen geven, ende indien die haer ampt niet en doen, tselve voorts den Hove van Vrieslant remonstreren.
10. Opt gravamen van het onderhoudt der predicanten weduwen ad vitam is geresolveert . dat die predicanten hun aen de tegenwordighe mildadigheijt der E. heeren sullen houden en laten genoegen.
11. Opt poinct van de verhuieringhe der pastorielanden b\j commis- sarius ter presentie van een ofte tue dienaren des classis ordelt het synodus, dat ijder classis , daer sulckx nodich is , haer sal mogen tot het collegium der E. heeren addressei^en.
12. tStuck van de lombarden acht het synodus gantsch politicq, dat in deese vergaderinghe niet behoort gehandelt te worden.
13. Aengaende het gravamen om nieue autentique copie van beneficie- goederen, die int beneficiaelboeck versu^mt ofte verswegen zijn, is geresolveert, dat den dienaer ofte classis, daer sulckx nodich is, tselve sal mogen bij de E. heeren versoecken.
Oravamina classis Doccumanae.
14. Van de huissoeckingen ordelt het tegenwordighe synodus, dat in deesen die resolutien der nationale synoden van de classibus neerstigh onderhouden behooren te worden.
15. Opt stuck van do tapperion hot synodus ordelt hotselve een politique sake te weesen , daervan goede ordonantien bij de E. heeren gemaeckt zijn.
16. Van het dobbelen en spoelen der soldaten: ijder dienaer mach in zijne plaetse met leeren, vermanen en straffen sijn beste doen.
Oravamina classis Leowardianae.
17. Het sijnodus achtet hooghnodich, dat alle goede voorgenomene resolutien onderhouden ende geeffectueert worden , insonder die confirmatie der nieue dienaren beslooten anno 93 artic. 2.
17G
18. Over het gravamen, oft het niet goet was, dat alle classeu een- paerlijck den kerckendienst op Amelant onderhouden, het synodus heeft eendrachtelijck resolveert, dat se sulckx te doen willich ende bereijt zijn. Van de oncosten sal ijder classis mogen disponeeren, mits dat men van die van het eijlant geen gave noch geschenck en neme, ende in de ordeninghe volge die gewoonlijcke ordeninghe der dassen, doch dat het classis Sylvana eens haer buert geholden hebbende telckens den andere mael vrij sijn sal. Ende de dienaers daer comende sullen voormiddaghs die evangelia dominicalia, die het belieft, die niet eenen anderen text nemen , haer na de middagh holdende aen den Catechismum , also dat men niet de quaestiones catecheticas maer een text daertoe dienstigh van de predickstoel voorleese.
19. Opt gra vamen van de stipendiaten om haer verbeteringhe ende voorts om goede opsicht op hun te nemen , dat se alle theologie studeren ende haer studia tot een goet endt brengen, ist ad vijs des synodi, dat men die geheele saeck sal stellen in handen der scholarchen , haer diesel ve in de beste forma recommanderende.
20. Opt pimct van de eenigheijt int trouwen der ongedoopte persene is resolveert, dat men hen sal houden aen de besluijten der voorgaende synoden, waerna hun die dienaren voortaen sullen reguleeren.
21. Over die saecke van de nieue catechismus ter Goude wtgegeven heeft het synodus besloten, dat men die E. heeren de Gedeputeerde sal begroeten om aen die E. M. heeren Staten Generael, van wegen on se provincie in sGravenhaghe residerende, te schrijven, dat zij duer haer authoriteijt die dienaren van Suydt ende Noorthollant assisteren , ten eijnde sodanigen catechismus suppri meert ende die authores met den aldereersten eompesceert worden.
Gravamen classis Sylvanae.
22. Op het stuck van de examinatie der studenten oft jonge dienaren heeft het synodus besloten, dat die professoren sullen vermaent worden duer den classem van Franeker, dat het hun gelieve int examineren der jonge dienaren te volgen die resolutien der nationale synoden, artic. 4 üordra. quaest. 3 Middel, et quaest. 47.
Particulire dingen, daervan geen gravamina gestelt geweest zyn. 1. Is mede besloten, dat ijder classis syne grietsluijden sal aensprekon om die oortiens, den arme van de verpachtinghe toecomende, aen do arme w^t te keeren, ofte so sij hierin onwillich sijn, tselve den heeren Gedeputeerde te remonstreren.
111
2. Den scriba is opgeleijt om aen den grietman van Geesterlant te schri ven , dat hy het pappegaqschieten te Oldemerdum duer 8qne authoriteijt belette.
3. Van den Hemelvaertsdaoh is beslooten, dat die dienaren van nu yoortaen daerin eenigheijt sullen houden en op denselven Godes woort in hare kercken predicken. i)
4. Het synodus heeft mede beslooten, dat geene predicanten ofte kerckelijcke personen, van den synodis, dassibus ofte E. heeren in com- missie gesonden, boven hare wtgeleyde oncosten eenige vacatien wijder sullen eyschen, doch wat die E. heeren wt beleeftheyt doen, sal dengeene die sulckx geoflfereert wort, vrystaen te ontfangen ofte weigeren.
5. Is mede renoveert, dat die acten der nationale synoden te minste jaerlix eenmael in ^der classe suUen worden voorgelesen, ten eynde dat niemant wt ignorantie tegen kerckenordeninghe peccere. 2)
jn mede op deesen synodo verschenen D. Gossumus Geldorpius ende WüBRANT Heebckesz, gccommittecrde des synodi Snecanae, doende voor hen en het gantsche collegium der deputatorum synodi niet alleen rapport van hare besoingie maer mede pertinente rekenschap, bewys en reliqua van den ontfangh ende wtgave, bij hun verleden jaer gehadt ende ge- daen, stygende den ontfangh tot eenhondert ses en tiüntich carolusgul. 1 st. 8 penningen, in welcke somma mede ingetrocken is, dat tverleden jaer by Regnekus Hachtingius te goede bleefif. Daertegen die wtgave ter somma van eenhondert negen carolusgul. 9 st. 4 penningen, blijkende bq pertinente specificatie en quitantie, den synodo overgelevert. Also dat bevonden is meer ontfangen als wtgegeven en volgens bij Geldorpium te resteren 16 carolusgul. 10 st. 12 penningen. Welcke rekenschap bij den synodo ende E. heeren geapprobeert zijnde, heeft het synodus den vorss. Geldorpium sampt het gehele collegium deputatorum haren goeder vlqt ende getrouheijt hartelijck bedanckt.
Hierna syn in plaetse van de 2 committeerde des classis Sylvanae nu afgaende wederomme bij den geheelen synodum wt den classe Bolswar- diana tot gecommitterde genomineert ende vercoren: Aeltien REimER*?, dienaer tot Hindelopen, ende Taco van Aysma, tot Hichtum ouderlingh.
En sijn voorts van hun respective classe als deputati gecoren: van den classe van Franeker Conradus Alutarius, dienaer toe Tzum, Jan Nanntnos,
1) Op art. 2 volgt in den tekst terstond art. 4. Dit art. 3 is met f) onder aan den voet van het blad door den scriba bijgeschreven.
2) Op art. 4 volgt in den tekst terstond: «Sijn mede op deesen synodo" etc. Zie verder vorige aant.
Acta ayn. pruvinc. VI. 1^2
178
tot Barlingen ouderlingh; van den classe Doocumana Joannes Ni(X)LAt, toe Doccum dienaer, Subrant Ptpeks, toe Sibrandehuis ouderlingh; van den classe van Leewarden Joannes Bogermannub , dienaer , Steven Willems , toe S. Annakerck ouderlingh; wt die Wouden Corneliijs Joannls, in Oude- lemmer dienaer , ende Hendrick Brughters , tot Oldeholtwoude ouderlingh.
Volgens deese syn die heeren Gedeputeerde van den praeside nomine totius synodi hooghlijck bedaiickt van hun tegenwoordicheyt.
Is mede beslooten, dat het toecomstige synodus sal gehouden worden binnen Franeker anno 1609 acht dagen na Pingster.
Ë^jndemck is censura morum gehouden en is also deesen tegen woordigen synodus met dancksegginghe tot Godt Almachtigh en met betoninghe van hartelqcke liefde ende onderlinghe vrientschap der dienaren ende ouder- lingen geeyndiget op den 25 Maij anno 1608 en van ons preside en scriba ondertekent ende bevestigt
Onder den principale stondt: Eieronymüs ab Hoenderbrenga , evangelii J. C. minister in Oosterlitens , preses synodi; Wibrandus Petraeub Btl- LANDiNus, dienar Jhesu Christi in Heegh, scriba synodi.
Gopia. Wanneer diegeene, die tot hare verstandighe jaren gecomen versekert sqn ende conen doen blijcken, dat sy duer versuimenis ofte duer ander gesinthe^t harer ouderen noch ongedoopt zyn, den h. doop begeeren te ontfangen , so sullen sij eerst b^ den dienaer des woorts Gods onderweesen worden in de voomaemste hooftstucken der christelijcker religie , die alle christenen te weeten van noden s^jn tot hare saliche^t, also dat sij daervan rekeninghe weten te geven en te beantwoorden , tghene hun dienaengaende gevraegt wort, als namelick van den eenen waren Godt Vader, Soon ende H. Geest, van de scheppinghe der werelt ende des menschelijcken geslachtes , van die val des menschen ende die ellende , die daerwt volget , van de verlossinge duer J. C., van sijne menschwerdinghe , Iqden ende sterven etc. , van den geloove , van de h. sacramenten , endesovoorts. Aldus onderwesen sijnde sullen s\j alsdan met kentenisse van den kerckenraet tot den h. doop toegelaten worden. Ende om dieselve doop stichtel^ck voor die christemcke gemeinte over hem te bedienen so sal oock voor- eersten den gemeente te kennen gegeven worden , dat sodanighe personen in de christelijcke religie onderweesen sijnde hem begeeren te laten doopen, daerop dan voorgeleesen sal worden het formulier, gelijck het achter in den Catechismo gestelt is, daer die hooftsumma der leere des h. doops kortelijck in begrepen is, mits achterlatende hetgeene int formulier wort
179
gestelt van de kinderen. Maer wanneer daer neifens den bejaerden oock kinderen te doop gepresenteert worden, so sal men dit bequameljjck den gemeente aenseggen, maer so daer geen kinderen maer alleen bejaerde personen te doopen zijn , in welcke geval in beqde die gebeden voor ende na den doop, in plaetse van dit uwe kindt ofte kinderen te seggen, sal s^n: deese christgelovige personen oft persene, als oock int tueede gebet soude moeten achterlaten worden die woorden : dat het christelick opgevoedt worde etc. Na het eerste gebet sal men den bejaerden dopelinghen deese navolgende vraegstiicken voor- houden.
Ende gh^ N., naedien ghij mede den h. doop begeert te ontfangen tot een zegel uwer inlijvinghe in Gods gemeente, opdat het blqcke voor die christelijeke gemeente, dat ghij die ware christelicke religie hebt aenge- nomen , daervan gl^j particulierlijcken onderweesen z^nde uwe bekentenisse voor ons gedaen hebt, so vraghe ick u eerstel^ck:
Oft ghij gelooft in Godt Vader, Soon ende H. Gheest, die hemel ende aerde met alles, wat daerin is, wt niet geschapen heeft ende dieselve noch dagelickx onderhoudt ende regiert, also dat niet en geschiet noch in den hemel noch opter aerden sonder s|jne godtl^cke wille? ^
Antwoort: ja. Ten 2®" oft ghij gelooft, dat gh\j in sonden ontfangen ende geboren s^jt ende daerdoor een kint des tooms , van naturen onbequaem tot eenigen goede ende gene^gt tot allen quaden?
Antwoort: ja. Ten 3«" oft ghq gelooft, dat u alle uwe sonden vergeven sijn om des bloetstortens Christi wille, ende dat gh|j duer waren geloove in Jhesum Christum ende door die cracht des H. Geests geworden z^t een lidtmaet Jesu Christi ende sijner gemeente?
Antwoort: ja. Ten 4«" oft ghij voorts alle puncten der christelicker religie, also dieselve hier in de christelicke gemeente wt den woorde Gods geleeii; worden, voor goet kent, ende oft ghij bij diesel vighe leere volstandich begeert te bleven tot den eynde uwes levens, versakende aUe ketterien ende dwalingen, die daertegen strijden ende voor u genomen hebt door Gods genade tot die gemeenschap der christelicker kercke niet alleen int gehoor van Gods woort maer ooc int gebruijck des avontmaels te begeven ?
Antwoort: ja.
Ten laesten oft ghij oock nu van harten niet voorgenomen hebt u na
die wet des Heeren ohristelijck ende danckbaerlijck voor den Heere uwen
Goilt een godtsalich leven te voeren ende dragen?
Antwoort: ja.
i2*
180
Daertoe verleene u Öodt sjjne genade door Jesum Christum, amen. Daerop sal dan den dienaer den doop bedienen, als vooren verhaelt is.
GecoUationert beyde die acta synodi ende die copia des forrauliers tegens die originaele acta synodi Bolswardianae , gedateert ende vertekent als vooren , ende die copia des formuliers daerbij gaende , accordeert daer- mede. In kennisse van mij
WiBRANDus Petraeus BiLLANDunTs j. , dicnaor Jhesu Christi
in Heegh, scriba synodi. i)
Acta synodi Franeqiierana , begonnen den 13 Junij 1609.
Op desen tegenwoordigen synodo zyn nae older gewoonte als dienaren ende olderlingen verschenen :
wt den classe van Franeker : Rodolphus Artop^küs ende Conradub Alu- TARiüft als dienars, Durck Willemsz tot Harlingen ende Jan Woutersz tot Franeker als olderlingen;
wt den classe van Doccum: Haio Lamberti ende Nioolaus Johannis op Binsmageest als dienars, Bbongek Brongersma tot Collum ende Hendrick Jansz tot Doccum als olderlingh;
wt den classe van Leeuwarden : Regnerus Hachtingius ende Franciscüs AvERCAMPiüs als dienars, mr. Eco Isbrandi tot Stijens ende He>t)rick Vrudach tot Leeuwarden als olderlingen;
wt den classe van de Wolden: Johannes Avern^eus ende Johannes KiJNCiaLABiERüs als dienars, Simon Gossesz op de Jouwer ende Hendrick Brüc»t£R8 tot Oldeholtwolde als olderlingen;
wt den classe van Sneeck: Tammerus Gerardi in d'Ilst ende Hugo Petreiüb Sn. als dienars , Hendrick Wugers tot Sneeck ende Aesge Aesgesz tot Bosum als olderlingen;
wt den classe van Bolswart: Albertus Nyenhuys tot Borgwert ende Petrus Hardenbergius tot Macciun als dienars, ende als olderlingen SuFFRiDus Johannis tot Bolswart ende Sioert Timensz tot Worcum, dewelcke niet verschenen en is, maer heeft redenen sijnder absentie laten inbrengen, dewelcke van den synodo aengenoomen sijn.
Ende nadien nae aenroepinge van die name Qt)des met die meeste stemmen gecooren waren tot praesidem dominus Rodolphus Artop.^eus,
1) Onderteekeniug is eigenhandig.
181
dienar ter plaetse aldaer, ende tot scribam Huoo Petreius Snecanus, dienar in Oosterw^rum, zijn mede die procuratien van allen gecommit- teerden den synodo voorgelesen ende van denselven geapprobeert niet- tegenstaende die protestatie, die van eenige dienaren des classis van Franeker tegen die deputaten desselvigen classis gedaen was , verclarende tprotest voorss. voor null ende van geender weerden, imponerende mits desen den protestanten voortaen silentiiim dienaengaende ende haer ver- manende om voortaen vrede ende goede eenicheijt in den classe met haren medebroederen te holden.
►ijn mede op desen synodo verschenen wt den coUegio der E. E. heeren Gredeputeerde Staten deses lantschaps met genoechsame procuratie ende credensbriewen den E. heer Abraham Roorda ende Symon Jaitsz Ruynia, welcker heeren procuratie den synodo voorgelesen zynde mede van den- selwe geapprobeert ende aengenomen is.
Hiemae zijn geleson die acten des voorledenen synodi Bolsverdianae , ende op het besluijt desselwigen synodi owert vierde gravamen classis Bolsverdianae van die saecke van Molqueme wort den deputatis synodi op nieus wederomme tselwige in last gegeven.
Daemae is geprocedeert tot ondersoeckinge van de gravamina van die respective dassen, ende ten eersten aengaende die gravamina classis Franequeranae.
1. Is op het eerste gravamen desselwigen classis sooveel die lombarden aengaet van den synodo beslooten, dat het blij wen zal by die voorige resolutie, in synodo Bolsverdiana hierower genoomen.
2. Opt vierde gravamen is beslooten , dat het noodich is , dat int boeck- holden van de getrowden ende gedoopten goede neersticheijt aengewendet worde, ende dat die classes hare dienars eemstelicken hiertoe vermanen.
3. Aengaende het onderholt Tammonis Lyrani is besloten , dat men voor- eerst versoecken zal bij die E. E. heeren Staten enige vereeringe (ende dat door den classem van Doccum), twelck tot betalinge van syne opge- leyde schulden zal strecken. Daernae tot gelegene tijt , wanneer die coUect wederomme geschieden zal, dat men alsdan bequame ordeninge daerinne zal stellen door die dassen , ende daemae oock mede op den lantsdach te versoecken, oft men enige onderholt voor hem can crygen.
5. Opt laetste gravamen, oft tot een stadt meer als een dienar ende olderÜng om stemmen te hebben zullen mogen verschenen, is beslooten, dat het blij wen zal bij tghene duslanck in desen onsen provintie gewoon tlick is geweest.
182
Gravamina classis Leoverdianae.
6. Op het eerste gravamen heeft het synodus goetgevonden , dat liet wel nodich was, dat soodanigen collegium studiosorum theologiae gestiftet worde sonder quetsinge ende becrenckinge van den burse, ende dat den deputatis synodi in last gegewen zal worden bij den scholarchis aen te holden, dat sulcks in effect mocht gestelt worden.
7. Aengaende het tweede gravamen van het schandelicke misbru^ck des Sondachs als te weten het awontspeelen , papegaijschieten , caetsen onder predicatie etc. ende mede des howlicks is het adwijs des synodi, dat men b^ die E. E. heeren Staten aenholde , dat die placaten voormaels hiervan gemaeckt gereno veert worden, dat oock tot dien eynde van die heeren aen die owericheden in die steden alsmede principalicken op die platte landen eemstige aenschr^jwinge gedaen werde om dieselwige pla- caten int werck te stellen, ende dat die dienaren hare respective magistraten op het nalaten yan dien zullen aenspreecken ende, ingeval sij ewenwel suijmachtich in desen bevonden werden, dat men s^jn regres tot den heeren wederomme zal nemen ende ower siücks bij haer clagen.
8. Op het derde gravamen aengaende het schadelick missedoen ende die exercitien der priesters, dat meer als te veel dagelicks geschiet, is beslooten, dat men tselwige zal laten benisten bij die resolutie op desen lantsdach voorleden hierower genoomen , waervan die placaten eerstdaechs gepubliceert zullen worden.
Ende aengaende den persoon van heer Buwe in Ipcolsgae wort den deputatis synodi opgele^t om den heeren Staten te remonstreren ende te kennen te gewen zijn schadelick omloopen ende missedoen, twelck van hem seer plichtelijck doort geheele lant geschiet, dat oock die deputati aenholden bij die heeren, dat die papen geen onderholt genieten wt die pastoryen, insonderheijt dieghene die wt het lant geweecken zijn ende aldaer bij den vqant pensie genieten, als heer Frans tot Huijns ende andere dergemcke.
9. Aengaende het vierde ende laetste gmvamen van die wtlandisclie leerare der Wederdopers, mitsgaders oock het vierde gravamen classis Bolsverdianae wort den deputatis synodi opgeleijt bq den heeren aen te holden om die inhibitie van alle valsche leeraren ende insonderheijt het leeren van die wtlandische leerars, die in onse lantpalen menichmael coomen.
Gravamina classis Sylvanae.
10. Opt eerste gravamen is beslooten, dat tselwige nu-h i-efereert tot het seewende besluit deses tegenwoordigen synodi , ower tweede gravamen classis Leoverdianae gemaeckt.
183
11. Aengaende het loopen van versche^jden persoonen wt Yrieslant in Drente ende tSticht, die hier afgeslagen z^nde haer aldaer examineren laten, bevigndet het synodus raetsaem te schrijwen aent classem van Drent, dat sij haer voortaen wachten om sodanige persoenen te exami- neren, die bij ons afgeslagen zijn, geleek aen Jacx)büs JAincuu geschiet is.
Qravamina classis Bolsverdianae.
12. Opt eerste gravamen aengaende die fauten , die neffens die geeste- licke goederen oweral ingecropen z^n, is beslooten, dat daert nodich is d'geestelicke landen met hiüpe der dassen ende owerstaen der heeren Staten verhuijrt zullen worden.
13. Tweede gravamen wort op dese tqt den heeren bevoelen, dew\jle op die lantsdach voorleden daervan een resolutie gemaeckt is.
14. Opt derde gravamen vant beroepen der schoolmeesters op die costergen is geresol veert, dat een jeder classis hierinne haer beste doen zal.
15. Opt seste gravamen aengaende het bevestigen in den howlicken staet, twelck van de Papisten ende Mennisten geschiet, is geresolveert, dat het in de gemeijne sollicitatie der deputaten synodi ingeslooten werde, dat hare geheele exercitien haer mogen verboden worden.
16. Aengaende het sewende gravamen nopende die bedieninge der dassen per vices in die Seewenwolden is geresolveert , dat het wel noodich is, dat die vacerende plaetzen bedient worden door die naestleggende dassen van Sneeck ende die Sewen wolden , mits dat se ontslagen worden van die bedieninge van Amelandt
17. Is mede hierbij beslooten, dat men den heer van Aemlant op niews wederom me begroeten zal om dienars aldaer opt lant te beroepen, twelck van de eerste gecommitteerden op Aemlant geschieden zal.
18. Opt achtste gravamen aengaende die eenicheijt int doopen ende trowen te onderholden is beslooten, dat men opt spoedichste het advjjjs der professoren van Leijden ende Franeker daerop zal versoecken (twelck van den dasse van Franeker geschieden zal) ende daerinne daemae versien nae behooren.
19. Het negende gravamen aengaende een seecker ende claer concept der kerckentucht te beraemen wort onnodich geacht hier sulcks te ge- schieden.
20. Opt thiende gravamen lielangende die drie vragen, die bij die bedieninge des doops gelesen ende voorgeholden worden, oft die juijst alle drie van nooden zijn, is besloten, dat het niet nodich geacht wort
184
deselwe juijst alletijt vraegswijse voor te stellen, rnaer dat nochtans het fondament derselwen beholden worde, leerenswijse deselwe voorstellende, nae dat die stichtinge van een jegelick kercke ende gomiente tselwe best zal vereqschen.
21. Opt ellefste gra vamen om een gemeen werck te maecken, in den- welcken alle apostillen ende missiven, b\j den E. heeren Staten van den jare 1579 den synodis gepasseert, geteeckent worden etc., is geresol veert , dat een jeder classis den deputatis synodi zal behandigen sodanige apostillen dor heeren, die d'gemiene ordeninge der kercken aengaende bij Iiaer be- rusten, om daemae daerinne te disponeren nae behooren.
Particuliere dingen, daervan gheen gravamina geweest zijn.
1. Op die vrage, oft dieghene die van die Mennisten gedoopt zijn, wanneer sij haer tot die Gereformeerde gemiente willen begewen , wederom gedoopt zullen worden , is geresol veert , dat hieromme aen den professoren theologiae der academiën van Leijden ende Franeker mitsgadei*s aen die kercke van Emden geschrewen zal worden om haer advijs daervan te hebben, twelck van den dasse van Franeker mede geschieden zal.
2. Is mede beslooten, dat die respective dassen bij die owericheden soo in die steden als in die landen op nieus aenholdcn zullen om nae slants resolutie die onnodige tapperijen af te schaifen.
3. Ter plaetsen daer die dienaren van die dispositie, administratie ende reeckenioge van de geestelicke goederen wtgesloten worden , is beslooten , dat een jegelick dienar, dien sulcks bejegent, bij zijn grietman versoecken zal om in sqn recht diesaengaende gemainteneert te worden ende bo wen- dien bij faute van sulcks aen die heeren Staten zijn regres te nemen.
4. In die saecke D. Olphardi Belidae heeft het synodus oordelende, dat die sententie des classis van Leeuwarden ower hem wtgesproocken als wettelick ende wel gedaen was , D. Olphardo voorss. opgeleijt om d'selwe sententie mede van gel^cke weerden te holden, ende dat deselwe wette- lick ende wel ower hem wtgesproocken zij , voor (Jen presenten synodo te bekennen, daemae dat hij van zijne bedrevene fauten ende misdaden openbare schultbekenninge voor den gantschen synodo \en eersten ende daernae mede bij sijne respective gemiente, alwaer dese zijne bedrevene feijten notoor ende ergerlick zijn, doen zal ende hem voortaen christelick ende beyde synen hoogen olderdom ende den eerweerdigen dienst des godtl. woorts betaemlicken dragen. Twelck geschiedende neemt het synodus hem Olphakdum voorss. wederom in den dienst op, hem vergimnende ende toestaende om elders hetzij binnen die provintie ofte buijten dieselwe nae
185
eenen wettelicken beroepinge om te sien ende hem daermede met ad vijs des classis te versorgen, mits dat hem daerbenewens die tijt van drie maenden zijn onderholt wt die dorpen, daer hy tegenwoordich sijn residentie heeft, vergunt wort, ende dat het classis middelertyt die plaetsen met behoorlicke dienst zal versorgen, item dat tclassis, daeronder hij zal ge- raecken te coomen , mede vermaent zal worden om neerstighe achtinge op z^n lewen ende wandel te hebben, ende dat hi|j op die plaetse, daer hij nw staet , gheen dienst jol moeten doen. Dese approbatie der sententie des classis van Leeuwarden mitsgaders die schultbekenninge is voor den synode present opentlick van hem geschiet.
fö.J Het extract, wt den acten synodalibus gemaect, sal bij gebeurten nac die ordeninge der dassen een jegelick classi van maent tot maent toege- sonden wonlen, opdat het tegens die herft in handen van den deputaten synodi weden>mme owergelewect mach worden.
6. Adolpho Besten wort het van den synodo viijgestelt te gaen, tot welcken classem het hem best gelegen zal weesen.
7. Het synodus verstaet, dat die censura morum niet is te vei'staen van tgene in die presente classicale vergaderinge geschiet is, maer dat het is een geneiuel opsicht ower melcanderen in liefde ende stichtinge ower leere ende lewen in die gantsche tyt, dat die censura laest ge- holden is.
8. Sijn mede in desen synodo verschenen Aeltuen Reinarsz, dienar tot Hindelopen, ende Taco van Autsma, olderlingh van de gemiente tot Borgwart cum annexis, gecommitteerde des synodi van Bolswart doende voor hen ende voor het gantsche collegium deputatomm synodi Bolsver- dianae niet alleen rappoort van haren besoingie maer mede reeckenschap , l>ewijs ende reliqua van den ontfang ende wtgaeff bij hen voorleden jaer gedaen ende gehadt, stijgende den ontfang tot eenhondert sestien guldens thien sts. 12 p., mits dat daerinne begrepen is, tghene voorleden jaer owergeblewen was ter somme van 16 gl. 10 sts. 12 penn. Daertegens d Vtgawe ter somme van acht ende tnegentich (»rlsgls. vier sts. Blijckende alsoo bij goede ende clare reeckenschap , den synodo gedaen , dat bevonden is meer ontfangen als wtgegewen d 'som me van achthien gis. ses sts. 8 penn., d'welcke bij Aeltuen Reinaks resteren. Welcke reeckenschap ende rappoort bij den synodo ende den heeren geapprobeert zijnde, hebben sij den voorss. Aeltuen Reinars ende Tact» Autsma sampt het geheele colle- gium der deputaten van haren goede vlijt ende getrouwicheijt hedanckt.
9. Op het vijfste gra vamen classis Bolsverdianae aengaondo <iio mode- ratie in die veranderinge der 12 deputaten synodi, in synodo Leoverdiana
186
beraemt , is beslooten , dat het blowen zal b^ tghene nu airede sedert den synodum voorss. in swanck geweest is.
10. tSynodus heeft raetsaem bevonden, dat die classen vermaent zullen worden, dat se die tegenwoordige ordeninge der kercken in rust zullen laten blowen ende goede vrede ende eniche^t onder meieanderen holden ter tijt toe, datter een nationalis synodus geholden sal worden.
11. Hiemae z^n in plaets van die twie gecommitteerde des classis Snecanae nw afgaende wederomme van den geheelen synodo wt den classe van Franeker tot committeerden genomineert ende gecooren: Jero- NYMus HoNERBRiwGA, dicuar tot Oosterl^tens , ende Durck Willemsz, olderlingh in die gemiente tot Harlingen.
Ende zijn voorts van him respective classen als deputati gecooren: wt den classe van Doccum Hilarius , dienar tot Anijum , ende Gatze Jei.ting a , olderlingh tot CoUum ; wt den classe van Leeuwarden Henricus Hinckena , dienar tot Britzum , ende mijnheer l) Sandius, olderlingh binnen Leeuwarden ; wt den classe van die Wolden Baücke Bauckesz, dienar tot Oldeboorn, ende Michiel Michielsz, olderlingh op die Jouwer; wt den classe van Sneeck Oerardüs Clebekerüs, dienar in Abbegae cum annexis, en<le Henürick Wltgers, olderlingh binnen Sneeck.
12. E^ntlick is geholden oensura monim ende besloten , dat het toecoom- sllge sijnodus zal geholden worden binnen Harlingen acht dagen nae Pincxter.
Is daemae noch een vrage voorgestelt van Petro Sibrandi, dienar in Herbaijum, oft niet tsynodus tegen woordich verstaet, dat sij gelyck oock tsynodus, anno 1605 tot Leeuwarden geholden, aengaende het concept hebben gehandelt tegen die suvereijniteijt van desen provincie soo politgck als oock ecclesiastijck , doordien sij tvoorss. concept hebben doen appro- beren bij denghenen, dien sulcks niet toecoomt
Op welcke vrage Petrus voorss. zijne verdaringe gedaen heeft, dat hij sulcks alsoo verstaet ende van die mieninge is.
Ende wgders gevraecht zijnde, wal hijj verstonde bij die ecclesiasticke suijvereijniteijt, heeft geantwoort, dat hij daerbij verstonde die acta nationalium synodorura.
Hierop is geresolveert , dat aengaende dien, dat die suqvereijniteijt politijcker wijse solde vercortet zijn door zijn Genade ende die Gedepu- teerde Staten, renvoijeert tsynodus tselwige aent collegium der Gedepu- teerden om daerinne te handelen nae behooren. Ende wqders onderstaen hebbende Petrum te onderwij sen, dat die acta synodi aengaende tconcept wettelicken waren, soo heeft Petrus daerinne niet willen acquiesceren ,
1) •mijnheer'* UU heeft »den raadsheer."
187
maer is b\j sqn mieninge geblewen. Besluit derhalwen tsynodus hem hiervan te vermanen, dat soo h^ in 8\jn conscientie daerower sooseer beswaert was ende meynde sulcks beter wt Godes woort ende kercken- ordeningen der nationalen synoden te oonnen bewigsen, dat hij tselwe binnen die t^t van drie maenden met alle maticheqt in handen der deputaten synodi ower zal leweren ende middelert^t hem stil ende genist holden.
Dit gedaen zijnde is dese tegenwoordige synodus geeijndiget met danck- segginge tot Godt Almachtich ten voortsen i) ende daemae mede aen den heeren Gedeputeerden van wegen hare tegenwoordicheijt, als oock mede e^jntlicken met betooninge van liefde ende onderlinge vrientschap aller dienaren, den 15 Junq 1609.
Was onderteeckent het principael
RoDOLPHus Aktop.«:us, synodi praesos. Huöo Petreiub Sn., synodi scriba.^)
Opt versoeck van d'gemiente^) van Heemlum aengaende die rojmmtie van haren vervallenen kercke wort den deputatis synodi belast om siücks bij den E. heeren Staten te versoecken.
Acta synodi Harlinganae.
Aimo 1610 den 5^" Junij het synodus nae die ordeninge binnen Har- üngen in den naeme des Heeren vergadert ende beginnende, sinnen nae aenropinge des naems Goedes door ghemeene stemmen in praesidem oligeert dn. Joannes Bogermannuh, dionaer der ghemeente tot Lewarden, ende in scribam Joannes Melbojleüs, dienaar tot Langeweer.
Nae desen sinnen die proouratien der dassen exhibeert ende ghelesen ende sinnen darmet wt den classen verscheenen naefolgende perzonen:
wt den classe van Franeker: domini Phiuppüs Danielis tot Harlingen ende Watze Watzes tot Winsum als dienaers, h. Epc) Jawbs Juickema tot Franeker ende Jan Broeks tot Harlingen als ouderlingen;
wt Doccumer classe: domini Hilartüs Sibrandi in Aingium ende Sixtus Gellu tot Marrha als dienaers; h. Frans Fransz ende Sibrant Pieters als ouderlingen sinnen in hare procuratie ghenoemt maer niet verscheenen ;
wt den classe van Lewarden: domini Joannes Bogermannus tot Lewarden
1) > voortsen" UU heeft > voorsten."
2) Vrij zeker is de naamteekening van den scriba eigenhandig. S) «d'gemiente" daarvoor staat doorgehaald »d'inge0etenen."
188
eiide GuALTERüs Moerlixgius tot Gromv als dienaers, Corneliüs Pietebs KuKK eiide Diiu;k Willems, beide opt Bildt als ouderlingen;
wt den classe van die Wouden: Joannes Melbomjjiüs ende Gerakdtts Foc'KiNGiüs tot Oosterzee als dienaers, ende His Jaspers tot Tzerckgaest ende Anne Pyrs tot Cortezwaech als ouderlingen, doch dese is niet ver- scheenen ;
wt den classe van Sneeck : domini Wybrandus Petraei tot Heech ende Gabriel de Haes tot Heuilum als dienaers , Keimpe Andries tot Tyrns ende WvpKE Hans in Heech als ouderlingen;
wt den classe van Bolswart: domini Godefridus Sopinoius tot Bolswart ende Wibrandus Hommitjs tot Schraert als dienaers, Gusbert Jans tot Bolswart ende Allert Eppk tot Maccum als ouderlingen, doch dese en is niet verscheenen dan int besluyt der vergaderinge.
Ende dese alle met hai-e procuratien sinnen van den synodo approbeert ende goetghekent
8oe sinnen mede in synodo verscheenen wt den collegio der E. M. lieeren Staaten die E. heeren Reinicüs Atzma ende Rein Wybes ende hare commissie verthoont hebbende van den synodo met eerbiedinge ontfangen.
Desen nae sinnen die acta des verleden synodi Franequeranae heerlesen.
1 . Ende is ten eersten darin voorghecomen die saeke der kercken van Molquaem. Ende diewyle darin befonden is, dat dselve noch gheen gheluckich einde erreicket heeft, so wort hyrmet den deputatis synodi belast, dat die sullen voortfaren darom te solliciteeren ende aen den cominissarium, die dartoe van die E. M. heeren Staaten ghestelt is, ver- soeken dat dien wille believen zyne commissie int werck te stellen.
2. Darnae is oveii: besluyt opt vierde gravamen classis Franequeranae wederom ondersocht die nootwendicheyt des boekhoudens van die ghetroude ende ghedoopte perzonen ende is darop wederom besloten , dat die classes hyrmet sullen vermaent ende belastet zin van eenen jegelicken dienaer sodanich register te eischen ende, daert duslangc niet ghehouden is, te besorgen, dattet daer voortaen gheschiede ende dat dselve jaerlix in den dassen sullen doorsyen worden.
3. Aengaende die armode Ta^imonis Leirani ende die swaricheit, die het classis van Doccum darmede heeft , die wort den classibus opt vlitigste recommandeert, dat in eenen jegelicken classe moege goede ordeninge ghemaekt worden tot stuer zyner armoede ende hulpe der swaricheit des classis van Doccum.
4. (^pt besluit over het eerste gravamen classis Leovardianae aen- gaende die oprichtinge coUegii theologici is resolveert, dat die deputati
.\
189
synodi sullen voortfaren by den heeren scholarchis ende Ghedeputeerde Staaten te versoeken ende aen te houden, dat tselve moege vercregen worden, ende opdat de saeke te meer beforderinge hebben moege, tot hare hulpe versoeken die magistraet van Franeker omme met hen hyrom te arbeiden, den E. heeren darbeneffens discretelick praesenteerende die hulpe der kerke nae haer E. believen int beramen der ordeninge, die dartoe muehte van noden sin.
5. Aengaende dat velefoudige misbruik des Sondaegs in papegayschieten , caetzen onder die predicatien, avontspelen ende anderen ende mede ooc des houlix is wederom besloten, dat die classes een jegelik in zynen bedryve die magistraten ende grietsluiden sullen eernstelik vermaenen, dat die haer ampt doen moegen int afschaffen ende weeren van desen allen , ende sovere zy tselve niet en doen , dat dan die classen den heeren Staaten sulx remonstreren ende by denselven verbeteringe deser dingen soeken sullen.
6. Opt besluit overt derde gravamen Leovardianum aengaende die lopende mispriesters ende insonderheit onder dieselvige die perzonen van h. BouwE tot Ipcolsgae ende noch van h. Marten ende andere, die zy meer moegen weeten ende vemeemen , wort deputatis synodi ooc wederom belast by den heeren Staaten dselve aen te geven ende mede te versoeken , dat dit schadelik quaet moege verhindert ende gheweert worden, ende dat hare E. M. moege believen eernsteliken te betrachten die voortcruipinge suiker misbruicken ende darom die voorige placcaten hyrover wtgegeven met aller eemst ter executie te stellen ende darbeneffens diengenen, die wt het landt ghetrocken zynde pensie van den viant hebben ende noch onderhout wt desen lantschappe trecken als h. Frans van Huins ende andere, dselve aff te snyden.
7. Aengaende het doen der Wederdoperen int general ende specialick het lopen harer biscoppen ende vermaneren wt die eene plaeze in die andere sowel wtlandische als inlandische darin worden die classen ver- maent ende belast, dat se by hare respective magistraten sullen aenhouden, dat die placcaten hyrvan wtgegaen van hen moegen onderhouden ende int werck ghestelt worden.
8. Hyrby is ooc besloten , dat wt den naeme des synodi aen den heere van Amelant van den deputatis synodi sal gheschreven ende versocht worden , dat hem moege believen voort te taren in beropinge eenes goeden dienaers op zin landt , ende dat zy deputati synodi darbeneffens ooc sullen versoeken by die E. M. heeren Staaten, dat dien wille believen ooc hare neersticheit ende vermoegen hirin te doene ende aen den benoemden
190
heere \ran Amelandt mede te schryven ende van dese nodige saeke te vermanen, ende dat insonderheit die paep, die gheseit wort daer opt landt te woonen, van hem moege affghedreven worden. Ende is darby raetsam ghefonden , dat het classis van Doccum twee dienars sal believen te committeeren omme daer te gaen ende die liefhebbers aldaer in Ooedes h. worde te bedienen ende tegelik mede die missiven met haer te dragen ende aen den heere van Amelandt over te leveren, versoekende dartoe die perzone dn. Joannis Nioolai ende Chiustophi Zuagemd.
Nae noen die andere sessie. Is voortghefaren int heerlesen ter besluitingen des voorgaenden synodi Franeqneranae ende is op naefolgende wyse darby ghedaen.
9. Opt besluit over het achte gravamen classis Bolsvardianae , dat men opt poinct van onghedoopte te trouwen sal versoeken het advys der pro- fessoren van Leiden ende Franeker ende coetu Embdano, is in synodo overghelevert het advys coetus Emdani, maer van den academiën is niet inghecomen. Ende in deliberatie ghenoomen zynde , of men op dat eenige advys coetus Emdani hyrin absolutelik soude resolveren sonder te ver- wachten die advysen der academiën , is besloten , dat dese saeke in statu blyven sal nae die resolutien, in voorgaende synoden hyrover ghenomen, totdat die advysen van die academiën overghecomen sullen zin , die alsdan metten advys coetus Embdani tegelik in allen dassen sullen overghelevert worden omme vorts einteliken darin te besluiten. Ende diewyle dat be- melte advys coetus Emdani in latinsche tale inghesonden was, so is van synodo dn. Hiebontmo Hoenderbrenga belast tselve in duitsch over te setten ende den synodo over te leveren.
10. Opt beshdt overt 19 gravamen desselven classis, dat een jeder classis den deputatis synodi alle apostiUen der E. M. heeren Staaten by hen bcnistende sullen ten handen stellen, sovere dselve die ghemeene saeken der kercken aengaen, is gheresolveert , diewyle subc noch niet gheschiet en is, dat het die classen noch doen sullen, ende diewyle men vele van dselve by Joaknem Petri dienaer op Bolswarder Nieulandt ver- wachtende is, dat die deputati denselven sullen begroten omme hen diegheene, die by hem zin, te communiceeren tot dienste der kercken.
Op particuliere voorstellingen synodi Franequeranae.
1 1 . Opt besluit over die anderde particuliere vrage , dat die classes by hare respective overicheden in die steden ende platte landen sidlen ver- manen die onnodige tapperyen af te schaffen ende te weeren , is besloten , dat die classes respectivelik hyrtoe wederom sullen vermaent ende ghe- lastet zin.
191
12. Opt besluit over het vierde particuliere poinct, dat die deputati syiiodi sullen by die E. M. heeren Staaten versoeken reparatie van die verfallene kerke des dorps Hemluin, is besloten, dat deputati synodi hujus wederom sullen ghelastet zin den E. M. heeren Staaten te remonstreeren , hoe dselve nu wt eener verfallendén tot eene gheheel nederghefallene ende onder voth liggende gheworden is ende darby te versoeken , dat hare E. M. wille believen sekere commissarium wt horen middel t^ordoneren, die darvan moege oculare inspectie neemen, ende dat voorts moegen middelen ghefonden worden, dat dselve tot beforderinge des goedes- dienstes sonder versumenis moege weder opghemaekt worden.
13. Opt rappoort der committeerden synodi aengaende het voorstel van eene moderatie op het concept der verbeteringe , in synodo Leovardiana besloten ende in verscheidenen synodis befesticht ende duslange voor eene oorsaeke van twist van sommigen ghehouden is , heeft het synodus omme vrede willen consenteert (doch op behaech van die E. M. heeren Staaten ende sonder becrenckinge van tgeene, dat dieselve sekeren persoenen in last ghegeven hebben in dese saeke te doene) dat die vier perzonen, die duslange door ghemeene stemmen des gantschen synodi ghecooren zin voortaen ghelick den anderen achten van den delegaten hars classis ghecoren worden, welverstaende dat in die continuatie der twye van dselve niet verandert wort. Ende wort darby ooc verclaert, dat die macht dier viere , die tot besoignie der ghemeene saeken ghecooren worden , niet en is jets te doen streckende tot praejuditie der dassen ende kerkenraeden.
Desen nae is het synodus voortghetreden tot ondersoekinge der swa- richeden , die wt jegeliken classe in desen synodo voorghecomen sinnen , ende ten eersten wt den classe van Franeker.
Opt eerste aengaende die jaermarckten , die op die dorpen nieus opghe- comen sinnen ende noch opcomen ende op die Sondagen ghehouden worden , is besloten , dat deputati synodi aen die E. heeren Staaten sullen versoeken , dat hen wille believen of door die grietsluiden of door andere crachtige middelen sidke ongheregeltheden affte schaffen ende te verhinderen.
Opt tweede aengaende die vacierende plaezen , dat die nae verloop van ses weken met hare proufyten in die hande der heeren moegen ghefallen zin omme ad pios usus aenghewent te worden, is besloten, dattet den classen sal vrystaen in haer plaezen darin te doen, naedattet die saeke ende die noot eischen sal , ende dat deputati synodi suDen ghelasticht zin met die heeren Ghedeputeerde Staaten of eenige committeerde van dieselve te overleggen, of die conden middelen beraemen, die tot dese saeke opt beste dienen ende die inghesetene der vacierende plaeze onwillich zynde opt meeste tot beropinge dringen muchte.
192
Wt den classe van die Wouden. Aengaende die onghesonde schoelmesters in der leere, dat die moegen removeert worden', is besloten, dat die classes hyrin suDen hulpe ende deurwarder van die E. heeren Staaten versoeken.
Wt den classe van Sneeck. Aengaende het compendium , van deputatis synodi wt die generale acten aller synoden ghetrocken, dat die in die dassen moegen overghesonden worden, darin refereert sich het synodus op dier vorigen resolutien executie, hyrover ghenomen in die acten des vorganden synodi.
Wt den classe van Bolswart.
1. Aengaende die verschillen in Hollandt is door die meeste steramen ghesloten , dat men die versochte hulpe niet sal weigeren aen die kercken van Gelderlandt, als die sullen achten goet ende nodich te wesen die vorige aenschryvinge te vernieuwen. Maer aengaende die nominatie der perzonen, die daer sullen gaen, sal in classibus ter eerster ghelegentheit gheschieden ende den deputatis synodi in hare eerste vergaderinge toe- ghesonden worden. Ende so die stemmen muchten coemen te steken of andersins te zeere te variëren, worden zy ghelastet darin te middelen ende met approbatie van die E. heefen Staaten die ghecommitteerde te seinden.
Maer dat ander lit deses gravaminis aengaende die verhinderinge suiker verschillen in deser provintie darin is besloten . dat in jegeliken classe alle dienaers ende alsoo ooc rectores scholarum ende andere meesters der scholen die Confessie der kerken deser provintie opt nieuwe wederom sullen ondertekenen, ende dat die deputati synodi aen die E. heeren Staaten sullen versoeken, dat hare E. wille believen ditselve ooc te practizeeren in die academiën by den professoren, ende ooc voorts door hare vermaningen ende mandaten aen alle classen ende darin allen dienaren te befeelen, dat sulx van eenen jegeliken, die dartoe ghehouden is, sonder weigeren moege ghedaen worden.
2. Aengaende die verhuiringe van die pastoryelanden , of die sullen gheschieden by den E. heeren Staaten , ende eenen jegeliken dienaer een seker onderhout toeghelecht worden nae die wyse van HoUandt, ende soe niet of die beropingen niet sullen gheschieden opt ghebruick ende over- drachte der volle pastoryelanden, darvan heeft het synodus het eerste poinct achterghestelt ende afgheslagen ende het ander als zynde in die resolutien des lantschaps ghestatueert aenghenoomen.
5. Dat gheene onghedoopte perzonen in het ampt der overicheit moegen toeghelaten worden beide in die steeden ende platte landen, is besloten.
193
dat deputati synodi by den E. heeren Staaten ende ooc van den Hove van Vrieslant sullen versoeken ende neersteliken aenhouden, dat hare E. believen wille tzamenderhandt alle sorge te dragen, dat soedanige, daer zy sinnen, moegen wtghestelt ende voortaen niet tot schande, schimp ende spot niet alleene der waren christeliken religiën maer ooc des gant- schen christendoms moegen toegelaeten worden.
6. Opt seste sprekende van die botterbelesers , segenaers , besweerders , dnveljagers ende dierghelike heeft het synodus besloten, dat die classes, daer se sinnen, den heeren Staaten dieselve sullen aengeven orarae door behoorlike middelen ghehindert te worden.
Het synodus aenghehoort hebbende die voorlesinge des overghesettedon advys coetus Embdani heeft ten eersten D. Hiekonymo Hoenderbreng a ghedankt voor zyne moite ende arbeit int oversetten desselven ghedaen ende darnae ooc den classi van Franeker int versoeken ende wtrichten van dese saeke ende tselve ooc tegelik mede wederom belast die andere advysen van die academiën opt spoedichste te versoeken ende voorts coetui Embdano vlyteliken te dancken voor hare moite, dienste, liefde ende vrientschap, die zy den synode ende desen onsen kerken int mede- deelen hares goeden raets bewesen hebben. Ende verstaet hyrwt ooc het synodus, dat die kerken alhyr in hare resolutie over het trouwen der onghedoopter perzonen ghenoomen zeer ghesterckt zin.
Ooc is in synode overghelevert een seker brief wt den naerae Joannis Petri Duirewoüt , dienaer des g. worts op Bolswarder Nie wlandt , die wel van den synode niet ghelesen , maer nochtans daerwt verstaen is , dat hy eenige clachten inhadde over ende tegens Tammerxjm Gerardi, dienaer ter Hst. Maer diewyle die perzonen niet tegenwordich ghewest zin ende die tydt ooc niet toegelaeten heeft dselve voor te ropen, so is besloten, dat deputati synodi die saeke van den perzonen sidlen verstaen ende dselve sovele moegelik soeken te vereenigen.
Particuliere stucken.
1. Voorghestelt zynde dat sommige plaezen ghecombineert worden
sonder weten ende consent der E. heeren Staaten, darop vermaent het
synodus die classes, dat die sulx verhinderen of den heeren Staaten
remonstreren sullen. Dat se darbenefPens ooc sullen vlytige sorge dragen,
dat het onwettelik lopen der dienaren op vacierende plazen te predigen,
gheene beropinge van dieselve hebbende ende sonder consent des classis,
daronder sulke plaezen ghelegen zin, niet langer moge voortgaen, maer
darin onderhouden die resolutien der synoden ende die overtreders nae
dieselve eernstelik straefen. Eiule darby ooc ten derden die dienaers,die Acta syn. provinc, VI. 13
194
op die landen hare beropingo hebbende in steeden wonen, belasten ende constringeren , dat se op hare plaeze by hore ghemeente te wonen wt die steden vertrecken moeten.
2. Ooc is den deputatis synodi in last ghegeven te versoeken, of die resolutie der E. heeren wederom muehte opghericht worden , die spreekt, dat niemant op lantsdagen als volmacht of in eenige hooge of lege ampten toegelaten worde niet zynde litmaten of bekennere der Reformeerder religie.
3. Aenghesyen voorgaende in den synode van die Wonden besloten is, dat het oude Fundamentboek van Menno Simens sal heerdmckt ende die veranderinge desselven met notulis aenghewesen worden , hetwelke doentyts toeghelecht is wt te foren Dn. D. Anthonidi ende D. Rubolpho Arthop^eo, so versoekt het synodus tegenwordich wederom aen die voorseide personen, dat hen wille believen met deser arbeit voort te faren, ende is besloten, dat hen sulx van den deputatis synodi sal aenghedient worden.
4. Nae desen sinnen in synode verscheenen dn. Hieroxymus Hoender- BREXdA, dienaer tot Oesterlietens , ende DmcK Willemsz, ouderlinck ende burgermeester binnen Harlingen, ende rappoort ghedaen hebbende van hare ende des gantschen collegii deputatonim synodi besoignie deses affghelopen jaers, hebben pertinente rekenschap ghedaen van den ontfank ende wtgave dier penningen, die in desen afghelopen jaer in synodale saeken te costen ghedaen sinnen. Ende is in slot van rekeninge befonden het ontfank lopende ter somme van twyehondert ach tien carolsgulden ses stuvers ende acht penningen, die wtgave lopende ter somme van twie- hondert ende vyf carolsgulden ses stuvers acht penninge dartegen ghestelt, ende dit tegen malcander aflFgetrocken zynde te overtreflFen ter somme van dertyen carolsgulden, die by desen committeerden synodi in vorraet blyft. Ende heeft het synodus hen bedankt van hare moitc ende neersticheit, die se in hare besoignie ghedaen hebben.
5. Het synodus heeft ooc tot verlichtingo deser costen ende behulp derselven raetsaem ghefonden ende besloten, dat voortaen die committeerde synodi, die rappoort van die besoignie ende rekenschap in synode doen moeten, ghelik den anderen delegaten der dassen in synode als membra comparerende in die plaezen, daert synodus ghehouden wort, sullen logiert worden.
6. Desen nae sinnen in die plaeze van die twye afgaende committeerde synodi des classis Bolsvardianae wt den classe van Doccum van den delegatis desselven wederom ghenomineert ende inghestelt dn. Joani^s Nkolai, dienaer tot Doccum, ende h. Frans Fr.\jnsz, ouderlinck.
195
Ende damae voorts wt die respective dassen als deputati ghccoren: wt den classe van Lewarden dn. Bernardus Ftjllenius, dienaer der ghe- meente in Lewarden , ende mr. Eco Isbrandi als ouderlinck ; wt den classe van die Wouden Joaknes Klingkhamerüs, dienaer op die Jouwer, ende Auco Beekes, ouderlinck darselvest; wt den classe van Sneek Joannes Hattemius, dienaer tot Slooten, ende Joannes Mol tot Sneek als ouder- linck; wt den classe van Bolswart Petrus Hartenbergius , dienaer tot Maccum, ende Jochtjm Steevens tot Bolswart als ouderlinck.
Ende naedat het synodus die E. heeren ghecommitteerde wt den collegio der heeren Staaten van hare tegen wordicheit bedanckt heeft , is einteliken censura morura ghehouden, ende besloten zynde, dat het toecoemstige synodus binnen Doccum acht dage nae Pinxteren wederom ghehouden worden sal, alsoe dese synodale vergaderinge gheeindicht ende met danck- segginge tot öodt ende bethoninge van onderlinge liefde ende vrientschap aller dienaren ende ouderlingen besloten den 6 Junij anno 1610 ende wt last des ghehelen synodi van praeside ende scriba ondertekent. Onderstont:
JoHANNEs BooERMANNus, synodi praeses. JoANXES Melboma'us, clcctus syuodi scriba.
Collationeert met zynen original ende darmede befonden te accorderen.
JoANNEs Melbomj::us, ecclosiastes Langoveranus. i)
Acta synodi Boccumanaey aengefangen des morgens toe 9 uuren op den 21 Majo des jaers 1611.
Is de aenfang deser christelijcker vergaderinge gescijet, gelijck behoort, van de aenroepinge des dierbaeren name Godes door den dienaer dier plaetze, ten eijnde Hij een directuer van dese vergaderinge soude mogen sijn ende alle actiën wenden tot prijs sijns heerlijcken naems, stichtinge zijner kercke, vereeninge ende bevredinge der gemoeden der wachthouders desselve.
Daemae zijn vercooren tot directie der vergaderinge praeses ende scriba , ende is eendrachtelijck geeligeert tot praeses de E. ende weigeleerde OossüiNTs Geldorpius , dienaer des h. evangelii tot Sneeck , ende D. Joannes JoANNis Bn.Tiüs, dienaer des h. evangelii tot Worckum, tot scriba.
1) » Onderstont — Langoveranus" met andere inkt doch gelijktijdig bijgeschreven. De laatste onderteekening van den scriba is eigenhandig.
13»
196
Hijema sqn de credensbrieven ingeeijschet, ontfangen ende gelesen.
Ende hebben vooraen haeren commissie voorgestelt ende ingegeven de eedele, eerentvheste ende godtzalige Georo van Swart^enbfrch ende de welgeachte ende seer discrete heer Frans Franssz, h. Gedeputeerde van Frieslandt ende gecommitteerde op desen tegenwoordige vergaderinge , ende sijn van alle broderen in waerde gekendt ende aengenomen.
Hijema sqn ingeeijsschet ende gelesen de credensbrieven der gecom- mitteerde deses synodi elck na oordere zijns sittinge ende classis. Ende zijn met behoorl^cke credensbrieven verscenen:
vut den classe van Doccum: D. Christophorüs Hiddius, dienaer des h. evangelii tot Nieukerck, ende D. Anthonius Wilhelmi, dienaer des h. evangelii tot Tinnaert, ende de eerwaerdige DmcK Claesz, burgemeester der stede Doccum, ende Sijbren Pijtersz, woonende tot Aelsum als ouderlingen ;
vuttet classis van Lieuwarden: D. Hermanus Kolde, dienaer des h. evangelii tot Lieuwarden , ende D. Syricüs Melijvei , dienaer des h. evangelii aen Sinte Annekercke, ende de E. Keympo Viarda, ouderling tot Lieu- warden , die niet verscenen en is , ende Jacob Jansz , ouderling der kercke van Jelsum;
vuttet classis van de Seevenwoude: D. FnANsascus Avercampius, dienaer des h. evangelii tot Oldeholtpaede , ende D. Herbertus Ridder, dienaer des h. evangelii op Bechterswaech , ende Jan Jei-mers, ouderling opt Heerenfeen, ende Baert Tiaertsz, ouderling van Oudeboorn, die niet verschenen en is;
vut den classe van Sneeck: D. öossuinus Oeldorpius, dienaer des h. evangelii tot Sneeck, ende D. Gellius Acroniüs, dienaer des h. evangelii tot Boesum, ende de E. Wljbren Heerckesz, ouderling van Boesum ende SiPKE FüicKEsz, ouderling van Sneeck;
vut den classe van Boelswaert: D. Joannes Joannis Bilt, dienaer des h. evangelii tot Worckum, ende D. Paulus Joannis, dienaer des h. evan- gelii tot Gaest, ende de E. Tltmen Reijnartsz, ouderling van Worckum, die scriftelijck sijn absentie heeft verontscliuldicht , welck bij allen bi*oderen aengenomen is, ende Jelle Meijsz, ouderling der kercke van Staveren;
vut den classe van Franequer: D. Rodolphus Artop.eüs, dienaer des h. evangelii tot Franiquer, ende Bernajidus Gaspari, dienaer des h. evangelii tot Harlingen, ende de E. Jeronimus Wille^is ende Jan Dircxz als ouderlingen.
Hijema is door noodige gelegentheijt getreden tot affhandelinge van eenige particuliere handelingen ende saecken.
Ende 1 in de quaestie, hangende tusschen Philippüm, dienaer des h. evangelii tot Harlingen, (in welcke mede sijnen kercke betrocken) ende
197
tusschen Engbert Laurensz, eenen oudt liddemaet derselwe kercke, is aller broderen eendrachtich ad wijs ende beslnijt, dat vijer mannen vut het midden van de gedeputeerde des synodi gecooren van hunselve ter eerster gelegentheyt hen sullen verfoogen in den stede van Franequer ende aldaer Phiupfüm ende den kerckenraadt van Harlingen ter eenere ende Engbert Laurensz ter anderen zijden beroepen ende met de hoochste diligentie bearbeijden om partien metten anderen door eenich voogelijck middel te versoenon so mogelijck, so niet van haeren aencoompste bijtijde tclassi Franequeranae te verwittigen, opdattet tclassis, door so een wech tzaemengeroepen ende met die voorgeseijde 4 mannen gestercket, den quaestie finalijck ende absolutel^ck sonder eenich provocatie der partien mach affdoen , dat dit synodus wel expresselijck ende erentslyck henlijeden belastet.
Ende ten 2 in de aergerlijcke daedt, aengegaen in de kercke van Collum na eijndinge des godtsdienst voor de sceijdinge der gemeente, is van desen synodo geresolveert, dat vut het midden deses synodi van Doccum aen den E. grietman Bocke Feutsalv sullen gaen D. Chmjstophorus ende Awtiionius Wilhelmi om aen hem te versuicken, dat hij tot wech- neminge des quaden exempels ex officie daerin versie. Ende wert voerders den gemelde dienaers last gegeven om aen den classi van Doccum rap- poort te doen van haeren wedervaeren om bij oorsaecke van oogluickinge daerin voort te gaen na behoeif der saken met clachte aen den E. lieeren h. Gedeputeerde.
Hijema sijn de resolutien des voorleeden synodi heerlesen, ten eijnde gesien mochte worden, off ooc de geresolveerde dingen in effect gestelt
waeren.
Ende is de 1 resolutie (belangende den dienst ende tbecoemen des dienaers van Molckwem) bevonden van den deputaten in effect gestelt
toe zijn.
De 2 resolutie inhoudende de nootwendicheijt des boockhoudens van getroude ende gedoopte etc. daerop is van desen synodo geresolveert, dat alle dassen off kercken, die hierin suymachtich sijn geweest, haere versuijmenisse sullen verbeteren volgende den voorige resolutie, ende wort hierenboeven den deputeerde der dassen, gecom pareert in desen synodo, opgeleijt om ijder haere dassen respectievelijck aendieninge (en dit in de eerste vergaederinge na leesinge deser resolutien) te doen.
De 3 resolutie siende op d'aermoede van Tammo Litlvno etc. daerop is van desen synodo geresolveert, dat de classes, die in gebreecke sijn van weldadicheijt, ende de dienaeren daeronder sorteerende haerselven vermaent sullen houden om haerselve andere classibus ende dienaeren in desen gelijckformich toe maecken.
198
De '1 resolutie belangende (roprichtinge collegii theologici etc. is van desen synodo geresol veert , dat de deputaten deses synodi den gemelde saecke den E. h. Gedeputeerde remonstreren sullen, ten eijnde dat sij favorabelijcken desen saecke voordraegen aen de E. Staten des lantscaps om onder de additionaele articulen daerop toe letten.
De 5 resolutie siende op de ontheijllinge des sabbaths etc. is geresolveert van desen synodo, dat de plaetzen, daer de ontheijlingen gescieden, om daertcgens te vorsien den h. heeren committeerde ende Gedeputeerde hiervan schedula memoriael gegeven sal worden, ende van den deputaten deses synodi remonstrantie god aen om na haere wijsheijt daertegens goede oordeninge toe gebruieken ende in desen te versien.
De 6 resolutie belangende den loopende mispriesters etc. daerop is van desen synodo geresolveert geen maniere, om oorsaecke dat de h. heeren Gedeputeerde ende gecommitteerde deses synodi verclaerden bij haer onder handelinge toe staen om eenen fiscael toe ordineeren , die hierop sal sien ende alles wat desen aencleeft, waeran dan diegene, de claegelyck zijn, hen suUen mogen addresseren.
De 7 resolutie belangende het ommeloopen der Wederdoopsche leeraéren etc. hierop is van desen synodo gesloten, dat ijder classis ende kercke bij haerc respectieve oeverheyt voort sullen vaeren om haeren devoor te doen.
Op de 8 resolutie belangende de bcsorginge des li. godtsdienstea bij den heere van Amelandt etc. en is geen resolutie van doen geweest, oevermitz tsynodus vut bericht van D. Joaxxk NicoLuU is bericht, dat in de saecke was versien.
Resolutien des 2 sessie naer noon.
Op de 9 resolutie belangende tpunct om tadwijs der professoren van Leijden ende van Franiquer te versuicken van ongedoopte toe trouwen etc. is van desen synodo geresolveert, alzo in effectu noch niet gedaen en is, dat het classis van Fi*ani»pier blieft houdende denselve last om daerin thaeres te doen.
Op de 10 resolutie noopende den dassen om alle a^^ostillen dienende den gemeene welstandt der kercken, die onder haer berusten , den deputatis synodi ter handt toe stellen is van desen synodo geresolveert, soveel van sulcx noch van eenige ofï alle dassen ongedaen mach zijn, gedaen sal worden.
Hier volgen resolutien nu gevallen op de particuliere resolutien, in voorigen synodo beraemet op seeckere voorstellingen des classis Fmne- queranae.
Op de 11 resolutie belangende de onnoodige tapperien in steden ende
199
platten lande is van desen synodo geresol veert , dat dese saecke bij den E. heeren aengedient sal worden vant collegio der Gedeputeerde van den deputaten deses synodi.
Op de 12 resolutie belangende de verfallene kercke van Himmelum etc. verclaert dit synodus oordere gestelt toe zijn ende verstaet daertoe ge- committeert toe zijn als commissaris m^nh. Abraham Rhookda, belast niettoemin den 4 mannen der gedeputeerde deses synodi een insien too dragen op dese sake om , so daer niet in gedaen en werde , den gemelde saecke aent collegio der E. h. Gedeputeerde te vemieuven.
Op de 13 resolutie belangende tvoorstel der deputaten des voorigen synodi noopende eenich raoderatie opt concept van verbeteringe , in synodo Leovardiana beraemt etc, is van desen synodo geresol veert, dat se den laeste resolutie hierop genomen mogen lijden te staen in sijn essentia ende laest geresolveerde foet daerop gemaeckt.
Hijema sqn resolutien gevallen oever de resolutien van de swaericheden , de vut een jegelijck classe in den voorigen synodo voorgecomen waeren.
Op de 14 resolutie belangende de jaermerckten , de op dorpen hinc inde opgecomen sijn ende noch opcomen ende op Soendaegen gehouden worden, resolveert dit synodus, voor soveele als de acte niet en is ge- eflfectueert, dat de deputaten des synodi alsnoch den last daerin opgeleijt sullen vutvooren ende bij den E. h. Gedeputeerde versuicken, dat hun gelieve off door hare grietsluijden oif andere crachtige middelen sulcke ongeregeltheijt aflf toe scaifen ende te verhinderen.
Op de 15 resolutie belangende de middelen van vaceerende plaetzen, dat deselve van de E. heeren Staten mochten aangetastet worden ende ad pios usus aengewendet etc, en is geen wech gesien van desen synodo om naerder ofF anders, als geresolveert is, toe besluiten.
Op de 16 resolutie noopende den school meijsters, die in de leere onge- sont zqn etc, is van desen synodo de genomene resolutie aengenomen belangende om door versuick van den E. h. Gedeputeerde duenvaerder tot haerlijeder remotie te gebruicken, doch is hierbq nu goetgevonden , dat belangende de betaelinge dusdaniger duerwaerderen in het oplichten van gemelde schoolmeesters die E. h. Gedeputeerde versocht sullen worden om dienaengaende goede oordere toe stellen.
Actiën aengefangen voor noon op den 22 Mai des jaers 1611. Op de 17 resolutie belangende het compendium, van den deputatis des synodi vut de generaele acten aller synoden getrocken etc. , resolveert dit tegenwoordige synodus, dat de extracten vut alle provincionale synoden getrocken van den deputaten des synodi aen alle 6 dassen oevergesonden sullen worden bq scriftelijcke copien tegen sint Jacob, ende dat se in den
200
classcn voorgelescn sullen worden , opdat ijder classis ende kereke respec- tievelijck na dese kerckelijcke statuten sich in eenicheijt mogen gedragen.
Op de 18 resolutie noopende de versochte hulpe van de kereke van Gelderlandt etc. en is geen wijder dispositie van nooden geweest, omdat de inhoudt des articuls aireede soverre, als haer versuick streckte , voldaen is.
Op de 19 resolutie noopende de verhinderinge alsulcker verscillen, als in Hollandt opgeresen zijn etc, in dese provincie , verstercket dit synodus den voorige resolutie, wel ernstelijck opleggende den deputaten bij den h. Gedeputeerde aen toe houden, dat sij dit in den academia onder de professoren theologiae etc. practiseeren , ende den dassen, dat sy respec- tievelijck liaere dienaeren ende schoolmeijsters tot onderteeckeninge des Cathagismi ende Neederlantsche Confessie geleijden ende houden.
Op de 20 resolutie aengaende, off de heeren de landen aen haer nemende den dienaeren eenen jegelijcken een seecker onderhoudt sulleR toeleggen na den maniere in Hollant, dan off op de beroepingen hen oeverdrachte sal gescieden van de volle pastenen etc. , resolveert dit synodus gelijck het voorige ende verklaert, dat het 1. niet gancklijck is , raaer het ander landts resolutie gelijckformich.
Op de 21 resolutie noopende ongedoopte personen om eenige ampten in off buijten steden toe becleden hierin versterckt dit sijnodus de voorige beraerainge , oever dese swaericheijt genomen , ende belasten den deputaten deses synodi op het nieuwe, dat se haeren opgeleijden laste met naer- sticheijt aen den E. h. Gedeputeerde ende E. heeren van den Hoeve vemieuven.
Op den 22 resolutie belangende den duvelbanders , besweerders, botter- lesers etc. blieft dit synodus bij den voorige beraemingen ende belast den classibus, daer sij zijn, denselve den h. Gedeputeerde aen toe geven etc.
Na desen is gelet op eenige resolutien belangende particuliere stucken , in voorigen synode voorgestelt ende beraemet.
Ende 1. op de saecke van combinatie sommiger dorpen sonder voorweten ende verwillinge van den E. h. Gedeputeerde ende dat onordentlgck prae- dicken op vaceerende plaetzen sonder roopinge off last van den classe ende het niet bijwoonen van sommige dienaeren bij haere geroepene ge- meente etc. maeckt dit synodus sich den voorige resolutien gelickformich ende wil noch, dat de classes sulcx sullen verhinderen off den E. h. Gedeputeerde den saecke belangende het 1 lidt remonstreren. Ende soveel het ander lidt aengaet, dat se desulcke ernstelijck sullen straffen volgende der synoden resolutie. Ende soveel belangt het 3 lidt , is daerop van desen synodo geresol veert , dat de resolutie, dat se in haere geroepene plaetzen ende niet in steden sullen woonen, ernstelijck nagevolcht werde. Ende
201
dat ijder classis haere respectieve dienaers dacrthoe sullen houden, wort haer wel expresselqck opgeleqt, bqsonder het classi van Boelswaert.
Ten 2 op de saecke, dat nijraant soude mogen op lansdagen verscijnen als volmacht oif eenich hooch off leech ampt becleden niet zqnde ledemaet ofF bekenner der Gereformeerde religie etc, hoewel dit synodus den last den deputaten daervan gegeven van den voorigen synode hoochnoodich achtet, en siet doch dit sinodus alsnoch geen hoepegelijcke voortganck.
Ten 3 op de saecke van het oude Fundamentboock van Menno Slfmens weeder toe dniicken hierin heeft dit synodus geen nutte gesien, maer acht dese resolutie sonder scade der kercke te mogen achterblieven.
Na affhandelinge voorse^der dingen is getreden tot ondersuickinge ende affhandelinge der gravaminen, voortgebracht van den classibus op desen tegenwoordigen synodo ende hier aengeteickent na sittinge ende oordere der dassen op desen synodo.
Op het eene ende gemeene gravamen des classis Doccuraanae be- langende alle goede resolutien, dat de in effect gestelt mogen worden, daer en heeft dit synodus niet tegen gehadt ende is haeres achtens hierthoe wech bereijt door de gemeene extracten vut alle provincionale synoden, de aen alle dassen aengescreven sullen worden.
Het classis van Lieuwarden en heeft geen nieuw swaericheijt inge- brocht.
Ende het 1 gravamen, vant classis van Seevenwouden voorgestelt, is met het gravamen des classis Docummanae ende met het laeste gravamen des classis Bolsvardianae seer afiBn, ende hierom is hierop hijerna geresolveert.
Maer op het 2 gravamen tclassis Jourianae belangende d'augmentatie des onderhouts der school meijsters ten platten lande om daer middel in toe raemen is dit gevonden, dat in dorpen, waer middelen zijn, die dassen tot verbeteringe haerer schoolmeijsters aen haere grietsluijden sullen arbeyden, ende so de grietsluyden daerthoe niet en doen, sullen de classen sulcx aen den h. Gedeputeerde verfolgen.
Op het 3 gravamen belangende toortjensgelt, de resolutie van dien wort vutgestelt tot het navolgende gravamen tclassis Bolswardianae sijnde eenes inhouts.
Van het classis van Sneeck en zijn geen gravamina ontfangen.
Beraemingen, aengefangen voor noon oever de gravamina tclassis Bols- vardianae.
202
Op het 1 gravaraen siende op den vagebunden ende heijdenen etc, alzo daertegens een resolutie des lantseaps is, is den deputaten deses synodi belast aen den h. Gedeputeerde te versuicken, dat dese resolutie craclit sorteere.
Op het 2 gravaraen siende op eenige dienaers van suyderquartier , de versuicken consent om oenen nieuven classem op toe richten, resol- veert dit synodus, dat het classis van Bolsvaert sal nagaen den acte, in haeren classicaelen boecke verteeckent , ende haeren derden bijeencoompste in suyderquartier nemen tot gerieve dier dienaeren ende kercken, ende wil dat de dienaers van suyderquartier voor dit jaer hen daerin gecon- tenteert sullen houden, ende dat sij oock, so die andere dienaeren in gemelde resolutie na te gaen onwillich waeren, bijtyde op navolgende tijdt haeren gravamen oeversenden , opdat oock bq het classis van Sneeck , waerin oock sommige dienaeren sonderling mede gerieft conen worden, so daer een classis in suijdcrquartier werde opgericht, bij rqpe adwijs ende beneerstinge op desen gelet mach worden.
Op het 3 gravamen belangende d'opweckinge van traege dienaeren in haeren dienste hierop besluyt het synodus, dat de dassen tot op- weckinge van alsulcke haeren respectieven devoor sullen doen volgende de paden ende resolutien, in voorige synoden daervan beraempt.
Op het 4 gravamen noopende d'ophoudinge van beededagen oock by dose tijden van vrede etc. is noodich gevonden, dat de deputaten des synodi aen de E. heeren Gedeputeerde versuicken, hen gelieve haere gecommitteerde van de Generaliteyt hiervan aenscrievinge ende vennaen te doen, ten eijnde door haere last dese h. oofFeninge oeveral in onder- houdinge blieve.
Op het 5 gravamen belangende de vergaderinge der Papisten ende haere exercitie resolveert dit synodus, dat de voorstellingen ende afflos- singen deser dingen by placaten nu sommige maelen gedaen zijn, ende dat die commissarissen hoepe hebben gegeven van oordere hierop toe stellen.
Op het G articul off gravamen belangende tjus patronatus, aen wien dat do vutgekeert sullen worden etc, heeft dit synodus verstaen, dat de collatie den fundateurs toebehoort te geven, aen wien sij willen, ter studie, doch dattet personen moeten sijn, die opgetrocken worden tot de opbouwinge der waerer kercke. Ende daerom ordineert se alle dassen deses lantseaps, hiervan misbruicken wetende, tzelve te remonstreren aen den E. heeren Gedeputeerde.
Op liet 7 gravamen belangende het oortjensgelt competerende den armen hierop is geresol veert , dat men versuick door de dassen sal doen aen den E. heeren Gedeputeerde, dat hen gelieve hierop oordere toe stellen dienende tot verbeteringe.
203
Op liet 8 gravamen belangende een ouderling, die geordineert is eenen deputaet des synodi toe zyn endo onderdes na de oordere des tijts afgaende van den singulaeren dienst ende ouderlinckscap zijner kercke, off hij wel een deputatus synodi mach blyven ofte niet, resolveert dit synodus, diewijl hij oock hiertoe ordinationem heeft, dat hij blieven mach endo sijnen tijdt van deputaetscap viitdienen.
Op het 9 gravamen, off een schoolmeester gediierende sijnen dienst wel toegelijck mach pachter ende school meij ster zijn, resolveert dit synodus niet te mogen z^n.
Op het X gravamen siendc op een persoon, die haeren swaeger getrout heeft gehadt ende daerby solange geleeft, als hij gestnrven is, ende na sijnen doodt eenen ander man trouwende, off sy wel mach kercke- lijck gacrgegeven ende voor een ledemaet der kercke aengenomen werden , insonderheyt toonende haer bootfaerdich , is geresolveert, dattet beyde mach gescien, het laeste soverre de kercke siet, dattet by haer stichtelijck can gescieden.
Op het 11 gravamen belangende d'ondervraginge van personen, die haere proclamatien versuicken, oft sy oock gedoopt zijn ofte niet, resolveert dit synodus, datter ondervraginge sal gescien, ende dat men hem hierin behoort te scicken na voorige synodalische besluijten. • Op het 12 gravamen belangende de onderteeckeninge des Cathagismi ende Neederlantsche Confessie, tsynodus refereert sich hier tot de berae- minge des voorigen synodi, hiervooren geconfirmeert van desen synode in de revisie oever gelijcke resolutie.
Hier volgen resolutien oever de gravamina tclassis Franequeranae.
Op het 1 gi-avamen noopende dat boeven het najaer aen den E. h. Staten des lantscaps soude worden noch een eerlijck jaerlijck tractament voor de weduwen der dienaeren etc. oordelt dit synodus, dat de weduwen haer sullen moeten vernooget houden met de gegunde benificentie vant tlantscap, doch so onder eenige dassen arme weduwen syn, dat deselve classes voor deselve versuick sullen doen aen des landts Staeten om onderstandt ende hulpe.
Op het 2 gravamen inhoudende het versuick U. Joanxis Hillebrandi etc. is van desen synodo beslooten , dat hij ende Bernardus Füllenius na luijdt der acten, in synodo Leovardiensi anno 1605 ende synodo Sneeën si anno 1G07 geteeckent, voor den deputaten deses synodi gehoort ende verstaen sullen worden met sorge van vrcdosuickinge ende dat ter eerster gelegent heijt, als de handelinge van Harlingen sal worden toe handt genoemen.
Onder het 3 gravamen tclassis Franequeranae betrocken zijnde de
204
vragc van boeckdniickinge ende oft se van ij mant sonder kerckelijjcke visiture int licht behooren te gaen etc, is geantwoort, dat hierin een jegelick sich sal dragen na de resolutien des nationalen synodi. De sulex niet en verdragen, raitz stellende daerop oordere, ende de dienaeren off professoren theologiae , die anders doen , sullen voor den synode censiirabel vallen.
Beraemingen oever sommige perticuliere missieven ende vragen, desen synode voorgebracht.
Op den brieff van Tijmen Reijnaertsz vereijschende tcomen der ouder- lingen in den classe resolveert dit synodus, dat s^ na slu^dnge des nationalen synodi behooren te comen, ende so daer dienaeren ivaeren, die hen den inganck weigerden in haere dassen, dese sullen van den synode haeren straffe dragen.
Op den missieff D. Sopiati is geresol veert , waneer hy naerder be- sceijt van de handelinge verloopende in Hollandt vercriecht, dat hij wel ende fruntscap sal doen, dat hy tzelvige den deputatis synodi aen- scrieve ende mededeele.
Op de vrage van doodtslagers ende luyden levende in bloetscande etc. is genomen dese resolutie, dat de classes, waeronder dusdanige scuijlen, tegens desulcke haere respectieve oeverheeden haeres amptes sullen vermaenen, ende so sij daertoe niet en willen doen, so sullen sy sulcx den depntaten aenscrieven, opdat van dese hiervan remonstrancie gedaen werde aen den E. h. van den Hoeve.
Op de voorstel van personen, die niet en weten, dat sq gedoopt ende oock gansch op geen wijse kennisse daervan conen crijegen, offt men se doopen off niet sal, is geantwoort: de gelegentheijt so zijnde, dat men se behoort te doopen, als zijt versuicken.
Op de saecke D. doctoris Jellu, die hem delgeset heeft tot Wons etc, is van desen synode geresolveeii; , diewijl hij van zqnen kerckendienst selve is affgestaen denselvige verlaten hebbende , dat hq hem voortaen van denselve sal onthouden ende vut d'ingenomene plaetze , daer hy hem heeft nedcrgeset, veitrecken ende ontruijmen. Ende is voorts besloten, dattet synodus hem dese resolutie scriftelijck sal insinueeren ende met brieve den E. ende eerentvhesten grietman Subrandt Oosinga begroeten. Ende sijn van den depntaten deses synodi verordineert om dese brieven oever toe behandigen D. Henricüs Hinckena ende D. Florentius Joaitnis, die meteen belast worden ooc bij monde den voorgenoemde grietman daerthoe te induceeren ende ooc Jellio op toe leggen, dat hq binnen tijdt van 14 dagen den voorgenoemde dienaeren hem verclare, wat hij van meeninge is te doen off niet. Ende bij oorsaecke van onwillicheqt werden de depn- taten des synodi belast van desen sjjnodo, dat sij kerckelqck met hem
205
sullen procedeeren ende toegelijck aenhouden by den heeren Gedeputeerde , dat dese resolutie, oever sijn persoon ende werck gedaen, gemaincteneert ende tot gemeene stiehtinge van den dienst in efFect gestelt werde.
Na dese actiën hebben door noodige gelegentheijt de h. heeren gecom- mitteerde van den Gedeputeerden des lantscaps haeren affsceijt versocht en is hen desen gegeven gedemitteert zijnde met reverentie, die desulcke toebehoorde, ende met behoorlijcke dancksegginge.
Na desen is van den deputaten der classen gedaen die verkiesinge der deputaten des synodi , ende sqn na oordere van de gedeputeerde der classen gecontinueert in verfiiUinge van den 2 afïgaende: vut den classe van Doccum D. JoANNES Nioorjii, dienaer tot Doccum, ende mynh. Fraxs Franssex, ouderling derselve stede; ende vut den classe van Lieuwarden D. Hexmcus Hinckena, dienaer tot Britzum, ende D. Keymik) Viauda, ouderling der kercke van Lieuwarden; ende vut den classe van Seeven- woude D. JoANNEs AvERNEus , diouaer des h. evangelii tot Hasscherdickcn , ende Jan Jelmers, ouderling opt Heerenfeen; ende vut den classe van Sneeck D. FLOREimus Joannis, dienaer des h. evangelii tot Sneeck, ende RüERDT DiRcx, ouderling in deselve kercke; vut den classe van Boelswacrt D. Adamts Westerman, dienaer des h. evangelii tot Staveren, ende Hemme Jetesz, ouderling tot Oaest; ende vut den classe van Franiquer D. Conradus Alutartos, dienaer tot Tzoom, ende Epo Jueckema, ouderling tot Franiquer.
Na desen nadat seekere dingen, van den voorigen synodo aflfgedaen ende affgehandelt zijnde, van D. Joanne Nicolai, dienaer des h. evangelii tot Doccum , voorgedragen waeren , is van hem ooc voor den synodo reeckenscap gedaen van ontfang ende vutgaeve. Ende de ontfang is bevonden toe loopen tot de summa van tweehondert ende 13 karolusg. Hierentegen de vut- gaeve tot den summa 170—8 — 8 penningen. Ende dit aflfgetogen zijnde van den ontfang, is in gereeden gelde gebleven bij hem benistende de summa van 42 — 11—8 penningen. Ende belangende de gansche besoingie ende reeckenscap is den gecommitteerde deses synodi sufficiantelijcken genoochdaen, sodat ze bij desen den voorseijde deputaten van trouwe ontfanck , vutgaeve ende reeckenscap bedancken ende haeres lasts quiteeren.
Eijndelyck de tijdt beraempt zijnde ende plactze tot het toecoompstige synodum, dat tot Lieuwarden gehouden sal worden acht dagen na Pinxter in den jaere 1612, so is censura morum gehouden. Ende de broders een den anderen in broderlijcke liefde gehoort ende verstanden hebbende, so is dese synodale vergaderinge met liefde ende bewijs van eenicheijt ende vrede geeijndicht ende met bede ende dancksegginge aen den Heere aller heeren vastelijck besloten , ende vyt name ende van weegen deses ganschen
20G
synodi a praeside et scriba hujus sijnodi verteeckent op den 24 Mai in den jaere 1611 smorgens. Onderetont
QossinNus Geldorpius, ecclesiastes Snecaniis, praeses
synodi, ende JoANNEs JoANNis BiLT, verbi Dei minister Vorcoraii.
Oecollationeert met den principael is bevonden in re ipsa daermede toe accordeeren. Quod atteetor
JoANNES JoANNis BiLTius , ministor verbi Dei Voreomii. i)
Copie. Acta synodi Leoverdianae , begonnen des morgens tot 9 vuiren op den 9 Junij 1612.
Is vooreerst de naeme Godes aengeroepen , geleek in alsulcke vergade- ringen behoort te geschieden^ ende voorts tot een praeses deses synodi door eendrachtige stemmen vercooren de eerwerdige, welgelerde ende godsalige Bernhardus Fuu^enius, dienaer des h. evangelii tot Leuwaerden, ende D. Guilhelmus Folkem, dienaer des godlijcken woordes aen St Jacobi parochie op der Bildt, tot scriba.
Daemaer sqn de procnratien ingeeijschet, overgeleevert ende geleesen, alle meede voor goet gekennet ende aengenomen.
Vooreerst hebben de E. E. M. wel wij se ende versienige Abraham Roorda ende Rmicus Atsma, heeren Gedeputeerde Staten van Frieslandt ende gecommitteerde op dese tegenwoordige vergaderinge , haere commissie voorgestelt ende gelèsen, welcke van den broederen met aller vrientschap aengenomen sijn.
Ende syn wt Lenwaerder classe met genoechsame procuratie op den synodo verscheenen: als dienaren Bernhardus FuLLENros, dienaer des h. evangelii tot Leuwaerden, ende Daniel Johannis, dienaer tot Bergum, ende als ouderlingen de E. E. heeren Johannes van de Sande wt Leu- waeixien ende Popko van Roorda wt Grouw;
wt den classe van Seven wouden: D. Johannes Melbomjojs, dienaer tot I^angweer, ende ABRAHiVMus Dominict, dienaer tot Tzerckgaest, ende Hexdrick BRuaiTERS, tot Oldeholwold als ouderlingh; Siuert Kejipes Wiaerda is niet verscheenen, doch sijnes affwesens genoechsaem ontschuldicht ;
1) EigenhaniUgc omlerUHïkening.
207
wt het classis van Sneeck : D. Wibrandus Petri , dienaer des h. erangelii in Heeg, ende D. Johannes Hichtumanntts , dienaer des godlicken woordes in Isbrechtum ; d'ouderling van Sneeck is door de gecommitteerde dienaren sqnes wtblqvens met goede reeden geexcuseert; Dirck Dircksen van Slooten wert alsnoch verwachtet;
wt den classe van Bols wert : Cornelius Florus ende Güaltherus Reoxeri als dienaren, de E. weigeleerde Tacko van Aysma als ouderlingh; de E. Timen Fransen is syner swackheqts halven niet verscheenen;
wt den classe van Franeker: D. Petrus Vomelius, dienaer tot Harbaqum, ende D. Guilhelmus Folkeri, dienaer des h. e. aen St. Jacobi-parochie op der Bilt, ende de E. Wube Jacobs, ouderling van Franeker, ende SiERCK Haues, als ouderlingh van Osterbienim;
wt den classe van Dockum : D. Uilarius SraRANoi , dienaer des h. e. tot Aengium, ende D. Bartholdus Husmannus, dienaer tot Ee, ende Boodes Claessen, als ouderling van Hol wert, ende Caerl Jans, als ouderlingh van Dockum.
Desselvigen daechs naer noen tot 2 vuiren int heerlesen der resolutien des voorleedenen jaers sqn dese navolgende dingen voorgevallen.
1. Werden alle dassen deser provincie gebeden haere weldadicheijt noch eens aen het arme huisgesin Tammonis L^hani te bewijsen tot afF- doeninge der gemaeckter schulden, twelck gedaen zqnde sullen de deputati synodi bq de E. heeren Gedeputeerde jaers twee off drie maelen naer egsch der saecken versoecken om eenich bijstant voor hem te becomen, opdat alsoo de dassen voortaen van de swaericheijt mogen ontslaglien werden.
2. De deputati synodi werden mitsdesen gdasticht om by de E. heeren Gedeputeerde Staten te bevorderen, dat aen alle onderofficieren eernstige aenschrijvinge gedaen werde , ten eijnde alle jaermerckten ende insonderhey t liet boelgoed vercoopen ende andere meer ongeregeltheden , op Sondagen tot nadeel des h. godsdienst gebruicklijck, mogen verhindert ende naer behooren belettet worden.
3. De 19 resolutie des 22 Maij 1611 genomen aengaende d'onderteicke- ninge des Catechismi ende Nederlantsche Confessie wert verstaeft, dat se niet alleene van den professoren theologiae, maer van allen anderen professoren mede, niemant wtgesondert, behoort gedaen te werden, ende sullen daeromme deputati synodi nae wtwijsen der vooriger resolutie bij de E. heeren Gedeputeerde tselvige bevorderen.
4. De resolutie van de oprichtinge des niewen classis int suqder- quartier van Bolswaert, verleeden jaer tot Dockum genomen, wert voor
208
dit jaer alsnoch in zijn geheel gelaten, ter tijdt tegen toekompstigen synode een gravamen dienaengaende aen allen classen intqdts werde overgesonden. Ende stillen de broederen des classis Bolsverdianae ge- dnierende die tijdt in alle vreede naer desen haer reguleeren ende sal de derde bijeencoinpste tot Worekum alleene voor wettelijck gehouden werden.
5, Alsoo tusschen Johannem Hillebrandi , dienaer des godlijcken woorts te Dronrijp, ter eenre ende Berniiardüm Fullenium, dienaer te Leu waarden, ter andere sijden seecker misverstant ontresen is geweest, ende tot weg- neeminge desselven ende i^econciliatie van de persoenen voorss. wq Johawnes Melboma-::us ende WraRANDUS Petil*:u8 dienaren ende Johan van den Sande ende Taco van Aysma als ouderlingen bij den synode tegenwoordich binnen Leuwaerden vergadert gecommitteert zqn, so ist dat, partijen voorss. voor ons gecompareert zijnde, Johannes Hillebkandi heeft verclaert tot inter- pretatie van sijn verclaringe, daervan acte gemaeckt is in het classicale boeck van Franeker, dat Füllenitts van hem Hillebkandi in den synode Doccuraana niet versocht om seecker clausul ofte acte heimelickerwijse sonder voorweten der broederen des synodi te roijeren, dan begeert heeft, dat hij hem Hiixebrandi als doeraaels praeside den broederen bq het revideren der synodale voorgestelt werden raochte, off het niet goet was, dat gemelte clausul ofte acte worde wtgelaten, ende dat hij voor zijne persoone noijt gedacht heeft Fullenium van soodanige voomeemen te be- schuldigen, veele weiniger crimine falsi te beswaren, raaer hem ter contrarie geliefït ende gehouden als eenen, die met allen ernst ijverde voor die goede resolutien ende ordonnantien der kercken Gods. Welcke verclaringe Fut.lentcs aengehoort hebbende heeft hem daermede geholden voor gecontenteert ende ontslaét voortaen dominum Jo^vnnem Hillebkandi van alsulcke suspicien , daermet hij duslange aengaende dese beschuldinge mochte beswaert geweest zijn. Ende sijn partijen daermede christelijck reconcilieert met verclaringe van alle misnoegen, soo d'eene tegens den anderen geschept mochte hebben, wt hun herten te setten ende voortaen broederlqck met malckanderen te willen leven, versoeckende dat hiervan drie gelijckeluidende acten gemaeckt ende hun elckes eene ter handen gestelt ende eene onder de acten des tegenwoordigen synodi geregistreert werden mochten. Actum den 10 Junij 1612 in kennisse van ons. Onderstont
Jo.vNNES Melboma:ü8, ecclesiastes Wibkandus Petr^tüs, dienaer
Loehoveranus. Jesu Christi in Heeg.
J. VAN DEN Sande. T. Aysma.
Gecollationeert met sijnen principale is daermede bevonden te accordcercn in kennisse van mij Guiliielmus FoLKi:ia, scriba synodi.
20Ö
6. D. Gellius Schotanus in persoone voor den synodo gecompareeret ende ingebracht hebbende, wat tot defensie ende justificatie sijner saecke mochte dienen aengaende de sententie, over hem in den synodo Doccu- mana genomen, tsynodus op alles in de vreese Godes rijpelicken gelettet ende geconsidereert hebbende naer behooren approbeert de resolutie des synodi Doccuraanae , over hem genooraen ende wtgesproocken , mits daerbij doende, dat de deputaten synodi door haerselven off anderen, van haer daertoe gecommitteert , bij de E. heeren volmachten off Gedeputeerde Staten sidlen neereticheijt doen om voor hem een jaerlixe onderhoudt te becomen. Ende zall hij onderdes de profijten tot aen Lichtmis toecomende genieten ende tclassis van Bolswaert de dienst bewaeren.
Het besluijt deses synodi over D. Gellium Schotanum genomen hem voorgelesen sijnde, heeft ad nationalem sijnodum off daer hij meende recht te hebben geappelleert, vermits hij claechde door tselvige grootelijcxs beswaert te zijn.
Hiemae sijn d'overgesondene gravamina gelesen ende daerop geresolveert , als volget, den 11 Junij voor noen.
1. Op het 1 gravamen Leoverdianae ende 1 Snecanae om een nationalem synodum te becomen is besloten, dat de deputati synodi omnium provin- ciarum door aendrijven der deputaten deser landtschappe op het spoedichste een plaets met malckanderen mogen beramen, op dewelcke sij respectivelijck vergadert synde middelen mogen vinden om op het gevoechückste een nationalem synodum te versoecken aen de Generaliteijt , tot welcken fine bij desen synodo raetsaem gevonden is de heeren Gedeputeerde der Staten te begroeten, dat haer believe aen de gecommitteerde deser provincie sittende in de Generaliteijt een missive aff te veerdigen , waerdoor sulckes van wegen onse provincie versocht worde. Daerbij oock dit synodus hun deputeerde in last geeft, dat sij door de bequaemste wegen in hun dis- cretie gelaten sijnde meede bemiddelen bij de volmachten der kercken in andere provinciën , dat gelijcke missiven wtte naeme van ander provinciën respectivelijck off in cas van onwillicheijt eeniger provinciën ten minsten wt de naeme der goetwilliger aen de Generaliteijt gaen ten fine voor- schreven.
2. Op het 1 gravamen Sylvanae ende 2 classis Franequeranae van eenicheijt te houden in doopen ende trouwen blijvet het synodus bij de voorige resolutien , daervan genomen in verscheijden synoden als Harlingen 1610 ende andere.
3. Op het 2 Snecanae ende de 2 laeste poincten des 4 Bolswerdianae van diegeene, die door sinistre middelen eenige beroepingen becomen
Acta syn. provinc. VI. 14
210
hebben ende noch becomen sullen, wert alle dassen wel neerstige be- lastingen gedaen, dat waer de saeeke notoir is, sij naer behooren met denselvigen procederen, ende daer noch geen genoechsame kennisse is, desulcke van dien op haer conscientie te ondervragen , ende die haer sonder eenich examen in een plaetse nedersetten, sidlen de facto gedestitueeret werden. Ende so emant eenige kennisse van desen van anderen onder andere dassen sorterende mochte hebben , sal de persoon daervan in t^de moeten verwittigen.
4. Op het 3 gravamen classis Snecanae van het collegium der alumnen wert de deputaten synodi mitsdesen belastet de memorie van dien de heeren Gedeputeerde te vernieuwen.
5. Op het 1 dassis Bolswerdianae om alle goede resolutien te effec- tueren wert den deputatis synodi belasticht te bevorderen, dat het extract tegen St. Jacob aen allen dassen werde overgesonden nae voorgaende besluij tingen.
6. Op het 3 gravamen Bolswerdianae classis werden de dienaren so in de steeden als ten platten lande vermaent boeck te houden van de houwe- licksche proclamatien ende naer verloop van een halff off geheele jaer de naemen dergeener, die ongetrouwt sijn gebleeven haere respective ove- richeden over te geven ende bij haer aen te houden , dat de delinquanten de breucken naer landtsordonnantie mogen afFgenomen werden, van gelqcken haer meede vermanen om tegens d'anderen, wiens naemen niet over de kercke geproclameeret zijn , van gelijcken te procederen , des dat de deputati synodi gelastet sullen zijn de heeren Gedeputeerde te begroeten om aen- schrijvinge te doen aen alle officieren om het boek , daer de getroude ende ongetroude in staen , alle jaeren de dienaers aff te e^schen om naer landts- ordonnantie met haer te procederen.
7. Het 4 gravamen classis Bolswerdianae van de vrije pastorijen over te dragen aen alle dienaren wert gelaten bij de voorige resolutien , daervan genomen , ende de dassen mitsdesen wel emstich belastet geen beroepingen te approberen, dan die slandts resolutie conform z\jn.
8. Op het 6 des voorigen classis van de verbeeteringe des schoolmeesters onderhoudt ten platten lande blij vet het synodus by de resolutie, daervan in synodo Doccumana voorleeden jaer genomen.
9. Op het 6 des voorgemelden classis van de dnüjckerien is van den synodo geresol veert , dat de deputaten synodi tselvige den E. heeren Gedeputeerde eens wederomme vernieuwen ende dienaengaende vermaen daervan doen.
211
10. Het 7 des voorgaenden classis het 1 poinct van dien , spreeckende van de kerckvoochden ende andere officieren ten platten lande , dat se ten minsten behooren goetgunners der Gereformeerde religie te z\jn, blijvet het synodus bij de voorige resolutien deses landtschappes ende der synoden voormaels h^jervan genomen.
11. Op het 9 des classis Bolswerdianae , dat de groote plaetsen als Mackum ende andere met een eijgentlicken dienaer mogen versien werden , wert den deputatis synodi bij de E. heeren Gedeputeerde Staten te be- arbeiden gelastet, dat tselvige onder de additionale articiden mede mach werden gestellet, ten eijnde op toecompstighen lansdach daervan ge- handelt ende gesproken mach werden.
Den 11 Junij 1612 naer noen te 2 vuiren is men getreden tot de particuliere vraegstucken.
1. Is van de synodo geresolveert , dat d'acte van versoeninge, tusschen EIpo van Ai.üe ende den classem Bolswerdianam geteckent , in de copien , welcke aen alle dassen sullen werden overgesonden , wtgelaten zal werden.
2. Is meede van den synodo beslooten door eendrachtige stemmen , dat wt de naeme van dese vergaderinge de E. E. heeren Gedeputeerde Staten hoochlijcken sullen bedancket werden voor haeren ijver ende groeten vlijt, in de bevorderinge ende welstant der kercke Godes ende suijvere leere desselvigen aengewendet ende gedaen , waertoe seeckere persoenen wt het midden der vergaderinge deses synodi gecommitteert zqn om sulckes te doen.
3. Hiemae is censura morum gehouden, ende de broeders een den anderen in broederlqcke liefde gehoort ende verstanden hebbende sijn zij getreden tot verkiesinge der deputaten synodi , ende sijn nae oordere van de gedeputeerde der dassen gecontinueert in haeren dienste:
wt Leuwaerder classis D. Henricüs Hinckena, dienaer tot Britzum, ende D. Kempo Wiaerda, ouderlingh der kercke van Leuwaerden;
wt den classe van Sevenwolden in verfullingen van de twee afTgaende D. Gerardüs VocKiNGius, dienaer tot Oosterzee, ende Su*ke zijn ouderlingh;
wt den classe van Sneeck D. Huoo Petri, dienaer tot Oosterwierum , ende Jochem Riencxs als ouderlingh van Sneeck;
wt den classe van Bolswaert D. Godescualcus , dienaer tot Bolswaert, ende Liettwe Ajnnes, ouderlingh binnen Bolswert;
wt den classe van Franeker D. Johannes Hillebrandi, dienaer op Dronrijp, ende Gerbrant Teunis als ouderlingh aen St. Jacobi-parochie op der Bildt;
wt den classe van Dockum D. Nicolaus Johannis , als dienaer op Rinse-
mergeest, ende Dirck Claesz, burgemeester tot Dockum als ouderlingh.
14*
212
Xae desen zqn verse heenen D. Johaxxis; Nioolai, dienaer tot Doekum, ende Hcnofxa Hdtckexa, dienaer tot Britzum, ende heeft de vooi^genoemde JffHAXSEü Tan sgn 42 gul. 1 1 st& 8 penn. . welcke verieeden jaer bg hem berustende waeren gebleven, goede reeckeninge gedaen, ende is deselve voor goet van den synodo gekennet ende sgnes lastes quiteeret
Ende heeft meede HExmcrs Hdickena sgnes ontfangs ende wtgaves goede reeckeninge gedaen, ende is s^n ontfangh bevonden tot de somma van 217 karolosgol. 8 stuivers. Hierentegen d'wtgave tot d&i summa van 146 karolusguL 8 penn., ende dit affgetogen sgnde van den ontfangh, is in gereeden gelde bg hem benistende gebleven de somma van 71 karolu^uL 7 sts. 8 penn. Ende is meede sgn reeckeninge van den gantschen synodo voor goet bekennet ende dienaengaende bedancket
ïSndel^ck is tijdt beramet ende plaetse tot het toeoompstige synodum, dat op de Jouwer gehouden sal werden acht dagen naer Pinxster in den jaere 1613, ende sgn de gecommitteerde van de GMeputeerde deses landtschaps haeres affschegdts gedancket ende sgn deselve met behoorlijcke reverentie ende erbiedinge jae dancks^;ginge , geleek sulckes behoort, haeres geduierigen bgwesens bedancket
Eindel^cken is de synodale vergaderinge met dancksegginge aen den Heere aller heeren geslooten, gelijck se roet aenroepinge desselvigen be- gonnen Js, ende sijn de broederen in vrientschap gescheijden malckanderen in schut des Alderhoochsten bevelende. Ende s^n dese besluijtingen van wegen des gantschen synodi a praeside et scriba hujus synodi verteijckent des avonts op den 11 Juny 1612.
Onder den principalen stont ende was geteqckent
Bernhabdüs Füllenius, pro tempore praeses synodi, QxriLHELMüs FoLKERi, scriba synodi.
GecoUationeeret met sgnen principale, is bevonden daer- meede te accorderen in kennisse van mij
Qtjilhelmus Folkem, scriba synodi. i)
[Acta der synode te Joure 1 Juni 1613.2)]
geraeckten te vergrijpen , dat deselve daerom met de kerckelicke discipline gestraft worden.
1) Deze onderteekening is eigenhaDdig.
2) De datum is naar de alinea volgende op art. 8 opgegeven. In dit jaar viel Pinksteren op 23 Mei. Uit den inhoud en den vorm yan dit gedeelte blijkt, dat twee bladzijden folio verloren z\jn geraakt.
213
3. Opt tweede gravamen van Sneeck is geresol veert, dat de deputaten des synodi aen mijnheeren Gedeputeerde Staten sullen versoeck doen, dat den E. heeren wiDe gelieven met uthschrqvinge van alle dassen te ejjschen specificatie ende benoeminge van de gecombineerde dorpen onder eenen ijjegelicken classe gelegen zijnde.
4. tS^nodus beveelt ende belast den deputaten, dat sij voortaen de saecken, die sij in hun last sullen vinden, met meerder vl\jt ende spoe- digheit besorgen ende uthrechten, als tot noch toe geschiet is, sonder aDes op den winter te differeren , item dat sq aen haere dassen relateren ende rappoort doen van tgene bq hen gehandelt ende uthgerecht sal zqn, gelijck oock den twee afgaenden wordt belast in den naestcomende sqnodo te compareren ende aldaer relaes te doen van al tgene , dat sij in hun last hebben ontfangen.
5. Opt vijfste gravamen classis Bolswardianae is bij den sijnodo besloten ende raetsaem gevonden, dat eenen ijegelick dienaer eenige faute oft mangel vindende aen de kerckelicke goederen sulx sijnen classi sal te kennen geven, ende tclassis sal voorts tselve remonstreren aen de heeren Gede- puteerde Staten om daerin geremedieert te worden.
6. tSijnodus heeft aengaende het extractboeck besloten ende goetge- vonden , dat tselve boeck wederomme van alle dassen sal overgesien ende herlesen worden ende tot dien fine alle ses weecken van classe tot classem gaen ende overgesonden worden, ende de classes suDen, tgene sij daerin mochten desidereren oft requireren , op een besonder pampier opteqckenen , opdattet op den naestcomende sqnodo moge gearresteert worden.
7. Opt tweede poinct vant achste gravamen classis Bolswardianae vindt het synodus raedtzaem , dat men verwachtte uthschrqvinge van de heeren Staten Generael der Geünieerde Provinciën, waervan tvermoeden is, dat se onlanx sal gedaen worden.
8. Opt negende gravamen van Bolswert is geresol veert , dat voortaen geene laici oft van die, die haer studium theologicum niet genoechsaem hebben vervolght oft geabsol veert, totten examen sullen toegelaten worden, tensij ende aleer sij int proponeren ende andersins bevonden worden ge- noechsaem gepraepareert ende geoeffent te zijn.
Des volgenden daeghs namelick den 2®" Junii voor den middagh is nae gedaene gebet voortgevaeren int lesen ende expenderen der gravaminum. Ende is ten eersten voorgecomen het eerste gravamen classis Franekeranae ,
9. waerop het sijnodus heeft geresol veert ende besloten , dat van swaere kerckelicke saecken voornaemelick int stuck der leere niet en sal gehandelt
214
worden insonderheit tot vernieuwinge oft veranderinge soiider voorgaende consultatie ende volgende relaes aen alle dassen.
10. Opt tweede gravamen classis Franequeranae vant boeckdrucken besluit tsgnodus, dat een ijegelick hem sal reguleren nae de resolutien ende acten, dienaengaende voormaels in sjjnodis gemaeckt, ende dat de E. heeren Staten hierop door de deputaten des sqnodi tot voorcpminge van alle disordre begroetet ende geimploreert worden.
11. Is oock mede den deputatis in last gegeven de E. heeren Staten te begroeten ende aen te soecken om wechnerainge ende verbeteringe van verscheidene mishandelingen, als sijn avontspelen, ontheiliginghe des sabbaths etc.
12. Eijndelick wordt oock den deputatis van nieuws belast bij de E. heeren Gedeputeerde aen te holden, dattet collegium der alumnen moge voortgaen ende gevordert worden.
Nae desen is D. Gerajrdus Fogkingits in sijnodo verschenen ende heeft den broederen reeckenschap gedaen uth den name ende van wegen D. HENRia HiNCKEMA van de penningen, die in verleden sijnodo aen hem zijn verbleven, belopende ter somma van een ende tseventich carols- guldens, seven stuivers, acht penningen, waervan bij hem zijn uthgegeven ende alsnu verreeckent negen ende veertich gelijcke guldens, sestien stuivers, te rest ende schuldigh blijvende een ende twintigh carolsguldens , ellef stuivers, 8 penningen, waervan Gerardus voorgenoom t datelick heeft ontfangen de somma van negenthien carolsgulden twaelf stuivers. Heeft oock boven desen Gerajiduh Fockinoiüs, ende boven tgene vooren ver- haelt is hem ten handen gestelt te zijn, in zijn bewaeringe als ontfanck de somma van tweehondert carolsgulden, waertegens in zjjn reeckenschap gebleecken is bij hem geexpendeert te sijn de somma van ses ende tseventich gelijcke gulden. Blijft dan alsoo by den voorgenoemden Gerardo berustende de somma van eenhondert vier ende twintigh carolsgulden boven de voorengenoemde somma van een ende twintigh carolsgulden, ellef stuivers, acht penningen van D. Henrico Hinckema. Ende is dcvse reecken- schap van den sijnodo aldus ontfangen ende geapprobeert. Bedancken daerom ende ontslaen de broederen D. Henricum Hinckema van z|jne administratie.
Hiemae is in synode geprocedeert tot benoeminge ende kiesinge van den deputaten desselven sijnodi, ende wordt nae voorigen gebruick D. Gkrardus FocKUNorcs met sijnen ouderlingck aengaende den classe Sijlvana gecontinueert.
215
Ende z\jn voorts iii plaetze van de afgaende uth den classe van Sneeck bestemt ende verordineert : D. Tammo Gerardi van Jlst ende Henrick WuoERsz, oiiderlingck van Sneeck; insgelijcx uth den cJasse van Bolswert D. Paulüs Johannis, dienaer des woordts in Ferwolde ende S.njEKDT Sjuerdtz, ouderlingck tot Worcum; uth den classe van Franeker D. Meunardtjs Vomeuus, dienaer van Schalsum, ende Jeroen Willemsz, ouderlingk van Franeker.
Ende aengesien uth den classe van Doccum geene volmachten alhier tegenwoordigh zyn , soo hebben de broederen des sijnodi om alle confusie ende inconvenient in desen te vermijden verordineert ende genomineert uth haeren getal of t classe D. Hermaiwum Coleioum , dienaer tot Collum , ende Sipke Foppema , ouderlingk van Hooghebenthum , doch op approbatie des classis. Ende wort tselve classis vermaent omme voortaen soodanighe te committeren, diet beter gelegen zy te compareren.
Uth den classe van Leeuwarden syn bestemt: D. Henricüs Oo8telanus, dienaer tot Cornium, ende Steven Hotzes, ouderlingck van Leeuwarden.
Ende is volgens besloten, dat de naestcomende sijnodus sal gehouden worden binnen Sneeck sMaendaghs na de Pinxterweecke anno 1614.
Is oock by den broederen censura niorum gehouden , waerin de broederen malcanderen vriendelick ende christelick vermaent, bedancktende verdragen hebben.
Eijndelick hebben oock de broederen deses sijnodi de E. heeren com- missarien voorenbenoemt eerbiedelick bedanckt voor haere goede ende getrouwe bqwooninge ende assistentie den sgnodo bethoont.
Ende is dan dese vergaderinge met dancksegginge aen Gode geegndiget ende besloten, ende zijn de broederen met liefde ende vrientschap ge- scheiden.
Oorconde de handt ende subscriptie des praesidis ende scribae uth den name des geheelen sijnodi hieronder gestelt. Onderstont.
Onder den principale stont
KuDOLPiirs ARTor^:us, praeses synodi. Johannes Overneu, scriba synodi.
Noch leger stont: gecollationeert met de principale, is daermede be- vonden taccorderen bjj mq
m
JoHANNEM OvERNELj, ccclesiasten in Haskerdgcken.
216
Ada synodi gelwuden binnen Sneeck amw 1614.
Eerste sessie 21 Jun. voer noen. Nae aenroepinge van Gods naeme is in praesidem verkoren bij de meeste stemmen D. Bernardus Füllenius, dienaer tot Leuwerden, ende in scribam Godefridus Sopmaros, dienaer tot Bolswaert.
Sijn overgelevert , gelesen ende geapprobert de credentsbrieven van de gecommitteerden wt alle classen:
wt Sneker classe sijn verschenen: D. Gelltos AatONius, dienaer tot Bosum , D. Cyricüs Melljojs , dienaer tot Sneeck , ende Andries Sweerts , ouderlink te Sneeck, Pieter de Vos, ouderlinck in der Jlst;
wt Bolswerder classe syn verschenen: Godefrid. Sopmoius, dienaer tot Bols., D. Albertus Nyenhuus, dienaer tot Borchwert, ende Tako van AiJSMA, ouderlinck tot Hichtum, ende Reljner Harincks, burgemeester ende ouderlinck tot Bols.;
wt Franeker classe: D. PuiLn'PUs D^vnieus, dienaer tot Harlingen, ende D. Hieronymts Honerbrincja, dienaer tot Oosterlittens , ende Gerben Toenis, ouderling aen S. Jacobskerck opt Bildt, ende Simon Rommerts, ouderlinck tot Hitsum;
wt Doccumcr classe: Hilarius Sibrandi, dienaer tot Angum, ende D. Bartholdus Htjusmannus, dienaer tot Ee, ende Jancke Freericks, ouder- linck tot Holwert; Biengke Gabbes, borgemeester, is niet verschenen, doerdien hg aen sijn been beseert was.
Wt Leuwerder classe syn verschenen : D. Bernardus Fullenius , dienaer tot Leuwerden, ende D. Nicolaus Johannis, dienaer tot Belkum, ende Hk^<?el van Bootsma, ouderlink tot Lewerden, ende Sioucke Siouckes, ouderlinck tot Marum ;
wt den classe van de Sevenwolden : D. Johannes MEtn.Bo>Lj=:üs , dienaer op Langwier, ende D. Joh. Sartoritjs, dienaer te Bexterswage. Die twe ouderlingen Jan Jelmers opt Heerenveen ende Gerrit Koenes op de Jouwer syn niet verschenen.
Syn mede gecomparert de ed. ende erentveste heeren commissarien mijnheer Boox) van Burmania ende mijnheer Stapert , wt midden van den Ed. Mog. heeren Gedeputeerde Staten van Yrieslant gecommitteert mit behoorlijke commissie, diewelcke gelesen ende geapprobert is, daerop sij bij den broederen des synodi mit schuldige eerbiedinge syn ontfangen.
Daemaer syn de acta van den naestvoergaenden synodo herlesen. Ende is in den saecke van den classe tot Bolswert nopende tstuck van de scheydinge des classis goetgevonden , dat men de saeck soude laten
217
big ven b|j hetjunckste accort, dwelck bg den voersz. broederen des classis nu onlancks beraemt is, naeder bljjckende bij den acte des classis daervau synde.
Aengaende de scheydinge van de gecombinerde dorpen worden die respective dassen vermaent , dat sg daerinne naer gelegentheyt ter meesten oorboir ende stichtinge der kercke sullen handelen.
Desselvigen daechs naer den noen. De deputati synodi worden alsvoren gelastet omme de saeck van het coUegie der ahunnen, over twe jaeren bij den lantschappe ingewillicht, bij den E. E. heeren Gedeputerde Staten vlijtelyck te vervolgen ende ten goeden effect te brengen.
Daemaer is men getreden tott lesen ende ondersoecken van de over- gesonden swancheden der respective dassen.
Ende opt eerste gravamen classis Snecanae lugdende aldus: Ofte die personen , die haer houwelycksche geboden over de kercke ende niet over het gerichte gehadt hebben, mogen ende behoeren van de overheyt in haeren houwelyck bevesticht worden, is geresolvert, dat de houwelijckse geboden daer behoeren geeyndigt te worden, daer se aengevangen syn. Doch indien datter wettelyke verhinderinge mochte voerkomen, doerdat die personen, die in der kerken hare geboden aengegeven hebben, niet souden mogen stichtelyk in der kercke gecopulert worden , verstaet syno- dus, dat in sulcken gevalle soedanige personen geremittert sullen mogen worden tot den overheyt, die daerinne sullen mogen doen, soe sy nae recht sullen bevijnden te behoeren.
Opt twede gravamen aengaende de onderschrgvinge van de Neder- lantsche Confessie- worden alle dassen vermaent, dat sij niet alleen de schoolmeesters tot onderteykinge van de Confessie voersz. sullen houden, maer dat sij oock volgents het besluijt vant synodo te Doccum beijde den Confessie ende Catechismum sullen doen ende laten tot naehder verbijnte- nisse van de eenicheyt ende suijverheyt in der leere onderschrijven bij die dienaren ende ouderlingen, die het tot noch toe niet gedaon hebben, sonder nochtans datter eenige captiose clausulen ofte restrictien daerbij gevoecht werden.
Opt derde gravamen nopende het exces van de kledinge in eenige dienaren is besloten, dat aDe dassen haeren arapte vlijtdyk sulle doen int vermanen ende straffen van soedanige dienaren, die in desen den christelijken eerbaerheyt, maticheyt ende zedicheyt tot inorikelyke erger- nisse ende aenstoot van den swacken te buijten gaen. Ende is tot dien eynde
218
goetgevonden , dat die jonge studenten, die tot het predickdienst worden opgcvwdct, vermaant sullen worden, voer ende aleer sq in der gemeynte opgenomen sullen worden , omrae liaer daernae christelyk ende behoerlyck in tijts te bereyden ende schicken.
Opt vierde aengaende den ongeregeltheyden ende abusen , die int trouwen op de dorpen int schieten, branden, blaken etc. gepleegt worden, is be- sloten , dat die E. E. Gedeputerde Staten sullen by den deputaten synodi vorsocht worden , dat die oude placcaten hierop weleer wtgegeven mogen vernieut ende alomme weder wtgeschreven worden , ende dat in deselvige missiven die grietsluijden emstelyck belast werden , dat s|j naerder ordre hierop in aUe dorpen van haer jurisdictie sullen stellen, soe sg achten sullen tot weeringe van dusdanige fauten dienstich te sijn.
r)pt eerste gravamen classis Bolswerdianae nopende het stemmen ende kiesen van de ledematen der Gereformeerde kercke int beroepen van haere predikanten op de dorpen, synde geen schotschietende huijsen, verclaert synodus eendrachtelyk , dat sulcks niet alleen nae Gods woort ende prac- tyck van de apostolische kercke maer nae alle redelyckheyt ende biDickheyt behoort te geschieden. Ende is derhalven besloten , dat die deputati synodi op den aenstaenden lantsdach hierop bij alle middelen neerstelyk sullen aenhouden ende te doen twe voerslagen omme een van beydcn gestatuert te worden, ofte dat die ledematen der kercke ende alle liefhebbers van de religie mochten drie ofte vier nomineren ende wtsetten, wt denwelcken die ander brede gemeenten een souden mogen kiesen , ofte immers dat die ledematen der kercke nefFens den schotschietende hupsen tot de stemmen voersz. toegelaten souden werden. Wort mede raetsaem geacht, dat tot boter bevordenge van soe goeden ende christelicken saecke die E. E. heeren Gedeputerde Staten eerst hierop specialyk versocht sullen worden , dat het haer E. Mog. gelieve daeraen haer goeden hant te houden ende deselve saecke onder de additionale artykelen te steDen ofte in haer remonstrantie favorabelyck den E. heeren volmachten over te geven ende recommanderen.
Opt twede gravamen betreffende de pauselyke reliquien int begraven van doeden is besloten, dat die deputati synodi sidlen aen die E. E. heeren Gedeputerde aenhouden , dat haerer gelieve bij nieuwe wtschrijvinge volgents het placcat vant jaer 1584 sulcks te verbieden ende soeveel doenlyck te weren. Ondertusschen worden d'dienaren vermaent omme daer- inne oock in haer respective plaetsen haeren devoir te doen.
Opt derde aengaende tpoinct van het boeckdrucken is goetgevonden , dat deputati synodi hierover met de professoren haer sullen beraeden ende
219
een seker concept tot weeringe van alle alsulcke abusen, als daer tot nii toe daerinne gepleecht syn, te beraemen ende het voersz. concept eerst aen alle classen over te senden, voer ende aleer dat het op den naest- volgenden synodum gebracht aal worden.
22 Junij voer den noen. Opt vierde gra vamen belangende het oversenden van de kinderen biiijten de provintie tot Papistische scholen ende academiën is besloten, dat bq
•
den deputaten synodi sullen versocht worden die E. E. heeren Gedeputerde Staten omme de goede resolutie des lantschaps, opt voergemolte poinct weleer genomen , bij nieuwe wtschrijvinge te wederhalen ende scherpelyck te doen executeren.
Opt vijfde nopende het lesen van de nationale acten ende onsen synodalen extract in den respective classen worden alle classen bij desen wel ex- presselyck geordonnert, dat sij ten minsten eenmael sjaers in haer volle bijeenkoemst de voerss. nationale acten sullen lesen ende daertoe oeck onsen synodalen extract, soewanneer tselfe sal geauthorisert syn.
Opt eerste gravamen van den classe tot Franeker, in denwelcken voer- gestelt wort, dat dewqle de ongebonden licentie der Mennoniten dagelijcks toeneemt ende grooter wort int bouwen van de synagogen ende oeffenen van haer leer ende ceremoniën, waerdoer dat die Papisten in haere private ende publijque tsamenkorast gestijft ende versteekt worden, oft niet bij den synodum doer goede middelen dese schadelyke conventicula verhindert kunnen worden, is besloten soeveel de Mennoniten aengaet, dat men sal bq den E. E. heeren Gedeputerde Staten aenhouden, dat hun E. E. Mog. gelieve aen alle steden ende grietenqen aenschryvinge te doen ende haer belasten, dat sij alle de nieuwe publique kercken, die binnen twe jaren herwaerts daertoe syn getimmert ende misbniyckt, sullen doen af breken ofte tot andere borgerlyken gebruycke te emploijeren, ende dat sij niet toelaten, dat in toekomende tijden diergelyke nieuwe hupsen ende kercken gebout werden. Soeveel die Papisten belangt, dat die voerss. heeren Gede- puterden versocht sullen worden, dat alle haere conventiculen volgents de ordinantie dos lants stricktelyck op een nieuwe verboden mochten worden , ende dat haer Ed. Mog. gelieve insonderheyt op do openbare groete insolentie ende stouticheyt derselvige in den stadt Harlingen te letten.
Dessiüven daechs nae den noen.
Opt twede aengaende de ongelyckhey t , die in trouwen ende doopen
gespeurt wort , is geresolvert , dat soeveel het trouwen van do ongedoopte
belangt, dat men blijven sal bij de voergaende resolutien der synoden,
meermalen te Bolswart anno 1588, 25 Jun. 5 vrag., te Franeker 1595,
220
17 Jun. ai-t. 8, te Doccum 1604, art. 19, te Harlingen 1610, art. 9 hier- over genomen, ende worden alle dienaren belast^ dat 8|j in desen nae deselve resolutie liaer sullen hebben te reguleren. Wort niettemin een iegelyk classis oft dienaer vrijgelaten omme hierop syn bedencken ende reden ter contrarie op den aenstaenden synodum in te brengen ende te verklaren. Is oock goet ende stichtelyk gevonden, dat om de gemeyne ordre van dese provintie te onderhouden het trouwen niet voer maer nae de predikatie voer deni) geschieden sal. Ende soeveele het doopen aengaet, dewijle vernomen wort, dat eenige volwassen gedoopt worden in plaetsen, daer sy niet woonachtich sijn , sonder mit haer te brengen kerkelyke attestatien , is geordonnert, dat van nu voertan niemant in een vremde kercke sonder alsoedaenge kerckelicke getuygenisse syns levens sal gedoopt worden.
Opt gra vamen classis Doccumanae aengaende het synodale extract, van welcken te voeren gementionert is, wort classis van Franeker, onder denwelcken het voersz. extract noch berust, emstelyk vermaent, dat sij het opt spoedichste aen andere dassen, die tselfde noch niet gehadt en hebben , oversenden ten eynde tselfde bij alle dassen gelesen ende gevisitert mochte worden , ende dat also volgents elcke classis in den naestvolgende synodo hierover haer meyninge ende oordeel opene ende verklare omme e^Titelyck by den synodum daerinne geresolvert te worden, nae dat tot meesten oorboir van de kerke sal bevonden worden.
Opt eerste gravamen classis Leowardianae nopende de ontheilinge des siibbaths, twelck lancks hoe meer tot verweckinge van den toerne Gods in den provintie toeneemt, is nodich geacht, dat hierop bij den E. E. heeren Gedeputerde Staten wederom nieuwe ende ernstige wtschrijvinge gedaen werde, ende dat alsdan alle dienaren in steden ende ten platte landen haer respective overheyt tot geduijrige executie van dien vlytelyk vermanen.
Opt twede gravamen aengaende het verkoopen ende verstroijen van Papistische boecken is nodich gevonden, dat mijn E. E heeren Gedepu- terden daerop bij den deputaten synodi versocht sullen worden omme tselve doer haer missive overal te doen verbieden , welverstaende dat hier gemeynt worden soedanige Papistische boeckskens, die in Dujjtslant ge- hadt nu wt Brabant ende elders vandaen gebracht int lant bij kramers ende andersins omgevoert worden omme den swacken ende eenvoudigen te verleyden.
1) Hierop volgt een onleeBbnar woord, iiiisschien >ent" of zoo iets. In den zeer onduidelijk geschreven tekst zijn de woorden >in der kercke" doorgehaald.
221
Opt derde synde van een inhout met het twede gravamen van classe Sylvana betreffende tstuck van het examineren dergenen, die tot het predickampt toegelaten sullen worden, is geordonnert, dat elcke classis in desen saecke haer in goeder conscientie ordentlyck, stichtelyck ende sorchviildelyk sal houden ende dragen ende soedanige voersieninge te doen, dat alle de abusen, die hierinne ergents ingeslopen mochten sijn, verbetert ende wechgenomen worden.
Opt eerste gravamen classis Sylvanae vervatende verscheydene gemeene scandalen , ongeregeltheden ende abusen , die allesins in desen lantschappe tot ergemisse ende verhinderinge van den goeden loop des evangeliums begaen worden, wort sulcks alles in handen van den deputaten synodi gestelt, als boven verhaelt is. Ende dewgle in tselfde gravamen van de oneenicheyt int doopen gesproken wort, gemerckt men speuren, dat in de toelatinge van de oude volwassene tot den doop bq sommige niet richte- lyk noch ordentlyk gehandelt wort, soe worden by desen alle dienaren ende kerckenraeden emstelyk vermaent, dat sq int doopen van soedanege personen praecijselyk haer sullen reguleren nae de resolutien van synodo Lewerd. anno 1598 gehouden art. 11, ende tot Doccum anno 1604 art. 39, ende van sjniodo Bols. anno 1608 art. 5, in denwelcken besloten is, dat die voljarige personen , die onbequaem sijn omme tot den avontmaele toe- gelaten te worden ende die liaer om geen ander reden willen laeten doopen dan om in haer houwelyk bevesticht te worden, niet behoren gedoopt te worden.
Opt derde nopende die onnutte verteeringen , die op verscheyden plaetsen bij de reckenschappen van de kerckegoeden geschieden, sal elcke classis neerstelyk hierop letten, ende voerts hetselfde doer authoriteyt ende behidp van myn E. E. heeren Oedeputerden volgents slants ordinantie soecken te beletten.
Opt vierde aengaende tstuck van het onderhout der schoolmeesters is besloten , dat daer geen middel van onderhout is , dat die respective dassen doer authoriteyt van de grietsluijden met overweginge van den kerck- voegden derselver plaetse een goeden voet ende middel sullen beraemen , ende daer geen genoechsaem middel en is , dat tselfde gesupplert mochte worden wt die geestelyke goeden volgents lantsordinantie , daervan anno 1580 gemaeckt.
Opt vyfde gravamen aengaende het poinct van den nationale synode wort verstaen, dat bq desen gelegentheyt niet anders kan gedaen worden, dan dat die deputeerden van onsen synode met den eersten sullen schrijven aen de synodale kercke van Amsteldamme haer vrientelyken te versoecken
222
omme het aengevaiigen werck soeveel mogelyk bg den E. E. Hooch Mog. heeren Staten General te vorderen , ende van tgene hierinne gedaen mochte worden, in tqts ons te adverteren. Is verder besloten, dat het antwoort, dwelck hierop bij den kercke van Amsteledamme soude mogen aen deputatis geschreven worden , sal mit aDe classen in desen provintie gecommunicert worden.
Den 23 Jun. voer ende nae den noen. Naedat die gravamina classura syn afgedaen, is men getreden tot de handelinge van de particuliere saecken. Ende is eerst voergekomen de saecke van Lambert Jans , staende als dienaer in Schingen ende Slappeterp , ende Rudolpuus Artopaius , dienaer tot Franeker , appeDante ter eener ende die deputaten synodi ende classe tot Franeker appellerde ter ander zijden. Is goetgevonden , opdat men ordentlyk ende richtelyk in desen soude gaen, dat men de saecke van Lambert ende van Artopaeo sal separeren, ende dat men eerst den saecke van Lambert bij der hant sal nemen.
Volgen ts dien is die sententie des classis tegens hem gevelt van dato 18 Octobris anno 13 gelesen. Daerop Lambert voerss. ingeeyseht heeft oorsaken ende reden van syn beswaringe over den voergenoemden sententie gegeven, op denwelcken die gecommitterden van den classe voerss. syn gehoert, diewelcke voerts reden van haer sententie hebben geopent ende daertoe ingelegt verscheyden documenten ende getuygenissen, op denwelcken Lambert sqn contredebat gedaen heeft.
24 Jun. voer ende nae den noen. Hiemae is die saecke Artop^ei aengevangen. Die sententien der deputaten synodi ende des classis, tegens Artop^eum gevelt, syn gelesen. Sijn oock de schriftelyke deductien met de stucken tot verificatie in saecken, bij Artopa:ijm tegens den deputaten ende classe ingegeven , ende aen de ander zijde der deputaten ende des classis tegens Artopaium ingelegt oock ge- lesen ende ondersocht. Sijn eyntelyck daerop wederzijdes die partijen tegens elkander ten volsten verstaen ende gehoert.
Op welcken ende wat meer in desen saecke geconsidei'ert beheert te worden tsynodus in de vrese des Heeren gelett hebbende verklaert in oprechticheyt des herten voer God, soeveel aengaet den persene ende saecke van Lambert Jansen , dat sij niet anders verstaen kunnen , ofte hij heeft crimen simoniae begaen, ende dat dardoer het appel, by hem van den sententie des classis gedaen op den tegenwoordigen synodum, null ende van geener weerden is, ende dat volgents dien die sententie des classis tegens hem in alle puncten sal geexecutert worden, luijdende als volgt
223
Wat aengaet den persoon ende saecke RuuoiiPHi Abtop^m, verklaert synodus voerss., dewyle bq den broederen tsamtelyck verstaen wort, dat hq Artopa-üs in de saecke van den beker hem qualyck ende onvoersichtelyck gehouden ende gedragen heeft (ontslaende hem niettemin van simonia) dat dardoer om verscheyden consideratien geacht wort genoech te wesen, soe wanneer hij hierover voer desen tegenwoordigen vergaderinge bestraft ende vermaent sal syn, dat hij hem van nu voertaen in desen handel van Lambert Jaws ontslaen ende onthouden sal, ende dat hij voerts met de broederen des classis tot Franeker in vrede, liefde ende eenicheyt sal ommegaen ende leven , daermede dat alle die quaestien ende querelen ende wat meer in desen saecke wederzijdes voergevallen ende gepasseert is, sal wegge- nomen ende begraven blijven.
Twelck als het Artop^eo voergestelt is geworden in praesentie van den deputaten ende gecommitterden van classe , heeft hij hetselfde aengenomen ende is daerop datelyk voer den broederen mit hunluijden versoen t.
Maer Lambert Jans heeft van den sententie op den nationalem synodum geappellert. Ende Jouannes Hn.LEBRAjmi, die hier verschonen was omme wt den name van de gemeynte tot Schingen ende Slappeterp bij den synodum te vorderen, dat Lambert bij haer in den dienste mochte gecontinuert worden, heeft van wegen die voerss. gemeynten tegens den sententie ge- protestert.
Den 25 Jun. voer ende nae den noen. i) Is opt versoeck van Gerrft Jansen ende de gemeente van Oppenhuijsen ende Twellingerga van te hebben schriftelyk reden des classis, van dat hij niet was nae ondersoecken van de classe tot den dienst toegelaten ende niewen examen van den synodo ofte admissie totte bedieninge van de kercken in voerss. dorpen, is bq den broederen des classis ter contrarie verklaert de reden hem genoechsaem geopenbaert te syn, synde syn onbequaemheyt , begerende voerts dat de gemeente wilde gelieven een dienaer te beroepen, verbiedende mede Gerrit Jansen de predikinge in sijn huijs, schele ofte elders. Is geresolvert eendrachtelyk , dat Gerrit Jansen hem sal gerust houden ende met des classis sententie tevreden, item dat hij hem sal onthouden vant prediken. Ende is voerts de gemeente aldaer vermaent geworden tot kiesinge van een ander dienaer.
In de saecke hangende in quaestie tusschen Fltke Anskes, dienaer ter Soelen ende Sibrandabuijren, ter eenre ende den classe van Sneeck ter ander zyde is besloten , dat d'deputati synodi in den eersten hem Flike in liaer
1) Hierbij gtaat in marg. vA. Addont A. A. A."
224
vergaderinge sullen laeten doen een ofte twe propositien wt soedanege texten , als sy hem sullen insteUen ende opleggen , ende dat se wt deselve propositien op den staende voet nae gelegentheyt hem sullen ondersoecken ende daemae voerts in den saecke eyndelyk te disponeren ende te doen nae behoeren, hetsy tot deportementen ofte bevestinge in syn dienst. Ondertusschen sal hij mogen in syn dienst voertgaen , des dat hij syn be- roepinge sal laten by den classem visiteren ende approberen , ende dat hij voerts daerop sal voer een membrum classis gehouden worden , ter ty t in deselvige datter in den saecke bij den deputaten synodi sal gedaen worden als boven.
A. 1) — Deputati synodi worden oock gecommittert omme bij den E. E. hoeren Gedeputerde Staten emstelyk aen te houden op den exercitie van den sententie tegens Lambert Jansen , in desen synodo wtgesproken volgents den clausule van de dispositie van syn Gen. ende de Gedeputerde Staten van dato den eersten April 1614, gestelt in margine van den remonstrantie des classis te Franeker.
A, — De tegenwoordege gecommitterde broederen van den classe tot Franeker worden gelastet , dat sij den kerckenraet te Franeker wt den name van den synodo sullen aendienen, dat sij mit Liewe Liewes over sijn begangen fauten sullen handelen , nae dat sy bevijnden sullen stichtelyckst te svn.
A, — Wort mede bij den synodum gestatuert, dat die in toekomende tijden bevonden sullen worden aen het criraen simoniae schuldich te syn, dat die nae vermogen van de oude canones ende nationale besluijtingen met den excommunicatie ende perpetuele depositie sullen gestraft worden.
Die classes, die tot noch toe naelatich syn geweest omme haeren quote nae wtwysen van den laesten synodo ten besten van Tammoni Lyrano over te senden, worden by desen vermaent, dat sy voer den laesten male tselfde willen aen den dienaers tot Doccum mit den eersten over te senden. Ende wort Petrus Hermanni , dienaer tot Doccum , gelastet dat hy wt den name des synodi by mijn E. E. heeren Gedeputerde aenhouden sal op een ordinarisen jaerlycks tractament voer hem.
Is mede besloten , dat d'deputaten synodi op den lantsdach aenkomende sullen versoecken ende aenhouden, dat den E. E. heeren volmachten ge- lieve de pastorijelanden onder huijsen beklemt in gelyken qualiteyt van huijr ende geschenck mogen gestelt worden als de cloosterlanden.
1) A. uiet een audere haud vooraan geplaatst.
225
Hiemaer sqn d'deputaten synocli van elcken classis gekoren ende inge- bracht. Wt Sneker classe worden alsnoch voer dit jaer gecontinuert Tammo, dienaer in der Jijlst, ende Henrick Wiggeus, ouderlinck tot Sneeck; wt Bolswerder classe Godefridub Sopisgius, dienaer tot Bolswert, ende Tako van Ausma , ouderlinck tot Hichtum ; wt Franeker classe Bernardus Gaspari, dienaer tot Harlingen, ende Johan Arentss, ouderlinck tot Riedt; wt Doccuiner classe Christoforus Hiddius ende Sibrant Pieters, ouderlinck; wt Lewerder classe Regnerus Hachtingius ende Steven Jansen Reyenga, ouderlink tot Lewerden: wt classe Sylvana Theodorus Kunckhaemerus , dienaer tot Hasckerhoorn , ende Johan Schot, ouderlink op den Jouwer.
Eyntelyck is censura morum geholden ende syn die E. E. heeren com- missarien hoogelyk bedanckt. Ende daerop die acte synodale gelesen synde hebben de broederen in vrede ende vrientschap haer afscheyt genomen.
Aldus gedaen in onsen vergaderinge tot Sneeck den 25 Jung 1614, ende wt name van den geheele vei'gaderinge tot meerder bevestinge by den i)raesidem ende scribam ondergeteykent.
Bernhardus Fullenitts, praeses synodi. GoDEFRiDus SopiNGius, scriba synodi. i)
Acta synodalia, geconcipieert binnen Boelsiiaert op den 6 Jimij anno 1615. ^)
Na aenroepinge van den name Godes is bij de meeste steramen in praesidem gecoren de eerwaerdige ende welgeleerde Joannes Bogerman, dienaer des h. evangelii van Lieuvarden, ende Joannes Joannis Bilt, dienaer des h. evangelii tot Worckum, in scribam.
Na desen sqn oevergelevert ende gelesen ende daema geapprobeert die credensbrieven van den committeerde van den E. h. Gedeputeerde ende van alle classen.
Ende sijn als committeerde verordent van den h. Gedeputeerde die E. ende erentvheste Boctce van Burmanta ende de vrome ende godtzalige DmcK Tussen, van welcke Bocke van Burmania niet versoenen en is onit overlijden van sgnen wijfs vader.
1) Deze onderteekeningen zijn eigenhandig.
2) In niarg. staat met dezelfde hand bovenaan de bladzij ^voor den da8S(» van Sneeck."
Acta syn, proüttic, VL 15
226
Ende viit den classe van Boelsuaert verscenen die weigeleerde Godtscalch Aeltiüs, dienaer van Boelsuaert, ende Joannes Joannis Bilt, dienaer des h. evangelii tot Worckum, ende de vrome Gysbert Jaijsz, onderling van Boelsuaert, ende Lucke Jedesz, ouderling van Worckum;
vut den classe van Franiquer die welbedaechde ende geleerde Jarichus WiLiiELMi, dienaer tot Achlum, ende Meijnardus Vommeiji, dienaer tot Schalsum , ende de erentvheste Taco van Hemstra , ouderling tot Ky msuart ende Wube Jacobs, ouderling tot Franiquer;
vut den classe van Doccura die welgeleerde Petrus HERMAjfia, dienaer des h. evangelii tot Doccum , ende Poppius Cornelh, dienaer des h. evangelii tot Aelsum, mitsgaders D. D. Meunardüs Aetsema, secretaris der amara- liteqt tot Doccum, ende Heun Clabsz tot Morra; welcke Met-tnardus Aetsema met ontschuldinge van tzgnent wegen gedaen niet verscenen en is nochte Poppius voorss. ;
vut den classe van Lieuvarden de welgeleerde Joaxnes Booerman , die- naer des h. evangelii tot Lieuvarden , ende Vincentius Jaoobi , dienaer des evangelii tot Leckum, ende die vrome ende erentvheste Rennicus Atzma, ouderling tot Lieuvarden, ende Popke Rhoorda, ouderling tot Orouv;
vut den classe van Sevenwoude de welgeleerde Abrahamus Dominici, dienaer des h. evangelii opt Herenfeen , ende Gerardus Fockingius , dienaer des evangelii tot Oosterzee, ende de vrome Hus Jaspersz, ouderling van Tiarckgaest, ende Stuntie Tussbsz, ouderling van Oosterzee;
vut den classe van Sneeck de welgeleerde Florentius Joannis, dienaer des h. evangelii tot Sneeck, ende Gerardus Klebuckerus in Oosthem als dienaer, ende de vrome Jurien Michiei^, ouderling van Sneeck, ende WuBREN Heerckes, oudcrling tot Boesum.
Na desen is een oeversien gedaen oever de acten van den laestgehoudene synodi om toe sien, watter in gedaen ofte ongedaen gelaten was.
Ende op het 2 gravamen classis Snecanicae van den jare voorleden nopende de onderscrievinge van de Nederlantsche Confessie ende Catha- gismus etc. is de vorige resolutie verstercket ende den dassen specialijck belast, sovele in dien noch niet gedaen, datselve in alle sorchvuldicheijt toe besluijten, dattet mach gescieden tot bewaringe ende bevorderinge van eenicheijt.
Op het 1 gravamen classis Bolsuardianae nopende het stemmen der ledematen tot eenen dienaer etc. is van noden gevonden , dat sonder ver- suymenisse om de grote nootwendicheijt der sake van den deputaten synodi aengehouden werde op den inhout des gravaminis eerst bij den heren Gedeputeerde ende bij geval van weggeringe bq den heren vol- machten onses lantscaps.
22*?
Op het 3 grayamen belangende het boockdniicken etc. is voor goet aengesien, dat het concept aen alle dassen eerst sal worden oevergesonden , ende in alle vlijt daerop gelet zijnde salt gestelt worden in handen van den deputaten ende van haer op het navolgende synodum gebracht ende geexhibeert worden.
Op het 4 gravamen nopende de versendinge der kinderen buyten dese provinciën in Papistische scholen etc. daerop heeft die heer Diiktk Tyssen verclaringe gedaen bq den heren wat gedaen toe sqn om viitgefoert te worden.
Ontfangen niettemin hierenbenefFens de deputaten synodi expressen last om op de bevorderinge deses articiils ende anderen aengefangen ende onafgedaen bij den heren aen te houden ende memorie te doen wesen.
Oock sal ij der classis exempelen inbringen van hare plaetzen , ende dat daerin versien werde, eerst bij hare ejjgen oeverheden aenhouden, ende so deselve in gebreke blijven , haren wederfaren aen den deputaten remon- streren, die sulcx ende bijsonder oock van de Jesuitische scholen aen den heren Gedeputeerde mogen versuicken, dat gene kinderen der inge- setenen daertoe gesonden ofte daerbij geleden mogen worden.
Op het 2 gravamen classis Franequeranae aengaende d'ongelijckheijt, die in trouven ende doopen gespuert wort etc., blijft dit synodus op de voorige resolutien staen, anno 1588 genomen tot Bolsuaert, anno 1595 genomen tot Franiquer, anno 1604 genomen tot Doccum ende anno 1610 genomen tot Harlingen, ende besluijt (om eenmael een vutcoompste in desen toe crijgen) ende dat voor den laesten mael, dat een iegelijck beswaerde dienacr ofte kercke sijnen swaricheijt ende sijn redenen waerom sal in- bringen bij gescrifte cortelijck , gelijck oock ter anderen zijde cortelijck sal gescieden van den anderen. Ende sullen de swaricheden der kercke bjj een iegelyck classem met hare redenen versamelt worden ende van haer (duer hare committeerde) in handen der deputaten worden gestelt, die se (nadat se gebracht sullen zqn in oordere van haer) met de gravaminibus aen den dassen sullen oeversenden, opdat beijde in den aencomenden synodo gesien ende oevergewogen een eenparige foet geraempt mach worden streckende tot de meeste vrede ende stichtinge der kercke. Ende opdat in desen nijmant onwetenheijt praetendere ofte namaels oorsake neme van beswaringe, wort den dassen belast, dat se om memorie van desen toe houden de acta synodalia in de laeste ofte naest aen de laeste versamelinge van het toecomende synodi sullen voorlesen ende allen dienaeren ende kercken van gaercoompste specialijck verwittigen.
Op het gravamen classis Doccumanae nopende het extract etc. is goet-
15*
228
gefonden tot meerder bevorderinge, dattet eerstelijck aen den dassen sal gesonden worden, die het niet oversien en hebben, diewelcke bij sint Jacob datselve sullen doen sijn in handen van den deputaten synodi met haren adwijs, dewelcke hetselve (oordere bij haer daerin gestelt sijnde) sullen in syn behoorlijcke ordere stellen ende volcomelijck absolveren ende het toecomende synodo doen in handen crijgen, die het oevergesien ende gelesen hebben sullen haren adwijs tegen woordelyck daerin doen ende daervan geven om in desen sake bij trappen toe gaen tot sijnen eijnde. Ende alzo by omvraginge bekent geworden is, dat alle classes hetselve hebben ontfangen exempt het classis van Doccum, is het classi van Lieuvarden last gegeven om tzelve hun toe te scicken.
Beramingen, gevallen naer noen den 6 Junij. In de sake van Lambert Jansz, die om befonden simoniam van den vorigen synodo twee jaren van sijnen ampt gesuspendeert is ende daeren- boven na expiratie deser jaren verboden is sijnen dienst in dcsen provincie toe betreden etc., is besloten, diewijl hij den inhout van den sententie niet en is nagegaen , ende noch in sijnen deportament van den dei)utaten des voorleden synodi niet is gevordert bij den E. h. Gedeputeerde, dat dese sake in last sal blijven van den deputaten om bij den E. h. Gede- puteerde aenhoudelijck oever de verfuUinge voorgemelder sententie aen toe staen.
Yoorts alzo seker request van wegen Lambert Jansz den broderen deses tegenwoordigen synodi is ingekeert, van inhout dat den broderen wilde behagen den sententie des voorleden synodi te refunderen ende hem in sijnen dienst toe verdragen etc. ende daerbij verstaen werde bij den broderen, dat hy (Lambert Jai^sz) selve tegen woordich was ende van begeren om bij den broderen in toe staen ende gehoort te worden, is hem inganck ende gehoor van den broderen gegunnet.
Ende na onderlinge communicatie van redenen tusschen hem ende den synodum gevallen, ende nadat vut hem verstaen was in de sake selve hem genen schuit te conen kennen, voor ende alleer hem sulcx bewesen werde, dat hij seijde alsnoch niet toe sijn gesciet, is eijndelijck (alzo sijn andere redenen ende requeste in substantia waren van een inhout) sijn redenen ende request beantwoort met navolgende resolutie.
Op den requeste van Lambert Jansz van inhout zynde, dat men sijnen sake soude refimderen ende hem in plaetze, daer hij staet in dienste, ver- dragen etc, hebben wij synodus, nadat wij Lambert Jansz bij instaen ende monde hadden verstaen ende vut hem vernomen, dat hy in forma den voorige resolutie des synodi niet wilde nagaen noch oock sich judicio
229
deses tegenwoordigen synodi sisteren noch te haren oordel absoluytelijck verwachten, maer in aensien van sulcx blijven bij sijnen gedanen appel opt synodum nationalem , hebben wij synodus (seggen wij) eendrachtelijck besloten ons den resolutie des vorigen synodi geheel te conformeren ende geleek te houden, ende hebben dienvolgens sijnen versuick niet alleen ge- weijgert toe refunderen ende hem in sijnen plaetze te verdragen, maer hierenbenefFens vermaent in oeverweginge sijns vals te gedencken aen den ontfangen gratie ende in consideratie van dien ter eoren Godes ende welstandt zijner kercke sijnen dienst toe verlaten ende na gevallen sententie oever hem patientelijck hem aen toe stellen, aennemende so he^lsamen ende broderlijcken correctie tot zijner verbeteringe.
Op den saecke van Lieuwe Lieuwes , in welcke de gecommitteerde van den classe Franequerana gelastet waren van den synodo om den kercken- raadt van Franiquer toe vermanen, dat sij hem oever sijnen begangen fauten souden aenspreken ende met hem handelen , na dat sij souden be- fijnden stichtelijck , is besloten , dat voor soveel die gemelde committeerde haren last in desen van den synodo ontfangen niet en hebben toe wercke gestelt, sij oever den versuymenisse van dien van haren respectieven classe sullen worden vermaent ende gehouden om haren last in desen aen den kerckenraadt van Franiquer toe voldoen.
In de sake van Pliecke Anschesz , den welcke (volgens voorgaende resolutie van den deputaten synodi daertoe belast) opgeleijt is een ofte twee propo- sitien te doen vut texten, bij haer hem gestelt, ende daerop oock ondersocht te worden, nadat de deputaten hem gehoort ende ondersocht hebbende bij den synodum haren verclaringe hadden gedaen van sijn onervarentheijt in saken den gesonde lere Jesu Christi aengaende ende van de onbequaera- heyt zyner gaven ende vele meer andere bijgaende dingen van quaden geruchte tot beswaringe van sijnen sake ende persoon voorgevallen sijnde, isset tegenwoordige synodus vemootsaeckt geweest om toe vallen tot deportament ende ontlastinge van sijnen dienst, daertoe niet van Gode geroepen toe sijn, de sobere kennisse, dien hij ontfangen heeft, sijne onbequame gaven, eijgen mondt ende leven ende de bijsondere acte, by hem oevergegeven ende bij eijgen handt verteeckent ende aengenomen in het boock der deputaten , genoochsaem [tegen] hem getuijgen, bieren benefifens in last gevende het classi van Sneeck om hem desen besluyt aen toe dienen, ende soverre indien als hij ongehoorsaem blijft (des wij hoepen neen) wert hen metteen belast om met sijn persoon voort te faren tot den excommunicatie.
Worden toegelijck oock die deputati synodi belastiget, dat sij in allen emste bij den E. h. Gedeputeerde sullen aenhouden op sijn deportament
230
vut sijnen dienst ende incompsten, opdat het leerampt tzijnenthalven niet meer gelastert mach worden ende van een onduchtich persoon in lere ende leven met scade dier ingesetenen werden becleedt
Na revisie ende afFhandelinge van voorgaende resolutien ende saken is getreden tot ondersuick der tegenwoordige swaricheden deses synodi. Ende eerstelijck opt gravamen classis Bolsuardianae , ofte het niet raedt- saem ende stichtelijck sij, dat sodanige dienaren, die ofte met moijte in hare plaetzen staen ofte goede gaven hebbende weijnich toehoorders hebben, gevordert ende gepromoveert worden tot alsulcke plaetzen, daer se met meerder stichtinge staen mogen etc., ordineert ende vijnt goet dit tegen- woordige synodus, dat ijder classis bij alle goede ende muegelijcke middelen bearbeijden ende tot stichtinge van het rijcke Christi besorgen sal, dat sodanige dienaers van alsulcke plaetzen, daer se onstichtelijck ofte met moijte staen, ofte daer se om des clenen gehoors wille geen vruchten ontfangen conen , na mate van haer gaven tot alsulcke plaetzen , daer sij in vrede haren dienst sullen mogen betreden ofte meerder stoffe hebben om hare gaven op woecker toe leggen , gepromoveert mogen worden ende bij inductie ofte vermaninge daertoe mogen worden gehouden. Ende bysonder wil dit synodus, dat bij ijder classis op desen gelet sal worden bij gelegentheijt , waneer sodanige dienaers mogen toegebracht worden eenige beroepingen.
Op het 2 gravamen van inhout, oftet niet nodich sij, dat de kercken- dienaren volgen de resolutien van den nationalen synodi aengaende het kiesen van ouderlingen ende diaconen mochten geconformeert worden met de kercken, die hierinne den nationale acten volgen, opdat in dit stuck oock eenparicheijt in dese provincie oeveral gehouden werde, refereert sich dit synodus tegenwoordich na den nationalen acten namelijck synodi nationalis, gehouden tot Middelburg anno 1581 artic. 15, ende resolveert, dat als substantieel dit bij alle kercken gehouden sal worden, dat ijder kerckenraadt in sijnen kercke trecht sal hebben ende houden om de vutstellinge ende voorstellinge van dien te doen, die tot ouderlingen ofte diaconen sullen worden gevordert, latende voorts ijder kercke sijnen vryheijt ende gewoonte in andere ommestandicheden.
Op het 3 gravamen van inhout, dat pastorie ende costerielanden ende hijemen met hu|jsingen worden beswaert, ende datter oock gescieden ver- wisselingen ende vermangelingen van landen, ende dat van huysluyden op haren e^gen handt met oogluickinge ofte stilsw^gen somwijlen van de praedicanten , die in sodanige plaetzen staen, hoe men opt gevogelicxt
231
dit inrqtende misbniick souden mogen remedieren, resolveert dit tegen- woordige synodus ende wijst desen wech, dat die respectieve classes, denwelcken dusdanige abuysen ende verfremdingen der geestelijcke goederen tot kennisse sal comen ofte gebracht worden, daertegens met alle naer- sticheqt sullen besoingieren ende na ondersuick van saken den gelegentheijt den E. h. Gedeputeerden remonstreren ende aen haer versuicken, hun gelieve in sulcx toe remedieren volgens d'ordinantien onses lantscaps daervan vutgegeven.
Aengaende het versuick van het classis van Lieuvarden , van inhout dat gelet mochte worden op de ontheijlinge des sabbaths ende echtenstandts, is van den synodo geen naerder middel gesien, (diew^l van desen sake diverse ordinantien bij den lantscappe gemaeckt ende duer placaten op diverse tijden verbeteringe gesocht is, die alomme sijn publiceert) dan dat ^der kercke ende dienaer sijnen eijgen oeverheijt aenspreke, bidde ende vermane , hun gelieve tot aff weringe van Godes toome , bevorderinge oock der heijliger ruste ende tot eerbaerheijt van den echte ende voor- cominge van vele swaericheden in voldoeninge van lantsresolutien , gehoor- samen van openbare placaten ende quitinge van hare ampten de groete misbruicken , scanden ende sonden in desen , (so se die niet gansch conen wechnemen) toe minsten in haren loop tegengaen ende ophouden ende den oevertreders na eijsch van saken corrigeren.
Op het 1 gra vamen classis Snecanicae van inhout , oftet niet raedtsaem , dat de magistraten vermaent ende aengesproken worden, dat se tzij ge- doopte ofte ongedoopte, die tot haer comen om gecopuleert te worden, met alle bequamelicke middelen daertoe induceren , dat degene die gedoopt sijn hun in de kercke mogen laten gaergeven , daer het eqgentlijck behoort toe gescieden, ende dat de ongedoopte van hun vermaent worden hun in de christelijckc religie toe laten onderwijsen ende in de kercke, als sij d'onderwijsinge ontfangen hebben , hun toe laten doopen ende daema oock van den dienaeren in hare houvelijcken toe laten copulieren , verclaert dit tegenwoordige synodus wel goet te achten , dat de christelijcke magistraten hieroever worden van hare kercken ende dienaers vermaent ende dat van deselve dese vaderlijcke sorge aen hare onderdaenen werde besteedt tot ophoudinge van de goede reputatie des diensts ende der dienaeren, doch dat geen kercke in desen sijnen magisti-aet toe gebieden heeft, ende te besorgen staet na gelegentheqt van tegenwoordige tijden , dat met sulcx aen voorgemelde houvelicxspersonen weijnich profijt sal conen gedaen worden.
Opt 2 gra vamen van inhout, dat de personen, die voor de copulatie tzamenlopen ende malcander beslapen, met bruecken ende geltstraffe toe straffen, ten eijnde sodanich onordere ende abu^s teenenmael afgescafft
23è
raochte worden, verstaet dit synodus behoorleek toe syn endo eerlijck, dat sulcke onordere van den magistraten door civile boete gestraft worde sowel in dien, die hare houvelicxsconsummatien bq haer verfolgen, als die die sulcx verfolgen bij den dienaren der kercke, ende sal het de sorge sijn van ij der kercke ende dienaer tot desen ooek hare respectieve over- heden toe bidden ende toe vermanen.
Op het laeste van inhout , dat de classes vennaent worden goeden acht toe nemen op de resoliitien, in versceijden synoden genomen aengaende de exercitien der medecijnen, die bij den dienaren gepleecht worden, belast dit tegenwoordige synodus ijder classi respectievelijck wel toe letten , wat in desen so in nationalen als andere provinciale synoden besloten is om deselve te doen onderhouden bij allen dienaren onder haer sorterende ende om sonder aensien, wie tegens desen doet, te vermanen om alleen met die diensten sijns ampts hem toe bemoijen ende van genen anderen dienst sijnen winninge ende werck toe maken. Werden niettegenstaende desen evenwel de classes oock gehouden op de gelegentheijt van alsulcke dienaers toe letten om, bij soverre sq weten, dat se met last van huijs- houdinge so sijn beswaert, dat se van haren dienst niet eerlijck leven en mogen, dat se voor sodanige broderlijcke sorge dragen, dat haren onder- hout ofte bij hare gemeenten (so het aldaer toe becomen is) ofte bq andere wegen mach verbetert worden, gemerckt eenen trouwen arbeijder sijnen loon'waerdich is, ende die met den woorde onderwesen worden, gehouden sijn allerleije goet mede toe deijlen dengenen, die hun onderwij sen.
Hqeraa is gesproken van de stellinge der deputaten, ende sijn van de respectieve volmachten een jegelicx classis hare deputaten verordineert.
Ende eerstelyck navolgende de ontfangen ordere der kercke so sijn volgens d'oordere voor desen jare in continuatie hares dienstes gehouden ende gebleven D. Sopintus, dienaer des h. evangelii tot Boelsuaert, ende de erentvheste Taco van Ajjsma, ouderling tot Hichtum.
Yut den classe Franequerana WiLHEUfus Folckeri , dienaer der gemeente Christi aen S. Jacobskerck, ende Dirck Willemsz, ouderling van Harüngen.
Yut den classe van Doccum Hajo Lamberti, dienaer des h. evangelii tot Doccum, ende Gatze Jeltinga, ouderling tot Collum.
Yut den classe van Lieu varden Bernardtjs Ftjlleniüs, dienaer des h. evangelii tot Lieuvarden, ende Rexnicüs AizaiA, ouderling derselve kercke.
Yut den classe van Sevenwoude Fransiscüs HA^^:RCAMPIUS , dienaer des evangelii ter Idzardt , ende Henurick Bruchters , ouderling derselve plaetze.
Yut den classe van Sneeck Hugo Petri, dienaer des evangelii tot Oester- wijerum, ende Jurien Micuieks, ouderling tot Sneeck.
233
Na desen is onder endo oever den broderen desos synodi censura morum gehouden praesentium ende een den anderen in alle liefde ende frientscap be- jegent hebbende ende bedanckt wederzijden van onderlingen raadt ende hulpe.
Sqn oock van den broderen die E. h. Gedeputeerde bedanckt van de toesendinge harer committeerden.
Ende alzo de doodt van sijns huysfrouven vader rechtfaerdichl^ck ont- sculdicht d'absentie van den E. ende erentvhesten grietman ende heer Gede- puteerde BocKE VAN BüRMANiA , is hierenbeneffens de eerwaerdige heer Dirck Tussen voor s^nen tegen woordiche^t, raadt ende hulpe hoogelijck bedanckt.
Daema met een bequame dancksegginge voor de vreedtzame versame- linge aen den Here, gedaen zijnde van den praeside, sijn de broders met onderlinge begroetinge in alle frientscap gesceiden. Actum desen 7 Junij voor noon anno 1615.
Ende vut den name van dese synodale vergaderinge tot meerder be-
vestinge bij den praesidem ende scribam ondergeteeckent.
Dit waren hare namen:
J. BooERHANNus, syuodi praeses.
JoANNES JoANNis BiLT , scriba syuodi. GecoUacioneert met den principale is bevonden toe accorderen bij mij
JoANNES JoANNIS BiLT. 1)
Acta synodalia van den jare 1616 den 28 May.
Nae 2) aenroepinghe van den name Godes syn gecooren tot praeses synodi Cvmcüs Mell^hjs ende tot scriba Thomas Thomae.
Daeniae syn gesien en gelesen de credentsbrieven soo van de gecom- mitteerde der E. E. heeren Staten alsmede van de gecommitteerde der respectieve dassen. Ende dewyle daerop gheene suaericheit is voorge- worpen, syn se gelyckelijck geapprobeert ende voor goedt gekent.
De gecommitteerde van de E. E. heeren Staten syn geweest: de E. E. heeren Abraham van Roorda ende Reimer Hakevqhs.
De gecommitteerde wt don classe van Franeker syn geweest: de wei- geleerde Petrus Vomelius, dienaer tot Herbaium, ende Timannüs Obüonis, dienaer tot Kimsuaert, ende de eersame Epo Jacobs Juckema ende Jan Broers als ouderlinghen.
1) Deze onderteekening is eigenhandig.
2) In marg. staat met dezelfde hand »yoor den classe van Sneeck.''
234
Ut den classe van Dockum syn gecominitteert geweest: de weigeleerde IIiLAKius SiBRANDi, dienaer tot Aenium, ende Niüolaus Jouannis, dienaer tot Rinsmagheest, ende de E. Binnert Sappema ende Oaetse Jeltingha als ouderlinghen.
Ut den classe van Leu warden syn gecommitteert geweest: Thomas Thomae, dienaer tot Jelsum , ende Jacobus Borritius , dienaer tot Jorwert , ende de eersanie Hendrick Vbydach ende Fkeerck Dircks als ouderlinghen.
Ut den classe van de Seven wouden syn gecommitteert geweest: als dienaren de welgeleerde Johannes Melbomjeus tot Langhw^eer ende Obbertus Foppu tot Tzarckgaest, ende de eersame Aucke Baeckes ende Syeurdt Kempf» als ouderlinghen, maer d 'ouderlinghen syn niet verschenen. .
Ut den classe van Sneeck syn gecommitteert geweest: de welgeleerde D. Cyricüs Mei.l^eus, dienaer tot Sneeck, ende Bernahdus Mande wltl, dienaer tot Goijngha , ende de eersame Aucke JouANias midtsgaders de E. HoMME VAN Hettingua als ouderlinghen.
Ut den classe van Bolsuaert syn gecommitteert geweest : de welgeleenle D. Adamts Westeioianxüs , dienaer tot Stavoren ende Aeltljen Reiners tot Ilijndeloopen , ende de eersame Juicke Jelles ende Wyoher Anxes als ouderlinghen, maer Juicke Jelles is niet verschenen.
Daemae syn herlesen de acten van den verledenen synodo. Ende is onder anderen voorgecomen de saecke van Luuwe Luuwes aengaende syn verloop ende quaden raedt aen Lambert Jansen ende is daerin besloten, dat Philippüs Danielis te vooren gecommitteert ende Petrus Vomelius midtsgaders Timannus Obbonis alsnoch sullen aenspreken den kercken raedt tot Franeker ende emstich aenhouden, dat se haer devoor aen voor- genoemden LiJuwE Luuwes willen doen. Ende is D. Cyrico in last gegheven den committeerden vant classe van Franeker metten eersten toe te schicken soodanyghe instrumenten en documenten , die hen daertoe van nooden sullen syn.
Wat aengaet de saeck van Lambert Jansen, het synodus persisteert by de resolutien, teghens hem in den verledenen synoden tot Bolsuaert en Sneeck genomen. Ende den deputatis synodi wort belastet te versoecken d'executie van de sententie over hem gevelt
Belangende de saecke van de macht en vrij heit der ledematen der Reformeerde kercke int verkiesen eenes dienaers blijft het teghenwoordyghe synodus by de resolutie , dienaengaende by het synodus verleden jaer tot Bolsuaert genomen , ende wort den deputatis synodi alsnoch belastet daerop by den E. E. heeren aen te houden.
Van het concept nopende het boeckdrucken ende oock boeckvercoopen
2H5
is nochmaels goed tge vonden , dat de deputati synodi verncDien, wat in desen by D. doet. Sibkaxdüh, D. Sofinoium sal. gedacht, ofte yemandt anders sy gedaen , ende dat soodanich concept aen den dassen overgesonden worde om tselve te examineren ende meteenen den E. E. heeren geexhi- beert werde om tselve (indient haer oorbaer dnnckt) te ratificeren.
Daer is mede den synodo voorgecoraen eenyghen twist over seeckero beroepinghen van den dorpen Optwysel ende Koten, gepasseert op den personen van Johannes Wutsontüs ende Fooco TEwoins. Ende alsoo tsynodiis in ervaringhe gecomen is, dat de saecke van Wutboioüs niet en is ge- han(}elt in den classe van Doccum, waertoe sy eyghentl^ck gehoort, is goedtgevonden , dat hy syn saecke eerst aenhangich maecke aen den classem van Doccum, ende indien hy sich besuaert vindt by haer oordeel, dat hy dan wettemck appellere ad deputatos synodi.
Hiemae is voortgegaen tot het examineren van de gravamina. Ende acngaende het eerste gravamen classis Franeqneranae nopende een goedt middel om te weeren de ongeregelde schoolmeisters is goedtgevonden, dat in desen onderhouden worde de resolutie, hiervan genomen in den jare 1607 ende insonderheit , dat van den E. E. heeren versocht worde, dat hiervan utschrijvinghe geschiede aen den grietsluyden ende van haer insinuatie aen den dorpen om te verkiesen eenen vromen en welgeschickten schoolmeister , wiens beroepinghe van den classe sal geexamineert worden, aleer hy sich ter plaetsen stelle.
Over het twede gravamen classis Franequeranae aengaende het avondt- luyden is goedtgevonden, dat tselve mach afgeschaft worden nae d'oude resolutien en placaten hiervan synde, ende dat van den E. E. heeren versocht worde, dat de placaten moghen vemieut worden.
Aengaende het eerste gravamen classis Leouardianae nopende het annum gratiae ende tversoeck van een jaerlqcksche pensie in plaetse van dien achtet het synodus raedtsaem, dat men het late blijven by den ouden voet, ende dat de dassen vermaent worden neersticheit aen te wenden int bedienen van vacerende plaetsen, ende dat do dienaren, die in gebreke bevonden worden, nae behooren gecensureert worden.
Yan het twede hiemae.
Van het derde gravamen classis Leouardianae over de vraghe, oft yemandt ongetroudt synde ende niet connende comen tot het trouwen by schuldt van synen eegade , soude moghen toegelaten worden tot het gebruyck des h. avondtmaels , is besloten , dat alle moghel^cke middden moghen aen-
236
gewendet worden om den onwillyghen te induceren tot het trouwen tsy by de kercke ofte by de overicheit , ende dat gedaen synde soot niet can bemiddelt worden, dat dan d'onschuldyghe by schuldt van synen eegade niet verhindert noch opgehouden en worde, maer dat in desen gehandelt worde in sulcken voeghen, nae dat een yeghelijck gemeinte stichtelijckst sal achten.
Aengaende het eerste gravamen classis Sylvanae op de vraghe , oft oock ut den gecommitteerden der respective dassen op den synodum souden raoghen gecooren worden deputati synodi , is beslooten , dat tselve niet en behoort te geschieden om voor te comen alle suspicien van eergiericheit.
Van het twede gravamen classis Sylvanae, dat alle oude resolutien teghen verscheiden misbruicken moghen te werck gestelt worden , wenscht en begheert tsynodus, dat tselve geschiede.
Aengaende het eerste gravamen classis Bolsuardianae van het examineren des extracts ende het trouwen der ongedoopten is beslooten , sooveel aen- gaet het eerste (waerheenen oock siet het 2 gravamen classis Leouardianae) dat een yeghelijck classis (insonderheit die duslaughe in gebreke syn geweest) hierin haer neersticheit wil doen ende metten eersten het extract besichtyghen , ende tgheene in desen behoort verbetert te worden aen- teickenen. Twelck gedaen synde sullen de dassen gehouden syn haer aenteickeninghen ende correctien over te senden aen den deputatos synodi, ende dat deselve ofte eenyghe ut haer daertoe gecommitteerde alsiilcke aenteickeninghen sullen overweghen ende het extract daemae verbeteren ende in goede ordre brenghen ende alsoo den classe wederom toesenden , opdattet van haer geapprobeert worde. Ende isser noch bygedaen, dat de dassen meteenen adviseren sullen , oftet tselve extract als een gemeine kerckenordeninghe deses landts sal geachtet en gehouden worden.
Wat aengaet het twede van het trouwen der ongedoopten verstaet het synodus, dat in desen op ditmael noch teene noch tandere can besloten worden, maer dat de voorgaende acten desen aengaende vooralsnoch in hai'en weerde gelaten worden, overmidts dat den resolutie, int synodo van Bolsuaert genomen, noch niet en is genoechgedaen, welckers inhoudt is , dat de redenen aen wedersyden met den gravaminibus mochten worden den dassen toegesonden ende aldaer geexamineert. Doch het synodus ordineert en belastet den dassen en dienaren, die haer int trouwen ofte liever niet trouwen van ongedoopte besuaert vinden, dat se niet aennemen noch copuleren soodanyghe personen, welcke van anderen dassen en dienaren syn afgewesen, ten einde d'eene den anderen gheen ongunst verwecke.
237
Over het twede gravamen classis Bolsuardianae met tgheene den synodo schriftelijck is voorgestelt van den gecommitteerden des classis van Doccum aengaende het occurreren en stutten van den loop der Jesuiten in desen lande is goedtgevonden , dat doer den deputatos synodi van den E. E. heeren Staten versocht worde, dattet hen gelieve de placcaten dienaen- gaende te vernieuwen , ende insonderheit dat de resolutie , hierover in den laesten landtsdach (tot weeringhe ende utsluytinghe der Papisten in poly- tischen en kerckelijcken saecken) genomen, mochte worden gepubliceei-t en te werck gestelt, dat oock de dienaren haer beste doen met bidden, waecken , neerstich studeren , goede onderwysinghen en vermaninghen ende anderen arbeidt om deselve (sooveel in hen is) teghen te staen.
Over het derde en vierde gravamen classis Bolsuardianae nopende eenen gemeinen dancksegginghe en biddach voor d'ontdeckinghe der practijcken en aenslaghen onser vyanden ende andersins, dewyle men hoopt, dattor eerlangh een gemeine biddach sal utgeschreven worden, soo acht het synodus raedtsaem en gheeft in last den deputatis synodi te versoecken aen de E. E. heeren Staten, dat hen gelieve by de utschrqvinghe des biddachs mede te melden van de ontdeckinghe soodanygher practijcken.
Over het vijfte gravamen classis Bolsuardianae nopende het afschafFen van lombarden verstaet het synodus , dat se wel in Reformeerde gemeine- besten niet behoorden geduldet te worden , maer siet teghen woordich gheen middel, hoe tsoude connen geschieden.
Over het seste gravamen classis Bolsuardianae nopende de vraghe , oftet geoorloft soude syn den diaconen der kercke aelmosen te ontvanghen van de redemptie ofte contributie der lombarden, is by het synodum geadvi- seert, dattet selve niet geoorloft en sy.
Hiemae is oock by den sjiiodum raedtsaem gevonden, dat ut het midden van haer vier mannen gecommitteert werden om haer te vervoeghen aent collegium van de E. E. heeren Staten om den E. E. heeren te bedancken voor de waerschuwinghe teghen de practijcken onser vyauden, doer het utgheven van de Jesuytsche Brieven gedaen. Ende syn daertoe genomi- neert Petrus Vomelius ende Adamus Westermajïnus als dienaren ende de E. HoMME VAN Hettingha cudc BmNEKT Sappema als ouderlinghen.
Naet oversien van de gravamina syn noch voorgecomen eenyghe parti- culiere quaestien ofte vraghen. Ende is ten eersten gevraecht , dewyle het teghenwoordyghe synodus persisteert, by de sententie, teghens Lambert J.vNSEN utgesproken, oft niet den gemeinten van de Schinghen ende oock Dronrijp, die met hem alsnoch communiceren, aenschrijvinghe l)ehoort te
238
geschieden , dat se haer van syne voordere communicatie en dienst sullen onthouden. Ende is hierop geandtwoort, dattet behoort te geschieden ende dat by manier van appoinctement op het request by haer ingegheven, welcke appoinctement aldus luydt: Het synodus gheeft voor andtwoordt, dat de gemeinten van Schinghen ende oock Dronrijp haer sullen reguleren nae de resolutien van voorgaenden ende oock deses synodi aengaende het deportament van Lambert Jansen, ende dat se sich voortaen van synen dienst en commimicatie sidlen onthouden.
Voor het twede is gevraeght, dewyle men speurt, dat tusschen dienaren en dienaren altemets onlust rijst, ende dat deselve sonder behoorlijcke versoeninghe elck aen hare plaetsen commiuiiceren en ten avondtmael gaen, oft niet de dassen behooren vermaent te worden, dat se hierop goede achtinghe willen nemen, insonderheit wanneer censura morum gehouden wort Ende heeft het synodo goedtgedocht, dat tselve geschiede, ende wil oock den classen doer cracht van dese acte daertoe vermaent hebben, ten eynde de kerckelqcke disciplijne voomaemlijck onder den dienaren nae behooren moghe onderhouden worden.
Voor het derde is gevraecht, dewyle doet. Johannes Macoovius, pmfessor in de h. theologia tot Franeker, geklaecht heeft, dat hy alsnoch gheen afscheidt hadde ontvanghen van het examineren der candidaten theologiae ende het toelaten derselver tot den dienst der kercke, ende gepraesenteerdt, indien syn promotie ad doctoratum daertoe niet genoech can gelden, dat hy bereidt sy te doen, tgheene het teghenwoordyghe synodus ofte de deputati synodi souden achten van hem meer gerequireert te worden, wat in desen behoort gedaen te worden, etc. Ende acht het synodus, dat de classen in de eerste sessie hierover sullen adviseren ende haer advysen den deputatis synodi overgheven , opdat deselve sulckes den E. E. heeren Staten midts- gaders den heeren scholarchen moghen remonstreren ende hierin yetwats gedefinieert worde.
Eiernae is geprocedeert tot het verkiesen der deputaten synodi. Ende ut den classe van Franeker sullen nae d'ordre continueren de deputati des verledenen jaers , syn(Je Wilhelmus Folkeri als dienaer ende de burghe- meister Dirck Willems als ouderlingh.
üt den classe van Doccum syn genomineert D. Hermannus Collentus als dienaer ende doet. Nicotj^us Waljjngh als ouderlingh.
üt den classe van Leuwarden syn genomineert D. Regnerüs Bocjher- MANNTT8 als dicuacr ende doet. Johannes de Veno als ouderlingh.
üt den classe van de Sevenwouden syn genomineert D. ülpianus Ep^eus als dienaer ende Uis Jaspers als ouderlingh.
239
Ut den classe van Sneeck syn genomineert D. Wibrajst)us Petri als dienaer ende Wybrandt Heerckes als ouderlingh.
Ut den classe van Bolsuaert syn genomineert D. Cornelitjs Johannis als dienaer ende de biirghemeister Rombert Thomes als ouderlingh.
Ten laesten is mede eensura morum gehouden. Ende dewyle alle dinghen in goeden vrede ende eendracht waren afgehandelt, hebben de broederen den E. E. heeren t«n voorsten met behoorlijcke eerbiedinghe voor haer teghenwoordicheit en directie ende oock melcanderen onderlinghe daemae voor goeden raedt en hulpe bedanckt, ende syn also nae gedane danck- segginghe van D. praeside ende onderlinghe begroetinghe van melcanderen gescheiden.
Ende syn dese synodale acten ut den name van den gantschen synodo naet herlesen derselven van praeside en scriba onderteickent en bevesticht.
Onder stondt: Aldus gedaen tot Franeker den 30 Maij 1616.
Cyricus Melljeus, praeses synodi. Thomas Thomae, scriba synodi.
öecollationeert met den principalen is bevonden daermede te accorderen in kennisse van my onderges.
Thomas Thomae, synodi scriba.!)
Harlingen. Acta synodi Frisicae, aengevangen den 17 Jiinij efide gesloten den 13 Augiisti 1617.
Na aenroepinge van Godes h. naem syn wt die gecommitteerde dienaren der respective dassen bij die meeste stemmen gecoren 'tot praesidem D. Florentius Johaxnls, dienaer des h. evangelii tot Sneeck, ende tot scribam ü. GoDscALCüs Aeltius, prcdicant tot Bolswaert
Daema syn overgelevert , gelesen ende geapprobeert die credentsbrieven van de gecommitteerde dienaeren ende ouderlingen der respective dassen.
Dienvolgens is bevonden, dat wt den classe van Franiker verschenen syn: als dienaers D. Philippus Danietjs, predicant tot Harlingen, ende D. NiooLAUS Regneri, predicant tot Rheen, ende als ouderlingen Oetze WuBEs van Harlingen ende Jeroen Willemb van Franeker;
wt den classe van Doccum : D. Antonius Wilheuö , dienaer des godde- lycken woorts tot Tinnaert , ende B.\rtoldu8 Huismanwub tot Ee , als ouder- lingen Gert Runties ende Rommert Reutes;
^) Deze ondert^'kening is eigenhaudig.
240
wt den classe van Leuwarden: als dienaers D. Beknahdus Fülleniüs, predicant tot Leuwarden, ende Sixtus Hommius, predicant tot Wirdum, als ouderlingen Jaoob Borrits, ende daema in 8\jn plaets gesubstitueert Jan GossEs, ouderling tot Leuwarden, item Wubrant Johannis, ouderlinck tot Marrum ;
wt den classe van de Sevenwolden: als dienaers JoHANNEs'CLmcKHAMERus op die Jouwer ende Laurentius Taoonis tot Accrum, als ouderlingen RiNTiE L1JC1.AMA van Schoot ende SmoN Gosses van de Jouwer, die noijt verschenen is ende door sijn dienaer verexcuseert ;
wt den classe van Sneeck : als dienaers D. Florentius Johannis , predicant tot Sneeck , ende Tahmerüs Gerarhdi in der Jlst , als ouderlingen Hendrice WiJGERS tot Sneeck ende Sybolt Haijes tot Wolsendt;
wt den classe van Bolswaert: als dienaers D. Godscalcüs Aeltttts, predicant tot Bolswaert, ende Adolphus Sopingius tot Longerhou, als ouderlingen theerscap Ero van Aulüa tot Schraert ende Rombert Thomas, burgmeester tot Bolswaert.
Is mede gelesen de commissie van de E. heeren Staten deser provincie ende syn wt haer E. M. collegio gecommitteert die E. achtbaere ende discreten heeren Albert Ausma ende na hem M Iozarda, item Simon RuNiA, welcke alle met schuldige eerbiedinge van den E. synodo syn ontfangen.
Daema syn die acta des voorledenen sijnodi, gehouden tot Franeker, herlesen ende syn dese navolgende saecken in naerder consideratie van den tegenwoordigen synodo genomen.
1. Nopende het concept vant boeckdrucken , dewqle de voorgaende resolutie dienaengaende noch niet en is voldaen, wort deselve alsnoch gecontinueert ende die deputaten sijnodi werden gelastet, tgene daeraen resteert, tot een goet eijnde te brengen.
2. Wort oock gecontinueert die resolutie om ordre te stellen, dat die onbequaerae ende ongeregelde schoolmeesters werden ge weert ende bequaeme overal ingestelt, waerinne die classes vermaent ende gebeden worden in haeren bedrij ve het beste te doen.
3. Alsoo oock verstaen wort, dat die onverdraegelycke woecker der lombaerden strijdende tegens Godts h. woort ende synde als een kancker ende pest om die arme ingesetenen wt te putten niet langer in welgestelde republ\jcqen , veel weijniger alhier in Gereformeerde plaetsen behoort ge- leden te worden, syn derhalven die E. heeren gecommitteerde Staten ootmoediclilyck van den synodo versocht ende gebeden om hiervan een
241
gravamen te maecken ende onder die additionele articiüen te stellen om den E. heeren volmachten in de naestcomende landtsdach siüx te remon- streren. Is daema goetgevonden die E. heeren de Gedeputeerde Staten door den deputatos s^nodi te versoecken om b\i provisie metten eersten wtschr^jvinge te doen aen de magistraten der steden, daer die voorsz. lombaerden haere bancken houden om geen nieuwe contracten met dieselve aen te gaen; eyndelyck dat die deputati sijnodi aen de E. heeren vol- machten op den toecomenden lantsdach sullen versoecken, dat dieselve overal in dese provincie mochten afgeschaft worden , waertoe die magistraten der steden door die respective dienaren vermaent ende gebeden sullen worden.
4. Ende alsoo door dese occasie den sijnodo aengedient worde, dat die magistraet van Harlingen tot een nieuw contract ofte prolongatie van jaren tegenwoordich van haeren lombaert werde versocht, is goetgevonden wt het midden van haere vergaderinge eenige personen te committeren om volgents de voorgaende resolutie haer E. vriendelyck te versoecken dese contracten wt tè stellen tot naerder resolutie van de lantsdach. Ende syn daertoe gecommitteert D. Antoniüs Wilhelmi, D. Tammerus Gerarhdi neifens Oetze Wlibes, ouderlinck van Harlingen.
Die magistraet van Harlingen van de voorsz. gecommitteerde aengesproken synde heeft belooft de saecke ten minsten ses maenden in suspens te houden om te sien, waerhenen die saecken middelertyt inclineren, achtende het versoeck billyck te sijn ende belovende de saecke te willen vorderen ende die hant daeraen te houden.
5. Op die quaestie , oft D. Maccovius geen predicant synde mach jonge predicanten examineren ende tot den predickdienst ordineren ofte toelaeten, is goetgevonden , dat sulx na die oude resolutien ter eerster gelegentheijt in allen dassen, daer sulx niet geschiet is, sal gepondereert worden, ende dat die advijsen der classen door den deputaten sijnodi sullen ver- gadert worden om tgene, wat bij die meeste stemmen besloten wort, die E. heeren Gedeputeerde Staten ende die E. heeren scholarchen te remon- streren om hierin te doen ofte laeten gescieden na behooren.
6. Daema syn de nieuwe gravamina classium aengevangen te lesen.
Ende op het eerste van Leuwarden ende Bolswaert om eenicheijt te houden
in het trouwen ofte niet trouwen der ongedoopte op kerckelycke wij se is
bij de meeste stemmen der broederen besloten, dat men in desen sich sal
reguleren na die oude resolutien, meermaels hierover genomen, om sodanige
personen (indien se door goede verraaeningen daertoe niet cunnen gebrocht
worden om haer eerst te laeten dopen ende met de kercke vereeningen) af Acta syn. provinc. VI. 16
242
te wqsen tot haere overicheqt, opdat sulx aldaer burgelqcker wqse nae slandts gebniqck mach gescieden, doch dat de broederen ofte kercken, die haer hierinne beswaert vinden, haere redenen den naestcomenden sqnodo sullen mogen remonstreren , in welcken men verhoopt dieselve ge- rust te stellen , alles bij provisie totdat in den nationalen sijnodo (die men verhoopt) anders mochte geordineert werden.
7. Om verscheydene abusen, meermaels aengewesen int ontheijligen van den sabbath des Heeren, profanatien van kercken ende kerckhoven ende andere ongeregeltheden , die int trouwen ende baeckenbranden begaen worden etc. waren, te remedieren is goetgevonden, dat een ijder dienaer bij syn respective overicheijt sal aenhoüden om sodanige ongeregeltheden volgens slants placcaeten wech te nemen, ende dat ten overvloet die E. heeren die Gedeputeerde Staten sullen versocht worden haere placcaeten hiervan noch eens te vernieuwen.
8. Op de scheydinge van twe, drie oft meer gecombineerde dorpen, voorleden jaer by die E. heeren voorgenomen , is van den synodo geadvi- seert, dat een \jder classis haer op den staet van de gecombineerde plaetsen , onderholt van de respective dienaers ende stichtinge der gemeijnten sullen informeren ende alsdan die E. heeren remonstreren, welcke dorpen na haer oordeel eenige scheijdinge kunnen ende behoren te lijden.
9. Waer mede bijgevoecht is, dat het goet soude sijn die E. heeren te versoecken, dat waer die pastorijen niet genoechsaem mogen sijn om haere dienaren te onderhouden, die vicarijen ofte een deel derselver na vereijsch der plaetsen tot die pastorijen gelecht mogen worden, dewijle de vicarii in ouden tijden oock curam animarum hebben gehadt ende haere beneficien tot die kerckendienst gegeven sijn.
10. Op die saecke classis Franequeranae , oft men in kerckelycke saecken ende vergaderingen wel politique advocaeten ofte notarisen mach gebruijcken, is geantwoort: ecclesiastica ecclesiastice, dat is dat men kerckelycke saecken op kerckelijcke wijse in aller eenvoudicheyt sal verhandelen. Wort niette- min toegelaeten dengenen, die haer woort selfs niet cunnen doen, een dienaer oft ander lidtmaet daertoe te bewilligen.
11. Die candidati theologiae, welcke tot den kerckendienst toegelaten sijn ende van een gemeijnte wettelyck beroepen worden, sullen op haer eijgen hant sonder advijs van de broederen des classis , die haer redenen sullen overwegen, die gepraesenteerde beroepingen niet mogen afslaen. Indien nochtans sulx mochte gescieden, suUen daerover classicaliter ge- censureert worden. Ende de gemeenten sal vrijstaen haere beroepingen
243
selfs aen den classem te brengen ende, alst haer goetdunckt, met reden op die Yoorgaende beroepinge te insisteren.
12. Doch aengaende die nieuwe beroepingen der dienaeren, die mi airede in vasten dienste staen, of die oock gehouden sijn alle dieselvige haeren classibus te praesenteren, is wel met de meeste stemmen besloten, dat sulx ten minsten met de kerckenraden , daer sij sijn, ofte den respec- tiven classibus , waer dat geen kerckenraden s^n , behoort gecommuniceert te worden, doch dat om eenige swaericheden , die men bevreest daerwt te sullen ontstaen, dese quaestie in suspens gehouden wort tot den toe- comenden sijnodum, tegens welcken alle classes (waervan eenige die gravamina niet tijdelyck hadden ontfangen) haer gevoelen hierover met redenen becleet sullen inbrengen.
13. Nopende het tractament ofte reoompens der ouderlingen voor haer diensten , vacatien , kosten , expensen te geven wt eenige kerckelycke mid- delen laeten die broederen ende besonder de ouderlingen, in desen synodo versamei t, tselve blijven gelijck het tot noch toe is geweest, onverkort nochtans die vrijheijt van een ijder kercke om hierinne te doen na vereqsch der saecken ende personen.
14. Op die vrage, oft men diegene, die wqn ofte biertappen, wel tot die tafel des Heeren mach toelaeten, is geantwoort, dat een ^der kercke hierinne met discretie sal handelen ter stichtinge.
15. Opt versoeck van eenen bededach tot wechneminge van de tegen- woordige swaricheden wt die Nederlantsche kerckensyn die E. tegenwoordige heeren gebeden om in de wtschrijvinge van dien, die men is verwachtende onder anderen dese oorsaecke wt te drucken. Ende D. Bernardus Fulleious heeft aengenomen met syn coUegen sulx de E. heeren te vernieuwen.
16. Nopende het extract van de generaele synodale resolutien deser provincie is geadviseert om eens een eijnde hiervan te hebben, dat vier kerckendienaeren , waervan eenige airede in de saecke gebesoigneert hebben , hiervan haer werck sullen maecken om tselfde in de beste forme nae haer beduncken te stellen ende alsoo alle den classibus toe te senden, ver- wachtende op den toecomenden sijnodum haere advqsen, wat sq hierin mochten desidereren , opdat alsdan tselve voor de laeste mael van den sijnodo overlesen synde eijndelijck mochte geapprobeert worden. Wort oock vrien- delyck begeert, dat die classes, die haere annotatien hierover noch niet hebben gemaeckt ofte ijmmers noch niet overgelevert , tgene sij hierinne geobser\'eert hebben, ter eerster gelegentheqt aen een van de vier ver- korene mannen willen oversenden, wiens namen sijn dese navolgende:
16*
244
D. Bernardus Fullenius, predicant tot Leuwarden, Hieronumus Hoender- BRENGA tot Husum, Florentius Johannis tot Sneeck ende öodscalcus Aelttos tot Bolswaert
17. Alsoo verscheydene onordeningen waeren gespeurt bij die beroe- pingen der predicanten, daer geen ander dienaer oft dienaren sijn, is volgens de goede practqcq vant classis van Bolswaert hoochnodich ende stichtelyck bevonden, dat bq alle sodanige beroepingen twe dienaers wt die respective classibus sullen gesonden worden om door predicatie, vermaningen ofte gebeden die menichte tot een ordentelijck beroepen te bereijden , op die wettelycheyt der stemmen te letten ende voor alle dingen toe te sien, dat volgens der E. heeren resolutie ende placcaet nijmandt tot die stemminge der predicanten mochte toegelaten worden als alleene, die ledematen der (Gereformeerde kercken ende toehoorders van Godts woort, tsij oft dieselve rijck oft arm sijn, gelyck die tegenwoordige gecom- mitteerde heeren verclaert hebben siüx haere meijninge te wesen over die voorgemelte resolutie. Doch sal hierover approbatie van de E. heeren Gedeputeerde Staten versocht worden door den deputaten sijnodi ende wtschrijvinge aen de E. heeren grietsluijden om haer onderdaenen hiervan te verwittigen ende oock die hant daeraen te houden.
18. Ende dienvolgens en sullen geen beroepingen der predicanten in den classibus hierna geapprobeert worden, als die in voorsz. forma na slandts resolutie ende dese kerckenordeninge sijn geschiet.
Dusverre syn afgehandelt die generale saecken. Nu volgen die particuliere aengaende seeckere personen ende plaetsen.
1. Daer sijn verscheyden appellen den synodo voorgecomen, vooreerst over die beroepinge van Morrhe ende Metselawier , gedaen op den persoon van Cornelius Hieronumi, candidatus theologiae tot Franeker, waerover de partijen ten beijden sqden verstaen sijnde haere stucken ende docu- menten doorsien, ende voorts van de E. vergaderinge gelet op allen, waerop in desen heeft cunnen gelet worden, verclaert het tegenwoordige synodus geen genoechsaeme redenen gesien ofte gehoort te hebben, waer- omme die voorsz. beroepinge haeren voortganck niet en soude hebben, daeromme deselve geapprobeert heeft ende die klagende partij e vennaent ende gebeden Cornelium voorsz. voor haeren wettelijcken dienaer te ont- fangen ende alle vrientschap te bewijsen.
2. Syn oock den sijnodo gepraesen teert twe beroepingen van die gemeynte ofte ingcsetenen van Minnaem , d'eene gedaen op D. Ulpiantjm Ep^^ei , pre- dicant tot Oldeboom, d'andcre op Meijnardum Scotanum, theologiae candidatum, welcke bij den classem van Franeker geapprobeert was. Het
245
synodus verstaen hebbende , dat verscheyden abuseii ende onwettelycheden tQgens het gebniijjck der kerckelycke proceduren in desen begaen waeren, besonder doordien aen beyde Bijden die arme ledematen ter behoorlycker tyt ende plaetse niet en waeren geroepen, gelyck sulx na lantsresolutie ende kerckelycke ordinantie betaemde, heeft beijde die beroepingen ge- casseert, ende die gemeente van Minnaem belastet tot een nieuwe electie op een van de twe voorsz. dienaren oft ^jmants anders te treden met overroepinge van twc gecommitteerde dienaeren wt den classe van Franeker ende sulx ter allereerster gelegentheyt
3. Door dese occasie is voorgevallen een quaestie in den synodo, oft die edelluijden oft eijgenerfden , die in loco niet en woonen noch tot sodanige vacerende kercken niet behoren , wel mogen stemmen voor haere landen oft landtsaeten. Is van den sijnodo gead viseert, dat onvercort haere E. priviligie van stemmen in wereltsche saecken die stemmingen tot kerckelycke bedieningen personeel sijn, alleen die ingesetene toebehorende als schapen van haren herder , die daer onder sodanige parochie behoren , wanneer sij na lantsresolutie ende kerckelijcke ordinantie, hierboven gemelt artic. 17, daertoe gequalificeert sijn.
4. Die straffe van Lambert Jans, op eenige voorgaende synoden ge- concludeert, waervan de executie meermaels aen de E. heeren Gedepu- teerden is versocht, wort alsnoch van de tegenwoordige synodo gecontinueert, ende wort den deputaten sijnodi in last gegeven sulx van nieus wederom te versoecken ende des nodich synde die E. heeren rekenschap te geven van de proceduren, tegens Lambert voorsz. gehouden, ende van de redenen, waerom het classis van Franeker ende versceyden sijnoden sodanige sententie tegen hem gevelt oft gecontinueert hebben.
5. Die saecke van Liett^'e Lieuwes van Franeker heeft oock gedient, welcke verstaen synde is van den synodo bestraft geworden over synen quaden raet , aen Lambert Jansen gegeven om Rodolpho Artopjj» sodanigen silveren beeeker te vereeren, opdat hij in syn examen mochto voortge- holpen worden , alsoock omdat hij naemaels heeft getuqcht contrarie sqnen raet, dat van hem noch van Lambert Janssen eenige quaede middelen gebruijckt waeren om Ix.\mbert voorsz. tot den predickdienst te vorderen , waervan Lieuwe Lieuwes van don sijnodo openbaere schultbekenninge is opgeleijt ende belofte om voortaen voorsichtiger te wandelen in soo ge- wichtige saecken. Twelck Lieitwe voorsz. heeft aengenomen, biddende de eerwaerde broederen hem sulx om Christi wille te willen vergeven, als die wt onwetenheijt sulx gedaen hadde.
6. D. Daniel Johannis, rector tot Sneeck, geappelleert hebbende van
246
seeckere sententie, in den classe van Sneeck tegen synen persoon gevelt over seeckere drie puncten , waerover onder anderen in Hollant die tegen- woordige swaricheden in de Gereformeerde kercken geresen sijn, als namentlyck van de praedestinatie , van de genade Godts ende volstandicheijt der gelovigen , wolcke Daniel eertijts schriftelyck den classe hadde over- gegeven ende nu wederom in sijnodo gedicteert, verclarende vooralsnoch daerbij te persisteren, de E. sijnodus dieselvige na gelegentheyt des tijts overwegende heeft geoordeelt dieselve onschriftmatich te wesen ende met het rechte gevoelen der Nederlantscher kercken niet te accordeeren , daer- omme de sententie des classis van Sneeck tegens Daioelem voorsz. gevelt geapprobeert.
7. Doch alsoo Daniel onder anderen verclaerde hem in de drie voorsz. puncten beswaert te sijn ende daerom geeme met eenige broederen wilde confereren , hem leersaem stellende , sooverre dieselve hem anders conden onderrichten, belovende hem middelertijt gerust te sullen houden, het synodus hierop met aendacht lettende ende wenschende, dat hij tot die eenicheijt deser gemeijnte weder mochte gebrocht worden, heeft drie godtsalige ende welgeleerde mannen gecommitteert om broederl^ck ende vriendelyck D. Danielem wt öodes woort ende goede redenen te onder- richten ende syne swaericheyt, ist mogelyck, wech te nemen. Twelck die gecommitteerde van Sneeck ende D. Danieu voorgestelt synde hebben die van Sneeck sulx geaccepteert , maer Daniel heeft ses weecken sijn beraet genomen, die hem oock van den synode gegunt sijn, op hope dat hij hem middelertijt naerder sal bedencken. Tot dese broederlycke ende private onderwijsinge (soo Daniel sulx begeert) syn van den synode genomineert: D. Johannes Maccovixts, professor theologiae tot Franeker (met welcken D. Daniel privatelyck hadde beginnen te spreecken over dese articulen) ende D. Johannes Bogermannus , predicant tot Leuwarden, item D. Florenttus JoHANNis , predicant tot Sneeck. tis goetgevonden , dat die plaetse tot Sneeck sal wesen, opdat het quaet mochte begraven worden, daert geboren is. Die andere omstandicheden , hiertoe gerequireert , sullen staen in discretie van de gecommitteerde.
8. In de saecke D. Aktop^ei is goetgevonden vooreei*8t vier mannen wt het midden van de sijnodale vergaderinge te committeren, als met naemen D. Florentium Johannis , praesidem , Godscalcüm Aelttom , scribam sijnodi, D. Tammerum Gerardi ende den burgmeester Rombertum Thomae om ter eerster gelegentheijt haer tot Franeker te transporteren ende alle goede middelen, sooveele mogelyck sal sijn, bij der hant te nemen om die quaestien ende querelen tusschen D. Artopj^um ter eener ende de kerckenraet der gemeynte aldaer mitsgaders de broederen des classis ter
*>47
ander syde neder te leggen (indien het mogelyck is). Indien niet, dat deselvige gecommitteerde den broederen ende ledemaeten deses geheelen agnodi alsdan wederom tot Franeker over drie weecken ofte daerontrent sullen versehr^ven om dese saecke te resumeren ende eyndelyck tot de meeste ruste ende stichtinge der gemeynte voorsz. af te doen, alles naerder blijckende bij die procuratie, in den synodo den voorsz. gecommitteerden daervan gepasseert Twelck geschiet synde opten 4®" Augusti , ende alsoo doenmaels die saecken niet conden geaccommodeert worden, is daervan rappoort in synodo met goeden contentement gedaen, welcke volgens in de geheele saecke heeft geresol veert, als hierna sal blijcken.
9. Tamho LdjRANUs hocft een request over sijn miserie ende armoede den sijnodo gepraesenteert om te becomen een jaerl^x tractement. Het s^nodus medelyden hebbende met sijnen ellendigen staet heeft in last gegeven haeren deputatis om sulx voor hem als eenen emerito off impo- tenten dienaer aen de E. heeren Staten van Frieslant te versoecken , ende bq weijgeringe van dien aen de E. heeren volmachten deser provincie.
10. Tot deputatos synodi syn voor dit jaer gecoren wt den respectiven classibus dese navolgende, van welcken n^mant praesent is geweest als een membrum sijnodi.
Die vant classis van Doccum continueren noch voor dit jaer na de ordre der IV mannen, die nu tot haer gecomen is.
Wt den classe van Leuwarden haer succederende syn gecoren D. Hiero- NUMUB HoEXDERBRiNQA , prodicaut tot Husum, ende Sioucke Sioückes, ouderling tot Marrum.
Wt den classe Sylvana Johanner MELBOM^fius, predicant op Langweer, ende Siourdt Wltarda, ouderling tot Accrum.
Wt den classe van Sneeck Gerardtts Cleubeuckerus, predicant tot Oosthem cum annexis, ende die E. Homme van Hettinga, ouderlinck in der Jlst.
Wt den classe van Bolswaert Johanxes Biltius , predicant tot Worcum , ende Wijger Annes, ouderling tot Pingum.
Wt den classe van Franeker Adamus Westermannus , predicant tot Ooster- littens, ende Ei»o Jacobs, burgermeester ende ouderling tot Franeker.
11. De rekeninge van de deputaten des sijnodi is van seeckere gecom- mitteerde wt den synodo ontfangen ende door den praesidem ende scribam in haer recesboeck geparagrapheert.
12. Die E. heeren gecommitteerde Staten tevoren gemelt syn van den synodo bedanckt geworden voor haere praesentie ende goede diensten den synwlo bewesen ende haere E. syn de resolutien desselvigen gerecomman- deert om favorabelyck haeren coUegio te rapporteren ende syn ootmoedich
i
248
gebeden liaer beste hierinne te wülen doen, dat se een goeden effect mogen sorteren.
13. Censura morum is gehouden, ende het synodus is met dancksegginge van Gk>des h. naem ende broederl^cke groetenissen op Yr^jdach i) tsavonts in vrientschap gescheijden.
Die resterende stucken ende requesten van andere saecken als oock het appel van D. Yibraitoo van Luttiewqmm sqn wtgestelt tot de naeste ver- gaderinge des s^nodi , welcke men acht , dat tot Franeker korts gehouden sal worden ofte bij gebreck van dien overgedragen aen den deputaten des sijnodi om daerin te disponeren na behooren.
Dusverre de acten van de eerste synodale vergaderinge.
Volgen die twede.
Continuatie des synodi, geschiet tot Harlingen anno 1617 van den 8^ tot den 13^ Augusti.
1. De broederen aldaer verschenen synde is van nieuws wederom voor- genomen een nieuwe protestatie ende appellatie van de kereke Wqnaem over die beroepinge op Vibrandüm Hectoms, predicant in Ad wort in den classe van Doccum, op dewelcke twe contrarierende apostillen van den classe van Franeker gegeven waeren. Het synodus partijen verstaen heb- bende ende oock die reden des classis, waerom sy die laeste apostille hadden gegeven tegen de eerste ende alles geconsidereert hebbende , wat in desen behoort geconsidereert te worden, heeft geoordeelt, dat D. ViBRANDus voorsz. b^ syn gemeijnte voor desen tijjt sal stichtelycker kimnen blyven als tegens wille van een groot deel der ledemaeten tot Wijnaam hem te begeven. Dienvolgens is de gemeijnte van Wijnaam geordineert ter eerster gelogentheyt na deses synodi resolutie ten overstaen van twe dienaren wt den classe tot eene nieuwe electie te treden.
2. Oock isser voorgecomen een nieuwe protestatie, gedaen van eenige ledemaeten ende ingesetenen tot Minnaam, tegens de beroepinge gedaen op die persoon ViBRAin)! Everardi, candidati theologiae, die oock in den classe van Franeker geapprobeert was. Het synodus partijen verstaen hebbende ende op alles gelet na behoren heeft bij die meeste stemmen besloten, dat die voorsz. beroepinge sijnen voortganck sal hebben, mits dat de ledemaeten, die niet gestemt hebben, sullen geinduceert worden om consent in de beroepinge te dragen ende door onderschrijvinge haer met de anderen conformeren , waerin het synodus syn beste heeft gedaen
1) »Vrijdach" dat is 19 Juni.
249
ende voort Meunardüm Vomeuum wt den classe geordineert om b^ sqne bevestinge die reste daertoe te induceren.
3. Daniel Johannis, rector tot Sneeck, heeft oock eenen langen brief aen den synodum geschreven, dienende tot antwoort op die voorgaende resolutie , accepterende de handelinge ofte vriendelijcke onderrichtinge van de broederen, daertoe gecommitteert, ende meteenen versoeckende daema in integrum gestelt te worden ofte in stillicheijt geduldet. Na desen is Daniel ingeroepen opten 9 Augusti selfs op den synodum verschenen vraegende, oft daer eenige dispositie op synen brief was gevallen ende hoedanige, meteenen ter begeerte des synodi synen brief onderteeckenende, twelck hij verclaerde door haesticheyt vergeten te hebben. Op allen desen is hem de resolutie des synodi voorgelesen aldus luidende: Het synodus gelesen hebbende die missive van Daniel voorsz. ende syne mondelycke versoeck aengehoort heeft besloten, dat sijne missive in handen van de drie gecommitteerde sal gestelt worden ende dat dieselve haer ter eerster gelegentheijt tot Sneeck sullen praesenteren om haere commissie desen aengaende texerceren verwachtende , hoe hem Daniel in desen na de eerste resolutie sal houden ende dragen om daema rappoort gedaen hebbende aen den deputaten synodi, van de kercke tot Sneeck ende haeren classe na haeren (scil. deputaten synodi) advys te doen ofte te laeten gescieden , wat tot meeste stichtinge syner gemeijnte ende genisticheijt onses vader- lants sal bevonden worden te behoren. Het synodus niet goetvindendo, dat dese onderhandelinge schriftelyc sal gescieden, mogende niettemin lyden, dat eenige swaere argumenten van degene, die sulx sal versoecken, pro meraoria aengeteeckent werden om sich wat naerder daerop te bedencken , welcke resolutie D. Danieu voorgelesen synde heeft dieselve aengenomen , verwachtende die voorsz. gecommitteerde binnen een maent na desen, praesenterende oock aen sijn sijde die dingen, die daer int secreet pas- seren, niet te willen elimineren ofte verbreyden.
4. Den synodo is oock overgeschreven een schriftelyck appel van Vibrando Johannis , predicant tot Lutiewirum , die selfs in persone niet is verschenen , beclagende sich door brieven over die censura des classis van Sneeck, tegen hem wtgesproocken aengaende eenige schultbekenninge , hem opgeleyt. Hot synodus syne brieven gelesen hebbende ende gehoort het rappoort van de gecommitteerde des classis van Sneeck ende gesien de acten desselvigen classis aengaende dese saecke, heeft vooreerst goet- gevonden D. Vibilvküum schriftelyck tot Harlingen te citeren om syn appel te vervolgen. Maer alsoo hij die citatie wel ontfangen hebbende in plaets van comparitie een missive voor de twede mael sonde van eenen inhout, is van den sijnodo die sententie des classis geapprobeert , daerby doende
250
dat hij om reden na insinuatie deses soolange van synen dienst sal ge- suspendeert bleven , totdat hij die sententie des classis sal voldaen hebben.
5. Ende alsoo eenige swaere geruchten, die seer odieus waeren in saecken van religie in dese verschillen, den sijnodo van Vibraxdo voor- quamen, is het classis van Sneeck gelastet haer daerop naerder te informeren volgens de instructie, haeren gecommitteerden van den synodo gegeven, ende daema oock in desen te doen na behoren.
6. Als in de saecke D. Artop^si eenige dagen lanck met groote moeyte was gebesoigneert , ende Artop^eus verscheydene swaere clachten inbrachte tegen verscheyden persoenen, die hij voor partje hielt, begerende dat het sijnodus meteenen in reconventie tegens deselfde wilde laeten procederen, is daerop met eendrachtige stemmen gead viseert , dat men die eerste saecke aengaende Ahtop^i beschuldinge voor desen ty t alleene soude afhandelen , latende om redenen die saecke van reconventie in arbitrio D. Artop^ei om syne actie daervan te institueren voor sulcken collegien, als diesel ve na kerckenordeninge behoren , blyvende hy in allen desen salvo jure door die volgende sententie des synodi aengaende syn persoon.
7. Sententia synodi in de saecke Artop^ei. — Alsoo den synodo, ten eersteraael in Junio tot Harlingen vergadert , was voorgecomen een seeckere sententie des classis van Franeker tegen die persoon Rodolphi Artop^^ ende oock een protestatie van eenige broederen des classis tegen deselfde sententie , ende het synodus verstonde den bedroefden staet der gemeente Christi tot Franeker sulx te vereyschen , dat sy haer ex officie de geheele saecke behoorden aen te nemen om sooveel mogelijck tot een goet eijnde te brengen , soo is dat in de twede vergaderinge van den 6®" tot den 13®" Augusti met groote moeijte, arbeijt ende verdriet over dese saecke is gehandelt , partijen aen wedersyde verstaen , getuijgen gehoort , documenten gesien ende gelesen, verscheijden informatien genomen ende niet en is nagelaten van tgene men tot openinge der saecke nodich achte. Eyndelyck met rijpe deliberatie op alles gelet synde, waerop in desen heeft cunnen ende behoren gelet te worden, heeft het E. synodus in den naeme des Heeren ende goeder conscientie gesentieert ende geoordeelt mitsdesen in forma ende maniere als volget : Dat oft wel die broederen des classis , die de voorsz. sententie hebben gevelt, geacht worden in sulcken staet van contumaciae , als die saecken doenmaels geoordeelt werden , int vellen van de sententie ten principaele niet sonder reden sulx gedaen te hebben, ende oft oock wel aen d'andere sijde van den synodo verstaen wort, dat die protesterende broederen siende op eenige omstandicheden in de proce- dure gehouden ende d'insufficientie der getuijgenissen na haeren oordeel
251
in soo een gewichtige saecke , haer wel hebben mogen met reden beswaren , nochtans dit alles niett^enstaende heeft het synodus op die geheele saecke metten aencleve van dien rqpelqck lettende wyders geadviseert ende gesententieert , doende noch sulx mitsdesen in forma nabeschreven , dat sy wt die getiiijgenissen ende documenten, die voor haer gecomen sijn, niet cunnen verstaen, dat D. Artop jeöh voorsz. aen het crimen intentati stupri ofte des adulterii nochte des viiqlgewinsoeckens schuldich sij , alles nochtans sonder praejudide van den Hove van Frieslant, alwaer dese saecke tegenw^oordich is hangende , maer niettemin genoechsaem overtu^cht te syn: 10 van hem in eenige woorden, gebeerden ende wercken niet so stichtelyck ende christelyck gedragen te hebben , als wel synen ouderdom ende heqlige beroepinge betaemde ; 20 voorts sich eenige jaeren herrewaerts door verscheijden kuiperijen in saecken van politie al te seer ende teene- mael buyten sijne beroepinge ingesteecken ende vermengt te hebben; 30 als oock door eenige andere manieren van doen smaeckende na factie onvoorsichtich te hebben gedragen, alles streckende tot ergernisse ende ontrustinge van veelen. Alwaeromme het synodus heeft nodich geacht RoDOLPHTjM voorsz. vau alle kerckelycke bedieningen ende vergaderingen de facto te suspenderen, doende sulx mitsdesen ter tijt ende soolange, totdat hy hem voor den Hove van Frieslant de crimine intentati stupri ten vollen sal gepiu^eert hebben, de wijle hjj selfs met hoge woorden ver- claerde syn proces in sulcken poincten ende staet airede voor den E. Hove te hangen, alles onder conditie dat, bqsooverre hq aldaer schuldich be- vonden ende verclaert werde, hij de facto van synen dienst ende plaetse sal geremoveert worden. Indien niet, hq in synen gewoonlijcken dienst sal worden gecontiniieert : 10 mits dat hy van de voorgemelte puncten alhier voor den synodo syn schultbekenninge sal doen , welcke oock tsijner tigt voor syn gemeynte sal gepubliceert ende den classi aengedient worden ; 20 dat hij hem ten overstaen van eenige broederen des sijnodi oft haeren gedeputeerden met synen kerckenraet ende magistraet, in sooveele sq in desen geoffendeert sqn, alsdan broederlyck sal versoenen (waeronder wy die andere geoffendeerde ledemaeten ende burgeren willen begrepen hebben) achtende dat , of wel hem A.rtop.«o syn recht van reconventie in de voor- gaende acte vrijgelaten was , nochtans tot meerder vrede ende gerustiehey t van syn persoon ende gemeqnte te sullen strecken, indien hij sulx per- donnere ende nalate, welverstaende hieronder niet begrepen te syn het proces tegen woordich voor den Hove hangende , houdende oock het synodus in suspens sodanigo straffen dergener, die openbaere ergernissen in dese verschillen sullen bevonden worden aengerecht thebben, waerop de ge- deputeerde des synodi siillen letten. 30 Eyndelyck is geconditioneert , dat D. ArtopuEus hem van de drie voorgemelte mishandelin^p in toecomenden
252
tijt met aller sorchvuldicheijt sal wachten ende waeren, ende hem specia- lyckcn voor dese vergaderinge met onderteeckenlnge s^nes hants sal verbinden hem van nu voortaen voor sodanige ergerlycke dingen besonder de kiiijper^e af te houden onder expresse cautie, soo hij wettelycke over- tuijcht wort hem daerin wederom te vermengen ofte verlopen, sonder eenige dispositie van synen dienst tot Franeker sal afgeset wesen ende blyven. Aldus gedaen tot Harlingen in de sqnodale vergaderinge opten 136" Augusti 1617 ter praesentie ende overstaen van de E. M. heeren de gecommitteerde Staten deser provincie Meunardo Idzarda ende Sumen
Welcke sententie voorgelesen synde, heeft D. Artop^eus daerin ge- acquiesceert , schultbekenninge voor den synodo gedaen ende die acte na inhout van desen ondergeteeckent , welcke den praesidi in bewaeringe is gedaen.
Heeft oock geacquiesceert die kerckenraet van Franeker, item de pro- testanten. Ende hoewel van de broederen, die de eerste sententie in den cliisse gegeyen hadden , vooreerst daertegen werde gemurmureert , hebben sij oock eijntl^ck dieselve haer gesubmitteert , versoeckende partijen copie van do sententie te mogen hebben, die haer gegunt is.
8. De clachte Coneadi AmrARn tegens eenige in synen classe is ad deputatos sijnodi gerenvoqeert
Welcken oock belast is ofte eenigen van haer gecomraitteert den classem , kercke van Franeker ende Artop^eum met ende onder malcanderen suo tempore te versoenen, oock die ergernissen tot Franeker heen ende weder notoirlyck gegeven op die beste manieren wech te nemen, ende van D. Artopjso versocht synde opt stuck van reconventie tegens eenige personen voorgenomen, waerinne hem syne vrijheyt gelaten wort, na inhout van de voorgaende acten te doen ende laeten geschieden , wat recht ende billijck is, wanneer sy vooreerst van D. Florentio Johannis, praeside synodi (dien de deputaten alsdan tot haer sullen roepen) van eenige nootwendige saecken voor den synodo gepasseert naerder sullen geinformeert syn.
Twelck alles gepasseert ende besloten synde syn die E. heeren voor liaere lancdurige residentie, goeden raet ende daet voor den twedemael bedanckt geworden. Ende de broederen des synodi malcanderen in alle vrientscap bejegenende ende bedanckende sijn na dancksegginge van den naeme Godts ende geluckwensinge over dese haere handelinge in liefde ende vrede oock gescheyden.
Aldus gedaen den 13®" Aug. tot Harlingen in de synodale vergaderinge
253
ter praesentie ende overstaen van de twe gecommitteerde heeren voorsz. ende by ons nomine synodi onderteeckent. Onderstont
Florentiüs Johannis, electus synodi praeses, ende OoDSGALccs Aeltius, electus synodi scriba.
Acta synodi Doccumanae den 2 Junij deses jaers 1618. 1)
Nae aenroepinge van Oodes h. naem z^n wt die gecommitteerde dienaren der respect, dassen bi de meeste stemmen tot praesidem gecoren D. YmcENTTüs Jacobi, dienaer des h. evangelii tot Leckum, ende tot scribam HuGO Petri Snecanus, predicant tot Oosterwierum.
Daemae zqn oovergelewert , gelesen ende geapprobeert die credensbrieven van den gecommitteerde dienaren ende ouderlingen der respect, dassen.
Dienvolgende is bevonden, dat wt den classe van Doccum verschenen zyn: als dienaers D. Hero ÜLDraci, predicant tot Oldkercke, ende Focoo JoAOTos tot Holwert , ende als ouderlingen Fooco van Aysma , secretaris van Ferwerderdeel, ende Popke Wartmans, ouderling tot CoUum;
wt den classe van Leeuwarden : als dienaren Nicolaus Joannk , predicant tot Berlkum , ende Vincentius Jaoobi tot Leckum , ende als oiiderl. Tierck Abbes, schepen binnen Leeuwarden, ende Dirck Willems aen S. Anna- parochie ;
wt den classe Silvana: als dienaren D. Joaiïnes OvERNiEus, dienaer J. Ch. tot Hascherdijcken, doch niet verschenen om zijn cranckheit (ende volgens dien geexcuseert) ende Ulpianus Epjei tot Oldeboom, ende als ouderling SiüRDT Wiarda tot Ackrum ende Aesoa Poppes tot öoingerijp;
wt den classe van Sneeck: als dienaeren Hugo Petri, dienaer Je. Ch. tot Oosterwierum , ende D. Bernardus Mandevul , dienaer tot Goinge cum annexis , ende als ouderlingen Andrtes Sueerds binnen Sneeck ende Wibrant Heerckes tot Bosum , ooc niet verschenen om zqn cranckheit ende volgens mede geexcuseert;
wt den classe van Bolswaert: als dienaeren Aeltien Reiners, dienaer tot Worcum, ende Albertus Nienhuis, predicant tot Borgert cum annexis, ende als ouderlingen Taco van Aysma ende Epke Bienties tot Mackum;
wt den classe van Franiker: als dienaren D. Meinardus Vomelitjs, dienaer
1) Deze acta moeten hier volgen, doch zijn in onzen codex opgenomen na de acta der op 30 September te Leeuwarden gehoudene synode.
254
tot Schalsum ende Boer, ende Watze Watsis tot Vinssum, ende Sibran BoNGA tot Kimsert ende mr. Jan Hendrix tot Harlingen al8 ouderlingen.
Is mede gelesen die commissie van de E. heeren Staten deser provincie , ende zijn wt haer E. Mogende collegie gecommitteert ende geoompareert die edele achtbare ende discrete heeren Ernst van Aelua ende Reinier Harings , diewelcke met schuldige eerbiedinge van de synodale vergaderinge zijn ont^gen.
Is daemae overgelewert den broederen des synodi seeckere missive der E. heeren Staten aengaende die saecke Rodolphi Artop^ei met eenige bigevoegde stucken, tot openinge van de saecke dienende, in de vergade- ringe voorgelesen.
Is ooc den synodo overgelevert ende mede voorgelesen een brieff van D. Artop^eo, waerin van hem versocht werde om eenige personen z^nen party sijnde te citeren, twelck van den synodo als onnodich is affgeslagen, ende ter contrarie besloten met een brieff door een seecker bode hem te belasten om selffs op het spoedichste te sien te compareren ende reden zijns appels gevendt hetselve te vervolgen, ofte dat by fante van dien eevenwel daerin gehandelt sal worden nae behooren.
Daemae zyn gelesen die acta des verleden synodi , gehouden binnen Har- lingen, ende zijn dese naevolgende saecken in naeder consideratie genomen van den tegen woordigen synodo:
1. Nopende het concept van boeckdruicken is bq desen synodo besloten , dat die deputati synodi met die curatoren accademiae van haer daertoe versocht zijnde by den E. heeren Staten sullen versoecken personen tot opsichters op die druickerqen.
2. Aengaende die resolutie van de schoolmeesters om ombequaeme te weeren ende bequaeme in plaetse van dien weder in te stellen wordt gecontinueert doude resolutie hierover genomen.
3. Op die questie, oft dr. Maocovius, theologiae doctor maer geen predicant z^nde, mach examineren ende tot den kerckendienst ordoneren, is bi den meeste stemmen der classen goetgevonden , dat liij sulx colle- gialiter met andere professoren theologiae wel mach doen.
4. Op die suaricheit van het trouuen der gedoopten met den ongedoopten wert hetselvige noch gelaten bi den voorige resolutien, mids den saecke ten principale laetende berusten tot den sinodum nationalem , waertoe men goede hoope heeft. Is mede geresol veert , dat diegene, die hier in dese provincie ofte in Gronigerlant affgeslagen worden, op een ander plaetse niet in het houuelijck bevesticht worden sullen mogen.
255
5. Aengaende die combinatien worden die dassen wederom vermaent haer best hierin te doen neerstel^ck omsiende , waer beqnaeme separatien van dorpen geschien can, ende diesel ve te bevorderen.
6. Belangende die beroepinge der dienaren , die airede in denste staen oft die geholden souden zyn haere beroepinge , die op haer worden gedaen , den classi te presenteren , is bij desen synodum besloten een iegelijck zijn vrqheit daerin te laten, ten waer hg onstichtelyck stonde.
7. Opt stuek der beroepinge der dienaren om bij deselve te hebben tue dienaers wt den dasse, waeronder die plaetsen sorteren, is bi den deputaten synodi vercregen volgens haeren last seeckere apostille der E. heeren Staten. Ende wordt den deputatis vorder belast te versoecken bi den E. heeren voorgenoemt, dat d'uitsehrivinge vant hetselvige placaet gedaen ende voorts ter executie gestelt mach worden.
Perticularia des voorleden synodi.
8. In de saecke van Lambert Janssen aengaende die strafTe, in ver- scheiden synoden hem opgeleit , is besloten , dat men hem alsnoch kercklijck sal vermanen door den deputaten synodi om die sententie van verscheidene synoden over hem gevelt nae te comen, ofte bij faute van dien dat men met die kercklijcke disdplin sal procederen.
9. In den saecke Danielis Joannis is besloten, dat die kerckenraedt van Sneeck geassisteert met tue dienaers desselven classis ende met tue deputaten synodi hem alsnoch eens eemstelijcken sullen vermanen om hem wederomme tot eenicheit der kercken deser provinde mitsgaders bjj die oprechte suiverheit der leere, die in deselve geleert wordt, wederom te vervoegen, ende bij faute van sulx dat men voorts met die kercklijcke discipline sal tegen hem procederen. Doch alsoo Daniel vorsz. in den synodo is verschenen ende aen den broederen versocht heeft, ten eersten dat seeckere concept van zgn gevoelen in scriptis overgegeven desen actis sinodi geinsereert, ten tueden dat hij voor een lidtmaet der gemeinte binnen Sneeck getollereert mochte worden tot den nationalem synodum toe, is besloten: op het eerste punt sulx onnodich te zijn, maer dat het concept voorsz. int boeck der deputaten synodi bij zijn voorgaende ver- claringe, aldaer gedaen, gestelt sal worden; belangende het 2 refereert het synodua hem tot die voorgaende resolutie, i)
Gravamina synodi praesentis. Hiemae is geprocedeert totte gravamina, die van den classibus op dit tegenwoordige synodus overgesonden zijn.
1) Van hier af tot aan d<.' onderteekening zijn de acta met een andere hand getjchreven.
256
1. Opt eerste gravamen classis Leowerdianae , hoelange tevoren lidt- maten der gemeynte Jesu Christi behoren geweest te zgn diegene, die nieuwel^cx totten dienst der kercken sullen toegelaten worden, is besloten, dat sulcx tenrainsten twee oft drie jaren tevoren behoort te geschieden, eer sy of van den classibus of van den professoren toegelaten worden.
2. Op het tweede gravamen, of oock niet alle appellation, die van den classe totten deputaten synodi geschieden endesovoorts , behoren te ge- schieden durante judicio aut eoetu, is besloten, dat se geschieden siülen diirante coetu ofte, indien de vergaderinge is gesloten, dat se op den- selvigen dach by den praesidem ofte scribam ofte den dienaer lod aenge- geven sullen worden.
3. Opt derde gravamen alsoock op het eerste classis Snecanae van gelyoken inhoudt, of d'appellanten niet behoren eenigermaten d'oncosten te dragen, die daer vallen, als van hun appel gehandelt wort, is besloten, dat sy by provisie de oncosten sullen staen, mits dat se haer regres sullen hebben op de appelleerde tot decisie der deputaten synodi.
4. Op het vierde gravamen , of oock eenige saken , daervan geappelleert wort van den deputatis synodi totten synodum, niet behoren by provisie executabel te wesen, ende welcke die zyn, alsoock mede op het twede gravamen classis Sylvanae yan gel^cken inhoudt is besloten, dat in saken van beroepinge geen appellen verder mogen vallen dan totten deputates synodi, maer in andere saken wort hetselve gelaten in arbitrio ende het oordel der deputatorum synodi, mits dat hiervan eerst metten respective dassen commimicatie werde geholden, welcken die dingen zyn, die execu- tabel sullen wesen.
5. Opt vijffde ende laeste gravamen, of oock niet de proefpredicatien voor het h. avontmael behoren anders als op de naestvoorgaende Sondagen te geschieden, is besloten, dat se behoren te geschieden op de naeste Yrydach of Saterdach voor de actie des h. avontmaels.
6. Opt eerste gravamen classis Sylvanae , alsoo voor een jacr ofte twee seker ledemaet der kercke Christi in overspel hem verlopen hebbende nae tversterven van sijn huysvrouwe deselve persoon wederomme tot syn huysvrou heeft genomen, welcke ledemaet nae verscher daet van den predickstoel opentlyck voorgestelt zijnde sedert die tijdt hem redelijck gedragen heeft, versoeckende middelertijt met dit tegenwoordige wyffint honwelijck bevesticht ende totte gemeenschap des h. avontmaels toegelaten te worden , de vrage is , hoe een dienaer hem in alsulcken gevall houden ende dragen sal. Is geresolveert ende besloten , dewijle dattet is continuatie adulterii, voormaels by haer bedreven, dat se niet en mogen in haer
25?
houweljjck bevesticht worden noch oock, solange sy in sodanigen staet met malcanderen leven, totte gemeenschap des h. avontmaels opgenomen ende toegelaten.
7. Op het tweede gravamen, nadien die Jesuiten veelvoudich dese landen doorlopen , waerdoor de Paepsgesinde seer stout worden . ende oock also de tegenwoordige middelen op dat stuck genomen de swaricheyt niet wechnemen, oft niet raedtsaem waere, dat de broeders op het synodum verschonende andere bequame middelen hiertoe dienstich mochten ramen , is besloten, dat een yegelijck dienaer by syn overicheöt sal aenhouden om de placaten hierover int werck te stellen.
8. Op het derde gravamen alsoock mede op het tweede classis Sne- canae van gelycken inhoudt, oftet niet goedt waer, dat een dienaer uyt elcken classe van diegene, die op het synodum comen, gestemdt werde, die terstont nae het besluyt int eynde des synodi d'acta excipiere ende uytschrijve ende late deselve van den praeside ende scriba collationeren ende onderteyckenen , die oock solange sullen moeten blijven om also deselvige sonder vertoeven een yegelyck respective classe over te leveren in de eerste naestvolgende vergaderingen , is besloten , dat sulcx nu ende nae desen voortaen sal geschieden.
9. Opt eerste classis Bolswerdianae , dat doch eens alle goede oude resolutien int werck mochten gestelt worden, ende dat tot dien eynde het synodale extract, by den vier gecommitteerden des voorleden synodi van nieuws oversien , nu eyntlicken in desen synodo gelesen ende afgedaen werde, is geresolveert ende besloten, dewjjle het in eenige classibus noch niet gelesen en waer , dattet alsnoch by allen dassen wederomme gelesen sal worden, ende indien eenige swaricheyt noch daerinne bevonden wort, dat deselve geannoteerdt ende daervan gravamina gemaeckt worden om in den toecomenden synodo overgelevert ende gedecideert te worden.
10. Op het vierde gravamen, of wel in eenen kerckenraedt twee ofte meer bloetverwandten mogen sitten, ende of sy in specie haer andere bloedtverwandten door haer stemmen tot eenige kerckelicke diensten mogen vorderen, ende of sulcx mach geschieden in sodanige gemeenten, daer alle ledematen hooft voor hooft haere stemmen hebben , is besloten , dattet geschieden mach , wanneer daer maer vleeschelicke afFecten buytengesloten worden.
11. Opt vijfde gravamen, of het niet oorbaerlqck en zy, dat elcke kercke ten platten lande diaconen, daer sy noch niet en zyn, verordinere om collecten te versameien voor haer ofte haere nabuyrige nootdruftige
Acta syn, provinc, VI, 17
258
gemeenten, tzy dat se selfs ingeseteue armen hebben ofte niet, is besloten, dat waer het met stichtinge geschieden can , dattet aldaer wel geschieden mach.
12. Op het sevende ende laeste gravamen, hoedat de heydensche comoe- dien ofte schouspelen, die tot Leeuwarden ende Boolswerdt tegens ver- scheydene synodale resolutien wederorame doorbreken, op het gevoechlijckste voortaen sidlen mogen verhindert worden, is geresol veert , aengesien tsynodus hope gecregen hadde, dat siücx welhaest ophouden soude, dat de respeetive classes haere beste suilen doen om sulcx mette beste mid- delen af te cr^gen.
Naedat de gravamina afgedaen waeren, so is voordér ge- procedeert totte particiilaria.
1. Ende ten eersten is voorgecomen de sake van de onderteyckeninge des Catechismi ende Nederlandtsche Confessie, in dewelcke swaricheyt gemaeckt werde in den classe van Dockum by eenige dienaeren, waerop by den broederen des synodi eendrachtelicken is besloten, dat diegene, die sulcx noch niet hebben gedaen, gehouden sullen zyn tselvige te doen in de eerste classicale vergaderinge , uyt oorsake van twelcke benevens den classe van Dockum oock allen anderen classibus opgeleydt ende bevolen wort, indien yemant onder haer alsnoch is, die tselvige niet hebben gedaen, daertoe niet alleen vermaent maer oock geconstringeert worde.
2. In de sake van de beroepinge van Steens, gedaen op den persoon Arnoldi Matthls, also Arnoldus voor den synodo tegen woordich van den E. grietman Donia ende doctore Eocio cum sociis is beschuldicht van ver- scheydene mishandelingen, naedat de voorsz. beschuldingen mette docu- menten ende bewqsredenen daertoe dienende van den synodo zyn geexa- mineert, is bevonden, dat Aknoldüs van alle alsulcke beschuldingen vry is, waerop de voorsz. beroepinge op hem gedaen geexamineert ende alles, wat daertoe dienstich was, ondersocht ende wettelyck bevonden z^nde wort volgens dien Arnoldus voorsz. van den synodo gewesen uyt cracht van deselvige by de gemeente van Steens hem te vervoegen. Doch also de grietman voorsz., geassisteert met doctore Eoao, wederomme is ver- schenen, clagende dat sy wat meer totte sake dienende hadden in te brengen, so wort de sake gewesen totte deputatos synodi, geassisteert met twee van den h. Gedeputeerden tot believen van denselven, om tgene voerders tegens hem Arxoldum van haer ingebracht sal worden breder te examineren , mits dat Abnoldüs hem solange van die plaetse sal onthouden. Ende ingevall hy mochte door sulcx van sodanige beschuldingen over- tuycht worden, sal de beroepinge voor niet ende van geender weerden gehouden worden.
269
3. Aengaende de sake van de gemeente van Blije endc Hogebentluiui tegens haeren dienaer Roücke Johannis, naedat de broederen des synodi haer op deselvige geinformeert hadden , hebbent ge wesen aen den deputatos synodi om met de eerste gelegentheyt de sake af te handelen.
4. Nopende het appell der ledematen der geraeynte Christi binnen Grou van den deputaten synodi op desen tegen woordigen synoduni , nae genoech- same ondersoeckinge der documenten ende bewijsredenen , van beyde sijden by den synodo ingebracht, is de beroepinge op den persoon Laurfuttii Taconis afgeslagen , ende den ingesetenen is geordineert metten eersten te procederen tot een nieuwe electie in conformiteyt van de kerckenordeninge ende landtsresolutie.
5. In de sake hangende tusschen RoDOiiPHUM Aktop.^xm, appellant ad synodura Doccumanam ter eenre, ende de kerckenraedt van Franiker, in haer qualiteyt geappelleerde ter anderer sijden, nopende sekere sententie, by den deputaten synodi den 29®" Januarij laestleden binnen Leeuwarden gepronuncieerdt, tsynodus tegenwoordich binnen Dockum vergadert, in de vrese des Heeren rijpelijck gelettet hebbende op alles, wat in desen diende geconsidereert te worden, verclaert hem appellant by de voorgeroerde sententie niet boven recht beswaert, maer de sententie der deputaten synodi wel gewesen ende volgens by hem Rodolphum tonrechte geappelleert te zijn, ordonnerende tsynodus voorss. hem nae de voornoemde sententie te reguleren. Aldus gepronuncieert in de synodale vergaderinge binnen Doccum opten 9«" Junij voor noon.
ARTOP.EÜS dese sententie gehoort hebbende heeft viva voce hiervan ge- appelleerdt ad synodum nationalem ter praesentie van de burgemeester WuBE Jacobs ende Jeroen Willemsz als gecommitteerde van den kercke van Franeker , waertegens de gecommitteerde voorsz. protesteren de nullitate appellationis, refererende haer totte apostille der E. heeren Staten, staende in margine van de remonstrantie des kerckenraedtfi , der rescriptie des magistraets ende des antwoordts Artop^ei, luydende aldus: Syn Genade mitsgaders de Gedeputeerde Staten van Vrieslant alles gesien consenteren RoDOLPHO Artop-^eo om sijn appell , tegens de senten tien der deputaten synodi ingebracht, opten aenstaenden synodam te vervolgen, mits dat hy geholden sal zyn nae te gaen, tgene alsdan by denselven synodo sal worden uyt- gesproken, ende middelertqdt hem te onthouden van den kerckendienst. Actum den 20®" Martij 1618 voor noon. Onderstondt: Ter ordonnantie der Gedeputeerde Staten van Vrieslandt. Ende was onderteyckent: A. Aysma.
6. Opt versoeck van Piecke Ansches om gepromoveert te mogen worden
totten scholasticam functionem binnen Staveren by den magistraet aldaer
17*
26Ó
wort het classis van Boolswert belasticht om sulcx den magistraet te remonstreren ende hem daerinne te helpen bevorderen. Ende ingevalle tselvige aldaer niet wil gelucken, wort den deputatis synodi belast tselvige voorts den heeren Ghedeputeerden te remonstreren.
7. tYersoeck Tammowis Lyrani, aen den synodum gedaen, wort alsnoch den deputaten synodi belastet om tselve so by den E. heeren Gedepu- teerden alsoock by weygeringe van dien by den heeren volmachten deser provinciën te bevorderen, ten eynde hy als emeritus een jaerlicx stipen- dium mach vercrijgen.
8. Nae desen zyn tot deputaten synodi voor desen jaere gecoren dese navolgende personen:
uyt den classe van Dockum Chrystophorus Swaqemiüs, dienaer tot Nijkerck , ende Bodus Claesz, olderling tot Holwert
Die van Leeuwarden continueren nae de ordre der vier mannen, die tot haer is gecomen, ende zqn: Hieronymus Honerbringa, dienaer tot Huysum, ende Sioucke Siouckesz, olderling tot Marrum.
Uyt den classe Sylvana zyn voor twee aenstaende jaren gecommitteert : JoHANNES Klinckhamerus, dionacr op de Jouwer, ende TmcKo van Andringa, grietman tot Oldeboorn als olderling.
Uyt het classis van Sneeck : Gaius Aqqjei , dienaer tot Isbrechtum , ende Hanne SmoNsz, olderling te Sneeck.
Uyt den classe van Boolswert: Godschalckus Aeltius, dienaer binnen Boolswert, ende Timen Fransz, olderling mede aldaer.
Uyt den classe van Franeker: Philippüs Danielis Eylshemiüs, dienaer binnen Harlingen, ende Jeroen Willemsz, olderling tot Franeker.
9. De rekeninge van den deputaten synodi is van den synodo ontfangen ende door den praesidem ende scribam in haer recesboeck geparagra- pheerdt.
10. De E. h. gecommitteerde Staten vorengemeldet zyn van den synodo bedanckt geworden voor haere presentie ende goede diensten in den synodo bewesen , ende haere E. E. zyn de resolutien desselvigen gerecommendeert om favorabelqcken haeren collegio te rapporteren , sijn daerbeneffens mede gebeden haer beste hierin te willen doen , dat se een goeden effect mogen sorteren.
11. Eyntlijck ende ten laesten is censura morum gehouden, ende het synodus is met dancksegginge ende aenroepinge des naems Godts mits- gaders broederlicke groetenisse in vrientschap gescheyden op huyden den 9^" Junij 1618.
261
Aldus gesloten in de synodale vergaderinge, gehouden binnen Dockum op dato als boven ende uyt name ende last van den synodo voorsz. by den praesidem ende scribam onderteyckent.
ViNCENTnjs Jacx)bi Hemfenius, praeses synodi Doccumanae. HuGO Petreius Snecanus, ejusdem synodi scriba, i)
Acta synodalia den laesten Septemb. 1618.^)
tSynodus van Frieslandt, op de aengeschrjjwinghe der E. E. heeren Gedeputeerde Staten van derselver provincie binnen Leeuwarden vergadert omme achtervolgende daenschr^vinghe der H. H. M. M. Staten Generael deser Geünieerde Provinciën te nominei*en ofte deputeeren 4 ofte tenminsten 3 dienaeren ende 2 ofte 3 andere gequalificeerde personen , wesende lede- maten der ware ende Gereformeerde gemeqnte, tot den sinode nationael, bij de hoochgemelte Staten Generael binnen Dordrecht geconvoceert tegens den 1 November stilo novo deses jaers 1618, heeft na aenroepinghe van Godes h. naeme geeligeert tot presidem den weigeleerden ende godtsaligen D. Florenttüm Johannis, dienaer des godtlijcken woorts tot Sneeck, ende tot scribam D. REONi-muM Booermanum , dienaer des godtlijcken woorts tot Harlingen.
Vorts is gelesen de missive der E. heeren Gedeputeerde Staten deser provincie aen die respective dassen, waerinne nae een verhael van het sijnode nationael, bij de H. H. M. M. Staten Generael geconvoceert, den classibus was geordineerdt omme haere committeerde op desen tegen- woordigen sinodi preparatoir toe senden, waema de credentsbrieven van de gecommitteerde dienaeren ende ouderlinghen der respective dassen sqn overgelevert , gelesen ende geapprobeert.
Volgens welckx bevonden is, dat vuijt den classe van Leu warden ver- schenen sijn: als dienaers D. Yincenteus Jacobi tot Leckum ende D. Adolpheus Besten tot Marnim, ende als ouderlinghen de ed. achtbaren erentveste heer Kempo van Donia, raet ordinaris in den Hove van Vries- landt, beneffens welcke mede als ouderlinck gecommitteert zynde de ed. erentveste manhafte Julljus van Eusingha , overste lutenant vant Friessche regiment, is vermidts seeckere verschrqvinge van sijn princelijcke Exelentié absent gebleven ende gexcuseert gehouden;
1) Beide onderteekeningen zijn eigenhaDclig. De acta zelf van deze gynode zijn met drie verschillende handen geschreven.
2) Zie noot 1 op blz. 253.
262
wt den classe Silvana: als dienaers D. Johanxes Melbomeus tot Lang- weer endc D. Gerardüs Fockingius tot Oostersee, ende als olderlinghen Hi-^fDiujcK Bruciites ondo Hlsse Jasfebs;
wt den classe Snocana : D. Flokentius Joiianijis tot Sneeck ende dlenaer JoiiANXEs JonANNis tot Balck, ende als olderlinghen de burgemeester Hen- i)ric:k WwGEits tot Sneeck ende Wubrant Heekkes tot Bosum;
wt den classe van Bolswart: als dienaers D. HEKMAJfNus Ribbius tot Bolswert ende D. Johannes Heuoderus tot Mackum, als ouderlinghen de ed. ende erentveste Taco van Ausma tot Hichtum ende Wuger Ankes tot Pingum ;
wt den classe van Franeker: D. Meijnardtjs Womelutjs tot Sc^halsuni ende D. Kegnerus Bogerman tot Harlinghen als dienaers, ende als older- linghen de ed. erentveste Sijbrant van Bongha tot Kimserdt ende de E. heer Epo Jacobs Juckema tot Franeker;
wt den classe van Dockum: als dienaers D. Hilariur Sibrandi tot Aengum ende D. Poppiub Corneui tot Aelsum, als olderlinghen Subrant ende Carel Jans.
Is mede gelesen de commissie van de E. heeren Gedeputeerde Staten deser provincie, ende syn vuyt haere E. M. collegie gecommitteert ende verschenen: de ed. achtbare ende discrete heer Ernst van Aylva ende de E. ende discrete heer Kymert Harings, dewelke met behoerlycke eer- biedenisse van die vergaderinge sijn ontfangen.
Daemae syn gelesen de articulen , ower het houden van den nationalen synode bij de H. H. M. M. Staten Generael gestelt, ende is tgene in deselve eygentlyck tot dese vergaderinghe behoorde wel aengemerckt
tSijnodus den 1 Octob. voormiddagh wederom vergadert is verschenen D. doctor MAcrjviTJs versoeckende audiëntie bij de vergaderinghe. Welcx hem gegunt, heeft syn propositie gedaen, waerop die vergaderinghe heeft versocht, dat ü. Macovtos, tgene hjj mondelingh hadde voorgedraghen, by geschrifte wilde stellen ende de vergaderinge overgeven, welcx D. Macovius alsoo te doen heeft aengenomen.
Daemae is voorgedraghen de mcninge der E. heeren Gedeputeerde Staten door haere E. M. committeerde in onse vergaderinghe aengaende de deputatie der personen, die gesonden sidlen worden tot den sijnode nationale, wesende sodanigh: eerstelyck dat de E. heeren Gedeputeerde Staten goedt hadden gevonden , dat 3 dienaers ende 3 olderlinghen souden werden gecoren ; daerbeneffens dat de tegenwoordige vergaderinghe sall hebben te nomineeren ses dienaers, vuyt dewelcke de E. heeren Gedeputeerde Staten 3 sullen kiesen omme te gaen tot den synode natio-
263
nael, ende wederomme dat de E. M. heeren sullen nomineeren 6 ge- qiialificeerde olderlinghen ofte tenminsten ledemaeten der Gereformeerde gemeijnte , viiyt welck getal de vergaderinge 3 sall moghen eligeren oinme te gaen tot den sijnode voorsz.
Dese meninghe ofte goetvindinge der E. heeren Gedeputeerde Staten de tegenwoordighe vergaderinge verstaen ende in deliberatie genomen, vindt sich in dselve besuaerdt om verscheidene reden. Heeft daerom vuyt het midden van haer gecommitteert den presidem ende schribam als dienaers ende nefTens deselve als ouderlinghen de ed. Tac» van Ausma ende de E. heer Epo Jacx)bs Juckema omme die besuarenisse, die bq de vergaderinge desen aengaende wert gemaeckt, de E. heeren Gedeputeerde Staten voor te draghen ende haere E. M. eerbiedelyck te versoecken omme die ge- nomene resolutie vallen te laten, ten eynde de kercke deser provincie mochte bljjven in syn geheel, ende de gedeputeerde broeders tot dese vergaderinge mochten hebben te verdedighen, tgene van haer gedaen wert, bg haere respective dassen.
Dese commissie van die committeerde personen voornoemt geexeroeert, hebben voor rappoort gebracht , dat de E. heeren Gedeputeerde Staten bq haere genomene resolutie verbleven,!) ende die vergaderinge vermaenden haer dselve wel te willen laten bevallen.
Naemiddach tsynodus wederom vergadert heeft over dese voorgevallene suarigheyt voortaen gedelibereerdt ende goedtge vonden de E. heeren Gede- puteerde Staten door die voorgaende haere committeerde (deselve versterckt z^nde bij gemene adwijsen met de ed. ende achtbare heer Kempo van Donia) nochmaels eerbiedelqck te versoecken in haere E. M. resolutie te willen veranderen ende de tegenwoordighe synodale vergaderinghe nae recht ende ouder gewoonte in dese provincie alsoock die vuijtschrijvinge der H. H. M. M. Staten Generael te laten voortgaen met de stemminge ende electie der personen soo dinaeren als ouderlingen , die op de synode nationael van weghen die kercke deser provincie moghen compareren.
Ende indien de E. M. heeren Gedeputeerde Staten by haere E. M. resolutie mochten persisteren, dat in sulcken gevalle de committeerde vuijt de name sijnodi bereyt waeren seeckere personen soo dienaers als olderlinghen te nomineeren ende eligeren ende de E. M. heeren te exhi- beren , ende soverre dselve niet alsoo mochten wesen gequalificeerdt , gelijck de vuijtschrivinge der H. H. M. M. Staten Generael is vereqsschende, dat alsdan de E. heeren Gedeputeerde Staten haer bedencken daerop hadden
1) > verbleven" verbetenl naar UU; onze cod. heeft ^welbieven."
264
te seggen ende niet toe twijffelen, ofte tsqnodns tegenwoordigh sonde sich in aller manieren nae de goede voorsorge der E. M. heeren soecken te accommoderen, ofte dat andersins de E. heeren Gedeputeerde Staten mochten proponeren sekere personen soo dienaers als ouderlingen, ten eijnde het synodus daerop mochte letten doch niet gebonden zyn.
Dese commissie in beyden deelen van de committeerden bq de E. M. heeren geexerceert, hebben de E. heeren Gedeputeerde Staten voor ant- woort gegeven, dat hare E. M. bij hare voorgemelte resolutie dochten te verblijven.
Hiervan hebben de committeerde rappoort gedaen, waerop vorders de vergadoringe heeft gedelebereeixit , wat in desen gevalle soude staen te doen. Ende tot adwijsen gecomen zynde is bq de meeste goetgevonden , dat die committeerde tot dese vergaderinge sullen nodigh hebben te ver- trecken ende van dese suarigheyt hare respective dassen adverteren omme op bestemder tyt met behoorlijcke last ende procuratie der dassen weder te compjireren ende alsdan te resolveren, gelqck tot best der kercken sal nodigh bevonden worden.
Ondertnsschen is voorslach gedaen ende goetgevonden, dat men bij provisie soude voortgaen ende procederen tot nominatie ende electie van personen soo dienaeren als olderlinghen omme op den synode national toe senden, deselve de E. heeren Gedeputeerde Staten te vertonen ende daero]) hare E. M. goetbedimcken te verstaen. Indien hare E. M. enich bedencken op die nomineerde ende eligeerde personen hadden, dat hare E. M. sulcx den sijnodo gelieven wilde te openbaeren ende hare goede raedt toe verlenen omme sulcx gescliiet bij den sqnodo voorts gedaen te moghen worden nae behooren.
Volgens welcke voorslach ende goedtvinige bq den synodo geprocedeert is tot kiesinge van dienaeren ende olderlingen tot besendinge als vooren, zynde bij meeste stemmen als dienaers gecoren: de E. ende weigeleerde D. JoiiANNEs BoGERMAN tot Lceuwardeu , D. Philippus Danieus tot Har- linghen, D. Florentius Jouannis tot Sneeck, ende als olderlingen de ed. achtbare ende erentveste heeren Mwjnardt van Idsarda , mede Gedeputeerde der Staten van Vrieslandt, heeren Kempo wan Donia ende Johan van den Sande , beijde raden ordinaris in den Hoove der lantschappe voorschreven.
Welcke electie soo van dienaren als olderlinghen door de committeerde synodi de E. heeren Gedeputeerde Staten gepresenteert ende geexhibeert, liebben dselve verclaert een goet benoegen daeraen te hebben ende de saecke voorts in allen den synodo commendeert ende bevolen.
265
Waerop na gedane rappoort bij den synode de voorgeroerde provisionele kiesinge alsnoch ende eyntlijck is goedtgevonden ende gearresteert.
Daema is bq de vergaderinge gemoweert, soo yemandt der gedeputeerde dienaren ofte ouderlinghen mochte comen te overlyden (twelck Godt Al- machtigh verhoede) ofte andersins nootwendichl^jck sich te absent^eren, wat in sulcke gevalle nodich syn soude tot vervullinghe van de vacerende plaetse. Waervan het synodus heeft geresolveert, dat sooverre die gecom- mitteerde broeders tot den synode nationael aldaer blyvende mochten nodigh vinden de vervullinghe van die vacerende plaetsen, dat alsdan sall succederen diegene, dewelcke de naeste is in stemminge, als onder den dienaren de E. ende weigeleerde D. Hermannus Kolde tot Leeuwarden, ende onder de ouderlingen de ed. erentveste Taco van Ausma tot Hichtum.
Van de gravaminibus der respective dassen is geresolveert , dat deselve alle, so sij ingebracht sijn, sullen de committeerde tot den synode nationael werden overhandight , ende dat dselve committeerde de gravaraina, die andersins in synodo nationali niet moghen voorvallen te verhandelen , sullen hebben te moveren diegene , die se nodich sullen vinden aldaer verhandelt te worden.
De saecke D. doctoris Macovii is gerenvoyeert aen de E. heeren Gede- puteerde Staten om met overroepinghe van de heeren cumtoren ende enige theologanten aff te handelen, ende syn gecommitteert D. Melbomeus end de ed. Taco van Ausma omme de E. heeren daerop te begroeten. Tuelck door die genoemde committeerde gedaen zynde hebben de E. E. heeren Gedeputeerde Staten dese resolutie van den synode mede goetgevonden ende geaprobeert, aennemende opt spoedigste daerin te doen.
Voorts is besloten, dat scriba synodi vuyt bevel ende name der ver- gaderinghe sall schrijven an die kercken, waervuyt de committeerde dienaers genomen syn , dat se betrachtende het gemene beste der kercken haer willen in dese deputatie tevreden stellen. Ende sullen de presente delegati der dassen, vuijt dewelcke de committeerde tot den sijnode nationael sullen gaen, hare respective dassen nomine sijnodi versoecken omme dies noodt synde de plaetsen, die bij dese commissie van haren dienaer werden ontblotet, te willen helpen bedienen.
Noch is die scribae sijnodi in last gegeven omme nomine synodij de committeerde tot den sijnode nationael met behoorlijcke procuratie te ver- sorgen, deselve ten principalen f onderende op die inhoudt van de vuijt- schrijvinghe der Hoog. Mog. Staten Generael aen de E. E. heeren Gedeputeerde Staten deser provincie omme te handelen van de bekende 5 questieuse poincten ende aencleve van dien alsmede andere voorvallende
266
saacken , sooals sij na Oodes h. woprdt ende meeste stichtinghe der kercken sullen bevinden nodich te sijn. Is oock goetgevonden , dewqle dese pro- curatie mede op den presidem gaen sall , dat deselve van een dienaer ende ouderlinck vu^t den classe Bolswardiana ende een dienaer ende ouderlinck vuyt den classe Franeiiuei-ana in synode present sall ondertekent worden.
Eijntlijck ende ten laesten, nadat de E. E. heeren Gedeputeerde Staten tevoren gomelt sijn van den synode bedanckt voor hare presentie ende directie, den synode bewesen, is censura moriim gehouden, waemae met dancksegginge ende aenroepinghe van Godes hel|jge name mitsgaders broederlijcke groetenisse het sqnodus in vriendtschap is gescheijden op huqden den 2<ien October 1018.
Aldus gesloten in de sijnodale vergaderinghe tot Leeuwarden op dato als boven, wt name ende last des s|jnod|j voorschreven bij den presidem ende scribam ondertekent.
Florentius J., synodi praeses.
Regnerus Bogekhan, hujus sijnodi scriba, i)
Acta deputatonim synodi, vergadert binnen Leeuwarden den 27 Januarij anno 1618,praesideHiEKONYMoHoENDERBmNGA, scriba Gerakdo Kleibokero.
Ten eereten heeft D. Bogermannus rapport gedaen van die onderhande- linge, die van D. Macxx)vio, Bogermawno ende Florentio met Dajniele gevallen was. So heeft D. Bogermaxnus datgenige se met Daniele gehandelt schriftelick aen de deputaten overgelevert ende is de copie liiervan, als volght:
Also wij ondergescreven doctor J. Maocovius , J. Bogermannus , Florentiijs JoHANNis gecommitteert waren van den synodo provincionael , in Junio deses jaors 1617 tot Harlingen gehouden, om met Daniele Johannis, rector der schele tot Sneeck , te spreken , hem te onderrichten ende onder wij sen in seeckere poincten der \eere , verfatet in dree articulen , bij ÜANiEiiE den classe van Sneec voormaels overgelevert ende aengenomen te verdedigen, ende van synodo geordeelt onschriftmatigh te zijn ende met de leere der Gereformeerde kercke niet te accorderen, so hebben wij achterfolgende onse last ende commissie den sesten Octob. ons tot Sneec verfoeget ende den sevenden desselven maents ter presentie ende bijwesen van sommige gecommitteerde so van den achtbaren magistraet alsmede kerckenraet aldaer met Daxiele voornoemt begonnen te spreken.
In welcko beginsel ende eenigh voortganck , hoewel wij ende d'andere ge-
ij Beide «nderteekoiüngen zijn eigenhandig.
267
committeerde als toehoorderen genoechsaem gevoelden ende op alle manieren raerckten , dat Daniel vut Godes woort genoechsaem onderwesen ende over- tuijght was, nochtans hebben ghene hope connen scheppen van eenigen vrucht oft goet succes van onsen arbeit om Daniel van syne meyninge af te brenghen. Is niettemin den achtsten deses maents na de middach door Godes genade geschiet , dat Danieu meermael voorgestelt zynde vut Godes h. woordt de leei-e ende gevoelen der Reformeerde kercken onder den eersten artijckel l^j deselve is bijgevallen ende verclaert heeft sulckes ooc zyne meeninge ende gevoelen te zijn. Derhalven van ons gevraeght zynde, oft hee dan niet in plaetse van den sesten artjjcul, voormaels van hem classi overgelevert ende van synodo veroordelt, soude willen eenen anderen laeten stellen ende onderteeckenen , heeft verclaert sich daertoe bereijdt te sijn. Ditselve van ons gedaen synde, heeft nochtans Daniel besuaert sich befonden om den artijckel, van ons schriftlick gestelt, te onderteecken voorgevende anders geschiet te zijn, als tevoren mondelinge voorgestelt was. Heeft derhalven selfs een ander geconcipieert ende gepresenteert denselven te onderteeckenen, in twelcke wq ons besuaert vindende hebben denselven gecorrigeert , so wij meinen na waerheyt te behooren , denwelcken na eenige geringe veranderinge , op Danieus begeeren daerover gedaen, hij Daniel onderteeckont heeft. Insgelyck hi Daniel op denselfden negenden voorn, maents in platse van den tweeden articul, van hem voormaels classi vorgestelt, onderteeckont een anderen tweeden artijckel, bij ons geconci- pieert ende hem vorgestelt, nadat wij op sijn instantie weinige woorden daer hadde bijgedaen. Doch also hij voor dien tijdt besuaert vonde den derden ai-tijckel van ons gestelt onderteeckenen, is hem gegunt hem daerop te delibereren tot die namiddagische vergaderinge , op welcken tydt Daniel verschenen zynde heeft insgel|jcks, doch na lange communicatie ende ge- valle suarichey t over eenige veranderinge in denselven articel , van Daniel versoclit, denselven onderteeckent. Van welcke articiüeu aUe hieronder gestelt, gelijck wij gecommitteerden verclaerden, dat wij geeme gesien ende liever gehadt hadden, dat he Daniel deselfde onderteeckent hadde, soals die van ons in forma waren gestelt geweest , also hebbe wij insonder- hey t verclaert , dat de derden artijckel defectueus was , niet volcomen noch genoechsara de leere van Godes woort ende der Gereformeerder kercke vutdruckende. Doch also Daniel sich voor die t|jdt besuaert vonde ende geheel ge weigert hadde van dien artijckel iet anders te onderteeckenen, is he van ons eernstlick om Christi wille gebeden ende vermaent, dat he Godt wilde vierich bidden ende sich bereijden om hierin sich naerder te bedencken ende volcomen contentement doen der kercke J. Christi tot zyner tydt te gheven, als wesende een artgckel van groten gewichte ende vut don voorgaenden twee reijn genomen ende verstaen zynde nootwendich
268
volgende , twelck Daniël aengenomen heeft te sullen doen. Dit alles aldus gedaen sjjnde heeft Daniel ons hertelick gedancket voor den arbeit, dien wij aen hem hadden gedaen, danckende ooc Goode voor synen segen, die he daertoe gegeven hadde, belovende ende voornemende Gk)dt van hei-ten te bidden , dat he hem meer ende meer door zynen h. geest soude willen te kennen geven ende openbaren, tghene hem noch ontbrack, bereit synde siücke genade ontfangen hebbende den broederen in allen toe te vallen ende volcomen contentement te geven. Yerclarende voorts he Daniel voor Godt ende ons, dat alles van hem in oprechter conscientie gedaen was in desen , begerende de broederen willen na aert der liefde niet anders van hem ende zijn gantsche doen ordeelen. Verclarende voorts ende pro- testerende, also de Remonstranten in HoUant van seer quade meininge ende attentaten beschuldiget ende suspecteert worden, dat he van sulckes alles, ende wat sich daervan tot eeniger tijde mochte eomen te openbaren, niet alleen onschuldigh , onnosel maer ooc van harten viand was ende sulckes alletijdt te sullen metterdaet bewijsen ende bethoonen, begerende van ons ooc van hem te willen ordelen ende gedencken. Na twelcke alles Daniel vut onser vergaderinge gescheiden zynde , hebben wij onderscreven alle van herten ons verheught ende verbly t over den segen , die Godt over desen onsen arbeydt aen onsen broeder Daniel hadde gegeven, ende tegelijcke Godt van herten gebeden, dat hem gelieve denselven noch te vermeerderen ende Danielem voornoemt ten volsten van alle misverstandt ende dolingen verlossen ende in zyne godlicke waerheit verstercken ende also tot de waere eenigheijt ende gemeinschap der gemeinte J. Christi wederommebringen. Dit alles voorsz. also waerachtigh te zijn getuigen ende bevestigen wij ondersch. met onse eegen ende gemeenlicke handen hieronder gestelt. Actum Sneeck den 9 Octob. anno 1617.
Onderstont: J. Maccoviüs, sanctae theologiae profess. in acad. Franec.
J. BoGERMANNus, ccclesiastes Leovardiae.
Florenwus Joilvnnis, ecclesiastes Snecanus.
JoccuEM Eeins. Jan Claessz. Hinderick Wigers.
Copie der articulen, van Dantele Johannis onderteeckent tot Sneeck in vergaderinge der gecommitteerden synodi, datum alsvoren gestelt.
lek gelove ende bekenne, dat Godt van eewicheyt sommige menschen sonder op ijet goets in haer te sien, ja haer aenmerckende als in Adam verloren , naect ende leddigh van alle goede qualiteiten , ende ter contrarie becleedt met alsulcken, die de eewige verdoemenisse verdienen, heeft vut verkoren tot die eewige salicheijt, daerom meteenen haer verkiesende om haer, welverstaende de volwassene vutverkorenen vut louter barm-
269
hertigheit, te geven het waere gelove in Christum om door tselvige al8
een middel, van hem daertoe verordineert , haer tot de eewige salicheit
te brengen, bekennende oversulcks dat het gelove is een vrucht deser
genadige verkiesinge ende dat het sonder aenmerckinge van eenige bequaem-
heit, cM)nditie, qualiteit ofte dispositie in den mensche van Ghodt vut
genade wert geschoncken.
Onderstont Daioel Johannes.
2. Dat Godt het gelove ende de bekeeringe in dien vutvercorenen niet alleen door de predicatie des godtlicken woordts maer ooc door de inwendige craehtige werckinge des h. geestes also werekt, dat se sekerlick comen te geloven ende haer te bekeeren ten tijde, als het den Heere belevet
Onderstont Daitiel Johannes.
3. Dat de waere vutvercorene kinderen Godes het salichmakende gelove
niet geheelick noch eyndelick verliesen.
Onderstont Daniel Johannes.
Aldus gedaen ende onderteeckent bij Daihel Johanios ter vergaderinge
van ons onderscreven , van synodo Harlingana tot onderhandelinge met
Daniele voorscreven gecommttteert , mede present zynde de gecommitteerde
van E. magistraet ende kerckenraedt van Sneeck hieronder gestelt, diet
neffens ons met haer handen hebben onderscreven tot bevestinge der
waerheyt. Actum Sneeck ten tijde als boven.
Onderstont: J. Maocovius, s. theologiae professor.
J. BooEBMANNus, ecclcsiastes Leoverdiensis.
Florentiüs Johannis, ecclesiastes Snecanus.
JocHüM Riengkssz. D. Thijs. Jan Claessz.
Hendrick Wioebs.
In saecken van Daniele Johannis is besloten, dat Hieronimüs Honer- biunga ende Johannes Melboil£us hun transporteren sullen bij den kerckenraet om te onderstaen , oft Daniel Johannes sijn beloftenis , in die onderhande- linge met hem te Sneec gedaen , sij nagecomen in alle poincten , ende oft he de articulen oft belijdenisse bij hem onderteeckent zij ofgeweken oft gebleven oft noch verder s|j door Godes genade gecomen, ende so se bevinden werden, dat he sij gebleven ende noch blijve oft noch meer voortgegaen zij, dat se alsdan op de bequaemste wijse de ergemisse, so is gegeven, sullen met den kerckenraedt wechnemen
Acta deputatorum binnen Leeuwarden den 3 Martij 1618, Johanne Biltio praeside, Adamo Westermanno scriba.
Nadien b|j den deputaten synodi den 27®" Januarij 1618 Daniel Johannis door hare gecommitteerde was onderstanden over de reductie , door D. dr.
270
Mjvcovtüm, D. Bogermanküm ende D. Fj^orentium Johanxis den 9 October 1617 binnen Sneeck gehouden ende befonden, dat h|j hem op sijn ge- articuleerde bekentenisse niet wilde verclaren, waerdoor de kercke van Sneeck ende classis derselven onnistigh bleefT, z|jn Daniel Johanots met de gecommitteerde der kercke van Sneeck, als Florentitts Johaunis ende Andries Sueerts, ouderlingh ende D. Vibrandus Petri, dienaer tot Heech, vut den name des classis den 4®" Martij voor den deputaten synodi ver- schenen. Alwaerom zij ooc aen beqde sijden int lange gehoort ende ver- standen synde, heeft Daniel Joiiannis verclaert de drie articulen, in de vorige reductie beraemt ende bij hem verteeckent, niet anders te connen verstaen, dan soverre die met s|jn verstant overeenquamen. Welcke ver- claringe , also die den gecommitteerden des kercke ende classis van Sneec voorgehouden was alsooc D. J. Booekb£anno, die in vorige reductie met hem gehandelt hadde ende van den deputaten ontboden , heeft haer gelijck ooc den deputaten hoochnodich geschenen Danielem door naerder verclaringe z|jn gevoelen over de drie voorige articulen te versoecken, alwaerom bij den deputaten synodi de drie voorige articulen sijn gerosumeeil ende also gestelt, dat het gevoelen der waerer Öereformeerder kercke naectelicker ende claerlicker conde werden verstaen. Dewelcke Danieli Johannis voor- gelesen zynde, heeft geseyt sich in een so hooghe ende suare saecke so haestlick niet te connen verclaren maer te begeeren , dat een maendt tijdt hem vutstel verleent mochte werden, nae welcken l^j beloofde zyne ver- claringe te doen. De deputati niet connende verstaen, dat D. Danieu alsulcken langhen tgt gegimt behoorde te werden, als dien de leere van de Öereformeerde kercke wel bekent waer, ende selve in dispuyt ende questie over dese leere geweest was, ooc tallen tijden reeckenschap be- hoorde te gheven van die hope, die in hem waer, daerom hem opgeleyt namiddach toe twee vuren zyne verclaringe te doen. Ende is dese Danielis meininge den gecommitteerden der kercke van Sneec mede voorgedragen.
Naer noen. Nae de middach ingetreden synde D. Florentiüs ende Andries Sweerts met Vibra>*du8 PErm hebben haer opt hooghste beclaeght over het doen ende werck Danielis voornoemt, als die niet anders en wisten, ofte de voorige reductie waer gedaen in de vrese Godes, in oprechtigheit der conscientie ende tot gerustigheyt der onruste in de kercke Godes , dat ooc Daniel van zyne meininge conform het gevoelen der Remonstranten af- gebracht waer, van misverstant in rechte verstant met de Gereformeerde kercke onses vaderlants ende suqvere kercken Godes, ooc tot dien einde de onderteijckeninge der articulen gedaen ende Godt voor zyne segen ende de mannen broederen voor haren arbeit gedanckt, maer nu geheel anders bevonden hem te openbaren, opt hooghste waeren bedroeft ende
271
niet anders conden verstaen, ofte bij hem D.vnikl was ontrouwelick ende onrechtelick gehandelt, versoeckende de deputaten wouden dese saecke in de vrese GFodes overwegen ende advijseren, so s|j bevinden souden tot de meeste niste ende vrede der kereke te behooren.
Is daemae D. Daniël wederom ingeeqscht ende afgefraeght, ofte hij zyne verelaringe over de drie articulen, b|j den deputaten gemaect, op- rechtlick woude doen ende met onderteijckeninge zynes hants te bevestigen, in welcke also h^ niet bewilligen conde , tonwaer hem een maendt vutstel ende deliberaet werde geconsenteert, ooc vragende waerom de broederen afweecken van de vorige articulen, b|j hem na de onderwjjsinge gete|jckent, die l^j seide also alsnoch te verstaen, gelijck h|j se nae z|jn verstant ende soverre die met Godts woordt conform waeren, onderteickent hadde. Hebben daerom de deput. om dese bedroefde saecke te beslechten van Danieij: begeert, dat hij oprechtelick ende sinceerlick als voor den aen- gesichte Godes woude verclaren, ofte hij de drie voorige articulen, bij hem onderteickent, niet en verstonde orthodox te sijn ende b|j hem ver- claert te wesen ende noch te worden in alsulcken sin ende verstant, als de reducenten met hem die conform de Belijdenisse deser onser vader- lantsche kercken verstonden ende hier oprechtelick beleeden. Op welcken Daniel dese verelaringe heeft gedaen: niet anders te connen sien, dan dat alsulcke ondersoeckinge i) ende afvraginge was een inquisitie ende perssinge der conscientie, die vrq ende ongeperst behoorde te blijven, ende ooc gheen andere verelaringe te connen doen, als b|j hem over die gedaen ende geschiet was ende hierboven gestelt is , vriendelick versoeckende , dat hij in dese zyne meininge ende opinie tot den aenstaenden nationael synodus, van welcke goede hoope was, gedult mochte werden, met belofte hem modest ende tranquü te houden sonder iemant met zyne opinie te besnaren, ende door occasie met een dienaer Orodes in dispuijt vallende also te willen disputeren ende raeden, dat dese questien gemodereert mochten worden. Waerop eydelick is geresolveert als volght:
Also den deputaten vut het relaes van de gecommitteerde des synodi is gebleecken Danielem Johannis gereduceert te hebben tot gelijckstemrnicheyt der Gereformeerde kercken in twee poincten, in welcke hij afgeweecken waer tot het gevoelen der Remonstranten, soo ist nochtans, dat de deputati synodi naerder ondersoeck gedaen hebbende bevonden hebben hem Danielem van zijn voorige opinien, bij articulen in den classe van Sneeck overgegeven, int minste niet verandert te zijn ende met Ijdele hoope den ondersoeckers gef rustreert te hebben , alwaeromme sij alle dese dingen in de vrese Godes overwoogen hebbende verstaen, dat de sentencie des kerckenraets ende
M In iiiarg. staat hi«*mt'ven8 N.B.
272
classis van Sneec ende van den synodo laestleden goetgekent vooralsnoch in zijn geheel sal verbleven, ter tqdt D. Daniel sich anders sal verclaren, vindende daerom goet, dat de kerckenraedt ende classis in dese saecke sullen doen, als sij na desen bevinden sullen te behooren tot vrede haerder kercken ende hares vaderlants.
Aldus vutgesproken binnen Leeuwarden den 5 Martij 1618
in de classicale camer.
Dese sententie beijde parthijen voorgelesen synde, heeft Daniël Johannis
verclaert zijn gevoelen over dese sententie niet connen verclaren, maer bij
hem te behouden. Florentius Johannis met de syne hebben in dien geac-
quiesceert, versoeckende aen wederzijden copien, die haer gegunt zijn.
Acta deputatorum synodi, vergadert binnen Leeuwarden den 1 Octob. anno 1619, praeside D. Bernhardo Fullenio et scriba Alberto Nyenhuuse.
Is bij den deputatos synodi goetgevonden, dat Lambert Janssz tegen de naeste vergaederingen sal geci teert worden om alsdan sijn saeken eyndt- lick af te handelen.
Bent volgens gecommitteert D. Bernhardus Fxtllenius ende D. Petrus YoMELius om te voirsoucken het advqss der E. E. heeren, oft haer sal gelieven met hare presentien te beforderen de onderteeckeningen van den Canonib. synodi nationalis die leer aengaende volgens het concept, daervan in actis synodalib. geteeckent.
Sijn gecommitteert nomine deputatorum synodi omme te beforderen ende bij te woonen de classicale bijeencomsten in onderteeckenen der voorss. Canonen: te Dockum D. B. Fullentos, D. Franoscüs GuALTHEmals dienaers, Gerrfi Baebts als ouderlingh.
In classe van Leeuwarden sullen hen verfoegen D. Bartholdus Huys- MANNiTs ende D. Petrus Yomelius als dienaers, Sltbrant Pieters als ouder- linck;
in den classe van die Jouwer D. Franciscüs Öualterus , Albertüs Nyen- HuiSEN als dienaers, Wumer Lijuwes als ouderlinck;
in den classe van Sneec D. Johannes Clinckhamerus ende Albertüs Nyenhuusen als dienaers, ende Broer Cornelisz als ouderlinck;
Boolsuert D. P. Yomelius ende D. J. Clinckhamerus als dienaers, Sioerd Eempes Wiarda als ouderlingh;
in den classe van Franiker D. B. Fullenius ende D. Bartholdus Huys- MANNus als dienaers, Dierck Willems als ouderlinck.
D. B. Fullenius ende D. P. Yomelius hebben rapport gedaen van haer commissie ende hebben verclaert, dat de E. E. Mogende heeren verstaen,
273
dat de deputati synodi met hare presentien sullen helpen in eenen ijege- licken classe de onderteeckeningen hiervoor gementioneert bij te woonen , belovende mede, so daer eenigen suaricheden in dien onderteickeningen mochten voorfallen, de behulplick handt te bew|jsen.
Den 2 Novemb. anno eodem.
D. B. FuLLENius ende D. P. Vomelius bent gecommitteert om te bemid- delen , dat de doctores theologiae mede mogen onderteeckenen die articulen , in synode nationali geconcipieert nopens de leer des geloofs.
Naedien de gecommitteerden deputatonim synodi, geordineert om de onderscrivingen des formuliers nopens de onderhoudinge der eenigheyt in de leer des geloofs, in synodo Dordracena geconcipieert ende approbiert, in allen dassen deser provinciën van eenen ijegelicken dienaer te befor- deren, in den collegio deputatorum synodi rapport gedaen, is befonden bijnaest in alle classen goede eenigheyt in de vrijwillige onderteeckeningen van den voorsz. formulier, waervoor Öodt ten hooghsten moet gedancket z|jn, exempt nochtans drie dienaren in den classe van Dockum, als D. Haio Lamberti ende D. Petro Hermanni , beide dienaren der gemeinte Christi tot Dockum, alsmede D. Joh. Sartomo, dienaer der gemeinte Christi tot Buijtenpost, ende een dienaer vut den classe van Leeuwarden D. TuoaiAS Thomae, dienaer in de gemeente Christi tot Jelsiun.
So hebben dan de deputati synodi goetgevonden de voorgenoemde dienaren met brieven van citatien voor haer te roepen. Ende is vooreerst verschenen D. Thomas Thomae ende dat op 3 Novemb. anno praesenti ende heeft , als die D. praeses nomine totius coUegii zeer christelick D. Thomam vermaent ende gesocht met verscheidene beweeghredenen te inducieren, dat hij voorsz. D. Thomas om de eere Godes, welstant ende rust van sijn ghemeinten ende welfaren van sijn eqgen persoon hem doch wilde willigh stellen in het onderteeckenen, daerbq doende dat, bijaldien D. Thomas eenige suarieheijt ofte bedencken in eenige articulen van de geconcipieerde Canonen hadde, vrij willigh met goede conscientie wilde openbaren, met belof- tenisse dat men met den gheest der sachtmoedicheyt in alle vrundtschap ende broederlicken liefden hem soude onderwqsen. Ende alsoo hij daertegen verclaerde met niemant te begeeren in mondtlicke conferentien ende dispuyt te treden , so is het dat de broeders hem hebben vermaent zyne argumenta van suaricheyt bij geschrifte wilde stellen, presenterende deselvigeni)
Anno 1620 den 7®" Martq.
Is wijders ooc van den deputaten des synodi besloten, dat men ver- soecken sal aen den E. M. heeren Gedeputeerden , dat die personen Daniel Johannis ende Haio Lamberti mochten voor den E. M. heeren geroepen
1) Hier breekt de zin af en volgen twee blanco bladzijden.
Acta 8ijn. protunc. VI. 18
è74
worden ende haer beigden te constringeren den polijtijeke state te snbscri- beren nae den conformiteyt der sententie, van den E. M. heeren Generale Staeten op dit stiick genomen, i)
Acta synodi binnen Liewarden opten 14^ Septembris anno 1619 voor den middach verhandelt ende voor- gefallen.
Ten eersten is nae aenroepinge van Gk)des h. naeme dominus Reonerus HxcaiTiNQnTS gecooren als praeses ende Hilarius Sibrandi als scriba synodi.
Daemae syn d'procuratien ofte credentsbrieven vertoont, geleessen, ge- examinirt ende geapprobirt. Ende zyn ten eersten mit genoechsaemeinstnictie uyt het collegie van den E. M. heeren Gedeputirde Staten als directeurs synodi verscheenen die eehrenpheste achtbaere wqse ende zeer discrete heeren mynheer Abraham van Roorda ende Hypolttüs Crack ende van den broederen mit eerbiedinge ontfangen.
Daemae uijtten classe van Liewarden: dominus Regnerüs HACHTmoius ende dominus Juliüs Atzoxiüs van Oenkerck als dienaeren, ende dominus doctor Hen. Brahe, medicus tot Liewarden, ende Freerck Dercks tot Wirdum als ouderlingen;
ugtten classe van de Soeven wouden : dominus Franciscüs Havercampius, dienaer des h. e vang. tot Oldeholdtpaede , ende dominus Abrahamtjs DoMiNia, dienaer des h. evang. opt Heerenveen als dienaeren , ende Eincke Lycklema tot Oudeschoot ende Frans Timens tot Oudeboom als ouderlingen, doch Rlvcke Ltgklema is niet eerscheenen ende om rheeden geexcusirt;
uytte classe van Sneeck: dominus Gerlacüs Habbonis, dienaer tot Deer- som, ende dominus Tammerus G-erhardi, dienaer in der Jilst als dienaeren, ende Juruen Michiels, borgemeester tot Sneeck, ende Dirck Dircks, borge- meester tot Schlooten als ouderlingen;
uytten classe van Bolschwirt: dominus Johannes Biltiits, dienaer binnen Worcom, ende dominus Johannes Hichtommannus opt Ngelandt als die- naeren, ende mijnheer Reumer Haerincks, borgemeester tot Bolschwirt, ende Jaoob Eehes, secretaris van Heemelerolphaert als ouderlingen;
uytten classe van Franecker: dominus Jarrighiüs Wilhelmi ende dominus Tdcannüs Obbonis als dienaren, ende den eersaemen Suercic Hauesz van Oosterbierom ende Sybe Jippesz als ouderlingen;
uytten classe van Doccom: dominus Hilarius Sibrandi ende dominus
1) Hierop voljiccn nog eziracteD uit de acta der depntaten vaD 17 Juli IG21 en enkele van de jaren 1024 en 1025.
271^
Nicx)LAtJs JoHANNis als dieiuieren , ende jonkheer Jaoob van Ruffelaer ende Carel Jans als ouderlingen. Ende is daemae deese sessie mit dancksegginge geeijndigt
Daemae syn nae den middach heerleessen dacta synodalia, voorleeden jaere 1618 binnen Doccom afTgehandelt , ende opt 7 articul spreeckende vant loopen der Jesuiten deur deesse landen laet het synodus hetselve by tbeschluit aldaer gemaeckt.
Opt 9® articul zynde het eerste gravamen classis Bolswerd. geweest spreeckende, dat alle oude goede resolutien mochten int werck gestelt worden ende het synodale extract van de 4 gecommittirden des voorleeden synodi oovergesien, deurdien het in alle classen noch niet geleessen is, acht het synodus alsnoch noodich, dattet in alle classibus geleessen ende alsoo voorts eenmael geefFectuirt worde.
Volgen nu voort die beschluiten van beschwaeringen , die tot deessen teegenwoordigen synodum gebrocht zyn.
Opt eerste gravamen des classis van Liewarden, oft d'resolutien by den synodo nationael genoomen van den gecommittirden totten selven synoden niet behooren eerst mit haere principalen gecommunicirt te worden, alleer sy totte polityquen worden gebracht ende derselver approbatie ende con- firmatie daeirop versocht, het synodus teegen woordich laet hetselve staen tot verdaeringe van de gecommittirde des synodi nationael, doch hyrvan deur d'Ë. heeren commissarien naerder bericht zynde hout sick voor deessen daerinne gecontentirt.
Opt 2® gravamen, oft dienaeren niet zynde gecommittirt mit haere teegenwoordicheijt d'synodale vergaederingen in allen ende allerleye actie moogen bywoonen, is geresolvirt, dat sy by d'generalia ende doctrinalia moogen praesent zyn, maer by d'personalia naer discretie der synoden.
Opt 3® gravamen, off tniet geraeden sy, dat nae verloop van seeckere jaercn alsoock by geleegentheyt van affcoop , verwisselinge ofte aengaende andere veranderinge van meijerluiden die landtsaete van de pastoryen ten platten lande saeten gebruickende telckes eenige penningen tot praesenten geeven in conformite van de cloosterraeyers ofte anderssins, ten eynde daerin eenpaericheyt by alle dienaeren worde onderhouden , is beschlooten , dat een yder dienaer sal handelen in syn plaetze nae de billickheyt, discretie ende meeste stichtinge.
Opt 4® gravamen , off tniet goedt waere , dat voor d'gemeene beeddaegen
in tyts een jeeglyck dienaer ende daertoe alle dorprechters ende in allen
dorpen, daer gien dienaers woonen, missyven worden behandiget, aen-
18*
276
gemerckt dat deur versiümenisse van deesen groote onordeninge op ver- scheyden plaetsen wordt gepleecht, is beschlooten, datte deput syn. by d'E. Moog. h. sullen versuecken, dat haer wil believen ordere te stellen, dat yder dienaer copye mach hebben van de uytschrijvinge der beed- daegen, die gehouden sullen worden, ende dat van gelycken oock aen den dorpen, daer gien dienaers woonen, copije bestelt worde, eer d'beedach gehouden wordt, om d'gemeente voor te leessen.
Waermeede die 4^ sessie mit dancksegginge is beschlooten.
Opten 15®" Septembris voor den middach zyn volgens deese gravamina affgehandelt.
Opt eerste gravamen classis Bolswerd. spreeckende, off tniet goet waere, datte jaermerckten ten platten lande, insonderheyt die op Sondaegen ge- houden worden, mochten worden gecassirt, gemerckt opte selve niet dan alle onheyl ende godtloossheyt wort gespeurt , waerby oock gedaen is van vercoopinge der boelgoeden, welcke in eenige plaetsen op Sondaegen ge- schiet, is beschlooten, datte deputaten synodi by d'E. M. h. Gedep. Staten sullen aenhouden, datte oude resolutien, by tlandtschap genoomen vant cassiren eeniger jaermercktten ten platten lande, moogen geefTectuirt worden ende, soo daer eenige jaermerckten in eenige dorpen zyn, die niet connen aifgeschaft worden , fallende op Sondaegen , dat d'selve totten naestfolgenden dach mochten opgeschort worden , ende dat van gelycken d'officieeren ver- socht sullen worden om te weeren dVerooopinge der boelgoeden, die in haeren bedr^ve op Sondaegen mochten voorfallen , opdat alle ontstichtinge ende ontheylginge des Sondachs gemijjdet mach worden.
Opt 2® gravamen , dat gien Papisten (waeronder het synodus meede wil begreepen hebben Mennonisten) tot kerckfoochden mochten gecooren ende gestelt worden , blijft het synodus bij d'resolutie der h. Staten oover deessen genoomen om meede by den deputaten versocht te worden , dat sy moogen geweert worden.
Opt 3« gravamen, datte conventicula der Remonstranten alsoock der Papisten ende ander schaedelycke sectarisen mochten worden geweert, is beschlooten, datte deputaten synodi by d'E. heeren Gedeputirde Staten sullen aenhouden, dat het placcaet hijroover, by d'Hooch M. h. Generaele Staten uytgegeeven, mach geeffectuirt worden.
Opt 4® gravamen, datter een eenpaerigen voedt int beroepen der kercken- dienaeren mochte worden gehouden, is geresolvirt, dat elcks hyrin sal moogen handelen , soo sy in haere plaetzen stichtelyckst sullen befinden te weessen.
Ende is hyrmeede deese sessie weederom mit dancksegginge geschlooten.
277
Naedat deesse gravamina zyn afgedaen, is nae den middach op daege voornoemt opt gra vamen vant classis Franeq. houdende, off een classis het synodus mach uytstellen, dattet niet opte behoorlycke tydt gehouden worde, geadviseert dattet niet mach noch behoort te geschieden, maer syn nochtans d^broederen des classis van Liewarden voor ditmael geexcusirt, deurdien het nationael synodus worde gehouden ende d'uytcompste van dien worde verwacht.
Is van den broederen der 7 Wouden voorgestelt , datten deput synodi in last mochtc gegeeven worden om by d'E. M. heeren Ged. Staten aen te houden, datt€ resolutie om praedicanten , volmachten etc. te stemmen int werck gestelt ende onderhouden mochte worden, twelck het synodus voor dienstich te zyn aenneemt , ende geeft den deput. by deesen last om sulcks te doen.
Is voorts by d 'broederen classis Sylvanae een fraege voorgestelt, off eener, die soozeer aen syn lichaem ende leeden gecrenckt is, dat hy op 2 krucken moet gaen ende naeuwelicks opten pi-edigstoel soude connen coomen, tottet examen ende volgents voorts totten kerckendienst mach toegelaeten worden? Is by den broederen des synodi geadvisirt, dattet om reeden niet behoort te geschieden , maer moogen lyden , dat by den depu- taten aen de E. M. heeren öedep. Staten versocht worde om een onderhout, ter tydt hy mit een schooldienst voorsien werde.
Noopende tgheene dat by den deputaten synodi is onverricht gebleeven ende haer in den voorgaenden synodoDoccumanawaere belast, isgeordineert, dattet selve van den deputaten deeses synodi geeffectuirt sal worden , waer- onder meede begreepen wordt d'saecke van Lambert Janssen opte Schingen.
Daernae syn d'gecommittirde des nationalen synodi in deesen synodo verscheenen ende hebben rappoort gedaen van haeren weederfahren ende den praesidi eenige stucken behandiget ende zyn daernae mit groetenisse ende geluckwenschinge gescheyden.
Is alsoo d 'sessie wederom mit dancksegginge geeyndigt.
Opten 10®" Septembris 1619 voor den middach syn die Canones nationalis synodi noopende die leere voorgenomen ende in den synodo geleessen ende volgonts geapprobirt ende voor goedt gekent als in G. h. woort wel gefundirt.
Daernae is seecker formidier van onderteeckeninge geexhibirt ende van den broederen des synodi soo dienaeren als ouderlingen doch elcks voor haeren persoenen eendrachtelyck onderteijckent in voegen naebeschreeven :
Wij ondergeschreeven dienaeren ende ouderlingen, repraesentirende het
278
synodiim , teegen woordich gehouden binnen Liewarden , sonder respect van onssen clausen maer voor onssen persoenen, verdaeren oprechtelyck in goeder conscientie voor den Heere mit deese onse onderteyckeninge, dat wy van hertten gefoelen ende gelooven, dat alle die art ende stucken der leehre, in d'Confessie ende Catechismo der Neederlantsche ende Oerefonnirde kercken begreepen, mitsgaeders die verclaeringe oover eenige poincten der voornoemde leehre in den nationali synode anno 1619 tot Dordrecht gestelt, in alles mit Godes woort oo vereen te coomen, belooven derhalven, dat wij dVoomoemde leehre neerstelyck zullen leehren ende getrouwelyck voorstaen sonder jeets teegens d'selve tsy oopentlyck ofte int besonder, directelick ofte indirectelick te leehren ofte te schrijven, gelyck oock dat wy niet alleene alle dwaelingen daerteegens strqdende, ende naementlyck die in den voornoemden synodo gecondemnirt zijn, verwerpen maer oock sullen teegenstaen, weederleggen ende helpen weeliren. Ende indien het soude moogen gebeuren , dat w\j nae deesen eenich bedencken ofte gefoelen teegens die voornoemde leehre ofte eenich pimct derselver souden moogen crijgen, belooven w|j, dat wq tselffde noch oopentlick noch heymelick sullen voorstellen, drijven, praedyken ofte schryven, maer dat wy tselve al voeren den kerckenrhaet, classi ofte synodo sullen oopenbaehren om van d'selvige geexaminirt te woixien , bereqt zynde het oordel derselver altydts gewilliclüyck ons te onderwerpen, op poena dat wy hyrteegens doende ipso facto van onssen dienst sullen zyn gesuspendirt. £nde indien tot eenigen tyde d'kerckenrhaet, classis ofte synodus om gewichtige oohi-saeckon van naedencken souden moogen goedtfinden tot behoudinge van eenicheyt der suiverheyt in de leehre van ons te vereqschen ons naerder gefoelen ende verclaeringe oover eenich articul van de voornoemde Confessie, Catechis- mus ende synodale verclaeringe, soo belooven wij oock mitsdeesen, dat wy daertoe tot allen tyden sullen bereyt ende gewillich weessen op poena als boeven, behoudens het recht van appel in cas van boschwaernisse , geduirende d'wolcke tydt van appel wy ons nae d'uijtspraecke ende ordre des synodi provintialis sullen reguliren. Aldus gedaen in onssen synodale vergaederinge opten 16«° Septembris 1619.
Was voortaen onderteeckent van de tsaementlycke broederen des synodi , wiens naemen tevooren uijtte respective procuratien geregistrirt staen.
Waermeede deese sessie is geeyndigt.
Op dach boevengeschreeven naer noen is ten eersten beschlooten, datter drie uyt het midden vant synodo sullen geschickt worden aen den E. h. volmachten vant landtschap om te versoecken copye van de resolutie, genoomen opt stuck van de kerckenordniiige , ende syn hyrtoe gecommittirt dominus Franciscus Averkamfiüs , dominus Johanites Biltiüs ende mqnheer
279
KreMER HAERmcxs. Van gelycken is d'selve mannen last gegeeven om mgn E. heer Eernst van Aeylva, mynheer Haerinxma ende Taeüo van Aysma te begroeten, oft thaer wilde believen den synodo eenige oopeninge te doen van tgheenige sy kennisse hadden noopende der kerckenordninge , in synodo nationali tot Dordrecht beschlooten.
Ondertnschen is voorgonoomen seeckere missive , sonder naem in synodo vertoont, waerinne die persoon des dienaers tot Buittenpost mit eenige raissdaeden beschwaert wierde, waerommo het synodus den classi van Doccom belast om daerop naer behooren sick tinformiren , ende in tgheene d'waerheyt befonden wordt, hem daeroover te straffen naer behooren. Wordt miteen den deput. synodi belast om daerop acht te neehmen, off by tclassis voornoemt daerin naer behooren gehandelt wordt, soo niet snllen tclassis daertoe honden om tselve te doen. Van gelycken sal het classis informatie neehmen opte leehre van de dienaeren van Doccom, die deurt voornoemde brieff ende geruchten beschuldigt zijn.
Voorts zyn d'ed. eemt. heeren Eernst van Aeijlva, Eernstus van Uaerinxma ende jonker Taeco van Aysma opt vorsoeck des synodi in de vergaederinge .eerscheenen ende hebben eenige oopeninge gedaen van de kerckenordninge , in de synodo tot Dordrecht beschlooten, waermeede oock deesse sessie is geeyndigt.
Opten 17^" Septemb. voor noen sy d'acten van de kerckenordninge ge- leessen doch niet alle, maer alleenich die, waerinne int nat. synodo nu laest tot Dordrecht gehouden veranderinge is geschiet, ende is op deessen geresolvirt als folcht:
Alsoo het stuck van de kerckenordninge, gearrestirt in den synodo tot Dordrecht deesses teegen woordigen jaers 1G19, den provintialen synodo van Friesslandt vergaedert binnen Liewarden den 15«" Septembris 1619 is voorgecoomen , ende nae gedaene relaes van de gecommittirde des nat. synodi, onsso waerde ende 1. broederen approbatie is versocht, soo ist dattet synodus teegen woordich in de vreesse des Heeren naer rijpe bedencken ende betrachtinge van alles, dat deesenaengaende soude dienen aenge- merckt , mit eenstemmige resolutie hebben beschlooten sulcks doende als- noch mitsdeessen , dat sy blyven by tgheene in deessen mooge overeencoomen mit die van oudts aengenoomen kerckenordninge, die nu alvooren mit genoechsaeme stichtinge is onderhouden, approbirt ende aengenoomen, sonder nochtans in te willigen, approbiren ende toe te stemmen eenige soodaeninge dingen, die tevooren niet gebniickt ende nu van nijes mochten ingestelt zyn, daerdeur eenige scheuringe in de kercke ende gemeenten ende onheijll in deesse onsse provintie soude moogen ontstaen, ende meede
280
oin voor te coomen alle diffidentie, die deessen aengaende tuschen d'E. M. L Staten deeser provintie ende d'kercke alhyr soude moogen ontstaen, vermits nu alvooren op deessen by haer E. M. resolutie waere genoomen, hoewel nochtans dVergaederinge deessen onssen waerden broederen den gecommittirden voornoemt hoochlyck bedanckt haerer arbeyt ende goede intentie, die sy moogen in deessen gebniickt hebben. Ende om voor te coomen eenige naelaeticheyt ofte schlapheijt, die van den dassen teegens die dienaeren, kerckenrhaeden ofte schooldienaeren onder haer sortirende soude worden gespeurt ofte befonden, wordt mitsdeessen allen respectiven dassen bevoolen naerder inspectie ende kennisse te neehmen van alle onordentheeden , die in de plaetzen onder haer sortirende souden worden bevonden, alles ter eehren Godes ende stichtinge syner gemeente.
Daernae is meede beschlooten , datte deput. synodi sullen beforderen by den dassen die onderteeckeninge vant formulaer, by den synodum onder- teyckent, hetsy dat sy dit gelyckelyck ofte deur verwisselinge doen ende dat ten spoedigsten. Ende soo syt noodich bevinden , sullen sy den E. M. heeren Gedeputirde Staten moogen begroeten, dattet haer wil believen eenige uyt het midden van haer daer meede by te foege in conformite van andere provintien.
Voorts alsoo het synodus kennisse gecreegen heeft, dat in de provintie van Ooverjyssel aen de Ronde Blesse ende op anderen plaetsen , int drost- ambt van Vollenhoove geleegen , die Papisten gewoontlyck byeencompsten houden, belast het synodus den deputaten synodi aen de E. M. heeren Gedep. Staten te versuecken , dat haer wil believen aen de heeren drosten van Vollenhoove oft by ontbeeren van densdven aen de h. Staten van Ooverjissel aenschrjjvinge te doen, dat sulcks mochte geweert worden.
Opte particulire vraege van domino Biltio voorgestelt, oft het den diaconen der gemeente Christi vrijstaet die contributiepenningen van de lombaerden afPcoomende te ontfangen ende aen de leedemaeten der gemeente Christi uyt te deden , is geresolvirt sulcks gehedyck mit G. h. woordt te strijden ende alsoo ongeoorlooft te zijn volgents voorige synodale resohitien.
Hyrnae syn tot deputaten synodi voor dit jaer gecooren: uytten classe van Liewarden dominus Bernhardus Fullentüs, dienaer tot Liewarden, ende Duick Willems, ouderlingh aen S. Annekercke. Die van de 7 Wouden continuiren ende syn: dominus Johaj^nes Klinckhamerüs , dienaer opte Jouwer, ende Schiuert Keymtes Wiaerda, ouderlingh van Accrom. Uijtten classe van Sneeck syn voor twee aenstaende jaeren vercooren: dominus Franciscus Woltheri, dienaer tot Oostereynde, ende Wijemer LiEüWEs, borgemeester tot Schlooten als ouderlingh. Uytten dasse van
281
Bolschwirt: dominus Albertus Nuenhuus, dienaer tot Borchwert, ende Broer Corneus, borgemeester tot Worcom als ouderlingh. Uytten classe van Franecker: dominus Petrus Womelius, dienaer tot Herbaeyom, ende Qerrut Baerts, ouderlingh van S. Jacobskercke. üyt het classis van Doccom : dominus Bartoldxts Hxtsmannus, dienaer tot Eehe, ende Sybrandt Pieters, ouderlingh tot Aelssom.
Eyndelyck is censura monim gehouden ende d'E. heeren commissarien uijtten Staten boovenghenoemt syn van den synodo bedanckt geworden voor haere praesentie , goede diensten ende directie den synodo beweessen ende haer E. E. zyn d'resolutie des synodi gerecommendirt om favorabelyck haeren collegio te rapportiren. Zyn daerbeneffens gebeeden haer best hyrin te willen doen, dat sy een goedt effect mochten sortiren. Ende is d'ver- gaederinge mit dancksegginge ende aenroepinge van G-odes h. naeme mits- gaeders broederlycke groetenisse in vrundtschap gescheyden op huiden den 17««» Septembris 1619.
Aldus gedaen in de synodale vergaederinge , gehouden binnen Ldewarden , ende uytten naeme ende last des synodi voornoemt by praesidem ende scribam verteeckent ende bevesticht.
Regnerus HACHTiNonTS, praeses s^jnodi. HiLARiuB Sibraot)!, scriba synodi. 1)
Acta synodi provincialiSj anno 1630 geholden op die Jouuer in nomine Pat et Fil. et S. S. Amen.
Eerstelijck heeft D. Joannes Clinckhamerus tot Gode , van dewelcken alle goede ende volmaeckte giften nederdalen , eemstelijck naer behoren gedaen ende gestortet een vierich gebet
Nae gedane gebet zijn tot praesidem vercooren den eerweerdigen godt- vruchtigen ende weigeleerden D. dr. Joannes Petri Duierwoüt, dienaer des g. woordts tot Minnersgae, ende tot scribam D. Sixtüs Acronius, dienaer der godl. woorts tot Hallum.
Daernae ende nae gedaen gebet, door pi-aesidem voornoemt tot Gode gedaen, zijn verthoont, gelesen ende communibus suffragiis geapprobeert de procui-atien ofte credensbrieven van den E. heeren gecommitteerden wt het midden vant collegie Deputatorum Ord. provincial. ende van den respective dassen.
ï) Beide ondorteekeningeii zijn eigenhandig.
282
Daerut is bevonden ende verstaen , dat vooreerst met genoechsame pro- curatie wt het midden van myn E. h. Gedeputeerde Staten als directeurs synodi in die vergaderinge verschenen zyn : de E. eerentfe^te hoeren myn E. h. Albert Aysma ende Piecke Wuckel;
wt het classe van de Wouden: Ulpianub Ep^eus, dienaer des godtiicken woord ts tot Oudeboom, ende Baltasar Joannis, d. des woordts tot Scher- penseel , als dienaren des woords met Ioe Broers van S. Niclaesgae ende AucKE Beecxes van de Jouure als ouderlingen;
wt het classe van Sneeck: D. Wibrandüs Petri, dienaer des woords tot Heeg, ende D. Bernaiu)U8 Mandevyl, dienaer des godtlycken woords tot Goinga, als dienaren des woordts met den E. Jocuem Bienicx, burge- meester ende ouderling tot Sneeck, ende Lettert Gerrtts tot Balck als ouderlingen ;
wt het classe van Bols wert : D. Joannes Serapius , dienaer des g. woonlts tot Tierckwcrt , ende Wiuielmus Schotanus dienaer des wooits tot Wons , als dienaren des woords met Willem Heinens van Bolswert ende Pibe Douües vant Nielant als oiiderlingen ;
wt het classe van Franicker; D. doctor Joannes Petiu Üuirwout, dienaer tot Minnersgae, ende D. Wilhelmus Folckeri, dienaer des woords aen S. Jacobs-parochie , als dienaren des woords met Pieter Pieters de JoNCiE ende Thomas Jochims als ouderlingen;
wt den classe van Doccum: D. Titxjs Conradi, dienaer des godtlijcken woords tot Hantum, ende D. Livius Hilarh, dienaer des godtl. woords tot Tenaert, als dienaren des woords met Jan Pieters ende Sitie Abbes als ouderlingen;
wt den classe van Leeuwarden: D. Martinus Lauuermannus , dienaer des woorts tot Bergum , ende Sixtus Acronii , dienaer des godtiicken woord tot Hallum, als dienaren des woords met D. doctore Jochimo Lamberti, secmtario ende ouderling tot Leeuwarden, ende Pieter Goverts tot Hallum als o\iderlingen.
1. Daemae ende naedat mijn E. heeren gecommitteerden wt het midden vant collegie Deputat. Ord. provinc. met behoorljjjcke reverentie nomine synodi ontfangen waren, zijn gelese die acta synodi Leouerdianae , anno 1619 in Sept besloten.
2. Het eerate artickel , spreeckende vant loopen der Jesuiten door onsen provincie allenthalven in steden ende dorpen, approbeert wel het tegen- woordich synodus, doch daerbij adderende, dat die deputaten synodi het loopen der Jes\iwiten met seeckere enorme particiilariteiten desen saecke concerneerende mijn E. h. Staten deser provincie, nadat sij sullen hebben mogen verstaen, wat die grietsluiden ende magistraten der steden tot
283
wechneminge ende weiïnge van sulcke abusen gedaen hebben, crnstelijck sullen remonstreren onder ootmoedich versoeok, dat m^jn E. h. believen sal de grietsluiden ende magistraten der steden te belasten, dat s\j ende hunne onderofficiers, als bisitters, ontfangers, dorprechters, executeurs, wachtmeisters, lopers en dragers, daerop voortaen goet regaert s\illen nemen ende den ampten van hunne onderofficiers bestellen met sulcke personen, die de pausl^cke religie viant 74jn ende die saecke van de ware christel^cke religie nae behoren mogen behartigen, ten ende alsoo die vooi'plantinge van de affgoderie geweret ende de ware christlycke religie te beter voortaen gepromoveert sal mogen werden.
3. Het derde artickel, meldende vant besluit genomen over het eerste gravamen classis Leoverdianae , tuelck aldus was luidende: oft die resoluüen genomen bi den synoden nationael niet eerst henne principalen behooren gecommuniceert te worden, alleer sq tot den politicken mogen gebrocht worden ende derselviger approbatie daerop versocht, heeft het tegenwoor- dige synodus wel mede geapprobeert , doch daerby tegen het futurum adderende, dat men sich voortaen desen aengaende sal reguleeren na de resolutie over dat stuck gemaeckt, welck luidet aldus, dat den gecom- mitteerden eerst hunne principalen , van dewelcke s\i sullen gesonden z\jn , alles dat besloten is, sullen moeten communiceren.
Hiermede is dese sessie met dancksegginge ende gebet besloten.
4. In de tuede sessie, a meridie den 13 Jun^ gehouden, zijn voixlers gelesen volgens synodale i*esolutien ende oude gewoonte dander acta des naestgehoudenen synodi Leouerdianae.
5. Ende alsoo bevonden werde, dat noch seeckere saecken den deputaten synodi te last geleidt zijnde naer behooren niet en hebben conen geeifec- tueert werden, soo ist dat het tegen woordich synodus de novo den depu- taten synodi belastet, dat s^ het besluit over het eerste gravamen classis Bolswerdianae genomen, tuelcke is luidende als volgt, dat de deputaten synodi bij m^n E. h. Staten sullen aenhouden, dat doude resolutien b\j het lantschap genomen vant casseren eeniger jaermercken ten platten lande mogen geefFectueert werden, ende soo daer eenige jaermerckten zijn, die niet conen atfgeschaft worden, vallende op Sondagen, dat die tot den naestvolgenden dach behoren opgeschort te worden, nae behoren sullen effectueren , ende mede bij mynheeren versoecken , dattet hen believen wil den grietsluiden ende magistraten der steden te belasten , dat s^ die ont- heiliginge des Sondachs, welcke geschiet door vercopinge der boelgoederen, brandewijn drincken, danssen, springen, singen , caetsen ende diergelijcke andere middelen ende abusen volgens slants resolutie over dat stuck ge- nomen willen wechnemen, weeren en keeren.
284
6. Het tegenwoordige synodus heeft meede de novo den deputaten synodi belast, dat sij bq rayn K heeren sullen aenhouden , dat het besluit synodi Leouerdianae, luidende dat geen Papisten noch Mennoniten volgens slants resolutie kerckvoogden mogen zijn, ooc nae behooren sal mogen werden geeffectueert.
7. Ende dewqle het tegenwoordige synodus verstaen heeft, dat Nicolaus van Oudeboom zijn stipendium in een geheel jaer vant lantschap niet en getrocken heeft, wt oorsaecke dat h|j int examen curatonim accademiae niet present is geweest, soo ist dat synod\is den deputaten belastet, dat sij voor NiooLAO voorss. sullen aenhouden bij mijn E. h. Staten, dat hij niet alleen bij ordinantie sal mogen ontfangen zijn veerieden jaers pensie, maer dat hij ooc hetselvige voortaen sal mogen genieten, soolang h^ in studiis sal continueren.
8. Naderaael het synodus wt relaes deputatonim synodi verleden jaers hadden verstaen, dat die saecke van Lambert Jans op die Schingen noch eintclijck niet en waere gesleten, soo is de\ir den praesidem omgevraegt , oft men de saecke voorsz. in den tegenwoordigen synodo soude bi de hant nemen ende daervan handelen, waerop communibus suffragiis ge- adviseert is met een ronde affirmative antwoordt: jae.
9. Waerop doen gevolgt is het volgende besluit luidende aldus : Nade- mael het tegenwoordich synodus verstaen heeft, dat d'executie van de sententie , die tegens Lambert Janssen op Schingen voormaels in den synodo gestreecken is, niet en can geeffectueert worden, dat se ooc niet alleen in den kercke ende dorpe van de Schingen maer ooc in alle andere om- leggende kercken ende dorpen grote onstichtinge soude causeren, ende dat h\j een seer stichtelyck persoon is, gesont in deleere, wel gefondeert tegen Papisten ende Mennoniten ende goet van leeven, soodat hij roet goede stichtinge ende een seer goet benoegen niet alleen van de inwoonders van de Schingen maer ooc der nabueriger dorpen tot desen van eersten aff het ministerium ecclesiasticiim tot Schingen geexerceert heeft, soo ist dat het tegenwoordige synodus, welckers ogenmerck de eere Godes ende stichtinge zijner gemeinte is, in den name des Heeren daertoe condes- cendeert, dat hij coram deputatis synodi in classe Franekerana ende die gemeinte tot Schingen schultbekenninge zijner fouten ende mishandelingen, die hij met wercken , woorden , gesten ofte gebaer coram synodo , deputaten synodi ende classe Franequerana sal mogen hebben begaen , sal doen ende die plaetse Schingen terstont verlaten ende een ander beroepinge aen een ander plaetse van Gode verwachten.
10. Volgens dit besluit wert den deputaten synodi belastet, dat se opt spoedigst hetselve ter executien siülen stellen in maten ende voegen, als
285
verhaelt is. Ende soo hij mochte pertinax bevonden worden, dat se hem dan sullen denuncieren, dat het synodus blijft bij die voorige sententie synodi.
11. Het tegenwoordige synodus veretaen hebbende, dat de saecke SARTORn voor de classe van Doccum was hangende, belast het den classi, dat se haer wttersten devoir sullen doen. En soo sq die saecke niet sullen conen slechten, werdt den dep\itaten belast, dat se tegen Sartorium nae behoren sullen procederen.
12. Het tegenwoordige synodus gesien hebbende die resolutien, genomen in die naestgehouden synodo Leouerdiana, nopende het stuck van de kerckenordeninge bl|jft bij deselvige ende approbeert hem mitsdesen.
Hiermede is dese tuede sessie met dancksegginge geeindicht.
13. In de eerste sessie gehouden voor noen den 14 Junq zijn voorge- nomen nae gedaene gebet die gravamina classium.
14. Op het eerste gravamen class. Syl., Snee., Leoverd. ende Frane- queran., spreeckende dat alle voorige goede ende nootwendige resolutien eenmael in trein gebracht ende wetlijck onderhouden mochten wonlen, resolveert het synodus, dat ider classis provinciae het extract van de synodale besluitingen op het cortste voor Alderheiligen aencoraende contra- heren sal ende dan den deputaten synodi overleweren, welcke deputaten hetselvige sidlen revideren ende vernemen, oft het noch corter sal conen gecontraheert werden, ende bevindende dat sulx geschieden can, dat se hetselvige voor S. Geert sullen moeten doen ende dan den respectiven dassen overhandigen, ten einde s\) hetselvige sampt alle die goede reso- lutien, sedert die reformatie den classibus door mijn E. hoeren Staten door missiven toegesonden , ende hier ende daer onder particuliere dassen ende dienaren benistende z\jn, op den naestcomende synodo den gecom- mitteerden synodi sullen mogen owerhandigt werden, ende mon alsdan sal mogen vernemen, wat goede oude resolutien niet nae beho(^ron tot dosen toe geefFectueert zijn ende nodich omme voortaen te beter mogen onderholden ende volbracht worden.
15. Op het eerste gravamen classis Bolsuerdianae meldende ende in- houdende, oft die candidaten s. theologiae tot den dienst toegelaten zijnde ooc mogen gaen predicken, daertoe van den kercke ofte kerckenraedt versocht zijnde, op plaetsen die vaceren, is geresolveert , dat het niet sal mogen geschieden ooc op sulcke plaetsen , waervan de residerende dienaer elders vandaen een beroepinge sal mogen hebben , sonder expresse consent des classis, waeronder die plaetse sorteert, ten einde alsoo het lopen om beroepingen te vercriegen te meer verhindert sal mogen werden.
286
16. Op het tuede gravamen classis Bolsuerdianae, inhoudende als volgt: oft het niet raedtsam s^ , dat die broederen gecommitteerden synodi nati- onalis begroetet werden van den synodo ofte deputaten synodi om te willen openinge doen van hetgene daer mochte geresolveert zyn nopende die gravamina classium, in synodo extraordinaria binnen Leeuwarden ge- colligeert, resolveert het tegenwoordige synodus, dat men sal moeten wachten , totdat aen onse kercke die particuliere copie dat stuck betreifende sal overgesonden zijn, tuelcke, gelijck D. Bogermannus meldet in seeckere brieif, den classi Leoverdianae nopende dit gravamen toegesonden ende van den gecommitteerden classis Leoverdianae den synodo geexhibeert ende voorgelesen, ontrent Pinxteren, soo hy wt D. Festo verstaen hadde, soude geschieden.
17. Op het tuede gravamen classis Franequeranae, inholdende als volgt: ofte om nader eenicheit in de religie niet goetgevonde ware, dat douder- lingen ende diaconen als mede den kercSendienst behoorig werden gehouden tot onderteickeninge vant formulier, by den tsamenl^jcke dienaren onder- schreven, ende insonderheit dat die professoren alle van de accademije tot Franicker hiertoe door behoorlijcke middelen mochten gebrocht worden, is geresolveert: voor eerst fiat, ubi het stichtelijck ofte met stichtinge can geschieden, ende ten anderen dat die professoren hetselvige juxta resolu- tiones synod. et leges aocademicas behoren te doen.
18. Tot effect van tselvige hebben m^nheeren Aysiia ende Wuckel in den tegenwoordigen synodo van selffs vrqwillich belooft, dat se in den collegio sullen bevorderen, datselvige door de bequaemste middelen aen de professoren te wercke geleit ende volbracht sal mogen werden.
•
19. Op het derde gravamen classis Franequeranae, meldende als volgt: oft het niet goet waere, dat men aen mijn E. heeren versochte, dat voor- taen die synodale bieencomsten soowel provinciael als nationael op slant- schaps costen werden gehouden, omdat eenige plaetsen, in dewelcke vergaderinge gehouden werden, eenigermaten inhabil z^n om die costen ende lasten derselvige te dragen , is geresolveert om redenen den synodum daertoe moverende, dat het niet practicabel is, ende men bi die voorige gewoonte ende gebruick sal moeten bliven.
20. Op het voorstel classis Leowerdianae, luidende als volgt: dat het tegenwoordige synodus believe te bevorderen, datter een eenparige voet in het beroepen der dienaren in onsen provincie volgens de resolutie sinod. Harlinganae 1617 gehouden ende approbatie desselvigen synod. Doccumanae 1618 gehouden ende apostille, van mijn E. heeren op dat stuck g^^ven, voortaen sal mogen gevolgt worden , is geresolveert met goetkenninge van
287
den tegenwoordige heeren mqn E. heeren Aysma ende Wuckel, dat het behoort te geschieden, ende dat daeromme alle respective dassen, wanneer in haren bedrive plaetsen vacant zijn, tue dienaren wt het midden van haer sullen committeren, welcke vooreerst aen den grietman van den plaetse sullen versoecken, dattet hem believe met haer een tij t te deter- mineren, op welcke die beroepinge sal gedaen worden, dat se tegen den geprefigeerden tijt die vacante plaetse door missive het procederen tot verkiesinge van een dienaer sullen denuntieren ende alsdan ooc compareren omme met voorgaende predicatie ende gebet die saecke te beginnen ende te eindigen.
21. Op het tuede voorstel desselvigen classis, inhoudende als volgt: dat bi de bedieninge des doops allenthalven in desen provincie de drie vragen achteraen staende s\illen moeten voorgestellet ende met jae beant- wordt werden, resolveert het synodus, dat hetselvige volgens het formulier daervan gemaeckt zijnde sal moeten geschieden, welverstaende dat die tuede vrage aldus sal voorgestelt werden: oft g^ niet bekent, dat die leer, die int Oude ende Nieuwe T. ende articulen des christeljjcken ge- loofTs begrepen is ende diensvolgens in de christelijcke kercke geleert wordt, etc.
22. Het synodus verclaert sich, dat s^ tgene vant formulier in de voorgaende artickel gemeldet is, verstaen niet alleen vant formulier der vragen maer der hooftsomme der leere desselvigen doops.
Hiermede is dese sessie met dancksegginge ende gebet besloten.
23. In de tuede sessie, a meridie den 14 Junij gehouden, is nac gedane gebet Haioni Lamberti, gewesene dienaer tot Doccum, in den synodo op zyn versoeck audiëntie gegunt.
24. Waemae door hem voorgestelt zijn seeckere clachten tegen den deputaten synodi nopende seeckere sententie, tegens hem gefellet.
25. Waerop die deputati haere apologiam tot justificatie van haere sententie in aller cortheit ende oprechticheit gedaen hebben. Tuelckc gedaen zijnde bi den synodo geresolveert is, als volgt:
26. Alsoo D. Haio Lamberti, gewesene dienaer des godtlijcken woords in den stadt Doccum, voor den tegenwoordigen synodo nopende seeckere clachten, van hem tegen den deputaten synodi verledens jaers voortge- bracht, int lange gehoort is geworden ende daert^en die corte apologia deputatorum synodi tot justificatie van hunne sententie tegen hem gevellet, soo ist dat het synodus in die vrese des Heeren op alles rijpelijck gelet hebbende, so men nae Godes h. woordt ende kerckenordeninge in desen behoort te letten, in den name des heeren communib. suffragiis van den gecommitteerde classium met toestemminge van den E. heeren m^jnheei^en
288
Aysma ende Wuckel de sententie depiitatorum , tegen Haionêm gevellet ende van mijn E. heeren Gedeputeerde Staten geapprobeert, ooc mede voor goet kent ende approbeert, belast daeromme den meergemelten Haionem om hem hiernae te reguleren.
27. Daemae is Petro Harmanni, gewesene dienaer tot üoccum, ooc van den synodo op zqn versoeck audiëntie gegimt.
28. Waemae het synodus gehoort hebbende Petri voorstel ende der deputaten apologie tot justificatie van hare sententie, tegen Petrüm gevellet, geresolveert heeft in maeten ende voegen, als volgt:
29. Alsoo D. Petrus Harmanni, gewesene dienaer in de stadt Doccum , op den tegen woordigen synodo aengaende seeckere dachten, van hem tegen den deputaten synodi voortgebracht, int lange gehoort is geworden ende daertegen corte die appologie deput. synodi tot justificatie van hunne sententie tegens Petrum ge velt, soo ist dat het synodus in die vrese des Heeren op alles rijpelyck gelet hebbende, so men nae Godes woordt ende kerckenordeninge in desen behoort te letten, in den naeme des Heeren communib. suffragiis deput classium ende met toestemminge van mijn E. heeren mqnheeren Atsma ende Wijckel die sententie deputatonim, tegen Petrüm Harmaih gevellet ende van mijn E. heeren geapprobeert , ooc mede voor goet kent ende approbeert, belast daeromme den gemelten Petro om hem hiernae te reguleren.
30. Op die clachte van de broederen wt den classe van Bols wart, spreeckende dat die jura patronatus qualicken ten meestendeel geimploieert werden , is besloten , dat een ider classis goede toeversicht in zijn bedrive nopende het gebruick der leenen sal houden, ende wanneer bevonden mochte worden , dat se qualick werden geimploieert ende gebruickt tegen inhout ende wtwisinge van mijn E. heeren ordinantie ende synodale shii- tingen, over dat stuck gemaeckt, sal het classis, daer het misbniick ge- speuret wordt, den bequaemsten wech ingaen om daerinne te remedieren, ten einde sij voortaen sullen mogen worden geimploieert ende gebruickt, soq ende als dordinantie van mijn E. heeren ende sinodale sluitingen over dat stuck vereischen.
31. Hiernae zijn tot deputaten synodi voor desen tegen woordigen jaere genomineert ende vercoren : wt den classe van den Wouden den eerweer- digen ende weigeleerden Laurentius Taconk^ dienaer des woords tot Accrum, als dienaer met Simon Gosses, ouderling op die Jouwer, als ouderling. Die van classe Snecana continueren volgens sinodale sluitinge ende oude gewoonte ende zqn dese : den eerweerdigen ende weigeleerden Franciscüs Gualtheri, dienaer des godtiicken woords tot Oosterende, als
289
dienaer des woords, met Wimer Likuues, biirghmeister ende ouderling tot Sloten, als ouderling; wt den classe van Bolswert volgens synodale sluitingen ende ouder gewoonte voor tue aenstaende jaeren: Corneliijs Florus, dienaer des godtlijcken woords tot Pingum, met Reimer Harings, burgemeester ende ouderling tot Bolswert; wt den classe van Franicker D. Rdttsius Festi, dienaer des g. w. tot Oosterbierum , als dienaer des woords met Schelte Scheltes, ouderling tot Minnersga; wt den classe van Doccum D. Nioolaus Joannis, dienaer des g. w. op Rintzemageest cum annex., met Hillebrant Pieters, ouderling tot Nikerck in Donger- deel; wt den classe van Leeuwarden D. Srxrus Hohmius, dienaer des g. w. tot Wirdum , met Wibrant Johaens , ouderling tot Mamim ende Nikerck.
32. Ten laesten is censura morum gehouden over den tsamentlijcke broederen ende gecommitteerden classium representerende den tegen- woordigen synodum, ende alsoo niemant bevonden werde, die hem straff- weerdich in de vergaderinge gethoont hadde, soo zqn die gecommitteerde classium in speciael soo ooc int algemein bedancket geworden voor haere presentie , goede raden , advisen ende sluitingen , waermede sij getroul|jck in aller beleeftheit ende vrede den synodo hadden gedient. Ende alsoo myn E. heeren Aysiia ende Wuckel als directeurs synodi de saecken synodi tot een seer goet contentement van alle gecommitteerden classium hebben gedirigeert, soo sijn s\i in aller name hoogl^ck bedanckt geworden ende gebeden , dat het mijn E. heeren wilde believen die resolutien synodi het collie van mijn E. heeren favorabelijck te raporteren ende haer beste te doen, dat se tot grootmakinge van Godes naems, eere ende stichtinge zijner gemeinte effect sullen mogen sorteren. Ende is die vergaderinge met dancksegginge ende aenroepinge van Oodes h. naeme sampt broederlijcke groetenisse in vrientschap gescheiden op huiden den 14 Jun^ 1620.
Ald\i8 gedaen in die synodale vergaderinge op die Jouuer op dagen, maent ende jaer, als vooren verhaelt is. tOorconde donderteeckeninge praesidis et scribae wt last ende bevel des synodi vorsz.
JoANNES Petri Dtjurewoudt, dicuar Jesu C. et mod.
praeses sijnodi. S. AcRONius, ecclesiastes in Hallum et electus synodi
scriba, i)
1) Beide onderteekeningen zijn ei^nhaiuli^j;. Actn syn. provinc. VI. 19
290
[Gheloofsbrief voor de afgevaardigden uit Friesland naar de nationale synode te 's Qravenliage in 1586.]
Alsoe zyn Excellentie de graeve van Lycester etcetera, gouvenioer der Geünieerde Provinciën van de Mai®. van Engelant, nw op den twintichste Jiinij naestconiinende stylo novo in des Graevenhaege heft uthgescreven den nationalem synodum, op welken zyn Excellentie uth jeder provincie eischet drie dienars, olderlingen, diaconen ofte anders, om aldaer niet gelicker deliberatie te maeken goede ordeningen dienende tot stichtinge der kercken in desen Nederlanden, soe ist dat het synodus, den XII®" Maij stylo veteri vergaedert tot Leeuwarden, achtervolgende de uthscry- vinge van zyn Excellentie uth haeren provincie van Vrieslant geordineert heft ende noch ordineert by desen Ruardum Acroniüm, dienaer te Leeu- warden, SiBRAKDUM VoMELiuM, dicnacr te Petersbierum, ende DipeuI) JACOBszoen, olderling toe Franeker, om hem te transporteeren in sGraven- haege op tijt voers. ende aldaer met den anderen volmachtigen der pro- vinciën met malcanderen te verhandelen ende maeken alsulke ordenunge , de met Gaedes woert ende gebruick der ierster ende olster kercken oevereen- ooemen, ende alsoe vorder dienen tot stichtinge der kercken Gaedes in desen Nederlanden. Beloeven daerom by desen de dienaeren , in den vurs. synodo te Leeuwarden vergaedert, dat zq in haeren kercken van Vryslant sullen onderholden alle alsulke ordenunge , de in dat nationali synodo tot sGravenhaegen van onsen ende anderen volmachtigen deser provinciën gemaect sullen worden , met Gaedes wort ende gebruick der eerster kercken oevereencoemende ende alsoe tot stichtinge der kercken dienende. Hebben daeromme tot oerkonde van dien ende voers. is uth naeme onses synodi voers. ende der kercken in de provincie van Vrieslant dese credenciebrieve onderteykent ende bevesticht als ondergescreven. Actum tot Leeuwarden in onsen synodo den 12®" Maij stijlo veteri ende ondergetekent uth naeme als vurs. by ons.
Anthoenys Ctjübssz ut naeme ende bevel sqnodi.
SixTüs RippERTüs, 'dienaer des godtlijoken woorts tot Franecker, nomine sijnodi.
JoANNES RocHus, dicuar des woorts te Sneeck.
JoHANNEs vAJ(HuEKULUM, dicuacr des godlicken woerdes des dorpes Nilant, nomine sijnodi.
Petrus Suchemixts, dienaer tho Deijnum.
1) >T)iper", zoo staat or duidelijk, on Kut^^rs Acta, p. 527 heeft ook deze lezing van den naam. Dat het Ipc of Ëpo moet zijn, blijkt genoegzaam uit de acta zelf der provinciale synode van 1586, zie bl. 2().
TI T R E C H T.
[Geloofsbrief, den afgevaardigden naar de nationale synode te 's Gravenhage medegegeven van wege de vergadering der Utrechtsche kerken, gehouden te Utrecht 2 Juni 1586 o. s.]
Alsoe het zijne Exellencie als gouverneur generaell dezer Geunieerder Pro\incien gelieft heeft seeckere tijdt geleden te doen beschrijven eenen generalen synodum, den 20®° Junij nae den nqeuwen styll in sGravenhage te houden, wesende derzelver zqner Exellencie goede wille, gelqck wq daervan door expresse brieven van onsen Gen. heere den stadthouder, mitsgaders der heeren Staten verwetticht zijn, dat oeck wij onderschreven onse gedeputeerden wten midden van ons op den voors. sijnodum souden senden, soe ist dat wq, dienaren des woordts ende ouderlingen, tegen- woordelick binnen Utrecht versamelt, representerende alle de kercken deser provintie , wten naeme derzelver kerckèn om onse behoorlicke onder- danicheijt tegen de overheijt in een zoe christelicken werck te bethonen ende naer wtwijsen onses ampts eene soe goede ende notelicke zaecke naer ons vermogen te helpen vorderen , wten midden van ons gedeputeert hebben ende deputeren by desen de godtsalige ende weigeleerde mannen Hermannxtm Modetum ende Wernerum Helmichium, dienaren des woordts binnen Utrecht, onsen w. ende lieven broederen, om wt onser aller naeme op den voors. synodum te compareren, stemmen te geven, in alle voor- gestelde saecken te helpen advizeren ende resolveren , tgeene tot stichtinge der gemeijnten nae den woordo Godes oorbaerlick zoude mogen gevonden werden, oeck aldaer te proponeren zeeckere articulen, volgends zeeckere instructie ende memorien by ons geraempt ende hunlieden medegegeven, daerop te doen advizeren , antwoordt ende resolutie te vorderen ende mede te brengen, ende voorts alles te doen, dat tot stichtinge der kercken in den voorschreven synodo te doen zall zqn , belovende mitsdesen van weerde te houden tgeene bij hunlieden met geraeenen advize des synodi nae den eijsch van Godts woordt gesloten ende goetge vonden zall werden, biddende mede den praesidem ende voorts de gantsche synodale vergaderinge te willen aUe de instructien ende memorien, bij onsen gedeputeerden voors. mede te nemen ende te verthonen , volcomen gelove geven , alsoff wij alle zelff tegenwoordich waren, nqettegenstaende die ofte eenige van dien bq hunlieden zelve onderteijckent zyn , aengesien tzelve hunlieden als praesidi ende scribae respective volgende die classicale ordeninge opgeleyt ende bevolen is, twelck oeck de oorsaecke is, dat wij dese onse brieven van
294
commissie ende credentie nijet bij denzelven , maer by andere , die daertoe wt ende van onsen classe expresse last gegeven is, hebben doen onder- teijckenen, opdat ze des te volcomener gelove gegeven werde. Gegeven in onse classicale vergaderinge binnen der stadt Utrecht desen tweeden Jun^ 1586, oude stijll.
NicjoLAUs SopiNoiüs, minister verbi divini ecclesiae ültrajectinae. RuTGERUs VAN SiBURG, minister verbi d. in ecclesia Amorsfortiana. Wilhelmus Wirtzfeltius , minister verbi Dei in Reenen. JoANNES BAnonnsius, minister ecclesiae Iselsteinensis. Petrus A. Berck, mr. vr. up de Vaert, Vreeswyck. LrvDfus Cabeljau, minister verbi Dei tot Cudelstaert.
Bij laste ende wten naeme van de gantsche classicale vergaderinge.
Jouankes Wtenbooaert, dienaer des godtlicken wooixlts binnen Utrecht
Acfa of' handelingen van den synodo der kercken des stiffts Utrecht, gehouden Mnneti Utrecht int Catha- rinenconvent op den 8^*, .9^ ende 10 Julij int jacr ons Heeren 1606^ ten overstaen van eenige geconi- mitteerde derselver provincie,
Naedat de kerckendienaeren der stadt Utrecht tot verscheijden reqsen ende menichmael den Mo. heeren Staten slands van Utrecht hadden ver- thoont, hoe noetwendich het was eene bqeencompste te hebben van alle die bedienaers des godliken woorts in dese provincie om te advisieren op de remedien, dienlick tot weeringe van verscheiden ongeregeltheden , door langheijt van tijd ingecropen, ende tselve nu wederom by Johannes Wtenbooaert (die opt verschrijven ende begeeren des kerckenraets der stadt Utrecht om deselve in dese ende andere saecken, totteti welstandt der kercken deser provincie noodich, te assisteren alhier gecomen was) den heeren Staten voomoempt aengedient was, hebben haer E. E. e^ntlick goetgevonden dese vergaderinge te beschrijven tegen den 8«" J\ilij sjaers 1606 bq haer E. E. brieven van vutschrijvinge, waervan den teneur ende inhout was, als volcht:
Edelen Erentfesten hoochgeleerden fromen wgsen seer voorsienigen Heeren!
Alsoe de dienaers des godliken wooils binnen Utrecht ons geromon- striert hebben, dat noodich zij een convocatie van de ministers deser
295
provincie te geschieden ende eene vergaderinge gehouden te worden, om me in deselve vergaderinge openinge gedaen te worden so van de ongeregelt- heden , die in de kercken deser provincie ingecropen mogen zijn , als van de bequaemste remedien om daerin te remedieren, mitsgaders om te hooren lesen seekere missive, bij den kerekenraet van utrecht ontfangen, aengaende den nationalem sijnodum ende daerop te helpen adviseren, 80 ist dat wij de saecke in deliberatie geleijt hebbende , genegen wesende omme te vorderen , tgene tot weeringe van alle ongeregeltheden ende dat tot goede stichtinge van de kercke Christi ende dienvolgende tot groot- makinge van den name Gods is dienende, goetgevonden hebben d'voorss. convocatie te doen end geordoneert, dat de vorss. vergaderinge gehouden sal werden binnen Utrecht in den grooten capittelhugse ten Dom op Dinss- dach den 8®" Julij toecomende des voomoens ten negen uijren. Versoucken UE. daeromme desen tegenwordigen briefF met die ministers ende die van den kerekenraet aldaer te communicieren ende ordre te stellen, dat die ministers aldaer ofte eenige van deselve mogen worden gecommitteert ende gesonden omme ten fijne, plaetse ende tijde voorss. te compareeren, openinge te doen van de ongeregeltheden aldaer ter plaetse van haere residentie ofte daerontrent, indien daer eenige zijn, ende voorts te aenhooren tgene wij hemluijden desen aengaende door onse gecommitteerden sullen doen voordragen ende daerop te helpen advijseeren. Hijrmede Edelen Emfesten hoochgeleerden fromen wijsen seer voorsienigen heeren, bevelen wq ÜE. in de beschennenisse van Godt Almachtich. Geschreven tütreoht den 26®" Junij 1606.
Onderstond: UE. goede vrunden de Staten van den lande van Utrecht.
Ende was onderteekent: ter ordonantie derselver, G. de Ledenberch.
Het opschrifft was: Edelen Ehrentfesten hoochgeleerden fromen wqsen seer voorsienigen heeren schout , burgemeisteren ende regierders der stadt van Utrecht.
Diergelijck waren oock de brieven, die aen dandere steden (als Amers- fort, Rhenen, Wijck ende Montfort) ende dorpen geschickt waren, wtge- nomen dat die van de dorpen aen de predicanten selflFs in persoon waeren gedirigeert.
Volgens dese beschrijvinge zijn op don 8«" Julij smorgens te 9«" uijren in den convente van St. Catherijne in den grooten refectoer (alwaer de plaetse bij de heeren Staten was geleijt mits de onbequaemheijt vant groote capittelhuqs ten Dom) verschenen dese naebeschreven personen:
Vooreerst
de heeren mr. ^Ay Schade, joncker Aiioli-t va^ Wael, heer tot Moerss- bergen, Elleiit van Helsdingen, borgemeester der stad Utrecht in der
296
t|jd, ende Gillis de Ledenbercu, secretaris der heeren Staten van Utrecht, alle gedeputeert van wegen der heeren Staten voornoemt, bg dewelcke dese vergaderinge beschreven was.
Daemae
HeNRICUS C-4SARIU8, EvERHARDUS BoOTIUS, JOHANNES SpEENHOVIUS, JacX)BUS
Taurinüs, kerckendienaeren tUtrecht.
Henricus Joannis, )
A n ) kerckendienaeren tot Amersfoort.
ArNOLDUS OORTCAMPrUS, 1
JoHANNEs WiRTZFELD, kerckcnd. tot Rhenen. Gerbrandus Johannis, kerckend. tot Wyck bq Duerstad. Andries van Oosterbeke, kerckend. tot Montfoort.
Wqders
Isa.\ck Willsing, Amsen Daniels, AuoLi'Hus Spizerüs,
JOHAN SWEERSZ, ClUUSTlAEN VAN OUEN,
Gerhard Cornelisz, Werner Conraedsz, Floris Gerritsz,
CORNELIS VAN BrAEKEL ,
Jacob Huigensz, Theodorus Siligineus, Wkjbaldus Belida, Erasmus Backer,
EVERT VOESKÜILL, ROMBEIRT JaNSZ, Pibo OviTlUS,
Baltiiasar van Doorne,
JoHANNES AnTHONU, HaLEWYNUS GODCT'RIDI,
Christiaen Jansz,
' JoHANNES LiNDENIUS,
Hendrick ten Brinck, Absolon Helüont, LoDEwicus DU Bous, Cornelius Egbertsz,
S^VMUEL GeROBULUS,
Jacx)b Jagobsz Mou, / JoHANNEs Bergerus, Gerrit Hendricksz Bree,
kerckendienaeren tot
Anierongen.
Doorn.
Seijst.
Cothen.
Neerlangbroeck.
Bunnick.
Werckhoven.
Houten.
Vaert.
Hagestejjn.
Veenendael.
Maerssen.
Breukelen.
Vrelandt
Cortehoeff.
Nichtevecht.
Apcoude.
Westbroeck.
Oostveen.
Vinckeveen.
Mqdrecht.
Wilnes.
Cudesteert.
Segvelt.
Jutphaes.
Lopick.
Bunschoten.
Leusden.
Woudenberch.
297
Samüel Pitiub, ] [ Soest
„ -- kerckendienaeren _ buiiten ) ... ,
Hendricx Mertensz , > { Emmenes , . > aricks.
I tot I binnen j
> CoRNELius VAN DuNöEN, I I Baeren ende ter Eem.
JoHANNEs Tautjs , kerckend. tot Overmeer , Jacobus Hardenberch , kerckend. v ^ ) tot Hermeien, ende Corneijus Pollets, kerckend. ter Aa, mede beschreven zijnde zijn absent geweest ende in heur absentie té goede gehouden : Taji , omdat hij voort ontfangen der brieven verreijst was naer Zeelandt end noch niet wedergecomen ; Hardenberchs, omdat hij naer luijt sijner brieven aen dese vergaderinge cranck was; Pollets, omdat de brieven van vuijt- schrijvinge te laete tot sijner handen gecomen waeren, dewelcke sanderen daechs gecompariert is.
Is oock verschenen Johannes Wtenbogaert, kerckendienaer in söraven- hage, als bq de heeren Staten van Utrecht (so de voornoemde heeren gedeputeerden verclaerden) om sich in desen sqnodo mede te laeten vinden specialick versocht, ende daerbenefFens bij den kerckenraet van Utrecht (als bleeck vuijt desselven brieven van credentie) mede specialick versocht ende gedeputeert om van derselver kercke wegen ende neffens derselver kerckendienaeren mede te verschijnen.
De vergaderinge geseten sijnde , is vooreerst oui der saecke in den naem des Heeren eenen aenvanck te geven bij een van de kerckendienaeren van Utrecht, namentlick Henricüm C-«sarium, een gebedt gedaen tot God, die- - - nende tot verkiesinge van bequaeme persoenen, d'een om als president de geheele actie te beleijden , d'ander als scriba om alles bequaemelick in geschriffte te vervaten.
Dit gedaen sijnde, zijn bij de meeste stemmen vercooren ende begeert tot praeses Joannes Wtenbogaert ende tot scriba Everhardus Bootiüs.
Hierop affgevordert ende gelesen zijnde de credentien dergener, die van eenige vergaderinge van kerckenraet waeren affgesonden , als die van Utrecht, Amersfoort, Rhenen, Wijck ende Westbroeck, end weder een gebett tot God gedaen zijnde bij den praesidem om de bijstand sijns H. Geests tot het geheele beleijt deser vergaderinge, heeift de heer Leden- berch, secretaris der heeren Staten, in den naeme van deselve ende van wegen sijne medegedeputeerde de vergaderinge cortelick aengedient d'oor- saecken ende eijnden, waertoe het haere Mo. E. E. geliefft hadde dese vergaderinge bijeen te roepen, zulcks deselve in de brieven van vuth- schi-yvinge, hiervooren geinsereert, zijn vuijtgedruckt met begeerte ende aenmaninge, dat een jegelick vrijelick soude spreken ende sonder eenich omsien vrijjmoedichlick aendienen ende wten, tgene hij in sqn conscientie
298
voor God soude achten noodich t(^t welstandt der kercken deser pro- vincie.
Waerover de heeren Staten bedanckt zijnde bij den praesidem van dit haer chrijstelick werck ende voornemen, heefft deselve praeses de vooras, propositie hervat ende der vergaderinge int particulier voorgedragen d'ordre, die hy bequaemst achte om alles te verhandelen , te weten dat men eerst elcke kercke ende dienaer hoofFt voor hoofft soude aff vragen , wat den stand ware van sijne kercke ende van die kercken ontrent sijne residentie , soe- veel hun deselve bekent was, in de bedieninge der leere, der h. sacra- menten, kerckelijke regieringe, der gebeden ende gesangen. Item aengaende den standt der schooien, schoelmeestere , costera ende diergelijke, mits- gaders wat beletselen hun mochten gedaen worden in haeren dienst, etc, om daemaer alsoe voort te gaen tot het overleggen van de remedien.
Welcken voet also bij de vergaderinge goetgevonden sijnde , is de praeses tot de voergeroerde affvraginge getreden, beginnende van de steden ende soe voorts , daerop dan elck soedanige verclaringe gedaen heefft , als volcht.
Utrecht. Hebben de dienaeren van Wtrecht verclaert , in wat manieren de droevige differenten ende missverstanden , daermede de kercke nu vele jaeren was beroert geweest, temeder waren geleijt ende geassopieert met voiccjmen bevi-ediginge derselver gemeente ende met een sonderlingen aenwas ende segeninge Gods over deselve , doende blijcken van de tegenwordige forme der bedieninge dereelver kercke wt seekere acte, bg de heeren magistraet derselver stadt desen aengaende gepasseert, in date den 25 Martij 1605.
Amersfoort.
Verclaerden die dienaers aldaer den staet der kercke te z^n tamelike g(^t, dan door eenige beletselen den aenwas derselver verhindert te worden, als eerst vant spinhuiss, doerdien d'huijsmeesters desselven ge- heel Paepsch zijnde die kinderen daerdoor van die kercke affgetogen ende misleijd wierden ; dat oock d'oude lieden int gastlniijs verhindert wierden die predicatien int gasthu\js te hoeren, hetwelcke nochtans nu eenichsins taliter qualiter geduld wierd; dat mede door b^ schoei der paepsgesinde eenich beletsel geschied.
Rhenen.
Heefft den kerckendienaer aldaer verhaelt den redelijken stand sijner kercken , dan claechde verhindert te worden die predicatien des Sondaechs door die merckten van coopen ende vercoopen, die alsdan gehouden worden; dat vele kinderen niet gedoopt en worden in de kercke aldaer, ende dat men naederliaiul geen kennisse van derselver doop hebl>ende, daerwt groote confusie soude mogen ontstaen. Claechde mede , dat in het clooster
299
seekere forme van bij schoei gehouden wierd tot naedeel van de christelike religie. Welcke claechten hij verclaerde daerom voergestelt te hebben, niet om timplorieren de hiüpe van de E. heeren Staten int remedieren van dien, maer alleen om aen te wysen den jegenwordigen staet der kercke aldaer, alsoe hij van meeninge was sulcks aen sijne respective magistraet te versoeken , bij dewelcke hem oock toesegginge van verbeteringe gedaen was (hetwelcke oock bij d'ander steden plaetse heefPt.)
Wijck. Verclaerde den dienaer der kercken aldaer den staet der kercke te sijn goet, ende verthoonde tot dien eijnde seeker geschrifft, daerin verhaelt stond die regieringe der kercken door ses ouderlingen neffens den predi- cant, de bedieninge ende versorginge van de diaconie door twee diaconen, alsoock dat het h. avontmael driemael int jaer gehouden wort, ende telckemael de visitatie of hu^ssoekinge ende een proefpredicatie gedaen wort; dat de nieuwelingen ter praesentie van twee ouderlingen in de hoofftstucken des gelooffs onderricht ende alsoe ten avondmael toegelaten worden ; dat drie predicatien ter weke gedaen worden , twee Sonnendaechs end een Donnerdaechs , predickende Sonnendaechs voormiddaechs d'evan- gelia dominicalia , naemiddachs den Catechismum Hegdelbergensem (daerin alsoock in de psalmen de schoolkinderen bij den rector worden onderwesen), des Donderdaechs den 1*^» brieff totten Corinthen. Verthoonde noch een ander schrifFt, daerin de kerckenraet van Wijck de E. heeren Staten be- danckende, dattet haer E. geliefft hadde den sijnodum te convoceeren, versochten dat de sijnodale ende classicale vergaderinge in het Sticht mochten gecontinueert werden. Claechde oock in hetselve de kerckenraet voorss. , dat in de stad van Wijck verscheg den Paepsche conventiculen ge- houden worden (tegen der E. heeren Staten placaten), daerin missen gedaen , kinderen gedoopt ende houweliken geconfirmeert worden, ende dat so doer heer Steven te Overlambroeck als andere. Versochte oock dat de gagie des rectors (zijnde maer 145 gl.) wt de goederen vant clooster (dacrvan de E. heeren Staten administrateurs zgn) mochte geaugmenteert worden.
Montfoort. Verclaerde den dienaer den droevigen stand der kercken aldaer, tor oorsake van de veelvoudige exercitien der Roomscher kercken, die daer gepleecht worden, datter geen stand van kercken noch is; dat hij tavond- mael tweemael int jaer houdt, wegnich communicanten heefft, te weten maer 30 in getale; dat daerder te vooren 300 (somtijts op feesten wel 500 of 600) toehoorders waeren, nu maer 100 zijn, doordien zeekerpaep, heer Hixderick genoempt, van Wtrecht aldaer comende den loop des evan-
300
geliums verhindert door missen te doen, prediken, doopen, etc.; dat de diaconie versorcht wort bij den magistraet, de schoole tamelick is, de schoolemeester van de Gereformeerde religie z^nde, doch loerende allerhande boeken.
Amerongen. Yerclaerde den dienaer, dat den staet sgner kerken desolaet was, omdatter (niettegenstaende het gehoor tamelick is , veelty ds van 100 ende 150) weijnige, jae geene communicanten zijn; dat de kercke oock , soeveel het wterlike aengaet, seer verwoest lerjt door de destnictie der soldaeten, haeren doortocht daerdoor hebbende; claechde dat de gemeente oock ter kercken wtgaet, als men den doop voor het gemeen gebed end den ge- meenen segen bedient; dat oock de superstitien van St. Cunerendach de religie groeten aff breuck doen ; dat den coster niet dan altemets ende een weynich ter kercken komt; dat h^ niet voorsingen en can, ende daertoe oock niet en wil verbonden z^n ; meent mede dat den schoolmeester leert allerhande boeken, so se hem voorcomen.
Doom. Verclaerde den dienaer den goeden stand der kercke aldaer, dat d'huijs- luiden wel tot het gehoor comen, haere kinderen alle ten doop brengen, het avondmael bij hem maer eenmael sjaers te Paeschen bedient wort, dat hij 15 of 16 communicanten heefft, datter geen schoole en is.
Zeijst. Verclaerde den dienaer den stand zijner kercken tamelick te z^n, dan claechde over twee beletselen: eerst datter geen clock en is, ende daer- door vele droncken drincken tusschen de predicatie, de herbergiers seggende, dat sij d'uijre niet en weten, soedat d'herbergen tusschen die predicatien openstaen. Claechde mede ten anderen over seeckeren paep van W^ck, groote ondienst in sqn plaetse doende. Verhaelde vorders, dat hij te Eersmiss 3 communicanten ende te Paeschen 40 had gehadt ende hoopte ouderlingen te verkiesen ; dat hij selfifs de schoele aldaer houdt ten versoeke van d'huijsluijden ; dat oock seeker vicarije, totter schoole ge- horende, bij een ridder ingehouden wort, ende soude tot dien eijnde aen haer Genaden van Beverwtjck konnen geschreven worden om door dat middel eenen eijgen schoolmeester te becomen.
Goten.
Verclaerde den dienaer den redel^ken stand van zijn kercke ende seijde
tgehoor te zyn tamelick ; dat hij den doop bedient nae d'ordre ende forme
der Gereformierder kercken ; dat het avondmael bij hem noch niet bedient
was, doordien hij d'huysluijden daertoe noch niet hadde connen bewegen;
301
verhaelde dat z^n schoolmeester paepsgesind was, doch comende ter kercken ende de psalmen voorsingende ; claechde dat vele haere geboden laten doen in de kercke end daemae b\j een paep getrout worden; dat oock seeker affgestelt pastoor (genoemt heer Jan van Blockhoven) die van de E. heeren Staten gealimenteert wert, soe daer als oock te Wijck, groote affbreuck doet door doopen, trouwen, etc.
Neerlangbroeck. Yerclaerde den dienaer, dat het gehoor tamelick is ende aenwast; dat seekeren paep, heer Steven genaemt, hem groot belett doet; dat hy er tot 7 oft 8 heefFt onderricht, die voor haer genomen hebben te communi- cieren, doch tot noch toe geen communie by hem gehouden; dat hij noch geen schoole en heefft, dat veele haer houwelicksche geboden hebben laeten doen sonder bevestinge daerop versocht ende gevolcht
Bunnick. Verdaerde den dienaer tgehoor te zijn tamelick , van 25 of 30 meer of min, dan claechde verhindert te worden door eenen mr. Jan, te vooren daer gewesene paep, die daer predict op een hu^s, Groenewou genaemt, die de kinders meest doopt ende de huijsluiden onder sich heefFt; dat hy geen communicanten heefft, doordien de paep de huijsluijden wijssmaect, datter geen onderscheijt en is tusschen de Gereformeerde kercke ende Roomsche dan alleen in den doop ende int avondmael. Verhaelde mede, dat hy een schoolemeester heefft, die oock voorsingt; dat de huijaluijd alle tot tgehoor comen wtgenomen een huijsgesind.
Werckhoven. Verclaerde den dienaer den stand van sijne kercke verwert te zijn; claechde daerom over den oflBcier ende schoolemeester of coster, ende voorn, over den coster, dat l^j doet, wat hem geliefft in Roomsche superstitien ; dat die gemeijnte wel ijeverich is, dan claechde, dat door den afval van een, die hem in hoerdom verloopen had, die darom bij hem vant avondmael gehouden wierd, alle de andere vant avondmael aflf- gebleven waeren, doordien hij wat aensiens had; hoopte so dien man, die affgehouden was vant avondmael , mochte tot betennge van zijn leven gebrocht worden, den of&der ende schoolemeester tot haer ampt gehouden worden, dat hy goede vrucht soude konnen doen. Claechde over den of&cier (die andersins de religie toegedaen is) dat hij, comende met sijn schuldboeck onder de predicatie, die huijsluiden vant gehoor des god- lijckes woorts verhindert, roepende de principaelsten tot hem, ende heb- bende hij predicant aen den officier versocht sulcks te willen naelaten, en heefFt daermede niet wtgericht. Claechde mede, dat aengaende den
302
kinderdoop hem groeten affbreuck deden den paep te Honswqck ende Schalkwijck.
Houten. Verclaerde den dienaer den ellendigen staet van zijn kercke; datter weijnich gehoors is ter oorsake van eenen ouden paep , genoemt heer Jan VAN Houten, die aen de Tollstechsporte staende die huijslu^den waer- neemt end haer dreqcht mette verdoeinenisse , soe sij ter kercken willen gaen om de predicatien te hooren, bewegende mede eenige huijsluijden om te staen bg der kercken ende te beschimpen diegene , die ter kercken ingaen. Verthoonde mede seeker wassen schapen, etc., die aldaer selffs onder de predicatie van d'huijsluijden in de kercke geoifert worden. Ver- haelt dat de maerschalck alleen compt Pinxtermaendach ; claechde dat den schout binnen Utrecht woont ende niet in de kercke verschqnt , w^aerdoor vele moetwillecheijts bij de hurjsl. bedreven wort.
De Vaert.
Verclaerde den dienaer den tamelgken staet van zijn kercke, so int gehoor als int gebrugck der h. sacramenten; dat hy over de 20 of HO communicanten hadde. Dan claechde, dat vele bij den anderen gaen wonnen, eer sij getrowt zijn; dat die van tWael ende Oapel van heer Dirk^k van EcK te Honswijck opgehouden ende missle^dt worden door doopen , smeeren, etc. ; seqde dat h^ een goet schoolemeester ende een goede schoele heefft.
Hagesteijn. Verclaerde den dienaer aldaer, dat hij den staet van zqn kercke seer claechlick gevonden liad, eensdeels doordien de plaetse ge vaceert had, anderdeels dewrjU sij verhindert werden door de papen; dat nu tgehoor gebetert was, ende eenige met hem ten avondmael geweest waeren te Viaenen, dat h^ eenige andere ten avondmael noch niet toegelaeten had, doordien sij niet genoech onderwesen waeren ; den doop aengaende dattet nu lijdelick daermede toeginge, doordien nu vele tot hem quaemen ende liaer kinderen ten doop brengen, daer sy te voeren door heer Dyrick te Honswijck missle^d wierden, over denwelcken hy claechde, dat hem noch hinder ende schade geschiedde in sij n gemeente, als oock een paep, die van Viaenen coempt, mede een van Utrecht, heer Victor genaemt, ende andere Jesuiten, die hu^sluijden dreijgende met de verdoemenisse ende ban , soo se comen tot tgehoor van de predicatien tot Hagesteijn. Claechde dat zijn hu^sluijden vele nae de Paepsche misse ende predicatie te Culen- borch ende Viaenen loopen. Verhalde van den coster, dat daer h^ te voeren de pauselijke superstitie gedient hadde, nu wel bekende door redenen overwonnen te zijn, maer noch niet konde gebracht worden tot voorlesen oft voorsingen. Verhaelde van den schoolemeester, dat hij hem
303
begeefft tot het gehoor ende gesind is om te gaen ten avondmael, soude oock wel geeme niet dan Gereformeerde boeken leeren, waert dat hij konde siilckes doen sonder te verliesen zqne kinders , doordien d'huijsluijden hem daermede dreqgen. Wenschte een diaken te hebben neffens den kerck- meester om d'almosen te collecteeren, omdat sij niet een stnver en hebben om jemandt te geven, doordien het de kerckmeester onder hem houdt.
Veenendaell.
Verclaerde den dienaer, dat l^j de saeken der kercken aldaer (waert te vooren vrij row was) tot redelike ordeninge gebrocht heefft ; dat hij des Sondaechs voormiddach d'evangelia dominicalia predict, ende snaemiddachs den Catechismnm plach te prediken , maer nu in plaetse van dien d'Open- baringe Johannis , bedienende den doop ende het avondmael nae gewoonte der Gereformeerder kercken, houdende het avontmael viermael int jaer. Seijde dat het gehoor tamelick was ende wel konde gebetert worden, waert dat de merckten ende herbergen des Sonnendaechs tusschen de pre- dicatien konden gebetert ende geweert worden. Segde dat hij 43 commu- nicanten heefft, ende so de voorss. abusen geremedieert wierden, hoopte wel 80 of 100 toehoorders te hebben. Verhaelde mede, dat hy een Gerofor- meert schoolemeester heefft; dan claechde over de frequentie van dootslagen, alsdatter ten tijden van sijne bedieninge wel 30 omgebracht waeren al- daer ter plaetsen. Claechde oock, dat hem in pesttijden niet toegelaten was de testamenten te maeken, streckende tselve tot naedeel van den armen , die aldaer wegnich incomens hebben , ende bij testament ofte donatie voor den predicant deselve wat toegeleijt zijnde, daeraen niet geraeken konden wt oorsake voorss.
Hiermede is de vergaderinge met dancksegginge tot Godt gescheijden.
Naemiddach. Alle de voorgaende persoenen wederom te 3 uijren verschenen ende tgebed gedaen zijnde, is de praeses voortgegaen in d'ondervi-aginge van de andere kerckendienaren nae de gelegentheijt van haere kercken, die daerop verclaert hebben als volcht.
Maersen. Verclaerde den dienaer aengaende den staet van sijn kercke, dat hij noijt voor Paeschen lestleden tavondmael gehouden heefft, ende hetselvo tweemael sjaers voor hem heefft genomen te houden, gelrjck h^j dat d'oerstenmael te Paeschen heefft gehouden ende daema noch eens te Ping- steren door assistentie van den predicant van Westbroeck. Verhaelde dat hij een tamelick getal van toehoorders heefft. Claechde , dat hij geen school- meester heefft ende we] een coster, maer de vijandt is van de religie;
304
dat oock de goederen van de costerije ende schoole bq eenige onderge- houden worden.
Breukelen. Verclaert den predicant den goeden stand van sqn kercke als een goet gehoor hebbende, volgende in de bedieninge des woorts ende der h. sacramenten soe des doops als des h. avondmaels tgebruijck der Gerefor- meerder kercke. Van de schoole verhaelde hij , dewijle de collatie van de goederen der costerge staet by de heer van Nyenrode, den coster daerom door last van den heer voorss. zqn ampt wel doet ende sich onderwerpet den predicant. Communicanten verhaelde hrj te hebben eenige, die vant huijs van den heer van Rijwiel ende sommige andere hugsluijden. Predickt maer eens ter weke als oock de andere.
Vredeland. Verdaerde den dienaer den redeliken stand van zijn kercke, hebbende goet gehoor (van 100 persoenen), communicanten 30; van den schoolemeester verhalende , dat l^j Gereformeerd is , mede communiceert ende alleen Gereformeerde boeken leert, dat l^j oock resideert op de plaetse sijner bedieninge.
Cortehoeff. Verclaerde den predicant, dat hy tamelick gehoor heeft, 14 communi- canten, dan claechde seer verhindert te worden in den loop des h. evan- gelii om eenige vruchten te doen door den schout ende secretaris of coster, beijde als groot© aergemisse gegeven hebbende. Doch voechde daerbrj , dat den schout weder ter kercken begint te comen, maer den koster even hardneckich blijfft, sodat hij predicant geen dienst van hem heefft, ja hij door sijn aensien velen argemisse geefft Yerhaeldt seeker quaestie tusschen hem van in den aenvang sijnes diensts ende den secretaris of coster nopende de schoole, dewijle den secretaris qualick nam, dat de schoole bij hem (predicant) bedient wierd , dewijle den secretaris liever sijn eijgen 8oon daerin wilde dringen, daer nochtans hij (predicant) daertoe aenge- nomen was. Claechde oock, dat men driemael het Ave Maria clept, smor- gens, smiddachs ende savonts.
Nichtevecht. Verclaerde den dienaer den staet sijner kercke te sijn redelrjck ende verthoonde seeker geschrifft van sgn kerckenraet, inhoudende een goede getuijgenisse van zijn persoon. Communicanten seijde hij te hebben 31 , eenige verreijst ende verstorven sijnde, hebbende ouderlingen ende diakens. Claechde over den schoolmeester (die oock coster is), dat hij paepsgesind zij, ende niettegenstaende hij eerst eenige tijd ter kercken wasgecomen, nu soeckt zyn quaet saet te sayen ende de luiden tot superstitien te mis-
305
legden. Predict maer eens ter weke ende swinters altemet tweemael. Claechde over een ongedoopt Mennisten soon, die met een vrouwe huy&- houdt buijten echt, versoekende proclamatien om getrout te worden ende weijgerende gedoopt te worden , om welcke oorsake willen hij hem deselve proclamatien weijgert. Claechde mede, dat op biddagen ende Sondagen niemandt gebreuckt en wort om het ontheijligen derselver door wercken, etc. Claechde mede van wegen den dienaer van Overmeer (die absent was) over den coster aldaer, dat hij mede onstichtelick is, geenen dienst den predicant doende, seijde mede door het deppen aldaer de lieden van den siiijveren godsdienst affgetogen te worden.
Apcoude. Verclaerde den dienaer den redeliken stand zijner kercke, hebbende redelick gehoor, mede houdende tavontmael met 28 communicanten ende alles conform de Gereformeerde kercken; verhalende, dat hij een bequaem coster ende schoolemeester heefFt, loerende Gereformeerde boecken, dan voechde daerbij, dat hij d'herbergen al wat te seer versoeckt, wilde wel dat hij door bequaeme middelen conde vermaent worden. Claechde over eenige vergaderinge der Herdoopers. Claechde oock, dat de van Apcoude vele in HoUandt gingen om de paepsche exercitie te oeffenen in seekere huijsen onder Holland, daer de Jesuiten ende andere jonge paepsche studenten, b^ de cooplieden van Amsterdam onderhouden, comen om den dienst te doen. Seijde dat hij ordinaris maer eens predickt, ende om de pausge- sinde te trecken oock Woonsdaechs in de vasten, dan kan daer weqnich mede utrechten, omdat sij haer verbonden hebben niet ter predicatie te gaen , dreijgende anders d'een d'ander de neeringe te ontrecken. Claechde oock, dat terstond t nae de predicatie de paepsgesinde huijjsluijden in de kercke met een groot getier, gedniijsch ende onordninge comen invallen.
Westbroeck. Verclaerde den dienaer den goeden standt der kercken aldaer. Se^de goet gehoor te hebben ende 50 communicanten gehadt te hebben, waervan wel 25 door de pest gestorven zijnde, hij nu weder hebbe tusschen de 40 ende 50. Verhaelde mede , dat hij een goet coster ende schoolemeester heefft, dan claechde, dat de middelen tot den schooledienst gehoorich bij particulieren ingehouden worden, ende dat den schoolmeester wt oorsake van zijne cleijne middelen genootsaeckt is het secretarisampt te bedienen. Verhaelde oock, dat hij 4 ouderlingen ende 2 diaconen hadde.
Oostveen.
Verclaerde den dienaer den goeden staet der kercken aldaer, sodat hq
wel 40 communicanten heefft ende verhoopt welhaest 70 of 80 te sullen Acta syn, provinc VL 20
306
becomen, hebbende eenen goeden schout, ooster ende schoolemeester, bedienende mede Blauwcapel, alwaer de kercke, ongerepareert zgnde, heefft de heer van Gent aengenomen die te repareren. Verhaelt, dat hij daer in loco niet en resideert, doordien hijt meende niet van doen te zgn, ende het huys niet beqiiaem was. Se^de 2 diaconen te hebben tot versorginge der armen, ende dat hij den kerckmeester ende schout in plaetse van ouderlingen gebruyckt, doch eijgentigck formeelijck geen ouder- lingen vercoren te hebben.
Vinckeveen. Verdaert den dienaer de kercke aldaer noch niet sonderlings te wesen , alsnoch een cleen gehoor hebbende, datter bij hem noch geen kinderen ten doop gebracht z^n, deselve al bij de paepen gebrocht worden. Claechde over den schoolemeester, dat hij de kindei'en niet en wil leeren de boecken, die hen d'ouders medegeven.
Mijdrecht. Yerclaerde den dienaer den goeden stand van zijn kercke, sodat h^, niettegenstaende vele door de peste verstorven zijn, evenwel noch heefft 120 communicanten. Seijde tavontmael te houden alle 10 weken, niet juist op de hoochtijden. Verhaelde oock, dat hq Sonnendachs namiddach den Catechismum mede predickt, alst niet in den bow en is, dat hij oock des winters predickt, in de weke des Wonssdaechs. Segde mede, dat hy som- tijts Sondaechs drqe predicatien doet, smorgens vroch te Mijdrecht, te 9 uijren te Tamen ende snamiddachs tusschenbeijden in de schoei den Catechismum. Yan de diaconije verhaelde hij, dat des Sondaechs d'ael- mosen bij eenige diaconen gecoll^cteert worden ende die bij haer aen den armen vuijtgedeelt , doch daervan noijt te sijnen tqd rekeninge gedaen te zijn. Claechde over seker paepgen , die dickwils van de boeren versocht wert om te doopen, etc. Claechde oock over eenige paepsche vergade- ringe te Waweren, waertoe vele van de zijne getogen worden. Claechde oock, dat de pausgesinde laestleden biddach een kindermael hielden ende alsdoen droncken zijnde met den biddach spotteden. Claechde mede , dat de schoole niet groot van middelen is, ende dat daer seeker gilde is van drinckbroers, van welcke incomon de gagie den schoolemeester wel wat soude konnen geaugmenteert worden; dat oock een crucifix in sijn dorp staet, daer vele superstitien mede gepleecht worden met binden van kouse- banden. Seqde mede, dat de swangere vrouwen de doode craemvrouwen enckelick willen dragen, door superstitie meenende dat si) alsdan te beter verlossen souden, of het niet goet en waere, dat de vrouwen generalijcken van de doodenbegravinge geweert worden. Vermaende mede, dat men aldaer hadde gesocht te attentieren die nedergele^de ende omgebrachte men-
307
schen te sleepen op het kerckhoif als op een vrije plaetse, om alsoe den officier van syn actie te beroeven.
Wilnis. Yerclaerde den dienaer den soeberen staet zqner kercken, als hebbende weijnich (raaer 4) communicanten , tavondmael driemael int jaer bedienende. Verhaelde, dat hij combinatie maeckte met de ander naebuerkercken int houden des avondmaels per vices. Van den coster ende schoolemeester claechde hij, dat hij allerhande boecken leert. Verhaelde, dat hij 30 of 40 toehoorders heefft. Verthoonde seeker schrifft , daerin eenige clachten vervaet waren, alsdatter in Wilnis seeker blindt paepe woont, die allerwegens gehaelt wort om te doopen end oock de kinders tot srjnen huijse doopt, die oock over de vrouwen, die in den craem sullen komen, eerst misse doet ende haer tsacrament geefft, bij denwelcken oock het volckl) tegen Paeschen te biechte ende ten sacramente gaet, daer hg daerenboven noch is een dronckaert, beschuldigende de E. heeren Staten van ge welt, hem geschiet, als hem vuijt het zijne gestooten hebbende, ende sich oock roe- mende over zijne schandelicke oncuqsheqt. Claechde in tselve schrifft, dat men buijten den behoorliken dienst de vrouwen, die uth den craem komen, de kercke opent, die omgangen doen buijten ende binnen de kercke met superstitien van paternosters. Ave Maria, etc; dat men int begraeven der dooden verscheijden superstitien pleecht, de dooden settende voor het graff, dan daerover biddende op de kngen, dan in d'aerde stekende met cruijcen, etc.; dat men op Sacramentsdach opentlick bedevaert doet om de kercke met groote menichte in wollen ende baervoets; dat degene, de ter kercken gaen, bespott worden; dat in de schoole allerhande boecken geleort worden; datter vele bij den anderen loopen ongetrowt, etc.
Cudelstert Verclaerdo den dienaer, dat hg in zijn predicatien tamelick gehoor heefft , houdende tavondmael met een getal van tusschen de 50 of GO com- municanten. Claechde over de vergaderinge der Papisten tot drgo ofte vier toe , ende dat tusschen de predicatien , daervan de twee in den Nien- thoorn ende d'ander in Rhijnland geschieden ende in seeker huijsen gehouden werden, daerdoor groeten affbreuck geschied, de paepen comende van Auwerkerck, Haerlem, etc Verhaelde mede den goeden stand van de schoole, hebbende een goet schoolmeester ende coster, alsoock van de diaconie, de diakens doende haer rekeninge voor de kerckmeesters , schout ende den dienaer, houdende de bedieninge des avontmaels 4 mael sjaers, predikende mede sWoensdaechs door de vasten.
1) Achter »volck" is doorgehaald »openbacrllck."
20»
308
Segvelt. Verclaerde den dienaer van den staet zijner kercke, dat hij tamelick gehoor heeift, te weten van 100 menschen, houdende tavondmael met 23 commiinicanten , een ouderling hebbende, oock wel een diaken, doch en kan deselve die bedieninge niet doen, doordien h^ verhindert wordt door de paepsche Herjlige Geijstmeesters, die tselve doen. Van den schoolmeester ende coster verhaelde hij , dat hij van d'huijsluijden met affsettinge zijnes dienstes gedreijcht word , so hij niet wil deppen het Ave Maria ende haer dienen in de superstitien. Verhaelt , dat l^j den doop ende het avontmael bedient conform de Gereformeerde kercke. Claechde, dat men over de dooden luijd tusschen de predicatie , ende de dooden voor den predickstoel brengt, dewijle men predict; dat oock de kercke seer ongereijnicht ende vuil leijdt; dat hem mede dien van Camerijck groot affbreuck doet, omdat hij voor de dooden bid, als broeder daemae. Verthoonde noch seeker request ende geschrifft van s^n kercke wegen , inhoudende eenige claechten , alsdat de huijsluijden, de paepsgesind sijn, het h. avondmael seer bespotten, ende die ten avondmael gegaen hebben , naeroepen ende seggen : S^ hebben om een broek geweest; dat die kerckmeesters d'ordonantie der E. heeren Staten bespott hebben ende niet hebben willen naecomen , inhoudende dat B^ den schoolmeester 28 gl. jaerlicks souden toeleggen ende de cleppinge etc. naelaten; dat de predicant ontrent Vastenavond 1605, sullende een siecke gaen besoecken, van de huijslu^den met modder, steen ende ander vuijlicheijt beworpen is; dat tusschen die predicatie, als seeker huijsman soude trouwen, de andere buijten de kercke met schieten end andersins groot gedruijsch maecten, twelck de schout vermaent niet heefFt willen verbieden noch verhinderen; dat diergelijke ongeregeltheden oock bij de huijsluijden onder de predicatie gepleecht zijn met roepen, crijten, caetsen, soedat den predicant zijn predicatie niet en conde voltrecken op den Palm- sondach; dat diergelijken oock op den Pingsterdach lestleden geschied is, doe de huijsluijden oock met steenen ende ander dingen op de deure wierpen, ende den schout vermaent sijnde sijn devoir tegen sodaenige rebellen niet heefft willen doen, sodat hij een vorstander van haer schijnt te zijn ; dat op Sondagen tusschen de predicatien d'herbergen ende droncken- gelagen gehouden ende gefrequentiert worden, ende dat men degene, die ter kercken willen gaen, seer schandelick bespott etc.
Jutphaes. Verclaerde den dienaer den goeden staet van zijn kercke, sich gedra- gende in de bedieninge des woords ende der sacramenten conform de Gereformeerde kercken, houdende tavondmael met 15 of 16 communicanten, hebbende geen ouderlingen, maer gebruikende in plaetse van dien de
309
kerckmeesters, alsoock door deselve de diaconije bedienende; hebbende oock een goet scholemeester, den oester (die oock secretaris is) mede goet ende een communicant zijnde. Dan claechde, dat vele de proclamatien in de kercke gehadt hebbende daemaer bijj de paepen getrouwt worden, ende aengaende den doep, dat eenige van de kinders bij seeker paep van Wtrecht, dien sij somt^ds met de wagen haelen of tot denwelcken sg oock wel selifs reijsen, gedoopt worden; dat vele hu^jsluyden door de leelijke gewoonte van het schutten genootsaeckt z^n haer elders te laten trouwen.
Lopick. Verclaerde den dienaer den redeliken stand van zqn kercke, hebbende hondert toehoorders, het avondmael houdende met 9 of 10 communicanten, hebbende een goeden schoolmeester, noch geen ouderlingen, noch niet residerende in loco; claechde over seeker leser te Capelle, die hem het prediken onderneemt
Bunschoten. Verclaerde den dienaer van den staet zyner kercke , dat hij in de bedie- ninge des woorts ende der h. sacramenten volcht d'order der Gereformierde kercken, houdende tavondmael met 28 communicanten, hebbende geen ouderlingen, diaconen jaerlicks haer rekeninge doende , houdende kercken- raet met de diaconen ende geheele gemeente, hebbende geen coster noch schoolmeester ende volgens geen schoole, tavondmael tweemael sjaers bedienende. Claechde over de Mennisten, dat s^ die luijjden ter kercken gaende beroepen, seggende de kercke te z^n een moordtcuijl, hebbende een ordinarisse plaetse , daer sij vergaderen on verhindert ; dat oock sommige van de principaelste der Mennisten, die mede int gerecht z^n, soecken door wandelinge ende aensprake tusschen de predicatie bq de kercke de lieden wt de predicatie te houden; dat oock vele, de geboden in de kercke gehadt hebbende, ongetrowt blijven sitten; dat oock dronckengelagen tus- schen de predicatie gehouden worden.
Leusden. Verclaerde den dienaer van sijn kercke, dat hq tamelick gehoor heefift, geen psalmen en heefft connen invoeren, doordien den coster niet can voorsingen, ende hij selfFs een valsche stem heefft Claechde over de be- gravinge der doeden, dat men luijd tusschen de predicatien. Claechde oock over het gesnap tusschen de predicatien, ende dat oock door den schout de luijden van de predicatien affgehouden worden; dat mede seeker paep door het land gaet, het sacrament gevende ende ander paepsche dienste doende; dat oock vele kinders bij de paep gedoopt worden; dat mede vele , de geboden in de kercke gehad hebbende , daemae ongetrouwt
310
blqven sitten of bg een paep getrouwt worden; dat den coster herberch houdende wt de predicatie loopt om den luijden te tappen ; dat h|j (predicant) binnen Amersfoort zijn woonplaetse houdt. Doet oock l^ckpredicatien.
Woudenberch. Yerclaerde den predicant den staet van zijne kercke te zijn ellendich door d'ongeregeltheijt van den voorgaenden dienaer, hebbende bij de 150 toehoorders, communicanten gantsch geene. Claechde over de superstitien met de dooden, dat men de om de kercken draecht; dat oock de huijs- luiden willen over de dooden gepredickt hebben , twelck den voorgaenden predicant ingevoert heefft; datter groot geraes bij d'huijsluijden gepleecht wort tusschen de predicatien; dat den schoolmeester een paep is, ende dat hij voor de dooden op de kerckhoven in de begravinge der dooden bid; dat vele met diegene, die ter kercken gaen, spotten; dat de kinders meestal bij de paep gedoopt worden, wt d'opinie dat sij seggen, dat de kinders, bij de Gereformeerde gedoopt, sterven; datter seeker crucifix bij de dooden omgedragen word. Yerhaelde, datter wel eenige zijn, die ten avondmael souden gaen, maer so we^jnich, dat h|j noch het avondmael niet en heefft aengestelt; dat hjj selve oock eenige jaeren lang niet en heefft ten avondmael gegaen.
Soest Verclaerde den dienaer van zijn kercke, dat hij redelick gehoor heefft. Claechde so over de hooffden als d'ander ter oorsaeck van de superstitien : datter noch geen psalmen zijn ingevoert; dat de overheden den school- meester op sulcke conditie aengenomen hebben, dat hij geen psalmen singen sal op poene van gecasseert te worden ; dat andersins (sonder sulck belet) den schoolmeester wel daertoe gesind soude sijn, end de gemeente daerin geen moijte en soude maeken. Verhaelde oock, dat sij te vooren hadden v^socht, dat men de doop bedienen ende den houwelick bevestigen soude in de huijsen, doch dat nu meestal affgebracht zij. Claechde mede, dat d'huijsluijden bij haer selffs singen: Christus is opgestanden , ende de psalmen niet en willen toelaeten; dat oock eenige, de huwelicksche procla- matien gedaen zijnde, haer in de kercke in den echten staet niet en laten bevestigen. Verhaelde, dat hij noch geen avondmael en had bedient ter oorsaecke van de superstitien, daer d'huijsluijden noch mede ingenomen zijn. Meende, datter wel eenige onder de gemeente zijn, die geneijclit z|jn om ten avondmael te gaen, maer geene onder de wett Seijde mede, datter onder de wet eenige sijn gene^jcht tot de psalmen, maer doordien datter eenige rijke huijsluijden zijn, die de psalmen niet en willen toelaten, deselve noch niet en konnen ingevoert werden. Seqde mede, dat h^ noch
311
geen diaconije en heefFt, doordien d'arme b^ d^huqslagden selve onder- houden worden.
Emmenes binnen- en buijtendijcks. Verclaerde den dienaer aengaende den staet der kercke aldaer gevonden te hebben een woeste plaetse , doch nii tamelijck gehoor hebbende van 200 menschen meer of min ; dat hijj tavondmael noch niet had konnen houden ende de psalmen noch niet invoeren. Seijjde noch niet binnendijcks ge- predickt te hebben, doordien dhujjsluijden hem voorwierpen, dat hij eerst zijn commissie daertoe moste hebben van de E. heeren Staten. Claechde, dat de secretarijs, eert^ds (so hij meende) daer gewesene paep, de kinders doopt. Claechde noch over eenige andere paepen, te Blaricum Qnde te Hilfersum comende ende de lieden daertoe roepende ende noodigende. Verhaelde, dat de schoole een wqle tqds bij hem bewaerd is. Claechde over de nauwicheijt van huigsinge, omdat hij gantz geen gemaeck heeift om tnrff te leggen ende geen vr^iche^jt om zjjjn studia waer te nemen, ende dat hem sulcks bij tgerechte gewei^jgert is, doch is tselve gerenvoijeert aen de E. Staten, om dat b^ requeste aldaer te versoeken.
Baeren end ter Eem. Verclaerde den dienaer van den staet van sijn kercke, alsdat ter Eem zij cleyn gehoor, te Baeren wat meer, van 40 of 50; dat l^j noch geen psalmen heeft ingevoert of hebbe konnen invoeren, doordien de school- meester van dhuijsluijden gedreijcht wort met cassatie, so hij de psalmen wilde helpen singen; dat hij tavondmael noch niet en hebbe bedient, doordien hij maer een communicant en heefft, ende wel noch eenige andere sijn, doch deselve haer tappen end dronckengelaegen te houden ende frequentieren niet en willen laten; dat hij selve ten tijde signes diensts ten avondmael noch niet en hebbe gegaen. Verhaelde van den doop, dat het redelyck toegaet ende eenige kinders hem ten doope gebrocht worden in de kercke, doch claechde, dat heer Jaoob te Emmenes mede vele daer doopt; dat oock heer Elbert Pkoot, te Baeren woonende, hem affbreuck doet ende de lieden soeckt van de kercke aff te trecken; dat mede heer Jan tAmersfoort menichmael in dootsnoodt bij de huigslu|jden gehaelt word ende dan noch weijgert tot deselve in te gaen , anders als op voor- gaende beloffte van dat s^ nemmermeer in de (Gereformeerde kercke sullen gaen. Claechde oock , dat den schoolmeester hem niet en derft voegen met den predicant om te doen hetgene, dat hijj geme tot stichtinge sien sonde, doordien hij vant gerechte onderhouden word ende de vreest te vertoornen.
Aldus alle de dienaeren omgevraecht zijnde ende verdaringe van den stand eenes ijeders kercke gedaen , is weder een nieuwe omvrage gedaen ende versocht, dat een jeder soude den stand der kercken ofte dorpen,
312
ontrent sijne residentie gelegen, verelaeren sovele hem daervan moehte bekent s^n, bijsonder van die dorpen, waeiran de dienacren olpastooren hier niet tegen woordich, of die met geen dienaeren voorsien en waeren.
Hierop hebben die van Utrecht verclaert, dat Vleuten vaceert ende daer goet gehoor sonde zgn, waert datter een goet predicant waer.
De dienaer van Wijck verclaerde , dat tOverlambroeck heer Stevex noch opentelijck panselijcke diensten ende snperstitien oefent.
Wierd int gemeen verhaelt, dattet evengel^ck toegaet te Cockengen, Schalckw^ck, Honswgck.
Verthoonde noch den dienaer van Segvelt seeker geschrifft van eenige vrome huijslugden te Camerijck, inhoudende een deel dachten over den pastoor aldaer , genaemt Claes Claesz Dael, alsdat hij in de kercken comende om sijn predicatie te doen eerst voor seeker autaer nedervalt, daema hem- selven met cruijcen teekent ende dat so dickwils als h|j de clock hoort slaen, ende daertoe oock de huisluiden vermaent, daemae het evangelium ende d'epistel be^de te saemen predickt sonder de psalmen te laeten singen. Daemae de predicatie gedaen zijnde, haelt hij voort het memorQ- sielboeck, biddende voor de overleden persoenen, ende dat om zijn gewin; dat h|j 22 jaeren te Cameryck gestaen hebbende, het he^lich avondmael noijt gebniyckt en heelft, ende vermaent synde hetselve niet en heefft willen doen, jae opentelijck seijt, dat het onnoodich zij ten h. avondmael te gaen, als men maer geloofft, dat dat genoech is, sodat l^jrdoor bij velen het heijlige avondmael in cle^jnachtinge komt, ende andere genootsaeckt z|jn in de naebuerige stad ende dorpen haer ten h. avondmael te begeven ; dat hij vele snperstitien in den kinderdoop pleecht; dat als er ijemand in het dorp gestorven is, hij alsdan over den dooden gaet bidden, ende als men het lichaem ter aerden brengt, heefft hij een schiip of spaeij, schrijvende drie cruycen op de kist met vele mommelinge der woorden, die hq ge- bruqckt; dat hij d'huijslnijden het wyewater vercoopt; dat hij op Vrow Lichtmis ende Palmdach de pauselijcke superstitien met hetselve pleecht; dat hij geit neemt van het bidden voor de dooden, van het trouwen, ende de lieden oock bij nacht trouwt, etc.
Wierd oock int gemeen verhaelt, dat Anckeveen, Tuijl end tWael, Lin- schoten, Odyck vaceeren.
Verclaerde oock den dienaer van Houten, datter int Goij is eenen, de leest sonder last ende authoriteijt, die oock spottische fabulen de hu^s- lubden voorleest.
Verclaerde insgelijcks den dienaer van Lopick, datter te Capelle een is, de loest ende zijn last int lesen te buijten gaet, als genoechsaem het predicken aennemende.
313
Wierd oock van eenige van de vergaderinge vermaent, datter een open- baren leser is te Thienhoven.
Hirmede is de vergaderinge voor desen dach met dancksegginge tot Godt gescheiden.
Den 90*» Julij voormiddaoh. Nae gedaenen gebede heefft de praeses der vergaderinge voorgedragen ende affgevraecht , of het niet goet en ware om volcomen kennisse van den stand der kercken te becomen, dat men alle die dienaeren van eene kercke (daer meer als een dienaer is) liet wtgaen ende voort alle d'ander kercken- dienaeren, d'een voor d'ander naer, om in hunliujder absentie te vrijlicker van den stand haerer kercken te spreken, ende bqsonder om te vernemen, of den stand, die een jeder geopent hadde van zijn kercke, oock nae waer- heqt geopent was, ende voort of daer qet waere te seggen op de persoone van jeder kerckendienaer in leere of leven (oock op zijn incomen in den dienst ende andersins) , daervan hij in dese vergaderinge diende vermaent te wesen, te weten sodanige dingen, die publijck waeren ende d'opbou- winge der kercken merckelijck beletten, verswqgende particuliere ende heijmelicke gebreken, die met secrete ende bijsondere vermaningen in de lieflFde behoorden bejegent te worden.
Twelck bij de vergaderinge verstaen zijnde dat also te behooren, zqn
eerst wtgegaen:
de kerckendienaeren van Utrecht.
In welcker affwesen de praeses weder verhaelt heefft den stand haerer
kercke naer wtwijsen der acte, de vergaderinge te vooren voorgelesen,
ende gevraecht, of ijemand daerop ende voorts op heurluqder leere of leven
qet hadde. Daerop de vergaderinge verclaert heefft niet te hebben, maer
dat men groote oorsake hadde God te dancken voor s^ne genade, die kercke
bethoont, ende dat men hoopte, dat alles op so goeden voet gebracht
zijnde de Heere zijnen segen tot wijder verbeteringe ende opboiiwinge
geven soude. Twelck de voorss. kerckendienaeren wederom ingeroepen
sijnde, also aengeseijt is geweest.
De dienaeren van Amersfoort wtgestaen sijnde, is verhaelt een poinct, twelck sij selve niet hadden willen dese vergaderinge voorstellen om redenen, daerinne sij nochtans verclaert hadden seer becommert te zijn, alsdat bij eenen apteeker commensalen gehouden worden, die hij in de pauselijke religie oeffent met missen, paepsche predicatien ende ander superstitien in zijn huijs te laeten oeffenen; dat oock den rector paussgesind zijnde vermoedet wort door sijn soone int stuk van religie niet goets te doen. Waerop henluijden ende oock andere predicanten van de steden is verhaelt, dat se in dien ende andere diergel^cke missbruicken eerst om
SU
remedie bij haere respective magistraten souden aenhouden, ende indien die faelgeerde, mochten dan sulckes de E. heeren Staten aendienen.
Die van Rhenen end Wijck wtgestaen zignde, is niet gehoort dan alle goet
Die van Montfoort wtgestaen zijnde, is weder verhaelt den droevigen staet van de kercke aldaer, ende is hij weder ingeroepen zijnde vermaent tot neer- sticheijt om zijn pondt int werck stellende eenige vmchten aldaer te doen.
Die van Amerongen wtgestaen zijnde, is verhaelt, dat hij een ander beroepinge opt behaegen van de E. heeren Staten soude aengenomen hebben. Ende also de gedeputeerden der E. heeren voorss. verclaerden niet gesint te zijn bequaeme predicanten wt het Sticht te laeten vertrecken, maer veelmeer op vaceerende end niet wel versorchde plaetsen goede mannen begeerden taennemen, ende oock mede de vergaderinge om reden vorss. daerin niet consenteerde, so is hem bij den praesidem, wederom ingecomen zijnde, in den naem van de E. heeren Staten ende de gantsche vergade- ringe aengesegt, dat hij die beroepinge soude laeten vaeren ende bij die van Amerongen blijven, vertrouwende dat hem de Heer dies te meer segenen soude, alsoe hij daer welbemint was.
Die van Doom ende Zeyst wtgestaen zijnde, is niet gehoort dan alle goet.
Die van Cothen ende Neerlanghbroeck wtgestaen zijnde, is vermaent, dat sij noch het avondmael niet en hebben gehouden, waertoe sy ver- maent sijnde tselve aengenomen hebben ende beloofft met eenige communi- canten so wt haer dorp als van Wijck (door combinatie) aen te vangen.
Die van Bunnick wtgestaen zijnde, is verhaelt, dat hij niet en resideert op de plaetse zqner bedieninge, waertoe hij, weder ingecomen ende ver- maent zijnde, beloofft heefFt, zijn husfrou wt de craem verlost sijnde, daer te sullen gaen residieren.
Die van Werckhoven wtgestaen zijnde, is verhaelt van den staet zijner kercke, de scheuringe, dier volgende zijne verdaringe soude zqn, ende is bij de vergaderinge goetgevonden eenige derwaerts te committeren om te Werckhoven nae den staet der kercke te vernemen ter oorsaecke van de tweespaelt, dier is, ende te sien oft daer eenich accort ende ver- eeniginge soude mogen getroffen worden. Ende zijn gecommitteert Jacobus TATjRnnis, kerckendienaer tot Utrecht, ende Johaiwes Antooti in Westbroeck.
Die van Houten, de Vaert ende Hageste^n wtgestaen zijnde, is niet gehoort dan alle goet
Die van Veenendael wtgestaen zignde, is ijetwes verhaelt donstichte- lijckhejjt sijns levens aengaende, waerover hij weder ingecomen zijnde vermaent is, ende h^ aengenomen ende beloofft heefft de vermaninge te
315
sullen naecomen, alsoock dat hq in plaetse van de Openbaringe Johannis jetwes anders stichtelickers sonde de gemeente voordragen.
Die van Maei*sen wtgestaen zijnde, is verhaelt, dat hij mits sgn ouder- dom ende andersins seer weijnich stichtinge aldaer doet , doch is hetselve gehouden voor memorie om te sien, oft men h|jrin te sijner tijdt soude gevoechlick konnen remedieren.
Hiermede is de vergaderinge met dancksegginge tot God goscheijden.
Naemiddach ten 3 uijren nae gedaenen gebede tot God.
Is verschenen in de vergaderinge Fredrick Herhanssz van Ysendorn, ouderlinck der kercke tot Wqck bij Duerstadt, met credentie van de magistraet ende kerckenraet aldaer. Dewelcke gelesen zijnde, heefft de vergaderinge aengedient , also daer ter plaetse maer een predicant is , die den last alleen niet en can dragen, dat die van de magistraet ende kercken- raet van Wqck voorss. noodich achteden ende versochten , dat sij noch een neffens dien mochten becomen, dew^jle oock die van Amersfort meer als een dienaer hebben. Waerop hij wtgestaen z^nde, is bq de vergaderinge verstaen tselve versoeck alhier impertinent te zijn. Ende de gecommitteerde der E. heeren Staten daerop haer gevoelen geseijt hebbende, is de voorss. FREDEracK Herma>^ssz weder ingeroepen, denwelcken D. praeses van wegen der gecommitteerde der E. heeren voorss. aengedient heefft, dat haer E. K niet en wisten, dat die van Wijck oijt eenich belett waere gedaen om te procedieren tot beroepinge van noch eenen dienaer, ende dat sij tallen tijden favorabel ende behulpich souden zijn in alle hetgene, dat tot stichtinge der kercken van Wijck dienen mochte.
Daemae is D. praeses voortgegaen int aengevangen ondersoeck. End vooreerst de dienaer van Breukelen, Vreeland ende CortehoefF wtgestaen zijnde, is niet gehoort dan alle goet.
De dienaer van Nichtevecht wtgestaen zijnde, is wel verhaelt, dat hij in geen goet geruchte en was, dan also hq verthoonde seeker attestatie van den classe van Thiel, bij dewelcke hij dede blijcken, dat de swaric- heden, wt dewelcke dese geruchten waeren gesproten, voor vele jaeren waeren ter nedergeleijt, ende in de vergaderinge niet blyckelijcks en is voortgebracht, daerover hij in deselve hadde behooren bestrafft te worden, is de saecke daerbij gelaeten.
Den dienaer van Apcoude ende Westbroeck wtgestaen zqnde, is niet gehoort dan alle goet.
Den dienaer van Oostveen wtgestaen zqnde, is verhaelt, dat hij niet en woont in de plaetse zijner bedieninge, waertoe hq, weder ingecomen zijnde, vermaent is, ende beloofft heefft metten eersten hetselve te sullen naecomen.
316 Den dienaer van Vinckeveen wtgestaen sijnde , is niet gehoort dan alle goei
Den dienaer van Mijdrecht wtgestaen zijnde, is bq D. praesidem der vergaderinge voorgestelt seeker missive van de kerckenraet van Amsterdam, waerinne sy verhaelden, dat eener, die te Mqdrecht schoolmeester geweest was , hem beschuldichde van seeker feijt etc. , als breeder in desel ve mis- sive. Is mede vermaent van seeker swaricheden sijnenthalven voortijden in Yriessland gevallen , midsgaders van seeker missbniijck , bij hem gepleecht int geven van de huwelicksche geboden. Waerop hg, weder ingecomen zijnde, verclaert heeift van het eerste, dat hij in dat stiick met zijn partje in rechten geweest zij, ende daerinne sententie interlocutoir (als hij de vergaderinge dede blijcken) gewesen te zijn, nae dewelcke de partije de saecke hadde laten berusten, sonder die ten principaele te vervolgen. Ende wat het voorder schry vens van Arasterdam aenginck , heefft hij voor dese tijd dese vergaderinge satisfactie gedaen, mids dat hem belast is den briefF van Amsterdam, aen die van Mijdrecht diesaengaende gesclireven, te beantwoorden, twelck hij beloofft heefft te sullen doen. Aengaende het tweede heefft sich daervan geexcuseert ende daerbij verclaert sich te willen defendeeren , voor wat rechter dat het zij , tegen diegene , die diesaengaende actie willen tegen hem instellen. Opt derde is verstaen, dat de saecke sulcks niet en was, als was aengedient. Ende sal voorts de missive, bij die van Amsterdam geschreven, wt den naeme deses sijnodi, in confor- miteqt van hetgene verhaelt is, beantwoort worden.
Die van Wilnis wtgestaen zijnde, is verhaelt, datter een verschillende oneenicheijt tusschen hem ende die van Mijdrecht wesen soude, ende is goetgevonden , dat men een offte twee committieren soude om haer te vereenigen. Ende zijn gecommitteert Henricus Cssarius ende Arnoldüs OoRTCAMPius, respective kerckendienaeren tot Utrecht ende Amersfoort.
Die van Cudelstert, Segvelt, Jutphaes wtgestaen zignde, is niet gehoort dan alle goet
Die van Lopick wtgestaen zijjnde, is vermaent, dat hij nieten resideert in de plaetse zyner bedieninge, waertoe hij, weder ingecomen zijnde, vermaent is, ende beloofft heefft Victoris toecomende (den tijd hem bij de E. heeren Staten vergunt) tselve te sullen naecomen.
Die van der Aa. Alsoo den dienaer sdaechs te vooren was absent geweest om oorsaken, die verhaelt sijn, so ist dat hij van den stand sijner kercken verclaert heefft denselven te zijn tamelick int gehoor, sich houdende in de bedieninge des woorts ende der h. sacramenten conform de Gereformeerde kercken. Claechde, datter wt Denmercken alle sqn t^d maer een kind
317
ten doop was gebracht , end die van Portengen van den paep oifte pastor van Cockengen verleijd worden, aengesien sij tot hem gaen, oft hij tot haer coempt. Claechde oock , dat d'herbergiers tiisschen de predicatie tappen , ende den sabbath daerdoor alsoock doort wercken der huijsluijden ont- heijlicht wort, doordien de schouten haer ampt soe wel niet en doen. Hout het avontmael dr^emael sjaers met 12 communicanten, ende ver- haelde, dat hyt tweemael overgeslaegen had ter begeerte van de huqslnijden. Denselven wtgestaen zijnde, is niet gehoort dan alle goet.
Die van Bunschoten wtgestaen zijnde, is niet gehoort dan alle goet.
Die van Leusden wtgestaen zijnde, is verhaelt, dat h|j hem al te seer d'oeffeninge van de medicijnen onderneemt ende daerin selffs onbehoorlicke ende superstitieuse middelen gebruljckt , alsmede dat hij al vrij wat onge- bonden van tongen is, hetwelcke hem, weder ingecomen zijnde, voorgehouden is, end hij beloofft heefft sich daerin te sullen beteren.
Die van Woudenberch , Soest , Emmenes ende Baeren wtgestaen zijnde , is niet gehoort dan alle goet.
Aldus alles ondersocht ende aengeteekent zgnde, is de vergaderinge voor desen dach met dancksegginge tot God gescheijden.
Den 10®° Julij voormiddach. Te 9®o uijren nae gedaenen gebede tot God heefft D. C-asAiuus ende OoRTCAMPiTJS aen de vergaderinge gerapporteert, dat sij ter praesentie van noch vier ander dienaers als getuijgen ende medehulpers de saecke ende tverschill tusschen die van Mijdrecht ende Wilnis voorss. vriendelick neer- gelecht ende tot accoort gebrocht hebben, waerop D. praeses oock hun beijden van wegen de vergaderinge emstelijck haers ampts ende tot lieffde vermaent heefft.
Hiemae heefft men beginnen te spreeken van de middelen, daermede men d'ongeregeltheijden , de voorgaende dagen ontdeckt, soude konnen beteren , end heefft de vergaderinge ingesien , dat sommige van de voorss. ongeregeltheijden niet konden geremedieert worden dan door d'authoriteqt van de heeren Staten, sommige niet dan door een eenparige kercken- ordninge of forme van kerckenbedieninge , nae dewelcke een jegelick voortaen gehouden soude wesen sich te reguleeren. Is derhalven geresol- veert, dat soveel teerste aengaet men alle d'ongeregeltheijt van sodane natuere sijnde, dat se niet dan door d'authoriteijt als voren konnen ge- betert worden, in geschriffte soude vervaten ende deselve de heeren Staten verthoonen met versoeck ende bede , dat hunne E. E. nae haere discretie , wijssheijt ende godsalicheigt daerinne willen voorsien oft bjjj sodanige mid-
318
delen, als mede in deselve remonstrantie werden aengewesen, offte met andere beter, die hunne E. E. souden mogen weten te bedeneken.
Ende wat het ander aengaet, also men verhoopt, dat daerinne door den sijnodum nationalem wat goets soude mogen werden gedaen, is goet-' gevonden, dat men, alvooren opt stuck van de kerekenordeninge eijjntelicken te resol vieren, soude lesen de brieven diesaengaende , big den kerckenraet van Amsterdam aen de kercke van Utrecht om voorts dese vergaderinge gecommuniceert te worden geschreven.
Dit is geschiet, ende is opentlick gelesen niet alleen de vorss. missive maer oock alle de stucken daemeffens overgesonden , als: 1. de remon- strantie, bij de gedeputeerden des Suijthollandischen sijnodi aen de heeren Staten gepraesentiert om te verwerven de convocatie des sqnodi generael ; 2. de redenen daemae aen haere Mo. E. E. op hunne begeeren overgelevert, waeromme men den sijnodum nationael nodich hielt ; 3. seeker extract van verbael dit point aengaende mette vorss. heeren gehouden; 4. d'acte van consent tot het houden des vorss. sijnodi bij haer Mo. E. E. vergonst.
Hierop de vergaderinge gevraecht zijnde, off sy jetwes hiertegens hadde, heefft deselve eendrachtel|jck God gedanckt, dat de saecke van het sijnodus nationael dusverre was gebrocht, wenschende dat se met den eersten moge voortgaen. .
Ende also de vorss. missive des kerckenraeds inhield versoeck van op den inhout der vorss. acte van consent wel te letten om te sijjner tijd wel gepraepariert te comen op de vergaderinge, die haer Mo. E. E. van meeninge waeren te doen dienende tot een voorbereqdinge des vorss. sijnodi, is geresol veert , dat men van dese saecke niet en soude handelen , voor ende aleer de vorss. vergaderinge praeparatoir bij haer Mo. E. E. waere gecon- voceert, om alsdan daerop geresolveert te worden, soe men soude vinden te behooren.
End also men verstond, dat voor dit jaer vant houden des vorss. sijnodi nationael apparentelijck niet en soude konnen vallen, ende nochtans wel eenige provisioneele forme van bedieninge der kercken deses Stiffts diende beraemt, ijmmers in eenige pointen, die promptelijck dienden geremedieert nae de tegenwoordige gelegenhegt der kercken, ende dat (om den vorss. sijnodo nationael in geenen deele te praejudiceeren) alleen b^ provisie end totten vorss. sgnodum nationael toe , oft indien (dat God verhoede) deselve niet voort en gingh, tot naerder ordonantie, is geresolveert, dat dies- aengaende eenige articulen ende pointen souden werden ontworpen, ende eerst den heeren Staten deser provincie, daernae deser vergaderinge (daertoe metten eersten weder te convocieren) gepraesenteert om met beijder consent ende aggreatie big provisie als vooren onderhouden te mogen worden.
Om nu de voorss. remonstrantie aen de heeren Staten, mitsgaders dit
319
ontwerp van provisioneele forme van kerckenbedieninge te stellen ende over te leveren zqn bij de tegenwoordige vergaderinge gecommitteert alle de kerckendienaeren tUtrecht, een der kerckendienaeren van Amersfoort, D. Halewunus Godefridi ende Johannes Antoioi , kerckendienaeren respec- tive in Oostveen ende Westbroeck. Ende is versocht Joannes Wtenbogaert om hun den tijd, hig hijr noch wesen sal, daerinne te assisteeren, welcke oock last hebben sullen met goede correspondentie der heeren Staten alle voorvallende saecken te verrichten in qualiteijt als gedeputeerden des s\jnodi totte naeste sijnodale vergaderinge toe om alsdan gecontinueert ofte verandert te worden, naer alsdan goetgevonden sal worden.
Hiemae is noch eendrachtelijjck, oock opt begeeren der heeren gecom- mitteerden, goetgevonden ende geresolveert, dat onverbrekelqck gehouden sal worden de residentie der dienaeren op de plaetse van haeren dienst
Ten laetsten van de oncosten, bij de predicanten vant platte land int verschijnen ter vergaderinge vorss. gedaen, hebben de E. heeren gecom- mitteerde beloofft daervan de vergaderinge der E. heeren Staten sdaechs daeraen te sullen aendienen, ten e^nde daerin bij heur E. E. voor dese eerste reijse soude worden voorsien, ende dat men van de verdere, die in toecomende vergaderinge soude mogen vallen, in de remonstrantie aen haer E. E. versoecken soude om daer mede op gelett ende ordre daerin gestelt te worden.
Dit alles aldus gedaen ende naer iterative omvraginge aen de vergade- ringe, oft igemandt noch ijet hadde voor te dragen, ende naer een corte vermaninge, bij den praesidem aen de vergaderinge gedaen, belangende de neerstiche ende sorchvuldige betrachtinge des kerckendiensts , een jeder in sign begrijp, oock naer dancksegginge ende gebeden tot Oodt, mits- gaders dancksegginge aen de heeren Staten deser provincie ende derselver gecommitteerden hier tegenwoordich , is de vergaderinge vrientlick ende minnelick gescheijden op den vernoemden 10®° Julij 1606 voormiddach.
Onderstondt : In kennisse van ons. Ende was onderteekent : Johannes Utenbogaert, als bq dese vergaderinge vercorcn ende versocht om dese bijeencompste als praeses te modereeren. Evebhabdus Boonus als scriba.
[Remonstrantie aen de E. E. heeren Staten.] i)
Aan de E. E. Mogende heeren Staten slands van utrecht. Edele Eerentfoste hoochgeleerde wyse ende seer vermogende heeren. Wy onderss. kerckendienaeren, als specialyck hiertoe gecommitteert by de
^) Dit opschrift Btaat buitenop het stuk.
320
vergaderinge aller dienaeren deses Stifts, nu onlanghs door uwe E. E. authoriteyt ende bevel gehouden binnen deser stad Utrecht int Catharinen- convent, dancken God den Vader onses Heeren Jesu Christi, dat hy uwer E. E. herten hoe langs hoe meer stiert ende beweecht tot de rechtsinnige vorderinge ende voortplantinge vant geestelycke koninghryck syns Soons, ende dat uwe E. E. daerinne sich soo yeverich ende neerstich bethonen, als wy ende de geheele vergaderinghe voornoemt met sonderlinge blyschap onses herten in deselve gespeurt ende bevonden hebben, met ootmoedige bede, dattet sijne Godlycke Majesteyt gelieve uwe E. E. in denselven yever lioe langs hoe meer te verstercken, ende tselve doende derselver ooren ende herten te openen om aen te hooren ende ter herten te vaten tver- hael, dat wy alhier aen uwe E. E. met aller eerbiedinge doen, van de ongeregeltheyden , die op de voorss. vergaderinge zyn voortsgebracht als metter tyd in de kercken deser provincie ingecropen zynde ende noch tegen woordelyck in swangh gaende, gelyck dan uwe E. E. gewilt hebben, dat dese vergaderinge tot dien eynde gehouden soude worden , opdat deselve ongeregeltheyden door d'authoriteyt ende macht, uwe E. E. daertoe van God Almachtich verleent, geremedieert ende gebetert zynde, Gods heylige woord met meerder vrucht ende aenwas als tot noch toe gepredickt, de gemeynten gesticht, de godsalicheyt vermeerdert, Godes eere verbreyt, de salicheyt van uwer E. E. goede onderdanen gevordert ende selfs uwer E. E. authoriteyt ende christelijcke regeringe hoe langs hoe meer in god- salicheyt ende gerechticheyt gevesticht moge werden.
In den eersten worden doort geheele land groote afgoderyen gepleecht ende superstitien met missen , bedevaerden , etc. , daerdoor het volck vant gehoor van Gods woord vervreemt, jae daerentegens so verbittert wordt, dat op sommige plaetsen heel weynige, op sommige plaetsen gansch geene kinderen ten doope gebracht worden.
De bedevaerden te Cockengen, te Amerongen op St Cunerendach, te Wilnis op Sacramentsdach.
Noch verscheyden ander superstitien , als dat men over de dooden luyd tusschen de predicatie, ende de dooden in de kerck voor den predickstoel brenght te Segvelt, Leusden, Woudenberch , Wilnis, daer noch ander superstitien in swangh zyn;
dat men de craemvrouwen gestorven zynde van swangere vrouwen laet dragen, voorgevende dat se dan teerder souden verlossen, Mydrecht;
dat men de omgebrachte sleept op de kerckhoven om alsoo den heer van syn actie tegen den dootslager te beroven;
datter op sommige plaetsen crucifixen staen (als te Mydrecht) ende omgedragen worden by de dooden (als te Woudenberch) , daer veel super- stitien mede gepleecht worden;
32l
datter noch offerhanden in de kercke geoffert worden, als bysonder te Houten ;
dat men dryeraael daechs het Ave Maria dept te Coilehoef , tO vermeer ende op meer andere plaetsen.
In dese afgodische blindheqt wordt het arm volck onderhouden door verscheyden papen of mispriesteren , van dewelcke eenige noch den opent- lycken dienst als pastooren betreeden, eenige van buyten innecomen ende door het land loopen, eenige in de steden ende dorpen deser provincie wonende de dorpen doorcniypen.
Die noch als pastoren resideren, zijn: Niclaes te Cameryck, heer Steven tOverlambroeck , dien te Cockeingen, te Schalckwyck, te Honswyck.
Die van buyten innecomen, woixien meest gevonden in de proostye, als te Mydrecht, Wilnis, Cudelsteert, alsoock te Apcoude, Houten, Hagesteyn, Neerlambroeck etc. ende comen van Waverveen, Blaricum, Hilfersum, Auwerkerck, Amsterdam, Culenborch, Vianen.
Die noch in de steden ende dorpen woonen ende aDeen het volck ver- leyden, zijn: Victor Schorel, heer Jan van Houten ende meer andere, wonende tUtrecht; heer Hendrick, wonende te Montfoort, die aldaer sulcken afbreuck gedaen heeft, dat van 300, somtyds 5 of 600 toehoorders nu maer 100 ter kercken comen; een ander te Goten, die noch alimentatie treckt van uwe E. E. , die so daer alsoock te Wyck syn quaet saet saeyt ; heer Jan tAmersfoort, die menichmael gehaelt wordt in dootsnoot te Baeren ende daerontrent , ende dan noch weygert tot de lieden in te gaen anders als op voorgaende belofte, van dat se nemmerraeer in de Gereformeerde kercke sullen gaen; heer Elbert Proot, noch te Baeren wonende; den secretaris tEmmenes (gewesene paep), aldaer alsoock ter Eem ende te Baeren doopende etc.; seecker blind paep te Wilnis so elders als in syn huijs doopende, over de craem vrouwen misse doende, het volck opentlyck tegen Paesschen biechtende ende tsacrament gevende, wesende een dronc- kaert, lichtveerdich in woorden, sich roemende van syn schandelycke oncuyscheyt, de E. E. heeren Staten beschuldigende van gewelt hem ge- daen, als hem wt het syne gestoten hebbende etc.
Men verstaet, dat op sommige dorpen lesers zyn, die de sacramenten niet en mogen bedienen , streckende sulcks tot verachtinge van het heylige ministerium, van dewelcke eenige met last (als dien te Thienhoven, te Capelle , denwelcken syn last te buyten gaet ende genoechsaem het prediken aenneemt) ende eenige sonder last lesen, als dien int Goy by Houten, die oock d'huysluyden spottische fabulen voorleest.
Men bevind alomme , dat de sabbathen ende biddagen schrickelyck worden geprophaneert met tavernen te houden, merckten etc.
De sabbathen ende Sondagen worden ontheylicht door merckten (te Venendael ende elders) door herbergen, dronckengelagen ende andere
Acta syn. pravinc. VI. 21
322
woesticheyt der huysluyden te Veenendael, Nichtevecht, Wilnis, Segvelt, Bunschoten, Seyst (daer d'herbergiers voorwenden, dat dewyle sy geen kloek hebben, d'uyre niet en konen weten), waerwt dickwyls droevige ongelucken ontstaen van kyven, vechten, dootslagen, ende beclaechl^ck is, dat den predicant van Yeenendael ten tyden syns diensts aldaer wel in de 30 dootslagen geschied te zyn verhaelde.
De biddagen worden in gelycker voegen ontheylicht te Nichtevecht, Segvelt, Mydrecht (daer den laestleden biddach in ende door seecker kindermael bespot ende beschimpt is) ende op andere plaetsen.
Op sommige plaetsen wordt oock den godsdienst moetwillichlyck by de partydige huysluyden belet ende verhindert.
Sulcks geschied te Houten (daer de huysluyden by der kercken staen ende diegene, die kercken willen ingaen, beschimpen ende dat onge- straft, doordien den schout niet en woont in loco), te Wilnis, te Segvelt (daer d'huysluyden den predicant bespotten tusschen de predicatie, ende als men eenige trouwt, groot getier maecken met schieten ende andersins, sodat den predicant niet en kan voortvaeren in synen dienst, jae den schout, vermaent zqnde, en heeft het niet willen verbieden), te Apcoude, daer d'huysluyden ter kercken comen invallen, als de predicatie geeyndicht zynde de lieden ter kercken wtcomen.
Men bevind, dat op veele plaetsen de oosters ende schoolmeesters den predicanten gansch ongehoorsaem zyn om in de gunst van d'huysluyden te blyven, die haer dreygen met cassatie, soo se den predicant ende de kercke in de suyvere religie dienstich zijn.
Sulcks geschied tOvermeer, Wilnis, Segvelt, (daer andersins, gelyck oock dien te Soest, dien wel geneycht soude syn synen dienst te doen) ende elders op vele plaetsen.
Hierwt komt het, dat se doen, wat se willen, allerhande boecken leeren (te Montfoort, Amerongen, Vreelant, Wilnis), niet willen tot het voorsingen ver- bonden zgn (te Amerongen, Hagesteyn, Wilnis) , dat se tusschentyds de kercke openen tot superstitien, als voor de craem vrouwen (te Wilnis), datsedronc- kaerts sijn ende op geen vermaninge van de predicant en passen (te Apcoude).
Hierwt komt het oock , dattet met de scholen (die d'eerste queeck ende plantsoen der christelycker godsalicheyt billycks wesen souden om, ter- wylen veele oude niet hooren en willen, ymmers de jonge tedere jeucht allengskens de waere religie in te planten) seer jammerlyck ten platten lande gestelt is, midsdien op veele plaetsen gansch geene scholen en zyn (te Doom, Maersen, Bunschoten), op vele plaetsen papen ende paepsche schoolmeesters de kinders van der jeucht aen de superstitien inplantende (als te Woudenberch, Werckhoven, Nichtevecht, Goten.)
Men bevind oock, dat d'huysluyden seer veele nae de gedaene houwe-
323
lycksche geboden ongetrouwt blyven sitten of by de papen getrouwtt worden. Sommige kercken zyn mede int wterlyck gebouw seer ontstelt ende desolaet, als te Amerongen (onlanghs door den doortocht van het crychs- volck seer verdestrueert) , te Segvelt (daer de kercke langen tyd seer onnut ende vuyl gelegen heeft ende gehouden is.)
Dit zijn, E. E. heeren, de voomeemste abuysen die int land zyn, ende sodaenich onses bedunckens, dat daeiin notelyck behoort voorsien te worden. Daerom oock wy als dienaers Christi in des Heeren naem uwe E. E. ootmoedelyck versocht ende eemstelyck gebeden willen hebben, dattet doch deselve (welckers ampt het is, van Qt)d opgeleyt als voesterheeren der kercken deses Stifts, hierin te remedieren) gelieve de verbeteringe deser dingen by der hand te nemen ende de saecken des Heeren sich ter herten te laeten gaen, gedenckende dat God -de Heere sodaenige eeren wil, die hem eeren, de heylicheyt syns naems voorstaen ende de superstitien, waerdoor syn eere vercort wordt, weeren ende wederom op de sodaenige vertoornt ende straffen wil, die hierin naelatich zyn. Ende hoewel uwe E. E. de remedien nae haere wysheyt selve beter weten, als wy die souden konen voorslaen, evenwel sullen uwe E. E. ons te goede houden, dat wy onse bedencken hierover mede verthonen, alsdat wy (onder correctie van uwe E. E.) gevoelen, dat:
Wat aengaet de openbaere afgoderyen ende superstitien , dier gepleecht worden, ende by de papen, int land wonende ende daerin comende, ge- voed worden door missen, doopen, trouwen, biechten, sacrament geven etc., wat de ontheyliginghe der sabbathen ende biddagen belanght, wat de moetwillicheyt der huysluyden tegen den predicant of andere vrome aengaet, ende dat vele ongetrouwt blyven sitten of van een paep getrouwt worden, de bequaemste remedie hiertegen waer, dat de placcaten dien- aengaende wierden gerenoveert, ende de officiers belast ende^houden int executeren derselve haer debvoir te doen.
Wat de paepen of paepsgesinde, noch in loco als pastoren residerende, belanght, de bequaemste remedie daertegen waer, dat de voorss. papen mochten werden afgestelt, goede predicanten so daer als op andere vacerende plaetsen (naementlyck Vleuten, Odyck, Linschoten, Anckeveen, Tuyl ende tWael) werden gestelt.
Wat de openbaere lesers aengaet, dat deselve ter examen wierden ge- stelt , ende soo se bequaem waeren , tot den dienst gevordert ende anders verlaeten wierden.
Wat de onwillichey t ende wederspannicheyt der oosters ende schoolmeesters
tegen den predicant betreft, ende den desolaeten staet veler scholen, dat
d'ondeugende schoolmeesters van haeren dienst wierden geremoveert, goede
21*
324
80 in die als in andere plaetsen, daer noch geen schoolmeesters zyn, wierden gestelt, deselve eerlycken nae gelegentheyt loonende, daertoe so vicarien als andere giften (die op sommige plaetsen, als te Zeyst, in de Westbroeck, te Mydrecht, van andere ingehouden ende onnuttelyck verteert worden) konden gebruyckt ende aengeleyt worden, ende dat die geusurpeerde authoriteyt over den costers ende schoolmeesters den huys- luyden wat benomen wierd, ende deselve gehouden tot gehoorsaemheyt haeren predicant te bewysen.
Ende alsoo het niet genoech en is, dat de voorss. ongeregeltheyden , als van buyten incomende, werden geweert, tenzy oock in der gemeente Gods selve goede ordre ende dat op een eenparigen voet , tegen des Heeren woord niet strydich, gestelt ende onderhouden worde, ende de vergaderinge daerinne verscheyden ongelyckheden , oock confusien bevonden heeft, waer wel te wenschen, dat dezelve eens in den grond by den synodum nationael , die wy verhopen , dat de Mo. heeren Staten Generael haest sullen convoceren, mochten verbetert worden. Edoch, naedemael den tyd vant houden desselven synodi noch onseecker is, ende ymmers eenige dingen sonder langer wtstel dienen gebetert, gelijck se dan oock wel konden by uwer E. E. authoriteyt by provisie , ende tot op den synodum voorss. anders sal wesen geordonneert , gebetert werden, hebben wy vol- gende den last ons gegeven ende ondert behagen van uwe E. E. , geconci- pieert eenige articulen daertoe dienende ende hieraen gehecht , die wy uwe E. E. midsdesen met aller eerbiedinghe presenteren, versoeckende dat uwe E. E. gelieve deselve te doorsien, ende ingevaDe die uwe E. E. wel ge- vallen (gelyck wy verhopen jae), so haest als doenlyck is, de voorss. vergaderinge noch eens te convoceren om de voorss. poincten aldaer voor- gelesen ende tadvys derselver vergaderinge daerop gehoort hebbende, met uwer E. E. authoriteyt aengenomen ende int werck gestelt te mogen worden.
Aldus gedaen in onse vergaderinghe den 25en Augusti 1606.
Uwer E. E. dienstwillighe ende ootinoedighe dienaers de gedeputeerden des synodi van Utrecht.
HeNRICÜS CiESARIUS. EVERARDUS BOOTIUS. JOHANNES SpEENHOVIÜS.
Jaoobus Taurinus.
Henricüs Johannis, minister ecclesie Amorsfortiane.
JOANNES AnTHONII.
Alewtntjs Gothofredus. 1)
1) Al deze onderteekeningen zijn eigenhandig.
325
[Poincten ende articulen, van wegen den synodo van Utrecht anno 1606 geremonstreert aen de h. Staten.] i)
Poincten ende articulen , nae dewelcke wy ondergeschreven (als tot beraminge van deselve by de synodale vergaderinghe deses Stichts, den 8, 9 ende lO®"" July binnen Utrecht gehouden, gecommitteert) achten , dat voortaen nae de tegenwoordige gelegenthey t soude mogen werden geprocedeert in tgene den kerckendienst ten platten lande des sticht Utrecht aengaet, ende dat by provisie tot op den synodum nationael ofte naerder ordonnantie.
In de dorpen, daer een gemeente is, doende professie van de Gerefor- meerde religie, sullen de predicanten werden gestelt op voorgaende ver- soeck derselver gemeynte mitsgaders de magistraet der plaetse, te doen aen de heeren Staten , die daerop met advys ende communicatie van seeckere kerckendienaeren , daertoe by den synodum deser provincie te commit- teren, disponeren sullen. Ende daer geen gemeynte en is, ende de magistraet oft oock de gemeynte selve suymich, sullen de voorss. gecommitteerde kerckendienaeren tselve den heeren Staten aendienen, om by deselve met advys als vooren daerinne voorsien te worden.
De persoon, die men goetvindt tot den kerckendienst te vorderen, sal alvooren ten overstaen van eenige gecommitteerde der heeren Staten in leere ende leven geexamineert ende ondersocht worden by de voorss. ge- committeerde deses synodi, ende by deselve bequaem geoordelt zynde, sal naer voorgaende voorstellinge aen de gemeynte , daer sulcks bequaeme- lyck geschieden kan, met acte der heeren Staten by een kerckendienaer, daertoe wt het getal der voorss. gecommitteerde te lasten, nae de forme in de Gereformeerde kercke gebruijckelyck , in synen dienst ingestelt worden.
Indien (dat God verhoede) eenich predicant sich sooverre in leere oft leven quame te verloopen , dat hy mochte geacht worden der opschortinge des dienstes of afstellinge of eenige andere publycke censure weerdich te zyn , sal de voorss. censure werden geexerc^ert met voorgaende kennisse , oordel ende advys der voorss. gecommitteerde des synodi.
Een yegelyck predicant sal gehouden zyn metter woninge teenemael ende vast te resideren by syne gemeynte, op pene dat die diesaengaende in gebreke bevonden sal worden , scherpelyck daerover sal worden gecen- sureert naer eysch der saecke.
Geen kerckendienaer en sal geoorloft zyn wt syne plaetse te vertrecken
1) Dit opschrift staat buitenop het stuk.
326
sonder consent der heeren Staten, met advys der voornoemde gecommit- teerde.
In de bedieninghe der heyliger sacramenten als doop ende avontmael, mitsgaders de s^eninge der houwelycken sal gevolcht worden de forme in alle Gereformeerde kercken deser landen gebruyckelyck. tSacrament des doopsels en sal niet worden bedient dan in de ordinarise christelycke byeencomste ende ter plaetse daertoe gedestineert, welverstaende dat men de swacke met alle discretie te gemoet sal gaen int doopen van krancke kinderkens , oock buyten de voorss. ordinarise byeenoomsten , mids dat het geschiede in de kercke met voorgaende luyden oft deppen der kloeke, ende in tamelycke vergaderinge, ten waere den wtersten noot vorderde, dattet, om meerder inconvenienten te vermyden, in huys geschiede, daer- inne de dienaer sich discretelyck ten dienst der swacken dragen saL
Die him verclaeren de reformatie toe te staen ende hun tot deselve met het gebniyck des h. avondmaels begeeren te bekennen, sullen met voorgaende particuliere ende vnmtlqcke onderrechtinge in de hoofdstucken des geloofs , mitsgaders vermaninge tot godsalicheyt des levens tot hetselve met kennisse der ouderlingen, daer ouderlingen zyn, toegelaten worden sonder andere ceremonie.
Men sal ten platten lande niemand om eenich verloop in den geloove oft int leven by forme van kerckelyck oordel van den heyligen avontmael afhouden sonder voorgaende kennisse ende advys der voorss. gecommit- teerden des synodi, ten waere het verloop so geheel leelyck, notoor ende argerlyck waer ende soo versch voor het houden des avondmaels geschied, dat de kerckendienaer of kerckenraet, geen tyd tusschenbeyden hebbende omt voorss. advys te versoecken, nodich vond tot verhoedinge van open- baer profanatie vant heylige daerinne promptelyck niet afhouden te voor- sien, in welcken gevalle evenwel naederhand de saecke tot kennisse der voorss. gedeputeerden gebracht sal worden om te oordelen, of de dienaer of kerckenraet wel of qualyck gedaen heeft. Ende indien alsdan bevonden wordt qualyck daerinne geprocedeert te zyn, sullen daerover behoorlycke gecensureert worden.
Sal oock niemand in cas van verloop in leer of leven als voeren open- baerlyck der gemeynte voorgestelt worden sonder voorgaende advys der gedeputeerden des synodi ende kennisse van eenige der heeren Staten gedeputeerden.
De pi-edicanten sullen hun getrouwe herders bethonen met haer schapen (daeronder verstaen worden niet alleen, die ten avondmael gaen, maer oock allo andere inwoonderen van een yeders parochie, daer het eenichsins
327
mogelyck is yet op te winnen) dickwyls ende sorchvuldichlyck te besoecken ' ende deselve tot venneerderinge ende opbouwinghe des rycks Christi met alle beleefdicheyt ende geschicktheyt te bejegenen.
Elck predicant sal gehouden zyn sich te versorgen van een exemplaer van de ordonnantie, by de heeren Staten gemaeckt opt stuck van de houwe- lycken, ende deselve in alles achtervolgen tot weeringe van verscheyden " ongeregeltheden, in dit stuck so nu so dan gepleecht
Alle predicanten ten platten lande sullen hun gewillich stellen omme ter aenmaeninge van de voorss. gecommitteerde des synodi hun te laeten vinden ter plaetse, daer sy dan d'een dan d'ander beschreven sullen werden, omme aldaer voor de gemeynte ende de voorss. gecommitteerde eenige vermaninge oft predicatie te doen, ende dat ten overstaen van de heeren Staten ofte haere gedeputeerden, indien het deselve gelieft daer tegenwoordich te wesen.
Sullen eenige der gedeputeerde des synodi, daertoe specialyck by haere medegecommitteerde gelast , him altemet laeten vinden op eenige dorpen , daer sy tselve oorbaerlyck vinden sullen, omme de predicatien te hooren ende te vernemen, hoe sich de predicanten in haere predicatien ende anderssins dragen.
Geen predicant en sal sich onderwinden eenich boeck, tzy by hem- selven of andere gemaeckt of getranslateert , in druck te verveerdigen of doen verveerdigen sonder voorgaende consent der heeren Staten ende advys der voorss. gecommitteerde des synodi.
In de synodale vergaderinge der kerckendienaeren deses Stifts sal telcke- mael eenich aental wt deselve werden gecommitteert om de voorss. ende andere voorvallende kerckelycke saecken te verrichten, dewelcke dienen sullen van d'eene vergaderinge tot d'andere, om alsdan by deselve of gecontinueert of verandert te worden.
Aldus gedaen den 25»" Augusti 1606. De gedeputeerde des synodi:
HeNRICUB CvESARIUB.
EJvERARDUS Boonus.
JOHANWES SpEENHOVTUS.
Jacobus Taurinus.
Henricus Johannis, minister ecclesie Amorsfortiane.
JoANNES AnTHONU.
Alewutüs Gothofredüs. 1)
1) Deze onderteekeningen zijn alle eigenhandig.
328
[Requeste der gedeputeerden des synodi van Utrecht.] i)
Aen de Edele Eerentfeste hoochgeleerde wyse ende seer vermogende heeren, mynheeren de Gedeputeerde Staten slands van Utrecht.
Mynheeren. Alsoo wy op de synodale vergaderinge laestleden gelast wacren om wt den naem derselve seecker remonstrantie ende articulen te stellen ende uwe E. E. te verthonen, ten eynde als in deselve is wtge- druckt, soo ist dat wy volgens onsen last uwen E. E. exhiberen niet alleen de voorss. remonstrantie ende articulen, maer oock de acta ende tgansche verhael van hetgene in die vergaderingen gepasseert is, opdat uwe E. E. te beter daerwt souden verstaen, op wat voet ende wyse de voorss. stucken daerop gefimdeert zyn. Ende voerders , also in het sluyten der vergaderingen voorss. vermaent wierd van de onkosten, by de predi- canten gedaen int verschynen op deselve , ende de E. heeren gecommitteerde van uwe E. E. beloofden daervan met deselve te sullen spreken . ten eynde die by haer E. E. souden werden afgedaen, ende dat men van de ver- dere, dier in toecomende vergaderingen souden mogen vallen, aen uwe E. E. mede remonstreren sonde om by deselve ordre daerop gestelt te worden, so ist dat, gelyck wy uwe E. E. van wegen de predicanten ten platten lande bedancken van hetgene uwe E. E. haer voor de gedaene onkosten hebben mildelyck gelieven toe te leggen , also oock deselve willen gebeden hebben, dattet haer E. E. gelieve ordre te stellen, dat de kosten, by de predicanten in de verdere vergaderingen (dier souden mogen vallen) te doen , oock beq uamelyck souden mogen gevonden werden. Dit doende etc.
Uwer E. E. dienstwillige ende onderdanige dienaers de gedeputeerden
des synodi van Utrecht, ende in aller naem:
JOHANNES SpEEimovnjs.
JOANNES AnTHONH. 2)
Acta , vervattende tghene verhandelt is in ende van den synodo ofte kerckelycke hijeenconiste , op voorgaende convocatie ende heschrijvinge van de Edele Vernwgefide heeren Staten slafids van Utrecht in deselve provincie gehouden den XX VU ende XXVIII Augusti vant jaar onses Heeren XVFXII na den ouden stijl, etide dat bin- nen de stadt Utrecht in den convente van St. Catharina in den grooten rèfectoor aldaar.
De Edele Mog. heeren Staten slands van Utrecht het ampt, hunne E. M. van Gode Almachtigh opgeleydt, int versorgen van den welstand der
') Dit opschrift staat biiitenop het stuk. 2j Beide ondcrtcekeningcn zijn eigenhandig.
329
christelijcke kercken hares gebieds betrachtende, badden goedgevonden alle de predicanten ofte pastoren der stadt , steden ende landen van Utrecht bqeen te roepen , ende tot dien eynde aen elck derselver hooft voor hooft geschreven ende afifgesonden sekere missive , waarvan den inhoud was als volght :
Eerwaerdige godtvruchtige wijse seer discrete.
Alsoo wy tot meerder vorderinge van de h. christelijcke Gereformeerde religie ende goede ordre in kerckelqcke saken goedgevonden hebben te beschrijven een synodale vergaderinge der kerckendienaren ofte pastoren deser provincie, die haren aanvangh nemen sal op Donderdagh den XXV II®» deses des morgens tacht uyren in den convente van S. Cathrinen binnen Utrecht, soo hebben wq goedgevonden u. L daarvan bij desen expressen te adverteren , deselve versoeckende ende diesniettemin ordonnerende mede aldaar ten voorss. tijde precijselijck te erschqnen omme te aanhooren, tgene in de voorss. vergaderinge van onsen wegen voorgedragen sal worden, ende daarop te helpen adviseren na behooren. Hiermede eerwaerdige godtvruchtige wijse seer discrete, u. 1. middelretijd in de bescherminge van Godt Almachtigh bevelende. Geschreven tUtrecht den XX«" Augusti 1612.
Onderstondt: uwer 1. goede vrunden de Staten van den lande van Uti-echt. Ende was onderteyckent : Ter ordonnantie van deselve G. de Ledenberch.
Het opschrift was : Eerwaerdige godtvruchtige wqse seer discrete N. N. bedienaar des h. evangelii tot N. N.
Volgens dese beschrijvinge sqn ter plaatse ende tijde voornoemt (name- Igck Donderdagh den 27 voormiddagh ten acht uyren) verschenen de eerwaerdige welgeleerde godtvruchtige mannen, kerckendienaren ende pastoren hierna volgende:
Henmcus Cssarius,
JOANNES SpEENHOVTüS,
Jacobus Taurinus, Carolus Rijcjkewart ,
ISAACÜS FREDERia,
Henrktjs Joannis, I
bedienaren des h. evangelii binnen Utrecht.
bedien, des h. ev. binnen Amersfort.
Arnoldus Oortcampius, f
JoANNEs WuRTSFEiiOms, prcdicaut tot Rhenen.
Laurentius Modjf:üs, predicant tot Wyck.
AxDREAs OosTERBEECK, prcdicaut tot Montfort.
GüiLHELMus Hexrici a Nyi»oort , | f Soyst.
Anselmus Daoteus, > predicant tot c Doorn.
HEXRia A Raasveld, j [ Amerongen.
330
Geraiu)TJ8 Bree,
EVERAKDUS BkINCKIUB,
Reynerus Oosterzee,
AfiSUERUS JOANNIS,
Cornelius Egberti, Jacob Moy, Gerardus Helmichiub, joannes bornius, Christianus ab Oyen, joann. assueri bodecherus, Weiuj^erus Conradi,
JOAIfNES AnTONH, ChRISTIANUS JOANNIS,
Gerari). Cornel. de Vlieger, Adolphtjs Spiserus, j0anne8 schotenus,
C0RNELIU8 VAN BrAKEL, JaWBUS HüGONlS,
Petrus Valck,
CORNELIUS LeONINUS,
J0ANNE8 Segermannus,
RODOLPHÜÖ ZyUÜS, JoANNES GErSTERANUS ,
Henricüs Oosterharn, Egbertus Ottonis, R0MBERTU8 Joannis, Absalon Helmond, Balthasar van Üoorn, Joannes ab Aukoop, Henricüs de Brinck, D0MINICTÜ8 Sapma, Floris Gerridsen, Jacobüs Hardenberch,
L0WY8 DU Bois,
Petrus Busch,
predicant tot
Woudenbergh.
Luesden.
Soest
Baren en ter Eem.
Emmenes.
Bunschoten.
Venendal.
Overlanghbroeck.
Neerlanghbroeck.
Cothen.
Werchoven.
Oodijck.
Schalckwijck.
Bunnick.
Houten.
Thuyl en tWaal.
Vreeswijck , alias de Vaart.
Hagesteyn.
Langerack.
Maertensdjjck.
Westbroeck.
Maarssen.
Vreland.
Overmeer.
Nichtevecht.
Cortehoeff.
Cudelstaert.
Abcoude.
Mijdrecht en Tarnen.
Wilnes en Vinckeveen.
Ter Aa.
VI neten.
Harmeien.
Cameiijck.
Seckveldt.
Alle dese in persone verschenen sijnde, sijn bevonden absent te wesen d'eersainen Erasmus Backer, pastoor tot Brueckelen, sijnde verhindert door kranckheyd des lichaenis, ende Joiiannes Lyndenius, predicant totCockengen, sijnde cenigen tijdt van liuys geweest in een noodige sake, daarvan der vergaderinge volcoinelijck is gebleken. De andere plaatsen en waren noch niet voorsien, daarom oock niemand vandaar heeft connen verschijnen.
331
>qn oock ten tqde ende plaatse voornoemt van wegen de Ed. Mog. heeren Staten slands van Utrecht verschenen de edele erentfeste hoogh- geleerde w^se ende voorsienige heeren:
mesters Johan van Schade ende Johan de Goyer;
jonckheeren Arnould van Nuveld, heer tot Teckop, ende Fkederic Baxen, heer tot Conincksvrijj ;
joncker Adolph van Waal, heer tot Moersbergen, ende Willem van Dreelenburch, borgermeesteren der stadt Utrecht, midsgaders Herman van Bemmel, borgermeester tot Wijck bij Duyrstede;
mester GERRm Hamel ende Gielis de Ledenberch, advocaat ende secre- taris respective van de Mogende heeren Staten voornoemt.
De heeren ende kerckendienaren voornoemt geseten sqnde, heeft de eerw. Joannes Speenhovius, kerckendienaar der stadt Utrecht, ten ver- soecke van de geheele vergaderinge den aanvanck gemaackt van een christe- lijck aandachtigh gebedt tot Godt Almachtigh, om vooreerst de tegenwoor- digheyd, genade ende bijstand des H. Geests te verwerven overt verkiesen van eenige personen, noodigh ende bequaam tot bestieringe ende beleydt der saken, die in dese vergaderinge verhandelt souden werden.
Dit gebedt gedaan s^nde , hebben de voornoemde heeren door den mond van den heere secretaris Ledenberch aangedient, welck de principaalste oorsake was van dese synodale bijeencomste , namel^ck om deselve te openen ende voor te houden seker ontwerp van kerckenordeninge , bij de gedeputeerden doses synodi door expresse last ende bevel van hare Ed. Mog. gestelt ende deselve hare Ed. Mog. overgelevert , dewelcke tselve op voorgaande beschrijvinge standtwijso hebbende gevisiteert ende overwogen goedtgevonden hadden tselve dese synodale vergaderinge te communiceren , om me na rijpe overlegginge van alles daarop te hooren derselver ad vijs ende gevoelen , om dan voords bij hare E. M. gearresteert ende int werck gestelt te mogen worden ter eeren Godts ende stichtinge van zqne ge- meynte. Verstonden daaromme, dat tselve ontwerp der geheele vergade- ringe van artijckel tot artijckel overluyd , lancksaam ende duydelijck soude worden voorgelesen met ernstige vermaninge ende begeerte, dat een yeder naerstigh ende scherpelijck op alles ende yeder poinct bijsonder soude letten, ende soo hij yet hoorde, daarop hij soude achten, dat nader diende gelet, tselve vrijmoedel^ck ende sonder schroom, doch met behoorlijcke modestie ende goede redenen soude openen, opdat daarop belioorlijck in- sicht genomen mochte worden.
Verclaarden voords hare Ed. Mog. door den mond alsvoren , dat zij den eerwaerdigen godtzaligen ende weigeleerden D. Joannem Wtenbogard, nu kerckendienaar in sGravenliage , bij expresse missive aan hem gesonden
332
mede hadden beschreven ende versocht sich tegen den tijdt deser ver- gaderinge herwards te willen vervougen, twelck zijn E. hadde gedaan. Ende alsoo h^ niet alleen voor vele jaren kerckendienaar der stadt Utrecht was geweest, niaar oock zedert in verscheyden leeningen der kercke van Utrecht veel goede diensten hadde gedaan , oock in de leste synodale ver- gaderinge van de kercken deser provincie, anno 1606 gehouden, hadde gepresideert , ende tsedert in verscheyden kerckelijcke saken alhier was gebruyckt, oock soo wt last des lesten synodi als ter begeerte van hare Ed. Mog. ende de gedeputeerden des synodi overt voornoemde concept van kerckenordeninge hadde gebesoingeert, midsgaders de kercke van Utrecht hem noch hielt aan deselve kercke verbonden volgens de revocatie, op zyn persoon gedaan ende bq hem geaccepteert , hoewel deselve tot noch toe door verscheyden beletselen geen effect en hadde connen sor- teren, gaven hare Ed. Mog. dese vergaderinge te bedencken, oft niet en soude geraden sijn zijne E. mede wt den naam van deselve vergaderinge te versoecken in deselve te willen verschijnen ende volgens d'experientie , die hy heeft in kerckelijcke saken (als in deselve vele gebruyckt ende in verscheyden synoden geweest sijnde) deselve met zijn advgs ende goeden raadt te assisteren. tWelck bij de geheele vergaderinge goedt ende geheel oorbaar gevonden sijnde, is de voemoemde Wtenbogard aldaar onboden, ende verschenen sijnde is hem de meyninge ende begeerte van de ge- samentlijcke heeren ende broederen voorgehouden, sooveiTC dat hy naar eenige excusen ten lesten daarinne verwillight ende also voords dese syno- dale vergaderinge ten eynde toe geassisteert heeft.
Hierop is de vergaderinge voordsgegaan tot verkiesinge van drie personen, die deselve als praeses , assessor ende scriba souden dienen ende alles ten goeden eynde beleyden. Waartoe met eendrachtige stenunen geroepen ende versocht sijn de eerw. Johaiwes Speenhoviüs, Joannes Wtenbogard ende Jacobüs Taurinus : d'eerste om als praeses tgebedt voor ende naar te doen , twoord doorgaans te voeren ende de suffragia te colligeren, de tweede om als assessor den praesidi int voeren vant woord te assisteren, zijne memorie te verstercken ende teerste ad vijs te formeren, de derde om als scriba tgene voorvallen sal aen te teyckenen ende in acta te refereren. Die oock tselffde na eenige excuse hebben aangenomen wtgenomen D. Wtenbogaüi) , die sich liet bedencken , dat hij , als geen effectueel kercken- dienaar in dese provincie synde, hiertoe niet en behoorde gebruyckt te worden. Maar daartegens de redenen der vergaderinge gehoort hebbende, heeft hij eyndtlijck in derselver begeerte ingewillight
Dese dan hare lasten aangenomen ende op hare behoorlijcke plaatsen, daartoe geordonneert , geseten sijnde , heeft den praeses voornoemt wederom
333
een gebedt tot Godt Almachtigh gedaan, daarinne hy na dancksegginge over de weldaden, den kercken deser provincie menighvuldel^ck bewesen, ende bijsonder van dat het zijne Godtl^cke Majesteyt hadde belieft de harten der hooger overheydt te bewegen de saken der kercken met goeden ernst bij der handt te nemen ende na goede ordre te trachten, denselven vnyrichl^ck gebeden heeft om continuatie ende vermeerderinge van zqnen godtl^cken zegen, ende voords dat Hem gelieven soude int midden deser vergaderinge te praesideren ende met zijnen H. Geest bij te wonen, ten eynde alles wat voorvallen soude tot zijns naams eere, stichtinge der gemeynte, weringe van oneenicheyd, ongeregeltheyd ende argemissen, bevestinge ende voordplantinge der waarheyd, die na de godtzalicheyd is, in ware lieffde ende vrede naar zijn h. woord mochte werden ingesien ende goede stichtel^cke resolutie daarop genomen.
Waarop soo door den praesidem ende assessorem als wt den name van hare E. Mog. door den mond als voren de aanwesende broederen iterative- Iqck ende wederom vermaant sijn geweest tot naerstige aandacht, ende dat een yegelijck op tgeen voorgedragen soude worden, zijn bedencken vrij ende onbeschruemt soude openen, opdat hem daarinne oft op staande voet in alle bescheydenheyd goede onderrichtinge mochte werden gedaan, ofte soo dat soo ten eerste niet conde geschieden , men tselve by memorie door den scribam mochte doen aanteyckenen , om tselve concept ordentlijck aan malcanderen gelesen sijnde alsdan de gravamina, daarop aangemerckt ende ingebracht, te resumeren, overwegen ende alles soo te verhandelen , dat een yeder, tware met goede redenen off met nader verclaringe off oock correctie van tgene gestelt was, mochte werden genoechgedaan ende de saken gebracht, ware het mogelijck, tot een eenparige resolutie.
Dit alles alsoo voorgegaan zijnde, is noch eene waarschouwinge aan de broederen gedaan , dat een yeder sich soude verplicht weeten geduyrende dese geheele synodale vergaderinge niet te elimineren nochte oock buyten deselve te communiceren aan yemanden , geen lidt van dese vergaderinge sijnde , van tgundt in deselve verhandelt soude worden , ten wteynde toe. tWelck oock alsoo bij alle de aanwesende broederen aangenomen ende na te comen belooft is.
Hiermede is tvoomoemde concept van kerckenordeninge voorgenomen ende door den scribam overluqt, lancksaam ende duydelijck voorgelesen, met pause ende stilstand tusschen elck artijckel, bijsonder daar eenige bqsondere opmerckinge ende insicht scheen van noode te wesen, waarop voords aangemerckt ende verhandelt is, sooals volght
Op de inleydinge ende tfundament van dese kerckenordeninge heeft D.
334
"Wtjrtsfeldius voorgestelt ende gevraacht, off met het maken van dese kerckenordeninge de synodus nationaal, daarna men lange hadde ver- wacht, niet teenemale en soude werden terugge gestelt Waarop zqne 1. gewesen sijnde op de verclaringe , die daarop wordt gedaan int 4 articiüe van deselve inleydinge, heeft daarinne geacquiesceert
Na tlesen vant III artgckel der inleydinge is b|j den praesidem daarop verclaart, dat tgene aldaar van den Hymbolo der apostelen ende Neder- landsche Confessie gestatueert is, verstaan wordt van de artieulen, die in symbolo staan ende breeder in de Confessie wtgeleydt worden, daarop voords bij niemand eenige swaricheyd is ingebracht.
Opt n® artqckel des 1®" capittels, alwaar gesproken wordt van de gecommitteerden wt de magistraten , doende professie van de Gereformeerde religie, heeft D. Wurtsfeldius aangewesen, dat tot onderhoudinge van deselve wet bij de E. M. heeren Staten nootelijck soude moeten worden gelet opt stellen van de magistraten , opdat in elcke magistraat ten minsten soovele personen van deselve professie gevonden mochten worden, als tartijckel houdt. Waarop liare Ed. Mog. hebben verclaart, dat goed regard genomen soude worden.
Opt IX, vervatende de poincten, daarop texamen voordaan soude ge- schieden, heeft D. Aukopius gemoveert, oft niet goed en soude sqn mede wt te drucken het poinct van de drie personen int Goddel^cke Wesen. Ende is zijne 1. geantwoordt , dat de gedeputeerden des synodi int ramen van dese ordeninge hierop mede gelet hadden, maar onnoodigh geacht tselve alhier wt te drucken, vermids de meyninge alleen was te stellen de generale capita, daarop men wilde vragen, ende dat in de verhande- linge vant Goddelijcke Wesen tstuck van de personen eygentlyck behoorde tot de antwoorde, die den examinandus moeste geven, ende niet tot de vrage zelve, die hem soude werden voorgestelt Daerinne zijne 1. is te- vreden geweest.
Opt XVIIen artijckel, vervatende den eedt, die alle kerckendienaren souden moeten doen, heeft D. Isaacus FREOERia gelet op de woorden des II®" lidts van denselven eedt, daar gesproken wordt van sulcks tegen te staan ende te beletten met vermaninge ende bestraf- finge, 800 haast daarvan yet tot mijne kennisse gecomen sal sijn etc., ende gevraacht off de meyninge was, dat een predicant, verstaan hebbende dat yemand yet tot nadeel van de regieringe hadde wtgeworpen, in crachte van desen eedt gehouden soude sijn terstond bij die luyden , die sulcks mochten hebben gedaan , al hadde ment oock schoon maar door den derden man gehoort, met goede occasie om sulcke luyden aan te spreken ofte geen, oock alle luyden, hoedanigh die souden mogen gesint wesen. Waarop wt den name van hare Ed. Mog. bij de heere
3B5
secretaris is geantwoordt , dat dit sane moest werden verstaan, ende men dit soude doen ofte aan dengenen, wt welckers mond men tselve imme- diatel\jck mochte comen te hoeren, ofte aan dien, van denwelcken men andersins versekert ware, dat hy sich hierinne mocht hebben verloopen, ende dit alles met discretie ende na gelegentheyd van saken ende per- sonen.
Opt rV ende V art. des II®" capittels, daar vant ampt der dienaren over de tegenwoordige differenten gesproken wordt, is eenige swaricheyd gemoveert bq D. D. Arnoldiüm Oortcampiijm, Joannem Wurtsfeldium , Laurenttüm MoDiEUM, Gerardum Helmichiüh, Joannem ab Aukoop ende CoRNEUuM Leoninüm, ondo na eenige broederlycke debatten daarover ge- vallen, hebben hare 1. 1. copie versocht van de gemelde articulen, om hun daarop naarder te mogen bedencken tot de naaste sessie. tWelck h\m gaeme ende gewillichlijck toegestaan sqnde, is de vergaderinge daarmede voor dese sessie met dancksegginge tot Godt gescheyden.
Tenselven dage, naar middach ten 2 uyren. Na gedaan gebedt ende oplesinge der namen alle de voorgaande broe- deren tegen woordigh bevonden sgnde, sqn de verhaalde (t4® ende 5®) articulen weder voorgenomen. Ende alsoo de voornoemde broederen de meyninge van deselve articulen niet en wel en schenen gevat te hebben , is hun daarop verclaart de meyninge van deselve te wesen, dat men die predicanten, die niet hooger en conden gevoelen noch leeren van de pre- destinatie metten aancleven van dien, dan in dit vqffde art. wtgedruckt staat, men denselven daaromme int minste niet en sal molesteren noch moeyelijck vallen om hooger te gaan, sonder dat men wederom aan d'andere zijde yemand in zijn gemoedt soude willen beswaren, wanneer hij een ander ende hooger gevoelen van deselve materie verclaarde te hebben , mids dat hij hem wachte te leeren dingen, daerwt sulcke ongerijmtheyden mochten volgen, als tvierde art. medebrenght. Waarop noch eenige swaricheyd gemaackt sijnde, is den voornoemden broederen afifgevraacht , off hare 1. 1. dan meynden , dat men die leeraars , die niet hooger van deze materie en conden leeren noch en leerden, dan tvijffde art medebrenght, in hare leeringe ende dienst niet en soude mogen lijden, met begeerte hare 1. 1. wilden hun daarop rondelijck verclaren. Waarop hare 1. 1. alle eendrach- telijck geantwoordt hebbende, dat sulcks geensins hare meyninge was, hebben evenwel begeert, dat dese twee articulen noch mochten gehouden worden in advijs tot sanderen daaghs, ende dat hun mochte werden ge- accordeert naart scheyden van de vergaderinge diesaangaande in nader conferentie met den D. praeside, assessore ende scriba te comen, twelck hunne 1. 1. oock gaeme geaccordeert ende toegestaan is.
336
Dit dan alles in ad vijs gehouden sijnde, is de scriba met gemeyne be- willinge voordsgegaan int lesen van de voordere articulen der voornoemde ontworpene kerckenordeninge tot den eynde toe, met aenteyckeninge van sommiger aaninerckingen , daarop ingebracht, om passerende tgene goed- gevonden ende toegestaan wierdt, de gemoveerde swaricheyden des anderen daaghs rijpelijck te examineren ende overwegen ende finale resolutie daarop te nemen.
Waarmede dan oock dese II® sessie met dancksegginge ende gebedt tot Godt minnelycken geeyndight is.
Vrijdagh den XXVIII Augusti ten 8 uyren. De vergaderinge , in manieren als voren geseten, de namen opgelesen ende de Heere om zijnen H. Geest gebeden ende aangeroepen s^nde, s^n de gemoveerde ende aangeteyckende swaricheden geresumeert. Ende de voornoemde 4® ende 5® articulen te dier oorsake in debat gecomen sgnde , heeft den praeses daarwt oorsake genomen tot nader onderrechtinge van de vergaderinge te verclaren , hoe het dese poincten aangaande stondt in de kercke van Utrecht , ende hoe noodigh het was geweest daarop soo- danigen ordre te stellen, als in de voornoemde articulen was wtgedruckt, die oock de kerci^e van Utrecht hieldt Godts woord conform te sijn ende tot merckel^cke ruste derselver kercke te dienen. Waarop d^assessor int breede heeft ondeckt ende verhaalt den oorspronck ende standt van dit geschil, van de tqden Augustini ende Pelagii, ende hoe de christelycke kercke haar daarinne hadde gedragen tot op de reformatie toe; wat ende hoedanige disputen hierover waren gevallen van den aanvanck van de reformatie, niet alleen tusschen de Gereformeerden ende genaamde Luther- schen, maar oock onder de Gereformeerden selver, oock in dese Geüni- eerde Provinciën, ende merckel^ck oock in dese provincie van Utrecht; hoe hardt ende rouw sommigen hadden gesproken ende daarvan geschreven , ende wat grooter argenissen daarvan onder vele menschen waren onstaan; ende wederom wat eene christelijcke eenicheyd alletqdt tusschen eenige voortreffelijcke leeraren der Gereformeerde kercke niettegenstaande de verscheydenheydt van gevoelen ende leere, die onder hun was, in desen deele was gehouden , met allegatie van vele redenen , hiertoe dienende om met onderlinge duldinge denselven voet in te gaan. Waarop hare E. Mog. door monde van den heere secretaris voornoemt wijders hebben verclaart, dat dit poinct alletijdt in de kercke van Utrecht vele dispuyts onder den luyden van groote ende cleyne qualiteyt hadde veroorsaackt, daarom oock hare E. M. noyt goedtgevonden en hadden, dat men daarvan anders voor tvolck soude leeren als in alle eenvoudicheyd na den woorde Godts ende met mijdinge van de gevaarlijjcke glosen , die eenigen daarop maken.
387
Twelck alles bij de vergaderinge aangehoort sijnde, groot genugen heeft gegeven, selffs aan eenige broederen, die de voornoemde swaricheyden hadden gemoveert.
Doch alsoo eenigen onder deselven noch eenige swaricheyd maacktcn over de leste woorden vant 5 artqckel, twelck aldus stond t: Vinden oock niet stichtelqck, dat dese materie voor den gemeynen volcke hooger gedreven werde, houdende soodaniger be- kentenisse Godes woord conform etc., hun latende beduncken, 1. dat men met de woorden: vinden niet stichtelijck, eenighsins scheen te condemneren degenen, die in haar leeren dese bekentenisse niet en volgen , alsoff die , dat doende , onstichtelijck leerden ; 2. dat het woord bekentenisse luyde, alsoff dese verclaringe ware een nieuwe belijde- nisse ofte artijckel van de predestinatie, versoeckende dat dit tot harer genistheyd in eenige andere termen mochte werden gestelt, wt insichte dat anderen buyten dese provincie sijnde desen synodum mochten calum- nieren , alsoff die hiermede bij haarselven eenige veranderinge hadde willen doen in de gemeyne bekentenisse. Hoewel de geheele vergaderinge, seer weynige wtgenomen, claar genoech te kennen gaff, dat dit niet veel omt lij ff en hadde, ende men bij de gestelde woorden wel mochte blijven, ende hare Ed. Mog. oock niet gaeme en hadden gecomen tot eenige ver- anderinge in dit poinct sonder eenige andere ende bundiger redenen, dan alsnoch waren voordsgebracht, te meer dat hare E. M. selver daarop sonderlingen hadden gelet ende seer dienstigh gevonden tgene diesaangaande was gestelt, oock tot gerusticheyd van haar eygen conscientie, als die niet wel en conden verstaan , dat men , anders van dese materie leerende dan met de moderatie in de voornoemde articulen wtgedruckt, hare onder- danen veel soude stichten , is nochtans opt ad vijs ende ter intercessie van D. praeside, assessore ende scriba, ende om dese sake tot meerder ge- rusticheyd van de voornoemde broederen liever met volle eendracht van allen als met pluraliteyt van stemmen (die notoorlijck tot bevestiginge van de voornoemde articulen, soo se lagen ende luyden, gevallen souden hebben, geleek de broederen wel sagen ende hunne 1. 1. oock wierde aangeseydt) vrundelijck te besluyten goedtgevonden , dat men de verhaalde woorden soude stellen in deser forme: Vinden oock stichtelijck, dat dese materie voor den gemeynen volcke niet hooger gedreven werde, houdende soodanigh leeren Godes woord conform etc, stellende alsoo mede voor twoordt bekentenisse leeren.
Waarmede de geheele vergaderinge contentement genomen hebbende, hebben D. D. Oortcampius ende Aukofius gevraacht, off twoord beken- tenisse in de woorden soodanigh leeren (soo nu was gescliiedt) Acta syn, provinc. VI. 22
338
verandert sqnde, men daaronder de predestinatie verstondt met tgeen daaraan cleeft, item off men meynde, dat de verclaringe, int 5 artqckel diesaangaande gedaan, vervatte eene volle ende volcomene definitie van de predestinatie , sonder datter eenige andere ende hooger wt Godts woordt gegeven soude connen worden. Waarop geantwoordt is, namentlijck opt eerste: ja, te weten dat men dat verstondt van de leere der predestinatie met haren aancleven. Ende opt II®, dat men hier niet en wilde in dispute trecken, off dit na de logicale wetten een volle definitie was off niet, dan dat alleen de scopus was dengenen, die soo leeren, als dese articulen mede- brengen , daarover niet te molesteren , alsoo soodanigh leeren Godts woord conform was ende genoechsaam ter zalicheyd. Daerop D. Aukopius ronde- lijck ter antwoord gaff, dat hij dit bekende waarachtigh te s^n, sodat D. OoRTCAMPius ende zqne 1. hun daarmede hielden gecontenteert
Ten lesten vraachde D. Leoninüs noch, off degenen, die in dese materie niet boven tvoornoemde artyckel en gevoelden, oock vrij stondt het hooger gevoelen te wederleggen. Waarop geantwoordt wierdt: Ja, gantschelqok , soo vele aanginck d'absurditeyten geroert articulo 4, dat oock noodigh was die absurditeyten tegen te spreken, dewijle deselve waren strijdende tegens Oodts woordt, onstichtelijck ende oorsaack gaven tot groote blame over onse kercken. Daarop alsoo D. Leonikus repliceerde, dat niemand soo en soude spreken, daarwt na der authueren meyninge die absurda souden volgen, wierdt geantwoordt, dat een leeraar moet toesien sulcke glosen over de schrifture in dese materie niet te maken , dat yemand rechtvaerdige oorsaack hebbe te dencken, dat sulcke absurda daarwt moeten volgen, die men niet alleen door dare consequentien , maar oock met d'expresse woorden van sommigen authueren (welckers gevoelen bij de hooge drijvers van de predestinatie doorgaans gevolght wordt) soude connen bewijsen.
Hiermede is dit debath geeyndight, ende de broederen daarover hooft voor hooft gevraacht sqnde, hebben zij alle, niemand wtgesondert, ver- claart, dat zij met dese articulen, in vougen als nu geseydt is gestelt sijnde, tevreden ende daarinne wel gerust waren.
Voordgaande, is bij D. D. Helmichium ende Assuerum wat swaricheyds gemoveert opt 1 art. vant capittel van den h. doop nopende het doopen buytentigds. Waarop eenigh debath gevallen, onderrechtinge gedaan ende omvrage geschiedt sjgnde, is eendrachtelqck goedtgevonden , dat hetselvo art. soude gelaten worden soo het stondt.
Opt 1® art. vant capittel vant h. avondmaal, inhoudende dat het avond- maal des Heeren in de steden ten minsten viermaal sjaare gehouden soude worden, namentl^ck op Christdagh, Paaschdagh, int beginsel Julij ende Octobris ofte daarontrent etc, heeft D. WuRTSFELoros aangedient, dat l^j gewoon was in zijne gemeynte te Rhenen tavondmaal wt te deylen op
33d
•
Christdagh, Paschen, Pincksteren ende eens tiisschen Pincksteren ende festum Nativitatis, wt oorsake dat de luyden alsdan meer gesint ^'aren ende beter gelegenheyd hadden hun daarna te schicken, willende de ver- gaderinge te bedeneken geven, oft niet geraden soude sijn bij tselve ge- bruyck zijne gemeynte te Rhenen te laten bleven. Daarop de sake over- wogen sijnde, eyndtlijck goedtgevonden ende eenparichlijck geresolveert is , dat ment h. avondmaal in de steden houden sal op de drie voornoemde feesten ende eens in Septembri.
Opt n® art. verclaarde deselve Wurtsfeldius , dat in zijne gemeynte tot Rhenen een gebruyck was diegenen, die hun nieuwelinghs ten avond- male begaven, te doen eomen voor den kerckenraad ende hun aldaar aff te nemen beloften van onderwerpinge onder de ehristelijcke discipline, daarop begerende advijs. Ende is geresolveert, alsoo op andere plaatsen ende oock misschien binnen Rhenen vele luyden s^n , die haar om sulcke ende diergelijcke handelingen schromen ten h. avondmale te begeven , ende hierwt meer andere inconvenienten costen rijsen, men den artijckel, soo hij is gestelt, volgen sal.
Ende alsoo voorder tegen tconoept voorss. van kerckenordeninge niet en is ingebracht, is deselve na expresse omvraginge, daarover nochmaals gedaan by de geheele vergaderinge synodaal , sonder yemands tegenspreken gearresteert , met bede aan de tegenwoordige heeren hiervan aan de Ed. Mog. heeren Staten te willen doen soodanigh rapport, dat deselve door hare Ed. Mog. authoriteyt eerstsdaaghs ingevoert ende int werck gestelt mocht worden.
Hierna heeft D. praeses wt den name van de gedeputeerden des synodi aan de vergaderinge rapport gedaan: ten eersten van de personen, die tsedert den synodum des jaars 1G06 geexamineert ende tot den dienst der kercke in dese provincie waren gevordert ; ten tweeden vant versoeck , bij sommigen gedeputeerden des Gelderschen synodi , onlanghs aan hunne 1. 1. gedaan, roerende de bevorderinge van den synodo nationaal, midsgjiders van d'antwoorde door hare 1. 1. aan deselve gedeputeerden soo raondc- lingh als schriftelijck gegeven, welcke antwoord der vergaderinge voorge- lesen sqnde, heeft in alles goedt genugen gehadt.
Is noch der vergaderinge aangedient, tgene gehandclt was met CoitxELis
VAN DuNOEX , gewesene predicant tot Jutphaas. Waarop hare Ed. Mog. door
monde van den E. heere secretarie vervolgende hebben der vergaderinge
verclaart , dat de voorss. Dtjnoen van zijnen dienst te Jutphaas niet en was
ontslagen wt oorsake van zqn gevoelen in eenigh poinct der leere, maar
van wegen eenige mishandelinge , by hem ettelijcke reysen geploecht,
streckende tot schueringe, tweedracht ende meuyterij.
22»
340
Noch heeft den praeses van wegen den gecommitteerden des synodi ende opt aanhouden van verscheyden kerckendienaren ten platten lande den E. heeren Staten de verbeteringe van de gagie der predicanten ten platten lande gerecommendeert, met bede insonderheyd dat hare E. M. souden believen regard te nemen op degenen, die met een sware familie beladen waren, twelck hare E. M. aannamen in recommendatie te sullen houden.
Daarna heeft D. praeses yedereen van de vergaderinge hooft voor hooft affgevraacht, oft yemand int particulier yets hadde zgn persoon ofte kercke voor te stellen, daarover hij ofte remedie versoecken wilde aan hare E. Mog., ofte advijs begeren aan dese vergaderinge.
Daarop de predicanten van de stadt ende steden hebben verclaart voor hare particuliere kercken aUeen niet te hebben, gelijck oock verscheyden dorpen, maar int gemeyn hebben zij aUe geklaacht, bijsonder ten platten lande , over het drincken ende andere insolentien onder de predicatie , oock over de insolentie, die gepleecht wordt int schatten van de luyden, die haar in den echtenstaat wiUen laten bevestigen, item van den affbnieck, die de reformatie lijdt doort loopen van de papen ende Jesuiten, ver- soeckende dat hierinne ordre mochte werden gestelt, ende den respectiven schouthen gelastet tegens alle soodanige insolentien d'executie te doen.
Particuliere dachten.
Den kerckendienaar van Wilnis heeft te kennen gegeven, dat het wel soude gaan, bgaldien de pauselij cke exercitien sooseer niet en wierden toegelaten bij den baillu van Amsterland , klagende oock over den schouth , dat hy nemmer ter kercke en quam.
[De kerciendienaar vanj l) Hagesteyn heeft geclaacht, dat de huysluyden ongetrouwt blijven sitten na de publicatie der geboden.
[De kerckendienaar van] Ylueten claachde, dat joncker Wtenham een paap hieldt op zgn huys, onder decksel van zgn kinderen te laten leeren, ende ondertusschen door de pausel^cke exercitien tvolck seer vant gehoor des goddelijcken woords vervremde; 2. dat van gelgcken deselve exer- citien opt huys te Ngveld onderhouden wierden tot groeten affbnieck van de religie.
Den dienaar van Maarssen, dat de luyden, die onder de parochie van Maarssen hooren , geboden in de stadt opt stadthuys laten gaan ende binnen Utrecht getrouwt worden , sonder dat se bescheydt verthoonen , dat de ge- boden te Maarssen onverhindert gegaan sijn.
1) In het handschrift staat »de kerckendienaar van" slechts eenmaal geschreven voor de geheele kolom.
341
[Den dienaar van]l) Abcoude aangedient, dat de Papisten aldaar oock particuliere luyden, sommigen tot faliebagijnen ofte doppen (soo men die noemt) houden ; 2. dat se d'anne luyden , van elders oomende , met onder- houdinge soecken aan him te treoken; 3. dat den paap te Ouderkerck de luyden hertrouwt.
[Den dienaar van] Cockengen heeft te kennen gegeven, dat de luyden op sommige plaatsen op Nieuwejaarsdagen met roers ende ander getuych ontrent de kercke oomen, de predicatie ten deele surserende, ook eenige dingen deden geduyrende de predicatie, tgene na tpausdom smaackt; 2. dat ten platten lande sekere broederschappen sijn, daerinne alleen de Papisten plaats hebben. Gevende hare Ed. Mog. te bedencken, alsoo deselve hare vergaderinge onder dat pretext bequamel^ck connen houden, oft tselve niet zijn swaericheyd en hadde, soo wel ten aansien van den staat des lands als der kercke.
Den kerekendienaar van Woudenbergh, dat daarontrent een paap in eenige huysen quam prediken.
[Den kerekendienaar vanj l) Cudelstaert , dat een paap (heer Claas ge- naamt) met noch eenen anderen daarontrent veel quaads doet.
[Den kerekendienaar van] Thuyl en tWaal , dat eenigen vant gerecht den coster, omdat hij den predicant volgens zijn beroep gedienstigh was, hem onthouden tgene tot de costerije staat, om hem alsoo quijt t^ worden.
[Den kerekendienaar van] Schalckwijck versocht, dat de altaren ende andere pauselijcke reliquien, noch in de kerck sijnde, mochten weghge- nomen worden.
[Den kerekendienaar van] Overlanghbroeck claachde, dat hij een coster hadde, die hem niet en wilde reguleren na de ordonnantie, opt ampt van de oosters gemaackt.
Op alle dese voorgaande poincten ende dachten is eendrachtelijcken, met ad vijs van de E. E. aanwesende heeren Gedeputeerde Staten, goedtge vonden ende geresolveert , dat de particuliere ende pertinente gelegentheyd van dien verthoont sal werden aan de gedeputeerden des synodi, dewelcke tgene zij bij hun selven met aanspraack ende vermaninge aan dengenen, dien het aangaat , niet en connen beteren , bij schriftelijcke remonstrantie sullen verthoonen aan de Ed. Mog. heeren Staten met versoeck van daarinne met de gevouchelijckste wegen, die hare Ed. Mog. sullen connen bij der hand nemen, te willen voorsien. Ende sal bij deselve remonstrantie in specie mede werden versocht augmentatie van gagie voor de predicanten ten platten lande.
1) Zie noot 1 vorige blz.
342
Particuliere vragen, daarop advïjs is begeert.
Den predicant van Cockengen heeft verthoont, dat somwijlen eenige personen, die den h. doop noch niet en hebben ontfangen, bij hem comen wt andere plaatsen (buyten dese provincie gelegen) om van hem gedoopt te werden, welcke personen gevraacht sijnde, waarom zij hun niet en laten doopen ter plaats van hare residentie , ter antwoord geven , dat men hun aldaar tot den h. doop niet en heeft willen toelaten dan onder expresse belofte van hun terstond mede te begeven ten h. avondmaal, in welcke belofte te doen zij hun vooralsnoch beswaart vonden, daarop vragende advijs, hoe hij sich daarinne sal hebben te dragen. Ende is eendrachtelijck geresol veert , dat men den soodanigen, soo zij anders tamelijck na hare jaren in de hooftstucken van de christelijcke religie onderwesen, op tselvc algemeyne christelijcke geloove niet en sal laten te doopen, mids deselve vermanende tot een godtvruchtigh leven ende tgebruyck des h. avondmaals.
[Den predicant van] i) Hagesteyn heeft gevraacht, oft men de luyden, die tot hare jaren gecomen sijnde haar willen laten doopen, doch swaricheyd maken tselve opentlijck te laten doen voor de gemeynte, niet en soude mogen, om hare swackheyd te gemoet te gaan, doopen met gesloten duer in de kercke. Ende is eenstemmelijck geantwoordt: Ja.
De predicant van Seckveld vraachde, off yemand seer kranck sqnde th. avondmaal in zijn huys begeerde wtgedeylt te hebben, off men hem tselve soude accorderen, ende hoe men daarinne soude handelen. Waarop met gemeyne stemmen is gead viseert, dat alsoo sulcks vele opspraacke soude onderworpen sijn, ende vant volck lichtelijck misbruyckt connen worden, dat sulcks best met goede onderrichtinge ende affradinge dient gevoucholijck affgeslagen.
[De predicant van] i) Yreland heeft gevraacht , off men sich int stuck van de huwelijcksche geboden ende het trouwen simpelijck soude houden aan de ordonnantie, daarop by de Ed. Mog. hoeren Staten gemaackt. Daarop geantwoordt is: ja, ende dat in cas van duysterheyd de predicanten hun sullen voegen aan de gecommitteerden des synodi , die des noodt ende in cas van swaricheyd, hun sullen addresseren aant collegie van de E. M. heeren Staten ofte derselver ordinaris gedeputeerden.
[De predicant van] Soest, sekeren casum matrimonialem hebbende voor- gestelt, genoechsaam in de politijcke ordonnantie der E. M. heeren Staten verhandelt ende nader verclaart int appoinctement, bij hare E. Mog. gegeven op seker request, ter occasie van den voornoemden casu hare E.
1) Zie aant. op vorige blz.
343
M. overgelevert, is tot de voorss. ordonnantie ende appoinctement ge- wesen om hem daarna te reguleren.
Alsoo nu, alle dese dingen gepasseert s^nde, niemand meer en hadde voor te stellen, is gehandelt van de continuatie ofte vernieuwinge der synodale gedeputeerden, die geweest sijn sedert den lesten synodo aO. 1606: D. D. HENracus Casaritjs, Joannes Speenhovius, Jacobus Taurinus, Cakolus Rlickeavart (bedienaren des h. evangelii binnen utrecht), een der predicanten van Amersfort , te weten Hjamicus Joannis ende Aiinoldus OoRTCAMPiTJS , midsgaders Johaxe^es AxroNn ende HENmcus A Raasveld, predicanten tot Oodijck ende Amerongen respectivelijck. Is eyntolijck goedt- gevonden , dat men bij ende neffens deselve noch acht personen nomineren soude, wt dewelcke, gevoucht bij de voorgaande, bij hare Ed. Mog. acht personen souden werden geeligeert, die de navolgende jaren sullen dienen.
Sijn dien volgende bij de vergaderinge neffens de voorgaande genomineert:
ISAACUS FREDERia,
Laurentius Moi)Jj:[üs, joajtnes wurtsfeldius ,
RODOLPHUS ZyLIUS, GüIUIELMUS k NUPOORT,
AiX)u»ircrs Splserus,
CoRNEI^irS EOBERTI,
DoMiNicus Sapma,
predicant tot
Utrecht.
Wijck by Duyrstede.
Rhenen.
Maarssen.
Seyst.
Houten.
Emmenes.
Ter Aa.
Welcke nominatie hare Ed. M. op staande voet overgelevert sijnde, hebben deselve hare E. M. wt hetselve getal tot het versorgen der kerckelijcke saken, volgens de kerckelijcke ordinantie nu gearresteert, bq electie gecommitteert dese vervolgende acht personen: Henricus C^esarius,
JoANTfES Speenhovius, Jacorus TAURimrs, Carolüs Rljckewart,
predicanten binnen Utrecht.
„ _ _. * .. f Heïtricus Joannls,
Een der predicanten van Amersfort { ^ _
I Arnoldus Oortcami*ius.
Laurextius Mod;eur, ] [ Wijck.
l nrariïr» fof J MaarSSCR.
I Seyst.
predic. tot
RoDOLPHUS ZyLIUS, .
GuiLHEL^rCS 1 NiJPOORT, I
Dit den voornoemden personen sijnde by hare Ed. Mog. aangeseydt ende de voorss. last bij deselve sijnde geaccepteert, is gehouden geworden censure over tgene in dese vergaderinge bij yemanden moehte tegen ordre ende behoorlijcke zedicheyd sijn gecommitteert.
344
De censure gehouden sqnde heeft D. praeses de aanwesende broederen een broederlijcke ernstige vermaninge gedaan: I. Dat doch een yegelijck wilde sorghvuldigh sijn om zijn ampt vlijtelijck te betrachten ende waer- dichlijck te betreden in de vreese Godts, met naerstigh lesen van des Heeren woord, opweckende de gave, die een yegelijck van den Heere sijn verleent, ende alles becleedende met een godtvruchtigh leven, vermids tselve sonderlingh wordt vereyscht in diegenen, die gestelt sijn om voor- beelden der cudde te wesen; U. dat een yeder voordaan soude trachten om dese kerckenordeninge elck int z^ne na te comen ende te onderhouden , bij alle occasie den luyden, die mogelijck buyten waarheyd van tgene in dese vergaderinge soo eendrachtelijck is gehandelt mochten comen te spreken, verclarende tgene de waarheyd is, namentl^ck dat alles een- drachtelijck is besloten; UI. dat alsoo nu een yeder hadde gespuert in dese tegenwoordige ende verscheyden andere occurrentien de goede affectie van de E. M. heeren Staten tot de Gereformeerde religie, den welstand der kercken ende de personen van de kerckendienaars , men alle debvoir soude doen om (gelijck billick) den onderdanen een goede affectie tot deselve hare overheyd in te planten ende tot gehoorsaamheyd te vermanen; IV. oock tbeste doende na yeders gelegentheyd bij sommigen, die hun van de kercke binnen Utrecht ende mogelijck oock elders begonden te vervremden sonder eenige billijcke redene off oorsake, ten eynde zij hun weder tot eenicheyd met deselve mochten vervougen.
Op alle twelcke een formele dancksegginge ende gebedt tot Godt den Heere gedaan ende hare Edele Mogentheyd voords van haren qver, affectie ende voorsorge gedanckt sijnde (gelijck oock mede D. Wtenbogabdus bedanckt is geworden, dat zijne E. belieft hadde opt schrijven der Ed. M. heeren Staten over te comen ende op derselver begeerte ende ver- soeck der geheele vergaderinge deselve bij te wesen ende met zijnen goeden raadt ende advijs te helpen), is de vergaderinge minlijck ende vredelijck gescheyden, als het nu was ontrent twee uyren na noen. Ende alsoo dese synodale vergaderinge in den name des Heeren geeyndight, gelijck se in desselven name was aangevangen.
J. Speenhovius , praeses sijnodi. J. Wtenbogaert, assessor synodi. Jacobüs Tatjrinus, synodi scriba. 1)
1) Deze onderteekeiiingen zijn eigeDhandig.
B45
Acta sijnodi provinciae ÜUrajectinae dergJiener^ die bij d'aude Gereformeerde kercke gebleven syn^ ghehouden binnen Utrecht int groot capittelhuys ten Bom anno 1618 den 12 Octobris ende vervolgens.
S^n op dese sijjnode verschenen dese navolgende:
Arnoldus Oortgampius, joannes wmtzfeldius, Laurentius MoD.£X7B, JOANNES AlLASTIUS,
Gerhakdüs 1 Bree, Adolphus Spizerus,
JOANNES LlJia)ENIüS,
Jaoobub Hugenssen, Jeremias Wilhelmi, q-erhardus hetimtchttjs , Joankes AxT(XX)P,
Egbertüs Ottonis, Wernerus Henriq,
JOANNES SEGERMAm^S, CHRISTIAiaJS AB OuEN,
Absalon Helmondt, rumoldxjb joaiïnis, Henricus ten Brincx, Henricüs Raetzfeldiüs ,
predicant tot
Amersfoordt.
Rhenen.
Wijck bij Duijrstadt.
Montfoordt
Ten Berch.
Houten.
Cockengen.
Hagesteijn.
Seijst.
YeenendaeL
Mijdrecht
Nichtevecht.
Anckeveen.
Westbroeck.
Neerlangbroeck.
Cudelsteert.
Cortehoeff.
Wihus.
Amerongen.
Uyt name van die Gereformeerde kercke van Utrecht (bij gebreck van ordinarijsche predicanten) sgn op het versoeck des kerckenraets, met autho- risatie van die E. Mog. heeren Staeten ende die vroetscap der stadt Utrecht gecompareert dese naevolgende:
JOANNES DiBBETIUS,
ElLLARDUS VAN MeHEN,
Sebastianüs Damman,
GODEFRIDUS UdEMANS,
Henricüs Swalmius,
predicant tot
Dordrecht.
Harderwgck.
Zutphen.
Zirckzee.
Delft.
Van weghen die E. Mog. heeren Staeten deser provincie sijn gecompa- reert die Ed. eerentfeste joncker Arnuoudt van JCssewijn, heer tot Ruwiel, ende Wilm van Herdevelt, borgemeijster tot Amersfoordt.
Nae aenroepinghe van Gods h. naem sijn met gemeijne stemmen ver- coren tot praesidem Arnoldus Oortgampiüs, tot assessorem Sebastianits Damman, tot scribam Laurentius MoD.a:us.
346
I. Also dese vergaderinghe geleydt is om te praepareren, tghene op den aenstaenden sijnodum nationalem van wegen die kercken deser pro- vincie sal dienen gebrocht, ende uyt die poincten op het beleijden ende houden des nationalen synodi , gearresteert bij die Hog. Mog. heeren Staeten Generael articnlo 9, blgckt dat in gemelte nationali synode vooreerst ver- handelt sullen worden die vijff controverse poincten, so is goetgevonden , dat men statum quaestionis aengaende die voorscreven poincten eerst alhier sal formeren, soveel raogelyck. Ende dewijl men verstaet, dat op den lactsten Gelderschen synodo met beydersydts bewillinghe dese status quaestionis is beraemt, heeft dese vergadeiïnghe om tgtdt te gewinnen, die brooderen , uijt Gelderlandt hier verschenen , met eenpaerighe stemmen seer instantelijck versocht openinghe van haer gebesoigneerde te doen, hetwelcke d'gemelte Geldersche broeders (hoewel grote swarigheijdt om verscheijdene redenen, by haer voorghestelt , daerover makende) eijntelijck siende haer overstemt, aengenomen hebben te doen met versoeck, dat ghelijck sij hiertoe door dese vergaderinghe so eemstelyck sijn gerequireert , sij also wel door dese vergaderinghe bij yedereen , die men weten mochte dit haer doen sinistrelyck te interpreteren , mochten gedefendeert worden.
Den 13 Octobris.
II. Sijnde den staet des verschils, so die in Gelderlandt geformeert was, bij den Gelderschen broederen hier overgelevert , ghelesen ende her- lesen , oock met naerder verclaringhe op ijeder artijckel ende lidtmaet van dien, is nae ghenomene bedenckinghe op die derde resumptie bg allen ende ijeder broeder deser vergaderinghe, niemandt uijtgesondert , den staet des verschils bg provisie, ende totdat die Remonstranten deser provincie haer sullen hebben rondelijck verclaert, gestelt in voegen als volcht :
Staet des geschils aengaende die vqff articulen, bij provisie ghe- stelt tusschen die Remonstranten ende die broederen, die gebleven sijn bij die waere Gereformeerde relligie. i) In den eersten artijckel van die praedestinatie sijn wij onses erachtens eens:
1. dat Godt van ewicheijdt een onveranderlijck besluijdt gemaeckt heeft aengaende die salicheydt ende onsalicheijdt ofte verwerpinghe der menschen ;
1) Vorgol. het volgende met het op de Geldersche synode gestelde stuk, Acta syn. prov. IV, 279 — 284, dat door deze vergadering als v«x)rbeeld overgenomen is. Wegens vele afwijkingen, uitlatingen en bijvoegingen moest deze andere bowcrkiDg van den »8taet des geschils" wel in haar geheel worden opgenomen.
347
2. dat Godt int maecken deses besluijdts den mensche aengesien heeft als gevallen in Adam ende leggende int verderf! , ende dat niet indefinite alleen maer oock definite dese ende ghene personen;
3. datter weijnighe ter salicheijdt vercooren ende veele verworpen sijn ;
4. dat die verkiesinghe gheschiet is uijt louter genade, sonder aen- merekinghe van enighe natuijrlijcke ende aengeborene dispositie ofte ver- dienstelijcke weerdicheydt des mensches;
5. dat onder die salichmakende middelen insonderheydt mode gestelt moet worden twaer gelove, dadich door die lieffde;
6. dat niemandt tot het gelove geroepen wordt in den t^tdt noch het- selve becomt, dan die van alle ewicheydt te voren ghescickt is om daer- toe geroepen ende gebracht te sullen worden;
7. dat Godt niet besloten en heeft door sijn he^'ligen geest int ver- standt ende wille aller menschen, die geroepen worden door het uijterlijcke gepredickte woordt, sooverre te wercken, dat het datelijck gelove daerop volge ;
8. dat alle, die ten eijnde toe in den gelove volharden, uijtvercoren sijn ende salich worden sullen ; dat oock alle , die ten eynde toe int onge- love volharden, verworpen sijn ende verdomt sullen worden, ende dat niet alleen indefinite maer oock definite dese ende ghene personen;
9. dat wij in Christo vercoren sijn, ende dat Christus tfundament der salicheydt is;
10. dat alle gelovighe ouders tot haren troost sekerlijck moghen ver- trouwen, dat alle haere kijnderen, stervende in haere kijndtsheiijdt , die verkiesinghe deelachtich sijn ende salich worden;
11. dat het gelove een vrucht is, spruqtende oock .uijt het gehoor des woordts Godts;
12. dat alle verworpene rechtveerdelijck verworpen sijjn;
13. dat Godt gheen menschen in sijn besluijdt gheschickt heeft tot ver- doemenisse sonder tusschenoomen ende aensien haerder souden;
14. dat Godt niemandt totte sonde nootsaeckt, oock geensins een oor- saecke ofte aucteur der sonde is.
So blijft dan noch in verschil:
1 . Off daer gheen onderscheydt is tusschen Gods besluijdt der verkie- singhe ende uytvoeringhe desselven, quoad objectum? Wij seggen: jae. Die Remonstranten als wiij meijnen.
2. Off die verkiesinghe geschiet is met aenmerckinghe van enigorleij voorgesiene, genadighe ende evangelische dispositie ende weerdicheijjdt des menschen, waerdoor dese, die vercoren wordt, weerdiger soudesijn, dan die niet vercoren en wordt? Wijj seggen: neen.
348
3. Off (lie uitverkorene in die verkiesinghe aengemerckt sijn van Godt als Christo doort waere gelooff ingelijft, oock als gheheijlicht ende den loop der godtsalieheijdt voleyndicht hebbende? Wij seggen: neen.
4. Off het besliiijdt van die salicheijdt enighe menschen te geven, ende het besluijdt van de salichmakende middelen denselven menschen te gQ^en een ende hetselve besluijdt der verkiesinghe sij? Wij seggen: jae.
5. Off Christus also het fundament ende verdienende oorsaeck is der verkiesinghe van desen ende ghenen, gelijck hij het fundament ende ver- dienende oorsaeck is der salicheydt van dese ende ghenen? Wij seggen: neen.
6. Off het waere salichmakende gelove een vrucht is der verkiesinghe? Wijj seggen: jae.
7. Off enighe menschen alle die middelen, ter salicheyt nodich, deel- achtich worden, die nochtans niet salich en worden? Wij seggen: neen.
8. Off die oorsaecke, waerom Godt niet besloten en heeft int verstandt ende wille aller menschen, die door het uijterlijcke gepredickte woordt geroepen worden, soverre te wercken, dat het datelijck gelove daerop volge , niet en is die mensche , off ijedts dat Godt in den enen ofte anderen raensche heeft aengemerckt, maer alleen die volle vrijjemacht ende gelieven Gods? Wij seggen: jae.
9. Off het ongelove ende volhardinghe in die sonde een consequens is , volgende na die verwerpinghe, waermede Godt enighen menschen in haeren val ende verderff besloten heeft te laeten rechtveei*delijck ende haer niet te geven d'genaede, die sij van noden hadden om tot gelove ende boet- vaerdicheydt gebracht te worden? Wq seggen: jae.
10. Off Godt die mensche op eenderleij wij se heeft aengesien int ver- kiesen ende rechtveerdichmaecken , ende off daer twederleij verkiesinghe ende rechtvaerdichraakinghe is, d'eene vervult, d'ander onvervult? Wij seggen: neen.
11. Off daer is enighe indefinite verkiesinghe? Wij seggen: neen.
In den II®" artijckel van die doodt Christi sijn wij ons erachtens eens:
I. dat Christus voor allen staten , gheslachten ende soorten der menschen gestorven is;
II. dat die cracht ende weerdicheydt des lydens Christi, in sich selven aengemerckt, genoechsaem is om aUe ende een yeders menschen sonden wech te nemen ende haer met Godt te versoenen;
3. dat alle ende ijeder mensche door Christi doodt niet sij daetelijck weder opgerecht ende herstelt in den standt der salichmakende genade;
4. dat Gods gerechticheijdt gheen betalinghe can eijschen van den- ghenen, voor diewelcke Christus die voorsz. gerechticheijdt voldaen heeft;
349
5. dat niemandt die vergevinghe der sonden ende versoeninghe met Godt daetelijck geniet dan alleen die waere gelovighen, begrijpende mede hieronder der gelovigen kijnderen (d'kijnderen der ongelovighen Godt bevelende) , ende dat gheen ongelovighe part ende deel daeraen en hebben ;
6. dat alle boetvaerdighe moeten geloven, dat Christus voor haer ge- storven is, ende sij door hem vergevinghe haerder sonden hebben ende met Godt versoent s^n, ende dat gheen onboetvaerdighe , ^olanghe sij sodanich sijn, tselve mogen geloven;
7. dat d'ongelovighe ende onboetvaerdighe om des doodts Christi wille gheen verlichtinghe ofte versachtinghe beoomen haerder verdoemenisse.
So blijft dan noch in verschil:
1. Off Christus voor die sonde aller ende ijeder mensche van den be- ginne der werelt tot den eijnde toe, tsij dat se boetvaerdich worden ofte onboetvaerdich blgven , Godts gerechticheydt genoechgedaen ende die ver- gevinghe der sonden ende versoeninghe verworven heeft? Wijj seggen: neen.
2. Off des Vaders wille ende Christi intentie is geweest door sijn doodt aUe ende een ijeder mensche te behouden, hoewel die saecke in velen anders uijtvalt door haer eijgen schuit? Wij seggen: neen.
3. Off Christus die salichmaker aller menschen is ten aensien van die verwervinghe , ende alleen ten aensien van die applicatie van sommighe menschen? Wij seggen: neen, verstaende dat die verwervinghe ende appli- catie evenverre sich streckt.
In den III ende HEI articulen sijn wg ons erachtens eens:
1. dat niemandt sonder enighe bijsondere inwendighe verlichtinghe verstaen ende begrijpen can den gantschen sin der h. scriftuijr om te weten , te geloven , te hopen ende te doen , soveele als ter salicheijdt van node is;
2. dat niemandt sonder te hebben enighe beginselen der wedergeboorten ofte gaven des H. Geests eau boete doen, verlangen nae verlossinghe , voornemen ende pogen sqn leven te beteren, ende soverre arbeyde, dat hij enighe daden, die notoirlijck quaet sqn, schouwe, ende dat meer uijt vreese van Godt te vertoornen dan van straffe;
3. dat niemandt sonder die genade des H. Geests, kennisse hebbende van die salichmakende waerheijdt ende onsteken synde door lieffde totte selve, gedreven wordt om d'selvige aen te nemen;
4. dat het werck, van twelck d'wedergeboorte haeren aenvanck neemt, niet van die mensche maer van die genade hercomt;
5. dat noch nedericheijdt noch enighe diergelijcke deucht, die heijlich ende Godt behaechel^ck is, in den mensche en sij anders als hercomende
350
van een ovematiijjrlijcke genade, ende dat derhalven gbeenderleij sodanigbe deucht in den mensche van Godt te voren als een conditie vereijscht wordt , daerom hij in den enen liever als in den ander het gelove werckt ;
6. dat die verdorventheijdt soowel ende so eijgentlijck is in den wille , als in den verstandt ende affecten;
7. dat die mensche, van natn^ren gheheel geestelijck doodt synde, die sonde dan noch in hem leeft, daerdoor het geschiet, dat hij niet alleen- lijjck can Gods gepredickte woordt ende die aengebodene genade tegenstaen, maer oock dat hg se wederstaet metterdaedt;
8. dat die mensche hem niet en wil bekeren noch geloven, tensij dat Godt dese wederspannicheijdt des menschen door die wercMnghe des H. Geests wechneemt;
9. dat Godt int werck der bekeeringhe eerst het duijjster verstandt verlicht, daemae den verkeerden wille ten goeden n^cht, ende eijntelijck die ongeregelde affecten temmet ende ten goeden bereijjdt ende geneijcht maeckt, sodat die mensche tgoede eer wil doen, dan hij tselvige can int werck stellen;
10. dat Godt eijgentlyck te spreken noch natuyrlijck noch moral^ck der menschen bekeeringhe werckt , maer bovennatuijrlijck ende godtlycker wijse.
So blijft dan noch in verschil:
1. Off Godt door d'op weckende genade almachtel^ck werckt, gelijck hy werckt in die opweckinghe der dooden? Wy seggen: jae.
2. Off die genade wederstandelyck werckt in primo actu conversionis? Wy seggen: neen.
3. Off Godt allen ende een ijegelijcken , die hij roept ende nodicht door sijn woordt, genoechsaem crachtighe genade geeft om die nodinghe te connen gehoorsaemen? [Wij seggen: neen.Ji)
4. Off 80 veel die cracht der genaede aengaet, Godt in die levendich- makinghe des verstandts ende affecten werckt on wederstandelij ck, ende in den wille wederstandelyck? Wij seggen, dat hij werckt op eenderleij wijse.
In den 5 artjjckel sijn wij onses erachtens eens:
1. dat niet alleen tgelove maer oock die volbardinghe in den ghelove nodich is ter salicheijdt;
2. dat die gelovighen om te mogen volharden schuldich sijn Godt te vreesen , haer van sonden te wachten , d'selve te haeten ende haer salichey dt in vresen ende beven te wercken;
3. dat sij gelovich blijvende, in die genade ende gunste Gods altijtdt volharden, oock so dat sij deur gheen listicheijdt ofte ge welt des satans uijt Christi handen en connen getrocken worden ;
1) [ ] aangevuld uit Z. Deze woorden waren met den bencdenrand afgesneden.
351
4. dat sij connen in 8waei*e grouwelijcke sonden vallen, die tegens tgelove, liefFde ende conscientie strqden;
5. dat tgelove ende lieffde in die gelovigen seer vermindert ende ge- swackt can worden;
6. dat sij deur allerleq sonden ugt het gelove niet en vervallen;
7. dat wanneer die gelovigen in sonden vallen, Godt die Heere haer terstondt niet en laet leggen, maer die handt biedt tot wederoprechtinghe, in voegen dattet aen den Heer niet en onbreeckt;
8. dat die gelovighe voor een t^tdtlanck het gevoelen des gelooffs ende der genade connen comen te verliesen;
9. dat die gelovighen in die genade ende gunste Gods niet en cunnen blijven, sonder dat Godt haer daerinne behoude, ende noch en connen noch en sullen volharden sonder die gestadighe, bijblijvende, medewerckende hulp ende genade des H. Geestes;
10. dat men die gelovighe kynderen Gods troosten mach mette getrouwe ende gestadighe bewaringhe hares opperharders Jesu Christi, als die aen sijn sij de volcomen gewillich ende machtich is om haer te bewaeren, dat se niet uqt en vaJlen, alletijtdt daerbij vermanende, dat se haere salicheydt wercken moeten in vresen ende beven, ende dat doende hij, die staet, toesie dat hijj niet en valle;
11. dat die volhardinghe int gelove ende heijlicheijdt in aller manieren een bijsondere gave Gods is, ende dat se in geenderleij wijse geseijdt can worden geen gave Gods te sqn.
So blijft dan noch in verschil:
1. Off d'welcke eens waerlijck gelooft, soverre can comen van Godt aff te wijeken ende dese werelt aen te hanghen , dat hij het gelove gantsche- lijck ende eyntelyck can comen te verliesen ende van syne salicheijdt vervallen? Wq seggen: neen.
2. Off wel enighe sodanighe gelovighen also verre van Godt oydt affge- weken sijn ende die werelt hebben aengehanghen , dat sij het gelove gant- schelijck ende eqntelgck hebben verloren ende van die salicheydt vervallen sijn? Wij seggen: neen.
3. Off die volhardinghe hangt aen die wille des wedergeboren men- sches , sodat die wille die naeste ende enighe gesubordineerde natuijrlijcke oorsaecke sij der volhardinghe? Wq seggen: neen.
III. Dit hier voorgescrevene, sijnde bij allen broederen ende een ijeder van dien verclaert in oprechticheijdt te wesen sijn gevoelen , twelck sij oock mede hielden tgevoelen der waere Gereformeerde kercke te sijn, is goet- gevonden copqe van dien te praesenteren aen die E. Mog. heeren Staeten deser provincie met onderdanich ende gantsch eemstich versoeck , dat haer
352
E. Mog. gelieve den Remonstranten, St. Catharqnen vergadert, geraelte copije ter handen te bestellen ende haer te belasten op het alderspoedichste haere verclaringhe op die ghestelde articulen sonder enighe tergiversatie rondelijck te doen, tsij met approbatie, tsij met improbatie, tsij met enighe andere antwoordt , opdat alsoo dit poinct van die vijfF articulen , twelck nae last van die Hog. Mog. heeren Staeten Generael het eerst sal moeten sqn , daer men in nationali synodo van handele , in dese vergaderinghe volgens het gesinnen van die E. Mog. heeren Staeten deser provincie debite mach werden gepraepareert. Ende sijn omt verscrevene bij die gecommitteerde van die E. heeren Staeten te verrichten gedeputeert D. Godefridus üdemans ende D. Joannes Wirzfeldius.
nn. Sijn die broederen voorder vermaent haer tegens morgen ter eerster sessie te bedencken , off se op enighe andere poincten der leeringhe , in dio Confessie ende Catechismo begrepen, swaricheijdt ende bedenckinghe hadden, oock off se ijemandt in dese provincie wisten, die boven ende biiijten die vijff bekende articulen ginck, om tselffde alsdan vrij moedelijck sonder daerom behaelt ofte versproken te worden alhier voor te stellen, ten eynde men hetselffde, so het hier niet gevoechelijck conde werden opgeheven, met die andere gravamina ad synodum nationalem mochten brenghen.
Den 14 Octobris.
V. D. GoDEFRTOus ÜPEMANNus ondc JoANNFs WiRTZFEij)iu8 , hebbende ver- richt bij die E. Mog. heeren Staeten , tgeen haer gisteren was gelastet, hebben gerapporteert , dat het versoeck, uijt naem deser vergaderinghe gedaen, was geaccordeert.
VI. Sgn voorts die broeders gevraecht, hoe sij sich bedacht hadden op tgene haer gisteren in bedencken was gegeven , ende is bevonden , dat enighe weijnighe sekere swaricheijdt hadden over tgene hier ende daer in den Catechismo geleert wordt, also nochtans dat d'selffde nae gehoorde verclaringhe ende gehoudene verder conferentie haer hebben laeten te- vreeden stellen, ende getuijcht nevens die andere aenwesende broeders, dat sij op die leere, in Confessie ende Catechismo begrepen, niets en hadden te seggen, maer hielden d'selvighe in allen ende ijeder poinct Godes h. woordt conform. Ende aengaende andere predicanten deser pro- vincie, sijnde buijten dese vergaderinghe, (begrijpende mede daeronder enighe, die binnen weijjnich tijtdts gestorven ofte van hier vertrocken sijn) is verclaart, sonder dat men nochtans ijemandt achtemigghe gesint was te beschuldighen , dat men nu ende dan enighe vreemde propoosten so int openbaer als oock int privé wel hadden gehoort als namentlijck:
36.4
1. dat Christus den bitteren doodt des croqces alleen ghestorven is om ons een exempel te geven tot navolginghe;
2. dat Christus d'selffde straffe niet geleden hadt, die w^ verdient hebben ; .
3. dat het gelove moet bescreven worden te sijn gehoorsaemheijdt Jesu Christi, ende dat het gelove, twelck in den Catechismo bescreven wort, sg een phantastgck gelooff, passende op alle secten ende sectargsen, die maer uijterlijcke professie doen van Christo Jesu;
4. dat d'erffsonde alleen oneijgentiyck een sonde genoemt mach werden ;
5. dat d'erffsonde alleen een sonde Adams sij, sodat Qt)dt, ons om die erffsonde straffende, een vreemde sonde straffen soude;
6. dat d'erffsonde door die doodt Christi geheel wechgenomen is;
7. dat die genegentheijdt , die de cleijne kijnderen hebben ten quaede, haer niet van natuijren aencleeft, maer in haer verweckt wordt door quaedt exempel der ouden;
8. dat &odt het menschel^cke gheslachte, eer h|j sijn verbondt der genade met hen gemaeckt hadde, om die sonde Adams niet en heeft mogen straffen;
9. dat die wedergeborene in dit leven die geboden Gbds volcomentlijck connen onderhouden;
10. dat enighe , die de Gereformeerde kercke hier te lande met valsche leere beroert hebben ende daerover gecensureert ofte geexcommuniceert sijn, evenwel noch leeraers van d'selve kercke te achten sijn, so oock dat sij met haeren aenhanck d'selfde Gereformeerde kercke hier te lande souden representeren;
11. dat Arrio groot ongelijck geschiet is, dat lujj veroordeelt is om sgn gevoelen ;
12. dat Christus die sone Gods niet wordt genoemt ten aensien sqnder ewige generatie uijt het wesen des Vaders, maer om andere voortreffe- lijckheden, die in hem geweest sqn meer dan in andere menschen;
13. dat wg met ditselffde vleijsch niet wederom sullen opstaen;
14. dat die godtlosen niet verrijsen sullen;
15. dat het die chnjjstelijcke overicheydt niet geoorloft is oorloch te voeren;
16. dat Godt niet en is eenvoudich in wesen ende drievoudich in per- sonen;
17. dat men die beelden wel wederom in die kercken mocht hebben;
18. datter gheen helle nu en is, maer dat ten jongsten daghe den aert- bodem die helle worden sal;
19. dat men geenderle^ secten van valsche leere mach beschuldighen, indien sij maer die 12 articulen des gelooffs aennemen, so die leggen.
Acta syn. provinc. VI. 23
354
"VU. Ënde hoewel men achten wil enighe der voorgemelte stucken meer disputandi als asserendi gratia gesustineert te sijjn, oock dat men vertrouwet, dat die serio hierbevorens sodanighe vreemde dingen mochten hebben voorgegeven, mettert^jtdt sich mochten hebben beter bedacht, is nochtans goetgevonden d'selffde tesaemen in handen van die E. Mog. heeren Staeten ende door d'selffde aen die Remonstranten over te leveren om daerop rondelijck haer verdaringhe te hooren ten eijnde alleen, so ijjemandt derselffder hadden enich bedencken daerover, hetselffde tot haerder ende der kercken voorder gerusticheydt mede bequaemel^ck mochte gebrocht worden ad synodum nationalem. Men sal oock versoecken, dat die E. Mog. heeren Staeten gelieve die Remonstranten te belasten, dat se in genere verdaeren, off sij oock op noch enighe andere poinct der leere enich be- dencken hebben, alles ten fine voorscreven ende om also nae te comen, tgene in die kerckenordeninghe cap. I, art 4, alsmede in die poincten aengaende den nationalem synodimi bij die Hog. Mog. heeren Staeten Gtenerael articulo 9, geordineert is.
Den 15 Octobris. YIII. Het poinct der leere dusverre affgehandelt sijnde, is met een- paerighe stemmen goetgevonden, dat men door die gedeputeerden deses synodi in nationali synode sal aenhouden om te bekomen eenderleij kercke- l^cke ordeninghe, na d'welcke alle die Geünieerde Provinciën sich sullen hebben te reguleren, belovende die gesamentl^cke broeders sodanighe ordre, als daer sal beraemt worden, mede te sullen accepteren ende daer- mede sich te conformeren.
IX. Daemae is men getreden tot die acta synodi superioris de anno 1612. D'welcke voorgelesen synde, is bij occasie van dien goetgevonden op den synodum nationalem dese vragen voor te steUen:
1. Off men Qemandt volwassen sqnde dopen mach, die niet beloven wil hem ter eerster gelegentheydt ten h. avondtmael te begeven?
2. Off men den doop buqten ende sonder predicatie met besloten deure aen ijemandt, tsg jonck tsij oudt, bedienen mach?
3. Hoe men met die kijnderen , in onecht gheboren , handelen sal , wan- neer se ten doop gepresenteert werden?
4. Off een persoon, die niet wetende, dat hij ongedoopt is, ende sich ten avondtmael begeven hebbende, twelck hij oock langhe tijtdt gebruijckt heeft, stichtelijck ende eerlijck levende ende naderhandt ghewaer wor- dende , dat hg ongedoopt sij , behoorde gedoopt te worden , mitsgaders hoe ende waer sulcx gheschieden sal?
X. Die gecommitteerde, die van wegen desen synode sullen gaen ad synodum nationalem, sijn gelastet met eenpaerighe toestemminghe aller
35S
broederen , [dat sg] l) wanneer van die vijff articulen gesproken sal worden , niet toelaeten sullen , dat nae het stellen des staets des verschils enighe quaestie werde voorgenomen diesaengaende, voor ende aleer geinquireert, gedefi- nieert ende uitgesproken sal wesen, welck van beijden, te weten Remon- stranten off Contraremonstranten, het gevoelen hebben van die (ïereformeerde kercke. Ende so daemae b^ die onderleggende parthqe instantie worde gedaen om accommodatie ofte tolerantie, en sullen daervan niet moghen handelen, tensij dat eerst u^t Gods woordt ondersocht, gedecideert ende verclaert sal sqn, welck van beijden voorscreven gevoelen nae die waer- heijdt s^. T welck sijnde gheschiet, sullen sg van tolerantie moghen spreken, doch alleen die nae waerhe^dt is, ende mits dat die su^verheydt der leere daerdoor niet en worde gequetset
Den 16 Octobris. XI. Is ijeder affgevraecht, wat particuliere gravamina h^ hadde, die men off die heeren Staeten deser provincie off den nationali synode soude voorstellen om daerin te moghen werden voorsien. Ende s^n bijgebracht dese naevolgende:
1. dat verhindert worden die vergaderinghe der Papisten ende affgo- dische ende superstitieuse diensten als beevaerden, die tot nadeel van die Gereformeerde relligie gepleecht worden, waeronder sqn die publijque superstitien , hier ende daer gepleecht in die begraeffenisse der doeden;
2. dat die heijlichmakinghe des sabbathts gevordert werde, d'welcke niet alleen op alle plaetsen door verscheyden manieren van doen gemeijn- lijck werdt gevioleert, maer oock op sommighe plaetsen door openbaere marckten onder die predicatien, door tochten ende openbare excercitien der schutterijen, d'welcke oock onder die predicatien werden gedaen;
3. dat men die plaetsen versorghe met oosters ende schoolmeesters, die van die Gereformeerde relligie s^n, insgelycxs offecieren, schouten ende secretarijsen;
4. dat men die gilden ende broederscappen , welckers goederen onnutte- lijck werden verteert, mocht affschaffen ende d'selvighe tot andere noot- saeckelijcke diensten emploijeren;
5. dat geweert werden allerhande insolentien op Nieujaersavondt ofte nacht, ende int schatten van die bruijdegoms off andersins gepleecht;
0. dat die dode lichaemen derghenen, die doodtghesteken ofte vermoordt sqn, in die kercken niet werde geleidt, totdat den soen daerover gedaen is.
Xn. Aengaende die kercken deser provincie, vacerende offte noch comen sullen te vaceren durante synodo nationali, daer gheen (Gerefor- meerde kerckenraedt en is , sullen niet worden versien , maer bij leeninghe
1) [ J aangevuld uit W W.
23^
356
Worden bedient van die naestghesetene predicanten, sonder onderscheidt van wat gevoelen die mochten wesen, welverstaende so die naestgeseten is vant gevoelen der Remonstranten, dat alleen die Remonstranten die plaetse sullen bedienen, ende so die naestghesetene waere vant gevoelen der Contraremonstranten, dat d'selvighe alleen die plaetse sullen bedienen, tenwaere dat die respective vacerende gemeijnten hierdoor sich vonden be- swaert, in welcken gevalle s^ haer b^ die E. Mog. heeren Staeten becla- gende, bij dieselve ordre sal moghen ghestelt worden tot haeren contentement Ende sullen van dese vergaderinghe vercoren worden vier deputati synodi , die men presenteren sal aen die E. Mog. heeren Staeten om geauthoriseert te woi*den om op alle voorvallende swaricheden betreffende die kercken ten platten lande, resorterende onder dese vergaderinghe, te letten ende te doen nae behoiren , ende dit alles bij provisie , op hope dat die E. Mog. heeren Staeten deser provincie gelijcke ordre sullen doen stellen bij die vergaderinghe der Remonstranten, twelck naederhandt bevonden is gheschiet te s^n.
Den 20 Octobris. Xni. Sijn genomineert deputati synodi, die usque ad proximam pro- vincialem synodum het opsicht over die kercken, onder dese vergaderinghe sorterende, hebben sullen. Ende s^n dese: Joannes Wirtzfeldiüs , Lau- RENTius M0D.EU8, Gerhardus Helmichius cndc JoANNES Aucopius, d'welcke van die E. Mog. heeren Staeten oock sijn geauthoriseert.
XIIII. Het antwoordt der Remonstranten op den 1 artij. der con- troversie, hierboven articulo 2 ghestelt, ingekomen s^nde, is nae over- lesinghe ende neerstich ondersoeck verstaen niet te dienen om statum quaestionis daeruijt te connen formeren. Ende dew^l men uijt die tergi- versatie der Remonstranten, bl^jckende bij haere lancksaeme handelinghe alsmede uijt haer duij stère ende intricate antwoorde, qualijck hopen can, dat men een goet ende spoedich eynde (gelijck om die naehe^jdt des synodi nationalis ten ho(X3hsten wel vere^scht soude worden) desesaengaende hebben mochte, is goetgevonden hierbij die saecke laeten berusten us- que ad ipsam synodum nationalem ende voort te vaeren om te hebben haere verdaringhe over die andere poincten , hierboven ghestelt articulo 6. Ende s^n genomineert D. Udemannüs ende D. Allastius om als morgen die vergaderinghe van die E. Mog. heeren Staeten d*selfFde poincten over te leveren, alsmede aen te houden om bescheydt, off die Remonstranten gesint sijn ad synodum nationalem te deputeren oiï niet, ten eynde men sulcx verstaen hebbende dese vergaderinghe sich daernae mochte reguleren , om alsoo eens te comen tot conclusie deser synodale handelinghe, houdende haer voorsekert, dat se genoechsaem haer gequeten heeft int voorstellen,
357
vereorgen ende verrichten van alle tgene, twelck volgens den last der Ho. Mog. heeren Staeten Generael alsmede der E. Mog. heeren Staeten deser provincie in dese vergaderinghe is te verhandelen gheweest
XV. Sijnde bij die E. heer borgeme^ster Hardevelt uijt naeme van die E. heeren Staeten voorgestelt, off niet raedtsaem waer, dat dese ver- gaderinghe met die van die Remonstranten werden bijeengebracht om alsoo mondeling te bespoedigen ende aff te handelen , tgene bleeck dat scrif telyck niet wel en succedeerde. Is verstaen om gewichtighe redenen snlcx tegen- woordich niet raedtsaem noch dienstich te s^n. Indien nochtans die Mog. heeren Staeten het anders mochten verstaen, sal men versoecken, dat dan uqt ijeder vergaderinghe twee off drie tot sodanighe mondelinghe be- soignes mogen werden gedeputeert, daertoe dese vergaderinghe haer mede willich presenteert
Den 21 Octobris.
XVI. Sijnde die broeders gevraecht nae die gelegentheydt haerder kercken ende scholen, ende is uijtgenomen die vooigemelte swaricheden, daer remedie tegens versocht sal worden in synodo nationali, bevonden d'selvighe sodanich te sijn, dat men met vreuchden Godt daerover heeft gedanckt. Ende sijn die broeders eemsteljjck vermaent voortaen in haere aenge wende trouwiche^dt ende naerstiche^dt te continueren, sorch dragende dat nevens die leere der waerhe^jdt oock die godtsalicheijdt onderhouden ende voortgeplant werde, twelck jjedereen heeft belooft te doen.
Den 22 Octobris. XVn. Sijnde verstaen het gesinnen der E. Mog. heeren Staeten te wesen, dat men per depiitatos handele met ghel^cke gedeputeerde der Remonstranten over h^t stellen des staets des verschils ende verders niet, sijn tot dien eijnde gedeputeert uqt dese vergaderinghe D. Arnoldus OoRTCAMPius, D. Sebastiaiojs Damannus ende D. Godofridus Udemans. Is evenwel dese handelinghe achtergebleven, dewijl die Remonstranten niet- tegensstaende der E. heeren Staeten goetvijnden ende belastinghe daerin hebben gedifBculteert
XVIII. Ende aengaende die vraechstucken over die vreemde leeringhe, hierboven ghestelt, syn die wel door die E. heeren Staeten den Remon- stranten overgelevert om beantwoordt te worden , maer is gheen antwoordt gecoraen, doch hebben die Remonstranten sekere remonstrantie aen d'ge- melte heeren tot excuse haerder weijgeringhe overgegeven nevens haere antv^'oordt op die resterende vier poincten van die vijff welbekende articulen. DVelcke dese vergaderinghe gesien ende gelesen hebbende, is goetgevonden d'selffde tsaemen te brengen op den nationalem synodum.
358
XIX. Is door D. Udemannum ende D. Wirtzïtldium uqt last ende naeme deser vergaderinghe den E. Mog. heeren Staeten voorgedragen, hoe w^t onse handelinghe gecomen was, welcke w^ hoopten dat haer E. Mog. haer souden laeten gevallen, met versoeck so \jedt resteerde buijten onsen weten , dat wij bereydtwillich waeren te verwachten ende te doen , wat haer E. Mog. ons soude verder believen te belasten; sus anders, dat wij tot die conclusie treden ende met haer E. Mog. verloff naer huijs vertrecken souden.
Daerop dese vergaderinghe, met bl^scap verstaen hebbende het goede genoegen, dat haer E. Mog. verclaarden aen onse besoignes te hebben, ende dat haer E. Mog. niet verder ons hadden te bevelen, maer dat w^ wel mochten tot het besluydt treden ende dan scheyden, so is men ge- komen tot nominatie derghenen, die ad nationalem synodum sullen gaen. Ende sqn gedeputeert: D. Joannes Dibbetius, predicant tot Dordrecht, bq authorisatie der E. Mog. heeren Staeten deser provincie, representerende nefFens andere die kercke van Utrecht, D. Arnou)us Ooktcampius, p. tot Amersfoordt, ende joncker Lambebtüs Canterus, ouderling der waere Gereformeerde kercke binnen Utrecht.
Ende off het gebeurde, dat ijjemandt der voornoemde cranck wierde, ofte om andere nootsaeckelijcke redenen van den synodo mochte comen te absen- teren , ofte oock dat die gecommitteerde van die Remonstranten voor den tijtdt sich van die synodale vergaderinghe affsonderden, s^jn genomineert D. Laurentiub Modjjüs, p. tot W^ck b^ Duijrstadt, ÖEmiARDus HELmcHius, p. tot Venendael, ende Pieter van Dam, ouderling tot Amersfoordt, om in sulcken gevalle nae vere^sch der saken op gheljjcke last ende instnictie als die voorgaende in den synodo te succederen.
Ende so die voornoemde ses buijten hope tesaemcn malcanderen niet conden ontsetten, syn gedeputeert D. Joannes Wibtzfeldius , p. tot Rhenen, D. Jagobus HuGi-afssEN, p. tot Hageste^n , D. Joannes AuconuR, p. tot Mijdrecht, ende D. Joaiwes Allastius, p. tot Montfoordt, om ordentelijck den voor- screven last op haer te nemen, opdat immers het getal van sessen tot behoirlijcke directie der saecken onser kercken altjjtdt compleet blijve. Ende dewijl het sich bevyndt, dat alle vier die gedeputeerden deses synodi hierboven bq substitutie genomineert sijn om ad nationalem synodum te trecken, is besloten, dat die andere twee ofte drie, die hier mochten blijven , gelijcke last ende auctoriteijdt sullen hebben, alsoff se alle vier bqeen waeren.
XX. Is gesproken van die commissie, die de gedeputeerden ad synodum nationalem soude raedegegeven werden, ende na rijpe deliberatie heeft men met allegemeqn advijs dese navolgende ingestelt:
359
Instructie voor die broederen, d'welcke van wegen die synodale vergaderinghe in die provincie van Utrecht, ver- gadert int capittelhnqs ten Dom, syn gedeputeert ad synodum nationalem. Wij dienaeren des goddeljjcken woordts, representerende die synodale vergadeiinghe van die provincie van Utrecht voor dat deel, dat gebleven is bij die oude (ïereformeerde leere, in onsen kercken in conformiteijdt van andere provinciën aengenomen , hebben gecommitteert ende committeren mitsdesen om te verschijnen op den synodum nationael tot Dordrecht onse eerw. ende 1. medebroeders D. D. Joannem Dbbbetium ende Arnoldum OoRTCAMPiuM, respective predicanten tot Dordrecht ende Amersfoordt, (maer die eerste als representerende bQ voorgaende authorisatie van die E. Mog. heeren Staeten deser provincie die kercke van Utrecht) ende joncker Lam- BERTus Canterus, als ouderlinck van die waere Gereformeerde kercke binnen Utrecht, om ujjt onser aller naem met die eerw. hoochgheleerde die broederen van die nationale versamelinghe te helpen delibereren ende resolveren over allesulcke gravamina, vragen ende andere poincten, die daer sullen voorvallen, dienende tot behoudinghe der waerhe^dt, ruste ende vrede in die kercken van onse provinciën, midts dat se haerselven sullen reguleren nae dese onse volgende instnictie:
1. Soo sullen onse gedeputeerde broederen nopende die v^fF articulen niet treden int ondersoeck van die waerheydt ofte onwaerheqdt derselver, tensg dat te voren verclaringhe s^ gedaen , welcke parth^e , Remonstranten off Contraremonstranten, bij die eniehe^dt van die rechte Gereformeerde kercken gebleven sijn, tenwaere dat b^ die gemeijne vergaderinghe om gewichtighe redenen anders verstaen wierdt.
2. Indien daemae op het versoeck van die geïnteresseerde parth^e off andersins wordt voorghenomen het ondersoeck van die waerheijdt in die voorss. articulen, so sullen sijj ghehouden sgn die beljjdenisse, die b^ die gemeene broederen van onse vergaderinghe gedaen is, met bondighe redenen uyt Gods woordt nae haer beste wetenscap staende te houden, ende en sullen ghene veranderinghe in die leere moghen toestaen sonder reces te nemen aen haere principalen.
3. Nopende die tolerantie van die voorss. vqff articulen, daervan en sullen sij van selif s ghenen voorslach doen , maer so die bij andere gedaen wordt, sullen haer onderwerpen die meeste stemmen des synodi nationalis, behoudens altytdt die suijverhe^dt der leere voorss.
4. Aengaende die controversien buijten die vijfF articulen , van sommighe op die bane gebracht, sullen aenhouden, dat d'selffde poincten b^ die eerw. vergaderinghe oock mochten ondersocht ende nae Gods woordt ge- decideert worden, ende overmits onse respective provinciën niet weqnich
360
daermede s^n besmet gheweest, dat alle respective predicanten, daer synde ende thiiqs bl^vende, belast worde haerselven daerop te verclaeren.
5. Sullen voorts onse gecommitteerde aenhouden , datter een algemeijne kerckeljjcke ordre mach gearresteert worden over alle die respective pro- vinciën, opdat onse kercken oock in dit stuck enicheijdt met d'andere kercken van onse unie mochten onderhouden, hetwelcke w^ hoochnodich achten.
6. Worden oock belast alle onse gravamina debite voor te stellen, aen te drijven ende met goede redenen voor die vergaderinghe instantie te doen nae behooren.
7. Ende overmidts daer veele wichtighe ende swaere poincten sullen voorvallen, daer goede advijsen sullen nodich sijjn, so is verstaen, dat se met alle respective broederen, met namen die ons in dese vergaderinghe geassisteert hebben, alle goede ende vriendelqcke correspondentie sullen houden.
8. Ingevalle enighe van onse gedeputeerde door sieckten off andere nodighe redenen mosten na huqs trecken, sullen hetselvighe met den eersten aen die deputatis synodi verwittigen om te doen volgens d'ordre, b^ ons daerop gemaeckt ende hiervorens bescreven.
Censura momm ghehouden sijjnde, is die vergaderinghe in goeden vrede met dancksegginghe tot Gbdt besloten, ghel^ck oock die E. eerentfeste heeren gecommitteerden van die E. Mog. heeren Staeten deser provincie hertelijck bedanckt sijn van wegen hare vlqtighe hulpe ende addres, aen dese vergaderinghe bewesen. Sijn oock bedanckt die broeders intgemeijn, met namen die broeders, die van buijten gecomen sijjn, van wegen haere vrientlijcke bywoninghe ende getrouwen dienst Actum den 23 Octobris 1618.
A. OoRTCAMF, praeses.
Sebastiaitus Damman, sijnodi assessor.
Laubentius MoDiEUS , scriba, l)
Acta der synodale vergaderingen vergadert in St Catharinen tot Utrecht den 12 Octobr. anno 1618.
iijjn verschenen der Ed. Mog. h. h. Staten van utrecht gecommitteerde joncker Dibck van Egk ende mr. ANSEunis Salmius, pensionaris der stadt utrecht, ende
^) Deze drie onderteekeningen tSjn eigenhandig. Het h.8. bevat ook nog een af- schrift van deze acta.
361
HeNKICDS CiESABIÜS, JOAIÏNES SfEENHOVIUB,
Cabolüs Rijgkew.£rt,
ISAACUS FkEDERIGI, RODOLFHÜS ZtUÜS, WHiHEUCUS NiEÜPOOBT,
Samüel Njeelajsub^ Petrus Bosch,
JOANinSS ASSÜEBI BODEGHERÜS,
Peter Yalck,
WlLHELinTS BiTTEBSBAGH,
^aiDius Zetbtiüs,
JOAIOTES ArNOLDI BoBNIDS,
DiDERicus Camfhutben, Bartholoilsidb Prevoshüb, Chbistofhorüs Langeraegk, Akthoniüs HoRimoviuB, Fraitcibcub Taurinub, Benjamin Wanmaker,!)
HeNRICUS WELSINaiüB,
Assüerub Joannis, Paulüb Lindeniüs,
JOANNES NeDERLAGIÜB ,
Egbertüs Stedijh, joannes m0naghiub,2)
predicant tot
utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Utrecht
Amersfoort
Wqck.
EoteiL
Langeraeck.
Tuil ende tWael.
Segvelt
Overlangbroeck.
Vleuten.
op de Vaert.
Hermelen.
Werckhoven.
Haerssen.
Lopick.
St Martensdgck.
Baren ende ter Eem.
Soest.
Woudenberch.
Apcoude.
Bunschoten.
Is nae tgebedt gecoren tot praeses deser vergaderinghe Isaacüs FnEDERia , tot assessor Joannes Speenhovius, tot scriba Sahuel N.£RANüs.
D. syndicus heeft geproponeert , dat alsoo de Ed. Hoogh Mog. h. h. Staten Generael hadden uytgeschreven eenen nationalem synodum tegen den 1 Novembr. naestcomende ende belast, dat in de respectiye provinciën souden worden gehouden synoden preparatoir tot het nationale, diensvolgens de Ed. Mog. h. h. Staten deser provincie dese vergaderinge hadden ge- convoceert, in dewelcke s^ begeerden, dat de tegenwoordige Remonstrants- gesinde predicanten souden stellen: 1. haer gevoelen over de 5 huijden- daechsche differentiale poincten ende den staet des verschils over deselve ; 2. hare gravamina; 3. dat s^ souden deputeren 3 persoenen tot het synodus nationael.
1) Hier is tufischen geechreven: >Ib mito sijn sieckte weder vertrocken."
2) » » 9 » »I8 geoomen den 19 Octob."
362
Is van de h. h. gecommitteerden verclaert, dat dese onse tegenwoordige vergaderinge soowel voor een synodale vergaderinge gehouden sal worden als de vergaderinge der Contraremonstrantsgesinde int capittel ten Dom.
Alsoo sekere Contraremonstrantsgesinde predicanten bij requeste versocht hadden aen de h. h. Staten deses Stichts om te mogen apart vergaderen, ende daertoe onder anderen hadden geallegeert sekere redenen, daerdoor de Remonstrantsgesinde predicanten bnqten haere schuit worden geblameert ende beswaert, soo is goetgevonden , dat uijt den name der vergaderinge den h. h. Staten deser provincie sal schriftelyck worden geremonstreert de onschult der tonrecht beschuldichde, mitsgaders hare beswaemissen over dese separate vergaderinge. Tot het stellen ende overleveren van welcke remonstrantie sijn gedeputeert de praeses, Cabolxts RucKEWiERT endo de scriba.
De broeders, bij de missive der h. h. Staten van de beschrqvinge deser vergaderinge niet verwitticht geweest synde van tgene, daerop sijj eygentlijck souden vergaderen ende besoigneren, ende derhalven haer daertoe niet hebbende connen bereyden, soo is tot het nacomen van de twee eerste leden der bovengementioneerde propositie der h. h. gecommitteerden geeyscht ende geconsenteert uijtstel tot den 15®» Octob. naestvolgende na den middach ten 2 uren. Maer is middelertyt den 14®" Octobr. ons overgelevert den staet des verschils, gestelt bij den Contraremonstranten.
Die Jovis den 15 Octob. voormiddach.
Heeft men begonnen te examineren den voornoemden staet des verschils ende is desselven dachs den h. h. Staten overgelevert de voorgemelde remonstrantie ende tschrift, geintituleert Noodich ondersoeck etc.
Namiddach.
Is de vergaderinge rapport gedaen van de voorss. gedeputeerde aen de h. h. Staten , die ter antwoort hebben gegeven , dat alsoo die resolutie van apart te vergaderen op de beschryvinge van de Ed. Mog. h. h. Staten was genomen, daerin bij hare Ed. Mog. gecommitteerde niet en conde ver- andert worden.
Men is voortgegaeu in examine status controversiae , ende s^n gedepu- teert tot het stellen van de antwoort oft aenmerckingen op den staet des verschils de praeses, Speenhovius, Cakolus Rugkewjert ende de scriba.
Die Lunae 19 Octob. Is men voortgegaen int examen des voorgemelden schrifts.
Martis 20 Octob. Is goetgevonden den Contraremonstranten tot naerder openinge van haer gevoelen over te leveren sekere 17 articulen, concemerende de 5 difFe-
363
rentiale poincten, om hare verclaringe daerop te hooren noopende tver- werpen oft aennemen derselver. Ende s^n deselve desselven dachs den h. h. Staten overgelevert mitsgaders onse aenmerckingen over den 1 artijckel staende in verschil.
Mercurii 21 Octob.
Sijn naegesien de authueren, daeruyt de 17 voorgemelde artieulen genomen sijn, ende sijn die bevonden wel ende getrouwelyck te syn geextraheert
Is by den h. h. gecommitteerden geproponeert van te deputeren van beyde sijden 3 persoenen om met malcanderen naerder te spreken aen- gaende den standt des verschils ende mondeling te confereren. Is bij de vergaderinge geantwoort, dat sy raetsaem vont om vele redenen schrifte- lijck te handelen. Heeft dan noch deselve gepresenteert mondelinge confe- rentie tusschen 3 ende 3 persoenen , mits dat deselve mochten confereren niet als gedeputeerde maer voor haer particulier, alsoo in sulcke saken d'een d'ander niet gevouchlyck en conde vervangen, ende om andere redenen meer, breeder gededuceert in sekere remonstrantie, diesaengaende den h. h. Staten overgelevert.
Is oock van wegen den Contrarem. overgelevert door de gecommitteerden seker schrift, vervatende 19 vraeehstucken, gaende buqten de 5 controverse poincten, in twelcke aen te nemen swaricheyt is gemaeckt ende geresol- veert daerop onse gravamina den h. h. Staten te reraonstreren , twelck dachs daeraen mondeling ende schriftel^ck is gedaen.
Die Jovis den 22 Octobr.
S^n gedeputeert op het synodus nationael de praeses ende de scriba ende tot ouderling de heer raetsheer Helsdingen.
Sijn gecoren tot deputati deses synodi J. Speenhovius, Carolus Rucke- WiERT, P. BosscHius, B. Prevobtius.
Die Yeneris den 23 Octob.
S^jn geiesen onse gravamina, te leveren op den synodum nationael.
Alsoo de h. h. gecommitteerde sdaeghs te voren na den middach (na toverleveren van ons schrift aen de Ed. Mog. h. h. Staten, daerin wij onder anderen claeghden, dat de Contraremonst. ons vragen voorstelden buyten de 5 controverse poincten, daer sjj ons op onse vragen, concer- nerende deselve poincten, van dewelcke wij eygentlyck hebben te handelen, antwoort schuldich bleven) onse vergaderinge voorgedragen hadden , dat de broeders Contrarem. op de voorgemelde 17 artijckeien, daerover wijj hare verclaringe hadden geeyscht , verclaert hadden , dat sij soodanige poincten noyt en hadden geleert, versouckende dat wij noopende de voorgemelde 19 vraeehstucken buijten de 5 art^ckelen, ons van den Contraremonst
364
voorgestelt, namentlqck dese: Interserantur articuli st.,i) van ge- lijcken souden verclaren, soo is geresolveert, dat de vergaderinge gelijcke verclaringe sal doen ende volgens dien verclaren, dat sy het affirma- tivum oft jae van de 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 17, 18^ vragen, noch het negativum oft neen van de 2, 14, 15, 16, 19® noyt en heeft geleert. Ende is tselve alsoo geschiet ende de gemelde verclaringe desselven dachs den h. h. Staten behandicht.
Des avonts is gelesen de credentie ende instructie, mede te geven den gedeputeerden tot het synodus nationael, ende is deselve bij de vergaderinge geapprobeert ende gecommitteert om deselve te teyckenen Speenhovtub, Bosscmus, Prkvostiüs, deputati synodi. Ende is daerop na gehoudene gewoonlycke censura morum ende den gebede de vergaderinge gescheyden.
Vuyt den name van de broederen Remonstranten, vergadert int convent van St. Catherynen.
IsAAGUB Frederigi, pracsos synodi. Saicuel NiERAims, scriba. 2)
Copie. Alsoe de Hooch Mog. heeren Staten Generaell van dese Yereenichde Nederlanden goetgevonden hebben te convoceren eenen sijnodum nationalem, tegen den eersten Novembris te houden tot Dordrecht, ende dien volgende de E. Mog. heeren Staten van Utrecht hebbende gelekt separate vergade- ringe van Remonstrants ende Contraremonstrantsgesinde predicanten, be^jde houdende voor eenen wettigen sqnodum provintiaell van Utrecht, den Remonstranten belast hebben twee predicanten met een ouderlingh te com- mitteren om in de vergaderinge des synodi nationalis als leden desselven te compareren , soe ist dat dese synodale vergaderinge gecommitteert heeft ende committeert mitsdesen de eerwaerdige welgeleerde hoochwijse ende godtvruchtige onse beminde medebroeders D. Isaacüm Fredemct en D. Samüelem N.£ranum, respective kerckendienaren tot Utrecht ende Amers- foort, ende mr. Steven van Helsdingen, raedt ordinaris van den Hove provintiaell van Utrecht ende oudtouderling der kercken aldaer, om van harentwegen op den voornoemden s^nodum nationaell als leden desselven te compareren ende de poincten van praedestinatie met den aencleven van dien te helpen ondersoecken , onse sententie ende gravamina op dese ende andere dingen voorstellen, def enderen off accommoderen, de gravamina
1) Dil zijn de >XIX vraechstukken'', zie volg. bladz.
2) Beide onderteekeningen zijn eigenhandig.
365
van andere kercken off personen, tsg int gemeqn off int particulier, aen te horen en daerop reces te nemen om ons deselve te communiceren, alle scheuringe tegen te staen en helpen weeren ende wechnemen, ende in alles doen ende oordelen achtervolgende Oodes h. woordt, als sij in cons- dentie sullen vinden te behoren volgens de instructie, haer E. E. tot desen eijnde medegedeqlt. Versoucken daerom aen de E. E. Mog. heeren ende broeders, aldaer in s^nodo nationali vergadert, dat se de voornoemde onse weerde medebroeders voor sodanich willen erkennen ende aennemen ende haer E. E. in desen vollen gelove geven, alsoff w^ alle daer tegen- woordich waeren. Actum in onse synodale vergaderinge, gehouden in S^ Catharynen binnen Utrecht den TTKTTT®" Octobris 1618. Onderstondt: vu^t namen ende last des provintialen s^nodi der Remonstrantsgesinde predi- canten in den Stichte van Utrecht, die bij de ware Gereformeerde religie ende christel|jcke kerckenordeninge van Utrecht gebleven sqn, als specialijck daertoe gedeputeert. Ende was onderte^ckent: Johannes Speenhoviüb. Babtholomeus Pbovoostiüb.
[XIX Yraechstucken , bij den Contraremonstranten den Remonstranten overgelevert] l)
Alsoe op huijden den 22 Octobris de h. h. gecommitteerde van de Ed. Mo. h. h. Staten, in onse synodale vergaderinge hebben voorgestelt, dat de broeders Contrarem. op de 17 articulen, concemerende de 5 controverse poincten, daer w^ haere verclaringe hadden vere^scht, verclaert hebben, dat sij soodanige poincten noijt en hebben geleert, versouckende dat w^ noopende seeckere vraechstucken buijten de vijjff controverse poincten, ons van de Contrarem. voorgestelt, namentlijck dese:
1. Off Christus den bitteren doot des cruijces aUeen gestorven is om ons een exempel te geven tot naevolginge?
2. Off Christus deselffde straffe niet geleden heeft, die wij verdient hebben?
3. Off het geloove moet beschreven worden te sijn gehoorsaemhe^t Jhesu Christi , ende off het geloove , in den Catechismo beschreven , sij een fan- tastijck gelooff, passende op aUe secten ende sectarissen, die maer wterlijcke professie doen van Christo Jhesu?
4. Off d'erffsonde alleen oneijgentlijck een sonde genoemt mach worden?
5. Off d'erffsonde alleen een sonde Adams s^, soodat Oodt, ons om die sonde Adams straffende, een vreemde sonde straffen soude?
6. Off d'erffiBonde door de doot Christi geheel wechgenomen is?
^) Dit opschrift ntaat buiteDop het stuk.
366
?. Off die genegentheijt , die de cleijne kinderen hebben ten qiiade, haer niet van naturen aendeeft, maer in haer verweckt wordt doort quaet exempel der ouden?
8. Oif Godt het menschel^ck geslacht, eer hq sijn verbondt der genade met haer gemaeckt hadde, om die sonde Adams met de verdoemenisse niet en heeft mogen straffen?
9. Off de wedergeborene in dit leven de geboden Godts volcomentlijck connen onderhouden?
10. Off diegene, die de Gereformeerde kercke hier te lande met valsche leere beroert hebben ende daerover gecensureert ofte geexcoramuniceert sqn, evenwel voor leeraers van deselffde kercke mogen gehouden werden, soo oock dat sij met haeren aenhanck deselffde kercke hier te lande souden representeren?
11. Off Arrio oock groot ongel^ck geschiet sijj, dat hij veroordeelt is om sijn gevoelen?
12. Off Christus de soone Godts niet en wordt genoemt ten aensien sqner eeuwiger generatie wt het wesen des Vaders, maer om andere voortreffelijckheden, die in hem meer geweest sijn dan in andere menschen?
13. Off wij met ditselffde vlejjsch niet wederom sullen opstaen?
14. Off de goddelosen verrijsen sullen?
15. Off het de christelijcke overicheqt geoorloft is oorloch te voeren?
16. Off Godt niet en is eenvoudich int wesen ende drjjvuldich in per- soenen?
17. Off men de beelden wel wederom in de kercke mach hebben?
18. Offer nu oock een helle is, off dat ten jongsten dage den aertbodem de helle worden sal?
19. Off men oock eenigerleij secten van valsche leere mach beschuldigen , indien sij maer de 12 articulen des gelooffs aennemen, soo die leggen?
van gelijcken souden verclaren, soo ist dat wij verclaren mitsdesen, dat wij het affirmativum ofte jae van den 1, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 17, 18« vragen noijt en hebben geleert noch oock en leeren, noch het negativum oft neen van de 2, 14, 15, 16, 19® vragen.
Actura in onse vergaderinge desen 22®» Octobris 1618. Onderstont: wt den name van de synodale vergaderinge, vergadert St®. Caterijnen, onder- teeckent: Isaacüs Frederiq, praeses synodi, Samuel Neranus, scriba.
Q^coUationeert ijegens d'originele ende daermede accor- derende bevonden. In kennisse van mij
Ant. van Hilten. i)
^) Eigenhandige naamteekening.
367
Articuli, quoB Remonstrantes, in synodo Ultrajectina anno 1618 in Octobri congregati, scripto exhibuerunt fratribus orthodoxis, eodem tempore in synodo peculiari coactis UI- trajecti , e belgicis latine :&tcti. i)
Copie.
Articulen , die wq verwerpen ende waerover w^ in conscientie de meeste
swaricheijt maken, als die w^ houden Gode oneerlick ende de stichtinge
tot godtsalicheijt ten hoochsten schadelick te zijn, ende daerover w^
bidden, dat haer de broederen rondelick ende oprechtelick willen verclaren,
alzoe sij die ofte geheel voorb^gegaen zijn, ofte soe donker, tw^felachtich
ende dobbelsinnich gestelt hebben int formeren van den staet des geschils,
dat ons qual^ck mogelick is haer meninge daervan te mereken.
Titulus articulomm bic erat: Articuli, quos nos damnamus et ob quos maxime in conscientia gravamur, quippe quos statuimus Dei inglorios et aedificationi ad pietatem summe noxios esse rogamusque fratres, ut sese super eis rotunde et sincere velint explicare, quandoquidem 2) eos aut omnino praetermisenmt aut tam dubie posuerint in formando statu contro- versiae , ut vix possibile nobis sit sententiam eorum de illis perspicere.
1. Dat de menschen alleen door Qt)des loutere behagen sonder haere ver- dienste ter eewiger doot z^n gepraedestineert Item dat hy de ontschul- digen in zijn praedestinatie verdoemt.
I. Quod homines puro tantum Dei beneplacito sine merito suo ad mortem aetemam sint praedestinati. Item quod innoxios (Deus) in sua praedestinatione condemnet.
2.
Dat de praedestinatie oock gaet over de cleane kignderkens, die Godt van smoeders borsten ruckt ende smackt in den ewigen doot. Item dat het selffs niet vast en gaet, dat de kynderkens der christenen in haere kintsheijt stervende sullen salich werden, maer dat men sulcx moet oor- delen naer den regel der liefde , altijts voorbehouden Godts vrije verkiesinge , die daer dickwils ondersche^jt inne maeckt. Item dat het met den kynder- kens, die in Christo sterven, verscheydentliek toegaet, want dat zij zullen ofte salich werden naert inhouden des genaden verbondts , ofte verdoemt werden naer de nature van kijnderen des tooms.
1) Dit opechiiit komt aUeen voor in de vertaling, die vrij zeker ten behoeve van de nationale synode gemaakt is.
2) Met een andere hand staat hier ongeveer op den rand het woord «obscure" en daaronder >»a«qmvoce."
36g
n. Quod praedestinatdo etiam versetiir circa infantes, qtios Deus a maternis uberibus abreptos in aetemain mortem praecipites dat. Item quod non sit certum in&ntes christianorum in infantia morientes salvos esse futuros, sed ld ex charitatis canone esse judicandum salva semper Dei libera electione , qui saepe discrimen inter eos facit. Item cum infantibus in Christo raorientibus diversimode agi : aut n. secundum tenorem foederis gratiae salvos fore, aut secundum naturam tanquam filios irae damnandos.
3.
Dat Godt, dient hem belieft heeft, niet alleen gepraedestineert heeft tot
de verdoemenisse , maer oock tot de oorsaken der verdoemenisse.
m. Quod Deus eos, quos voluit, non modo ad damnationem sed etiam ad caussas damnationis praedestinaverit
4. Dat hij verre het meestendeel der menschen tot de verdoemenisse ende oorsaken van dien heeft geschapen sonder daertoe bewogen te z^n door eenige oorsaeck, die in de mensche was, ofte daerin tevooren aengesien soude mogen zijn.
IV. Quod (Deus) longe maximam hominum partem ad damnationem et caussas illius creaverit nee tamen motus fuerit ad id facienduni ulla in homine existente caussa aut quae in eo ante considerari potuerit.
5.
Dat de hoochste ende voomaemste oorsaecke van des menschen ver- doemenis ende vant ongelove is Godes verwerpinge.
V. Quod summa praedpuaque damnationis et incredulitatis hominis caussa sit Dei reprobatio.
6.
Dat Godt in den menschen het ongelove werekt, effidt, ende dat hy haere sonden tewege brengt, procurat, haer daertoe beweecht ende drijft door een hoghere ende onwederstaenlicke macht.
VI. Quod Deus in hominibus infidelitatem operatur, efBcit et peccata eorundem procurat , illos ad ea movet et impeliit altiori et irresistibili potentia.
7.
Dat GK)dt de menschen beweecht om alles te doen, wat zij doen, oock
tot de sotte, quaede ende wreede wercken, ende dat niet alleen door een
generale maer oock particuliere beweginge. Dat hy oock tewege brengt,
dat hem de menschen schandelicke blasphemeren , ende de tongen der
menschen beweecht alles te seggen, wat sy seggen, tsij dat se Godt
blasphemeren oft prijsen.
Vn. Quod Deus homines movet ad fadendum quicquid faciunt etiam ad stulta , mala et cnidelia opera non modo generali sed etiam
369
particulari motione. Quod etiam procurat, ut hoinines ipsum turpiter blasphement , lingiiasqiie moveat ad dicendiim quaecunque dicunt sive blasphement Deum sive celebrent.
8. Dat Godt praeciselick ende absolutelick niet en wil, dat de menschen meer qiiaets doen dan zij doen, noch meer qiiaets laeten dan sij laeten, jae van eewieheijt onvermijdelick heeft gepraedestineert, wanneer, hoever ende hoe de menschen sullen de godtsaliche^t betrachten ofte niet be- trachten.
YIIL Quod Deus praecise et absolute non velit, ut homines plus faciant m^, quam faciunt, nee (velit ut) plus mali omittant, quam omittunt, imo ab aetemo inevitabiliter praedestinaverit , quando, quatenus et quomodo homines pietatem curaturi l) sint vel non curaturi.
9. Dat Godes wille de oorsake is van alles , wat daer in de werelt geschiet , ende dat se de nootwendiche^t aller dingen is.
IX. Quod Dei voluntas caussa sit omnium, quae in mundo fiimt, quodque omnium rerum sit necessitas.
10. Dat de verworpenen door öodes besluijt onmijdelick tot de sonde worden genootsaeckt , mede geconstringeert worden tot sondigen sonder berauw ende tot der doot.
X. Quod reprobi decreto Dei inevitabiliter ad peccatum necessi- tantur, etiam constringuntur ad peccandum sine poenitentia et ad mortem. 2)
11. Dat Godt van der menschen daden anders niet en weet, dan tgeen hij daervan in ewiche^jt heeft besloten, dat geschieden soude.
XI. Quod Deus de hominum operibus aliud nihil novit, quam quod de eis in aetemitate decrevit futurum esse.
12.
Dat de wille van Judas om Christum te verraden was een werck Gtodts ,
twelck h^ met zijn almacht beweechde, gelyck hy alle dingen beweecht.
Xn. Quod voluntas Judae de Christo prodendo fuerit Dei opus, quod omnipotentia sua moverit, sicut omnia movet.
13. Dat Godt wel seijt tot de verworpene, die hij het evangelium doet
1) boven »curatiiri" staat het woord «betrachten."
2) «poenitentia — mortera." Er stond eerst «sine dolore et ad mortera peccandum." De woorden »do1ore" en >peccandum" zijn geschrapt, en het eerste vervangen door «poenitentia."
Acta syn, provinc, VI. 24
370
predicken, dat zjj haer bekeeren ende salich worden, maer dat hij in der
waerheijt niet en wil.
Xin. Quod Deus quidera reprobis, qiiibus evangeliura facit prae- dicari, dicit ut se convertant et salvifiant, revera autem (id) uolit.
14. Dat hy oock niet ge wilt heeft, dat Christus voor de verworpene soude sterven.
XIV. Quod etiam noluerit, ut Christus pro reprobis moreretur.
15. Dat de wedergeboorte gewracht werdt door een cracht, die onweder- standelick is, gelijck men lichamelick geboren wert, ende geleek Christus ten jongsten dage de dooden sal opwecken.
XV. Quod regeneratie vi, quae irresistibilis est, efficitur quemad- modum corporaliter nascimur, et quemadmodum Christus die novis- simo mortuos exdtatunis est
16. Dat die eens warachtich in Christum gelooft , zijn gelooif niet en can egntlick verliesen, noch van de saliche^t verstoeten worden door eenige onachtsaemheyt, oock niet door de alderswaertste sonden, die sq bedrijven souden moghen, als overspel, dootslach, etc. Dat hij in grove sonden gevallen zijnde nootsakelick moet bekeert werden u^t cracht van de voorss. absolute praedestinatie , dewelcke alle de sonden van de werelt niet en connen omstoten.
XVI. Quod qui semel vere in Christum credet, suam illam fidem amittere finaliter nequeat, nee a salute reprobari ulla negligentia nee gravissimis, quae perpetrare posset, peccatis, puta adulterio, homicidio etc, quod ubi in gravia peccata est prolapsus, necessario vi prae- dictae praedestinationis , quam nequidem omnia mundi peccata evertere possunt, converti debeat
17. Dat alle menschen gehouden zyn te geloven, dat zij van Godt ter salicheijt alsoe absolutelick z^n gepredestineert, ende dat nochthans we^jnich uijtvercoren zijn.
XVII. Quod omnes homines credere teneantur se a Deo ad salutem ita absolute praedestinatos esse et paucos tarnen esse electos.
Alle dese articulen nemen wij aen in die terminis ofte in substantie claerlick tbewijjsen uiyt de autheuren, die de Contraremonstranten van Hollant voor de haere bekennen in haer Tegen vertooch , ende op welcker authorite^jt sij gronden de outheijt ofte algemeene overeensteniminge met allo de Gereformeerde kercken. Onderstont: uqt den naeme van de synodale
371
vergaderinge, vergadert int convent van S^. Catherinen, ende was onder- tekent: IsAACüs FREDERia, praesos synodi, Samuei. Neranus, scriba, i)
Gecollationeert tegens eene autenticque copie, gemaeckt bij den notaris J. Wtenwael, ende bevonden daermede te accorderen by mij als geweeste praeses van de synodale vergaderinge. vergadert int groote capittelhuijs ten Dom.
Arnoldus Oortcampius. 2)
Aen de edele ende vermogende heeren, mijnheeren de Staten van Utrecht oft hare E. Mo. Gedeputeerde.
De Remonstrantflgesinde kerckendienaren van de ware Gereformeerde religie, geexerceert in de kercken deser provintie, toegedaen sijnde de ware christelicke moderatie ende onderlinghe verdraechsaemheyt, verstaende uijt de brieven van convocatie tot den synodum provintiael , van uwe Ed. Mog. aen de voorss. kerckendienaren gesonden, (bij welcken haer belast wort op Maendach den 12«ö deser haer te laten vinden in St. Catharijnen- convent, met insertie dat tenselven daghe de Contraremonstrantsgesinde predicanten mede compareren souden, maer apart op een ander plaetse int capittelhuijs ten Dom, ende noch naerder met bijvoeginge van vrij- stellinghe tot absentie voor dengenen , die haer op d'een off d'ander zijde over de controverse poincten noch niet geresolveert en hadden, midtsdat se hare bedenckinghen souden bij haer behouden) dat dit sijnodus pro- vintiael op eenen geheelen anderen ende nieuwen voet aengeleijt ende gehouden soude werden, als wel voordesen alletij t in dese provintie ge- bruijckelick ende onderhouden was geweest , ende daerop men sonderlinghe deurgaens in de nagebuqrde provintien, dat men den synodum op den ouden voet houden moeste, gedronghen heeft, hadden daeromme de voorss. kerckendienaren billicke oorsaecke swaricheijt te maken omme in sulcker voegen op desen sijnodum provintialera , alwaer de predicanten van de provintie niet tesamen en comen, maer off ten deel affterblijven off aparte vergaderinghe houden, te verschijnen, ende volgens dien van uwe Ed. Mog. te versoecken daervan ontslagen geweest te mogen syn.
Te meer hadde hijer nu voornamen tlick de sijnodus op den ouden voet behooren (onder correctie) gehouden te werden, gemerckt de constitutie
1) In plaats van dit slot heeft het latijnsche stuk alleen de woorden : «Subaignatum erat: Isaaciis Frederici) praeses svnodi, Samuel Naeranus, scriba."
2) Eigenhandige naamteekening.
24*
3?2
ende gelegentheijt van dese provincie, zijnde deselve om haer cleijnheyt tot noch toe in dassen niet verdeelt geweest gelijck wel elders, alwaer se ten minsten, soo se niet alle op den provintialem sijnodum en connen compareren, van tevoren tesamen vergaderen, ende dan nijt aller name haere gedeputeerde met instructie ende credentie tot den sijnodum provin- tialem affseijnden, gemerckt mede d'ordre, bij publijcque authoriteijt van de Ed. Mog. heeren Staten deser provintie tot noch toe onder de voorss. soo wel Remonstranten als Contraremonstranten tot mutuele tolerantie, christelijcke eenicheyt ende broederlijcke gemeijnschap geobserveert ende onderhouden ende voordesen noch niet affgedaen , beneffens dat sij in ver- scheijden regarden (den sqnodus provintiael aldus gehouden wordende) niet en sien, hoe dat sij in alle delen sullen connen voldoen de goede intentie van de Hoogh Mog. heeren Staten Generael, uqtgedruckt in ver- scheijden artijckelen opt beleijden ende houden des sijnodi nationalis, in hare Hoogh Mog. vergaderinghe gearresteert. Want alsoo den 2«° artyckel hout, dat soodanighe beswaemissen , die bij den provintialem sijnodum niet en hebben connen affgedaen werden off gerichtet, by de deputatos, tot den sijnodum nationalem gecommitteert , in geschrift claerl^ck ende dujjjdelick aent synodum nationael te brengen waren , was daertoe teenemaele nodich , dat alle de predicanten deser provintie bij malcanderen souden comen ende tesamen in sijnodo provintiali vergaderen omme te sien , wat gravamina affgedaen off gericht souden connen sijn geworden, ten eijnde alleen de overgeblevene ende onaffgedane in geschrifte claerlijck ende duijdelijck aent sijnodum nationael hadden te brenghen geweest, hetwelcke nu seer be- swaerlijck niet alleen om de corthe\)t des tijts, maer oock omdat eenighe (die bijnae het derdepart van de vergaderinghe maken soude, ende die daerdeur soo vele geswackt is) achtergebleven sqn, ende haere bedenckinghen bij haer behouden, sal connen geschijeden. Daerbij gevoeght, dat off daer eenighe gravamina waren, die d'een tegen d'ander mochte hebben, sullen deselve, door dese separate vergaderinghe niet connende in sijnodo pro- vintiali affgedaen off gericht worden ter eerster instantie , tegen alle ordre , oock tegens de meijninghe van de Hoogh Mog. heeren Staten Generael op den sijnodum nationalem moeten gebracht worden. En weten oock niet de voorss. kerckendienaers, hoe haer reguleren in respect van den 3 artyck., by welcke gestatueert wort, datter by de respective particuliere sij noden ses gequalificeerde persoenen sullen worden gedeputeert, onder welcke vijer off ten minsten drye predicanten sullen zyn , ende d'andere twee off drije moghen zijn gequalificeerde persoenen , ouderlinghen off andere lidt- maten van de kercke , doende professie van de ware Gereformeerde religie. Want die hijer compareren, allen predicanten sijnde, ende in die qualiteijt op dese separate vergaderinghe verschijnende sonder ouderlingen off andere
373
ledematen van de kercke, doende professie van de ware Gereformeerde religie, als aen welcken de brieven van convocatie tot den sijnodum pro- vintiael niet gericht en zijn geweest, ende daeromme niet tot dese ver- gaderinghe gehorich , worden genootsaeckt drije predicanten van hare zijde te sullen moeten deputeren.
Hadden daeromme ende om andere oorsaken meer de voorss. kercken- dienaren van herten wel gewenscht, dat de vergaderinghe der predicanten van dese provintie om den naeme van een sijnodus provintiael te mogen voeren op den ouden voet ende volgens toude gebruijck aengeleyt waere geweest, ende en connen deselve uwe Ed. Mog. niet verbergen, hoe dat sij ten hoochsten over dese separate vergaderinghe bedroeft zijn, soo nochtans dat s^ in hare conscientien wel weten ende versekert z^n daertoe van hare zijde geen rechtveerdighe oorsaecke gegeven te hebben , (des sij oock te beter haer daerinne troosten ende gerust houden connen) te meer also uwe Ed. Mog. gecommitteerde den Remonstrantsgesinden kercken- dienaren versekeringhe hebben gedaen, dat uwe Ed. Mog. tselve alsnu geschijet ten wederzijden tordonneren goetgevonden hadden uijt eijgen motijff om sekere politijcque insichten ende consideratien sonder acht te nemen op de redenen, dewelcke aen uwe Ed. Mog. bij degene, dien het alderminst betaemt hadde, tot versoeck van separatie overgegeven waren. Ende en souden daerop de Remonstranten niet meer te segghen hebben , tenware deselve redenen tot versoeck van separatie, bij eenighe Contraremonstranten geteeckent, in uwe Ed. Mog. vergaderinghe op beschrijvinghe laestleden overgelevert waren geweest , bij welcke , alsoo de Remonsti-anten bevinden , dat sij swaerlijck voor uwe Ed. Mog. vergaderinghe beschuldicht ende gegra veert zijn geworden, indien het uwe Ed. Mog. goede gelqeffte ware geweest die voorss. Contraremonstranten rekenschap van haer seggen te doen geven, mitsgaders de Remonstrantsgesinde daerop ende jegens te hooren , hadden deselve wel verhoopt ende betrout , dat sy , soo haer sulcx van uwe Ed. Mog. wijsheijt ende equiteijt hadde mogen wedervaren, der- maten hare onschult ende oprechtiche^t in desen uwe Ed. Mog. souden hebben doen blijcken, mitsgaders de nieticheijt, impertinentie ende onwaer- heijt van deselve redenen tot sulcken versoeck verthoont, dat uwe Ed. Mog. oorsaken souden gehadt hebben om contentement daerinne te nemen. Souden oock de gedeputeerde des synodi (omme soo veel mogelij ck ende in haer was dese scheuringhe , daer de Contraremonstranten na pooghden , te voorcomen) de vrijmoedicheijt gebruijckt hebben seker nodich onder- soeck , op deselve redenen gestelt , uwe Ed. Mog. te behandigen , tenware dat sij daerin door het scheijden van uwe Ed. Mog. vergaderinghe op be- schrijvinghe, mitsgaders uijtschrijvinghe van de brieven tot convocatie van dese separate vergaderinghen voorcomen ende belet waren geweest.
374
Welck nodich ondersoeck sij evenwel niet hebben connen nalaten met alle behoirlijcke eerbiedentheijt ende onderdanicheijt (tselve hyemeffens gaende) uwe Ed. Mog. noch te presenteren ende ter hand te stellen, ten eynde uwe Ed. Mog. daeruijt volcomentl^ck mogen sien niet alleen de imperti- nentie ende ongefundeertheijt van deselve redenen om sulcken versoeck ende van sodanigen consequentie daerop by uwe Ed. Mog. te mogen doen , maer oock daerbij met wat notoire onwaerhe^t de voorss. kerckendienaren Remonstranten by deselve redenen beswaert worden, dienende ditselve ondersoeck tot hare nodighe verantwoordinghe jegens soodanighe blamen , als haer bg dit schrift nagehouden worden, ende waerdeur sij by uwe Ed. Mog. verdacht souden connen gemaeckt s\jn.
Voerders, hoewel de Remonstranten eggentlgck uyt de brieven van convocatie , van uwe Ed. Mog. aen haer gedestineert , niet en hebben connen weten, waertoe dese separate vergaderinghe aengestelt soude worden, mitsgaders wat haer daerin te doen soude staen, vermidts deselve geene bijsondere gravamina o£f poincten, daerop te handelen soude vallen, bij uwe Ed. Mog. toegesonden off eenighe openinghe daervan gedaen was, ende daeromme als anders om de redenen te voren gededuceert billichlijck hadden mogen versoecken ontslaginghe van uwe Ed. Mog. omme niet al- 800 maer gesamentlick ende sijnodaJiter te compareren , en hebben nochtans deselve uijt het respect, dat sij uwe Ed. Mog. authoriteijt ende bevelen (soovele sij ijmmermeer in conscientie vermogen) toedragen , niet willen in gebreke bleven omme op den gesetten tijt terselver plaetse haer geordon- neert te compareren , ende aldaer uit uwe Ed. Mog. gecommitteerde , wat uwe Ed. Mog. verdere goede gelyefte soude wesen , naerder te vernemen. Uyt welcke alsoo sy verstaen hebben uwe Ed. Mog. meijninghe ende intentie te wesen, dat de Remonstranten dese separate vergaderinghe als een pre- paratoir provintiael halffsijnodus souden gebruijcken omme met stellinghe van den staet des geschils over de questieuse poincten, item van eenige gravamina, eijndelijck deputatie van persoenen op den synodum nationalem daerdoor denselven sijnodum nationalem te helpen formeren , hebben niet- tegenstaende de voorgaende swaricheden ende difficulteijten , daerop by de vergaderinghe gemoveert ende uwe Ed. Mog. gecommitteerde duijdelijck geremonstreert , nochtans daertoe verstaen omme in handelinghe ende tot besoingne van de voorgestelde poincten te treden ende in de vrese des Heeren daerop te delibereren, onder verclaringhe nochtans ende met protestatie , dat dese hare comparitie op dese separate vergaderinghe alleene geschiet volgens uwe Ed. Mog. belastinghe haer , evenoff sy autheurs daervan waren, niet en sal nageduijdt worden off tharen prejudicie in eenigen deele strecken, danckelijck ondeiiusschen aennemende do verclaringhe, daerover by uwe Ed. Mog. gecommitteerde in de vergaderinghe gedaen.
375
dat dese separate vergaderinghe der Remonstranten niet min voor een sijnodale vergaderinghe van de ware Gereformeerde religie in dese provintie by uwe Ed. Mog. gehouden ende erkent sal worden als d'andre van de Contraremonstranten z^de, makende alsoo tsamen, indien niet twee pro- vintiale sijnoden, ten minsten twee deelen van den synode provintiael, soo ment soo noemen can ofte wil, met intentie ende voornemen, twelck de Remonstranten hebben , om hare actiën ende handelingen sulx te dirigeren , dat se niet alleen tot behoudenisse van waerhe^t, oprechte vrijheijt ende christelijcken vrede, maer oock tot uwe Ed. Mog. contentement ende ge- noegen mogen strecken ende gedijen. Edoch alsoo uwe Ed. Mog. seker langh schrift, by den Contraremonstranten geteeckent, te voren langhe geprepareert ende mogelij ck bij andere bearbeijdt, den Remonstranten heeft gelijeft ter handen te stellen omme daerop te antwoorden, ende daertoe om in een zaecke van sulcken gewichte niet gepreci pi teert noch verhaest te werden nodigen tqt moet wesen, te meer alsoo wy noyt met de Contra- remonstranten hyer in dispuijt geweest en z\jn , tschrift dobbelsinnich hqer ende daer gestelt vinden , oock schriftelyck sal moeten gehandelt worden , vertrouwen de Remonstranten vastelycken , dat hetselve van uwe Ed. Mog. geerne hen vergunt sal worden.
Yuyt den name van de synodale vergadering©, vergadert int convent van St. Caterynen.
IsAACüs FREDERia, pracscs synodi. Samüel NiE3CAin7S, scriba. 1)
[Redenen der Remonstrantsghesinde predicanten teghens der Contraremonstranten.] 2)
^odich ondersoeck, gestelt op de redenen, waeromme wij kercken- dienaren van de ware Gereformeerde religie in dese provintie haer in conscientie beswaert vinden met de Remonstrantsgesinde predicanten in eene provintiale sijnodale vergaderinghe te compareren , ende dien- volgende ootmoedelick versoecken, dat U Ed. Mog. heeren Staten gelieve ons te vergimnen vergaderinghe apart. Dijent op desen tijtul ondersocht, dat indien de subscribenten van dese redenen , haerselven qualificerende (kerckendienaren van de ware Gerefor-
1) >Vuyt — scriba." Deze woorden zijn met andere hand en inkt bijgevoegd, doch de onderteekeningcn zijn eigenhandig. Van dit stuk komt in het hs. ook nog een copie voor.
-) Dit opschrift staat achterop het stuk. Daarboven nog »Begi^. XVJ© Octobris 1618."
376
meerde religie in dese provintie) sulx doen in prejudicie ende tot uijt- shiijtinghe van de Remonstrantsgesinde (soo believet haer d'andere te benamen) predicanten , evenoff oock dezelve niet en waren mede kercken- dienaren van de ware Gereformeerde religie in dese provintie, souden daerin de voorseijde subscribenten al te voorbarich ende onrijpel^ck oordelen , hopende de Remonstranten tallen t^den voor alle wettel^cke vergaderingen , ja voor al de werelt met Gods hulpe te doen blqcken, dat se nietmin en zijn kerekendienaren van de ware Gereformeerde religie als d'andere, haer daeromme voort weynichste zynde van een menschelick oordeel , soo ontijdelick ende sonder voorgaende verhooringhe van de subscribenten veroordeelt te worden.
Daeruyt, dat de subscribenten seggen (haer in conscientie beswaert te vinden met de Remonstrantsgesinde predicanten te compareren in een pro- vintiale sijnodale vergaderinghe) vernemen de Remonstranten seer blijckelick, dat, de tijden ende gelegentheden veranderende, de menschen ende hare conscientien van gelqcken na dezelve veranderen. Want en connen de Remonstranten gantsch niet bevroeden, hoe dese subscribenten soo haestelick nu sulcke beswaerde conscientien in desen deele vercregen hebben, daer se nochtans van tevoren sulcke lichte ende onbeswaerde conscientien ge- hadt hebben, dat se niet alleenl^ck volle ses jaren lanck broederlijcke ende christelijjcke gemeijnschap met de Remonstrantsgesinde predicanten gehouden hebben, maer hebben oock eenighe van dese subscribenten als deputati sijnodi andere tot gel^cke gemeijnschap vermaent ende meermalen met hanttastinghe verbonden, ja dat meer is alle maenden, ende soo dickwils alst van noden was, met deselve Remonstranten op alle ver- gaderingen tot op de laeste comparitie over een raaent herrewaerts gecom- pareert, ende tesamen sonder eenighe voorwendinghe van beswaringhe van conscientie gebesoigneert , gelijckelyck over de examina der aencomender soowel Remonstranten als Contraremonstranten (wat het gevoelen belanght) predicanten geseten, dezelve aengehoort, daerop gead viseert ende tot beves- tinghe in hare dijensten geconcludeert, ende voort alle andere handelinghen haer als deputatos sijnodi concernerende geassisteert, sulx dat de Remon- stranten anders niet vermoeden en connen, off daer en moeten al andere redenen als dese, die gepretendeert werden, geweest zijn, die dese groote beswaernisse (van niet op de sijnodale provintiale vergaderinghe met de Remonst. predicanten te willen compareren) in de conscientien van de subscribenten tzedert sulcken corten tijt veroorsaeckt hebben , gelijck oock de Remonstranten het daervoor houden, datter vrij wel andere redenen zijn, niet van wegen de Remonstranten, die tzedert een maent off twie herrewaert niet verandert maer deselve zijn, die se van tevoren waren ende door Gods ghenade in toecomende raeijnen te blijven, maer van wegen
377
andere veranderinghen, dieder onlanx voorgevallen sijn. Doch wat dat voor conscientien syn, die soo haest, als de wint anders wayt, verandert worden, na dat de tijden ende zaken lopen, licht ende swaer sijn, ende wat reeckeninghe op sulcke, dien het met hare conscientien soo staet, te maecken ia, willen de Remonstranten liever, dat andere daervan oordeelen als itjet selve daervan seggen.
Alsoo tgene in synodo provintiael preparatoir sal gehandeU worden^ niet sal connen beslecht worden als wesende zaecken , die aUe de provintien int gemeen aengaen , soo en is niet nodich , dat wy met de Remonstrantsgesinden in synodo provintiali tesamencomen, l) — Op dit eerste seggen de Remon- stranten, soo dese reden (die als capitael ende hooftreden vooraen staet) gelden soude , dat dan teenemael onnodich ware geweest eenich provintiael sijnodus ergens te houden, vermidts tgene daer gehandelt moeste worden , zaken waren, die alle de provintien int gemeen aengaen, off ten minsten en ware niet nodich geweest eenich provintiael synodus te houden, daerin van begderzijds gevoelen. Remonstranten ende Contraremonstranten tesamen souden eomen, strijdende tselve nochtans tegens tgeene op den sgnodum provintiael preparatoir in Qelderlant gepractiseert is, daer men niet alleen de Remonstranten met de andere Contraremonstranten heeft doen tesamencomen, maer anders selffs niet en me\jnde eenen formelen sijnodum provintialem praeparatoriam 2) te connen hebben , daeromme oock men de Remonstranten, om redenen zwarichegt makende, te blijven sitten (na de berichtinghe den Remonstranten daervan gedaen) beweeght heeft. Strijdende oock tzelve tegen tgene de Ed. ende Mog. heeren Staten van Hollant ende Westvrieslant daervan geoordeelt hebben, belastende van gelijcken den predicanten Remonstranten , (niettegenstaende die selfFs zeer groote zwaricheden te moveren hadden om op den sijnodum provintiael aldaer niet te verschijnen) nochtans derrewaerts te gaen ende haer op denselven te laten vinden. Maer hijenigt vernemen de Remonstranten de practijcque, daermede de Contraremonstranten haer weten te behelpen, dat se namelyck, daer sij de heeren op hare zyde hebben ende de sterckste zijn, geen beswaerde conscientien en hebben om alsdan met de Remon- stranten op den provintialem sijnodum te compareren , ja selfFs de Remon- stranten, soo die haer daerin selfFs met goede redenen mochten beswaert vinden, daertoe perssen, ende wederom aen d'ander zijde, als se vrese hebben de sterckste niet te sullen wesen, alsdan beswaert te zijn in conscientie met de Remonstranten te compareren.
1) De geciirBiveerde aanhalingen uit het request der Contraremonstranten staan in inargine van dit stuk. 2) > praeparatoriam", er staat praeparatorium.
378
Jdc dat meei' is, alsoo de xwaricheden, die xy ende totf hebben sullen j niet beqtuimelick noch behoirlijck sonde connen in geschrift gebrcLchi^ d^adv^sen ge formeert ende in s^nodo nationcUi overgelevert worden^ dewijle het d^eene sii^ etide d^andere soo stUlen tinllen hebben^ ende eyndeUjck de zake soude werden verwerret ende oneifntelifcke ende onnutte dispuijten ver- weckt , soo ist dat daerdeur de tyt onnuttelick gesleten ende de vergaderinghe onvruchibaer gemaeckt sol worden, — Op het tweede antwoorden de Remonstranten, dat nochtans de Contraremonstranten in Gelderlant tselve aldaer niet ondoenlijck geweest te zgn geacht en hebben. Hebben oock de Ed. Mog. heeren Staten van Hollant ende Westvrieslant geacht, dat siüx in de provintialo sijnoden van Zuydt ende Noorthollant wel conde geschgeden. Maer die subscribenten wetende van te voren, hoe dat se dweersen, de sake verwerren, oneijntelgcke ende onnutte dispuijten verwecken willen, connen daerop lichtelijck prognosticeren ende voorsegghen , watter gebeuren sal. Evenwel wanneer het haer gelieft hadde met soodanighe christelickc ende vreedsame gemoederen op desen sijnodum provintiaele te compareren, als kerckendienaers van de ware Gereformeerde religie wel soude betamen ende toestaen , ende do Remonstranten van haer zijde daer te verschgnen genegen ende van herten bereijt waren, gelijck voor desen meermael in de voorgaende vergaderinghen tusschen d'eene ende d'andere geschyet was, hadden de Remonstranten wel verhoopt, dat niettegenstaende de swaricheijden , die se met malcanderen hebben, deselve seer bequamelick ende behoirlick in geschrifte gebracht, d'advysen geformeert ende in sijnodo nationali souden hebben connen overgelevert worden, sonder dat de zake ofF verwerret, off oneijntelicke ende onnutte dispuijten verweckt, off de tijt onnuttelick gesleten, off de vergaderinghe onvruchtbaer soude gemaeckt geworden zijn.
Ende alsoo airede nici pnblijcqne autlwriteijt de ware Oereformeerde kercke in de^se stadt (met deivelcke wtf ons conformeren) van de Remonstranten gesepareert is. — Op dit derde staet te considereren , dat indien de sub- scribenten de publijc(iue authoritegt allegeren tot dien eynde, evenoff de kercke , daerin de Remonstranten dienen , niet mede soo wel en ware een ware Gereformeerde kercke als d'andere, daervan de subscribenten spreken, dat daermede dose kercke notoir ongelijck gedaen wort, oock tegens de mecninghe ende intentie dcrgener (soo de Remonstranten achten), die dezelve publijcque authoritegt toecomt ende geexerceert hebben, misbruijckt wort Ende indien publijcque authoriteijt daerin wat gelden off geven conde, is de kercke, daerin de Remonstranten alsnoch ende soolanghe het haer toegelaten wort staen , voordesen bij publgcque authoriteijt voor een ware Gereformeerde kercke erkent geweest, gelgck se alsnoch bij publgcque
379
authoriteyt daervoor erkent wort. Soude oock een publijcque authoriteyt connen doen ende maken, dat eenighe kercke soude zjjn de ware Gere- formeerde kercke, soude alsdan teenemael onnodich wesen niet alleen ts^nodus provintiael , maer oock nationael , de zake namentlyck (hoewel in desen onverhoort de Remonstranten) airede tevoren bij publijcque authori- teyt gedecideert zjjnde. Yorders dese subscribenten haer conformerende met dese gesepareerde (soo sq spreken) kercke , ende dat op de publijcque authorite^t, verwonderen haer de Remonstranten, dat se soolanghe onbe- swaert geweest z^n om met haer sulcke broederl^cke gemeijnschap te houden , ende nu eerst de zwaricheijt u^t de publycque authoritey t vinden ende nemen om van haer te separeren ende affsonderinghe te versoecken. Niettemin de subscribenten, haer daerop separerende ende scheurende van de Remonstranten, wort haer daermede stoffe ende bewijs gegeven om al de werelt kennelick te maken, dat de subscribenten, tot noch toe vóór dese publyc<iue authoriteijt eenicheyt met de Remonstranten gehouden hebbende, sij nu d'eerste s^n, die van de andere aiTscheijden ende alsoo de scheuringhe in dese provintie approberen ende voorts helpen formeren , ontlastende diensvolgens met dit haer doen de Remonstranten van die blamo (daermede men haer allenthalven b^ het volck soeckt hatelijck te maken ende de goede gemeente abuseert), dat quansuijs de Remonstranten de scheurmakers souden wesen, als tcontrarie daervan uijt dese opene, ronde ende vrije bel^denisse der subscribenten al te claerl^ck ende notoirl^ck bl^ckende.
Nemen oock de Remonstranten de verclaringhe der subscribenten in desen tharen voordeele omme deselve subscribenten, die daermede haer tot formele parthijen van de Remonstranten maken ende stellen , geensins voor rechters op den sijnodum nationalem te erkennen, steunende tselve op alle goddelicke ende natuijrlicke recht ende billicheijt, ende sullen haer voortaen op dese hare gemaeckte scheuringhe van dezelve (twelck haer nochtans bedroeft) op dese vergaderinghe gesepareert moeten houden, ter wylen ende tij t sij daervan souden mogen comen aff te staen.
Ja dat deselvighe Eetnotisiranten airede hij haerselven luier van ons hebben gesepareert ende met uytheeinsclie thcoloyen ende predicanten b^sondere ver- gaderinghe gehouden, — Op dit vyerde hebben de Remonstranten te repli- cei-en dat, indien s eggen waere bewysen, de subscribenten dan hijer- niede souden mogen volstaen. Maer (gelijck men seijt) ten is met seggen alleen niet te doen: tbewijs vant geseijde moeste daer zijn, dacraen het desen subscribenten ontbreken sal. De Remonstranten ontkennen wel oxpres- selick ende met goet fundament, dat sij haer oijt van de Contraremonsti-anten (als integendeel altijt tot deser uijron toe d'onderlinghe verdraechsaemheyt
380
volgens de kerekenordeninghe deser provintie, bij alle de predicanten des Stichts onderteeckent, toegestaen ende selffs bij dese subscribenten ge- exerceert zijnde) bij haerselven gesepareert hebben. Ontkennen daerbeneffens oyt daertoe om bij haerselven haer van de subscribenten te separeren eenighe bijsondere vergaderinghe met i^jtheemsche theologen off predicanten gehouden te hebben. Indien dan noch de subscribenten drjjven willen, dat de Remonstranten ijmmers b^sondere vergaderinghe met uijtheemsche theologen ende predicanten gehouden hebben , antwoorden de Remonstranten (met alle dewelcke men zwaricheijt maeckt op den provintialem sijnodum tesamen te comen) sulcx alle niet te weten, noch oock alle geen last daertoe gegeven te hebben. Ist bij eenighe alleen van de Remonstranten geschijet, dat se niet (gelyck hijer hatelijck voorgestelt wort) bysondere vergaderinghe (niet anders dan off men alle off eenighe van de formali- teijten in soodanighe vergaderinghen, als waervan hier gesproken wort, gebruijckelijck gepleeght hadde) oock niet met uytheemsche theologen off predicanten (want se noijt met eenighe uqtheemsche theologen off predicanten niet alleen geen bijsondere vergaderinghe gehadt, maer selffs niet tot separatie gecommuniceert te hebben bevonden en sal worden, daer mogelijck wel ter conti-arien soude connen blijcken bij eenighe van de subscribenten zijde sulx geschiet te zijn) maer eenighe gemeijnsame familiare communicatie off, soo ment soo noemen wil, vergaderinghe niet met eenighe uijtheemsche, maer inheemsche ende nabu^righe theologen ende predicanten gehouden hebben, wort dat (^ualick ende impertinentelick int gemeen den anderen Remonstranten , die daer geen kennisse van gehadt noch last toe gegeven hebben , te laste geleijt. Ende indien soodanighe enighe vergaderinghe met inheemsche theologen ende predicanten gestreckt soude hebben tot separatie te maken van den Contrai^omonstranten, omdat de subscribenten daer niet bij geweest en zijn, souden om deselve redenen d'andere Remonstranten over dese hare mederemonstranten vergaderinghe (als mede daerbij niet geweest zijnde) niet min van separatie te clagen hebben als de subscri- benten. Seggen verders de Remonstranten, die eenighe sodanighe commu- nicatie oft vergaderinghe, tzij door occasie tzij andersins, met eenighe inheemsche ende nabuijrighe theologen off predicanten oijt gehadt oft gehouden hebben, dat sulx als nergens, noch in Gods Woort noch bij kerckelijcke ordonnantie noch bij eenighe politijcque wet deser landen verboden sqnde , haer vrijgestaen heeft ende geoorloft is geweest. Beneffens dat het oock geschijet is met voorweten ende wille van diegene , dien doe ter tijt tselve soudo, geschenen hebben eenichsins aen te gaen oft daerin eenich spreken te hebben. Behalven dat geene vergaderinghe noch communicatie , groot off cleijn, (twelck hijer alleen de questie is) ogt int minste gestreckt heeft tot scheuringhe, maer integendeel altijt tot deliberatie ende overweginghe ,
381
hoe men tbest opt gevoegelqxste deselve scheiiringhe, tenderende tot mine ende onderganck van de Gereformeerde kercke, ende soo te vresen is oock van ons vaderlant, sonde voorcomen ende de eenicheqt met waer- heijt, godsalichegt ende vrijheijt daerinne onderhouden, sulcx dat sooverre vandaer is, dat deselve Remonstranten over soodanighe eenighe vergade- ringhe te causeren off te beschuldigen souden zijn , dat se veeleer meijnen voor sodanighe hare sorghe ende neersticheijt tot de conservatie van de niste, vreden ende eenicheijt der kercke ende republycque groeten loff ende danck weert te zyn, welcke hoewel sij nu ontbeeren moesten, sij ver- trouwen, dat namaels nochtans de gemoederen, die nu onstelt, bezadicht ende bedaert zijnde, haer geworden sal, gelgck oock de Remonstranten over de aparte ende bysondere vergaderinghe, by de Contraremonstranten corts voor desen gehouden, niet te clagen en souden hebben, tenware deselve (gelijck uyt dese redenen ende tversoeck daerop gedaen bevonden wort) tot scheuringhe hadden aengericht gewest , waertoe der Remonstranten vergaderinghe oijt gestreckt te hebben niet en sal bevonden ofF geinduceert connen worden, wt alle twelcke schijnt dit alleen van de subscribenten daerbij gevought te zijn om met eenighen schijn ende glimp (hoewel te vergeeffs) dese hare al te ontijdighe ende onbehoirlijcke separatie eenichsins te verschoonen , ende te beter van de Ed. Mog. heeren Staten haer versouck te verwerven.
Daerhy gevoeght^ dat van haerluyden in den toetsten provintiali si/nodo sinisterlick ende hedriegelick is gehandelt^ doordien $y sekere dinghen in actvi synodalUms als gearresteert hebhen geinsereert , daervan nochtans geen suffragium van yemant is gegeven , ja niet eens gevraecht. — Hebben op dit vijffde de Remonstranten tot hare onschult over dese sware beschul- dinghe dit te seggen , dat vele van haer op den laesten provincialen sijnodum niet geweest en zyn, als naderhant eerst gecomen in den dienst in dese provintie, ten oversitten van eenighe deser subscribenten geexamineert ende met hare toestemminghe bevesticht , derhalven haer ongelijck geschiet , wanneer sij hijer beschuldicht worden (sinisterlick ende hedriegelick in den laesten sijnodo provintiali gehandelt te hebben). Dat andere, die op den laesten sijnodum provintialem geweest zijn, verclaren in oprechticheijt hares herten voor den Heere niet te weten van tgene haer hier soo swaerlick te laste geleijt wort, (alsdat sijluqden daerin sinisterlick off hedriegelick souden gehandelt hebben, doordien sij sekere dinghen in actis s^jnodalibus als gearresteert souden hebben geinsereert, daervan nochtans geen suffra- gium by ijemant gegeven, ja niet eens gevraecht en soude sijn). Soo nochtans daer eenighe sulcke dinghen, als by den subscribenten gestelt wort, ende den Remonstranten onbekent is, door eenich abuijs, misverstant
382
off andersins douden mogen geinsereert geweest z^n, hadden de Hemon- stranten wel gewilt ende gewenscht, dat de subscribenten tselve soelanghe tot nu toe niet verswegen en hadden , uiaer voordesen overlanghe , ja met den aldereersten tselve hadden te kennen gegeven ende geopenbaert om de memorie, doe noch versch zijnde, tselve geremedieert te hebben. Connen oock de Remonstranten niet verstaen, hoe dat nu te passé comt omme, geheele ses jaren daervan stil geswegen hebbende sonder eens int minste daervan te reppen, daert behoorde, nu daervan te spreken ende tselve 800 onbroederl^ck voor de Ed. Mog. heeren Staten deser provintie te brengen , ende dat noch met sulcke sware beschuldinghe , off van de Remon- stranten daerinne sinisterlick ende bedriegelick gehandelt ware, tenz^ om de Remonstranten door sulcke hatelijcke blame als sinistere ende bedriegelijcke lu^jden b^ hare Ed. Mog. verdacht gemaeckt hebbende, te meer faveurs by deselve tot obtentie van haer onbillick ende onchristelick versoeck te becomen , geleek mede tvoorgaende daertoe scheen gedirigeert te zijn, waerinne, alsoo den Remonstrantsgesinden predicanten b^ dese sub- scribenten groot ongelqck ende notoire injurie aengedaen wort, sullen nochtans de Remonstranten dat om Christi wille geleek oock andere over- lasten, die haer om der waerheijjt ende gerechtiche^jt wille aengedaen souden moghen worden, met alle l^dsaemheyt ende christelijcke gedul- dicheijt verdraghen.
AUe welcke ende meer andere redenen (die toy om Umckheyt te vermifden niet en stelle ons vastelyck doen vertrouwen ^ dat uwe Ed, Mog, ons tot venvaringlie efide quyiinghe van onse conscientie niet en sullen weigeren dit ons versoeck^ dat wy mogen separatim vergaderen, (Tadvifsen formeren ende persoonen committeren om op den sijnodum nationalem te compareren ende alles te doen na behooren, — Op dit laeste en twijfelen de Remon- strantsgesinde predicanten gantsch niet, off bij sooverre de subscribenten meer off valider redenen als dese hadden gehadt, souden deselve wel voort- gebracht ende daerbij gestelt hebben , want om die daerby te stellen tschrift geensins te lanck en is, bijsonder de voorgaende gepretendeerde redenen soo nietich, impertinent ende onwarachtich zijnde, sulx dat soewel dese ende meer andere redenen daerbij souden gedijent ende gepast hebben omme daerop sulcken versoeck (van tot verwaringhe ende quijtinghe liarer conscientie separatim te mogen vergaderen) aen de Ed. Mog. heeren Staten te doen. Maer geene waerschijnel^cke redenen meer hebbende, laten haer de Remonstranten beduncken, dat de subscribenten met dit laeste noch daerbij te voegen tcorte schrift noch wat langher hebben willen maken.
Uu)e Ed, Mog. onderdanighe ende van lierte^h getrouwe de bedienaren van de ware Gereformeerde religie deser provintie, ende uijt aller name: Aknoij)US
383
OORTCAMPIUS. JOHANNES WURTZFELDIUS. LaTTRENTTOS MoD.$:US. JoHATÏTfES OüCOPIUS.
Chuleraen stont: Joiiaiïnes LDn)ENnjs. — Degene uijjt weicker aller naem dese subscribenten de redenen overgegeven ende versoeck daerop gedaen hebben, schijnen seer vele in getale geweest te zijn, vermidts vijer per- soenen (daerbij noch een onderaen geteeckent was) totte selve gedeputeert zijn. Off alle de Contraremonstrantsgesinde predicanten deser provintie tot dese onderschrijvinghe ende overgevinghe den subscribenten gelast hebben, hebben de Remonstranten groote oorsaeck daeraen te twyfelen, dewgle seker Contraremonstrantsgesint predicant deser provintie daervan niet met allen te weten noch oommissie daertoe gegeven te hebben verclaert ende betuijght heeft. Sodanighe mogen daer al meer wesen. Het soude oock de Remonstrantsgesinde predicanten wee gedaen ende bedroeft hebben, dattér sooseer vele souden geweest zqn, die haer hiertoe souden hebben laten misbruycken ende persuaderen , dewyle sij van tevoren alle tesamen (niemant uitgenomen) belooft, ende eenighe van die oock met hanttastinghe, tot de onderlinghe verdraechsaemheqt ende broederlijcke gemeijnschap verbonden ende verplicht hebben. Niettemin soo daer sooseer vele sulcke Contra- remonstrantse predicanten souden wesen, sal daeruijt connen blieken de tastel^cke onwaerhe^t, waermede men de Remonstrante predicanten van dese provintie menichmael beswaert ende haer nagegeven heeft, dat sij niemant van de Contraremonstranten neffens haer in den dienst en wilden l^den, maer deselve, alleen omdat se in een ander gevoelen stonden, verstieten. Want oock onder dese Contraremonstranten, uijt weicker aller name de subscribenten seggen onderteeckent te hebben, wellicht wel eenighe sullen wesen, die selffs van de Remonst. predicanten in haere diensten gevordert ende bevesticht zyn. Maer voor tlaeste comt den Remonstranten seer nieuw ende vreemt voor , dat D. Arnoldus Oortcampitjs ende Laürentiüs Modieus, die niet alleen geleek oóck d'andere tot noch toe corts voor desen met haer christelycke ende broederlijcke gemeijnschap gehouden, maer daerenboven als deputati sijnodi andere om die met haer te onderhouden meermalen vermaent ende verplicht hebben, oock eenen, die (hierby geteeckent staende) over een jaer (de zaken elders haer tot scheuringhe disponerende) scheen eenighe zwaricheyt in de onderhoudinghe van de broederlijcke gemeenschap tusschen d'eene ende d'andere te maken selve daertoe gesocht te persuaderen met censure ende improbatie vant contrarie, in een ander gelegentheijt rontuqt verclarende, dat men om dese controverse pointen niemanden behoorde uijt den dijenst te weeren, behalve dat dese twee voornoemde subscribenten verscheiden Remonst. predicanten sonder eenighe beswaringhe van conscientie (ymmers die oqt gebleken heeft) geexamineert , de handen opgeleijt ende in den dienst be- vesticht hebben. Het comt , seggen de Remonstranten noch eens , haer seer
384
onverwacht voor, dat deselve sonder de Eemonst. predicanten (met dewelcke sy ses jaren ]anck achter den anderen alle maenden ende meer vergadert geweest zijn) o\jt eens van tevoren aen te spreken off te communiceren off eenichsins te vernemen, ofF daer middel ware om bij malcanderen in de voor- gaende eenicheyt tot mutuele tolerantie te blijven, nu op een bot teffens soo schielick ende haestelijck verandert z\jn. Ende en weten de Remonst. predicanten niet wat daerop seggen, alleen connende vermoeden, dat se daertoe van andere geimportuneert ende opgemaeckt moeten sijn , achtende voorts de Remonstranten , dat het verre best ware geweest voor de subscri- benten hare conscientien niet te beswaren met de Remonstranten soo on- ordentel^cken , onbroederlqcken ende met onwaerheijt voor hare Ed. Mog. té beschuldigen, alsdat se swaricheijt maken van met de Remonstranten in de voorgaende broederlqcke ende christelijckegemoynschap te continueren, niet connende voor goet vinden noch wel gedaen, dat de subscribenten met dit haer versoeck de gemeijnschap eerst affbrekende , alsoo de formele scheuringhe, in dese provintie aengerecht, overal soecken te stijven ende te stereken, waervan de Remonstrantsgesinde (als ten hoochsten over de scheuringhe bedroeft zijnde , die se oock geeme aUetijt met alle gevoege- l^cke middelen, sooveel in haer was ende mogelijck geweest is, hebben gesocht te voorcomen) voor Godt, onsen salichmaker Jesu Christo ende zijne kercke onschuldich willen zqn, haer by desen tot verwaringhe ende quytinghe van hare conscientien voor al de werelt ontledigende ende ont- lastende. Biddende ondertusschen Godt Almachtich uijt gront harer herten door Jesum Christum, dat de waerheyt, die na de godsalicheyt is, bij alle menschen tot een ware, oprechte , christelicke vrede hier ende hiemae- maels tot genietinghe van de onsterffel^cheijt ende eeuwighe zalicheijt in hare herten mach plaetse grijpen ende daerinne gevesticht werden. Vuyt name van de synodale vergaderinge, vergadert in St. Caterynen.
TsAACüs FREDERia, pracscs synodi. Samüel NiERANUB, scriba. 1)
Aenmerckingen der predicanten des stichts van Utrecht, die men noemt Remonstranten, vergadert in St. Eatrijnen, op den staet des verschils over den 1®° artijckel nopende de praedestinatie , hun overgelevert bij de Contraremonstrantsche predicanten, vergadert int capittelhuijs ten Dom. 1® Deel. 2)
Waerde ende lieve medebroederen in Christo (indien het u. 1. ende w.
1) »Vuyt — scriba." Dit onderschrift is met andere hand en inkt bijgevoegd, doch de onderteekeningen zijn eigenhandig. Ook yan dit »Nodich ondersoeck" komt in het h.8. nog een afschrift voor.
^ Deze titel staat op het eerste blad. Het stuk zelf (copie) begint op de derde bladzijde
anders belieft voor sodanige ons te kennen). Wjj hadden van herten wel gewenscht ende niet liever gesien, dan dat wij voort hadden mogen blijven in sodanige mutuele tolerantie, broederlijcke vrede ende christelijcke eenicheijt, als waerin wij tot noch toe voordesen met u. 1. ende w. in dese provintie gestaen hebben , sulcks dat wij dien geheelen tijt van vijff off ses volle jaren betoont hebben , hoe practiquabel ende doenlijck dat het sij , dat predicanten van verscheijden gevoelen int stuck van de predestinatie cum annexis (midts mijdende ten wederzijden de extremiteijten , die daerinne sijn ende wij volgens de kerckenordening gemijdt hebben) met malkanderen vredelijck, gemstelijck ende christelijck hare diensten tesamen konnen betreden, niet alleen in een lant off provintie, maer oock in eene ende deselve stadt ende kercke. Doch alsoo het eenigen (alle en konnen wij niet seggen) van u. 1. ende w. belieft heeft dese separatie van ons aen de E. M. heeren Staten deser provintie te versoecken ende tselve, niet- tegenstaende wij tgaeme anders gesien hadden, dat wij alle tesamen bij malkanderen sijnodaliter hadden mogen vergaderen, niet en heeft konnen gedresseert worden , moeten wij sulcks met droefFhegt gedoogen , niet ken- nende ondertuschen naelaten u. 1. ende w. met weemoet onses herten te kennen te geven ons leet te zijn, dat wij sonder bill^cke oorsake soo indebite van u. 1. ende w. verstoeten sijn geworden, willende van dese separatie niet alleen voor Gk)dt maer oock selffs in u. 1. ende w. conscientien onschuldich sijn. Yoorders dewqle het u. 1. ende w. goet heeft gedacht ons seker lang geschrifte, vervatende den stant des geschils over de vijfF questieuse poincten door de E. M. heeren Staten deser provintie te be- handigen, omme daerop diesaengaende onse antwoorde te bekomen, was tselve onses bedunckens teenemael onnodich, wanneer w^ ons tesamen hadden willen houden aen de kerckenordeninge ten regarde van dit poinct , waerbij ons seer wel bevonden hebbende wij den synode nationali hadden konnen dienen ende aenwijsen middel om dese differentiale pointen tot de ruste ende welstant van het lant ende de kercke te accommoderen. Immers en heeft ons gants niet gedocht dit het middel te wesen om onnutte ende onnoodige disputen (die meer verwerringe hebben als godtsalicheijt) te vermijden, waeromme nochtans eenige van den uwen dese separatie ver- gaderinge versocht hadden. Want dat men met sulck eenen hoop articulen de disputen niet en heeft konnen vermijden, hebben sulcks wel onder- vonden de fabricateurs van dese articulen, die wij houden wt Gelderlant (hoewel een weijnich hier ende daer verandert) gebracht ende u. 1. ende w. in handen gelevert te sgn, want men aldaer eenen ruijmen tjjt met dispu- teren over dese gestelde articulen toegebracht ende onnuttelijck versleten heeft. Wij laten ons bedencken, dat het wel gevoechelgcker geweest waere
tot mijdinge van disputen ende bespoedinge van dese synodale hande- Acta syn, provinc, VI, 25
386
linge, indien u. 1. ende w., latende de Öeldersche articulen, die se waeten, selffs den statum questionis, gelijck sij die in eenvoudicheijt verstonden, gefomieert hadden, ende wij mede van onse zijde, omme alsoo dien tsamen in s^nodo nationali overgelevert aldaer te ondersoecken, ende sooveel alst mogelijck ware geweest, overeen te brengen, off anderen, (twelck wq noch veel liever gewilt hadden) dat de predicanten van dese provintie, beiiiiaem genoech sijnde om den sijnodum provintialem te houden, tesamen dien gestelt hadden, soo nae alst doenlijck waer geweest. Nu en moeten u. 1. ende w. niet vreemt vinden, ist dat wq tegen onse intentie, me^ninge ende danok met malkanderen zouden mogen in onnoodige disputen inge- togen worden, u. 1. ende w. hebben dat niet ons maer dien te wijten, die u. 1. ende w. dese articulen behandicht hebben, want bevindende dit schrift sulcks dat het, lange bearbeijt sijnde, vol steeckt oock (soo wij achten) buiten weeten van u. 1. ende w. van dobbelsinnige termen, duijstere ende bewimpelde manieren van spreken om daeronder te mogen schu|jlen, ende de saecke in den gront behoudende nochtans te schijnen wat anderen te willen seggen, worden wq genootsaeckt tot ondeckinge van sulcks ende naerder openinge van onse meijninge verscheijden saecken, niet van alles daerop te letten stont, maer vant principaelste ende dat e^gentlijck dienden tot stellinge van den staet des geschils in dese materie, u. 1. ende w. voor te houden ende te oommimiceren. Ist dat w^ somtijts hier off daer int een off tander u. 1. ende w. eenichsins duijster souden schijnen te s^n , moet dat toegeschreven de spitsvindicheijt dergeenre, die dese sovele ende ingewickelde articulen gestelt hebben, hebbende ons evenwel daerin der klaerheijt ende kortheijt soovele benaersticht , als ons mogelijck geweest is. Sullen derhalven voort treden tot bemerkinge van het schrift selve, ende eerst:
Op den tijtel. De broederen schijnen haerselven toe te schrijven , dat sij gebleven sgn bij de ware Gereformeerde religie mit uijtsluijtinge van de Remonstrants- gesinde, alsoo s^ hier schijnen oppositie te maecken. Wij sustineren daertegens, dat ons gevoelen nopende dese poincten al veel beter van de pauseljjcke dolingen is gereformeert dan het haere, ende vragen haer, off sij oordeelen , dat alle degene , die in het gevoelen over dese poincten met liaer niet en accorderen, van de Gereformeerde religie affgeweken z^n? Ende indien jae, hoe s|j dan Calvinum, Besam, Zanchium etc. konnen houden voor leeraers van de Gereformeerde religie, nadien sij notoirlijck verre van deselve verschillen? 2. Off sij meijnen, dat de Gereformeerde religie in dese poincten bestaet? tSchynt, dat de broeders ons hier be- decktelijck de broederschap aff keuren, die s^ tot noch toe met ons zonder quetsinge haerder consdentie (soo w^ hopen) hebben onderhouden , twelck
387
alsoo den s^nodo nationali soude prejudiciëren, soo protesteren wij mitsdeseil daertegen.
Den 1 ende 2 § staen wij toe, mits dat verstaen worden niet simpelijck menschen als menschen, ofte gevallene in Adam sonder eenige vordere qualite^t te bemercken, maer dat het besluijt der zalicheijt gegaen sij over menschen, gevallen in Adam ende door Godts genade in Jesum Christiim geloovende, tbeslngt der onsalicheijt ofte verwerpinge over deselve, bemerckt als ongelovige.
Den 3 § staen wij toe, welverstaende dat het niet door Godts voorgaende ab- soluut decreet en geschiet, dat vele verworpen sijn ende weijnige uijtverkoren.
§ 4 staen wij teenemael toe ende begeeren, dat wel aengemerckt werde, dat hier wort geseijt, dat wq het hier met den broederen in eens sijn, dat de verkiesinge geschiet is uijt loutere genade zonder aenmerckinge van eenige verdienstelijcke waerdicheqt. Soo en doen w^ dan de genade Godts niet te cort ende en drijven niet eenige verdiensten der menschen (gelijck men ons naegeeft), als wij seggen, dat de verkiesinge geschiet met aenmerckinge vant levende werckende geloove. Veelmin drijven wij verdiensten, als wij drijven, dat men zonder tselve werckende geloove niet zalich en wort.
Alsoo in de 3 eerste § is gesproken van de verkiesinge ende ver- werpinge beijde, soo schijnt, dat hier wel soude hebben gevoecht, dat de broeders hier hadden gestelt, waerom de verworpene verworpen sijn. Die en schijnen sij nergens duijdelijck te doen. Wij eqschen, dat sij haer daerop naerder verklaren, off de verworpene verworpen sijn om de zonde Adams, off om de erft'zonde, off om beijde, off om haere eijgene zonden. Ende indien sij seggen: om haere eijgene zonden, soo vragen wij, off sij daerdoor verstaen hare zonde, die sij in Adam begaen hebben, gelyck wij weten, dat sommige dit seggen met dit verstant om de eenvoudige te paeijen. Verstaen sij door der verworpenen zonden, daer zg om ver- worpen sijn, de zonden, die zij in hare eygene personen ende buiten Adam doen, zoo vragen wij wederom, off sij die zonden hebben konnen laten. Laet de broeders hierop categorice antwoorden. Wij meijnen, dat blycken zal, dat haer gevoelen is, dat degene die verworpen zijn om in de helle eeuwich te branden, verworpen sijn off om de zonde Adams, off om de erffzonde, off om eenige hare zonde, die s^ niet hebben konnen m^den, off om dese drie tesamen. Wq gevoelen ende gelooven, dat niemant van Godt verworpen is ende ter hellen geschickt dan om sijn eijgen zonde , die hij heeft konnen laten.
§ 5. tis waer, maer alsoo dat het geloove niet alleen en is een ver- eijscht middel off conditie ter zalicheijt, maer oock ter verkiesinge in den- genen, die verkoren ende zalich wort.
25»
388
Op den 6 § seggen w^, dat het een ander gelegentheqt heeft met de voorschickinge Godts tot de middelen des gelooffs als met sijne voorschic* kinge tot het geloove. Tot het gelooff wort niemant absolutelijck geschickt , maer wel tot de middelen desselven, derhalven dat degene, die de mid- delen des geloofs ontfangen hebbende tgeloove niet mede en ontfangen, en geschiet niet daerom, omdat Godt preciselijck besloten heeft hun tge- loove niet te geven, maer omdat s^ de middelen tot het geloofT versu^jmen ende veronachtsamen , op conditie van welcker waememinge l^j besloten hadde hun tselve geloove mede te geven.
§ 7. Uyt hetgene nu § 6 van ons geseijt is, blijckt dat wij ter con- trarien houden, dat Godt immers besloten heeft in den verworpenen soo- verre te wercken, dat het dadelijck geloove daerop volge, namelgck op conditie dat de mensche, die geroepen wort, den geest Godts niet en wederstae, dewelcke dan wederstaen wort van den mensche, wanneer belet wort, hetgene hij voorheeft. Nu wat kan den h. geest voorhebben, ten aensien van twelcke hem wederstant gedaen wort, als te wercken be- keeringe ende geloove in den mensche? De menschen te maecken zonder onschult en is sijne intentie niet, waerin hem wederstaen wort van den- genen, die weijgert te gelooven, want dat bekoomt hq door siücken wederstant. Resteert dan, dat hij hebbe gehadt intentie om den mensche te brengen tot het geloove, ten welcken aensien Ac tor. 7 wort geseijt, dat de menschen Godts geest wederstaen, ende oversulcks dat het aen Godt ende zijnen h. geest niet en schort, off aen eenich besluit van niet verre genoech te wercken, dat de mensche, die geroepen wort, in onge- loove blijft. Indient soo niet met de sake gelegen is, waertoe roept dan Godt de menschen tot de zalicheijt, absolutelijck besloten hebbende hen de middelen ter zaliche^t te onthouden? Hoe sal dan dese roepinge een genadige roepinge sijn , naedien sij den geroepenen nergens anders toe en kan strecken, dan dat sij door eene nootsakelijcke weijgeringe derselver te swaerder oordeel op haer laden, in voegen dat die roepinge sal s^n een ongenadige genade?
Den 8 § ende 9 staen wij toe. Siet van den 9 den 5 § van de ver- schillende poincten hiemae volgende.
§ 10. Wij hebben redenen om hier te twijffelen, ofF door desen artijkel te kennen gegeven wort een gewisse versekeringe ende zalicheijt der kinderen der geloovigen, die in hare kintsheijt sterven, alsoo het woort vertrouwen dubbelsinnich is, ende in de schrifture alsoock daerbu^ten beteijkent soodanige een stercke hope, waerin men missende ende bedrogen mach worden, welcke dubbelsinnicheijt niet en wort wechgenomen doort bijvoegen van het woort sekerlijck. Want dat wort immediate gevoecht bij het woort vertrouwen, al schijnt het ten eersten aensien, dat het
389
all eens sij, off men segge, dat men ïjets sekerlqck mach vertrouwen, off dat men segge, dat men ijets mach sekerlijck vertrouwen. De broeders, die dit schrift hebben gestelt, weten nochtans, dat tusschen dose beijde manieren van spreken een merckeligck onderscheijt is. Ende off men schoon twoort sekerlqjck immediate met het woort vertrouwen voechde, 800 geeft diesniettegenstaende twoort mogen, dat hier gebruijckt wort, te kennen, dat sidckeen vertrouwen wel bedrogen kan uijtkomen. Donteklock gebruijckt woorden , die noch al meerder gevdshegt van dit poinct schqnen mede te brengen dan degene, die hier worden gestelt. Want in sijn ant- wooi-t op de Vermaninge tot vrede, letter L, seijt hij, dat wij van de kinderen der geloovigen , wanneer sjj in hare jonckheijt komen te sterven , niet anders en konnen noch behooren te oordeelen, dan dat henlieden de zalicheijt toekoomt, ende dat se tot deselve van Godt zijn verkoren ofte gepredestineert. Wie en soude niet meijnen, dat met dese woorden dit poinct buyten allo twijffel wierde gestelt? Maer jeraant lese voorder die page ende de navolgende, ende l^j sal bevinden soo klaer als den dach, dat Donteklock daemae schrijft, dat niettegenstaende (volgens sijne ge- allegeerde woorden) men niet anders en kan noch behoort te oordeelen, dan dat de kinderen der geloovigen in haere kintsheijt stervende de zalicheijt toekoomt, dat het nochtans wel anders kan sijn, ende dat sodanige kinderkens konnen verlooren gaen. D. Pabceus, professoor tot Heydelberch, die van den Contraremonstranten in sulcken achtinge wort gehouden, dat eenige derselver hem noemen den groeten Pakceüm, betuijcht zonder eenige bewimpelinge,!) dat het met de kinderkens, die in Christo sterven, ver- scheijdentlijck toegaet, want die sullen simpelijck off behouden worden na de genade, off verdoemt worden nae de nature, als sijnde kinderen des tooms, gelijck de reste. Deselve heeft nog onlancks staende gehouden, dat noch Zwinglius noch Calvinus noch jemant van den onsen alle de kinder- kens, in hare kintsheijt stervende, 2) oock als men se ten doop draecht, den hemel toeeijgenen , maer seijt , dat se van de kinderen der bondtge- noten siücks oordeelen canone charitatis, nae den regel der liefTde, sal va tamen Dei electione, altijts voorbehoudens Godts verkiesinge, die daer dickwils onderscheijt in gemaeckt heeft ende noch maeckt. Martyr, Zanchius ende andere seggen rontu^t van gelijcken, dewelcke alle van de Contra- remonstranten in Hollant in haer Tegenvertooch aen de M. H. Staten voortgebracht ende geallegeert worden om te betoonen de outheijt ende algemeijnheijt vant gevoelen, dat zg hebben van de predestinatie metten
1) In marg. staat: »Coinment. in Epist. ad Rom. cap. 2 Dob. 9."
2) In marg. staat: »Parceu8 contra Bellarminum pag. 891."
390
aenkleven van dien, seggende dat haer gevoelen van deselve is geleert Nu dewijle dese broeders haer selven toeschrijven, dat se gebleven sijn bij de leere der Gereformeerde religie ende Pabceus betuqcht, dat dit de gemeijne ende bestandige leere soowel der eerster als aller anderer leeraren der Gereformeerde religie is, hoe konnen sij dan in eenstuck van sulcken gcwichte een geheel contrar^ ende nieu gevoelen volgen, ende evenwel sich beroemen van gebleven te zijn bij de ware Gereformeerde religie? Off zal men seggen, dat Parceüb, den aldei'outsten ende beroemsten pro- fessoor ende doctor theologie, die de Gereformeerde kercken hedensdaechs in de geheele Christenheijt hebben, noch selfTs niet en weet, wat het ge- meijn ende bestandich gevoelen der Gereformeerder kercken is? Hierop dan versoecken w^ van de broeders naerder verklaringe , alsoock wat haer gevoelen sij van de kinderen der geloovigen, die noch zuijgen ende in hare kintsheijt sijn ende leven, off het oock vast ende seker gaet, dat die in den stant der genade off zalicheijt sijn, ende hoe men de ouders, die souden mogen vreesen, dat se verworpen s^n, sal mogen vertroosten. Soude wel de doot een seeckerder getu^genisse ende versegelinge der zalicheijt der kinderen sijn dan haeren doop, die een zegel des verbonts is? Het oordeel der lieffde, dat eenige hier allegeren, en heeft hier geen plaetse, nadien hetselve gefondeert is op eenige u^terlijcke apparentie, die ons meer het eene als het andere doet gelooven, welck fondament hier ces- seert. Ende in allen gevalle soo is het oordeel der lieffde bedriechelijck. De broeders sullen mischien voorwerpen, dat sij haer naerder verklaren § 5 over den 2 articulo non controverse met dese woorden, dat niemant de vergevinge der zonden ende versoeninge met Godt dadelqck geniet dan alleen de ware geloovige (begrqpende mede hieronder de gelooviger kin- deren). Maer hier vragen wij , off sij alle aller geloovigen kinderen in haere kintsheijt levende off steiTcnde hieronder begrijpen. Laet se hierop jae seggen. Derven sijt oock niet seggen, soo is te verstaen, dat sij alleenl^ck sommige kinderen der geloovige hieronder begrijpen.
Den 11 § staen wij toe, mits dat ondert woordeken oock niet en schuijle, dat het geloove s^ een vrucht der absolute verkiesinge ter zalicheijt Alsoock den 12, want die verworpen worden, worden verworpen om hare eijgene dadelijcke zonden , die sij hebben konnen laten. Die boven den val gaen seggen oock , dat de verworpene rechtvaerdelijck verworpen sijn , zonder nochtans te stellen de zonde als een verdienende oorsake der ver- werpinge. Wij vertrouwen, dat de broederen sulcken verwerpinge geen rechtvaerdige verwerpinge souden willen heeten. Derhalven het niet ge- noech en is, dat men eenderleij woorden heeft, wanneer men daeronder niet en vervat eenderleij sin. Dus blijckt hier onder anderen, dat wij reden hebben om over dubbelsinnicheijt deser articulen te klagen, alsoo een soo
391
notoirlgck onrechtvaerdich beslugt der verwerpinge onder dese woorden kan schuijlen.
Den 13 § staen wg toe in sulcken sin, dat de voorgewetene dadelgcke ongenootsaeckte sonden der menschen, van haer buiten Adam gedaen, de verdienende oorsake sijn niet alleen van hare dadelijcke verdoemenisse, maer oock van hare reprobatie ende verwerpinge.
§ 14. Desen artijckel nemen w^ gaeme aen, maer wilden de broeders wel vragen, off degene, die jemant tot straffe van sqn misdaet kreupel slaet, niet en is de werckende oorsake van sijn manckgaen, hoewel s^n misdaet de verdienende oorsake daervan is.
Volgen de verschilpoincten.
Op den 1 § dient aengemerckt, dat de verkiesinge niet en is eenderleij. Daer is een verkiesinge tot de zalichmakende genade ende de middelen der zalicheijt , ende een verkiesinge tot de zalicheijt. Aengaende dese tweede seggen wg, dat het objectum derselver is even tselve, twelck daer is tobjectum der ugtvoeringe derselver, te weten de geloovige menschen. Sulcke menschen, als Godt besloten heeft te verkiesen ter zalicheijt ende verkiest ter zalicheijt, sulcke menschen ende evenzoo geconsidereert geeft hij oock indertijt de zalicheijt , andersins soude de executie ende uijtvoeringe met het decreet ende besluijt niet overeenkomen. Maer aengaende de ver- kiesinge tot de middelen der zalicheijt ende dadelgcke mededeglinge derselver, wij bekennen, dat daerin onderscheijt is quoad objectum , want in de verkiesinge en wort de mensche niet geconsidereert als geloovige, gelijck in de dadelijcke mededeijlinge der zalichegt, maer sonder eenige aenmerckinge van ijets, dat in den mensche soude mogen wesen, de men- schen blootelijck als menschen ende zondaers.
§ 2 vervat hetselve, dat in den 1 § is gestelt. Wg maken derhalven hier wederom onderscheijt: 1. Ten aensien vant besluijt der indefinite verkiesinge, waermede Godt beslooten heeft de geloovige zalich te maken, en kander in de mensche niet bemerckt worden eenige dispositie, sulcke als hier gemeldet wort in Godts voorwetenheijt voorgaende. 2. Tselve moet oock geseijt worden aengaende de definite off personele verkiesinge van genen ende desen tot de genade ende middelen der zalichegt noodich. 3. Maer ten aensien van de definite verkiesinge ter zalicheijt van Pieter ende Jan (welcke eijgentlijck niet en is een nieu besluijt der verkiesinge, maer alleenlijck een applicatie van de voorgemelde indefinite verkiesinge der geloovigen ter zalicheijt (in deselve besloten als het particiüare singulare in universali), soo leert ons de schrifture, dat die geschiet is met aen- merckinge des gelooffs in Pieter ende Jan, twelck nae den stijl der schrifture, Luc. 21, Apoc. 3, wel een waerdichegt soude mogen worden genoempt, maer van dewelcke alle verdienstelgckheijt verre is, ende een waerdicheijt
3f<>
il\f^ifi\)^:ï. u^t 0'4tf? genadige pewaerüoDge. Vm soimi^e e«öe v^efkksinge w</Ti er ^«prvxrkec id de sp^reocke: xele gefoepen. weinige u^treriLoren, advaer T]^tTerk'>rene woHen gezt^^int deeece. die met hef eruiselidciie bnjij!rftiïk!«^ Urkleet z^n. tveldE is het geloore door de üeffde.
f ::; \h \en jutestenhq tu gelycken inhooL Wg sollen hier c-ndersdiegt rna^rkeri ende seggen, dat de gekxjrige €nde heijlige is verkoren definite ter zalvrbegt . onder cr/nditie van v^Xiitganck ende voLherdinge int gdoove ende heijllchegt. maer alMsoIutelöck ter zalichegt s^n verkoien alken degeene. die tgeloove behoaden, den k»p der godtzaliche^t voUoopen ende voL^tandich gelovende sgn ten einde toe. ende als soodanige geoon- Kidereert sgn van Godt den Heere.
Op g 4 neggen wq: neen. De versdieqdentheqt der bedotten bleekt uijt dien. 'lat het objectam derselver. als aengewes^i is. is versdieqden. Want de middelen der zalicheqt, immers vele derselver besloot G*>dt te geven den mensche als mensche, Pieter als Pieter. maer de zalicheijt be^luijt hij te geven den mensche ende Pieter, geeonsideert als geloovige, volgen» sijn besluit der indefinite verkiesinge, volgens deweleke hg se niet anders als soodanige en kan oonsidereren int absoluut besloot van hun de zalichegt te geven. Velen geeft hg de middelen ter zalichegt, weijnlgen de zaliehegt, omdat sg die middelen versuijmen. niet wel en gebruijcken ende vant goede gebmijck derselver a£Fwijcken nae de spreueke : vele geroepen, weijnige uijtYerkoren. tBeslugt van te geven de middelen ter zalicheijt, immers de eerste (want in den voortganek geeft Godt genade vo^;r gena^le , et dat habenti) , is een beslugt zonder conditie. De zalichegt aclïï» en iM^slugt hij niet te geven aen iemant zonder conditie van gelooff en gehrKirsaemheijt. Dien hij definite alsoo beslugt deselve te geven, die considereert hij als nu volbracht hebbende de conditien, ter zalichegt n^KKÜch ende van hem vereijscht
In den 5 § dienen de broeders te verklaren, wat sij verstaen door het woordeken alsoo, off sg daermede alleen billen negeren modum rei, te weten op wat wqse Christus het fondament is, voorts toestaende de Bake selfTs. Wij verstaen, dat onse heere Christus is niet aUeen de middelaer Godts bij den menschen maer oock der menschen bg Godt, endo dat hij doort soenoffer sijner gehoorsaemheijt bg Godt heeft tewege gebracht thcRluijt der indefinite ende definite verkiesinge der menschen tor zalichegt alsoock der middelen derselve. Soodat Godt niemant besloten en hoeft te verkiesen tot de zalichegt ofte tot de middelen derselver dan om do verdiensten Jesu Christi wille, ende dat alsoo Jesus Christus is ugt Godts genade de fontegne onser zalichegt, tbegintsel, middel ende <njndc derselver. Ja, indien Christus niet en is de verdienende oorsake onser verkiesinge ter zalichegt, soo en sal hg oock niet sgn de verdiende
393
oorsake onser zalicheijt) want onse zalicheïjt bestaet in onse versoeninge met Godt. Nu degene, die Godt ten hoochsten lieff heeft, gelijck ontwijffelijck lieffheeft degene , die h^ absolutelijck ter zalicheijt verkoren heeft (nae de broederen gevoelen), zoo hebben die van noode verzoeninge met Godt.
Op den 6 § antwoorden wij met distinctie: tgeloove is een vrucht der genadiger verkiesinge Godes tot de middelen der zalicheijt, als de predicatie des evangeliuros, maer der definite verkiesinge ter zalicheijt van Pieter ende Jan en is tgeloove geen vrucht, want de consideratie van geloove gaet in ordre voor soodanige sijne verkiesinge.
Op den 7 § konnen wij seggen: ja ende neen, nae dat de perseve- rantie van den broederen wordt geconsidereert. Considereren sij die als een appart middel ter salicheijt noodich , soo seggen wij met haer : neen. Want soo onverstandich en sijn wij niet, dat wij den volhardenden geloo- vigen der zalicheijt souden aif kerven, maer de volherdinge, geconsidereert wordende gel|jck zij in hare nature te considereren is, niet als een nieu ende bgsonder middel, maer als een continuatie ende duyringe van de middelen ter zaliche^t, soo seggen w^, dat eenige menschen wel konnen hebben alle de middelen ter zalicheijt nodich sonder nochtans de zalicheijt te bekomen, omdat sij se bij hare schuit (want aen Godt en ontbreeckt het niet) niet geduqrichlyck behouden, maer bg hare schuit verwaerloosen.
Op den 8 § seggen wij: neen. tEn schort aen Godt niet, dat hij niet verder en werckt De broeders soecken hier de oorsaecke van een absoluut besluyt, welck absoluut beslujjt Godt niet gemaeckt en heeft, gelijck te vooren op den 7 art. van de vermeijnde eendracht is aengewesen. tBesluit daer niet sijnde , behoeft men de oorsaecke desselven niet te soecken. Door de oorsake, waervan hier gesproken wort, verstaen wij hier een verdienende oorsake: de nature van sodanige oorsake niet en lijdt de oppositie, die daeniae opt eijnde des art. wort gemaeckt met het woordeken maer. Want gesupponeert , dat de mensche door sijn tegenstaen tegen tgepredickte woort ende den h. geest verdient, ende Gode oorsake geeft om in hem sooverde niet te wercken , dat het dadelijck geloove daerop volge , soo staet het evenwel noch in de volle vrijemacht Godts het dadelijck geloove in hem te wercken, soo hij wil. Ende soo hij tniet en doet, soo is de mensche daervan wel de verdienende oorsake, maer soo nochtans, dat de naeste oorsake van dat nietwercken altijt is ende blijft de wille Godts. Want de mensche en kan door geene sijne daet Godt ergens toe nootsaecken , ende blijft Godts Avercken off niet wercken ad extra altijts vrijwillich ende ongenootsaeckt niettegenstaende alle doen off laten des mensche, tenware dan dat Godt door een vrijwillich besluyt sich selven hier ofte daertoe hadde verplicht. tEerste deel deses art., soot hier leijt, soude mogen
394
schijnen hier met ons overeen te komen, maer als men wel insiet den gront der broederen, soo blijckt, dat sij dit eerste lit hebben willen loochenen ende alleenlijck jae seggen op het laeste lit derselven. Der- halven w|j teerste lit, als van den broederen geloochent, hier hebben bemerckt.
Op den 9 § hier wort gesupponeert , tgene w^ ontkennen, datter is een absoluijt decreet der verwerpinge over de menschen , geconsidereert als alleenlijck gevallen in Adam sonder eenige verdere qualiteijt. Wy seggen ter contrarie, dat de verwerpinge is veeleer een consequens van het ongeloove, ende dat de verwerpinge volcht op het voorgesien onge- loove als op een verdienende oorsake van deselve. Jae, de sake wel ingesien sijnde, sal blijcken, dat positiva infidelitas ofte tongelooff der geroepene is eijgentlijck een consequens vant besluijt der roepinge der verworpenen, nae den sin der broederen. Want zij en souden niet konnen sijn positive infideles, tenwaere men haer riep ad fidem, tevooren absolutel|jck be- slooton hebbende haer tgeloove niet te geven.
Op den 10 § seggen wij met onderscheijt, dat in beijden eenerle^ objectum is, te weten der verkiesinge ter zalicheijt ende der rechtvaer- diginge. Want de geloovige wort off is verkoren ter zalichegt , de geloovige wort gerechtvaerdicht. Spreeckt men van de verkiesinge tot de middelen der zalicheijt, predicatie des evangeliums etc, wij hebben boven geseijt, dat die gact over menschen, leggende in de^) zonder eenige consideratie van eenige verdere qualitegt. Aengaende de termen van electie en justi- ficatio completa et incompleta, die laten w^ in haere waerde: wij willen liever gebru^cken dese wel soo bekende van een conditionele ende absolute verkiesinge ende rechtvaerdiginge , ende seggen dat de geloovige in dit leven verkoren zijn ter zalicheijt ende gerechtvaerdicht op conditie van voortganck ende volhardinge in den geloove ende heijlicheijt , ende dat degene die den loop des gelooffs ende godzalicheijts vollopen hebben , abso- lutelijck ten eeuwigen leven verkoren ende gerechtvaerdicht sijn.
Op den 11 § (dewijle de broeders onses erachtens bekennen, dat het beslujjt der indeünite verkiesinge, bij ons gestelt, overeenkoomt met het besluijt der rechtvaerdiginge) soo vragen wij, alsoo wg meijnen, dat se niet en sullen loochenen, datter zij een besluijt van een indefinite recht- vaerdiginge der geloovigen , waerom men niet van geüjcken mach seggen , datter is een besluijt van een indefinite verkiesinge der geloovigen? 2. De broeders schijnen hier tegen te spreken, tgene sij hebben tevoren gesegt § 2 ende 8, daer wij thares erachtens eens in sijn, alwaer sij mede schijnen te spreken van een indefinite verkiesinge ende reprobatie.
M Hier is een woord, waarsdijjnl^jk »zonde", overgeslagen.
395
Nu hoewel u^jt de voorgaende aenmerckingen ten naestenbij vernomen kan worden, welck daer zij den staet der eenicheijt ende des geschils over desen 1 art tusschen u. 1. ende w. ende tusschen ons ter andere zijde, hebben wq nochtans tot overvloet daerb^* willen voegen ende in sekere korte, deuchdelijcke ende klare stellingen grijjpen, wat wij hierin gevoelen ende daerentegen verwerpen, opdat daeru^t moge bl|jcken, welcke onse eijgentlijcke ende eijntelijcke meijninge in desen sij. Waertoe oock alle het voorgaende gebracht moet worden, omme alsoo oock den aller- een voudichsten onder u. 1. ende w. (die wellicht, gelijck wij selve mede dat gaeme bekennen, alle dese termen, in dit schrift gebruijckt, beswaerlijck verstaen) eenichsins sooveel in ons is te dienen.
Wg gelooven:
1. dat Godt voor de grondlegginge des werelts een besluijt gemaeckt heeft om salich te maecken de geloovige ende te verdoemen de ongeloovige;
2. dat dit besluijt is gemaeckt uijt loutere genade over de geloovige, ende uijt volle ende vrije macht over de ongeloovige;
3. dat het besluijt van de geloovige zalich te maecken is de verkiesinge, ende tbesluijt van de ongeloovige te verdoemen de verwerpinge;
4. dat dit besluijt van de geloovige zalich te maken gegront is in Christo, ende van de ongeloovige te verdoemen in hare ongeloovicheijt.
Sulcks dat de geloovige uijt genade zalich worden, d'ongeloovige om haer ongeloove verdoemt worden.
Item dat dese verkiesinge mede sich uijtstreckt over alle kleijne kin- derkens der gelovigen.
Wij verwerpen:
1. dat Godt voor de grondlegginge der werelt een besluijt heeft ge- maeckt om eenige mcnschen, als simpelijck gevallen in Adam, zalich te maken off te verdoemen;
2. dat het besluijt van den mensche, als simpelijck gevallen in Adam , te verdoemen is alleen Godts believen off welbehaegen zonder aenmerckinge van ongelooff off onboetvaerdicheijt :
3. dat het ongeloove is een consequens off nootsakelijck gevolch van de verwerpinge;
4. dat Christus niet en is het fondament van de verkiesinge;
5. dat Godt jemant sijn woort laet verkondigen met besluijt ende intentie om sooverre niet te wercken, dat het geloove daerop volge;
6. dat eenige kleqne kinderen der geloovige van Godt verworpen zijn.
Onderstont : vuijt de name van de synodale vergaderinge , vergadert int convent van St. Caterijnen. Ende was onderteeckent : Isaacus FREDERia, preses sinodi. Samijel N^sraiojs, scriba.
396
Aenmerckingen der Remonstranten etc. Il® Deel. i)
Aenmerckingen der Remonstrantsgesinde predicanten des stichts van Utrecht, vergadert in S^ Catharinen, op seeckere schrift, ver- vatende den staet des verschils aengaende de 5 differentiale poincten tiisschen haer ende de Contraremonstrantschegesinde predicanten dessel- ven Stichts, vergadert int capittelhuijs ten Dom, by desen overgelevert
Op den 2«n artyckeL
§ 1. Wy staen desen § toe, maer en sien niet, hoe de Contraremon- stranten dien connen toestaen. Want nadien sy houden, dat alle degeene, voor dewelcke Christus gestorven is, onmijdelijck salich worden, soe sullen sy moeten supponeren, datter van alle geslachten eenige salich worden, eer sy dien souden connen toestaen. Bij exempel, eenige Peruanen etc. souden moeten salich worden , want die syn oock seeckere geslachten , etc.
§ 2 staen wij toe, die woorden in sich selven wel verstaen synde. Maer de broeders mogen sien, hoe sy accorderen met Beza ende Piscatore, dewelcke voor ydel ende frivool houden dese distinctie de sufficientia et eflBicientia mortis Christi; 2. hoe dit accordeert, dat sy seggen genoech- saem in sich selven, met tgeene Calvinus seijt, Instit. lib. 2, cap. 17, § 1 : Si quis simpliciter et per se Christum opponere vellet judicio Dei , non fore merito locum. Ende in syne sendtbrieven, epistola 359: ex sola Dei misericordia dependet meritum Christi.
§ 3. Desen artyckel, so hy leyt, toestaende ende de nietgeroepene daerlatende, houden wy, dat alle degeene, die door tselve geroepen worden , door Christi doot ende verdiensten in sulcken stant worden gestelt, dat het mogelijck is, dat sy door Gods genade salich worden.
§ 4. Wij seggen , dat niettegenstaende de genoechdoeninge Christi Godt de ongelovige ende ontboetveerdige met recht mach straffen ende straft, omdat Godt de Heere besloten heeft de voldoeninge Christi niemanden toe te eygenen dan alleenlyck den gelovigen. Gelyck hy Jesum Christum heeft gegeven tot een versoeninge voor ons, alsoe staet het hem oock vrij de versoeninge van hem verworven te laten genieten sodanigen hy wil.
Nota. De broeders, onder schyn van voor te stellen dingen, daerin sy seggen, dat wy tharen erachteren eens syn, en doen dickwils niet anders onses erachtens dan argumenten voortbrengen tegens ons gevoelen.
tEn behoort haer dan niet vreemt te geven , dat wij haer wederom eenige vragen voorstellen, ende insonderheyt sodanige, uijt welcke wij niet en sien, hoe sy haer sullen connen uijtwickelen , dan doort middel van de distinctie der verwervinge ende applicatie der versoeninge, die in Christo
1) Deze titel 8taat afzonderlijk op een verder onbeschreven blad.
397
is, die sy hier ons soecken te benemen, off yemant haer vraechde, wat peryckel daer is, dat yemant schulden maecke, die al tevooren betaelt syn, eer hy se maeckt? Item waerom ijemant bidt, dat men hem syne schulden quijtschelde , die vastelyck gelooft, dat se volcomelyck betaelt ende quijtgescholden zyn? Souden de broeders wel bequamelyck connen hierop antwoorden sonder onderscheyt te maecken tusschen de betalinge Christi ende andere pecuniele betalingen, item tusschen de verwervinge der versoeninge ende toeeygeninge derselver?
Wy antwoorden dan op haer argument, alhier tegen ons voortgebracht, dat tgeposeerde alhier § 4 waer soude sijn, indien Christus alsoo ten volle betaelt hadde, dat die betalinge van Godt absolutelijck was aengenomen tot salichmaeckinge van allen , voor dewelcke dat se gedaen is , alsoe datter geene applicatie van deselve door het presteren van de conditie van gelove moest volgen, eer se den sondaer tot saJicheyt gedije.
§ 5. Wy bekennen , dat geene ongelovige part ende deel hebben aen de datelycke genietinge der vergevinge haerer sonden, maer alleen de gelovige etc. Maer dat hier staet, begrijpende hieronder der gelovigen kijnderen, can twesins genomen worden: ofte alsoe dat men de kyn- deren der gelovigen medetelt onder de gelovigen in sulcken sin, als eenige seggen, dat de kinderkens mede geloven, twelk wy niet en connen toestaen , ofF dat die kinderen onder de gelovige worden begrepen . omdat sy soewel de vergevinge der sonden ende versoeninge met Godt genieten als hare gelovige ouders, twelck wy geeme toestaen. Wilden alleen, gelijck voren verhaelt is, dat de broeders verclaerden, ofF sy verstaen, dat alle aller geloovigen kinderkens off alleen maer sommige de vergevinge der sonden ende versoeninge met Godt dadelyck genieten. Begrypen sy se alle, soo syn wyt eens; soo niet, soe en syn wyt hierin niet eens.
§ 6. Dat geen onboetveerdige etc. tselvige mogen ge- loven. Indient waer is, dat Christus voor haer gestorven is, waerora mogen syt dan oock niet geloven? Ist niet waer, soo en mogen syt nim- mermeer geloven, oock selffs niet als sy boetveerdich sijn. Want de boet- veerdicheyt en is niet een oorsake, waerom het waer wordt, dat Christus voor ijemant gestorven is, maer een vereyschte conditie in dengheenen, dien Christi doot sal toegeeygent worden.
Wy seggen derhalven, dat de onboetveerdige wel moeten geloven, dat Jesus Christus voor haer gestorven is ende haer verworven heeft de ver- soeninge, (want door dat gelooff worden sij gebrocht tot boetveerdicheyt) maer sy en mogen niet geloven , soelangh sy ontboetveerdich syn , dat sy datelyck genieten ende hebben de verworvene versoeninge etc.
§ 7. Degeene die nu ongelovige syn etc. , hebben nu mede ten aensien van de verworvene genade soeverre verlichtinge van de verdoemenisse , dat sy
398
daervan door de genade Öods connen worden ontlast, tnaér sulcke genade
haer gedaen synde ende sy ongelovich blyvende, verswaren sy hare ver-
doemenisse.
Verschilpoincten.
1 §. De verschillen worden hier hatich ingestelt
1. Want alsoo de doot Christi in ordre voorgaet voor de boetveerdicheyt ende onboetveerdicheyt , soo ist absurd ende captieux soe te spreecken, aloft de meyninge ware, dat Christus de vergevinge der sonden voor de menschen hadde verworven als voor onboetveerdige, ofte in aenmerc- kinge dat sy onboetveerdige syn. De Remonstranten seggen siropelyck met de h. schrift, dat Christus voor alle menschen gestorven is, doen sy noch sonders waren, Rom. 5, sonder aenmerckinge van onboetveerdicheyt ofte boetveerdicheyt, die nu beyde eerst na synen doot volgen.
Dat Christus voor allen de gerechticheyt Godts hebbe genoechgedaen, blyckt vuyt tgeene geseyt is § 2. Die een rantsoengelt geeft, dat in waerde genoechsaem is om een yeders mensches sonden wech te nemen, die heeft ijmmers Godes gerechticheyt voor de sonde van een ijder genouchgedaen.
§ 2. De Remonstranten seggen wel, dat het den wille ende intentie Qt)ds is geweest etc., maer niet den absoluten wille noch intentie, raaer onder conditie van gelove.
§ 3. Wy verstaen jae, gelyck nu meermaels is geseijt
Op den 2 artyckel van de doot Christi geloven wy:
1. dat Christus voor alle menschen, niemant vuytgenomen, door syn doot de versoeninge by Godt verworven heeft;
2. dat niemant nochtans deser veraoeninge deelachtich wordt dan alleen de gelovige.
Verwerpende dat Christus nae de intentie syns vaders niet voor alle ende een yder maer alleen voor eenige weynige menschen gestorven is.
Op den 3« ende 4® artyckel.
§ 1. Presupponerende dat de broeders hier niet en spreecken van een bysondere verlichtinge buyten ende sondert evangelium, soe staen wy desen § toe.
§ 2. Hier dienden de broeders te seggen, wat sy door de beginselen der wedergeboorte verstaen, off sy daerdoor verstaen de voorbereydingen voor de wedergeboorte, gelyck se Calvinus ende Beza noemen. Eenige daden, die notoirlyck quaet syn, konnen oock de onherborene schouwen. Will men al dit vorige tsamenvougen met de laetste woorden : m e e r u ij t vreese van Godt te vertoornen dan van straffe, ende te kennen geven, dat men sonder wedergeboorte dese vorige dingen niet en doet off laet uijt vrese van Godt te vertoornen, maer alleen uijt vrese van straffe, soe antwoorden wy, dat wy niet en sien, hoedat straffe tegen
899
toom wort gestelt Want wat is anders vrese van Godt te vertoornen als vreese van straffe, die u^t Oods toom ontstaet? Dese woorden schynen te kennen te geven, dat het den onwedergeborenen eygen is het quaet te laten nijt vreese van straffe, twelck wij houden te stryden tegen de h. schrifture, dewelcke gelyck sy ons aen d'een syde voorstelt de beloften Gods om ons op te wecken tot onsen schuldigen plicht, alsoe aen d'andere
I
syde voorstelt Gods dreygementen ten selven eynde. Waerom dat, indient den wedergeborenen onbetamel^ck is vuyt vrese van Qt)ds straffe het goede te doen ende het quade te laten? Ghtet dit seggen der broederen vast, soe sal degeene, die maer een eenich dinck van degeene, die hier ver- haelt worden, in sich bevindt, by exempel die maer verlangt na de verlossinge, sich syner wedergeboorte ende diensvolgens syner salicheyt ende verkiesinge mogen verseeckeren , twelck niet weynich ongerymt schijnt ende tot vleesschelycke sorgeloosheyt den wech baent.
§ 3 staen wg toe, nae dat wy hem hebben connen verstaen.
§ 4. tWerck, van twelcke de wedergeboorte aenvangt. De broeders dienden ons wel te seggen, wat sy verstaen door dit werck, van twelcke etc. Verstaen sy daerdoor de verlichtinge des verstants § 9, wy staent toe. Andersints weet men wel , dat de mensche twoort horen moet om wedergeboren te worden, want het gelove is ugt het gehoor des woorts Godts, welck is het saet der wedergeboorte.
§ 5. Bij de woorden heylich ende Gode behaechlyck dient ge- voucht: te weten ter salicheyt
2. Ende dat derhalven. Dit en volcht niet uyt het voorgaende. Want als nu Godt den mensche tot nedricheyt gebracht heeft door eene overaatuerlyck genade, waerom en sal die nedricheyt niet mogen ayn een conditie, op denwelcke hy tgelove daemae in den mensche wercken wil? Hebben de broeders nyet selffs artic. 2, § 6 de boetvaerdicheyt (die niet sonder nedricheyt en is) voor tgelove gestelt? Ende en wil Godt niet eerst boetvaerdicheyt, eer hy tgelove wil geven? Onse Cathechismus stelt oock kennisse van sonde ende ellende in den mensche voor tgelove, welcke met nedricheyt ende verslagentheyt des gemoets is vergeselschapt. In plaetse van het woordeken daeromme stellen wy sonder welcke, want wy en houdent niet voor een eygentlycke oorsaecke , veelmin voor een verdienstelycke , etc. In plaetse van liever in den eenen werckt etc., seggen wij: in den eenen werckt, in den anderen niet.
§ 6. Synt de Remonstranten hierin eens met den Contrarem. Waerom geeft men haor dan nae, dat sy lochenen de verdorven theyt in den wille?
2. De broeders dienen te verclaren, wat sy verstaen onder de ver- dorven theyt in den wille, onderscheyden synde van de affecten, gelyck sy hier schynen te onderscheyden, als men dese § voucht met den 9
400
navolgenden artyckel oft §. Aengaende het willen selve, dat en streckt sich niet tot het ware geestelycke goet in den stant der aflfwyckinge. Wy staen desen artijekel toe, mitsdat men de verdorventheyt des willes soe- verre niet vuyt en strecke, dat men die berove van hare aengeborene vrijheyt niet van te connen willen het geestelycke goet, daertoe wy van naturen onbequaem syn , maer van te connen ijetwes willen olf niet willen.
§ 7. Syn de Remonstranten eens met den Contrarem. hierin, dat de mensche van nature geheel geestelyck doot sy , soe ley t men den Remon- stranten dan met onrecht te last, dat sy den mensche noch eenich leven, eenen vryen wille tot het goede uqt syne nature toeschryven.
Maer oock dat hy se wederstaet metterdaet. Willen de broeders seggen, dat de oorsaecke, daerom de onherboren mensche Gods gepredickte woort wederstaet, is de sonde, die in hem leeft, wy staent toe. Schryven syt oock toe den doot der sonde, dat verstaen wy oock soe , maer wij loochenen , dat de mensche , nu verlicht synde int verstant ende beweecht in den wille, nootwendelyck tegenstaat
§ 8. Dit can wel toegestaen w^orden, mits de broeders eerst verclaren, hoe sy meynen, dat Godt door den h. geest die wederspannicheyt wech- neemt, ende hoedanich dese werckinge des h. geestes sy, onweder- staenlyck off wederstaenlyck. Wy houden, dat sy niet en is onweder- standelyck, ende dat sy het connen wederstaen niet wech en neemt.
§9. Soedatde mensche tgoedeeerwildoe n, danhyts el ff de can int werck stellen. tCan wel syn, dat de mensche de wille heb- bende oock meteenen de macht hebbe, (Godt werckt het willen ende het doen), maer het willen gaet voor het datelyck doen. De roste staen wy toe , voor soeveele de saecke selffs aengaet. Doch off Godt dese ordre alty ts onderhout , laten w^ syne wysheyt bevolen syn sonder daervan precise te definiëren.
§ 10. Moralyck ende overnatuyrlyck worden hier ongerym- delyck tegen malcanderen gestelt. Als de h. geest door innerlycke inspiratie oft aenspraecke werckt , off dat Godt vuyterlyck door syn woordt tot den mensche spreeckt, is dat niet ovematuerlyck? Ende nochtans ist morael.
Yerschilpoincten.
§ 1. Daer moest by coemen: off de genade soe werckt in den wille, ende dan noch ditte: off de genade alsoe het consent in den wille werckt Want aengaende de werckinge der genade int ver- stant ende verlichtinge desselven staen wy toe een onwederstaenlycke werckinge, gelijck oock in het aenkloppen aent herte.
§ 2. Hier moet hetselve als int voorgaende aengemerckt worden ten aensien van den wille. 2. De broeders dienden ons wel te seggen , welcke de primus actiis conversionis sy. De bekeeringe wort den mensche bevolen
401
ende afPgeeyscht, oock de primus actus conversionis. Derhalven werckt de mensche oock daerin, niet vuijt hemselven, maer tot sodanige mede- wercking bequaem gemaeckt synde door de genade, dewelcke de voor- naeraste oorsaecke is der bekeeringe et omnium actuum derselve, maer die niet en werckt sonder medewercking des vrygemaeckten willes des menschen, door Gods geest geassisteert. tEn laet niet te syn ten vollen vuyt genade, dat de mensche de beginselen der bekeringe becomt, alhoe- wel wij stellen de wederstaenlickheyt van de werckinge der genade, ge- lyck de broeders den voortganck in de bekeeringe de genade ioeschry ven, ende nochtans onses erachtens niet en sullen sustineren, dat de genade in den voortganck onwederstaenlyck is, nadien de bevindinge een ijder van haer het tegendeel leert
§ 3. Off Godt etc. Hier souden wy geeme by doen: 1. geeft oft ymmers geven wil; 2. tensy dat sy de eerste ende voorgaendo roepinge veracht hebben, ende daerdoor de verblindinge verdient.
§ 4. Levendichmaeckinge des verstants dunckt ons een vreemde maniere van spreecken. Wy seggen, dat de genade niet op eenerley wqse en werckt: tconsent in den wille werckt sy wederstaenlyck, int verstant ende affecten onwederstaenlyck.
Op den 3 ende 4 artyckel geloven wij:
1. dat het zalichmaeckende gelove oorspronckelyek niet en comt vuijt den mensche off cracht van synen vrijen wille, maer vuyt de genadige gave Godes;
2. dat de mensche vuqt hemselven niet dat ware geestelijcke goet is kan dencken, willen ofte doen;
3. dat het begintsel, den voortganck ende volbrenginge van de herboorte
des menschen ende van alle het geestelycke goet als gelove, bekeeringe,
gehoorsaemheyt etc., in den mensche is uijt Godts genade in Christo door
den h. geest.
Verwerpende :
1. dat de genade, daermede Godt voorheeft tgelove ende bekeeringe in den menschen te wercken , onwederstaenlyck is off nijet en soude connen van eenich mensche verhindert worden;
2. dat Godt in de bekeeringe des menschen allesins alsoo werckt, gelyck in sijne opweckinge uijt den lichamelycken doot;
3. dat se de genade niet en connen tegenstaen, die se nyet tegenstaen.
Den 5 artyckel.
De G eerste §§ staen wij toe.
Den 7 § en connen wy nijet toestaen in sulcken sin, dat Godt den- gheenen die, als § 4 geseyt is, een sware grouwelqcke sonde tegens syn conscientie begaet, by exempel moort, overspel etc. ontwyffelyckon altyt
Acta syn. provinc, VL 20
402
de handt sal bieden tot wederoprechtinge. Sulcke beloften en lesen wy niet in de h. schrifture, maer ter contrarie vynden wy wel daerin sulcke dreygementen , die ons doen voor warachtich houden , dat gelyck het wel can commen, dat Godt na syne barmherticheyt denglienen, die in vougen als geseyt is heeft gesondicht, de handt biede tot wederoprechtinge, gelijck in David etc. is gebleecken, alsoo het oock wel soude connen syn, dat hy in de sware ende grouwelijcke sonde, die hy tegen syne cons- cientie willens wetens voordachtelyck begaet, soude mogen versmoren.
§ 8. Nadien hy na onse meqninge tgeloove can verliesen, soe can hy oock verliesen tgevoelen desselven.
In den 9 § , dien wy toestaen , staet aen te mereken het woordt m e d e- werckende hulpe. Daer medewerckinge is, daer isser meer als een, die werckt: de mensche werckt dan met den h. geest. Dit dient aengemerckt voor den 11 volgende §, daer de broeders seggen, dat de volherdinge is een bysondere gave Godts. Wy seggen , dat sy alsoe is een gave Godts, dat sy daerentusschen oock volgens der broederen bekente- nisse is een werck des gelovigen mensches, tot de medewerckinge derselver bequaem gemaeckt door de wederstaenlycke werckinge der genade.
Den 10 § staen wij toe. De broeders spreecken hier van vrese etc. Daerop wy haer wel wilden vragen , off de mensche met reden vresen can een quaet, dat hy sekerlyck weet ende vastelyck gelooft, dat hem niet overcomen en can?
Aengaende tlaetste deel van dese vermaningen , daer dient by gevoucht , dat Christus sonder dat haer niet behouden en wil, ende sy niet en sullen staende blijjven.
Op het 11 § is tevoren gelet in den 9 §, waeruijt blyckt, hoe wy denselven toestaen.
Verschilpoincten.
Op den 1 § seggen wij: jae.
Op den 2 § wy meenen: jae. Al en wisten wy geen exempelen, sy soudender evenwel wel connen wesen, ende al waerender geen, soe en can men daeruijt noch evenwel niet beslujjten, datter geen en hebben connen wesen.
§ 3. Het eerste lidt deses § alleen gestelt synde can in eenigen sin toegestaen worden, namelyck in desen: dat de volhardinge sonder de vrywillige medewerckinge des menschen niet gewrocht en wort. Door den wille verstaen wy den wedergeboren wille, ende die niet haerselven ge- laten maer geassisteert door de genade des h. geestes.
Het 2® üdt hierby comende wordt de saecke duyster ende hatelyek voorgestelt Wy seggen, dat den vrygemaeckten wille des menschen is een gesubordineerde medeoorsaecke der volherdinge. Houdende het woort
403
natuerlijcke hier ongerijmt, nadien als geseyt is wy den wille des gelovigen mensches considereren als gevryt ende geassisteert door de ovematuerlycke genade, ende nijet als werckende door een natuyrlyeke aengeborene cracht.
Op den 5 artyckel geloven wij:
1. dat alle gelovige konnen door Godts genade in den gelove volharden , ende om salich te worden daerin moeten volharden;
2. dat de gelovige, in dat gelove blyvende, in Godts gunst ende genade blijven, ende daer niet en is als de sonde, dat haer daervan scheyden kan;
3. dat de gelovige om int gelove te volharden stadich moeten toesien, op hare hoede syn, Godt vresen, de zonde haten ende laten, ende met vresen ende beven hare salicheyt wercken;
4. dat de gelovige door allerleij sonden vuyt het gelove nijet en vallen;
5. dat de gelovige connen vervallen in swai*e grouwelycke sonden, die tegens het gelove, liefde ende conscientie stryden, ende alsoe het ware gelove verliesen ende derhalven vreesen moeten, dat se door sodanig sonden konnen verdoemt worden.
Verwerpende :
1. dat degeene, die eens vastelyck gelooven, niet en souden konnen van dat gelove affvallen, noch door geene sonden off schelmstucken eyntelyck ende geheelijck vuqt den gelove ende volgens dien vuyt de genade ende gunste Gods vallen ende verloi'en gaen;
2. dat de gelovige, al waert dat se quaemen in grouwelycke sonden ende schelmstucken vervallen, niet en moeten vresen met de verdoeme- nisse gestraft te worden.
Hier hebben u. 1. ende w. de aenmerckingen op het schrift, ons toege- sonden. Wy behouden aen ons de naerder interpretatie ende verclaringe op het gestelde , niet willende dat ons de cortheyt des tijts ende dat wy in der haest over dese ingewickelde materien na ondersouck met toe- stemminge van alle de ledematen der vergaderinge gestelt hebben, tot onse prejuditie eenichsins soude strecken.
Godt de Heere geve, dat wy eenmael uijt dese disputen ende verwerde vragen, die meer onstichtinge dan godtsalicheyt baren ende voortbrengen, mogen geraecken. Daertoe disponere hy genadelyck onser aller herten ende gemoederen tot sijns naems eere, stichtinge der gemeynte ende quijtinge onses ampts. Amen.
Onderstondt : vuyt den name van de synodale vergaderinge int convent van St®. Caterynen vergadert. Onderteyckent : Isaacüs FREOEiua, praeses synodi. Samuel N-eraitcs, scriba.
26*
i
404
[Requeste der Remonstranten.]!)
Copie. Aen de edele en vermogende heeren, mijne heeren de Gedeputeerde der heeren Staten van Utrecht.
Alsoe het uwe E. Mog. gelieft heeft op gisteren door uwe E. Mog. gecom- mitteerde den kerckendienaren Remonstranten (besich s^nde om schriftelijck verders in te stellen hare aenmerckingen op den staet des geschils etc. mitsgaders haer gevoelen over de vqff questieuse poincten) te belasten drie vuqt den haren te committeren omme over dien staet des geschils in mondelinge conferentie ende gespreek te treden met drie andere van der Contraremonstranten sqde, van gelijcken daertoe te committeren, hebben de voorschreven Remonstranten , eer daertoe te comen , niet connen nalaeten de vrijmoedicheijt te gebruqcken omme in alle onderdanicheijt ende be- hoorlqcke reverentie uwe E. Mog. de bedenckingen , die sq dnerop hebben, te openen.
Ende eerstelijck en connen de voorschreven Remonstranten niet be- vinden , dat tselve eenichsints dienen soude tot mijdinge van de disputen , waertoe nochtans onder anderen dese separate vergaderinge versocht ende bq uwe E. Mog. oock schijnt ingewillicht te sqn, beneffens dat het niet practicabell en is, dat die drie, van wedersyden daertoe gecommitteert, souden over de dubia, die voorvallen mochten, spreecken ende antwoorden vu|jt den name van alle de broederen van deene ende dander vergaderinge, tenwaere daerop telckens de meijninge van de volle vergaderinge ten wedersyden volcomentlijck verstaen wierde , ende een qegelijck hooft voor hooft daerop geopineert hadde, opdat alsoe een yegelick sijn vrye ad vijs ende verclaringe sonder van andere daerin vervangen te worden hebben mochten, daerbij gevoecht dat, gants niet raedtsaem synde om vele oor- saecken op mondeling rapport de saecken te laeten aencomen, deselve schriftelijck ten wedersijden souden moeten gestelt worden, dat wederomme veel tydts (om welcke nochtans te winnen dit mondeling bespreek strecken soude) nemen soude.
Eyntelyck sien de voorschreven Remonstranten niet, wat dat ten prin- cipale vele geven off tot de saecke doen soude, want sij niet alleen simpelijck op het schrift der broederen Contraremonstranten hare aenmerckingen hebben overgelevert (de reste van dien hiemeffens gaende) maer hebben daeren- boven soe cort, claer ende duijdelijck, als haer mogelyck geweest is (in voegen dat se daer niet meer by te doen en hebben noch tselve claerder off naerder souden weeten in te stellen) , wat over de vyff questieuse poincten
^) Dit opschrift staat mot oen andere hand buitenop het stuk.
405
liaer gevoelen s^, alsoock hetgeene, dat se daerin verwerpen, daerbij gestelt, willende dat alles, wat in de aenmerckinge staet, daertoe gebracht worde.
Soe de broederen Contraremonstranten haer daermede genoegen, is der saecke genoechgedaen. Genoegen sij haer daermede niet ende en vinden niet raedtsaem op der Remonstranten aenmerckingen te repliceren, mogen de Remonstranten well lijden, dat dat in hare vrijheqt gelaten werde, ende laeten haer dan de Remonstranten beduncken den cortsten ende naesten wech te s^n om de saecke hier ten eijnde te brengen, dat den staet des geschils van de Contraremonstranten, mitsgaders de een- voudige ende naeckte verclaringe over de vyff controverse poincten van der Remonstranten syde den sijnodo nationali overgelevert mochten worden. Indien dan nocli uwe E. Mog. van wille soude weesen, dat ten wedersijden drie van de Stichtse predicanten (als behorende tot desen sijnodum pro- vintiaell) in haer particulier ende. niet vuijt den naem van de vergaderinge met malcanderen in mondelinge conferentie comen (sonder dat se nochtans bemercken, wat vrucht dat geven sall), sullen degene die uwe E. Mog. tselve belasten sullen, gaeme obedieren ende haer daertoe laten gebruijcken.
Verders alsoe oock uwe E. Mog. gecommitteerde den voorss. Remon- stranten openinge gedaen hebben van seeckere articulen ende vragen, ingestelt bij den Contraremonstranten omme daerop der Remonstranten verclaringe ende antwoorde te bekomen, hebben de voorschreven Remon- stranten, eer ende alvorens sij daerin treden, mede nodich geacht uwe E. Mog. met gel^cke onderdanicheijt te remonstreren , dat sij, in plaetse van dat men haer vragen will, antwoorde verwacht hadden op het voor- gaendo overgeleverde schrift van hare sijde op het poinct van de predestinatie met den gevolge van dien. Op welck van de Contraremonstranten (die, omdat de Remonstranten sulcke saecken, als het schrift vervat, tegen- spreecken , haer van deselve gesepareert liebben ende gevoecht bij degeene , die scheuringe hebben aengericht) eerst geantwoordt hebbende, en sullen de Remonstranten geen swaerichey t maecken op alles , wat haer in deselve materie sall connen gevraecht worden, mede verclaringe te doen ende antwoorde daerop te geven. Maer soe de vooi*8chreven vragen souden raecken eenige andere materie buijten de vijff questieuse ende verschillende poincten, gelijck de voorschreven Remonstranten deselve soedanige te weesen vuijt het rapport van uwe E. Mog. gecommitteerde verstaen hebben, fonderende de Contraremonstranten haren eqsch van verclaringe daerop , dat sij deselve articulen souden weten over eenige te bewysen ende daermede te beschul- digen sonder nochtans in accusatorio te willen treden , en connen de Remon- stranten anders niet verstaen, dan dat men daermede haer voorgaende schrift (waervan sij het bewqs rede hebben) will declineren, ende dat sq
406
oock daerbij airede bedecktelijck beschuldicht worden, hoewell onder sch^n off men deselve niet en wilde beschuldigen , mitsgaders dat de vragen alleen ingestelt sijn van de Contraremonstranten om daermede, niet hebbende tegen de Remonstranten in te brengen, wettelijck deselve ergens in te behalen.
Souden daeromme de Remonstranten ootmoedelijcke uwe E. Mog. ver- soecken , dat U E. Mog. gelieven wilde den Contraremonstranten te ordon- neren ende te belasten haere beschuldigingen, die s^ desaengaende tegens ijemandt souden mogen hebben, te specificeren ende met bewijs te forma- liseren, van herten bereijt sijnde deselve Remonstranten alsdan, in tgeene sij bljjckclijck ende wettelijck connen beschuldicht worden, haer daerop te verclaren ende te verantwoorden, welcke verclaringhe sq daerenboven oock niet en sullen naelaeten te doen, gelijck s^ in conscientie bevinden sullen te behooren (hoewell hier nu ontijdich ende behorende tot de ge- ordonneerde revisie van Confessie ende Catechismus, volgens dien den s^nodo nationali prejudiciabell ende naedelich) , mitsdat haer alvorens van de Contraremonstranten, die haer vragen willen, acte in behoorlijcke forme gepasseert werde, dat se haer diesaengaende niet en weeten te beschul- digen , ende oock den Remonstranten toegelaten werde in verscheijden an- dere poincten buqten de vijfifarticulen den Contraremonstranten van gelijcken vragen voor te stellen, (als niet hebbende deen over dander te meesteren, maer sqnde dienaren Jhesu Christi in gelijcken graet). Twelck teenemaell billijck ende redelqck sijnde , vertrouwen de voorschreven Remonstranten , dat van uwe E. Mog. haer niet ontseijt sall worden, maer als onpartijdich in de saecke haer niet min faveurs in desen als den anderen en sult laeten genieten.
Actum 22 Octobris 1618. Onderstondt: vuqt den name van de predicanten Remonstranten, in sijnodale vergaderinge vergadert int convent van St Cathrijnen. Onderteeckent : Isaacus FiiEDERia, praeses sijnodi. Samuell N.ERANT7S, scriba.
Acta ofte handelinge sinodi provincael Ultrajectinae , gehouden binnen Utrecht int capittelhuys ten Bom met authorisalie der E. Mo. heeren Staten van den lande van Utrecht, begonnen den thienden Augtisti anno 1619 ende geeyndicht den 1^ Septembris,
ten overstaen van de E. erentfeste heeren Jaoob van Asch van Wyck, canoniek ende scholaster van S^® Peter, joncker Godert van Rede, heere van Nederhorst (ofte in zyn plaetse joncker Abnout van Asewyn, heere tot
407
Ruiel) CoRNELis VAN BüVERDEN, schepen, ende mr. Anselmius Salmius, pensioaarius der stadt Utrecht, hiertoe specialyck gecommitteert
Nao aenroepinge des godlycken naems, gedaen by den praesidem des Yoorgaenden sinodi, syn gelesen de namen dergener, die nu verschenen zyn als leden des sinodi, in maniere naevolgende:
JOHANUS LaNQIUS, 1
CoRNELros DuNG.\Nus, > prodicanten tot Utrecht. Bernabdus Buschoff, ]
Arnoldus Oorcampius, )
Ti Ttr f predicanten tot Amersfoort.
Petrus W assenburgius , j *^
JOHANNES WiTTZFELDIÜS,
LATJREimüs MoD.«nra,
JOANWES AlLASTIUS,
Gerardus X Bred,
JOANNES LyND^ENIUS,
Jacobus Huygens, Jeremias Wilhelmi, Gerardus HELmcraus, joannes aucopius, Egbertus Ottonis, Wernerus HENRia,
JOANNES ZeGERMANUS,
Christianus ab Oyen,1) Absalom Helmont, rumoidus joannis, Henricus ten Brinck, Henricus JRaetfelt,2)
predicanten tot
Rhenen.
Wyck Duerstadt.
Monfoort
Ter Horst ende O vermeer.
Cockenghen.
Hagesteyn.
Seyst.
YeenendaelL
Mydrecht
Nichtevecht.
Anckeveen.
Westbroeck.
Nederlambroeck.
Cudelsteert.
Cortehoeff.
Wilnis.
Amerongen.
By den sinode nationael specialick gecommitteert ende expresse missive van de E. J^Io. heeren Staten deser provincie versocht om op desen synodum te compareren ende in alle voorvallende swaricheden te assisteren zyn verschenen dese navolgende:
D. JOAN. BOGERMANUS,
D. ElLLERDUS A MeHEN,
D. Sebastianus Damman,
D. JOAN. DiBBETIUS,
D. JaCOBUS TraGLANDIUS,
D. GODEFRIDUS UdEMANS,
predicanten tot
Leuwaerden.
Herderwyck.
Zutphen.
Dordrecht.
Amstelrodam.
Zirichzee.
1) »ab Oyen" verbeterd naar W W. Onze codex heeft »ab Lyen."
2) ^Ractfelt." W W heeft »Raetrfeldiu8."
408
Dewelcke by de samentlycke broederen met lieffde ende eerbiedinge ontfangen zyn om beneffens de andere als ledematen deser vergaderinge tot die navolgende ampten te moegen vercoren worden ende tot vuytvoeringe van alle handelinge hare vrye kuersteramen te hebben.
Nae aenroepinge van Godes h. naem syn met de meeste stemmen vercoren : JoAN. Langius tot praeses , Joan. Bogermannus assessor , Laurentius MoD.«njs scriba.
Alsoo dese vergaderinge geleyt is om tot de meeste stichtinghe van Gods kercke, rust en welstant van dese provincie ende ingesetenen van dien den decreta synodi nationaelis, gehouden tot Dordrecht anno 1619, te effectueren ende nae behooren int werck te stellen , soo is goetgevonden , dat men voor all sall opleesen den Canones synodi nationaell over de vyff controverse poincten gestelt om te verstaen, off alle de broederen hier tegenwoordich synde in deselve verclarlnge gerust zyn ende bereyt te onderteyckenen seecker formulier, in den voorseyden synode gestelt, die- nende tot onderhoudinge van eenicheyt int stuck van de leere, ende het- welcko volgens het besluyt des synodi van alle predicanten soo tegenwoordich als toecommende in alle de kercke van de Vereenichde Nederlanden sall moeten onderteeckent worden. Welcke lecture soo van Canones alst gemelte formulier gedaen synde, hebben alle die broederen eensamelyck verclaert in de voorss. verclaringe gerust ende bereyt te syn tselve formulier te onderteyckenen , gelyck se oock gedaen hebben. Ende sall hetselve tot een euwige memorie ende tot het voorscreve gebruyck achter die Confessie ende Catechissimo ende die Canones des sinodi nationalis gedruckt, ende van alle die praBdicanten onderteijckent worden.
Caput 10. Examen van eenige predicanten, die haer in den ketsten synode neutrael gehouden hadden.
Alsoo die E. Mo. heeren Staten van dese provincie in die vuytschryvinge des voorgaende synodi hadden goetgevonden elcke predicant te stellen in zyne vryheyt om nae vuytwysen van syn conscientie te vergaderen by die Remonstranten off die rechtgevoelende, off hemselven neutrael te houden tot die vuy tspraecke des synodi nationalis , volgens welcke vuytschryvinge eenige haerselven neutrael gehouden hadden , met namen D. Cornelius ab Ematenbroer , 1) de Jo^vnne Raveswaij , de Joannes Brouwerus , D. Anselmtjs VAN Blommerweert , Regnerüs ab Oosterzee, Ludovicüs du Boys, Joannes PoRCELnjs2) ende Joannes Rommius, respective predicanten tot Schalckwyck,
1) »ab Ematenbroer." W W heeft »Emolenbroec."
2) »PorceliuB" verbeterd naar W W. Onze cod. heeft »CorceUuB."
409
Jutphaes, Emraenes, Doorn, Bunnick, Camerick, ter Aa endeOdych, soo is goetgevonden , dat men voorall mit dese persoenen sall handelen om te sien, hoedat se in die leere gestelt syn, ende off se met stichtinge in den dienst der kercke sonde moegen gelaeten worden.
Ende is bevonden, dat Cornelius ab Emolenbroere , i) Joannes Ravesway ende Joannes Bilvuwerus , respective predicanten tot Schalck wyck , Jutphaes ende Emraenes , alhoewel sy tevooren haerselven hadden [gehouden] 2) aen die syde der Remonstranten , evenwel in den voorgaenden synodo haerselven neutrael hadden gedraegen, ende nu nae eenige onderrechtinge verclaert hebben volcomentelyck gerust te syn in die leere van die Gereformeerde kercke, alsoo in die synodo nationali is verclaert, hebbende oock goet ge- tuychgenisse van een godtsalich ende still leven, syn nae voorgaende onderteyckeninge van het formulier, in synodo nationaeli geconcipieert, als lidtmaten van dese vorgaderinge met vreuchden opgenoemen.
Anselmus van Blommekweert , predicant tot Doom , hebbende die kercke aldaer soo int pausdom als in den tyt van die reformatie bedient omtrent die vyftich jaren , is van wegen synen hoegen ouderdom (als wesende by die tachtentich jaren oudt) ende van wegen die swacheyt synder memorie ende andere consideratien van synen dienst gelicentieert. Doch heeft die vergaderinge aengenoemen by die E. Mo. heeren Staten te versoecken, gelyck ooc die ed. heeren gecommitteerden beleeft hebben die goede handt daeraen te houden , dat die voornoemde Anselmus om redenen voorss. ende voomaementlyck ten aensien van synen langdurigen dienst met een eerlyck ende extraordinarys tractament mach werden voorsien, naedat hy die Confessie, Catechismum ende decreta synodalia onderteyckent sall hebben, daertoe hem gegunt is den tyt van een maent om deselvige neerstelyck te doorleesen.
Regnerus ab Oosterzee, predicant tot Bunnick, alhoewel hy in den voorgaende synodo hemselven neutiTiel heeft gehouden ende nu bereyt was het formulier te onderteyckenen, nochtans daer hy sich in alle syne be- dieninge, gelyck uyt voorscheyden beschiüdingen , depositien ende syn eygen bekentenisse blyckt, in die leere ongestadich ende spottachtich , in syn leven ongeregelt, jae selffs in dese tegenwoordige vergaderinge seer lichtvaerdich gedraegen heeft, soo is geresol veert, dat die voornoemde Regnekus ab Oosterzee van nu voortaen zall wesen gedeporteert van alle^ kerckelycke diensten ende bedieninge volgens die sententie , die hier volcht ende hem in die voorgaderinge is voorgelesen.
1) >Emolenbroere." W W heeft »Emolenbroeck."
2) [ ] aangevuld uit W W.
410
Het synodus, gehoort hebbende verscheyden beschuldingen concemerende die leere ende leven, ingebracht tegen Kegnerum ab Oosterzee, jegen- woordigen predicant tot Bunnick, ende syne verantwoordinge ende eyge beken tenisse , mitsgaders in die vrese des Heeren rypelyck geleth hebbende op alles, waerop in desen te letten stondt, heeft eendrachtelyck geoordelt ende verclaert, dat die voorss. Regnerus ab Oosterzee als inhabyl synde tot den kerckendienst van synen dienst sall werden gedeporteert, gelyck het synodus hem deporteert mitsdesen, belastende ende bevelende hem noch tot Bunnick noch elders met eenige kerckelycke diensten sich te bemoyen, maer dat die kercke tot Bunnick wederom met een ander be- quaem dienaer sall worden voorsien. Aldus gedaen in die synodale voor- gaderinge den 12 Augusti 1619.
Ende alhoewel die voorss. Oosterzee nae pronuntiatie van dese sententie sich in die vergaderinge seer onverduldich heeft getoent, is nochtans sanderen daechs nae verscheyden eernstige verraaninge in die vergaderinge verschenen, heeft syn schuit ende verdiende straffe bekent, versoeckende dat die broederen met ende voor hem Godt Almachtich wilden bidden, opdat hy wederom terecht gebracht ende behoorlycken satisfactie ende be- keeringe hebbende tot den kerckendienst ofte andere mindere diensten mocht werden gepromoveert, ende dat middelretyt zyn huysvrouw ende kynderen door intercessie van dese vergaderinge ende singuliere gratie van die E. Mo. heelden Staten deser provincie tot haer onderhout yedt mocht werden toegeleyt, waerop nae eernstige ende iterative vermaninge tot boetveer- dicheyt die vergaderinge belooft heeft alle favoer te bewysen.
LüDovicüs DU Boys, predicant tot Camerick, alhoewel hy in den voor- gaenden synode hemselven oock neutrael hadde gehouden ende nu bereyt was het formulier te onderteyckenen , evenwel dewyll hy door vaste ge- tuychgenisse overtuijcht is van lasterlycke redenen, op den predickstoell vuytgeworpen tegen eenige goede broederen van Woerden, alsoock van ordinaro dronckenschap ende andere lichtveerdicheden , daervan hy oock een preuve in tegenwoordicheyt van dese eerw. vergaderinge gegeven heeft , soo is verataen by dese vergaderinge , dat hy van sijnen dienst sall worden gedeporteert volgens de sententie, hierby gevoecht ende die hem in de vergaderinge is voorgeleesen.
Het synodus, gehoort hebbende verscheyden beschuldinge , concemerende de leere ende leven, ingebracht tegen Lodowicüm Duboys, jegenwoordich predicant tot Camerick, ende syne verantwoordinge ende eyge bekente- nisse, mitsgaders in de vrese des Heeren rypelyck geleth hebbende op alles, waerop in desen te letten stondt, heeft eendrachtelyck geoordeelt ende verclaert , dat de voorseyde Lodowicus Duboys als inhabiel synde tot
411
den kerckendienst van synen dienst sall worden gedeporteert , gelyck het synodus hem deporteert mitsdesen, belastende ende bevelende hem noch tot Camerick noch elders met eenige kerckelycke diensten sich te bemoyen, maer dat de kercke tot Camerick wederom met een ander beqiiaera dienaer sall worden versien. Aldus gedaen in de synodale vergaderingh den XVP'^ Augusti 1619.
JoANNES ANTONn RoMMius, predicant tot Odyck, alhoewel hy op het scheyden des voorgaende synodi hemselve aen de syde van de rechtsinnige broeders verclaert hadde ende nu oock geteyckent heeft het formulier van de eenicheyt in do leere (gelyck hy oock dienvolgens als een lidt van dese vergaderinge was aengenoemen ende eenige dagen geseten hadde), nochtans dewyle verscheyden groote ende sware dachten tegen syn leven syn in- gebracht, als van lichtveerdicheyt ende ongebondenheyt in schimpen ende lasteren oock tot nadeel van treffelycke persoenen, van dronckenschap ende andere vuylicheden, dewelcke hy ten dele selfFs bekent heeft, ten deele vuyt scriftelycke attestatien ende andere gewisse getuychgenissen gebleecken syn, is verstaen, dat hy insgelicx van synen dienst sall ge- deporteert zyn volgens de sententie hierby gevoecht, die hem oock in de vergaderinge is voorgelesen.
Het synodus gehoort hebbende verscheyden beschuldinge , ingebracht tegen Joannem Antonu Rommius, jegenwoordich predicant tot Odyck, ten aensien van syn onstichtelyck leven, mede gehoort hebbende syne verant- woordinge ende eygen bekentenisse , mitsgaders in de vreese des Hoeren rypelyck gelet hebbende op alles, waerop in desen te letten stondt, heeft geoordeelt ende verclaert , dat de voorseyde Joannes Rommius nyet stichte- lyck in de kerckendienst can worden geleeden , maer dat hy daervan sall worden gedeporteert, gelyck se hem deporteert mitsdesen, belastende ende bevelende hem noch tot Odyck noch elders met eenige kerckelycke diensten sich te bemoyen, maer dat de kercke tot Odyck wederom met een ander bequaem dienaer sal worden versien. Aldus gedaen in de synodale vergaderinge den XYIII®" Augusti 1619.
JoAJNT^ES PoRCELius, prcdicant Ter Aa, mede willich synde om het for- mulier te onderteyckenen , is voor den.tyt van drie maenden om sekere consideratien ende merckelycke redenen gesuspendeert van synen dienst, om daerentusschen beproeft ende daemae tot syn voorgaende bedieninge wederom toegelaeten te worden , naedat hq de kercke satisfactie sall hebben gedaen.
Cap. 2. Sententien over die predicanten , die te vooren aen de syde der Remonstranten sich gehouden hebben. JoANifEs AssuERi BoDECiiERus, prodicaut tot Goten, naedat hy door eenige
412
gecommitteerde vuyt die vergaderinge was onderweesen ende het formulier hadde onderteyckent , is als een lidtjnaet van de synodo opgenoemen, mits dat hy om reedenen op een ander plaets sall getransporteert worden.
AssTTERus JoANNis, prodicant ter Eem ende Baem, alumnus van de E. Mo. heeren Staten, tot Franiker gestudeert hebbende, is tot den kerckendienst beroepen ter Eem ende Baem ende aldaer in den dienst geweest den tyt van elff jaren. In den synodo gecorapareert ende gevraecht synde nae syn gevoelen in desen controverse poincten, heeft verclaert voordesen geen vaste resolutie gehadt ende geen naerder verclaringe gedaen te hebben, dan qui credit salvabitur, de kercke nyet geturbeert te hebben. Ende nae eenige objectien, by hem tegen de praecise ende absolute praedestinatie (soo hy die noemde) ende andere poincten voorgeworpen, ende de ant- woorden van de broederen daerop gegeven , is gedimitteert om sich naerder te bedencken. Ende heeft daemae verclaert , dat hy vooralsnoch de decreta synodi nationalis met goeder conscientie nyet en conde onderteyckenen. Doch overmits [hij goede getuijchenisse heeft van leven, soo heeftji) de synodus, alhoewel sy hem onslaet van synen dienst, aengenoemen by de E. Mo. heeren Staten voor hem te intercéderen, dat hy voor den tyt van ses maenden syn tractament mach genieten. De sententie is hem in de vergaderinge mede voorgelesen als volcht.
Het synodus van het sticht van Utrecht, jegenwoordich vergadert binnen Utrecht om de goede resolutie des nationalen synodi ende de bevelen der hooge overicheyt te voldoen, heeft voor haer geciteert Assuerum Joantos, jegenwoordige predicant ter Eem ende Baem, dewelcke op verscheyden reysen affgevraecht synde, off hy sich de decreta des synodi nationalis soude connen ofte willen onderwerpen, heeft, naedat hem eenige tyt van beraet was gegeven, in desen synodo rondelyck verclaert, dat hy de vorss. synodale decreten met goeder conscientie voor desen tyt nyet en soude connen onderteyckenen. Waerom de voorseyde synodus volgende de ordre ende last, in synodo nationali gegeven, ende de goede intentie van de E. Mo. heeren Staten Generael heeft verclaert, gelyck se verclaert by desen, dat de voorseyde Assuertjs Joannis hem van nu aff sall houden verlaeten ende ontslagen van alle kerckelycke diensten ende bedieninge, gelyck hy oock mitsdesen tegenwoordichlyck wordt verlaeten ende ont- slagen, ter tyt toe dat hy door beter onderrichtinge ende bedenckinge hemselvcn met de Gereformeerde kercken soo in desen als in allo andere leerpoincten sall conformeren ende den kercke behoorlycke satisfactie sall
1) Het hier en verder in deze acta tusschen [ ] geplaatste is aangevuld nit W W.
413
hebben gedaen , ende dat wyders syn kercke datelycken sall worden versien met een bequaem dienaer, wenschende nochtans dat de voornoemde AssFERus in regardt van syn stichtelyck leven ende sedieheyt int voor- stellen van syn opinie den tyt van ses maenden syn volle tractaraent mochte genieten, gelyck tot dien eynde de synodus aengenomen heeft by de E. Mo. heeren Staten deser provincie voor hem te intercéderen. Aldus gedaen in de synodale vergaderinge den XIX®" Augusti 1619.
Petrus Bosschius, predicant tot Wyck by Duyrstadt, heeft voor de ver- gaderinge verclaert , naedat hem eenich beraet was gegeven , dat hy voor- alsnoch de decreta des synodi nyet en conde onderteyckenen , onder presentatie nochtans dat hy hemselven still ende leersaem wilde stellen, soo ist dat de vergaderinge , geleth hebbende op de een syde op de resolutie des synodi nationaüs ende stichtinge van Godes kercke, aen de ander syde op de intercessie van de gecommitteerden des magistraets ende kerckenraets van Wyck, specialick gecommitteert om voor hem te inter- céderen, hem ontslagen heeft van synen dienst voor den tyt van ses maenden om sich middelretyt naerder te bedencken ende met de Gerefor- meerde kercke te conformeren, twelck ingevalle hq binnen dien tyt nyet en doet, van syne bedieninge geheelyck sall ontslagen blyven volgens de sententie, hem voorgelesen, als volcht
Het synodus vant sticht van Utrecht, jegenwoordich vergadert binnen Utrecht om de resolutie des nationalen synodi ende der bevelen der hooge overicheyt te voldoen, heeft voor haer geciteert Petrum Bosschium, jegen- woordich predicant tot Wyck by Duyrstadt, dewelcke op verscheyden reysen afFgevraecht synde, off hy sich de decreten des sinodi nationalis sonde connen ofte willen onderwerpen, heeft naerdat hem eenigen tyt van beraet was gegeven, in desen synodo rondelycken verclaert, dat hy de voorss. synodale decreten met goeder conscientie voor desen tyt nyet en soude connen onderteyckenen. Waerom de voorseyde synodus volgende de ordre ende last, in synodo nationali gegeven, ende de goede intentie van de E. Ma. heeren Staten Generael heeft verclaert, gelyck se verclaert by desen, dat de voorseyde Bosschitjs hem van nu aif sall houden ontslagen van alle kerckelycke diensten ende bedieninge, gelyck hy oock mitsdesen tegen woordichlyck werdt ontslagen voor den tyt van een halff jaer, ge- durende welcken tyt de plaetse van Wyck voor hem sall open blyven, om hemselven middelretyt in de vrese des Heeren te bedencken ende met de Gereformeerde kercke soo in desen als alle anderen leerpoincten sall con- formeren , twelck by sooverre by hem binnen den tyt nyet gedaen wordt , sall geheelyck ontslagen syn, gelyck [hij] ontslagen wordt mitsdesen van synen dienst , verhoepende daerentusschen , dat de Hccre de genaedo syns
414
h. geestes hem goedertierlyck sall verleenen. Aldus gedaen in de synodale vergaderinge den XIX«o Augiisti 1619.
Antonius Hcx)rnuovius, predicant tot Werckhoven, gestudeert hebbende tot Leyden , heeft verclaert het gevolen der Remonstranten voor desen tyt toegedaen geweest ende noch te zyn, ende daerom voor desen tyt de decreten des synodi nyet te connen onderteyckenen , is derhalven van synen dienst ontslagen, doch dat de synodus, mede gehoort hebbende de goede getiiygenisse van syn persoen, voor hem by de E. Mo. heeren Staten sall intercéderen , dat hem een vierendeel jaers tractaments boven het vieren- deel jaers, daer hy ingetreden is, mach vergunt worden.
Het synodus vant sticht van Utrecht, jegenwoordich vergadert binnen Utrecht om de goede resolutie des nationalen synodi ende de beveelen der hoogo overicheyt te voldoen, heeft voor haer geciteert Antonium Hoorn- iioviuM, jegenwoordige predicant tot Werckhoven, dewelcke affgevracht sijnde, off hij sich de decreten des synodi nationalis soude connen ofte willen onderwerpen, heeft in desen synodo verclaert, dat hy de voorss. synodale decreten met goeder conscientie voor desen tyt nyet en soude connen onderteyckenen. Waerom de voorseyde synodus volgende de ordere ende last, in synodo nationali gegeven, ende de goede intentie van de IIo. Mo. heeren Staten Generael heeft verclaert, gelyck se verclaert by desen , dat de voorseyde Auroiünus Hoornhovius hem van nu aff sall houden verlaten ende ontslagen van alle kerckelycke diensten ende bedieninge, gelyck hy oock mitsdesen tegenwoordichlyck wordt verlaeten ende ont- slagen, ter tyt toe dat hy door beter onderrichtinge ende bedenckinge hemselven met de Gereformeerde kercke soo in desen als alle andere leer- poincten sall conformeren ende de kercke behoorlycke satisfactie sall hebben gedaen, ende dat wyders syn kercke datelycken sall worden voorsien met een bequaem dienaer, mits dat de synodus, ten eynde hy hem volgens syn eygen versoeck soude moegen bedencken , by de E. Mo. heeren Staten deser provinciën voor hem sall intercéderen , dat hem een vierendeel jaers tractaments mach worden toegeleyt. Aldus gedaen in de synodale ver- gaderingh den XlXen Augusti 1619.
WiLUELMTJs RiDDERSBACH, prcdicant Tuil ende tWael, mede weygerich zynde om de decreten des synodi te onderteyckenen ende nochtans bereyt om sich te bedencken ende goede onderrichtinge plaets te geven, is oock ontslagen van synen dienst op gelycke conditie als de voorgaende, doch dat hy tot den dienst nyet en sall toegelaten worden , voor ende aleer h^ op nieuws volcomelyck sall wesen geexamineert ende ondersocht, overmits hy bevonden wordt in de leere nyet vast te gaen.
Het synodus vant sticht van Utrecht, jegenwoordich vergadert binnen
415
Utrecht om de resolutie des nationalen synodi ende de bevoelen der hooger overicheyt te voldoen, heeft voor haer geciteert Wilhelmtjm Riddersbach, jegenwoordichge predicant tot Tul ende tWael, dewelcke op verscheyden reysen affgevracht synde, off hy sich de decreten des synodi nationaüs soude connen ofte willen onderwerpen, heeft naedat hem eenige tyt van beraet was gegeven , in desen synodo rondelyck verclaert , dat hy de voorss. synodale decreten met goeder conscientie voor desen tyt nyet en soude connen onderteyckenen. Waerom de voorseyde synodus volgende de ordere ende last, in synodo nationali gegeven, ende de goede intentie van de Ho. Mo. heeren Staten Generael heeft verclaert, gelyck se verclaert by desen, dat de voorseyde Wilhelmus Riddersbach hem van nu aff sall houden verlaten ende ontslagen van alle kerckelycke diensten ende be- dieninge, gelyck [hij] oock mitsdesen tegen woordichlyck wordt verlaeten ende ontslagen, ter tyt toe dat hy door beter onderrichtinge ende be- denckinge hemselven met de Gereformeerde kercke soo in desen als alle andere leerpoincten sall conformeren, ende de kercke behoorlycke satisfactie sall hebben gedaen, ende dat wyders syn kercke datelyck sall worden voorsien met een ander bequaem leeraer, ende dat hy voor syn admissie de novo volcomentelyck sal werden gexsamineert , mits dat de synodus by de E. Mo. heeren Staten voor hem sal intercéderen, dat hem een vierendeel jaers tractaments mach werden toegeleyt om middelretyt volgens syn eijgen versoeck sich naeder te bedencken. Aldus gedaen in de synodale vergaderinge den XX®*» Augusti 1619.
JoANNEs BoRNius, alumuus van de E. Mo. heeren Staten, eerst tot Fra- nicker ende daemaer tot Leyden gestudeert hebbende, is in den dienst gecomen tot Overlangbrouck , alwaer hy den dienst betreden heeft elff jaren. Voor dese vergaderinge verschenen ende ondersocht synde, wat gevoelen hy voor [desen] gehadt ende noch tegenwoordich mocht hebben in de controverse poincten, heeft verclaert noyt voordesen alsoock noch nyet te connen verstaen die praecise praedestinatie (soo hy die noemde). Daerop nae eenige gedaene onderwysinge , naedat hem eenige dagen syn beraet was gegeven, rondelyck verclaert heeft vooralsnoch de Canones synodi nyet te connen onderteyckenen. Ende nae ondersoeck van syn leere ende leven ende eenige quade geruchten, die den synodo waren voorge- commen, ende diesaengaende eenige scriftelycke attestatien waren voor- gelesen, is by de vergadering gedeporteert van synen dienst.
Alsoo JoANNES BoRNfüs, jcgenwoordigo predicant tot Overlambrouck , voor de synodo, jegenwoordich vergadert binnen Utrecht . opentelyck ende iterativelyck bekent ende verclaert heeft, naedat hem tyt van beraet was gegeven , dat hy de decreta synodalia met goeder conscientie nyet en can
4lfi
onderteyckenen , ende dat daerenboeven oock geblecken is. dat hy sich int voorstellen ende dryven van syn gevoelen verscheydentlyck tot onruste van Godts kercke seer heftich ende partydich heeft gedraegen, behalven dat hy in syn leven nyet en is van goede getuygenisse ende geruchte, als een dienaer Jesu Christi behoort te zyn, soo oordeelt ende verclaert de synodus, dat de voornoemde Bornitts nae de sententie des synodi nationalis van synen dienst behoort gedeporteert te worden , gèlyck se hem deporteert mits desen, belastende ende bevelende hem noch tot Overlam- broeck noch elders sich mit eenige kerckelycke diensten te bemoyen , maer dat de kercke van Overlambroeck met een ander bequaem leeraer sall worden voorsien. Aldus gedaen in de synodale vergaderinge binnen Utrecht den XVIIIen Augusti 1619.
Ende alsoo Joanwes Bornius voomoempt mennichmael in dese verga- deringe aengehouden heeft, dat de woorden behalven dat hy in syn leven nyet en is van goede getuygenisse ende geruchte, als een dienaer Jesu Christi behoort te zyn, vuyt zyn sententie mochte gedaen worden, soo heeft de vergadering op zyn emstich ende instantelyck versoeck dese naevolgende verclaringe hem verleent ende alhier gestelt.
Alsoo JoANNEs Bornius, gewesene predicant tot Overlambroeck, by requeste versocht heeft, dat het den eerw. synode provinciael van den lande van Utrecht gelieve de sententie over zyn persoon te versachten ende vuyt te laten die woorden van de geruchten, die tegen zyn leven syn ingebrocht, overmits hy verhoopt in toecommenden tyden door Gods genade sich alsoo te draegen , dat hy van de geruchten mochte vry worden , soo ist [dat] de eerw. synodus, rypelyck geleth hebbende op het voorseyde versoeck ende reedenen van dien, verclaert heeft ende verclaert mitsdesen, dat de sententie, over den voorseyden persoen by dese vergaderinge ge- wesen, eygentiyck ende voomamentlyck gefundeert is op het stuck van de leere ende syne weygeringe van onderteyckenen te doen aen de Canones van het synodus nationael , maer dat zy van dese geruchten in de sententie heeft willen gewach maecken om ex officie den voorseyden Bornium te wysen tot zyne conscientie, ten eynde dat hy deselve recht examinere ende in toecommende tyt voorsichtelyck wandele, twelck doende de voor- seyde clausulen denselven persoen voor desen synode nyet en sall beswaren. Actum den TCXTTüe» Augusti 1619.
Petrus Valck, predicant tot Langeraeck over Leek, alhoewel hy gesint was de decreten des synodi te onderteyckenen , is om redenen van synen dienst ontslagen voor den tyt van drie maenden om middelretyt beproeft te worden , ende daernae in alle leerstucken van de Gereformeerde religie
417
rechtsinnich bevonden synde in een ander plaetse tot den kerckendienst gepromoveert te worden, twelck hem door D. praesidem is aengeseyt.
JoANNEs MoNACHius, Bartholomeus Provostius, Chrystophorus Langeraeck, Franoscus Taurhots, Paulus Lyndenius, Egbertus Stedum, Joannes Neder- LAOiuB ende Aoidius Setstius , respecti ve predicanten tot Bunschoten , Vaert , Hermeien, Maersen, Soest, Abcoude, Woudenberch ende Segvelt, gelyck zy tsamen een request hadden overgegeven aen de E. heeren Gedeputeerde van de E. Mo. heeren Staten van dese provincie , waerby zy verclaerden , dat se dese vergaderinge nyet en conde houden voor wettelyck , overmits sy synde ingesetene predicanten van dese provincie wierden buytenge- slooten ende vreemde daertoe geadmitteert, versochten daerom off hiermede te sitten als judices, ofte dat de Remonstranten mochten hebben een ver- gaderinge appart, gelyck sy in Octobri des voorleeden jaers gehadt hebben, alsoo hebben sy, geexamineert synde, in substantie vast op een maniere geantwoort, te weeten altesamen tot Leyden gestudeert te hebben, ende het gevoelen der Remonstranten alt^t toegedaen geweest te syn ende noch te sijn, ende hetselffde partijdelyck tot naedeel van Oodts kercken gedreven te hebben , ende [naedat se hooft voor hooft voor die vergaderinge geciteert ende ondersocht waeren, hebben gelqckelqck verclaert] nyet alleen de decreta synodalia voor onscriftmatich te kennen ende consequentelijck deselve nqet te connen onderteyckenen , maer daerenboven onnodich te zyn sich op de Confessie van de Nederlantsche kercke ende den christe- lycken Catechismo te verclaren , beneffens dat Eobertüs Stedüm , predicant tot Abcoude, in dese vergaderinge syn selven seer onbeleeffdelyck ende ongeschickt heeft gedraegen, waerover dat de vorss. persoenen van alle kerckelycke diensten ende bedieningen zyn gedeporteert , gelyck tot dien eynde een yder, hoeft voor hoeft wederom binnengeroepen synde, dese naevolgende sententie is voorgelesen.
Het synodus van de provincie van utrecht, jegenwoordich vergadert binnen utrecht om de goeden resolutie des nationalen synodus ende der bevelen der hooger overicheyt te voldoen, heeft voor haer geciteert N., predicant tot N. , denwelcke gevracht zynde , waervoor hy de decreta des voorseyden synodi hielt, ende off hy oock geresol veert sonde zyn deselve te onderteyckenen ende te achtervolgen, heeft rondelyck in desen synodo verclaert deselve decreta te houden voor onscriftmatich ende nyet te connen onderteyckenen ende achtervolgen , ende daerenboven kennelyck is , dat hy het gevoelen der Remonstranten doorgaenstot ondienst van Godes kercke ende ontmstinge der gemoederen seer heftich ende partydich heeft gedreven ende het. contrarie gevoelen van de Gereformeerde kercke tegen- gestaen, waerom de voorseyde synodus volgende de ordre ende last, in
Acta syn. provinc, VI, 27
418
gynodo nationali gegeven, ende de goede intentie van de Ho. Mo. heeren Staten Generael heeft verclaert, gelyck se verclaert mitsdesen, dat de voorseyde N. van nu aff sall worden gedeporteert van alle kerckelycke diensten ende bedieninge, gelyck hem het synodus deporteert mitsdesen, ter tyt toe dat hy door beter onderrechtinge ende bedenckinge hemselve met de Gereformeerde kercke soo in desen als alle andere leerpoineten sall conformeren ende de kercke behoorlycke satisfactie sall hebben ge- daen ende met deselve waerlyck ende ten vollen wesen versoent, belastende ende bevelende hem nochte tot N. noch elders sich mit eenige kerckelycke dienste te bemoyen, ende dat daerentusschen de plaetse van N. met een bequaem leeraer sall worden versien. Aldus gedaen den XIX®" August! in de synodale vergaderingh anno 1619.
Doch staet aen te mereken, dat in de sententie van Francisous Taürinus ende Joannes Nederlangius om redenen syn vuytgelaeten de woorden doorgaens ende zeer heftich, ende in de sententie van Agidius Seistius de woorden doorgaens partydich ende seer heftich, gelyck in de sententie van Eobertus Stedum, om redenen tevooren verhaalt, geinsereert zyn dese naevolgende woorden ende bovendien seer on- sedich ende ongeschickt hem in desen vergaderinge heeft gedraegen.
Benjamin Wannemaker, predicant tot Lopick, gestudeert hebbende tot Leyden, alhoowell hy in den aenvanck sich toenden, alsoff hQ leersaem wilde zyn, die maer hadde eenige dubia in decretis synodalibus, waerop hy onderrichtinge versocht , heeft sich naderhandt alsoo geopenbaert onder- socht zynde op verscheyde ende geloeffweerdige getuygenissen , tegens hem ingebracht, dat hy nyet alleen niet toe en stondt de decreten des synodi nationalis, maer daerenboven vol was van verscheyden vreemde, grouwelycke ende lasterlycke opinien, met naemen van de providentie Godts, daervan hy wilde staende houden, dat Godt onse gedachten nyet en weet, voor ende alleer dat se in cerebro geformeert zyn. Is derhalven eendrachtelyck verclaert by de vergaderinge onweerdich te zyn dien h. dienst ende weerdich om de facto van alle kerckelycke diensten gedepor- teert te worden volgens de sententie hierby gestelt
Het synodus van de provincie van Utrecht, jegenwoordich vergadert binnen utrecht om de goede resolutie des nationalen synodi ende de be- veelen der hooger overichey t te voldoen , heeft voor haer geciteert Benjamin Wannemaeer, jegenwoordichge predicant tot Lopick, dewelcke gevraecht zynde, waervoor hy de decreten des voornoemden synodi hielt ende off hy oock geresolveert soude zyn deselvige te onderteyckenen ende te achtervolgen, heeft rondelyck in dese synodi verclaert deselffde decreta
419
te houden voor onscriftmachtich ende nyet te connen onderteyckenen ende achtervolgen, ende daerenboven kennelyck is, dat hy het gevoelen der Remonstranten doorgaens tot ondienst van Oodts kercke ende ontnistinge der gemoederen seer heftich ende partydich heeft gedreven, ende het contrarie gevoelen van de Gereformeerde kercke tegengestaen, ende boven- dien vuqt verschegden depositien ende syn eygen verclaringe ons gebleecken is, dat hij voll is van vreemde, grouwelycke ende lasterlycke opinien, waerom de voorseyde synodns volgende de ordere ende den last, in synodo nationaU gegeven, ende de goede intentie van de Ho. Mo. heeren Staten Oenerael heeft verclaert, gelyck se verclaert mitsdesen, dat de voorseyde Wanttemaker als des h. kerokendienstes onweerdich van nu aff sall worden gedeporteert van alle kerckelycke diensten ende bedieninge, gelyck hem het synodus deporteert mitsdesen, ter tyt toe dat hy door beter onder- rechtinge ende bedenckinge hemselven met de Gereformeerde kercke soo in desen als alle andere leerepoincten sall conformeren, ende de kercke behoorlycke satisfactie sal hebben gedaen ende met deselvige waerlyck ende ten vollen wesen versoent. belastende ende bevelende hem nochte tot Lopick noch elders sich met eenige kerckelycke diensten te bemoyen , ende dat daerentusschen de plaetse van Lopick met een ander bequaem leeraer sal worden voorsien. Aldus gedaen in de synodale vergaderinge de XXen Augusti 1619.
Henricüs Wemingius, predicant tot Meertensdyck , geciteert synde be- nefifens de voorgaende is van wegen syn lichamelycke cranckheyt nyet gecompareert, doch is by de vergaderinge goetgevonden per depntatus met hem te handelen. Dewelcke, naedat se met hem gesproecken ende daervan rapport gedaen hadden, is voorstaen, dat den voornoemden Wel- smoius, nyet alleen omdat hy weygerich was de decreta des synodi te approberen ende te onderteyckenen, maer dat hy oock vuyt syn voor- gaende handelinge voor grover doelinge susspect was, van synen dienst sall worden gedeporteert, ende dat zyn sententie hem toegesonden sall worden, twelck naederhandt geschiet is.
Alsoo HENracüs Welsinoius, jegenwoordich predicant tot Meertensdyck ,
geciteert synde by expresse missive van de E. Mo. heeren Staten van dese
provincie om te compareren voor den synodo provinciael hier tegenwoordich
ende te aenhooren, tgeen de synodus hem hadde voor te houden, ende
de voorseyde Wemikgius door lichamelycke cranckheyt verhyndert was te
compareren , is de synodus genootsaeckt geweest eenige gedeputeerde aen
hem te senden om te verstaen , hoedat hy int stuck der leere gestelt was ,
met naemen nopende de vyff articulen der Remonstranten, daerover by
de sinode nationalis verclaringe ende vuytspraecken gedaen is, welcke
27*
420
gedeputeerden gerapporteert hebben, dat hy nyet en oonde de voorseyde verclaringe met goeder condentie onderteycken als nyet connende verstaan, dat se de h. scriftuyr conform was, dat hy oock hadde bekent schuldich te wesen aent vuytgeven van seecre boecxken , tot Franicker gedruckt , De officio hominis christiani . alhoewel hy verclaerden onschiüdich te zyn aent maecken van de voorreden, die daervoor stondt, soo ist dat die synodiis om te volgen de ordere ende lasten, int synodo nationale gegeven, ende de goede intentie van de Ho. Mo. heeren Staten Gtenerael heeft verdaert, gelyck sy verclaert mitsdesen, dat de voorseyde WELsmoius van nu aff sall werden gedeporteert van alle kerckelycke diensten ende bedieningen, gelyck hem het synodus deporteert mitsdesen, ter tyt toe dat hy door beter bedenckinge ende onderrechtinge hemselven met de Gereformeerde kercke soo in desen als alle andere leerpoincten sall conformeren ende de kercke behoorlycke satisfactie hebben gedaen ende met deselve waerlyck ende ten vollen sall weesen versoent, belastende ende bevelende hem noch tot Meertensdyck noch elders sich mit eenige kerckelycke diensten te bemoyen , ende dat daerentusschen de plaetse van Meertensdyck met een ander be- quaem leeraer sall worden versien. Ende overmits de voorseyde Welsingiüs nyet tegenwoordich en was om redenen voorseyt, soo is by de vergade- ringe verstaen, dat hem dese sententie in forma by eenen expressen sall toegesonden worden , ten eynde hy weete , waemaer dat hy sich hebbe te reguleren. Actum in de synodale vergaderingh den XXVI«" Augusti 1619.
DiDERicus Camphusius, predicant tot Vleuten, andermael gedteert zynde by expresse missive van de E. heeren gecommitteerden van de B. Mo. heeren Staten deser provinciën , is nyet gecompareert ende derhalven mede van synen dienst gedeporteert, ende de sententie alsvoorens toegesonden.
Alsoo DmERicüs Camphusius, jegenwoordich predicant tot Vleuten, ge- citeert synde by expresse missive van de E. Mo. heeren Staten van dese provinde om te compareren voor den synodo provinciael hier jegenwoor- dich ende te aenhooren, hetgeene de synodus hem hadde voor te houden, geweygert heeft te compareren ende verclaert heeft synen dienst in handen van de gemelte heeren Staten te resingneren, soo ist dat de synodus aenmerckende zyn wederhooricheyt ende vilipendentie van de authoriteyt van de hooch overicheyt ende trouloese verlatinge syns dienst, dewelcke hy gelyck als alle andere dienaren nqet en mochte verlaeten sonder wette- lycke reedenen, by de classe ofte synode wichtich bevonden, ende daer- beneven bekent is, dat hy in synen dienst hem gedragen heeft als eenen bitteren ende calumniues Remonstrant, den voorseyden persoen heeft ver- claert mitsdesen vervallen te zyn van alle kerckelycke diensten ende bedieninge, ter tyt toe dat hy hem door beter onderrichtinge ende be-
421
denckinge hemselven mitte (Gereformeerde kercke soo in desen als alle andere leerpoincten sall conformeren ende de kercke behoorlycke satisfactie hebben gedaen ende mit deselve waerlyck en ten vollen wesen versoent, belastende ende bevelende hem noch tot Vleuten noch elders sich mit eenige kerckelycke diensten te bemoyen, ende dat daerentusschen de plaetse van Vleuten met een ander bequaem leeraer sall worden versien. Ende overmits de voorseyde Camphtjsius nyet tegenwoordich en was om redenen voorseyt, soo is by de vergaderinghe verstaen, dat hem dese sententie in forma by een expresse sall toegesonden worden, ten eynde hy weete, waemaer dat hy sich hebbe te reguleren. Actum [in] de synodale vergaderingh den XVI^n Augusti 1619.
Cap. 3. Aenneminge van kerckenordeninge, in synodo nationali gestelt
Is gelesen de gansche kerckenordeninge, alsoe se in synodo nationali is geconcipieert ende by de E. Mo. heeren Staten deser provincie was geapprobeert. Ende syn de tegenwoordige broeders gevraecht, offer yet was in dese ordre, dat se nyet en verstonden, ofte daerin dat se eenige swaericheden vonden. Maer alsoo sy gesamentelyck hebben verclaert van herten verblyt te wesen, dat Godt Almachtich de kercke in de provincie soo genaedelyck hadde aengesien, dat deselve nyet alleen in de leere maer oock in de ordere eenicheyt met andere gemeyne kercken van onse Unie mochte onderhouden, soo syn se by den praeses ende assessor vriendelycken vermaent ende gebeden , dat yder in zyn kercke alle devoor soude aenwenden om deselve ordere bequamelyck in te voeren ende ge- trouwelyck te onderhouden. Alsoo de E. heeren gedeputeerden van wegen de E. Mo. heeren Staten van dese provinciën last hadden te eysschen verclaringe van desen synodo over eenige poincten , in de gemelte kercken- ordeninge gestelt, aengaende voomaemelyck de verkiesinge van predicanten ende ouderlingen om alsoo in toecommende tyden alle misverstanden ende inconvenienten voor te commen, soe hebben de eerw. gedeputeerde des synodi nationalis, als die de meyninge des nationalen synodi best ver- stonden, een eenvoudige verclaringe daerop gedaen, die oock nyet alleen by de E. broederen deses synodi maer oock de E. heeren gedeputeerden met goet genougen is aengehoort, belovende daervan rapport te doen aen hare principalen. Ende is dese verclaringe tot een eeuwige memorie hierby gevoecht in manieren navolgende, ten eynde dat alle kercken in dese provincie weten, waemaer sy haer hebben te reguleren.
Extract Veneris VI» Augustq 1619.
Volgende de resolutie, op den XXI®" der voorledene maent July ge- noemen, doen de heeren gecommitteerde tot de naerdere examinatie van de kerckenordeninge , in dit articule gementioneert , rapport met openinge
422
van verscheyden bedenckinge ende oonBideratien , die daer vallen beroe- rende de interpretatie van eenige articulen, in de voorseyde kercken- ordeninge vervat. Ende is goetgevonden , dat de heeren by dese vergaderinge te committeren met de aenstaende synodo provinciael sullen commen in naerder communicatie om op de naervolgende poincten een naerder ver- claringe ingestelt ofte beraempt te moegen worden.
Te weeten op den IIII®" artykell.
Hoeverre men verstaet te sullen strecken de correspondentie met de
christelycke overicheyt int verkiesen der dienaren des woorts etc., ende
off de examinatie derselver nyet en dient te geschieden ten overstaen van
eenige gecommitteerde van de respective overicheyt wesende lidtmaten
van de gemeynte.
Op den V«ö artykel.
Aengaende de correspondentie ut supra.
Op den XXn«n artykel. Te letten oif het kiesen van de ouderlingen ende diaconen niet int geheel sall geschieden by den kerckenraet, ende off het ten regarde van de stadt utrecht nyet soude goet zyn in deselve verkiesinge te gedencken op gequalificeerde lidtmaten van de collegie van de heeren Staten, van de vroetschap der stadt Utrecht ende van den Hove van Utrecht, mitsgaders ten aensien van andere steden op de lidtmaten vuyt de magistraten, ende van de platte landen op de respective ambachtsheeren ende die van de gerechten, wesende lidtmaten alsvoorens.
Noch op het V« artykel voorseyt. Verclaringe te eysschen van de woorden : voor sooveel tselve stichtelyck can worden gebruyckt sonder naedeel van GK>dt8 kercke.
Ende is nae vordere rype genoemene deliberatie ende verscheyden communicatie dese beraemde kerckenordeninge, soo die leyt, goetgevonden ende gearresteert, gelyck deselve goetgevonden ende gearresteert wordt by desen, mits conditie by sooverre hiemaer over de interpretatie van dien eenige disputen mochten commen te verrysen tusschen eenige van de subalterne overicheyt ende kercke deser provincie, dat hetselve different voor de heeren Staten van dien sall worden gebracht om by hare E. Mo. te worden beslicht. Ende soo sulcx by deselve nyet gevoechgelyck conde geschieden, dat het alsdan sall staen ter decisie van de Ho. Mo. heeren Staten Generael ende de heeren stadthouder deser provincie in der tyt, mitsgaders dat noch in cas van dispute dese aengaende tusschen de souvereyne overheyt ende kercke voornoemt men hem oock ter eersten instantie sall addresseren aen de h. gemelte heeren Staten (ïenerael ende stadthouder voomoempt om by deselve te worden gedecideert.
423
Onderstont : Geextraheert vuy t de resolutie by de E. Mo. heeren Staten slandts van Utrecht genoemeu ende accordeert in kennisse van my Ant.
VAN HiLLEN.
Yerclaringe gedaen by de gedeputeerden des synodi natio- nalis , die verschenen zyn in den synodo provinciali van den lande van utrecht, over de naevolgende poincten rakende de kérckenordeninge by de E. Mo. heeren Staten van dese provincie den synodo voorgestelt Op den nilön artykell. Hoeverre men verstaet te sullen strecken de correspondentie met de christelycke overicheyt int verkiesen van de dienaren des woorts etc. Antwoort : dese correspondentie bestaet in drie stiicken. Eerst soo wanneer daer een ofte meer predicanten in eenige kercken gebi-eecken, soo sall de kerckenraet hetselvige hare christelycke overicheyt te kennen geven om deselve van den noot der kercken te berichten ende met haer consent naer een bequame persoon ofte persoenen vuyt te sien. Ten tweeden wanneer den kerckenraet op een off meer persoenen de oogen geslagen heeft, 800 sullen sy deselve hare E. overheyt bekent maken om te ver- nemen , off hare E. yetwes hebben , waeromme deselve persoenen in dese kercke nyet stichtelyck en soude cunnen dienen. Ende soo de overicheyt tegen de persoen nyet wettelycks en heeft, soo sall de kerckeraet tot de verciesinge voortvaren, ende nae de gedane verkiesinge versoecken de approbatie van de overicheyt. Ten derden soowanneer de gaven zyn te hoeren ofte beseyndinge te doen tot voltreckinge van de beroepinge, soo sall de overicheyt hare gedeputeerde voegen by de gedeputeerde der kercke,
soo het haere E. gelieft.
Opt V« articul.
Aengaende de correspondentie. Antwoort ut supra.
Yerclaringe te eysschen van de woorden: voor sooveel hetselve stichte- lyck can worden gebruyckt sonder naedeel van Oodts kercke, off met dese woorden de patronen , synde van andere als Gereformeerde religie ^) , van het jus patronatus worden vuytgeslooten. Antwoort : de meyninge des synodi nationalis en is geensins met desen woorden yemant, wie hy sy, in syn deuchtelyck recht van presentatie te vercorten, maer wel het rechte gebruyck van dien aen te wysen, te weeten dat het moet gebruyckt worden met stichtinge, dat is datter gepresenteert worde persona habilis, daervan de classis moet oordelen, dat de kercke blyve by haer recht van verkiesinge ende wettelycke repudiatie oock nae het oordeel des classis.
1) «patronen — religie". In het origineel van deze «Yerclaringe" (zie noot volg. bl.) stond eerst «paepsche patroonen", welke woorden ook daar reeds aldus verbeterd zgn.
424
dat de presentatie geschiede binnen den tyt van ses weecken, naedat de
plaetse vacant geworden is, o£f dat anders de kercke sall gerecht zyn om
selve vuijt te sien nae een bequaem persoon , dat de patronus den pastoor
versorge van een eerlyck tractament, ende voorts sich voege nae de
kerckelycke ordeninge.
Opt XXn® artykel.
Te letten oif het kiesen van de ouderlingen ende diaconen niet int ge- heel en sall geschieden by den kerckenraedt. Antwoort: wy verstaan, alhoewel de kerckenordeninge daervan alternative spreeckt, dat het even- wel in dese provincie best sal syn, dat nyet alleen de d'nominatie maer oock de verkiesinge van het enckel getal , dat bevesticht sall worden , nae voorgaende proclamatie simpelyck by den kerckenraedt geschiede, gelyck meest in andere provinciën geschiet.
Off het ten regarde der stadt Utrecht alsoock van andere steden ende dorpen het nyet en sonde goet zyn te gedencken op gequalificeerde lidt- maten van de coUegie van de heeren Staten , van de vroetschap der stadt Utrecht ende van den Hove van Utrecht etc. Antwoort: tis behoorlyck caeteris paribus ende als de heeren daertoe vaceren connen, gelyck mit stichtinge vaste in alle andere provinciën gedaen wordt
Dese verdaringe by de voorseyde gecommitteerde gedaen synde, is by den ganschen synodo voor goet aengenoemen, gelyck oock de E. eedele heeren gecommitteerden van de eedele Mo. heeren Staten van dese pro- vincie beleeft hebben daervan rapport te doen aen hare principalen ende de goede handt te bieden, dat in de voorss. poincten de gemelte verda- ringe mach aengenoemen ende by hare E. Mogentheyt bevesticht worden.
Onderstondt: J. Bogermaihjs. J. Dibbetius. Jacobus Triglandiub. Gode-
FRIDÜS UdEMANB. 1)
Alsoo tot noch toe in dese provinciën geen classes geweest zyn, gelyck nochtans volgens de kerckenordeninge nodich is ende tot noch toe in alle andere provinciën met merckelycke vreucht ende stichtinge gepractiseert is, soo is goetgevonden, dat eenige broederen, die de gelegentheyt van dese lantschap bekent is, een concept te formeren, hoe ende [op] wat maniren men de aifdeglinge van de classes op het gevoechgelyckste soude connen aenstellen. Waerop sy gehoort ende het voorscreven concept ge- lesen synde, is verstaen by dese vergaderinge, dat van nu aif ende voortaen alle de kercken van dese provincie sullen a£fgedeylt worden in drie classes,
1) Het origineel van het geheele stuk met eigenhandige onderteekening van deze vier personen is als eerste bijlage achter de acta dezer synode ingebonden. Omdat er behalve in spelling geen afwijking voorkwam , was er geen bezwaar om deze » Ver- daringe" af te drukken, zooals zij op haar plaats in de acta was geïnsereerd.
425
te weeten eene van ütxecht, eene van Amersfoort ende een ander van Wyck, alles in der manieren navolgende, daemae alle kercken ende kerckendienaren deses synodi haerselven sullen moeten reguleren.
van Amersfoort: [Amersfoort met] Leusden, Bunschooten , Ter Eem ende Baem, Woudenberch , Soest, Emmenes, Vreelandt, Martensdyck , Westbrouck, CortenhoefF, Anckeveen , Nichtevecht , Nederhorst , Seyst
de classis van Wyck:
Rheenen,
Wyck by Duyrstadt,
Venendael ,
Amerongen ,
Doom,
Overlangbrouck ,
Nederlangbroeck ,
Goten,
Werckhoven ,
Odyck,
Bunnick ,
Houten ende tOoy,
Schalwyck ende Hons-
wyck. Tul ende tWaell, Hagesteyn.
üet classis van Utrecht: Utrecht met dEngelsche
kerk, Montfoort, De Vaert, Jutphaes ,
Lopick ende Capel, Llnschoten , Langeraeck over Leek, Segvelt, Camerick , Hermeien, Vleuten , Maersen, Breuckelen , Ter Aa, Abcoude , Wilnis,
Mijdrecht ende Tamen, Cokengen, Cudelsteert
Is voorgestelt by D. praesidem van wegen D. Duolassiüs, predicant van de Engelsche kercke deser stadt Utrecht, alsoo de Engelsche kercke in de Vereenichde Nederlanden geenen synodum hebben, nochtans dienen te staen onder yemants opsicht , dat het den eerw. synodo gelieve deselve kercke mede te kennen als een lidt haerder vergaderinge , dat een van de drie classes mach toegevoecht worden volgens het exempel, dat ge- practiseert wordt tot Amsterdam. Waerop de synodus in de vreese des Heeren geleth hebbende en vyndt geen reeden om het versoeck off te slaen , maer is tevreeden , dat de voorseyde [kercke gebracht werde onder die classis van Utrecht, mits conditie dat die predicant het formulier van die leere neffens andere predicanten onderteekene ende die] kercken- ordeninge onderworpen sy gelyck alle de leden deses sijnodi.
Is voorgelesen een brieff van de deputati synodi Suythollandiae, ge- teyckent b^ Hugo Beyerus als praeses ende Abrahamüs Muüscholiüs als scriba, waerby sy versoecken vuyt den naem hares synodi, ten eynde het dese vergaderinge gelieve met haer te houden broederlycke oorres-
426
pondentie in der voegen ende manieren, als die van Gelderlandt doen, om verscheyden redenen in haer missive gestelt. Dewelcke by desa eerw. vergaderinge rypelycken overwogen synde, is goetgevonden haer versoeck in te willigen ende tselve hare E. aen te scryven.
Is oock goetgevonden deselve correspondentie te versoecken aen die van Gelderlandt ende Noorthollandt. Ende om dese correspondentie waar te nemen syn gedeputeert D. Cornelius Dunganus nae Gelderlandt, D. Petrus Wassenburgius nae Suythollandt ende D. Gerardus HELiacHnis nae Noorthollandt, ende sullen daervan tot syner tyt behoorlyck rapport doen.
Ende overmits volgens de kerckenordeninge daer moeten gestelt worden eenige deputati synodi om te besorgen hetgeene de synodus nationalis haer opleyt, soo syn daertoe gedeputeert D. Joaknes LAwaros, D. Arnoldus OiRCAMPros ende D. Laurenttos Modaeus , dewelcke desen dienst tot den naesten synodo sullen waernemen.
Dewyl in dese provincie maer drie classes syn is by de vergaderinge goetgevonden, dat vuyt yder classe ad synodum provindalem sullen ge- committeert worden drie predicanten ende twee ouderlingen. Ende opdat alle de classes van dese provincie met namen in dese eerste beginsel well souden met malcanderen corresponderen ende malcanderen met raedt ende daet bystaen, soo is geresolveert , dat yeder classis twee persoenen sall nomineren om de twee andere classen in alle oocurentien by namen in de ordinarische vergaderinge by te staen, tot welcken eynde de classes ordinarie op eenen dach nyet en dienen te vallen. Werden oock de classes vermaent wel te letten op den artykel van de visitatie soo van kercken als van scholen onder hare classe behoorende, ten eynde dat de suyverheyt der leere, christelycke discipline, goede ordere, vreede ende eenicheyt in Godt[s huijs] moegen onderhouden worden , tot welcken eynden twee bequame persoenen in yder classe moet gestelt worden, die voor een heel ofte halfF jaer de respective kercken ende scholen met voorgaende advys van haren praeses neerstelyck be- soecken ende in elck ordinaria classe daervan rapport doen.
Syn oock gelesen verscheyden requesten ende gehoor! mondelinge versoecken van verscheyden particulire kercken onder desen synodo be- hoorende, naementlycken Breuckelen, Maersen, Abcouden, Hermeien, Tamen, Vaert, Vleuten, Vreelandt etc, daermede sy versoecken van ordinare predicanten voorsien te worden in plaetse van diegeen, die ge- storven ofte nu gedeporteert zyn. Maer alsoo dese vergaderinge nu lange byeen geweest ende met verscheyden andere besoingens belast was, dat
427
oock de beroepinge der predicanten meer classickael dan synodael was, soo is goetgevonden de respective dassen met dese sorgen te belasten om op dese versoecken te doen nae behooren. Alleen overmits dat de parochie van Vreelandt langh hadde gevaceert ende te voofen met seer onsuyvere persoenen was bedient geweest, soo is goetgevonden in dese vergaderinge op haer versoeck te disponeren ende haer toe te staen het beroep, dat se gedaen hadden op de persoen van Wernebüs Henrigi, predicant tot Anckeveen, ende dat hier in synodo een beroep in forma sall ingestelt worden.
Gap. 4. Resumptie van de acten des voorgaenden provinciën synodi. Alsoo de eerw. D. Joannes Bogermanvs, die by dese vergaderinge tot praesidis assessor was veroooren , ende nu om den synodo van Yrieslandt b|j te woenen in der haest heeft moeten vertrecken, soo is met de meeste stemmen in de plaetse gesubstitueert de eerweerdige Jacobus T&iOLANDüs, predicant tot Amsterdam.
Syn overgelesen de acta des voorgaende synodi om te sien, offer yet open stondt, dat in de gemelte vergaderinge geresolveert was. Waerop D. JoANNES DiBBEziüs ondo D. Arnoldüs Oircampius, die van wegen de kercke deser provincie ad synodum nationalem waren gedeputeert, hebben rapport gedaen van hare gebesoinyeerde soo int stuck van de leere ende ordere alsoock andere gravamina, daermede sy belast waren volgens haer instructie, ende is het rapport der voorss. broederen van dese vergade- ringe voor goet aengenoemen ende syn over haren getrouwen dienst vriendelyck bedanckt. Hebben insgelicx rapport gedaen D. Joanihss Wirts- FELoius, D. LAUBEirniTS MoDAEus, D. Gerabdus Helmichiüs ende D. JoANNES Aucopms, die in den voorgaenden synodo als deputati gestelt waren om opsicht te hebben over de rechtgevoelende kercken in dese provincie, ter tijt toe dat de synodus nationalis soude geeyndicht ende op alles naeder ordere gestelt zyn, ende zyn de gemelte broederen van weegen haren moyelycken dienst, die sy int besorgen van verscheyden kercken hadden moeten draegen, van deze vergaderinge ook hertelycken bedanckt geworden.
Gap. 5. Van de reformatie gedaen in de schooien. Alsoo in de sententie synodi nationalis, achter de Ganones gedruckt, de particulire synoden ende classen belast wordt niet alleen te letten op de kercken ende kerckendienaren , maer oock op de schooien ende colle- gien mitsgaders de rectores ende andere meysters, die daerover gestelt zyn, soo is by de gedeputeerde des nationalen synodi naerder openinge
428
gedaen van sekere formulier, dat in synodo nationali geoondpieert is ende by de H. Mo. heeren Staten Oenerael geapprobeert , om van alle de rectores ende schoolmeysters soo latjmsche, fransche als dnytsche onderteyckent te worden. Ende naedat hetselve fonnulier vooiigelesen was, is goetgevonden , dat men vooreerst sall handelen met den rector, conrector ende de andere rectores in de schoole van sinte Hieronymus alsoock met den regent vant collegium van sinte Pauwels om te sien, hoedat sy int stuck van de leere gestelt zgn, daerbeneven dat men twee gedeputeerde sall seynden nae Amersfoort, met namen D. UDEMAjnfüM ende D. Buschoviiim, met behoorlycke credentie om vuyt den naem van dese vergaderinge eerst te communiceren de intentie des synodi nationalis met de regeerders der stadt Amersfoort ende met haer consent te handelen met den rector, conrector ende andere lectores van de latynsche school, ende voorts met alle de scholmeysters van de duytsche byschoolen , ende dat men voorts de schooien ten platte landen, ende die soo in de stadt van Utrecht als de andere cleyne steden noch overich syn , sall beveelen het opsicht der respective classen.
Volgens dese resolutie soo zyn ontboden den rector Swaerdegroon , den conrector ende de andere lectores in de latynsche schoole van sinte Hieronymus, dewelcke hooft voor hooft geexamineert synde niet alleen aengaende de decreta synodi nationalis maer oock nopende de Confessie ende Catechismus, soo heeft den voorss. rector swaricheyt gemaekt om dat formulier te teyckenen, seggende dat hy geen theologant en was, dat hy oock den Catechismus in alles nyet en can houden voor scriftmatich , wanneer hy voor Godt in goeder conscientie syn gevoelen soude ver- claren, dewyll hy altyt in de beginselen is blyven hangen, dat hy nyet en can verstaen, dat het gansche menschelyck geslacht in ende met Adam bedorven is, gelyck hy oock nyet en can begrypen, hoedat het- selve met de natuere Godts, die de heydenen hebben genoempt Optimum Maximum, soude connen overeencommen, alhoewel hy nochtans bekende , dat de jonge kynderen noch onbedorven ende vry synde van de dadelycke sonde de tytelycke ende eeuwige doodt onderworpen waren, omdat Adam was geweest als een leenheere , dewelcke met zyn ongehoorsaemheyt het leen des eeuwigen levens (soodat hy dat noemde) voor hem ende alle syne nacomelingen verlooren hadt, ende wat aengaet den Canones, dat hy sommige diengen nyet en verstaet, sommige well verstaet, in sommige swaericheyt [maeckt] ende acht nyet goet te zyn. Versoeckt daerom een halff jaer syn beraet om hemselven naeder te bedenken.
De conrector geeft voor antwoort, dat hy over de Confessie ende Catechismus soude moeten beraeden , insonderheyt over het stuck van de rechtveerdichmakiiige , dewyl hy nyet en can verstaen , dat den mensche
429
voor Godt rechtveerdich wordt alleen door den geloeve sonder den werc- ken , maer dat hy geloeft , dat de wercken syn causa sine qua non , ende aengaende de canones synodi nationalis, dat hy maer vyif ofte ses arty- kelen van de praedestinatie gelesen hadde. Versoeckt daerom alsvooren een halff jaer zyn beraet.
Sdcon Gulielmi, regens seminarii Paulini et lector quartae classis, seyt syn vocatie polityck [te] syn als aengenomen synde van de E. Mo. heeren Staten deser provincie om de jonge juecht bonas artes ende literas in te planten , ende alhoewell hy in de Confessie ende Catechismus sooseer nyet beswaert en was, dat hy evenwell in de vyfF artykelen syn selven nyet en conde expediëren. Versocht daerom, dat hy in syn beroepinge ongemoyt mochte voortgaen, dewyle de institutie in saecken van religie een by sonder werck is, daertoe extraordinarie yemant plach gegagieert te worden, als met D. Lontio geschiet is.
BoDOLPHüs MuDENüs, Icctor quintae classis, verclaert dat hy nyet en weet op den Catechismo te seggen, dat hem dunckt, dat hy die Confessie gelesen heeft, dat hy oock de Canones obiter gelesen heeft, maer dat hy se nyet dan met onverstant en sonde connen onderteyckenen , in alle gevalle dat hy anders nyet en can verstaen, dan dat Godtalle menschen lieff heeft gelyek een vader zyn kynderen, ende dat de menschen nae syn gevoelen van natueren nyet en sqn kynderen des tooms.
Jaoobus Byn, lector sextae classis, Adbianüs Bilsiüs, lector septimae classis et regens collegii Willebordiani , Babtholohexts Chbistiani, lector octavae classis, verclaren samen bereyt te zyn tot onderteyckeninge, twelck sy daemae gedaen hebben.
De synodus gehoort ende in de vreese des Heeren overleyt hebbende, hetgeehe by den voorseyden rector, conrector ende lectores in dese ver- gaderinge verclaert is, ende oock by namen dat den rector, conrector ende lector quintae classis tsedert het redres van de kercken binnen deser stadt haerselven teenmael hebben gesepareert van de gemeynte Oodts, nyet alleen int naelaeten des h. avontmaels maer oock de predi- catie des goddelycken woorts, gevende voor reeden, dat sy het daervoor houden , dat sy te vooren vuy t den mont van de Remonstranten de waer- heyt gehoort hebben ende nu meynden nyet te sullen hooren , ende alsoe moetwillich versuympt hebben de middelen, die Godt verordoneert heeft om in de waerheyt onderrecht te worden, oordeelt dat het versoeck van beraet voor den tyt van ses maenden by de voorss. persoenen gedaen ongegront is, ende dat men de E. vroetschap der stadt Utrecht sall bekent maken, dat de gemelte persoenen nae het oordeel deses synodi syn vervallen in de censure des synodi nationalis, gestelt tegen alsulcke predicanten ende schoolmeysters , die het voorss. formulier weygeren te
430
onderteyckenen , dat is dat se vervallen syn van haer ampt ende bedie- ninge, dat deshalven haer E. gelieve de voorss. persoenen van hare diensten te ontslan %gen Victoris toecommende ende in hare plaetse beroepen alsulcke persoenen , die nyet alleen geleert maer oock in geloeve ende leve gesont zyn, om de jonge jeucht nyet alleen in bonis literis maer oock voorall in de ware kennisse ende vreese Godts op te treeken, dat oock hare E. gelieve benevens de politique scholarchten eenige predi- canten te voegen, ten eynde dat voortaen de suyverheyt der leere soowel in de scholen als in de keroken mach onderhouden worden. Ende sooveel aengaet Sdcon Oülielmi, dewyll hy eenige hoope geeft van leersaemheyt, dat hem als lector quartae classis zyn beraet tot Victoris toe mochte gegunt worden, mits soo hy hem alsdan nyet naerder verclaert, dat hy mede gelyck als de andere sall worden gelicentieert , maer nopende syn regentschap is verstaen , dat men de E. Mo. heeren Staten sall adviseren , dat hy daervan behoort ontslagen te worden, alsoo de alumni van de £. Mo. heeren Staten op een sonderlinge maniere in de fundamenten der religie moeten onderweesen worden. Om welcke commissie vuyt te voeren syn gedeputeert D. Triolandixts, assessor, D. Dibbeziüs, D. Oibcampius ende D. Helhichius.
Syn daemae binnengestaen de vier schoolmeesters van de parochie- kercken Cornelis Aelberts van Yelsen, scholmeyster van sinte Jacob, Herman van Riemsdtck , schoolmeyster van de Buerkerok , Jan Ghysbertss Seoerman, schoolmeyster van sinte Nicolaes ende Steven Lakbertss, schoolmeyster van sinte Geert, dewelcken tsamen verdaerden tegen de Confessie ende Catechismum nyet te hebben, gelyck ook de drie eerste, die de Canones gelesen hadden , verdaerden daarin wel gerust te zyn ende bereyt te onderteyckenen, gelyck se oock gedaen hebben. De laeste ver- claerde de decreta wel obiter gelesen te hebben , maer versocht noch wat tyts om deselve naerder te overlesen, twelck hem gegunt is. Die oock naderhant in de vergaderinge verschenen synde geteyckent heeft. Is daerenboven versocht by dezelve schoolmeysters , datter mochte opsicht genomen worden op de byschoolen, in dewelcke veele paepsche ende andere boecken geleert worden, daertoe overleverende seeckere ordon- nantie, by de vroetschap van Dordrecht op het stuck van de schooien gemaeckt, welck versoeck de synodus neempt in recommandatie om onder andere gravamina aen de E. heeren van de stadt te remonstreren , gelyck oock de voorseyde gedeputeerde gedaen hebben.
D. Triolandiüs met andere broeders hiervooren genoempt hebben rapport gedaen, dat de E. vroetschap der stadt Utrecht haer confor- meerde met advys ende verclaringe van de synodi, hiervooren gestelt,
431
ende wat aengaet de E. Mo. heeren Staten , dat die tegen woordich besich waren om het collegium Paulinum op een ander plaets te transporteren, ende dat haer E. Mo. naderhant oock ordre op het regentschap soude stellen, dan dat hetselifde wat tyts van doen liadde.
D. Udemannus ende D. Bubohovius hebben rapport gedaen van hare commissie tot Amersfoort, te weeten dat sy hadden gesprooken met de regeerders derselver steede ende versocht, dat haer E. gelieffde eenige heeren vuyt het midden van haer te deputeren om in hare presentie te handelen met den rector Oesseuus, conrector ende andere lectores van de latynsehe schooien, alsoock met alle de duytsche scholmeysters, om haer te ondersoecken int stuck der leere ende te vemeemen, oif sy volgens het besluyt des synodi nationalis ende approbatie van de Ho. Mo. heeren Staten Generael bereyt waren te onderteyckenen seeckere formulier, voor de schoolmeysters in denselffden synodo gestelt, dat oock haer E. soude gelieven te steUen sulcke scholarchen vuyt politique ende kereke- lycke persoenen , die voorall mochten sorge draegen , dat de jonge jeucht in de ware kennisse ende vreese Godts mochte onderwesen worden. Waer[op] haer E., naedat se den synodum voor hare christelycke sorch- fuldicheyt in desen bedanckt hadden, wt het midden van haer seeckere heeren hebben gedeputeert, dewelcke alle de voorss. soo latynsehe als duytsche schoolmeysters hebben ontbooden. Dewelck geexamineert synde in hare presentie hebben verclaert als volcht, te weeten den rector dat hy bekende te wesen van de Catholycke Roemsche religie, maer dat hy hadde verstaen, dat de sententie synodi nationalis hem ende syns ge- lycken nyet en raeckten, dewyl hy was modest ende still van leven, ende dat hy hem int stuck van de religie nyet en bemoyden, dat oock zyn commissie dat nyet mede en bracht, maer hem wel expresselyck daervan licentieerde. Versochte 'daerom onbemoyt te blyven in syne beroepinge, ofte dat hy ten minsten commensales privatim in syn eygen huys mochte houden. De conrector verclaert het voorss. formulier voorals- noch nyet te connen teyckenen, maer versocht tyt van beraet tot Paesschen toe. ADRiAirus Moluus , lector quintanorum , verclaert dat hy synen dienst heeft geresigneert, ende dat hy derhalven nyet en behoeft te teyckenen. JoANNEs JoANNES, Icctor sextauorum et septanorum, ende Henricüs Theodori, lector nullanorum, versoecken tyt van beraet als den conrector voorss. , soo oock eenen Oebabd Hermanss van Coten , Jan Dircxss ende Willem Janss, alle drie meysters van de duytsche by schooien. Waerop de gedeputeerde broeders hebben geantwoort eerst aen den rector, dat hy de sententie des synodi nyet wel en verstout, dewelcke geensins en verschoont alsulcke rectores ofte schoolmeysters, die Pausgesint zyn off
432
anderssins van de Gereformeerde religie geheel vervreempt zyn, maer al- leen diegeene die vuyt swackheyt ende door verdorventheyt der tyden syn gevallen ofte vemickt ende mogelyck in saecke van minder gewichte twyfelen oif oock anders gevoelen, alsoo nochtans dat nyemant in eenige kerckelycke bedieninge en mach behouden ofte toegelaeten worden, die de leere in dese synodale besluyten verclaert weygert te onderteyckenen ende te leeren, ende door wiens merckelyck verschill ofte dissensie de leere, in desen synodo met soo groote eenstemmigheyt bevesticht, mochte gekrengt ende de niste der kercke wederom verstoort worden , gelyck den text van de sententie wel duydelyck medebrengt. Nopende de private commensalen , dat se daertoe nyet en waeren belast om dat in te willigen , dat se oock geen beraet conde geven tot Paesschen, maer dat se na- middach haerselven dienen te verclaren, gelyck de schoolmeysters van Utrecht op eenen dach gedaen hebben. Maer alsoo de E. heeren gedepu- teerden voor haer altesamen intercedeerden , dat se mochten beraet hebben tot Saterdach naestcommende , alswanneer sy souden gehouden syn absolute verclaringe te doen in handen van mynheer de secretaris deser stede oif selffs in persoon voor den synodo te verschynen, o£f anderssins dat haer stilswygen soude gehouden worden in plaets van absolute wey- geringe. Ende beloeifde deselifde heer secretaris tegen den bestemden dach de synodo van alles te verwittigen, soo is hetselffde by de gede- puteerde alsoo aengenoemen.
Syn daemae ingeroepen Jan Woutebss , Beernt Hebmaivss , Henbice Maess , Antonis Corneliss, alle meysters van de duytsche byschoolen, ende ver- claerden in de leere van de Gereformeerde kercke, alsoo die in Confessie ende Catechismo begrepen ende in synodo nationali naerder verclaert was, wel gemist te zyn ende bereyt het voorss. formulier te onderteyckenen, gelyck se oock gedaen hebben.
Dit rapport gehoort synde, is by den synodo goetge vonden tot op Sater- dach haer absolute verclaringe te verwachten.
Is daemae gelesen seeckere missive vuyt den naem van de regeerders der stadt Amersfoort in date den XXVIIIöö Augusti, geteyckent Johan Hamel, waerby de heeren verclaren, dat Joannes Gesselius rector, TuiAmnjs Gesselius conrector, Joannes Joannes, Gerrtt Hermanss van Goten , Jan Dibcxss ende Willem Janss , gequalificeert als vooren , persisteren by hare weygeringe ende alsnoch swaricheyt maken om het formulier te onderteyckenen, ende aengaende Adrianus Mollius, dat hy meynt synent- halven de teyckeninge nyet nodich te zyn , overmits hy synen dienst heeft geresigneert, blyckende vuyt seeckere missive daerby gevoecht ende by hem geteyckent , ende nopende Henbicus Theodori , dat hy sych in persoon
433
naer Utrecht hadde vervoecht, gelyck hy oock gedaen heeft, bekennende syn onwetentheyt int stuck van de leere, ende versoeckende eenigen tyt om de Catechismus ende Confessie alsoock den acta synodalia naerder te overlesen ende te overwegen.
De synodus gehoort hebbende het voorss. rapport ende gesien de missive van de E. heeren van Amersfoort daerop gevolcht, ende op alles in de vreese des Heeren geleth hebbende, daerop te letten stont, heeft ge- resolveert te scryven aen de E. heeren de regeerders van Amersfoort, dat se verstaet ende verdaert mitsdesen, dat den rector GfssELius, den conrector ende voorts alle de lectores ende schoolmeysters der stadt Amersfoort, die by hare weygeringe persisteren, vervallen zyn in de censiire des synodi nationalis bovengemelt, dat is dat se vervallen zyn van hare diensten , dat derhalven hare E. gelieve volgens het goede exempel der E. heeren regeerders der stadt Utrecht deselve persoenen tegens Victoris toecommende te licentieren ende hare schooien van bequame per- soenen te voorsien, daerdoor die jonge jeucht nyet alleen in bonis literis maer voorall in het rechte gelove ende in de ware godtsalicheyt mochte onderwesen worden.
Alsoo JoANWEs LuGAE, schoolmcyster tot Capel, hemselven vervordert heeft nyet alleen de h. evangeliën te lesen maer oock verclaringe daerover te doen ende het sacrament des h. doops te bedienen, gelyck hy in dese vergaderinge bekent heeft, dat hy oock aengaende syn leven is van een quaet gerucht, gelyck oock daervuyt blyckt, dat hy geen attestatie van syn voorgaende leven, in de classis van Sutphen gevoert, en weet voort te brengen, soo is verstaen, dat hy van nu aff ende voortaen hemselven sall onthouden van alle kerokelycke bedieninge als daertoe geen wettelycke beroepinghe hebbende behalven het lesen in de kerck, daertoe dat hy oock onweerdich wordt geoordeelt, ende voorts dat hy van synen school- dienst sall gesuspendeert worden, ter tyt toe dat men by de classe van Sutphen nae syn voorgaende leven broeder sall vernoemen hebhen, tot welcken eynde men aen de voorss. classe sall scryven. Ende worden de deputati synodi mitsdesen belast nae vercregen bescheyt absolutelyck syn sake aff te handelen.
Alsoo de kercke van Breukelen hadde beroepinge gedaen van Joannes Philochronus, proponent ende alumnus deser provincie, van den welcken de synodo is gebleecken, dat hy nyet alleenlyck geweest is een Remon- strant maer oock heftigen dry ver van die doolinge, gelyck hy tot con- firmatie bekent heeft auteur te zyn van seeckere brieff gescreven aen Daioel Scoaqen, daeriu hy nyet alleen de persoon D. Festi maer oock de Catechismus van de Nederlansche Gereformeerde kercke seer bitterlyck
Acta syn. provhic. Vi. 28
^4
doorstryckt, soo is goetgevonden, dat men den ambachtheer ende geme^ne buyren Tan Brueckelen van syn persoon beter sall onderrichten ende ver- manen het ooch op een ander persoon te slaen. Ende daertoe zyn gedeputeert
D. DoNGANüs et D. Helmighiüs. Ende wat aengaet denselven Philochbonüv, dewyl hjj in dese veigaderinge schiiltbekentenisse van zyn onbehoorlyck scryven gedaen heeft ende evenwel bevonden wordt in de fundamenten van de leere nyet vast te gaen, sall men de E. Mo. heeren Staten van wQgen desen synodo adviseren, dat het goet waer, dat hy noch vooreen tyt tot Leyden gingh studeren om te sien, off hy tavont off morgen de kercke Godts noch mochte dienen, mits conditie dat hy syn bekentenisse oock doen sall in de tegenwoordicheyt D. Festi voorseyt. De voorss. ge- committeerde hebben daemae rapport gedaen van hare commissie ende verclaert, dat den ambachtsheer ende gemeyne buyren van Breuckelen haerselven volcomelyck willen gedragen nae het advys des synodi.
Hebmanus Nederiagiüs, proponent, ingestaen synde in de vergaderinge op syn eygen versoeck, is cortelyck geexamineert int stuck der leere ende is bevonden in de leere nyet alleen seer los te gaen, maer oock verscheyden vreemde opinien ende doolingen ingesoegen te hebben. Is daerom goet- gevonden de E. Mo. heeren Staten van wegen syn persoon te adviseren aisvooren, te weeten dat hy tot Leyden noch eenen tytlanck heroselven oeffene in studio theologiae om te sien, off hy in toecommende tyden Godts kercke noch eenige dienst mochte doen.
D. ÜDEMAivNüB ende D. Buschovius hebben rapport gedaen van de pro- ponenten, die sy ten versoecke van de E. heeren gedeputeerden ende bestemminge deses synodi hadden gehoort, ende hebben verclaert, dat het nodich is , dat se met den eersten in fundamentis theologiae geexamineert worden, dewyle sy vuyt de propositien daervan nyet seeckers hebben cunnen oordelen. Welck examen can gedaen worden off by de gedepu- teerden deses synodi off by D. Festuh, regent van het coUegie van de
E. Mo. heeren Staten van Hollandt ende Westvrieslandt, hetwelcke men de E. Mo. heeren Staten deser provincie sall bekent maken.
Cap. 6. Gravamina van de kercke deser provincie.
Is goetgevonden, dat de respective broederen de particuliere gravamina van hare kercke sullen stellen by gescnfte, ende dat men van de voor- naemste sall maken een cort register om te versoecken aen de E. Mo. heeren Staten deser provincie reformatie tegen verscheyden sware ende ingewortelde abusen ende insolentien, die in dese provincie overlangh in swangh gegaen hebben ende noch doen, met naemen dese navolgende,
43S
daertoe een eemstige remonstrantie sall ingestelt ende by D. ÜdemanüiI ende D. Mod.£um overgelevert worden.
1. Te versoecken dat haer E. Mo. gelieve ordere te stellen tegen de omme-^ lopende papen ende Jesniten, die de gansche provinciën doorloopen om de goede gemeynte het pausdom in te planten ende van de ware christe- lycke religie affkerich te maken, mitsgaders tegen alle pauselycke super- stitien als missen , bevaerden , verscheyden superstitieuse ceremoniën , die in sommige plaetsen gepleecht worden omtrent de begravinge der dooden met namen der vrouwen , die in de craem gestorven zyn etc. Dese clachte van de pauselycke superstitie is vast gemeyn van alle de kercken in dese provincie.
2. Dat het placcaet van de Ho. Mo. heeren Staten Generael, geemaneert tegen degeene, die by de Jesuiten ter schooien gaen buyten dese pro- vincie, wel mochte onderhouden worden, aisoock dat de Jesuitische collegien ende paepsche schooien hier binnen de provincie mochten geweert worden, ende dat degeene, die vicarien ofte beneficien genieten ende alsulcke schooien frequenteren, ipso facto daervan gepriveert worden.
3. Dat geene schouten, secretaresen noch andere officianten ten platten landen en worden geleden off noch toegelaeten, dan die professie doen van de ware Gereformeerde religie met het nutten des h. avontmaels, overmits sonder dat middel eene rechte reformatie van die abusen noch executie van de placcaten der hoege overicheyt en is te verwachten, jae dat se selve alle affgoderyen, superstitien ende andere insolentien voeden ende verstercken, item dat oock omtrent de potmeysters, gasthuysmeysters, regeerders van tuchthuysen ende spinhuysen, aisoock weeshuysen in de steede hetselffde achtervolcht worden, overmits de eervarentheyt leert, wanneer als sulcke opsienders Pausgesint zyn, dat alsulcke huysen daer- door in veele superstitien gevoedet worden, beneffens andere inconvenienten, die daervuyt rysen.
4. Dat insgeliex volgens de kerckenordeninge , in synodo nationali gecon- cipieert ende by de E. Mo. heeren Staten deser provincie gearresteert , geen school raeysters ofte oosters ten platten lande worden geleden ofte toege- laeten worden , dan die professie doen van de christelycke Gereformeerde religie met het nutten des h. avontmaels ende godtvruchtich van leven, dat se oock geen boecken en loeren strydende tegen de ware religie voorseyt (twelck alles in de gewesene kerckenordeninge van dese provincie
de anno 1612 beslooten is geweest), ten eynde alsoo de jonge jeucht de
28*
436
rechte kennisse Oodts ende de ware godtsalicheyt van joncx op mochte ingeplant worden. Om alle hetwelcke recht vuyt te voeren het nodich is, dat by de hooge overicheyt van dese provincie volgens het exempel van andere naburige provinciën een goede schoolordeninge gestelt ende achter- volcht worde, waerby oock den schooldienst met de costerye gecombineert ende van het schout ende secretarisampt gesepareert mocht worden.
5.
Datter ordere gestelt worde tegens de groote ongeregeltheyt, die in de dorpen gepleecht wort omtrent de lichamen dergeenen, die gedoot ofte vermoert syn, welcke soolange onbegraeven in de kercken worden neder- gelecht, totdat den soen met de vrienden gemaeckt is.
6.
Datter ordere gestelt worde op de ontheijliginge des sabbaths, die in de provincie soo openbaerlyck gepleecht wordt, met namen het setten der gelaegen onder die predicatie, kaetsenboUen etc., met naemen oock de openbare merckten , die soo in steden als dorpen op desen dach gehouden worden tot onteeringe van den godtsdienst ende merckelycke perykel van de sielen der menschen.
7.
Hiertoe behoort oock het optrecken ende andere exercitien van de schut- terden op den Sonnendach principalyck onder de predicatie, hetwelcke op eenen anderen dach behoorde te geschieden.
8.
Dat de onordentelycke broederschappen insonderheyt op de dorpen mochten affgeschaft worden, dewelcke op sommige plaetse seer onnuttelyck ende in groote overdaet verteeren, dat beeter aen den armen ofte andere heylge gebruycken bestoet waer.
9.
Tweeren de schandaleuse byeencompsten van de melaetsche tot Rheenen , die op seeckeren tyt jaerlicx eenige dagen langh groote dronckenschap ende ongebondenheyt plegen tot sware ergemisse van de goede gemeynte.
10.
Te verbieden het affryden van gansen ende andere insolentien , die op de bacchusf eesten als vastenavont, kermissen, nieuwejaersavont, meynachten, etc. gepleecht worden, streckende tot deboessement van de jonckheyt met merckelyck perryckell van siell ende lichaem.
11.
Te versoecken een gemeyne ordonnantie op de houwelycxsche saecken , insonderheyt tegen de ongeregeltheyt, die in dese materie gepleecht worden, als van degeene, die verlooft ende geproclameert synde evenwel ongetrouwt blyven sitten, item die haer namen by de wyn ofte bier latea
437
aente^ckenen, hetwelck in een publycke plaetse met süchtinge behoorden
te geschieden.
12.
Datter ordere gestelt worde tegens de ongebonde licentie van de druckerye
volgens het artyckel van de kerckenordeninge daervan synde, ende dat
alle dnickers ende boeckvercoopers in dese provincie belast worde haer-
selven daemae te reguleren.
Waerop de voorss. gecommitteerde hebben rapport gedaen van hare commissie ende verclaert, dat de ordinare E. heeren Gedeputeerden van de E. Mo. heeren Staten deser provincie deselvige remonstrantie vriende- lyck hebben aengenoemen ende belooft ter naester bescryvinge van de E. Mo. heeren Staten deser provincie alle goede devooren te doen, ten eynde de versoecke des synodi by hare E. Mo. mochten ingewillioht ende sooveel moegelyck is geefifectueert ende int werck gestelt worden.
Syn oock by den synodum gestelt eenige consideratien op de ordonnantie van de houwelycke saecken om by hare E. Mo. te versoecken , dat daerop mochte geleth worden, voor ende aleer de voorss. ordonnantie wederom gednickt worde.
Andere particuliere questien, den synodo voorgestelt Oif men behoorden te knyen te buygen in de publycke veigaderinge , als de gebeeden gedaen worden. Antwoort: men sall volgen den artykel van de kerckenordeninge de anno 1612, fol. 11, art. 1 van de publycke gebeden, welcke aldus luyt: de publycke gebeden voor ende nae de predicatie sullen met sonderlinge aendaoht geschieden ende met voorgaende eemstige vermaninge tot den volcke, dat sy om deselve den Heer met behoorlycke eerbiedinge ende demoet op te offeren niet alleen de knijen haeres herten maer oock des lichaems buygen etc.
Hoedat men de ouderlingen sali verkiesen, daerder tevooren geen geweest zyn. Antwoort: de verkiesinge sall staen by de classes.
Oif men de namen van degeene, die in de kercke nyet trouwen en willen , in de kercke sall proclameren. Antwoort : sy behooren geproclameert te worden by de E. magistraet, ais sy daer willen bevesticht wesen.
Off men den biddach tusschen Paesschen ende Pynxteren noch sall onderhouden volgens de voorgaende kerckenordeninge anno 1612. Antwoort: tis goetgevonden om redenen deselve nyet te onderhouden.
Waer sullen de predicanten ende schoolmeysters de onderteyckeninge van de formulieren der eenicheyt moeten doen , insonderheyt diegeene die tot noch toe weygerich geweest zyn. Antwoort: in de respective dassen ten overstaen van de deputaü synodi.
438
Oif het nyet goet en waer, dat men in de steden ende ten platten lande (alst doendelyck is) Sonnendaechs voor de verkiesinge van de E. magistraet eene solemnele predicatie doen van de ampten der overicheyt ende der ondersaten respective. Antwoort: fiat.
Off een predicant openbaer schoole mach houden off andere lasten aen- nemen, die synen dienst verhinderen. Antwoort: het en betaemptnoch en behoort nyet te geschieden.
Off de costeryen ten platten lande nyet en diennen gecombineert met de schooldiensten ende gesepareert van de schout ende secretarisampten. Antwoort: liet is in alle manieren geraeden.
Te versoecken aen zyn Genade van Cxjulenbxjbch ende syne Ed. van Breedenroode , ten eynde dat hare G. ende K gelieve elck in den haeren ordere te stellen tegens de licentie van de Pauselycke superstitie tot merckelycke ergemisse van de kercken int Sticht Dit versoeck sal men doen aen de E. Mo. heeren Staten van dese provincie om door hare inter- cessie dit voorseyde beter te verwerven.
Off het nyet goet en waer, dat de rekeninge van de kerckmeysters ende armmeysters gedaen worden nyet in de herberge, maer in de kercke in presentie van den schout ende predicant sonder onnutte oncosten daerby te doen. Antwoort: het is gansch behoormck.
Off het nyet goet en waer, dat men in de gasthuysen ende diergelycke somtyts eene vermaninge dede ofte andere diensten. Antwoort: het is geraden, alst bequaemelyck geschieden can.
Hoe sal men in sommige plaetsen gevoechgelyck den kerckenraet ver- anderen, daer se int geheel ofte ten deel Remonstranten zyn. Antwoort: de classes respective sullen den ganschen kerckenraet licentieren ende wederom nieuwe ouderlingen ende diaconen kiesen, alsoo nochtans dat diegeene, die gesont syn in den geloeve, eligibiles zyn, ende dat het halve getall maer voor een jaer dienen salL
Off het nyet goet en waer in de weecke voor het avontmael eene open- bare belydenisse des geloeffs te doen , alsoo in veele kercken gedaen wordt. Antwoort: het is stichtelyck, maer staet in de vryheyt der kercken.
Alsoo nu door Godts genade de synodale handelingen vast tot een eynde gebracht waren, soo heeft D. assessor vuyt den naem van de E. broederen gedeputeerden des synodi nationalis de vergaderinge met een eemstige vermaninge voorgehouden , wat grooter weldaet dat Qtodt Almachtich syne kercke in de Yereenichde Nederlanden met naemen in dese provincie
439
gedaen heeft, dewyle hy deselve soo genadichlyck tot eenicheyt des ge- loeffs ende christelycke kerckenordeninge gebracht heeft, dewelcke voor desen soo jammerlyck aen wedersyden verwoest was. Yersoeckt daerom ende betuycht alle de aenwesende broeders in den name Jesu Christi, onses lieven Salichmakers , ten ejmde dat se aen het getrouwe woort willen vasthouden , daerbenevens de christelycke disdplyne ende kercken- ordeninge in hare gemeynten neerstelyck onderhouden, ende voorts alle goede eenicheyt, lieffde ende vreeden onder malcanderen ende met andere rechtsinnige broederen onderhouden, hare kudde met een vroem ende godtsalich leven voorgaen, de onwetende ende affgedwaelde met alle vriendeiyckheyt soecken terecht te brengen ter eeren Oodts ende tot stichtinge zynder gemeynte.
Censura morum gehouden zynde hebben de broederen van dese provincie de E. gedeputeerde broederen des synodi nationalis van wegen hare ge- trouwe hulpe , bewesen tot stichtinge van Godes kercke in dese provincie , vriendelyck bedanckt, ende is de vergaderinge met sonderlinge eenicheyt, geestelycke vreucht ende vyerige dancksegginge tot Qodt Almachtich be- slooten den l^n Septembris anno 1619 stilo veteri.
tOorconde by ons vuyt den naem des synodi onderteyckent
JouANNis Lanoiüb, syuodi praeses. Laurentius Mod^iüs, synodi scriba, i)
Memorie, by Petro Bosscrao, predicant tot Wyck, over- geleevert aen de synode provintiael, vergaedert binnen utrecht den 19 Augusti anno 1619, tot naerder openinge van tgeen hq mondeling hadde gepresenteert.
Vooreerst hebben de E. heeren ende broeders te oonsidereeren, hoedat hij BosscHius gedueyrende zynen dienst en sonderling in deese droevige tyden hem altyt soo gedraegen heeft en gecomporteert, dat de kercke van Wijck midtsgaeders de goede ingesetenen in goeden vreede, lieffde en eenicheyt tot noch toe onderhouden zijn.
Oelyck hij tselffde niet alleen met meenichvuldige getuygenissen van alle d'ingeseetenen int gemeen, waervan eenige deesen annex z^n, maer dat hij hem diensaengaende refereert tot het rapport van zijjn confrater Laurehtio Modaeo, selffs alhier jegenwoordich.
1) Beide onderteekeningen, waartuaschen ruimte opengelaten (voor den assessor), zijn eigenhandig. De naamteekeningen ontbrdcen in W W.
440
Staet oock aen te mereken , dat door de lieffde en affectie , die hig r^n gemeente en zijn gemeente hem toedraecht, midtsgaeders de groote ge- negentheyt, die h^ heeft om haer te doen continueeren in deselffde eenicheyt, hij hem wil laeteh beweegen soo te voegen nae de resohitien des synodi, als met goeder conscientien sal connen geschieden. Ende hadde verhoopt volgens de sententie des nationalen synodi selfTs, dat diegeene die noch twyffelen ofte anders van gevoelen ziijn, doch stil, zeedich, onstraffelyck van leeven haer leersaem stellen, ende waervan het niet te vreesen is , dat in naevolgende tyden de kercke soude connen werden ontroert, niet zoo verplicht souden zijjn tot onderteeckeninge des voorss. synodi als wel diegeene, die nieuwelyckx tot den dienst sullen bevordert werden.
Welcke onderteeckeninge, ten nausten genomen, by hem niet en can werden gedaen sonder laesie van z^n consdentie, doordien hijj eenige swaericheden heeft, waerin 14) sich ten volsten niet en can voldoen, tenzq alvoorens hij naerder zij onderrecht, en Godt de Heere hem een ander verstant geeve, waertoe hq hem leersaem wil stellen en Godt de Heere vierich bidden, dat h|j hem wil begaeven met zynen h. geest, opdat 14) tot naerder verstant van deese godlycke geheymenisse mach comen, sonder dat hij hem wil stellen teegen het oordeel des nationalen synodi en tgeen sooveel geleerde mannen, wiens verstant, godtsalicheyt en geleertheyt hij hoochacht, besloten hebben, die wel connen hebben waerheyt, welck hij vooralsnoch, omdat het een onbegrypelycke saeck is, ten volsten niet can begrypen.
Dan by sooverre de E. hoeren ende broeders eenige teeckeninge van hem begeeren , is hij wel tevreeden te beteeckenen , gelyck hq dit onder- teeckent midtsdeesen, dat hij teegen de decreten des synodi in zynen dienst noch int gemeen noch int particulieir sal comen te handelen, nochte ymant door zijn leere aenstoot geeven, zyne predicatien daemae dirigeeren, en gelyck hq altyt gedaen heeft, tot rust, vreede en eenicheyt ' in de leere arbeyden. Jae dat meer is, om s\jn gemeente te voldoen is bereyt deese acte des sjmodi te onderteeckenen, behoudens alleen dat hq daerdoor niet en sal genootdruckt zjjjn te gevoelen, dat l^j niet vatten can.
AVaermeede hij Bosschius vastelyck vertrout, dat de E. hoeren ende broeders, lettende op het verlangen, wenschen, bidden en smeecken van zqn gemeente, op het versoeck dergeenen, die int gevoelen van hem souden schynen te diffentieeren , op de rust en vreede van zyne kercke, op zyne gevoegelicheyt en oprechtichey t , op de goede intentie van de regeerders, kerckenraet en ingeseetenen van Wyck, sullen van zjjn per- soon met deese billicke praesentatie in deesen z|jn gecontenteert ende,
441
hem conünueerende in zynen dienst, verhoeden alle onheyl, oneenicheyt en schueringe, die andersints lichtelyck ende sonder twyffel in deselffde stadt en kercke sal comen te verrysen.
P. BOSSGHIUB. 1)
Copie. AVq schout, borgemeesters ende regeerders der stede Wyek by Dueyr- stadt certificeeren midtsdeesen, dat Petbüs Bossghius den tyt van ses jaeren het predickampt binnen onse steede bedient ende hem daerinne sulckx ten aensien van leer ende leeven gecomporteert heeft, als een getrouw dienaer Jesu Christi betaemt, onderw^sende met z^n meededienaer (mette welcke hy altyt sonderlinge goede correspondentie gehouden heeft) de gemeente alhier soo stichtelyck, dat d'selfFde merckelyck heeft toege- nomen en noch jegenwoordich in deese droevige tyden met verwondering van veelen in eenicheyt floreert, als d'welck altyt vermydt heeft ende noch jegenwoordich vermydt de controverse dispuyten, die over het stuck van de godlycke praedestinatie verreesen waeren, sulckx dat niet te vreesen staet , dat door zyne predicatie de gemeente soude connen werden ontroert, maer veeleer te hoopen is, ende wg oock voor vast ende seecker houden, dat door zynen dienst d'voorseyde gemeente in vreede en eenicheyt sal continueeren tot rust der kercken, welstant der politien ende onder- linge eendrachtichéyt der goede ingeseetenen. Ende want men gehouden es getuychnis der waerheyt te geeven des versocht zynde, soo hebben wy schout, burgemeesters ende regierders voornoemt d'voorss. Petro BosscHio deesen willen meededeylen ende in teecken der waerheyt des stadts cachet op het spatium van deesen doen drucken, neffens de sub- scriptie van den jegenwoordigen secretaris op den XIX Julij XVI^ en negenthien. Ende was gecachetteert met het stadtsseegel, op het spatium van dien in groenen wassche gedruckt. Ondert A. Hobüthoven.
Oecollationeert jegens zjjjn origineel besegelt ende ondert. als vooren, is daermede bevonden taocordeeren.
A. HORKHOVEK 1).
Copie. Die kerckenraet soo oude als nieuwe der steede Wyck by Dueyrstadt attesteert ende verclaert midtsdeesen, dat D. Petrus Bossghius, jegenwoor- dige bedienaer des godlycken woorts, sich den tyt van ses jaeren herwaerts
1) Deze onderteekeningen zijn eigenhandig.
442
in zyne bedieninge alsoo gedraegen heeft, dat hij int stuck van de vyff controverse artykelen onse gemeente noyt oorsaeck van oproericheyt ofte oneenicheyt gegeeven heeft , ende dat hy sich voorts in leeven stichtelyck , en in andere leerstucken van de christelycke religie (so men iiijt zijn mondelinge conferentien als openbaere praedicatien heeft connen oordeelen) nae den regel van Godts heylige woort en de formulieren van eenicheyt rechtsinnich en in den geloove gesont heeft beweesen. Ende want men gehouden es de waerheyt getuygenisse te geeven voomaemenüyck daertoe versocht zynde, zoo heeft de kerckenraet voornoemt op zjjn versoeck hem deese attestatie medegedeylt Actum Wyck by Dneyrstadt den 8 Augusti anno 1619. L^er stont: uyt last van den kerckenraet ondert LAUREirnüs Modaexts.
Oecollationeert jegens z|jn principale ondert als vooren
es daermet bevonden taccordeeren. In kennisse van my
onderss. secretaris
A. HOBlTBOVEir 1).
Acta ofte handelinge synodi provinciae TJltrajectifMej gehouden binnen Utrecht int capittelhuys ten Doniy met atUhorisatie der Ed. Mog. heren Staten van den lande van Utrecht j begonnen den vyfden S^tembris anno 1620 ende geeyndight den dertienden desselvigen.
Compareerden in dese eerw. synode met formele credentien ofte brieven van behoorlycke authorizatie, ende dat uyt den name der Ed. Mog. heren Staten deser provincie d^E. erentfeste hooghgeleerde ende seer voorsienige heren: de heer mr. Johan Stmck, canonyc tOudemunster, d'E. joncker Arendt van Asewun, heer tot Ruwiel, ende d'erentachtbare mr. Aw- SELMus Salmiüs , ponsionaris der stadt utrecht , om den synodo voomoemdt by te wonen met haer E. directie ende assistentie, als de gelegentheyd van saken aldaer voorvallende ende verhandelt wordende soude bevonden worden te vereyschen.
üyt de classe van Utrecht verschenen met credentie: D. Cobnelitts DuNGAinrs, D. Bernardüs Busschoff ende D. Joannes Lyndentos, beyde d'eerste predicanten tot Utrecht ende de derde predicant tot Cockengen, tsamen in qualite als predicanten, ende d'eersame DmcK Jagobsz van Velthuysen ende Oth Jansz Hafhacker , beyde in qualite als ouderlingen respective tot Utrecht ende op de Vaert.
^) Deze Daamteekenlng is eigenhandig.
443
üyt de classe van Amersfoort verschenen mede met gelycke credentie: D. Petrus Wassenbüboh , D. Joannes Segermaitnus ende D. Joaniïes Brouwerus, respective predicanten tot Amersfoort, Westbroeck ende Emenes tsamen in qualite als predicanten, ende d'eersame Carel Chaudrok ende Willem Pauw, schout tot Cortehoeff, beyde ouderlingen respective tot Amersfoort ende Cortehoeff.
üyt de classe van Rhenen-Wyck compareerden in qualite als predicanten ende met credentie als voren: D. JoAmrES Wirtsfeldiüs , D. Jaoobüs Huges ende D. Gerardüs Helmichiüs , predicanten respective tot Rhenen , Hage- steyn ende Yenendael, mitsgaders d'eersame Peter Hendricz ende Frederigk Hermansz van Isendoorn, respective ouderlingen tot Rhenen ende Wyck by Duirstadt
Ende quamen hierby na ordre D. Joaitnes Lanoiüs, D. Arnoldüs OoRTCAMPiüs ende D. Laxtbentiüs Modaeüs als deputati des voorgaenden synodi.
Na inleydinge door tgebedt tot Ood, geschiedt door D. Joannem Lakgiuk voomoemdt als gewesen praeses des synodi voorleden, sjm tot directores des tegen woordigen synodi vercoren: D. Bernardüs Büsschoff als praeses, D. Petrus Wassenbxiroiüs als assessor, D. Cornelius Dük- QANüS als scriba.
De vercorene D. praeses d'ordinarise actiën met aenroepinge van CK)des h. naem hebbende begonnen, sjm gelesen d'ingebrachte credentien ofte brieven van authorisatie so der E. heren gecommitteerden der Ed. Mog. heren Staten als der eerweerdige broederen, gedeputeert van de dassen respective deser provincie, ende syn deselve, nadat daerop behoorlyck was gelet, goedgekent ende debite geaccepteert.
Het lieten enige broederen predicanten door D. praesidem versoecken, of haer by den synodum geoorloft soude zyn in haer E. vergaderinge mede te mogen comen om d'actien derselve in alle modestie aen te sien ende te aenhooren , ten eynde haer tselve in toecommenden in kerckelycke handelingen ende occurentien tot nutte mochte dienen. Ende is hun tselve by den E. synodum willighlyck vergunt , mits dat se behoorlyck silentium sullen beloven ende over de censuren, die voorvallen mogen, ende enige andere particuliere ofte personele saken op d'aensegginge D. praesidis onweygerlyck sullen opstaen.
Syn gelesen d'acta des voorgaenden synodi deser provintie de anno 1619. Ende is int oplesen van deselve ende occurrerende d'acte van ondertekeninge, die by alle bedienai*en des godlycken woordts sal worden gedaen ende ter ewiger memorie bewaert, ondersoeck gedaen, hoedat haer alle de dassen tot noch toe hierinne hadden gedragen. Ende is
444
bevonden , dat de classis van utrecht in alles d'ordre hadde voldaen , ende dat d'andero twe dassen oock eensdeels de gemelte ondertekeninge hadden gedaen, anderdeels noch stonde te doen, niet door nalatigheyd maer omdat d'acte der ondertekeninge, by den synodum ingestelt ende doen- maels by alle de tegenwoordige broederen getekent, by haer niet en was, ende dat airede by de nieu aengecomene predicanten onder hare dassen tot deselve ondertekeninge genoeghsame beloftenisse was geschiedt, staende alleen op verwachtinge , dat de Canones sjmodi nationalis, onse Neder- lantsche Confessie ende de Heydelberghse Catechismus na luydt des synodi praecedentis souden mogen tsamengevoeght ende by den anderen ge- stelt worden. Waerop de E. heren gecommitteerde eerbiedelyck aengesproken ende desesaengaende vnmdtlyck versocht zijnde hebben bdooft, dat se dit stuck in favorabile recommendatie aannemen ende bevorderen sullen, dat dese formulieren in manieren als voren mogen tsamengevoeght ende also conjunctim ondertekent worden.
Op het bericht, by den synodum versocht in de sake D. Aitselmi van Blojimerweert gewesene predicant tot Doom, is gerapporteert van de eerw. gedeputeerden des synodi, dat hy volgens praecedentis synodi resolutie tformulier van enigheyd in de lere in classe Rhenen-Wyck heeft ondertekent ende sulcks by de Ed. Mog. heren Staten is gerecommen- deert, dat hy tot noch toe met volle tractement sy versorght. tResterende is hare E. Mog. munificentie ende discretie eerbiedelyck opgedragen. Ende is in syne plaetse geoomen D. Coenraj)us Sagelius, gewesene predicant tot Westervoordt
Yan Hegnero Oosterze is per eosdem deputatos verclaert, dat hy volgens synodi sententie van syne kerekelycke bedieninge afstaudt heeft gedaen , oock tot noch toe enigh subsidium ende onderhoudt synes levens heeft genoten, edoch dat de kercke van Bunnick alsnoch niet en is becleedt met een ander ordinaris kerckendienaer , mits de Ed. Mog. heren Staten den classi van Rhenen-Wyck hadden aengeschreven, dat deselve, gelyck oock de kercke van Odyck ende andere, noch voor een ruymen tyd by leninge ende per vices souden worden bedient.
Yan de sake D. Lüdovigi dü Bois is van gelycken openinge gedaen, dat hy na luydt syner sententie van kerekelycke diensten heeft gedesis- teert , subsidium ter noodtdruft van d'Ed. Mog. heren Staten tot noch toe heeft getrocken , ende dat syne plaetse van Camerick wederom is voorsien met D. Florentio Middelhuvio.
Is per D. D. deputatos alsvoren geopent van Joanne Rommto , afgeset van syne kerekelycke bedieninge tot Odijck, dat hy tot de Lutersche sy
445
geweken, ende by deselve predicant geworden in Oostfriesland by Norden, so men seght int doi*p genoemt Hagen. Ende is hierop by den sjmodum geresolveert : 1. dat men aen hem uyt den name des synodi schrijven sal een brief van eemstige vermaninge van synen schuldigen plicht ten aensien van sjme gedane ondertekeninge ende heylige pro- testatien, van dat hy met onse lei'e in alles eens was ende daerop in synodo sessie heelt genomen; 2. dat men door missive de broederen tot Embden broederlyck sal versoecken, dattet hare w. w. onsenthalven gelieve te Norden ofte daerontrent te vernemen, hoe ende op wat ge- tuygenisse BoMmus aldaer tot den predicdienst van de Lutersche sy aengenomen, ende dat men hierna ende op dien alles gelet zynde verders met hem na ordre ende discipline der kercke sal hebben te handelen.
D. JoAiTNEs PoBSELius is modc gerapporteert de synodale sententie van beproevinge ende andersins voldaen te hebben ende daeromme in syne plaetse ter Aa wederomme tot den kerckendienst toegelaten te sqn, mits dat van den classe van utrecht sekere forme van restitutie in integrum voor PoBSELio voomoemdt is ingestelt ende door D. Aügopiüm aldaer op de predicstoel de gemeynte voorgelezen. Ende s^n tot naerder openinge van desen d^acta classis Ultrajectinae hiervan sijjnde den synodo by lecture geopent.
D. JoANNEs AssuEBi BoDEGHERus wordo gescght m syne vorige plaetse tot Coten alsnoch gebleven te syn sonder van den classe Rhenen-Wyck (waeronder de kercke van Coten resorteert) getransporteert te zqn, gelyck sulcks van noden te zyn by resolutie des voornoemden sjmodi om redenen was gestatueert Wat de classe van Rhenen-Wjjjck voor insichte hiertoe hebbe gehadt, daervan werdt hierna openinge gedaen articulo I, sess. 2.
AssTTERüs JoANNis, by syuodi sententie voordesen afgeset van synen kerckendienst tot Baern ende ter Eem, is verstaen van d'eerw. gedepu- teerden des synodi schriftelyck vermaent ende versocht te zijn om hem by monde oft geschrifte te verclaren, of hy nu, hebbende ontrent ses maenden lang hem naerder connen bedencken , de Canones synodi nationalis soude gesindt wesen te onderschrijven. Is daerop gelesen syn brief van antwoorde, aen D. Oortgamfium geschreven, daerinne hy persisteert by syne vorige weygeringe tot de onderschryvinge voomoemdt, met ronde verclaringe dat hy door cracht van waerheydt (synes oordels) overwonnen en gedwongen is om de voorss. weygeringe te doen.
Is oock mede openinge gedaen, hoedat door verscheyde redenen ende apparentien te beduchten staet, dat door Assüeri voomoemdt verblyf binnen Eembrugge de kercke aldaer merckelycke nadeel ende af breuck te
446
verwachten heeft, waerop de aenwesende E. heren gecommitteerden goed- gevonden hebben, dat dit by requeste aen de Ed. Mog. heren Staten werde geremonstreert , met toesegginge dat haer E. hierinne de behulpelycke hand souden toebringen, ten eynde na behoren hierop mochte worden gelet.
Op het stuck Petki Bossghh , afgeset van syn predicdienst tot Wyck by Duirstadt, is by gemelte D. D. deputatos openinge gedaen, dat opt expi- reren van den tyd van ses maenden, hem by den synodo tot naerder bedenckinge vergost, hy by missive is versocht tot een beter verclaringe over de Canones synodi nationalis, ende dat hy daerop, blyckende by syne rescriptie aen de voornoemde gedeputeerde broederen gedaen ende in synodo verthoont, heeft geantwoordt, dat hy gesindt was versochte ver- claringe schriftelyck te doen, dien hy door gebreck van tyd ende syne indispositie tot die tyd toe niet gedaen hadde, met versoeck dat dese syne uytstellinge hem ten besten mochte gehouden worden. Daerop fratres deputati hem weder door brieve hebben gedient, dat se wel mochten lyden, dat hy enige schriftelycke verclaringe instelde, presenterende hem oock te willen doen alle mogelyck behulp, maer dat, syn tydt van be- denckinge nu geexpireert synde sonder naerder verclaringe, de sententie synodi tegens hem haer effect sorteren moste. Noch werde by de E. heren gecommitteerden verhaelt, dat gemelte Bosschiüs daema by d'Ed. Mogende heren Staten ontboden ende hem gesisteert hebbende, nietjegenstaende harer Ed. Mogenth. aenhouden ende versoeck, hem weygerigh hadde ver- thoont tot het onderteken van de Canones des nationalen synodi. Waerover dan de synodus hem BosscmuM by desen declareert uyt cracht van des voorgaenden synodi sententie geheel a^eset ende ontslagen te z^n van syne vorige kerckelycke bedieninge.
Op het bericht gedaen over syns Bosscnn woninge ende verblyven binnen Wyck sonder de predicatien aldaer te frequenteren is goedgevonden, dat men uyt den name des synodi hem sal vermanen , dat hy om anderen een goed exempel te geven ende also metterdaedt te bethonen, dat hy, gelyck hy voorgeeft, van onse kercke ende godsdienst niet so vreemd en is, hem vant gehoor des godlycken woordts doch so niet langer en absentere, ende byaldien men in desen gene beteringe en verneemt, dat d'Ed. Mog. heren Staten alsdan reverentelyck sullen worden versocht aen de magistraet van Wyck te schryven, diEit sy Bosschio, die men andersins verstaet niet ongesindt te zjjn elders metterwoon te vertrecken, so hy het om d'eers. magistraet aldaer niet en liet (welcke geeme sage, dat de penningen door hare intercessie hem toegeleydt aldaer mochten geconsumeert worden) suDen laten weten , dat se syn vertreck op een ander plaetse niet qualyck sullen nemen.
447
Ses8. 2^ Chakel Chattdron, gedeputeert van den classe van Amersfoort als ouder- ling aldaer om dese vergaderinge mede by te wonen, is in dese sessie mede verschenen ende heeft syne plaetse genomen.
Is van den broederen deputatis van de classe van Rhenen-Wyck ex actis classis opgelesen de handelinge over D. Joan. Assüeri Bodecherüm vorens aengeroert ten regarde van het stuck synes transportements voor- gevallen, ende is daerby verstaen, dat int visiteren van de kercke van Coten bevonden was, dat het met deselve nu anders gestelt was als doen, doe syn transportement wierd voor goet gekent, mits hy synen dienst nu aldaer met minder afbreuck ende meerder stichtinge can doen als wel vorens, devryle het lopen der papen aldaer nu mindert ende dat d'ingesetene aldaer verclaren hem lief ende weerdt te hebben, goede getuygenisse te geven ende daerenboven versoecken, dat hy by haer blyven moge. Waerop de classis lettende niet hadde connen verstaen Bodecherüm voomoemdt van die plaetse fif te setten, doch droegh dese sake den sjmodo geheel op, die daerinne hadde te disponeren, na haren goeden raedt verstaen mochte. Ende heeft de synodus op alles lettende verstaen, dat sonder quetsinge des oordeels vant voorgaende sjmodus, diens autoriteyt sy niet geeme anders geledeert sage , D. Bodbchertjs voorschreven by syne kercke tot Goten om redenen voomoemdt wel blyven moge.
Antonius Hornhoviüs verstaen synde alsnoch te persisteren by syne vorige declaratie , persisteert synodus by voorgaende sententie. Ende is hem tot noch toe syn onderhoudt gevolght ende in syne plaetse tot Werchoven gecomen D. Egbertus Ottonis.
Wilhelmus RmDERSBACH, oock om redenen als d'andere van synen kerckendienst tot Tul en tWael ontslagen synde, heeft deselve geru^mt ende is hem by d'Ed. Mog. heren Staten enige vierendeel jaers gagie ge- accordeert, ende nu jongst in consideratie van syn siecte enigh extra- ordinaris subsidium toegeleydt Syn plaetse wat die aengaet, is noch tegenwoordigh onbedeedt met een ordinaris kerckendienaer.
JoANNEs BoRNius na eysch syner sententie, by den synodum uytgesproken, heeft afstand gedaen van syn kerckendienst tot Overlangbrouck sonder tot noch toe hem verclaert te hebben tot satisfeu^tie der kercke. Is niettemin tot noch toe van d'Ed. Mog. heren Staten met noodtdruftigh onderhoudt versorght. Syn kercke is met de kercke van Wyck by Duirstadt by provisie gecombineert.
Petrus Valck is verclaert volgens synodi sententie drie maenden be- proeft te z|jn ende daema in examine goede satisfactie gedaen te hebben,
448
waeromme hy dan oock na voorgaende wettelycke beroepinge in den kerckendienst tot Segfeldt is gestelt. Ende is syne vorige plaetse van Langeraeck over Leek wederom bedeedt met D. Joanne Pistorio.
De plaetsen , die door het deportement Joaniob MoNAcnn , Bartholomaei PRAJivosTn, Christophori Langeraeck, FRANosa Tatjrini, Paüli LvyDENii, Egberti Stedum, Joannis Nederlagh, -^Gion Seysth, Benjaminis Wanne- HAKER, HENRia WEi^iNon, DiDERici GAMFHusn, goweseno respective predi- canten tot Bunschoten, op de Yaert, tot Hermeien, Maersen, Soest, Abcoude, Woudenbergh, Segveldt, Lopick, Martensd^ck ende Vleuten, syn vacant geworden, syn voorsien als volght: tot Bunschoten is gecomen CoRNELius Leoninüs, op do Yaort D. Joaitnes Baers, tot Hermeien Absolok Helmontanus , tot Soest Nioolaus Hooghforst, tot Abcoude Franciscüb Bernhardi , tot Woudenbergh Nioolaus Keteuus , tot Lopick Daioel Schagen , tot Segfeldt Petrus Valck ende tot Vleuten Thomas Slosius. Sodat alleen noch vacant syn Maersen ende Martensdyck, waervan Martensdyck haest hoopt voorsien te worden.
Ter occasie dat in actis oplesinge werde gedaen van onse kercken- ordeninge , heeft een der h. h. gecommitteerden mr. Johan Strigk aen alle leden des synodi distributie gedaen van een gedruct exemplaer derselver kerckenordeninge, also deselve by ordre van de Ed. Mog. heren Staten nu versch was doen drucken. Waerover de tsamentlycke aenwesende heren gecommitteerden ende in haer E. personen d'Ed. Mog. heren Staten van D. praeside hooghlyck syn bedanct met vermaninge aen de broederen des synodi , dat hem een yegelyck na dese kerckenordeninge in syne respective kercke ende bedieninge strictelyck wilde dragen, ende tgene by deselve int stuck van correspondentie ende andersins hare Ed. Mogentheden werdt toegeschreven, met alle behoorlyck respect deselve geeme defereren, niet twyfelende of hare Ed. Mogenth. sullen van gelycken de kercke haer recht geeme laten , twelc in deselve kerckenordeninge haer toegeschreven wordt. Wat d'andere kerckendienaren deser provincie belangt, sullen van d'Ed. Mog. heren Staten beueffens missive de respective dassen exemplaria toe- gesonden worden om voorts aen den broederen derselver te distribueren, ten eynde sy haer mede in conf ormite alsvorens daema hebben te reguleren.
D. scriba Dxtnganus heeft openinge gedaen van syn deputaetschap tot de correspondentie met öelderlandt , te weten hoe hy aldaer heengegaen synde met approbatie van de Ed. Mog. heren Staten ende voorsien met credentie in alle vrundlycheyd sy geaccepteert , sessie hebbe ontfiuigen ende ten eynde des sjmodi toe stemme hebbe gehadt, refererende sich verders tot de acta hares synodi, desen onsen synode toegesonden.
44d
t). Wassenburgiüs gedeputeert synde tot onderhondinge van correöpott- dentie met die van ZuydhoUand , nietjegenstaende dese correspondentie onsen voorleden synodo al was aengeboden, heeft verclaert geen aenschryvinge van haer tegens taenstaen hares synodi ontfangen te hebben ende daerom derwaerts niet getrocken te syn.
D. Oerhardus Helmichiüs, depiitatus ad synodum Noordthollandiae , is wel tydelyck verschreven tot denselven synodum ende met behoorlycke credentie tot haer afgegaen, doch verclaerde evenwel geen sessie genoten te hebben om redenen, by syne w. in synodo geopent, ende heeft syne w. van den synodo aldaer verthoont brieve van excuis. Dewelcke gelesen synde is bevonden, dat se niet door ongenegentheyd tot de correspondentie met onse provincie, tot dewelcke sy andersins verclaren wel gesint te z^n, maer om sekere onverwachte ende voorgevallene beletselen veroorsaect zyn tot weygeringe van gemelte sessie. Waerby so by D. Gerhardum Hel- MicmüM als andere broederen dese reden mede werde aengetrocken , dat also verstaen werde, dat de E. heren Staten van HoUandt onse kercken- ordening alsnoch niet volcomentlyck hebben ingewillight, daerom oock geoordeelt werde, dat by haer E. Mog. gemelte correspondentie niet en conde werden toegestaen, haer voor ditmael alleen genoegende met de correspondentie, die voorhenen by haer geobserveert was.
De synodus op alles gelet hebbende, heeft goed genoegen gehadtin de correspondentie , by die van Gelrelandt bewesen , ende verwacht oock met gelycke toegenegentheyd haren deputatum tot dese hare vergaderinge , gelyck oock die daertoe debite is genodight geworden. Dan verstaet het synodus, dat men aen de gedeputeerden des synodi Zuydhollandiae, van welcke de presentatie der correspondentie is geschiedt, sal schryven met aenwysinge van de versuymenisse , by hare w. w. gepleeght, sodat se onsen D. deputatum niet en hebben genodight, so oock dat se tot onse correspondentie genodight synde, niet alleen niet syn verschenen, maer oock noch overt een noch overt ander enige excuise ons hebben laten toe- comen. Accepteert oock d'eerw. synodus d'excuse, by die van Noordtholland in alle vrundelycheyd gedaen, waervan oock tot hare eerw. een brief sal worden gedirigeert, verwachtende op beter ende gevoeghlycker gelegen theyd om te statueren, wat verders met haer w. als oock met die van Zuyd- hoUand int stuck van correspondentie aen te gaen sal zyn.
Ondersoeck gedaen synde van D. praeside na die visitatien , in de respec- tive dassen onser provincie gedaen, is verstaen, dat deselve visitatien in gemelte dassen syn geobserveert Ende refereert sich voorts de syno- dus int continueren van dien tot onse nieugednicte kerckenordeninge
art. 44.
Acta syn, provtnc. VL 29
450
Sess. 3»
Is by occasie vant oplesen der verclaringe, gedaen by de rectores, lectores ende andere schoolmeesteren so binnen utrecht alsoock binnen Amersfoort , geopent van D. praeside ende D. scriba , dat D. Simon Wiluelmi WrrFELDT, regens collegii Paiüini ende lector quartae classis, alsoock D. RuDOLPHus MuDENus, Icctor quintae classis tot Utrecht, welcken beyden tot Yictoris eerstcomende toe tyd van beraedt gegeven was , de acta synodi nationalis tydelycken ondertekent hebben.
öelyck uyt den name des synodi aen de E. vroedtschap der stadt utrecht om goede redenen was versocht, dat by de polit^cqne heren scholarchen van hare stadt enige predicanten mochten worden bygevoeght, ende het- selvige op gemelte versoeck van de E. vroedtschap voomoemdt doenmaels was geaccordeert , also is oock verstaen, datter twe predicanten uyt de stadt van utrecht beneffens de polityoque heren scholarchen syn gecon- stitueert
Bericht gevordert synde, wat tAmersfoort in scholarum refonnatione was gedaen , is van D. Petro Wassenburoio daervan openinge gedaen , als volght: 1. dat Joannes Gesselius, gewesene latinae scholae rector, volgens praecedentis synodi sententie van het schole ende commensalen te houden desisteert; 2. dat Timanküs Gesseliüs, gewesene conrector, van gelycken van syn schoolhouden ophoudt; 3. dat Joannes Joannis, gewesene lector sextanorum ende septanorum, nadat hy verscheyden mael uytstel heeft versocht ende diesniettegenstaende tot de onderteyckeninge, die by den synode nationael beraemt ende van den voorgaenden synodo deser provincie gevordert was, hem onwilligh vertoonde, van syn schooldienst isafgeset; 4. dat Gerrit Hermanszen, byschoolmeester van de duytse schole, beneffens andere redenen oock tot het schoolampt onbequaem geoordelt synde , mede van syn schole is gedeporteert ; 5. dat Jan Dirczen , mede byschoolmeester als de voorgaende ende genoeghsaem bevonden synde als pontificius, van syn schole is afgeset, doch alsnoch van deselve niet geheel en desisteert, i) ende dat hy van den officier daeromme wel in boeten geslagen is, doch evenwel nadat hy hem een dach ofte twe heeft verthoont, off hy vant schoolhouden wilde ophouden, daema nietmin als voren het houden van syn schole wederom begint ende alsnoch niet volcomentlyc nalaet^
Dewyle by sekere acte, in den voorgaenden synode deser provincie gestelt in de sake Johannis Lücae, gewesene leser ende schoolmeester tot Capelle, den deputatis synodi in last was gegeven aen dien van den
1) *van syn schole — desisteert." Er stond eerst: » alsnoch persisteert int houden van syne schole", later doorgestreept.
2) »niet — nalaet." Er stond : ^ continueert", doorgestreept.
451
classe van Zutphen aengaende syn comportement aldaer te schry ven , ende nadat sy antwoord becomen ende gesien souden hebben , met hem vorders te handelen na behoren, so ist dat de gedeputeerde voomoemdt in desen synode hebben gerelateert, dat sy hebben geschreven ende antwoord be- comen (gelyck sy oock den eerw. synodo tegenwoordigh hebben vertoont) synde sulcks, dat de voornoemde Joannes Lücae in den voorschreven classe van Zutphen onchristelijck hadde geleeft, dat se oock dienthalven met hem hadden gehandelt, ende also hy alle hetgene, dat haer aenge- schreven was, stoutelyck heeft ontkent, dat sy gedeputeerden in conside- ratie van hetselve ende tgene tevoren was gepasseert, niet anders hebben connen verstaen, dan dat se behoorden syne afstellinge (by d'Ed. Mog. heren Staten ende den synodo alvorens geschiedt) goedt te kennen ende te approberen, twelck sy oock verdaerden gedaen ende hem aengeseydt te hebben , dat hy van syne bedieningen was ontset ende ontslagen , mits daerby openende dat hy, uyt reden dat hy de acte van stilligheyd voor de Ed. Mog. heren Staten hadde geweygert te onderteyckenen , van haer E. M. buyten dese provinciën ware gewesen.
Joannes Philochronits, alumnus der E. M. heren Staten, door het voor- spreken des eerw. synodi noch een jaer gecontinueert synde om sich tot Leyden in studio s. s. theologiae te oefenen onder d'opsichte D. D. Festt HoMMn, is verstaen nu onlangs alhier tUtrecht geproponeert te hebben, ende daema by forme van examen van D. Festo ten overstaen van enige h. h. gecommitteerden der Ed. Mog. heren Staten ende der gedeputeerden des synodi naerder geprobeert, waeruyt sulcks van syne cleyne progressu in studiis, alsoock van syne ongesondtheyd int stuck der lere ende des geloof s, van D. D. Festo ende de gedeputeerden des synodi met goedt- vindinge van de E. heren gecommitteerden voomoemdt aen de E. Mog. heren Staten is gerelateert ende geremonstreert, dat hy PHnxKWRONus ex albo alumnorum van hare Ed. Mog. sy uytgedaen ende tenemael gede- porteert.
N. Westerberoh, mede alumnus als de voorgaende ende geweest hebbende amanuensis Conraoi VoRsrn , nadat hy beneffens Philochronuh geproponeert ende door naerder ondersoeck als vorens met denselven was geprobeert, is verstaen in syne verclaringe alsnoch VoRsm sententie toegedaen te zijn, ende daeromme uyt het register der alumnen van d'Ed. Mog. heren Staten gecasseert te wesen.
Van Nederlaoio is gerelateert, dat hy selfs d'Ed. Mog. heren Staten
heeft bedanct van syne alimentatie, tot die tyd toe van haer Ed. Mog.
genoten, ende dat hy studium theologicum verlaten hebbende hem tot
enigh handtwerck begeven heeft
29*
452
Aengaende de generale gravamina in den voorleden synodo , aen de Ed. Mog. heren Staten geexhibeert, is van D. D. deputatis synodi openinge geschiedt, dat se haer E. M. hiervan verscheyden mael hebben vernieu- winge gedaen met eemstigh versoeck om daerop gelet te mogen worden, ende dat hare Ë. Mog. daerop hebben geantwoordt, dat se dese sake in goeder recommendatie aennamen ende ter behoorlycker tyd daerop souden letten, dan dat haere Ë. M. alsnoch besigh waren om haer tinformeren op het stuck van d'officieren, daerin haer Ed. hoopten haest gedaen te hebben, in versekeringe dat, so wanneer de reformatie dei'selver officieren ten effecte sal syn gebracht, alsdan de gemelte gravamina bequamer ge- remedieert sullen voorden.
Synde van wegen den synodo aen d'E. M. heren Staten versoeck ge- daen , dat hare E. M. gelieven soude aen hare G. G. de grave van Culen- BORGH ende de E. here van Brkdenrode te schryven, dat het uytiopen, twelck de papen, onder hare G. G. jurisdictie behorende, tot dese provincie doen, mochte geweirt worden, is gerapporteert, dat hare E. Mog. verstaen, dat vooral ende eerst goede ordre dient gestelt in dese provincie, ende dat daema sulcke aenschryvinge met meer fundament ende gevoeghlycheyd sal connen geschieden.
Sess. 4».
Syn om te voldoen d'ordre van correspondentie gelesen geworden d^acta synodi G^ldricae, nu laest gehouden binnen Zutphen.
Ende als men gecomen was tot het lesen van d'acte, die daer spreect van de lombaerden ende andere leentafelen, daerdoor d'arme behoeftige ondersaten ende de schamele gemeenten jammerlyck worden uytgeput, ende dat daeromme de synodus Gelriae benefTens hare doleancie , hierover voor den E. heer cantzler, raedtsheer ende andere heren daer tegen- woordigh synde gedaen ende noch verders te doen, eemstelyck by gemelte acte versoect, dat de corresponderende broederen, so die daer in hare vergaderinge waren, dit stuck mede in opmerckinge wilden nemen ende een yegelyck by den synen daertoe helpen arbeyden , dat de christelycke overheden overal in hare respective plaetsen daerop doch mochten letten , dat om dese gemene ende langduirige clachten der armen te voorcomen een ander ordre van leninge mochte beraemt worden, is ditselvige van D. DuNGAJïo, als met Gelrelandt uyt den name deser provincie gecorres- pondeert hebbende, de synodale vergaderinge alhier voorgedragen met versoeck, dat in deselve op dat stuck ooc mocht werden gelet. Ende is na verscheyden discoursen ende voorslagen, die daerover gevallen syn, sulcks by d'aenwesende heren gecommitteerden geobtineert, dat men na alle mogelycheyd hierop acht sal nemen ende besien , wat na gelegentheyd
453
deser provincie ende derselver middelen tot reformatie van de tafelen van leninge sal connen practicabel gevonden worden, ende dat men midler- wylen per deputatos synodi sal connen laten vernemen, hoe dese sake in Gelreland al succedeert
üyt occasie van den 44®» artyckel synodi Gelricae , hoe men sich tegens den Remonstrantschen predicanten, die hier onder ons noch gebleven zyn, sal hebben te houden, is by den synodum gestatueert, dat een yegelyck predicant met assistentie van syn kerckenraed in syne respective kercke alle debvoir sal aenwenden om denselven door vrundtlycke ende christelycke vermaningen, onderrichtingen ende inductien , mitsgaders alle andere vrundtlycke bejegeningen ende tekenen van toegeneygentheyd tot haren besten wederom tenrechten te brengen ende met de kercke wederom te verenigen, daertoe dan oock een yegelyck gebeden ende vermaent wordt om in desen dele, na syn ampt medebrengt, trouw, voorsichtigh ende ovemeerstigh te willen wesen, in hope dat de here God desen heyligen arbeydt niet ongesegent laten en sal.
Sess. 5*.
Is verstaen a D. praeside, dat d'eerw. deputatus van Gelderland D. JoANWES Verhouwel, gosondon om uyt haren name met dese provincie te corresponderen, tot ons was overgecomen, ende heeft D. praeses syne w. credentie vertoont ende geexhibeert. Dewelcke gelesen ende geappro- beert synde, is a synodo ordre gestelt, dat sjme w. per D. D. deputatos synodi debite soude gewellecomt ende in de vergaderinge gebracht worden. Twelck geschiedt synde is syne w. na behoorlycke salutatie geeme ende vrundelyck ontfangen, ende is deselve syne plaetse na ordre geassigneert
LuDOvicus DU Bois, by synodale sententie afgeset van syn prediodienst tot Camerick, heeft na verworven consent om te mogen instaen geexhi- beert schriftelycke supplicatie, daerinne hy na vertoogh, dat hy hem zedert syn deportement van den kerckendienst tot Camerick gehoorsaem, submis ende in alle sedigheyd ende vroomheyd des levens so tot Camerick alsoock tot Utrecht hadde gedragen, ende dat hy daerinne hoopte te continueren, begeert van de synode remissie van syne vorige sonden, ende tot den heyligen kerckendienst wederom gevordert te mogen worden.
De synodus hierop ende op alles, wat in desen te considereren stondt, rypelyck ende in de vrese des Heren lettende heeft geoordelt, dat de voorschreven Lxjdovicus du Bois aen de Ed. Mog. heren Staten sulcks sal worden gerecommendeert, dat hem een proponentsgagie vooralsnoch mach worden gecontinueert , ende dat hy noch enigen tyd hier binnen Utrecht inter privatos parietes yder weke eens sal proponeren ter presentie van de bedienaren des godlycken woordts aldaer, ende oock des gelegen synde
454
van de gedeputeerden desselven classis, waertoe ou Bois syn domicilium sal hebben te houden in de stadt van Utrecht, opdat also so op zijn leven als syne propositien na behoren moge gelet worden ende daervan getuyge- nisse gegeven aen den eerw. broederen den gedeputeerden des synodi, omdat dan voorts tsamentelyck so deputati synodi als classis, soveel mogelyck ende de kercke dienstelyck sal zijn, mogen oordelen, of hy tot publycke propositien ten platten lande oft oock tot den ordinarischen kerckendienst sal connen gevordert worden.
Sess. 6».
Regnerüs Oosterze , synde by sententie superioris synodi mede gedepor- teert van syn predicdienst tot Bunnick , nadat hy op syn versoeck oorloflF geimpetreert hadde om te mogen instaen in den synodo, heeft by monde- lycke relatie ende schriftelycke requeste de vergaderinge voorgedragen, hoedat hy van deselve eerbiedelyck ende submisselyck versochte, dat hera syne fauten, dolingen ende abusen, die hy tot syn leedtwesen ende tot bedroefenisse alsoock ontstichtinge der kercke Christi hadde begaen, ende daeromme oock van de synode provinciael superioris anni van syn kercken- dienst was ontset, hem mochten quytgescholden ende vergeven worden. Ende dewyle hy zedert syn deportement hem so tot Franeker alsoock hier onder ende by den broederen, voomamelyck onder d'opsichte van de classe Rhenen-Wyck suJcks verhoopte gedragen te hebben so in stilligheyd des levens alsoock int oefenen van proponeren, dat syne schriftelycke attestatien daervan synde, alsoock de getuygenissen der broederen dersel- viger eerw. vergaderinge den synodo wel gevallen suUen, versochte hy verders, dat hy opt gevoeghlycste wederom in integrum mochte gerestitueert ende met ordre tot den kerckendienst gevordert worden.
Doch also in syne mondelycke propositie onder anderen waren geobser- veert dese woorden: alhoewel hy voor die tydt (namelyck als hy werde gedeporteert) geen reden en hadde om te appelleren, ende dieselvige enigh bysonder nadencken gaven, is van hem hierover eerst verclaringe afgevordert ende gevraeght, of hy hiermede raeynde, dat alhoewel hy doen, als de gemelde sententie tegens hem uytgesproken werde, dieselfde wel hadde geacquiesceert sonder daertegens te appelleren, hy evenwel ofte daema ofte oock nu wel reden soude hebben om , in cas van dat hy raeynde die sententie niet verdient te hebben , daertegens te mogen appelleren. Waerop Oostekze verclaert heeft, dat hy met die maniere van spreken hem niet heeft willen ontschuldigen van sulcke stucken, daerover hy was gedeporteert, nochte oock de sententie des synodi hiermede van enigh onrecht ofte onbiUycheyd betygen , maer dat hy alleenlyck om enige personen wille sulcks hadde gesproken, willende daermede seggen, dat hy doenmaels, als hy werde gedeporteert, geen reden van appel en hadde^
455
maer nu hy hem zedert aldus hadde gedragen als vorens gemelt, dat hy nu een ander sententie ofte uytsprake van den synodo was verwachtende. De synodus dan daervan voortgaende tot het versoeck ten principale ende lettende in de vrese des Heren so op de mondelycke propositie van OosTERZE als syne schriftelycke requeste , mede met rype deliberatie over- wegende syne schriftelycke attestatien, die hy hadde overgelevert, byson- derlyck oock opmerckinge nemende op de getuygenissen der aenwesender broederen, so ten aensien hoe hy hem alhier van Franeker wederkerende in leven alsoock in syne propositionibus in den classe Rhenen-Wyck hadde gedragen, eyndelyck considererende alles wat in desen meer te considereren stonde, heeft gestatueert ende statueert mitsdesen, dat de voorschreven Oostebze in conformite als Lxtdovicus du Bois voor een sekeren tyd onder d'opsicht van den classe Rhenen-Wyck inter privatos parietes alle weeck sal moeten proponeren, ende dat te dien eynde ende ter tyd toe dat de broederen, onder welcken hy sal hebben geproponeert , ende die op syn leven ende ommegang sullen hebben gelet, met den deputatis classis ad deputatos synodi sulcken rapport doen, daeraen hare w. w. sal genoegen, die dan tsamenüyck syne sake tot dienste der kercken sullen hebben te bevorderen, nadat haren goeden raedt sal gedragen ende hare w. w. voor den toecomstigen synodo sullen mogen verantwoorden , midler- wylen dat voor hem sal worden geintercedeert, dat hy proponentsgagie tot onderhoudt trecken moge. Ende gelyck dese sententie Regnero voor- noemdt is voorgehouden, also is oock uyt goedvinden des synodi hem aengeseydt, dewyle hy verscheyden preuven van syne losheyd ende in- constantheyd heeft doen blycken, dat hy wel hebbe toe te sien, dat hy hem daerinne voomamelyck betere, daertoe oock bysondere opmerckinge sal genomen werden, dat hy oock den Catechismum, Nederlandtsche Con- fessie, de Canones synodi ende de kerckenordeninge neerstelyck sal hebben te lesen, verwachtende voor syne verdere promotie eerst ene naerder proeve ende ondersoeckinge , die over enige stucken der lere over hem sal gedaen worden. Ende sal dese aensegginge ende waerschouwinge aen LuDovicüM DU Bois in conformite van desen gedaen worden.
Jan Janszen Riddersbach, burger der stadt Utrecht, ende synde van de E. M. heren Staten nu ontrent twe jaren met enige alimentatie gebenefi- cieert om van wegen de goede hope, die hy van hem gaf, tsyner tyd tot den kerckendienst gevordert te mogen worden, heeft na verworven oorlof om te mogen instaen den synodo geexhibeert sekere schriftelycke requeste, by welcke, nadat hy syne qualiücatie verhaelt, ende hoedat hy hem int proponeren onder d'opsicht van den kerckenraedt van utrecht enigen tyd heeft geexerceert, van den synodo versoect, dat hare w. w.
456
gelieve syne sake siilcks te bevorderen, dat de classe van Utrecht mocht werden geauthoriseert om hem praeparatorie te examineren, opdat hy also door behoorlycke trappen tot den h. kerckendienst soude mogen ge- employeert worden.
De synodus lettende op den VIII®" artyckel van de kerckenordeninge , daerinne wel expresselyck werdt gecaveert, dat men werckslieden ofte personen, die niet hebben gestudeert, tot den kerckendienst niet en sal bevorderen dan met extraordinarise ofte singuliere qualiteyten ende gaven van godsaligheyd , oodtmoedigheyd , zedigheyd, goed verstandt ende dis- cretie, mitsgaders gaven van w^elsprekentheyd voorsien, daermede de kerckenordeninge genoegh te verstaen geeft , dat de kercke Christi alderbest gedient wordt met personen, die beneffens de vrese Qt)ds ende andere christelycke deughden oock wetenschap ende geleertheyd hebben, so ist dat de synodus voomoemdt wel hadde mogen sien, dat sulcke persoon ten eynde als vorens niet gepresenteert en ware. Edoch gelet hebbende dat hy al over enige jaren van de E. Mog. heren Staten ten dienste der kercke Christi was gealimen teert , dat hy oock selfs sqne domestycque hanteringe daeromme hadde teruggegestelt , ende dat sulcke getuyghnisse van den broederen van Utrecht van syne deughden, verstandt ende voort- gang int proponeren is gegeven , die den synodo een redelyck contentement geeft, so ist dat deselve synodus den voorschreven Jan Janszen Etodersbach accordeert syn versoeck, mits dat men met syne plenaire promotie niet praecipiteren en sal, maer een goeden ruymen wyle dienst van hem trecken in de vacerende kercken hier ende daer als proponent te bedienen , ende dat syne propositien, dien hy elders in de kercken doen sal, eerst voor enige broederen des kerckenraedts van Utrecht sullen moeten gehoort worden. Ende verclaert de synodus, dat na desen scherpelyck sal gelet worden, dat geen andere als gestudeert hebbende personen tot den h. kerckendienst gepromo veert en worden, ten ware in een bysonderen ende extraordinarisen casu, welcke voorvallende men evenwel sich praecise aen den YIII®" artyckel onser kerckenordeninge sal hebben te houden, opdat deselve niet lichtveerdighlyc geledeert ofte gevilipendeert en worde.
Sess. 7».
Is vertooght ende gelesen credentie , van die van den kerckenraedt van Wyck by Duirstad D. Laurentio Modaeo ende d'eers. Frederick Hendmczen VAN Isendoorn, beyde leden deser vergaderinge synde, toegesonden om by den synodum te bevorderen de beroepinge D. Cornelh Leonini , predicant tot Bunschoten , gelyck die vorens voor den classe van Amersfoort uyt den name van die van Wyck voornoemdt was aengeleydt. Welcke voorschreven credentie gelesen ende geapprobeert synde , heeft D. Modaeus gemelte be- roepinge den synodo voorgestelt sulcks ende in sodaniger forme, als deselve
457
geschiedt was, met aentreckinge van de fundamentele redenen ende ge- legentheden, waerop deselve was berustende, waerby en beneffens D. Arnoldus Oortcampitjs uyt den name van de classe van Amersfoort een summaris verhael heeft gedaen, hoe gemelte beroepinge, by haren classe aengegeven, met die van Bunschoten in communicatie was geleyt ende van deselve tot noch toe niet bewillight , waertoe dan oock van D. Brouwero ex actis classicalibus openinge werde gedaen , hoedat de classis van Amersfoort om verscheyden swarigheden voor te comen dit stuck gehelyck tot den synodum hadde gedevolveert.
De synodus, voor ende aleer dat se dachte te comen tot enige uytsprake so over d'een als d'ander zyde, vonde goedt, dat men uyt haren name die van Bunschoten, so die van den gerechte als lidtmaten derkercke,peremptorie soude citeren tegen toecomstigen Maendagh des avondts alhier tot Utrecht, om alsdan, verschonende met behoorlycke schriftelycke commissie, tegen den anderen dagh van de synodale byeencomste in te brengen alsulcke redenen, als sy souden hebben voor te stellen om op te houden de dimissie D. Leonini voomoemdt Ende om dese missive van citatie des te meer te becrachtigen is goedgevonden, dat deselve by de E. heren gecommitteerden van de E. Mog. heren Staten mede soude ondertekent werden. Ende is tselve in sulcker voegen, als geseydt is, oock geschiedt.
Hiervandaen is men getreden tot de gravamina classium om in den synodo te dienen.
Gravamina classis ültrajectinae.
Op het 1® gravamen van de classe van utrecht, of een lidtmaedt der kercke hem quame te verlopen in doodtslach, huysbraeck, straetschenderye ofte yet desgelycks, daeromme hy vluchten moste, hoe sal men met den- sulcken na kerckelycke oixlre te handelen hebben, is geoordelt, dat men vooreerst de delicten ende delinquenten wel hebbe te onderscheyden , oock mede dat wel te observeren syn de plaetsen, daer sy haren toevlucht nemen, namentlyck of het syn plaetsen, daer de Gereformeerde religie ende de kerckelycke discipline in treyne syn ofte niet, oock of men weet, waer se gevlucht syn , dan of de plaetsen onbekent syn. Ten aensien van desen allen is gestatueert, so de delinquent gevlucht is in een Gerefor- meerde plaetse, daer kerckelycke discipline is, dat men daer eerst aen den delinquent sal schryven na eysch ende gelegentheyd van kerckelycke ordre. Ende indien hy wederorame antwoord schryft of schryven laet van syn leedtwesen over syne begane sonde, dat men hem alsdan niet sal excommuniceren, maer meer ende meer tot penitentie ende den schoot der kercke sal soecken te brengen. Doch so hy op het aenscliryven geen teken van berouw ende leedtwesen betoont, ofte oock niet weder en
458
schrijft, sal men aen de E. kerckenraed dier plaetse schryven, dat die den delinquent mede eernstelyck synes schuldigen plichtes wil vermanen , waerop indien hy geen gehoor en geeft, sal men deselve opentlyck voor de gemeynte afcondigen, daer hy van gevlucht is, ende daerbenevens oock met kennisse ende bewilliginge des classis excommuniceren. Ende so dat een ongereformeerde plaetse ware , sal men hem alleenlyc door schryvens aenmanen, op welcke tsy dat hy gehoor of geen gehoor en geeft, sal men met hem handelen als vorens. Dan of het gebeurde, dat men niet en wiste, waerhenen de delinquent gevlucht ware , sal men aen syne vrunden ende anders secretelyck daema ondersoecken, met aensegginge dat sulcks niet en geschiedt om denselven by d'overheyd te melden, maer om aen denselven de kerckelycke discipline tot synen besten te gebru\jcken, alwaer men dan gewaer wordendp, waer hy is, wederomme na ordre als vorens met hem sal handelen. Doch indien men niet can gewaer worden, waer hy sich versteken heeft, dat men in sulcken gevalle met d'excommunicatie niet sal praecipiteren maer deselve tot naerder bescheydt uytstellen. Sal niette- min in allen gevalle nodigh syn ter plaetse, van waer de delinquent ge- vlucht is, voor de bedieninge des h. avondtmaels denselven met syne delicte de gemeynte voor te stellen om deselve daervoor eernstelyck te waerschouwen , ende oock voor haer een teken van kerckelycke opsicht ende discipline te betonen.
Op het II® gravamen, of personen hier in dese provinciën wonende onder tgebiedt van de Ed. Mog. heren Staten öenerael, gingen buyten ofte oock in deselve provinciën by papen trouwen, ende namaels hier quamen versoecken ofte door haerselven ofte door yemand anders proclamatien ende voorts solennisatien hares houwelycks , wat in sulcken casu tgevoeghlycste soude connen ende moeten gedaen worden, refereert het synodus sich in desen tot de laetst gepubliceerde houwelycksordonnantie, ende bysonderlyck tot den IXen ende Xn®^ artyckel derselve.
Op het in® gravamen, also het hooghnodigh is in de Gereformeerde kercken ende huysgesinnen der lidtmaten in swang te brengen aUerley particuliere oefeningen van godsaligheyd, so wordt in bedencken gegeven, op wat wyse men bequamelyck alles standts christenen daertoe brengen sal , vindt het synodus goed , dat desen aengaende van den D. D. deputatis synodi so dergener, die voorleden jaer geweest zyn, alsoock voor dit volgende jaer sullen gecoren worden , yet schriftely ck sal ingestelt worden , twelc dan daerna den respective dassen sal verthoont ende na behoorlycke proeve van deselve geapprobeert worden.
Sess. S\ Gravamina classis Amersfortianae.
Op het I® gravamen, of een doodtslager noch onversoent synde in de
459
Gereformeerde kercke mach getrout worden, is geoordeelt: ja, alleen dat men sorghvuldelyck hebbe toe te sien , of ende hoe men den gewoonlycken zegen over hem hebbe uyt te spreken.
Op het II® gravamen, oft geraden is lycpredicatien te doen in plaetsen, daer hope is van merckelycke aenwas, refereert sich het synodus tot de kerckenordeninge artic. 65.
Op het in® gravamen, of niet in plaetsen, daer weynige kerckenraden zijn, een predicant soude mogen worden gedeputeert tot den synodum in de plaetse van den tweden ouderling, verstaet het synodus, dat men na ordre van des voorleden synodi verclaringe op den synodum sal compa- reren uyt yder classe met drie predicanten ende twe ouderlingen, ende dat yder classe het daema also sal soecken by den synen aen te leggen , dat in desen gene veranderinge en geschiede.
Op het IV® gravamen, te versoecken vermeerderinge van tractement voor de predicanten, item voor predicantenweduwen ende schoolmeesteren, verstaet het synodus , dat het alsins nodigh is , dat dit gravamen per D. D. deputatos synodi aen de Ed. Mog. heren Staten eerbiedelyck geremonstreert ende remedie versoght werde. Ende hebben de E. heren gecommitteerden belooft, tselve gravamen geremonstreert s^jnde, de goede hand daeraen te houden.
Op het Y® gravamen, te versoecken ene generale forme van credentien ende van beroepingen van predicanten om in deselve eenparigheyd te houden, wordt by den synodum voor goedt geacht, dat ditselvige den D. D. deputatis synodi sal vertrouwt worden, die daervan een concept instellen sullen om van den tegenwoordigen synodo gevisiteert ende ge- approbeert synde te dienen na behoren.
Op het VI® gravamen, te versoecken mede een eenparigen voet van voorlesen ende van voorsingen ten platten lande voor de predicatien, statueert de synodus, dat men overal in alle kercken invoeren sal het voorlesen ende voorsingen voomoemdt, ende wat de forme aengaet, dat die daerinne sal eenparigh syn, dat men voorlese uyt de canonycke schriften , ende het voorsingen geschiede na luydt van de kerckenordeninge artic. 69.
Gravamina classis Rhenen-Wyck.
Op het I® gravamen, hoedat men doen sal tegens diegene, diewelcke ledematen der gemeynte synde haer aen de Papisten verhouwelycken , van papen laten trouwen ^nde van deselve hare kinderen laten dopen, ordon- neert de synodus, dat een yegelyck predicant met bystandt van syn kerckenraedt daertegens publycke ende private vermaningen ende bestraf- fingen sal doen, niet alleen als de casus daer is, maer oock eer se ge- schapen is.
460
Op het II® gravamen , hoedat men hem dragen sal in den doop .van de jonge kinderen dergener, die niet connen een prediedagh in de weke ordinaris waernemen, gelyckals schippers ofte andere, die door het nyt ofte invaeren ende anders hare beurte moeten waememen , ende derwegen hare kinderen souden moeten laten dopen buy tenstydts , werdt geresol veert by den synodum , dat men sich in desen houden aal aen de kerckenordening art. 56, ende is een predicatie buytenstydts in de weke niet genoegh, dat men daertoe noch een predicatie in de weke aenbieden, afcondigen ende des noodt synde doen sal.
Op het III® gravamen, ofte het niet en behoort, dat deputati classis den deputatis synodi bygevoeght werden over het examineren van de propo- nenten (verstaet alumnen van de Ed. Mog. heren Staten, die publice eerst gehoort ende daerna tot het praeparatorium examen geadmitteert worden), het synodus verstaet, dat dit sal geschieden by den deputatis synodi so nieuwe als oude.
Op het IV© gravamen, ofte het genoegh wesen sal, dat deputati classis ad classem medebrengen d'acta synes classis sonder vorder credentie, is geresol veert, dat die deputati sullen mogen bestaen met het medebrengen van hare classicale acten, doch sullen gene keurstemmen hebben.
Op het Ve gravamen, of niet de oosters ende schoolmeesters, die in absentie van hare kerckendienaers sullen moeten lesen, oock souden voor ende na het gebedt moeten doen ende daertoe een bysonder formulier hebben vant gebedt ende instructie van voorlesen, werdt by den synodum gestatueert, dat die oosters ofte schoolmeesters in sulcken gevalle eerst sullen voorsingen, daerna bidden, daerna voorlesen ende dan daerna wederom bidden ende besluyten met het singen , ende dit alles volgens de verclaringe des synodi, gedaen over het 6® gravamen des classis van Amersfoort ende het formulier van gebedt, daervan te maken ende twelc hierna volgen sal.
Regnerus Oosterze latende versoecken , of hem te Bunnick , so hy aldaer quame te verblyven desen aenstaenden winter, niet soude geoorloft zqn de schole, die daer gering is, te mogen houden, is hem tselve by den synodum geconsenteert , mits dat hy evenwel tgene hem by deselve is opgeleyt, wel ende strictelyck sal hebben waer te nemen.
Sess. 9* op den aenvolgenden Dynsdagh des weecks daeraen voor de middagh 17* Septembris.
D. Wassenburoixjs heeft den synode behandight sekere missive van den gerechte ende enige der gemeynte tot Bunschoten , dienende in plaetse van yemand uyt den haren te deputeren, golyck sulcks by synodale aenschry- vinge hiervorens op haer 1. was begeert. Ende was deselve missive van ijihoudt, dat se haren predicant Cornelium Leoninüm, synde so onlangs
461
met merckelycke ende excessive oncosten becomen ende een vreedsaem man wesende , daeraen sy een goed genoegen hadden , wel geerne wilden houden ende oock met leedtwesen souden moeten derven, doch dat se evenwel niet geerne die name souden willen hebben, dat se syns Cornelu Leonini welvaren ende verbeteringe souden beletten, daeromrae sy haer dan in desen tenemael toordeel ende uytsprake des synodi onderwierpen, met vertrouwen dat deselve harer gemeynte schade ende qualyckvaren niet soude soecken ofte begeren te sien, dewyle het diesel ve swaer viel so cort op den anderen diversche predlcanten te beroepen ende haer so subyt te veranderen.
Hierop also men verstonde, dat de voorschreven Corneuus Leoninus self s present was , is goedgevonden , dat men hem hierop horen ende syne geneygentheyd tot de kercke van Wyck sonderen soude, mits hem voor- houdende of syne w. selfs geen swarigheyd maken soude, staende de sake syner kercke sulcks, als hy wel dencken conde, van deselve sich tot een ander te transporteren.
Hy Leoninus daerop instaende ende tgemelte hem voorgehouden zynde , heeft de gelegentheyd van syne beroepinge ende comste tot deselve syne voorss. kercke int brede verhaelt, oock hoe hy het aldaer hadde gevonden, wat belofte hem was gedaen, wat hope hem was gegeven, ende hoe hyt daerentegens nu was bevindende , daerbeneven hoe hy met syn huysvrouwe tot noch toe daer weynige gesonde dagen hadde gehadt, in hope synde indien hy onder goedvinden des synodi tot Wyc quame, hy niet alleen aldaer meerder gesondtheyd voor hem ende syne huysvrouwe was ver- wachtende maer oock meer vruchte ende dienste voor Godes kercke van synen arbeydt
De synodus dit alles in des Heren vrese overleggende ende nochtans wel wenschende, dat die van Bunschoten selfs in persene present waren geweest om te beter reden ende wederreden te horen ende daema hare uytsprake te formeren, doch noch evenwel soveel berichts wel hebbende gehoort so uyt D. Modaeo ende den ouderling Isendoorn alsoock uyt ü. Leonino selfs, mitsgaders D. Oortcampio ende Wassenburgio als gecom- mitteerde van de classe van Amersfoort, ende voor welcken de sake voor- henen tot twemalen toe al hadde gedient, dat se tamelyck licht in de sake ten principalen scheppen conde, heeft geoordeelt, dat D. Leoninus de beroepinge van die van Wijck by Duirstadt sal hebben te volgen so om verscheyden redenen alsoock voomamelyck, dat syne inclinatie sich derwaerts so seer streckede, edoch dat hy Leoninus de kercke tot Bun- schoten solange gehouden sal zyn by te blyven, totdat se wederom met een goed ende bequaem predicant sal wesen voorsien, waertoe de classis van Amersfoort oock alle behoorlycke ende mogelijcke debvoir sal aen- wenden. Ende verstaet de synodus, dat om die van Bunschoten meer
462
contentements te doen die van Wyck by Duirstadt wel ende gevoeghlyck sullen doen, dat se die van Bunschoten voemoemdt van hare oncosten sullen helpen releveren , die over de beroepinge D. Cornelh Leomni aldaar bevonden sullen worden gevallen te wesen, ende dat die van den classe van Amersfoort door hare gedeputeerden opt aldercivilste die van Bun- schoten sullen begroeten, ende haer met goede redenen over het stuck van D. Leonini vertreck soecken tevrede te stellen. Ende of int sommeren van gemelte gedane oncosten aen wedersyden so by die van Bunschoten als van Wijck enigh geschil mochte voorvallen, is by den synode ordre ge- stelt, dat alsdan D. D. deputati synodi in dit stuck sullen hebben te statueren ende uytsprake te doen, nadat hare w. w. na recht ende billqo- heyd suUen oordelen te behoren.
Sess. 10*.
Syn enige notulen, die tot hiertoe bewaert ende opgetekent waren, ge- resumeert ende overwogen.
Ende so by dieselve was geobserveert het stuck van de byscholen, daerop de synodus nationael sowel als op de ordinaris scholen wil gelet hebben, is by D. praesidem vernomen, hoe het desenaengaende in de respective dassen gestelt was.
De broederen van Amersfoort openinge hiervan doende verclaerden, datter so ten platten lande onder haren classe alsoock tot Amersfoort geen byschoolmeester was, die de ordre des synodi nationalis niet en hadde voldaen, dat wel tot Amersfoort enen Jan Janszen ende Jan Dibczen, beyde bijschoolmeesteren , d'acte den byschoolmeesteren betreffende hadden geweygert te ondertekenen, doch dat denselven nu inhibitie was gedaen van de schole te houden ende daeromme daervan mosten ophouden , alleenlyc dat Jan Dieczen niet wel so ten vollen schynt te pareren, als hem van den officier wel belast is. Waeraen de synodus haer goed genoegen hadde, dan evenwel den deputatis synodi (uyt sekere redenen) in laste gaf, dat se ter naester tydt, als t Amersfoort examen vallen soude, de E. magistraet aldaer vrundelyck sullen vermanen , dat se voortaen op de byscholen naer voorgemelte ordre doch scherpelyck wiUen letten.
De broederen van den classe Rhenen-Wqck getuyghden, dat alle bq- schoolmeesteren onder haer d'acte synodi hadden voldaen, uytgesondert een seker Mennonist tot Venendael , die enige weynige kinderen door syn vrouwe leert breijen ende oock lessen opseydt, doch indien by den synodum ofte den classe verclaert werde, dat hetselve mede by schoolhouden was, dat hy in sulcken gevalle nochte tegens het synode nochte classe doen en wilde. Ende also het de synodus daervoor hieldt, sal hem hetselve ten tine als voren aengeseydt werden.
Uyt den name van den classe van Utrecht dede D. Lyndeniüs openinge,
463
datter synens wetens geen byschoolmeester ten platten lande in gebreke ware bevonden als alleen een byschoolmeester tot Gterfscop, diewelcke hem aldaer tusschen drie dorpen op den bodem van Cockengen hadde neder- gestelt tot schade ende afbreuck van derselver scholen, sodat oock die van Cockengen daeromme haren ordinaris schoolmeester uyt de diaconije . hadden te assisteren. Ende heeft de E. heer Strice dit stuck in recom- mendatie genomen om tsyner tyd daerop te letten.
Tot Utrecht wierd verclaert, dat alle byschoolmeesteren , die haer tot ondertekeninge weygerigh hadden verthoont, door de scholarchen inhibitie was gedaen van haer schoolhouden , niettemin dat sekere vier schoolmeesters daerop requeste hadden gepresenteert aen de E. vroedtschap, daerby sy so ten aensien van den last harer familien , alsoock omdat se presenteerden sulcke ende anders gene boecken te sullen leren , als haer gepraescribeert souden worden, versochten sonder de voorss. tekeninge te doen int school- houden te mogen continueren, ende dat daerop gevolght was, dat de E. heren van den vroedtschappe haer E. hadden gein! ormeert , hoet desen aengaende met de byscholen in andere provinciën toeging, ende na beooinen enigh bericht den voorss. byschoolmeesteren tot noch toe in haer schoolhouden ongemolesteert lieten. Ende heeft de synodus dit stuck geoordeelt de goede ende gearresteerde ordre des synodi nationalis ende oock der kercke seer praejudiciabel , den Gereformeerden schoolmeesteren, die d'acte voldaen hadden, seer nadeligh, ende allen dengenen, die de reformatie van de scholen hertelyck toegedaen syn, seer aenstotelyck te wesen, ende dat hieruytte verwachten staet , dat men in andere plaetsen na dit exempel sal luy stèren ende in den begonnen goeden yver verslappen, ja dat hetgene, twelc airede tot dusverre wel ende loffelyc getimmert is , afgeworpen sal worden tot grote schade ende nadeel van de kercke ende tot vreughde ende ver- sterckinge van onse wederparthije. Waeromme dan ooc de synodus nodigh geacht heeft, dat uyt haren name de E. heren van de vroedtschap tot Utrecht per deputatos synodi metten eersten sullen worden begroet ende met alle christelycke eemst vermaent ende gebeden , dat nadien in andere saken de ordre der kercke. Godlof, by haer E. achtbaerheyden so wel werdt gevolght, dat doch in het stuck van de scholen, daer so merckelyck aen gelegen is, de goede ordre desen inbreuck niet en come te lyden.
Het stuck van catechisatie , twelc in synodo nationali sess. 14^ so nodigh werdt geacht, is den broederen van de respective classen opt hooghste gerecommendeert ende een yegelyck derselven gelastet, dat se in hare respective kercken sonder enigh versuym oft onderlaten deselve eerstdaeghs int werck sullen stellen, ende dat se, daer deselve catechisatie airede begonnen is, daerinne neerstelyck willen continueren. Ende sal dit ge-
464
ftchieden alle Sonnendagen na de middagh , tenware daer combinatien syn ten platten lande, daer het geschieden sal altemis vidbus.
Vermits daer noch verscheyden kercken ten platten lande in onse pro- vincie vaceren , ende ten aensien vant cleyne aental der proponenten (synde alnmnen van de E. M. heren Staten), dieder tegenwoordigh is, mitsgaders d'apparentie van dat dit lopende jaer weynige alumnen bequaem suUen worden om te proponeren , de voornoemde kercken noch lang sullen moeten vaceren, vindt de synodus goed, dat dit stuck per D. D. deputatos synodi d'E. Mog. heren Staten eerbiedelyck werde geremonstreert ende versocht, dat doch by hare Ed. Mog. daerop werde gelet , ten eynde de voorschreven kercken niet al te swaren interest en lyden.
Also is oock gestatueert dat , als die van Bunschoten met de classe haer beste sullen hebben gedaen om in plaetse D. Corneui Leonixi een ander alunmum ofte een uyt dese provincie te becomen ende daertoe niet geraken en connen , dat in sulcken gevalle by haer ende haren classe wel sal mogen werden versocht, dat d*E. M. heren Staten gelieve te consenteren om buyten de provincie te mogen gaen ende vandaer hare kercke met een wel gequalificeert predicant mogen soecken te versorgen.
Is goed ende nodigh gevonden, dat yder classe yemand ofte enige uyt den haren sal deputeren, die uyt alle gravaminibus , waervan in synodo nationali ende onse provinciale alsooc classicale vergaderingen zedert voor- leden jaer uytsprake ende decisie is gedaen, enige aentekeninge sullen doen ende die in ordinem dirigeren, diewelcke dan tegens d'aenstaende classicale vergaderinge hare operas by den anderen sullen brengen ende met overstaen van de gedeputeerden des synodi also een synopsin maken , die dan de respective classen medegedeelt sal worden ende dienen so om altydts in verscher memorie te hebben, wat saken eens gedient hebben ende beslechtet syn , alsoock om voor te comen het voorstellen ende moveren van sulcke gravamina , die te voren al in andere kerckelycke vergaderingen wel sijn afgehandelt.
Is par occasie, dat gevraeght werde, of de Remonstrantsgesinde in voegen als de Papisten hare houwelycksproclamatien van de stadthuysen voortaen souden mogen hebben, de wijle het een sake was, daermede die menschen in haer misverstandt meer ende meer wierden gestyft ende also oock van de kercke vervreemdt, is tot openinge van dese sake ver- haelt , dat d'E. magistraet tot Utrecht gene proclamatien op haren stadthuyse meer toe en laet, dan daer d'een van de contrahenten ofte houwelyckspersonen bekent Papist is, ende dat se d'andere oock Kemonstrants sijnde tot de kercke wyst. Ende hebben de broederen van Amersfoort aengenomen van
465
gelycken aen hare E. magistraet te versoecken , twelcke gelyc de synodus geeme heeft gehoort, also verstaet se oock, dat men dit mede in andere steden ende ten platten landen sal soecken int werck te stellen ende ten selven eynde d'E. M. heren Staten sal begroeten.
Het sal een gravamen sijjn hujus synodi ad synodiim nationalem , of niet met ende beneffens het verbodt der Ed. Mog. heren Staten Generael, daermede hare E. Mog. verbieden, dat niemand vanhier syne kinderen buyten de provinciën in de scholen der Jesuiten sal mogen bestellen , wel nodigh ware , dat oock het gelyck frequenteren der Paepscher scholen ver- boden werde.
Den deputatis synodi werdt in laste gegeven, dat se d'oude vorige gravamina wederom aen de E. M. heren Staten sullen vernieuwen ende hare Ed. Mog. goed redressement eemstelyck versoecken.
De schoolinstructie , waervan d'acta superioris synodi gewagh maken, is vooral oock nodigh geacht, dat metten eersten ingestelt werde, ende sullen de deputati synodi hiertoe soecken te becomen d'instnictie , van die van Dordrecht diesaengaende gemaect, om uyt deselve alsoock uyt hetgene in synodo nationali is gestelt , yet tsamen te brengen , dat de schoolmeesteren in dese provincie dienen mochte, ende waerna sy haer sullen hebben te reguleren.
Om d'Ed. Mog. heren Staten te eer en te meer te bewegen tot augmentatie vant onderhoudt der schoolmeesteren ende costeren ten platten lande is voorgestelt, dat tsyner tyd daertoe bequamelyck sal dienen, dat hare E. Mog. werde geopent, hoe ongelyck dat de costeryen ende hare profyten ende incomsten zyn, die dan aen d'een zyde, daer se so ampel worden bevonden, wel wat conden worden besnoeyt, ende daervan het defect van anderen gesuppleert. datter op de dorpen vele broerschappen zijn, daervan d'incomsten seer onnuttelyck werden verdaen , waermede de schoolmeesteren ende costeren eerlyck conden onderhouden worden. Ten welcken eynde oock wel dient geremarqueert, dat by die van Rhenen ende Wqck sulcke broederschappen al syn afgeschaft, ende d'incomsten van dien tot beter ende nodiger gebruyck worden aengeleydt.
De deputati synodi sullen by d'Ed. Mog. heren Staten vernemen, oifer
al yet by hare Ed. Mog. is gedaen int stuck van de houwelycksordonnantie
volgens d^additien, voordesen daerby gedaen ende oock hare Ed. Mog.
verthoont. Ende so daerinne alsnoch niet gedaen is, sullen hare w. w.
hierop de novo met eerbiedelycke supplicatie aenhouden , dat hierinne doch
met den eersten gehandelt ende voorsien mach worden , waerby dan oock
bequaemelyck sal connen worden geopent, dat het wel nodigh soude syn, Acta syn. provinc. VL 30
466
dat de personen so in steden als ten platten lande, hebbende hare kercke- lycke proclamatien gehadt ende daervan betoon geéyscht om te mogen elders trouwen, werde afgevordert haer bewys, dat se elders getrout zijn, omdat se anders hierinne üchtelyck de predicanten abuseren ofte int lopen by de papen ofte in ongetrout te blyven sitten.
Sess. 11». Syn gelesen drie formulieren , by den broederen ged. des synodi ingestelt volgens den last, haer by den synodum gegeven, tene aengaende de cre- dentien , tander de beroepingen ende tderde de gebeden voor den costeren ende schoolmeesteren. Diewelcke geapprobeert sijnde syn de broederen voor haren goeden arbeyd gedanct alsoock voor alle hare getrouwe diensten , die se dit gehele jaer gedaen hebben.
Tot deputatos synodi syn vercoren D. Bernhardus Bussghof, D. Petrus Wassenbüroius ende D. Gerhardus Helmichius, diewelcke met den ouden deputatis in saken haer met denselven by speciale commissie in actis opgeleyt ende andere extraordinarise swarigheden alle vierendeeljaers coUegialiter sullen vergaderen, ende sullen daertoe waememen den tydt, die tusschen de respective classicale byeencomsten valt.
Ende is verstaen, dat d'oude deputati, als dit jaer niet ordinarii synde, ad synodum futuram eligibiles sijn.
Ad synodum Gelricam is gedeputeert D. Joannes Langitts, ad Zuyd- hollandicam D. Bernhardus Busschoff, ad Noordthollandicam D. Laurentius
MODAEUS.
Oft gebeurde, dat een predicant uyt onse provincie int leger versocht werde, sall classis ültrajectina daertoe een uyt den haren moeten uit- maken.
Is besloten, dat men voor de predicantenweduwen een jaer van gracie sal soecken te becomen, ende dat men hiertoe, de casus daer synde, aen de E. Mog. heren Staten ofte de respective overheyd presenteren sal de plaetse des afgestorvenen predicants sonder costen van hare E. Mog. ofte de respective overigheyd een geheel jaer waer te nemen , twelc geschieden sal van de respective classe, daeronder hy gehoort heeft
Is verstaen, dat men voortaen in synodalibus ende classicalibus conventibus gemene tafel houden sal, vooral soeckende dat sulcks ten huyse van een predicant ofte anders van een ander eerlyck borger daertoe gelegen wonende geschiede, declinerende in desen sovele mogelyck ende om ergemisse te myden de plaetse van een publycke herberge.
Syn de E. heren gecommitteerden uyt den name van de gansche synode
46?
door D. praesidem hertelyck bedanct so voor hare lieflycke ende continuele bywoninge, alsoock voor hare goede directie, advysen ende ander behulp, daermede haer E. E. in verscheyden occurentien den synodo hadden ge- assisteert. Ende gelyck d'E. M. heren Staten airede de goede hand houdende aen de sake Christi opt hooghste werden bedanct, also is de E. heren gecommitteerden ende in hare E. E. personen d'E. M. heren Staten de kercke Jesu Christi opt eemstighste wederom gerecommendeert. Ende hebben d'E. heren gecommitteerden voomoemdt verclaert, dat se alles geeme hadden gedaen, dat by haer K gedaen was, dat se een goed ge- noegen aen de vergaderinge ende hare besoignes hadden ende de sake der kercke voor gerecommendeert hielden , die se oock hare principalen souden recommenderen ende voorts van de vergaderinge goed rapport doen.
D. JoANNES Verhouwel, doputatus synodi öelricae, is oock van wegen de bewesene correspondentie ende syne vnmdtlqcke bywoninge , mitsgaders syne goede advysen opt vnmdelycste bedanct, beneifens dat ooc syne w. het onderhouden van onse aengevangene alliande opt hooghste is gerecom- mendeert.
Naer gehoudene censura monim is dese synodale vergaderinge met dancsegginge ende aenroepinge van den name Gods in goede vrundtschap, broederlycke enigheyd ende onderlinge liefde gescheyden op Woensdagh den XIII«n Septemb. 1620 op de middagh.
Bebnhardüs Busschoff, praeses synodi. CoBNELius DuNOANTis, scriba synodi. 1)
Volgen de forme van credentie dienende den classibus ende kerckenraden , insgelijcx forme van beroepinge, ende de forme, waemae hen hebben te reguleren de costers ende schoolmeesters. 2)
Gelucksalicheijjt
Het classis N. \ heeft goetgevonden te deputeren ende deputeert mits-
De kerckenraet N. f desen opt uijtgeschrevene synodum provincialem, clas-
sem , hare waerde lieve medebroeders N. N. om in de vreese des Heeren nae
den richtsnoer des godl. woorts ende de gearresteerde aengenomen kercken-
1) Beide onderteekeningen zijn eigenhandig. Voor den aaseesor P. Wassenburgius is daartiisschen ruimte opengelaten.
2) Deze formulieren ) waarvan in de handelingen , zie vorige blz. onder sess. 11^, melding wordt gemaakt , zijn overgenomen uit W W. Ze ontbreken in onzen codex.
30*
468
ordeninge met goeder conscientie alle voorvallende kerckelycke swaricheden met de tsaraentlicke broederen aldaer vergadert te helpen verhandelen, in alles adviseren , resolveren ende helpen effectueren , twelck ter eeren Gods ende tot de meeste stichtinge syner kercke dienlick wesen mach, soo nochtans dat de voorseide gedeputeerden in die gravaminibus, by den classe overgelevert , nae de instructie haer E. E. gegeven haer sullen hebben te dragen. Belovende alles, wat in conformite als boven van deselfde hare weerde ende lieve broeders gedaen sal worden , goet ende vast te houden ende gewiUich nae te comen, evenof wij selfs alle jegenwoordich waren gewest. Wenschende daerentusschen de eerwaerdige vergaderinge den rijcken segen des H. Geests , biddende dat het hem gelieve int midden van haer te praesideren ende alle hare acden ten besten ende tot een gewenscht eynde te dirigeren.
Actum in onse kerckenraet \ ^ ^ classicale vergaderinge /
Formulier van beroepinge.
öelucksalicheqt Nadien de kercke van N. door het afsterven , vertreck , deporteraent van N. is comen te vaceren ende nodich is, dat deselfde wederom met een ordinarisch herder ende leeraer werde voorsien, soo ist dat wij van de kerckenraet, van de classe, van N. considererende de goede bequaemheijt D. N. N. hebben goetgevonden met goede correspondentie onser christelijcke overicheijt, (comt het van een plaetse, daer kerckenraet is) met voorweeten ende wille onses classis, te beroepen ende beroepen mitsdesen den voor- noemden tot een ordinarisch leeraer ende herder der kercke N. om met de gaven , hem van den Heere verleent , de kercke te dienen in aller ge- trouwicheijt ende goeder conscientie voor den Heere, doende alle de diensten, die in een goet, getrouw dienaer J. C. naer den woorde Gods ende de gearresteerde kerckenordeninge vereqscht worden, versoeckende dat D. N. N. onbeswaert dese wettelycke ende godlicke beroepinge gelieve aen te nemen ende alle devoir aen te wenden om behoirlycke di missie van syne kercke ende classe te becomen om op het spoedichste dese gedane beroepinge te volgen , waertoe wij wenschen den rqcken segen des Heeren.
469
Voor den costeren ende schoolmeesteren.
Naert singen sal den schoolmeester seggen:
Lieve Christenen.
Nademael onsen ordinarisch herder ende leeraer om wichtige redenen hier niet tegenwoordich is, ende evenwel desen dach den Heere geheqlicht niet sonder godsdienst behoort te passeren, soo sal ick als van den eer- waerdigen synodo deser provincie bq ordre daertoe gelastet synde om u. 1. met het voorlesen van eenige cap. uqt de h. schrifture te dienen, waertoe w^ de hulpe des H. Oeests van doen hebbende sullen den name des Heeren aenroepen.
Genadige, barmhertige Godt, nademael niemant ^t goets sonder uwe hulpe can verrichten, bidden wq u om de verdiensten uws soons J. Christi, dat het uwe godlicke Majesteit believe dese onse h. oeifeninge b^ te woonen soo int voorlesen als in het toehooren , opdat wq u h. woort , dat ons voorgelesen sal worden, met aendacht mogen hooren, getrouwelick bewaren om daemae in ons christelick gelove gesterckt ende in leven gebetert te worden. Verhoort ons om de verdiensten J. Christi, in wiens name wq bidden: Onse Vader etc.
Dancksegginge.
Wij dancken u o Godt, dat wij het voorlesen uwen godl. woorts hebben aengehoort. Wq bidden u, schryft het in onse herten door den vinger uwes geests ende doet ons die genade, dat wij onshoochste vermaeck in datselvige nemen om u daemae te dienen, te loven ende te prijjsen. Verhoort etc. Onse Vader etc.
REGISTER VAN PERSONEN.
A.
Abhes^ Douwe, ouderling te Workum, 2.
Abbes^ Sitie, ouderling in cl. Dockum, 282.
Abbes^ Tjerck^ schepen te Leeuwarden, 253.
Abelus, Sibrandus^ (S. Abeli) predikant te Harlingen, 7, 13, 56, 65, 71,
76, 84, 96, 160. Acronius^ Oellitis Benedictie (O. B. Accrum) predikant te Franeker, 23,
27, 74, 77, Bozum, 80, 81, 85, 87, 89, 95, 101, 102, 110, 115,
129, 137, 144, 161, 168, 173, 196, 216. Acronius^ Rtiardu^ Bemardi^ predikant te Leeuwarden, Komjum, 4, 5,
8, 10, 12, 16, 18, 20, 22, 23, 28, 40, 46, 49—51, 57, 63, 71,
74, 75 noot 4, 77, 83, 87, 92, 100, 290. Acronitcs, Siacius^ predikant te Hallum, 281, 282, 289. Aeliius, Godschaleus, predikant te Bolsward, 167, 211, 226, 239, 240,
244, 246, 253, 260. Aemilitis sr,^ Petrus , onwettig prediker in Friesland, 29, 40, 86. Aemüius jr. , Petrus , onwettig prediker in Friesland , 86. Aerarius^ Egberttcs, predikant te Schalsum, 33, 65. AesgesZy Aesge^ ouderling te Bozum, 144, 160, 173, 180. Aesseur^e jonker Artwudt van^ (Arendt van Asewijn) heer van Ruwiel,
te Breukelen, 304, 345, 406, 442. Aggaei^ Oaju^^ predikant te Ysbrechtum, 260. Aggaeus^ predikant te Sloten, 10. Aggaeus, pred. te Warrega, zie A. Hillesz. Agricola, Joannes, grietman van Aengwirden, 111, 159. Alberti^ GerarduSj predikant te Paesens c. a., 19. Albcrti, Hesselus, pred. te Midlum, zie H. A. Reen. Alhcrtus^ predikant te Hallum, 40. Aldegonde^ Philips Marnix van St,^ zie op Mamix.
471
Alïastüis, Joannes^ predikant te Montfoort, 345, 356, 358, 407. Alkri^ pred. te Sexbierum, zie A. Tyarcksz.
Alphonsius, Henricus^ predikant te Kolliim, 139, 141, 156, 157, 159. Alutaritis^ Conradus Johannis^ predikant te Oldeboorn, 90, Tjiim, 177,
180, 205, 252. Ambrosius^ Petrus^ predikant te Loönga, 14, 27, ontslagen 30, 32, 38,
40, 44. Andreas^ predikant te Mantgiim, 10. AndriesZj Kempe, ouderling te Tirns, 161, 188. Afidriesx^ Michid^ afgezet prediker te Amersfoort en elders, 20, 21. Andnn^a^ Tinco van^ grietman van Utingeradeel , 260. Anesz, Jancke^ (Jantie Aennes) ouderling in cl. Franeker, 101 , 131 , 145, 167. Amiesx, Lieuwe^ ouderling te Bolsward, 77, 80, 211. Annesz, W^gker^ ouderling te Pingjum, 234, 247, 262. Annius^ Arnoldtis^ (A. Annii) predikant te Reitzum, 67, 81, 111. AnskeSj Pijke^ onwettig prediker te Sybrandaburen , 223, afgezet, 229,
230, 259. Antonide^ , dr. Henrieus , (H. A. Nerdenus , H. A. van der Linden) professor
te Franeker 34, 165, 194. Anionii^ Johannes^ predikant te Westbroek, 296, 305, 314, 315, 319,
324, 327, 328, Odyk, 330, 343. Arceriu^^ Joannes, predikant te Leeuwarden, 12, 22. Arentsz^ Jan, ouderling in el. Leeuwarden, 167. Arentsx, Johan, ouderling te Ried, 225. Ariansz, mr. Adriaen, (ook mr. Adrian en Arien Adriaensz) ouderling te
St. Jacobi-parochie , 23, 44, 89, 111. Amemius, Balthasar Hydoraetis, predikant te Hantum, 18, 23, 27, 29,
44, Anjiun, 57. Amoldus, Friesch predikant, 16, misschien A. Annius. Ariapaeus, Rudolphu^, predikant te Franeker, 114, 115, 121, 122, 125,
129, 161, 165, 180, 187, 194, 196, 215, 222, 223, 245, 246,
250—252, 254, 259. Asch van Wyck, Jacob van, lid der Staten van Utrecht, 406. Attesz, Sipko, ouderling in cl. Zevenwouden, 102, 145. Atzma, Reinieus, gedeputeerde van Friesland, 188, 206, 226, 232. Atzonius, JulitiSj predikant te Oenkerk, 274. Aiickesz, Haytze, (Haycke A.) ouderling te Dockum, 74, 101. Aucopius, Joannes, (J. ab Aukoop, Oucopius) predikant te Mijdrecht, 330,
334, 335, 337, 338, 345, 356, 358, 383, 407, 427, 445. Augustini, Jacobtis, (J. Aukesz) predikant te Ylst, 38, 48, 81, 85. Augustini, Sybrand, ouderling in cl. Franeker, 111.
472
Averkamp^ Franciscus, (F. Haverkamp) predikant te Ee, 40, 78, 146, 160,
Jelsum, 171, 180, Oldeholtpade , 196, 232, 274, 278. Averkmnp, Hemiannus^ predikant te Ternaard, 2, 18, 23, 29, 44. Avemaetis^ Joannes^ pred. te Goënga, zie J. Ovemeus. Aylva^ Epo van, (E. Alua) ouderling te Schraard, 101, 102, 122, 124,
137, 144, 161, 166, 211, 240. Aylva, Ernst van, lid der Staten van Friesland, 254, 262, 279. Aysma, Albert, lid der Staten van Friesland, 240, 259, 282, 286—289. Aysma, Doycke, grietman van Ferwerderadeel , 8. Ayfnna, Focco van, secretaris van Ferwerderadeel, 253. Aysnia, Hessel, ouderling te Leeuwarden, 5, 74. Aysmn, Syholdt, inwoner van Wirdum, 9. Aysma, Taco van, ouderling te Hichtum, 167, 177, 185, 207,208,216,
225, 232, 253, 262, 263, 265, 279. Aytsnia, dr. Meinardus, (M. Aetsema) secretaris der admiraliteit te Dockum,
110, 166, 167, 226. Aylsma, Schelto, (S. Aysma) predikant te Nijkerk (Oostdongentdeel) 81,
88, 94, 114, 129, 131, 136.
B.
Boeker, Erasmu^, predikant te Breukelen, 296, 304, 315, 330.
Backhusius, Joannes, predikant te Yselstein, 294.
Baeck4!s, Aucke, (A. Beeckesz) ouderling te Joure, 131, 136, 195, 234, 282.
Boers, Joannes, predikant te Vreeswijk (de Vaart), 448.
Boers, Paschasius, predikant te Leeuwarden, 56, 66 — 69, 72, 73, 80,
91, 96, 100, 101, IIL Baerts, Oerrit, ouderling te St. Jacobi-parochie , 272, 281. Balck, Yshrand, tijdelijk predikant te Leeuwarden, 38, 40, 42. Bant, Petrus, predikant te Molkwerum, 161. Barberer, mr. Jan, ouderling te Hol werd, 114. Bartelsx, Meüe, ouderling te Sneek, 88.
Bartholomeus N., predikant te Slijkenburg (b\j Scherpenzeel Fr.), 73. Bartouts, Adriaen, ouderling te Harlingen, 96. Basting, dr. Jeremias, professor te Leiden, 42. Bauckesx, Batickc, predikant te Joure, 98, 103, Oldeboom, 186. Boxen, Frederik, heer van Conincksvrig , lid der Staten van Utrecht, 331. Beüanus, Ilenrictis, predikant te Franeker, 172. Belida, Olfardus, predikant te Ferwerd, 73, 81, 184. Belidu, Wigbaldtis, predikant to Maarsen, 296, 303, 315. Bemmel, Herman van, burgemeester van Wqk bq Duurstede, 331.
473
Benedictie Gdlius^ pred. te Boziim, zie G. B. Acronius.
Benedicx^ Aede, ouderling in cl. Sneek, 137.
Berck^ Petrus^ predikant te Bolsward, 69, 70, denkelijk dezelfde als P.
Harritius. Berck^ Petrus A, predikant te Vreeswijk (de Vaart), 294. Bergerus e Johannes^ predikant te Leusden, 296, 309, 317. Bergumanu^ , mr. Eoinhertus Suffridi , rector te Sneek , 23 , Bolsward , 65 ,
Harlingen, 70, 77, 101. Bemardi, Franciscus^ predikant te Abkoude, 448. Bemardi^ Henricus^ (ook H. B. van Berkel) predikant te Goutum, 62, 64,
73, 76, 94, Wams, 104, 118, 119, afgezet, 124, 129, 130, Tjerk- werd, 133, 138. Bemardi^ Johannes^ (Jan Beemtsz) predikant te Dockum, 14, 17, 22,
39, 42, 44, 46, 80, 81. Besten e Adolpkus^ predikant te Marrum, 185, 261.
Besten, Oerardus, (G. Wilhelrai) predikant te Grouw, 11, 59, ontslagen, 75. Beverweek, vrouwe mn, collatrice te Zeist, 300. Beyerus , Hugo , predikant te 's Gravenhage , 425. Bienicx, Jochem, burgemeester van Sneek, 282. Bienties, Epke, ouderling te Makkum, 253. Bilderbeeck, Bartholoniaeus ^ (B. Billerbeke) predikant te Buitenpost, 96,
146, 159. Bülandinu^, Wibr, Petraeus, pred. te Heeg, zie W. Petraeus. Biltius, Adrianus, praeceptor te Utrecht, 429. Biltius, Joannes Joannisj predikant te Workum, 137, 138, 195, 196,
206, 225, 233, 247, 269, 274, 278, 280. Blockhoven, Jan van, voormalig priester te Cothen, 301. Blatmnendal, mr. Joann^, lid der Staten van Friesland, 161. Blomynenveert , Anselmus van, predikant te Doom, 408, 409, 444. Blyethstein, Joannes Nicolai, predikant te Bozum, 18, 33, 56, 65, 71,
Hallum, 85. Bodecherus , Joannes Assueri , predikant te Cothen , 330 , 361 , 41 1 , 445 , 447. Bogemian sr., Joannes, predikant te Bolsward, 1, 2, 4, 7, 9, 12, 16,
18, 20, 22, 25, 27, 31—33, 39, 43—45, 56, 65, 66, 69—71. Bogennan jr., Joannes, predikant te Sneek, 114, 121, 122, 130, 132,
Leeuwarden, 144, 145, 159, 160, 178, 187, 195, 225,226,233,
246, 264, 266, 268—270, 286, 407, 408, 424, 427. Bogennan, Regnerus, predikant te Stiens, 238, Harlingen, 261, 202, 266. Bonga, Sybrant van, ouderling te Kimswerd, 254, 262. Boni, Bemardus Christophori , pred. te Arum c. a. , zie Bauke Stoffelsz. Bootius, Everhardus, predikant te Utrecht, 296, 297 , 298, 313,319,324,327.
474
Bootsma^ He^sel tvin, ouderling te Leeuwarden, 216.
B(MjUffia, Epo van, heerschap te KoUum, 94.
B(/miu8y Joannes ArtioJdi, predikant te Overlangbroek , ^0, 341, 361,
ontslagen, 415, 416, 447. Borrilitis, Jaoobus, (J. Borrits) predikant te Jorwerd, 233, 240. Boschtus, Petrus, (P. Busch) predikant te Zegveld, 330, 342, Wgk bg
Duurstede, 361, 363, 364, afgezet, 413, 439—442, 446. Boutera, Abraham, Friesch predikant, 18. Br)f/s, Lodeuncwf du, predikant te Zegi^eld, 296, 308, 312, 316, Kamerijk,
330, 408, afgezet, 410, 444, 453—455. Brahe, dr. Ilenrwus, (H. a Era) geneesheer te Iieeuwarden, 274. Brakel, Comelis van, predikant te Vreeswyk, 296, 302, 314, 330. Brederode, heer van, 438, 452.
Bree, Gerrii Hendricksx, ((ïerardus a Bree, a Bred) predikant te Wou- denberg, 296, 309, 317, 330, 340, 345, ter Horst, 407. Brifu'Jc, Hendriek ten, (Henricus de B.) predikant te Wilnis, 296, 307,
316, 330, 340, 345, 407. Brinckius, Rverardua, predikant te Leusden, 330. Broem, Ige, ouderling te St. Niklaasga, 282. Broers, Jan, ouderling te Harlingen, 187, 233. Brongersmn, Bronger, secretaris van Kollumerland , 94, 180. Brouivrrus, Joannes, predikant te EJemnes, 408, 409, 443, 457. Brurhlers, Hendrik, ouderling te Oldeholtwoude , 161, 168, 180, 206,
232, 262. Bucholt, Oerrijt Gerrijtsx, ouderling te Harlingen, 44. Buckhurst, Thmnas Sackvtlle lord, Engelsch gezant, 29. Burmania, heerschap te Ferwerd, 16.
Burrnania, Bocco van, grietman van Hennaarderadeel , 216, 225, 233. Burmania, Syiwk van, 86, 87.
Buschmannus , Henricus, (H. Busmannus) predikant te Beers, 78, 110, 114. Buscho/f, Bernardus, (B. Buschovius) predikant te Utrecht, 407, 428,
431, 434, 442, 443, 466, 467. Buverden, Comelis van, schepen te Utrecht, 407. Buwe, (Bouwe) voorm. pastoor te Ypekolsga, 182, 188. Byyiy Jacobus, praeceptor te Utrecht, 429.
C.
Cabeljau, Livinus, predikant te Kudelstaart, 294.
Caesarius, Henricus, predikant te Uti-echt, 296—298, 313, 316, 317, 324, 327, 329, 343, 361.
475
Camphuysen^ Didei-icniSj (Dirk Raphaelsz C.) predikant te Vleuten, 361,
afgezet, 420, 421, 448. Canter^ jonker Lambertusy ouderling te Utrecht, 358, 359. Cappeüefinan^ Oillis^ predikant te Oosthem en Folsgara, 33, 45, 78. Gaspari^ Benuxrdtts^ predikant te Harlingen, 196, 225. Cfuiudron^ Carel^ ouderling te Amersfoort, 443, 447. Christiani, Bartohmetis ^ praeceptor te Utrecht, 429. Christophori ^ Bemard'us^ pred. te Arum c. a., zie Bauke StofFelsz. Claes^ heer, priester te Kudelstaart, 341. Claejix^ AWeri^ ouderling in cl. Dockum, 111. Claesz^ Antoniusj pred. te Workum, enz. zie A. N. van Wassenaar. Claesxy Boode, ouderling te Hol werd, 207, 260. CUiesZy Comdisy boekverkooper te Amsterdam, zie C. Nicolai. CUxesx^ Dirckj burgemeester van Dockum, 196, 211. Claesz, Gerief, ouderling te Bolsward, 2. Claesx, Hein, ouderling in cl. Leeuwarden, 136. Claesx, Heyn, ouderling te Morrha, 226. Claesx, Jan, ingezetene van Sneek, 268, 269. Claesx, TJaerdt, secretaris van Bolsward, 43. Clant, Melchior, pred. te Britswerd, zie M. Klant. Cieybeuckerus , Gerardtis, pred. te Tjerkgaast, zie G. Kleyboker. Clinckebyl, Johannes, (J. Klinkebijl) predikant te Witmarsum, 110, 114. Coelen, Pieter van, Doopsg. leeraar, zie P. v. Keulen. Coenes, Gerrit, ouderl. te Joure, zie G. Koenes. Colde, Hermannus, pred. te Leeuwarden, zie H. Kolde. Coüenius, Hermannus, (H. Colenius) predikant te Beetgum, 85, 102,
Kollum, 215, 238. Conradi, Tittis, predikant te Nes (cl. Dockum) 172, Hantum, 282. Conradi, Wemerus, (W. Conraedsz) predikant te Werkhoven, 296, 301,
314, 330. Comelii, Bemardits, predikant in cl. Dockum, 121, 137. Comelii, Johannes, pred. te Minnertsga, zie J. C. Sylvius. Cornelii, Pappius, predikant te Aalsum, 131, 226, 262. Comelis, pred. te Harlingen, zie C. Wiggers. Comelisx, Antonis, schoolmeester te Amersfoort, 432. Comelisx, Broer, burgemeester van Workum, 272, 281. Cornelisx, Corneliu^, ouderling te Leeuwarden, 161. Gomelisx, Gerhard, pred. te Bunnik, zie G. C. de Vlieger. Comelius, pred. te Anjum, zie C. Everhardi.
Goten, Gerard Hermansx van, schoolmeester te Amersfoort, 431, 432. Goudum, Predericus, pred. te Koudum, zie F. Hegneri.
476
Coudum, Petnis ^ pred. te Deinum, zie P. Sichemius.
Crack ^ Hippolytu^^ grietman van ^Eng^'irden, 274.
Cnimus^ Mathias^ predikant te Marnim, 141.
Ciiiper^ Marien Evertsx^ onwettig prediker te Noord wolde etc., 61, 71,
76, 86. Culcmhurg^ graaf van, 438, 452. Cunerus, Ilübrandus, predikant te Warmenhuizen , 17.
D.
Dael^ Claes Claesx , pastoor en prediker te Kamerijk, 312, 321.
Darn^ Filter van^ ouderling te Amersfoort, 358.
Damman^ Sebastianus^ predikant te Zutfen, 345, 357, 360, 407.
Danielis , Anselmus , (Amsen Daniels) predikant te Doom, 296 , 300, 314, 329.
Danidia^ Phüippus^ pred. te Harlingen, zie P. D. Eilshemius.
Danielis, Tydo, (ook T. D. van Dam) prediker te Witmarsum, 81, 96, 142,
Wons, 142, Baflo, 146. Deytmm, Petrus, pred. te Deinum, zie P. Sichemius. Dibbetiusj Joannes, predikant te Dordrecht, 345, 358, 359, 407, 424,
427 , 430. Dircksx, Anthonius, predikant te Workum, 67, 74. Dirckx, Claes, ouderling te Dronrijp, 89. Dirrksx, IXrck, burgemeester van Sloten, 207, 274. Dircksx, Freerck, ouderling te Wirdum, 234, 274. Dircksz, Jan, ouderling in cl. Franeker, 196. Dircks^ , Jan, schoolmeester te Amersfoort, 431, 432, 450, 462. Dircksx , Ruerdt, ouderling te Sneek, 205. IXrcksx, Wyhe, ouderling te Sloten, 173.
DominiH, Abraliam, predikant te Tjerkgaast, 206, Heerenveen, 226, 274. Donia^ Ern^t Harinxma run, grietman van Leeuwarderadeel , 258. Donia, Keimpe van, lid der Friesche Staten, 34.
Donia, Keimpe Harinxma v<in, lid der Friesche Staten, 261, 263, 264, 279. Donteklock, Ret/nerus, predikant te Delft, 389.
Doorn, Baliha.sar ran, predikant te Abkoude, 296, 305, 315, 330, 341. Dorpius, Joannes, predikant te Tholen, gestorven op reis naar Ylst, 13. Donylns, (Duglassius) predikant bij de Engelsche kerk te Utrecht, 425. Douivcs, Pybe, ouderling te Nqland, 282. Doycni, dr. Orck van, (O. Doyma, Oricus Dohemus) lid der Friesche
Staten, 11-13, 34, 39, 44. Doyixie, Laes, ouderling in cl. Bolsward, 14. Drielenhurg , Willem van, burgemeester van Utrecht, 331.
477
DungpH, Cornelius van^ (C. Dunpanns) predikant te Baarn, 297, 311, 317, Jntfaas, 339, Utrecht, 407, 426, 434, 442, 443, 448, 452, 467.
Diiyrewaut, dr. Johannes Petri, (J. Petrejus) predikant te Beetgum, 44, 51, 66, 67, 69, 72—74, Dronrijp, 88, 89, 94, 98, 100, 101, 121, 129, 170, Nijland, 172, 190, 193, Minnertsga, 281, 282, 289.
E.
Eberecht, Aegiditut^ (A. Ebrecht) predikant te Bolsward, 101, 121, 122.
dr. Ecciusy inwoner van Stiens, 258.
Eek, jonker Dirck van, lid der Staten van Utrecht, 360.
Eek, Dyrick van, voormalig pastoor te Honswijk, 302.
Edesz, Oene, onderling te Sloten, 23, 28, 89, 95.
Eenooge, mr. Aemt, diiivelbanner in Friesland, 134.
Eenooge, Jan, duivelbanner bij Harlingen, 134.
Eevies, Jacob, secretaris van flemelumer Oldephaert, 274.
Eghertsx, Camelius, predikant te Jutfaas, 296, 308, 316, Eemnes, 330, 343.
Egberttis, pred. te Schalsum, zie E. Aerarius.
Ehlshemius, Phüippus Danielis, predikant te Harlingen, 187, 196, 197,
216, 234, 239, 260, 264. Elburgeti^is , Johannes, (J. Elborch) predikant in cl. Bolsward 17, 77. Elconitis, Harmen Harmanni, Doopsgezind leeraar te Harlingen , 159, 170. Elconius, Hermannus, (H. Eilconis) predikant te Harlingen, 44, 48, 52,
67, 71, 77, 127, 132. Elisabeth, koningin van Engeland, 26, 27, 29. Emolenbroeck , Cornelius ah, (C. ab Ematenbroer) predikant te Schalkwijk,
408, 409. Epaetis, TTlpianus, predikant te Oldeboom, 238, 244, 253, 282. Epius, Ubdus, predikant te Drorrijp, 2, 10, 12, 17, 18, 20. Eppe^x, Allart, ouderling te Makkum, 188.
Eugalentis, dr. Severinus, ouderling te Leeuwarden, 106, 107, UI. Everardi, Camelitis, predikant te Anjum, 6, 17, 19, 23, Hol werd, 57,
65, 78, 85, 94, 101. Everardi , Wibrandus , (ook W. E. Lycochton) proponent , predikant te Me-
naldum, 248. Evertsx, Eco, ouderling te Leeuwarden, 115. Everisx, Marlen, pred. te Noordwolde, zie M. E. Cuiper. Eysinga, dr. Aedo van, ouderling in cl. Franeker, 1 , 6, in cl. Leeuwarden,
78, 80, 115, 167 noot. Eysinga, mr. Frans van, ouderling te Leeuwarden, 88. Eysingha, Jidius van, overste van het Friesche regiment, 261. Eytering, Josias, (J. Eiteringius) predikant te Joure, 90, 101, 102, 109.
478
F.
Fabrüim, Rodolphtut Pauli^ (R. P. Fa^ier) predikant te Sloten, 56, 57,
Koudum, 102. FcUck, Theodoricus^ onwettig prediker te Boertange, 92. FalckOj Begnerus^ predikant te Stiens, 7, Kubaard, 56, 115. Feükema, Suffridus Pauli, misschien dezelfde als S. Pauli pred. te Heeg. Feitzema^ Jelger, rentmeester te Leeuwarden, 67. Fercksz^ TJiomas, ouderling in cl. Sneek, 167. Festi, Rintzius, predikant te Oosterbierum , 289. Feycke^ schoolmeester te Blija, 129. Feyckesx, Brettick, ouderling te Hommerts, 115. Feychesz^ Lieuwe, ouderling in cl. Zevenwouden, 137, 144. Feyesz^ Rombertus^ predikant in cl. Leeuwarden, 38, cl. Dockum,
54, 73. Feytesz^ Jacob^ ouderling in cl. Sneek, 167. Feytsma^ Bocke^ grietman van Kollumerland, 197. Flammitis^ Henricus^ predikant te Lippenhuizen, 137, Parrega, 167. Floris^ predikant in Friesland, 16.
Florus^ Comelius, predikant te Wons, 145, 166, 207, Pingjum, 289. Fockens^ Hepke, grietman van Opsterland, 111, 166. Fockingitis^ Gerardtis , (O. Vockingius) predikant te Koudum , 144, Oosterzee,
188, 211, 214, 226, 262. Folckerij Oulielmusy predikant te Schalsum, 130, 131, 137, 144, 147,
St Jacobi-parochie , 206—208, 212, 232, 238, 282. Foppema, Sipke^ ouderling te Hoogebeintum , 215. Foppii^ Obertus^ predikant te Tjerkgaast, 234. Frans ^ pastoor te Oenum, zie F. Sybrands. Frans ^ voorm. pastoor te Huins, zie F. Vermaet. Fransz, Frans, gedeputeerde van Friesland, 187, 194, 196, 205. Fransz, Rodmer, ouderling te Sneek, 131, 136. Fransz, Timen, lid der Friesche Staten, 167 noot 2, 207, 260. Frederüd, haacm, predikant te Utrecht, 329, 334, 343, 361—364,366,
371, 375, 383, 395, 403, 406. Fredericus, pred. te Koudum, zie F. Regneri. Fredericus, pred. te Menaldura, zie F. Ysbrandts. Frericksz, Jancke, ouderling te Hol werd, 216. Frisius, Hero, pred. te Tjummarum enz., zie H. Heynes. Frisius, Suffridus Suffridi, pred. te Deinum, zie S. Suffridi. Fuickesz, Sipke, ouderling te Sneek, 196. Fullenius, Bemardus , pre^ksmt te Leeuwarden, 81— 83, 91, 101, 105—107,
478
121, 129, 137, 157, 162, 172, 195, 203, 206, 208, 212, 216, 225, 232, 240, 243, 244, 272, 273, 280. Fungeri, dr. Joannes^ ouderling in d. Bolsward, 33.
G.
Oabbesz, Beenko^ burgemeester van Dockum, 42, 94, 216.
Oalsy doctor, duivelbanner in Friesland, 134.
QaUtis, Antonis Claesz^ onwettig prediker in Groningeriand , 86.
Oandavo^ Carolus cfe, pred. in een der Bilddorpen, zie C. van Ghent
Geerkesx, Wijbren^ ouderiing te Bozum, 114.
GeJdorpiuSy Oosuinus. predikant te Sneek, 96, 115, 124, 160, 161, 168,
171, 173, 174, 195, 196, 206. Qddorpiua^ dr. Onias^ ouderling te £[arlingen, 115, 121, 172. GeUii^ Sixtus^ predikant te Metslawier, 157, 167, Morrha, 187. Öen/, heer van, ambachtsheer te Blauwkapel, 306. Oerardi^ Tammo^ (Tammerus G.) predikant te Tjallebird (Aengwirden) ,
137, 161, Ylst, 180, 193, 215, 225, 240, 241, 246, 274. Oerardtis^ N., predikant te Noord wolde, 103. Oerbrandusj predikant te Minnertsga, 20, 24, 58, 72. Oerlacus, pred. te Berlikum, zie G. Habbonis. Gerolmlus^ Samud^ predikant te Lopik, 296, 309, 312, 316. Gerritsen, Floris, predikant te Houten, 296, 302, 312, 314, Vleuten,
, 330, 340. Gerrüsx, Leffert, ouderling te Balk, 161, 282. Gerrytsx, Maerten, ouderling te Sloten, 18. Gerrytsz, Marten, lakenkooper te Leeuwarden, 89. Gessdms, Joannesy gymnasii rector te Amersfoort, 431 — 433, 450. Gesselius, Timannus, conrector te Amersfoort, 431 — 433, 450. Geysterant4.s ^ Joannes, predikant te Vreeland, 330, 342. GJwmninghy Jacohus, secretaris van Franeker, 145, 160. GJient, Carolus van, (C. de Gandavo) predikant in een der Bilddorpen,
18, 21, 32, 33, 35, 39, St Jacobi-parochie , 44, 51, 55, 57, 64. Glaesmaecker , Jan, lidmaat te Akkrum, 73. Gosses, Jacob, ouderling in cl. Leeuwarden, 85. Gosses, Jan, ouderling te Leeuwarden, 240. Gossesz, Jan, ouderling te Vlieland Westeinde, 48. Gossesz, Symon, ouderling te Joure, 102, 145, 180, 240, 288. Gothofredus, Alewinus, (Halew. Godefridi) predikant te Oostveen, 296,
305, 315, 319, 324, 327. Gaverts, Pieter, ouderling te Hallum, 282.
Goyer^ Johan <fc, lid der Staten van Utrecht, 331. Oualtlieri^ Fraimsmis^ pre<likant te Gasterend, 272, 280, 288. Ouli^lmi, Simf/n, iiraei-eptor te ütrec-ht, zie S. W. Witfeldt.
H.
Uabl/fjniü^ Gerlaeus^ prediker te Berlikiim, 53, Deersiira. 81, 96, 274. HachtingiuH^ Regnema^ (R. Hachting) predikant te Leeuwarden, 88, 89,
95, 100, 114, 136, 159, 165, 166, 171, 177, 180, 225,274,281. Ilculrianns, predikant te Huiziim, 27, 31.
llnerinchix^ Retfmer, burgemeester van Bolsward, 274, 279, 289. HoPM^ Gabriel cfe, predikant te Heinelum, 188. Ha f hacker^ Oth Jansz^ ouderling te Vreeswyk (de Vaart), 442. Hamels mr. Gerrit^ advocaat der Staten van Utrecht, 331. Hamel ^ Johan ^ Becretaris van Amersfoort, 432. HanUiy dr. Severinus, ouderling in cl. Dockum, 84. Hania^ dr. Suffridus^ ouderling in cl. Dockum, 85, in cl. Leeuwarden, 171. Hansy Wt/pke^ ouderling te Heeg, 188. HarcOj Andreas, predikant te Roordahuizen , 73. Hardetüferg y Jacohus^ predikant te Harmeien, 297, 330. Hardrnberg^ Petrus^ (P. Hartenbergius) predikant te Franeker, 121, 130,
Makkum, 180, 195. Hardevelt, WiUem van^ burgemeester van Amersfoort, .345, 357. Harinrx^ Sible^ predikant te Oudemirdum, 103, 109. Harinyttx , Jie.yrier^ (Rijmert H.) burgemeester van Sneek ,216, 233 , 254, 262. Harinxnta^ Ernesius van^ zie E. H. van Donia. Harinx7na van Donm, Keimpe^ zie K. van Donia.
Hannannij Wamioldus, (ook W. M. Busch) predikant te Oosterzee, 145. JfamiPusx, Gerben, ouderling te Bolsward, 110. HarNiefisx^ Gerryi^ ouderling te Dockum, 88. nannens\, Jurian^ ouderling in cl. Franeker, 121. Harritius^ Petrus^ predikant te Bolsward, 67, 71, zie ook P. Berck. Hattemius^ Joannes^ (J. Hattumensis) alumnus Gelriae, 126, predikant te
Sloten, 195. Haveikainp^ Franciscus, pred. te Oldeholtpade , zie F. Avercampius, Hat/p^x, Sjerck^ ouderling te Oosterbierum , 207, 274. HajiP^sx^ Sijholiy ouderling te Woudsend, 131, 240. HcHoris^ Wibrandus, (ook W. H. Hofman) predikant te Oudwoude, 248. He^maira^ Taco vauj ouderling te Kimswerd, 226. Heervkesx^ Wybrant^ (W. Harckesz) ouderling te Bozura, 121, 122, 145,
171, 177, 196, 226, 239, 253, 262.
481
Heertna^ Joost van, ouderling in cl. Dockum, 121, 129, 130.
Hegiua^ Suffridtcs, pred. te Heeg, zie S. Pauli.
Heines, WiUem, ouderling te Bolsward, 282.
Helioderus, Johannes, 262, moet z^n Joh. Schroderus, pred. te Makkum.
Helmichius, Oerardtis, predikant te Veenendaal, 330, 335, .338, 345, 356,
358, 407, 426, 427, 430, 434, 443, 449, 466. Helmichius, Wemerus, predikant te Utrecht, 293. Helmont, Absalon, (A. Helmontanus) predikant te Kudelstaart, 296, 307,
316, 330, 341, 345, 407, Harmeien, 448. Helsdingen, EUert van^ bxu'gemeester van Utrecht, 295. Helsdingen , mr. Steven van , raadsheer in het Hof van Utrecht , 363 , 364. Hempenitis, Vincentius Jacobi, predikant te Lekkum, 226, 253, 261. Hendrick, voormalig priester in Utrecht, 299, 321. Hendricksx, Jurian, ouderling te Leeuwarden, 121, 122, 134. Hendricksx, Luytxen, ouderling in cl. Leeuwarden, 84. Hendricksx, Marlen, ouderling in cl. Sneek, 129. Hendricksx, Peter, ouderling te Rhenen, 443. Hetidricksx, Wibrant, ouderling te Franeker, 65, 77, 80, 115. Hendricx, mr. Jan, ontvanger der beneficialia in Friesland, 130, 254. Hennci, Wemerus, predikant te Ankeveen, 345, 407, Vreeland, 427. Heppigiïis, Johannes, predikant te Langweer, 159, Burum, 172. Herconis, Theodoricus, (Theodorus Harcko) predikant in cl. Leeuwarden,
14, 33, 35, Komjum, 38, 39, 58, 59, 64—67, Hantumhuizen ,
77, 78, 94. Herdenberch, Aemt, ouderling te Leeuwarden, 96. Here^x, Ynte, ouderling te Dronrqp, 129.
Hermanni, Harmen, Doopsg. leeraar te Harlingen, zie H. H. Elconius. Hemianni, Jodocus, predikant te Wolvega, 112.
Hermanni, Petrus, predikant te Dockum, 224, 226, afgezet, 273, 288. Hermannu^s, pred. te Berlicum, zie H. Liiinga. Hermanmes, predikant te Herbaijum, 33. Hennansx, Beernt, schoolmeester te Amersfoort, 432. Hennansx, Oerrü, schoolmeester te Amersfoort, 450. Hettinga, Homme van, ouderling te Sneek, 234, 237, Ylst, 247. Heukdum, Joannes, (J. Heuchlum, Hokelum, Hueckelen) predikant te
Nijland, 18, 23, 29, 40, 55, 56, 58, 81, 88, 89, UI, 122, 130,
136, 137, 290. Heyne^, Hero, (ook H. Frisius) predikant te Tjummarum, 8, Dongjum, 37,
41, 42. HiclUmnunus , Jofiannes, predikant te Ysbrechtum, 207, Nijland, 274. Hiddesx, Sybrant, ouderling in cl. Sneek, 78.
Acta syn. proviiic. VI. 31
482
Hiddinffius^ Emestus, (E. Hidding) predikmt te Blga, 113.
UidfJiuSy Ckristophoru^ , predikant te Ngkerk (Oustdongeradeel) ^ 196^
197, 225. Hierontpni, Carnelius^ cand. theol., predikant te Morrha, 244. Hüarii, Livitis^ predikant te Temaard, 282. Hübraruli, Joamnes^ (J. Hilbrands) predikant te Ysbrechtum. 21. 23, 28,
29, 31, 39, 40, 44, 45, 55, 56, Temaard, 77, 78. 81, 85, 87,
Hqlaard, 96, 98, 100, 101, 115, Ooeterlittens , 123, 125, Dronrijp,
137, 138, 145, 147, 162, 167, 170, 203, 208. 211, 223. HUlesZy Agge, (Aggaeus Hillaeus) predikant te Warrega, 62, 118. Hüien, Ant, van, (A. v. ffillen) griffier der Staten van Utrecht, 366, 423. Hinckena, Benficus^ predikant te Berliknm, 89, 95, 145, 160, 172.
Britsum, 186, 204, 205, 211, 212, 214. Hommiusy Festus, (F. Hommeri) predikant te Dockum, 110, Iieiden, 286,
regent van het Statencollegie aldaar, 433, 434, 451. Hommius, Sixtus, predikant te Wirdura, 240, 289. Hommius, Wyhrandus^ (W. Homeri) predikant te Schraard, 160, 188. Honerhringa, Hieronynius, (H. Hoenderbringer) predikant te Sexbierum,
127, 130, 143, 158, Oosterlittens , 172, 178, 186, 190, 193, 194,
216, Huizum, 244, 247, 260, 266, 269. Hooghforst, Nicolaus, predikant te Soest, 448. Homhoven, A., secretaris van Amersfoort, 441, 442. Homhovius, Antomus, predikant te Werkhoven, 361, afgezet, 414, 447. Hottingha, Jofuin van, grietman van Barradeel, 143, 158. Hotzenius, Oellius, pred. in cl. Bolsward, zie G. Snecanus. Hotzesz, Steven, onderling te Jjeeu warden, 215. Houten, Jan van, voormalig pastoor in Utrecht, 302, 321. Hoytesx, Djorre, predikant te Oudega in Wijmbritzeradeel , 140, 141, 146,
161, 162. Huigensx, Jacob, (J. Hugonis, Huges) predikant te Hagestein, 296, 302,
314, 330, 340, 342, 345, 358, 407, 443. Hnysnian, Bartlioldus , (B. Husmanniis) predikant te Ee, 207, 216, 239,
272, 281. Hydoraeus, Balthaxar, pred. te Hantiim, zie B. Amemius. Hylkesz, Focke, inwoner van Ylst, 49.
I.
Idxarda, mr. Meynardiui, grietman van Weststellingwerf, 240, 252, 264. Ilstanus, BVedericus, predikant te Britsum, 14, 16, 23, 30 — 32. Ishramii, mr. Eco, onderling te Stiens, 137, 144, 180, 195. Isefidoom , Frederik Hermansz van , oud. te Wijk b. D. , zie Ysendoom.
Jacobsx Jacohsz
iSÈ
J.
Jacob, voormalig priester te Eemnes, 311, 321.
Jacobi, Vincentius, pred. te Lekkum, zie V. J. Hempenins.
Jacohsz, Alhari, lid der Friesche Staten, 23, 27, 43, 8G, 87, 110.
Jacobsx, Epo, ouderl. te Franeker, zie E. J. Juckema.
Jacobsx, ffeyn, ouderling in cl. Franeker, 14.
Jacobsx, Jacob, ouderling te Dockum, 19, 115, 146.
, Oc/ro, ouderling in cl. Bolsward, 67, 81.
, Wybe, ouderling te Franeker, 88, 96, 121, 161, 172, 207,
226, burgemeester, 259. Jaeobus Jorwerd, zie J. B. Schotanus, mr. Jan, voormalig pastoor te Bunnik, 301. Jan, voormalig priester te Amersfoort, 311, 321. Janckesx, Dyrck, ouderling in cl. Sneek, 111. Janiculus, Jacobiis, onwettig prediker in Drente, 183. Jansen , Lamberi , predikant te Schingen , 222 - 224 , afgezet , 228 , 234 ,
237, 238, 245, 255, 272, 277, 284.
Jafisx, Alberi, ouderling te Scherpenzeel , 137, 172.
Jansx, Amelinck, inwoner van Dockum, 63.
Jafisx, Carel, ouderling te Dockum, 207, 262, 275.
Jansx, Oerrit, onwettig prediker te Oppenhuizen , 223.
Jansx, öerryt, hoedemaker te Sneek, 43, 56, 65, 81, 102, 110.
Jansx, G^sbert, ouderling te Bolsward, 161, 188, 226.
Jansx, Hendrick, ouderling te Dockum, 180.
Jansx, Hero, ouderling te Franeker, 77, 81, 82, 84, 89.
Jansx, Hiiibert, ouderling in cl. Franeker, 74.
Jansx, Jacob, ouderling te Jelsum, 196.
Jansx, Jan, ouderling in cl. Bolsward, 131.
Jansx, Jan, schoolmeester te Amersfoort, 462.
Jansx, Louw, ouderling te Wijnaldum, 161.
Jansx, Fieter, lidmaat te Heeg, 90, 94, 100.
Jansx, Sa£cke , ouderling te Winsum, 67.
Jansx, Sybe, ouderling te Beetsterzwaag , 172.
Jansx, Symen, ouderling te Leeuwarden, 172.
Jansx, Tyerck, ouderling in cl. Sneek, 89.
Jansx, Willeen, schoolmeester te Amersfoort, 431, 432.
Jarichius, Petrus, predikant te Wommels, 33, 111.
Jarichsx, Ilenne, ouderling te Staveren, 85.
Jaspersx, His, ouderling te Tjerkgaast, 167, 188, 226, 238, 262.
Jasper sx, Tjaüing, ouderling in cl. Leeuwarden, 110.
3i*
484
JaMperus^ pred. te Winsum. zie J. Petri Stokman.
Jedeax^ Lycke, ouderling te Workum, 226.
Jeüesx , Elecke , ouderling in cL Bolsward , 145.
JelUjtx, Juieke^ ouderiing in cl. Bolsward, 234.
Jelmerffx, Claes^ (C. Jelmerinckz) ouderling te Sneek. 19, 23, 40, 55,
67, 85, 115. Jelmernx^ Jan^ ouderling te Heerenveen, 196, 205, 216. Jelmersx^ Reyner^ ouderling in cl. Leeuwarden, 65. JeUinga, Oatxe, ouderling te Kollum, 186, 232, 234. Jdtynga^ Buwo^ secretaris, ouderling in d. Dockum, 57, 65, 81. Jeteax^ Ilemme, ouderling te Oaast, 205. Jippesz^ Syl>e^ ouderling in cl. Franeker, 274. Joanniff^ Assueruji^ (misschien A. J. Bodechenis) predikant te Baarn, 3.30,
338, 361, afgezet, 412, 413, 445. Joannvf^ Aucke, ouderling te Sneek, 80, 96, 137, 234. Joannis^ BcUthasar^ pred. in Scherpenzeel , zie B. J. Stuyfzand. Joanniü , Christianus , (Christiaen Jansz) predikant te Vinkeveen , 296 , 306 ,
316, Schalkwek, 330, 341. Joanniü^ Comeliiis, predikant in cl. Bolsward, 239. Joannis^ (Jomdius^ predikant te Oudelemmer, 103, 106, 109, 131,
167, 178. Joannut^ Focco, predikant te Holwerd, 253. Joannvt^ Henricus, predikant te Amersfoort, 296, 298, 313, 324, 327,
329, 343. Joannis^ Joannes ^ praeceptor te Amersfoort, 431, 432, 450. Joannis^ Joannea^ predikant te Bom werd, 89. Joannvi^ Joannes^ (ook J J. Balk) predikant te Harig, 105, 262. Joannvi^ Michael^ schoolmeester te Oudeschoot, 111. Joannis, Nicolaws^ (ook N. J. Monsma) predikant te Berlikum , 129, 216, 253. Joanniü, Paulus^ predikant te Gaast, 196, 215. Joannis, Roucke, (Rochus J. Snecanus) predikant te Blija, 259. Jofinnis^ Rumoldus^ (Rorabert Jansz) predikant te Kortehoef, 296, 3u4,
315, 330, 345, 407. Joannis, mr. Stephantis , ouderling in cl. Sneek, 78. Joannts^ S^iffridus^ ouderling te Bolsward, 114, 180. Joannvi, Wibrandtts , pred. te Lutkewierum, zie W. J. Meppel. Joannis, IVybrant, (W. Johaens) ouderling te Marrum, 240, 289. Joansi, Claeü, ouderling in cl. Sneek, 23. Joansz, Derck^ predikant te Weisrijp, 27. Jochems^ Tlunnas, ouderling in cl. Franeker, 282. Jochumsx^ Joïian, lidmaat, 39.
485
Johannis Snecanus, Daniël^ predikant to Berguin, 167, 172, 206, rector
te Sneek, 245, 246, 249, 255, afgezet, 266—273. Johannis, Flormtius, predikant te Sneek, 145, 160, 167, 172, 204, 205,
226, 239, 240, 244, 246, 252, 253, 261, 262, 264, 266, 268—272. Joïuinnis, Qerbrandus, predikant te Wqk bq Duurstede, 296, 299, 314. JoJiannis, Nicolaus, pred. te Rinsmageest , zie N. J. Waalwijk. Johannis Snecanus, Paulus, predikant te Wijnaldum, 170. Jonge, Pieter I ieters de, ouderling in cl. Franeker, 282. Jouroïm, TuUius, (Tjalle Joukesz) predikant te Oosterlittens , 2, 14, 16,
44, 52, 55, 85. Juckema, Epo Jacobsz, (ook Ipe J.) burgemeester van Franeker, 1,4, 18,
20, 23, 39, 57, 85, 87, lid der Staten, 137, 145, 157, 158, 187,
205 , 233 , 247 , 262 , 263 , 290. Junius, Franciscus, professor theol. te Leiden, 98. Juriansx, Suirt, ouderling in cl. Sneek, 23.
K.
Kempe^^, Syuerdt, ouderling in cl. Zevenwouden, 234.
Keielins, Nicolaus, predikant te Woudenberg, 448.
Kenkn, IHcter van, (P. v. Colen, Coelen) Doopsgezind leeraar, 87, 92, 123.
Klant, Melchiar, (M. Clant) predikant to Britswerd, 78, 86—88, Woudsend, 102, 109, 131.
Kleyhoker, Gerard, (G. Cleibeukenis , Clebekerus , etc.) predikant te Tjerk- gaast, 102, 109, 136, 145, 167, 186, Oosthem, 226, 247, 266.
Klinckeb^'l, Johannes, pred. te Witmarsum, zie J. Clinckebijl.
Klinckhamer , Johannes, (J. Clinckhamenis) predikant te Joure, 180, 195, 240, 260, 272, 280, 281.
Klinckliamer, Theodorus, predikant te Haskerhorne, 225.
Kniphisanus, Johannes, predikant in cl. Zevenwouden, 144.
Koenes, Gerrii, ouderling te Joure, 161, 216.
Kolde, Hermannus, (H. Colde, Coude) predikant te Leeuwarden, 1^,11, 78, 80, 84, 85, 100, 110, 111, 114, 121, 161, 196, 265.
Kuiek, Camcliiis IHeters, ouderling »opt Bildt^', Friesland, 188.
L.
Lamberti, Ilajo, predikant te Dockum, 171, 180, afgezet, 232, 273,
287 , 288. Lamberti, dr. Jochim, secretaris van Leeuwarden, 282. Lamberisx, Steven, schoolmeester te Utrecht, 430.
Langerofjck, Christopiwrus, predikant te Uarmelen, 301 , afgezet, 417 , 448. Langius, Johannes, predikant te Utrecht, 407, 426, 439, 443, 466.
486
Laurensz^ Engbert^ inwoner van Harlingen, 197. Laurensz^ Oooytien^ onderling in cl. Zeven wouden , 1G7. Laureniius^ schoolmeester te Worknm, 5,9, Makkiim, 28, 45. Laurman, Martinus^ (M. Lauerman, Lauremannus) predikant te Ylst, 2,
6, 17, 23, 29, Sneek, 32. Laurman^ Martiniis^ predikant te Bergum, 282. Ledenberch^ Oillis de, secretaris der Staten van Utrecht, 295 — 297,329,
331, 336. Lemmms, dr. Simon, ouderling in cl. Dockum, 137. Leonardi, Henricus^ ouderling in cl. Bolsward, 114. Leonintuf, Carfidius^ predikant te Maartensdijk, 330, 335, 338, Bunschoten,
448 , 456 , 457 , 460—462 , 464. Levinck, Lambertus, (L. Levinus, Levius) predikant te Balk, 67, 74, de
Lemmer, 90. Leycesier, Bobert Dudley graaf van, 20, 22, 290, 293. Ldeuwesx, Lieuwe, inwoner van Franeker, 224, 229, 234, 245. Lieuwesx, Wipner, burgemeester van Sloten, 272, 280, 289. Linden , Ilenricus Antonides van der , prof. te Franeker , zie H. Antonidcs. Lindenius, Joannes, predikant te Langweer, 90, 92, 95, 106, 112. Ldndenius, JolvanncJi, predikant te Mijdrecht, 296, 306, 316, Kockengen,
330, 341, 342, 345, 383, 407, 408, 442, 462. Lindenius, Paulus, predikant te Soest, 361, afgezet, 417, 448. Lollius, wqlen predikant op 't Bildt (St. Jacobi-paroehie) 128. Lontius, leeraar te Utrecht, 429. Lubbertua, dr. Sibrandus, (S. Luberti) tqdelijk predikant te Leeuwarden,*
10, 12, 16, professor te Franeker, 33—35, 85—87, 235. Lucae, Joannes, voorlezer en schoolmeester te Kapelle, 433, 450, 451. Ludolphi, Henricwi, predikant te Oppenhuizen, 103. Luinga, Hertnannus, predikant te Berlicum, 2, 14, 18, 22, 23, 25,32,
40, Sneek, 43, 44, 56, 65, 67, 70, 77, 78, 81, 84. Luugeri, D. Joïmnnes, ouderling in cl. Bolsward, 18. Luytjensx, Frans, predikant te (Jaast, 80.
Lycklama, Mntie, (Rincke L.) ouderling te Oudeschoot, 240, 274. Lycochion, Wibr, Everardi, pred. te Menaldum, zie W. Everardi. Lydius, dr. Martinne, professor te Franeker, 34, 39, 43, 85 — 87. Lyranus, Tammo, (T. Leranus) ontslagen predikant in cl. Dockum, 128,
143, 146, 181, 188, 197, 207, 224, 247, 260.
M.
Maccovius, dr. Johannes, professor theol. te Franeker, 238, 241, 246, 254, 262, 265, 266, 268—270.
487
Maes^ Hendrick^ schoolmeester te Amersfoort, 432.
Mandeivijl^ Bemardus^ predikant te Goïnga, 234, 253, 282.
Mamix van St. Aldegonde^ Philips^ 67, 83.
Marien^ voorm. pastoor in Friesland, 189.
Matthiae^ Amolditë^ (ook A. M. Siderius) predikant te Stiens, 258.
Mehen^ Eilardus van^ predikant te Harderwijk, 345, 407.
Meinardi, Henrieus, predikant te Wijkei, 100, 106, 108, 109.
Meinertsz^ J^o, ouderling te Leeuwarden, 95, 129, 136.
Melanchton^ Philippus, 14.
Mdbomaeus ^ Joannes^ predikant te Oldeholtpade , 131, 161, 166, 171,
Langweer, 172, 187, 188, 195, 208, 216, 234, 247, 262,
265, 269. Mdisz^ Jelle, ouderling te Staveren, 196. Mellaeus, Cyricus^ predikant te St. Anna-parochie , 196, Sneek, 216, 233,
234, 239. Mdlenia, Menno^ inwoner van Franeker, 4. Men^onis^ Sybrandus^ rector te Bolsward, 90, 95. Meppel^ Joannes^ (niet J. Elburgensis) , predikant te Bolsward, 23, 28,
32, 40, 44. Meppel^ Wibrandus Joannis^ predikant te Lutkewierum, 248 — 250. Meriensx^ Hendrick^ predikant te Eemnes, 297, 311, 317. Messemaker^ Jurgen^ ouderling te Franeker, 114. Melden, Joannes^ (J. Metelum) predikant te Twqzel, 167. Meynertsx^ Funger, ouderling te Bolsward, 85. Michidsx^ Jurien^ ouderling te Bozum, 226. Michielsz^ Jurien, burgemeester van Sneek, 232, 274. Mickiehx, Michid^ ouderling te Joure, 95, 186. Midddfhoinwi ^ Floreniius^ predikant te Kamerijk, 444. Modaeus^ Laureniius^ predikant te Wqk bij Duurstede, 329, 335, 343,
345 , 356 , 358 , 360 , 383 , 407 , 408 , 426 , 427 , 435 , 439 , 442 ,
443, 456, 461, 466. Moded^ Hennannus^ predikant te Utrecht, 293.
Moerlingius^ Gimlterus, (G. Morlingius, Muerlingius) predikant te Burg- werd, 85, 95, Workum, 96, 114, 130, 131, Grouw, 160, 161,
166, 188. MoU^ Joannes^ ouderling te Sneek, 33, 40, 74, 77, 195. MoUius, Adrianus^ praeceptor te Amersfoort, 431, 432. Monachius^ Joannes, predikant te Bunschoten, 361, afgezet, 417, 418. Monsma^ Nicolaiis Joannis^ pred. te Berlikum, zie N. Joannis. Moy^ Jacob Jacohsx^ predikant te Bunschoten, 296, 309, 317, 330. MudentAs^ RtulolphuH^ praeceptor te Utrecht, 429, 450.
488
Mulei'ius, dr. Nicolauft^ (N. Mollerius) geneesheer te Harlingen, 82. Muysholiuat^ Ahrcümm^ predikant te Breda, 425.
N.
JV., burgemeester te Workum, 84.
Naeranus^ Samael, predikant te Amersfoort, 861 — 364, 366, 371, 375,
383, 395, 403, 406. Nannings^ Jan^ ouderling te Harlingen, 177. Nassau, graaf Wülem Lodetv^k van^ stadhouder van Friesland, 20, 21,
23—27 , 33—35 , 39 , 43 , 46 , 57 , 186 , 224 , 259. Nauia^ mr. Augiusivnus^ ouderling in cl. Sneek, 2. Nederlagiiis ^ Hermannu^ ^ proponent te Utrecht, 434, 451. Nederlagius^ Joannes^ predikant te Woudenberg, 361, afgezet, 417,
418, 448. Niclaes, pastoor te Kamerijk, zie Claes Claesz Dael. Nicolai, Anlonius^ pred. te Workum enz. Zie A. N. van Wassenaar. Nicolai^ Comelius, boekverkooper te Amsterdam, 17, 24, 41. Nicolai^ Idxardu^s^ predikant te Franeker, 77, 85, 89, lOl, 114, 115,
121, 145, 166. Nifolai, Jaricus, predikant te Tjerkwerd, 40, 56. Nicolai, Johannes, pred. te ïlauwerd enz., zie J. N. van Wassenaar. Nirolatus, van Oldeboom, alumnus Frisiae, 284.
Nyejihuys, Alberius, predikant te Burgwerd, 180, 216, 253, 272, 281. Nyenrode^ heer van, collator der kosterij te Breukelen, 304. Nyevelt^ jonker Amold van^ heer tot Teckop, 331. Nypoori^ Guühelmus Henriet a, (Wilh. Nieupoort) predikant te Zeist,
329, 343, Utrecht, 361.
O.
Obhes, Asse, (A. Ubbens) grietman van Uaskerland, 111.
Obbonis^ Timannus^ predikant te Kimswerd, 233, 234, 274.
Ockosx^ Dyrck, ouderling in cl. Bolsward, 6, burgemeester van Harlingen,
44, 55. Olfardus JV. , pred. te Ferwerd, zie O. Belida. Oostelanus^ Hendricus^ (H. Ostelanus) predikant te Achlum, 95, 96,
Stiens, 131, Kornjum, 215. Oostcrhecck^ Andreas ^ (Andries van O.) predikant te Montfoort, 296,#99,
314, 327. Oosterham ^ llenricus^ predikant te O vermeer, 330.
489
Oosterzce , Betfïierus van , predikant te Soest , 330 , 342 , Biinnik , afgezet ,
408—410, 444, 454, 455, 460. Oortcampius , Amoldus, predikant te Amersfoort, 296, 298, 313, 316,
317, 329, 335, 337, 338, 343, 345, 357—360, 371, 383, 407,
426, 427, 430, 443, 445, 457, 461. Oranje^ Maurits prins van^ 261, 293. Oftinga, Syhrandt^ grietman van Wonseradeel, 204. Ollonis,, Egbertus , ^TediksLnt te Nichtevecht, 330, 345, 407 , Werkhoven, 447. Omlius, Hbo, predikant te Nichtevecht, 296, 304, 315. Ovemey, Joannes, (J. Ovomeus, Averneus) predikant te Goinga etc., 67,
88, 101, Wijnaldum, 111, Haskerdijke, 173, 180, 205, 215,253. Oijen, Christiaen van, predikant te Neerlangbroek, 296, 301, 314, 330,
345, 407.
P.
Papma, Henricus, ouderling in cl. Bolsward, 96.
Papma, Sybrandu.9, ouderling in cl. Bolsward, 122.
Paraeus, David, professor te Heidelberg, 389, 390.
Pauli, Suffridus, (S. Hegius, misschien S. P. Feitkema) predikant te Heeg,
14, 17, 21, 24, 27, 30, 31, 45. Pauw, Willem, schout te Kortehoef, 443. Pellio, Andreas, predikant te Joure, 109, 110. Petraeus Btllandinuff , Wyhrandus, (W. Petri) predikant te Heeg, 166,
172, 173, 178, 180, 188, 207, 208, 239, 270, 282. Petrejus, Ihigo, (H. Petri, Snecanus) predikant te Oosterwierum , 122, 145,
167, 180, 181, 187, 211, 232, 253, 261. Peirejufi, Johannes, (J. Petri) pred. te Beetgura, zie J. P. Duirewout. PetH, Johannes, predikant te Witmarsum, 21, 23, 45. Petri, Theodoricus, predikant te Kollum, 94, 120. Philippus, pred. te Harlingen, zie P. D. Eilshemius. Philochronus , Joannes, proponent in Utrecht, 433, 434, 451. Phoca^i, mr. Remherlus, ouderling te Nieuwland, 96, 114.
'M
Pieiers
Pietersx
Pietersz
Pietersi
Pietersx
Pietersx
Pièlèrsx
Pietersx
Alhert, ouderling in cl. Leeuwarden, 55.
Ueere, ouderling in cl. Dockum, 6, 18.
Henric, predikant te Vlieland Oosteinde, 48.
Hilkbrant, ouderling te Nijkerk, Oostdongeradeel , 289.
Jan, ouderling in cl. Dockum, 282.
Joost, predikant te Jutrqp c. a., 11.
Sybrant, ouderling te Aalsum, 136, 196, 281.
Sybrant, ouderling in cl. Dockum, 115, 131, 144, 167, 187,
225, 262, 272.
490
Pietersx^ Sybrant^ ouderling te Sybrandahuis , 159, 172, 178.
Pktersx^ Willem^ ouderling in cl. Franeker, 138.
Pistoriiis^ Joannes^ predikant te Langerak, 448.
Pitius, Samuel, predikant te Soest, 297, 310, 317.
Plecker, Vincent de, predikant te Wirdum, 64, 89.
Pollets, ChmelitiSj predikant te ter Aa, 297, 316.
Poppes, Aesge, ouderling te Gbëngarijp, 253.
Porcelius, Joannes, predikant te ter Aa, 408, 411, 445.
Prevostius , Bariholomaeus , (B. Provoostius) predikant te Vreeswijk , 361 ,
363—365, afgezet, 417, 448. Proot, Elberi, voormalig priester te Baarn, 311, 321. Puppias, Hermannuü, predikant te Uemelum, 97, lil, 118. Pjlhesx, Baucke, inwoner van Ylst, 49. Pybesx, Baiicke, ouderling te Witmarsum, 117, 160. Pt/rs, Anne, ouderling te Kortezwaag, 188.
R.
Puasfeld, Henrieus van, (H. Raetsfeldius) predikant te Amerongen, 329,
343, 345, 407. Radaeus, GeUius, (Gillis van den Rade) statendrukker te Franeker, 86. liaphanuji, Gerardtis, predikant te Marsum, 56, 57, 62, 64, 72. Raveaway, Joannes, predikant te Jutfaas, 408, 409. Reen, llessdu.s Alberti, predikant te Midluin, 161, 170. Regneri, Daminictus, predikant in cl. Zevenwouden, 173. Regneri, Fredericus , (F. Coudum) predikant te Koudum, 56, 67, 77,
Britswerd, 89, 110, 111. Regneri, Gualtcrus, (Wouter Reinors) predikant te Kouduin, 207. Regneri, Nicolau^, (ook N. R. Salverda) predikant te Ried, 239. Reifiers, Aelttjen, predikant te Hindeloopen, 131, 172, 177, 185, 234,
Workum, 253. Reinersx, Tymen, ouderling te Workum, 77, 121, 137, 138, 145, 171,
106, 204. Reitses, Rinnert, ouderling in cl. Dockum, 161. Reyenga, Steven Jansen, ouderling te Leeuwarden, 225. Reynersz, Gerryt, ouderling in cl. Franeker, 144. Reynersx , Hotxe, schoolmeester te Jelsum, 19. Reyntiesx, Gert, ouderl. in cl. Dockum, zie G. Rinsesz. Reytses, Revimert, (Romraert R.) ouderling in cl. Dockum, 121, 239. Rhede, jonker Godert van, heer van Nederhorst, 406. Ribbius, Hermannus, predikant te Bolsward, 262.
491
Ridder^ Herbetius, predikant te Beetsterzwaag , 172, 190. Riddershach^ Jan Jansz^ burger en proponent te Utrecht, 455, 456. Riddershach^ Wilhelmus^ predikant te Tuil c. a. , 361, afgezet, 414,
415, 447. Rienisdyck^ Herman van^ schoolmeester te Utrecht, 430. Riencksz^ Jochem, ouderling te Sneek, 211, 268, 269. Rinnerts, Oert^ ouderling te Engwiemm, 172. Rinsesx^ Oeri^ (Ö. Reyntsesz) ouderling te Ee, 161, 171, 239. Rippertus^ Sixtus^ predikant te Franeker, 1, 4, 6, 10, 16, 18, 22, 39,
43, 49, 51, 57, 63, 80, 82, 290. Rodolphij Joannes, predikant in cl. Bolsward, 33. Rodolphtis^ pred. te Ytens, zie R. Uiterwqk.
Roethuys^ Thomas^ (Th. Roothusius) predikant te Bolsward, 77, 84. mr. Rombertiis^ rector te Sneek, zie R. S. Bergumanus. Ronimerts^ Jacob^ ouderling te Makkum, 136. Rommerts^ Simon, ouderling te Hitzum, 216. Rammius , Joannes Antonii , predikant te Odijk , 408 , afgezet, 411 , Luthersch
predikant te Hagen bij Norden, 444, 445. Roarda, Abraham van, lid der Friesche Staten, 161, 181, 199, 206,
233, 274. Roorda, Popko van, ouderling te Orouw, 102, 105, 122, 206, 226. Rauckesz, Joannes, (J. Rochus, Raucus) predikant te Sneek, 12, 22, 27,
31, 33, 44, 89, 111, 290. Ruardus, pred. te Leeuwarden, zie R. Acronius. Ruffelaer, jonker Jacob van, ouderling in cl. Dockuin, 275. Runia, Symon Jansx, lid der Friesche Staten, 181, 240, 252. Ruiger s. Toenis, ouderling te Staveren, 172. Rmviel, heer van, te Breukelen, zie Am. v. iEssewijn. Ryckewaert, Caroltis, predikant te Utrecht, 329, 343, 361 — 363.
.s.
Saeekesx, Lyckle, apotheker te Bolsward, 88.
Saeckma, dr. Johannes, (J. Sakama) ouderling in cl. Leeuwarden, 145,
158, 159, 165, 166. Sageiius, Coenradus, (ook C. Sagerius) predikant te Doorn, 444. Salmius , mr. Afiselmtis , pensionaris van Utrecht , 360 , 407 , 442. ScUverda, Nicolaus Regneri, pred. te Ried, zie N. Regneri. Sande, JoMnnes van den, ouderling te Leeuwarden, 206, 208, 264. Sandius, raadsheer in het Hof te Leeuwarden, 186. Sapma, Dominicus, predikant te ter Aa, 330, 343.
492
SappcDta^ Binneri^ (Bernaert S.) lid der Staten van Friesland, 114, 173,
234, 237. Sartorius^ Johannes^ predikant te Beetsterzwaag, 216, Buitenpost, 273,
279, 285. Schade, mr. Jan, (Johan van S.) lid der Staten van Utrecht, 295, 331. Schngefi, Daniël, predikant te Lopik, 433, 448. Srhanenius, Wilhelmus, ouderling in cl. Franeker, 138. Scheltema, Syho van, ouderling te Leeuwarden, 42, 44, 77. Sclieltes, Scfielte, ouderling te Minnertsga, 289. ScJieltonius , dr. Meinardu^*i , ouderling in cl. Dockum, 121. Schindel, Anionitis Gerrytsx van, lidmaat te Sneek, 50. Schorel, Vicior, voormalig pastoor in Utrecht, 302, 321. Schot, Johan, ouderling te Joure, 225.
Schotanus, Oelliu^, med. dr., predikant te Wons, 41, 204, 209. Scivotanus, Jacobus Bemardi, predikant te Jorwerd, 42, Roordahuizen ,
95, 102, 167. Sithotamis, Meynardtm, proponent in Friesland, 244. Schotanus, Wü}ielnt.u8, predikant te Wons, 282. Schotcnus, Johanne.s, predikant te Tuil c. a. , 330, 341. Schroderus, Johannes, (niet J. Helioderus) predikant te Makkum, 262. Schroer, Hayco, ouderling in cl. Dockum, 67. Schuiringa, Bariholdus, (B. Schuring) predikant te Leeuwarden, 12, 22,
23, 27, 40, 42, 44, 58, 64, 65. Schumnan , Jlenricus , predikant te Sexbienim , 23 , 56. Schwartxenberg , Oeorge Wolfgang baron thoe, ouderling in cl. Leeuwarden,
145, 160, 196. Segerman, Jan Ohyshertsx, schoolmeester te Utrecht, 430. Segermannus , Joannes, (J. Zegerman) predikant te Westbroek, 330, 345,
407, 443. Serapius, Johannes, predikant te Tjerkwerd, 282. Severinu^ N., ouderl. te Leeuwarden, zie S. Eugalenus. Seystius , Aegidhis, pred. te Zegveld, zie A. Zeystius. Sihrandi, Albaius, predikant te Beers, 23, 24, 28, 29, 31, 32, 46. Siburg, Rutgerus van, predikant te Amersfoort, 294. Siccama, dr. Sibrandus, lid der Staten van Friesland, 114. Sk'hentitui, Petrus, (ook P. Deynura en P. Coudum) predikant te Deinum ,
1, 2, 7, 18, 22, 23, 28, 290. SiUgineus, Theodoni^, predikant te Veenendaal, 296, 303, 314. Simonsz, Hanne, ouderling te Sneek, 260. Simonsx, Jacob, ouderling in cl. Bolsward, 77. Sipcke, ouderling te Oosterzee, 211.
493
Sipkesx^ Freerck, ouderling te Nes in Westdongeradeel , 94, 137.
SipkesZy Sythüy ouderling te Workura, 45.
Sixti^ Oellius, (Ö. Sixtinus) predikant te Gaast c. a., afgezet, 104, 113.
Sixtus^ pred. te Franeker, zie S. Rippertus.
Sjoerdsx, Anne^ (A. Siurdsz) burgemeester van Bolsward, 45, 55, 69, 71.
Sjotiekesx^ Sjottcke^ ouderling te Marnim, 216, 247, 260.
Sjuerdsz, Sjuerd^ ouderling te Workum, 215.
Slosius, Thoffins^ predikant te Vleuten, 448.
S?iecantcs, Danid^ pred. te Bergum enz., zie D. Johannis.
Stiecanus^ OeUius^ (Jellius Hotzenius, Hotzes) predikant in cL Bolsward,
2, ontslagen, 4, 5, 12, 16, 19, 20, 22, 25, 27, 34, 38. Sneeanu^^ Hugo Petri^ pred. te Oosterwienim , zie H. Petrejus. Snecanus^ Rochus Joannis, pred. te Blija, zie R. Joannis. Sopingiius^ Adolfus^ predikant te Longerhouw, 240. Sojnngiius, Oodefridu^ ^ predikant te Tjerk werd, 90, 100, 114, Longer- houw, 129, 144, Bolsward, 161, 171, 188, 204, 216, 225,
232, 235. Sopingius^ Nicolaus, predikant te Utrecht, 294. Speenhoven, Johanne^s, (J. Speenhovius) predikant te Utrecht, 296, 298,
313, 324, 327—329, 331, 332, 343, 344, 361-365. Spixerusj Adolphus^ predikant te Zeist, 296, 300, 314, Houten, 330,
343, 345. Sprenger, Johannes^ (J. Springenis) predikant te Leeuwarden, 17, 23, 24,
27, 30, 38. Staimaji^ Thomas^ predikant te Oosterend, 10, 38. Stangerus^ Andreas^ predikant te Dockum, 2, 4, 12, afgezet, 20. Stapert^ lid der Staten van Friesland, 216.
Stedum^ Eghertus^ predikant te Abkoude, 361, afgezet, 417, 418, 448. Stellingwerf^ Ahelus, schoolmeester in Friesland, 54. Steven^ voormalig priester te Overlangbroek , 299, 301, 312, 321. Stevens^ Jochem^ ouderling te Bolsward, 81, 102, 167, 195. Stevens j Willem, ouderling te Harlingen, 95. Stevens, Willem, ouderling te St. Jacobi- parochie , 67, 81. Stoffelsz, Bauke, (Bemardus Christophori, ook B. C. Boni) predikant te
Arum en Kimswerd, 8, Oosterend, 85, LoUura, 129, 131, 134. Stokman, Jasperus Petri, predikant te Winsum, 72. Strick, mr. Johan, lid der Staten van Utrecht, 442, 448, 463. Stulenius, Engelhertus, (E. StuUenius) predikant te Hantuui, 89, 115. Stuyfzand, Balthasar Joannis, predikant te Scherpenzeel , 282. Suffridi, CHricus, ouderling te Bolsward, 172. Suffridi, mr. Bamberttis, rector te Sneek, zie R. S. Bergumanus.
494
Stifjridi Frisitis^ Suffridus^ predikant te Makkum, 101, 102, 110, Deinum,
137, 145, 157. Swaerdecroon ^ gyranasii rector te Utrecht, 428. Swalrmu^^ He?iricus^ predikant te Delft, 345. Swalvs, dr. 0/to, (O. Swaelwa) secretaris van Leeuwarden, 4, 12. Sweersx^ Johan^ predikant te Cothen, 296, 300, 314. Sweeris^ Andries^ ouderling te Sneek, 216, 253, 270. Sybesx^ Sybe^ ouderling in cl. Sneek, 111. Sybrandi, Hüarius, predikant te Anjiim, 96, 137, 161, 186, 187, 207,
216, 234, 262, 274, 281. Sybrandi^ Meinardus, pred. in cl. Franeker, zie M. S. Vomelius. Sybrands, heer Frans, vroeger pastoor te Genum, 17. Sylmv-s, Joanties Comelii, predikant te Sondel, 96, Minnertsga , 97 , 101,
102, 110, Sloten, 131, 136, 137, 157. Symansx, Menno, Fundamentboek van, 34, 165, 194, 201. Sytsnia, Douwe, ouderling in d. Leeuwarden, 18. Sytziesx, Sipko, ouderling te Dockum, 89, 94.
T.
Taconis, Laurentius, predikant te Akknim, 240, 259, 288.
Taeckesz, Michiel, ouderling te Beetgum, 96.
Takesx , Oene, burgemeester van Bolsward, 129.
Taurinus, Franciscus, predikant te Maarsen, 361, afgezet, 417 , 418, 448.
Taurinus, Jacobus, predikant te Utrecht, 296, 298, 313, 314, 324,327,
329, 332, 343, 344. Taytcs, Johannes, predikant te O vermeer, 297, 305. Tebhingitis, Amoldtis, predikant te Komjum, 122. Teunisz, Oerbrand, (Gerben Toenis) ouderling te St. Jacobi-parochie ,
211, 216. Teyonis, Focco, predikant te T wij zei, 235. Theodori, Henric^us , praeceptor te Amersfoort, 431, 432. T^iomae, Rombert, (R. Thomas) burgemeester van Bolsward, 239, 240, 246. Thomae, Thmnas, predikant te Jelsum, 233, 234, 239, 273. Thylnianmis , Sygenis , predikant in cl. Franeker , misschien Dronrgp , 33. Thys, 7)., inwoner van Sneek, 269.
Thysx, Dirck, lid der Friesche Staten, 173, 225, 227, 233. Thysx, Jan, ouderling in cl. Leeuwarden, 18. Tïmannus N,, geschrift van, 83, misschien dezelfde als T. Obbonis. Tïmensx^ Sioeri, ouderling te Workum, 180. Tjabberen, Maihias , ouderling in cl. Leeuwarden, 114.
495
Tjaertsz^ Boert ^ ouderling te Oldeboom, 196.
Tjepckesx^ Sieverty ouderling in cl. Dockura, 131.
Tjercksx^ Focke^ secretaris, ouderling in cl. Dockum, 55, 57, 63.
Trigland^ Jacobus, predikant te Amsterdam, 407, 424, 427, 430.
Tuüius^ pred. te Oosterlittens , zie T. Jouconis.
Tyemmefi^ Hans^ ouderling in cl. Sneek, 122.
Tyercks^ Allert^ (A. Tjertsz) predikant te Sexbienim, 17, 19, 24, .38, 41.
Tymens^ Frans ^ ouderling te Oudeboom, 274.
Tyssen^ Dirck, ouderling te Sneek, 85.
Tysz^ Styntie, ouderling te Oosterzee, 226.
7^5^, Tjercky ouderling in cl. Leeuwarden, 101.
U.
Uhbens^ Asse^ grietman van Haskerland, zie A. Obbens.
Ubdt^ StefaniLs^ (S. übelius) rector te Dockum, 77, 111.
Udenians^ Oodefridus^ predikant te Zierikzee, 345, 352, 356 — 358, 407,
424 , 428 , 431 , 434 , 435. Uiterwijky Rodolphiis^ predikant te Ytens, 41, Burgwerd, 50, 51, 80,
120, 124. TTldrioi, Hero, (H. ülckes, Wlkes) predikant te Oudkerk, 253. Ulenborg^ Rombertus^ burgemeester, ouderling te Leeuwarden, 80. Urckesz^ Sybe^ ouderling in cl. Leeuwarden, 56 — 58, 62.
V.
Valck, Petrus, predikant te Langerak, 330, 361, 416, Zegveld, 447, 448.
Velsen, Comelis Alberts van, schoolmeester te Utrecht, 430.
VeÜhuysen, Dirck Jacobsz, ouderling te Utrecht, 442.
Fcno, dr. Johannes de, ouderling te Leeuwarden, 238.
Verlwuwel, Joannes, predikant te Eik, 453, 467.
Vemiaet, Frans, voorm. pastoor te Huins, 182, 189.
Vetehius, Bemerus, predikant te Harlingen, 32, 33, 34, 30.
Victor, voorm. pastoor in Utrecht, zie V. Schorel.
Vlieger, Oerardus Comelii de, predikant te Bunnik, 296, 301, 314, 330.
Vochingius, Oerardtis, pred. te Koudum, zie G. Fockingius.
Vonielitcs^ Meinardus Sibrandi, predikant te Schalsum, 138, 165, 215,
226, 249, 253, 262. Vomelius', Petrus Sibrandi, predikant te Herbaijura, 131, 103, 171, 186,
207, 233, 234, 237, 272, 273, 281. Vomelius, Sibrandus, predikant te Pietersbierum , 10, 12, 10, 18 — 20,
22, 25, 34, 38, 39, 42-44, 49—51, 57, 63, Oosterbierum , 67,
496
71, 72, 74, 77, 81—84, 86, 90, 99, 121, 129, 147, 157, 158,
162, 163, 170, 290. VorsHus^ Conradus^ ontslagen professor te Leiden, 451. Vos^ Pieier de^ ouderling te Ylst, 216.
Voscii^'l , Everardns , (Evert Voeskuill) predikant te Vreeland , 296 , 304 ,315. Voss^ Joannes^ predikant in cl. Sneek, 28, 29, 31, 32. Vrijdach^ Hendrik^ ouderling te Leeuwarden, 180, 234.
W.
Waalivijkj Nicolau.s Jokannvi^ predikant te Rinsmageest, 161, 180, 211,
234, 275, 289. Wael^ jonker Adolfvan^ heer van Moersbergen, 295, 331. Wallingh^ dr. Nicolaus^ ouderling in cl. Dockura, 238. Waltha, Hobho van, (H. van Waltingha) grietman van Franekeradeel , 101,
111, 131, 136, 171. WanmaJcer, Benjamin, predikant te Lopik, 361, afgezet, 418, 419, 448. Wartmans, Popke, ouderling te Kollum, 146, 253. Wassenaer , Antoniu^ Nieolai van , (A. Nicolai , Anthonys Claesz) predikant
te Workum, 4—7, 9, 10, 12—14, 18, 20, 22, 23 , 25 , 27 , Leeu-
warden, 46, Stiens, 49—51, 56—58, 81, 83, 84, 290. Wassenaer, Johannes Nicolai van, (J. Nicolai, Claesz) predikant te Rauwerd,
8, 9, Hallum, 14, 15, 17, 19, 23, 27, 32, Dockum, 44, 55, 67,
73, 74, 84, 95, 111, 121, 141, 143, 144, 166, 178, 190, 194,
198, 205, 211. Wassenberg, Petrus, (P. Wassenburgius) predikant te Amersfoort, 407,
426, 443, 440, 450, 460, 461, 466. Wai^e^s, Watxe, ouderling te Winsum (cl. Franeker), 187, 254. Weüinck, Henricus, predikant te Balk, 5.
IVelsmg, Henricus, predikant te Maai^nsdijk, 361 , afgezet, 419, 420, 448. Wdsing, Isaaek, (L Willsing) predikant te Amerongen, 296, 300, 314. Wesierbergh, A,, alumnus der Staten van Utrecht, 451. Westertnan, Adam, predikant te Staveren, 145, 173, 205, 2.34, 2.37,
Oosterlittens , 247, 269. Westerman, Aïberius, predikant te Vrouwen- of St. Jacobi-parochie , 11. Wever, Jan, ouderling te Dockum, 95. Wihiiis , Sixtu-s, predikant te Marrum, 72. Wigerst, Marien, ouderling in cl. Zevenwouden, 101, 131. Wiggerts, Comelius, (C. Wigeri, Vicheri) predikant te Harlingen, 1, 17,
21, 27. WUhelmi, Antonius, predikant te Temaard, 196, 197, 239, 241.
497
Wilhelmi^ Gerardus^ predikant te Grouw, zie G. Besten.
Wühelmi, Jarichius, predikant te Achlum, 111, 136, 167, 226, 274.
Wilhelmij Jeremias, predikant te Zeist, 345, 407.
Wühelmij Johannes^ ouderling in cl. Dockum, 14.
Wülem^z^ Dirck, ouderling »opt Bildt", 188, St. Anna-parochie , 253,
272, 280. Willemsx^ Dirck, burgemeester van Harlingen, 67 , 85, 87 , 166, 180, 186,
194, 232, 238. Wïüemsz^ Dirck, ouderling in cl. Leeuwarden, 57, 137. WiUemsz^ Jarich^ burgemeester van Sneek, 84, 101, 102. Willeni^z^ Jeranymii^'^ (Jeroen W.) ouderling te Franeker, 160, 196, 216.
239, 259, 260. Wülemsz^ Steven^ ouderling te St. Anna-parochie, 172, 178. Wirixfeld^ Johannes, (J. Wurtzfeldius) predikant te Rhenen, 296, 298,
314, 329, 334, 335, 338, 343, 345, 352, 356, 358, 383, 407,
427, 443. Wirixfeld^ Wilhelmus ^ predikant te Rhenen, 294. Wisses^ Wabbe^ (W. Wyssens) oudasUng in cl. Leeuwarden, 102, 111. Witfeldt^ Simon Wilhdmi^ praeceptor te Utrecht, 429, 430, 450. Wolieri^ Francisms^ pred. te Oosterend, zie F. Gualtheri. Wouter sx^ Jan^ schoolmeester te Amersfoort, 432. WoutersZj Jan^ ouderling te Franeker, 167, 180. Wijarda^ Keimpe^ (K. Yiarda) lid der Friesche Staten, 145, 161, 196,
205, 211. Wyarda^ Sivert Kempes^ (Sjourdt W.) ouderling te Akkrum, 206, 247,
253, 272, 280. Wijbes^ Oedts, ouderling te Franeker, 102. W^besj Oetxe^ ouderling te Harlingen, 239, 241. JVybes^ Bein, lid der Staten van Friesland, 188. Wyckel, Piecke, lid der Staten van Friesland, 282, 286—289. Wegers, Ilendrick, (H. Wichers, Wiggers) burgemeester van Sneek, 145,
166, 180, 186, 215, 225, 240, 262, 268, 269. Wyisonius^ Joliannes^ predikant in cl. Dockum, 235. Wtetibogaert , Joannes, 294, 297, 319, 331, 332, 336, 344. Wienham^ jonker, te Vleuten, 340. Wtenwael, J. , notaris te Utrecht, 371.
Y.
Yd^^z^ Sybrafitj ouderling te Balk, 6.
Ylslanus^ Fredericus^ pred. to Britsum, zie Ilstanus.
AcCa syn. provinc, VI, 32
498
Ysbrands^ Fredericus^ (F. Isbrandi) predikant te Menaldum, 20, 58. Ysendoom^ Frederik Hennansz van^ ouderling te Wqk bq Duurstede, 315, 443, 456, 461.
Z.
Zegerman^ Johannes^ pred. te Westbroek, zie J. Segermannus.
ZeysHu^^ Aegidius^ (M, Seistius) predikant te Zegveld, 361, afgezet,
417, 448. Zuagemiu^ , Christoplwrus Hiddius , (C. Suagemus) predikant te Holwerd ,
190, Nykerk, 260. Zylius^ Bodolphm, predikant te Maarsen, 330, 340, 343, Utrecht, 361.
REGISTER YAN PLAATSNAMEN.
Aalsum, 136, 196, 226, 262, 281.
Abbega, 186.
Abcoude, 296, 305, 815, 821, 822, 330, 341, 361, 417, 425,426,448.
Achlum, 95, 96, 186, 226.
Achtkarspelen , 84.
Aengwirden, 84, 159, 161.
Akkrum, 73, 240, 247, 253, 280, 288.
Ameland, 26, 117, 168, 176, 183, 189, 190, 198.
Amerongen, 296, 800, 814, 320, 822, 828, 329, 348, 345, 407, 425.
Amersfoort, 294, 295, 296, 297, 298, 310, 311, 313, 815, 316, 319, 821, 324, 827, 329, 343, 845, 358, 859, 361, 364, 407, 425, 428, 481, 433, 443, 447, 450, 456, 457, 458, 460, 461, 462, 464.
Amstelland, 340.
Amsterdam, 17, 24, 68, 221, 805, 316, 318, 821, 407, 425, 427.
Amsweer, 21.
Anjum, 6, 17, 44, 57, 96, 161, 186, 187, 207, 216, 284, 262.
Ankeveen, 312, 323, 845, 407, 425.
Anna-Parochie (St), 172, 178, 196, 253, 280.
Arum, 8.
Baarn, 297, 311, 317, 821, 330, 861, 412, 425, 445.
Balk, 5, 6, 55, 67, 74, 161, 262, 282.
Bedum, 64.
Beers, 32, 110, 111.
Beetgum, 44, 66, 67, 74, 96, 102.
Beetsterzwaag , 172, 196, 216.
Bellingwolderzijl, 92.
Bergum, 167, 172, 206, 282.
Berlikiim, 2, 14, 18, 22, 23, 32, 58, 89, 129, 216, 253.
Bildt (het), 23, 44, 67, 89, 111, 128, 188, 211.
Blaricum, 811, 321.
32*
500
Blauwkapel, 306.
Blesse, 280.
Blqa, 61, 129, 259.
Boer, 130, 254.
Bolsward, 1, 2, 5, 6, 12, 14, 17, 18, 19, 22, 23, 24, 25, 28,32,33, 37, 38, 39, 40, 41, 43, 44, 45, 50, 51, 55, 56, 59,65,67,69, 70, 71, 74, 77, 80, 81, 83, 84, 85, 88, 89, 90, 95, 96, 101, 102, 104, 110, 111, 112, 114, 117, 118, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 129, 130, 131, 135, 136, 137, 141, 142, 144, 145, 146, 148, 149, 160, 161, 164, 165, 166, 167, 168, 171, 172, 173, 174, 180, 181, 182, 183, 185, 188, 190, 192, 194, 195, 196, 201, 202, 205, 207, 208, 209, 210, 211, 213, 215, 216, 219, 221, 225, 226, 227, 230 , 232 , 234 , 236 , 237 , 239 , 240 , 241 , 244 , 247 , 253 , 257 , 258 , 260 , 262 , 260 , 272 , 274 , 275 , 276 , 281 , 282 , 283 , 285 , 286 , 288 , 289.
Bomwerd, 89.
Bourtange, 92.
Bozum, 56, 80, 95, 101, 102, 114, 121, 145, 160, 161, 173, 180, 196, 216, 226, 253, 262.
Braband, 220.
Breukelen, 296, 304, 315, 425, 426, 433, 434.
Britsum, 14, 23, 32, 186, 205, 211, 212.
BritBwerd, 78, 89, 111.
Buitenpost, 96, 159, 273, 279.
Bimnik, 296, 301, 314, 330, 409, 410, 425, 444, 454, 460.
Bunschoten, 296, 309, 317, 322, 330, 361, 417, 425, 448, 456, 457, 460,461,462,464.
Burgwerd, 50, 51, 180, 185, 216, 253, 281.
Burum, 172.
Conincksvrij , 331.
Cothen, 296, 300, 314, 321, 322, 330, 301, 411, 425, 445, 447.
Dantumadeel , 84.
Deersum, 96, 274.
Deinum, 1, 2, 7, 22, 137, 290.
Delft, 345.
Denmercken (Demmerik?), 316.
Dokkum, 2, 4, 6, 11, 12, 14, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23,24,25,26, 33, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 54, 55, 50, 57, 61, 63,64,05,60, 67, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 84, 85,88,89,90, 94, 95, 96, 98, 100, 101, 102, 110, 111, 114, 115, 120, 121, 123, 128, 129, 131, 133, 136, 137, 139, 141, 142, 143, 144, 145,
501
146, 150, 154, 156, 157, 161, 162, 166, 167, 169, 171, 172, 175, 178, 180, 181, 186, 187, 188, 190, 194, 195, 196, 197, 201, 205, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 215, 216, 217, 220, 221, 224, 225, 226, 227, 228, 232, 234, 235, 238, 239, 247, 248, 253, 258, 259, 260, 261, 262, 272, 273, 274, 275, 277, 279, 281, 282, 285, 286, 287, 288, 289. Dongeradeel, 88, 94, 289. Dongjiim, 37.
Doorn, 296, 300, 314, 322, 329, 409, 425, 444.
Dordrecht, 22, 25, 52, 55, 67, 68, 69, 133, 135, 140, 144, 151, 152, 176, 261, 273, 278, 279, 345, 358, 359, 364, 407, 408, 430, 465. Drente, 183.
Dronnöp, 2, 17, 88, 89, 101, 105, 121, 129, 137, 208, 211, 237,238. Duitschland, 47, 220. Ee, 78, 171, 207, 216, 239, 281.
Eembrngge (ter Eem), 297, 311, 321, 330, 361, 412, 425, 445. Eemnes, 317, 321, 330, 343, 409, 425, 443. Eemnes-binnen , 297, 311. Eeranes-bniten , 297, 311. Emden, 29, 03, 118, 184, 190, 193, 445. Engeland, 26, 27, 29, 47, 290. Engwierum, 172. Ferwerd, 16, 61, 73. Ferwerderadeel , 253. Ferwoude, 104, 215. Folsgare, 45.
Franeker, 1, 4, 6, 7, 8, 10, 14, 16, 17, 18, 19, 22, 23, 25, 26, 28,
29, 31, 33, 34, 35, 37, 39, 41, 42, 43, 44, 46,48,49,52,53,
•55, 56, 65, 67, 72, 73, 74, 77, 79, 80, 81, 82,84,85,86,87,
88, 89, 95, 96, 101, 102, 103, 106, 108, 110, 111, 114, 115, 118,
120, 121, 122, 126, 127, 129, 130, 131, 132, 134, 135, 136, 138,
142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 157, 158, 159, 160,
164, 165, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 175, 176, 177,
181, 183, 184, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 193, 196,
203, 205, 207, 208, 209, 211, 213, 214, 215, 216, 219,
223, 224, 225, 226, 227, 229, 232, 233, 234, 235, 238,
242, 244, 245, 246, 247, 248, 250, 252, 253, 259, 260,
268, 272, 274, 277, 281 , 282, 284, 285, 286, 289, 290,
420 , 454 , 455.
139, 140 161, 162 178, 180 197, 198 220, 222 239, 240 262, 266 412, 415
Frankrijk, 47.
Friens, 118.
502
Friesland, 316, 427.
Friesland (Oost-), 45, 445.
Gaast, 80, 104, 196, 205.
Gaasteriand, 9, 28, 177.
Gelderiand, 126, 192, 200, 339, 346, 385, 386, 426, 448, 449, 452, 453, 466, 467.
Genura, 17.
GFerfscop, 463.
Goënga, 67, 234, 253, 282.
Goïngarijp, 253.
Gooi (het), 312, 321, 425.
Gouda, 176.
Goutum, 62, 64, 73, 94, 118.
'sGravenhage, 20, 22, 26, 35, 41, 45, 54, 67, 80, 87, 96, 99, 133, 142, 152, 153, 173, 176, 290, 293, 297, 331.
Groenewoud (huis), 301.
Groningen (prov.), 62, 64, 77, 83, 85, 86, 98, 142, 146, 254.
Groningen (stad), 86.
Grouw, 11, 59, 75, 105, 161, 188, 206, 226, 259.
Grijpskerk, 28.
Haariem, 307.
Hagen (Oost-Friesl.) , 445.
Hagestein, 296, 302, 314, 321, 322, 330, 340, 342, 345, 358, 407, 425, 443.
HaUum, 8, 9, 14, 15, 19, 32, 40, 281, 282, 289.
Hantum, 89, 282.
Hantumhuizen , 67, 78, 94.
Harderwijk, 345, 407.
Harich, 97, 105.
Hariingen, 1, 7, 8, 19, 32, 39, 43, 44, 48,56,57,63,65,67,70, 71, 75, 77, 80, 84, 85, 87, 88, 90,95,96,101,110, 115,121,127, 130, 132, 134, 138, 139, 140, 149, 159, 160, 166, 170, 172, 178, 180, 186, 187, 194, 196, 197, 203, 209, 216, 220, 225, 227, 232, 239, 241, 249, 250, 252, 254, 260, 261, 262, 264, 266, 269, 280.
Harraelen, 297, 330, 301, 417, 425, 426, 448.
Haskerdijken , 173, 205, 215, 253.
Haskerhorne, 225.
Heeg, 14, 30, 31, 90, 94, 95, 100, 166, 172, 173, 178, 180, 188, 207, 208, 270, 282.
Heerenveen, 196, 205, 216, 226, 274.
Heidelberg, 389.
503
Hemelum, 97, 111, 187, 188, 191, 199.
Hemelumer Oldephaert, 274.
Hempens, 117.
Herbajum, 33, 136, 186, 207, 233, 281.
Hichtum, 95, 177, 216, 225, 232, 262, 265.
Hilversum, 311, 321.
ffindeloopen, 172, 177, 185, 234.
Hitzum, 216.
Holland, 20, 21, 103, 113, 115, 117, 169, 192, 200, 204, 246, 268,
305, 389, 434, 449. Holland (Noord-), 155, 174, 176, 378, 426, 449, 466. Holland (Zuid-), 113, 117, 155, 176, 318, 378, 425, 426, 449, 466. Holwerd, 57, 78, 94, 114, 207, 216, 253, 260. Horamerts, 11, 115. Honswijk, 302, 312, 321, 425. Hoogebeintum , 61, 215, 259.
Houten, 296, 302, 312, 314, 321, 322, 330, 343, 345, 425. Huins, 182, 189. Huizum, 27, 31, 244, 247, 260. Hijlaard, 96. Idzerd (ter), 232.
Jacobi-Parochie (St.), 44, 64, 206, 207, 210, 211, 216, 232, 281, 282. Jelsum, 196, 234, 273. Jislum, 19.
Jorwerd, 30, 31, 42, 234. Joure, 92, 98, 101, 102, 107, 109, 110, 111, 112, 124, 126, 136, 158,
161, 180, 186, 195, 201, 212, 216, 225, 240, 260, 272, 280, 281,
282, 288, 289. Jutphaas, 296, 308, 316, 339, 409, 425. Jutrijp, 11.
Kamerik, 308, 312, 321, 330, 409, 410, 411, 425, 444, 453. Kampen, 71.
Kimswerd, 8, 24, 226, 233, 254, 262.
Kockengen, 312, 317, 320, 321, 330, 341, 342, 345, 407, 425, 442, 463. KoUum , 18 , 25 , 94 , 120 , 141 , 156 , 157, 159 , 180 , 186 , 197, 215 , 233 , 253. Kooten, 235. Kornjura, 38, 64, 215.
Kortehoef, 296, 304, 315, 321, 330, 345, 407, 425, 443. Kortezwaag, 188. Koudum, 56, 67, 77, 102. Kubaard, 7, 56.
504
Kudelstaart, 294, 296, 307, 316, 321, 330, 341, 345, 407, 425.
Kuilenburg, 302, 321.
Langerak, 330, 361, 416, 425, 448.
Langweer, 159, 166, 172, 187, 195, 206, 216, 234, 247, 262.
Leeuwarden, 2, 6, 9, 11, 12, 14, 17, 18, 19, 21, 22, 23, 24, 25,28 30, 32, 33, 35, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 46,49,51,53,54 55, 56, 57, 58, 59, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67,68,73,74,75 77, 78, 80, 81, 84, 85, 86, 88, 89, 91, 92,94,95,96,98,100 101, 102, 105, 106, 107, 110, 111, 113,114, 115, 117,118, 119 121, 123, 124, 125, 128, 129, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137 138, 140, 144, 145, 147, 150, 154, 159, 160, 161, 162, 163, 164 166, 167, 168, 170, 171, 172, 174, 175, 178, 180, 182, 185, 186 187, 188, 191, 195, 190,199,201,203,205,206,208,209,211 215, 216, 220, 221 , 225, 226, 228, 231, 232, 234, 235, 236, 238 240 , 241 , 244 , 246 , 247 , 253 , 256 , 258 , 259 , 260 , 261 , 264 , 265 206, 268, 269, 272, 273, 274, 275, 277, 278, 279, 280, 281, 282 283 , 284 , 285 , 286 , 289 , 290 , 407.
Leiden, 118, 135, 139, 140, 143, 146, 183, 184, 190, 198, 414, 415, 417, 418, 434, 45L
Lekkum, 226, 253, 261.
Leusden, 296, 300, 317, 320, 330, 425.
Linschoten, 312, 323, 425.
Lollum, 134.
Longerhouw, 129, 240.
Lopik, 206, 309, 312, 310, 361, 418, 419, 425, 448.
Lopiker-kapel , 302, 309, 312, 321, 425, 433, 450.
Lutkewierum , 248, 249.
Maarssen, 290, 303, 315, 322, 330, 340, 343, 361, 417, 425, 426, 448.
Maartensdijk, 330, 361, 410, 420, 425, 448.
Makkum, 28, 45, 101, 102, 136, 180, 188, 195, 211, 253, 262.
Mantgura, 10.
Marrura, 72, 141, 216, 240, 247, 260, 261, 289.
Marssum, 56, 62, 64, 72.
Menaldum, 20, 58, 244, 245, 248.
Metslawier, 244.
Middelburg, 54, 55, 87, 136, 143, 152, 153, 175, 176, 2.30.
Minnertsga, 20, 24, 58, 72, 97, 101, 102, 110, 166, 281, 282, 289.
Moersbergen, 295.
Molkwenim, 174, 181, 188, 197.
Montfoort, 295, 296, 299, 314, 321, 322, 329, 345, 358, 407, 425.
Morrha, 187, 226, 244.
505
Mijdrecht, 296, 306, 316, 317, 320, 321, 322, 324,330,345,358,407,425.
Nederhorst den Berg, 345, 406, 407, 425.
Neerlangbroek, 296, 301, 314, 321, 330, 345, 407, 425.
Nes, 94, 172.
Nichtevecht, 296, 304, 315, 322, 330, 345, 407, 425.
Nicolaasga (St), 282.
Nienthoom (Nijenrode?), 307.
Nieuwezijlen (Dokkumer), 11.
Noordwolde, 61, 76, 103.
Norden, 445.
Nijenrode (Nienthoorn?), 307.
Nijkerk, 88, 94, 129, 136, 196, 260, 289.
Nijland, 28, 56, 81, 88, 90, 111, 114, 136, 172, 190, 193, 274, 282,290.
Nijveld, 340.
Odijk, 312, 323, 330, 343, 409, 411, 425, 444.
Oenkerk, 274.
Oldeboorn, 186, 196, 244, 253, 260, 274, 282, 284.
Oldeholtpade, 161, 166, 196, 274.
Oldeholtwolde , 161, 178, 180, 206.
Oldelaraer, 103, 178.
Oosterbierum , 67, 74, 207, 274, 289.
Oosterend, 10, 280, 288.
Oostergoo, 26.
Oosterlittens , 2, 14, 44, 123, 126, 172, 178, 186, 194, 216, 247.
Oosterwierum , 167, 181, 211, 232, 253.
Oosterzee, 188, 211, 226, 262.
Oosthem, 78, 226, 247.
Oostveen, 296, 305, 315, 319.
Oppenhuizen, 223.
Opsterland, 84, 166.
Oterdum, 42.
Oudemirdum, 103, 109, 177.
Ouderkerk, 307, 321, 341.
Oudeschoot, 103, 111, 240, 274.
Oudkerk, 253.
Oudwoude (Adwort), 248.
Overlangbroek , 299, 312, 321, 330, 341, 361, 415, 416, 425, 447.
Overmeer, 297, 305, 321, 322, 330, 407.
Overijsel, 183, 280.
Paesens, 19.
Parrega, 167.
506
Pfaltz (de), 11.
Pieterebierum , 12, 49, 135, 290.
Pingjiim, 247, 262, 289.
Portengen, 317.
Rauwerd, 8.
Reitzum, 67.
Rhenen, 294, 295, 296, 297, 298, 314, 329, 338, 339, 343, 345, 358,
407, 425, 436, 443, 444, 445, 447, 454, 455, 459, 462, 465. Rhijnland, 307. Ried, 225, 239.
Rinsumageest , 161, 180, 211, 234, 289. Roordahuizum , 73, 74, 95, 102, 167. Ru wiel, 345, 407, 442.
Schalkwijk, 302, 312, 321, 330, 341, 408, 4ü9, 425. Schalsnm, 33, 130, 215, 226, 254, 262. Scharnegoutum , 88. Scherpenzeel (Friesl.), 172, 282. Schiermonnikoog, 26. Schingen, 222, 223, 237, 238, 277, 284. Schoterland, 84, 88. Schraard, 123, 160, 166, 188, 240. Sexbierum, 19, 38, 41, 56, 127. Slappeterp, 222, 223.
Sloten , 10, 18, 19, 55, 56, 89, 95, 104, 105, 136, 173, 195, 207, 274, 280, 289. Slijkenbiirg, 73. Smallingerland , 84. Sneek, 1, 2, 3, 5, 6, 7, 9, 10, 12, 13, 14, 17, 18,19,21,22,24,25,
27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 37, 38, 39, 40, 41,43,44,45,48,
49, 50, 51, 55, 56, 65, 67, 74, 76, 77, 78 89, 90, 94, 95, 96, 99, 101, 102, 104, 109 115, 121, 122, 123, 124, 129, 130, 131, 136 160, 161, 166, 167, 171, 173, 177, 180, 183 196, 201, 203, 205, 206, 207, 209, 210, 211 223, 225, 226, 229, 231, 232, 233, 234, 239 247, 249, 253, 255, 256, 257, 260, 261, 262 270, 271, 272, 274, 280, 282, 285, 288, 290.
Soest, 297, 310, 317, 322, 330, 342, 361, 417, 425, 448.
Sondel, 96.
Stavoren, 85, 172, 196, 205, 234, 259.
Stelling werfiF, 118.
Stellingwerif (Oost-), 84, 112.
80, 81,84,85,88, 110, 111, 112,114, 137,144, 145, 154, 186,188,192,195, 213,215,216,217, 240,244,245,246, 264 , 266 , 268 , 269 ,
507
Stiens, 7, 56, 180, 258.
Swichum, 62.
Sybrandaburen , 223.
Sybrandahuis , 159, 172, 178.
Teckop, 331.
Teems, 117.
Ter Aa, 297, 316, 330, 343, 409, 411, 425, 445.
Ternaard, 44, 77, 196, 239, 282.
Terzool, 223.
Thamen, 330, 426.
Tholen, 13.
Tiel, 315.
Tienhoven, 313, 321.
Tims, 188.
Tjerkgaast, 136, 188, 206, 226, 234.
Tjerkwerd, 56, 90, 133, 282.
TuU, 312, 323, 330, 341, 361, 414, 415, 425, 447.
T wij zei, 235.
Tzum, 177, 205.
Uitwellingerga , 223.
Utingeradeel , 84.
Utrecht, 29, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 302, 309, 312, 313 , 314 , 316 , 318 , 319 , 320 , 321 , 325 , 328 , 329 , 331 , 332 , 336 , 340 , 343 , 344 , 345 , 352 , 358 , 359 , 360 , 361 , 364 , 365 , 367 , 407 , 412, 413, 414, 415, 416, 417, 418, 422, 424, 425, 428, 429, 430, 432, 439, 442, 444, 445, 450, 451, 453, 454, 455, 456, 457, 462, 463, 464.
Yaart (de), zie Vreeswijk.
Veenendaal, 296, 303, 314, 321, 322, 330, 345, 358, 407, 425, 443, 462.
Vianen, 302, 321.
Vinkeveen, 296, 306, 316, 330.
Visvliet, 25.
Vleuten, 312, 323, 330, 340, 361, 420, 421, 425, 426, 448.
Vlieland, 48.
Vollenhove, 280.
Vreeland, 296, 304, 315, 322, 330, 342, 425, 426, 427.
Vreeswijk (de Vaart), 294, 296, 302, 314,330,361,417,425,426,442,448.
Waal ('t), 302, 312, 323, 330, 341, 361, 414, 415, 425, 447.
Wans werd, 61. Warga, 62, 118. Warns, 104.
508
Wartena. IIS.
Waveren, 306.
Wa verveen, 321.
Welsrijp. 27.
Werkhoven, 29fi, 301, 314, 322, 330, 3G1, 414, 425, 447.
Westbroek, 200, 207, 303, 305, 314, 315, 319, 324, 330, 345, 407, 425, 443.
Westervoort, 444.
Wilnis, 290, 307, 316, 317, 320, 321, 322, 330, 340, 345, 407, 425.
Winsnm, 07, 72, 187, 254.
Wirdum, O, HO, 240, 274, 280.
Witmarsum, 45, 81, 06, 110, 117, 160.
Wolvega, 112.
Wommels, 111.
Wons, 142, 166, 204, 282.
Workum, 2, 0,12, 45, 67, 74, 84, 06, 121, 130, 173, 180, 195, 196, 206, 208, 215, 225, 226, 247, 253, 274, 281.
Woudenberg, 296, 310, 317, 320, 322, 330, 341, 361, 417, 425, 448.
Woudsend, 102, 240.
Wijk by Duurstede, 295, 296, 297, 299, 300, 301, 312, 314, 315,321, 329 , 331 , 343 , 345 , 358 , 361 , 407 , 413 , 425 , 439 , 440 , 441 , 442 , 443, 444, 445, 446, 447 , 454, 455, 456, 459, 461 , 462, 465.
Wpel, 100, 106, 108, 109.
Wijnaldum, 161, 248.
Ylst, 3, 4, 13, 28, 29, 48, 49, 180, 193, 215, 216, 225, 240, 247, 274.
Ypecolsga, 1S2, 189.
Ysbrechtum, 44, 45, 207, 260.
Yselstein, 294.
Ytens, 41, 50, 51.
Zeeland, 13.
Zeg%^eld, 206, 308, 312, 316, 320, 322, 323, 330, 342, 361, 417, 425, 448.
Zeist, 206, 300, 314, 322, 324, 320, 343, 345, 407, 425.
Zevenwolden, 25, 84, 00, 05, 06, 07, 00, 101, 106, 107, 108, 100, 110, 112, 118, 120, 122, 124, 126, 131, 134, 136, 137, 144, 145, 149, 154, 156, 158, 150, 160, 161, 163, 166, 167, 168, 171, 172, 173, 176, 177, 180, 182, 183, IvSO, 188, 102, 104, 105, 106, 201, 205, 206, 200, 211 , 214, 216, 221, 225, 226, 232, 234, 236, 238, 240, 247, 253, 256, 260, 262, 274, 277, 280, 282, 285, 288.
Zierikzee, 345, 407.
Zutfen, 08, 345, 407, 433, 451, 452.
Zwitserland, 47.
REGISTER VAN ZAKEN.
A.
Abusm (kerkel^'ke) , 85, 147, 149, 150, 154 enz., 163, 164, 170, 191, 199.
Academie, theol. faculteit, 118; — te Leiden, 118, 135, 139, 140, 143, 146, 183, 184, 190, 198,' 414, 415, 417, 418, 434, 451; — te Fra- neker, 118, 120, 126, 131, 135, 139, 140, 143, 146, 183, 184, 188, 190, 198, 200, 254, 286, 412, 415; — curatoren, 151, 254, 265, 284; — Papistische, 219, 227.
Advocaten, 242.
Afkondigingen, van den predikstoel, 21, 63, 70, 71, 105, 251, 256, 445, 458.
Almanakken, 102.
Altaren, 15, 135, 312, 341.
Apotheker, die zyn commensalen verleidt, 313.
Armen, 73, 76, 77, 83, 106, 113, 119, 143, 146, 152, 176, 181, 188, 197, 201, 202, 207, 224, 240, 245, 247, 258, 300, 303, 311, 341, 436, 452.
Armvoogden, 438.
Artikelen des geloofs (Twaalf), 139, 334, 353.
Atlestatiën, 119, 220.
Ave Maria, 304, 307, 308, 321.
Avondmaal, 298, 308, 309, 316, 342, 354; — formulier, 14, 40; — door predikanten niet bediend, 93, 300, 301, 310, 311; — hoe dikwijls te vieren, 98, 299, 300, 303, 306, 307, 309, 317, 339; — verkeerd- heden bij de bediening van het, 105; — weering van het, 128, 256, 301, 326; — wie toegelaten mogen worden, 143, 174, 235, 243, 299, 302, 326 ; — na afloop der synode , 144, 146 ; — of het gehouden wordt, 152; — ceremoniën bij het, 171; — on verzoend gaan aan het, 238; — proefpredikatiën vóór het, 256, 299; — hoeveel communicanten, 299, 300, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 317;— wegblijven van het, 301, 429 ; — bespotting van
510
het, 308; — in minachting gebracht, 312; — buiten de gemeente genoten, 312; — nagelaten, 317; — in huis, 342; — aan zieken, 342 ; — openbare bel^denis des geloof s in de week vóór het, 438 ; — voorstelling van delinquenten en delicten vóór het, 458. Av&ndspelen, 58, 78, 91, 113, 115, 139, 1G8, 182, 214.
B.
Bag^ien. 119, 341.
Bakenbranden enz., 78, 140, 218, 242.
Bedelbrieven^ 119.
Bedevaarten, 307, 320, 355, 435.
Beelden, 135.
Begravenissen , 139, 218; — bqgeloovige gebruiken bij, 306, 307, 308, 309, 310, 312, 320, 355, 435.
Beklemming, 87.
Boeken: Geschriften van Anthonius Claesz en GhsLLius Hotzenius contra Anabaptistas, de magistratu en de disciplina, 5, 10, 16, 19, 22, 25, 38; — Epistolae Bezae, 13; — Scripta Kuabdi AcnoNn de disciplina etc, 28; — Menno Symons, Fundamentbouck, 34, 194, 201 ; — Jeremias Bastuïgius, Verklaring van den Catechismus, 42; — Een boek, vertaald door Sibrandub Vomeuüs, 72; — Een boekje van SiBRANDUs VoMELiTJs tcgeu de Libertqnen, 83, 86, 90, 99; — Antonius Nicolai , geschrift over de Overheid , 83 ; — Een geschrift van TiMANNUs N. tegen de Wederdoopers , 83, 84; — Theatrum vitae humanae Zwingeri, 102; — Sibrandi Vomeui Superintendens, 162; — Goudsche Catechismus, 170; — Jesuytsche Brieven, 237; — Henricüs Welsingius, De officie hominis christiani (te Franeker gedrukt), 420; — Dordtsche kerkenordening, gedrukt op last der Staten, 448.
Boekencensuur , 10, 28, 40, 54, 83, 142, 170, 327; — te groote vrqheid in 't drukken enz. van boeken, 34, 47, 100, 210, 214, 218, 227, 234, 240, 254, 437; — boeken laten drukken zonder visitatie, 60, 204; — visitatie der boeken, 86; — verspreiden van Papistische boeken, 220.
Boelgoeden, 47, 59, 78, 207, 276, 283.
Boterbelexers , 193, 200.
Broederschappen, 341, 355, 436, 465.
B^'bel, 100; — vertaling van den, 13, 113, 117, 170; — predikanten zullen naarstig lezen in den, 344; — voorlezen uit de canonieke boeken vóór de predikatiën, 459.
511
C.
Cananes Dordr,, 278, 427, 429, 446; — onderteekening van de, 272, 273, 408, 409, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 419, 430, 444; — bezwaren tegen de, 273; — geapprobeerd , 277; — onschriftmatig geoordeeld, 417, 419, 420; — examinatie aangaande de, 428; — naarstig te lezen, 455. Catechismus (Heidelbergsche) , 278, 352, 417, 433; — in de scholen te onderwijzen, 24; — verklaring van den^42; — predikatiën over den, 176, 463; — onderteekening van den, 200, 203, 207, 217, 226, 258, 408, 409, 430, 444; — revisie van den, 406; — examinatie aangaande den, 428; — geen bezwaren tegen den, 429; — naarstig te lezen, 455. • ' '^
Classes, 2, 3, 6, 77 ; — classicale quota, 10, 19, 86, 90, 99; — vergadering der, 10, 15, 20, 52, 64, 68, 72, 75, 87, 100, 144, 152, 204, 299; — censura in de, 10, 110, 116, 144, 152, 185, 238; — niet klappen uit de , 23 ; — vacante gemeenten bedienende , 25 ; — de gemeenten visiteerende , 26, 314, 426; — beschuldiging tegen, 26, 27, 49, 58, 100, 106 enz., 117, 141; — onkosten der, 35, 64, 75, 100, 103, 115, 122, 139, 177; — partijschap in de, 53, 150; -- onderlinge verhouding der, 61; — wie in de classis mee geoordeeld heeft, mag geen sententie spreken in hooger vergadering, 79; — censuur over, 79, 122, 131, 157; — vorming van nieuwe, 88, 173, 202, 207, 216, 424; — eene classis opgeheven, 109, 112, 120, 122, 124, 126; — classisboek (acta), 109, 159, 162, 202, 460, 464; — nauwkeurig letten op predikanten en schoolmeesters, 112, 141, 280, 427, 455; — gravamina, 116; — deputaten, lt7, 426, 460; — gebrek aan eer- bied jegens de classis , 127 ; — classikale maalt^d , 144, 466 ; — over- heden te vermanen in de , 148 ; — verschillen tusschen predikanten en, 150, 223, 246; — wegbleven uit de, 152; — predikatie in do vergadering der, 152; — moderamen, 153, 163; — judicatuur der, 170; — zullen Ameland bedienen, 176, 183, 190, 198; — proce- deeren, 256; — in de prov. Utrecht geen, 372; — werkzaamheid der, 426, 444 ; — opzicht over de scholen , 428 ; — verkiezen ouder- lingen, 437.
Collegium Paulinum (te Utrecht), 428, 429, 431, 450.
Collegium Willeh'ordianum (te Utrecht), 429.
Comediën, 55, 67, 126, 258.
Conrector, 428, 429, 431, 432, 433, 450.
Conventiculen, 33, 47.
Correspondentie y 117, 448; — tusschen Friesland en Z. Holland, 113; —
512
tusschen Utrecht en Z. Holland , 425, 449 ; — tusschen Z. Holland en Gelderland, 426; — tusschen utrecht en Gelderland , 420, 448, 449, 452, 453, 467 ; — tusschen Utrecht en N. Holland , 426, 440. Orucifixen, 135, 310, 320.
D.
Dansen, 58, 91, 139, 283; — dansscholen, 113, 115, 128.
Diakenen, 304; — verkiezing van, 21, 22, 230, 422, 424; — geen bijbel- lezing te houden door, 103; — welke gelden zij niet mogen ont- vangen, 237, 280; — collecteeren, 257, 303, 306; — zullen de Confessie enz. onderteekenen , 286 ; — aantal , 299, 305, 306, 308 ; — de magistraat de diaconie verzorgende , 300 ; — rekening der, 306, 307, 309; — verhinderd dienst te doen, 308; — kerkmeesters doen dienst als, 309; — geen diakenen in eene gemeente, 311; — hoe lang zij dienen, 438; — ondersteunen oen schoolmeester, 463.
Diefstal, 153.
Dienslbarefi , 128.
Discipline, 3, 5, 7, 23, 28, 37, 70, 75, 82, 174, 212, 255, 326, 426, 439, 445, 457; — excommunicatie, 37, 60, 90, 95, 165, 224, 457, 458; — valsche beschuldiging, 79; — te oefenen, 147, 152, 164, 169; — slappe, 150; — over predikanten, 238; — belofte van onderwer- ping aan de christelijke, 339.
Dobbelen, 47, 175.
Doctores theologiae, 254, 273.
Dooden, beluiden der, 115, 320
Doodslag enz., 62, 106, 133, 204, 303, 306, 320, 322, 355, 436, 457, 458.
Doop, 298, 300; — formulier, 14, 40, 174, 178, 287; — wijze van bediening enz., 26, 183, 209, 219, 227, 300, 303, 304, 308, 309, 316, 354; — waar te bedienen, 29, 41, 220, 326, 342; — van bejaarden, 36, 98, 174, 178, 220, 221, 354; — van kinderen van niet-Gereformeerden enz., 52, 69, 135; — kinderen geen doopheffers, 61, 87; — getuigen, 61, 82; — leeftijd voor den kinderdoop, 61, 69; — nalaten van den kinderdoop, 68, 320; — door vroedvrouwen, 86; — door priesters, 86, 143, 299, 301, 302, 306, 307, 309, 310, 311, 321, 323, 359; — register van gedoopten, 93, 181, 188, 197; — die niet weten, of zij gedoopt zijn, 143, 204, 354; — behoort aan het avondmaal vooraf te gaan, 143; — weigering van den, 144; — ceremoniën bij den, 171; — publiek te bedienen, 175, 298, 310, 326, 342, 354; — gebeden vóór en na den, 179, 300; — vragen bij den, 179, 183, 287; — geen doopelingen in eene gemeente, 306; — door een secretaris, 311; — superstitiën by den, 312; —
Van zieke kinderen , 326 ; — geweigerd , 342 ; — van onechte kin- deren, 354; — door een schoolmeester, 433; — van kinderen van sclüppers enz., 4G0; — huitentijds, 400.
Dronkemchap, 47, 73, 78, 91, 113, 115, 139, 153, 283, 300, 307, 410, 411, 43G.
Dtür^lhamiers enz., 134, 193, 200.
Eigener fden ^ 245.
*
EngeUehe kerk^ 425.
Feestdagen, 75, 113, 115, 177, 30G; — papistisehe, 115, 312.
G.
Oametrekken, 78, 91, 43G.
Oasihuis, 298, 435, 438.
Gebeden, 298; — formuliergebeden, 40, 4G0; — gebed des Heeren, 139; — voor de dooden, 308, 312; — buigen der knieën bq de publieke, 437; — bij de predikatiën, 437, 4G0, 4G6, 4G8.
Oeloofsbelydenis {Nederlandsche) , 278, 352, 417, 433; — onderteekening van de, 24, 60, 98, 116, 192, 200, 203, 207, 217, 226, 258, 334, 408, 409, 430, 444; — revisie van de, 406; — examinatie aan- gaande de, 428; — geen bezwaren tegen de, 429; — naarstig te lezen, 455.
Gemeente, combinatie van gemeenten, 8, 52, 60, 83, 118, 119, 120, 168, 173, 193, 200, 213, 217, 242, 255, 447; — stichting van gemeenten, 9, 18, 84, 129; — vacante, 19, 25, 40, 92, 99, 106, 150, 151, 183, 191, 199, 235, 287, 302, 312, 314, 323, 355, 444, 448, 456, 464; — visitatie der gemeenten, 26, 314, 426, 447; — treurige toestand eener, 46, 127, 132, 156, 298, 299, 300, 301, 302, 310, 314; — men behoort zijn waren te koopen bij lidmaten der, 68; — registor van lidmaten der, 93; — twist in eene, 104, 314; — aanneming van lidmaten der, 139, 339; — predikantsvrouwen , niet behoorende tot de, 149; — huisbezoek, 152, 175, 299, 326, 327; — die geen kerkeraad kan hebben, 168, 243, 355; — van Emden om advies gevraagd, 184, 190, 193; — uitbreiding der, 298; — toestand der gemeenten, 298 enz.; — personen, die zich vervreemden van do, 344; — zonder ouderlingen, 437; — arme, 452.
Geu^eld, 153.
Gewi7i (?^i/), 153, 251.
Acta syn, provinc, VI. 33
514
Gezangen, 298, 310.
Oihlen, 355.
Goeiieren, geestelyke, 15, 24, 35, 58, 63, 142, 183, 184, 221, 231; — pastorie-, 19, 25, 27, 60, 68, 87, 99, 106, 117, 129, 134, 142, 1G9, 175, 182, 192, 210, 224, 230, 242, 275; — klooster-, 75, 99, 115, 128, 224, 275, 299; — dorps-, 85; - kerke-, 86, 91, 99, 106, 126, 213, 221; — vicjarie-, 87, 242, 300, 324, 435; - beneficiale, 91, 123, 126, 139, 148, 170, 175, 435; — leenen, 97, 134, 170, 288; — kosterie-, 230, 304, 341, 465; — school-, 304.
H.
Heidens, 202.
Heilige OeeM-meesters, 308.
Hemelvaartsdag , 177.
Hieronymus'school (te Utrecht), 428, 429, 430.
Hoereerders, 106.
Huisbraak, 457.
Huxvelijk, 1; — verboden, 5, 256; — huwelijksbelofte, 5, 7; — formulier, 14, 40; — in huis gesloten, 16, 310; — van ongedoopten, 36, 83, 88, 140, 144, 176, 190, 103, 198, 203, 231, 236, 241, 254,305; — concubinaat, 36, 235, 307, 309, 323; — casus matrimoniales, 36, 41, 42, 63, 203, 342; - sluiten van het, 36, 132, 140, 157, 175, 183, 209, 217, 219, 220, 227, 241, 342. 437, 458; — tweede, 41; — samenwonen vóór het, 46, 57, 91, 231, 340, 436; — van weduw- naars, 53; — van niet-öereformeerden , 53; — afkondigingen, 57, 67, 78, 98, 140, 157, 203, 210, 217, 301, 305, 309, 310, 316, 342, 437, 458, 464, 466; — hoererij, 59, 153, 301; — echtbreuk, 59, 02, 106, 133, 153, 251, 256; — misbruiken, 76, 78, 83, 140, 147, 168, 218, 231, 242, 308, 322, 327, 340, 355, 436; — verboden graden, 76; — placcaten, 78, 82, 99, 113, 117, 134, 147, 231; — echtscheiding, 82; — register van gehuwden, 93, 181, 188, 197, 210; — huwelyksacte, 140; — onwettig, 148, 175; — ceremoniën bij het, 171; — bloedschande , 175, 204; — door priesters, 183, 299, 301, 309, 310, 323, 341, 458, 459, 466: — burgerlp, 241, 242; — waar niet te trouwen, 254, 309, 340, 466; — bij nacht gesloten, 312; — ordonnantie op de huwelijken, 327, 342, 436, 437, 458, 465; — van doodslagers, 459; — van Papisten, 459, 464; — van Remonstranten, 464.
I.
Idioten, 135.
615 J.
Jaarmarkten, op Zondag, 191, 199, 207, 276, 283, 321, 355.
Jesuiten, scholen der, 40, 147, 227, 435, 465; — samenrotting enz. der, 91, 237, 257, 275, 340, 435; — placcaat tegen de, 237, 282; — verhinderen anderen ter kerk te gaan , 302 ; — indringen der, 305.
Jus patronatus, 97, 202, 288, 423.
K.
Kaatsen, 139, 182, 189, 283, 308, 436.
Kerkmordening , 187, 317, 318, 325, 328, 3.54, 385, 435, 437, 439, 449, 456 ; — resolutie der Staten op 't stuk van de , 278 ; — niet aan- genomen, 279, 285; — van de overheid, 331; — behandeling van de, 331, 332, 333 enz.; — vastgesteld, 339; — onderhouding van de, 344, 448; — aanhouden om eenerlei, 354, 360; — geappro- beerd, 421, 422; — nadere verklaring van de, 421, 422, 423; — uitreiking van exemplaren der, 448.
Kerkeraad, 122, 127, 309, 339; — partijschap in den, 53; — vergaderingen van den, 152; — in sommige gemeenten niet te vormen, 168; — geschillen, 170; — oprichten van een, 173; — in zake den doop, 178; — censuur door den, 224, 229, 234; — bloedverwanten in den , 257 ; — opzicht over kerkeraden , 280 ; — in zake de ver- kiezing van ouderlingen en diakenen, 422, 424; — Remonstrantsche, 438.
Kerkgebouwen, 24, 61, 149, 187, 191, 199, 219, 242, 300, 306,308,323,436.
Kerkhoven, spelen enz. op de, 91, 115; — waren uitroepen bg en op de, 139; — profaneeren van, 242; — als vrqplaatsen, 306, 307, 320.
Kerkvoogden, 24, 61, 76, 86, 148, 170, 211, 221, 276, 284, 303, 306, 307, 308, 309, 438.
Kerstmis, 300, 339.
Klokiuiden, 58, 91, 139, 235, 304, 305, 308, 309, 326.
Kloosters, 298.
Kloppen, 341.
Kosters, 128, 183, 298, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 309, 310, 322, 323, 324, 341, 355, 435, 438, 460, 465.
Kraamvrouwen, 306, 307, 320, 321, 322, 435.
Kroonenhangen , 58, 140.
L.
Lasteraars, 106, 153, 162; — van Gods naam, 33; — van Gods woord,
33; — van predikanten, 62, 71, 157 ; — van treffelycke persoenen, 411.
33»
516
LrHorm, 428, 420, 431, 432, 433, 450.
Leer^ 298; — onzuiverheid in de, 103. 192, 326, 451; — consensus doc- trinae, 116, 273, 286, 421; — der Mennonieten, 135; - Twaalf artikelen des geloofs, 139, 334, 353; — ketteryen, 150, 153; — onderzoek naar de zuiverheid in de, 152, 451, 455; — onderwijs in de, 178, 231, 299: — verschillen in de, 192, 200, 246, 249, 250, 255, 265, 266 enz. , 335 enz. , 346 enz. ; — bevorderen van de zuivere, 211; — niet handelen over de, 213; — artikelen, onder- teekend door HAXiKL .ioH.\Nxis, 268, 269, 270, 271; — formulier van onderteekening, 273, 277, 286, 408, 409, 410, 411, 425, 432, 437, 444; — informatie nemen op de, 279; — misleiding ten op- zichte der Gereformeerde , 30 1 ; — Drieëenheid , 334 ; — Praedestinatie , 335, .3.37, 338, .364, 412, 415, 441; — vijf artikelen , 346, 352, 3.55, 357, 359, 361, 362, 363, 385, 396, 419, 429, 442; — status quaestionis, 346 enz., 355, 357, 361, 362, 384 enz.; — zwarigheden over de, 352; — vreemde leeringen, 352, 353, .357, 359, 434; — valsche leer, 353; — excommunicatie om de, 353; — tolerantie, 35.5, 359, 371, 383, 384, 385; — XIX vraagstukken, 363, 365; — Providentie, 418; — zuiverheid te onderhouden in de, 430; — geen kerkelijke bediening voor wie niet instemt met de, 432.
Legerjyredikanten ^ 122, 466.
Lexern, 309, 312, 313, 321, .323, 450.
Libert^nm, 83, 86, 90, 91.
Ijomhanim, 37, 175, 181, 2.37, 240, 241, 280, 452.
Luihersrfifn , 336, 444, 445.
Lfjkpredikatiën, 54, 69, 136, 310, 459.
M.
Mfiffoonini , 78, 139.
Meiwwhten , 436.
MehatsHiPH , 436.
Mmnonieien, 156, 284, 305; — bestrijding der, 16, 23, 26, 34; — Men- niste schoolmeester, 24, 91, 142, 462; — doop der, 52, 135, 184; — echtscheiding bij de, 82, 142; — geschriften tegen, 83, 84, 170; — disputatie tusschen R. Acronius en P. v. Ceulen, 87, 92; — prediken enz. te verbieden, 87, 92, 97, 116, 123; — ban der, 91; — eed, 91 ; — zullen de beneliciale goederen niet administreeren , 91; — plawaten tegen de, 100, 105, 1.34, 189; — vergaderingen der, 116, 174, 305, 309; — leeraars der, 123, 135, 141, 159, 170, 182, 189, 198; — leer der, 135, 148, 219; — onwettige huwelqke;i der, 148; —
517
kerkgebouwen enz. der, 149, 219; — sluiten van huwel^ken by de, 183; — Menniste kerkvoogden, 276, 284; — lasteren de kerk enz., 309; — verhinderen de predikatiën, 309.
Monniken y 119.
Muiterij, 339.
N.
Nieuwjaarsdag, 341, 355, 436. Notarissen, 242.
O.
Oefeningen (jxirticuliere) , 458.
Ongeregeldheden, 33, 58, 64, 78, 91, 93, 97, 113, 139, 149, 168, 182, 189, 207, 214, 218, 221, 236, 242, 283, 295, 298, 317, 320, 324, 434.
Ouderlingen, 1, 6, 123, 147, 304; — ter classicale vergadering, 10, 64, 72, 87, 103, 116, 144, 148, 204; — by de deputati synodi, 13, 25, 203; — in de synode, 17, 32, 36, 41, 96, 116, 459; — verkiezing van, 21, 230, 422, 424, 437; — discipline over, 23; — geen bijbel- lezing te houden door, 103; — wier vrouwen geen lidmaat zijn, 144; — tegenwoordig bij de examina, 152; — zullen de Confessie enz. onderteekenen, 217, 277, 286, 437; — vergoeding hunner on- kosten, 243; — afgevaardigd tot de nationale synode, 262 enz., 277, 286, 358, 359, 363, 364, 372, 421; — aantal, 299, 305, 308; — kerkmeester en schout doen dienst als, 306, 308, 309; — geen ouderlingen in eene gemeente, 306, 308, 309; — toelating tot het avondmaal met kennis der, 326; — hoe lang zij dienen, 438; — predikanten in de synode in plaats van, 459.
Ouders, gebrek aan tucht, 128.
Overheid, verzoeken aan de, 5, 15, 16, 18, 26, 28, 29, 33, 35,36,41,42, 47, 52, 55, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 64, 68, 72, 73, 75, 76, 78, 80, 82, 83, 85, 86, 87, 88, 91, 97, 99, 100, 105, 112, 113, 115, 116, 117, 118, 119, 123, 125, 128, 133, 134, 135, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 146, 148, 149, 150, 154, 155, 164. 165, 168, 169, 174, 175, 176, 177, 182, 183, 184, 189, 190, 191, 193, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 204, 209, 210, 213, 214, 218, 219, 221, 224, 226, 229, 231, 234, 235, 242, 245, 247, 254, 255, 257, 273, 276, 278, 280, 282, 299, 311, 314, 317, 318, 319 enz., 328, 340, 341,354, 429, 430, 434, 437, 452, 459, 462, 463, 464, 465; — in zake be- roeping van predikanten, 8, 117, 118, 119, 125, 325, 422, 423; — correspondentie tusschen kerk en, 11, 12; — in zake huwelijk, 36; — dat geen vijanden der religie politieke ambten bekleeden, 106; — in de classes te vermanen , 148 ; — leer der Mennonieten over de ,
518
148; — overheidsj^ereonen van de Oeref. religie, 169, 194, 201, 211, 2H3, 355, 435; — geeft gelden, 171: — apostillen en missives der Staten, 184, 190, 198; — geen ongedoopte overheidspersonen, 192, 2(X); — in zake de nationale synode, 261 enz., 318, 324, 301 ; — geen papistische overheidspersonen, 283; — synode samen- geroepen door de, 294, 299, 328; — klachten over overheidspersonen , 301, 340; — placcaten der, 323; — kerkenordening van de, 331 ; — approl»eert de Dordsche kerkenordening, 421, 422; — in zake de verkiezing van ouderlingen en diakenen, 422, 424; — verkiezing van overheidspersonen, 438.
P.
PapegaaischieUn , 78, 149, 177, 182, 189.
Paschen, 113, 300, 303, 339, 437.
Papisten, 284; — scholen der, 40, 147, 219, 227, 298, 435, 465; — rond- lf>o|>en der, 78; — schoolmeesters, 91, 142, 148, 301, 310; — placcaten tegen de, 105, 134, 299; — feestdagen der, 115; — afgodery der, 135, 283, 320, 323; — exercitiën der, 159, 299, 305, 313, 340; — superstitiön der, 164, 218, 300, 301, 302, 306, 307, 310, 312, 313, 320, 323, 341, 435, 438; — vergaderingen der, 169, 202, 219, 280, 299, 302, 306, 307, 355; — geschriften tegen de, 170; — insolentiön enz. der, 219, 257, 305, 340; — Papistische boeken , 220 ; — te weeren uit politieke en kerkelijke zaken , 237 : — Papistische kerkvoogden, 276, 284; — geen Papistische overheids- personen, 283; — Papistische huismeesters, 298; — jonge paapsche studenten, 305; — dreigen anderen de neering te onttrekken, 305; — spottemyen der, 306, 308; — Papistische Heilige Geest-meesters, 308; — predikatién der, 313; — rector, 313; — lokken de armen door geldelijke ondersteuning, 341 ; — broederschappen der, 341 ; — potmeesters , 435 ; — opzieners over gasthuizen , tuchthuizen , spin- huizen, weeshuizen, 435; — huwelijken der, 459, 464.
Pest, 122, 303, 305.
Pinksteren, 113, 302, 303, 339, 437.
IWdiknnten, verplaatsing, 2, 3, 7, 11, 30, 38, 73, 79, 98, 104, 132, 141, 144, 184, 185, 230, 284, 325, 412, 445, 447, 460; — beroeping, 2, 3, 8, 9, 15, 17, 18, 19, 21, 25, 45, 46, 71, 75, 78, 79, 82, 92, 97, 103, 100, 117, 118, 119, 123, 150, 151, 166, 174, 209, 218, 223, 226, 234, 235, 242, 243, 244, 245, 248, 255, 258, 259, 276, 285, 286, 314, 315, 421, 422, 423, 427, 433, 456, 459, 460, 464, 466, 468; — ontslag, 4, 11, 20, 24; — emeriti, 4, 19, 55, 58, 59, 62,
519
72, 85, 133, 158, 247, 260, 409; — reconciliatie, 4, 38, 63, 65, 100, 208, 252; — examen, 5, 45, 80, 87, 97, 103, 109, 120, 126, 133, 135, 138, 151, 176, 183, 210, 213, 221, 223, 238, 241, 245, 323, 325, 334, 339, 383, 414, 456, 460; — gemeenten te voorzien van, 6, 9, 112, 117, 118, 119, 125, 168, 183, 189, 211, 314, 315, 323, 325, 426; — tot welke classes te behooren, 6, 61, 68, 134, 143, 163, 166, 168, 185; — klachten enz. tegen, 8, 9, 11, 16, 20, 24, 28, 29, 30, 62, 71, 73, 93, 127, 133, 134, 193, 279, 312, 314, 316, 411; — onderhond van, 9, 11, 12, 15, 19, 20, 24, 25, 27, 34, 35, 38, 45, 59, 64, 72, 73, 128, 133, 134, 141, 150, 158, 174, 192, 209, 232, 242, 340, 341, 424, 459; — zonder gemeenten, 9; — opzicht enz. over de, 9, 10, 41, 42, 112, 141, 142, 185, 202, 238, 280; — door de gemeente niet gewild, 10, 79, 230; — attestatiën voor, 11, 50, 79, 83, 86, 98, 103, 118, 119, 315, 411, 441; — afzetting enz. van, 11, 20, 31, 51, 62, 79, 104, 124, 140, 153, 210, 224, 229, 339, 409, 410, 411, 412, 414, 415, 417, 418, 419, 420, 446, 447, 448, 453, 454; — schoolmeester wordende, 11, 54; — in gevaar van vijanden, 11; — weduwen en weezen der, 13, 21, 25,35,83, 86, 99, 102, 119, 128, 134, 139, 175, 203, 235, 459, 466; — ver- huiskosten van ,13; — zich met andere bedrijven enz. bezig houdende,
15, 21, 28, 142, 232, 317, 438 ; — kleeding der, 16, 217 ; — suspensie,
16, 23, 30, 60, 62, 104, 124, 153, 157, 228, 250, 325, 411, 413, 416; — jonge, 17, 135, 176; — die schulden hebben, 17, 27, 54, 64, 73; — woningen der, 17, 24, 34, 311; — geëxcommuniceerde, 20, 28, 31, 224, 229; — recommandatie van, 21, 65, 73, 126, 141; — de Confessie enz. onderteekenen, 24, 98, 116, 192, 200, 217, 258, 273, 277, 409, 429, 437, 443, 444; — schuldbekentenis van, 29, 48, 50, 65, 124, 126, 127, 130, 141, 157, 158, 162, 184, 185, 249, 251, 252, 284, 410; — twisten tusschen, 40, 55, 208, 238, 316, 317; — zich indringende in den dienst enz., 40, 51, 76, 79, 92, 120, 153, 204; — tot geen andere betrekking overgaan, 45; — buiten hun classis predikende, 52; — die gezamenlijk verschillende gemeenten bedienen, 53: — die hunne gemeenten niet bedienen, 53; — geen huwelyk van niet-Gereformeerden sluiten, 53; — gelijkheid in den dienst, 54; — non residentes, 64, 194, 200, 306, 310, 314, 315, 316, 319, 325; — contra overheidspersonen , 69, 70; — dronkenschap van, 73, 78, 410, 411; — kinderen van predikanten , predikant wordende, 75; — oplegging der handen aan, 75, 383; — bevestiging, 80, 87, 175, 325, 383; — buiten 't land vertrekkende , 82; — onbekwame, 85, 86, 135, 150, 229; — predikende zonder beroepen te zijn , 93, 96, 193, 200 ; — die geen avondmaal houden ,
520
93. 300, 301. 310, 311; — trage, 94, 202; — ongeëxamineerde, O'i; — ongestudeerde (Duytsche personen, idioten), 99, 135, 213, 45."». 456 ; — mogen geen almanakken maken , 102 ; — onzuiver in de leer, 103; — die niet in de provincie mogen dienen, IIH, 119, 120, 124, 138. 140, 141, 228; — vroegere priesters enz. , 120, 128, 133, 409; — in 't leger, 122, 466; — plaatsvervangers. 122; — wier vrouwen niet tot de gemeente behooren, 149; — verschillen tusschen classes en, 150, 223, 246; — gebrek aan, 151, 345; — vereischten, te stellen aan, 151, 256; — te veel van huis, 152; — verlating van den dienst door, 153, 204, 420; — onbehoorlijke aan- neming van. 153: — een predikant, die leeraar der Mennonieten geworden is, 159, 170; — onwettig vertrek van, 165; — zullen geen boeken laten dnikken zonder voorafgaande visitatie, 204; — kerkelijke discipline over, 238; — politieke kuiperijen van, 251; — afgevaardigd tot de nationale synode, 262 enz., 277, 286, 358, 359, 363, 304, 372, 421; - op krukken gaande, niet toelaten, 277; — wel gefondeerd tegen Papisten en Mennonieten, 284; — school houdende, 300, 304, 311, 438, 460; — testament makende, 303; — beleediging , een predikant aangedaan , 308, 322 ; — het avondmaal niet gebruikende, 310. 311, 312, 314; — paapsche gewoonten van een predikant, 312; — niet buiten de provincie vertrekken, 314; — oude, 315; — los van tong, 317 ; — leening van, 332, 355, 445; — eed der, 334; — zullen naarstig Gods Woord lezen, 344; — zullen tot eerbied en geho<jrzaamheid aan de overheid vennanen , 344 ; — neutraal in zake Remonstranten en Contraremonstranten, 408, 409, 410; — ondersteuning van vrouw en kinderen van, 410; — Engelsche, 425; — ontvangen een exemplaar der kerkenordening, 448; — in plaats van ouderlingen tot de synode, 459. Predihitiën , inhoud der, 13; — - vorm der, 13; — vreemde woorden in de, 13; — gebeden bij de, 13, 437, 460, 466, 468; — in de synode, 15, 102, 122; — ongeregeldheden onder de, 91, 105, 115, 139, 182, 189, 298, 300, 301, 303, 308, 309, 310, 317, 320, 340, 355, 436; — weinig stichtende, 94; — controle over de, 94, 158, 224, 229, 327, 454; - in de classicale vergadering, 152; — over de evangelia dominiealia, 176, 299, 303; — over den Heid. Catechismus, 176, 299, 303, 300. 463; — proefpredikatiën vóór het avondmaal, 256, 209; — in 't gasthuis. 298, 438; — aantal per week, 299, 305, 307; — over 1 Cor., 299; — aantal toehoorders onder de, 300, 301, 302, 3(J3, 304, 305, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 321; — afhouden van het gehoor der, 302; — offeren in de kerk van schapen van was onder de, 302, 321; — over de Openb. van Johannes,
521
303, 315; — in de week, 304, 306, 307, 460; — drie op een Zondag, 306; — bespotting van de toehoorders, 307, 310; — door een lezer, 309, 312, 321 ; — verstooring enz. der, 309, 322, 341; — klokluiden onder de, 309; — een koster, wegloopende uit de, 310; — paapsche, 313; — wegblijven uit de, 429; — vóór de verkiezing van overheidspersonen , 438; — voorlezen en voorzingen bij de, 459. Priesters, 15, 300, 317; — doop door, 86, 143, 299, 300, 301, 302, 306, 307, 309, 310, 311, 321, 323, 459; — samenrotting der, 91; — predikant geworden, 120, 128, 133, 409; — de mis bedienende enz., 182, 189, 198, 299, 300, 307, 321, 323, 435; — rondloopen van, 182, 309, 321, 340, 435, 447, 452; — geen onderhoud te ver- leenen aan, 182, 189, 321; — uitgeweken, 182; — die pensie genieten van den vijand, 182, 189; — huwelqken gesloten door, 183, 299, 301, 309, 310, 323, 341, 458, 459, 466 ; — prediken der, 300, 301, 341; — bedreiging door, 302; — verhinderen anderen ter kerk te gaan, 302, 340; — laatste oliesel toegediend door, 307,
321, 323; — biecht afgenomen door, 307, 321; — een priester, die een dronkaard is, 307, 321; — een priester, zich beroemende op zijn schandelijke onkuischheid , 307, 321; — een vroeger priester thans secretaris, 311, 321; — indringen van, 311, 321; — zoeken de lieden van de kerk af te trekken , 311 ; — bij zieken, 311, 321; — nog als pastoors in dienst, 321, 323; — de kinderen onderwijzende,
322, 340; — hertrouwen de lieden, 341.
Professoren, 25, 41, 42, 58, 85, 86, 87; — oneenigheid onder, 103; — gevraagd het oordeel van, 135, 139, 140, 143, 146, 183, 184, 190, 193, 198, 218; — die geschriften uitgeven, 142; — attesten, gegeven door, 142; — onderteekening van de Confessie enz. door, 192, 200, 207, 286; — zullen geen boeken laten dnikken zonder voorafgaande visitatie , 204 ; — theologische , 207, 246, 254 ; — van andere faculteiten, 207; — examineeren door, 241, 254, 262, 265.
Proponenieji , 433, 434, 453, 455, 460, 464.
Psalmen, van Aldegonde, 67, 83; - onderwys in de, 299; ~ invoering der, 309, 310, 311, 312.
R.
Reetoren, IIH, 142, 245, 249, 255, 266, 450; — onderteekening van de Confessie enz. door, 192, 428, 431,432; - onderwijs in de psalmen door, 299; — tractaraent, 299; — Papistische, 313, 431; — toezicht over de , 427 ; — rector van de Hieronymus-school te Utrecht , 428, 421), 430, 450; — commensalen houdende, 431, 432, 450; — vervallen van den dienst verklaard, 433.
Regeering (kerkelyke) , 298.
Regent, van het coUegiam Paaünum te Utrecht, 428, 429, 430, 450; — van het collegium Willebrordiannm te Utrecht. 429.
Remonstranten. 346, 354. 371 enz., 383 enz.; — beschuldigingen t^en de. 268; — het gevoelen der, 270. 271. .3.5.5. 356, 359, 361, aS6, 39.5, 417, 419; — conventikelen der, 276; — synode der, 352, .356, 357, 360 enz., .362, 364, 371 enz., 417; — bediening van vacante gemeenten door, 356; — vaardigen af tot de nat synode, 3.56, 361. .363; — onderhandelingen met de, 3.57, 363, 404; — eene remonstrantie der, 357, 371; — zich afzonderende van de synode, 358, 379; — beschuldigingen t^en de, 362, 373, 383, 406; — geschrift, geïntituleerd : Noodich ondersoeck etc. 362; — 17 artikelen der, 362. 363, 367; — gravamina der, 363; — bezwaren der Con- traremonstr. tegen het vergaderen in ééne prov. synode met de, 375 enz.; — de ware Gereformeerde kerk is gescheiden van de, 378; — vergadering houdende met buitenlandsche theologen en predikanten , 379; — hebben bedriegelijk gehandeld , 381 ; — examen van, .383; — request der. 404 enz.; — predikanten, die zich neutraal hielden tegenover de, 408, 409, 410; — herroeping door , 409, 411, 412, 416, 434, 445, 453, 454; — afgezette predikanten, 409, 412, 414, 415, 417, 418, 419, 420, 446, 447, 448, 453, 454; — weigerende de Canones Dordr. te onderteekenen, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 418, 419, 440, 445, 446; — gesuspendeerde predi- kanten, 413, 416; — op nieuw te examineeren, 414; — vreemde, grouwelycke ende lasterlycke opinien van een Remonstrant, 418; — geschriften der, 420; — den dienst neerleggende, 420; — rectoren enz., 428, 429; — proponenten der, 433, 434; — kerkeraad der, 438; — memorie van een Reraonstr. predikant, 439; — acte van stilstand, 440; — Reraonstr. predikant Luthersch geworden, 444; — weer toegelaten tot den dienst, 445, 454: — hoe te handelen met, 453; — huwelijken van, 464.
S.
Sahhat, ontheiliging van den, 15, 34, 47, 59, 68, 76, 82, 88, 91, 106, li:^ 115, 134, 139, 165, 168, 182, 189, 191, 198, 199, 207, 214, 220, 231, 242, 276, 283, 303, 305, 317, 321, 323, 355, 436.
Saa'a mmlsdag , 307 .
Sauvegarde^ 40.
ScheurmakeHj j 153, 339.
Scholarchen, 176, 182, 189, 238, 241, 430, 431, 450.
523
Scholen, 208, 300, 304, 309, 357 ; — de Heid. Catech. leeren in de, 24; — boeken in de, 24, 64, 300, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 322, 430, 435, 463; — Paapsche en Jesuitische, 40, 147, 219, 227, 298, 322, 435, 465; — of zij worden onderhouden, 152; — bijscholen, 298,
299, 428, 430, 431, 450, 462, 463; — gemeente zonder school,
300, 301 ; - predikant, die school houdt, 300, 304, 311, 438, 460; — een goede school, 302; — quaestie over het schoolhouden, 304; — middelen tot onderhoud der, 305, 306; — treurige toestand, 322, 323; — visitatie der, 426; — reformatie der, 427, 450, 463; — toezicht over de, 427, 428, 430; — te Utrecht, 428, 429, 430, 450; — ordonnantie op 't stuk der, 430, 436, 465; — te Amers- foort, 431, 432, 433, 450.
Schoolmeesters, 35, 45, 54, 88, UI, 298, 302, 305, 306, 307, 309, 316; — vroeger predikant zqnde, 11, 54, 460; — onderhoud der, 15, 23, 69, 91, 99, 113, 116, 128, 201, 210, 221, 305, 306, 308, 311, 465; — schulden hebbende, 19; — afzetting enz. van, 20, 24, 112, 129, 165, 192, 199, 323, 433, 450, 451; — de Confessie enz. onder- teekenen, 24, 60, 99, 116, 192, 200, 217, 428, 429, 430, 431, 432, 462, 463; — Heid. Catechismus onderwazen, 24; — schadelyke boeken uit de scholen weeren, 24; — Menniste,24, 91, 142, 462; — verplaatsing van, 28; — verkiezing van, 59, 169, 174, 235; — dronkaards, 91, 322; — Papiste, 91, 142, 148, 301, 310, 322; — Gereformeerde, 91, 92, 99, 106, 303, 304, 355, 435, 463; — gewezen studenten, 92; — geen bijbellezing te houden door, 103, vgl. 460, 466, 468; - onbekwame, 112, 165, 174, 240, 254; — weduwen en weezen der, 116, 459; — ongeregelde, 117, 235, 240; — emeriti, 119; — excommunicatie van, 165; — schuldbekentenis, 165; — tevens koster, 183, 304, 305, 436, 438; — onzuiver in de leer, 192, 199; — geen pachters, 203; — verzoek om recommandatie, 259; — op krukken, 277; — opzicht over, 280, 324, 427; — allerhande boeken gebruikende, 300, 302, 303, 307, 322; — te vragen, 300; — klachten over, 301; — gemeenten zonder, 303; — Gereformeerde boeken gebruikende, 304, 305, 435, 463; — tot superstitie verleidende, 304; — te vaak de herbergen bezoekende enz., 305, 822; — tevens secretaris, 305; — de boeken niet wil- lende gebruiken , welke de ouders meegeven , 306 ; — met afzetting bedreigd, 308, 322; — die geen psalmen zingen, 310, 311, 322; — vreesachtige, 311; — aan te stellen, 324; — Latqnsche, 428, 431; — Fransche, 428; — Duitsche, 428, 431, 450;— te Utrecht, 428, 429, 430, 450; — te Amersfoort, 431, 432, 433, 450; — de evangeliën lezende en verklarende, 433; — den doop bedienende.
524
433; — gesuspendeerd, 433; — moeten het avondmaal gebruiken, 435; — mogen niet tevens schout of secretaris zqn, 436, 438; — door de diaconie ondersteund, 403.
Schutierij, 355, 43G.
Sekten, 33, 47, 52, 92.
Simanü, 153, 222, 223, 224, 228, 245.
Soldaten,, 175.
Spinhuis, 298, 435.
Straatschender^, 457.
Studenten, beurzen enz., 40, 97, 133, 138, 142, 176; — in Paapsche of Jezuïtische scholen, 4U; — die schoolmeester worden, 92; ~ boi-g- stelling door, 97; — examen der, 120, 126, 133, 138, lol, 176, 238, 2S4; — prediken door, 131, 285; — alumni, 133, 138, 142, 151, 210, 284, 412, 430, 433, 451, 464; — attesten aan, 142; — toezicht op de, 176; — collegium studiosorum theologiac, 182, 188, 198, 210, 214, 217 ; — kleeding der, 218; — candidati theologiae, 238, 242, 244, 248, 285; — proponenten, die nog wat moeten studeeren, 434; — tot een handwerk overgaande, 451.
Superin tenden t, 164.
Sujf/remns senatus eeclesiastieus , 102, 132.
Sfinode, deputaten der, 1, 6, 8, 10, 12, 17, 21, 22, 25, 27,28,32,38,39, 42, 43, 51, 55, 58, 59, 65, 71, 74, 77, 79, 80, 84, 86, 88, 90, 94, 96, 98, 100, 101, 110, 113, 116, 117, 118, 120, 123, 124, 125, 127, 129, 133, 134, 136, 144, 149, 159, 164, 165, 166, 169, 170, 171, 173, 177, 185, 186, 190, 191, 194, 195, 202, 203, 205, 207, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 218, 224, 225, 226, 227, 229, 232, 234, 236, 23K, 245, 247, 252, 254, 255, 256, 258, 259, 260, 266, enz., 277, 280, 283, 284, 285, 2s7, 2s8, .325, 326, 327, 331, 332, 341, 312, 343, 356, 357, 3()0, 425, 426, 427, 434, 437, 444, 445, 4M), 452, 453, 459, 460, 462, 465, 466; —afvaardiging ter, 1, 14, 18, 23, 32, 33, 39, 41, 43, 44, 45, 53, 54, 56, 67, 77, 78, 79, 81, S5, 89, 96, 101, 111, 114, 121, 130, 137, 144, 145, 154, 161, 167, 172, 180, 187, 196, 206, 216, 226, 233, 239, 253, 261, 274, 282, 296, 329, 345, 407, 426, 442, 459, 466, 467; — acta, 7, 25, 53, 54, 55, 63, 75, 93. 98, 115, 116, 120, 132, 138, 144, 173, 174, 177, IHK 185, l.s(i, 211, 225, 226, 227, 257, 283,328,381,427,443; — predikatién in de, 15, 102, 122; — stemmen in de, 16, 26, 53, 69, 162, 160; - nationale, 20, 22, 37, 52, 63, 68, 147, 148, 150, 177, 186, 204, 209, 219, 221, 223, 229, 254, 255, 261 enz., 271, 275, 277, 2S3, 290, 293, 295, 318, 324, 325, 334, 339, 346, 352, 354, 355, 356, 357, 358, 359, 361, 364, 372, 418, 421, 423, 427,
526
450, 462, 465; — niet klappen uit de, 23, 333; — graramina,
24, 42, 43, 73, 88, 112, 117, 125, 128, 131, 130, 144, 147, 158,
168, 174, 181, 201, 202, 227, 265, 285, 333, 355, 360, 372, 434,
452
113
der
319
122
196
260
406
464; — samenstelling der, 26, 36; — afwezige leden der, 27, 116, 130, 136, 139, 160, 166, 173, 180, 297, 330; — onkosten 30, 35, 36, 75, 92, 100, 113, 115, 122, 139, 165, 177, 286, 328; — commissarissen-politiek, 33, 39, 43, UI, 112, 114, 125, 131, 137, 138, 145, 148, 161, 173, 178, 181, 188, 195, 205, 206, 211, 215, 216, 225, 233, 239, 240, 247, 252, 254, 262, 274, 282, 286, 289, 295, 297, 319, 331, 345, 360, 363, 421, 442, 448, 467; — te laat gehouden, 37, 277; — verzet tegen de, 49, 50, 51, 71, 161, 163; — part^schap in de, 53; — zich verwijderen uit de, 69, 333, 427; — synodale besluiten, 75, 76, 90, 112, 118, 125, 126, 131, 132, 133, 134, 140, 163, 164, 168, 192, 199, 201, 210, 212, 219, 220, 243, 257, 285, 464; — niet mogen komen in de vergadering der, 78; — wanneer en waar te houden, 90, 135; — censura morum, 130, 137, 145, 160, 166, 171, 178, 186, 205, 211, 215, 225, 233, 239, 248, 260, 281, 289, 313 enz. , 343, 360, 439, 467 ; — auditores, 132, 275, 443 ; — procedeeren voor de, 136, 143, 164, 171, 209, 222, 244, 250, 254, 256, 259; — avondmaal na afloop der, 144, 146; — of eene synode wettig is, 149; — tijd van vergadering der, 207, 211, 295, 303, 344; — geloofsbrief, 290, 293; — door de overheid samengeroepen, 294, 299, 328;— brieven van uitschrijving der, 295; — agenda, 298; — predikanten in plaats van ouderlingen tot de , 459 ; — maaltijd , 466.
T.
Tappers, 243, 300, 311, 317, 322.
Tapperijen, 175, 184, 190, 198, 300, 305, 308, 321.
Tonsieken, 78, 91.
Tarenwachters , 58.
Tuchthuis, 143, 435.
V.
Vagebonden, 202.
Vastenavond, 436.
Vast- 67% bededagen, 15, 34, 47, 59, 64, 113, 115, 139, 202, 237, 243, 275,
305, 306, 321, 322, 323, 437. Vechtery, 153, 322. Volmachten, verkiezing van, 127, 277.
&2Ö
W.
UWshuixm , 435. IVfjfJc^r, 240. WtjaaUr, 312.
Z.
Zangscholé'n^ 128.
CORRIGENDA.
Op 1)1. 57 rogol .*} V. b. staat Evehardi, leos: Everhardi. » » 100 » O V. o. » 1G03, y> 1605.
» » 2(>2 » K V. b. » Ueliodkrus, » Schroderus.
INHOUD.
Voorbericht pag. v — xfi
ERIESLAin).
Handelingen der provinciale synode te:
Sneek 1581 pag. 1
Bolsward 6 April 1582 » 1
Franeker 6—9 Mei 1583 » 1
Harlingen 5 Mei e. v. 1584 » 7
Artikelen van O. v. Doyem tot verbetering der preekuiethode » 13
Dockum 3 Mei e. v. 1585 » 14
Leeuwarden 9 — 13 Mei 15«G » 18
Sneek 18—22 April 1587 » 23
Bolsward 25, 26 Juni 1588 * 32
Franeker 6—8 Mei 1589 » 39
Harlingen 16 — 20 Juni 159u » 44
Dockum 12 Mei, voortgezet 13 — 17 Juli 1591 » 56
Leeuwarden 6—9 Juni 1592 » 66
Sneek 15 Mei 1593 » 74
Bolsward 11 Juni e. v. 1594 » 77
Franeker 17, 18 Juni 1595 » 81
Hariingen 11—13 Mei 1596 » 85
Dockum 24—27 Mei 1597 » 89
Leeuwarden 21—23 Maart 1598 » 96
Joure 3—5 October 1599 » 101
Sneek 20—23 Mei 1600 » 110
Bolsward 14—16 JuU 1601 » 114
Franeker 1—3 Juni 1602 » 121
Harlingen 23, 24 Februari 16U3 » 130
Dockum 5—7 Juni 1604 » 137
Leeuwarden 5 — 9 Maart lüU5 » 145
Joure 17—19 Juni 1606 «160
Sneek 2—4 Juni 1607 » 167
Bolsward 24, 25 Mei.1 ÜU8 » 172
Franeker 13—15 Juni 1609 ^180
Harlingen 5, 6 Juni 1610 * 187
Dockum 21—24 Mei 1611 » 195
Leeuwarden 9—11 Juni 1612 » 206
Joure 1 Juni e. v. 1613 » 212
Sneek 21—25 Juni 1614 » 216
Bolsward 6, 7 Juni 1615 » 225
Franeker 28—30 Mei 1616 » 233
Harlingen 17 — 19 Juni, voortgezet 8-13 Augustus 1617. . . » 239
523
Docknm 2-9 Juni 1618 pag. 258
Leeuwarden 30 September— 'J Uctober 1018 ♦ 261
Acta deputatorum 27 Januari 1618 . » 206
» » 8 Maart 1618 » 265
» » 1 October 1619 » 272
Leeuwarden 14 — 17 September 1619 * 274
Joure 18, 14 Juni 1620 > 281
Geloofsbrief voor de afgevaardigilen ter nationale synode 1586 » 290
Utrecht.
Geloofsbrief, afgegeven door de vergadering der ütrechtscho
kerken 2 Juni 1586 pag. 298
Handelingen der provinciale synode te Utrecht in:
St. Catharina-convent, 8— 10 Juli 1606 » 294
Remonstrantie aan de E. E. heeren Staten » 819
Artikelen tot regeling van de pi*edikdienst te platten lande . » 825
Begeleidende missive van de deputaten der synode . . . . » 328
St. Catharina-convent , 28, 29 Augustus 1612 » 328
Kapittelhuis ten Dom, (de leden Contraremonstranten) 12 — 23
October 1618 :> 845
St. Catharina-convent, (de leden Remonstranten) 12 28 October
1618 » 861
Gelmjfsbriof voor do Reinonstitintsche afgevaardigden ter
nationale synode te Dordrecht » 364
Antwoord der Remonstranten op XIX vragen der Contrare- monstranten » 865
Articuli , quos Remonstrantes exhibuerunt fratribus orthodox is
etc. (fjatijn en Nederlandsch) » 807
Adres der Rcmonstrantwhe loden aan de Staten > 871
Wederlegging van de redenen der Contraremonstrantsche leden
om afzonderlijk te vergaderen » 875
Aanmerkingen der Remonstranten op den bij hen ingedienden
»Staet des verschils" der tegenpartij ^ 884
Begeleidende missive der Remonstrantsche leden aan de Staten » 404
Kapittelhuis ten Dom, 10 Augustus — 1 September 1619 . . . » 406
Memorie, bij de synode ingediend «loor ds. P. Bosschius . . » -489 Getuigenis van den magistraat van Wijk bij Duui'Stede aangaande
ds. Bosschius » 441
Getuigenis van den kerkeraad, aangaande ds. Bosschius . . » 441
Kapittelhuis ten Dom, 5—18 SeptemlKïr 1620 » 412
Formulieren voor de afvaardiging van predikanten naar classis of synode; voor de beroeping van predikanten; voor de
kosters bij 't voorlezen, W^W » 467
Registor van personen » 470
> plaatsnamen » 499
» » zaken » 509
Corrigenda > 526
^
3 2044 020 693 388
* *«»
lnTÏ
'iM'ATmitf -'•^ "■ * «— ".'
•-" ■ — z^ i»#~"W~- — ~ ~ • . >^4 ■ ,- •" r