MBL LBRARY - WOODS HOLE, MASS. T A AMAA SEM, die M TA ACTA SOCIETATIS SCIENTIARUM FENNICÆ. TOMUS XXXIV. HELSINGFORSIA. Ex officina typograp} Soci is li phiea Societatis litterarie fennicæ. MCMVL. =] TABLE DES ARTICLES CONTENUS DANS CE TOME. Le conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère. Étude de littérature comparée par À. WALLENSKÖLD Vergleichungen zwischen Normalbarometern von A. F. SuNpELL. Mit einer Tafel. Studien über Oedogoniaceen. I. Eine kritische zusammenstellung der Untersu- chungen und Beobachtungen, die in den Jahren 1901—05 über Oedogoniaceen gemacht worden sind. Von Karr E. Himw. Mit 4 Tafeln. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem commutatis. I. Seripsit JOHANNES SUNDWALL. Ueber die elektricitätsbewegung in Stromkreisen mit veränderlichen Bahncon- stanten, von Hs. Tarrqvisr. Recherches sur le probléme des trois corps. Par Kamr F. SUNDMAN. Die Apterygotenfauna Finlands. I. Allgemeiner Teil. Von WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Mit 1 Karte. Bestimmung einiger einfach zusammenhängenden, von Geraden und Ebenen begrenzten Minimaldoppelflàchen, von GUSTAF TEGENGREN. Minnestal öfver Karz Seum Lemström. Hället på Finska Vetenskaps-Societetens års- och högtidsdag den 29 April 1905 af A. F. Sundell. le P LI | $8 1 o "I-A AI pu P " * | Co onions I sv 2 Al 1 ART RARE MS Mn. 0 No URL Di 3 x ? 4 Dre er [AIR tas NCA TENTE zo Mmm id - + “te 4 E RE Te y i ] “il » Be ' 1 - + ' — n X " A , | ' . . er L ACTA SOCIETATIS SCIENTIARUM FENNICÆ TOM. XXXIV. v 1. LE CONTE FEMME CHASTE CONVOITEE PAR SON BEAU-FRÈRE ÉTUDE DE LITTÉRATURE COMPARER A. WALLENSKÖLD — RT ER CHAPITRE I Classement général des différentes versions La condamnation imméritée d'une femme accusée d’adultère et sa réhabilitation après une longue suite d'aventures malheureuses est un sujet légendaire souvent utilisé et qui a trouvé sa plus célèbre expression dans la légende de Geneviève de Brabant.‘ Ce qui caractérise le conte dont nous nous oceuperons dans cette étude, ce sont deux traits communs à toutes ses versions principales: 1) le premier (et, dans quelques ver- sions, le seul) amant rebuté est le frère du mari, et 2) les perséculeurs de l'héroïne (ou, dans quelques versions, le seul persécuteur, le beau-frére), chåtiés par des mala- dies, sont guéris par leur victime elle-même, après qu'ils ont confessé leurs méfaits. 1 Dans son œuvre magistrale, Danmarks gamle Folkeviser, Svend Grundtvig, partant de la ballade danoise Ravengaard og Memering, traita des divers groupes de légendes basées sur ce thème (v. t. I [1853], pp. 177—213). Depuis, on a pu compléter son exposé systématique; v. notamment, sur la fille sans mains, H. Suchier, Œuvres poétiques de Philippe de Remi, Sire de Beaumanoir, t. I (1884), pp. XXHI—LXXXI; sur la femme perséculée qui perd ses deux fils, P. Streve, Die Octavian-Sage (1884); sur la légende de Genevieve de Brabant, B. Golz, Pfalzgrüfim Genovefa in der deutschen Dichtung (1897); sur l'histoire d'un faux amant in- troduit dans le lit de la femme persécutée, G. Paris, Le Roman du Comte de Toulouse, p. 12, note 1 (extrait des Annales du Midi, t. XII [1900]); etc. etc. Ajoutons à la liste des contes ayant pour sujet les aventures d'une femme injustement accusée par un ou plusieurs amants repoussés, les contes de provenance orientale suivants: 1) Histoire de la fille vertueuse, dans G. Spitta-Bey, Contes arabes modernes (1883), pp. 80—93 (no. VI), à laquelle se rattachent de prés un conte grec dans J. Pio, NeosAAgwux& Ilegauvaua (1879), pp. 143—50 (O *oBogós x7 rogn), et un conte méo-araméen encore inédit, donné par le ms. Berlin, Cod. Sach. 145, no. 57 (v., sur ce ms, M. Lidzbarski, Geschichten und Lieder aus den neu-aramäischen Hss. der Kgl. Bibl. zu Berlin [1896], p.139; le conte en question est à tort rattaché à notre conte ouvr. cité, p. 171. M. S. Fuchs, de Berlin, a bien voulu nous en donner une traduction allemande), ainsi que, avec plus de divergences, un conte russe dans A. N. Afanasieff, Haporama Pyccria Ckasgm, t. VII (1863), pp. 12—24 (Boume6soe sepkaasue [Le petit miroir enchanté]), où il y a mélange avec le thème du conte de Blanche-Neige, et un conte finnois dans K. Krohn et L. Lilius, Suomalaisia Kansansatuja, 2 osa: Kuninkaallisia satuja, 1 vihko (Tieteellinen painos) [Contes popu- laires finnois, 2:e partie: Contes royaux, ler. fasc. (Éd. scientifique)] (1893), pp. 14—17 (No. 3: Kauppiaan tytär [La fille du marchand]) et 148—52 (variantes sous la rubrique: Viattomasti syytetty neiti [La fille injustement accusée] ). 2) Le Roi Bahrüm, ses deux Vizirs Khássa et Khalássa et la fille du premier, dans le Touti-Nameh de Nakhchabi, nuit 51 (v. la traduction allemande de Pertsch, Zeitschr. der Deutschen morgenl. Gesellschaft, t. XXI [1867], pp. 548—50). Apparenté de prés à ce conte persan est un conte du Bakhtyar-Nameh, Le Roi Dädbin et ses deux Vizirs (v., pour la version persane, Ouseley-Clouston, The Bakhtyar Nama [1883], pp. 62—72, et W. A. Clouston dans Originals and Analogues of some of Chaucer's Canterburg Tales [1858], pp. 390—6; pour 4 A. WALLENSKÖLD Ce conte, que nous designerons du nom de conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère, faute d'un nom propre commun à plusieurs groupes de versions!, a déjà depuis longtemps attiré l'attention des savants. J. G. TH. Grässe fut le premier qui, dans son grand ouvrage très nourri, mais parfois inexact, Die grossen Sagenkreise des Mittelalters (1842), essaya de dresser une liste des différentes versions (, Florentia von Rom“)”. Son exposé est trés incomplet et ne distingue pas assez nettement notre conte d'autres contes d'origine différente. Trois ans aprés, P. O. Bäcxsrrôm, à propos du ,livre populaire“ suédois Hildegardis och Talandus (une variante de notre légende), entreprit avec plus de succés, dans ses Svenska Folkböcker, une espéce de groupement des différentes versions connues”; mais il n’a pas examiné le rapport des groupes entre eux. ll considère la version orientale (persane), qui est la plus riche en épisodes, comme la plus ancienne et attribue par suite à notre conte une origine orientale‘. Tout op- posée est l'opinion de Sv. GRUNDTVIG, exprimée dans son grand ouvrage à juste titre célèbre, Danmarks gamle Folkeviser (1853)°. Il rejette absolument l'idée d'une origine orientale de la légende, parce qu'il regarde le conte de la femme chaste convoitée par son beau-frére comme intimement lié aux différentes versions du cycle général de ,la femme innocente persécutée“, dont la ballade danoise Ravengaard og Memering lui semble représenter le type le plus ancien. La version orientale que connaissait Grundt- vig, celle des Mille et un Jours de Pétis de la Croix?, ne serait donc qu'une simple imitation de quelque version occidentale”. Même la remarque faite plus tard (en 1860) par F. LIEBRECHT” que notre conte se rencontre aussi dans les Mille et une la version arabe, R. F. Burton, Supplemental Nights to the Book of the Thousand Nights and a Night (1886 —1888], t. I, pp. 94-101, et t. II, pp. 296—7, et R. Basset, Contes arabes [1883], pp. 67-—78; pour la version owigoure, A. Jaubert dans le Jowrnal Asiatique, t. X [1827], pp. 150 - 7, et Davids, A Grammar of the Turkish language [1832], pp. 171—8). 3) La fille dans le coffre, dans G. Meyer, Albanesische Märchen, dans Archiv für Litteraturgeschichte, t. XII (1884), pp. 127—32 (No. 11: Das Mädchen im Kasten); P. Lerch, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldäer, I (1857), pp. 33—9 (No. 6: Erzählung von Daerebeg; en kurde, avec traduction alle- ‘mande); et E. Prym et A. Socin, Kurdische Sammlungen. Erzählungen und Lieder in den Dialekten des Tür Abdin und von Bohtan. Erste Abteilung. Dialekt des Tür 'Abdin (1887), no. VIII, pp. 17—19 (en kurde) et 27—32 (en allemand: Jusif Baschari). A ce conte se rattache encore partiellement un conte néo-araméen, publié par M. Lidzbarski, Geschichten und Lieder aus dem neu-aramäischen Hss. der Kgl. Bibl. zu Berlin (1896), pp. 93—108 (Das Mädchen im Kasten). Cp. aussi un autre conte néo-araméen, publié par E. Prym et A. Socin, Der Neu-Aramüische Dialekt des Tür ’Abdin (1881), t. I, pp. 145—9 (n:o LII: Qabha = Aurore; en néo- araméen), et t. II, pp. 211—16 (trad. allemande), où il y a mélange avec le conte connu du Père amoureux de sa fille. ! La désignation commune, conle de Crescentia, provenant du nom donné à l'héroine dans la version de la Kaiserchronik, nous semble trop spéciale et, par là, trop arbitraire. ? Pp. 286—7. 2 T. I (1845), pp. 264—74; v. aussi t. II (1848), pp. 6—7. * V. ouvr. cilé, t. L, p. 264. T. I, pp. 195—7 et 203; v. aussi t. III (1862), p. 782, et t. IV (1883), p. 730. V. t. V (éd. 1729), pp. 241—95 (Histoire de Repsima). V. Grundtvig, ouvr. cité, t. I, p. 203. Jahrb. f. rom. u. engl. Lit., IT, 131. a 3 0 Aa Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 5 Nuits! ne changea en rien l'opinion de Grundtvig”. En comparaison avec l'exposé de Bäckström, celui de Grundtvig a le mérite de vouloir suivre le développement historique de la légende”. Trois ans avant l'apparition du premier volume du grand ouvrage de Grundtvig (en 1850), F. H. vox per HAGEN avait de son côté, à propos de sa publication de la version allemande de Crescentia, discuté, dans ses Gesammtabenteuer*, les vicissitudes de notre légende. Son examen, qui se fonde principalement sur l'exposé de Grüsse, est cependant assez superficiel”. En 1854, H. F. Masswaxx, dans le II” volume de son édition de la Kaiserchronik, fournit, à propos de l'épisode Narcissus oder Crescentia de la vieille chronique, de nouveaux détails sur les pérégrinations du conte?^. Il ne réussit cependant pas à bien faire ressortir le rapport des différentes versions entre elles”. Les ouvrages que nous venons de mentionner contribuérent successivement à élar- gir la connaissance des différentes versions de notre conte, mais ils ne réussirent pas à classer ces versions d'une manière systématique. Ce ne fut qu'en 1865 que ADoLF Mussarıa, dans un mémoire remarquable par sa clarté et sa précision, Über eine italie- nische metrische Darstellung der Crescentiasage^, donna un classement méthodique des différentes versions. Son classement est fondé, non sur les divers degrés de développe- ment du conte (probablement Mussafia jugea inutile de hasarder des conjectures incer- taines), mais sur un point de départ tout conventionnel, qui est cependant, en méme temps, en quelque rapport avec les différentes phases historiques du conte: le nombre des personnes malades et guéries par l'héroine. Ainsi, dans le groupe I (désignation de Mus- safia) il n'y a, en règle générale, qu'un seul malade: le beau-frère; dans le groupe II il 1 V. l'éd. de Habicht-Hagen-Schall (3:e éd., 1834), t. XI, pp. 243—954 (nuit 497): Abenteuer eines Ka- di's und seiner Frau. ? V. Grundtvig, ouvr. cité, t. III (1862), p. 782. 3 Il est surprenant de rencontrer, dans l'exposé si clair et méthodique de Grundtvig, une version qui n'appartient aucunement à la légende en question, mais à la légende de ,la méchante belle-mére*: c'est le Miracle du roi Thierry el de sa femme Osanne, publié par Monmerqué et Fr. Michel dans leur Théâtre français au moyen-áge (1839), pp. 551—608. (V. Grundtvig, owvr. cite, t. I, p. 196). + 'T. I, pp. C—CIV. 5 L'assertion erronée de von der Hagen que notre légende se retrouve, sous forme de ,livre popu- laire“, dans le hollandais (Florentina de getrowwe; v. ouvr. cité. p. CIV) provient évidemment d'un passage hâtivement lu dans Grässe. Celui-ci dit expressément (v. l'owvr. cité, p. 287): „Wohl aber ist zu bemerken, dass durchaus ein anderes Buch, eine Art Familiengeschichte, ist das oft damit verwechselte Niederländische Volksbuch: De Historie van Florentina de getrouwe* — — —. 8 V. Massmann, Der keiser und der kunige buoch oder die sogenannte Kaiserchronik, t. III, pp. 896— 906 et 910. 7 Ainsi la version d'Hildegarde (p. 910) est séparée des autres versions par une analyse de deux versions étrangères au conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère (Die unschuldige Königin von Frank- reich et Die Königin Sibilia, pp. 907—10), et une version de notre conte, tirée des Gesta Romanorum alle- mands, est placée à la suite du conte de la femme persécutée qui perd ses deux enfants (v. pp. 913—6). * V. Sitzungsber. d. phil.-hist. Cl. der Kais. Akad. der Wiss., t. LI, pp. 589—692 (Vienne, année 1865). Le mémoire a aussi paru en extrait (1866). N:o 1. 6 A. WALLENSKÖLD y en a quatre, dont deux sont des persécuteurs de l'héroïne; dans le groupe III, ce ne sont que les deux criminels du groupe précédent qui sont malades; le groupe IV pré- sente quatre criminels malades; enfin, le cinquiéme (et dernier) groupe ajoute aux malades du groupe précédent un cinquième, le mari'. Dans ce classement ne sont cependant pas comprises les versions orientales, dont Mussafia se contenta de dire qu'elles se rappro- chent des groupes IV et V^. Quant à la version la plus ancienne et à l'origine du conte, Mussafia émit une nouvelle théorie. Selon lui, le conte serait venu de bonne heure de l'Orient dans les pays occidentaux sous une forme plus ou moins simple et y aurait pris les formes I—III; ensuite une autre version orientale, celle-là encore con- servée, aurait donné naissance aux groupes IV—V ?. Depuis ce mémoire si consciencieux de Mussafia®, auquel il ajouta l'année sui- vante (1866), en guise d'appendice, un autre article sur le même sujet: Æine altspani- sche Prosadarstellung der Crescentiasage?, notre conte n'a pas été, dans toute son étendue, l'objet de recherches spéciales. De nouvelles contributions d'une certaine im- portance à la liste des différentes versions du conte ont été données surtout par H. ÖstErLEY (Wendunmuth de Hans Wilhelm Kirchhof, 1869*; Gesta Romanorum, 18727) et W. A. Crouston (Originals and Analogues of some of Chaucer's Canterbury Tales, edited by F. J. Furnivall, Edmund Brock and W. A. Clouston, 1888)". ! Mussafia, dans son mémoire, donne p. 678, note 1, un petit tableau des personnages malades des différentes versions de la légende. Il y règne cependant une certaine confusion à la suite de quelque /ap- sus calami; au lieu de II il faut lire: IIf, au lieu de III: 1I, et au lieu de IIIe: II4. ? V. Mussafia, ouvr. cité, pp. 6:28—80 Au lieu de: „Mit III und V berührt sich zunächst die arabische Erzählung“ (p. 678), il faut naturellement lire: „Mit IV und V* etc.; cp. p. 680: „Der innige Zusammenhang zwischen diesen orientalischen Versionen und den unter IV und V angeführten occidentalischen* — — —. 3 V. Mussafia, ouvr. cité pp. 680—1: „es ist daher sehr wahrscheinlich, dass die Sage schon in ein- facherer Gestalt dem Westen zugeführt worden sei, dort bald in geschichtlicher, bald in legendarischer Form sich localisirt habe und dass nur der franzósische Roman sammt seinen Ablegern (worunter auch die Versionen der Gesta Romanorum [= IV] zu rechnen sind) von jener ausführlicheren orientalischen Version beeinflusst worden sei, welche in den arabischen Erzáhlungscyklus Aufnahme fand.* * Le mémoire fut reproduit en abrégé par M. Al. d'Ancona dans ses Sacre Rappresentazioni, t. III (1872), pp. 200—6 (en italien). 5 V. Sitzungsber. der kais. Akad. der Wiss. philos.-hist Classe, t. LIII (Vienne, année 1866), pp. 499—565. Ce mémoire a aussi paru en extrait. ST. V, p. 75 (IL, 23: Von könig Carolo magno ein ware histori). ? P. 747 (249: Hildegarde). Dans la liste des versions donnée par M. Österley il y a quelques er- reurs: 1) la version de Gautier de Coinsi se trouve indiquée trois fois (Méon, 2, 1; — Gautier de Coinsi, de lemperatrice etc.; — Méon, nouv. rec. 2, 1); 2) le renvoi ,J. B. Dahl, Hildegardis, 1832* indique sans doute l'ouvrage de J. Konrad Dahl, intitulé Die heilige Hildegardis, Abtissin in dem Kloster Rupertsberg bei Bingen (Mainz, 1832); mais, comme le titre de l'ouvrage le dit déjà, il y est question de sainte Hildegarde, contem- poraine de saint Bernard, laquelle n'a jamais eu rien à faire avec notre légende; 3) le renvoi ,Grässe, lit. gesch. 3, 1, 279* se rapporte à une autre légende, celle de Florent et Octavien; il y a ,279* au lieu de ,286;* 4) les versions de Straparola (Piacevoli notti I, 4) et de Basile (Pentamerone, no. 22) n'appartiennent pas à notre conte, mais au conte du père amoureux de sa fille (cette dernière erreur se trouve déjà dans l'édition du Wendunmuth par M. Österley). * Pp. 365 —414 (No. 18. The Innocent Perseculed Wife. Asiatie and European versions of Chaucer's Man of Law's Tale. Mémoire publié à part déjà en 1886) et 541—3 (Additional Notes). Tom. XXXIV. -1 Conte de la femme chaste eonvoitée par son beau-frère Nous avons dit ci-dessus (p. 5) que Mussafia, le seul qui ait jusqu'ici tâché de grouper systématiquement les différentes versions de notre conte, avait donné un classement tout conventionnel, basé essentiellement sur le nombre des personnages mala- des. ll est évident (et nous sommes sûr que Mussafia aurait été le premier à le re- connaitre) qu'un tel classement ne peut être qu'un simple expédient. Ce qu'il faudrait, ce serait naturellement un classement oü lon indiquerait d'abord la version la plus an- cienne, la source méme, ou, si la source est perdue, son dérivé le plus proche, pour suivre ensuite méthodiquement la marche de la légende à travers les pays et les âges. Un tel classement a naturellement le grand désavantage d'étre presque toujours plus ou moins hypothétique; car il est trés rare, dans ces sortes de recherches, de pouvoir à chaque pas établir un fait assuré. Dans beaucoup de cas, il ne peut s'agir que d'une conjecture plus ou moins bien fondée. Si donc nous adoptons, pour le présent ouvrage. un tel classement rationnel, ce n'est pas que nous osions espérer d'avoir toujours trouvé la solution juste; nous le faisons, simplement parce que nous voulons avoir la conscience nette d'avoir fait ce que nous avons pu pour arriver à un classement vraiment satis- faisant des différentes versions de notre conte. CHAPITRE II Origine du conte Nous avons déjà mentionné, dans le chapitre précédent (pp. 4— 6), les trois opi- nions différentes qui ont, jusqu'à présent, été émises sur la provenance de notre conte: 1) origine orientale (Bäckström), 2) origine occidentale, plus spécialement germanique (Grundtvig), et 3) origine orientale à deux reprises (Mussafia) Ajoutons que presque tous les savants qui, sans avoir entrepris le classement des différentes versions de notre conte, ont émis une opinion sur sa provenance, se sont montrés partisans de la théorie d'une origine orientale, c'est-à-dire indienne'. Pour dire tout de suite notre opinion, nous sommes aussi d'avis que le conte de la femme chaste convoitée par som beau- frère est né en Orient, probablement dans l'Inde, et que, contrairement à l'opinion de Mussafia, elle n'a pas, aprés sa première introduction en Europe, subi une influence orientale postérieure. ! V. p. ex. Th. Benfey, dans Gött. gel. Anz. 1858, pp. 538 9; G. Paris, Hist. poét. de Charlemagne (1865), p. 396 (,L'histoire est d'origine orientale“); W. A. Clouston dans Orig. and Anal. etc. (1888), p. 414 („I am disposed to consider the Innocent Persecuted Wife as of Hindi, if not of Buddhist, extraction“). N:o 1. 8 A. WALLENSKÖLD Examinons d’abord la théorie de Grundtvig. Son principal, on pourrait presque dire son unique argument est que, comme notre conte est une simple branche du grand cycle de contes de la femme innocente persécutée, dont il place l’origine dans le Nord, elle ne peut pas être en même temps d’origine orientale. Grundtvig attache spéciale- ment de l’importanee au nom de Dietrich, porté par les deux frères (le mari et le beau-frère) dans l'ancienne version allemande de Crescentia; car, selon lui, il y a là un indice de la parenté de cette version avec les légendes allemandes où figure un Dietrich, reflet plus ou moins direct du célèbre roi ostrogoth Théodoric'. L’argument nous semble cependant bien faible. Quand méme le nom de Dietrich de la version Crescentia serait dü à l'influence d'un conte allemand sur le roi ostrogoth (ce qui nous parait, d'ailleurs, assez problématique), il ne suivrait nullement de là que la version Crescentia dût appar- tenir au grand cycle germanique de la femme innocente perséculée: un nom célèbre a trés bien pu être donné par l'auteur de la version Crescentia aux deux personnages qui, dans la tradition populaire, n'étaient probablement connus que sous ces noms: l'empereur de Rome et son frére. Si, comme le fait remarquer Grundtvig?, l'histoire des deux Dietrich et de la belle Crescentia est placée, dans la KXaiserchromik, au temps méme oü vivait le roi ostrogoth (avant Justinien), cela prouve tout au plus que l'auteur de la Kaiserchronik a cru voir dans le mari de la chaste Crescentia son homonyme ostrogoth. Le fait que notre conte se retrouve dans des collections de contes orientales, telles que le Touti-Nameh de Nakhchabi, l'A Farag Bada Alsidda persan, les Mille el une Nuits, etc. (v. ci-dessous chap. III), prouve déjà suffisamment, à notre avis, que l'origine du conte est à chercher en Orient. Quant à la théorie de Mussafia, selon laquelle la légende est bien de provenance orientale, mais qui, pour les versions occidentales, admet une influence orientale à deux époques différentes, elle n'est fondée sur aucun argument spécial. Mussafia trouve sim- plement trés hasardeux („äusserst bedenklich“) de conjecturer une élimination successive d'épisodes originaux, ce qu'il faut évidemment faire, si l'on regarde les versions orien- tales, avec leurs quatre criminels malades, comme représentant une forme plus archaique du conte que les versions européennes I—III. Or, Mussafia ne parait pas avoir remarqué que toutes les versions ,occidentales^ présentent un trait important qui ne se rencontre pas dans les versions orientales et qui a dü, par conséquent, appartenir à la source commune de toutes les versions occidentales, en opposition à leur source orientale: 1 V. Grundtvig, ouvr. cité, t. I, pp. 195 et 203. Grundtvig semble aussi voir un reflet de ce person- nage historique dans le seigneur Thierri de la version de Florence de Rome (w. ci-dessous chap. V); 2p. ce que dit Grundtvig, p. 196, sur Thierry, personnage du miracle du roi Thierry et de sa femme Osanne (p. p. Monmerqué et Fr. Michel, Théâtre francais aw mogen-äge [1839], pp. 551—608). 20T. ap: 0195; Tom. XXXIV. Le) Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère le beau-frère, à la suite de ses premiers efforts pour séduire l'heroine, est enfermé dans un lieu solitaire, d’où il ne sortira qu'au retour de son frère, trait qui n'a guère pu être inventé à deux reprises. Nous nous croyons donc autorisé à rejeter la théorie de Mussafia, quelque singulière que puisse paraître, dans notre classement, l'élimination successive d'épisodes originaux. Cette simplification de la fable primitive, telle qu'elle se présente dans les groupes I—III de la classification de Mussafia, nous l'expliquons comme due aux effets de la tradition orale, tandis que les groupes IV — V nous semblent plutót témoigner d'une tradition littéraire. CHAPITRE III Versions orientales Nous avons dit plus haut (p. 7) que nous croyons notre conte d'origine in- dienne, comme la plupart des contes répandus en Orient. Malgré nos recherches, qui ont dû cependant se borner au dépouillement des recueils de contes indiens accessibles en langues européennes, nous n'avons pu retrouver cet original supposé. Il a peut-étre fait partie du fameux recueil de contes sanscrit perdu dont le Soukasaptati (ou Les soixante-dix contes d'un Perroquet) actuel! est le descendant appauvri. Nous pouvons le supposer avec une certaine vraisemblance, puisque nous retrouvons notre conte de la femme chaste convoilée par son beau-frère dans un recueil de contes persan du premier tiers du XIV* siècle, appelé T'outi- Nameh (Le livré du Perroquet) et ayant pour auteur un certain Ziyái-ed-din-Nakhchabi. Or, ce T'outi-Nameh n'est que le remaniement d'un Touti-Nameh antérieur perdu, qui était une traduction plus ou moins altérée (proba- blement du XII* siècle) du Soukasaptati indien primitif”. La version indienne, source supposée de toutes les versions du conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère, étant introuvable, il est impossible de dire quelle a été exactement la forme primitive de notre conte. Une comparaison des différen- tes versions orientales entre elles nous conduit cependant à une source commune (indi- enne) qui n'a pas dû être trés éloignée du vrai original. Partant du principe, d’ail- 1 Il en existe une bonne traduction allemande par Rich. Schmidt (Die Sukasaptati — textus ornatior, Stuttgart 1899). 2 V, pour l'œuvre de Nakhchabi, l'étude détaillée de W. Pertsch dans la Zeitschr. der Deutschen morg. Ges., XXI (1867), 505—51 (cp. XXII, 568). Nakhchabi composa son Touti-Nameh, d’après ce qu'il en dit lui-même à la fin de son œuvre, l'an 730 de l'hégire, c'est-à-dire en 1330 après J.-C. (ep. Pertsch, art. cité, p. 506). M. W. A. Clouston (Orig. and Anal. etc. p. 310) avance, sans preuves à l'appui, que le Touti- Nameh de Nakhchabi a été composé ,environ 1306*; cp. R. F. Burton, Swpplem. Nights to the Book of the Thousand Nights and a Night (Benares 1886 —1888), t. II, p. 297. N:o 1. 10 A. WALLENSKÖLD leurs tout théorique, que cette version primitive a été simple et logique dans ses details, nous nous la représentons à peu prés sous la forme suivante ! : Un homme (1), voulant entreprendre un voyage, confia sa femme (2) à la garde de son frére (3). Celui-ci devint amoureux de sa belle-sœur, et, comme elle repoussait ses propositions deshonnetes, il l'accusa d’adultere de- vant le juge du pays. Accusée par de faux témoins soudoyés par son beau-frère, la femme fut condamnée à étre lapidee. Laissee à moitié morte sur le lieu du supplice, elle fut recueillie par un passant miséricordieux (4), qui la conduisit dans sa maison et lui confia son fils enfant à garder (a). — Un esclave de la maison (5) tomba amoureux de l'héroïne; rebuté par elle, il résolut de se venger. Une nuit, il sintroduisit dans la chambre où dormait l'enfant de son maître et le tua, puis il entra dans la chambre de sa gardienne, tacha ses habits de sang et cacha près d'elle le couteau ensanglanté. Le lendemain, quand le meurtre eut été découvert, l'esclave attira les soupçons sur l'étrangére ?. L’höte et sa femme ne purent cependant pas se convaincre pleinement de sa culpabilité; ils se contentèrent de la renvoyer, et l'hôte compatissant lui donna même une somme d'argent pour som voyage (b). — Avec cel argent elle racheta un jeune homme qu'on allait pendre pour dettes (6). Par reconnaissance, le jeune homme l'accompagna, mais devint amoureux d'elle. Repoussé, il ia vendit comme esclave au capitaine d'un navire (c). — Celui-ci (7) lamena à bord de son vaisseau et voulut user de ses droits de maître envers sa nouvelle esclave. Mais, sur les prières de celle-ci, une violente tempête s'éleva qui brisa le navire. L'héroïne et le capitaine furent sauvés, chacun de son côté (d). — La femme trouva un refuge dans un couvent, où, grâce à sa sainteté, elle guérit toutes sortes de maladies (e). — Pendant ce temps, ses quatre persécuteurs avaient été frappés de maladies diverses, et son mari, revenu, avail appris par son frère sa coupable conduite. Comme le renom de la sainte femme qui guérissait tous les maux était arrivé jusqu'aux oreilles du mari, il se mit en route avec son frère malade pour chercher auprès d'elle la guérison de celui-ci. En chemin, se joignirent à eux successivement le bon hôle avec son esclave malade, le jeune homme racheté et le capitaine (f). — Arrivés à destination, ils furent admis auprès de la femme, qui, couverte d'un voile, leur ordonna de raconter fidèlement ce qu'ils avaient sur leurs consciences. Ils racontèrent alors l’un après l’autre (le mari parlant le premier) ce qui se rapportait à leurs relations avec la femme. Celle-ci se fit connaître, pardonna aux criminels et les guérit, après quoi elle relourna avec son mari dans leur pays, où ils vécu- rent heureux (9). ! Pour simplifier les renvois à cette version primitive, nous y désignons les personnages princi- paux par des chiffres (1—7) et les différents épisodes du récit par des lettres minuscules (a—g). ? Le trait qu'un meurtre est imputé à une personne innocente par l'assassin lui-méme se retrouve souvent dans les contes populaires. Mentionnons ici les contes suivants: un conte neo-arameen, où un sénéchal tue l'enfant de son maître et accuse du meurtre la femme du maître (v. E. Prym et A. Socin, Der Neu-Aramäische Dialekt des Tür ’Abdin [1881], t. I, pp. 145—9 et t. Il, pp. 211—6 /Çabha]): un conte serbe, où c'est la méchante belle-seur qui tue son propre enfant avec le couteau de l'héroïne et cache celui-ci sous l'oreiller de la femme innocente (v. H. F. Massmann, Der keiser und der kunige buoch oder die sogenannte Kaiserchronik, t. III [1854], pp. 916—7); un conte slovaque, ou c'est le pére de la femme qui tue ses propres petits-fils et place le couteau ensanglanté sous l'oreiller de sa fille (v. Zeitschr. für deutsche Mythologie und Sittenkunde, t. IV [1859], pp. 224—8 [Der Werwolf]); un conte sicilien, où c'est un religieux, amoureux de la femme, qui tue les enfants de celle-ci et place le couteau dans sa poche (v. L. Gonzenbach, Siciliamische Märchen, t. I [1870], pp. 153—7 [Vom dem Kinde der Mutter Gottes]); | un conte de l' Armagnae, où c'est la marätre qui tue sa propre fille et accuse du meurtre la fille de la première femme de son mari (v. J.-Fr. Bladé, Contes et proverbes populaires recueillis en Armagnac [1867], pp. 55—6 [La damayseleto]). Dans les Piacevoli Notti de Straparola, l'histoire du ,pére amoureux de sa fille“ (I, 4) raconte com- ment le pére se venge de sa fille, devenue reine d'Angleterre, en tuant les deux enfants de celle-ci avec le couteau méme de la reine, qu'il remet ensuite dans sa gaine. Comme la scéne manque dans la source des Piacevoli Notti, Il Pecorone de Ser Giovanni Fiorentino, ouvrage composé en 1378 (Giorn. X, no. 1), il est possible que Straparola l’ait prise dans quelque version européenne du conte de la femme chaste convoilée par son beau- frère. Pour des contes apparentés à celui de Straparola, v. encore G. Rua, Intorno alle „Piacevoli notti* dello Straparola (1890), pp. 48—9. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 11 Les versions orientales qui nous ont été conservées, et dont aucune n’a gardé intacte la version que nous regardons comme la primitive, peuvent être divisées en trois branches principales: celle du Touti-Nameh, celle des Mille et une Nuits et celle des Mille et un Jours. Si nous examinons d'abord la branche du Touti-Nameh, il faut en premier lieu mentionner la version de Nakhchabi, dont il a déjà été question ci-dessus (p. 9). W. Pertsch en a donné une analyse détaillée dans la Zeitschrift der Deutschen morgen- ländischen Gesellschaft, tome XXI (1867),' sous le titre: Geschichte von der Chör- schid und dem ‘Utärid (33° nuit). Voici les traits principaux par lesquels cette version differe de la version primitive: Personnages: (1) ‘Utärid, écrivain public; (2) Chörschid; (3) Kaivän; (4) le beau-père de Chörschid; (5) Latif, second beau-frère de Chörschid;? (6) Scharif; (7) un marchand, passager sur le navire. Épisodes: (a) c'est devant l'émir que Kaivàn accuse sa belle-sœur; les faux témoins manquent; (b) l'enfant, frère de Latif, habite la méme chambre que Chórschid; il n'est pas question du couteau ensanglanté; Chórschid ne reçoit pas d'argent pour son voyage;? (c) Scharif est battu par des hommes, à la suite d'une rixe; il s'imagine que Chórschid l'a racheté, parce qu'elle est tombée amoureuse de lui; (d) effrayé par l'orage, le marchand promet de laisser Chórschid en paix; lorage cesse, et le navire aborde la terre; (f) le beau-pére n'est pas du nombre des personnes qui vont consulter Chórschid, ni naturellement le marchand; (g) Chórschid améne la confession des trois criminels en leur racontant une histoire de son invention où leurs méfaits sont décrits. * Le Touti-Nameh de Nakhchabi parait avoir joui d'une trés grande réputation, puisqu'il a été plusieurs fois remanié et traduit en différentes langues orientales.” —Ce- pendant, autant que nous avons pu le constater, notre conte ne se trouve pas dans ces remaniements et traductions. ^ Mais il y a un remaniement turc du Touti-Nameh ! Pp. 536—8. Le Touti-Nameh de Nakhchabi n'est pas encore publié dans la langue originale. Une traduction francaise manuscrite, probablement du milieu du XVIIIe siècle, se trouve à la Bibl. Royale de Munich (Mss. orient. 174—176, 3 volumes in-folio; le texte persan à gauche, la traduction francaise à droite). Notre conte s'y lit t. IT, pp. 135—48 (,Conte & soirée 32:e de la rare beauté de Courchide, et des malheurs qui lui survinrent par l'effet de sa beauté“). Cp. J. Aumer, Die Pers. Hss. d. K. Hof- und Staatsbibliothek in München (1866), p. 54. Pertsch connaissait l'existence de cette traduction française, mais ne l'avait pas lue (v. Pertsch, art. cité, p. 510: no. 4). * C'est une altération évidente du récit primitif que les rôles de l'hôte miséricordieux et de son esclave soient joués par des parents de la femme. * L'argent pour le voyage est nécessairement un trait primitif, puisque sans cela on ne comprend pas avec quoi l'héroine aurait pu racheter le jeune homme. Il est invraisemblable qu'elle l'eüt fait avec ,l'or et les bijoux qu'elle portait sur elle*, comme le dit la version de Nakhchabi, car comment l'aurait-on lapidée avec tout cela? * Ce trait, que l'héroine provoque les confessions des coupables en racontant, sous une forme plus ou moins déguisée, sa propre histoire, se retrouve dans un autre conte d'origine orientale, que nous avons signalé ci-dessus p. 3, note 1 (sous 1), dans des versions arabe, néo araméenne, grecque, russe et finnoise. 5 V. Pertsch, art. cité, pp. 506 -8, et t. XXII (1868) de la méme revue, p. 568; cp. R. Schmidt, Vier Erzählungen aus der Qukasaptati (1890), p. 9. * Nous avons consulté la traduction allemande du Touti-Nameh de Mohammed Qâdiri, par C, J. L. Iken (Touti Nameh. Eine Sammlung persischer Mährchen von Nechschebi. Stuttgardt 1822), ainsi que la traduc- tion anglaise de la rédaction hindoustanique du méme ouvrage par J. Gilchrist (Tota Kuhanee; a translation of the popular Persian tales, entitled Tuthi Nameh. 2:e 6d., Calcutta 1810). N:o 1. 12 A. WALLENSKÖLD primitif, probablement du commencement du XV” siecle!, qui donne notre conte sous ce titre: Histoire de Merhüma. De cette rédaction turque nous connaissons différentes éditions”, ainsi que deux traductions en langue allemande, l'une par G. Rosen?, l'autre par M. Wickerhauser'. En outre, on trouve notre conte, probablement d’après la version de Rosen, sous le titre La Vertu d'une femme dans l’œuvre de Xavier Mar- mier”. La version turque du Touti-Nameh diffère de la version primitive par les traits suivants °: Personnages: (1) Merdi-Salih", pieux musulman, vivant au Turkestan; (2) Merhüma; (3) Fessådj?; (4) un Bedouin®. Épisodes: (a) le Bédouin, frappé de la beauté de Merhüma, propose de l'épouser, mais abandonne son projet, quand il apprend qu'elle est mariée!?^; (b) après avoir découvert le meurtre!!, le Bédouin maltraite d'abord Merhüma, mais se laisse ensuite convaincre de son innocence; il la renvoie, de peur que sa femme ne lui fasse du mal; (d) non seulement le capitaine, mais tout l'équipage veut porter atteinte à la vertu de Merhüma; tout le monde, excepté Merhüma, est tué par un coup de foudre; elle arrive seule x sur le navire à un port de mer!’; (e) par précaution, Merhüma s'habille en homme ?? et va raconter ses aven- tures au prince de la ville; celui-ci, ayant reçu de Merhûma le navire avec sa cargaison, lui fait bâtir un couvent; (g) c'est devant le Divan, convoqué par le prince sur les prières de Merhüma, que les trois crimi- nels racontent leurs méfaits?*. 1 V. G. Rosen, Tuti-Nameh, I (1858), p. XIV; cp. Th. Benfey dans Gött. gel. Anz., année 1858, p. 532. 2 Éd. de Boulac, 1838 [1253], dont l'auteur aurait été un certain Sary Abdoullah-effendi (v. Bianchi dans le Journ. Asiat., IV:e série, tome II (1843), p. 48: no. 138); éd. de Constantinople, 1840 [1256] (v. Ham- mer dans Jahrb. der Lit., t. XCVI [1841], p. 106, note: no. 160). Nous ne saurions dire si l'édition de Kazan de 1851 (v. Zenker, Bibl. orient., t. II [1861], p. 51: no. 678) contient la même rédaction. 3 Tuti-Nameh, I—1I, 1858 (d'après l'édition turque de Constantinople). L'histoire de Merhüma („Ge- schichte der Merhüma*) s'y trouve t. I, pp. 89—108. * Die Papageimärchen, 1858 (d'après l'édition turque de Boulac). Die keusche Merhuma se lit pp. 50—6 (7:e nuit). Cette traduction différe seulement pour quelques détails de celle de Rosen. M. Landau (Die Quellen des Dekameron, 2:e éd., 1884, p. 91) mentionne une autre édition (de 1863) de la traduction de Wicker- hauser, portant le titre: Die dreissig Nächte. 5 Contes populaires de différents pays. Deuxième série (1888), pp. 165—77. * Nous nous sommes servi de la traduction de Rosen. 7 Dans la version de Wickerhauser: Salih, dans celle de Marmier: Saliah. 8 Appelé Ferradi par Marmier. * Un Arabe, d'après Wickerhauser. 1 D'après la version de Wickerhauser, la proposition n'a lieu qu'au bout de quelques jours, dans la demeure de l'Arabe. 1 [/accusation directe par l'assassin, qui manque ici, a nécessairement dû se trouver dans la version primitive, puisqu'elle se retrouve encore dans la plupart des versions occidentales qui donnent l'épisode en question. 12 Cet épisode, M. de Gubernatis (Zoological Mythology [1872], t. I, p. 121) le regarde comme le reflet d'un mythe solaire: „it is the aurora coming out of the gloomy ocean of night, and the monsters who per- secute her are burned to ashes by the thunderbolts and the sun's rays.“ De méme, M. de Gubernatis dit à propos de la lapidation de Merhüma (ouvr. cité, t. I, p. 315): „the aurora lost in the mountain of stone." Avons-nous besoin de dire expressément que nous ne pouvous admettre ce rapprochement fantastique de notre conte tout humain avec les vieux mythes solaires? 13 Qe trait, assez superflu ici, mais qui se rencontre très souvent dans les contes populaires orien- taux (v. V. Chauvin, Bibliographie des ouvrages arabes, t. V [1901], pp. 96, note 1, et 295 [Add.]), ne se trouve pas dans l'édition de Wickerhauser, et a aussi été omis par Marmier. ^ D’après la version de Wickerhauser, l'Arabe n'a pas accompagné son esclave, et la confession a lieu tout de suite, dans la cellule même de Merhüma. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 13 Comme on a pu le voir par les analyses précédentes, les deux versions du Touti- Nameh, quoique différant sensiblement entre elles, ont quelques traits en commun par lesquels elles différent de la version primitive et forment un groupe à part." C'est avant tout le fait que le capitaine (marchand) ne figure pas parmi les malades, quoique la logique du récit demande nécessairement que les personnes qui ont eu directement à faire avec l'héroïne se retrouvent toutes à la scene finale. Ensuite, il faut observer que l'héroine ne fait pas naufrage. Enfin, ce ne sont que les criminels qui racontent comment ils se sont comportés envers la femme. Voilà les traits caractéristiques de la branche du Touti-Nameh. Passons à la seconde branche des versions orientales, celle des Mille et une Nuits. Dans les différentes rédactions de cette célébre collection arabe de contes, qui, dans sa forme première, remonte au moins au XIV” siécle?, on trouve trois versions différentes du conte de la femme chaste convoitée par som beau-frère. Celle qui, par la conservation de l'épisode (d), est le plus voisine de la version primitive, se trouve dans le ms. Wortley Montague”, conservé actuellement à la Bibliothèque Bodléienne d'Oxford. Le conte y porte ce titre: Le Cadi de Bagdad, sa vertueuse femme et son méchant frére*. (Cette version fut publiée en anglais, en 1811, par Jonathan Scott dans ses Arabiam Nights Entertainments sous le titre: Adventures of the Cauzee, his Wife etc’. Depuis lors, elle a encore été reproduite en anglais^ et traduite, d’après la version de Scott, en d'autres langues”. Cette version, que nous appellerons la version Montague, diffère de la version primitive par les traits suivants": ! Que la version turque ne puisse pas dériver de celle de Nakhchabi, c'est ce qui ressort, non seule- ment des analyses précédentes, mais aussi d'une comparaison générale du contenu des deux Touti-Nameh (v. Pertsch, art. cité, pp. 513— 51). ? V. R. F. Burton, The Book of the Thousand Nights and a Night (London 1894), t. MU para study of the vie intime in Al-Islam and of the manners and customs of the people proves that the body of the work, as it now stands, must have been written before A. D. 1400." 3 Tome VII, p. 77 et suiv. + D'après la table des matières de ce ms, donnée par J. Scott dans The Oriental Collections de W. Ouseley, t. II (1798), pp. 25—35. 5 T. VI, pp. 396 - 408 (nuits 900—911). * Ainsi, par M. W. A. Clouston dans les Originals and Analogues of some of Chaucer's Canterbury Tales (1888), pp. 379—85. Cette traduction diffère un peu de celle de Scott. 7 En francais, elle se trouve dans les éditions des Mille et une Nuits d'Éd. Gauttier, t- VI (1823), pp. 406—18 (497:e nuit: Aventures d'un Cadi et de sa femme), et de M. Destains (1825), t. VI, pp. 300—13 (Aventures du Cadi et de sa femme); en allemand, dans lédition de Habicht-Hagen-Schall (1825), t. XI, pp. 287—99; 5:e éd. (1840), t. XI, pp. 197—206 (nuit 497: Abenteuer eines Kadis und seiner Frau). 8 Nous nous sommes servi de la traduction anglaise donnée par M. Clouston dans les Orig. and. Anal. etc. (v. ci-dessus note 6). No. 1. 14 A. WALLENSKÖLD Personnages: (1) un cadi, vivant à Bagdad; (4) un éleveur de chameaux; (5) un chamelier. Épisodes : (a) la femme est condamnée à être fustigée et chassée; (b) le chamelier tue par mégarde l'enfant qui dor- mait à côté de la femme, en voulant tuer celle-ci, aprés quoi il s'enfuit; la femme n'est pas soupconnée, elle continue tout simplement sa route; il n'est pas question d'argent de voyage; (e) c'est un sultan qui donne à la femme une demeure prés de son palais; elle ne guérit pas de malades, mais acquiert une grande réputation de sainteté par l'efficacité de ses prières en général; (f) le cadi n'accompagne pas son frère, qui a quitté la maison avant lui, mais ils se rejoignent en route sans se reconnaitre; aucun des voyageurs n'est malade: ils se rendent chez la femme pour chercher absolution de leurs péchés; (g) un homme de confiance du sultan assiste, caché, à l'entrevue, et le sultan veut d'abord punir les quatre coupables; le cadi et sa femme restent auprés du sultan. Une autre version des Mille et une Nuits, qui se trouve dans les éditions ara- bes de Boulac (1835— 1836), de Calcutta (1839—1842), de Bombay (1297 h.), du Caire (1302 h.) et de Beyrouth (1889—1890)', porte le titre: Le Cadi juif et sa pieuse femme. Elle a été publiée plusieurs fois en langues européennes, la premiére fois en 1823 par A. E. Zinserling en allemand, d'aprés une traduction francaise manus- crite, aujourd'hui perdue, faite par l’orientaliste J. von Hammer”. Cette version, que nous appellerons la version Boulac, diffère par les traits suivants de la version primitive? Personnages: (1) un cadi juif; (4) un paysan; (5) un voleur; (6) un malfaiteur!; (7) manque. Jpisodes: (b) = la version Montague”; la paysanne bat la femme et veut la tuer*; le paysan ne lui donne pas d'argent"; (c—e) on est en train de crucifier le malfaiteur; il n'est pas déloyal envers sa bienfaitrice; c'est lui, au contraire, qui lui bätit une cellule, où il la sert fidèlement; l'épisode (d) manque donc entièrement; (f) les malades sont le beau-frére, le voleur et la paysanne; ils ne se rencontrent qu'à la porte de la sainte femme, la paysanne accompagnée de son mari; (g) seulement les criminels se confessent; tous restent auprès de la femme du cadi à servir Dieu*. | 1 V. la liste des contes des deux éditions nommées en premier lieu dans J. Payne, Tales from the Arabic, t. III (1884), pp. 249—59 (no. 118, nuits 465-466: The Jewish Cadi and his Pious Wife). Pour les éditions de Bombay, du Caire et de Beyrouth, v. la liste dressée par M. R. Basset dans la Revue des tradi- tions populaires, t. XI (1896), pp. 148—87 (nuits 465—466: La femme accusée injustement [pp. 168—9]). 2 Cette version se trouve dans les éditions suivantes des Mille et une Nuits: 1) en allemand: A. E. Zinserling, Der Tausend und Einen Nacht noch nicht übersetzte Mährchen, Erzählungen und Anekdoten (1823 —1824), t. I, pp. 268—70 (Die tugendhafte Israclitin); G. Weil, Tausend und eine Nacht, t. IV (1841), pp. 106—9; 3:e éd., 3:e impr. (1889), t. IV, pp. 85—7 (Die tugendhafte Frau eines israelitischen Richters); M. Henning, Tausend und eine Nacht (1895—1899), t. IX, pp. 14 et suiv. (Der israelitische Kadi und sein frommes Weib): 2) en francais: G.-S. Trébutien, Contes inédits des Mille et une Nuits (1828), t. III, pp. 422—4 (La Vertueuse Israélite; = la tra- duction allemande de Zinserling); 3) en anglais: J. Payne, The Book of the Thousand Nights and One Night, t. V (1883), pp. 9—13 (The Jewish Cadi and his Pious Wife); R. F. Burton, A plain and literal translation of the Arabian Nights’ Entertainments, now entituled The Book of the Thousand Nights and a Night (Benares 1855), t, V, pp. 256—9 (The Jewish Kazi and his pious Wife, version reproduite par M. W. A. Clouston dans Originals and Analogues of some of Chaucer’s Canterbury Tales [1888], pp. 368—71); J. H. Me Carthy, Lady Burton’s Edi- tion of her Husband's Arabian Nights, t. III (1886), pp. 335—8 (= la précédente version); R. F. Burton et L. C. Smithers, The Book of the Thousand Nights and a Night (London 1894), t. IV, pp. 206—9 (= l'édition de 1885). 3 Nous nous sommes servi de la traduction anglaise de Burton. * Un débiteur, d’après les traductions de Zinserling et de Trébutien. 5 Dans les versions de Zinserling et de Trébutien, l'assassin, dont la profession n'est pas indiquée, tue l'enfant, parce que le petit commence à crier. * Si l'on considère l'attitude hostile de la femme du Bédouin dans la version turque du Touti-Nameh (v. ci-dessus p. 12), on est tenté d'admettre que ce trait est primitif. 7 Dans la rédaction Zinserling-Trébutien le paysan donne à la femme une somme d'argent. * La fin du récit est abrégée et un peu différente dans la version Zinserling-Trébutien. 'Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 15 Par le fait que, dans les versions Montague et Boulac, l'assassin tue l'enfant par mégarde (ou, du moins, sans préméditation) ces deux versions paraissent être assez étroitement apparentées entre elles, malgré toutes leurs divergences. Par ce méme trait, une version juive, contenue dans le célèbre Maase-Buch, composé probablement dans le dernier tiers du XVI* siècle par un Juif de l'Allemagne méridionale d'aprés différentes sources', semble remonter à la méme source que ces deux versions arabes. Comme la version Boulac, la version juive raconte, en opposition avec la version Montague: 1) que la femme est lapidée, et 2) que les criminels sont malades. D'autre part, la version juive donne (sous une forme trés altérée) l'épisode du voyage en mer, ce qui montre que la version Boulae ne peut pas étre sa source. Voici les principaux traits par lesquels la version du Maase-Buch, d'aprés une édition, non datée, de Wilmersdorf (Bavière), chap. 203, diffère de la version primitive": Personnages: (0) manque; (7) des pirates. Épisodes: (b) l'esclave veut tuer la femme, mais le fils de l'hôte (jeune homme, à qui elle donne des leçons) se jette contre l'assassin et est tué, aprés quoi la femme s'enfuit; l'épisode (c) manque; (d) la femme est prise par les pirates, qui, effrayés par un orage, tirent au sort pour savoir qui sera jeté à la mer; le sort tombe sur la pauvre femme, mais les pirates se contentent de la conduire à terre; (e) la femme se construit une cabane et apprend à guérir la lèpre; (f) les malades qui viennent la voir (avec le mari) sont les (deux) faux témoins; (g) les lépreux ne sont pas guéris, vu la gravité de leur crime?. Il est naturellement difficile de dire quel est le rapport exact entre la version Montague, la version Boulac et la version juive. Par le fait que, dans les deux der- nières, il s'agit de la construction d'une demeure pour la femme, on pourrait supposer qu'elles forment un groupe contre la version Montague. Nous arrivons maintenant à la troisième version des Mille et une Nuits. Elle a été publiée en arabe, d’après un ms. tunisien, dans l'édition dite de Breslau (1825— 1843) par M. Habicht et H. L. Fleischer, et porte ce titre: La pieuse Femme accusée de libertinage*. Elle a été deux fois traduite en anglais’. Cette version, que nous 1 Sur le Maase-Buch v. l'article de M. Steinschneider, Jüdisch-deutsche Litteratur und Jüdisch-Deutsch dans Serapewm, t. XXVII (1866), pp. 1—12; cp. aussi t. XXV (1864), pp. 67—72. Différentes éditions sont citées par J. Chr. Wolf, Bibliotheca Hebraea, t. II (1721), p. 1360 (no. 395), et M. Steinschneider dans Serapeum, t. IX (1848), p. 379 (no. 156). ? Nous nous sommes servi d'une transcription en allemand, faite pour notre compte par M. Hein- rich Glaser, de Munich. Nous en donnons une traduction française dans notre Appendice (A). * Dans le résumé que donne de la dernière partie de cette version M. Max Grünbaum, Jüdischdeut- sche Chrestomathie (1882), pp. 430—1, d'après l'édition de Rödelheim (de l'année 1753) et celle que nous avons employée, il raconte que le beau-frère devient aussi lépreux et va avec les deux faux témoins chez la femme persécutée. Nous ne saurions dire si M. Grünbaum s'est trompé, ou bien si c'est vraiment là la version de l'édition de Rödelheim. La logique du récit demande évidemment que l'instipateur du crime, le beau-frère, Soit également puni, mais, d'autre part, cette histoire veut spécialement prouver comment sont punis ceux qui portent faux témoignage (v. l'Appendice, A, la fin). + V. la liste des contes de ce ms. dans J. Payne, Tales from the Arabie, t. III (1884), pp. 263— 74 (no. 110 r, nuits 907 et suiv.: T'he Pious Woman accused of Lewdness). * V. J. Payne, Tales from the Arabic; t. II (1884), pp. 5—16 (Story of the Pious Woman accused of Lewdness); R. F. Burton, Supplemental Nights to the Book of the Thousand Nights and a Night (Benares 1886 — N:o 1. 16 A. WALLENSKÖLD appellerons la version Breslau, présente par rapport à la version primitive les diver- gences que voici’: Personnages: (1) un homme de Nichapour; (4) un cheik; (5) le fils du cheik; (7) manque. Épisodes: (a) la femme est lapidée par des gens qui croient l'accusation du beau-frère; (b) le fils du cheik, pour se venger, suborne un autre jeune homme, qui s'introduit dans la demeure du cheik, vole quelques objets, se laisse arrêter et accuse la femme d'être sa complice (donc pas de meurtre); (c) le débiteur doit être fustigé; il dénonce sa bienfaitrice comme espion au sultan du pays, mais elle a le temps de s'enfuir; (d) manque; (e) la femme, habillée en homme”, arrive dans une grande ville, où elle acquiert lamitié de la fille du roi; le roi mort, les gens de la ville veulent tuer la princesse et son prétendu amant; la princesse est, en effet, massacrée, mais, quand la femme persécutée fait connaitre son sexe, la haine se change en repentir, et on la proclame reine; (f) le complice du fils du cheik est parmi les malades; (g) seulement les criminels racon- tent leur histoire; le mari est fait roi de la ville. Comme l'épisode (b) est fortement altéré, il est difficile de savoir si la version Breslau doit étre groupée avec les deux autres versions arabes, ou bien si celles-ci forment groupe contre ele. A lappui de cette dernière alternative on pour- rait citer le fait que, dans la version Breslau, le cheik donne à la femme une somme d'argent pour ses frais de voyage, trait sûrement primitif”, mais qui manque dans les versions Montague et Boulac', ainsi que dans la version du Maase-Buch. Quant à l'épisode (e), il paraît être emprunté à quelque autre conte, où une femme, après s'étre fait passer pour homme, est arrivée à de grands honneurs?. On remarque un rapport assez étroit entre la version Breslau et une version tatare trés corrompue, donnée par M. W. Radloff dans ses Proben der Volkslitteratur der Türkischen Stämme Süd-Sibiriens sous le titre: Das Weib als Fürst‘. La com- paraison avec la version primitive donne le résultat suivant: 2 Personnages: (4—5) manquent; (6) un homme ivre. Épisodes: (a) la femme est condamnée à être pendue; elle réussit à s'échapper, en donnant de l'argent aux bourreaux; (b) manque; (c) simple rencontre avec l'homme ivre; (e) la femme est recueillie par un homme charitable; le vieux souverain de la ville veut abdiquer et, pour trouver son successeur, il se sert d'un oiseau magique qui doit se placer sur la téte 1888), t. I, pp. 270 —81 (The tale of the Devotee accused, of lewdness). Cette dernière traduction a été reproduite par M. W. A. Clouston dans les Originals and Analogues of some of Chaucers Canterbury Tales (1888), pp. 371—8, et dans la nouvelle édition par M. L. C. Smithers (Londres 1894) de louvrage de Burton, t. IX, pp. 177 — 84. ! Nous nous sommes servi de la traduction de Burton. ? Op. ci-dessus p. 12, note 13. 3 Op. p. 11, note 3. Déjà le manque de ce trait dans la version Boulac nous empêche de regarder, avec Burton (Suppl. Nights ete., I, 270, note 1; éd. de 1894, IX, 177, note 1), la version Breslau comme un simple ,réchauffé* de la version Boulac. En outre, la trahison du débiteur racheté manque dans cette derniére version. * Il se rencontre cependant dans la version Zinserling-Trébutien (v. ci-dessus p. 14, note 7), qui présente certaines altérations secondaires de la pure version Boulac. 5 Voir p. ex. le conte arabe des Amants de Syrie (É. Gauttier, Les Mille et une Nuits, VI [1823], 348—60) et le conte apparenté de la Fille dans le coffre (v. ci-dessus p. 3, note 1). Cp. p. 12, note 13. * V. t. IV (1872), pp. 141-5 (recueillie parmi les Tatares de Chodscha Aul, au nord de la ville de Tara). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 17 de la personne élue!; c'est ainsi que la femme devient souveraine de la ville; (g) les malades sont guéris au moyen d'une boisson; le mari devient roi à cóté de sa femme. C'est à cause de la haute position que parvient à obtenir la femme aussi bien dans la version Breslau que dans la version tatare que nous regardons ces deux ver- sions comme apparentées entre elles, par rapport aux versions Montague et Boulac, ainsi qu'à la version du Maase-Buch. Mais le fait que l'épisode du capitaine, qui manque entiérement dans la version Breslau, se retrouve intact dans la version tatare démontre que celle-ci n'est pas un dérivé corrompu de la version Breslau, telle qu'elle nous est conservée. Les deux versions dérivent donc d'une source commune perdue. Nous arrivons à la troisième branche des versions orientales, celle des Mille et un Jours. On sait que, dans la préface de la célébre édition des Mille et un Jours de Pétis de la Croix (publiée en 1710—1712), il est dit” que cette œuvre est la traduc- tion d'un recueil de contes persan, Hezaryek-Rouz (= Les mille et un jours), qu'aurait fait, d'aprés des ,comédies indiennes,^ un derviche Moclés, avec qui Pétis de la Croix avait été ,en liaison d'amitié^ à Ispahan, en 1675, et qui lui aurait alors communiqué son recueil manuscrit?. Ces informations concernant la source des Mille et un Jours ont paru suspectes à plus d'un titre. D'abord, on ne connait pas l'existence d'anciennes comédies indiennes, et puis l’auteur de la préface des Mille et un Jours commet une erreur évidente, quand il dit qu'on voit ,à la Bibl. du Roy“ une traduction turque de ces comédies indiennes „sous le titre de Alfarage Badal-Schidda, ce qui signifie la joie aprés l'afflietion^; car le ms. turc, portant ce titre et conservé à la Bibliothèque natio- nale, ne contient pas des ,comédies“, mais des contes, qui ne sont méme pas identiques à ceux des Mille et un Jours, et il est d'ailleurs connu qu'on n'a ni comédies tur- ques, ni traductions turques directes d'ouvrages indiens”. Si donc il faut se garder de prendre l'historiette de la préface des Mille et un Jours à la lettre, il est, d'autre part, évident que Pétis de la Croix n'a pas simplement inventé ses contes en imitation ! Ce trait de l'oiseau indicateur se retrouve dans un conte des Mille et une Nuits qui présente quel- que analogie avec le conte de la femme chaste convoilée par son beau-frére, mais qui en est historiquement indépen- dant: c'est l'Histoire des Amants de Syrie (v. Burton, The Book of the Thousand Nights and a Night [1894], t, XI, p. 171 et note 2). Cp. aussi M. Lidzbarski, Geschichten und Lieder aus den neu-aramäischen Hss. der Kgl. Bibl. zu Berlin (1896), p. 101 (Das Mädchen im Kasten), et note 2, où l’auteur signale encore d'autres contes dans lesquels un trait analogue se retrouve. ? C’est, d'ailleurs, Cazotte qu'on suppose avoir écrit cette préface. 3 V., dans l'éd. de 1729, t. I, pp. 3—6. * V. W. A. Clouston dans Orig. and Anal. ete., p. 386. N:o 1. 18 A. WALLENSKÖLD de ceux des Mille et une Nuits, rendus populaires par la traduction de Galland, mais qu'ils sont vraiment des traductions, plus ou moins enjolivées, de contes orientaux, pro- bablement persans. On ne connait pas de Hezaryek-Rouz persan, mais dans l'ouvrage cité: Alfarage Badal-Schidda (Al Farag Ba‘da Alsidda), dont on connaît plusieurs manuscrits persans! et turcs”, quelques-uns des contes des Mille et wn Jours se re- trouvent en effet, entre autres notre conte de la femme chaste convoitée par som beau- frère. Il serait donc a priori possible que Pétis de la Croix se fût servi, entre autres recueils de contes persans, de celui qui porte le titre: Al Farag Ba'da Alsidda (La Joie aprés l'Affliction). Comme nous venons de le dire, le recueil persan nommé Al Farag Ba'da Al- sidda contient notre conte, du moins dans la version qu'en donne le ms. Londres, Brit. Mus. Or. 237; dans ce ms. notre conte porte le titre: Histoire de l'Arabe, de sa femme Ouriya et de son frere’. La traduction turque, dans le ms. que nous avons consulté (Brit. Mus. Add. 7883: El-Ferej ba'd esh-Shiddet, XVII" siècle)‘, donne également notre conte^, à peu prés sous la méme forme. Voici par quels traits la ver- sion d’Al Farag Ba‘da Alsidda, d'après le ms. persan de Londres, diffère de la version primitive °: Personnages: (1) un Arabe; (2) Üriyah; (4) un voleur de grands chemins; (5) un esclave nègre; (6) un jeune homme qui a détourné l'argent du roi. Épisodes: (a) il y a une introduction où il est question du père d'Üriyah, qui ne veut pas marier sa fille; ce n’est qu'après la mort du père qu'Üriyah se marie; avec quatre témoins le beau-frére surprend, dans la chambre d'Üriyah, un faux amant qu'il y avait fait entrer lui-méme; (b) Üriyah est maltraitée aussi bien par les parents de l'enfant assassiné que par l'assassin lui- même; (d) le capitaine du navire est emporté par-dessus bord par un coup de vent, et Üriyah arrive sur le navire à un port de mer, appelé Sahel; (e) le roi du pays où Üriyah a trouvé un refuge devient amoureux d'elle, mais est repoussé; son bras ayant été par deux fois atteint de paralysie et guéri par Üriyah, il se convertit à l'islamisme avec tout son peuple; aprés sa mort, Üriyah devient reine; (f) le jeune homme ra- ! V. Ch. Rieu, Catal. of the Persian Manuscripts in the British Museum, II (1881), p. 759 (Ms. or. 237); V. Chauvin, Bibliogr. des ouvrages arabes, IV (1900), p. 126. Déjà en 1821, W. Ouseley (Travels in various coun- tries of the East, II, 21, note 16) mentionnait un ms. en sa possession qui a dû contenir V Al Farag Ba‘da Alsidda, puisque l'héroïne de notre conte y porte le même nom ( Aruiah). ? V. Ch. Rieu, Catalogue of Turkish Manuscripts in the British Museum (1888), pp. 224—5 (Add. 7883); V. Chauvin, Bibliogr. des ouvrages arabes, IV (1900), p. 126. 3 V. Ch. Rieu, Catal. of the Persian. Mss. in the Brit. Mus., II (1881), 760 a: Ms. or. 237, fol. 117 b: The Arab, his wife Üriyah, and his brother. Le ms. date du XVI:e ou du commencement du XVIl:e siècle; comme auteur est nommé ,Muhammed Käzim PB. Mirak Husain Muzaffari Sajävandi, poetically surnamed Hubbi* (v. Rieu, ouvr. cité, p. 159). + Un des mss. de cette traduction turque, conservé à la Bibliothèque nationale de Paris sous la cote „f. or. anc,, turc 377“, date des environs de l'année 1480; v. W. A. Clouston dans Originals and Analogues of some of Chaucers Canterbury Tales (1888), p. 542. 5 Op. Ch. Rieu, Catal. of Turkish Mss. in the Brit. Mus. (1888), p. 225 b: Tale 30: Erviyyeh, the pious woman, whom her husband's brother attempted to seduce (f. 194 a). ° Nous nous sommes servi d'une traduction anglaise que M. Denison Ross, professeur de langues orientales à l'Université de Londres, a eu l’obligeance de nous procurer. Nous en donnons une traduction française dans notre Appendice (B). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 19 cheté est accompagné de sa mère; (g) le mari, le voleur, la mère du jeune homme et le capitaine racontent d'abord pourquoi ils sont venus; le lendemain, le capitaine, le jeune homme racheté, le nègre et le beau- frère se confessent; pour éprouver la fidélité du mari, Üriyah lui offre, avant de se faire reconnaitre, une de ses belles compagnes pour femme; Üriyah et son mari règnent longtemps ensemble et se retirent ensuite dans la solitude pour servir Dieu, laissant le gouvernement au frère. Par le trait que l'héroïne devient reine, trait trop exagéré pour pouvoir être primitif, cette version se rattache à la version Breslau de la branche des Mille et une Nuits, mais représente en même temps, si l’on excepte quelques détails, une version beaucoup moins éloignée de la version primitive. Nous avons déjà dit plus haut (p. 18) que notre conte se retrouve dans le célèbre recueil de contes intitulé Mille et un Jours; il y porte ce titre: Histoire de Repsima!. Il entre naturellement aussi dans les nombreuses traductions des Mille et un Jours”. Chose plus curieuse, l'Histoire de Repsima a eu la bonne fortune de deve- nir ,livre populaire“ en Suède. La plus ancienne édition connue est celle de Hernösand de l'année 1802, portant le titre: Den Sköna Repsimas Besynnerliga Händelser; c'est une traduction presque littérale du texte de Pétis de la Croix. La version des Mille et un Jours diffère par les traits suivants de la version primitive: Personnages: (1) Temim, marchand de Basra; (2) Repsima; (3) Revendé; (4) un voleur de grands chemins; (5) Calid, négre. Épisodes : (a) une introduction comme dans la version d'Al Farag Ba‘da Al sidda: le père s'appelle Dukin, et c'est Repsima elle-même qui ne veut pas se marier; la scène du flagrant délit comme dans la version VA! Farag Ba'da Alsidda; Repsima est enterrée vivante jusqu'à la poitrine; (e) Repsima arrive à une ile, gouvernée par une reine, où les habitants lui donnent une retraite; elle acquiert ! Nous n'avons pas vu l'édition princeps (1710—1712) des Mille et un Jours (à la Bibliothèque natio- nale de Paris il n'en existe qu'un exemplaire dépareillé, où manque le volume contenant l| Histoire de Rep- sima). Dans l'édition de 1729, le conte se lit t. V, pp. 241--95 (jours 987—1001); dans l'édition de 1826, t. III, pp. 117—53 (jours 218-232). V. encore Le Cabinet des fées (Amsterdam 1785), XV, 431—65; (Genève 1786), XV, 477—514; Panthéon littéraire, Contes orientaux, II (1838), 265—74; éd. de F. de Donville (Paris 1883), pp. 357—84. Pour la bibliographie des éditions (et traductions) des Mille et un Jours, v. V. Chauvin, Biblio- graphie des ouvrages arabes, IV (1900), 123 —32. > V. en anglais: King, The Persian and the Turkish Tales, Il (1714), 700—26 (The Story of Repsima); A. Philips, The Thousand and One Days (3:e éd. 1722), III, 202—330 (The History of Repsima); H. Weber, Tales of the East, IT (1812), 517 —25 (The History of Repsima, d'après Philips); The Persian Tales, or The Thou- sand and One Days (Bombay 1848), IT, 101.—14 (The Story of Repsima; cette édition est faite d'après celle de King, réimprimée en 1824); J. H. Me Carthy, The Thousand and One Days (1892), IT, 208—42 (IX. The Story of Repsima; il y a au commencement du volume une gravure de Stanley L. Wood, représentant la scène où le nègre déclare son amour à Repsima); en allemand: Tausend und ein Tag (1745), pp. 862—93 (Historie von der Repsima); F. H. von der Hagen, Tausend und ein Tag, IV (1827), 192—231 (Geschichte Repszima’s). Dans la Bibliographie de Chauvin (v. la note précédente) ne sont pas indiquées quelques-unes des traductions que nous connaissons: celle de King, celle de Philips de 1722 et la traduction allemande de 1745. > Cette édition fut signalée en 1845 par P. O. Bäckström dans ses Svenska Folkböcker, 1, 270. Deux autres éditions sont mentionnées par Hj. Linnstróm, Svenskt Boklexikon (1883—1884), I, 644 (No. 182: En underbar Historia om den sköna Repsima. Hvari visas att dygden till slut belönas, men att laster och brott alltid blifva straffade. Ganska nójsam att läsa. Vestervik 1854. 16 pp.), et lI, 294 (Repsima. Samling af sagor till nójsamt tidsfördrif, no. 1. Vestervik 1859. 24 pp). * Nous nous sommes servi de l'édition de 1729 des Mille et un Jour (sic). N:o 1: 20 A. WALLENSKÖLD l’estime de tout le monde, la reine la choisit pour son héritière, et après la mort de la reine Repsima monte sur le trône; (f) le voyage des six hommes n'est pas raconté: un beau jour, ils se trouvent en même temps devant la porte de Repsima; (g) le mari, le voleur, le capitaine et le débiteur racontent d'abord pourquoi ils sont venus, aprés quoi tous sont renvoyés; le lendemain, le nègre et le beau-frère se confessent aussi, et les criminels, en dernier lieu Revendé, sont guéris; comme dans la version VAl Farag Ba'da Alsidda, Rep- sima offre à son mari une nouvelle femme; Repsima retient son mari avec elle, et Revendé devient son premier ministre. Comme on le voit, les divergences de l'Histoire de Repsima d'avec la version d’Al Farag Ba‘da Alsidda ne sont pas très grandes quant au fond du conte, de sorte qu'on pourrait étre tenté d'admettre que Pétis de la Croix a tout simplement pris son histoire dans le recueil de contes persan. Il y a cependant un épisode dans la version des Mille et un Jours qu'il faut, grâce au témoignage de la version Montague des Mille et une Nuits et de la version tatare, regarder comme plus primitif que l'épisode corres- pondant du recueil persan: c'est l'épisode de la tempête. Il faut donc croire que Pétis de la Croix n'a pas utilisé le recueil Al Farag Ba‘da Alsidda, du moins dans la forme que nous connaissons, mais qu'il s'est servi d'un autre recueil de contes, peut-être vraiment un Hezaryek Rouz perdu (v. ci-dessus p. 18), d’où notre conte serait venu aussi dans le recueil Al Farag Ba'da Alsidda. Ce recueil de contes perdu, Hezaryek Rouz ou autre, était peut-étre une imitation persane des Mille et une Nuits, composée de contes de provenance arabe'. Comme notre conte, dans les versions d’Al Farag Ba‘da Alsidda et des Mille et un Jours, a cela de commun avec la version Breslau des Mille et une nuits et la version tatare que l'héroine devient reine, il est possible que la source de l'Histoire de Repsima et du conte du recueil intitulé Al Farag Ba'da Alsidda ait eu une origine commune avec la troisième version arabe. Dans tous les cas, le commencement des deux versions dont nous nous sommes occupé ci-dessus n'est certainement pas primitif, car il est tout à fait inutile à la marche du récit que l'héroine ne se marie pas avant la mort de son père. Ce commencement a sans doute été ajouté plus tard pour renforcer l’idée de la grande chasteté de l'héroine". L'introduction d'un faux amant dans la chambre de l'héroine doit également être regar- dée comme un trait postérieur, car le róle des faux témoins devient par là superflu. Enfin, la scéne de la confession, avec tous ses retards, a bien l'air d'étre altérée; l'ordre du récit semble demander que les visiteurs racontent successivement leur histoire, en commencant par le mari et en terminant par le capitaine (cp. la version Montague). 1 Cp. W. A. Clouston dans Originals and Analogues etc. (1888), p. 542. ? À cause du nom de l'héroïne, Repsima, dans les Mille et un Jours, on pourrait être tenté de voir, dans l'aversion de l'héroine pour le mariage, un écho éloigné de la légende arménienne de sainte Ripsime (v. Acta Sanctorum, sept. XXX, t. VIII [éd. 1855], pp. 295—413: „De S. Gregorio Episc. Armeniae Confessore, item de SS. Virginibus Ripsime, Gaiana et sociis martyribus in Armenia Majore*; cp. S. C. Malan, The Life Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 21 Il nous reste à parler de quelques autres versions appartenant à la troisième branche des versions orientales. Il faut tout d'abord mentionner un drame en trois actes, basé sur l'épisode du meurtre, d'aprés les Mille et un Jours de Pétis de la Croix: Repsima, essai d'une tragédie domestique, publié à Lausanne en 1767, sans nom d'auteur'. Le récit a naturellement été un peu changé: L'action se passe dans la tente du voleur, appelé Adel. Celui-ci est aussi amoureux de Repsima, ce qui provoque la jalousie de sa femme, Zamé. Calid ne tue pas l'enfant; il l'emporte seulement et tue à sa place un chevreau. Temin (sic) retrouve sa femme dans la tente d'Adel, aprés avoir appris son innocence de la bouche de son frère mourant. Calid est tué par un coup de foudre. Il est probable que l'Histoire de Repsima a aussi donné naissance à une pasto- rale basque”, La princesse de Cazmira, composée de 6492 vers, répartis en 26 rôles. D'aprés une analyse donnée par M. J. Vinson dans son ouvrage intitulé Le Folk-lore du pays basque (1883)?, la version basque différe par les traits suivants de la version primitive: Personnages: (1) le fils du roi de Chiraz; (2) la princesse de Cachemire, fille du roi Torgul; (3) Valen; (4) un Maure; (5) = (4). Épisodes: (a) l'héroïne est jetée dans un trou par Valen; (b) elle poignarde le Maure, qui veut la prendre de force, aprés quoi elle s'enfuit; (d) le capitaine la dépose dans une ile; (e) elle devient reine; (f) l'analyse ne dit rien sur le voyage des criminels; (g) l'analyse dit seulement qu'elle retrouve son mari. Le trait que la princesse devient reine montre évidemment un rapport étroit avec la version des Mille et un Jours. La pastorale basque est sans doute basée di- rectement sur le conte de Pétis de la Croix. Il est plus difficile de dire si un conte populaire grec, recueilli en Épire (Ja- nina) et qui se rattache de près au groupe des Mille et un Jours‘, a été inspiré par le conte de Pétis de la Croix, ou bien s'il est venu directement de l'Orient, peut-être par and Times of S. Gregory the llluminator [1868], pp. 157—213). Cette vierge romaine très belle, qui aurait vécu à Rome sous l’empereur Dioclétien, s'était vouée au célibat. Comme l'empereur voulait l'épouser, elle s'enfuit avec ses compagnes jusqu'en Arménie. Là, le roi Tiridate veut la violenter; elle sort victorieuse de cette épreuve, mais doit subir le martyre. — Il est cependant probable que c'est Pétis de la Croix qui a donné des noms aux personnages du conte. Autrement, on ne comprendrait pas bien pourquoi, dans le recueil A! Farag Ba'da Alsidda, aucun des personnages, excepté l'héroïne, n'est nommé. ! L'auteur de cette tragédie domestique était M:lle Bouillé, fille d'un réfugié d'Amsterdam, morte à Lausanne en 1816 (v. A.-A. Barbier, Dictionnaire des ouvrages anonymes, 3:e éd., t. IV [1879], p. 323 a: „Rep- sima* — — —). Mile Bouillé dit elle-même (p. 3) que le sujet de sa pièce „est pris des Mille & un Jours, Contes Persans, Tome VII, dans le Conte intitulé Histoire de Repsima.“ Elle donne un résumé de ce conte jusqu'à l'épisode du meurtre inclus (pp. 3—7). ? On sait que les pastorales basques sont des pièces de théâtre, comparables aux anciens mysteres français et qui sont jouées encore de nos jours (v. J. Vinson, Le Folk-lore du pays basque [1883], p. 324). 5 V. pp. 344—5. C'est M. Kr. Nyrop, Storia dell'epopea francese nel medio evo (trad. de M. Eg. Gorra, 1886), p. 211, note 3, qui a le premier signalé le rapport existant entre notre conte et la pastorale basque. + R. Köhler, dans la Jenaer Litteraturzeitung, année 1878, p. 306, avait déjà signalé le rapport étroit qui existe entre le conte grec et l'Histoire de Repsima. N:o 1. 22 A. WALLENSKÜLD l'intermédiaire d'une traduction turque’. Nous sommes porté à croire à la premiere alternative, vu l'étroite ressemblance, pour plusieurs détails (p. ex. le fait que l'héroine succède à une reine), entre l'Histoire de Repsima et notre conte. Il est vrai que le conte grec décrit le voyage des six hommes à la résidence de l'héroïne, ce qui a tout l'air d’être un trait primitif, tandis que le conte de Pétis de la Croix ne le fait pas. Mais il ne semble pas trop osé d'admettre que c'est le conte grec qui a changé, à cet endroit, la version de sa source, celle-ci étant quelque peu artificielle. Le conte grec fut publié la premiére fois par J. G. von Hahn dans ses Grie- chische und Albanesische Märchen (1864) sous le titre: Von der Frau, die Gutes thut und Undank erfährt”. Le conte diffère par les traits suivants de la version primitive: Personnages: (1) um marchand grec; (4) un voleur nègre; (5) un autre voleur. Épisodes: (a) il y a une introduction qui tend à démontrer le caractère dissipé du beau-frère et le caractère généreux du mari; le beau-frére introduit un homme ivre dans la maison du frére pour convaincre le cadi de la véritó de son accusation; la femme doit être mise à mort, mais les bourreaux se contentent de l’enterrer jusqu'au cou; (d) tout l'équipage est sauvé du naufrage; (e) = la version des Mille et un Jours; la nouvelle reine fait bâtir un grand hópital pour les malades qui viennent chercher guérison; (g) seulement les criminels racontent leur histoire; tous restent auprés de la reine et recoivent des charges à sa cour. Nous avons ainsi passé en revue toutes les versions de la branche orientale de notre conte que nous connaissons?. Voici, en guise de répétition, comment nous nous en figurons la filiation: 1 En aucun cas, le conte grec ne peut venir d'un roman français perdu, comme l'ont supposé quel- ques savants; v. Dunlop, History of prose fiction (éd. 1888), t. I, p. 91, note; E. Rohde, Der griechische Roman (1876), p. 534, note 2; 2:e éd. (1900), p. 568, note 2; B. Schmidt, Griechische Märchen, Sagen und Volkslieder (1877), p. 7, note 1. ? V. t. I, pp. 140—8 (No. 16). Plus tard (en 1879) il fut publié en grec par J. Pio dans son ouvrage NeoelAnvıra Tepouwvdio (pp. 66—9, no. 21) sous le titre: * H xoA7) yuvaine. 3 D'aprés E. Rohde, Der griechische Roman (1876), p. 534, note 2 (2:e éd. [1900], p. 569, note 2), deux autres contes orientaux proviendraient encore de la source indienne de notre légende: Aventures de la fille d'un Vizir (v. Cardonne, Mel. de litt. orient., t. IT [1770], pp. 36—57) et L’heroisme de la picté filiale (v. Abel- Rémusat, Contes chinois, t. I [1827], pp. 3—129). Bornons-nous à dire que ces contes ne nous paraissent avoir aucun rapport historique avec notre légende: ni dans lun ni dans l'autre ne se retrouvent les traits caractéristiques du conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère. D'ailleurs, le conte qu'a publié Car- donne n'est qu'une variante du conte albanais qu'a publié G. Meyer dans Arch. für Litt. gesch., t. XII [1884], pp. 127—132: No. 11. Das Müdchen im Kasten, et dont nous avons parlé ci-dessus p. 3, note 1 (sous 3). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 23 [Version indienne] [Ancien Touti-Namch| NAKHCHABI Touti-Nameh turc Vers. Montague Vers. Boulac Maase- buch Vers. Breslau Conte tatare Al Farag etc. Mille et un Jours BovirrÉ Past. basque Conte grec CHAPITRE IV Les Gesta Romanorum Comme il a déjà été dit dans le chapitre II (pp. 8—9), toutes les versions occiden- tales du conte de la femme chaste convoitée par som beau-fréré! présentent en commun un trait important, l'emprisonnement du beau-frére, qui prouve que ces versions provien- nent d'une source commune, version orientale queleonque. Un autre trait de moindre importance, bien que non sans valeur, est que le mari est toujours un trés haut person- nage, empereur ou roi. C'est donc avec ces deux traits supplémentaires que notre conte a été apporté en Occident, et le fait qu'il se rencontre sous une forme trés abrégée ! Par le nom de versions occidentales nous ne désignons naturellement que celles des versions en langues européennes qui n'appartiennent pas directement au groupe des versions orientales. Ainsi p. ex. la pastorale basque (v. p. 21) n'est pas une version occidentale, non plus que le conte grec (v. pp. 21—2). N:o 1. 24 A. WALLENSKÖLD dès le milieu du XII” siècle! fait supposer que son introduction en Europe ne peut guère être postérieure à la fin du XI* siècle. : Deux des groupes occidentaux que. nous aurons å traiter, celui des Gesta Roma- norum et celui de Florence de Rome, se rapprochent davantage, pour le fond du récit, de leur source orientale: ils ont tous les deux conservé les quatre criminels (le beau- frère, l'assassin, le jeune homme racheté et le capitaine). Il y a donc lieu de croire qu'ils forment entre eux une branche à part, provenant d'une source commune. Aucun de ces deux groupes ne peut cependant dériver directement de l'autre, chacun ayant conservé des traits primitifs qui manquent dans l'autre. Si nous parlons d'abord du groupe de versions que nous appelons celui des Gesta Romanorum, c'est parce que celui-ci, à tout prendre, s'éloigne moins de notre version primitive (indienne) que celui de Florence de Rome. Des Gesta Romanorum, le célèbre recueil latin de contes moralisés, compilé à la fin du XIII” ou au commencement du XIV” siécle?, il existe deux rédactions princi- pales: l'une d'origine anglaise, l'autre d'origine continentale, dont celle-là est probable- ment la plus ancienne?, mais dont les rapports exacts n'ont pas encore été définitive- ment fixés'. Notre conte se retrouve, avec de fort légères différences, dans les deux rédactions. Voici d'abord par quels traits ces deux versions en commun différent de notre version primitive (indienne): Personnages: (1) un empereur de Rome; (4) un grand seigneur; (5) un sénéchal au service du sei- gneur; (6) un malfaiteur. Épisodes: (a) l'empereur, qui part pour la Terre Sainte, laisse le gouvernement à sa femme; limpératrice, obsédée des déclarations d'amour du beau-frére, le fait jeter en prison; à la nouvelle du retour de l'empereur, l'impératrice, accompagnée du beau-frère relâché et d'une nombreuse suite, se rend à sa rencontre; en route, comme la suite commence à courir après un cerf, le beau-frère veut faire violence à l'impératrice; ne parvenant pas à ses fins, il l'abandonne dans la forét, attachée par les cheveux à un arbre, et va raconter à son frère que l'impératrice lui a été enlevée par une troupe d'hommes armés; l'enfant que l'impératrice doit soigner est une fille; (b) le couteau est placé dans la main de l'impératrice, dormant à côté de la fille; c'est la femme du seigneur qui accuse l’impératrice du meurtre et veut la faire tuer; il n'est pas question d'argent de voyage; (c) le malfaiteur racheté devient le serviteur de l'impératrice et ne tombe pas amoureux d'elle; c'est le capitaine qui, ayant vu la belle impératrice, corrompt le serviteur; 1 Dans la Kaiserchronik, qui a été écrite environ 1150 (v. pour cette date, Die Kaiserchronik, éd. Edw. Schróder, 1892, p. 44). 2 V. pour cette date, Gesta Romanorum, éd. H. Österley (1872), p. 257. 3 V. Gesta. Rom., éd. Ósterley, pp. 262—6. * F. Liebrecht (The Academy, IV, 1873, col. 464) caractérise ainsi le rapport des deux rédactions: „it is clear that the supposition of an independent Anglo-Latin text is untenable, and that the English version can only be counted as one of the branches of a widely spread family of manuscripts". Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 25 limpératrice est enlevée, quand elle va acheter des marchandises sur le navire; (f) les voyageurs, parmi lesquels n'est pas le maitre de l'assassin, ne se rencontrent qu'au couvent; (g) le beau-frère ne confesse son crime qu'après une seconde sommation. ; La rédaction anglo-latine de cette version n'a pas encore été imprimée. D’après les mss. que nous avons consultés’, elle présente les traits caractéristiques suivants: Personnages: (1) Menelaus?; (2) la fille du roi de Hongrie. Épisodes: (a) il y a une seconde raison pourquoi l'impératrice fait jeter le beau-frère en prison: c'est qu'il s'immisce dans les affaires publiques de l'empire; (c) dans la ville où l'impératrice loge avec son serviteur, ce n'est pas seulement le capitaine qui s'éprend d'amour pour elle: beaucoup de personnes le font. De bonne heure, la rédaction anglo-latine des Gesta Romanorum fut partielle- ment traduite en anglais. De cette traduction anglaise on posséde aujourd'hui quelques mss. des XIV” et XV” siècles’, dont un (Londres, Brit. Mus. Harl. 7333, XV” siècle) donne aussi notre conte sous le titre Merelaus the Emperour (chap. 69). En 1838, cette version anglaise de notre conte, qui ne différe guére pour le contenu de la version latine, fut imprimée par Sir F. Madden dans sa magnifique édition des Gesta Roma- norum anglais‘. Mais déjà trois siècles auparavant, notre conte avait été imprimé en anglais dans l'édition des Gesta Romanorum de Wynkyn de Worde (vers 1510—1515) sous une forme quelque peu différente”. Dans cette édition, qui ne contient qu'une partie (43) des histoires originales, notre conte, qui occupe la quarantième place, donne 1 Ce sont les mss. Londres, Brit. Mus. Harl. 2270 (XV:e siècle), chap. 101 (fol. 80 r°—82 v°), et Londres, Brit. Mus. Harl. 5259 (XV:e siècle), chap. 99 (fol. 117 r°—120 r°). Nous donnons in extenso le texte du premier de ces mss. dans notre Appendice (C) — Cette version latine a été racontée en anglais par Fr. Douce dans sa Dissertation om ihe Gesta Romanorum, incorporée dans ses Illustrations of Shakspeare and of Ancient Manners (l:ère éd., 1807, t. II, pp. 416—20; éd. 1839, pp. 568—70). 2 Dans les mss. Londres, Brit. Mus. Harl. 5259 et 5369 (XV:e siècle, chap. 40; v. Gesta Rom., éd. Österley, p. 192), il y a, par la méprise d'un enlumineur quelconque, Gerelaus (le nom ne s’y trouve qu'une fois, comme le premier mot de la version). 3 V. pour ces mss., Gesta Roman., éd. H. Österley, pp. 237—41. * V. Sir F. Madden, The old english version of the Gesta Romanorum, pp. 251—60. Dans la réimpression diplomatique de ces Gesta par M. S. J. H. Herrtage pour 7he Early English Text Society (The Early English Versions of. the Gesta Romanorum, 1879) le conte (Merelaus pe emperour) se trouve pp. 311—9. La méme version a été réimprimée par M. EF. J. Furnivall dans les Orig. amd Anal. of some of Chaucer's Canterbury Tales (1888; cette partie imprimée en 1872), pp. 57—70, sous le titre: The Tale of the Wife of Merelaus the Emperor. 5 L'on ne connait qu'un seul exemplaire de cette édition, conservé à St. John's College à Cambridge; v. sur ce livre, The Retrospective Review, t. ll (1820), pp. 327—9 (cet article a été reproduit par C. H. Hart- shorne, The Book Rarities in the University of Cambridge [1829], pp. 398—400), et F. Madden, owvr. cité, p. XV, note #. On a supposé que l’auteur de cette édition fut John Leland, antiquaire (mort en 1552), supposition émise par Richard Robinson dans son curieux ouvrage Æupolemia, Archippws & Panoplia, encore inédit (ms. Londres, Brit. Mus, Reg. 18 A LXVI), écrit en 1603. Dans cet ouvrage, sorte de catalogue des livres im- primés de Robinson, de ses patrons et de leurs bienfaits, on lit (fol 5 r°): „1577. A Record of Ancyent Historyes. intituled in Latin Gesta Romanorum translated (auctore vt supponitur Johane Leylando Antiquario) by mee pervsed corrected and bettered* (le passage a déjà été donné par Fr. Douce, Illustr. of Shakspeare, t. II [1807], pp. 424—5, avee quelques changements insignifiants dans la transcription). Cp. cependant l'attitude réservée de F. Madden, ouvr. cité, p. XVII, note *. N:o 1. 26 A. WALLENSKÖLD à l'empereur le nom de „Menaly“!. En 1577, l'édition de Wynkyn de Worde fut réimprimée par Richard Robinson avec des corrections et des additions”, et cette édition abrégée des Gesta Romanorum anglais a ensuite été réimprimée nombre de fois. Il en existe des éditions des XVI*, XVII” et XVIII” siècles dans deux rédactions différentes”, et en 1824 Ch. Swan, dans V'Introduction de ses Gesta Romanorum, réimprima notre conte d’après l'une de ces versions”. Ajoutons encore que le poète anglais Thomas Hoccleve ou Occleve (environ 1368—1450) a fait son conte en vers anglais, intitulé Fabula de quadam Imperatrice Romana, d'après un des mss. latins où, par la méprise de l'enlumineur, „Meneslaus“ est devenu ,Gereslaus* °. Les différentes versions mentionnées de notre conte ne présentent que des diver- gences de peu d'importance. A côté de la version anglo-latine et de ses dérivés anglais, il existe une version continentale. Cette version fut pour la première rois publiée en 1872 par H. Osterley dans son édition des Gesta Romanorum^. Plus tard (en 1890) elle a été publiée, 1 V. F. Madden, owvr. cité, p. XVII. H. Österley (Gesta Rom., p. 242) dit que le texte de l'édition de Wynkyn de Worde est une traduction fidéle du ms. Brit. Mus. Harl. 5369, mais cela doit étre une erreur, puisque l'empereur y est appelé ,Gerelaus* (cp. F. Madden, owvr. cité, p. 521, note au chap. LXIX). ? C’est l'édition, actuellement introuvable, dont il a été question ci-dessus p. 25, note 5. 3 Nous avons été à méme de consulter une édition de 1648 (Londres), portant le titre; ,4 Record of Ancient Histories, Entituled in Latine: Gesta Romanorum. Now newly Perused and Corrected, with some thing added, by R. R.*, ainsi que des éditions de 1663, 1689, 1696, 1698, 1703 et 1713. Dans ces éditions, où l'empereur porte le nom de ,Menelay*, notre conte est toujours le 40:ième, mais le nombre des contes y est porté à 44. Douce (lllustr. of Shakspeare [1807], t. IL, pp. 42Y—8) mentionne encore des éditions de 1595, 1668 et 1672, ainsi que deux sans date (imprimées l'une par R. Bishop, l'autre par Stansby). Madden (ouvr. cilé, p. XVIII et p. XIX, note”) y ajoute des éditions de 1600, 1715 et 1753; il suppose en outre que l'édition sans date imprimée par Stansby est de 1682. Dans Hazlitt, Hand-Book to the Pop., Poet., and Dram. Lit. of Great Britain (1867), p. 227, et Second Ser. of Bibl. Coll: and Notes on Early Engl. Lit. 1474—1700 (1882), p. 248, on trouve encore indiquées des éditions de 1557 (2), 1602, 1610, 1662, 1681, 1682 et 1700 (environ), ainsi qu'une édition s. d, imprimée par A. Baldwin. D'après Hazlitt, l'édition de Stansby daterait d'environ 1620, celle de Bishop d'environ 1640. Robinson lui-méme a dit, dans l'ouvrage intitulé Eupolemia, Archippus & Panoplia (ms. Londres, Brit. Mus, Reg. 18 A LXVI, fol. 5 r?), que sa version des Gesta Romanorum fut imprimée six fois à partir de 1577 jusqu'en 1601. Douce (ouvr. cité, p. 427) nous informe que l'édition de 1595 ne contenait encore que 43 contes, comme celle de Wynkyn de Worde; ce n'est pro- bablement qu'à partir de l'édition de 1643 qu'une 44:icme histoire a été ajoutée à la fin (cp. Madden, ouvr. cilé, p. XIX). — La seconde rédaction anglaise des Gesta Romanorum, qui contient 58 histoires, donne à notre conte la 46:iöme place (l'empereur y est également appelé ,Menelay* ou „Manelay“). De cette rédac- tion nous ne connaissons que les deux éditions suivantes: Gesta Romanorum: or Fifty-eight Histories Origi- nally (as ‘lis said) collected from the Roman Records. — — — By B. P., London. $. d. (1720?), in-12, et Gesta Romanorum: containing Fifty Eight Remarkable Histories, Collected. originally from the best and most ancient Roman Records. — — By A. B., London 1722, in-12. * V. Ch. Swan, Gesta Rom., t. I, pp. CXIV—CXXXII (chap. CI); éd. de 1877, publiée par W. Hooper (dans Bohn's Antiquarian Library), pp. LIIL—LX. Swan s'est servi de l'édition de 1703 (v. Swan, ouvr. cite, éd. de 1824, t. I, p. LVIII, note 1; éd. de 1877, p. XXXIV, note 3). ^ V. F. J. Furnivall, Hoccleve's Works, t. I, pp. 140—73 (d'aprés le ms. Durham III, 9). L'éditeur appelle le conte Jereslaus Wife (v. p. 255). Dans le ms. Londres, Brit. Mus, Reg. 17 D 6, l'empereur est nommé „Gereslaus“ (v. Furnivall, owvr. cité, t. I, p. 255). * V. pp. 648—53, „moralitas“ pp. 653 -4 (no. 249, app. 53: Hildegarde). Dans quelques-uns des mss. cités par Österley, notre légende est munie d'une rubrique: tels les mss. Dresde, €, 193 d (env. 1422): De Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitee par son beau-frère 27 d'après d'autres mss., par W. Dick dans son édition du célèbre recueil d'exemples!. Cette version se distingue par les traits suivants: Personnages: (1) Octavianus. Épisodes: (a) après avoir abandonné l'impératrice dans la forêt, le beau-frère reprend simplement le méme chemin par où il était venu?; (e) l'impératrice apprend les vertus médicales des plantes, de sorte qu'elle guérit les malades d'une manière toute naturelle; (g) l'impératrice n'a pas de voile, elle tâche seulement de ne pas faire voir son visage; après la première confession incom- pléte du beau-frère, le remède est essayé sur lui, mais sans résultat. De cette derniére version latine il existe deux traductions différentes en langue allemande. L'une d'elles fut publiée la première fois en 1757 par Th. J. Bodmer dans l'ouvrage intitulé Fabeln aus den Zeiten der Minnesinger (de Boner)* d'après un ms. du XIV” siècle‘, la seconde fois par H. F. Massmann, en 1854, dans son édition de la Kaiserchronik? d’après un autre ms. peu différent. Dans cette dernière rédaction notre conte porte le titre: Von octaviano dem chaiser des fraw so vil vmb ir rainig- chatt laid, so dz sy irs manns bruder vieng und in darnach wid’ ausz liesz etc.” L'autre traduction allemande a été donnée par J. G. Th. Grüsse, en 1842, dans le premier appendice de son édition des Gesta Romanorum d'après le ms. Berlin, Grimm. 81, écrit en 1469”. Ces deux versions de la rédaction allemande ne différent entre elles que pour des détails insignifiants. Ayant ainsi passé en revue les deux versions principales des Gesta Romanorum, l’anglo-latine et la continentale, avec leurs traducticns anglaises et allemandes, il ne nous reste qu'à constater que le nom de l'empereur, aussi bien Menelaus qu'Octavi- Octaviano qui super omnia uxorem dilexit (v. Ósterley, ouvr. cité, p. 25), et Colmar, Issenhem. 10 (XIV:e siècle): De imperatrice que ligno erat suspensa et post diversa pericula ad majorem honorem est reducta (v. Österley, ouvr. cité, p. 181). 1 V. W. Dick, Die Gesta Romanorum, nach der Innsbrucker Hs. vom Jahre 1342 und vier Münchener Hss. herausgegeben, pp. 111— 8 (cap. 150: De fratre imperatoris, qui concupiuit imperatricem et suspendit eam viuam). Sur un ms. de la Bibl. Univ. de Buda-Pesth (cod. 25, de l'année 1474), où notre légende occupe la 134:e place (fol. 69 at), v. L. Katona dans Zeitschr. für vergl. Litt. gesch., Neue Folge, XIII (1899), 470—91. > Cela est évidemment une altération de la version primitive des Gesta Romanorum; pour pouvoir rester auprés de l'empereur, il faut que le beau-frére explique de quelque maniére la disparition de l'impératrice. 3 Pp. 262—71 (App. XII). * Le ms. Zurich C, 113 (no. 103). La rubrique de notre légende y est: Von dem kaiser oclaviano dez weib alz vil laid umb ir kaüsch so daz si irs mannes bruder hieng (v. Österley, ouvr. cité, p. 211). 5 T. III, pp. 913—6. " Nous avons encore pu voir une traduction manuscrite, presque identique à celle publiée par Bod- mer, dans le ms. Londres, Brit. Mus. Add. 10291 (fol. 83 r°b — 87 ra; no. 103), daté de 1420. Le titre en est: Von dem chaiser Ottauiano dez weib als vil vmb ir cheusch led so daz sey — — (mot illisible) man pruder hing. Dans le registre du ms. on lit: Von dem chaiser oltaviano vnd seinem weib di sein prud’ hing. ? V. J. G. Th. Grässe, Gesta Romanorum, das älteste Mührchen- und Legendenbuch des christlichen Mittelalters (1842), II, 152—9 (Achte Erzählung: Vom Kaiser Octavianus) Notre conte occupe dans le ms. la 36:e place et y porte, d'après Österley (ouvr. cité, p. 229), la rubrique: Octavianus het sein weib lieb, etc. C'est naturellement par erreur que Grüsse dit (t. II, p. 281) que la version en question n'est que l'his- toire trés simplifiée de l'Empereur Octavien (appartenant au type de la méchante belle-mère), erreur déjà relevée par Koberstein dans son Grundriss der Gesch. der d. Nat. lit. (v. la 5:e éd, 1872, I, 399: 8 168, note 22 N:o 1, 28 A. WALLENSKÖLD anus, ne peut être rattaché à aucun personnage historique et qu'il est, par conséquent, entièrement fictif. CHAPITRE V Florence de Rome Il a déjà été dit dans le chapitre précédent (p. 24) que la branche des Gesta Romanorum et celle de Florence de Rome sont apparentées de prés. On serait méme tenté de croire que celle-ci dérive directement de celle-là, si la branche de Florence de Rome n'avait gardé un trait primitif qui manque dans les versions des Gesta Romano- rum: lassassin est accompagné, chez la sainte femme, du pére de l'enfant tué, lequel raconte, à son tour, ce qu'il sait concernant la femme persécutée. Il faut donc admettre que les deux branches dérivent séparément d'une version perdue où l'hóte miséricordieux accompagnait l'assassin. La branche de Florence de Rome, tout en se basant sur ce fond commun, l'a beaucoup développé et altéré en certains détails. Les versions qui constituent la branche de Florence de Rome sont les suivantes: 1) un roman d'aventure francais du premier quart du XIII* siécle, en 6410 vers 1 C'est peut-être à la version des Gesta Romanorum de notre conte que le moine anglais Nicholas Trivet (mort après 1334), auteur d'une Chronique anglo-normande, a emprunté l'épisode du meurtre pour sa Vie de Constance, légende appartenant au type de la méchante belle-mère. Trivet raconte que Constance, pau- vre impératrice persécutée, a été recueillie en Northumberland par un chátelain Elda et sa femme Hermin- gilde. Un chevalier s'éprend de la belle inconnue et lui fait des propositions d'amour. Repoussé, il se venge en coupant la gorge à Hermingilde, couchée à cóté de Constance, en placant le couteau ensanglanté sous l'oreiller de celle-ci et en l’accusant ensuite du meurtre. L'accusateur est cependant frappé par une main divine et l'innocence de Constance est reconnue (v. l'édition de cette Vie, accompagnée d'une tra- duction anglaise, par E. Brock dans les Originals and Analogues of some of Chaucer's Canterbury Tales [1888], pp. 2—53 [l'épisode du meurtre se lit pp. 21—5]; cp. aussi la vieille traduction anglaise, publiée dans l'ouvrage cité, pp. 223—950, d'après un ms. du XV:e siècle). Chaucer (1340 [?]—1400) et John Gower (1325 [?]—1408) ont séparément remanié le conte de Trivet, celui-là dans The Tale of the Man of Lawe, celui-ci dans sa Confessio Amantis, livre II (pour l'épisode du meurtre dans Chaucer, v. Skeat, The Complete Works of Geoffrey Chaucer, IV [1894], 147—50, vers 582—689; pour cet épisode dans Gower, v. l'éd. de R. Pauli, I [1857], 185 —- 9). Pour le rapport entre Trivet, Chaucer et Gower à l'égard de cet épisode, v. E. Lücke, Das Leben der Con- slanze bei Trivel, Gower und Chaucer (1891), pp. 8—12, et Anglia, XIV (1892), 120—2 et 147—54; cp. encore Skeat, The Compl. Works of G. Chaucer, III, 413—7. Peut-être Shakespeare a-t-il, à son tour, puisé dans Chaucer l'idée de la scène de Macbeth (acte IL scène III) où Lenox décrit l'attitude des domestiques du roi assassiné: „Those of his chamber, as it seem'd, had done't: » Their hands and faces were all badg'd with blood, „So were their daggers, which, unwip'd, we found „Upon their pillows:* — — — — . (Cp. The Plays of William Shakspeare, 1803, t. X, p. 132, note 8). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 29 alexandrins (208 laisses), version encore inédite', mais dont il existe une ancienne traduction en prose espagnole, publiée en 1864 par J. Amador de los Rios dans sa Historia crítica, de la literatura espanola?,; 2) un remaniement français, de la première moitié du XIV? siécle, de la version primitive perdue du roman de Florence de Rome, ver- sion inédite?; 3) une romance anglaise, du XIV” ou de la première moitié du XV siècle, publiée par Joseph Ritson dans ses Ancient Engleish Metrical Romanceës (1802)* et par M. Wilhelm Viétor sous le titre Le bone Florence of Rome (1893)°; et 4) le Dit de Flourence de Romme, du commencement du XIV* siécle, publié par A. Jubinal dans son Nouveau Recueil de Contes, Dits, etc. (1839)°. La source commune de ces versions était probablement une chanson française de la seconde moitié du XII” siècle, actuellement perdue’. En comparant les différentes versions de la branche de Florence de Rome, nous constatons que la version-mére a dû différer au moins par les traits suivants (détails superflus omis) de la version primitive (indienne): Personnages: (1) Esmeré, fils de Philippe, roi de Hongrie, plus tard empereur de Rome; (2) Florence, fille d'Oton, empereur de Rome; (3) Milon, frére ainé d'Esmeré; (4) Thierri, seigneur de Cháteau-Perdu; (5) Macaire, chevalier auprès de Thierri; (6) un malfaiteur; (7) Escot. Épisodes: (a) très longue introduction, 1 Nous publierons sous peu cette version, d'après les trois mss. connus (Bibl. nat, nouv. acq. franc. 4192; ms. appartenant à M. Y.T. d'Arcy Hutton, Marske Hall, Richmond, Yorkshire; Mus. Brit., Landsd. 362, fragment), dans les publications de la Société des anciens textes francais. ? T. V, pp. 391—468; une analyse détaillée de cette version se lit ibid. t. V, pp. 68—74. 3 Nous publierons également cette version française, d'après le ms. Bibl. nat., f. fr. 24384, dans notre édition de Florence de Rome. Pour la date, le terminus a quo, l'année 1312, est fourni par la mention, vers 31, de Fezonne comme type de beauté féminine; car ce personnage est emprunté aux Vœux du Paon, poème qui ne peut être antérieur à cette date (v. P. Meyer dans le Bull. de la Soc. des amc. textes français, VIII, 55—6; méme auteur, Alexandre le Grand dans la littérature francaise du moyen âge, t. II [1886], p. 269). G. Paris (Rom., XXIII, 81, note 2) a démontré qu'il y a eu deux rédactions du poème intitulé Les Vœux du Paon, l'une composée peu avant, l'autre peu après l'année 1313. Cp. aussi F. Bonnardot, Rom., XXIV, 576— 81. — Pour le terminus ad quem, il n'y a d'autre critérium que la langue du remaniement (v. notre édition). * T. TII, pp. 1—92. 5 Cette version est conservée par un seul ms.: Cambridge, Univ. Libr, Ff. II. 38. * T. I, pp. 88—117. Pour la date du Dit, v. P. Paris dans V Hist. litt. de la France, XXVI (1873), 349; cp. J. Schiött dans Arch. für das Studium der neueren Spr. und Litt, XXXVI (1882), 173. L'auteur du Dit était peut-être Jehan de Saint-Quentin; v. G. Gróber, Grundr. der roman. Phil, IL, partie I (1902), p. 910 (S 223). 7 Nous étudierons cette question de plus prés dans l'Introduction à notre édition de Florence de Rome. 3 Dans son ouvrage intitulé Die Fassungen der Sage von Florence de Rome (1890), M. R. Wenzel donne une comparaison analytique trés détaillée de toutes ces versions de Florence de Rome. — Ajoutons ici qu'il est possible qu'il ait aussi existé un remaniement en prose de la chanson de Florence de Rome, puisque Barbazan, dans le catalogue qu'il avait dressé des manuscrits de M. de Bombarde (v. ms. Paris, Bibl. nat. nouv. aeq. fr. 1790, fol. 69—70), mentionne comme le 22:e ms. de cette collection un „Fragment de Florence de Rome et d'Esmerez. Roman en prose. 14:e siècle“ cp. sur les mss. de M. de Bombarde et sur sa personne, H. Martin, Cat. des mss. de la Bibl. de l'Ars., VIII (1899), 282—7. Ce fragment est actuellement introuvable. Il se pourrait cependant que Barbazan se fût trompé en parlant d'un „roman en prose,“ puisqu'il dit (ms. cité, fol. 7 v°), en indiquant le contenu d'un ms. „acquis par M. l'Abbé de Fleury au mois de fevrier 1752,* lequel est actuellement à la Bibl. nat. de Paris (f. fr. 24432), qu'il connaissait ,un fragment chez M. de Bombarde* du ,Roman de Flourence de Rome“ donné par le ms. en question (fol. 215). Or, ce dernier „roman“ n'est autre que le Dit de Flourence de Rome, publié par A. Jubinal. Le fragment de la collection Bom- barde a donc pu étre tout simplement une partie de ce Dit. N:o 1. 30 A. WALLENSKÖLD dans laquelle il est raconté comment Esmeré de Hongrie, après la mort d'Oton de Rome et après avoir vaillamment combattu le roi de Grèce, qui avait commencé une guerre contre Rome, parce qu'il n'avait pas obtenu Florence pour femme, épouse celle-ci et devient empereur; pendant une absence d'Esmeró, occa- sionnée par la guerre, Milon veut épouser Florence, prétendant que son frère est mort; il est cependant con- vaincu de trahison et jeté dans une tour; à la nouvelle du retour d'Esmeré, Florence va à sa rencontre, accompagnée de Milon, qu'elle a relâché, et d'une nombreuse suite; Milon réussit à séparer Florence de sa suite et la conduit loin de Rome, afin de la posséder; sa vertu est cependant sauvegardée par une broche magique; furieux, Milon l'attache à un arbre et la bat; à ce moment, il est surpris par Thierri, qui chassait dans la forêt, et prend la fuite; (b) l'enfant de Thierri et de sa femme Églentine, jeune fille du nom de Béatrice, couche dans le méme lit que Florence; Macaire place le couteau ensanglanté dans la main de Florence dormante; celle-ci va étre brülée, mais est graciée au dernier moment, et on lui rend sa mule et ses riches habits; (c) le malfaiteur devient le serviteur de Florence et ne tombe pas amoureux d'elle; (f) Esmeré est aussi parmi les malades; ils arrivent tous séparément au couvent (Beau-Repaire), Macaire accom- pagné, non seulement de Thierri, mais aussi de sa femme; (g) les criminels sont brûlés vifs. Cette version de Florence de Rome est représentée par deux sous-versions, l'une donnée par le remaniement francais du XIV” siècle, l'autre par les autres rédactions. Si nous examinons d'abord le remaniement français, qui, malgré sa date relativement récente, parait avoir conservé certains détails de la version-mére de Florence de Rome qui ont été altérés dans l'autre branche”, nous voyons qu'il se distingue par les traits suivants :? Personnages: (6) Gombaut*. Épisodes: (a) Esmeré et Florence ne sont que fiancés; (c) Gombaut est en prison chez Thierry; (d) Escot périt dans le naufrage; (f) Thierry est aussi parmi les malades; (g) le mariage d'Esmeré et de Florence s'accomplit à Rome. ! La filiation des versions peut étre figurée comme suit: Original Version du XIIl:e siècle Prose espagnole Le Dit Romance anglaise Remaniement francais Pour plus de détails nous renvoyons à notre édition de Florence de Rome. 2 Ces détails seront examinés dans notre édition de Florence de Rome. 3 Une analyse détaillée de cette version fut donnée par P. Paris, Hist. litt. de la France, XXVI (1873), 335 —50. — Mentionnons en passant que dans le roman d'aventures Florent et Octavian, auquel cette rédaction de Florence de Rome fait suite, on raconte longuement les aventures variées d'Oton jusqu'à son avénement au tróne. Oton était fils de Florent et de Marsebille, fille du soudan de Babylone; il était comme jeune appelé Othonet et épousa à la fin Police, fille du roi de Palerne. V. l'analyse de P. Paris, Hist. litt. de la France, XXVI (1873), 303—395. ? Nom de traître; v. E. Sauerland, Ganelon und sein Geschlecht im afr. Epos (1886), p. 26 (Gaydon, v. 7888 et suiv.. V. aussi le rôle de Goubaut de Lausanne dans Charles le Chauve (cp. Wenzel, Die Fassungen, etc. p. 52, note) Dans Aiol ,Gonbaut* est le nom d'un brigand (éd. Normand-Raynaud [1877], vers 6665 et 6685). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 31 Une comparaison avec la version primitive (indienne) montre que dans tous ces cas, excepté peut-être pour le nom du larron, le remaniement français à altéré la ver- sion primitive de Florence de Rome. Quant à l’autre branche, le plus complètement représentée par la chanson française du premier quart du XIII” siècle, elle présente les traits particuliers suivants: Personnages : (6) Clarembaut. Épisodes: (a) relâché de la tour, Milon va d'abord seul à la rencontre d'Esmeré et accuse Florence d'adultère; convaincu de mensonge, il est chassé par son frère, mais retourne à Rome et persuade à Florence d'aller à la rencontre du mari; dans la forêt, des bêtes sauvages qui attaquent Milon contribuent à sauver Florence; (c) Clarembaut est aidé dans sa trahison par un certain Peraut, chez qui il a logé Florence !. Il est assez malaisé de dire si ces traits sont primitifs pour la branche ou non. Ce qui parle cependant en faveur au moins de l'épisode où Milon va seul à la rencontre d'Esmeré et accuse l’imperatrice d'adultére, c'est que, grâce à cette accusation démentie, il est facile de comprendre pourquoi Milon ne retourne pas auprés de son frére, aprés avoir abandonné Florence dans la forét. De cette version francaise du premier quart du XIII” siècle dépendent directe- ment la traduction en prose espagnole, qui est étroitement apparentée à l'un des mss. qui la donnent?, et le Dit du XIV” siècle. Ce Dit a altéré la version de la chanson française de la manière suivante: Personnages: (6) Archembaut; (7) Cadot. Épisodes: (a) l'épisode où Milon accuse Florence d'adultére manque®; il n'est pas question de la broche miraculeuse*; (b) l'auteur ne dit pas le nom de la demeure du chevalier Thierry, ni ceux de sa femme et de sa fille; (f) le complice d’Archembaut, dont le nom n'est pas dit, figure parmi les malades. Cette version, fortement abrégée et partiellement défectueuse dans l'édition de Jubinal?, est empreinte d'un caractère trés religieux; ainsi, Florence est, selon l'auteur, accablée de tous ces malheurs, parce que, en épousant Esmeré, elle rompt un vœu de chasteté qu'elle avait fait. La version du Dit ne parait pas étre tirée de l'un des mss. existants de la chanson de Florence de Rome”; elle provient. donc d'un manuscrit perdu. 1 Dans le roman français, la fin de la chanson, qui n'est donnée que par l'un des mss. (ms. d'Arcy Hutton), est altérée: les criminels n'y sont pas brülés, mais retournent guéris chez eux. ? Ms. Bibl. nat, nouv. acq. franc. 4192; v. notre édition de Florence de Rome. 3 C’est une coincidence fortuite avec la version du remaniement; le Dit abrège beaucoup. * Qe trait n'implique nullement que le Dit ait eu une autre source, comme le veut Mussafia (Wiener Sitzungsber., philos.-hist. Classe, LI, 676, note 1) 1l est compréhensible que le trés pieux auteur du Dit n'ait pas voulu attribuer le salut de Florence à un objet de nature magique. 5 Par suite du manque d'un feuillet dans le ms. d'oü l'éditeur a tiré sa version, l'épisode du capi- taine et l'arrivée de Florence à Beau-Repaire manquent. * Comme le ms. de Londres n'est actuellement qu'un fragment sans valeur pour la question de la provenance du Dit, il est impossible d'affirmer d'une maniére absolue qu'il n'ait pas été, dans son état primitif, la source du Dit. Le ms. d'Arcy Hutton ne peut pas l'être, parce que les criminels n'y sont pas brûlés (v. ci-dessus note I). Quant au ms. de Paris, il ne contient pas certaine scène (celle où Milon est attaqué dans la forêt par un énorme serpent) qui se trouve dans le Dit et qui nous semble être primitive (l'argument de M. Wenzel, Die Fassungen etc., p. 46, en faveur de l'étroite parenté du Dit et du ms. d'Arcy Hutton n'est done pas fondé). N:o 1. 32 A. WALLENSKÖLD Reste la romance anglaise, version très libre de la chanson perdue du XII* siècle. Elle ne diffère cependant guère, pour les traits qui nous occupent, de la chan- son du XIII* siècle, avec laquelle elle forme groupe contre le remaniement du XIV* siécle'. Il n'y a qu'à remarquer le trait suivant, qui parait démontrer que l'auteur était un homme qui n'aimait pas le fantastique: Episode (a): L'auteur ne mentionne ni bétes sauvages ni broche miraculeuse: ce sont uniquement les prières de Florence qui ótent à Milon toute sa force?. En comparant les versions primitives des Gesta Romanorum et de Florence de Rome, on voit que leur source commune, version occidentale ancienne, avait altéré la version orientale primitive par les traits suivants: Personnages: (1) un empereur de Rome; (4) un grand seigneur; (5) un chevalier, au service du sei- gneur; (6) un malfaiteur. Épisodes: (a) l'héroïne fait jeter le beau-frère en prison; à la nouvelle du retour du mari, elle va à sa rencontre avec le beau-frére et une nombreuse suite; en route, l'héroine et le beau-frére sont séparés de la suite; le beau-frére veut abuser d'elle, mais ne parvient pas à ses fins; il l'abandonne dans la forêt, attachée à un arbre, et retourne auprès du mari, à qui il raconte qu'on lui a enlevé sa belle- scur; (b) l'enfant qu'on confie aux soins de l'héroine est une jeune fille; elles dorment dans le méme lit; l'assassin place le couteau ensanglanté dans la main de l'héroïne dormante; elle ne reçoit pas d'argent de voyage; (c) le jeune homme racheté devient le serviteur de l'héroïne et ne tombe pas amoureux d'elle; c'est par cupidité qu'il la vend au capitaine; (f) les quatre criminels ne se rencontrent qu'au couvent. CHAPITRE VI Le Miracle de la Vierge Jusqu'à présent nous n'avons pas vu d'intervention divine directe dans le récit de notre héroïne. Flle a bien obtenu, par ses prières, ce qu'elle a demandé; mais il n'a pas été question d'apparition miraculeuse de quelque étre divin dans le dessein de secourir la femme persécutée. Or, il est facile de comprendre que le moyen âge, si porté à croire aux miracles, ait trouvé moyen de faire de notre conte oriental un miracle à la glorification de la sainte Vierge. Le trait miraculeux, c'est l'épisode ou la Vierge indique à l'héroine, endormie sur un rocher au milieu de la mer, le moyen de guérir les lépreux?. Un autre trait caractéristique dans ce groupe de versions, c'est 1 V. p. 30, note 1. 2 Les noms propres de la romance sont naturellement un peu altérés. 3 Qes sortes de miracles ne sont pas rares dans les légendaires du moyen áge. Nous avons aussi retrouvé un trait analogue dans une légende locale moderne de la Souabe, Legende von Mariä Flochberg (v. A. Birlinger, Volksthümliches aus Schwaben [1861], t. I, p. 375: no. 596). Là, la Vierge apparait à un garçon malade et lui dit de chercher une herbe à un endroit indiqué. Après plusieurs exhortations le garçon obéit, et la sainte Vierge elle-méme le guérit en pressant la plante contre son front. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 33 qu'il n'y a jamais plus de deux criminels, le beau-frère et l'assassin, l'épisode du capi- taine survivant toutefois dans un voyage en mer, aboutissant à l'exposition de l'héroine sur un rocher. Comme dans ces versions le beau-frère accuse l'héroïne d’adultere, ce qui est un trait primitif qui ne se trouvait pas dans la source commune des Gesta Romanorum et de Florence de Rome (v. ci-dessus p. 32), il est trés vraisemblable que le Miracle de la Vierge, qui apparait déjà dans un ms. du XII” siècle, remonte à une version occidentale antérieure à la source commune des Gesta Romanorum et de Florence de Rome. Cette supposition est corroborée par le fait que, dans le Miracle de la, Vierge, l'enfant assassiné est, comme dans les versions orientales, un petit garcon, tandis que, dans les versions des Gesta Romanorum et de Florence de Rome, c'est une jeune fille. La forme la plus ancienne sous laquelle se retrouve la version du Miracle de la Vierge est celle conservée dans un certain nombre de mss. du XII* siécle et des siécles suivants, contenant en latin des miracles anonymes à la glorification de la sainte Vierge. Dans ses Studien zu den mittelalterlichen Marienlegenden!, Ad. Mussafia a donné des indications précieuses sur l'apparition de notre légende (Kaiserin von Rom) dans ces collections de miracles”. A l'aide de ces indications, nous avons pu constater que notre Miracle de la Vierge s'y rencontre sous quatre formes différentes, apparentées de trés prés. Voici par quels traits notre Miracle de la Vierge, tel qu'il est donné par ces quatre versions latines, différe de la version orientale primitive: Personnages: (1) un empereur romain; (4) un noble seigneur; (5) le jeune frére du seigneur; (6) manque; (7) des marins. Épisodes: (a) l'empereur, qui part pour la Terre Sainte, laisse l'empire et son jeune frère aux soins de sa femme; l'impératrice, fatiguée des poursuites du beau-frère, feint de vouloir céder à ses priéres; elle fait donc mettre en ordre une tour spéciale pour leurs rendez-vous, mais, aussitót que le beau-frère y est entré, elle l'y enferme et l'y tient prisonnier cinq ans*; à la nouvelle du retour de l'empe- reur, l'impératrice, pleine de joie, fait mettre le beau-frère en liberté; celui-ci se hâte d'aller à la rencontre de son frére et, questionné sur sa figure pàlie, raconte que limpératrice avait voulu le séduire et que, pour se soustraire à ses tentatives, il s'était tenu enfermé dans une tour; lempereur, saisi de chagrin, s'évanouit, puis continue sa route vers Rome; quand l'impératrice vient à sa rencontre, il la frappe au visage et donne à deux valets l'ordre de la conduire dans une forêt pour l'y décapiter; au moment où les valets veulent la violer avant de la tuer, ils sont surpris et mis à mort par le noble seigneur et sa suite; (b) l'assassin place le couteau ensanglanté dans la main de limpératrice, dormant à cóté du petit fils du seigneur; par ses cris d'effroi, l'impératrice éveille le seigneur et sa femme; elle est conduite à la mer pour ótre transportée dans un autre pays; l'épisode (c) manque; (d) sur le navire, les marins veulent abuser d'elle, mais, émus par ses prières, ils se contentent de la déposer sur un rocher désert, au milieu de la mer; là, la sainte Vierge lui 1 V. Sitzungsberichte der philos.-hist. Classe der Kais. Akad. der Wissenschaften, Vienne, t. CXIII (1886), pp. 917—94 (= I); t. CXV (1888), pp. 5—92 (= II); t. CXIX (1889), mém. IX, pp. 1—66 (= III); t. CXXXIX (1898), mém. VIII, pp. 1—74 (— V). ? Op. aussi Ad. Mussafia, Über die von Gautier de Coincy benützten Quellen (dans les Denkschriften der Kais. Akad. der Wiss. Philos.-hist. Classe, Vienne, t. XLIV [1896], no. I, pp. 1—58), p. 28. 3 Comme la branche de Florence de Rome parle aussi d'une four (v. ci-dessus p. 30), il est possible que ce trait soit propre à la branche occidentale primitive. N:o 1. 54 A. WALLENSKÖLD indique, dans un songe, une herbe, croissant sous sa tête, avec laquelle elle pourra guérir les lépreux!; limpératrice cueille de cette herbe, et peu aprés un navire la recueille et la conduit à la terre ferme; (e) sortie du navire, l'impératrice guérit un lépreux et ensuite beaucoup d'autres lépreux; il n'est pas question de couvent; (f—g) l'assassin, devenu lépreux et ayant entendu parler de ces cures merveilleuses, fait appeler la femme; il ne confesse son crime qu'aprés une seconde sommation; on veut que l'impératrice épouse le jeune homme guéri, mais elle refuse et continue son chemin vers Rome; le frére de l'empereur étant deve- nu lépreux, l'impératrice est appelée auprés de lui et le guérit en la présence de son mari, du pape et du sénat; aprés s'étre fait connaitre, elle entre dans un couvent. Il faut probablement regarder comme la plus ancienne de ces quatre versions latines celle, la seule donnée par un ms. du XII* siécle^, qui commence par les mots: ,Quam mercedem legale coniugium caste servantes obtineant in futuro, nondum, fratres carissimi, cognoscimus^, et qui, dans les mss., apparait sous les rubriques: De pudicitia et tolerantia cuiusdam. imperatricis*, De imperatrice quam ex omni tribulatione sal- vavit (sc. Virgo Beata)" et Exemplum de quadam mperatrice?. Nous désignerons cette version comme le Miracle latin A. La seconde version du miracle, que nous appellerons le Miracle latin B*, com- mence par les mots: ,Fuit quidam Romanus imperator, cui providit Dei clementia uxo- rem genere et moribus nobilissimam ac pulchritudine honestissimam“, et est divisée en trois chapitres portant les rubriques: I. De quadam imperatrice cuius castitatem beata, virgo a violentia. servorum eripuit; ll. De alio casu consimili circa eandem. mpera- tricem; lI. De medicina. quam beata virgo innotuit. (Cette version n'est qu'un re- maniement raccourci, mais fidèle, du Miracle latin A. C'est elle que le celebre historiographe Vincent de Beauvais (mort en 1264) introduisit mot pour mot dans son Speculum. Historiale, dont nous parlerons plus tard’. ı Il ne s'agit plus que de cette maladie; dans les trois branches précédentes les maladies variaient. 2 Ms. Paris, Bibl. nat, f. lat. 14463 (fol. 36 r°a). Les autres mss. qui, à notre connaissance, con- tiennent cette version sont: Paris, Bibl. nat., f. lat. 12593 (fol. 190 v?a; XIILe siècle), 15027 (fol. 99 v*; XVIe siècle), 16056 (fol. 25 r°a; XIIe siècle) et 18134 (fol. 126 r°a; XIILe siècle), ainsi que le ms. Paris, Ars. 946 (fol. 27 r?b, sans rubrique, XIlIke s.) et trés probablement le ms. Charleville 168 (XIII:e siècle; indiqué par Mussatia, owvr. cite, t. CXV, p. 50), que nous n'avons pas eu l'occasion de consulter, mais qui, d'après Mussafia, commence par une phrase (,Erat Rome seculari habitu imperator honorabilis, fide et religione venerabilis, verbo et actu in regno amabilis) qui se retrouve presque mot pour mot dans le texte des autres mss. aprés la petite introduction. Quant au ms. appelé par Mussafia Ps, nous n'avons pas réussi à l'identifier; apparenté de trés prés au ms. Paris, Bibl. nat., f. lat. 16056 (v. Mussafia, owvr. cité, t. CXIII, pp. 959—60), il doit cependant contenir la méme version. — Nous donnons la version du ms. Bibl. nat,, f. lat. 14463 dans notre Appendice (D). Les versions des cinq autres mss. parisiens ne different que pour des détails insignifiants de la version du ms. Bibl. nat, f. lat. 14463. 3 Mss. Paris, Bibl. nat, f. lat. 14463, 15027 et 16056, ainsi que trés probablement celui désigné par Mussafia (ouvr. cité, t. CXIH, p. 959) par le sigle Ps, lequel nous n'avons pas réussi à identifier. i Ms. Paris, Bibl. nat., f. lat. 12593. 5 Ms. Paris, Bibl. nat., f. lat. 18134. 8 Nous l'avons trouvée dans le ms. Paris, Bibl. nat, f. lat nouv. aeq. 357 (fol. 1; XIII:e siècle). 7 Nous devons cependant avouer qu'il nous semble tout au moins possible que le Mir. lat. B soit une simple copie du récit de Vincent de Beauvais. Celui-ci aurait dans ce cas remanié la version du Mir. lat. A. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 35 La troisième version, le Miracle latin C, est apparentée de très près à la version B et commence à peu prés par les mêmes mots. Nous ne la connaissons que d’après un ms. du XIII* siècle !. Enfin, la quatrième version, le Miracle latin D, est un remaniement en vers, composé de 82 quatrains de vers décasyllabes, lequel, pour le fond du récit, suit de près les trois autres versions”. Cette version porte le titre: De imperatrice miraculum, et commence par le couplet suivant: à ,Fuit olim vir quidam nobilis, Urbis Rome dux venerabilis, Fide constans et facto stabilis, Juxta causam judex immobilis* *. Comme il a déjà été dit plus haut (p. 34), la version A du miracle latin se rencontre dans un ms. du XII* siécle, mais il est possible que le miracle en question remonte jusqu'au siécle précédent, car c'est à partir du milieu du XI* siécle que ces sortes de miracles deviennent communes". Quoi qu'il en soit de l'époque précise de la composition de ce miracle, ce n'est qu'au XIII* siécle qu'il a eu un développement remarquable, gråce surtout à deux auteurs bien connus, le moine francais Gautier de Coinci (1177—1236) et le célèbre historiographe Vincent de Beauvais (1190— 1264). Mais avant de parler d'eux et de leur róle dans l'histoire de notre légende, il convient de mentionner à cet endroit l'apparition de notre miracle dans quelques recueils ano- nymes de muüracles de la Vierge, écrits en francais, en hollandais et en islandais, qui sont des traductions de recueils de miracles latins. En francais le Miracle de la Vierge se rencontre en trois versions différentes, dont deux en prose et une en vers. L'une des versions en prose, que nous avons trouvée dans deux mss. du XV” siècle”, porte la rubrique: De Nostre Dame, qui garda la femme de l'empereur de plusieurs perilx. Elle ne diffère guère du miracle latin. Les divergences les plus remarquables sont: ! Ms. Londres, Brit. Mus. Harl. 2316 (fol. 6 r°—7 v?: no. 12). Nous donnons cette version, jusqu'ici inédite, dans notre Appendice (E). * Mentionnons cependant que, dans la version D, le beau-frére dit à l'empereur que c'est limpéra- trice qui l'a enfermé dans la tour, et qu'il n'y est pas dit que l'empereur frappe sa femme. 3 Nous avons trouvé cette version, d'après les indications de Mussafia (Sitz. ber., t. CXIIT, pp. 979 et 981) dans les mss. Paris, Bibl. nat, f. lat 17491 (fol. 155 r°; XIILe siècle) et 2333 A (fol. 119 r°; XIV:e siècle). Nous donnons cette version inédite dans notre Appendice (F) d'après le premier des mss. cités. L'autre ne présente en général que des variantes insignifiantes. + Cp. Mussafia, Wiener Sitz. ber., philos.-hist. Classe, t. CXIX, p. 57. — Ces collections de miracles de la Vierge étaient connues sous les noms de Marionale ou de Mariale. Le premier nom se rencontre dans une version hollandaise de notre miracle dont nous parlerons ci-dessous, le second nom (,Mariale magnum“) se trouve dans Vincent de Beauvais. 5 Paris, Bibl nat, f. fr. 1805 (fol. 90 r°—95 r°) et 1806 (fol. 61 r°—64 v°). Nous donnons cette version, d'après le premier des mss, dans notre Appendice (G). N:o 1. 36 A. WALLENSKÖLD Episodes: (a) l'empereur confie sa femme à son frère; le beau-frère raconte à l’empereur que l'impé- ratrice l'avait enfermé dans une tour!, parce qu'il avait voulu s'éloigner, exaspéré de la vie scandaleuse que menait sa belle-sœur. L'autre version française en prose se trouve dans un ms. de la Bibl. nat. de Paris? qui porte le titre: Faiz et miracles de Nostre Dame’. Notre miracle s'y lit sous la rubrique: De la femme d'un empereur qui pour bien fere eut a souffrir moult de maulx, et estoit em grant perill de mort, laquelle Nostre Dame delivra pour ce que elle se reclama a elle. Pour le contenu, cette version ne diffère non plus du miracle latin que par des détails insignifiants *: Épisodes: (a) l'empereur, qui part pour des contrées éloignées de son empire, confie l'empire et sa femme aux soins du frère; ce sont quatre „escuyers“ qui reçoivent l'ordre de tuer limpératrice; (b) l'im- pératrice est placée, sans vivres, dans un petit bateau; (d) c'est de cette situation que la tirent les marins qui veulent ensuite la violenter. La version francaise en vers, enfin, qui ne nous est connue que par un manus- crit de la Bibliothèque de l' Arsenal de Paris”, commence par les vers: , Dames, qui vostre mariage Tenés en loi de pucelage,^ — — et porte la rubrique: De la sainte empereris qui garissoit les lieprous. Cette version est, pour le fond du récit, tout à fait identique au miracle latin. Quant à la version hollandaise, nous ne la connaissons que par un ouvrage imprimé à Leyde en 1503 par Hugo Jan Soen van Woerden et portant le titre: Die miraculen van onse lieue vrowwe. Notre miracle y est intitulé: Van eenre keiserinnen et commence ainsi: „En leest in een boeck van onser lieuer vrouwen exempelen dat gheheten is marionale Dat te romen was een keiser dye hadde een goede eerbaer vrouwe seer innich tot gode“, etc.” Cette version ne diffère du miracle latin que pour quelques détails: Épisodes : (a) le beau-frère raconte à son frère que c'est limpératrice qui l'a fait enfermer dans la tour; (d) les marins jettent l'impératrice dans la mer sur une planche, et elle est ainsi conduite par les flots à l'ile. En islandais, notre miracle se rencontre dans trois rédactions différentes, qui ont été publiées, en 1871, par C. R. Unger dans son ouvrage intitulé Marin ! Qe trait, qu'on a vu déjà dans le Miracle latin D, pourrait bien étre primitif; car il est peu natu- rel que le beau-frère explique sa pâleur par un séjour volontaire dans la tour. On le rencontre, d'ailleurs, dans plusieurs autres versions, dont nous parlerons plus bas. 2 F. fr. 410 (XV:e siècle), fol. 15 r*. 3 A la fin du volume on lit: „Explicit per dei gratiam liber miraculorum virginis marie". * Nous publions aussi cette version française en prose dans notre Appendice (H). 5 No. 3516 (XIILe siècle), fol. 133 r°a—136 r°a. Une miniature qui se trouvait avant la rubrique (au bas du fol. 132 v?b) a été enlevée. — Nous donnons cette version dans notre Appendice (I). * V. fol. p II r*. Le miracle va jusqu'au fol. p III v^. — Nous avons utilisé un exemplaire qui se trouve au Musée Britannique. Tom XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 37 Saga‘. Pour le contenu, ces trois rédactions, dont l'une est incomplète au commence- ment”, ne diffèrent guère du miracle latin. L'une des rédactions, intitulée Wor frv frelsadi drottningu (Notre Dame sauva la reine)”, se rapproche beaucoup dans sa forme du Miracle latin A. Les deux autres, dont celle qui est complète est intitulée Af keisara fru (De la femme de l'empereur), rappellent plutôt les Miracles latins B et C. Il faut seulement mentionner que la rédaction intitulée Af keisara fru présente un certain nombre d'amplifications de détail. Le miracle, tel qu'il a été raconté, vers 1218—1222*, en vers français par Gautier de Coinci dans ses Miracles de Notre-Dame, a été publié par M. Méon, en 1823, dans son Nouveau recueil de fabliaux et contes inédits’. Le miracle y porte le titre: De l'Empereri qui garda sa chastéé par moult temptacions, ou de l'Anpereriz de Rome qui fu chacie de Rome pour son serorge, et commence ainsi: ,As saiges dit et fet savoir Li trés bons livres de savoir“ — —°. ! V. pp. 421—38, 1104—12 et 1112-6. ? C'est la rédaction imprimée en dernier lieu. Elle commence au moment ou le seigneur qui a sauvé l'impératrice des mains de ses bourreaux la conduit chez lui. 3 C'est celle donnée pp. 1104—12. 4 V, pour cette date, les Miracles de la Sainte Vierge, éd. Abbé Poquet (1857) p. XXXVIIT. Dans le Grundriss der romanischen Philologie, t. II, partie I (1902), p. 651 (& 99), M. G. Gröber place la composition des Miracles de Nostre Dame vers 1223. 5 V. t. II, pp. 1- 128 (4064 vers plats de huit syllabes; le récit finit déjà avec le vers 3983). La citation erronée „II, 50 et suiv.“, qui se rencontre souvent (la première fois dans Monmerqué-Michel, Théâtre Francais, 1839, p. 365), provient d'une citation mal comprise de Fr. Michel dans son édition du Roman de la Violette (1834), p. 192, note 2. Michel voulait dire que l'épisode du meurtre commence, dans Méon, p. 50, ce qui est juste. * Méon n'indique pas la source de sa version; il est probable qu'il a utilisé plusieurs mss, ce qu'in- dique déjà le double titre; cp. A. Weber, Handschriftl. Studien auf dem Gebiete romanischer Literatur des Mittelalters (1876), p. 6. Dans le ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 23111 (XIIe s.), notre miracle (fol. 253 v^b) porte le méme titre que la première partie de la rubrique donnée par Méon; cp. A. Weber, our. cité, p. 27. D'autre part, la seconde partie de la rubrique est donnée par le ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 24300 (XIll:e s.; fol. 83 r°b). Les rubriques du miracle étant trés variées dans les différents mss., nous en donnons ici un petit échantillon: De l'empereris de Romme qui garda chasteté en moult de temptacions (ms. de Soissons, miracle no. 40; v. l'Abbé Poquet, Les Miracles de la Sainte Vierge, traduits et mis en vers par Gautier de Coincy [1857], p. XXXIII); De l'empeerris qui garda sa chasteé contre mout de temptations (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 986 [XIIe s.], fol. 103 r°b); D'une emper[er]is de Rome qui souffrit molt pour mantenir castetez (ms. Berne, Steiger-Mai [XV:e s.], fol. 142 r?a; v. A. Tobler dans Jahrb. für roman. und engl. Lit, VII [1866], 433, et A. Weber, ouvr. cilé, pp. 7 et 9); De la bonne enpereris qui garda loiaument sen mariage (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 25532 [XIll:e s.], fol. 109 v°a, et ms. Paris, Ars. 3519 [XVIIl:e s., partiellement en résumé], p. 62 a); De l'ampereriz de Rome qui mout aimme Nostre Dame sainte Marie (ms. Londres, Brit. Mus. Harl. 4401 [X1V:e s.], fol. 108 r°b); N:o 1. 38 A. WALLENSKÖLD Cette version ne differe du miracle latin par aucun trait important, mais seulement par des amplifications de détails. Comme le montre déjà le grand nombre de manuscrits qui ont conservé l'euvre de Gautier de Coinci, ses miracles ont då jouir d'une trés grande notoriété. Il n’est donc pas étonnant de retrouver son miracle de l'/mpératrice de Rome dans la Péninsule ibérique. Ad. Mussafia en a publié, en 1866, une traduction espagnole en prose du XIV® siècle dans son mémoire Eine altspanische Prosadarstel- lung der Crescentiasage”, traduction indirecte faite d’après une traduction galicienne per- due”. Dans le seul ms. qu'on connaisse de la traduction espagnole‘, le miracle porte ce titre: Muy fermoso cuento de una santa emperatriz que ovo em Rroma et de su castidat. Cette traduction est très fidèle. Nous avons déjà dit plus haut (p. 34) qu'une des versions du miracle latin anonyme à été introduite par l'historiographe Vincent de Beauvais dans son Speculum De l'empereis de Rome qui ces serouges ama (ms. Chantilly, Musée Condé 1578 [XIIT:e —XIV:e s.], fol. 167; v. Chantilly, Le Cabinet des livres, Manuscrits, tome II (1900), p. 55 [no. 475]); De la feme de l'empereur de Rome quy fut traii du frere de son mari et qui Nostre Dame ayda et la remisi a son honneur (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1613 [XIIe s.], fol. 151 v?b [la rubrique a été ajoutée pos- térieurement par une main du XV:e siécle]); De l’empereriz qui fu tentee en multes tribulacions (ms. Blois 34 [XIIEe s.], fol. VI XX X v*; v. Cat. gen. des mss. des bibliothèques publiques de France. Départements, t. XXIV (1894), p. 392); De la bone empereriz qui garissoit les mesiaus par miracle (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1533 [XIIEe s.], fol. 140 v?a); De l'empereris de Roume (mss. Paris, Ars. 3517 [XIIl:e s.], fol. 148 r°a, et Paris, Bibl. nat., f. fr. 1536 [XIIEe s.], fol. 120 r?a); De inperatrice que per multas tenplaciones castitatem seruauit (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 817 [ann. 1465], fol. 75 va); De imperatrice (mss. Paris, Bibl. nat., f. fr. 2163 [XIIe s.], fol. 103 v?a, et 2193 [XIIEe s.], fol. 21 r°a). Ajoutons enfin qu'il n'y a pas de rubrique dans les mss. suivants: 1) Paris, Bibl. nat., f. fr. 22928 (XIV:e s.), fol. 160 r° (le commencement du miracle fait défaut); 2) Beine 634 (XIILe s.), fol. 99 v? (v. J. R. Sinner, Catalogus codicum mss. Bibliothecae Bernensis, t. III [1772], p. 389; cp. H. Hagen, Catalogus codicum Bernensium |Berne 1875], p. 490 [, Miracle de l'imperatrice*]); 3) Paris, Bibl. nat. f. fr. 1530 (XIILe s.), fol. 147 v?a (les rubriques des autres miracles sont en latin). 1 Dans V Histoire littéraire de la France, XIX (1838), 850-5, A. Duval a donné une analyse de la version de Gautier de Coinci (d'après le ms. Paris, Bibl nat, no. 2710 du Catalogue des livres de la biblio- thèque de feu M. le Duc de La Vallière, 1:ére part., t. II [1783], pp. 171—4 [ms. La Valliere 85], actuellement Bibl. nat, f. fr. 22928, où le commencement de la légende manque aujourd'hui par suite d'une déchirure; cp. P. Paris, Les mss. françois, VI [1845], 318). ? V. Sitzungsberichte der kais. Akad. der Wissenschaften, philos.-hist. Classe (Vienne), t. LIII (année 1866), pp. 499—565. Notre légende y occupe les pp. 508—962. 3 Le traducteur castillan dit lui-même: „desto vos quiero retraer fermosos miraglos, asy como de latin fué tresladado en francés et de francés en gallego* (cp. Mussafia, owvr. cite, p. 500). + C'est le méme ms. (Escuria! h. j. 12), intitulé Flos Sanctorum, qui contient la version espagnole de Florence de Rome (v. ci-dessus p. 29). — A. Ebert (Jahrbuch für romanische und englische Literatur, IV [1862], 59) a le premier signalé la présence de cette version castillane du miracle de l'Impératrice de Rome dans le ms. en question, indiqué par lui sous la cote h—I—13. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 39 historiale, achevé en 1244 ou 1254. Le miracle y occupe les chapitres 90—92 du septième? livre (époque de l'empereur Tibére) et y porte ces rubriques: Cap. XC: De Imperatrice cwius castitatem [Beata Virgo] a violentia, servorum eripuit; Cap. XOl: De alio casu consimili circa eandem. Imperatricem; Cap. XCII: De medicina quam ei Beata Virgo innotuit. L'on connait beaucoup d'éditions de l'œuvre de Vincent de Beauvais, ainsi que des traductions en néerlandais et en francais. La traduction néer- landaise, qui est en vers, fut exécutée par le poéte flamand Jacob van Maerlant. entre les années 1284 et 1290, sous le titre Spiegel Historiael, et notre miracle (300 vers) y est appelé: Van der keyserinnen van Rome’. La traduction francaise, Miroir his- torial, qui est très fidèle, ne date que du XIV* siècle‘ et a pour auteur Jean du (ou: de) Vignay?. La version de Vincent de Beauvais de notre miracle a aussi été publiée par H. F. Massmann dans son édition de la Kaiserchronik (1854)°; une traduction en italien se trouve dans Fr. S. Quadrio, Della storia e della ragione d’ogni poesia", et M. W. A. Clouston donne, dans les Originals and Analogues of some of Chaucer's Canterbury Tales (1888), une traduction en anglais des chapitres XC et XCI. Dans la premiére moitié du XIV” siécle, la version de Vincent de Beauvais fut utilisée pour le célébre recueil d'exemples intitulé Scala celi, qui avait pour auteur le dominicain Johannes Gobii, appelé ordinairement Johannes Junior. Notre miracle, qui ! V, pour ces dates, l'Hist. litt. de la France, XVIII (1835), 456. — Nous répétons ici ce que nous avons dit déjà p. 34, note 7: qu'il est possible que le Mir. lat. B ne soit qu'une copie de la version de Vincent de Beauvais, qui aurait, par conséquent, utilisé plutot le Mir. lat. A. Ce qui pourrait étre considéré comme une preuve en faveur de cette opinion, c'est que le ms. qui contient le Mir. lat. C (apparenté de trés prés au Mir. lat. B) renvoie pour plusieurs miracles (cependant pas pour le nótre) à l'ouvrage de Vincent de Beauvais comme source. * Dans les plus anciennes éditions, du moins l'édition princeps de 1473 (imprimée à Strasbourg par Johannes Mentellin) et celle de 1483 (imprimée à Nuremberg par Antonius Koburger) dans lesquelles on compte un livre de plus au commencement (contenant le prologue et la table des matières des trente-deux livres du Spec. hist.), c'est le huitième livre. 3 V. l'éd. de M. de Vries et E. Verwijs, I [1863], 340 5 (partie I, livre VII, chap. LXV). Dans l'éd. de J. A. Clignett et J. Steenwinkel (Spiegel Historiael of Rijmkronijk van Jacob van Maerlant, Leyde 1784—5), notre miracle se lit t. II, pp. 220—9. * Elle a probablement été faite en 1332—1333; v. L. Delisle Exemplaires royaux et princiers du Mi- roir Historial (extrait de la Gazette archéologique, année 1886), pp. 4—6. La première édition imprimée date de 1495—1496 (Paris, Vérard); cp. J.-Ch. Brunet, Manuel du libraire, t. V (1864), col. 1256. 5 V. l'éd. princeps, t. I, fol. COLXXXVII (doit être: COXCIX) v?b — CCCXI (doit être: COCI), r?b; l’ed. de 1531, t. I, fol. CCXXI r°b — CCXXII v?a. Le miracle se trouve dans le huitième (v. ci-dessus note 2) livre, chapp. 90—2. Les rubriques des chapitres sont, d'aprés léd. de 1495: XO: De lemperiere de laquelle elle [la mere dieu] garda la chastete et defendit quelle ne fut corrompue ne violee de ses mauuais serfs; XCI: Dung autre cas semblable qui aduint a celle emperiere mesmes; KOM: De la medecine que la benoiste vierge pucelle marie lui demonstra en la roche de la mer donc elle fut puis essauciee sur ses ennemys. 6 T. TIT, pp. 899—902. 1 T. IV (1749), pp. 381— 4. * Pp. 400—1. L'omission du dernier chapitre est probablement due à une erreur commise par plu- sieurs savants (le premier, à notre connaissance, était Fr. Douce, Illustr. of Shakspeare [1807], II, 420), qui n'ont cité que les deux premiers chapitres de la version de Vincent de Beauvais. N:o 1. 40 A. WALLENSKÖLD y occupe la sixième place sous la rubrique alphabétique Castitas, ne présente avec sa source que quelques différences de pure forme’. Parmi les écrivains qui, de leur propre aveu, ont utilisé la version de Vin- cent de Beauvais, il faut ensuite nommer le dominicain Johannes Herold (+ en 1468), appelé d'ordinaire ,Discipulus^, qui en fit le premier miracle de son Promptuarium de miraculis beate Marie Virginis (composé vers 1435—1440)?. Le miracle, qui porte ce titre: Zmperatrici subvenit. Maria in maximis angustiis, ne diffère que dans les termes de la version de Vincent de Beauvais; il est un peu abrégé. En 1728, le dominicain Bonaventura Elers réimprima le Discipulus sous ce titre: Discipulus redivivus: seu sermones discipuli quadragesimales et festivales cum Promptuario Exemplorum'. Un autre qui dit également avoir puisé dans Vincent de Beauvais fut l'illustre prédicateur italien Gabriel Bareleta (Barleta, Barletta, Bareletta; mort probablement aprés 1480). Sa version du miracle, dans ses Sermones tam quadragesimales quam de sanctis”, est en effet tout à fait conforme à celle de Vincent de Beauvais. La version de Vincent de Beauvais a encore, dans un état tout à fait intact, été introduite dans le célébre recueil de légendes pieuses connu sous le nom de Specu- lum exemplorum, dont la première édition parut en 1481. Le miracle porte dans la table ce titre: Castitatis merito imperatrix per Beatam | Virginem. ex multis angustiis liberatur^. Dans la refonte de cet ouvrage par un anonyme (le jésuite Johannes ! V. led. de 1476 (Lubec), fol. XLIV v*—XLVII r°, où, par erreur, la rubrique est Caritas. Dans l'édition de 1480 (Ulm) il y a Castitas. Pour d'autres éditions, v. T. F. Crane, The Exempla — — of Jacques de Vitry (1890), p. LXXXVI, note 1. ? V, pour cette date, Bonaventura Elers, Discipulus redivivus: seu Sermones Discipuli dominicales, quadragesimales et festivales, cum Promptuario exemplorum: — — (Augsbourg 1728; le volume ne contient que les ,sermons dominicaux*), Praefatio. D'après E. Wolter, Der Judenknabe (1879), p. 6, Herold était encore en 1470 célèbre comme prédicateur à Bâle. 3 V, pour cette date, T. F. Crane dans les Proceedings of the American Philosophical Society, t. XXI (1884), p. 58, note *, et The Exempla — — of Jacques de Vitry (1890), p. LVO. L'ouvrage de Herold a souvent été imprimé aux XV:e et XVI:e siècles. Nous nous sommes servi d'une édition sans date, lieu ni pagination, probablement imprimée à Reutlingen, en 1475. + Notre miracle se lit pp. 851 b--854 a (no. 635). — Dans les Proceedings of the Amer. Philos. Soc., XXI (1884), 58, note *, M. T. F. Crane dit que l'ouvrage intitulé La fleur des commandemens de Dieu, dont il existe plusieurs éditions de la fin du XV:e et de la l:ère moitié du XVl:e siècle (v. J.-G.-Th. Graesse, Tresor des livres rares et précieux, t. II [1861], p. 596 a; T. F. Crane, art. cité, p. 58, note *, et The Exempla . . of Jac- ques de Vitry (1890) p. CXIII, note *), est une traduction du Promptuarium de Herold. Cela est une erreur, comme M. Crane paraît l'avoir remarqué lui-même plus tard (v. The Exempla etc. pp. OXIII - CXIV); aussi notre miracle ne s'y rencontre-t-il pas (nous avons consulté une édition de 1548, Paris, par Jehan Real). 5 V. l'éd. de 1497—1498 (Brescia, in-£?), part. I (1497), ff. 38 r°’b-38 v°b. Dans l'éd. de 1504 (Lyon, Cl. Davost), le miracle se lit part. I, ff. LII v^a—LIII v?a. Concernant les diverses éditions de ces Sermones, v. D. Clement, Bibliotheque curieuse historique et critique ou Catalogue raisonné de livres difficiles à trouver, t. TI (1751), pp. 425—7. -- Le miracle est placé parmi les Sermones quadragesimales ,in secundo Sabbato quadrage- sime* sous la rubrique générale: ,Quod Maria est aduocata nostra*. * V. l'éd. de 1481 (Daventer, Richardus Paefroed), fol. v III v?^a — v V r?b. Le miracle est le troi- sième ,exemple* de la „distinetio quarta“. Pour les nombreuses éditions de cet ouvrage, v. T. F. Crane dans les Proceedings of the American Philos. Society, t. XXI (1884), p. 60, note", et The Exempla — — of Jac- ques de Vitry (1890), p. LXXIV, note =F: Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 41 Major, né en 1542, mort en 1608), laquelle porte le titre: Magnum Speculum Exem- plorum, on lit à la tête de notre miracle: Beata virgo Maria Imperatricem castissimam, marito fidelissimam, & propter corporalem pulchritudinem multa perpessam à tribu- lationibus liberat. Mentionnons encore que le Père Don Silvano Razzi, frère aîné de l'ilustre dominicain florentin du XVI* siècle, Seraphino Razzi?, introduisit la version de Vincent de Beauvais dans son ouvrage en italien: Miracoli della gloriosa Vergine Maria nostra Signora, où elle est le premier miracle du second livre: Maria souuiene ad vna Im- peratrice posta in grawissime angustie?. Enfin, le célébre écrivain religieux allemand Martinus von Cochem (T en 1712) raconte le miracle, d’après Vincent de Beauvais, dans son Auszerlesenes History-Buch*. Le récit, qui porte le titre: Wie die Mutter Gottes einer Keyserin in ihren grossen Noethen zu Hülff kommen, contient certaines amplifications de détail, mais le fond en est tout à fait le méme. Nous venons d'énumérer les ouvrages, contenant notre miracle, qui ont sûrement utilisé la version du Speculum historiale. Mais dans plusieurs autres cas, où la source du miracle n'est pas expressément indiquée, il est naturellement impossible de dire si l’auteur a puisé dans Vincent de Beauvais, ou bien s'il s'est servi d'une des collections de „miracles de la Vierge“ d'où Vincent de Beauvais lui-même a tiré sa version de notre miracle. Il nous faut donc nous contenter d'avoir indiqué cette alternative, sans pouvoir, pour chaque cas spécial, résoudre la question d'origine. Mentionnons d'abord quelques versions latines, datant encore du XIII* siécle. 1! V. dans la première édition, de 1603, pp. 240 b—242 b (tom. I, dist. IV, ex. II). Dans la seconde edition, de 1605, notre miracle se lit pp. 236 b—238 b. D'autres éditions ont été indiquées par A. de Backer, Bibliothèque des écrivains de la Compagnie de Jésus, nouv. éd. (1869— 1876), t. II, p. 1012, et T. F. Crane, Pro- ceedings of the American Philos. Society, t. XXI (1884), p. 60, note +. Quand M. Crane dit (ouvr. cité, p. 60, et The Exempla — — of Jacques de Vitry [1890], pp. LXXV—LXXVI) que cet ouvrage diffère du Speculum exem- plorum par larrangement des exemples, qui seraient placés alphabétiquement dans le Magnum Speculum Exemplorum (cp. aussi Quétif-Echard, Seriptores ordinis praedicatorum recensiti — —, t. I [1719] p. 185 b), ainsi que par la maniére libre dont Johannes Major traite le contenu de l'original, il y a évidemment erreur. Le Magnum Spec. Exempl. (du moins dans les éditions de 1603 et de 1605) ne diffère essentiellement du Spec. exempl. (éd. 1481) que par l'addition de 137 nouveaux exemples par ordre alphabétique, en guise d'appendice, et d'un Tractatus par le Père Johannes Diestemius. * V. Quétif-Echard, Scriptores ordinis praedicatorum recensiti — — —, t. II (1721), p. 388 a. 3 V. dans l’éd. de 1612 (Trevigi), pp. 111-8. Trois éditions de cet ouvrage avaient paru à Florence avant 1594; v. Quétif-Echard, endroit cité. + V t. I (éd. 1687), pp. 213—23. („Der Dritte Titel. Von der Mutter Gottes. - Die achte His- tory*) Dans l'éd. de 1732 (Augsbourg et Dillingen, in-4°), ce miracle manque. N:o 1. 42 A. WALLENSKÖLD Dans son ouvrage intitulé Tractatus de diversis materüs predicabilibus ordina- tis et distinctis in septem partes secundum septem dona Spiritus Sancti etc. (appelé brievement: Liber de septem donis), le dominicain Etienne de Bourbon (Stephanus de Borbone; + vers 1261) donne une version raccourcie et un peu altérée de notre miracle. On la lit dans l’ouvrage de A. Lecoy de la Marche, Anecdotes historiques, légen- des et apologues tirés du recueil inédit d" Etienne de Bourbon (1877): Épisodes: (a) l'empereur, qui quitte l'empire pour des affaires, laisse sa femme sous la garde de son frère; la scène de l'emprisonnement manque; l'empereur frappe sa femme des mains et des pieds; (b) l'im- pératrice se défend „cum pugnis“ contre le frère du seigneur; (d) l'on n'apprend pas comment l'impératrice vient de l’île où elle a été déposée; (f—g) le seigneur et son frère malade viennent chez limpératrice. La version d'Étienne de Bourbon a été la source de la version trés abrégée du miracle qui se trouve dans l'ouvrage connu sous le titre: Liber de abundantia exemplo- rum, attribué sans raison, dans l'unique édition (sans date, mais probablement de l'an- née 1480), à „Magister Albertus magnus. Ratispa. episcopus^?. Le véritable auteur en était sans doute Humbert de Romans (+ en 1277)”. Notre miracle se trouve dans la septiéme partie: ,De timore periculorum* *. Beaucoup plus prés du récit de Vincent de Beauvais que la version d'Étienne de Bourbon est la version donnée par Étienne de Besançon (+ en 1294) dans son Alphabetum narrationum. Dans cet ouvrage, qui n’a pas encore été édité, le miracle se lit sous le titre: Regina quanto dignior, tanto magis castitatem suam servare debet”. Les différences avec le miracle latin sont tout à fait insignifiantes, mais le récit est trés condensé?. L’Alphabetum narrationum a été traduit en anglais et en catalan. La traduction anglaise de notre miracle nous est connue par un ms. du XV” siècle, 1 Pp. 115—7 (no. 136). Dans. l'ouvrage d'Étienne de Bourbon le miracle est rangé dans la seconde division: „De eis que pertinent ad donum pietatis (Tit. VI: De beata Maria: Quod servientes sibi a tribu- lacione liberat). ? Op. L. Hain, Repert. bibl, t. I, partie I (1826), p. 53 b, *484. 3 V. Quétif-Echard, Script. Ord. Praed. (1719—1721), t. I, pp. 147 b—148a, 1862, 430b; T. F. Crane, dans The Academy, 1886, 20 févr. (no. 720), p. 133. Op. cependant Edw. Schróder dans Zeitschr. f. deulsches Altertum, XLIV (1900), 425. — Il y a, dans I Histoire littéraire de la France, XXIX (1885), 546—951, un article de B. Hauréau sur l'ouvrage en question. * [I ny a pas de pagination, mais c'est fol. 59 r*—59 v?. — Ce qui prouve directement que la version du Liber de abundantia exemplorum est basée sur celle d'Étienne de Bourbon, c'est que dans les deux lempereur frappe sa femme ,des mains et des pieds* et que l'impératrice se défend aussi ,avec les poings* contre le frére de son sauveur. 5 V. les mss. Paris, Bibl. nat. f. lat. 15913, fol. 74 r?a —74 v?a; Paris, S:te Gen. 546 (année 1328), fol. 169 v?b—170 r?a; Londres, Brit. Mus. Harl. 268 (XV:e s.), fol. 178 v?—179 r*. Pour d'autres mss. contenant Y Alphabetum. narrationum d’Etienne de Besançon, v. T. F. Crane, The Exempla — — — of Jacques de Vitry (1890), p. LXXI, note". — Nous publions la version du ms. de la Bibl. nat., f. lat. 15913, dans notre Appendice (4). 5 Comme on lit dans les mss. aprés le titre du miracle: „Ex Miraculis Beate Virginis“, il est fort probable que l'auteur a puisé directement dans une collection de miracles de la Vierge, et non dans Vincent de Beauvais. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 43 où le titre latin est encore conservé’. La traduction catalane, qui date de la fin du XIV* ou du commencement du XV” siècle”, a été imprimée, sans date ni lieu”, sous le titre: Recull de eximplis e miracles, gestes e faules e altres ligendes ordenades per A-B-C, ete. Notre miracle y est annoncé de la maniére suivante: Miracle que la verge Maria feu a Lemperadriu muller del Emperador de Roma, segons ques recompte en los miracles de la verge Maria mare de Jhesuchrist, aprés quoi suit la rubrique latine: Regina quanto diuior [dinior?], tanto magis castitatem suam debet obseruare'. La derniére version latine du miracle que nous ayons à mentionner est un court récit en vers rythmiques de Jean de Garlande (Johannes de Garlandia) faisant partie de son poème non édité Stella maris de Miraculis Beate Marie Virginis’, composé vers 1248". L'exposé de Johannes de Garlandia semble bien basé sur le miracle latin, mais ne raconte que trés sommairement notre légende”. Passons maintenant aux versions em langues modernes. En francais, nous avons d'abord à mentionner la version que donne Jean Miélot (milieu du XV* siècle) dans ses Miracles de Nostre Dame. Notre miracle (no. XXIX) y apparait sous le titre: Dune grant dame de Romme qui fut par deux foiz faulse- ment accusee de adultere et de omicide, la quelle par la grace de la vierge Marie, a qui elle recourroit, fut deliuree et preseruee^. Cette version ne diffère guère du miracle latin: Personnages: (1) un grand seigneur de Rome; (4) Heros. ! Ms. Brit. Mus., Add. 25719, fol. 157 r°—v°. Le miracle commence ainsi: „We rede in pe miracles of our ladie how somtyme in Rome per was ane Emperour pat had a fayr wyfe and a chaste*. ? V. T. F. Crane dans les Proceedings of the American Philos. Society, XXI (1884), 62. 3 L'ouvrage a été imprimé à Barcelone, t Ler en 1881, t. II probablement en 1888; v. T. F. Crane, The Exempla — — — of Jacques de Vitry, p. CV, note *. * T. II, pp. 201—6 (no. DXCIV). 5 Les deux premières strophes du poème, ainsi que la dernière, ont été publiées par A. Scheler, dans le Jahrb. für roman. und engl. Lit., VI (1865), 55, d'après le ms. Bruges 546 (fol. 84 r?—88 v?: Gloriose virginis miracula). M. Hauréau a encore communiqué la première strophe, d'après le méme ms. dans les Notices et extraits des mss. de la Bibl. nat. ete., t. XXVII, 2:e partie (1879), p. 7. Cp. Mussatia, Wiener Sitzungs- ber., philos.-hist. Cl., t. CXIX (1889), mem. IX, pp. 6—7. 5 V, pour cette date, Ward, Catal. of romances, IL (1893), 699. 7 V. le ms. Londres, Brit. Mus, Roy. 8. C. IV (XIV:e siécle), fol. 18 r?^b—v"b (le texte est accom- pagné de gloses latines d'une main postérieure). Le miracle est contenu en onze strophes et demie, com- posées selon la formule 8a 8 a_ 7b8c Sc 7 b — Nous donnons la version du ms. de Londres dans notre Appendice (K). * V. la splendide édition de G. F. Warner pour le Roxburghe Club (1885) d'aprés le ms. Oxford, Douce 374, pp. 23—8 (texte imprimé) et fol. 30 a — 37 a (reproduction autotypique). Fol. 30 b il y a une magnifique peinture en grisaille représentant l'emprisonnement dans la tour en trois scónes consécutives, figurant sur le méme plan. — Pour l'édition du Roxburghe Club et les mss. contenant l’œuvre de Miélot, v. l’article de L. Delisle dans le Bull. hist. et philol. du Comité des travaux hist. et scient., année 1886, pp. 32—45. N:o 1. 44 A. WALLENSKÖLD Beaucoup plus éloignée du miracle latin est la version fortement abrégée de la Vie des Pères, recueil de contes dévots en vers plats de huit syllabes, datant du milieu du XIII* siècle’. L'épisode du meurtre, ainsi que le voyage en mer, y manque entiè- rement. Il se pourrait done que cette version derivät du miracle latin à travers une tradition orale. Cette version, qui n'a pas été publiée, autant que nous sachions?, porte dans les manuscrits différentes rubriques, rappelant plus ou moins celles du miracle de Gautier de Coinci?. Voici par quels traits cette version, qui commence par les vers: ,Fous est qui acroit sur ses piaus. Tandis comme li jeus est biaus^ — — —, 1 V. pour cette date, E. Schwan dans Romania, XIII (1884), 257. ? Elle n'est pas dans les anciennes éditions de la Vie des Pères. Nous avons consulté celle de 1495 (Paris, Anth. Vérard), sur laquelle on peut voir la description dans J.-Ch. Brunet, Manuel du libraire, t. III (1862), col. 163. 3 Nous publions cette version dans notre Appendice (L) d'après le ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1546 (XIILe siècle), fol. 29 r°a — 33 r?a (no 11), où elle porte la rubrique: Du roy qui ala outremer. Voici les autres rubriques que nous connaissons: D'un empereeur de Rome qui s'en ala outre mer (ms. Paris, Bibl. nat., f. Moreau 1715—1719, l:er ms. p. 317 b; ep. P. Meyer dans les Notices et Extraits, t€. XXXIII [1890], l:ère partie, p. 69); Du roi qui ala outremer, quant il fu respassez (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 24759 [XIV:e s.], fol. 49 v°b); De l'empereor qui ala outre mer et lessa sa femme en la garde son frere (ms. Paris, Bibl. nat, f. fr. 818 [XIlEe s.] fol. 116 v"b; cp. Ad. Mussafia dans Romania, t. XIV [1885], p. 585); D'un empereres qui ala outremer, qui lessa sa feme en garde a son frere (ms. Paris, S:te Gen. 586 [fin du XIILe s.], fol. 121 va); De l'emperere de Ronme qui bailla sa fame a son frere a garder (ms. Paris, Ars. 5204 [XIV:e s.], fol. 136 vb); . D'un empereur de Rome le quel ala oultre mer et bailla sa feme a son frere et il lui voulit fors trere (ms. Paris, Ars. 5216 [X V:e s.], fol. 131 r?a); D'un emperiere de Romme qui alla en pelerinage et lessa sa femme en garde a son frere, qui la requist de faire fornicacion (ms. Paris, Bibl. nat, nouv. acq. fr. 6835 [XIV:e s], fol. 78 r?b); D'un emperaor et de sa famme, que ses serorges diffama, tant que en essil la dame gita (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 25438 [XIIEe sj fol. 41 vb); D'un empereur de Rome qui commanda a decoller sa femme par le conseil de son frere (ms. Neuchâtel, Bibl. publ. 4816 [XIV:e s], no. X; v. G.-A. Matile dans la Revue Suisse, t. II [1839], p. 248, et E. Wolter, Der Judenknabe [1879], pp. 10 et 13); Del frere l'empereur ki ama sa serorge (mss. Paris, Bibl. nat, f. fr. 1039 [KITT:e s.], fol. 46 r°a, et 15212 [XIV:e s.], fol. 198 r9); D'un empeerris de Roume que li freres son baron requist (ms. Paris, Bibl. nat, f. fr. 12471 [XIIEe s.], fol. 204 r°b); De l'empereriz de Rome cui li freres son mari pria (ms. Paris, Ars. 3641 [XIIEe s.], fol. 64 r°b); De l'emperiz de Rome qui fut mal mise par la trayson de son serorge (ms. Paris, Bibl. nat, f. fr. 1545 [XV:e s.], fol. 32 vb); De .l'emperilz de Romme qui fu condampnee a tort (ms. Paris, Bibl. mat, f. fr. 25440 [XIV:e s.], fol. 167 v°); De l'empereilz de Romme qui fust a moult grant tort condempnee (ms. Paris, Bibl. nat, f. fr. 1544 [XIV:e s.], fol. 57 r°b); De l'ampererriz de Rome qui fu mise a dampnement sanz forfait (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 24758 [XIV:e s.], fol. 63 r?b); De l'empereris qui par fals blasme fu livree a essil (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 24301 [XIIEe s.], pag. 78 b); D'une feme a un emp’ ki fu savee par la vertu de sa bonté (ms Paris, Ars. 3527 [XIV:e s.], fol. 68 ra); De la fame a un amperiere cui Nostre Dame sauva la vie en la roche de mer (ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1807 [XIV:e s.], fol. 76 r°a). Dans le ms Paris, Bibl. nat., f. fr. 1547 [XV:e s.; fol. 76 v°], il n'y a pas de rubrique. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 45 diffère du miracle latin: Personnages: (4), (5) et (7) manquent. Épisodes: (a) c'est à cause d'un vœu, fait pendant une mala die, que l'empereur va visiter les lieux saints; il confie le gouvernement de l'empire à son frère, sous la surintendance de sa femme; il n'est pas dit que ce soit par ruse que l'impératrice enferme le beau-frère; celui-ci dit que c'est l'impératrice qui l'a enfermé; c'est à trois chevaliers que l'empereur donne l'ordre de tuer l'impératrice; les chevaliers se laissent attendrir et déposent l'impératrice directement sur le rocher au milieu de la mer; l'épisode (b) manque; (e) le premier que l'impératrice guérit, arrivée à la terre ferme, est le seigneur du pays; (f—g) les trois chevaliers qui avaient épargné la vie de la souveraine sont récompen- sés; l'impératrice ne se fait pas nonne. De cette version P.-J.-B. Le Grand (Legrand d'Aussy) a donné une analyse, quil appelle ,Extrait^, dans ses Fabliaux ow Contes du XII” et du XIII” siècle sous le titre: De la bonne Imperatrice qui garda loyalement la foi du mariage, ou de l'Empereur de Rome qui fit le voyage d'outre-mer'. Cette analyse reproduit fidé- lement la version de la Vie des Pères. Dans une note ajoutée à la fin de son analyse, Legrand d'Aussy fait savoir que ,M:lle de la Rocheguilem? a fait de ce Conte, sous le nom d’Adelaide de Hongrie, un Roman“. En effet, c'est bien sur le ,conte dévot^ qu'a analysé Legrand d'Aussy que parait être basé le roman insipide de Mlle Laroche Guilhen (T en 1710)". Voici les principaux traits par lesquels il diffère de la version de la Vie des Pères: Personnages: (1) Ladislas, roi de Hongrie; (2) Adeleide, fille du roi de Bohéme; (3) Venceslas. Épisodes: (a) le roi fait une expédition guerrière contre le Mahométan Amurath; Venceslas a été auparavant amoureux d'Hildegrade, cousine d'Adeleide; Venceslas déclare son amour, non seulement de vive voix, mais aussi par une lettre; l'emprisonnement dans la tour manque; sans avoir revu sa femme, Ladislas donne à un chevalier, Edmond, l'ordre de la tuer; Adeleide se rend avec Edmond et Hildegrade à un château solitaire où elle croit rencontrer son mari; quand Edmond veut accomplir sa mission. Adeleide montre la lettre compromettante de Venceslas; Edmond épargne la reine, mais annonce à Ladislas sa mort, lui mon- trant en méme temps la lettre de Venceslas; le roi, désolé de sa crédulité, chasse son frère; (f—g) Hildegrade fait savoir au roi qu'Adeleide vit; le roi accourt au château; Venceslas reçoit son pardon à condition ' d'épouser Hildegrade *. 1 V. l'éd. de 1781 (in-12°), t. V, pp. 164 —9; 3:e éd. (1829, Fabliaux ou contes, fables et romans du XILe et du XIILe siècle), t. V, pp. 125—9. Dans le volume anonyme de 1781 (in-8°), qui porte le titre: Contes dévots, Fables et Romans anciens: pour servir de suite aux Fabliaux, notre conte est donné pp. 115—9 (ce volume forme le tome IV de l'édition de 1779, parue en trois volumes) — Une traduction an- glaise de cet ,extrait^ a été donnée par M. W. A. Clouston dans les Originals and Analogues of some of Chaucer's Canterbury Tales (1888), pp. 397— 9. ? Dans l'éd. de 1829: , Madame de La Rocheguilhen*. 3 V. ses Dernières Œuvres, contenant plusieurs Histoires galantes (Amsterdam, 1708), où Adeleide Reyne de Hongrie occupe pp. 66 —102. Dans une édition de l'année suivante (Amsterdam 1709, in-12), qui porte le titre: Histoires curieuses et galantes ou Dernières œuvres de Mademoiselle La Roche-Guilhen, notre histoire se lit t. II, pp. 1—50 („Adeleide, Reine d'Hongrie. Nouvelle Historique“). Il y a encore une troisième édition de ce livre, de 1711 (Amsterdam, in-12), portant le titre: Œuvres diverses, contenant quelques histoires galan- tes, etc. de M:lle de La R*** G*** (v. J.-M. Querard, La France littéraire, t. XI [1854—1857], p. 220). * Un résumé de ce roman a été donné par l'Abbé de La Porte dans l'Histoire littéraire des Femmes Francoises ow Lettres Historiques et Critiques — — — par une Société de Gens de Lettres, t. IIT, Paris 1769, pp. 91—2 (Lettre VIT). N:o 1. 46 A. WALLENSKÖLD C'est encore sur le ,conte dévot^ analysé par Legrand d'Aussy qu'est basé un ,Iystére^ français en 2130 vers de la fin du XIV” ou du commencement du XV* siècle: Miracle de Nostre Dame de lempereris de Romme'. Il a été publié deux fois, d'abord par L.-J.-N. Monmerqué et Fr. Michel dans leur Theåtre Francais aw Moyen Age (1839)°, ensuite par G. Paris et U. Robert dans les Miracles de Nostre Dame par personnages (1879)°. Il a en outre été reproduit en prose francaise par le Comte de Douhet, dans son Dictionnaire des Mystères (1854), sous le titre: Miracle de l'Impératrice romaine*. Enfin, Petit de Julleville l'a analysé longuement dans son Histoire du Théâtre en France (1880)°. Cette version diffère, pour le fond du récit, trés peu de la version de la Vie des Pères‘: Épisodes : (a) le beau-frère est enfermé dans la tour méme où il espérait triompher de la résistance de l'impératrice 7; (d) Dieu lui-même envoie la sainte Vierge au secours de l'impératrice; c'est à Naples que limpératrice débarque; (e) elle guérit d'abord un comte de Malepel*, puis tous les lépreux des comtés de Célanne, de Malepel et de Fondi. En Italie, notre miracle a eu un développement encore plus remarquable qu'en France. Mentionnons d'abord un long poème en ,ottava rima*, L Uramia overo La o ” ? Costante Donna, par Don Felice Passero, , Abbate della Congregation Cassine'** (im- primé en 1616 à Naples „appresso Gio. Domenico Roncagliolo^, in-8°), qui a pris pour source le miracle latin, mais a introduit nombre d'amplifications de détail et , p ! Un passage du mystère où il est question de Robert d'Anjou, roi de Naples, montre que le mystère est postérieur à l'avènement de ce roi (1309); cp. Petit de Julleville, Les Mystères, II (1880), 295— 6. ? Pp. 365—416 (Miracle de Nostre-Dame, de l'empereris de Romme que le frere de l'empereur accusa pour la fere destruire, pour ce qu'elle n'avoit volu faire sa voulenté; et depuis devint mesel, et la dame le garit quant il ot regehy son mejfait). ll y a une traduction en prose française en regard du texte original. — C'est natu- rellement par erreur que les auteurs disent que ce mystére a été emprunté au conte de Gautier de Coinci (v. la citation erronée: ,Méon, t. II, p. 50 et suivantes*, dont nous avons parlé ci-dessus p. 37, note 5). 3 T. IV, pp. 237—313 (no. XXVII: Miracle de l'Empereris de Romme). + Col. 434—58 (l'ouvrage en question forme le 43:e tome de la Nouvelle Encyclopédie théologique, pu- bliée par l'Abbé Migne). Douhet a divisé son texte en cinquante-sept „scönes“. 5 Prem. partie: Les. Mystères, II, 294—6. * M. L. Voigt (Die Mirakel der Pariser Hs. 819, welche epische Stoffe behandeln, auf ihre Quellen unter- sucht [1883], pp. 61 -8) a analysé en détail notre mystère, en le comparant à la version de Gautier de Coinci, qu'il regarde à tort comme la source du mystère (p. 61). 7 Ce rapprochement entre notre mystére et la source latine (ainsi que la version de Gautier de Coinei) est sans doute fortuit. — D'après M. Voigt (ouvr. cité, p. 65), c'est à deux serviteurs que l'empereur donne l'ordre de tuer l'impératrice; dans le miracle dramatisé il y a cependant, comme dans la version de la Vie des Péres, trois chevaliers qui sont chargés de cette mission. * C’est sans doute un nom tiré de la maladie du comte; cp. Miracles de Nostre Dame par personnages, publiés par G. Paris et U. Robert, t. VIII (1893), p. 302, s. v. Malepel. Tom. XXXIV: Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 47 a, en outre, modifié complètement la scène du meurtre. Voici les principaux traits par lesquels cette version diffère du miracle latin: Personnages: (2) Urania; (3) Manlio; (4) Eliodémo; (5) Ermanno. Épisodes : (a) l'empereur met sa femme sous la protection de Manlio; Manlio raconte à son frère revenu que c'est limpératrice qui l'a tenu enfermé dans la tour; c'est à toute une troupe de valets que lempereur livre sa femme; (b) Ermanno veut prendre Urania de force et tue le petit garcon (Alessio), quand il se met à crier, aprés quoi il s'enfuit, laissant le couteau auprès d'Urania; (d) les marins, effrayés par une violente tempête, déposent Urania sur un ilot, où elle passe ensuite dix années, protégée par la sainte Vierge et ses anges; c'est un bateau conduit par une main invisible qui porte Urania à la terre ferme. La version italienne qui, avec le poème de Passero, se rapproche le plus du miracle latin est aussi un poème en „ottava rima“, La historia di Flavia Imperatrice, dû à la plume de Giovanni Briccio (1581—1646). Ce poème a paru nombre de fois sous forme de feuille volante?. Dans une des éditions que nous connaissons il est dit que le sujet du poème a été tiré des Miracoli della Madonna, „Libro secondo, Mira- colo primo*?, done probablement de la version de Silvano Razzi (v. ci-dessus p. 41). Dans une autre édition, la source indiquée est „Miracoli della Madonna, Lib. 2, 1 Quadrio, dans son ouvrage intitulé Della storia, e della ragione d'ogni poesia, t. IV (1749), p. 384, signalait déjà le poème de Passero. Un exemplaire de l'édition très rare de 1616 se trouve à la Biblioteca Nazionale de Florence. Mille Aline Pipping, de Helsingfors, a bien voulu, pendant un séjour à Florence, nous faire un résumé détaillé de l'ouvrage en question. Le poème se compose de quinze ,canti* et contient plus de neuf cents „stances“. Au commencement il y a un , Argomento dell'Opera", à la fin duquel l'auteur renvoie aux versions de Vincent de Beauvais, du ,Discipulus* et du ,Giardino d'essempi*, ouvrage que nous ne saurions identifier. 2 Mussafia (Wiener Sitzungsber., philos.-hist. CL, t. LI, p. 669, note 5) a signalé des éditions de 1624 (Viterbo), de 1812 (Bologna) et de 1862 (Prato), ainsi qu'une édition sans date (Treviso). Nous sommes à méme d'ajouter les éditions suivantes dont nous avons pris connaissance: 1) Istoria di Flavia Imperatrice, La quale fu liberata dalla Gloriosa Vergine Maria da molte tribulazioni, e strani accidenti, e ridotta nel suo primiero stato; s. 1. ni d. (1700?), in-4° (comme auteur est nommé Giouambatista Pittore Romano), 81 strophes, 8 pp. (Il y a une gravure représentant un navire qui s'approche du rivage; sur le rivage deux cavaliers couronnés avec leur suite; plus loin une tour); 2) Istoria di Flavia Imperatrice, La quale fu liberata dalla Gloriosissima Vergine Maria, etc. (= no. 1), Venezia, Appresso Simon Cordella, s. d. (1830?), in-8* (Giovanni Briccio, Pittore Romano, est nommé comme auteur), 81 strophes, 23 pp. (p. 24 il y a un sonnet en l'honneur de la Vierge); 3) Istoria di Flavia Imperatrice La quale fu liberata dalla Gloriosa V. Maria da molte tribulazio- ni, e strani accidenti, con farla ritornare mel suo primiero stato; Nella Stamperia di Gaetano Eboli (Naples 1800?), in-12*, 81 strophes, 24 pp. (Plusieurs gravures sur bois, dont celle du commencement représente un roi et une reine sur le trône, avec une personne de chaque côté); 4) Istoria etc. (à peu prés = no. 3), Napoli, s. d. (1820?), in-12°, 81 strophes, 24 pp. (Gravures comme dans no. 3); 5) L'Istoria di Flavia Impera- trice La quale fu liberata dalla Gloriosa Vergine Maria da tante tribolazioni, cavata dal Libro de Miracoli della Madonna; Lucca, s. d. (18202), in-12°, 81 strophes, 24 pp. (Gravure sur bois représentant une femme tenant par la main un petit enfant, un roi qui met sa main sur la téte de l'enfant, une reine et encore une cin- quième personne); 6) Storia di Flavia Imperatrice Accusata d’infedelta verso l'Imperatore suo marito. — Suoi patimenti, e come fosse riconosciuta da tutti la sua innocenza; Firenze, 1878, in-12*, 65 strophes, 24 pp. (Gravure sur bois représentant un roi et une reine sur le trône, avec trois hommes derrière une table); 7) Storia, etc. (= no. 6), Firenze, 1892, in-12°, 65 strophes, 24 pp. (Gravure = no. 6); c'est le no. 8 d'une Collezione di 300 libretti di Storie, di Canzonette, di Giuochi e da ridere a 5 centesimi l'uno a scelta. 3 C’est le no. 2) de la note précédente. Dans cette édition, il y a également un renvoi à Vincent de Beauvais et au ,Discipulus*. * C'est le no. 5) de la note avant-derniére. N:o 1. 48 A. WALLENSKÖLD Mir. 8“, recueil de miracles que nous n'avons pu retrouver. Les divergences entre la version de Briccio et le miracle latin sont de peu d’importance: Personnages: (2) Flavia; (3) Gallicano. Episodes: (a) le beau-frère est enfermé dans la tour haute du Capitole; il raconte à l'empereur que c'est l'impératrice qui l'a tenu enfermé; (d) Flavia guérit déjà un lépreux sur le navire qui l'emporte de la petite ile; (g) Flavia ne se fait pas nonne. Le poème de Briccio a été dramatisé encore au XVII” siècle. Nous connaissons une ,happresentazione per Musica^ en trois actes de Francesco Beverini, intitulée La Flavia Imperatrice (Palermo 1669, „per Bua e Camagna“, in-12°), laquelle ne differe pas essentiellement de sa source, si ce n'est par l'omission de la scéne oü lassassin est guéri'. Mentionnons seulement les divergences suivantes: Personnages: (1) Cesare; (4) Clodio; (5) Agrippa; (7) un marin. Épisodes : (a) c'est un bouffon, Crullo, confident de Gallicano, qui veut violer l'impératrice dans la forêt; (d) la scène sur le navire manque; c'est sur l'ile déserte que le marin veut faire violence à l'impératrice; il est mis en fuite par des animaux sauvages qui protègent Flavia; (f—g) il n'est pas question de la guérison d'Agrippa. Peut-être une autre Rappresentazione sacra, intitulée Santa Flavia (Venezia 1652, in-12^), par Carlo Musarra, que signale Allacci? et que nous n'avons pas vue, est-elle également basée sur le poème de Briccio. Mentionnons enfin que G. Tigri, dans ses Canti popolori toscami (1856), affirme que, de son temps, on jouait encore dans la province le drame de Flavia imperatrice*. Si les versions de Passero et de Briccio ont encore conservé presque intact le sujet du miracle latin, une troisième version, V'Istoria di Santa Guglielma, tirée plus ou moins directement du miracle latin”, a supprimé l'emprisonnement dans la tour et les tentatives amoureuses des marins, mais a, d'autre part, ajouté une introduction étrangére au théme primitif du miracle, ainsi que différents détails nouveaux. La légende de sainte Guglielma est conservée en deux rédactions principales en prose, pareilles pour le contenu, mais différant par la forme. L'une de ces rédactions, la plus ancienne des deux (elle existe dans des mss. du XIV‘ siècle), est divisée en douze chapitres, portant rubrique. Elle a été imprimée diverses fois, dernièrement, en 1878, par les ! Mille Aline Pipping, de Helsingfors, a eu l'obligeance de nous faire un résumé détaillé de la „rappresentazione“ de Beverini d'après l'exemplaire qui se trouve dans la Biblioteca Nazionale de Florence — Dans l'édition de 1755 de la Drammaturgia d'Allacci (col. 361, no. 5), l'œuvre de Beverini se trouve signalée sous le titre de Flavia Imperadrice. Peut-être que c'est le méme ouvrage que Mandosio, dans sa Bibliotheca Romana (1682), t. I, p. 308, veut indiquer, en attribuant à Briccio une Rappresentazione de Flavia Imperatrice. > Drammaturgia (éd. 1755), col. 361 [4]. 3 V. Tigri, ouvr. cité, p. XXXVI. * L'un des mss. qui contiennent la légende en question (ms. Londres, Brit. Mus., Add. 10051) commence ainsi: ,In questo libro e descripta la compassioneuele hystoria de la beata Guielma Regina de Ongaria laquale se recita in Li miracoli de la uergene Maria.“ Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 49 soins de M. G. Ferraro'. L'auteur de cette rédaction, qui est en dialecte toscan, était d'après M. Ferraro, un certain Frate Antonio Bonfadini, de Ferrara (+ en 1428). Le titre de la rédaction de Bonfadini est: /storia de Santa Gulielma fiola delo Re dan- galterra, et moglie delo Re dungaria^. L'autre rédaction (en dialecte vénitien) est divisée en trente chapitres et a pour auteur l'abbé Andrea Bono (T avant 1466). Elle a été reproduite plusieurs fois. Nous avons pris connaissance de cette rédaction dans le ms. Londres, Brit. Mus, Add. 10051? (XV* siècle), où la légende commence ainsi: In questo libro e descripta la compassioneuele hystoria de la beata Gwielma Regina de Ongaria laquale se recita in Li miracoli de la uergene Maria". — — L’Istoria di Santa Guglielma diffère par les traits suivants du miracle latin: 1 Vite di S. Guglielma Regina d'Ungheria e di S. Eufrasia vergine Romana, scritte da Frate Antonio - Bonfadini (= no. 159 de la collection Scelta di curiosità letterarie inedite o rare dal secolo XIII al XVII in Appendice alla Collezione di Opere inedite o rare), pp. 1—67. Dans cette édition il n'y a pas de division en chapitres. ? Nous n'avons pas vu d'autres éditions de la rédaction attribuée à Bonfadini. Les mss. que nous connaissons donnent les rubriques suivantes: Leggenda di santa Guglielma figluola del re d'Inghilterra e moglie del re di Ungheria (v. A. Mortara, Catalogo dei manoscrilli italiani che sotto la denominazione di Codici Canoniciani Italici si conservano nella Biblio- leca Bodleiana a Oxford [1864], p. 214 b [ms. 215, no. 23]); Legenda de sancta. Guilgelma figliola dello re de Enghelterra et donna dello re de Ungaria (ms. Paris, Bibl. nat., f. ital 665, fol. 10 [XIV:e s.]; cp. G. Mazzatinti, Inventario dei mamoscritt italiani delle biblioteche di Francia, t. I [1886], p. 127); Leggenda di Santa Guglielma figluola del Re d'Inghillerra, la quale fu maritata al Re d'Ungheria (v. J. Morelli, I Codici Manoscrilli volgari della libreria Naniana [1776], p. 69 [cod. LXVII, no. 6]; Fr. Palermo, I Manoscritti Palatini di Firenze, t. I [1853]. pp. 259 [cod. CXXXI (XIV:e s), no 1] et 264 [cod. OXXXII (XV:e s.) no. 4]; Legienda di Santa Guglielma, figluola del re d’Inghilterra (v. A. Wesselofsky dans la Rivista bolognese di scienze, lettere, arti e scuole, t. I [1567], p. 423 [cod. magliabech., cl. VII, 1188]). Les rubriques des chapitres de ce dernier ms. ont été données, avec une analyse sommaire de la légende, par Wesselofsky dans l'art. cité, pp. 423—6. Nous donnons ici les rubriques des chapitres du ms. Paris, Bibl. nat, f. ital. 665, lesquelles différent complètement de celles données par Wesselofsky: I. Incommncia (sic) la legenda de sancta Guilgelma figliola dello Re de enghelterra. 7 donna dello Re de vngaria; 1. Como sca Guilgelma p'dicaua al suo marito la passione de xpo. 7 iuitaua lo che wisitasse laterra sancta; lll. Como parti lo Re de vngaria marito de sca Guilgelma dello reame de vngaria diriccia la(?) suo. camino uerso la terra sancta; IV. Como lo Re de vngaria approxima lumgaria retornando da ierusalem; V. Como el fratello dello Re a auuto licentia 7 libertade de potere fare morire guilgelma; VI. Como li vinti homini sop dicti fecero conseglio insieme in che modo douessero liberare sca Guilgelma; VII. Como Guilgelma fo menata 7 presentata. alla regina de francia per auerla in sua compagnia; VIII. Como Guilgelma trouo el fantino dello Re morto suffocato cu la binda sua; IX. Come duoi angioli mandati da dio i forma de duoi gioueni ad Guilgelma liquali lei campauano della morte 7 menaron la uia caminando cu lei tre giornate fine alla marina; X. Como Guilgelma facta la sua oratione adio rende sanitade allo patrono della naue 7 alli marinari mediante la diuina gratia per la promessioe facta allei della nrü düna; XI. Come piaeque adio de uolere che Guilgelma oramai auesse effecto delle promesse ch gliaueua facto lauirgine maria matre di «po gloriosa; XII. Como Guilgelma ha obtenuto da quelli Re che no si partino finalla domenicha che seguitaria 7 Guilgelma la nocte seguéte couoco labbadessa 7 latre sore. * Il y a, par erreur, dans le mémoire de Ad. Mussafia, Über eine italienische metrische Darstellung der Crescentiasage (Wiener Sitzungsber., philos.-hist. CL, t. LI [année 1865], p. 661, note 2), le numéro ,1051* au lieu de ,10051*, et M. d'Ancona, dans sa reproduction de ce passage (Sacre Rappresentazioni, III [1872], 202), a répété cette erreur. 4 Deux autres mss. de cette rédaction (l'un à Vérone, l'autre à Venise) ont été signalés par G. Mazzuchelli, Gli Serittori d'Italia, t. II, part. III (1762), p. 1670; cp. aussi E. A. Cigogna, Delle Inserizioni Veneziane, t. II (1827), p. 181 b. — Voici les rubriques des trente chapitres, données par le ms. Londres, N:o 1. 50 A. WALLENSKÖLD Personnages: (1) le roi de Hongrie; (2) Guglielma, fille du roi d'Angleterre; (4) le roi de France; (5) un sénéchal du roi. Épisodes: (a) longue introduction, dans laquelle il est raconté comment le mariage entre le roi de Hongrie et Guglielma s’accomplit; la scène de l'emprisonnement manque'; les vingt chevaliers qui ont recu l'ordre de brüler la reine sont touchés de compassion et la laissent en vie; (b) le petit garcon est étranglé avec une ,binda“ appartenant à Guglielma; celle-ci est condamnée à être brûlée; pendant la nuit, la sainte Vierge apparait et donne à Guglielma le pouvoir de guérir, par ses prières, tous les malades qui confesseront leurs fautes: le bücher déjà dressé, les bourreaux s'endorment, et deux anges, sous les traits de deux jeunes hommes, la conduisent à la mer, ou un navire la recueille; (d) sur le navire Guglielma, visitée de nouveau par la sainte Vierge, guérit tous les marins, tombés subitement malades, et leur capitaine la conduit directement à la terre; (f) les deux criminels, devenus lépreux, viennent, accompagnés des deux rois, chez Guglielma; (g) Guglielma ne se fait pas nonne. C'est sans doute de l'une de ces deux rédactions de V'Istoria di Santa Guglielma ue s'est servi le curé de Brunate (Côme), Andrea Ferrari, en écrivant sa Vita di 1 ? Brit. Mus, Add. 10051: I. Come lo Reame de ongaria fo conuertido ala fede cristiana: là Baroni & li principi per- suadeua amisser lo Re chel douesse tuor per sposa una dona nobilissima et bene acostumata; 11. Come li ambasia- lori gionti in Anglia. furono aparlamento cu lo Re et ca la regina de Anglia per hauer sua per sposa delo Re de Ongaria; I. Come lo Re et la Regina de Anglia notifica. aguielma sua filgiola come la era dimandata per sposa delo Re de Ongaria; IV. Come Guielma se scusaua de mon uoler sposo et finalmente lo suo consentimento fu de seruir iDio; V. Come Guielma respondete alpadre; Vl. Come fu promessa Guielma alo Re de Ongaria per suo padre; VII. Come fu mandado el fradelo del Re de Ongaria in anglia cum molti Baroni per condur lasposa ama- rito; VIII. Come lasposa camino uerso la Ongaria et come desideratamente fo receuuta dal suo sposo; IX. Come fu compita la festa de lenoce ella praticaua ogni hora cu lo Re suo sposo et le parole che lei li diceua per confirmarlo bene im lafede cristiana; X. Come lo Re confortado da guielma delibero de wisitare la terra sancta et come lui lasso Guielma asuo fradello alo gouerno de lo Reame; XY. Come lo fratel del Re speso uisitaua Guielma et come lui exarse damor carnale werso lei et la reprehensione ch li fece Guielma; XII. Come uene nouelle ch’ lo Re retor- naua et come lo suo fradelo terminato infra se hauea falsamete de accusare. Guielma per farla morire et come el Re non pote credere tal cosa di sua dilecta sposa; XII. Como lo Re Contaminato dal suo fratello consenti final- mente ch Guielma fusse punita; XIV. Come el fratello del Re rimase contento et molto aliegro quando lui obtene ch Guielma fusse punita et come lui scripse una lettera. ali sauij iudici dela Cita; XV. Come lo Re specto tanto in quello luogo. ch’ senti et intese Guielma esser. condamnata amorte et come lei deuotissimamente se dispose a morire; XVI. Come Dio inspira ch tuti li hoficiali insenbre si se acordasseno aliberare Guielma Regina; XVII. Come Guielma da puo ch lei haue caminato molte zornate capito in lo Reame de franza in luogo doue lo Re chan- salmente era uegnudo acaciar et come la fu trouada da lisui Caualieri & scudieri; XVIII. Come fu presentata Guielma ala Regina di Früza et come lei fu deputata alo gouerno de uno suo unico-fiolo; XIX. Come lo gran Marescalcho se inamoro in Guielma fortemente et fela domandare per sua sposa et come lei non wolse consentire ; XX. Come lo grande Senescalco sereputo agrande inzuria ch Guielma lo repudiase et come peruendicarse cerco de meterla in desgratia delo Re et de la Regina et de farla morir. aerudel morte; XXI. Come lo Re et la Regina uoleuano liberare Guielma et come lo Grande Senescalco fece. gran tractado eu lo populo sforzandosi de farla morire; XXII. Come per tulo el populo fo deliberato ch incontenete Guielma fusse morta per amore ch alguni reali no la fese liberarla da morte; XXIII. Como Guielma aspectando la morte posta in angonia (?) li aparse lauerzene Maria et como la fu liberata dali officiali cusi inspirati. XXIV. Come Guielma Camino per fino ala malina acompagnata dali do Angeli non cognoscendo inpero chi se fusseno liquali li dono uno anelo et desparseno; XXV. Como nauigudo el se infermo el patrone et li marinari et liberati fono per li meriti de Guielma; XXVI. Come la naue ariuo ala Cita, et Guielma itro iuno monesterio per seruente oue li fece. molti miracoli; XXVII. Come li miraculi ch facea Guielina la fama sua se diuulgo per lo mondo et come lo Re de Ongaria uene a fare liberare lo suo fratello de la leura et simelmente fece lo Re di franza per liberare? lo suo gra senescalco; XXVIIL. Come azonse le do galie ala Citade oue Guielma era et come forno liberati lo cugnado de Guielma et lo gran Senescalcho de franza dala ineu- rabil lepra per miracolo De dio mediante Gwielma; XXIX. Come li Re si uoleuano parlire et come Guielma li fece idusiare et come lei tolse licentia dal monestiero; XXX. Come Guielma se manifesto ali Re el atulo lo populo et come lei torno ca lo marito al suo Reame ca grande consolatione et come lei fece fine ale tribulatione mondiale andando agoder iwita elerna. ! Cp. la version d'Étienne de Bourbon (p. 42). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 51 Santa Guglielma, dont une édition a paru à Côme en 1642". Nous ne connaissons pas la version de Ferrari elle-même, mais, d’après une analyse donnée, en 1842, par Michele Caffi dans son ouvrage Dell Abbazia di Chiaravalle in Lombardia?, elle diffère des versions de Bonfadini et de Bono au moins par les traits suivants: Personnages: (1) Teodo. Épisodes: (a) le mariage a lieu en 795: (b) la sainte Vierge ne se montre pas. Bartolommeo Gamba, dans son ouvrage Delle novelle italiame in prosa Biblio- grafia?, signale encore une rédaction de la légende de Santa Guglielma, imprimée au XVI* siècle (sans date). Cette édition, que nous n'avons pas vue, porte ce titre: La Historia della Serenissima Regina di Polonia, laquale due volle iniquamente fu mandata nelle silve ad uccidere, etc. Qu'il s'agisse bien de Santa Guglielma, c'est ce qui ressort de la description que donne Gamba de la gravure initiale: „Sta nel fronti- spizio un intaglio in legno in cui la regina Guglielma, vestita in abito di frate, accoglie i grandi del regno ed il re stesso genuflessi a' suoi piedi*. L’Istoria di Santa Guglielma a été dramatisée en „ottava rima“ vers la fin du XV” siècle par Antonia Pulci, femme de Bernardo Pulei, et cette „sacra rappresentazio- ne“ parait avoir joui d'une grande renommée, témoin les nombreuses éditions qui en existent‘. Son titre varie: La Festa di Santa Guglielma, Vita e Miracoli di Santa Guglielma, Rappresentazione della Vita e Miracoli di Santa Guglielma, ete. En der- nier lieu, en 1872, elle a été publiée par M. Al. d’Ancona dans ses Saere Rappresen- . tazioni sous le titre: Rappresentazione di Santa Guglielma’. Ce drame sacré a de beaucoup simplifié le sujet de sa source: 1 Pour la rédaction de Ferrari, v. Michele Caffi, Dell’ Abbazia di Chiaravalle in Lombardia, illustrazione storico-monumentale-epigrafica (Milano 1842), pp. 110—1, et D'Ancona, Sacre Rappr. t. III (1872), pp. 206 —8. — Il est curieux de noter que, grâce peut-être à l’opuscule de Ferrari, la légende de Santa Guglielma s'était localisée à Brunate: on racontait (en 1842) que c'était là que Guglielma avait été retrouvée par son mari, Dans l'église paroissiale de Brunate il y avait méme une fresque représentant une scéne de la vie de Gu- glielma et faisant partie d'une série de peintures, alors détruites, relatant différents épisodes de l'histoire de la sainte (v. Caffi, ouvr. cité, p. 110—1, et D'Ancona, owvr. cité, III, 207). > P. 110, note. Cette analyse a été reproduite par M. d'Ancona dans ses Sacre Rappresentazioni, III (1872), 206—7. Dans ce dernier ouvrage, III, 208, on lit encore une seconde analyse de la version de Ferrari, trouvée dans les papiers de Pietro Monti, curé de Brunate, celui-là même qui, en 1842, avait fourni à Caffi des renseignements sur le culte de Guglielma à Brunate. 3 V. la 2:e éd. (1835), p. 143 (no. 92); cp. G. Passano, I Novellieri italiani in prosa (Milano 1864), p. 248. C'est sans doute par erreur que le méme ouvrage a été mentionné dans G. Passano, I Novellieri italiani in verso (Bologna 1868), p. 80. * V. la bibliographie donnée par Colomb de Batines, Bibliogr. delle antiche rappr. (1852), pp. 17—8 (reproduite par M. d’Ancona, Sacr. rappr., III [1872], 199—200). Dans le Dizionario di opere anonime o pseu- donime di scrittori italiani — — — di G. M. 1L (1852), 412, on trouve en outre mentionnée une édition de Florence de l'année 1581. Nous pouvons encore ajouter l'édition suivante: La festa di Santa Guglielma. Stampata in Firenze Appresso Giouanni Baleni, l'Anno MDLXXXV, in-4°, 16 pp. 5 T. III, pp. 208—934. N:o 1. 52 A. WALLENSKÖLD Épisodes: (a) c'est un seul chevalier que le roi charge de brüler Guglielma; l'épisode (b) manque: c'est quand Guglielma erre dans la forét que la sainte Vierge lui apparait et que les deux anges viennent la prendre; (d) Guglielma ne guérit qu'un seul malade; (g) le roi, la reine et le beau-frére se retirent dans un ermitage!. Nous ne saurions dire si un ouvrage en ,ottava rima* de Fabio Tom(m)aselli, mentionné dans la première édition de la Drammaturgia d'Allacci (1666) sous le titre: La Deuotissima, Rapp. di Santa Gulielma Regina d'Vngaria?, et dans l'édition de 1755 sous les titres: Devotissima Rappresentazione di Santa Guglielma Regina d'Ungheria?, et Santa Guglielma. Vita, e Miracoli di Santa Guglielma, Figluola del Re d'Inglalterra, e Moglie del Re d’Ungheria, con altre cose utilissime ad ogni fedel Cristiano", est autre chose qu'une reproduction de l'ouvrage d'Antonia Pulci. Un remaniement en prose du drame versifié d'Antonia Pulci fut publié en 1720 (Ve- nise, in-12, „per Domenico Louisa") sous le titre: L'/mnocenza svelata in Santa Guglielma, ridotta in prosa per maggior facilità da P. G. S.? Ce remaniement, qui est divisé en trois actes, a introduit plusieurs noms propres et diffère en outre par des détails de la Rappresentazione di Santa Guglielma: Personnages: (1) Alfonso; (3) Enrico. Episodes: (a) un seul ange accompagne Guglielma jusqu'au navire; (d) c'est le capitaine méme du navire que Guglielma guérit; (g) lempire est donné à un che- valier, Belisario. Un conte abruzzien, publié par M. Antonio de Nino dans son ouvrage intitulé Usi e costumi abruzzesi sous le titre Favola gentile", omet l'épisode du meurtre, tout comme le drame de Santa Guglielma, mais, comme il raconte que le beau-frère est emprisonné dans la tour et qu'une fée indique à l'héroïne l'herbe merveilleuse, il faut bien regarder ce conte comme un dérivé populaire direct du miracle latin: ! Comme il n'y a qu'un criminel et malade, Mussafia (Wiener Sitzungsber., LI, 661—3), qui ne connais- sait pas les versions en prose, avait placé la Rappresentazione dans son groupe I (cp. ci-dessus p. 5). Or, les versions en prose appartiennent nettement au groupe III de Mussafia. Comme il est impossible de placer les versions en prose et le drame dans des groupes différents, on voit combien le système de classification de Mussafia peut étre arbitraire. ? V. Allacci, Drammaturgia (1666), p. 95: éditions de Macerata (per Pietro Saluioni; s. d.?) et de Ronciglione (1619, per Lodouico Grignani). > Col. 249: éditions de Macerata et de Ronciglione 1619 (= celles mentionnées dans la première édition de la Drammaturgia d'Allacci). * Ool. 430: éditions de Ronciglione 1619 (v. les notes précédentes) et de Padova s. d. (per Gio. Antonio Remondini). 5 Cette version fut signalée par Fr. S. Quadrio, Della storia, e della ragione d'ogni poesia, t. UT (1743), p. 118, ainsi que dans l'édition de 1755 de la Drammaturgia d'Allacci, col. 462. Nous la connaissons grâce à un résumé détaillé qu'a bien voulu nous en faire Mille Aline Pipping, d'après un exemplaire que possède la Biblioteca Vittorio Emanuele de Rome. | * T. III (1883), pp. 153—6 (no. XXVII, recueilli à Anversa, Bugnara, Cucullo, Sulmona, etc.) — M. Kr. Nyrop (Storia dell'epopea francese nel medio evo, trad. Eg. Gorra [1886], p. 211, note 3) a le premier signalé le rapport existant entre le conte abruzzien et notre légende. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 53 Personnages: (1) un roi; (2) Favola Gentile!; (4), (5) et (7) manquent Épisodes : (a) le roi, qui part pour une guerre, confie sa femme à la garde du frère; Favola Gentile doit être jetée à la mer, mais les bourreaux („les ministres“) la placent sur un arbre au bord de la mer; l'arbre se brise, et Favola Gentile tombe sur un rocher; l'épisode (b) manque; (d) sur le rocher oü était tombé Favola Gentile, une fée lui indique, pendant son sommeil, une herbe qui guérit tous les maux; (g) Favola Gentile reste auprés du mari et lui donne un fils. Nous avons eu maintes fois l'occasion de citer le beau mémoire de Ad. Mussafia, Über eine italienische metrische Darstellung der Crescentiasage?. Or, cette version italienne (vénitienne) de notre légende, intitulée Del ducha d'Angid et de Costanza so mojer (en 673 ,ottave*, 5384 vers) que Mussafia publia en grande partie, avec un résumé exact des parties non copiées?, provient de notre Miracle de la Vierge, fort probablement par l'intermédiaire d'un roman français perdu‘. La version italienne date du XVI", sinon du XV* siècle”. Il est visible que l'auteur du roman francais ait subi l'influence des nombreux romans d'aventure de son temps. En comparant la version Del ducha d' Angió avec le miracle latin, nous constatons les principäles differences suivantes : Personnages: (1) Lodovico, duc d'Anjou; (2) Costanza, fille du doge de Venise; (3) Glifet, neveu de Lodovico; (4) un comte; (5) Girardetto, neveu du comte; (7) manquent. Épisodes: (a) Glifet n'est pas empri- sonné; c'est lui qui donne à quatre hommes l'ordre de tuer Costanza, avant le retour du duc; les bourreaux la laissent en vie, et elle entre en service chez une blanchisseuse; là, elle est recueillie par la femme du comte; (b) Girardetto étrangle l'enfant et accuse lui-même Costanza; celle-ci est déposée sur une ile déserte; (d) là, un ange lui tient compagnie et lui donne un vase, plein d'un onguent merveilleux; (e) c'est dans le couvent de Notre Dame „del Poggio* en Espagne qu'elle guérit les malades avec son onguent*; (f) les deux criminels, devenus lépreux, viennent, accompagnés de leurs oncles, au couvent oü se trouve Costanza. Il nous reste enfin, avant de quitter l'Italie, de mentionner une version populaire fort altérée, qui a été publiée en 1861, d'aprés un ms. de Bologne, dans l'ouvrage inti- tulé: Novelle d'incerti autori del secolo XIV (t. I de la collection Scelta di curiosità letterarie inedite o rare dal secolo XIII al XIX). Notre légende y porte le titre: Storia d'una donna tentata dal cognato, scampata da pericoli, ritornata in grazia ! Nom singulier! Il semble bien quil y ait eu confusion avec le titre géméral du conte (,favola gentile*, joli conte). ? V. Sitzungsber. der philos.-hist. Cl. der Kais. Akad. der Wiss. (Vienne), LI (année 1865), 589— 692. 3 V. ouvr. cilé, pp. 598—659. * V. Mussafia, ouvr. cité, p. 685. 5 V. Mussafia, ouvr. cité, p. 590. * Dans L’Ammalata, ,commedia* de Giovammaria Cecchi (1518—1587), laquelle n'est, d'ailleurs, en aucun rapport avec notre légende, il est raconté comment une femme, vivant comme religieuse, guérit avec „un certo unguento“, qu'une vieille femme lui a appris à faire, son mari atteint de la löpre, aprés qu'il a confessé son crime, qui était d'avoir voulu faire tuer sa femme faussement accusée (v. l'éd. Milanesi [1856], t. IL pp. 170—1 et 174). Peut-être qu'il y a là influence de quelque version italienne de notre légende. Du reste, l'idée de faire guérir un criminel par sa victime méme est tellement simple qu'elle a pu naitre spon- tanément chez différents auteurs. Ajoutons que M. H. Suchier, dans son édition des Œuvres poétiques de Phi- lippe de Remi (t. I [1884], p. LXVI), a renvoyé à divers contes populaires où ,le traître (ou la traitresse) est puni, comme le beau-frère de Crescentia, par une maladie dont l'héroïne seule est capable de le guérir.“ 7 Pp. 31— 79. N:o 1. 54 A. WALLENSKÖLD per sua castità e divozione. Cette version présente ceci de curieux que les deux premiers épi- sodes, celui du beau-frère et celui de l'assassin, sont combinés de telle manière que c'est le beau-frère qui tue l'enfant de la belle-sœur. Voici les principaux traits caractéristiques de cette version: Personnages: (1) un homme demeurant à Rome; (4) manque; (5) = (3); (7) manquent. Épisodes: (a —b) le mari, qui fait un voyage d'affaires, laisse sa femme enceinte; celle-ci, lasse des poursuites du beau- frère, promet de se donner à lui après avoir mis au monde son enfant!; comme elle ne veut pas tenir sa promesse, il tue son enfant et laccuse elle-même de mauvaises mœurs; le mari se résout alors à tuer sa femme dans un voyage, mais le cœur lui manque, et il se contente d'attacher sa femme à un arbre, aprés quoi il continue sa route; (d) dans un songe, une ,donna* dit à la femme de suivre un lion qu'elle verra et de cueillir des feuilles de l'arbre, avec lesquelles elle pourra guérir des malades; (e) le lion la conduit dans une ville?, où elle guérit beaucoup de malades, et elle arrive enfin chez le comte ,della Magna“; (f) là viennent le mari et le beau-frère malade; (g) après la guérison du beau-frère, la femme et son mari font bâtir deux couvents, l'un pour moines, autres pour nonnes, où ils se retirent, laissant leur négoce entre les mains du frére. Il a déjà été dit plus haut (p. 38) que le miracle de la Vierge se retrouve en Espagne sous forme d'une traduction castillane de la version de Gautier de Coinci. Il est possible que l'original immédiat de cette version espagnole, une traduction galicienne, ait servi de base à la version galicienne qu'a donnée de notre miracle le roi de Cas- tille Alphonse X, surnommé „le Sage“ (1252—1284), dans ses Céntigas de Santa Maria. Dans la magnifique édition de ces Céntigas, publiée en 1889 par l'Académie Royale d'Espagne, notre miracle porte le titre: Æsta é como Santa Maria awdow a Emperadriz de Roma a sofrel-as grandes coitas per que passou, et se compose de 26 couplets de 6 vers, munis d'un refrain de 2 vers”. Cette version diffère par les traits suivants du miracle latin (= la version de Gautier de Coinci): Personnages: (2) Beatriz; (4) un comte; (7) un marinier. Épisodes: (a) il n'est pas dit que l'impératrice enferme son beau-frére par ruse; (d) une voix du ciel effraie les marins. Il se peut que la version galicienne perdue ait aussi fourni le sujet d'une ro- mance portugaise du XVI” siècle, qui a introduit partout des noms propres. C'est une ! Une telle promesse se lit aussi dans la légende de Faustinien; v. la Kaiserchronik (éd. Schröder), vv. 1310—1314. ? Un lion servant de compagnon et de défenseur est un trait assez commun dans la littérature romantique du moyen âge: v. p. ex. le roman d'aventure Florent et Octavian (Hist. litt. de la France, t XXVI [1873], p. 305 et suiv.); cp. H. Próhle, Kinder- und Volksmärchen (1853), pp. 122—7 (no. 36: Die schöne Magdalene). V. aussi ci-dessous (p. 56) la version espagnole de Juan Miguel del Fuego. 3 V. t. IL, pp. 7-12 (no. V). Une analyse de la Cántiga se lit t. I, pp. XOV—XOVI. Déjà en 1856 cette version avait été analysée en détail par Don Miguel Morayta del Sagrario dans la Revista política, filo- sófica y literaria titulada La Razon, analyse reproduite en 1863 dans le Boletin bibliográfico espanol, t. IV, pp. 253—4. En 1866, Ad. Mussafia publia quelques fragments de cette Cäntiga d'après un ms. de Paris (v. Wiener Sitzungsber., philos.-hist. Cl., t. LIU, pp. 563—4). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 55 romance due à la plume de Balthasar Dias, natif de Madère, laquelle porte le titre: Historia da Imperatriz Porcina, mulher do Imperador Lodonio de Roma, em qual se trata, como o dito Imperador mandou matar esta senhora, etc. Cette romance a été publiée plusieurs fois comme feuille volante, et M. Th. Braga l'a reproduite, d'après une édition de 1660, dans son ouvrage intitulé Floresta de varios Romances (1869)'. Cette romance se distingue par les traits suivants du miracle latin: Personnages: (1) Lodonio; (2) Porcina, fille du roi de Hongrie; (3) Albano: (4) le comte Clitaneo; (5) Nathäo. Épisodes: (a) l'impératrice n'emploie pas de ruse pour enfermer le beau-frère; c'est à trois hom- mes que l'empereur donne l'ordre de tuer sa femme; (d) l'impératriee ne subit pas de violences de la part des marins; (e) la première personne qu'elle guérit est la femme d'un certain Alberto, chez qui elle reste et acquiert sa réputation; (f—g) c'est là que viennent Clitaneo, avec sa femme Sophia, et Nathao; Clitaneo et Sophia accompagnent Porcina à Rome; Sophia devient la ,camereira* de Porcina. En espagnol notre miracle de la Vierge se rencontre sous deux formes assez altérées. Au XVI* siécle, Juan (de) Timoneda, libraire et auteur, en publia une version dans son ouvrage El Patrañuelo (Patraña 21), sans lui donner de titre”. Cette version a ceci de curieux que l'auteur y veut expliquer la trouvaille de l'herbe merveilleuse d'une manière naturelle, sans l'intervention de la sainte Vierge. Ce n'est done plus un miracle. Voici en quoi le récit de Timoneda diffère du miracle latin: Personnages: (1) Marcelo, roi d'Angleterre; (2) Geroncia; (3) Pompeo; (4) le marquis de Delia; (5) Fabricio; (7) manquent. Épisodes: (a) les deux hommes, Robledo et Lobaton, qui ont reçu l'ordre de tuer Ge- roncia dans la forêt commencent à se quereller au sujet de la possession de la reine; Robledo est tué, et le vainqueur est surpris par le marquis de Delia; (b, d) la reine est conduite directement dans l'île Desafor- tunada pour y mourir de faim; là, elle voit un jour comment une couleuvre, blessée par un lézard, place 1 Pp. 104—49. Outre l'édition de 1660, qu'a reproduite M. Braga, nous connaissons des éditions de 1718 (Emperatriz Poreina. Historia novamente da Emperatriz Porcina mulher do Emperador Lodonio di Roma, em a qual se trata como o dito Emperador mandou matar a dita Senhora por testimunho, que Ihe levantou o irmao do dito Emperador, e como escapou da morte, e dos muitos trabalhos, e fortunas, que passou, e de como por sua bondade, e muita limpeza tornou a cobrar seu estado com mais honra, que a do principio. Lisboa occidental Na Offieina de Manoel Fernandes da Costa, Impressor do Santo Officio. In-4°. 24 pp), de 1790 (Lisboa, por Francisco Borges de Sousa) et celle qui fait partie de la Bibliotheca pará o Povo (no. 26; v. Zs. f. roman. Philol., TT, fasc. V [Bibliographie 1878], p. 85); cp. I. Fr. da Silva, Diccionario bibliogr. portuguez, t. I (1858), p. 322 (no. 11). ? V. B. ©. Aribau, Biblioteca de autores espaholes, t. TIT (1849), pp. 1625— 1642. Cette ,patraña“ se trouve dans les éditions d'Alealà, 1576 (v. Dunlop-Liebrecht, Gesch. der Prosadichtungen [1851]. p. 500»; Mad- den, Gesta Romanorum [1838], p. 522), et de Sevilla, 1583 (v. Grüsse, Lehrbuch einer Literärgesch. der berühm- testen Völker des Mittelalters. Zweite Abth., zweite Hälfte [1842], p. 1032), lesquelles nous n'avons pas eu loccasion de consulter; mais elle n'est pas dans le tome XXXV de la Coleccion de los mejores autores espaho- les, qui contient El Patramuelo. D'autres éditions du Patrañuelo ont été signalées par F. Wolf, Jahrbücher der Literatur, t. CX XII (1848), p. 115. N:o 1. 56 A. WALLENSKÖLD certaine herbe sur ses blessures et guérit'; elle cueille alors de cette herbe; (e) Geroncia reste douze ans dans un hôpital, guérissant les malades; (f—g) Fabricio devient malade de la manière suivante: on avait placé le couteau avec lequel l'enfant avait été tué au-dessus de la porte de la ville, avec une inscription racontant le crime; or, le couteau tombe un beau jour sur Fabricio et le blesse grièvement à la tête; Ge- roncia est, sur ses priéres, envoyée en Angleterre par le marquis de Delia; la maladie de Pompeo provient de ce qu'il a été blessé dans un tournoi; avant de se fairé reconnaitre, Geroncia prie le roi Marcelo de la prendre pour femme, ce qu'il refuse naturellement; le mari entre- aussi dans un couvent, et Pompeo recoit l'empire. L'autre version espagnole est une romance en deux parties de Juan Miguel del Fuego (XVIII* siècle), intitulée La peregrima do(c)tora. Elle a paru plusieurs fois sous forme de feuille volante? et se trouve imprimée dans la Biblioteca de autores españoles d'Aribau?. (Cette version, qui a entièrement omis l'épisode du meurtre, dif- fère par les traits suivants du miracle latin: Personnages: (1) Don Alejandro de Figueroa y Sarmiento, grand seigneur de Lisbonne; (2) Dona Ines Portocarrero; (3) Federico; (4) (5) et (7) manquent. Épisodes : (a) le mari est parti pour une expédition de guerre; Dona Ines enferme Federico dans une maison qu'elle a fait bâtir exprès; Don Alejandro donne à quatre hommes l'ordre de tuer sa femme; les hommes commencent à se quereller dans la forêt, et le combat finit par la mort de l'un d'eux; pendant la querelle la sainte Vierge apparait avec l'enfant Jésus et promet son secours à Doiia Ines; celle-ci s'enfuit, accompagnée d'un lion que la sainte Vierge lui a envoyé comme protecteur', et trouve un refuge dans une grotte, où le lion lui apporte sa nourriture; les trois bourreaux survivants, qui doivent rapporter à Don Alejandro les yeux et le cœur de Dona Ines, prennent les yeux et le cœur de leur compagnon tué et les rapportent à leur maitre; à Federico ils racontent cepen- dant la vérité; Federico va avec les esclaves chercher Dona Ines; le lion tue les esclaves et blesse griève- ment Federico, qui retourne auprés de son frére et lui raconte qu'un sanglier avait tué les hommes et l'avait blessé lui-même; l'épisode (b) manque; (d) la sainte Vierge apparait dans la grotte et donne à Doiia Ines un petit vase, plein d'un baume merveilleux avec lequel elle pourra guérir les malades; (e) Dona Ines arrive à Lisbonne, oü elle guérit tontes espéces de malades; (f—g) la nouvelle de ces cures merveilleuses étant arrivée aux oreilles de Don Alejandro, également malade, il fait mander le célèbre médecin, qui le guérit; puis elle guérit le beau-frére; elle reste ensuite avec son mari, et Federico épouse la sceur de Dona Ines, Dora Elvira de San Diego. Fi ! Pour ce trait assez commun dans le folk-lore, cp. Ad. Mussatia, Wiener Sitzungsber., philos.-hist. Cl., t. LI, p.672, note 1; E. Rohde, Der griechische Roman, 2:e éd. (1900), pp. 132, note 2, et 563, note 2; K. Warnke, Die Lais de Marie de France (1885) pp. CIV—CVI; W. Hertz, Spielmannsbuch, 2:e éd. (1900), pp. 398 et 408—11 (note 4). * Nous connaissons les éditions suivantes: 1) Madrid, Francisco Xavier Garcia, s. d., in-4*, 8 pp. Il y a au commencement et avant la seconde partie une gravure représentant une femme couchée dans son lit, et à cóté du lit, d'un cóté, un chevalier qui tient la main de la femme, de l'autre, un diable cornu. 2) Valladolid, F. Santaren, s d., in-4°, 8 pp. Au commencement une gravure représentant une femme avec un bâton de pèlerin à la main. 3) Barcelona, Ignacio Estivill, s. d. in-4°, 8 pp. Gravure au commencement représentant une bergére avec ses moutons. * T. XVI (1851), Romancero general — — — por Don Augustin Duran, II, 260b—264b (nos 1269—1270)- * Op. ci-dessus l'une des versions italiennes (p. 54). Tom. XXXIV. on - Conte de la femme chaste. convoitée par son beau-frère “A la fin du XIV" ou au commencement du NV" siècle a été composé en Alle- magne un livre religieux connu sous je nom de Der Seelen Trost‘ et dont l'auteur était peut-être un certain Johannes Moirs Sultze, de Cologne”. Sous forme de dialogues entre un maitre et son élève, ce livre voulait, par des „exemples“, illustrer les dix commandements de Dieu. Dans le huitieme commandement a aussi trouvé place notre légende, peut-étre d'aprés la version de Vincent de Beauvais, que l'auteur lui-méme dit avoir utilisé pour son œuvre. La version primitive de Der Seelen Trost était pro- bablement écrite en bas-allemand ; aussi la plus ancienne édition connue, de 1474", est- elle en bas-allemand et s'appelle Deer selen trois. Notre miracle y porte le titre: Van eyner keyserynnen de plach vnse leue vrowwe gerne ynnychlichen tzo erem. De cette rédaction bas-allemande sont issues des versions en haut-allemand, en hollandais, en suédois et en danois. La première édition haut-allemande, Der sele troste, date de 1478?, et notre miracle y porte le titre: Hin keiser het eim frawen die dienet Marie". De la rédaction hollandaise on connait plusieurs éditions à partir de 1478. Dans l'édi- tion de 1502” l'ouvrage est appelé Der sielen troest et notre miracle y porte la rubri- que: Hoe die keyserimne tweewerf met loghen ter doot v'ordeelt was. ende hoe se onse lieue vrowwe maria v’loste‘. La rédaction suédoise fut publiée par G. E. Klemming, d'après un ms. unique de la première moitié du XV” siècle, dans Samlingar af Svenska Fornskrift-Sällskapet (1871—1873). Le titre en est Siälinna Thröst, et notre mi- ! V. pour la date de l'ouvrage, G. E. Klemming, Själens Tröst (1871—3), p. IV. ? Dans lexemplaire d'une édition, sans titre, date ni lieu, écrite en bas-allemand, qui se trouve depuis 1859 au Musée Britamnique sous la cote 3834 b. 6 (le catalogue du Mus. Brit. dit: „Ludwig ter Renchen: Cologne, 1485?*), il y a sur un bout de papier, collé à un feuillet de garde, la petite notice sui- vante (en français): ,L'auteur est Jean Moirs Sultze, de Cologne qui vivoit en 1445. L'original a été rédigé primitivement en vers allemands.* La derniére assertion étant sans aucun doute erronée, il est possible qu'il ne faille pas non plus se fier à ce qui est dit dans la première phrase. Il est vrai que le Catalogue du Musée Britannique indique ,Johann Moirs* comme l'auteur de Der Seelen Trost, mais cette assertion peut être simplement déduite de la notice manuscrite en question. Jean Moirs Sultze était peut-être l'auteur de la traduction néerlandaise dont nous parlerons plus bas; cp. A. J. van der Aa, Biografisch Woordenboek der Nederlanden, t. XVII (Haarlem 1874), p. 1074: „Van hem [Sultze| is bekend Der sielen troest Utrecht 1479, — — —*. 3 Imprimée à Cologne, par Johannes Coilhoff. * Fol. 85 v? — 86 r Nous avons aussi vu des éditions bas-allemandes de 1485 (?, Cologne ?; fol. . XCIII v"b — XCIIII va: Van eynem keyser), de 1489 (Cologne; fol. XCI r°a — XCI vb: Van eynem keiser) et de 1523 (Cologne; fol LXV r° — LXV v°: Wye ein keyseryn izwey mail v'ordelt wart mit loege zom dode, vi maria ir half). Une grande partie de la version bas-allemande de Der Seelen Trost fut publiée, en 1854— 1856, par Franz Pfeiffer dans les tomes I-III de la revue Die deutschen Mundarten (d'après un ms. de Stuttgart) comme une illustration du dialecte de Cologne au XV:e siècle. Notre légende s'y lit t. II, pp. 7—9, no. 77. Cette même version fut réimprimée, en 1854, dans Germaniens Völkerstimmen de J. M. Firmenich (t. III, pp. 212 »—213 ^) sous le titre trompeur: Erzählung von der Crescentia. 5 Imprimée à Augsbourg. * Fol. CXLI r*—OXLII v?. 7 Imprimée à Anvers. * Fol. LXXX r"b—LXXXI r?b. N:o 1. 58 A. WALLENSKÖLD racle est intitulé: Aff eene ärlike frw j room'. Quant à la rédaction danoise, on n'en connait que des fragments d'un ms. de la fin du XV" ou du commencement du XVI” siècle conservés à Upsal et à Stockholm”. Dans le fragment de Stockholm (Kongl. Bibl.) notre miracle se lit sous le titre: Et miraculum af jomf" mariae?. La version de Der Seelem Trost ne différe que trés peu du miracle latin: Épisodes: (a) c'est au frère que l’empereur confie l'empire et sa femme; c'est le beau-frère qui fait arranger un appartement secret dans la tour pour les rendez-vous. Assez pres du miracle latin est aussi la „comedie* de Hans Sachs intitulée: Hin comedi mit vierzehen personen, die unschuldig keyserin von Rom". La pièce, qui a cinq actes (826 vers) date de l'année 1551 (31 août) et est sans doute la dramatisation d'un livre: Kaiserin von rom vertrieben (traduction perdue du miracle latin) qu'on trouve mentionné comme faisant partie de la bibliothéque du célébre dra- maturge?. Si l'on excepte toutes sortes d'amplifications de détail, la version de Hans Sachs ne différe du miracle latin que par les traits suivants: Personnages: (3) Alphonsus; (4) le margrave de Salerne; (5) Hato; (7) un capitaine. Épisodes: (a) le beau-frère raconte à l'empereur que l'impératrice la enfermé; il n'y a qu'un bourreau, qui ne cherche pas à faire violence à sa victime; le bourreau fuit; (b) Hato place le couteau derrière le coussin de l'impé- ratrice; elle est condamnée à être noyée en mer; (d) le capitaine du navire ne veut pas abuser d'elle; c'est un ange qui se montre à elle® et place l'herbe dans son sein; (e—g) l'impératrice, habillée en homme, se rend directement à Rome, oü viennent le margrave de Salerne et son frére lépreux; l'impératrice ne se fait pas nonne. Il nous reste à parler d'une version allemande du poete Hans Rosenblüt, de Nuremberg (milieu du XV” siecle), laquelle, tout en étant apparentée d'assez prés au miracle latin, présente ceci de curieux que lempereur y est nommé Octavianus, comme dans la version continentale des Gesta Romanorum. On peut donc croire que Rosen- blüt a connu la version des Gesta Romanorum et que c'est sous l'influence de cette version qu'il a appelé l'empereur du miracle Octavianus. La version de Rosenblüt en vers plats, qui porte le titre: Hin liepleich history von groszer schone, gedult und 1 V. Klemming, owvr. cité, pp. 443 - 50. 2 V. Klemming, ouvr. cité, p. VII. — Pour les différents mss. et éditions de cet ouvrage, v. J. Geffcken, Der Bildercatechismus, I (1855), 48--9 et 110: Latendorf, dans Anzeiger für Kunde der deutschen . Vorzeit. Neue Folge. Tome XIII (1866), coll. 307—9 (,Zur Literatur des Seelentrostes“); Klemming, ouvr. cité, pp. VI—VII. 8 Fol. 29 v*—33 r*. Nous devons ce renseignement concernant la version danoise à l'obligeance d'une compatriote, M:lle J. af Forselles, docteur ès lettres. + V. l'éd. de J. G. Büsching, t. III (1824), pp. 1—37; l'éd. de A. Keller, dans la Bibl. des litterarischen Vereins in Stuttgart, t. OXXI (1874; = Hans Sachs, t. VII), pp. 131—60. Le prologue, contenant l'exposé de la pièce, fut publié par H. F. Massmann, Kaiserchronik, t. III (1854), p. 906. ^ V. K. Goedeke, Die Büchersammlung des Hans Sachs, dans Arch. f. Litt. gesch., VII (1878), 3 (no. 41). * Dans cette altération du miracle latin il faut sans doute voir un trait dû au protestantisme de Hans Sachs. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 59 küscheit einer edeln keyseryn, a été publiée par A. Keller, en 1853, d’après une vieille édition sans date conservée à Tubingue'. Il en existe aussi une traduction en vers bas-allemands, éditée à Magdebourg en 1500 et qui porte le titre: Æyne schone hystorie van eynem keyszer to rome vnde siner erliken Keyserinne wo de myt groter valscheit belagen wart’. La version de Rosenblüt diffère par les traits suivants du miracle latin: Personnages: (1) Octavianus; (7). un capitaine. Épisodes: (a) c'est le frère qui reçoit le gouverne- ment de l'empire pendant l'absence de l'empereur; le lieu du rendez-vous est une tour sur laquelle on avait coutume de faire mourir les malfaiteurs; le beau-frère s'y fait hisser secrètement, et l'impératrice se garde bien de l'y suivre; le beau-frère accuse l'impératrice de l'avoir fait placer sur la tour; (d) Dieu occupe la place de la sainte Vierge; (f—g) l'impératrice va directement à Rome, où elle guérit son beau-frère, ainsi que l'assassin, qui y était aussi venu. La version de Rosenblüt a inspiré un ,Meistersinger* du XVI* siècle, Albrecht Baumholtz (ou Paumholtz) qui a écrit Die keiserim von Rom, poème de dix-sept strophes (de quinze vers chacune), jusqu'à présent inédit. Cette version, que nous ne connaissons que d’après un seul ms.^, diffère de la version de Rosenblüt seulement par le trait suivant: Épisode (d): c'est la sainte Vierge, et non Dieu lui-méme, qui apparait à l'impératrice dormante. (Il y a done, à ce qu'il semble, retour spontané à la version primitive). En terminant ce compte rendu des différentes versions du Miracle de la Vierge, il convient de dire que la brillante réputation de la chaste impératrice de Rome a aussi trouvé son expression dans une œuvre d'art figuré, datant probablement du XIV: siécle, d'assez médiocre valeur du reste. Dom Bernard de Montfaucon, dans son ou- vrage intitulé L'Antiquité expliquée, et représentée en figures (1119)*, a reproduit quatre tableaux sculptés en bas-reliefs sur les couvertures en ivoire de deux tablettes à écrire, appartenant à l'abbaye Saint-Germain-des-Prés”. Ces quatre tableaux paraissent repré- ! V. Keller, Fastnachtspiele aus dem fünfzehnten Jahrhundert, III, 1139—49. Une autre édition sans date ni lieu, dont un exemplaire se trouve à Klosterneuburg (Allemagne), a été signalée par J. M. Wagner dans le Serapeum, XXII (1861), 62 („Ein lieplich history von grosser schone, gedult vnd keuscheyt einer edleln keyseryn*) Pour les mss. de cette version, v. Keller, ouvr. cité, III, 1328 (no. 10: Von der keyserin zu Rom), 1431 (no. 3: Der keyser von Rom. Die keyserin von Rom) et 1433 (no. 1: Die keyserin von Rom Octaui- anus weib). > V., pour cette édition bas-allemande, L. Götze, Aeltere Gesch. der Buchdruckerkunst in Magdeburg, I (1872), 72—8 (no. 7), et G. Milchsack dans Arch. f. Litteraturgesch., XI (1882), 169—170. > Ms. Berlin, Cod. germ. 414, fol. 439 r? — 442 v? (le ms. est un recueil de ,Meistergesänge“, compilé par Hans Sachs) — Nous publions cette version dans notre Appendice (M). + TT. III, partie II. pl. CXCIV (à la page 356). 5 Ces tablettes sont actuellement disparues. N:o 1. 60 A. WALLENSKÖLD senter deux hommes bafoués par des femmes (, Virgile dans la corbeille“ ! et , Aristote comme cheval“ ”) et deux femmes fidèles („La fille sans mains“* et ,L'impératrice de Rome“). Sur le tableau où semble figurer notre héroïne, on voit, à gauche, une femme cueillant des herbes et, à droite, un homme dans une maison avec les signes du lépreux, le chaperon sur la téte et la cliquette à la main”. CHAPITRE VII Crescentia Nous venons maintenant à un groupe de versions où l'heroine porte le nom de Crescentia, nom qu'on a employé presque exclusivement, dans le monde savant, pour désigner, dans toute son étendue, le conte de la femme chaste convoitée par son beau- frère. Cet emploi abusif d'un nom qui n'appartient de droit qu'à une trés faible partie des versions de notre légende s'explique par le fait que c'est gráce à la présence d'une version de Crescentia dans la fameuse Kaiserchronik, publiée deux fois vers le milieu du XIX" siècle par des savants allemands, une fois par H. F. Massmann, l'autre par J. Diemer, que notre légende est entrée dans le domaine des légendes connues. Si à cela on ajoute que la version de Crescentia, telle qu'elle se lit dans la Kaiserchro- "ik, remonte jusqu'au milieu du XII” siècle”, il est facile de comprendre l'importance qu'on à attribuée dans l'histoire de notre conte précisément à la version de Crescentia. Et cependant, cette version n'est, selon toute probabilité, qu'une variante du Miracle de la Vierge qu'on a fait entrer dans une collection de contes quasi-historiques sur les empereurs romains. Dans tous les cas, il est établi aujourd'hui que notre légende n'a pas fait partie de la source principale de la Kaiserchronik pour l'époque romaine, mais ! V. concernant cette légende, Éd. du Méril, Mélanges archéologiques et littéraires (1850), pp. 429, note 4, et 475, note 1; F. H. von der Hagen, Gesammtabenteuer, t. III (1850), pp. CXXXIX - OXLVI („Der Zauberer Virgilius“); H. F. Massmann, Kaiserchronik, t. III (1854), pp. 451—6; D. Comparetti, Virgilio nel medio evo (1872), t. II, pp. 105—18. ? V. concernant cette légende, Éd. du Méril, Mélanges archéologiques et littéraires (1850), p. 474, note 1; F. H. von der Hagen, Gesammtabenteuer, t I (1850), pp. LXXV—LXXXII (, Aristoteles und Phyllis"); A. Héron, La Légende d'Aristole et d'Alexandre (1892), pp. 40—64; W. Hertz, Spielmannsbuch, 2:e éd. (1900), pp. 243-52; A. Borgeld, Aristoteles en Phyllis (Groningue 1902). 3 Pour cette légende, v. H. Suchier, Œuvres poétiques de Philippe de Remi, Sire de Beaumanoir, t. I (1884), pp. XXV—LXXIX. * Cp. H. Suchier, ouvr. cité, t. I, pp. LIII—LIV. 5 V., pour cette date, Die Kaiserchronik, éd. Edw. Schröder (1892), p. 44: „Also wahrscheinlich zwischen 1147 und 1152, kurz gesagt um 1150 ist die Kaiserchronik in Regensburg ans licht getreten*. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitde par son beau-frère 61 a été intercalée aprés coup'. Voici, d’après la version de la Kaiserchronik”, par quels traits la version de Crescentia différe du miracle latin: Personnages: (1) Dietrich, le laid; (2) Crescentia, fille d'un roi d'Afrique; (3) Dietrich, le beau; (4) un duc; (5) le sénéchal du duc; (7) manquent. Épisodes: (a) introduction dans laquelle il est raconté comment les deux Dietrich, fils jumeaux de Narcissus, successeur de son frère Héraclius, et de sa femme Élisabeth, tombent amoureux de Crescentia*; elle choisit celui des frères qui était laid”, et celui-ci devient par ce mariage empereur‘; l'empereur part pour une guerre et laisse sa femme sous la garde du frére; par suite de l'accusation du beau-frére, Crescentia est jetée dans le Tibre, mais elle est sauvée par un pêcheur: (b) l'assassin place le corps de l'enfant tué entre les bras de Crescentia dormante; celle-ci est de nouveau jetée dans le Tibre; (d) Crescentia est cette fois sauvée par saint Pierre", qui lui donne la faculté de guérir tous ceux qui confessent publiquement leurs fautes; l'épisode (e) manque; (f—g) Crescentia se rend d'abord chez le duc, qu'elle guérit de la lèpre, ainsi que le sénéchal; celui-ci est ensuite jeté dans le Tibre; accompagnée du duc, Crescentia va à Rome, où elle guérit également de la lèpre son mari et son frére; l'empereur reconnait sa femme à une marque sur son corps; aprés avoir vécu ensemble quelque temps, l'empereur et l'impératrice abandonnent l'empire au beau-frére et entrent au couvent, La Kaiserchronik a été remaniée en prose, sous le titre Der künige buoch Niuwer é, vers 1275”. Ce remaniement fut publié par H. F. Massmann dans le Land- ! V. Die Kaiserchronik, éd. Schróder, p. 58. ? V. H. F. Massmann, Der keiser und der kunige buoch oder die sogenannte Kaiserchronik, ll (1849), 146—247 = vers 11367 —12828 (Narcissus; analyse détaillée t. III [1854], 893-6); J. Diemer, Die Kaiserchronik nach der ältesten Handschrift des Stiftes Vorau (1849), I, 347—92; Edw. Schröder, Die Kaiserchronik eines Regens- burger Geistlichen (1892), pp. 289—314 = vers 11352—12812. Un fragment de notre conte, correspondant aux vers 11410— 11529 de l'éd. Massmann (éd. Schröder: vers 11395— 11514), avait déjà été publié, en 1812, par K. T. Heinze dans /dunna und Hermode, t. I, no. 36, pp. 143- 6 (ms. Neisse = Massmann n, Schröder no. 20), et, en 1818, W. Grimm publia un autre fragment de la version de la Kaiserchronik, correspondant aux vers 12197 - 12285 de l'éd. Massmann (éd. Schróder: vers 12181— 12269), dans la Leipziger Lileratur-Zeitung („Zweites Halbjahr“, coll. 1374-5; reproduit dans Kleinere Schriften von Wilhelm Grimm, p. p. G. Hinrichs, II [1882], 203—5). L'épisode de Crescentia a encore été reproduit, d'après la version de Massmann, par P. Piper, Die Spielmannsdichtung, Il (1887) 221—858 (ouvrage formant le tome II de J. Kürschner, Deutsche National-Litteratur). En 1853, O. Schade essaya une sorte de reconstruction strophique en dialecte bas- rhénan de ce méme épisode (204 couplets de six vers chacun) sous le titre: Crescentia. Ein niderrheinisches Gedicht aus dem zwölften Jahrhundert (pp. 69—110). Mentionnons enfin qu'il existe une médiocre traduction en prose allemande de la Kaiserchronik par J. M. Mayer (Der Kaiser und der Könige Buch oder die sogenannte Kaiserchronik, 1874), où l'épisode de Narcissus se lit pp. 199—219 (no. 29). 3 Narcissus, Elisabeth et Dietrich paraissent être des noms de fantaisie. Héraclius est sans doute l'empereur d'Orient, le premier de ce nom (610—641); ep. Kaiserchr., éd. Massmann, III, 886— 7. * Pour l'origine probable de ce nom, v. p. 62, note 4. Il est évident que notre Crescentia n'est en aucun rapport avec sainte Crescentia, martyrisée sous Dioclétien; v., pour l'histoire de cette sainte, Acta Sanctorum, ed. nov., Junii tom. III (1867), pp. 491—519: ,De sanctis martyribus siculis Vito, Modesto, Cres- centia* — (15 juin). „Der ungetàne*; l'autre était appelé „der scône“. D'après la loi de l'empire („diu phähte“), celui des frères qui se marierait le premier serait empereur. Jacob Grimm (Gött. gel. Anz., année 1825, p. 707) regardait l'apparition de saint Pierre comme un trait plus ancien que l'apparition de la Vierge; de méme Massmann (Kaiserchronik, IIT, 899 et 905). A priori on est, en effet, tenté de croire que l'introduction de la Vierge n'a eu lieu que postérieurement, sous l'in- fluence du culte de plus en plus répandu de la Vierge. Quoi qu'il en soit, le Miracle de la Vierge, en tant qu'étape dans le développement historique de notre légende, représente un état évidemment plus primitif que la version de Crescentia. Pour ne mentionner que les traits les plus importants, cette version non seule- ment a perdu toute notion du quatriéme criminel (le marin), mais elle a, en outre, inutilement puni de maladie le mari et le duc et introduit un parallélisme fastidieux dans les deux scènes de guérison. 5 V. Die Kchr., éd. Schröder, p. 76. Seni NOM 62 A. WALLENSKÖLD und Lehenrechtbuch de A. v. Daniels. L’episode de Crescentia n'y est pas raconté en entier |. Cet épisode se retrouve aussi dans la Sächsische Weltehronik, appelée également Repkauische (Repgowische) Chronik, le plus ancien ouvrage d'histoire allemande en prose (datant probablement des années 1237—1251^), qui a été publié en 1877 par Ludwig Weiland dans le second tome des Monumenta Germamiae historica, Deutsche Chroniken? La version de la Sächsische Weltchronik ne présente que des divergences insignifiantes avec celle de la Kaiserchronik: Personnages: (1) Dideric, le noir; (3) Dideric, le blanc. pisodes: (a) la tour est décrite fort minu- tieusement et porte le nom de Criscancia (variantes: Cristancia, Crescencia)*; (g) le beau-frére entre aussi au couvent?, Tout prés de la version bas-allemande de la Sächsische Weltchronik est une version en haut-allemand de notre conte, qui a été publiée, en 1836, dans les Altdeutsche Blätter de M. Haupt et H. Hoffmann sous le titre de Crescentia?^. Cette version ne diffère que par les traits suivants de la version de la Sächsische Weltchronik: Épisodes: (a) la tour s'appelle Engelborg; (d) c'est lange Gabriel qui vient en aide à Crescentia, lorsqu'elle est jetée la seconde fois dans le Tibre’; lange lui dit de cueillir une herbe qui croit sous sa tête: cette herbe guérira tous les malades qui confesseront leurs fautes. Il a été dit plus haut (p. 60) que l'épisode de Crescentia n'a pas appartenu au fond primitif de la Kaiserchronik. Il a donc dö exister comme conte ou chanson à 1 V. t. I, fasc. V (1860), pp. CL—CLI. Deux fois cette version renvoie, pour des épisodes omis, à la Kaiserchronik (,daz vint man an der Cronica*). L'empereur y est appelé „swarz Dieterich“. > V. pour cette date, Sächsische Weltchronik, éd. L. Weiland (Mon. Germ. hist., Deutsche Chroniken, t. II [1877]), p. 48. > Pp. 139 43 (cap. 119). L'épisode ne se trouve que dans une partie des mss. de la Sächsische Welichronik. Aussi n'a-t-il pas été publié par H. F. Massmann dans son édition de la chronique intitulée Das Zeitbuch des Eike von Repgow (Stuttgart 1857). + Dans la Kaiserchronik cette tour ne portait pas de nom. Ici, il s'agit évidemment du Château Saint- Ange, qui portait au moyen âge le nom de Castellum Crescentii (d'après le célèbre tribun Crescentius, mort en 998; v. Massmann, owvr. cité, III, 897—8; G. Paris, Rom. IX [1880], 45—6) ou de Domus Theodorici (v. Mass- mann, owvr. cité, III, 898; Müllenhoff, Zs. f. d. Alt, XII [1860], 319 20). Or, il a été supposé (v. Schröder, ouvr. cité, pp. 67 et 289, note 1), non sans vraisemblance, que le nom de notre héroïne a été fait sur le nom de la tour (castellum Crescenti;. Il se peut aussi que le nom de l'empereur et de son frère ait été inventé sous l'influence de l'autre nom de la tour (domus Theodorici) En aucun cas n'est admissible la supposition de W. Wackernagel (Zs. f. d. Alt., VI [1848], 156 *) que la Domus Theodorici a tiré son nom du beau Dietrich de la légende de Crescentia. 5 Dans deux des mss. de la Sächsische Weltchronik, qui sont apparentés de près (Dresde, Kgl. Bibl. I 54 d, et Hanovre, Kgl. Bibl. Xl, 674), c'est l'archange Gabriel (et non saint Pierre) qui vient en aide à Crescentia. * T. I, pp. 300—8 (d'après le ms. Leipzig, Bibl. Univ. no. 1279, XV:e siècle). Une réimpression de cette version se lit dans l’Altdeutsches Lesebuch de W. Wackernagel, 2:e éd. (1839), coll. 987 —98 (l'histoire ne se trouve pas encore dans la l:ère édition, de 1835). 7 Op. la version de deux des mss. de la Sächsische Weltchronik (v. ci-dessus note 5). 5 A cet endroit il y a évidemment influence directe d'une version du Miracle de la Vierge. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 63 part dans la première moitié du XII” siècle. C'est peut-être un dérivé de cette version primitive que nous avons dans une chanson en vers plats de huit syllabes (environ 1050 vers), conservée dans quelques mss. du XIV” siècle, si l'on ne préfère regarder cette chanson comme détachée postérieurement de la Kaiserchronik'. Dans tous les cas, les deux versions sont apparentées de très près; souvent même les vers sont presque identi- ques”. Cette version de l’histoire de Crescentia fut publiée en 1817, d'après le ms. dit de Kolocza, par le Comte J. N. Mailáth et J. P. Köffinger dans leur ouvrage intitulé Koloczaer Codex altdeutscher Gedichte”, et, en 1850, F. H. von der Hagen publia la méme version, d'aprés un ms. de Heidelberg (Cod. palat. 341), dans ses Gesammtaben- teuer sous le titre de Crescentia'. Outre quelques analyses en prose du conte”, il faut encore mentionner deux modernisations en allemand, l'une en vers par le comte J. N. Mailáth (1819)°, l'autre en prose par J. P. Lyser (1838)'. — Cette version, que nous appellerons la Chanson de Crescentia, ne diffère que par quelques traits insignifiants de la version de la Kaiserchronik: Épisodes: (a) c'est le pape qui décide que celui qui se mariera le premier aura l'empire?; (g) Cres- centia et son mari ne restent ensemble qu'une semaine. La version de Crescentia nous a encore été conservée dans deux livres populaires. L'un de ces livres populaires, que nous connaissons dans une réimpression mo- derne de O. F. H. Schónhuth, portant le titre: Historie von der geduldigen Königin Crescentia”, rappelle par plusieurs traits la version des Altdeutsche Blätter, mais semble en méme temps être basé sur la Chanson de Crescentia. Nous annotons ici les diver- gences avec cette dernière version: Personnages: (1) et (3) = Altd. Bll. Épisodes: (a) la tour est décrite comme dans les Altd. Blätter; (d) c'est un ange qui vient en aide à Crescentia et lui indique l'herbe sous sa tête (cp. les A/Id. BlL.)'*. ! En général, on a admis cette seconde alternative. La première alternative a été défendue par K. Goedeke (v. son Grundrisz zur Geschichte der deutschen Dichtung. 2:e éd., I [1884], 43 [S 25. 2]). > F. H. von der Hagen (Gesammtabenteuer, I [1850], 513—21) a comparé les vers que cette version, d'un côté, et deux des mss. de la Kaiserchronik (Heidelberg, cod. pal. 361 = Massmann H, Schröder no. 4, et Vienne, K. K. Hof- und Staatsbibl. no. 2603 — Massmann W, Schróder no. 16), de l'autre, ont en commun. 3 V. pp. 245— 74 (Aventure 48). L'année suivante (1818), les vers 598—688 furent réimprimés, avec des corrections, dans un compte rendu de l'ouvrage par W. Grimm dans la Leipziger Literatur-Zeitung, 2:e sém., coll. 1371—3 (reproduit dans Kleinere Schriften von Wilhelm Grimm, p. p. G. Hinrichs, II [1882], 201—3). * T I, pp. 135—64 (no. 51 du ms.) Une analyse du poème est donnée pp 131—3. 5 V. F. W. Genthe, Deutsche Dichtungen des Mittelalters, II (1841), pp. 310—27; K. Goedeke, Deutsche Dichtung im Mittelalter (1854), p. 160 b—161 b (Goedeke traite en méme temps de la version de la Kaiserchronik). * Auserlesene altdeutsche Gedichte, pp. 101—42 (Crescentia; 908 vers). ? Abendlündische Tausend und eine Nacht, V, 151—8. 3 Il nous semble probable que la Chanson de Crescentia présente ici une altération de la leçon primi- tive, fournie par la Kaiserchronik: diu phähte a été interprété comme der babest (le pape) ? Reutlingen, s. d, in-12., 32 pp. Le livre est divisé en neuf chapitres. Sur le feuillet du titre il y a une gravure représentant un ange à genoux auprés de Crescentia dormante. 0 [] y a encore un petit détail qui montre l'étroite affinité, pour certains passages, entre cette version et les versions des Altdeutsche Blätter et de la Sächsische Weltchronik. Dans ces trois versions, c'est N:o 1. 64 A. WALLENSKÖLD LJ L'autre livre populaire, qui nous est connu par une édition du XVI: siècle, porte le titre: Ein schone wnnd wahrwafftige hystori von einer Kayserin zu Rom: genandt Crescentia: gar kurtzweylig zulesen'. Cette version, qui présente certaines altérations dues à l'influence de versions étrangères à la version de Crescentia, diffère par les traits suivants de la Chanson de Crescentia, de laquelle elle se rapproche le plus: Personnages: (2) Crescentia, fille de l'empereur de Rome, Octavianus*. Episodes: (a) les deux Dietrich ne sont que princes romains; c'est la sainte Vierge qui conduit Crescentia à la maison du pécheur; (b) le sénéchal est le propre frère du duc?; le meurtre s'accomplit en l'absence de Crescentia; (d) la sainte Vierge sauve Crescentia et lui donne une herbe pour guérir les lépreux*; (e) Crescentia guérit plusieurs personnes, avant d'aller chez le duc*; (f—g) le sénéchal est exilé; ce sont des messagers de l’empereur qui conduisent Crescentia à Rome. Il nous reste enfin à mentionner la version métrique fortement abrégée, basée probablement sur la Chanson de Crescentia, qu'a léguée à la postérité le poéte didacti- que autrichien de la seconde moitié du XIV” siècle Heinrich der Teichner®. Cette version, inédite jusqu'à présent, différe par les traits suivants de la Chanson de Orescentia‘ : Personnages: (1 3) sans noms. Æpisodes: (a) l'introduction manque; (f—g) le duc ne devient pas malade; l'impératrice guérit les malades, au moyen d'un remède, dans l'ordre suivant: le mari, le beau-frère, le sénéchal; les deux derniers sont jetés dans le Tibre; les époux vivent ensemble deux années. le senechal (livre pop., p. 22: „der Haushofmeister*; Altd. Bll, p. 305: „der ungetrawe viczdom*; Sächs. Wehr., p. 142: „de untruwe vizedom*) qui conseille le premier de noyer OCrescentia; dans la version de la Kaiser- chronik et dans la Chanson de Crescentia. ce conseil est donné par la femme du duc (Kchr., éd. Schröder, v. 12301: „des herzogen trüt“; Kol. Cod., v. 730: „des herzogen trut). L'erreur de la rédaction des Altdeutsche Blätter et de celle de la Sächsische Weltchronik s'explique par le double sens du mot trät („personne en qui on peut se fier, confident, ami“ et, plus spécialement, ,femme, épouse“) Nous sommes surpris que M. Schröder, dans le Glossaire de sa belle édition de la Kaiserchronik (p. 433), traduise trüt v. 12301 par „ver- trauter*. Il nous semble de toute évidence, à cause du v. 12306 („wer solte sich an wibe rede cheren?*), qu'il s'agit de la femme du duc. Cp. L. Weiland, owvr. cité, p. 142, note 2. ! C’est Mussafia (Wiener Sitzungsber., philos.-hist. Classe, LI, 665—7) qui a signalé cette version d'après une édition in-4° sans date, imprimée à Landshut, dont un exemplaire se trouve à la Bibl. impér. de Vienne. M:lles Hedvig et Irma Rosen, de Vienne, ont bien voulu nous fournir une copie de cet exemplaire. ? Il y a sans doute, à cause de ce nom, quelque réminiscence de la version continentale des Gesta Romanorum (v. p. 27). 3 Influence du Miracle de la Vierge? * Cp. la version du livre populaire publié par Schónhuth. 5 Cp. le Miracle de la Vierge (ci-dessus p. 34). 5 Th. G. v. Karajan (Denkschr. der Kais. [Wiener] Akad. der Wiss. philos.-hist. Cl., VI [1855], 97) place la carrière poétique de Der Teichner entre 1330 .et 1375. Fr. Pfeiffer (Germania, I [1856], 379—80) admet comme seules dates sûres les années 1350—1377. — Le premier vers du poème: ,In der Römer puch man las“ pourrait faire supposer que le poème est tiré directement de la Kaiserchronik, mais probablement il ne faut y voir qu'une de ces indications trompeuses destinées à rassurer des lecteurs sceptiques. Le contenu du poème de Der Teichner laisse la question ouverte. | 7 Mussafia (Wiener Sitzungsber., philos.-hist. Cl.. LI [année 1865], 667—8) l'a résumée sommairement (avec des extraits) d'après un ms. de la Bibl. impér. de Vienne (cod. 2848, fol. 45b—49b). Une analyse très abré- gée avait été donnée déjà en 1748 par J. Chr. Gottsched (Neuer Büchersaal der schönen Wissenschaften und freyen Künste, VI, 73) d'après un ms. de Gotha (de l'année 1497), où cette version porte le titre: Eine Schöne Historj vow ainer edlen Kaiserin; cp, pour ce ms. F. H. von der Hagen et J. G. Büsching, Literarischer Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 65 CHAPITRE VII Hildegarde Jusqu'à présent, notre légende n'a été rattachée qu'à des personnages fictifs ou vaguement définis. Avec le groupe de versions que nous abordons maintenant, nous entrons en pleine histoire: l'héroine, Hildegarde, est la deuxième (ou troisième) femme de Charlemagne (morte le 30 avril 783), et le mari, c'est Oharlemagne lui-méme. La plus ancienne de toutes les versions d' Hildegarde est une version allemande manus- crite, faisant partie d'une chronique de l'abbaye de Kempten en Bavière, écrite en 1507 de la main de Johannes Kräler, notaire de Kempten, et appartenant aujourd'hui à un particulier de cette ville'. Cette version, qui a été publiée par M. Karl Reiser dans ses Sagen, Gebräuche & Sprichwörter des Allgäus, aus dem Munde des Volkes gesammelt, tome I (1897), sous le titre: Hildegard und Taland’, se trouve aussi dans quelques autres mss., postérieurs à celui écrit par Kräler’. L'auteur en fut fort probablement un certain maître d'école, Johannes Birckius (Birck), qui a composé diverses chroniques mensongeres sur l'abbaye de Kempten. La chronique que nous possédons dans la copie de Kräler, chronique continuée par celui-ci jusqu'en 1507, ne peut avoir été écrite qu'après 1481, probablement en 1484 ou 1485". Dans cette chronique Birck a voulu ajouter un nouveau trait à l'honneur de la patronne du couvent de Kempten en mettant sur son compte une pieuse légende qu'il connaissait. Vu la manière extrémement légère dont Birck traite la vérité historique, il est trés difficile de dire si Birck a entendu Grundriss zur Geschichte der deutschen Poesie (1812), pp. 409—10; Fr. Jacobs et F. A. Ukert, Beiträge zur ältern Litteratur, IL (1836—1837), 316—7. Une copie, faite par Gottsched, de la version du ms de Gotha se trouve dans la Bibl. royale de Dresde (M 203); c'est la copie signalée par Fr. Adelung, Altdeutsche Gedichte in Rom etc. (1799), pp. XXVIII—XXIX (Churfürstl. Bibl. zu Dresden Nr. 105). — Nous publions la version de Der Teichner dans notre Appendice (N) d'aprés la copie de Gottsched. ! M. Martin Leichtle, rentier, qui a bien voulu nous permettre de prendre connaissance du ms. en question („Kleinere Králer'sche Chronik“, fol. 23 r? — 28 v?). ? Pp. 442—8 (no. 542). 3 Nous avons vu cette méme version, avec des variantes de peu d'importance, dans les mss. Munich, Kgl. Hof- und Staatsbibl., cod germ 5821 („Chronik des Stiftes u der Grafschaft Kempten, zusam- mengetragen von des Stiftes Hofmeister Georg Fläschütz 1544"), fol. 54 r? — 58 r^ (la fin, après le passage où il est dit qu'Hildegarde bâtit le couvent, manque), et cod. germ. 5822 (copie du XVIEe siècle d'une partie du ms. précité), fol. 8 v? — 16 r? (sans pagination). * Pour ce qui concerne les ,Lügenchroniken‘ de Kempten et leur auteur présumable, v. F. L. Baumann dans Alemannia, Zeitschrift für Sprache, Litteratur und Volkskunde des Elsasses, Oberrheins und Schwabens, IX (1881), 187—91, et le méme auteur, Forschungen zur Schwäbischen Geschichte (1899), pp. 3—29 (comme extrait de cet ouvrage avait paru déjà en 1895, dans la revue Allgäuer Geschichtsfreund, année 1895, p. 61 et suiv., un mémoire intitulé: Die Kemptner Chroniken des ausgehenden 15. Jahrhunderts). Dans le der- nier ouvrage, M. Baumann traite spécialement de notre chronique (no. 6: Kleinere Krüler'sehe Chronik) aux pp. 14—23. N:o 1. 66 A. WALLENSKÓLD raconter notre légende å peu prés dans la forme sous laquelle il nous I'a léguée (sauf les noms propres et la fin concernant le couvent de Kempten), ou bien s’il a librement arrangé une version du Miracle de la Vierge, qui est dans tous les cas la source, soit directe, soit indirecte, de la version de Birck'. Nous sommes trés porté à croire que la seconde alternative est la bonne, car, d’une part, nous ne connaissons aucune version de notre légende qui soit à peu près semblable à celle de Birck, moins les noms propres et la fin; d'autre part, il est assez naturel que Birck, pour ne pas s'exposer trop faci- lement à étre accusé de plagiat et de mensonge, ait altéré la version qu'il avait devant lui ou qu'il avait entendu raconter. Voici par quels traits la version de Birck (copie Kräler) diffère du miracle latin: Personnages: (1) Charlemagne; (2) Hildegarde; (3) Taland; (4) le chevalier de Freydenberg, au service de la sœur d'Hildegarde, Adelinde; (5) et (7) manquent. Épisodes : (a) Charlemagne, partant, en 765, pour combattre les infidèles, confie Hildegarde et ses enfants à Taland; celui-ci construit un palais avec trois portes, l'une derrière l’autre, pour les rendez-vous; il raconte à Charlemagne qu'Hildegarde l'avait enfermé; Charlemagne ordonne à ses valets de noyer l'impératrice; jetée dans l'eau, elle promet à la sainte Vierge de bâtir un couvent, si elle échappe à la mort; sauvée, elle parvient à une maison princière, où elle est bien traitée; un jour qu'elle se tenait à une fenêtre du château, elle est découverte par Taland et Charle- magne, qui passaient prés de là; Charlemagne ordonne cette fois à ses valets de la conduire dans une forét et de lui arracher les yeux; le chevalier sauveur, qui connait Hildegarde, laisse les valets, qui n'ont pas voulu violer leur vietime, prendre les yeux de son chien pour les remettre à l'empereur en signe de leur obéissance; les épisodes (b) et (d) manquent; (e) Hildegarde s'expatrie, en compagnie d'une demoiselle Rosina de Bodmann, et se met à étudier les qualités curatives des plantes et des pierres précieuses, de sorte qu'elle arrive à guérir toutes sortes de maladies, surtout la cécité; sa réputation devient si grande, qu'elle est appelée par le pape Léon à Rome, où elle continue, inconnue, d'exercer son métier de médecin; (f) Taland, devenu lépreux et aveugle, se rend avec l'empereur à Rome pour consulter la célèbre femme; (g) quand il arrive à la maison d'Hildegarde, celle ci lui fait dire par son amie qu'il doit d'abord aller se con- fesser; comme il ne dit pas son crime envers Hildegarde, il est renvoyé se confesser; étonnés de la guérison de Taland, le pape et l'empereur veulent savoir qui la femme est; elle apparait à l'église Saint-Pierre et se fait connaitre; Taland est exilé; pour tenir sa promesse, Hildegarde fait bàtir le couvent de Kempten et le dote de riches domaines. En lisant la version de Birck, on se demande comment Birck a eu l’idée d’attri- buer à la patronne de l'abbaye de Kempten le sort qu'aurait subi une impératrice de Rome non nommée. Est-ce quil y avait eu, par hasard, quelque ressemblance entre la vie d'Hildegarde et celle de l'impératrice du miracle latin? Nous avons consulté les chroniques du moyen âge afin de savoir si Charlemagne a répudié Hildegarde, elle aussi (on sait que Charlemagne changeait volontiers d'épouses —- et de concubines?), mais en vain. Ce qu'on sait d'authentique sur la vie d'Hildegarde, se réduit à peu ! L'assertion de Birck, au commencement de sa version de notre légende, qu'il l'a tirée „von alter poetischer latin* est naturellement sujette à caution. ? Dans la version même de Birck nous trouvons un curieux témoignage des mœurs peu rigides du grand monarque. La chronique dit que, quand l'empereur eut retrouvé son épouse, „do tett der selbig kaiser Karolus die kópszwyber alle von im* (éd. Reiser, p. 447). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 67 pres aux faits suivants: Hildegarde, fille d’Imma, arriere-petite-fille de Godefroy, duc d'Allemagne (+ en 709), naquit en Souabe! vers 757—758*; à l’âge de douze ans accomplis, pendant la seconde moitié de l'année 770 ou au commencement de l'année 771, elle devint l'épouse de Charlemagne”, après que celui-ci eut répudié la fille de Didier, roi de Lombardie‘; elle donna à son mari quatre fils: Charles (+ en 811), ! Einhardi Vita Karoli Imperatoris, cap. 18 (Mon. Germ. hist. script. tom. II [1829], p. 453): „Hilde- gardem de gente Suavorum, praecipuae nobilitatis feminam, in matrimonium accepit;* Thegani Vita Hludo- wici Imperatoris, cap. 2 (Mon. Germ. hist, script. tom. II [1829], pp. 590—1): ,nobilissimi generis Suavorum puellam, nomine Hildigardam, quae erat de cognatione Gotefridi ducis Alamannorum. Gotefridus dux genuit Huochingum, Huochingus genuit Nebi; Nebe genuit Immam; Imma vero genuit Hiltigardam beatissimam reginam*. Dans les ,chroniques de Kempten" il est raconté qu'Hildegarde était fille d'Hildebrand, duc de Souabe, et de la Bavaroise Regarda, qui résidaient au château d'Andechs en Bavière, assertion tenue pour vraie et adoptée par Münster (S. Münster, Cosmographia. Beschreibung aller Lender [Bâle 1544], p. CCCLXXXVIT, Brusch (G. Bruschius, Chronologia Monasteriorum Germaniae [éd. 1682], p. 89), Rader (M. Rader, Bavaria Sancta [1615—1624], t. IT, p. 102) et nombre d'autres historiographes des XVLe et XVil:e siècles. Que le nom de la mère d'Hildegarde ait été ,Imma*, c'est ce qui ressort aussi d'une charte de l'année 786, provenant du frère d'Hildegarde, Gerold, dans laquelle on trouve parmi les témoins: „Imma genetrix* (v. H. Wartmann, Urkundenbuch der Abtei Sanct Gallen, I [1563], 101—2, no. 108; cp. aussi Chr. Fr. Stälin, Wirlembergische Ge- schichte, Y [1841], 245). ? Cette date n'est pas indiquée dans les chroniques du moyen âge; mais, comme on sait qu'Hilde- garde est morte le 30 avril 783, elle peut être déduite d'un passage de l'épitaphe bien connue composée par Paul Diacre à l'occasion de la mort de la reine (v. Pauli Warnefridi Liber de Episcopis Mettensibus dans les Mon. Germ. hist, script. tom. II [1829], p. 266; ep. Mon. Germ. hist, Poelae latini aevi Carolini, t. I, part. I [1880], pp. 58—9: Epitaphium Hildegardis Reginae, vers 21—24): »Aller ab undecimo iam te susceperat annus, Cum vos mellifluus consotiavit amor; Alter ab undecimo rursum te sustulit annus, Heu genitrix regum, heu decus atque dolor!* Par ,alter ab undecimo* Paul Diacre a sans doute voulu dire ,le treizième“, quoique Virgile semble avoir employé la méme expression dans le sens de ,douziéme* (Ecl. VIII, 39: „Alter ab undecimo tum me iam ceperat annus*); cp. J. Havet dans la Bibl. de l'Éc. des Chartes, t. XLVIII [1887], p. 49. Mais déjà le gram- mairien Servius (IV:e siècle) exphquait l'expression de Virgile par ,tertius decimus* (v. Commentarii in Virgilium Serviani, éd. H. A. Lion [1826]. II, 151), et les deux commentateurs de Térence, Donat (IV:e siècle) et Eugraphius (X:e siècle), avaient la méme opinion sur l'expression ,alter ab undecimo* (v., à propos de Andria I, I, 50, l'éd. de R. Klotz, t. I [1838], pp. 21 et 178—9). — L'assertion de Brusch qu'Hildegarde serait née en 732 (v. G. Bruschius, ouvr cité, p. 91) est toute fantaisiste. De même, il n'y a aucune preuve sérieuse pour l'année 753, proposée par D. Papebroch (v. Acla Sanctorum, Apr. t. III [1675], p. 791 [Comm. praev. cap. 13]). 3 En faveur de la première date parle une charte du mois de juillet 771, dans laquelle Charlemagne mentionne déjà son fils Charles, l'aîné de ses fils avec Hildegarde (v. cette charte dans la Bibl. de l'Éc. des Chartes, XLVIII [1887], 226—8, et les commentaires de J. Havet, ibid., pp. 46—8); ep. cependant, sur la valeur de cette charte, S. Abel et B. Simson, Jahrbücher des Fränkischen Reiches unter Karl dem Grossen, I (2:9 éd., 1888), 673. Dans une autre charte, probablement aussi apocryphe, du l:er mai 783 (v. S. Abel et B. Simson, ouvr. cité, I, 449, note 2, et J. F. Böhmer et E Mühlbacher, Regesta Imperii. I. Die Regesten des Kuiserreichs unter den Karolingern 751—918, I [1889], 95 [no. 253], Charlemagne dit avoir perdu sa femme dans la treizième année de leur mariage (,dulcissima coniux nostra obiit in anno tertio decimo coniunctionis nostrae*; v., sur lauthenticité de cette datation, J. Havet, Bibl. de l'Éc. des Chartes, XLVIII [1887], 50, note 1). Encore un fait qui parle en faveur de l'année 770, c'est que déjà en 754 le fils ainé de Charlemagne et d'Hildegarde, Charles, remportait une victoire sur les Saxons (v. S. Abel et B. Simson, ouvr. cité, I, 473-5; cp. J. Havet, art. cité, p. 51). + V. Einhardi Vita Karoli Imperatoris, cap 18 Mon. Germ. hist., script. tom. IT [1829], p. 453): , Deinde cam matris hortatu [Karolus] filiam Desiderii, regis Langobardorum, duxisset uxorem, incertum qua de causa, post annum eam repudiavit, et Hildegardem — — — in matrimonium accepit"; cp. Monach. Sangall. IL 17 (Mon. Germ. hist, script. t. II [1829], p. 759): ,filiam Desiderii Longobardorum principis duxit N:o 1. 68 A. WALLENSKÖLD Pépin (t en 810)' et les deux jumeaux (nés en 778)? Lothaire, qui mourut bientôt, et Louis, qui devint le successeur de Charlemagne, ainsi que cinq filles: Rothrude, Adélaïde, Berthe, Gisèle et Hildegarde?; en 773—774 et en 780—781 elle visita l'Italie avec ^ son mari”; elle mourut le 30 avril 783 à Thionville en Lorraine et fut enterrée à Metz, dans l'église de Saint-Arnoul’; son caractère était doux et pieux". Telles étant les données historiques concernant Hildegarde qu'on a le droit de regarder comme sûres, il va sans dire que les hypothéses de quelques savants, qu'Hildegarde aurait été la pre- miére femme de Charlemagne, abandonnée pour la fille de Didier et puis reprise aprés la répudiation de celle-ci’, n'ont aucune valeur. Il est méme à peu prés certain qu’Hil- uxorem. Qua non post multum lemporis, quia esset clinica et ad propagandam prolem inhabilis, iudicio sanc- tissimorum sacerdotum relicta velut mortua, — —*). ll est fort probable qu'Éginhard s'est trompé sur la durée du mariage de Charlemagne et de la fille de Didier. La répudiation a då avoir lieu trés peu de temps après les épousailles (v. Herimanni Augiensis Chronicon dans les Mon. Germ. hist. script. tom. V [1844]. p. 100: „170. Karolus filiam Desiderii regis Langobardorum, adducente Bertha matre sua, uxorem duxit, sed statim eam repudiavit*; Chronicon Suevicum Universale, cap 3, dans les Mon. Germ. hist, script. tom. XIII [1581]. p. 63: „1770. Karolus filiam Desiderii regis Longobardorum uxorem duxit et statim repudiavit.*), ce qui s'accorde avec ce qui a été dit dans la note précédente sur la date du mariage de Charlemagne avec Hildegarde. Cp. cependant S. Abel et B. Simson, owvr. cité, I, 672. ! V, pour la date de la mort de ces deux fils, Thegani Vita Hludowiei Imperaloris, cap. 5 (Mon. Germ. hist., script. tom. II [1829], p. 591). ? V. Vita Hludowiei Imperatoris, cap. 3 ‘Mon. Germ. hist., Script. tom. II [1829], p. 608): , Rediens ergo [ex Hispania] rex repperit coniugem Hildegardam binam edidisse prolem masculam; quorum unus inmatura morte praereptus, ante pene mori quam sub luce vivere coepit, alter [Hludowicus| prospero eventu materno fusus utero, infantilibus nutriebatur inpendiis. Nati sunt autem anno incarnationis domini nostri lesu Christi septingentesimo septuagesimo octavo*. 3 V. Pauli Warnefridi Liber de Episcopis Metlensibus (Mon. Germ. hist, script. tom. II [1829] p. 265): „ex Hildegard coniuge quattuor filios et quinque filias proereavit*. Einhard nomme trois filles (v. Einhardi Vita Karoli Imperatoris, cap. 15 (.Mon. Germ. hist., script. tom. II [1829]. p. 453): ,de qua [se. Hildegarde] tres filios, Karolum videlicet et Pippinum et Ludowicum, totidemque filias, Hruodrudem et Bertham et Gislam, .genuit*); les noms des deux filles Adélaide et Hildegarde, mortes jeunes, nous sont connus par des épitaphes de Paul Diaere (v. Mon. Germ. hist, Poetae latini aevi Carolini. t. I, part. I [1880], pp. 59—60: XXIII. Æpita- phium Adeleidis filiae Karoli Regis — — -, et XXIV. Epitaphium Hildegardis filiae cuius supra). Cp. S- Abel et B. Simson, ouvr. cilé, I, 449 et 458, note 6. * V. S. Abel et B. Simson, ouvr. cilé, I, 148 —9, 193, 369, 386, 463 (note 5). * V. Pauli Warnefridi Liber de Episcopis Mellensibus (Mon. Germ. hist., script. tom. II [1829], p. 265 : „Quae Hildegard apud urbem Mettensem in beati Arnulfi oratorio requiescit*; Annalium velerum fragmenta partim. ex Mettensibus desumta (Mon. Germ. hist., script. tom. XIII [1881]. p. 30): ,Obiit [anno 783] beatae me- moriae Hildegardis regina 2. Kal. Maii, quod evenit tunc in vigilia ascensionis Domini, et sepulta est iuxta urbem Mettensem in basilica apostolorum et beati Arnulfi*, et Hisloria S. Arnulfi Mettensis, p. 37 (Mon. Germ. hist., script. tom. XXIV [1879]. p 535): „Anno ab incarnacione domini nostri Ihesu Christi 783. obiit beate memorie gloriosa ac venerabilis regina Hildegardis 2. Kal. Maii, quod evenit tunc in vigilia ascensionis Domini, et sepulta est iuxta urbem Metensem in basilica Apostolorum*. Cp. S. Abel et B. Simson, our. cilé, I, 449. — D'après les ,chroniques de Kempten" et les auteurs qui s'en sont servis, c'est à Kempten qu'Hildegarde aurait été enterrée Tout au plus, son corps a pu y être transporté plus tard, puisqu'il parait qu'on a trouvé à Kempten, au X:e siécle, une inscription funéraire sur la reine Hildegarde (v. G. Brus- chius, ouvr. cilé, p. 107; cp. Acta Sanclorum, Apr. t. ILL [1675], p. 789 [Comm. praev capp. 4 et 5]. Cp. aussi l'assertion d'un document du X:e siècle, fabriqué au monastère de Saint-Gall (Genealogiae Karolorum, no. VII, dans les Mon. Germ. hist, script. tom. XIII [1831], p. 248): , Hluduwicus Pius — — — sepultus est Campidone cum matre sua*. * V. S. Abel et B. Simson, owvr. cilé, I, 450—1. * V. D. Papebroch dans les Acta Sanctorum, Apr. t. III (1675*, p. 791 (30 avril: De B. Hildegarde Regina, Campedonae in Svevia. Comm. praevius, cap. 12), et J. A. Träger, Ideen zu einer künftigen Revision Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 69 degarde n'a pas fondé le couvent de Kempten, assertion fondée essentiellement sur une charte apocryphe, datée le 3 avril 773, par laquelle, entre autres, Charlemagne con- firma une donation de sa femme Hildegarde au couvent de Kempten". Si à cela on ajoute que Taland semble être un personnage entièrement fictif”, que les personnages figurant sous les noms de Freydenberg et de Rosina von Bodmann ont sûrement été introduits dans l'histoire d'Hildegarde pour rehausser l'éclat de deux familles souabes”, que Charlemagne n'a pas fait d'expédition guerrière contre les Musulmans de la Terre Sainte ', et enfin qu'il n'était pas encore empereur en 765, il est évident que le récit de Birck n'est fondé sur aucun fait historique ^. über das Alter Karls des Grossen und seiner ersten rechtmässigen Vermählung mit Hildegard (1820), pp. 30—2. Cp. aussi J. Hübner, Genealogische Tabellen, t. I (1737), tabl. 25, et L. v. Ranke, Weltgeschichte, t. VI, part. I (1885), p. 181 (il y a ici probablement un simple lapsus calami: ,Hildegarde* pour ,Himiltrude*; ep. t. V, part. II [1884], p. 113). ! V, pour cette charte (publiée plusieurs fois, la première fois probablement vers le milieu du XVIe siècle par Seb. Münster dans sa Cosmographia universalis, éd. Bâle, s. d. [1550?], pp. 562 -3), J. F. Böhmer et E. Mühlbacher, ouvr. cité, I, pp. 65—6 (no. 157). Peut-être les chroniques mêmes de Birck ont-elles pro- duit l'inscription suivante, trouvée sur une colonne du couvent de Kempten et datant de 1484: Hildegardis DCCLXXIII fundavit Carolus DCCLXXIV confirmavit Adrianus DCOLXXVII dedicavit Andelgarius DOCLXXVIII inchoavit* (v. G. Bruschius, ouvr. cité, p. 89; cp. A. Mai, Scriplorum veterum nova collectio, t. V [1831], p. 193). — Il est cependant possible qu'Hildegarde ait fait restaurer le couvent de Kempten et l'ait richement doté. Du moins, d'après une charte (peut-être apoeryphe) du l:er septembre 839, Hildegarde a-t-elle fait déposer à Kempten les corps des saints martyrs Gordien et Epimachus (v., pour cette charte, J. F. Bóhmer et E. Mühlbacher, owvr. cité, I, 368 [no. 967]; cp. S. Abel et B. Simson, ouvr. cité, I, 451). — V., sur l'histoire véri- dique du couvent de Kempten, F. L. Baumann, Geschichte des Allgüus, I (1881), 108 —10. * Brusch, dans sa Chronologia Monasteriorum (éd. 1682), pp. 91 et 93, dont nous parlerons encore, donne à Taland pour mère Leutburga, seconde femme de Pépin le Bref. J. Hübner, G'enealogische Tabellen, t. I (1737), tabl. 25, dit, d'après notre légende naturellement: ,Talandus — — — soll sich in die Kayserin Hildegard verliebt haben*. * V. sur la famille Freydenberg, J. Chr. von Hellbach, Adels-Lexikon (1825—1826), I, 3812; Stamm- buch des blühenden und abgestorbenen Adels in Deutschland, Y (1860), 3812; sur la famille Bodmann, Hellbach, ouvr. cité, I, 157 5; Stammbuch etc. I, 140; A. Poinsignon, Bodman'sche Regesten (1880—1883, Anhang zu den Schriften des Vereins für Geschichte des Bodensee's und seiner Umgebung, fasc. X—XI). Le nom de Rosina se rencontre souvent dans cette dernière famille (v. D. Hartard von und zu Hattstein, Die Hoheit des teulschen Reichs-Adels, III [1740], 78, 79 et 83), et notre Rosina, compagne d'Hildegarde, a méme trouvé une place dans la Germania topo-chrono-stemmato-graphica sacra et profana de l'historiographe Gabriel Bucelinus (t. II [1662], App. p. 363: ,Rosina Bodman. $. Hildegardis Aulica & peculiariter dilect. A. 770“), naturellement d'après notre légende. — Nous ne saurions dire si Adelinde, épouse d'Otto, comte de Kesselberg, a vraiment été la sœur d'Hildegarde, comme le prétendent Birck et ses imitateurs; v., concernant cette Adelinde, Acta Sancto- rum, Aug. tom. VI (éd 1868), pp 492 4 (28 août). + Qu'il s'agisse d'une expédition en Terre Sainte, c'est ce qui ressort clairement d'un passage de la version de Birck où Charlemagne dit: ,Nun byn doch ich by dem hailigen grab gewesen* (éd. Reiser, p. 444). 5 Mentionnons en passant que la méme Hildegarde a été faite l'héroïne d'une légende pieuse dans laquelle il est raconté que l'innocence d'Hildegarde, qui avait été accusée d'adultére, fut démontrée par le fait qu'un rayon de soleil supporta ses gants, qu'elle avait ótés pour faire sa prière (v. Hist. S. Arnulfi Mettensis, p. 36 [Mon. Germ. hist, script. tom. XXIV (1879), pp. 534—5]. Le méme miracle est, d'ailleurs, raconté à propos de la pieuse Cunégonde, épouse de lempereur Henri II (morte en 1033); v. Vita sanctae Cunegundis, cap. 8 (Mon. Germ. hist., script. t. IV [1841], p. 823). N:o 1. 70 A. WALLENSKÖLD La légende que Birck avait fabriquée en l'honneur d'Hildegarde ne se serait sans doute pas répandue hors des cercles intéressés en Souabe', si un historiographe du XVI" siécle, Gaspar (Caspar) Bruschius (Brusch) n'avait eu l’idée de se servir de la chronique de Birck, pour l'histoire de Kempten, dans son ouvrage intitulé Monasteri- orum praecipuorum ac maxime illustr. Chronologia. (1551). En conséquence, il y donne aussi notre légende sans sembler soupconner son caractére peu sür?. La version abrégée de Brusch différe un peu de celle de Birck, l'auteur ayant voulu compléter et corriger quelques détails de sa source: Episodes: (a) Charlemagne part pour une guerre contre les Saxons; Hildegarde, condamnée à étre noyée, est à temps prévenue du danger?; (e) elle se rend à Rome, sans y étre appelée par le pape; (g) Taland se confesse pleinement tout de suite. Une traduction allemande de la version latine de Brusch nous est connue par quelques mss. des XVI'—XVIII* siècles, dont le plus ancien (Munich, Kgl. Hof- und Staatsbibl, cod. germ. 5823) porte le titre: Beschreib vnd Stüfftung desz Fürstlich Gottshauszes zu Kempten”. Vers la fin du XVI*^ siècle, un autre historiographe allemand, Martin Crusius (1526— 1607), raconta, dans ses Annales Suevici (1595)?, la légende d’Hildegarde d’après la version de Brusch, tout en se servant en même temps de la chronique de Birek?. Voici deux traits par lesquels la version de Crusius diffère de celle de Brusch: Épisodes: (a) Hildegarde est jetée dans le fleuve”; (g) Taland ne confesse pas tout d'abord son crime envers sa belle-sceur 5. ! On sait qu'Hildegarde est regardée comme la patronne de Kempten; la ville est encore pleine de ses souvenirs (entre autres, sa statue décore une fontaine sur le „Residenzplatz“, et non loin de Kempten il y a une ,Hildegardis-Quelle*, ornée d'un bas-relief de la pieuse ,impératrice* et portant la date ,Anno dm DCCLXXVII“) Ce qui nous intéresse davantage ici, c'est qu'il y avait autrefois dans un hôpital de Kempten, actuellement disparu („Spital der Altstadt Kempten"), une fresque du XVl:e siècle représentant Hildegarde avec Taland et le premier abbé de Kempten, Audogar. Une copie à l'aquarelle de cette fresque est entre les mains de M. Martin Leichtle, à Kempten. Cp. F. L Baumann, Geschichte des Allgäus, I (1881), 75, où se trouve une reproduction de cette copie. > V. l'éd. de 1682 (portant le titre: Chronologia Monasteriorum Germaniae praecipuorum ac maxime illustrium), pp. 93—7. Brusch dit avoir trouvé notre légende ,Campidoni in veteribus monasterii annalibus*. * ,Clam admonita*. Brusch a peut-être mal interprété sa source, qui dit (éd. Reiser, p. 444): ,Do verhyesz sy [Hyltgart| vnser frowen, das sy jr vszhulff [sc. dem wasser] so wólt sy durch iren willen ain gotzhusz buwen. Also halff ir unser frow vsz. Darnach kam sy an ainen hoff* — — —. + Notre histoire s'y lit fol. 1 r*—6 r° (sans pagination); l'histoire des abbés de Kempten y va jusqu'à lannée 1585. Les autres mss. sont: 1) Munich, Kgl. Hof- und Staatsbibl, cod. germ, 5824: Be- schreibung vndt Stüftung Dess Fürstlichen Kloszters und Gottshauszes zue Kempten (jusqu'en 1678); la légende occupe fol. 1 r° — 5 r°; et 2) Munich, Kgl Hof- und Staatsbibl, cod. germ. 2922: Vrsprung und Stüfttung desz Hochfurstl. Stüfttes und Gottshauszes zu Kempten (jusqu'en 1728); la légende occupe fol. 1 v? — 10 v*. 5 Pp. 316—8 (Lib. XII, cap. II) Le passage a été réimprimé par J. Ph. à Vorburg, Historiae, X (1659), 45. * Crusius lui-même (p. 316) dit avoir tiré la légende d'Hildegarde de Brusch et d'un ,M. Ser. vetere libro Germanico*. 7 Cp. la version de Birck. Crusius ajoute lui-même entre parenthèses: ,vt est in M. Sc. libro“. * Cp. la version de Birck. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère zul La legende d’Hildegarde se rencontre aussi dans la traduction allemande des Annales Suevici par Johann Jacob Moser: Schwäbische Chronik (1733)'. Une fois entrée pour tout de bon dans la littérature historique de l'Allemagne, la légende d'Hildegarde y fait son chemin pendant les siécles suivants, toutefois le plus souvent à titre de tradition douteuse ou fabuleuse. Ainsi, nous retrouvons notre légende, sans doute d’après Brusch, quoique l'auteur ne cite que les „Annales Campidonenses*, dans la Gülichische Chronic (1611) d'Adelerius Erichius?. De Crusius, d'autre part, vient la version quelque peu abrégée de Christoph Lehmann dans sa Chronica der freyen Reichs Stadt Speier (1612), laquelle porte le titre: Von Talandi Königs Caroli unehelichen Bruders grosser Untreu, so er dem König und seinem Gemahl Hildegart erwiesen?. Puis, nous rencontrons notre légende dans un ouvrage inédit de M. Johann Megglin, Aüff vnnd Nidergang dess Fürstlichen Stüffts vnnd Gottshaüsz Kempten (1632)*. Citons ensuite les ouvrages historiques suivants qui, plus ou moins longue- ment, donnent la légende d'aprés Brusch: Historia Caroli Magni de Johannes Joachim Frantz (1644), les Acta Sanctorum (1675)°, les Annales Ecclesiastici Francorum de Charles Le Cointe (1676)', La Monarchie Sainte, historique, chronologique el généalogique de France de Modeste de S. Amable (1677)", les Annales Imperii Occi- dentis Brunsvicenses de Gottfried Wilhelm Leibniz (mort en 1716)”; etc. etc. Même un historien du XIX” siècle, Joh. Bapt. Haggenmüller, raconte encore notre légende dans son histoire de Kempten (Geschichte der Stadt wnd der gefürstetem Grafschaft Kempten, t. I, 1840)". Naturellement notre légende ne se rencontre pas seulement dans des ouvrages d'histoire, où les auteurs tächent plus ou moins sérieusement de ne raconter que des faits authentiques; nous la retrouvons aussi dans des ouvrages d'un caractére moins sérieux, des recueils d’anecdotes et d'histoires édifiantes. Les sources sont toujours ! Pp. 269— 70. ? Fol. 191 v? — 192 r? (livre IV, chap. I:er). 3 V. la 4e éd. (1711), pp. 213—4 (livre III, chap. XXXI). * Ms. Munich, Kgl. Hof- und Staatsbibl, cod. germ. 5826, fol. 7 v? — 10 v? (chap. 4-5). L'auteur, curé d'Undersriedt (Unterried, Bavière), cite Brusch et Crusius. Une copie de la chronique de Megglin fut faite au commencement de XIX:e siécle (ms. Munich, Hof- und Staatsbibl, cod. germ. 5124); notre légende y occupe fol. 6 v? — 9 r*. > Pp. 94—5. Frantz renvoie à ,antiquorum monasteriorum annales*. 8 V. Apr. t. III, p. 792—3; éd. de 1866, p. 802 (XXX aprilis: De B. Hildegarde Regina, Campedonae in Suevia. Comm. praevius, cap. 20) L'auteur de la brève analyse, qui était Daniel Papebroch, regarde la légende comme fabuleuse. 7 T. VI, pp. 232—3. Le Cointe (Cointius) regarde expressément la légende comme fabuleuse. * T. II, pp. 442—3. L'auteur, qui cite Brusch et Crusius, regarde la légende comme fabuleuse. 2 V. l'éd. de Pertz (1843 —1846), t. I, p. 108 (Ann. 783, cap. 2). Ce n'est qu'un bref résumé. !0 Pp, 20—1. Haggenmüller cite des Chroniques, mais il semble, par certains détails, que ce soit louvrage de Brusch qu'il ait utilisé. IN:o 91: 72 A. WALLENSKÖLD Brusch et Crusius ou un de leurs successeurs. Déjà en 1563, nous trouvons notre légende sous le titre Von könig Carolo magno eine ware histori dans le célèbre ou- vrage intitulé Wend-Unmuth de Hans Wilhelm Kirchhof (+ vers 1603)" Vers le milieu du siècle suivant, le jésuite Georg Stengel (1585—1651) donna la légende d'après Brusch dans son ouvrage intitulé Opus de Tudiciis Divinis quae Deus in hoc mundo exercet”, dont il existe aussi une traduction en allemand de l’année 1712”. Puis, nous retrouvons notre légende dans un ouvrage de Fortunatus Hüber: Vnsterb- liche Gedächtnvs Der vortrefflichen Geschichten, Heiligen Stifftungen vnd. wunder- lichen. Stands Veränderungen, Welche dem Bayrischen hohen Alter haben eingedruckt Die Dapfere, Mächtige und Durchleitige Hölden Von Thaurn, Andechs und Hohen- warth — — (1670)‘, et la version de Hüber a été utilisée, en 1685, par Anton Wilhelm Ertl dans ses Relationes curiosae Bavaricae (en allemand), où elle porte le titre: Siegprangende Unschuld | Hildegardis?. Ertl a introduit quelques changements dans sa version, comparée avec celle de Brusch, dont voici les principaux: Épisodes: (a) Hildegarde conduit son beau-frère dans son ,cabinet le plus secret^*; aprés lui avoir parlé amicalement, elle sort comme pour voir si quelque domestique les a suivis et se hâte de fermer la porte de la chambre; Taland est laissé quelques jours sans nourriture; Charlemagne ordonne non seulement d'arracher les yeux à son épouse, mais aussi de la précipiter ensuite dans une fosse (,Pfütze*)'; (e) l'amie s'appelle , Rosina von Pottmann* (prononciation sud-allemande). Quelques années aprés Ertl, le romancier Eberhard Werner Happel (1647—1690) publia, d'aprés Erichius, la premiére partie de notre légende, jusqu'à l'emprisonnement de Taland, dans ses Grösseste Denkwürdigkeiten der Welt oder so genandte Relationes curiosae sous le titre Die listige Keuscheit?. Puis nous trouvons notre légende dans un des nombreux ouvrages du célèbre écrivain populaire Martinus von Cochem (T en 1712): Auserlesenes Gar anmuthiges, und sehr nutzliches History-Buch. Cette version, 1 V. l'éd. d’Österley (1869), t. II, pp. 47—52 (livre II, no. 23) Kirchhof renvoie aux Annales de Kempten, mais sa version parait bien être basée sur celle de Brusch. Le nom de la compagne d'Hildegarde a été corrompue en , Rosina von Bodinen“. ? V. l'ouvrage posthume de Stengel: Mundus Theoreticus divinorum Iudiciorum in quatuor partes digestus — — — (Cologne 1682), pars tertia, cap. XLIX, no. IX (pp. 187—9). L'histoire d'Hildegarde se trouvait d'ailleurs peut-être déjà dans quelque ouvrage antérieur de Stengel, car on sait que l'Opus de Iudi- elis Divinis n'est qu'un recueil de plusieurs de ses ouvrages parus antérieurement. 3 V. De Judiciis Divinis, Das ist Von den Göttlichen Urtheilen, und Anordnungen, welche der allmüchtige Gott in dieser Welt übet — — —, partie III, pp. 517—21 (cap. 49, no. 9: Wie die Anklag der Kayserin Hilde- gardis auff den Urheber gefallen). + Pp. 184—94 (Buch II, Abth. IT). Hüber indique Brusch comme sa source. 5 Pp. 103—6 (Rel. eur. LXIII. Ertl ne mentionne pas Hüber, mais certains détails du récit ne laissent pas de doute sur sa source. * Déjà dans Hüber il n'est plus question de la construction d'un local spécial. 7 Déjà Hüber donne ce dernier trait. 8 T. V, I:öre partie (1690), pp. 161—2 Le titre Die listige Keuscheit est commun à notre histoire et à une autre, qui la précède, concernant Ludomilla et Ludewig, duc de Bavière. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 73 qui porte le titre: Von der unschuldigen Beklagung, langwürdigen Elend, und endlicher Erhöhung der seligen Kayserin Hildegardis', présente certaines altérations de la ver- sion de Brusch: Épisodes: (a) le rendez-vous est pris dans une tour, située sur les murs de l'enceinte du palais; Charlemagne revenant frappe Hildegarde et donne l'ordre de la décapiter; les soldats, mus de pitié, prennent ses habits et la laissent en vie; (e) ,Rosina von Bodman" est la camérière d'Hildegarde et vient la chercher dans la forét; les deux femmes ont appris dans leur jeunesse à fabriquer, avec des plantes, toutes sortes de remèdes; (g) Charlemagne envoie d'abord chez Hildegarde un domestique pour la prier de venir guérir Taland, mais elle refuse; Taland ne confesse pas tout d'abord son crime envers Hildegarde, de sorte que le remède ne produit aucun effet; il doit donc se confesser une seconde fois’; (g) en quittant Rome, Hildegarde reçoit du pape autant de reliques qu'elle peut prendre avec un doigt, et Dieu lui donne pour cette occasion une force surnaturelle?. Nous retrouvons encore notre légende dans une des nombreuses cuvres du cé- lébre prédicateur Abraham à Sancta Clara (= Hans Ulrich Megerlin, 1644— 1709): Abrahamische Lauber-Hütt^, publiée aprés sa mort, pendant les années 1721—1723°, La version d'Abraham à S. Clara est trés courte, mais présente quelques innovations (comparée avec celle de Brusch): Personnages: (3) Talardus‘. Épisodes: (a) il n'est pas question de la construction de l'appartement secret (,das innerste Cabinet*); Hildegarde poste des gardes devant la porte; (e) l'amie d'Hildegarde n'est pas du tout mentionnée; (f) le beau-frére devient seulement aveugle; (g) aprés la réconciliation des époux, le beau-frère devient de nouveau aveugle; il n'est pas question de bannissement. Enfin, en 1720, le pseudonyme Jasander donna la légende d'Hildegarde dans son ouvrage intitulé Der in fremden Ländern sich lang aufgehaltene, nunmehro aber wieder angelangte Teutsche Historien-Schreiber, welcher allerhand Curiositäten, lustige und lesenswürdige Begebenheiten, für alle diejenigen, so Liebhaber der Novitäten seyn, ı V. led. de 1732, pp. 931—49 (Der sechste Titel. Von vilen trübseligen Persohnen. — — Die Drey und sibenzigste History). Dans la premiere edition, de 1687—1692, cette histoire ne se trouve pas, mais å sa place on y voit figurer une version du miracle de la Vierge d'après Vincent de Beauvais (v. ci-dessus p. 41). Pour sa version d'Hildegarde, Martinus von Cochem cite comme autorité Stengel, mais il y a des passages qui montrent clairement qu'il a aussi utilisé Crusius ou un des auteurs qui ont suivi celui-ci. -- En 1844, il a été imprimé (à Passau) une édition à part de cette version de notre légende sous le titre: Hildegardis, die ITeilige, Gemahlin des Kaisers Karl des Grossen, zweimal unschuldig zum Tode verurtheilt, oder: Ursprung und Erbauung der Kirchen und hlöster Kempten und Aachen. Eine Legende aus der Chronik von Kempten. (In-8°, 44 pp.) Une 2:e édition, de 1853, se trouve mentionnée dans Ul. Chevalier, Repertoire des sources hist. du moyen-áge. Bio-bibliographie (1877 — 1886), col. 1063. > Op. la version de Crusius (ci-dessus p. 70). 3 Cette anecdote est aussi tirée de Crusius, ouvr. cite, p. 319. * T. II, pp. 100—2 (Chap. VIII: Die gleiche Wiedervergeltung, no. 4) 5 La licence d'impression avait été donnée déjà en 1717; v. Th. G. v. Karajan, Abraham a Sancta Clara (1867), pp. 360—1. 5 Il est curieux de noter que J. Fr. Pfeffinger, qui, dans son ouvrage Corpus juris publici, de l'année 1754 (t. I, p. 12845; lib. I, tit. XV, S 16, e, mentionne notre légende en citant Brusch et Lehmann, em- ploie précisément la forme Talardus. N:o 1. 74 A. WALLENSKÖLD mit sich gebracht‘. Cette version présente les divergences suivantes avec la version de Brusch: Épisodes: (a) la première condamnation d'Hildegarde manque; elle doit être tuée secrètement dans une chasse par quelques serviteurs fidèles; (e) c'est le chevalier de , Freudenberg“ et ses compagnons qui font partir pour Rome Hildegarde avec sa camérière, dont le nom n'est pas dit; (f) Taland arrive a Rome, lorsque l'empereur y était déjà; (g) Hildegarde, le visage caché par un voile, parle avec Taland; il n'est pas question de la fondation du couvent. A cóté de toutes ces versions historiques ou anecdotiques, il nous faut mention- ner une œuvre dramatique en vers latins, basée sur le récit de Brusch. C'est la ,comédie^ en cinq actes que le célébre philologue et poéte Nicodemus Frischlin (1547— 1590) fit, en 1578, avec le titre: Hildegardis magna”. A part des amplifications de détail, cette ,comédie“ rend fidèlement la version de Brusch. Elle fut représentée à Stuttgart le l:er janvier 1579 à l’occasion de l'avènement au trône de Louis, duc de Wurttemberg?, et l'on sait qu'elle a aussi été jouée depuis”. Le frère de Nicodemus Frischlin, Jacob Frischlin, traduisit en allemand la pièce de son frère sous le titre: Hildegardis Magna, Eine schöne Comedien von Fraw Hilde- gardin Hertzog Hildebrands in Schwaben Tochter, Keysers Caroli Magni Gemahlin?. 1 Histoire 39. L'exemplaire du Musée Britannique, dont nous nous sommes servi, n'est pas daté; le catalogue de la bibliothéque donne l'année 1738 avec un point d'interrogation. La légende s'y trouve pp. 19—84. E. Weller, dans son Lexicon Pseudonymorum (2:e éd., 1886, p. 270b) ne mentionne que des éditions de 1720, 1728, 1729, 1730 et 1750. ? Nous avons consulté une édition de 1585 (non paginée [Strasbourg], in-12). Dans l'édition de 1604 de l'Operorum poeticorum pars scenica de Frischlin, notre ,comédie* se lit pp. 149—226. Pour les éditions des œuvres dramatiques de Frischlin, v. E. J. Koch, Grundr. einer Geschichte der Sprache und Literatur der Deutschen, t. I (1795), p. 267; P. O. Bäckström, Svenska Folkböcker, t. I (1845), p. 264; J.-G.-Th. Graesse, T'résor de livres rares et précieux, t. II (1861), p. 636b. — Frischlin, dans une préface de l'année 1584, renvoie les lecteurs aux annales Campidonenses, mais il est bien improbable qu'il soit allé au-delà de la version de Brusch. 3 V. Chr. Fr. Sattler, Geschichte des Herzogthums Würtemberg etc, t. V (1772, p. 53. 4 V. K. Goedeke, Grundrisz zur Gesch. der deutschen Dichtung, 2:e éd, t. ll (1886), pp. 398 (S 152. 360) et 523 (8 167. VII). C'est peut-être aussi la pièce de Frischlin qu'ont jouée encore au XVLe siècle, une fois par an, les écoliers de la ville de Kempten (v. J. B. Haggenmüller, Gesch. der Stadt und der gefür- steten Grafschaft Kempten, I [1840], 21: „Die fromme Sage [von St. Hildegard] erhielt sich durch das Spiel des Königs und der Kóniginn, das jedes Jahr von den Schülern an St. Hildegarden-Schule beim Münster zu Kempten an Fassnacht aufgeführt, und bis ins sechszehnte Jahrhundert beibehalten wurde“, et J. von Hor- mayr-Hortenburg, Die goldene Chronik von Hohenschwangau, der Burg der Welfen, der Hohenstauffen und der Scheyren [1842], I:ere part, p. 20: „Bis in die Tage der Reformation führten die Kinder der 5S. Hildegarden- schule beim Münster zu Kempten um Fassnacht das Spiel von der frommen Königin auf“). 5 V. pour cette traduction, imprimée en 1599 à Strasbourg, et que nous n'avons pas vue, J. Cles- sius, Catalogi librorum Germanicorum alphabetici (1602), pars II, p. 279; J. Chr. Gottsched, Die Deutsche Schau- bühne, nach den Regeln und Mustern der Alten, IV (1743), 38; le méme, Nöthiger Vorrath zur Geschichte der deutschen Dramatischen Dichtkunst (1757), p. 140; J.G.-Th. Graesse, Trésor de livres rares et précieux, II (1861), 637 a. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 15 I nous reste à mentionner les pérégrinations de notre légende comme conte populaire. Sous cette forme elle présente deux versions principales, dont l’une est apparentée de trés prés à la version de Brusch. Il est naturellement impossible de dire par quelle voie l'histoire d'Hildegarde est devenue une légende courante dans la bouche du peuple. On peut toujours se figurer comme source premiére quelque sermon de prédicateur, ou la légende, empruntée à l'un des ouvrages historiques ou anecdotiques dont nous avons parlé ci-dessus, aurait été intercalée comme ,exemple* instructif. En aucun cas, ces versions populaires de la légende d'Hildegarde ne peuvent provenir di- rectement de la chronique de Birck ou des traditions locales créées par elle, car les contes populaires d'Hildegarde présentent quelques traits qui ne se trouvent pas dans la version de Birck, mais bien dans Brusch. En outre, ces contes sont, du moins en partie, des contes rhénans, et c'est Ingelheim (prés de Mayence) qui y est désigné comme l'endroit où Charlemagne aurait laissé sa femme en partant pour la guerre contre les Saxons. Celle des deux versions du conte populaire qui est le moins éloignée de la version de Brusch a dû exister au moins vers le milieu du XVII" siècle, car, dans ses Svenska Folkbücker, P. O. Bäckström a signalé une édition suédoise de cette version datant de 1689 et portant le titre: En lustigh och sanfärdigh Historia om Drottning Hilde- gardis, Caroli Magni Hwfrw (sic), och hennes Styffbroder Talando'. Depuis, il a paru en Suède bon nombre d'éditions de ce conte populaire: il y en a de 16997, de la seconde moitié du XVIII” siécle?, de 1809*, de 1810°, de 1855, de 1858", et probablement encore d'autres que nous ne connaissons pas. Voici les principaux traits par lesquels la version suédoise de 1689 différe de la version de Brusch: 1 V. Bäckström, ouvr. cité, t. I (1845), pp. 264 et 266; cette version est reproduite, sous une forme modernisée et avec le titre Hildegardis och Talandus, ibid. pp. 266—8. Dans l'édition de 1689, le conte d’Hil- degarde est précédé du conte des Quatre marchands (Fyra Kiöpmän; le thème en est apparenté à celui du Roman de la Violette). Sur le feuillet de titre commun des deux contes, celui d'Hildegarde est annoncé en ces termes: Ther hoos och em annan samfürdig Historia om Drottning Hildegardis, Caroli Magni Hwsfrw, och hennes styfbroder Talando. — Par une curieuse méprise (confusion de sein et ihr?) Taland est, sur le titre des éditions suédoises, nommé ,demi-frére* d'Hildegarde (hennes pour hans). ? V. Bäckström, owvr. cité II (1848), Öfversigt af Svenska Folk-Lilleraturen, pp. 6—7. Le titre de notre histoire y est exactement le méme que dans l'édition de 1689, mais aprés l’histoire d’Hildegarde y viennent encore celles d' Hercule et d'Ulfspegel. 3 V. Bäckström, owvr. cité, t. I, p. 266 (le feuillet de titre manquait dans l'exemplaire que Bäck- ström avait sous les yeux). Cette édition du conte d'Hildegarde, qui porte, d'aprés Bäckström, le titre: En lustig och sanfürdig Historia om Drotningen Hildegardis, Caroli Magni Husfru, och hennes Styrbroder Talando, est précédée du conte des Quatre Marchands et suivie de ceux d'Hercule, d'Ulfspegel et de Néron. . + V. Bäckström, ouvr. cité, II, Öfversigt ete., p. 7, et Hj. Linnstróm, Svenskt Boklexikon. Åren 1830—1865 (1883—1884), I, 642 (no. 169; édition pareille à celle de 1699). > V. Linnstróm, ouvr. cité, I, 642 (no. 169, édition pareille à celles de 1699 et de 1809). * V. Linnstróm, ouvr. cité, I, 652 (no 293). Dans ces deux dernières éditions l'histoire d'Hildegarde (Drottning Hildegardis) est précédée de celle de la Princesse Blanche-Neige. N:o 1. 76 A. WALLENSKÖLD Personnages: (4) un chevalier, venant de la part de la comtesse Adelgunda, seur d’Hildegarde. Épisodes : (a) Taland avait déjà longtemps aimé Hildegarde; il n'est pas dit où Hildegarde trouve un refuge et comment elle est découverte; (g) tout ce qui se rapporte à la fondation du couvent manque. En Allemagne, le conte populaire d'Hildegarde resta inconnu pour le grand public jusqu'au XIX” siècle, du moins d’après ce que nous avons pu constater. Ce ne fut qu'en 1816 que l'historien Aloys Wilhelm Schreiber (1763— 1841) en publia une version, dans son Handbuch für Reisende am Rhein von Schafhausen bis Holland, sous le titre: Hildegard‘. La méme version parut aussi dans un extrait de cet ouvrage par le méme auteur: Auswahl der interessantesten Sagen aus den Gegenden des Rheins und des Schwarzwaldes?. Cette version diffère par les traits suivants du récit de Brusch: Personnages: (4) le nom du chevalier n'est pas dit. Épisodes: (a) Charlemagne séjourne à Ingelheim; il n'est pas question des trois portes de la maison du rendez-vous; le fleuve ou Hildegarde doit étre jetée est le Rhin; (f) la maladie de Taland n'est pas dite; (g) tout ce qui se rapporte à la fondation du couvent de Kempten manque. L'année suivante (1817), l'historien Niklas Vogt (1756—1836) publia une version un peu différente de ce conte dans ses Rheinische Geschichten und Sagen*. Voici par quels traits cette version différe de celle de Brusch: Personnages: (4) un des courtisans de Charlemagne. Épisodes: (a) la maison du rendez-vous n'est pas construite exprés; il n'est pas question des trois portes; la premiere condamnation manque; (e) le per- sonnage de Rosina von Bodmann manque; (f) Taland ne devient qu'aveugle; ce n'est qu'à Rome qu'il ap- prend l'existence de la femme qui guérit tous les maux; (g) Taland est pardonné; les détails sur la fondation du couvent de Kempten manquent*. ! Pp. 475—8 (no. XI). Dans la 3e édition (s. d.), le conte se lit pp. 514—6. La seconde édition, également sans date (d'après Kayser, Vollständ. Bücher-Lexicon, t. V [1835], p. 154 a, elle est de 1818), qui porte aussi le titre: Anleitung auf die mützlichste und genussvollste Art den Rhein — — — zu bereisen, donne notre conte dans une partie avec pagination à part, intitulée Volkssagen aus den Gegenden am Rhein und am Tawnus (pp. 47—50), qui manque dans certains exemplaires de cette édition du Handbuch. Nous avons en- core vu la 3:e éd. (s. d. [1832]) d'une publication de luxe illustrée (in-4°), laquelle porte deux titres: Anleitung etc. (comme la seconde édition du Handbuch) et Vollständiges Gemälde der Rheinlande von Schafhausen bis Holland, und der schönsten anliegenden Gegenden; notre conte se lit pp. 185—6. — Une traduction francaise du Handbuch par l'Abbé Henry, Le Guide du voyage du Rhin depuis Schaffouse jusqu'en Hollande — — — ou bien: Manuel des voyageurs sur le Rhin qui passent de Schafjouse jusqu'en Hollande — — —, nouvelle édition s. d. [1819?], donne notre conte pp. 434— 6 (Hildegarde). * V. la 2:e éd. (1829), portant le titre: Sagen aus den Gegenden des Rheins und des Schwarzwaldes, pp. 53—6 (no. 11: Hildegard); 3:e éd. (1848), l:ère partie, pp. 41—3 (édition portant le titre: Sagen aus den Rhein- gegenden, dem Schwarzwalde und den Vogesen). Une traduction française de cette version d'Hildegarde se lit dans un ouvrage intitulé Traditions populaires du Rhin, de la Forêt Noire, de la Vallée du Nècre, de la Moselle et du Taunus. Publiées par Mir le Conseiller aulique Schreiber et autres (Heidelberg, s. d. [1825?]), pp. 29—31 (avec une estampe représentant la scène de la reconnaissanse à l'église Saint-Pierre). — V., sur l'auteur et ses ceuvres, Neuer Nekrolog der Deutschen, année XIX (1843), pp. 1293—7 (no. 400). 3 T. I, pp. 215—7. Comme Vogt renvoie aux „Jahrbücher des Klosters zu Kempten“, il est probable qu'il a connu la version de Brusch. * Comme, dans la version du conte rhénan que donne Schreiber, toute mention du couvent de Kempten manque, il est probable que Vogt a emprunté au récit de Brusch le passage qui concerne ce cou- vent (,Nach ihrer Rückkunft aus Italien stiftete sie [Hildegard] das Kloster zu Kempten, um Gott für den wunderbaren Beweis ihrer Unschuld zu danken‘). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 77 Enfin, en 1818, parut en Allemagne une troisième version populaire de ce même conte d'Hildegarde: dans les Deutsche Sagen des Frères Grimm'. Cette version diffère par les traits suivants de la version de Brusch: Personnages: (4) le chevalier de Freudenberg, au service de la comtesse Adelgund, sœur d'Hilde- o o garde. Episodes: (a) Hildegarde, condamnée à être noyée, trouve un refuge chez une de ses amies; (e) la compagne est une ,Edelfrau*, Rosina von Bodmer; (g) rien concernant la fondation du couvent. Par la forme du nom donné à la seur d'Hildegarde, on voit clairement que c'est la version populaire reproduite par les fréres Grimm qui avait trouvé, au XVII* siècle, son chemin jusqu'en Suède. En comparant entre elles ces quatre versions du conte populaire d'Hildegarde, on voit qu'elles ont dü avoir comme source commune une version populaire qui ne différait que par quelques omissions de la version donnée par Brusch. Gráce aux versions populaires données par Schreiber, Vogt et les fréres Grimm, le conte d'Hildegarde semble avoir acquis une certaine notoriété dans les cercles néo- romantiques de l'Allemagne de la premiére moitié du XIX* siécle, de sorte qu'il a méme fait naître des ballades plus ou moins pathétiques. C’est ainsi que Karl Geib (1777—1852) a emprunté à Schreiber l'idée de la ballade Hildegard dans son ouvrage Die Volkssagen des Rheinlandes (t. I, 1828)". Geib y a introduit quelques changements: Personnages: (4) un chevalier Egbert, au service d'Adeline, sceur d'Hildegarde. Episodes: (a) le château où les rendez-vous devaient avoir lieu est déjà prêt; (e) à Rome, Hildegarde se fait appeler Emma. Plus tard (en 1836), toujours d'aprés Schreiber, Geib raconta le méme conte en prose, avec beaucoup d'amplifications de détail, dans son ouvrage Die Sagen und Ge- schichten des Rheinlandes, sous le titre Die Königin Hildegard’. Mentionnons parmi les additions la seule qui ait quelque importance: ! T. II, pp. 102—4 (no. 437: Hildegard). Les auteurs renvoient aux , Annales campidonenses“, pro- bablement d’après N. Frischlin, dont il citent la version. — Dans la traduction française de ces contes par N. Theil (Traditions allemandes recueillies et publiées par les Frères Grimm, 1838), Hildegard se lit t. II, pp. 120—3. ? Pp. 51—9. Il y a 43 strophes, dont voici la premiere: „Kaiser Karl des Grossen Schaaren Kommen froh in's heim'sche Land Aus Hispania, ruhmgekrónet; Doch die Kriegsdrommete tónet Neu, sie rufend an der Weser Strand“. (Avec une gravure représentant la scène de la reconnaissance à l'église). — Schreiber, dans la préface de ses Sagen aus den Gegenden des Rheins (2:e éd., p. VIII), attestait lui-même l'origine des poésies de Geib: „Was von diesen Sagen früher [c'est-à dire dans le Handbuch] gedruckt war, hat Herrn Carl Geib Stoff zu Balladen und Romanzen geliefert“, 5 Pp. 297—306; nouv. éd. (1850), pp. 417—29. Geib y renvoie aux annales de Kempten, d'après Vogt peut-étre. N:o 1. 78 A. WALLENSKÖLD Episode (g): Hildegarde fait bâtir le couvent de Kempten en reconnaissance de ce que son inno- cence a été prouvée. Nous pouvons signaler encore deux autres ballades allemandes traitant de la condamnation injuste d'Hildegarde. L'une de ces ballades, intitulée Legende, a pour auteur Friedrich Laun (pseu- donyme de Friedrich August Schulz, 1770—1849)* et semble basée principalement sur la version de Vogt”. Nous annotons ici les principales divergences: Personnages : (4) manque. Épisodes: (a) Charlemagne réside à Worms; ce sont les bourreaux mêmes qui, touchés de compassion, laissent Hildegarde intacte; (e) Hildegarde est accompagnée à Rome d'une servante“; (f) quand Taland vient à Rome, Hildegarde va a sa rencontre et le guérit immédiatement en le touchant; Taland se confesse alors spontanément; il lui faut aller en exil*. L'autre ballade, composée par Gustav Pfarrius (1800— 1884) et intitulée Karl und Hildegard, est fondée sur la version de Schreiber”. Voici les principales divergences: Épisodes: (a) Taland, secrètement amoureux d'Hildegarde depuis longtemps, aurait voulu la fuir en partant pour la guerre, mais Charlemagne, qui ne soupçonne rien, ne le permet pas; c'est par peur, menacée par Taland, qu'Hildegarde a recours à la ruse; sur le point d'étre jetée dans le Rhin, Hildegarde est sauvée par deux chevaliers et conduite au cháteau de son frére; de là, devenue trop connue par ses cures miracu- leuses, elle se rend seule à Rome (l'épisode de la seconde condamnation manque donc); Taland devient seu- lement aveugle*; il n'est pas question de confession. ' Cette addition est probablement empruntée à la version de Vogt (v. ci-dessus p. 76). 2 V. Gedichte (éd. de 1828), pp. 176—182. La première édition des Gedichte, que nous n'avons pas vue, date de 1824. La version de Laun avait d'ailleurs déjà été publiée dans l'ouvrage de Chr. Kuffner, Hesperidenhain der Romantik. Eine Auswahl von Romanzen, Balladen, Sagen u. Legenden (1818—1819), t. I, p. 176 et suivantes, d'où elle fut plus tard insérée dans A. Dietrich, Vollständige Sammlung klassischer und volk- thümlicher deutscher Legenden aus dem 18. und 19. Jahrhundert (1828; = Braga. Vollständige Sammlung klassischer und volkthümlicher deutscher Gedichte aus dem 18. und 19. Jahrh., t. VI), pp. 133—7. Elle a encore été repro- duite dans le Poetischer Hausschatz des deutschen Volkes de O. L. B. Wolff (1839), pp. 391—2 (12:e éd. [1849], pp. 467—8), ainsi que par A. Schóppner, Sagenbuch der Bayerischen Lande, I (1852), 30—2 (no. 29: ,Hilde- gardis und Taland*) La version de Laun contient 35 couplets, dont voici le premier: „Der grosse Karl, er sass einmal Zu Worms in seines Thrones Saal, Und zwischen Grafen und Herren stand Dicht vor dem Throne Herr Taland*. 3 Laun connaissait probablement aussi le récit de Brusch. Ainsi, il cite en note (éd. 1828, p. 182) la devise de Kempten: Campidona sola judicat ense, stola, mentionnée dans l'ouvrage de Brusch (éd. 1682; p. 102). 4 Trait primitif, altéré dans la version de Vogt. 5 V. G. Pfarrius, Das Nahethal in Liedern, 2:e éd. (1852; l:ère éd. de 1838), pp. 122—49. Cette ballade a été reproduite dans le Poetischer Hausschatz des deutschen Volkes de O. L. B. Wolff, 12:e éd. (1849), pp. 434—7 (17:e éd. 1856, pp. 449—51; elle ne se trouve pas encore dans la l:ère édition, de 1839). Elle se compose de 63 couplets, groupés en 6 sections. En voici le premier couplet (,Nibelungenstrophe“): „Wie ras't der Sturm im Eichenwald, wie saust der Wirbelwind! Wie tobet durch die Gauen der Sachse Wittekind! Die fränk’schen Burgen rauchen, die Kirchen sind zerstört, Die Priester sind gefället; solch Wüthen war nimmer erhört“. Pfarrius paraît aussi avoir utilisé la légende dans son poème épique Karlmann (1841), que nous n'avons pas vu; v. A. Schóppner, Sagenbuch der Bayerischen Lande, III (1853), 359 (Addit. à I, 29). * Comme, dans Schreiber, la maladie n'est pas indiquée, il est possible qu'il y ait ici influence de quelque autre version populaire oü Taland devient aveugle (p. ex. la version de Vogt). Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 79 A côté des versions du conte populaire d'Hildegarde dont nous venons de parler, qui sont toutes apparentées d'assez prés à la version de Brusch, il existe, comme nous l'avons dit plus haut (p. 75), une autre version qui s'éloigne davantage de la version de Brusch, mais qui semble cependant n'étre qu'un remaniement de la version publiée par Schreiber. Cette version secondaire, publiée en 1837 par A. Reumont dans ses Rheinlands Sagen, Geschichten und Legenden sous le titre: Die Königin Hildegardis’, diffère par les traits suivants de la version de Brusch: Personnages: (4) manque. Épisodes: (a) Charlemagne réside à Ingelheim”; Taland avait longtemps vécu à la cour grecque, ce qui avait eu une mauvaise influence sur son caractère; rendez-vous est pris dans une chambre secrète du palais; il n'est question que d'une porte; l'épisode de la première condamnation manque?; les bourreaux qui sont chargés de tuer Hildegurde sont mis en fuite par une demoiselle d'hon- neur de la reine, qui, cachée dans un arbre, les effraie en les menacant de la colére de Dieu; (e) c'est dans la demeure d'un ermite que les deux femmes vivent quelque temps; à Rome, Hildegarde se fait nommer „Frau Dolorosa"; (f) Taland devient seulement aveugle; (g) Hildegarde parle elle-même avec Taland, qui avoue tout de suite son crime; il se confesse aussi devant Charlemagne, qui, furieux, veut le tuer; Hilde- garde se fait alors connaitre, guérit Taland et obtient son pardon; tout ce qui se rapporte à la fondation du couvent de Kempten manque. En 1843, la version de Reumont fut publiée en traduction suédoise dans les Folk-Sagor für Gamla och Unga”. Enfin, en 1845, P. J. Kiefer, dans un ouvrage intitulé Die Sagen des Rheinlandes, publia une version de notre conte? apparentée de prés à celle de Reumont, mais qui contient en méme temps quelques traits primitifs (altérés dans Reumont) qui peuvent faire supposer que la version de Kiefer a été in- fluencée par celle de Crusius, sinon par la version méme de Birck. Voici quelques traits par lesquels cette version diffère de celle de Reumont: Épisodes: (e) à Rome, Hildegarde se fait appeler Arabella; (f) Taland est frappé de consomption; (g) exhorté par Hildegarde à se confesser devant un prétre, s'il veut vivre, il tait son crime envers Hilde- garde"; ce n'est qu'en mourant de saisissement, en apprenant qu'Hildegarde vit, qu'il se confesse pleine- ment devant Charlemagne et Hildegarde; celle-ci fonde l'abbaye de Kempten, en reconnaissance de ce qu'elle est arrivée au bout de ses malheurs 7. 1 Pp. 259—571 (la Table indique M. Friedheim comme ayant recueilli cette version); 2:e éd. s. d. [1844], pp. 204—13 (Königin Hildegardis). La version de Reumont a été réimprimée, vers 1883, par C. Trog dans son recueil de contes, ete. intitulé Rheinlands Wunderhorn (t. VII [s. d.], pp. 136—49: Die Königin Hildegardis). » ? Op. la version de Schreiber (p. 76). 3 Cp. la version de Vogt (p. 76). * T. IT, pp. 69—75 (Drottning Hildegardis). 5 Pp. 210—8 (Königin Hildegard, tradition d'Ingelheim); 2:e éd, Mayence 1866, avec le titre: Die Sagen des Rheinlandes von Basel bis Rotterdam: 4:e éd, même titre, Mayence 1876. ll existe de cet ouvrage des traductions françaises et anglaises: Légendes et traditions du Rhin de Bâle à Rotterdam (v. la 3:e éd., Mayence s. d. [1872]: La Reine Hildégarde, pp. 106—14; l:ére éd. de 1847, Cologne, publiée sous le titre: Légendes et traditions du Rhin, traduites d’après le texte allemand par J. M. Dautzenberg; 6:e éd. Mayence 1892); The Legends of the Rhine from Basil to Rotterdam. translated by L. W. Garnham (Mayence 1868; Queen Hildegard, pp. 106 —14; 7:e éd., Mayence 1896). * Cp. la version de Crusius (p. 70), qui suit ici sa source allemande, tandis que Brusch a omis ce trait. 7 Trait primitif. Comme Kiefer renvoie aux annales de Kempten, il est évident qu'il a connu quel- que autre version du conte que celle recueillie par lui. N:o 1. 80 A. WALLENSKÖLD CHAPITRE IX Conclusion Ayant passé en revue et groupé les versions que nous connaissons du conte de la femme chaste convoitee par son beau-frère, il convient d'embrasser d'un coup d’œil les principaux résultats acquis. Notre légende n'est pas en rapport génétique avec les autres contes où l'héroïne est une femme injustement accusée par l’amant repoussé. Les tentatives que l'on a faites pour grouper les différentes versions de notre légende ne peuvent pas étre considérées comme satisfaisantes; dans cet ouvrage on a táché de retracer le développement histori- que de la légende et d'en grouper les versions d'aprés leur état plus ou moins complet par rapport à la version primitive (ch. I). L'origine de notre légende doit être cher- chée en Orient, probablement dans l'Inde (ch. II). L'original indien de la légende n'a pas été retrouvé, mais on connait actuellement un assez grand nombre de versions orien- tales, faisant partie des grandes collections de contes, le T'outi-Nameh, les Mille et une Nuits, V Al Farag Ba‘da Alsidda. Par les Mille et un Jours de Pétis de la Croix, notre conte a méme eu une vogue étonnante en Europe. Dans la branche orientale, les persécuteurs successifs de l'héroine sont au nombre de quatre (ch. III). Déjà de bonne heure, probablement au XI” siècle de notre ère, une version orientale est venue se localiser en Europe, oü elle s'est divisée en deux branches principales, l'une gardant encore le nombre primitif de criminels (Gesta Romanorum et Florence de Rome), l’autre ne conservant que les deux premiers (Miracle de la Vierge). Dans sa forme européenne la plus compléte, notre conte a trouvé sa place dans le célébre recueil de contes morali- ses de la fin du XIII* ou du commencement du XIV'* siècle, les Gesta Romanorum (ch. IV). Apparenté de prés à cette version est le roman d'aventure francais en vers, actuellement perdu, de la seconde moitié du XII” siècle, avec ses dérivés (ch. V). L'autre grande branche occidentale est en premier lieu représentée par un miracle de la Vierge en latin du XII” siécle, qui a fait naitre un trés grand nombre de versions en différentes langues. Comme nous l'avons déjà dit, les criminels ne sont que deux, mais il reste encore des traces évidentes du rôle du quatrième criminel de la version primitive (ch. VI). De la branche précédente s'est détachée très tôt, peut-être déjà vers la fin du XI* siècle, une branche caractéristique où l'héroïne porte le nom de Crescentia et oü les persécuteurs de l'héroine ne sont décidément plus que deux (ch. VII). Enfin, vers la fin du XV” siècle un maître d'école allemand eut l'idée de mettre la pieuse légende, composée en lhonneur de la sainte Vierge, en rapport avec un person- Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 81 nage historique bien connu, Häildegarde, épouse de Charlemagne. Il jugea cependant convenable de ne conserver qu'un seul criminel, frère apocryphe du grand monarque, Cette branche tardive a montré beaucoup de vitalité et a même eu la chance d'inspirer des effusions lyrico-épiques à quelques poétes modernes, de talent secondaire, il est vrai (ch. VILI)". CHAPITRE X Table alphabétique des versions Page ABRAHAM A SANCTA CLARA, Abrahamische Lauber-Hütt („Die gleiche Wieder- vergeltung“, vers. d'Hidegarde) . . . . . RL acce rid Acta Sanctorum, Apr. tom. III („De B. Hildegarde je Campedonae in SR pare D PAPEHROUH). 5... Le a] Al Farag Ba'da Alsidda, texte persan (Histoire de l' Arabe, de sa femme Oumyacctodesson ID6be)ve X S o. cu Re a ri ue er ee T8 Al Farag Ba'da Alsidda, texte turc (Erviyyeh, la pieuse femme, que le frére dessons mar essaya, decséduire)) a ee c ur A IG ALPHONSE X (roi de Castille), Cántigas de Santa Maria („Como Santa María aiudou a Emperadriz de Roma a sofrel-as grandes coitas per que OST ee DM tees be aq Ancona (Ar. D'), Sacre Rappresentazioni (vers. de Carr). . . . . . .51,n.2 ice ouvrage. (vers. de. Pure) 2 . — SA. iss er rus 9L ? Le rapport des grandes branches de notre conte, d'après la classement adopté par nous, peut étre représenté graphiquement de la maniére suivante: [Original indien] Versions orientales Gesta Romanorum Florence de Rome Miracle de la Vierge Crescentia Hildegarde N:o 1. 82 A. WALLENSKÖLD Page ANCONA (Ar. D’), méme ouvrage (rés. de la vers. de Ferrari, par P. Monti) dera 2 Annales Campidonenses, v. BIRCK. Arısau (B. C.), Biblioteca de autores españoles, t. III (vers. de Tımoxeva) . 55, n. 2 ——— , méme collection, t. XVI; v. Duran. Bicksrrôm (P. O.) Svenska Folkböcker („Hildegardis och Talandus“) teo anal BARELETA (G.), Sermones tam quadragesimales quam de sanctis (vers. du Miracle de la Vierge) 40 Bavuwnorrz (A.), Die keiserin von Rom . . 59 Beschreib vnd. Stüfftung desz Fürstlich an zu en (trad. de la vers. de BruscH) . 1% Pus Hr hes ach ae res D. Beschreibung vndt Stüftung Dess Fürstlichen CON und Gottshauszes zue Kempten (trad. de la vers. de Brusch) . : 70, n. 4 Beverint (Fn.) La Flavia Imperatrice, rappresentazione per musica . 48 Biblioteca de autores españoles, v. ARIBAU. Birck (J.), „Kleinere Kräler’sche Chronik“ (vers. d'Hildegarde) . 65 Bopmer (Tu. J.), dans Fabeln aus den Zeiten der Minnesinger („Von dem kaiser octaviano dez weib alz vil laid umb ir kaüsch so daz si irs mannes bruder hieng“) à or Boxranini (A.), Istoria de Santa NM fiola idi p? Pa S et rar delo Re dungaria; etc. ; De ua SM EME. rco [EU Bono (A.), La compassioneuele hy dnd ia kB 2 ut Guielma Regina de Ongaria . . 49 Bouizzé (Mille), v. Dus Braga. Vollstündige Sammlung klassischer und volkthümlicher deutscher Ge- dichte aus dem 18. und 19. Jahrh., t. VI; v. DIETRICH. Braga (Tn.), Floresta de varios Romances (vers. de Dras) . 55 Briccio (G.), La historia di Flavia Imperatrice . 47 — , Flavia Imperatrice, rappresentazione (?) A AS ne Brusch (C.), Chronologia Monasteriorum Germaniae (vers. d' Hildegarde) ZO Burton (Sir R. F.), A plain and literal. translation of the Arabian Nights Entertainments, now entituled The Book of the Thousand Nights and a Night (,'The Jewish Kazi and his pious Wife") uro € 4,02 — , Supplemental Nights to the Book of the Thousand Nights and a Night (,The tale of the Devotee accused of lewdness*) ac fpa 15; mb , The Book of the Thousand Nights and a Night, publié par ii. C. SMITHERS („Ihe Jewish Kazi and his pious Wife") . 14, n. 2 Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère Burton (Sir R. F.), méme ouvrage („The tale of the Devotee accused of lewdness“) Burton (Lapy), v. M* Canrgy. Büscume (J. G.) Hans Sachs (vers. de SacHs) . . . . (Le) Cabinet des Fées, t. XV (vers. de Péris DE LA Croix) Carr: (M.), Dell Abbazia di Chiaravalle in Lombardia, illustrazione storico- monumentale-epigrafica (rés. de la vers. de FERRARI) Cántigas de Santa Maria de don Alfonso el Sabio, v. (LA) REAL ACADEMIA ESPANOLA. CrnraxETT (J. A.) et SrEENWINKEL (J.), Spiegel Historiael of Rijmkronük van Jacob van Maerlant (vers. de JACOB van MAERLANT) Crouston (W. A.), dans Originals and Analogues of some of Chaucers Can- terbury Tales (, First Arabian Version”, = vers. Boulac des Mille et une Nuits) 3 bs — — , méme ouvrage („Second Arabian Version“, = vers. Breslau des Mille et une Nuits) e IC wet ttv — —, même ouvrage („Third Arabian Version“, = vers. Montague des Mille et une Nuits) , méme ouvrage (vers. de LE GRAND, trad.) — —, même ouvrage (vers. de VixcENT De Beauvais, trad.) Corner, v. GAUTIER DE Corwcr. Comnrius, v. LE Conte. Contes dévots, Fables et Romans anciens, v. LE GRAND. Crusius (M.), Annales Suevici (vers. d' Hildegarde) Dares (A. v.), Land- und Lehenrechtbuch (vers. de Crescentia) DaurzEeNBERG (J. M.), Légendes et traditions du Rhin de Bâle à Rotter dn v. Kırrer, Légendes etc. Destams (M.), Les Mille et une Nuits (, Aventures du Cadi et de sa femme“) Dis (B.), Historia da Imperatriz Porcina, mulher do Imperador Lodonio de Roma, em qual se trata como o dito Imperador mandou matar esta senhora, etc. MS ES, A onm m PEE Dick (W.), Die Gesta. Romanorum („De fratre imperatoris, qui concupiuit im- peratricem et suspendit eam viuam“) AP PRU : Diener (J.), Die Kaiserchronik nach der ältesten Handschrift ds Stiftes Vorau (vers. de Crescentia) qo MEME Drerricn (A.), Vollständige Sammlung klassischer und volkthimlicher deutscher Legenden aus dem 18. und 19. Jahrhundert (vers. de Laux) Discrruzus, v. HEROLD. N:o 1. n. n. n. 84 A. WALLENSKÖLD (Le) Dit de Flourence de Romme, v. JUBINAL. i Donvire (F. px), éd. des Mille et un Jours (vers. de Pris DE LA Croix) 19, n: dl Dovcr (Fr.), Jllustrations of Shakspeare and of Ancient Manners (vers. anglo- latine des Gesta Romanorum, trad.) . ob AM en, an. vl Dovuner (C" pz), Dictionnaire des Mystères („Miracle de l'Impératrice romaine“) 46 Drottning Hildegardis, conte populaire : 520120 Duran (A.), Romancero general (vers. de Furo) . $e dk 56, n. 3 Duvaz (A.), dans Y Histoire littéraire de la France, t. XIX (rés. de la vers. de GAUTIER DE Corwor) els fc eoe 38, n- o Erers (B.), Discipulus redivivus (,lmperatriei subvenit Maria in maximis angustiis^) . . 40 EricHIus (A.), Gilichische Chrome (ns d' ea T zal Errz (A. W.) Relationes curiosae Bavaricae (,Siegprangende Unschuld “Hide. gardis“) . SRE TE NE NE AR PROC UE 72 Kresse DE Besançon, Alphabetum narrationum („Regina quanto dignior, tanto magis castitatem suam servare debet”, vers. du Miracle de la Vierge) 42 — , trad. anglaise du méme ouvrage dos 42—3 — , trad. catalane du méme ouvrage, v. Recull etc. ÉTIENNE DE BOURBON, Tractatus de diversis materiis predicabilibus ordinatis et distinctis in seplem partes secundum septem dona Spiritus Sancti etc. (vers. du Miracle de la Vierge) . . 42 Fabeln aus den Zeiten der Minnesinger, v. Bopwrm. Faiz et miracles de Nostre Dame („De la femme d'un empereur qui pour bien fere eut a souffrir moult de maulx,^ etc.) . 96 FERRARI (A.), Vita di Santa Guglielma . 50—1 FERRARO (G.), Vita di S. Guglielma Regina DN e di 8. Fo. vergine Romana (vers. de BonrApIni) . 49 (La) Festa di Santa Guglielma, v. Pure. FrrmenioH (J. M.), Germaniens Völkerstimmen („Erzählung von der Crescentia*, vers. de (Deer) selen troist) A er Re Friscnünz (G.), Chronik des Stiftes u. der Grafschaft Kempten (vers. d' Hildegarde) 4.165, m. 78 Flavia Imperatrice, v. Briccro. Florence de Rome, roman d'aventure du 1” quart du XIII* siècle . 28—9 (Le bone) Florence of Rome, v. Rrrsox, VrETOR. Folk-Sagor för Gamla och Unga (,Drottning Hildegardis*) ar Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 85 Page Frantz (J. J.), Historia Caroli Magni (vers. d’Hildegarde) nnl Furgpugm (M.), v. REUMONT. Friscaun (J.) Hildegardis Magna, Eine schöne Comedien von Fraw Hilde- gardin Hertzog Hildebrands in Schwaben Tochter, Keysers Caroli Magni Gemahlın 74 Friscuzin (N.), Hildegardis magna SER TSE LIU SR 74 — , Operorum poeticorum pars scenica (,Hildegardis magna“) . 14, n. Fugco (J. M. ver), La peregrina doctora (vers. du Miracle de la Vierge) 56 FurnivaLz (F. J.), dans Originals and Analogues of some of Chaucers Can- terbury Tales (,The Tale of the Wife of Merelaus the Emperor“) . 2000: , Hoccleve's Works („Jereslaus Wife") 26, n. GARLANDIA, V. JOHANNES DE (GrARLANDIA. GanxHAM (L. W.), v. Kierer, The Legends etc. GAUTIER DE Corner, Miracles de Notre-Dame („De l'Empereri qui garda sa chastéé par moult temptacions“ ; etc. etc.); cp. Mon TEC MOT GAUTTIER (Én.), Les Mille et une Nuits (, Aventures d'un Cadi et de sa femme“) 13, n. Gew (K.), Die Sagen und Geschichten des Rheinlandes („Die Königin Hildegard“ ) TA SEIT , Die Volkssagen des RATS ( Hildegard") "a ET A eus (F. W.), Deutsche Dichtungen des Mittelalters (rés. de la vers. de MAILATH-KÖFFINGER) . "1690. Gesta Romanorum, version anglo-latine NE 25 — , version latine continentale („De Octaviano qui super omnia uxorem dilexit”;.ete,); cp. Dior, ÜsTERLEY A An 226 ——— , trad. anglaise („Merelaus the Emperour“); cp. FURNIVALL, HERRTAGE, MADDEN . SU STEEL EEE RETRO — — , trad. allemande („Von dem chaiser Ottauiano dez weib als vil vmb ir cheusch led so daz sey . . . . man pruder d cp. BODMER, GRÄSSE, MASSMANN RD ONE — —: containing Fifty Eight ss $2 Histories, | Collected or ni d the best and most ancient. Roman Records. — — By A. B. 000542070: ———: or Fifty-eight Histories Originally (as "tis said) collected from the Roman Records. — — — By B. P. . MAG (IV Giardino d'essempi (?) AE A D ACT d CNET: GoEDERE (K.), Deutsche Dichtung im Mittelalter (rés. des versions de MAILATH- KÖFFINGER et de la Kazserchronik) . 63, n. N:o 1. DD 86 ; A. WALLENSKÜLD Page GorıscHeD (J. Omm.) dans Newer Büchersaal der schönen Wissenschaften und 5 freyen Künste (rés. de la vers. de (Der) Tricuxer) RE y. 08; mad Grisse (J. G. TH.), Gesta. Romanorum, das ülteste Mihrchen- und Legendenbuch des christlichen. Mittelalters (, Vom Kaiser Octavianus") .— BOSE Grimm (W.), dans la Leipziger Lateratur-Zeitung, année 1818 (fragm. de la vers. de la Kaiserchronik) . ER - ad, m. 3 — — , méme article (fragm. de la vers. de MAmATtH-KÖFFINGER) 09, m. 9. Grimm (Les Frères), Deutsche Sagen („Hildegard“) . ES 17 GnüxpAvw (M.), Jüdischdeutsche Chrestomathie (rés. d'une partie de la vers. du Maase-Buch) : ss cer i Coa CU dee deed on Hasıchr (M.) et FrzmcmeR (H. L), dl. arabe des Mille et une Nuts (vers. Breslau: La pieuse Femme accusée de libertinage) . £o GNE HazicHtT (M.) Hasen (F. H. vow DER) et Souazz (C.), Tausend und Eine Nacht („Abenteuer eines Kadi's und seiner Frau“) i 49, 0.7 Hasen (F. H. vow DER), Gesammtabenteuer (,Crescentia“) . . 63 , méme ouvrage (rés. de la vers. précédente) . 63, 4 — , Tausend und ein Tag („Geschichte Repszima's*) . An SE 109; 2 eMe (J. B.), Geschichte der Stadt und der gefürsteten Grafschaft Kempten (vers. d' Hildegarde) A obs oT Hann (J. G. vox), Griechische und albanesische POTE (, Von der Frau, die Gutes thut und Undank erfährt“) 22 Hammer (J. vow), v. ZINSERLING. Harrer (E. W.), Grüsseste Denkwürdigkeiten der Welt oder so genandte Rela- tiones curtosae („Die listige Keuscheit^, vers. d'//idegarde) . 72 Havrr (M.) et Horrmanx (H.), Altdeutsche Blätter (,Crescentia“) TN Heinze (K. T.), dans Zdunna und Hermode, t. 1 (fragm. de la vers. de la Kaiserchronik) etra TS ERA AN inr, 8 Fe HUP 01. n:°2 Henne (M.), Tausend und eine Nacht („Der israelitische Kadi und sein frommes Weib“) 1 Eee ce wo ac Sm EMI ono Hrxny (L'assE) Le Guide du voyage du Tin depuis Schafjouse jusqu’en Hollande ete. („Hildegarde“, trad. de la vers. de Scureiser, Handbuch ete.) 76, n. 1 Herozp (J), Promptuarium de miraculis beate Marie Virginis („Imperatrici subvenit Maria in maximis angustiis) . wr Ee . 40 HerrraGe (S. J. H.), The Early English Versions of. the Gia Ron (,Merelaus pe emperour“) 25, n. 4 Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 87 Page Hisrıcns (G.), Kleinere Schriften von Wilhelm Grimm; v. W. Grimm. Histoire littéraire de la France, t. XIX; v. Duvaz; — t. XXVI; v. P. Paris. Histoire littéraire des Femmes Francoises, v. LA Pons. (La) Historia della Serenissima Regina di Polonia, laquale due volte iniqua- mente fu mandata. nelle silve ad uccidere, etc. 251 (En lustigh och sanfürdigh) Historia om Drottning Hilde; ous: Caroli Maden Hwfrw, och hennes Styffbroder Talando 75 (En underbar) Historia om den sköna Repsima bom Hocczeve (Tm.), Fabula de quadam Imperatrice Romana aut) 24206 Hüser (F.), Vnsterbliche Gedächtnvs der vortrefflichen him. Heiligen Stifftungen vnd wunderlichen Stands Veränderungen — — — (vers. d’Hıldegarde) MEE tas site HUMBERT DE Romans, Liber de abundantia ee (vers. du Miracle de la Vierge) ee; AAC 31: 2 (Ein schone und warwafjtige) hystori von einer Kayserin zu Rom: genandt Crescentia: gar kurtzweylig zulesen 64 Idunna und Hermode, v. Heinze. (L7) Innocenza svelata in Santa Guglielma, ridotta in prosa — — — da P. G.S. 52 Istoria di Flavia Imperatrice, v. Bnmrccro. Istoria di Santa Guglielma, v. Bonravint, Bono. JACOB van MAERLANT, Spiegel Historiael („Van der keyserinnen van Rome“). 39 JASANDER, Der in fremden Lündern sich lang aufgehaltene, nunmehro aber wieder angelangte Teutsche Historien-Schreiber, — — — — — (vers. d' Hildegarde) gend feat née 450094 dez JEAN Du (ou DE) Vrexay, Miroir historial („De lemperiere de laquelle elle [la mere dieu] garda la chastete et deffendit quelle ne fut corrompue ne violee de ses mauuais serfs^; — -— —) .199 JOHANNES de GARLANDIA, Stella maris de Miraculis Beate Marie Virginis (vers. du Miracle de la Vierge) SUSSEN 7. . 43 JOHANNES Gogir (ou Junior), Scala celi (vers. du Miracle de la Vierg - . 39—40 JOHANNES HEROLD, v. HEROLD. JOHANNES Magog, Magnum Speculum Exemplorum (,, Beata virgo Maria Im- peratricem castissimam, marito fidelissimam, & propter corporalem pulchri- tudinem multa perpessam à tribulationibus liberat“) 40—1 JUBINAL (A.) Nouveau recueil de Contes, Dits, Fabliaux et autres pieces iné- dites des XIII*', XIV" et XV” siècles („Le Dit de Flourence de Romme") 29 N:o 1. 88 A. WALLENSKÖLD Page (Die) KAISERCHRONIK; v. DIEMER, GRIMM, MASSMANN, MAYER, SCHRÖDER, etc. : Kaiserin von rom vertrieben (?) 58 KELLER (A.), Hans Sachs (vers. de Sachs) : RED 5 BE , Fastnachtspiele aus dem fünftzehnten Jahrhundert (vers. de Rene) SOT Em (P. J.), Die Sagen des Rheinlandes („Königin Hildegard"). 79) , Légendes et traditions du Rhin de Bâle à Rotterdam, traduites d’après le texte allemand par J. M. Dautzengere („La Reine Hildégarde“) 119. 0.5 , The Legends of the Rhine from Basil to Rotterdam, translated by L. W. GARNHAM („Queen Hildegard") . le 19, 5 Kia, The Persian and the Turkish Tales („The Story of en 19 nm Kırcnnor (H. W.), Wend-Unmuth („Von kónig Carolo magno eine ware histori^) . j 12 Kleinere Kräler’sche Chronik, v. Brnok. Kıruume (G. E.), Själens Tröst (vers. de Siälinna Tröst) 51—8 KRÄLER (J.), v. Bier. KUFFNER (CHR.), Hesperidenhain der Romantik (vers. de Laux) is le > (Der) künige buoch Niuwer €, v. DANIELS. Kürschner (J.), Deutsche National-Litteratur, t. II; v. PIPER. La Porte (ABBE DE), dans I Histoire littéraire des Femmes Francotses ou Lettres Historiques et Critiques (rés. de la vers. de M" Larocne GUILHEN) . 45, n. 4 Laroome GUILHEN (M), Dernières Œuvres, contenant plusieurs Histoires galantes ; ete. (, Adeleide Reyne de Hongrie“) . 45 Laux (Fr.), Gedichte (, Legende“, vers. d’Ældegarde) 18 Le Core (Om.), Annales Ecclesiastici Francorum (vers. d' Hildegarde) til Lecoy DE LA Marche (A.), Anecdotes historiques, légendes et apologues tirés du recueil. inédit d Étienne de Bourbon (vers. d'Érrenne pe Boursox) 42 Leggenda di Santa Guglielma, etc., v. Bonranint, Bono. Le GRAND ou LEGRAND pn'Aussy (P.-J.-B.), Fabliaux ou contes du XII" et du XIII” siècle („De la bonne Impératrice qui garda loyalement la foi du mariage, ou de l'Empereur de Rome qui fit le voyage d'outre-mer“) . 45 LEguwANN (Cum.)| Chronica der freyen Reichs Stadt Speyer („Von Talandi Königs Caroli unehelichen Bruders grosser Untreu, so er dem König und seinem Gemahl Hildegart erwiesen“) . E ena zou Lxmwiz (G. W.), Annales Imperii Occidentis Brunsvicenses (vers. d' Hildegarde) 71 LELAND (J.), v. Wynkyn DE WORDE. Liber de abundantia exemplorum, v. HUMBERT DE Romans. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 89 Page LOISELEUR-DESLONGCHAMPS (A.), v. Panthéon littéraire. Lyser (J. P.), Abendländische Tausend und eine Nacht (vers. de Crescentia) 63 Maase-Buch (vers. orientale) des s obe en M* Carter (J. H.) Lady Burton’s Edition of ihe sonde Arabian Nights („The Jewish Kazi and his pious Wife”) 14,.n.,2 — , The Thousand and One Days („Ihe Story of Repsima“) . 2/195 TG Mappen (Sm F.), The old english version of the Gesta Romanorum (,Mere- laus the Emperour*) + 25 MAERLANT, V. JACOB VAN MAERLANT. Magnum Speculum Exemplorum, v. JOHANNES MAJOR. Marr (J. N.), Auserlesene altdeutsche Gedichte (,Crescentia“) . AE Main&mH (J. N.) et KüôrrinGer (J. P.), Koloczaer Codex altdeutscher Gedichte (vers. de Crescentia) . 2003 Mariale, v. Miracles de la Vierge. Marmier (X.), Contes populaires de différents pays („La Vertu d'une femme“) 12 MARTINUS VON ÖOCHEM, Auszerlesenes History-Buch, éd. 1687 („Wie die Mutter Gottes einer Keyserin in ihren grossen Noethen zu Hülff kommen*) . 41 — — , même ouvrage, éd. 1732 („Von der unschuldigen Beklagung, langwürdigen Elend, und endlicher Erhóhung der Selen Kayserin Hildegardis“) 72—3 , Hildegardis, die Heilige, Gemahlin des Kaisers Karl des Grossen, zweimal unschuldig zum Tode verurtheilt — — 23 2885 a à rs vds d Massmaxx (H. F.) Der keiser und der kunige buoch oder die sogenannte Kai- serchronik (,Narcissus“) A ere on Ne En — , même ouvrage (rés. de la vers. précédente: „Nareissus oder Crescentia^) . 61, n. 2 — — , méme ouvrage („Von octaviano dem chaiser des fraw so vil vmb ir rainig- chait laid so dz sy irs manns brüder vieng und in darnach wid’ ausz liesz^) NETS. 127 — , même ouvrage (vers. de VINCENT DE BEAUVAIS) > DV — , Der künige buoch Niuwer à; v. DANIELS. Mayer (J. M.), Der Kaiser und der Könige Buch oder die sogenannte Kai- serchronik (,Narcissus“) Gta MEGERLIN (H. U.), v. ABRAHAM A SANCTA CLARA. Messern (M. J.), Aüff vnnd Nidergang dess Fürstlichen Stüffts vndd Gotts- haüsz Kempten (vers. d'Hildegarde) . Aut Miox (M.) Nouveau recueil de fabliaux et contes inédits (vers. de GAUTIER DE Conti) N:o 1. 5,9 90 A. WALLENSKÖLD Page Mräror (J.), Miracles de Nostre Dame („Dune grant dame de Romme qui 1 fut par deux foiz faulsement accusee de adultere et de omicide, la quelle par la grace de la vierge Marie, a qui elle recourroit, fut deliuree et preseruees) + NN ES MEN RES HOOP US Ss ROMS PLNS (Les) Mille et un Jours, v. Pris DE LA Cnorx. (Les) Mille et une Nuits, ms. Wortley Montague (Le Cadi de Bagdad, sa vertueuse femme et son méchant frère). . . . . . . . : . . 18 , éditions arabes de Boulac, de Calcutta, de Bombay, du Caire et de Beyrouth (Le Cadi juif et sa pieuse femme) . . . . . . . - . 14 — —, éd. arabe de Breslau; v. Hasicur-FLEISOHER. — — , traductions de la vers. Boulac; v. BURTON, Crovusros, HAMMER, HENNING, M° CanrHy, PAYNE, TRÉBUTIEN, WEIL, ZINSERLING. — — , traductions de la vers. Breslau; v. Burton, Crovsrow, PAYNE. — —, traductions de la vers. Montague; v. Desrans, GAUTTIER, HaaEN-Ha- BICHT-SCHALL, SCOTT. Miracles de la Vierge, mss. latins (vers. A: ,De pudicitia et tolerantia cuius- dam ünmperatricis ^ 'eto. te) esum e set E Ure DSL dem EST , ms. latin (vers. B, = la vers. de Vıncent DE BEAUVAIS) . . . . . 34 er sms. latin vers HO) ehem EEE cedens Me aab Ur e sa 5 — — , mss. latns (vers. D: „De imperatrice miraculum* ) «^ ^. CON MERS — —, mss. francais, en prose („De Nostre Dame, qui garda la femme de l'empereur "de plusieurs perl")... 529 2m tem et foo ES — ——, ms. français, en prose; v. Faiz et miracles de Nostre Dame. — —, ms. français, en vers („De la sainte empereris qui garissoit les lieprous“) 36 Miracoh della Madonnan (0) = WI Uc N. WR RS HERE OMNIUM Ue TS UT MN RET 8 (Die) miraculen van onse lieue vrowwe („Van eenre keiserinnen^) . . . . 36 Mopeste DE S. AMABLE, La Monarchie Sainte, historique, chronologique et généalogique de France (vers. d’'Hildegarde) . . . . . . . . . 71 Moms (J.), v. SULTZE. Moxmerqué (L.-J.-N.) et MicHer (Fr.), Théâtre Français aw Moyen Age („Miracle de Nostre-Dame, de l'empereris de Romme" etc.) . . . . 46 Montı (P.), v. »'Axcowa, rés. de la vers. de FERRARI. MorAYTA DEL NAGRARIO (M.), dans la Revista politica, filolosófica y literaria titulada La Razon, année 1856 (rés. de la vers. d’Arpmonse X) . . 54, n. 3 — — , dans le Boletin bibliográfico español, t. IV (rés. de la vers. d’Arpnonse X) 54, n. 3 Moser (J. J.), Schwäbische Chronik (trad. de la vers. de Crusius) . . . . 71 Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère Musarra (C.), Santa Flavia, rappresentazione sacra (?) . Mussarıa (A.), Eine alfspanische Prosadarstellung der Crescentiasage (, Muy fermoso cuento de una santa emperatriz que ovo en Rroma et de su castidat“ ) — —, même article (fragments de la vers. d'ArrmowsE X). ? Über eine italienische metrische Darstellung der Crescentiasage („Del ducha d'Angió et de Costanza so mojer*) NAKHOHABI (ZIYAI-ED-DIN), Touti-Nameh (Histoire de Khörchid et d’Outärid) ? méme ouvrage, trad. franc. („De la rare beauté de Courchide, et des malheurs qui lui survinrent par l'effet de sa beauté*) . Neuer Büchersaal der schönen Wissenschaften und freyen Künste, v. Gorrscued. Nino (A. pe), Usi e costumi abruzzesi („Favola gentile“) Novelle d'incerti autori. del secolo XIV (, Storia d'una donna tentata dal cognato, scampata da pericoli, ritornata in grazia per sua castità e divozione*) 5 ÖccLEvE, v. HoccLEvE. Originals and Analogues of some of Chaucer's Canterbury Tales, v. Crousrox, Ösrerter (H.), Gesta Romanorum (,Hildegarde“) — — éd. de Kincuuor, Wend- Unmuth (vers. de Krnonnor) Panthéon littéraire, Contes orientaux, t. II (vers. de Pürıs pE LA Croix) FURNIVALL. Pareprocx (D.), v. Acta Sanctorum. Paris (G.) et Roserr (U.), Miracles de Nostre Dame par personnages (, Mi- racle de l'Empereris de Romme*) Paris (P.), dans l'Histoire littéraire de la France, t. XXVI 1s de la vers. Passero (F.), L’Urania overo La Costante Donna du Roman de Florence de Rome) Pavwnuorrz, v. BAUMHOLTZ. Payne (J.), The Book of the Thousand Nights amd One Night („The Jewish Cadi and his Pious Wife*) , Tales from the Arabic („Story of the Pious Woman accused of JUS I ND [or] [s] 19, . 46 30: (The) Am Persian Tales, or The Thousand and One Days („The Story of Repsima*) Prnrscu (W.), dans Zeitschr. der Deutschen morgenlündischen Gesellschaft, t. XXI („Geschichte von der Chörschid und dem ‘“Utärid“, trad. de Péris DE La Croix (Fr.), Mille et un E NAKHCHABI) (,Histoire de Repsima*) Petit DE JULLEVILLE (L.) Histoire du Théâtre en France. Les Mystères . 46 N:o 1. (,L'Impératrice de Rome“, anal.) . 46 NA n. n. 15, n 19, n. Qt D 92 A. WALLENSKÖLD Prarrius (G.), Das Nahethal in Liedern („Karl und A MANU , Karlmann (?) . > , Eon (Fn.), dans Die deutschen mv te Hu (ec de (Deer) EUR trois) Pumres (A.), The Thousand and One Days („The History of Repsima“) Pro (J.), NeosAAyvıza zegauvdıe (, H 20) yvveixa^) . Pirer (P.), Die Spielmannsdichtung (vers. de la Kaiser Ond ER go > DD & © Un (La) Princesse de Cazmira, pastorale basque, v. Vınson. Purer (AwronrA), Rappresentazione (Festa, Vita e miracoli, etc.) di Santa Guglielma Std BS por dle tae fto Lr WA pue à etit Quaprio (Fr. S.) Della storia e della ragione d'ogni poesia (vers. de V ixcENT DE BzAvvarm, trad.) death N Re ANS eger ED Rapzorr (W.), Proben der Volkslitteratur der Türkischen Stämme Süd-Sibi- riens (, Das Weib als Fürst*) : : ilo Rappresentazione (della Vita et Miracoli) di Santa OE v. Puxcı. Razz (S.), Miracoli della gloriosa Vergine Maria nostra. Signora. („Maria souuiene ad vna Imperatrice posta in grauissime angustie“) 41 (La) REAL Acavemıa ESPANOLA, Cäntigas de Santa Maria de don Alfonso el Sabio (vers. d ALPHONSE X) . 54 — — , méme ouvrage (rés. de la vers. précédente) + 04, n. ^8 (A) Record of Ancyent Historyes, intituled in Latin Gesta Romanorum ; v. ROBINSON. Recull de eximplis e miracles, gestes e faules e altres ligendes ordenades per A-B-C („Miracle que la verge Maria feu a Lemperadriu muller del Emperador de Roma") hs ER Rer. medo EAE) Reiser (K.) Sagen, Gebräuche d Sprichwin örter des Allgäus („Hildegard und Taland“) . 65 Repkauische (Repgowische) Chronik, v. WEILAND. Repsima (conte populaire suédois) . CA CEE STD Are =, essai d'une tragédie domestique [par M" Bout] vul (Den Sköna) Repsimas Besynnerliga Händelser : 19 RzevwowT (A.), Rheinlands Sagen, Geschichten und ie Een („Die Königin Hildegardis“ ) 19) Rios (J. Awapom DE Los), Historia critica de la literatura española (,Cuento muy fermoso del enperador Ottas de Roma, et de la infante Florencia su fija, et del buen cauallero Esmere*) — —, même ouvrage (rés. de la vers. précédente) ALT X VV: Rırsox (J.), Ancient Engleish Metrical Romanceës („Le bone Florence of Rome“) c . À à SON I 9 dd 29 _ Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère Rosısson (R.), A Record of Ancyent Historyes, intituled in Latin Gesta. Roma- norum (vers. des Gesta. Romanorum) Roman de Florence de Rome, roman d'aventure de la 1°" moitié du XIV” siécle : Roman Records, v. Gesta. Romanorum, ROBINSON. Rosen (G.), Tuti-Nameh („Geschichte der Merhüma*) ALES Rosexezür (H.), Ein liepleich history von groszer schone, gedult und kuscheit einer edeln keyseryn, etc. , Eyne schone hystorie van eynem keyszer to rome buds siner erliken En rinne wo de myt groter valscheit belagen wart (trad. de la vers. précédente) Sacus (Hans), Ein comedi mit vierzehen personen, die unschuldig keyserin von Rom Sächsische Weltchronik, v. W EILAND. Scala celi, v. JOHANNES GOBIL Scelta di curiosità letterarie inedite o rare dal secolo XIII al XVII, no. 159; V. FERRARO. Scelta di curiosità letterarie inedite o rare dal secolo XIII al XIX, t. I; v. Novelle d’incerti autori etc. ScHADE (O.), Crescentia. Ein niderrheinisches Gedicht aus dem zwölften Jahrhundert TE en TE NIE TE NE ScuóxmurH (O. F. H.), Historie von der geduldigen Königin Crescentia SCHÖPPNER (A.), Sagenbuch der Bayerischen Lande („Hildegardis und Taland“, vers. de Laun) een Leg d a alus SCHREIBER (A. W.), Handbuch für Fa am Rhein von Schafhausen bis Holland (, Hildegard"); cp. HENRY Jue gh eo penas ds — — , Anleitung auf die nützlichste und genussvollste Art den Rhein — — — zu bereisen („Hildegard“) * — —, Auswahl der interessantesten Sagen aus den (eg jS des Rheins und des Schwarzwaldes (,Hildegard*) n9 e obe qu A , Volkssagen aus den Gegenden am Rhein und am Taunus („Hildegard“) — , Sagen aus den Rheingegenden, dem Schwarzwalde und den Vogesen („Hildegard“) . SES EEE A ER ve c — , Traditions populaires du Rhin, ds la Forêt Noire, de la Vallée du Necre, de la Moselle et du Taunus (,Hildegard*) : SCHRÖDER (Epw.), Die Kaiserchronik eines Regensburger Geistlichen („Crescentia“) SoHULZ (Fr. A.), v. Laun. Scott (J.), Arabian Nights Entertainments („Adventures of the Cauzee, his Wife etc.“) N:o 1. 59 58 > (Ols . 63 1 13 Do IX 94 A. WALLENSKÖLD VIGNAY, V. JEAN DU VIGNAY. Page (Der) sele troste („Ein keiser het ein frawen die dienet Marie“) No j (Deer) selen troist („Van eyner keyserynnen de plach vnse leue vrouwe ger- ne ynnychlichen tzo eren^; etc. etc.) > DM * Siüla Trööst („Et miraculum af jomf" mariae“) À . 58 Srülinna Tröst (, Aff eene ärlika frw j room“); cp. KLEMMING. MUS 111078 (Der) sielen troest (, Hoe die keyserinne tweewerf met loghen ter doot v'ordeelt was, ende hoe se onse lieue vrouwe maria v'loste^) . . 57 Speculum exemplorum (,Castitatis merito imperatrix per Beatam Virginem ex multis angustiis liberatur“) . "orca der EUR: LE . 40 STENGEL (G.), Opus de ludiciis Divinis quae Deus in hoc mundo exercet (vers. d'Hildegarde) . RENE . 72 , De Judicis Divinis, Das ist Von den Göttlichen Ur nouns ud dun nungen, welche der allmächtige Gott in dieser Welt übet („Wie die Anklag der Kayserin Hildegardis auff den Urheber gefallen“) 12, n STEPHANUS DE BORBONE, v. Émrwwk DE BOURBON. SurzzE (J. Moris), v. (Deer) selen troist. SWAN (Cu.), Gesta. Romanorum (vers. de RoBINson) . 26 Tausend und ein Tag (,Historie von der Repsima“) 19, n. 2 (Der) Teıchner (H.), Hin schöne History von ainer edlen Kaiserin, etc. 64 Tur (N.), Traditions allemandes recueillies et publiées par les Frères Grimm („Hildegard“) . CD Ulf ned TrwowEDA (J. pg), El Patranuelo (vers. du Me de i Vierge) 55 Tom(m)asezzr (F.), La Deuotissima, Rapp. dı Santa Gulielma Regina d’Vn- garia; etc. 52 Touti-Nameh, texte persan; v. NAKHCHABI. — — , texte turc (Histoire de Merhüma); cp. Rosen, WICKERHAUSER 11—2 Traditions populaires du Rhin, etc.; v. SCHREIBER. TRÉBUTIEN (G.-S.), Contes inédits des Mille et une Nuits („La Vertueuse Israélite“) : : Aa, m» Troc (O.), Rheinlands en („Die Königin Hildegardis“ ) i419, nel Uxcer (C. R.), Mariu Saga („Wor frv frelsadi drottningu“; eto.) . 36—7 Vrsprung und Stüfttung dese Hochfurstl. Stüfttes und Gottshauszes zu Kempten (vers. de Brusch, trad.) ME . 70, n. 4 Vie des Pères („Du roy qui ala outremer*; etc. etc.) . 44 Vigrog (W.), Le bone Florence of Rome . 29 Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère VINCENT DE Beauvais, Speculum historiale („De Imperatrice cuius castitatem [Beata Virgo] a violentia servorum eripuit; — —- —) Vinsox (J.), Le Folk-lore du pays basque (rés. de la , Princesse de Cazmira*) 2 Vita e Miracoli di Santa Guglielma, v. Puzcr. Vocr (N.), Rheinische Geschichten und Sagen (vers. d Hildegarde) . VorBurG (J. Pm. À), Historiae (vers. de Cnvsivs) dod s Vies (M. pg) et Verwus (E.), Jacob van Maerlant’s Spiegel historiael (vers. de JacoB van MAERLANT) "I xo , WackERNAGEL (W.), Altdeutsches Lesebuch (vers. de Haurr-Horrmann) . : Warner (G. F.), éd. de J. Mréror, Miracles de Nostre Dame (vers. de Mi£ror) Weser (H.), Tales of the East („The History of Repsima“) Weir (G.), Tausend und eine Nacht („Die tugendhafte Frau eines israeliti- schen Richters“ ) : WEILAND (LJ, Sächsische Weltchronil: (vers. de Crescentia) WICKERHAUSER (M.), Die Papageimärchen („Die keusche Merhuma*) — — , Die dreissig Nüchte (? Histoire de Merhüma) Ne Worrr (O. L. B.), Poetischer Hausschatz des deutschen Volkes (vers. de Laux) — — , même ouvrage (vers. de PFARRIUS) S dec PNR WYNEKYN DE Wompz, Gesta Romanorum (vers. des Gesta. Romanorum) ZINSERLING (A. E., Der Tausend und Einen Nacht noch nicht übersetzte Mährchen, Erzählungen und Anekdoten („Die tugendhafte Israelitin“) N-o@l:- > DL i 95 Page HE Ic œ N B S -1 eoo B D © c» C» QU D À Qt [S] Appendice A Version du Maase-Buch, chap. 203 (éd. de Wilmersdorf); traduction. Un homme, voulant se rendre dans des pays étrangers pour cause d'achats, confia sa femme, pendant son absence, aux soins de son frère. Celui-ci la reçut avec la promesse de la garder comme le ferait un frère, et le mari partit le cœur léger. Le frère installa sa belle- sœur dans un étage de sa maison et lui donna des domestiques à part, de sorte qu'elle ne manquait de rien. Le frère lui-même se chargea du rôle d'intendant, pour que rien ne manquát. Un jour qu'il allait derechef voir sa belle-seur pour s'enquérir de sa santé et de ses désirs, il fut saisi de l'envie d'induire sa belle-sceur, qui était d'une grande beauté, à un acte malhonnéte ; mais elle, en femme pieuse, repoussa sa proposition, disant que ce serait un péché envers Dieu et son mari, et elle lui rappela le dixième commandement: Tu ne convoiteras point la femme de ton prochain, ce qui entraine la punition de la lèpre. Il se contenta silencieusement de son refus. Un jour quil était de nouveau chez elle, ce terrible désir s’empara derechef de lui, et, par prudence, il éloigna de la maison les domes- tiques. Comme elle refusait encore de se prêter à ce qu'il voulait, il essaya de la prendre de force. Elle se mit à crier trés fort, mais personne ne l'entendit, puisque les domestiques n'étaient pàs à la maison. Elle réussit pourtant, en y mettant toutes ses forces physiques, à l'empécher dans son projet infáme. Furieux de cet échec, il acheta deux faux témoins qui devaient déclarer qu'ils avaient aperçu la femme en commerce charnel avec un des valets. Cette terrible déposition eut pour résultat qu'elle fut condamnée par la haute cour à étre lapidée, et cet arrét fut exécuté. Or, le troisième jour aprés cette exécution, au soir, un étranger, qui venait avec son fils de pays lointains, en route pour Jérusalem, afin de faire donner à son fils, dans cette place sainte, une bonne instruction, s'assit prés du monceau de pierres, sans savoir que ce monceau provenait d'une lapidation. Alors ils entendirent une voix qui sortait de dessous les pierres et qui disait: ,On m'a lapidée sur un faux témoignage“. Ils éloignèrent les pierres et virent la femme encore vivante. La femme leur raconta son aventure; ensuita elle demanda ou l'homme allait avec son fils. Le pére répondit: ,A Jérusalem, pour que mon fils puisse s'y adonner à N:o 1. 98 A. WALLENSKÖLD l'étude de l'Écriture sainte“. La femme pria l'étranger de l'emmener avec lui et promit, en échange, d'enseigner à son fils la Bible, les Prophétes et les Hagiographes. L'étranger y consentit. Quand ils furent arrivés à la maison, l'étranger prépara pour la femme un appartement à part, ou elle püt, sans étre dérangée, instruire son fils. Elle recut aussi un domestique à elle, qui lui apportait à manger et à boire. Un jour que le domestique vit sa belle maitresse, il fut saisi du désir de lui faire des propositions malhonnétes. Mais elle les repoussa énergiquement et lui fit observer qu'elle était la femme d'un autre, et que, avec l'aide de Dieu, son mari viendrait bientót la chercher. Alors le domestique saisit une épée et voulut tuer la pieuse femme. Mais le jeune homme, le fils de son protecteur, lequel était toujours auprès d'elle à cause de ses études, s’elanca entre le domestique et la femme, de sorte que le domestique lui fendit la téte. Quand elle vit ce qui était arrivé et comme elle se figurait la douleur des parents, la femme s'enfuit de là toute désespérée et arriva au bord de la mer, où elle donna libre cours à la grande douleur qu'elle éprouvait à cause de ce qui s'était passé. A ce moment, un navire de pirates s'approcha, et les pirates s'emparérent de la femme. Lorsque les pirates voulurent se remettre en route avec leur proie, il surgit une forte tempéte, qui menaca de faire sombrer le navire. Les marins, voyant que ce sort ne menacait que leur navire et que les autres navires s'éloignaient tran- quillement et sans étre inquiétés, tinrent conseil pour savoir quelle en était la cause et com- ment on pourrait y remédier. Ils se décidèrent à tirer au sort: celui sur qui tomberait le sort serait jeté à la mer. Le sort tomba sur la pieuse femme. On lui demanda de quoi elle s'occu- pait, et pourquoi Dieu était si irrité contre elle. Elle raconta toutes ses aventures, et ils eurent pitié d'elle et résolurent de la reconduire à terre. Alors la tempête s'apaisa, et ils atteignirent sans encombre la terre ferme, où la femme descendit. Le bon Dieu eut pitié de la pieuse femme, de sorte qu'elle put se bátir une cabane et qu'elle eut à sa disposition des arbres fruitiers et des arbustes qui fournissaient un remède contre toutes sortes de maladies; entre autres, elle pouvait guérir la lépre, maladie qui se rencontre souvent en Orient. Elle acquit ainsi la réputation d’être un habile médecin, et il y eut chez elle grande affluence de malades de toute sorte, à qui elle rendit la santé. La femme en devint riche et heureuse. Pendant ce temps, Dieu s'était vengé des deux faux témoins sur la déposition desquels la femme avait été lapidée, et les avait punis du chátiment qui revient aux faux témoins, c'est- à-dire la lépre. Le mari de la femme était aussi rentré chez lui et réclama sa femme à son frère. Celui-ci répondit que sa femme, qu'il avait crue pieuse, avait mené une vie déréglée et qu'elle avait été lapidée sur la déposition de deux témoins. Cette nouvelle causa beaucoup de chagrin et de soucis au mari. Les deux faux témoins lépreux n'avaient, jusque-là, pu trouver de guérison à leur maladie. Lorsqu'ils entendirent parler de la fameuse femme au bord de la mer, laquelle pouvait guérir toutes les maladies, ils résolurent de s'y rendre. Le malheureux mari, que la douleur rendait incapable de s'occuper de ses affaires, se décida à accompagner les deux lépreux afin de chercher de la distraction à sa douleur. "Tous les trois, ils arrivérent auprés de la femme, et elle les reconnut immédiatement; mais elle fit comme si elle ne les connaissait pas et leur demanda: ,Comment vous étes-vous attiré ce mal, ear le bon Dieu ne punit pas sans raison?* Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 99 Alors les deux lépreux répondirent qu'ils avaient commis quelques petits péchés. Mais la femme ne se contenta pas de cette réponse. Elle dit que Dieu était miséricordieux et n'envoyait pas une si grave maladie pour quelques petits péchés; elle ne pourrait pas les aider, s'ils ne disaient la vérité. Alors ils avouèrent l’affreuse vérité concernant le faux témoignage et la lapidation de la femme. Alors la femme dit à haute voix qu'elle était précisément cette femme et que Dieu l'avait sauvée. Et elle ajouta: ,Puisque vous avez commis un tel péché et que vous avez témoigné ainsi contre une personne pieuse et innocente, vous avez été punis selon l'Écriture, et je ne peux pas vous guérir, la volonté de Dieu étant telle.“ Lorsque le mari entendit ees paroles, il lui avoua tout de suite qu'il n'avait jamais douté de son innocence. Ensuite ils res- térent ensemble et vécurent heureux et bénis. Morale, selon la parole du roi David dans le Psaume 34: ,Quel est l'homme qui prenne plaisir à vivre? Qu'il garde sa langue du mal et ses lèvres de proférer la tromperie!“ B Version d'A/ Farag Ba'da Alsidda, traduction. (Ms. Londres, Brit. Mus. Or. 237, fol. 117 b) Histoire de l'Arabe, de sa femme Ouriya et de son frére On raconte qu'il y avait autrefois en Arabie un homme trés pieux, doué de qualités aimables, qui passait son temps en prières et en jeünes et qui se consacrait au service du Tout- Puissant. Or, il avait une fille nommée Ouriya, qui était la plus grande beauté de son époque; tout le monde vantait sa bonté, sa chasteté et sa piété, car elle était toujours occupée à faire ses dévotions et passait nuit et jour en prières; s'étant détachée du monde, elle s'attachait à Dieu. Son pére était un homme pauvre, et, bien qu'elle eüt beaucoup de prétendants, dont quelques-uns étaient d'un rang élevé, il ne voulait pas donner son consentement. A la fin, son père mourut, et elle resta plongée dans un profond chagrin. Après l'enterrement et les céré- monies funèbres, Ouriya se sépara du monde, s'adonnant à la dévotion et à un commerce spiri- tuel avec Dieu. Sa prière constante était: ,O0 Soutien des abandonnés, je suis venue vers Toi et jimplore Ta grâce et Ta miséri- corde; sois mon protecteur et préserve-moi de la malice des impies!“ Au bout de quelque temps, un Arabe se présenta pour demander sa main. Ses amis, sachant qu'elle était seule et sans protecteur, lui conseillerent de l’accepter, puisque c'était un parti convenable et un homme honnête et intègre; elle donna son consentement, et peu après elle fut saintement mariée par les amis de son pére. Au bout de quelques années, le mari d'Ouriya fut obligé de partir pour l'Égypte dans une affaire importante; mais avant son départ il placa Ouriya sous la garde de son propre frère à lui, le priant de prendre bien soin d'elle et de pourvoir à tous ses besoins pendant son absence. Quand l'Arabe fut parti pour l'Égypte, le frére vint, par conséquent, souvent voir Ouriya à des heures fixes et lui fournit ce dont elle No. 1. 100 A. WALLENSKÖLD avait besoin. Un jour, cependant, le hasard voulut que le frère s'apercüt des charmes et de la beauté d'Ouriya, et immédiatement il tomba amoureux d'elle. Comme le Diable s'était emparé de lui, son amour pour elle ne connut plus de bornes; la paix et la tranquillité l'abandonnérent, de sorte qu'il devint presque fou, et il commenca à chanter: L'amour que j'ai pour toi est trop fort, pour que mon cœur puisse le combattre; la tâche serait trop difficile pour moi, méme si j'avais un cœur à la place de chaque poil de mon corps; j'offre ma vie contre un seul de tes cheveux; ce serait encore une bonne affaire, si l'on offrait davantage.“ A la fin, l'Amour lui tourna la tete; il n'eut plus de repos et ne put ni manger ni dormir. La peur et la honte le forcèrent bien à cacher ses sentiments et à dissimuler ses tour- ments et mortifieations, mais son pâle visage — le miroir de son cœur — le trahit, selon le dire: Combien mon cœur souffre à travers mon visage! Pour sûr, le visage recoit du cœur sa clarté.‘ Ainsi se passa quelque temps. Un jour, le frère se rendit à la maison d'Ouriya et y resta plus longtemps que de coutume, méme après qu'il eut terminé son travail ordinaire; il commenca à proférer des paroles déraisonnables et à soupirer profondément, ce qui étonna beaucoup Ouriya; elle trouva assez singulier qu'il restát dans sa maison plus longtemps que de coutume, l'empéchant ainsi de faire ses dévotions quotidiennes; elle était donc troublée de toutes sortes de pressentiments. A la fin, elle s'adressa à lui dans les termes suivants: „Frere, ne trouvez-vous pas que vous êtes resté trop longtemps ici aujourd'hui? Je crains que par là je n’aie presque manqué mon heure de dévotion.“ A peine eut-il entendu ces mots, que le feu de sa passion jeta des flammes, et il éloigna le voile qui cachait son secret, en disant: „La crainte du déshonneur fera trainer trop à la longue cette affaire qui me concerne; il est temps que je mette de côté la honte et que je découvre mon secret à celle que j'aime.* Alors il s'adressa à elle en ces termes: ,0 lumière de mes yeux et délices de mon cœur, votre beauté m'a enchaîné et mon amour pour vous m'a conduit aux abords de la folie; j'ai perdu tout contróle de ma passion, et je suis à bout de patience; ayez pitié de moi et acceptez-moi comme votre esclave; de cœur et d’äme je serai à votre disposition.“ En entendant cela, Ouriya fut saisie d'indignation, et le monde apparut triste à ses yeux; puis, tremblant comme une feuille, elle lui ordonna, d'une voix élevée, de s'en aller, l'ex- hortant en méme temps à craindre Dieu et à maudire le Diable, qui l'avait entraîné. Mais l'homme ne se soucia pas de ses paroles, et dit: ,O objet unique de ma vie, mon amour pour vous dépasse toute description; votre beau visage m'a rendu si fou et votre parfum m'a tellement enivré que je suis tout à fait inconscient de tout ce qui existe dans les deux mondes. Ni frères ni amis ne me conseillent; car le con- tröle de moi-même m'a quitté, comme la flèche quitte Parc." Ouriya lui dit alors: , Homme, abandonnez ces vains et inutiles désirs; craignez le Tout- Puissant et occupez-vous de prières; en homme honnête, gardez le dépot sacré de votre frère et ne lui causez en aucune manière du déshonneur et de la honte.“ Mais lui, il devint de plus en plus entêté et impatient, et il cita ce qui suit: Tom: XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frere 101 ,O homme sage, à quoi me sert maintenant votre conseil? Car l'Amour m'a déjà frappé pour ma perte. Maint homme qui avait autrefois porté un nom honoré a aequis de la notoriété dans ce monde par l'amour; il a perdu sa réputation et recueilli de la honte et souffert la perte de son cœur pour gagner du déshonneur en amour.“ Ensuite il plaida sa cause, en disant qu'il avait été décidé qu'il tomberait amoureux d'elle et qu'il serait incapable de renoncer à elle. Il insista sur ce point, disant qu'il lui était impossible d'abandonner l'objet qu'il désirait, surtout aprés lui avoir fait connaitre son désir, et que le seul remède y serait qu'elle consentit à sa proposition. Mais Ouriya resta ferme comme un roc et fit la sourde oreille à toutes ses persuasions et menaces; elle préférait mourir avee honneur que de vivre avec déshonneur. Recevant de la part d'Ouriya refus sur refus, l’homme devint furieux et chercha à se venger d'elle. Done, un jour vers l'aube, le frère de l'Arabe, accompagné de cinq fripons impies, qu'il avait subornés d'avance, pour qu'ils portassent faux témoignage sur la chasteté d'Ouriya, s'introduisit dans l'étage supérieur de sa maison, pendant qu'elle était absorbée dans ses prières; l'un d'eux entra d'abord dans le sanctuaire, et les autres le suivirent et le saisirent dans la chambre de dévotion. Le beau-frère d'Ouriya s'empara ensuite de l'homme et dit: ,O fripon, pourquoi êtes-vous ici dans la maison de mon frère? Je détacherai votre tete de votre corps." L'homme implora sa pitié et dit que ce n'était pas sa faute; c'était sur l'invitation de cette femme impie qu'il venait la voir chaque nuit. Alors les quatre hommes soulevèrent le coquin et le jetèrent contre Ouriya. Le tapage et les cris, entendus à cette heure du matin, firent sensation dans le voisinage, et de tous les quartiers des hommes et des femmes se préci- piterent en désordre dans la maison. Ouriya était comme frappée de la foudre à cause de ce qui se passait devant ses yeux, et, comme elle ignorait la trahison de son beau-frére, elle ne pouvait se rendre compte de ce qui était arrivé Cependant, elle tourna ses pensées vers Celui qui connaît tous les secrets et, se remettant à Son bon plaisir, elle L'implora, demandant pro- teetion et justice A ce moment, son beau-frére commenca à la rudoyer devant tous les pré- sents; il dit que, femme adultère, elle ruinait l'honneur et la maison de son frère et qu'il ne serait pas un homme, s'il n'obtenait qu'on la jetåt au feu, le lendemain, sur la place du marché. Elle ne le regarda pas ni n'essaya de lui répondre; elle ne fit que pleurer amérement et pria Dieu de la secourir dans sa détresse. Alors le coquin de beau-frére la poussa dans la maison, ferma bien la porte et s'en alla La pauvre femme passa toute la nuit en prières, attendant son sort. Le monstre d'homme se leva de bonne heure le lendemain et alla droit aux maisons du Cadi et des juges. Le Cadi, aprés avoir appris tous les détails de l'affaire, donna l'ordre d'amener Ouriya devant le tribunal. Les sergents de ville allérent à sa maison, l'enlevérent rudement et la conduisirent à travers les rues, qui étaient pleines d'une populace insultante. Ouriya marchait les yeux baissés. Quand le tribunal fut réuni pour entendre l'affaire, le frère dit: ,Cette femme est la femme de mon frère; je l'ai surprise au moment où elle se déshono- rait avec un étranger, qui s'est échappé; elle mérite donc toute la punition de la loi.“ Le Cadi pria alors Ouriya de plaider sa cause; mais, comme elle était trop désolée pour pouvoir se défendre, elle ne fit que pleurer, et puis elle prononca ces mots: , Dieu, le Tout-Puissant, est mon Juge: Tu es le seul qui connaisses les secrets des abandonnés et la vraie situation de ceux No: 1. 102 A. WALLENSKÖLD qui ont le cœur brisé; si je T’implore, Tu m'écouteras certainement, et, si je ne parle pas, Tu connais le langage des muets.“ Alors furent appelés les quatre témoins impies, qui, sans la moindre hésitation, portèrent faux témoignage contre la femme innocente. Après cela, le Cadi et les juges, conformément aux préceptes de la loi sacrée et de la loi civile, la condamnèrent à être lapidée à mort. Elle fut done conduite à un espace ouvert, nu-téte et nu-pieds, accompagnée de milliers de gens, désireux d'assister à la dernière scène terrible; une fosse fut creusée, et elle y fut enterrée jusqu'à la poitrine; les gens se mirent alors à jeter des pierres sur elle et continuerent à le faire, jusqu'à ce qu'Ouriya ne fut plus visible; pour chaque pierre qu'elle recevait, Ouriya ne faisait que prononcer le nom d'Allah, et Allah la garda de toute injure: »Même si tout le monde se mettait à attaquer une personne, pas un seul tendon de son corps ne serait endommagé, si Dieu ne le désirait.“ Quand les gens virent qu'Ouriya était entierement couverte de pierres, ils crurent qu'elle était morte, et ils s'en allérent, déplorant la fin triste et ignominieuse de sa longue carrière pieuse. Ils crurent que peut-être sa piété excessive l'avait remplie de vanité et l'avait ainsi exposée aux tentations du Diable; pour sär, les voies de Dieu sont mystérieuses: „Lu exhausses celui qu'il Te plait, et Tu abaisses celui qu'il Te plait.“ Ouriya était couchée sous le monceau de pierres, sanglante et sans connaissance, mais vivante; car Dieu avait décidé qu'elle vivrait encore; pendant ce temps les gens faisaient des réflexions sur sa conduite: quelques-uns avaient sincèrement pitié d'elle, tandis que d'autres appelaient brutalement sa piété un manteau de fraude pieuse. A la tombée de la nuit, certain voleur de grand chemin passa, par hasard, prés de là en rentrant chez lui, aprés avoir pillé une caravane en route pour l'Égypte. Son attention fut attirée par les gémissements de la malheureuse femme, et il ordonna à ses hommes d'éloigner les pierres. Lorsque Ouriya eut été retirée toute sanglante de la fosse, ils eurent pitié d'elle et lui porterent tout le secours possible; ils pansèrent ses blessures et lui donnèrent quelque nourriture, de sorte qu'elle reprit ses esprits. Lorsque le chef de voleurs entendit son histoire, il en fut ému et lui témoigna tous les égards possibles; il se disait que tout ce qu'il pourrait faire pour elle servirait à racheter ses péchés. Donc, avec lintention de la donner à quelqu'un de ses hommes, si elle survivait, ou de faire ses obsèques d'une manière convenable, si elle succombait, il la prit avec lui à la maison. Lorsque la femme du voleur, qui était une femme pieuse et qui avait toujours désapprouvé la conduite de son mari, vit en sa compagnie une femme étrangère, elle fut d'abord surprise, mais bientôt elle fut satisfaite, lorsque la chose lui eut été expliquée. Elle était aussi de l'avis de son mari, que les attentions qu'on aurait pour Ouriya seraient un moyen de salut pour lui. Donc, l'homme et la femme la choyerent et ne negligerent rien pour lui procurer les secours médicaux nécessaires. Leurs eftorts continuels furent à la fin couronnés de succès, et Ouriya recouvra complètement sa santé; ils se réjouirent aussi de son rétablissement, et, à sa demande, ils lui donnèrent une chambre pour son propre usage, dans laquelle elle se retirait et s’occupait d'exercices de dévotion, et elle les henit des services qu'ils lui avaient rendus. En peu de temps, elle fut renommée dans la tribu pour ses vertus et sa piete. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 103 Le chef de voleurs avait un esclave nègre, dont c'était le devoir de conduire les ani- maux domestiques aux champs et d'apporter de la forêt des fagots pour la consommation à la maison. Il était tellement laid, que méme le Diable n'aurait pu tenir une chandelle devant lui. Un jour, cet esclave entrevit la beauté d'Ouriya et tomba immédiatement amoureux d'elle: , Lorsque le malheur atteint un homme, il fait tout ce qui est désavantageux.* La passion de l'esclave accrut chaque jour, et à la fin il lui fut impossible de la con- tenir; et Ouriya ignorait completement la chose. Un jour, le nègre, la trouvant seule, lui révéla son secret et la supplia d'avoir pitié de lui, et il dit: „Que je vous aime et que je vous aime encore, je le déclare à haute voix; et pour sûr les amoureux ne méritent pas d’être pendus au gibet.“ Entendant cela, Ouriya se mit à trembler d'indignation; elle le repoussa et menaca de faire connaitre sa conduite impudente à son maitre et à sa femme, s'il ne renoncait pas, à lavenir, à ses intentions vaines et méchantes. Une expérience des plus horribles dans le passé et la crainte de nouveaux et terribles troubles dans l'avenir épouvantèrent Ouriya, et, le cœur plein d'émotion et les yeux pleins de larmes, elle supplia Dieu, le Puissant et l'Auguste, de la délivrer et de la protéger. Cependant, pour éviter les critiques des méchantes langues, elle garda le secret sur cette affaire. Une fois encore, pendant la nuit, lesclave négre entra dans sa chambre de dévotion et chercha, avec véhémence et éloquence, à lui faire comprendre quil était éperdument amoureux d'elle et qu'il lui était impossible d'abandonner la voie dans laquelle il s'était engagé. Mais la bonne Ouriya resta inébranlable, préférant la mort au déshonneur; elle maudit le jour auquel et l'étoile sous laquelle elle était née, disant: ,Celui dont l'étoile est néfaste ne prospérera jamais, et le malheur est la plus terrible chose du monde; les troubles, les épreuves et les privations atteignent le genre humain par l'influence des mauvaises étoiles Mais, si celui qui est né sous une bonne étoile venait à ramasser une épine piquante, il là trouverait changée, dans sa main, en une rose délicieuse.* Or, l'eselave, se trouvant battu à chaque point et déçu de toute facon, devint à la fin exaspéré; il avertit Ouriya d'étre préparée aux conséquences, si elle persistait à ne pas céder à son désir; mais elle se fia à la volonté et à la protection de Dieu. Alors, le nègre, craignant les conséquences de son impudence et de son indiscrétion, si elle les faisait connaitre, chercha un moyen de se venger, et il forma un projet de se débarrasser d'elle, avant qu'elle füt capable de lui nuire. Done, un jour il se leva au milieu de la nuit, s'introduisit dans la chambre des enfants, où le petit enfant de son maitre dormait dans son berceau, et lui coupa la gorge; ensuite il entra dans là chambre d'Ouriya et, aprés avoir aspergé avec le sang quelques-uns de ses habits et quelques autres objets, il cacha le couteau ensanglanté sous son tapis de prières; l'innocente femme était profondément endormie et ignorait complètement que le Destin avait décidé qu'elle aurait une nouvelle épreuve terrible à subir. Le lendemain au matin, les parents furent épouvantés à la vue de la scène atroce dans la chambre des enfants, et ils pleurèrent amerement la perte de leur cher enfant assassiné. Entendant les lamentations et les cris déchi- rants, les voisins arrivèrent en foule, et ils furent remplis d'horreur à la vue de la terrible tragédie. Au milieu de cette agitation, l’esclave nègre, ce diable incarné, se mit à crier à haute voix et à courir cà et là comme un fou, menacant de vengeance l'assassin de l'enfant, car il avait aimé celui-ci plus que rien au monde, méme plus que sa propre vie. Il jura de ne pas se reposer, avant N:o 1. 104 A. WALLENSKÖLD que le sang de l'enfant ne fåt vengé; puis, en proférant des menaces de vengeance et en sui- vant les traces du sang, il entra dans la chambre d'Ouriya et retira le couteau ensanglanté de dessous le tapis de prières, et il se mit à se lamenter et à crier à haute voix: ,0 Musulmans! vous avez donné un abri à cette méchante femme de caractère léger et vous lui avez témoigné toute l'amitié possible, et c'est ainsi qu'elle vous a récompensés de votre bonté; — un vase ne peut verser que ce qu'il contient réellement.“ Les assistants étaient comme frappés de la foudre à cette découverte et ne-pouvaient comprendre comment une femme d'une piété bien connue avait pu commettre un crime aussi cruel. Les parents, fous de douleur, se précipitèrent dans la chambre d'Ouriya, l'en trainerent de force d'une manière déshonorante, la tirérent par les cheveux et la frappèrent grièvement; et ils lui demandèrent si c'était là sa reconnaissance pour le sel qu'elle avait mangé. La pauvre femme pleura amérement, disant qu'elle était entièrement innocente de ce dont on l'accusait et qu'elle ignorait comment et par qui le crime avait été commis Pendant ce temps, l'esclave nègre parut; il la saisit, la jeta par terre et lui appliqua des coups sur la téte et sur la face, jusqu'à ce qu'elle s'évanouit. Quand elle eut repris connaissance, elle regarda la mère de l'enfant et dit: „Pour l'amour de Dieu, ayez pitié de moi; usez de votre raison et faites des recherches minutieuses sur cette affaire.* Alors l'esclave sortit un grand couteau et demanda à son maitre la permission de la tuer sur-le-champ. Mais les prières d’Ouriya et sa persistance à plaider son innocence atten- drirent les cœurs des parents: ils la laisserent done seule pour quelque temps et s’occupèrent de l'enterrement du corps de l'enfant assassiné. Ensuite le nègre alla voir en particulier le maitre et sa femme, pleura amèrement sur la perte de l'enfant et leur demanda plusieurs fois la permission de pouvoir donner à la malheureuse femme le coup mortel, et il les blàma de ce quils se montraient pitoyables envers l'auteur du crime révoltant. Plus il insistait, moins ils étaient enclins à céder à sa cruelle demande; car sa sévérité dans cette affaire soulevait, dans l'esprit des parents, des soupçons sur le désintéressement de l’esclave. Le père de l'enfant, aprés avoir froidement réfléchi, alla voir Ouriya, qui avait été enfermée par l'esclave sans nour- riture ni eau, avec le corps torturé par les blessures et par l’angoisse. Il éloignà l'eselave de la chambre et demanda à Ouriya pourquoi elle avait oublié toutes les bontés que lui et sa femme lui avaient témoignées. Ouriya continua à plaider son innocence et le pria d'attendre, jusqu'à ee que la justice du Ciel jetát du jour sur l'affaire, car, selon elle, il était incompatible avec la Justice Éternelle que le coupable restät impuni. Alors, le chef de voleurs dit à Ouriya qu'il ne serait pas prudent de sa part de rester plus longtemps dans la maison; car, dit-il, dans un moment de grande indignation et de grand chagrin, jl pourrait, lui ou bien sa femme, perdre son sang-froid, de sorte que quelque malheur pourrait arriver à Ouriya; il dit aussi que sa présence dans la maison rappellerait toujours la triste et terrible tragédie. Ouriya consentit à s'en aller, et, comme elle se préparait pour le départ, le chef de voleurs lui offrit cent dinars d'or, qu'elle accepta avec grande répugnance. Ensuite elle alla prendre congé de la maitresse de la maison, et celle-ci dit: „Si vous avez fait du bien, vous recevrez du bien en échange; et, si vous avez fait du mal, le mal retombera sur vous; — ta robe sera aspergée du sang de ton cœur, si la juste punition du Destin t’atteint.“ Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 105 Entendant cela, Ouriya pleura et, baisant la main de sa bienfaitrice, elle la quitta. Après avoir quitté la maison, Ouriya se retira, pour ce jour, dans un endroit solitaire, afin d'éviter la vigilance et les persécutions de l'esclave nègre. Le lendemain au matin, elle partit de là, sans bien savoir oü elle allait, et, aprés avoir traversé un vaste désert, elle arriva à une ville. Là, elle rencontra une vieille femme, à qui elle demanda un abri, disant qu'elle était une étrangère et une femme honnête; la demande d'Ouriya fut accordée, et, moyennant de l'argent, elle fut pourvue de nourriture et d'autres choses indispensables. Après s'être reposée deux ou trois jours, Ouriya pria la vieille femme de l'accompagner au bain; en route, elles entendirent soudain quelque tapage, et, regardant autour d'elles, elles virent un jeune homme, les mains liées et une corde autour du cou, qui, accompagné d'une foule bruyante, était bruta- lement poussé en avant par la police. Ouriya demanda à la femme la eause de cet incident, et la femme lui raconta que le jeune homme avait détourné l'argent du roi et qu'on exigeait qu'il le restituât. Ayant appris par la vieille femme que la somme détournée montait à cent dinars d'or, Ouriya la paya et obtint par là la mise en liberté du jeune homme; par cet acte de générosité elle éveilla l'admiration de tout le monde. Le lendemain, l'homme vint voir Ouriya, la remercia vivement de sa trés grande bonté et lui dit: „Jusqu’a la fin de ma vie je n'oublierai pas le grand service que vous m'avez rendu, et je resterai pour toujours votre obéissant serviteur.“ Ouriya répondit que tout ce qu'elle avait fait avait été pour plaire au Tout-Puissant et non pas pour obtenir une récompense terrestre, et elle ajouta: „Que Dieu vous bénisse pour la peine que vous vous êtes donnée en venant chez moi; mais à présent il vous faut vous en aller.* Pendant ce temps, l'homme avait entrevu sa beauté, et il tomba immédiatement amou- reux d'elle; et, malgré ses protestations, il la suivit partout, s'adressant à elle tout le temps en termes affectionnés et ayant pour elle des attentions spéciales A la fin, lorsqu'ils furent arrivés à un désert, le jeune homme, trouvant Ouriya seule et personne à portée de la vue, déclara ouvertement son amour pour elle en ces termes: „Mes sentiments pour toi ne quitteront jamais mon cœur; et le désir de mon cœur ne sera pas comblé sans toi; et mes mains ne se retireront jamais de ta robe, méme si ma téte est séparée de mon corps, pendant que je te poursuivrai.“ Entendant ces mots, Ouriya fut remplie d'indignation et le repoussa rudement, et, comme l'homme essayait de la violenter, elle lui demanda si cette manière de la traiter était la récom- pense du service qu'elle lui avait rendu en sauvant sa vie, et elle lui déclara que sa mauvaise intention resterait complètement vaine: „Faire du bien au méchant. c'est comme si l'on faisait du mal au bon.“ En prononcant cette maxime, Ouriya s'éloigna de l'homme, et ils continuèrent leur voyage. A la fin, ils arrivèrent aux bords d'une rivière, où, à ce moment, une caravane se reposait. L'homme s'avanca et, s'adressant au chef des marchands, entra en conversation avec lui. Pendant cette conversation, il parla en termes ardents de la beauté d'Ouriya, qu'il disait être son esclave, et en méme temps il exprima son désir de là vendre, parce qu'elle avait été assez rebelle à ses ordres. Alors un des hommes alla jeter un coup d'œil sur Ouriya, et, à son retour, il confirma la description de l'homme concernant sa beauté incomparable; sur-le-champ N:o 1. 106 A. WALLENSKÖLD un marché fut conclu en vertu duquel la pauvre femme abandonnée, qui ignorait entièrement ce qui se passait, devint la propriété du marchand moyennant mille dinars d'or; sur cela, l'homme empocha l'argent et disparut. L'acheteur alla ensuite vers Ouriya et lui dit de se préparer pour le voyage, disant qu'il lavait achetée au jeune homme qui avait été avec elle quelques minutes auparavant. Ouriya répondit qu'elle n'avait rien à faire avec lui et qu'elle était une femme libre. L'homme, táchant de la persuader, lui raconta qu'il n'avait ni femme ni enfants, qu'il possédait une grande fortune et que, au lieu d'étre son maitre, il voulait étre son esclave, ses immenses richesses devant étre à sa disposition Mais, comme elle refusait de l'accompagner, elle fut portée de force au navire par les esclaves du marchand. Au bout d'un voyage de quelques jours, pendant lequel le marchand avait plusieurs fois essayé de prendre des libertés avec elle et l'avait méme une fois frappée au visage dans sa fureur, il lui dit qu'il leur faudrait vivre ensemble comme mari et femme. La pauvre femme frissonna à cette idée et invoqua la proteetion du Ciel. Subitement, il s'éleva une violente tempête, accompagnée de tremblements de terre, de tonnerre et d'éclairs, qui faillit paralyser de terreur les hommes du navire et fit que chacun d'eux commença à se repentir de ses péchés; car ils croyaient fermement que c'était un châtiment pour quelque péché commis par quelqu'un sur le navire. Immédiatement après survint un coup de vent, qui jeta le méchant marchand par-dessus bord contre une planche et lui brisa la jambe; mais il se cramponna à cette planche et réussit ensuite, à l'aide d'elle, à atteindre un rivage éloigné. Sur cela, le navire continua sa route et aborda enfin un port, appelé Sahel. Là, Ouriya s'occupa derechef de prières et de dévotions et fut bientôt renommée au loin pour ses vertus et sa piété. Lorsque la réputation d'Ouriya arriva jusqu'aux oreilles du rol, il fut saisi d'un vif désir de la voir; done, un jour, aecompagné d'une nombreuse suite, il alla voir Ouriya, et, comme ses yeux voyaient sa beauté, il tomba amoureux d'elle. Quelques jours se passèrent, et, aprés beaucoup de persuasion de la part du roi et de sa cour, Ouriya déménagea au palais royal, et là elle recut un logement confortable et fut l'objet d'attentions spéciales. Cependant, la passion du roi devint de plus en plus forte, de sorte qu'elle dépassa toutes les bornes; et il commença à poursuivre Ouriya de ses sollicitations impies; mais Ouriya ne quitta pas la bonne route et trompa chaque fois le roi dans ses projets pervers. Enfin un jour. le roi, entrainé par sa passion, tendit ses bras pour embrasser Ouriya; mais immédiate- ment, comme Ouriya implorait la protection du Ciel, Dieu frappa de paralysie l'un des bras du roi; alors il accusa Ouriya de sorcellerie; mais elle soutint que c'était une punition de Dieu à cause de sa mauvaise action et lui conseila de s'en repentir. Après qu'il se fut repenti et qu'Ouriya eut invoqué Dieu pour son rétablissement, Dieu guérit le bras paralysé du roi Apres cet incident, Ouriya fut laissée tranquille par le roi pour quelque temps, et elle remplit en paix ses devoirs de dévotion quotidienne; mais, comme le roi renouvelait son attaque contre la vertu d'Ouriya, il fut frappé du méme chátiment. Alors Ouriya le réprimanda d'avoir violé son serment à Dieu et le pria de se repentir de nouveau. Cette fois le roi fut terriblement eftrayé, et il tomba évanoui par terre en poussant un grand cri; quand il eut repris connais- sance, il baisa la main d'Ouriya et, d'un cœur repentant, il pria Dieu de lui pardonner son péché; de nouveau Ouriya pria pour lui, et de nouveau son bras guérit. Par cet incident miraculeux, le roi et son peuple, qui avaient été des adorateurs du Soleil, furent convertis à Tom. XXXIV. - Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 107 l'islamisme, et cet événement fit un tel bruit qu'à partir de ce jour ceux qui étaient malheureux venaient méme de contrées éloignées chez Ouriya, afin d'être délivrés, par ses prières, de leurs maux. Dans le cours des années le roi mourut, et, comme il n'avait pas laissé d'enfant, les gens du pays, grands et petits, choisirent unanimement Ouriya pour leur souveraine. De bonnes lois et coutumes furent alors établies par elle, et la paix et la prospérité entrèrent dans le pays; le peuple commenca à vivre dans un contentement parfait et à prier constamment pour son salut, désirant qu'elle eüt une longue vie. Pour loger confortablement les voyageurs, Ouriya fit construire quelques auberges où ils pussent être exempts de toute dépense, et telle était la générosité de son caractère qu'elle les pourvoyait méme d'argent et d'autres choses nécessaires, quand ils s'en allaient, et qu'elle donnait des habits royaux et d'autres cadeaux précieux à ceux qui s'en montraient dignes. Quand l’Arabe, mari d'Ouriya, revint d'Égypte et trouva sa femme partie et son frère aveugle, il fut terriblement bouleversé. A ses questions, son frère lui raconta, en mentant, qu'Ouriya avait mené une mauvaise vie; qu'elle avait été surprise au moment méme oit elle se rendait coupable d'infidélité; qu'elle avait été conduite devant le tribunal du Cadi; que, malgré tous ses efforts pour la sauver, elle avait été condamnée à étre lapidée à mort; et enfin, que cette malheureuse affaire avait fait sensation au loin et qu'il était lui-même devenu aveugle à force de pleurer sur le malheur de son frère. L'Arabe, entendant cette histoire, pleura amère- ment et exprima sa surprise de ce qu'une femme de sa piété et de son intégrité avait pu commettre cet abominable crime. Cependant, l'Arabe ne put oublier Ouriya; il pleurait souveut en pensant à elle et disait souvent ce qui suit: „Si Salomon eût perdu ce que j'ai perdu, méme ses fées et ses génies eussent pleuré par pitié pour Salomon." Après cela, toutes les fois que le frère entendait les lamentations de l'Arabe sur l'in- fidélité d'Ouriya et sur sa perte, il faisait des remontrances à l’Arabe et tächait de le consoler, disant qu'il devrait étre reconnaissant d'avoir perdu une telle femme et qu'il devait épouser une autre femme. Mais l'Arabe n'aimait pas ce que disait son frère et le désapprouvait; cependant il ne disait rien. Pendant ce temps, le bruit s'était répandu partout que certaine femme arabe régnait sur le peuple de Sahel et qu'elle gouvernait son pays avec bonté, libéralité et justice; on disait surtout qu'elle était l'incarnation de toutes les vertus féminines et de toutes les qualités saintes, et que par son intercession auprés de Dieu ceux qui étaient malades avaient été délivrés de leurs maux. L'amour fraternel se confirma, et l'Arabe partit pour Sahel avec son frére, espérant que sa vue lui serait rendue par les prières de la sainte reine. En route, ils s’arreterent à l'endroit où demeurait le chef de voleurs, le maitre de l'esclave nègre qui avait si impitoyablement persé- cuté Ouriya. Le chef de voleurs, ayant appris le but du voyage de l'Arabe, résolut aussi de se rendre à Sahel, à cause de l'esclave nègre, qui avait été frappé de paralysie dans ses membres, et ils se mirent done ensemble en route. Au bout d'un voyage de quelques jours, ils rejoignirent une vieille femme aux bords d'une rivière; en pleurant et en gémissant, elle condui- sait à Sahel son jeune fils paralytique. Les trois compagnies se réunirent alors et continuèrent No. 1. 108 A. WALLENSKÖLD leur route et s’embarquerent bientôt sur un navire. Au cours de leur voyage, ils arrivèrent à une île; lå, des cris et des lamentations parvinrent à leurs oreilles; ils pensèrent d’abord que l'ile était hantée par des revenants et se disposaient à la quitter, mais, comme les cris et les lamentations continuaient, ils changerent d'avis et se mirent à chercher ce qui pouvait en être la cause. Ils découvrirent un homme presque réduit à l’état de squelette par les souffrances et les privations, avec les yeux profondément enfoncés dans leurs orbites. Le pauvre homme leur raconta en quelques mots entrecoupés qu'il avait été une fois un riche marchand, mais que, comme il avait malmené une femme pieuse qu'il avait achetée à un jeune homme dans un désert, son navire avait été surpris par une tempête, pendant laquelle il était tombé par- dessus bord, s'était cassé la jambe et avait enfin été poussé par les vagues à cette île, supporté par une planche. Ils le recueillirent done sur le navire et lui donnèrent à manger et à boire, jusqu'à ce qu'il eût regagné ses forces. Ensuite ils lui racontèrent le but de leur voyage, et, sur la demande de l'homme, ils lui permirent de les accompagner à Sahel pour chercher guérison à sa jambe cassée. A la fin ils arrivèrent à leur destination, et la nouvelle de leur arrivée parvint aux oreilles de la reine. Comme elle avait eu une vision la nuit précédente, elle comprit tout de suite qui ils étaient, et elle ordonna donc à ses hommes de les conduire à une des meilleures auberges et de les bien traiter durant trois jours, conformément aux usages des pays musulmans. Le quatrième jour, elle ordonna qu'on les amenät devant elle, et elle leur demanda qui ils étaient et pour- quoi ils venaient et quels étaient leurs maux. Après avoir appris les détails de chaque cas, la reine manda qu'on tint une assemblée publique (darbar), à laquelle tous les hauts dignitaires du royaume furent conviés. Le palais était décoré d'une manière splendide, et le trône, qui était alors placé dans le salon d'audience de la reine, était richement orné. Quand tout fut prêt, la reine s'assit, vétue de riches vétements, la couronne sur la téte. Les nouveaux venus furent alors amenés devant elle; mais, lorsqu'ils virent la magnificence du palais, ils désespérèrent de pouvoir atteindre leur but à un endroit où tant de splendeur mondaine était visible. Alors Ouriya, afin de justifier son caractère devant le mari et pour mettre tous ceux qui s'y trouvaient réunis au couraut du vrai état des choses, leur enjoignit à chacun de raconter fidèlement son histoire et les événements qui avaient amené le malheur de chacun, et en méme temps elle leur fit sévèrement sentir l'importance du fait que, s'ils cachaient quelque chose ou disaient quelque chose qui était faux. non seulement. elle pourrait découvrir la vérité au moyen de certain charme qu'elle possédait, mais qu'aussi le désir de leurs cœurs ne serait pas comblé. L'Arabe parla le premier; il dit qu'il était un Arabe et qu'il avait épousé une femme d'une beauté et d'une piété incomparables; ils vécurent heureux ensemble quelques années, et il laimait beaucoup. Malheureusement, il fut obligé de quitter sa maison et de se rendre en Égypte pour affaires, et il chargea son frére de prendre soin de sa femme en son absence. A son retour, son frére lui avait raconté que sa femme s'était rendue coupable d'infidélité envers lui et qu'elle avait été surprise au moment où elle était en rapports illicites avec un homme; qu'elle avait par conséquent, conformément à la loi de l'Islam, été condamnée à être lapidée à mort; que la douleur de son frére, causée par la honte et la mort de la femme, avait été si violente qu'il était devenu aveugle; et qu'ayant entendu parler de la réputation de Sa Majesté de pouvoir guérir toutes sortes de maladies par ses prières, il avait été poussé par son affection fraternelle à amener son frére à Sahel, afin qu'il füt guéri de sa cécité. La reine demanda à Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 109 l’Arabe pourquoi il était persuadé de la vérité de l'histoire concernant l'infidélité de sa femme. L'Arabe répondit qu'il ne pouvait comprendre comment une femme de sa vertu et de sa religi- osité avait pu commettre un tel péché, et que, faute d'une solution satisfaisante de ce mystère, il avait tout le temps souffert des peines inouïes, tellement qu'il craignait de devenir aveugle lui aussi. Ensuite le chef de voleurs dit qu'à cause de l'état paralytique de son esclave négre, qui avait été sa main droite et qui surveillait tout son ménage et ses autres affaires, il avait complètement négligé son métier pour quelque temps et que c'était pour cela qu'il amenait lesclave à Sahel pour être guéri. Puis la vieille femme dit qu'elle avait un seul fils au monde, qui avait été frappé de paralysie, et elle supplia la reine de bien vouloir prier pour sa guérison. Enfin, le marchand raconta aussi son histoire. La reine exprima la satisfaction qu'elle avait éprouvée en écoutant leurs récits et leur dit que, comme elle n'était pas médecin, la seule chose qu'elle püt faire, c'était de prier Dieu pour leur guérison; mais elle ajouta que ses prières ne seraient entendues qu'à condition que chaque personne malade fit un compte rendu véridique et complet de son malheur, et que, si quelqu'un disait un mensonge, il recevrait un tel chátiment que ce serait un avertissement pour ceux qui oseraient jamais mentir en la présence de Sa Majesté. Quand les pauvres hommes entendirent cela, ils furent dans un cruel embarras; ils pensaient qu'ils devaient préférer les maladies à la honte et au déshonneur causé par la révélation de la vérité. Afin de sortir, pour le moment, de cet embarras, ils demandérent done du répit pour une nuit, ce qui leur fut volontiers accordé. Cependant, ils passerent toute la nuit sans repos, parce qu'ils voyaient, à leur trés grand chagrin, qu'il ne leur restait d'autre moyen que de raconter la vérité entière. Le lendemain au matin, la cour s'était réunie avec encore plus de pompe et de magni- ficence, et tous étaient présents. Le marchand s'avanca le premier et, aprés avoir salué la reine, il raeonta son histoire: comment, aux bords d'une rivière, il avait une fois acheté à un étranger une jeune et belle femme; comment il l'avait fait transporter de foree à son navire, avait commencé à prendre des libertés avec elle et l'avait enfin frappée au visage, parce qu'elle ne cédait pas à sa prière; comment la tempête s'éleva, le jeta par-dessus bord et lui cassa la jambe; enfin, comment il arriva à Sahel. La reine crut ce qu'il disait, se prosterna sur le sol et pria pour lui. Le marchand guérit immédiatement et complètement, à la grande admiration des assistants. Ensuite le jeune homme, conduit par sa vieille mère, s'avanca et raconta comment il avait détourné largent d'un roi et était en route pour le gibet; comment une femme arabe pieuse avait obtenu son relâchement moyennant cent dinars d'or; comment il était plus tard tombé amoureux d'elle; comment il la vendit à un marchand aux bords d'une riviére, et enfin, comment, la méme nuit, il fut frappé de paralysie. Ouriya pria de nouveau, et l'homme recouvra aussitót sa santé. Ensuite l'esclave nègre fut appelé à raconter son histoire; mais, à cause de la présence de son maitre, il hésita d'abord beaucoup à faire son récit et resta quelque temps silencieux. Ouriya dit que, grâce à la magie du charme, elle savait que l'esclave avait commis un crime affreux et que c'était là la raison de son silence; que, s'il ne racontait pas la vérité lui-même, No. 1. 110 A. WALLENSKÜLD elle en révélerait la nature; et que, dans ce cas, elle le soumettrait à une punition exemplaire et ne prierait pas pour sa guérison. Alors le nègre eut peur et raconta, le front contre le sol, comment son maitre, le chef de voleurs, avait une fois donné l'abri à une femme très pieuse, dont l'esclave était ensuite tombé éperdument amoureux; comment, aprés avoir subi de sa part plusieurs refus, et pour se venger d'elle, il avait tué l'enfant de son maitre dans le berceau, avait caché le couteau ensanglanté sous le tapis de prières de la femme innocente, l'avait battue et frappée en la présence de son maitre et de sa femme; et enfin, comment Dieu le punit de paralysie pour son péché et son crime. Entendant cela, le chef de voleurs fut saisi de chagrin et d’effroi, et la tête lui tourna. Il supplia la reine de ne pas prier du tout pour lesclave, mais de lui permettre de tuer immédiatement le nègre avec son épée. La reine répondit que, selon sa promesse, elle était astreinte à prier pour la guérison de l'esclave, puisqu'il avait dit la vérité, et qu'ensuite il dependrait du maitre de traiter son esclave comme il le voudrait. Elle pria done, et le nègre guérit. Enfin, l'homme aveugle fut prié de faire son récit. Il dit d'abord que son frère, l'Arabe, avait déjà raconté à la cour les circonstances qui avaient amené son triste malheur; mais, menacé par la reine et ne trouvant aucun moyen d'éviter la vérité, il raconta l'histoire entière à partir du départ de son frére pour l'Égypte jusqu'au moment où Ouriya fut lapidée A la révélation des faits réels, l'Arabe poussa subitement un cri aigu et tomba sans connaissance par terre. Après qu’on eut jeté de l’eau de rose sur son visage, il reprit ses esprits et pressa la reine d'ordonner immédiatement de faire lapider à mort son frère, ainsi que celui-ci avait fait faire avec sa femme. La reine intercéda pour l'homme aveugle, attendu qu'il s'était confessé et s'était repenti sincèrement. Ensuite elle pria pour lui, et il recouvra la vue. La reine demanda alors à l' Arabe comment il avait l'intention de traiter son frère aprés avoir quitté la reine. Il répondit qu'aussitót qu'il serait sorti du palais, il lui trancherait la téte; et il confirma son intention par un serment. La reine demanda à l'Arabe s'il voulait vraiment venger le sang de sa femme par la mort de son propre frère, quoiqu'il sût qu'on pouvait bien trouver un substitut pour une femme, mais aucun pour un frère, et elle lui offrit aussi pour femme une des plus charmantes des dames qui étaient là auprès d'elle. Mais l'Arabe, aprés avoir refusé avec reconnaissance l'offre de la reine, dit qu'il avait juré de n'épouser aucune femme aprés la perte de sa sainte femme chérie, et, en pensant à elle, il fondit en larmes. La reine demanda alors à l’Arabe quelle récompense il lui donnerait, si, par son intercession auprès de Dieu, elle rendait sa femme à la vie. Ayant vu les miracles faits par la reine, l'Arabe déclara que, si la reine ressuscitait sa femme, il lui resterait reconnaissant jusqu'à la fin de sa vie. La reine demanda alors à ceux qui étaient présents ce qu'ils pensaient d'une femme qui aurait subi toutes les tentations et épreuves décrites par ces misérables hommes et qui garderait néanmoins sa vertu et son honneur purs et intacts. Ils s’ecrierent tous d'une voix qu'un tel être n'aurait pas pu être une femme, mais qu'il aurait dû être un ange. Alors Ouriya öta son voile et dit que c'était elle qui avait subi toutes ces épreuves, et elle embrassa son mari en la présence de tous les assistants, remerciant Dieu de ce que tous ces malheurs étaient heureusement terminés. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 111 Ensuite Ouriya s'adressa à son beau-frére et lui demanda quelle faute elle avait bien pu commettre pour étre si impitoyablement maltraitée par lui; l'homme eut tellement honte de lui-même qu'il demeura interdit et ne put proférer une seule parole, méme pour se défendre. Puis Ouriya s'adressa au chef de voleurs, en disant qu'elle était cette méme femme malheureuse et délaissée qu'il avait retirée de dessous le monceau de pierres, dont il avait pansé les bles- sures et qu'il avait abritée sous son toit; le chef de voleurs s'exeusa humblement de l'avoir maltraitée le jour de la découverte du meurtre de son petit enfant. Ouriya l'eexeusa de ce qui était arrivé dans des circonstances atténuantes et lui annonça son intention de le récompenser royalement de ses bons services. Ensuite elle s'adressa à l’esclave nègre et au fils de la vieille femme et leur demanda une explieation de leur conduite infáme envers elle; ils étaient tous les deux excessivement honteux et ne dirent rien; enfin, elle pria le marchand de présenter une justification de sa conduite; il ne fit que demander pardon. Sur cela, la reine étendit sa misé- ricorde et son pardon à tous et à chacun d'eux, et elle supplia son mari de pardonner à son frére et le chef de voleurs de pardonner à son esclave. Aprés cela, elle les traita d'une maniere vraiment royale, et, après les avoir chargés d'argent et de riches cadeaux, selon les mérites de chacun, elle les envoya chacun dans son pays natal. Ils répandirent ainsi la bonne réputation d'Ouriya dans des contrées éloignées. Ouriya et son mari vécurent longtemps heureux ensemble et gouvernerent leurs sujets avec une justice et une générosité sans égales. A la fin, elle se fatigua des grandeurs terrestres et commenca à languir aprés la solitude pour pouvoir en paix adorer Dieu et étre en commu- nauté avec Lui. Un jour elle proposa done à son mari de régner seul; mais il refusa cette proposition et préféra se retirer avec elle des affaires mondaines. Alors Ouriya abdiqua en faveur de son beau-frére et se sépara du monde pour étre réunie à Dieu. Durant toute sa vie, Ouriya fut le modèle d'une femme parfaite et pieuse; et, après sa mort, elle laissa derrière elle un noble exemple pour les autres. Bien qu'elle ne soit plus de ce monde passager, son nom vivra pourtant à tout jamais. C Version des Gesta Romanorum d'après le ms. Londres, Brit. Mus. Harl. 2270, fol. 80 r° — 82 r*. (Fol. 80 r?) Menelaus in ciuitate Romana regnauit, qui filiam regis Hungarie in vxorem aecepit, que erat pulera et operibus misericordie plena. Imperator, quando semel in lecto suo jacuit, Terram Sanctam visitare cogitabat. Die crastina vocauit ad se imperatricem et vnicum fratrem suum et ait imperatrici: ,Karissima, a te celari non debet, quod meum propositum est totaliter Terram Sanctam visitare; vnde principaliter constituo te dominam tocius imperii mei ad ordinandum quod mihi et meo populo sit vtile.“ At illa: „Ex quo aliter non poterit esse, fiat voluntas vestra. Ego vero ero sicut turtur in vestra absentia, qui socium suum amisit, quia spero cum sanitate domum venietis.“ Imperator vero eam verbis dulcibus confortabat. Osculum ei tradidit et valefecit omnibus et ad Terram Sanctam perrexit. Frater vero eius No. 1. 112 A. WALLENSKÖLD post recessum eius eleuauit cor suum et pauperes ac simplices depressit et, quod peius est, imperatricem ad peccatum sollieitauit et semper de die in diem vt cum eo peccaret instigauit. Illa vero mulier bona semper ei respondebat, quod nullo modo ad peccatum consentiret!, quam diu dominus eius viueret. Ille vero hoc non obstante, quando eam solam inueniebat?, per omnem viam sollicitabat ad peccatum. Imperatrix, quando vidit, quod non erat de stulticia sua correctus et de nullo modo emendare vellet, vocauit tres nobiliores vel quatuor imperii et ait eis: „Karis- simi, vobis constat, quod dominus meus imperator me super imperium suum constituit principalem et quod sub me frater suus sit senescallus constitutus et quod nihil perpetraret sine consilio meo. "lamen simplices et pauperes depremit, diuites spoliat et aliud enorme perpetrare vellet, si posset. Propter que precipio vobis, vt fortiter ligatum in carcere ponatis.“ Atilli: „Regina, mala infinita post recessum imperatoris operatus est. Ideo precepto vestro obediemus.* Statim manus in eum iniecerunt et vinculis ferreis ligauerunt et in carcere posuerunt, vbi per multos dies exspectabat. Aceidit post hec quod rumores venerunt, quod imperator de Terra Sancta erat venturus et multas vietorias ibidem optinuit. Audiensque frater eius in carcere, quod imperator erat in veniendo, cogitabat intra se: „Si dominus meus hie me inuenerit in carcere, causam incarceracionis ab imperatrice queret. Illa vero ei dicet, quomodo ad peccatum eam solieitaui et hac de causa me incarcerauit, et tunc pro perpetuo gratiam fratris mei et forte vitam meam amittam.“ Et tunc statim misit pro imperatrice nuncium, rogando eam propter Christi passionem, vt ad ostium carceris dignaretur venire et vnum verbum loqui cum eo. Imperatrix vero ad ostium carceris venit et ab eo quid vellet inquisiuit. At ille: ,O bona domina, miserremini mei! Si frater meus hie me inuenerit, filius mortis sum ego." Cui impera- trix dixit: „Si scirem, quod a stulticia tua desisteres, et honestum ammodo inuenirem, gratiam tibi facerem.* At ille: ,Etiam, domina, (Fol. 80 v?) hoc tibi firmiter promitto.* Statim? de carcere eum abduxit; balneari et tonderi fecit eum. Hoc facto se vestimentis preciosis induit», et ei dixit*: ,Iam, bone frater, dextrarium ascende et veni meeum obuiam domino meo." At ille: , Presto sum.“ Imperatrix vero perrexit obuiam domino suo cum eo cum multis aliis dominis. Et, sicut in via equitabant, quidam ceruus ante eos cucurrit. Omnes vero equi- tantes in via illum videntes cum cornibus agili cursu ceruum insequti sunt, ita quod nullus iuxta imperatricem remansit nisi frater imperatoris. Et cum ille hoc vidisset, ait ei: „Domina, hie est vna foresta secreta. Diu est, quod tibi de amore loquebar. Veni modo et consenti mihi, vt tecum coeam.“ Ait imperatrix: „Quid est hoc? Hesterna die stulte per- petuam correctionem promisisti et de carcere te abduxi et ad huc tam cito ad stulti- ciam tuam vis residiuare et redire. Jam dico sieut prius: nullus mecum tale perpetrabit nisi dominus meus imperator, qui hoc de iure habet.* At ile: ,Nisi mihi consenseris, te per crines super arborem in foresta suspendam, vbi nullus te inueniet, et sic mala morte morieris.^ At illa: ,Lieet caput meum auferas et omnia genera tormentorum in me exerceas, nunquam con- sensum meum ad tale peecatum habebis. Ille hec audiens denudauit illam excepta sola camisia et eam per crines super quercum suspendit et equum suum ad arborem ligauit. Hoc facto ad socios suos equitauit denuncians eis, quod multitudo populi ab eo imperatricem rapuerat. Vnde factus est dolor magnus per totum imperium. Post tres dies cum quidam comes per illam ! Ms. cosentiret. — ? Ms. iueniet. — ? Ms. Sati. — + Ms. adduxit. — 5 Ms. se induit. — * Ms. duxit. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 113 forestam venatus esset et post vulpes ante canes cucurrit, canes insequuti sunt, in currendo odorem domine senserunt et suum cursum dimiserunt et versus arborem agili cursu gressus suos direxerunt. Comes hoc videns admirabatur, percussit equum cum calcaribus et insequtus est, donee ad arborem venit, in qua domina suspensa erat. Comes vero, cum eam vidisset suspensam per crines, admirabatur eo quod pulcra erat. Qui ait ad eam: ,O mulier, qualis es et quare sic pendes?* At ila per miraculum Dei viua fuit!; comiti respondit: , Mulier extranea sum à partibus longinquis. Quomodo huc? veni nescio; Deus seit.“ Comes vero ait: , Cuius equus est qui per? arborem stat?“ At illa: „Meus est.“ Comes vero intellexit ipsam generosam et pietate motus ait ei: „O domina bona, appares generosa. "Tantum vnicam filiam habeo paruulam. Si manuceperis eam nutrire et docere, a pena ista te liberabo et eum hoc mercedem condignam a me recipies.^ At illa: „Domine, in quantum scio vestram voluntatem adimplebo.* Comes vero eam de quercu deposuit et secum ad castrum suum reduxit ac custodiam filie sue ei tradidit, et in eadem camera, in qua et comitissa, iacuit habensque secum puellam; inter lectum comitis et imperatrieis erat lampas semper ardens. Et tam honeste se gerebat imperatrix, quod ab omnibus amabatur. Erat tunc temporis in aula comitis quidam senescallus, qui impe- ratricem dilexit et ei de amore inordinato loquebatur. At illa: ,Scias, karissime, quod votum feci Deo, quod nunquam aliquem diligam tali dilectione, nisi quem teneor ex diuino precepto diligere.* Aït senescallus: „Tu nullo modo vis consentire?* Que dixit: „Quid iterum vultis audire? Votum quod feci firmiter tenebo.^ Audiens hec senescallus cum indignacione ab ea recessit, cogitans in corde suo: „Si potero, de te vindicatus ero.“ Accidit vna nocte, quod ostium camere comitis apertum erat dimissum. Hoc cum vidisset senescallus de nocte et omnes dormientes inuenit, respexit per lumen lampadis ad lectum imperatricis. Vidit dominam solam cum filia comitis insimul iacere. Longum cultellum extraxit et guttur puelle per medium scin- debat et sie eultellum sanguinolentum in manu domine ipsa nesciente ponebat*, ac si diceret: „Cum dominus meus vigilauerit et per lumen lampadis cultellum in manu eius sanguinolentum viderit, sine aliqua hesitasione credet, quod ipsa propriis manibus puellam interfecit, et sic ipsa mala morte (Fol. 81 r°) morietur. Puella vero quando erat interfecta et cultellus sanguino- lentus in manu eius ipsa dormiente positus, cito comitissa est a sompno expergefacta et per lumen lampadis cultellum vidit sanguinolentum in manu domine. Hoc viso quasi extra se posita est; dixit comiti: ,O' domine, cito ad lectum domine respice et videte in manu eius mirabile.* Comes vero expergefactus a sompno ad lectum domine respexit et, quando cultellum sangui- nolentum vidit in manu eius, turbatus est, vndique ad eam clamauit et dixit: „Vigila! Quid est hoe quod video in manu tua?“ llla vero ex clamore expergefacta est, et cecidit cultellus de manu sua. Respexit iuxta latus suum et puellam mortuam inuenit et totum lectum plenum sanguine sensit. Statim? alta voce clamauit: „Heu mihi! heu! filia domini mei est occisa!* Comitissa, mater puelle, cum hec audisset, quod filia sua mortua erat, ad dominum suum lamen- tabili voce clamauit: ,Interficiatur ista mulier diabolica morte turpissima, que nostram vnicam filiam oceidit!“ Tune comitissa? ad imperatrieem loquebatur: „Aperte apparet, quod puellam propriis manibus occidisti, quia cultellum in manu tua habes, cum qua filiam meam occidisti, et ideo morte turpissima condempnaberis et morieris. Ait comes imperatrici cum cordis dolore: ! Ms. fui. — ? Ms. h*. — ? Ms, par (?) — + Ms. pon'et. — 5 Ms. Satim. — ° Ms. comes. N:o 1. 114 A. WALLENSKÖLD „O mulier, nisi timor Dei esset, corpus tuum statim cam gladio diuiderem, eo quod te a sus- pendio liberaui et tu filiam meam occidisti. Verumptamen per me nullum malum inuenies, sed cito sine vlteriori dilacione extra comitatum meum pergas, et, si post istum diem in terra mea te inuenero, morte turpissima condempnaberis.^ Imperatrix dolore plena surrexit et se induit vestimentis et sola palifridum ascendebat et versus orientem equitabat. Cum sic in via equi- tasset, vidit ex sinistra parte patibulum altum, ad quod satellites vnum hominem ad suspen- dendum duxerunt. Imperatrix mota pietate percussit equm cum calcaribus et ad patibulum perrexit et ait satellitibus: ,Carissimi, parata sum malefactorem redimere, si pro vita eius mercedem volueritis recipere. At illi: ,Placet nobis, vt pro vita eius soluas.^ Domina cum eis conuenit et mercedem pro eo dedit et vitam hominis saluauit. Ipso saluato ait ei domina: ,Karissime, esto mihi fidelis usque ad mortem, eo quod a morte te liberaui.* At ille: „Etiam, domina, hoc firmiter promitto tibi." Et sie sequutus est dominam per viam. Cum autem prope ciuitatem venerunt, ait ei domina: ,Precedas me in ciuitatem et honestum hospicium pro me recipias. Ille vero sie fecit, et in ciuitate moram per aliquos dies traxit. Homines illius ciuitatis de eius nimia puleritudine admirabantur et de amore inordinato ei loquebantur, sed nullo modo preualuerunt. Accidit cito post hec, quod quedam nauis cum diuersis mercimoniis in ciuitate illa applieuit. Domina, cum audisset, dixit seruo suo: ,Nauem intra et pannos ad vsum meum vide.“ Famulus vero intrauit et diuersos pannos presiosos inuenit dixitque magistro nauis, vt cum domina sua loqueretur. Concessit magister; famulus precessit, denuncians domine de aduentu magistri nauis. Post hec cito magister intrauit et dominam satis honorifice salutauit. Domina vero de pannis ad vsum suum sibi ferendis cum magistro! loquebatur. Qui concessit et nauem ascendit famulusque domine cum eo perrexit. Ait ei magister: „Tibi consilium meum panderem, si in te confidere possem, et, si consilium meum celaueris, optimam mercedem a me recipies.^ Ait famulus tactis sacrosanetis euangeliis: „Tibi iurabo, quod tuum consilium per omnia tenebo et quantum potero te iuuabo.* Ait magister: „Vltra quam credi potest dominam tuam diligo. "Tanta pulcritudo in ea est, quod omnia bona mea pro eius amore darem, et, si per te optinere potero, pete a me quod volueris et tibi dabo.* Ait famulus: ,Die mihi qua via potero prodesse.* (Fol. 81 v?) At ille: „Ad dominam tuam perges et ex parte mea dieas: pannos nullo modo extra nauem extendere volo, sed facias vt nauem intret ipsa et non facias ipsam intrare, quousque ventum validum pro me habuero. Tune eam duceré mecum volo.“ Ait famulus: , Bonum est consilium tuum. Da mihi mercedem, et totam voluntatem tuam adimplebo.“ Mercede accepta accessit famulus ad dominam denuncians ei, quod magister nauis nullo modo pannos extra nauem ostendere vellet, sed ,vos cum effectu rogat nauem intrare et secundum voluntatem vestram pannos et alia necessaria poteritis optinere.* Domina vero credens dictis famuli sui ad nauem accessit. Cum vero intrasset domina, famulus extra nauem se tenuit. Magister vero, videns ventum validum, sursum velum erexit et nauigabat celeriter. Domina hoc pereipiens totaliter perturbata est et ait: „Qualem prodicionem mihi facis?“ At ille: „Non est prodieio, quia te carnaliter cognoscam et in vxorem meam ducam.* At illa: , Votum feci Deo, quod nunquam tale peccatum cum aliquo attemptabo, nisi cum eo. cui de iure teneor.^ At ille: » Noli talia dicere! Modo es in medio maris; nisi mihi consenseris, te in medio maris proiciam.“ ! Les mots ferendis cum magistro manquent dans le ms. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beuu-frère 115 At illa: „Si ita est, locum mihi in medio nauis prepara, vt tnam voluntatem perficiam.* Magister eredens ei loeum fecit preparari. Ipsa vero curtinam intrauit et flexis genibus in hae forma Deum orauit: „Domine Deus meus, qui me de iuuentute mea custodisti, custodi me in hae hora ab omni pollueione, vt possim mundo corde animam tradere tibi^ Oracione facta surrexit tam grauis tempestas in mari, quod nauis frangebatur et omnes perierunt excepta domina et magistro nauis. Domina adhesit vni tabule, que ad terram eam duxit, magister alteri tabule; nec domina de magistro seiuit, nee magister de ea. Domina vero ad quoddam cenobium monialium perrexit, in quo honorifice suscepta fuit et ibidem per multa tempora tam sancte uiuebat, quod gratiam ei Deus contulit, quod infirmos sanabat. Vnde multi infirmi ex omni parte ad eam confluebant, et fama eius circumquaque diffusa est. Tune temporis frater imperatoris, viri sui, qui eam per crines suspendit, factus est vilis leprosus. Miles, qui filiam comitis occidit et cultellum san- guinolentum ipsa dormiente in manu eius posuit, factus est cecus et surdus. Famulus, qui decepit eam, factus est claudus. Magister nauis demens factus est. Imperator cum audisset, quod tam saneta mulier in quadam abathia monialium fuit, dixit fratri suo leproso: ,Karissime, accedamus ad cenobium monialium, vt a lepra tua per illam sanctam dominam curari poteris. At ille: „Vtinam a lepra hac essem curatus!* Statim imperator in propria persona cum fratre suo ad locum monialium perrexit. Imperator a priorissa querebat, si talis domina in cenobio esset, que infirmos curauit, et, si talis esset, vt! ad eum veniret precepit. At illa: , Etiam, domine, inter nos manet.* Fecit eam vocari, vt se coram imperatore presentaret. Imperatrix vero cum peplo faciem suam abscondit, ne de uiro suo imperatore cognosceretur. Cum ad eum venit, satis honorifice eum salutauit. Ait ei imperator: ,O domina, scitisne fratrem meum a lepra sua curare? Si sic, pete a me quod volueris et tibi dabo.* Imperatrix respexit circumquaque et vidit fratrem imperatoris lepra percussum, militem, qui filiam comitis occidit cecum et surdum?, hominem, quem de suspen- cione saluauit, podagra percussum et vermes ex omni parte eius scaturiebant, et magistrum nauis dementem. Vnde omnes causa sanitatis ad eundem locum venerunt. Tune ait imperatrix imperatori: ,Domine, si totum imperium daretis mihi, vestrum fratrem nec aliquem alium potero curare, nisi coram omnibus confessi sint. Conuersus imperator ad fratrem suum ait: (Fol. 82 r^) ,Coram omnibus confitearis, vt a lepra tua mundari poteris." Ille vero de tota vita sua est confessus, sed quomodo imperatricem per crines suspendit nihil loquebatur. Ait imperatrix imperatori: ,Domine, libenter medicinam apponerem, sed in vanum, quia nondum est confessus plene.“ Imperator conversus ad fratrem suum ait: , Qualis est miseria tua in te? Nonne vides, quia vilis leprosus es? Confitearis cito, vel extra societatem meam te proiciam.* At ille: ,0 domine mi, non potero confiteri, nisi mihi prius constet de tua misericordia.* Ait imperator: „Et quid contra me deliquisti?* At ille: „Etiam, domine, magnam offencionem contra vos feci et misericordiam peto, antequam delietum meum pandam.* Imperator vero de imperatrice non cogitabat, eo quod credidit eam a multis temporibus esse defunctam, et ait ei: ,Dic mihi, quid contra me deliquisti, quia sine dubio totum tibi remitto.* lle vero statim narrauit, quomodo imperatricem ad peccatum solicitanit et quomodo eam per crines suspendit. Imperator cum hec audisset, quasi extra se positus, in furia magna dixit: ,O pessime, vindicta Dei cecidit super te! Si istud ante sciuissem, moirti turpissime te condempnassem?.* Miles, qui filiam comitis 1 Ce mot manque dans le ms. — ? Ms. claudu. — ? Ms. cödepnassem. NES I 116 A. WALLENSKÖLD occidit, dixit: ,Nescio de qua domina vos loquimini, sed vna domina suspensa per crines fuit in quadam foresta et per comitem, dominum meum, inuenta et ad castrum eius ducta, que filiam eius ad nutriendum recepit. Ego vero eam ad peccatum solicitaui et noluit mihi concedere. Igitur ipsa dormiente puellam occidi et cultellum sanguinolentum in manu eius posui, ac si diceretur: Tu puellam propriis manibus occidisti. Post hee comes vero a societate! sua eam? expulsit, sed quomodo postea vel quo iuit penitus ignoro.* Tune ait latro: , Nescio de qua domina vos loquimini, sed vna pulcherima domina per viam equitabat sola. Ego vero tunc temporis ad suspendendum ductus eram. Ipsa vero me a morte liberauit, quia redempeionem pro me dedit. Ego vero post hee prodidi eam cuidam magistro nauis. Ille vero videns ventum validum eam seeum duxit, sed quid actum sit penitus ignoro. Ait magister nauis: , Talem puleram dominam ac generosam mecum recepi et in medio maris cum ea commiscere volui. Ipsa vero oracioni se dedit. Finita oracione nauis frangebatur in duas partes et omnes submersi sunt. Ego vero adhesi vni tabule et ad terram veni. Quid acetum sit de domina, vtrum sit submersa, penitus ignoro.* Tune imperatrix alta uoce clamauit: „Karissimi, vos estis pure confessi. Jam apponam medicinam.* Vnde omnes sanitatem receperunt. Tune domina eoram omnibus faciem suam ostendebat. Imperator cum eam vidisset, noticiam eius habebat et ad eam cucurrit et amplexatus est eam et pre gaudio fleuit dicens: , Benedictus Deus! lam inueni quod desideraui!* Duxit eam ad palacium eum magno iubilo et sic in pace vitam finiuit. (Suit la Monarrras fol. 82 re — vo). D De pudicitia et tolerantia cuiusdam imperatricis Ms. Paris, Bibl nat., f. lat. 14463, fol. 36 r°a — 38 r?b (anc. pagin.: fol. 32 r°a — 34 r?b). (Fol 36 r"a) Qvam mercedem legale coniugium caste seruantes obtineant in futuro, nondum, fratres karissimi, cognoscimus, sed expectamus. Verumptamen in presenti multis uiolen- tiam coniugii respuere profuit, quamuis multa uiderentur sustinuisse aduersa. Que et quanta Susanna, uxor Ioachim, ab impudicis senibus et falsis iudicibus passa est obprobria et qualiter eam pudicicie amator et castimonie consecrator per Danihelem liberauit, notum fidelibus est. Memorata itaque Susanna, erga Susannam Dei clementia non dissimilem, sed maiorem obseruantia Susanne in cognitionem profuturam tam presentibus quam futuris euiusdam mulieris uirtutem simul et tolerantiam proferimus. Relatione preteritorum, karissimi, que non uidimus recolimus gesta. Nullorum dubia auditui supponenda fidelium. Non est potestas, nisi a Deo. Multorum igitur temporum elapso eurrieulo atque per orbem religionis crescente uehiculo a principe Christo prineeps Romanus concessus est populo. Hie siquidem de quo loqui incipimus imperator fidei eatholice uerissimus amator ae bonorum operum fuisse dinoscitur sectator. Erat namque seculari habitu honorabilis, fide, ut diximus, et religione uenerabilis, uerbo et actu in (Fol. 36 r"b) ! Ms. socitate. — ? eam manque dans le ms. 'Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 117 regno amabilis. Cuius tantis honestatibus uiri clarissimi, ut congruum fuerat, prouidetur Dei clementia uxor genere et moribus nobilissima atque puleritudine multum honestissima, et impe- ratori coniugali et nuptiali more copulatur. Non illicita dileetio neque turpis carnalisque delec- tatio illis adherebant, sed ad inuicem sobrie et iuste sub legali coniugio se non mediocriter diligebant. Cum itaque res publica sub talibus et tam insignibus personis sublimaretur censu et omni prosperitate, uenit in mentem imperatoris, ut pergeret longe lateque per orbem uisitare loca Sanetorum. Quod autem habuit diu in cogitatione in congruo tempore impleuit opere. Accepto itaque a uenerabili coniuge sua tam longi itineris assensu imperator nobilissimus, sumptus uie sufficientes multosque nobilium ac familiarum proceres secum assumens, regnum et quendam fratrem suum adolescentem wenerantissime imperatrici aecentius commendans, digressus est. Cumque illa regni alta et humilia, maxime eeclesiarum iura, Deo opitulante uiriliter regeret, iam dietus sui domini frater, specie uenerabilis regine deceptus, in eius amorem uehementer exarsit. Imperatrix namque rogatu et amore imperatoris illum tenere diligebat ignorans quod ipse in peetore incendium gerebat. Crescebat namque in iuuene illicitus amor, ita ut somnum cibumque auferens uultum illius monstraret ualde afflictum. Tune uero familiarius et frequentius intendere in eam cepit coactusque quo stimulo urgeretur, quo igne ureretur tandem regine aperuit. Quo audito, quamuis non modice subdentur molestie, aliter in animo gerens non minace responsione stultum iuuenem terruit, dicens tale obsequium ab (Fol. 36 v°a) alia non a se ei exhibendum. Et quia fortis est ut mors dilectio, cepit maiori flamma iuuenis urgeri et toto eorpore uehementer attenuari. Regina uero, intra se sapienti usa consilio, iuueni cecato ad eius amplexus se uenturam esse promisit. Illa tamen fugiebat locum tantique sceleris factum. Interim quoque parari turrim quandam non distulit, in qua duos adolescentes et duas puellas ad seruiendum iuueni mittere curauit, ut necessaria illis queque sursum cum funibus traherent. Determinato quippe die, quo turrim illam imperatrix et iuuenis priuatim conscenderent et quod ipse desiderabat expleret, gauisus est. Cum uero competens hora fuisset, preeunte iuuene usque ad hostium turris ascenderunt gradus. Quo intrante, clauso hostio pudiea et uenerabilis domina in domum rediit retento iuuene in turre. Sedit Roma pacifica et omne regnum eius non decli- nauit imperatrice regnante, quousque imperator rediret ad propria. Transactis uero quinque annis, ecce quidam uenerunt, qui imperatorem uenire dixerunt, aliique et alii post eos in proximo imperatorem nuntiauerunt. Quam leticiam quantumue gaudium de aduentu domini sui imperatrix habuit, eius hylaritas uultus demonstrauit. Nobiles confestim et maiores cleri iussit secum in oecursum imperatoris exire et ciuitatis uicos ornamentis parari decenter. Fratrem uero impe- ratoris inconsulte de turre foras emisit, ut obuius fratri exiret. Qui in occursu imperatoris reginam preuenit atque eam uersa uice male et inconuenienter diffamauit. Requisitus a fratre iuuenis, cur tam afflietus corpore et pallidus facie atque crine deformis esset. respondit cum lacrimis: ,Mi frater karissime, pessima coniunx tua et pessima meretrix, sicut cum multis fornicari (Fol. 36 v?b) consueuerat, me ipsum preeipitare in scelus secum temptauit. Nullus enim ab eius inpudico amplexu, ex quo recessisti, prohibitus est. (Quod ferre non potui, sed ab ea recedens in quadam turre me nunc usque inclusi. Igitur maiestatem imperatoriam impia meretrix quam usurpauit ne osculo et familiari eolloquio contaminet cauendum est.“ Audiens itaque imperator quas non sperauit in uxore nobilissima contumelias nuntiari, dolore cordis intimo percussus pene exanimis corruit in terram. Receptisque animi uiribus post spacium N:o 1. 118 A. WALLENSKÖLD unius hore surrexit et confortatus personarum consolationibus equum ascendit. In crastinum uero imperatrix nobilissima eum comitatu nobilium et turbis ciuitatis peruenit ad uirum suum. Que cum illum, ut diximus, ut dignum erat, amplecti et oseulari uoluisset, pereussa grauiter ab imperatore in facie confusa cecidit. Vocatis autem duobus seruis ait imperator: ,Quia non est cum meretrice certandum, ite in siluam profundam et ducite illam ad decollationem!* Proh dolor! Innocens iniuste a nequam aecusatur, sanguis innoxius sine causa dampnatur! Domina famulis, libera seruis traditur, nobilis ab ignobilibus ducitur, ut gladio interimatur! Cumque ad locum, ubi decollanda erat, uenerabilis regina uenisset, ammirantes serui puleritudinem eius dixerunt ad inuicem: „Priusquam interficiatur, congnoscamus illam, quoniam non est in mundo pulcrior illa.” Irruentibus uero seruis in eam, suspiciens in celum uoce miserabili et gemitu lacrimabili Dei respectum et Uirginis Marie efflagitabat auxilium. Tune castitatis (Fol. 37 r°a) amator Deus et amica pudicicie Uirgo Maria non distulerunt auxilium mittere illi. Non longe quippe iter faciens quidam nobilis et prepotens heros cum comitatu multorum, qui limina Apostolorum et loca Sanetorum Rome uisitauerant, audientes tantis clamoribus resonare siluam, primo putauerunt aliquam feram in retibus corruisse, ueloci cursu illuc usque peruenerunt. lam uero pre nimio certamine et importunitate lenonum regina afflicta deficiebat. Cum autem illi tam uenerabilem personam seruos impudicos opprimere uidissent, morti eos festinanter tradiderunt. Requiritur regina diligenter ab eis, quenam esset mulier et quare talia contigissent ei. Celata nempe dignitatis altitudine, supplici uultu, humili uoce rogauit, ut eam dominus eorum secum duceret et ab ea ancillare obsequium saluo honore pudieitie! reciperet. Qui eius peticionibus libenter annuens ad propria perduxit illam. Quam itaque uxor eius honorifiee suscepit atque procul dubio unicum filium educandum sibi commisit. Suscepto igitur paruulo illa maiorem adhibuit diligentiam quam si ipsa eum genuisset. Vitabat quicquit erat scurrilitatis, amabat que erant honestatis. fugiebat lasciuiam, frequentabat ecclesiam. O, quanta est hostis calliditas, sed maior est mentis et corporis castitas! Non alter, sed idem malignus spiritus et fornicationis auctor istam, de qua agimus, temptare non desiit, sed uincere nullo modo ualuit. Erat quidam miles in euria, qui ad amorem huius mulieris pertingere cupiebat, quam blandis sermonibus multisque promissionibus, ut se sibi in coniugium copularet, (Fol. 37 r?b) temptabat. Ipsa nempe se eum caste diligere respondens amore domini sui, cuius erat frater, nubere uero ei omnino negauit. Quam ob rem intrauit Sathanas in eum. Ex tunc tractare cepit miser in animo, quid mulieri, que in tanta illum uilitate habebat, pararet, ut fugaretur? uel occideretur. Quam inimicis inno- centie odiosa fit semper libertas! Congregatis impius ille in corde suo multis sceleribus quod nequius erat aduersus predictam mulierem elegit facere. Intempeste igitur noctis hora uenit ductu diabolico ubi uenerabilis mulier illa dormiebat et infans in sinu eius sibi commendatus puerique, filii fratris sui, guttur cum cultro per medium sicauit; gladium quoque in manu mulieris dormientis relinquens recessit. Ecce fratris Cayn fratricida secundus! Non minus nequam, sed nequior Chayn fuit iste! Cayn inuidia deceptus solum occidit fratrem; iste fratris filium, ut innoxia et pudica mulier occideretur. Cayn innocentem fratrem in die occidit in agro; iste . fratris filium innocentem in nocte occidit in cubiculo. Cayn fratrem suum occidit uigilantem ; iste filium fratris occidit dormientem. Per omnia iste peior Cayn reputatur. Cum uero occisi 2 ! Ms. puditicie. — ? Ms. fug'et’. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 119 pueri sanguis per lectum decurreret et latus mulieris inficeret, exitata uehementer expauit. At illa cum se miseram uoce lacrimabili proclamasset, sollicita mater de filio et pater pueri surgentes concite de lecto cum lumine uenerunt ad filium suum. Videntes autem iugulatum puerum et cultrum in manu mulieris, quis dolor quantusque luetus inuaserit eos et omnem familiam uix explicari potest. Venit denique sceleratissimus homicida, fictas fundens laerimas, et uoluit occi- dere tanti sceleris ignaram, (Fol. 37 v°a) dicens fratri suo: „Adduxisti hue meretricem in multis criminibus in alia patria deprehensam et iuste olim iudicatam interfici. Vt igni iam tradatur, mors filii tui dignam eam iam facit." Pars populi nequissimo fauebat, pars altera lacrimosis clamoribus condolebat. Heros nempe nobilissimus et uxor eius uenerabilis eam interfici prohi- bentes, ad portum maris proximi nautis, ut in alienam terram ducerent ilam, mandauerunt per seruos. Venit ergo miserabilis, perfusa faciem lacrimis, honorabilem comam discerpens, cum seruis ad mare et intrauit nauem. Cumque per altum naute nauigassent, considerata eius specie ae uultus pulcritudine, ut eis assentiret, illam alloeuti sunt. Resistentique illi ob pudieitie amorem dixerunt naute: , Vnum elige e duobus: aut nobis commisceri, aut in mare precipitari.* Respon- ditque mulier se libentius inter fluctus maris deficere quam eorum libidinosis peticionibus assentire. Qui mutato consilio in quadam alta rupe, que ante eos in mari eminebat, Deo prouidente eam dereliquerunt. Cumque totam ibi noctem duxisset insomnem fidelis et Deo dileeta mulier, summo diluculo merore et triduano ieiunio nimis afflicta obdormiuit parumper. Apparuit autem illi persona quedam in mulieris specie, ammirabili facie. oculorum stellanti acie, uocata Regina Glorie, dicens ad illam: ,Quia multa propter fidem casti coniugii obseruandam sustinuisti aduersa, amodo omnis a te impiorum temptatio expellenda est et que passa es iniurie manifestabuntur. Collige ergo herbam, que sub capite tuo est. et quibuscumque leprosis bibere in nomine Domini donabis sanabuntur.“ Excitata itaque uenerabilis domina et de uisione letificata, cum deuotis orationibus herbam collegit, cui similem ante non uiderat, atque cyrothecas de manibus suis extrahens impleuit. Hora igitur tereia, quasi a Deo (Fol. 37 v"b) missi, iter facientes naute iuxta rupem illam uocatique ab ea applieuerunt. Videntes autem illam tam uenerabilem esse personam condolentes ei receperunt eam in nauem et duxerunt ad portum. Egressa uero de naui inuenit quendam leprosum uisu miserabilem, attritamque herbe portiunculam cum uino dedit leproso bibere, qui confestim sanatus est. Quo audito ueniebant ad eam ex omni prouincia illa leprosi potatique poculo herbe sani et incolumes reuertebantur ad propria. Exiuit ergo fama hec longe lateque uenitque ad ciuitatem illam, in qua erat ille impius, qui fratris sui filium iugulauerat in sinu huius domine, leprosus effectus. Requiritur igitur mulier illa uenerabilis adduciturque multis precationibus deuicta ad egrotum. (Quam nullus familie domus nec ipse nequam cognouit. Rogatur illa obnixe a fratre leprosi, ut ei subueniat et quiequid mercedis inde uellet acciperet. Ipsa uero se illi subuenire promisit, si confessus de omnibus peccatis prius coram ea et septem personis fuerit. Cumque ad confessionem ille leprosus uenisset, celans scelus, quod in ipsa commisit, multa dixit. Responditque mulier nil proficere medicinam suam abscondito ullo erimine. "Tunc ait frater suus, cuius filium interfecerat: „Aperi, frater, cor tuum et emunda ab omni peccato, et, si aliquid aduersum me male egisti, totum tibi dimittatur.* Resolutus denique, in lacrimis qualiter egerat manifestauit. Heros autem audiens expauit uehe. menter, dicens se plus de amissione nobilissime mulieris quam de morte filii tristem esse. At ila respondit: ,Ego quidem, domine mi, sum illa mulier, que non reddam malum pro malo, N:o 1. 120 A. WALLENSKÖLD sed bonum pro malo retribuam.* Restitutoque illo sanitati rogabant, ut ibi remaneret et acci- peret quem sanauerat in sponsum. Quibus non adquiescens recessit atque sanando leprosos nonnullos Romam incog(Fol. 38 r^a)nita petiit. Mansit itaque per aliquot dies Rome, mundans a lepra plurimos, et non cognouerunt eam. Inuaserat itaque fratrem imperatoris uleiscente Deo lepra grauissima usque ad mortem. Cumque uidissent ciues, quod illa mulier insolito more medicorum multos sanaret a tam grauissima infirmitate, nuntiauerunt imperatori adesse quandam feminam, que fratris sui posset fugare lepram. Gauisus ergo imperator iussit eam adduci ad se. „Si fratrem, inquit, meum mundaueris a lepra, digna remuneraberis mercede. Cui illa dixit: „Gratis accepi, gratis dabo Si uere confessus fuerit de commissis, mundatum esse se nouerit. Confiteatur mihi eoram papa et senatu Romano quibus subditur culpis, si sanus esse desiderat. Sui autem omnino corporis sanitate carebit.“ Tune iuuenis infirmus a cireumstantibus rogatur omnibus, ut nichil absconderet peccati. At ille qualiter aduersus imperatricem castam et per omnia laudabilem egerat ordine manifestauit confusus. Tune imperator flens et pugnis faciem peetusque percutiens miserum se exclamauit. Flebant autem qui aderant et qui audierant hoc uerbum recordatione imperatricis egregie. At illa non sustinens fletus illorum et suspiria, sanato prius iuuene, dixit: ,Quia ego illa sum.“ Quo audito, que leticia Romanum populum impleuit non est facile dictu. Voluit ergo imperator eam quasi a Domino resuscitatam in uxorem, et populus in dominam aecipere. Sed illa aliter intra se agens dixit ad papam: ,Votum, domine, feci in tribulationibus meis Domino me ulterius ulli non coniungere uiro, sed monachilem induere uestem et seruare eastimoniam. Requiratur ergo anima mea de manu tua, si timens uel diligens hominem plus quam Deum ueste saneta non uelaueris me.“ "Tune sanctus pontifex sine mora benedicens eam tradidit illi religionis habitum. que, quia pu(Fol. 38 r?b)dicitiam seruauit, feliciter ad eternam uitam migrauit. Amen. E Version du Miracle latin Ms. Londres, Brit. Mus. Harl. 2316, fol. 6 r° — 7 v®, (Fol. 6 r?) Fuit quidam Romanus imperator, cui prouidit Dei clementia vxorem genere et moribus nobilissimam ae corporis puleritudine honestissimam. Inter hos castus amor coniugii semper fuit. Accepto itaque assensu a coniuge longe lateque per orbem limina Sanctorum visitare disposuit. Regnum autem et quendam fratrem suum adolescentem eidem tradidit. Dictus adolescens, specie imperatricis deceptus, in eius amorem vehementer exarsit tandemque imperatriei aperiens pluries eidem molestus fuit. Ipsa semper renuit. Tandem iuueni cecato ad eius amplexus venire se simulate promisit. Interim turrim quandam parauit; duos adolescentes et duas puellas ad ei seruiendum premisit. Determinato die cum imperatrice conscendens turrim illam et precedens eam inclusus est caute ab eadem. Sedit igitur sub pudica imperatrice Roma pacifica, donec post quinque annos imperator rediret ad propria. Audiens eius aduentum Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 121 vieinum gauisa est et cum nobilibus et maioribus ei obuiare disposuit. Sed inconsulte turrim aperuit, vt fratri suo adolescens obuiaret. Igitur statim reginam preueniens eam versa vice turpiter infamauit. ,Mi frater, inquit, karissime, me ipsum coniux tua in scelus adulterii preci- pitare attemptauit. Immo, nullus ab eius impudico amplexu, postquam recessisti, prohibitus. Quod ego ferre non potui, sed ab ea recedens me in quadam turri conclusi.^ Hee et huiusmodi cum requireretur a fratre, quare tam pallidus et crine deformis esset, narrauit cum lacrimis. Quo audito imperator in terram corruit pene ex(Fol 6 v?)animatus. In erastino cum magno comitatu venit imperatrix ad virum suum. Que, cum illum, vt dignum erat, vellet amplectj, pereussa ab eo in faciem cecidit. Vocatisque duobus seruis imperator ait: ,Quia non est cum meretrice certandum, ite ad siluam profundam et ibi eam decollate.*^ Cum peruenissent ad locum, admirantes eius puleritudinem dixerunt ad inuicem: ,Cum sit omnium pulcherrima femina, priusquam interfieiatur, fruamur ea.“ Que voce lacrimabili Ihesu et Virginis Matris, vtpote totaliter destituta, implorauit auxilium. Contigit autem istis existentibus nobilem quendam, qui Rome limina Sanetorum visitauerat, pertransire. Hic mulieris clamorem audiens statim celerrimo cursu ad eam eum comitatu peruenit, videntesque seruos impudicos tam nobilem personam dis- trahere morti eos concito tradiderunt. Requirunt que esset et cur ei talia contigerunt. Illa celata dignitate voce humili rogauit, vt dominus eorum secum eam duceret et in obsequium ancillare reciperet pudicicie honore sibi saluo. Quo annuente et ad propria perducto vxor domini eam honorifiee recipiens vnieum ei filium educandum «commisit. Illa paruulo suscepto maiorem diligenciam adhibuit quam si eum genuisset. Fugiebat lasciuiam, frequentabat ecclesiam. Erat igitur in curia miles quidam, frater domini, qui amore eius succensus crebris allocucionibus inuitabat ad malum et sibi coniugio copulare temptabat. Illa vero caste se eum diligere amore domini sui, sed ei nullo modo posse nubere respondit, Quam ob rem cepit cogitare quo modo de ea, quam eum contempsisse putauit, vindicare valeret, vt vel occideretur vel fugaretur. Itaque intempesta noctis hora ductu diaboli venit vbi illa dormiebat et infans in sinu eius sibi commendatus, gutturque pueri, filii fratris sui, cultro per medium secauit, quem in manu mulieris dormientis relinquens recessit. llla igitur, cum sanguine tincta esset ad latus, excitatur. Stupet de sanguine, miserando proclamat. Pater et mater de filio vnico solliciti statim accurrunt cum lumine. Filium vero iugulatum videntes et in manu mulieris cultrum subito dolore percelluntur. Immo et familia tota cum eis venit, denique sceleratissimus homicida fictas fundens lacrimas, volens eam statim occidere de scelere nescientem, dicens fratri suo: ,Adduxisti huc pro multis criminibus in alia patria interfici iudicatam. Igni iam tradatur, que filium tuum vnieum inter- fecit." (Fol. 7 r°) Nobilis vero vna cum vxore eam interfici prohibuerunt, mandantes nautis ad portum proximi maris, vt eam in alienam terram ducerent. Venit ergo lacrimis perfusa faciem comamque decerpens cum seruis ad mare. Cumque in altum maris cum nautis venisset, capti eius puleritudine, vt rei nepharie assentiret, eam allocuntur. Resistenti ob amorem pudicitie dixerunt: , Vnum e duobus elipe: aut nobis commisceri, aut in mare precipitari.^ Illa libencius fluctus eligit. Qui mutato consilio eam in quadam rupe alta, que in mari coram eis prominebat, intactam diuine Prouidencie reliquerunt. Vbi cum totam noctem duxisset insompnem!, merore et triduano ieiunio afflieta? paululum obdormiuit. Et ecce Beata Virgo Maria, regina glorie, ! Ms. isopne. — ? Ms. afflictam. — ? A cel endroit, le ms. donne en marge: consolacio marie. N:o 1. 122 : A. WALLENSKÖLD apparuit ei mira claritate dicens: „Propter fidem casti coniugii seruandam sustinuisti aduersa. Omnis amodo impiorum temptacio a te expellenda est, et quas passa es iniurias manifestabuntur. Collige herbam, que est sub capite tuo, et quibuscumque leprosis dabis bibere in nomine Domini saluabuntur ab infirmitate.* Exeitata letificata eum deuotis orationibus herbam collegit, cui similem nunquam viderat, cirotecasque de manibus extrahens impleuit. Hora autem tertia naute a Deo missi iter facientes iuxta illam rupem vocati ab ea applicuerunt. Qui videntes tam venerabilem esse personam compacientes receptam in naui reduxerunt ad portum. Egressa de naui inuenit leprosum multum miserabilem attritamque herbe porciunculam dedit ei cum vino bibere, statimque sanatus est. Fama ipsius vndique diuulgata venit ad ciuitatem, in qua erat impius ille leprosus effectus, qui fratris filium in sinu huius domine occiderat. Ab ipso ergo nec ab aliquo de familia cognita fuit. Sed rogatur obnixe ab eius fratre, vt eum sanet et quicquid velit recipiat pro mercede. Illa se subuenire promittit, si de omnibus peccatis suis coram eo et septem personis confessus fuerit. lllo igitur multa narrante, sed illud scelus penitus reticente, respondit mulier nichil ei proficere medicinam vllo abscondito criminali. Tune ait frater suus, cuius filium interfecerat: ,Aperi cor tuum et emunda ab omni peccato, quod, si quid aduersum me male egisti, totum tibi dimitto.* Resolutus in laerimas expressit quod fecerat. Heros expauit dicens se plus de amissione nobilis mulieris quam de amissione filii tristem esse. Que respondit: Domine mi, ego sum illa mulier, que malum pro malo non reddam, sed bonum.* Restitutum sanitati optulerunt in sponsum, sed ipsa hec renuens sanando leprosos Romam petiit et ab (Fol. 7 v9) omnibus incognita illuc venit. Fratrem proinde imperatoris lepra inuaserat, quem peccatum suum confiteri coram papa et senatu Romano coegit eumque curauit. Quo audito imperator flens pugnisque faciem suam cedens miserum se exclamauit, flebantque omnes qui aderant recor- dati pie imperatricis. Tune illa fletus eorum non sustinens confessa est: ,Quia ego sum.“ Imperator igitur populusque Romanus summo perfusi gaudio imperatricem denuo tanquam a Deo redditam assumere voluerunt. Tune illa dixit ad papam: „Votum feci in tribulationibus meis Domino me nulli vlterius coniungi viro, sed in monachali veste castimoniam seruare. Requi- ratur igitur anima mea de manu tua, si diligens vel timens hominem plus quam Deum veste sancta me non velaueris.^ "Tunc ille mox eam benedixit et induit sacra veste, in qua et Deo spiritum reddidit. F De imperatriee miraculum Ms. Paris, Bibl. nat, f. lat. 17491, fol. 155 r°a — 157 r°b. I II (Æ.155r%a) Fuit olim uir quidam nobilis, Vultu placens, uerbo compositus. Vrbis Rome dux venerabilis, Sensu, prole pre cunctis inclitus, Fide constans et facto stabilis, Legi semper diuine deditus, luxta causam iudex immobilis, Vite eursum agens diuinitus. IL, 2: Ms. Censu (le ms. Bibl. nat. f. lat. 2333 A donne la bonne leçon). Tom. XXXIV. (F. 155 r°b) Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère III Tali uiro tam claro genere Heret uxor legali federe, Que diuino rigata munere Mollem sexum uincebat opere. IV Illa uirum sequens per omnia Par in factis erat et gratia. Tales iunxit Dei clementia, Pares enim decebant paria. V Pietatis amabant studium Restringentes carnis incendium ; Releuabant pressuras flentium Peregrino pandentes ostium. VI Frequentabant limen ecclesie, Suecurrebant fratrum inopie; Prompti semper ad opus gratie Nil agebant sub falsa specie. VII Sie trahebant equali copula, Quos ducebat celestis regula; Quam seribentes in cordis tabula Sapienter traetabant singula. VIII Sic bonorum currente linea Laborabant in Dei uinea; Triturantes in cordis area Sequestrabant granum a palea. IX Dum sie agunt cuncta sollicite Incedentes angusto tramite, Voluntatis sagitta subite Pium uulnus fecit in comite. N:o 1. (F. 155 v°a) 123 X Cogitabat paterfamilias Causa uoti pergendum alias Visitare patrum ecclesias, Paruipendens regni diuitias. XI Sic affectans comes diutius, Sibi tantum hac in re conscius satagebat impleri citius, Quod uxori non celat longius, ’ XII Manifestat dux conscientiam Cordis sui pandens historiam. Illa, cause laudans memoriam, Peragendi donat licentiam. XIII Comes ergo paratis omnibus Fratrem suum fouet amplexibus, Quem relinquens in sponse manibus Gaudens ibat amicis flentibus. XIV Abeunte duce cum gaudio Sponsa sedens in regni solio Plebem ducis regit imperio; Gaudet omnis sub illa regio. XV Imperabat benigne populis Secum habens germanum consulis, Qui coniectis in ipsam oculis Venenatis pulsatur stimulis. XVI Vulneratus ipsius specie Sompno caret et noctis requie; Caro pallens et fraeta macie Argumentum probat miserie. XIII, 4: Les mots amicis flentibus manquent dans le ms. Ils sont restitues d'après le ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A. 124 (F. 155 v°b) A: WALLENSKÖLD XVII Tali miles oppressus uulnere Premebatur occulto pondere; Tamdem locum proponit querere, Vt hee?possit illi detegere. XVIII Nactus ille locum. colloquii Sui modum narrat incendii. Illa uero mater consilii Hoe dicendum precipit alii. XIX Illum pungit talis responsio; Sed hee, pacis usa consilio, Se promittit sub breui spatio Subiecturam eius obsequio. XX Sie demuleens illius animum Et pertractans intra se plurimum, Arte quali saluaret proximum, Loeum turris inuenit optimum. XXI Ibi leetum precepit fieri; Eliguntur et duo pueri Et puelle eiusdem numeri, Qui ministrent precepto miseri. XXII Adest dies promissa militi ; Turrem intrat tenax propositi, Sed matrona memor illiciti Turrem firmat, spem fraudans debiti. XXIII Clausus uero miles conqueritur, Fame, siti, dolore quatitur, Paruo namque cibo reficitur, XXIV Dispensatur sic uita militis. Post hec annis”quinque preteritis Narrat fama regressum comitis; Gaudet sponsa non impar meritis. XXV Hymnos eius uix possem scribere, Que uocato regali genere In oceursum festinat pergere, Fratrem ducis tollens de carcere. XXVI Sic egressus satis accelerat Preuenire, ut fratri referat Facta sponse, non sicut egerat; Sic assistens ad fratrem properat. XXVII Videns illum comes exhorruit, Illi tamen amplexus prebuit Querens, eur tot pressuras habuit. Fraudem suam tunc flens aperuit: XXVIII „Sponsa tua me causa Ueneris Impetebat, se prebens ceteris, Sed, dum spreui fetorem sceleris, Me eoncludit in fundo carceris. XXIX Ecce uenit stipata ducibus Fruitura tuis amplexibus, Sed ne credas eius sermonibus, Mos est enim fallendi talibus.“ XXX Dum referret iniquus talia, Dux turbatur, fremit insania; Vera credens fratris mendatia Qui per cordam illi porrigitur. (F.1561*a) In uxorem flectit conuitia. XVII, 1: Ms. opp'sus. — XXX, 2: Ms. Dum. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 125 XXXI Post hec uenit uxor et sotii, Quam dux cedens pro culpa uitii Mortem iubet subire gladii Intra nemus illius predii. XXXII Implent serui dueis imperium, Ducunt illam in silue medium; Quam uidentes formosam nimium Accenduntur ad adulterium. XXXIII Festinabant illi communiter Conmisceri cum illa turpiter, Sed matrona resistit fortiter Dei Matrem uocans suppliciter. XXXIV Dum sie pugnat uotis et uiribus, Viri quidam de Rome partibus Venientes illis tramitibus Currunt illuc moti clamoribus. XXXV Primum quidem credebant bestiam Sustinere retis molestiam, Sed uidentes talem iniuriam Seruis cesis seruant innoxiam. XXXVI Illa gaudet pro tali gratia Orans duci secum ad propria; Quod dux implet motus clementia. Osculatur ducis uestigia. XXXVII Vxor ducis pretendens gaudium Hanc suscepit in contubernium (F. 156 r°b) Et affectans eius obsequium Illi tradit alendum filium. XXXVIII Nuttrit illa sollerter puerum Gratum uisu, etate tenerum; Sed antiquus inuentor scelerum Nichil agit erga nos prosperum. XXXIX Hostis, inquam, humani generis, Persequtor huius mulieris, Hane temptauit per fratrem proceris, Quem amabat comes pre ceteris. XL Temptat illam miles in pluribus, Hane demulcens donis et precibus. Que cum nollet parere talibus, Miles tristis armatur fraudibus. XLI Intrat hostis in mentem miseri, Quem accendit ad mortem pueri. Qui nocere uolens mulieri Homicida non timet fieri. XLIT Nocte surgit miles de lectulo, Cultrum portans accedit clanculo Vbi iacet illa cum paruulo, Quem infigit nepotis iugulo. XLIIT Tunc discedens peracto scelere Cultrum infert nuttricis dextere. De cruore tingens sub latere Exclamauit: ,Heu, mihi misere!“ XXXIV, 3: Ms. illi; le ms. Bibl. nat. f. lat. 2333 A donne: illis. — XXXIV, 4: Ms. motis; le ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A donne: moti. — XXXVIII, 1: Ms. filium; le ms. Bibl. nat, f. lat. 2333 A offre la bonne leçon: puerum. — XXXVIII, 3: Ms. in uentre; la bonne lecon est dans le ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A. — XL, 4: Ms. armauit; ms: Bibl. nat, f. lat. 2333 A: armatur. — XLI, 4: Ms. Nomicida. — XLIII, 2: Ms. effert; le ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A donne: infert. N:o 1. 126 A. WALLENSKÖLD XLIV LI Ad hane uocem dux et familia " Ili quedam apparet uisio, Currunt illuc lucerna preuia, Dei Mater in uultu regio, Qui comperta tali nequitia Comparanda florenti lilio, Vlulatu replent confinia. Fouens illam tali colloquio: XLV LII Tune prerumpens miles in medium lam nune aura cessabit turbinis, Fratri suo dedit consilium, Hec est meta tui certaminis. Vt dampnetur hec per incendium, Tempus adest metendi seminis, Et hee laudat pars malignantium. Quo pandentur factores criminis. XLVI LIII Comes uero per patientiam Tam nune surge, dilecta filia! Fratris sui dampnat sententiam; Tua Deus uidit opprobria. Mandat nautis propter iustitiam Huius herbe carpe uirentia; Hane proferre extra prouintiam. Valent enim ad lepram folia.“ XLVII LIV Intrat nauem pallens tristitia. Surgens illa summo diluculo Ducunt illam naute per maria, Signat herbam crucis signaculo, Qui decepti decoris gratia Quam eleuans abscondit sedulo, Conmouentur graui luxuria. Cyrotechas habens pro uasculo. XLVIII TUN Illam tali petunt alloquio: Ibi diu morata femina „Nostro satisface desiderio! Ecce nauem per maris flumina Quod si non uis, talis est ratio, Adducebat celestis Domina; (F.156vta) Vt iacteris in ponti medio.“ Sed nautarum nesciuit nomina. XLIX LVI Illa mallens mortis pericula Videns illa nauem concurrere "Tali non uult fedari macula; Ad se uiros facit conuertere, Sed mutantes hi conuenticula Quam tollentes cepto itinere Hane relinqunt in quadam insula. Peruenerunt ad portum libere. L LVII Ibi manens per noctis spatium Tunc egressa mater cum gaudio Nullum habet flendi remedium; Quemdam egrum uidit in biuio, Tamdem ibi supponens brachium Quem a lepre sanat contagio; Tale uidit sopita sompnium. (F. 156 ved) Tantum herbe ualet confectio. XLIX, 3: Ms. Si; le ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A donne: Set. — L, 3: ibi manque; restitué d'aprés le ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A. — LV, 2: Ms. nauis; le ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A donne: nauem. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 12 LVIII Audientes signum miraculi Hine et inde concurrunt populi, Qui per herbam sanantur singuli, Collaudantes Auctorem seculi. LIX Dum sie multos a lepra liberat, Ducis aures rumor attigerat, Cuius natum frater necauerat, Quem leprosum Redemptor fecerat. LX Mandat illam comes per nuntium Que conuicta prece rogantium Cum ministris intrat palatium, Quam salutat turba regalium. LXI Ipsi quoque sedes substernitur, Quam pro fratre sic dux alloquitur: ,Ab hae peste si per te soluitur, Nulla merces tibi negabitur.“ LXI Que respondens hec duci suggerit: »Si leprosus quiequid commiserit Septem uiris et mihi dixerit, Ab hae lepra sanari poterit. LXII Tune rogatu ducis et ciuium Multa dixit in aures omnium; Tamen illud celauit uitium, Quod commisit in fratris filium. LXIV Tamdem gemens inter suspiria Et a fratre data licentia Se peccasse dieit per omnia, In nepotem uictus iniuria. (F. 157 1*3) -1 LXV Hoc audito comes cum aliis Expauescit ad uocem sceleris, Plus de casu dolens mulieris Quam si septem careret pueris. LXVI Tune matrona insuperabilis Sanans egrum respondit flebilis: » Ego illa, o comes nobilis, Que dicebar in hoc culpabilis. LXVH Ad hane uocem clamor exoritur, Et in laudes dolor conuertitur. Laude multa mater attollitur, Que ut nubat sanato petitur. LXVIII Illa earnis horrens illicita Non recepit eorum monita, Sed discedens pace gratuita Romam uenit, sed ut incognita. LXIX Ibi manens per anni circulum Multum sanat in urbe populum, Duce Deo per herbe poculum Inauditum agens miraculum. LXX Dum sie multis impendit gratiam, Fama domum impleuit regiam, In qua miles propter fallatiam Sustinebat lepre miseriam. LXXI Hie est ille de quo prediximus Accusator matrone pessimus, Clauus nauis ducis et proximus, Quem premebat dolor grauissimus. LXII, 1: Ms. respondes. — LXVI, 3: Ms. Ego sum illa — LXIX, 1: Ms. änimiculum (?); ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A: anni cireulum. — LXXI, 3: Ms. Clauissauus (ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A: Clarus auis dulcis). — LXXI, 4: Ms. gratissim'; le ms. Bibl. nat., f. lat. 2333 A donne la bonne leçon. N:o 1. 128 (F. 157 r°b) A. WALLENSKÖLD LXXI Tamdem illa deuicta precibus, Quam dux temptans multis sermonibus Querit, utrum fratris doloribus Subuenire possit his artibus. LXXIII Ad hee illa respondit taliter: „Si confessus sit miles firmiter Coram papa et mihi pariter, Sanus erit nunc et perenniter.“ LXXIV Tune a fratre sumens licentiam Ante ducum narrat presentiam, Quod iniuste propter luxuriam Fratris sui dampnauit sotiam. LXXV Ad hane uocem comes exterritus In inmensos prorumpens gemitus Sui monstrat ardorem spiritus, Cum quo plorat omnis exercitus. LXXVI Dum sie dolor astantes macerat, Tila uirum a lepra liberat Et post cunctis se esse reserat Quam iniuste comes dampnauerat. LXXXII LXXVII Audientes duces palatii Luctum uertunt in uocem gaudii; Quam ad culmen honoris regii Reuocare temptabant alii. LXXVIII Que contempnens ornatum seculi Obedire nolebat consuli, Sed in aures totius populi Ita dixit Romano presuli: LXXIX .Sancte pater, audi que refero! Dum hec diu tormenta tolero, Votum feci, quod nulli nupsero, Quod mutare nequaquam potero. LXXX Adhue uestra promisit famula Se uicturam esse sub regula; Vnde precor supplex et tremula: Nulla mihi dentur obstacula.“ LXXXI : Videns presul eius propositum Regularem dat ei habitum, Que earnalem consummans strepitum Deo reddit in fine spiritum. Iam nune, fratres, stante materia Veneremur Eius preconia, Per quam datur isti uictoria, - Vt et nobis donet celestia. „Amen“ dicat omnis ecclesia! LXXII, 4: Ms. parhempnit. — LXXX, 2: Ms. Deuicturam; la correction est faile d'après le ms. Bibl. nal., f. fr. 2333 A. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 129 G De Nostre Dame, qui garda la femme de l’empereur de plusieurs perilx Ms. Paris, Bibl. nat. f. fr. 1805, fol. 90 r° — 95 r®. (Fol. 90 r°) [A] Romme avoit ung empereur qui avoit une femme tres devote a la Virge Marie. Si advint que l'empereur voult aler oultre mer en Jherusalem visiter le sepulchre Nostre Seigneur, et le dist a sa femme qui estoit tresnoble, et laquelle il aymoit selon Dieu parfaitement, laquelle luy consentit faire tout son plaisir. Et tantost l’empereur prinst congié a elle et a tous les aultres et commist a ung frere qu'il avoit a garder la dame, et s'en partit dolent du pais. Puis advint que celuy qui avoit a (Fol. 90 v?) garder la dame fut deceu de sa beaulté et esprins oultre raison de son amour et la requist de maulvaise amour par plusieurs foiz, mais la dame pour nulle riens ne le vouloit. Mais pour eschiver le peril ou elle voyoit son frere, elle luy promist qu'elle luy feroit ordonner une tour en laquelle elle yroit avec luy, et feroit tout son plaisir, de quoy il fut moult lyé, et entretant fist la tour appareiller moult bien. Et quant le jour assigné a ce faire vint, la dame mist deux jeunes hommes escuiers et des damoiselles pour servir et aminstrer au frere de l'empereur ce qui luy estoit neccessaire, et quant il pleut a la dame et il fut entré dedens, elle l'enferma et s'en retourna en sa maison. Et gouverna Romme paisiblement jusques au retour de l'empereur. Aprés cinq ans la dame entendit que l'empereur venoit. Si fut moult joyeuse et commanda aux nobles et aux plus grams du clergié qu'ilz alassent a l'encontre du seigneur avec elle et fist noblement adorner les rues de la cité, et mist hors sans conseil le frere de l'empereur. Qui devanca la (Fol. 91 r?) dame et vint le plus tost a l'empereur. Si la diffama fauleement a l'empereur. Car quant il luy demanda pour quoy il estoit si palle, megre et si deschevelé, il respondi en plourant: ,Mon treschier frere, ta femme, la maulvaise ribaulde, me vouloit faire pechier avec elle et a acoustumé de faire fornicacion avec plusieurs. Car depuis que tu partis homme n’a esté escondit de son pechié desordonné. Laquelle chose souffrir je ne pouvoie. Mais m'en vouloye departir. Si m'a jusques a maintenant enclos en une tour.“ Quant l'empereur ouyt annuncier si villains blasmes de la dame, il tresbucha a terre comme mort pour la grant douleur qui le feri au cuer l’espace d'une heure. Aprés il se leva et par le conseil et confort de ceulx qui le eompaingnoient il monta a cheval l'andemain. La dame avec toute sa compaingnie vint a son mari, et quant elle le voulut embracer, la feri si durement qu'elle cheut a terre comme toute confuse. Lors l'empe- reur appella deux de ses servans et leur commanda qu'lz la menassent en ung parfont bois (Fol. 91 v?) pour la decoller. Lesquelz quant l'eurent ou bois menee, eulx disoient l'un a lautre et s'esmerveilloient de la beaulté de la dame et disoient: „Ayons compaingnie a elle devant qu'elle soit morte. Car au monde n’a plus belle.“ Ainssi que eux luy faisoient violance, la dame regarda vers le ciel et a voix douloureuse c'escrioit en appellant l'aide de Dieu et de la Virge Marie. Ung noble homme avec sa compaingnie, lesquelx par devocion aloient a Romme visiter les eorps des apostres et des aultres sains, ouyrent de la dame la voix retentir par le boys, qui euidoient que une beste fust prise et a toute la course s'aprocherent au lieu ou ilz N:o 1. 130 À. WALLENSKÖLD avoient ouye la voix. Et quant ilz regarderent que les ribaulx vouloient villanner si noble personne, ilz les firent tantost mourir. Aprés demanderent a la dame qui elle estoit, et comment telles choses luy estoient escheues. Laquelle ne fist point mencion de la haultesse de sa dignité, mais humblement pria le seigneur qui l'avoit delivree qu'il la voulsist enmener avec luy et prendre pour sa cham(Fol. 92 r?)berriere sauf son honneur et chasteté. Lequel voulentiers luy ottroya et l'enmena avec soy et sa femme! la receut moult honnourablement, et luy bailla ung sien enfant filz a nourrir, le quel elle nourrist plus diligentement que s'il eust? esté son filz et luy aprenoit a fuyr la joyeuseté du monde et a frequenter l'eglise. Mais pourtant ne la lessa pas l'ennemy a tempter, combien quil ne la peust vaincre. En celle court en laquelle ceste dame demeuroit estoit ung chevalier qui desiroit l'amour de ceste dame, et par doulces parolles et promesses la requeroit de mariage. Mais la bonne dame ne luy aecorda pas. Pour la quelle ehose le dolent chevalier penssa en son courage comment il pourroit traiter que la dame qui l'avoit refusé fust mise a mort. Si advint que l'ennemy le tempta tant que il vint par nuit au lit de la dame et couppa la gorge de l'enfant que la dame gardoit, et l'enfant quil tua estoit enfant de son propre frere. Aprés mist en la main de la dame, qui se dormoit, le coutel de quoy il avoit l'enfant tué. Et lors le sang de (Fol. 92 v?) l'enfant courut soubz le costé de la dame la quelle s'esveilla et fut moult espoventee. Et ainssi comment elle s’escrioit lasse dolente, le pere et la mere de l'enfant s’esveillerent tost et se leverent de leur lit et apporterent de la lumiere pour veoir a leur enfant, lequel trouverent oecis. Et si trouverent le coustel en la main de la femme. Si fut le seigneur et toute sa famille tant douloureux que a peinne le pourroit on dire. Et aprés le maulvais chevalier vint qui l'enfant avoit occis, et 'faisoit le deul et vouloit que on condempnast a mort la dame qui n'y avoit coulpe. Et disoit a son frere: „Tu nous as amenee une ribaulde, qui pour ses 'meffaitz en aultre terre a esté jugiee a mort. Elle est digne de estre arse; la mort de ton filz le tesmoingne.* Adonc le noble homme et sa femme commanderent qu'on me fist point mourir la dame et commanderent aux plus prouchains mariniers du plus prochain port qu'ilzla menassent en estrange contree. Et ainsi la bonne dame vint a la mer en tirant ses cheveulx, puis entra dedens la mer. Puis (Fol. 93 r?) les mariniers furent tant esprins de sa beaulté que il eouvenoit qu'elle fist leur voulenté, ou aultrement ilz la getteroient dedens la mer. Et la dame respondit qu'elle aimmeroit plus chier y estre gettee que soy accorder a leur desordonnee voulenté. Toutes foiz ilz ne persevererent point en leur maulvais propos, car ilz ne la getterent point en la mer, mais la mirent sus une haulte roche qui estoit en my la mer. Sur laquelle roche elle fut trois jours en grant douleur et en pleur sans boire et sans menger, si que en la fin elle estoit si matee et si desolee que par feblesse elle s'endormy ung peu. Et lors la glorieuse Virge Marie, royne de gloire, luy apparut a face resplendissant, en disant que, ,pour tant que tu as soubstenues plusieurs adversitez en soubstenant la foy de chasteté en mariage, doresenavant tu sourmonteras toutes temptacions, et les injures que on t'a faites seront du tout manifestees et demonstrees clerement, car par? l'erbe qui est sur ta teste et en la vertu de Nostre Seigneur tous les meseaulx a qui tu en donneras (Fol 93 v?) a boire seront garis.^ Adone se esveila la dame et fut moult joyeuse de la vision qui apparue luy estoit. En disant devotes oraisons cuilly l'erbe, ne 1 Le ans. ajoute: et. — ? eust manque; se trouve dans le ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1806. — ? par manque. q , Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 131 jamais n'avoit esté une semblable, et empli ces gans. Et quant ce vint a heure de tierce, si luy apparurent mariniers envoiés par la grace de Dieu, qui se arresterent au pié de la roche et la dame les appella. Lesquelx la virent personne de tresgrant reverence, et eurent pitié d'elle et la menerent a ung port. Et tantost qu'elle fut descendue a terre, elle trouva ung mesel horrible et deffiguré, si print de l'erbe et la tribla a ung peu de vin et luy donna a boire et presentement fut gary. Et de ce fait fut renommee par le pays. Emprés ce vint la dame en une cité, la ou estoit le maulvais et desloyal qui l'enfant avoit tué entre ses bras, le quel estoit devenu mesel pourry, auquel elle fut amenee par grans priaires et promesses pour le garir. Et elle respondit que se il confessoit tout entierement ses pechiez, elle le gariroit a l’aide de Dieu et de la Virge Marie, et qu'elle ouyt ce qu'il diroit. Lequel con(Fol. 94 r?)fessa moult de pechiez. Mais il ne disoit point qu'il eust l'enfant oecis. Adone dist la dame que toute la medicine ne luy pourroit riens valoir ou cas qu'il receleroit aulcuns pechiez mortelx. Et son frere de qui il avoit l'enfant tué luy dist: ,Beau frere, ouvrés vostre cuer et dittes tout sans riens lesser. Et se aulcune chose avez fait contre moy, je le vous pardonne.“ Si commença adone a plourer devant tous les presens, et raconta le fait comme devant est dit. Et quant son frere l'ouyt, si ploura moult amerement, en disant qu'il estoit moult doulent de la bonne dame qui avoit gardé lenfant qu'il avoit perdu, plus que de son enfant. Adone dist la dame: ,Sire, je suis celle qui avoit l'enfant en garde. Je ne rendray pas mal pour mal.“ Et tantost elle donna a boire au dit mesel de son herbe, si fut restitué a bonne santé. Et fut moult priee de demourer au pais. Mais elle respondit qu'elle iroit a Romme, pour garir plusieurs meseaulx qui estoient la. Si s'en partit du pais et ala a Romme, ou elle garit gram- ment de meseaulx. Et (Fol. 94 v") Dieu, qui est juste en tous ses faitz, avoit feru le frere de l'empereur qui avoit faulcement la dame diffamee, et fut de cruelle mesellerie, tant qu'il estoit pres de la mort. Si fut la dame mandee que nul de Romme ne congnoissoit, pour eurer le frere de l'empereur, au quel dist comme a l'autre avoit fait. Et elle luy fist recongnoistre toute la traïson que il luy avoit mise sus, et comment faulcement il l'avoit blasmee par devers l'em- pereur, son frere. Et a ce furent presens l’empereur!, le pape, les senateurs de Romme et tres grant partie du peuple rommain. Et l’empereur de Romme ouyt le fait, comme verité estoit, si commença a plourer et a soy batre des poings moult sa teste. Et le pape de Romme et les senateurs et tout le peuple commenca a crier et mener tresforte fin. Et devant tous la dame garist le mesel. Et puis dist a tous generalement: , Je suis celle certainnement a qui la traison fut faitte.* Adonc eurent tous ceulx qui presens estoient moult grant joye, et voult l'empereur qu'elle retournast encor avec luy, et tout le peuple le desiroit. Mais elle respondit au pape que aux tri(Fol. 95 r?)bulacions qu'elle avoit souffertes elle avoit vouee garder chasteté en abit de religion. Adonc le pape la vestit en abit de religion, et vesqui depuis longuement en religion ou service de Dieu et de la Virge Marie. * Ms. lempeur. N:o 1. 132 A. WALLENSKÖLD H De la femme d'ung! empereur qui pour bien fere eut a souffrir moult de maulx, et estoit en grant perill de mort, laquelle Nostre Dame delivra pour ce que elle se reclama a elle Ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 410, fol. 15 r° — 15 v*, 12 r° — 12 v°, 16 r*. (L'ordre des feuilles est interverti dans le ms.)* (Fol. 15 r°) A Rome eut ung empereur qui eut une moult bonne dame et sage a femme. Celuy empereur fist ung voyage en lointaines terres en son empire, et laissa a ung sien frere sa terre et sa femme a gouverner. Lequel frere souvantes foiz pria la bonne femme d'amour folle et d'avoir sa compagnie. Et sagement tous jours en le blasmant luy contredisoit et disoit que elle aymeroit myeulx que on l'ardist. Et celuy ne cessoit tous jours de l'amonnester. Et advint que une foys elle luy dist qu'ilz alassent en une forte tour qui estoit en l'oustel, et ne le disoit pas pour nul mal, come vous ouyrés. Et il cuidoit que ce fust pour peché et pour abiter a elle. Quant ilz furent dedans la tour, et la dame sault hors et ferma la porte, ne despuis ne le laissa yssir hors juques l'empereur, son mary, fut venu. Et tousjours (Fol. 15 v*) pour le resjouir la dame luy donnoit du pain et de l'eau par une fenestre qui estoit en l'uys, et puis le laissa aller pour ce qu'il luy promist que jamais ne la prieroit. Et luy requist qu'elle ne l’aceusast devant son frere. Il monta a cheval et s'en ala audevant de son frere l'empereur moult maigre et atout la barbe grant et les cheveulx, qui luy estoient creuz en la prison. L'empereur luy demanda pourquoy il estoit si maigres et avoit si grant barbe et si grans cheveuz, si luy dist: ,Certes, sire, ung petit aprés ce que vous fustes partis vostre femme me pria plusieurs foiz de pecher a elle, et quant je vis qu'elle ne me cessoit de prier, je me mis en la tour au pain et a l'eau, affin que l'ennemy ne me temptast de pecher, et me sont en la tour les cheveuz ainsi creuz come vous voyez.“ Quant l’empereur fut a deux journeez de Romme, sa femme ala audevant de luy moult honnorablemant soy penssant que il la vist moult volentiers. Et sitost qu'elle fut vers luy, il la ferit moult vilainement du pié et la getta par terre, et commanda a quatre de ses escuyers que come maulvaise putain la menassent en ung boys et la la laissassent et l'occissent de leurs espees. Les escuyers la menarent, et come ilz virent qu'elle estoit si belle dame, ilz voulirent avoir sa compagnie, avant qu'ilz la tuassent. Et elle ne s'i.voult consentir pour riens, mes forment se deffendoit en eulx disant que elle amoyt myeulx qu'ilz la despessassent en pures pieces qu'elle feist ung tel peché. De la volenté Nostre Seigneur il passoit pour la ung grant seigneur, qui l'ouyt et leur osta et la mena en son hostel. Le sire et la femme virent qu'elle portoit visaige de bonne et vaulliant femme, la tindrent honnestement en leur hostel, et elle se tenoit moult devotement et nourrissoit et mettoit coucher avee elle ung petit enffant du seigneur et de la dame. Le sire avoit ung frere qui celle bonne dame pria maintez foiz de peché, laquelle pour nulle riens ce faire ne voulut. De la volenté Nostre Seigneur il entra en la chambre (Fol. 12 r°) de elle et par despit tua entre les bras d'elle l'enffant de son frere. Quant la preudefemme fut esveilliee, trouva le sanc par le ligt et 1 Ms. dum. — ? Il faut les placer dans l'ordre suivant: 1— 7, 11, 8—10, 13—15, 12, 16— . . .. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 133 lenffant mort, et eria si fort que le sire et la dame et tous ceulx de l'ostel l'ouyrent, et tous s'i assemblerent entour l’enffant. Et ilz menerent grant torment. Celuy frere du seigneur qui avoit tué l'enffant l'eust tuee, qui ne la luy eust ostee. Et disoit a son frere que on la tuast, ainssi come elle avoit tué l'enffant. Et fut jugee de plusieurs a morir de diverses mors. Le pere et la mere, qui l'avoient veue mener bonne vie, ne crurent pas qu'elle l'eust occis, et ne erurent pas ceulx qui la jugoient, mez secrement la mirent en ung bateau dedans la mer, et dirent: ,Si elle a fait le fait, elle mourra en la mer, et c'elle ne l'a fait, Nostre Seigneur la pourvoyra.“ Et ainsi sens nul vivre fut mise en la mer. Des mariniers la trouverent d'aventure et la virent moult belle dame et voulurent avoir sa compagnie. Elle pour riens n'y accourdast, mez vouloit myeulx morir toute seulle en la mer, ou que on la noyast. llz la laissarent toute seulle en une ysle de mer, et la elle pria moult devotemant la benoite Vierge Marie, qui luy voulsist aider et la secourir, ainsi come besoing luy estoit. Et en icelluy mechief s'endormit. La Vierge Marie vint a elle, et se esvella, et luy dist: ,Prens l'erbe qui est soubz ta teste, car elle garist de toutes meselleries.* Et en l'eure la print et vit une nef chargee de religieuses personnes et devotes qui pour l'avis de Dieu la vinrent querir et avecques eulx l'en menerent et la mirent en terre. Elle vist ung meseau et pour l'amour de Dieu le guerit, et aprés celuy mains aultres vindrent a elle qu'elle guerit. Le sire de celle terre estoit celuy a qui l'enffant avoit esté tué ou ligt entre les bras de elle. Et la manda a querir, affin qu'elle guerist son frere qui estoit devenu meseau, si vint et le cogneut, mez ilz ne la cognoissoient (Fol. 12 v*) pas, ear elle estoit moult muee des grans douleurs qu'elle avoit eus, car elle avoit eu moult de grant fain, de froit et de pouvreté, et aussi sa robe avoit vendue pour avoir du pain. Si luy va prier le seigneur qu'elle voulsist guerir son frere. Elle luy respondit qu'elle ne pouvoit, s'il ne confessoit verité, car la maladie luy estoit venue pour une grant mauvestié qu'il avoit fete Adont il dist a son frere quil luy pardonnast et qu'elle disoit verité. Et son frere luy pardonna. Adont luy confessa commant il avoit tué son enffant en despit de la preudefemme, qui ne se vouloit accorder a” uy. Adont la preudefemme le guerist et se fist cognoistre au seigneur, et en eurent moult grant joye, et demora arrieres leans come devant. Le frere de l'empereur par son peché devint meseau et ouyt d'une bonne preudefemme qui garissoit de mezelerie. L'empereur, qui estoit son mari, l'envoya querir. Quant elle fut venue vers l'empereur, il la pria devant le pape et plusieurs de ses cardinaulx, disant qu'elle voulsist guerir son frere, celuy pour qui la dame fut ferue du pié, qui pas ne la cognoissoient. Adone elle respondit devant tous et dist que celle maladie luy estoit venue pour ung grant peché qu'il avoit fait, et qu'il n'en pouvoit estre guery, se il ne le disoit devant tous. Adonques le mesel dist qu'elle disoit voir et cria mercy a l’empereur, son frere, et lui pria qu'il luy voulsist pardonner, et ille diroit. L'empereur, desirant sa guerison, luy pardonna. Adone il va dire commant il avoit prié de peché sa femme et commant pour riens elle ne si volut aecorder, et dist toute la verité du fait. Quant l'empereur l'ouyt, il heut si grant deull que a merveilles, et crioit et se complegnoit moult fort de ce que si preudefemme et si devote avoit esté ferue et perdue, et jura qu'il ne cesseroit d'aller tant que en sceust certaines nouvelles. La dame, qui moult tormenté le vist, (Fol 16 r°) a grant poine se fist acognoistre a luy et luy dist toutes les aventures qui luy estoient avenues. Adone l'empereur et tous ceulx qui pres estoient furent moult joyeulx. Et aprés tantost guerit le frere de l'empereur. Et par ainsi la N:o 1. 134 A. WALLENSKÖLD bonne dame par la grace de la Vierge Marie fut guerie de tous ses mechiefs pour le grant couraige et voulenté qwelle avoit eu d'estre preudefemme. En ceste femme les aultres femmes puent prandre moult bel exemple et soy garder de fere peché, car sellon la loy que Dieu donna a Moyse de mariage, c'est si grant peché de y faillir qu'il vauldroit myeulx devant morir. Et pour luy ordonna Dieu que tous ceulx et toutes celles qui ce feroient qui fussent lapidés, come encore en plusieurs reaulmes ce fait et en plusieurs ysles de mer. (F, 133 r°a) er 15 20 25 J'en ai veü sovent venir 45 Car, s'auques lasque la coroie, On le doit bien si fort restraindre 50 I De la sainte empereris qui garissoit Ms. Paris, Ars. 3516, fol. 133 r°a — Dames, qui vostre mariage Tenés en loi de pucelage, Qui netes vos tenés el monde 30 Et batelliés si vostre esponde Qu'il n'i pase nule pensee Qui mout ne soit de bien armee, Entendés chi et por aprendre Quant cil aprent qui set entendre! 35 D'une dame vos voel conter Qui mout bien sot son cors garder. Oir porés ancui el conte Que preu i a, qui bien le donte. Dames, por Dieu, entendés i! 4 Nonmeement a vous le di, Car ne savés mie tresbien Conment on doit sor tote rien Mariage caste tenir. Mainte cruël mesaventure Dont pecoie est la jointure. Cil mesfait mout qui le pecole, (F. 188 r°b) Que glous morsiaus n'i puist ataindre. Vous, puceles, vous, mariées, Garder devés si vos contrees Et vos castiaus por bien manoir 25. Ms. maries. — 36. Ms. mlt. — 38. Ms. boire. les lieprous 136 r°a. Que nus asaus n'i puist valoir. Se vos nul bien volés aprendre, A cest conte devés entendre, Car d'une dame est la matere Qui encaï en grant misere Et sofri mainte pestilense Por bien garder sa consiénse. Mout garda bien sa loiauté, Et s'ot elle mout grant plenté D'entecement por li decoivre, Mais ne volt onques nul jor boivre De la puison ne del bevrage Qui peçoiast son mariage. Li lons prologes pas n'anuit, Car jou n'aroie dit a nuit Con grans preus est d'estre loial. Dames, vous qui pensés le mal Et contre Dieu volés ovrer, Venés vous faire relever, Venés aprendre c'on doit faire, Car eis contes vos doit mont plaire! Escoutelle tant solement Et puis, se vos avés talent De bien faire, si l’enbraciés, Et se cou non, si le laisiés! A Rome ot un enpereor, Rice d'avoir, poisant d'onor. Tom. XXXIV. N:o 1. 55 60 65 oo oc ä 20 95 Conte de la femme chaste convoitée par Boins justiciers estoit et piu, Com’il avient en si haut liu, Religiéus de boine foi. Aine puis n'i ot nul mellor roi: En Dieu avoit tote s'entente. Mollier a prise belle et gente Et hautement enparentee De tot le miols de la contree, Jóvene et oneste et bele et caste Qui sa jornee pas ne gaste. En Dieu servir est ses manoirs; Boins eürés ert li manoirs U tes dame maint et converse Qui le pensee a si diverse. Anbedui ont un essiënt; Et sa dete si bel li rent Li enperere sans folie Qu'il n'i a point de vilonie. Mout s'ainment et se sont amé, Si en ont si le trop osté ? Que tot lor estre et lor maniere Mesurent bel et a rastiere. Del conble sont adés estrange; Por cou le font que il n'espange. En lor afaire sont moien, Si ber s'i tienent et si bien Que lor sotes et lor enprunt Si justement et a point sont Que en nul liu ne se descordent, Car lor manieres s'entracordent. Joians puet estre et lie Rome, Qui a tel dame et si fait home Et si le tient a grant honor. Con sont cangié puis li sengor! Tot le pais tint si en pais Ne li covint de son palais Movoir por esmove de gerre. Car en pais ert tote la tere. En lui n'avoit point de desroi; De grant honor, de bel conroi Estoit li sire en tous endrois. Preudon estoit et mout cortois, 100 105 110 115 120 130 135 son. beau-frére 135 N'avoit orguel ne nul desdaing; Enperere ert et boins conpaing Estoit as gens et gentis sire. Qui de la dame vos violt dire, Mout se set loiaument tenir. Bien le porés avant oir. L'enpereres vit son pais Tot plain de pais, tot plain d'amis Por Dieu plus dingnement proier Volt il sains lius querre et cerkier Qui sont espars par la contree. Piec’a quil i ot sa pensee, Or le vot il a oevre metre. Ensi con chi nos dist la letre, Il prist avoir et conpangons Et escuiers et boins garcons Qui covenant sont a tel voie. Mais li depars n'est pas a joie De lui et de l'enpereis, Car il i ot grant ploreis Por cou que l'uns l'autre laisoit. A grant paine se departoit De sa feme li enperere. Un jovenencel avoit a frere, Que mout amoit, si l'apela; L'enpereis li comanda: Mout li pria que por s'amor Face a son frere tant d'onor ; Que gré l'en sace al repairier. A tant s'en vont entrebaisier, A grant anui se departoient. Les gens qui environ estoient Plorerent mout de piété Por eus et por lor amisté. Departi sont a quel qu'il paine. Cele remest, qui mout est plaine De grant dolor et de grant ire. A] departir plora li sire, Et la dame est en mi la voie, Qui son singor des iols convoie, Tant que le pot des iols veoir. Adont le convint aseoir 136 (F. 133 red) 140 = a 150 en 160 165 170 a e A. WALLENSKÓLD Par mout erant force de dolor. Quant plus ne voit l’enpereor, En son palais s'en retorna, En sa cambre entre, mout plora. Mais il ne fu ains mesestance Qui ne traisist en oubliance La dame fu de boin confort, Si eslut bien le droit del tort Et si sot bien mener justice. La droiture de Saint? Eglise Maintint bien et raisnablement. Son cors garda mout castement. En tot l'afaire u elle fu Avoit cuer d'onme adés vestu Et par les armes de siénse Desfendoit bien sa consiénse. ; De mur ot bien avironee L'entendement de sa pensee. S’espee tint tot adés traite, Si k'en sen mur n'ot nule fraite. Le jovenencel fait grant honor Qui freres ert a son singor; Mout jue a lui et mout li rit, Mais n'i entent autre delit Fors cou qu'ele onorer le violt. De son singor forment se diolt, Si en portrait là ramenbrance En son frere por l'onorance. Elle l'aime? por onorer, Mais d'autre amor le violt amer Li jovenenciaus, qui le remire. Por cou qu'il doute l'escondire N'ose l'amor pas descovrir, Et nequedent li fait sentir Amors si cruëlment son dart Que il de li ne se depart. De li departir ne se puet: Voelle u non, amer li estuet. Saciés mout a dolente vie, Quant il i part sans la partie 180 185 190 195 200 205 210 21: e Qu'il covoite plus a avoir. Amors le set bien decevoir, Qui tel partie li repart Dont il ne puet clamer sa part. Chascun jor croist et rien ne monte; Chou fait Amors, qui le mesconte Tot le loier de sa jornee L'enperreis est mout amee De fole amor; vers la folie Estrive mout sa caste vie. De ce ne set mot l'enperere. Li jovenenciaus, qui est ses frere Et ses mainsnés et ses noris, Ment en l'amor l'enpereis Le nom de la fraternité. S'amors, qui l'a si enbrasé Et si espris, li fait sentir Chou dont il violt vers li mentir. Mesfait il dont, se il en ment? Amors, pàr vostre jugement Ne mesfait riens qui ment isi; Mais il fausnie son ami, Ne fait pas bien par droit esgart. Amors li fait sentir le dart Par eoi tel chose a enbracie Dont la dame ert mout avillie. Amors li tot boire et mangier Et se li fait par nuit vellier, Et a cele eure qu'il soumelle Si le semont, et il s'esvelle, Tant quil ne puet venir à songe; Et voirs li sanble la menconge: Il pense cou k'estre ne doit. Sa grans folie le decoit, Dont la flanbe est adés coverte: Fait son penser aler a perte; Et, quant il ne pot plus sofrir, Si li covint adés covrir Et son pensé et son afaire. Li eors, qui a vestu le haire, 158. Ms. Si kensemur. — 171. Ms. des couriir. — 193. Ms. fratinite. — 209. Ms. some. Tom. XXXIV. (F. 133 v?b) N:o 1. 220 225 230 235 240. 245 Conte de la femme chaste convoitée par Le vient destraindre de parler, Si ne s’en puet or mais celer. Morir l’estuet u descovrir, Mais mout grans force est de morir. Por le morir qu'il a si prest S'en vint a perdre son conquest. La grans amors qu'il a l’oeit; Por l'ardure qu'il a l'a dit. A la roine en est venus. Plus de mil fois li est ceüs Li hais del dire et li voloirs, Mais fole amors et ses pooirs L’enbrace si fort, tel l'atire Qu'il ne s'en pot plus escondire. A li s’en vint, merchi li crie, Mais ne l'ose nomer amie, Ains dist: ,Dame, merchi vos proi! — Amis, fait elle, et vos de coi? — De coi, dame? Je vos ainc si Qu'il me covient crier merchi Je vos aine, dame! Car m'amés!* Dist li dame: „Savoir pöes Que je vos aine por vostre frere. — Dame, certes li enperere Ne vos recuist pas de tel cose. — De coi donques? — Dire ne l'ose. — Osés le moi, si le me dites! TO e c'est mesfais, s'en soiés cuites!“ ,N'est pas mesfais, se jou vos aim. Se vostre amor voel et reclaim, Nus ne se doit de cou doloir. — Amis, bien eroi que dites voir, Se vos tele amor me querés Dont li miens cors soit onerés. — Honor, dame, tresgrant vos porte Qui tel mesage vos aporte Conme d'amor boine, enterine, Dont endroit moi avés saisine. — Coment amés en tel matere? — Mout plus por moi que por mon frere. 299. Ms. voloir. — 245. Ms. me.li dites. 260 275 280 290 295 son beau-frère 137 — Amis, por lui certainnement Vos ain jou bien et loiaument. La lojautés n'est pas oscure; S'amor i a, c'est par mesure, Et, se mesure en vos trespase, Dont est l'amors endroit moi base, Ne me voel pas tant abaisier Que mon singor voelle laisier, C'or ei à mout dolereus cange, Se de m'onor le fac estrange. — Cangier, dame, je ne voel mie. Por cou, se devenés m'amie, Que vous l'enpereor cangiés Et moi et lui aconpangiés, Vostre amors soit en nos deus mains. Miens soit li plus et siens li mains. — Coment poroit cou avenir Que j'ensi puise departir M'amor que j'ai a lui donee? Chi aroit fole desevree, Car sos del nom de douce amie Ne puet nos faire departie.“ »J aim mon singor et vos por lui. Me proia il de mon anui Que vos amase et vos joise? Por vostre amor pas nel fesise, Se por lui non tant solement. Car esguardés droit jugement S'od l'autre amor vos doi amer Fors solement de l'onorer; Car de cou me pria vos frere, Ne me pria pas l'enperere Que vos amase d'autre amor, Et, si pensés nul autre tor, C'est folie, si con moi sanble. Qui folement a vous s'asanble, C'est en presure de folie. Nel portés longhe conpangie, Mais laisiés le, se boin vos est, Car je n'i voi point de conquest; 138 (F. 183 vec) 305 310 31 en 320 325 a 33 S 33: or A. WALLENSKÖLD Car, se vos m’avies oi conquise Et a vostre oés desos vous mise, S’en series vous las et peciere, Mais je n'i voi nule maniere Que par raison i puise eslire Fors solement de l’escondire.“ Cil dist: ,Dame, à mort sui ferus, S'a l'escondire sui venus. Dame, por Dieu, nel pensés ja; Car, se jou muir, par vous sera. L’ocoisons estes de ma vie Et de ma mort, suer, doce amie! Amie? Deus! jou ai menti, Mais ensement le consenti Mes cuers, qui est fins et loiaus: Me fist de cest mot estre isniaus. Loiaus est il, u voelle u non: En moi ne truis nule ocoison Fors de bien amer loiaument. Mais ma conpange me desment Qui me deüst aconpangier, Dont si portase de legier Le fais que j'ai tos seus enpris.* Dist la roine: „Or m'est avis Que tu m'aimes outre mesure. Che poise moi que la droiture As pasee d'amor certaine. Ceste seroit fole et vilaine, Ne je n'ai soing d'amor enprendre Dont ma corone puist descendre.“ Isi se plaint cil chaseun jor, Qui sopris ert de tele amor. La roine est del tot soprise, Quant la parolle est ensi prise Que cil le violt amer isi. ,Un jor, fait elle, mar vos vi, Que coumandés me fu cis frere Et que mesire l'enperere Parti de moi, lase, caitive! Or ne sai conment doie vivre. 299. vos manque dans le ms. — 334. Ms. iors. 340 345 350 360 36 a Ma casteé vorai garder; Ja nus ne s’en pora jaber C’on folie truist en mon cors. Ancois me puist prendre la mors! Aucun conseil m'estevra prendre Conment me puise en fin desfendre C'est verités qu'il en palist Et mout enpire et amagrist, Car il ne boit ne ne mangue. Tos li corages me remue, Quant jou le voi. Mout me pesast De son mescief, s’il ne m'amast. Ne m'aime pas, ancois me het! Mout par est fols, se il ne set Que por proier ne por avoir Ne poroit pas m'amor avoir, ; Ne jou nel puis longhes sofrir. La riens el mont que plus desir, C'est cou que mesires venist, Que de tot cou pais me sesist.* Tant a l’enpereis pensé Qu'ele a mout boin consel trové De celui metre en sus de li. Onques a home ne jehi De sa pensee nule rien; A tote gent le cela bien. Macons manda par tote terre, Mout entretint, mout en fist querre Por une tor edefiier Dont elle dist qu'ele a mestier; Mout cuevre bien tot son afaire. La tor fist grant et haute faire Et par dedens bele et pavee, Si k'a degrés en fu l'entree. Quant la tors fu faite si bele, Li jovenenciaus, qui renovelle A la dame s'amor premiere, La roine cuiert del maniere Que il ne muire ensi por li, Car il se sent del tot failli. Tom. XXXIV. 380 385 390 395 (F. 184 r°a) 400 405 410 415 Conte de la femme chuste convoitée »ar son beau-frère L’amors, qui est vers lui si haute, Le met en poine et en defaute; Et la dame li aconta Que son plaisir del tot fera, Mais elle a el en sa pensee, Car n’en voroit estre blasmee Por trestot l’or qui est el mont. Li jovenenciaus l’ot et respont Mout humlement: „Dame, merchi! Tos sui garis, s'il est ensi.* „Ensi est il, biaus dous amis; Car jou te voi si fort sopris N’en puis sofrir la mesestance Que tu n’en aies alegance. Biaus es. Merchi en doi avoir, Et je ferai tot ton voloir Et loiaument et volentiers. Je te siurai, va t'ent premiers En celle tor fresce et novelle, Que por t'amor ai fait si bele.* Cil ot la dame ensi parler, Si se coumence a conforter. Al cuer ot si tresgrant confort Con s'il resusitast de mort. Cil monte avant, cele le siut, Qui en siuant bel le decut. A luis vinrent, cil i entra, Celle l'enelost bien et ferma, Qui par defors s'estoit forsclose; Car n'i entrast por nule chose. Deus damoiselles i tramist Et deus sergans entrer i fist Qui le baceler serviront Et son mangier la sus trairont, Car par mi l'uis nus n'entrera. L'enpereis en portera Les cles; n’i violt croire nului, Car mout redoute son anui. Ensi est cil enprisonés; Mais d'une rien s'est porpensés (F. 184 r°b) 425 430 440 445 455 139 Que, se ja mais vient l'enperere, Qu'il trovera cruël matere Par coi l'enpereis ert morte. Iceste riens le reconforte, Car nul confort n'a d'autre part. Amors l'esprent, le cuer li art, Mais il ne set or nule voie Par coi ses cuers revienge a joie. La roine est en son palais, Et li Roumain furent en pais, Car el pais n'avoit nul home Qui dont peüst geroier Rome. Cine an estoient aconpli Que l'enperere s'en parti, Mais or s'est mis al repairier. Avant vinrent li mesagier, Qui ceste novelle ont noncie. L'enperreis se fait mout lie; Ses grans ators et ses barnages Demostre bien que ses corages Ert mout haitiés de sa venue. Trestote Rome est esmeüe Par le conmant l'enpereis. Es vous a tant de ses nouris Que l'enperere i envoia Que l'endemain matin venra. Par la cité mainent grant bruit, N'i ot gaires dormi la nuit; Les gens i ont engordinees Les rues et bien acesmees. L'endemain en chascune rue Ot grant joie por sa venue. Tuit s'aparellent par la vile, Li serf, li franc et li nobile; A grant feste et a grant ator S'en vont encontre lor sengor. L'enperreis mist fors son frere, Quant elle sot que l'enperere Devoit venir, mais mar le fist, Car puissedi s'en repentist, 413. Ms. nentenra. — 435. Ms. Qui a la roine ont. — 443. Ms. lenpere. N:o 1. 140 460 465 475 480 485 490 495 a A. WALLENSKÖLD S'elle peist, mais .ensi fu Que malement est avenu. Cil issi fors magres et las; Ili paroit qu'il n'eüst pas Eüe bien sa volenté. Avoec les clers de la cité Et ensanble la noble gent S'en issi fors isnellement. L'enperreis, qui ert montee Mout ricement, fu adestree; Dehors s'en ist a grant conpange. Et li varlés, qui pas n'adange Ne son aler ne son venir, As premerains s'en vait isir, Que tot avant vint a son frere. Et, quant le vit li enperere Si las, si magre, si desfait, Demanda lui qui cou a fait. Cil respondi tot en plorant: „Sire, dist il, jou vieg avant: Conter vos voel une novelle Qui ains nul jor ne me fu bele. Vostre feme, la vius, la fole, Dont tos li mons crie et parolle, Vos a honi et s'est honie. Sa mauvaistiés, sa puterie Et ses outrages a tant fait Que nus n'en violt avoir n'en ait. Tote est venaus, tote est comune, Et vos cuidiés qu'ele fust une A vos tot seul; mais autrement A esploitié a mout de gent, Si le set bien et cil et cele. A mol meismes se volt elle Aconpangier de fole amor, Mais jou me mis en une tor: Por cou que jou nel voc soufrir, Ne m'osai faire plus veir. Por cou casti ta dingnité, Ta sengourie et ta bonté 507. Ms. mesfait la. (F, 184 1*0) 500 505 510 515 530 535 Et quier, por Dieu, ja mais ta bouce A le soie a nul jor n'atouce, Car trop seroies vergondés, Se mais estoies ses privés. Honte t'a fait grant et aperte, S'en doit ses cors aler a perte, Car de toi s'est desmariée. Honie soit et vergongdee, lar mesfait t'a certainnement.* L'enperere, quant cou entent, Fu mout iriés, si n'en pot mais, Car il cuidoit k'en nul palais Ne conversast aine mioldre dame. Mout s'esbahist de ceste fame, Mout fu dolans, mout l'en pesa, Si s'est pasmés del doel qu'il a. Quant il revint de pamisons, S'entendi auques de raisons, Ses persones le conforterent, Qui sa grant ire li blasmerent. L'enperere s'esmervella, En son coraje s'apensa C'or estoit il trop mal baillis: Deceü l'a l'enpereis, U il cuidoit trestant de bien. Perdu en a sor tote rien Et son cuidier et s'esperance. Or n'i a mais nule fiance, Car on l'en a tot desfié Desloiaument par fauseté. L'enpereres, qui mot n'en set, L'enperreis a grant tort het; Deceüs est de la haine. A icel point, a cel termine S'en vint la dame par amor A l'encontre de son singor. Quant elle i vint, sel vot baisier Et acoler et enbracier, L'enpereres l'a si ferue Que elle est a terre ceüe. Tom. XXXIV. (F. 184 r^d) 540 560 565 or RE S Conte de la femme chaste convoitée par L'enperreis fu mout dolente, Et cou li torble auques s'entente Qu'ele n'i a niént mesfait. Encontre force n'a nul plait; Car l'enperere a apelé Deus siens sergans et conmandé Qu'il le prengent isnelement: Par son esgart sans jugement Le voisent decoler à paine En la forest iluec procaine. Les gens qui sont iluec entor N'oserent pas l'enpereor Merchi priier de cel forfait. L'enperere grant tort li fait, Qui le laidenge sans raison; Et cil a fait grant mesproison Qui sans forfait isi l'acuse; Et li jugieres qui refuse Son escondit ne fait pas bien; Andui mesfont sor tote rien, Li jugiere et li encusere. De cou ne set mot l'enperere, S'en doit estre mout mains blasmés ; Mais nequedent c'est verités Il deüst ains la cose aprendre Que tel vengance en deüst prendre. La dame est as sergans livree, Et la gentis et l'oneree S'en vait morir a deshonor Por le faus dit d'un traitor. En la forest ensanble entrerent, Et sa biauté mout regarderent Li dui serf, qui l'ont couvoitie. Isi com'elle estoit irie, L'ont aherse de totes pars. Or en soit Deus li vrais regars, Qu'il le detraient a grant honte: ,E! boine dame, or vos mesconte Honeurs trop desraisnablement, Et lone de vous sont vo parent. N:o 1. 616. Ms. sire. (F. 184 v°a) 580 585 590 595 600 605 610 615 son beau-frére 141 Ja mais, dame, n'arés jor joie, Se Dameldieus ne vos envoie Proçain secors par sa pitié, Car cou n'est pas par vo pecié Que vos avés ceste aventure, Qui si vos est et pesme et dure.“ Li dui sergant l'ont mout detraite. Ja li eüsent force faite, Quant uns frans hom oi les cris Que fist la lase enpereis. Pelerins ert, iluec aloit, Par la forest adont pasoit, Car li cemins i ert roiaus. Li chevaliers ert mout loiaus; Les eris oi par le boscage, Cuida che fust beste sauvage; Cele part ceurt il et sa gent A esporons isnelement. La roine a iluec trovee, Que cil avoient detiree, Qui mout grant force avoit rendue, Et si l'avoient ja vencue. Li pelerin là dame virent Et sa color sovent remirent. Por sa color, qui tant est bele, Qui mellee est en la maiselle, Ociént cels qui le tenoient Et qui la dame detiroient. Li sire l'a bel aparlee, Si Pa encuise et demandee La mesproison de son afaire. Celle li ment tot el retraire, Qu'il ne l'en soit mesavenu. Dist l'uns a l'autre con mar fu Si bele dame et si tresgente, Car, s'elle avoit auques de rente, Si seroit elle bien asise. Li sires a la dame prise, Monter la fait. Cele li prie Conme dolante et esmarie 142 (F. 184 v?b) 625 630 635 640 645 650 655 A. WALLENSKÖLD Qu'il ait por Dieu merchi de li, S'il de dame ot onques merchi. Li gentis hom mout l'aseüre Et s'en fait prendre mout grant cure. En sen pais la fait porter, U il la fait mout honorer. Sa feme estoit de grant noblece, Si le maintint à grant ricece; Mout le goi et mout l'ama Et un sien fil li conmanda: N'en avoit plus; forment l'amoit La mere et mout le cerisoit. L'enpereis l'a receü, Si l'a mout longement eii; Mout l'onora, bien le nori. Dameldieu proie adés merchi Qu'il li ait, et il si fist, Isi conme li contes dist. Bele dame ert et nete et sage Et si avoit humle corage, Ne riens n'avoit desos sa guinple Qui ne fust boine chose et sinple. Dedens son cuer n'avoit nul cange, De tot le siecle estoit estrange: Si belement s'en estranga C'onques nul jor ne se canga; Dameldieu aime et Sainte Eglise. Mout fort l'oneure et mout le prise La dame; autresi fait li sire. Nus ne vos puet conter ne dire Son bon estre ne sa vaillance, La valor de sa contenance. Mais li diables venimeus, Qui mout est fel et curiéus, Li fait asaut livrer et rendre, Car son castel cuide bien prendre; Mais casteés l'a si garni, Qui autre fois le desfendi, K’encor le cuide bien tenir. Miols violt l'enperreis morir 630. Ms. cirisoit (sans (rait sur le premier i). 660 665 670 675 680 685 690 695 K'envers son cors onques mesface Por nule chose c'on li face. Mout le destraint et mout l'asaut, Mais saciés bien petit li vaut: Il se puet bien vers li conbatre, Mais niéns sera de l’abatre. En la cort ot un chevalier, Por cui elle ot grant enconbrier, Qui mout l'ama por sa biauté, Mais il ne pot par verité Ne por menconge de prometre Dedens s'amor enbatre et metre. Il l'aime plus asés que doit, Que li diables le decoit; Mout le blandist, mout le losenge, Mais cele met par tot calenge. Or li descuevre son corage K'avoir le violt en mariage. Mariage! fait elle, sire, De cou vos doi bien escondire, Car freres estes mon singor, S'avés grant terre et grant honor, Et je n'ai nule chose a prendre. A moi ne doit tes hom apendre, Ne jou ne pens pas tel folie C’a moi afrist tel sengourie, Si sai tresbien que me gabés. — Avoi! dame, fait il, sofrés Je vos en ferai tel fiance Que sauve en ert la convenance. — Biaus dous amis. cou n'i a mie, Car jou n'ai cure d'estre amie, Ne ja amie ne serai. Laisiés me en pais, je le dirai A vostre frere u a ma dame. Ceste proiere mout m'adame, Si n'en voel mais oir parler.^ Cil le laisa del tot ester, Mais il porpense de sa part Par ques engiens et par quel art Tom. XXXIV. (F. 134 voc) 700 705 710 -1 ne A 720 725 730 Conte de la femme chaste convoitée par Il le pora traire a la mort. Trair le violt à mout grant tort, Car al cuer a mout'grant pesance De cou qu'elle l'ot en viltance Et de cou k'amer ne le violt. Mout s'esmervelle, mout se diolt, Si a trovee la maniere Par eoi la dame ert mise ariere. Par nuit, isi com'il se gist, Est sus levés, un cotel prist: Li coutiaus ert grans et agus; Al lit la dame en est venus. L'enperreis, qui se dormoit, Entre ses bras l'enfant tenoit, Qu'ele amoit mout de grant amor: Niés ert celui, fis son singor. Li chevaliers, qui avant vint, L'agu eotel en sa main tint, L'enfant trenca par mi le cors, Si que li sans en sali fors. La main la dame suëf prist Et le cotel dedens li mist, Puis s'en revint coucier ariere; L'enfant ocist en tel maniere. Kayns ert mors, mais or revit En cou que jou vos ai chi dit. Cis est plus fel de lui asés, Car cis Cains n'ert pas lasés De faire mal ne de penser: Mout a le cuer dur et amer, Quant il cestui ocit et tue. Or est la dame: deceüe, Qui ne set mot de cest afaire. Ahy! traitres deputaire, Com’a chi dure traison! Ocis avés a desraison Et murdri l'enfant vostre frere, Dont traitre estes et mordrere! Sor la dame li sans espant; Quant elle sent sanglent l'enfant N:o 1. . Ms. que elle ot. — 735. Ms vo frere. (F 131 ved) 740 -1 ” [21 790 y e 760 EI a son beau-frère 143 Qu'ele tenoit, si s'escria, Si que li sires s'esvella. Sus est levés isnelement, Et celle pleure tenrement. Quant la dame fu esvellie, Mout fu dolante et mout irie, Quant son enfant voit ensi mort. Lase! chi n'a nul boin confort. Li fus fu mout tost alumés, Et li couteaus, qui fu trovés Et qu'ele tint en sa main destre, Lor fait sanbler que voirs pot estre Que l'enfant ait por voir ocis. Li sire en est mout entrepris, Car il ne set qu'il en puist dire. Celle est preste de l'escondire, Mais que li vaut? Chose est aperte Que par li est alés a perte. .Lase, eaitive! dist la mere, Con sui ceüe en grant misere! Desconfortee sui por voir, Quant ensi ai perdu mon oir.“ L'enpereis est mout dolente. Bien püés croire que s'entente En maint point se diversefie, Qu’ele set bien qu'ele est traïe, ; Mais ne s'en seit preu escuser Et al sospir et al plorer S'est prise, car n'en pot el faire. Li traitre, li deputaire Des haus cris et des hautes vois S'est esbahis. Sus! est sa lois. Sus est saillis isnelement, Si a plorei mout faintement. »Ahy! fait il, quel traïson! Con par a fait grant mesproison Qui mon neveu m'a chi ocis! Lecerese d'autre pais, Por coi l'avés vous a mort trait? Aillors avés vos el mesfait, 144 (E,135 r^a) 780 [I oo a 790 795 800 805 810 815 A. WALLENSKÖLD Car chi nel conmencastes pas. Vos estes prise el liu Judas, S'en devés estre a mort traitie. Aillors fustes vos ja jugie, Que chi por vostre felonie Forfait avés menbres et vie. Car estes vos, biaus sire frere! J'en sui oncles et vous li pere. Arse doit estre del forfait.“ Par jugement l’a bien mesfait Li traitre, li souduians: A son consel a ne sai quans Qui volentiers arse l'eüsent; Ja pitié nule n'en eüsent. Mes li sire pàr sa noblece, Qui si le voit en grant destrece Et amenee li avoit, A dit que ja ne souferoit K'en son pais fust essillie. La dame et tote sa maisnie En merciierent lor singor: „Sire, mout faites grant honor, Car chi aroit povre vengance, S'en seroit vius la ramenbrance.* Li sires li pardone mort, Mener l'en fait à un sien port. Une nes i ert arivee, As maroniers l'a coumandee Qu'il le mainent en sus de lui Et sans moleste et sans anui. La dame pleure tenrement, Entre en la mer, si ont boin vent, (F. 135 r°b) Sacent le voile, en haut l'ont mis: La nes eslonge del pais. La dame crie et pleure et brait. ,Lase! fait elle, sans forfait Sui à grant tort escaitivee Et mise fors de ma contree.* Adont deront sa bele crine, Et cil qui l'ont en lor saisine 820 830 840 845 00 " S 9 Pensent tot el qu'ele ne cuit, Car il covoitent le deduit De la dame por sa biauté ; Et cou qu'ele a adés ploré L'avoit auques descolorie. Dolante et mal aparellie Siet en la nef. Li maronier Li vont hardiément proier C'or se confort, si ne plort mais: Il l'ameront bien et en pais, Por qu'ele face lor talent. Et, quant la dame ot et entent Que elle ciet de mal en pis, Dont li retorble, ce m'est vis, Et ses pensers et ses corages. ,Che seroit ore grans outrages, Dist la dame, que vos feriés, Se vous ensi me honissiés; Che n'ert ja, tant con soie vive. Se jou ichi sui or caitive, Ne me devés querre ma honte, N'a moi n'afiert, n'a vos n’amonte.“ „Feme, amesure ta pensee! U tu seras en mer getee, U tu feras nos volentés. — Encore soit parfons li gués, Si aine jou mios que jou i nie K'o vous remainge par folie. En mer sui, et amerement Querés ma mort et mon torment, Et, se m'amor querés en mer, En tel maniere à mout d'amer. En mer n'ai soing de tel misere, S'aine miols en mer là mort amere Q'en mer me faciés tant amer; K'amerement vince en la mer. Faites ent tot vostre plaisir, Car jou ne voel pas consentir A vos dont jou tel cose face Dont jou vers Dieu trop me mesface.“ 787. Ms. des forfait. — 807. Ms. maigent. — 814. Ms. Ladase. — 837. Ms. en vie. — 857. Ms. del cose. Tom. XXXIV. 860 865 870 880 o I] e 890 895 Conte de la femme chaste convoitée par Cil voient bien que c'est por nient. Pres d'une roce la nes vient; Li maronier l'ont iluec mise, Nule pités ne lor est prise De la dame, qui la remaint. Mout se dolouse et mout se plaint, Car ni a nule garison. Qui lors veist de sa facon Com'or est pale devenue! Sole est et solement se tue, Car tot adés sospire et pleure. „Deus! dist elle, trop me demeure Vostre secors, que j'atent chi. Doce dame, vostre merchi! Proiiés por moi a vostre fil Que il me get de cest peril! La roce est mout estroite et haute, Et de tous biens i voi la faute. Se je par vous n'i ai secors, Il ne me puet venir d'aillors. Iceste lase, escaitivee, Se elle fust en la contree U il eüst aucune gent, Dont n'alast pas si malement! Mais or sui sole, sans confort. Cist maronier m'ont mise al port U jou ne voi se peril non. N'i esgarderent pas raison De la peuture de ma vie; Et si l’ainc miols que lor folie. Quant jou regart environ moi, Nul boin consel ni truis ne voi. A tel port sui, lase, caitive! U jou ne truis ne fons ne rive. Dame, por Dieu, c'or m'entendés, Qui tos peceors secourés! Je proi vo douc fil qu'il me gart. Dame, tant ai de vostre part Que jou le soefre volentiers. Ne mesaise ne enconbriers 814. N:o 1. (F.185 r°0) 900 905 910 915 920 925 930 935 son beau-frére 145 Ne me poroit de vous partir. Tant vos aine et tant vos desir Que messaise que j'onques aie De vo service ne m'esmaie.* (Dames, chi devés vos entendre, Car boin exenple i póés prendre!) Li gentis fame est en grant paine. Trois jors i fu de la semaine K’ains ni manga n'onques n'i but Ne nul confort boin n'i recut Dusc’al tiere jor que s'endormi. Tant ot a Dieu erié merchi Et à sa Mere douce et piue Qu'ele li fist mout boine aiue: Cui Dieus aime, s'a boin confort. La Virgene, entrués qu'ele se dort, S'en vient a li, si le conforte, Car tel novelle li aporte Dont elle avra joie et pardon: Deservi a boin gueredon, Et la paine qu'ele a trovee Li ert mout bien geredonee. La roce tote resclarci, Quant tes biautes i descendi De la Roine Gloriéuse Por conforter la dolereuse. ,Feme, dist elle, entent a moi! Por ta deserte et por ta foi K'en mariage as bien gardee Ne seras mais nul jor temtee, Et tot li mal que on t'a fait, Tot li peciet, tot li tort fait Ert a poi d'ore descovert Voiant la gent tot en apert. Desos ton cief gist tes grans preus: Une herbe i a boine as lepreus, Que tot cil qui en beveront Certainnement gari seront. Pense del dingnement recoivre, El non mon fil le done a boivre!“ Ms. Quil me gete. — 902. Ms. me mesmaie. — 910. Ms. Tant ont. 146 (F. 135 red) 940 945 950 960 965 970 975 980 A. WALLENSKÖLD A tant s'en part, cele s’esvelle, Esbahie est de la mervelle; A orisons s’est iluec mise. L’erbe cuelli et si l'a prise, Uns gans avoit, cels en enpli; Mais onques mais parler n’oi D’erbe qui si tresbele fust Ne tant bele color eüst. L'erbe a cuellie liément. Es vos a tant isnelement Maronniers qui par mer guioient Rice nef et boin mast avoient. Cele les voit, ses apela Et en plorant si lor proia Que il por Dieu a li venissent Et entre gent le remeisent. A aucun port cil aresterent, Ens le misent, si l'en menerent. Bele persone ert et honeste, Et por pitié li font grant feste. A port l'ont mise; elle s'en ist, A tere vint et congiet prist. Un mesel troeve en mi la voie, La gentis dame en a grant joie; De s'erbe à pris, si le triulla Et de cler vin le destenpra. Oil en a but, tous fu garis, Grases l'en rent et grans mercis. Par tot s'en vait la renomee, Si s’esmuet tote la contree: Tot li mesel vienent a li, Tos les sane, tot sont gari. Li fel qui ot son neveu mort Et qui jugie l'ot a tort Estoit meseaus, si ot et scut K'en celle terre une dame eut Qui les malades garisoit; Et ses freres, qui mout l'amoit, Qui sires ert de la cité, Quant il en sot la verité K’une tes feme est arivee, Si l’a plus tost qu'il pot mandee: (F. 135 va) 985 990 995 1000 1005 1010 1015 1020 Ofert li a de son avoir, Bel le recut a son manoir. Quant elle i vint, a sa venue Est la eites tote esmeüe. Nus nel conut. et si fu ja En tel point que mout li greva Li jugemens c'on sor li fist A tort, car elle nel forfist. Li sire docement li prie Que por avoir ne le laist mie Qu'ele son frere ne garise. ,Ja certes, sire, n'i venise, Fait la dame, por vostre avoir; Mais nequedent, s'il violt avoir Del mal quil a sa garison, Si face sa confesion Vraiement de tos ses peciés Dont li siens cors est enteciés. De devant moi voel qu'il le face, Si quil me voie face a face, Et set persones i seront O moi qui le confesseront. Vos et ma dame, che sont deus, Si resoient avoeques teus Qui son peciet sacent celer.“ Cil se prist mout a vergonder, Quant il oi que entresait Seroit confés de son mesfait, S'il entresait violt garis estre. Li sires amainne le prestre; Environ lui sont tot asis. De ses peciés, cou m'est avis, En partie se confesa, Le murdre de l'enfant cela Qu'il ot mordri. La dame lot, Qui l'aventure mout bien sot. „Amis, fait elle, trestot di, Car autrement, jou le t'afi, Ne te poroie jou garir, Se nulle riens me vios covrir. — Frere, por Dieu, che dist li sire, Puis que trestot te covient dire, Tom. XXXIV. (F, 135 v°b) Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 147 Ne fai dont nule couverture. Se nulle riens as en ta cure 1025 Que tu n'oses dire por moi, Jel repardoins en boine foi.“ Li meseaus l'ot, s’a sospiré Et plaint ançois et s’a ploré Et en plorant a rejehi 1030 Confaitement l'enfant mordri: La traison tote lor conte; Et li frere[s], a cui cou monte, Si en pleure mout tenrement Et si regrete mout sovent 1035 La boine dame qu'il perdi: „Mar l’acointai et mar le vi, Car forjugie fu a tort! Plus m'est de li que de la mort Mon fil, que mes freres ocist 1040 En traïson, si com'il dist.” Che dist li dame: , Ves me chi! Or avés bien le tort oi, Si m'est mout bel que le savés, Et nequedent cis ert sanés 1045 Qui porcaca le traison.* Elle li dona garison Par l'erbe boire, et cil respase; Et li sires, qui avant pase, Li prie mout quele remange 1050 Et que son frere a singor prende. Celle ne volt, ains s'en parti, Mais li sires et si ami L'ont mout conduite liément. Elle s'en parti esranment; 1055 Les malades qu'ele voit sane. Tant a alé k'a le quinsaine En est droit dedens Rome entree, Que ele avoit mout desiree. En la cité se herbrega, 1060 Plusors malades i sana, Qui mout sont lié de sa venue. La dame s'est desconneüe, N:o 1. Si que nus hom nel conisoit. Par la cité sovent aloit, 1065 Les enfers metoit en santé. Li citeain de la cité Le vont noncier l’enpereor, Qui a grant ire et grant dolor De son frere, qui meseaus est. 1070 Il n’a cure de nul aquest, Car l'enpire, qu'il ot conquis, A il perdu, cou li est vis, Quant celui pert por cui amor Il amoit plus tote s'onor; 1075 Mais la dame ot a tort traie. a Mais li grans maus qui le desfie En a cruël vengance prise: Si le destraint, si le justice Qu'il porist tos dedens le cors 1080 Et art dedens et art defors. Li ardors et li grans rancure Le fait penser a povreture. L'enpereres ot la novelle De la dame; mout li fu bele. 105 Mandee l'a, celle est venue, Et l’enperere li desnue L’ocoison por coi l'a mandee. „Dame, dist il, buer fustes nee, Qui tel grase en cest siecle avés 1090 De ces lepreus que vos sanés! Dame, un frere mout est atains; Por un petit qu'il n'est estains Del mal qui le destraint si fort: Adés en est dusk'a la mort. 1095 En vous est, dame, del garir. Pros ert aprés a vo plaisir Del geredon et del loier: Se vostre herbe li a mestier, Ja n'en sarés tant demander (F.135 v°) 1100 Ne vos en voelle plus doner.* „Sire, cou póés bien savoir Que jou n'ai soing de vostre avoir. 1023. fai peu lisible. — 1028. Ms. sosploré (gratté, illisible). — 1081. Ms. rancune. — 1083. Ms. lenperes. 148 À. WALLENSKÖLD Je l'ai de Deu, et de Dieu l'ait! Faites li jehir son mesfait 1105 Et son pecié sans nul delai, Et, s'il i faut, jou li faurai De santé et de garison, Car sans vraie confesion Ne le poroie pas garir. 1110 — Dame, trestot a vo plaisir Sera fait, dist li jovenenciaus, „Li garirs m'est et boins et biaus. Riens en cest mont plus ne covoite Ma cars, qui tant par est destroite.“ 1115 „Amis, por vostre bien le fac. Oiant l'apostole diras Et chi devant l'enpereor, Qui dolans est de vo dolor Que vous en vostre cors sofrés. 1120 Tos vos peciés a moi rendés! — Dame, fait il, mout volentiers!* L'apostole manda premiers, Puis les senaus, o els son frere. Devant aus tous dist la misere, 1125 La traison et la boisdie Conment sa dame avoit traie. N'i laisa onques riens a dire Por la santé que il desire. Quant l'enperere ot et entent 1130 Qu'il ot ovré si malement, L'enperreis regrete et pleure. ,E! las, fait il, a con male eure Mes cors del sien se departi, Car mellor dame onques ne vi! 1135 Mout ai mesfait, ne sai que dire. Oeste aventure est asés pire Que ne cuidoie endroit de moi. Mesavenu m'est mout par toi, Frere, quant l'ai ensi perdue. 1140 La mellor dame m'as tolue Que gentis hom puist mais avoir Par hautece ne por avoir.“ 1110. Ms. iouenencias. (F. 185 v^d) 1145 1 fer 50 1155 1160 1165 1170 1175 1180 Tot eil qui la sont environ Pleurent son cors et sa facon, Son sens regretent li plussor, S’oneste vie et sa valor, Et dient tot: „Bele mar fu! Por coi li est mesavenu, Quant aine nul jor ne forfist rien, Ains se maintint et bel et bien La corone de cest enpere? Ja mais n'ara li enperere Si boine dame ne si bele. Vrais Deus! qui en saroit novelle, Si le mandast qu'ele venist Et tote l'onor represist, Car nos en somes mout dolant!*“ Quant elle voit le doel si grant, S'a dit: ,Sengor, car vos taisiés! Je sui cele que vos plangiés, Qui mainte paine a. puis eüe. La Dieu merchi! chi sui venue Al point que jou valoie plus. Deus, li vrais Pere de la sus, A bien mostré l'enpereor Que a grant tort perdi m’onor.“ Quant l'enperere ot et entent Que c'est sa feme voirement, Grant joie en a, grant joie en maine. De grant joie est la sale plaine Des gens qui la roine oirent; Mais por niént s'en esjoirent: Ja mais lor dame ne sera Ne le roiaume ne tenra. L'enperere le violt reprendre Et tot l'enpire li violt rendre; L'enperreis l'a refusé, N'a soing de nule dingnité. Celui gari et fist tof, sain, Puis si a dit: „Sengor, en vain M'aparleriés de mariage, Car jou ai or un autre usage Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 149 Entrepris et une autre afaire. Ne le vot mie destorber. Drois est, si le voel or mais faire: u95 L’apostoles le saintefie, 1:55 Penitance de mes peciés.* Puis est entree en l'abeie. L'apostole cei as piés Tote sa vie i demora, Et mout li prie et le conjure Iluee fu tant que defina. Sor Dieu et sor tote Escripture El service la Gloriéuse Qu'il le face nonain velee, (F. 136 r9a) 1200 Fina sa vie presiéuse. 1190 Car aillors n’a nulle pensee. Sa casteé a bien gardee, L'enpereres le violt desfendre N'est mal mise ne violee, Et, quant il voit k'a cou violt tendre Ancois a si son cors finé Et c'aillors nel puet amener, Que Dameldieus l'a prise en gré. Explicit de l'empereris. J Alphabetum. narrationum d'Etienne de Besancon Ms. Paris, Bibl. nat., f. lat. 15913, fol. 74 r°a — 74 va. (Fol. 74 r°a) Regina quanto dignior, tanto magis castitatem suam seruare debet. Ex miraculis Beate Uirginis. Imperator quidam Romanus uxorem habens pulcherrimam et castam ad remotas regi- ones pergens, imperium et fratrem suum iuuenem regine commendauit. In cuius amore iuuenis exarsit et ei cor suum aperuit. Sed illa totaliter renuente et illo frequentius instante iuuenem in turri inclusit et regnum pacifice rexit. Quinque annis elapsis imperatori redeunti frater suus, de turri de licentia imperatricis emissus, occurrit et imperatricem apud eum pessime accusauit dicens eam puplice et cum omnibus fornicatam fuisse. Et quia ei consentire noluerat, ob hec eum in quadam turri (Fol. 74 r?b) inclusit et ob hec! se ipsum tenuem et pallidum esse dixit. Imperator nimis cito credens uerbis fratris dolore cordis fere exanimis in terram corruit. Re- sumptisque uiribus reginam ei occurrentem et eum amplexari uolentem grauiter percussit et ad terram prostrauit. Precepitque duobus famulis, ut eam ad nemus ducentes decollarent. Qui ad locum decollationis peruenientes eam cognoscere uoluerunt. Clamante illa nobilis quidam cum multis su- perueniens illis interfectis reginam liberauit. Quam uxori sue commendauit et filii sui unici paruuli nutricem constituit. Frater autem domini, miles, inflammatus illius amore et ab ea pluries repulsus nocte illa dormiente paruuli iuxta eam dormientis gutur cutello secauit et in manu illius dormientis cutellum relinquens abiit. Sanguine igitur pueri calido per lectum decurrente excitatur illa, et ad eius clamorem excitantur dominus et domina et tota familia. Qui illam interficere uolentes prohi- biti sunt a domino et domina precipientibus, quod nautis traderetur in longinquam regionem ducenda. Cuius amore capti naute, cum eis consentire nollet, eam submergere uoluerunt, sed Domino consilium eorum mutante in alta rupe posuerunt. Vbi Beata Uirgo ei apparens con- ! hec manque dans le ms. N:o 1. 150 A. WALLENSKÖLD fortauit eam monuitque, ut herbam, que erat sub capite suo, reciperet et custodiret et inde omnes leprosos mundaret. Transeuntibus autem ibi quibusdam nautis clamauit. Qui ei condo- lentes ad portum adduxerunt. Que statim ibi leprosum sanauit. Impius autem ille, qui fratris filium occiderat, leprosus fuerat factus. Ad quem cum ipsa introducta esset nec ab aliquo de familia cognita rogataque a domino, ut fratrem wmns curaret, respondit se non posse facere, nisi prius in presentia sua et .VIIL personarum omnia peccata sua confiteretur. Ille vero omnia alia peccata confitens illud, quod de ea fecerat, tacebat. Tamdem tremens a fratre asse- curatus totum recognouit. Dicente autem ila: „Ego sum mulier instabant, ut eum in uirum reciperet. Que renuens et eum sanans recessit et sanans ubique leprosos Romam peruenit, ubi fratrem uiri sui imperatoris leprosum prius peccatum suum, quod in eam commiserat, confitentem cunetis (Fol. 74 v?a) flentibus de tante domine amissione se ipsam eis manifestans sanauit et a papa, quia uotum in tribulationibus Deo fecerat, habitum religionis accepit et sancte uitam finivit. (Hoe est videlicet ad infamiam et Mariam). K Johannes de Garlandia Stella maris de Miraculis Beate Marie Virginis (Ms. Londres, Brit. Mus., Roy. 8. C. IV, fol. 18 r°b — 18 vb) — : — ILI Frater hane imperatoris Esse loco coruptoris I Optans acusaverat. (F. 18 r5) Imperatrix acusata Hane in silvam spiculator Rome fuit et dampnata Duxit, illam sed venator Livoris aculeo. Liberans salvaverat. Lepras curans pauper vixit, IV Nutrix fit hec, sed amatur A quodam, quo perpetratur Sceleris audacia: Puerile resecabat Virgo clemens ut predixit, Effectu gramineo. II (F.18 va) Lepra lesos delatores Cr et hane aesahat Expurgavit et honores Inyida vesania Mundi, celi meruit. Dolus tandem apparebat, M Et ad tempus que latebat Rursus casta condempnatur, Veritas emicuit. Sed a nautis conservatur TV, 3: Ms, Celeris, Tom. XXXIV, (F. 18 vob) (F. 29 1^2) N:o 1, Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 151 In navis regimine. Nautis illa stans rebellis Est relicta in rupellis Dei sub tutamine. VI Mater, Christum que portavit, Herbam illi demonstravit, Qua lepras mundaverat. Vixit arte medicine, Hostes suos post in fine A lepra sanaverat. VII Lepra cedit leonina Sua victa medicina, Cedit elephancia, Phthiriaque condeletur; Condeleri perhibetur Putris alopicia. VIII Sicca prior exardescit, Sequens friget et arescit, Friget, humet tercia, Quarta calet et humescit ; Tamen eger convalescit Maternali gracia. IX Sanitas non potest geri, Nisi prius confiteri Velit hie, qui patitur. Sic infantis iugulator ist peccati demonstrator Et sanus efficitur. X Fratris hee inperatoris Lepram sanat, delatoris Confitentis scelera. Imperator ius uxoris Papam petit, sed pudoris Tila vovit munera. XI Vitam sanctam terminavit, Sed ad celum transmigravit Papali consilio. Hee est nuptis in exemplum, Ut sint sanctum Dei templum Casto sub coniugio. XII Castitatem hec dilexit, Casta mater quam protexit Nec castam deseruit. Version de la Vie des Pères (Ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1546, fol. 29 r° a — 33 r* a) Du roy qui ala outremer Foux est qui acroit seur ses piaux. Tandiz comme li geus est biaus, Doit l'en son cuer batre et plessier VII, 4: Ms. Tiriaque. Pour le jeu foir et lessier. s Ne me merveil, se l'en mesprent; Mes qui par coustume s'i prant 152 (F. 29 r'b) 20 1 a 30 35 40 45 A. WALLENSKÖLD Si se doit pour musart tenir, Que l’en se doit bien maintenir. Ouvrer et bien fere devons Selone ce que les jours avons. Saint Pol, qui fu de bone escole, Nous dist une bone parole. Quant il fu enfes, si savoit Ce qu'a enfance couvenoit Et si parloit comme petis, Que pas n'estoit de sages dis; Et, quant d'ome ot et forme et cors, De lui vuida l'enfance hors Et fist ce quà home convint, Quant d'enfance a home revint. Ensi se doit chascun prover Et selonc son aage ouvrer. A s'enfance vient et retourne Qui à bien fere ne s'atourne; Enfes de cent anz soit honniz, Qui tant se tient en ses deliz Que mort de son bien le demet Et a danpnacion le met. Hai! eon se repentiront, Quant a danpnaeion iront! Et eil qui ont tant espargnié Que Paradiz ont gaengnié Seront a repos a touz jors. (F.99 va) Oil est maleürez et glous Qui de son aise tant se poine Qu'il se met en torment et poine. Preus est et de sage ahatie Qui par example se chastie Et qui chastiément ne crient. La honte et le mal qui l'en vient Ne porroit pas nus hons descrivre; Ne langue ne le porroit dire, Le mal ostel que l'en li fet Et apreste pour son meffet. Aprenez vous, gens, aprenez, Qui ei de leger mesprenez: 60 70 75 80 9. Ms. Crier. — 36. Ms. et en poine. — 52. Ms. Certes qui. Il fet bon savoir et aprendre Ce par quoi l'en doute a mesprendre Et par quoi l'en eschive honte. Ci enprés vous devis un conte, Estret d'estoire et de miracle, Certes que des le tans Eracle Plus biaus ne fu mes racontés. Or l'orrez, se vous l'escoutez. Jadiz en la terre de Rome Ot un enpereour preudome. Bien tint terre et bien justissa Quant que a li se herissa, Ci que maintes gens le cremoient Assez plus que il ne l'amoient. Une fame ot de bon parage, Bone, cortoise et preus et sage; Mes li biens qui en lui estoit Toute richesse seurmontoit: Dieu et sa Mere et Sainte Eglyse Ama la dame sanz faintise. Ses sires l'ama mout et crut, Et elle lui tant com'el dut. De vraie amor et par cremor Ama et servi son seignour (Car nus n'aime bien, cil ne crient; Bone amour par cremeur se tient), Tant que li enperieres ot Maladie, si qu'il ne pot Lever, ainz jut mout longuement Et malades fu durement, Tant qu'au Sepucre se voa, Si come ses cuers li loa; Et promist a Dieu qu'il mouvroit, Si tost con respassez seroit. Nostre Sires, qui ses bras tant Au pecheeur qui se repant, De l'enfermeté le geta Et de la mort le respita Pour sa bone contriction Et quil i ot s’entencion. Tom. XXXIV. 90 95 100 105 110 115 120 Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère A son veu briement aquiter Fist tantost son oire aprester, Come il en sa senté revint. Si comme a tel home couvint, Pour soustenir lui et sa gent S'esmut garnis d'or et d'argent Et de chevaus et de harnois; Mout s'en parti a grant noblois. Un chevalier a frere avoit Qui sa terre et son droit tenoit; A lui essaucier mout penssa, En son bail sa terre lessa, Par tel maniere que sa fame Fust deseur tous mestresse et dame. Et elle si fu tout en pais, Bone fu avent et aprés; Contre les felons s'engressa Et vers les humbles se plessa; Tous jours se tint en verité Et ot avec lui charité. Ses serourges mout la servoit Et comme sa dame l'amoit, Tant qu'a l'Asencion avint Que la dame a Rome court tint. Pour l'amour du jour, qui fu haus, Li tans fu biaus et clers et chaus, Et la dame fu gente et bele De cors et de couleur novele, Qui lui ot enflambé le vis, Si que bele fu a devis Que pour le chaut que pour nature, Qui en lui fere ot mis sa cure. Tant que les napes mises furent, Si s'asistrent si comme il durent. 130 135 140 145 150 153 Le fol serourge fist doloir, Qu'en son cuer sa biauté bouta, Tant qu'au fol voloir se donna. Il là vit avenant et bele, Tant qu'a son cuer en vint novele, Car ensi come foux se print, De l'amour sa serourge esprint. De lui regarder se disna; Con plus la vit, plus s’enclina Vers lui ses cuers et la vosist. Riens qu'elle fist ne li messist, Car de ses eux la regardoit; Mout li sist quant qu'elle fesoit. Quant les tables furent levees Et il orent leurs mains lavees, Cil a son ostel s'en tourna Et de la court se destourna. Tout mua son fet et son estre Pour l'amour de son novel mestre, Qui en son cuer fu herbergez. En po de tans fu estrangez D'uns et d'autres, car compaignie Ne le solaz ne li plot mie. Tous jors voloit penser a cele Qui li ot mise l'estancele El euer pour quoi si se doloit Que riens fors pensser ne voloit. Qui aime si se doit pener D'estre en joie pour obbliér L'amour dont il se plaint et deult, Car, quant plus la voit, plus la veult. Ensi li foux queroit sa mort En ce quil tenoit a confort. Une nuit a cele penssoit, (F.29 vob) L'enpereris s’asist premiere, 160 Pour fol se tint et dist: ,Or soit: Son serourge devant sa chiere Je l'aing. Voire, fas je reson? S'asist, et mengerent ensemble. Nanil, voir, mes grant mesprison, Amours, qui as foux le euer amble Qui bee a mon frere honnir. 125 Et justisse par fol voloir, Me doit donques bien avenir, 89. sa manque dans le ms. — 91—2: Ms.: Sesmut garnis lui et sa gent Pour soustenir lui et sa gent (Les corrections sont failes d'après le ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1544). — 124. Ms. au foux. N:o 1. 154 (F. 30 r”a) 1 e 5 170 175 185 190 195 200 205 À. WALLENSKOLD Quant je veil trair et forfere Celui qui bee a moi bien fere? Nanil, se ne puet avenir. Mon fol talent m'estuet gerpir, Mon fol talent, ma resverie. Qu'ai ge dit? Je ne lerai mie. Coment lerai ge la meillor, Soit pucele, soit a seignor, Qui onques fust de mere nee? Je cuit que Dieus la m'a donee Et veult que la bele soit moie Et que je ses bons amis soie. Se li voloirs en est vilains, Li cuers en est de joie plains. L'en doit et pene et mal soufrir ; Pour si bel solas aconplir. Bien est enploiee la poine, Qui a parfection la moine. Bien eroi que ma poine avendra Et que mes voloirs s’i tendra; Donques doi ge ma poine amer, S'a moi me rent douz pour amer. De l’amertume ne me chaut, Amour sans poine ne me faut; Mieus vaut, quant elle est bien penee Que quant de leger est donee. Mes, fous, que vas tu devisant? C'est devise et pansser d'enfant. Autel faz je. Je cuit tenir Ce quil ne me puet avenir. Bien sai qu'el ne m'ameroit mie; Amer me couvient sanz amie. Ele se leroit ainz deffere Qu'elle vosist tel chose fere; Si me couvient mon cuer desdire, Et morir m'estuet a martire." Tant se plaint, tant se dolousa Pour cele que tant goulousa Que du tout au lit acoucha. Mout fu pales, mout desfroucha, De toutes aises se mist hors; Pour ce vint au neant du cors. (F. 30 r'b) 210 215 220 225 230 235 240 245 L'enpereris, qui mout l’ama, Qui tous jours frere le clama, Corrouciee en fu durement. Mout le visita bonnement, Tant cun jour devant li se sist Sanz compaignie, si li dist: »Biau frere, se vous le savez, Dites moi quel mal vous avez. Je vous di bien que pour avoir Ne vous leroie mal avoir Ne pour rien que fere peüsse Ou je m'onour sauver seüsse. Dites le moi seürement, Et vous avrez conseil briement. Pour que l'en le puisse trouver, Ja denier n'i seroit aver. — Dame, je ne vous sai que dire, Fors tant que vous avez le mire Pour qui sainz et haitiez seré, Ou je ja n'en respasseré.“ En sospirant laz se clama, Plus ne pot dire, ainz se pasma, Et cele le chief li soutint, Tant qu'a son memoire revint, Si li dist: „Car me fetes sage, S'il vous plest, de vostre malage, Car nule celee n'i voi. — Je vous aing, dame, plus que moi. — Vous m'amez? — Voire. — En quel maniere? — Pour Dieu, dist il, ma dame chiere, Quant vous nel savez, si sachiez Pour vostre amour sui acouchiez. Tant vous covoite et tant vous veil Que je di que morir me veil.” Cele, qui ama leäuté, Vit le musart desconforté, Si ne le volt pas desconfire; En sousriant li prist a dire: „Levez sus, si vous confortez Et de cest mal vous deportez, Qu'en petit d'eure vient grant biens: Tom. XXXIV. (F. 30 v°a) 250 260 [-] a 270 285 Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 155 Je suiz assez vostre et vous miens; Par droit nous devons entramer Et li uns l'autre amis clamer.* Qui sanz doner a fol promet De neant en joie le met; Ensi cil de noiant fet joie: Plus fu sires que raz en moie. La dame d'llee se parti, Et cil maintenant se vesti. Ainz que li quins jours fu passez, Fu il gueris et respassez ; Par le biau respons cuida bien Avoir tout fet, n'il n'ot fet rien. Quant cele vit, si la requist, Et cele maintenant li dist: ,Qu'est ce? Que penssez vous a fere? Me cuidiez vous a honte trere ; Pour vostre lechoiz aconplir? Taisiez! Ce ne puet avenir. Mieus voudroie estre arse en un feu Que je forfeisse a mon veu N'a vostre frere, mon seigneur, A qui vous gardez mal s'oneur, Quant de tel chose m'apelez. C'est oiseuse dont vous parlez. Sachiez, se plus m'en parliéz, Que mes anemis seriëz. Gil, qui el euer ot la folie, Sa requeste n'oublia mie Pour riens que la dame deist Ne pour semblant qu'elle feist, Ainz la requist hui et demain; Mes sa prière fist en vain. Tant li dist et tant l'enpressa Que cele sur lui s'aoursa. Bien vit qu'a lui ne durroit pas; Prendre le fist isnel le pas Par force et metre en une tour Qui fu fermee en un destour. Pour lui garder grant garde mist 2 © 0 2 © 5 300 305 310 3 - 5 320 [S 325 Et richement servir le fist De ce qu'a home couvenoit Qui malgré sien prison tenoit. Longuement i fist son sejour, Tant que l'enpereris un jour Sot que l'enperiere venoit Et que de Rome pres estoit. Mout en fu liee durement, Son serourge fist erroment Delivrer, qui tantost monta Come cil qui mout se douta Pour son meffet, dont encourper Voloit cele et lui delivrer. Ensi le deable le fist. A son frere vint, si li dist De sa fame que tele estoit Que parler a lui ne devoit Et que sa terre avoit honie Pour despendre en sa lecherie, Et li dist qu'en prison l'avoit Tenu, pour ce qu'il ne voloit A sa lecherie partir Ne sa mauvestié consentir. -Cil, qui sa fame ot mout amee, Quant il oi la renonmee Qu'elle avoit tenu en prison Son frere pour sa mesprison, Si crut le serf plus de leger. En lui n'ot riens que couroucier, Tant que de loing la vit venant, Grant joie pour lui demenant. La chiere mie n'enbruncha, Grant erre vint, si l'apela Et dist: „Bien soiez vous venuz, Li miens sires et li miens druz! — Et vous soiez la mal trovee Come ma desloiaus provee!* Lors eonmenda qu'elle fust prise Et a mort pour son forfet mise, C'onques n'ot lesir de plus dire 269. Ms. N vostre. — 288. Ms. richemement. — 290. Ms. Que. — 312. Ms. Et il. Non; 156 A. WALLENSKÖLD N'espace de lui escondire. En croiz seur la roche se mist, Maintenant fu prise et menee Du bon du cuer plora et dist: 330 Sanz forfet a sa destinee. ,Jhesu Crist, Pere, qui sauvas Trois chevaliers seur la marine 370 Saint Daniel et qui gardas Loing de gent en une gastine Sainte Suzane del tesmoing; La menerent pour metre a mort. Biau Sire, qui tiens en ton poing Cele, qui ot bon cuer et fort, Toute poissance a ton talent: 335 Dieus reclama mout doucement Garde m'ame de denpnement! Quil la gardast de danpnement. 375 Gloriéuse Pucele et sainte, „Fier, fist li uns, je ne puis, voir! Par qui nostre mort est estainte; — Ne je, certes, pour nul avoir. Dame, que tous tans ai amee Qui me devroit coper le chief, Et comme dame reclamee: 340 Trop me seroit a fere grief. Se je vous ai de riens servie, Et, s'el n'i muert, pour li morron. 380 Grarentissiez issi ma vie — Or vous diré que nos feron, Et de cest blasme me getez! Fist li uns, qui la volt sauver, Dame, si con vous bien savez Car la menon en cele mer, Que je n'i ai coupes ne tort 345 A la roche ou nus ne repere! En ce dont mise sui a mort; Se vous ensi le volez fere, »ss Dame, sainte Roine fine, Ja mes jour parler n'en orrons. La qui bonté point ne define; Ensi nous en aquiterons, Roine, qui enluminez Car trois jours n’i porra durer Et en droit sentier ramenez 350 Ne les grans ondes endurer, Les orfelins desconseilliez Se Damedieus ne la soustient, soo Et les desvoiez avoiez Qui tous les siens garde et maintient. Et quant que de bon cuer vous prie: Bien la puet sauver, s'il li plest.* Si vous pri ge, dame et amie, A itant lessierent le plet Que vous aiez de moi merci, 355 Et a ce fere s’acorderent. Si que je ne perisse ci. A cele roche la menerent; 395 Pour ce, dame, a vous me demant Sanz robe fors de sa chemise Qu'a la vostre aide m'atant.* Fu la dame en la roche mise. Tant fu esploree et batue Et cil a Rome retornerent, De la paour qu'elle ot eüe 360 La mort de la dame conterent Qu'en sa priére s'endormi. (F. 31 ra) Et distrent qu'il l'orent ocise. 100 Amie ot bone et bon ami, Et cele, qui fu a la bise Que la Dame de Paradiz Et as ondes qui l'asailloient, Li vint devant en son aviz, Qui deseur le cors li sailoient, Qui li dist: ,Ne t'esmaier mie! 36; Damedieus de cuer reclama Je sui là Mere Dieu, Marie, Come cele qui mout l'ama. 5 Qui par tout en bien te tendré 332-3. Ms. La menerent en vne gastine Et loing de gent pour metre a mort. — 336. Ms. Qui. — 352. tous manque. — 354. Ms. A itant en. — 360. Ms. a la dame. — 361. 1’ manque. — 366. Ms. cele que. 377. Ms. qui tous tans tai. — 389. Ms. reconseilliez. — 391. Ms. Touz ceulz qui; prient. — 400. bon manque. Tom. XXXIV. (F. 31 r"b) 410 415 420 425 430 435 440 445 Conte de la femme chaste convoitée par Et garderé ta dingneté Maugré celui qui t'a ce fet, Qui chier conperra son forfet. Et, quant tu te resveilleras, De desous ton chief troveras Une poingnee d'erbe vert, Si te diré de qu'elle sert: Tuit li mesel qui en bevront, Qui de bon cuer confés seront, Maintenant seront respassé, Qu'il en avront le col passé, Et saine char recouverront, Si e’uns et autres le verront. Mes touz jours me tieng en memoire, Si saches une chose voire: Que cil a bone fin vendra Qui ma memoire maintendra.* Une nuit et un jour entier Dormi cele sanz esveillier, Et, quant elle fu esveilliee, Point ne se senti traveilliee De la dolour qu'elle ot eüe, Ainz fu replanie et peüe, Si qu'elle n'ot ne soif ne fain. L'erbe qu'elle tint en sa main Mist à sa bouche et a ses eux; Mout l'ot chiere et si l'ama mieus Qu’el ne feist l'aneur de Troie. Que que de l'erbe fesoit joie, Si vit venant une galie Devers l'ile de Sathanie, Qui venoit vers la roche a force Du vent qui la feroit en loche, Si que plaine en estoit la voile De boqueran fete et de toile. Dames i ot et autre gent, Qui a un mostier simplement Aloient en pelerinage. Grant paour orent de l’orage Et du vent qui ci les prenoit, N:o 1. 410. Ms. desus. — 441. Ms. autres. — 483. Ms. qui li. (F. 31 va) 450 46 =] 465 470 475 480 485 son beau-frère 157 Qui vers la roche les menoit, Tant que par force s'aencrerent Et la dame seule troverent. Mout en furent esmerveillié; Bien cuiderent estre essillié, Car de fantosme se douterent. Tout adés cele part alerent Et virent cele bele et simple, Qui fu en chemise et sanz gimple. Mout orent grant pitie de lui, Que bien connurent son anui A la chiere qu'elle ot blesmie, Qui son anui ne celoit mie. En la galie la menerent, En merveillant li demenderent Coment elle iert illec venue Et coment elle estoit si nue. Cele, qui couvrir se voloit, Leur dist tout el qu'el ne panssoit. Tout maintenant la revestirent Et de viande la refirent ; Mout li porterent grant honour Et les dames et li seignour. A son semblant connurent bien Qu'en lui avoit assez de bien Et que de bon leu fu venue; De plus ne l'orent conneüe. Tantost de la roche s'esmurent, Bon vent orent et tant corurent Par la droite voie qu'il tindrent Qu'a leur pelerinage vindrent. Quant l’enpereris fu a terre, Sa chevance ne sot ou querre, Ne son mieus pourchacier ne sot; N'est merveille qu'apris ne Pot. Quant les dames ot merciées Chacune plus de cent foiees De l'oneur que li orent fete Et du peril dont l'orent trete, Dedenz une cité se mist 158 490 495 500 (F. 31 v?b) 50 e 510 515 520 A. WALLENSKÖLD Qui desus la marine sist. A son huis vit une borjoise Enciënne, sage et cortoise; Ostel en charite li quist. Cele pas ne l'en escondist, Ainz la herberja volentiers. Avec li fu deus jours entiers; Sa conpaignie bien li sist, Car bien entechiee la vist Et bien parlent sanz trop parler Et rasise sanz trop aler. Li sires de la terre estoit Mesiaus, qui trop grant plainte avoit De sa maladie parloient Oil qui couroucié en estoient, Tant que cele en oi parler. L'erbe voult a li esprover; Tout maintenant ele i ala, De l'erbe a boivre li donna, Mes il fu bien confés avant. Quant passee l'ot, maintenant Fu curez de s'enfermeté Et revint drus en sa santé, Si que Dieus et cele loérent Tuit eil qui leur seigneur amerent. Mout fu la dame bien venue Et a grant honor receüe; De tous fu servie et amee. Tel fu de li la renomee Qu'a lui venoient santé querre Tuit li malade de la terre. D'aler par tout tant se pena Que toute la terre sana, Si que chascun la poursuivoit Et chascun pour sainte l'avoit, Car le pais enlumina; Deus anz ceste vie mena. Renomee, qui par tout vole, Porta de ses oeuvres parole, s Tant qu'elle vint a la parsome 514. Ms. Tele. — 532. Ms. Et au. — 541. Ms. fine. 535 540 (F 32 ra) 560 565 Jusqu'a l'enperiere de Rome, Qui avoit un frere mesel: Si ot deffete char et pel Que nus aprouchier ne l'osoit Pour son cors, qui si fort puoit. La dame par conseil manda Et as mesages conmenda Que de l'amener se penassent Et que grant honeur li portassent. Il firent tant qu'il la troverent Et avec eus l'en amenerent. A Rome vint mout simplement, Receüe fu bonement, Mes onques nus ne la percut; Ensi ses connoissanz decut, Qu'il cuidoient qu'el fust finee: Si se fu bien atapinee Que pour riens l'en ne l'avisast, Se l'en seur lui trois jours musast. Son seigneur meimes decut, Qui à grant honour la recut. Devant le mesel fu menee, De gent i ot grant assamblee: La pape meimes i vint, Qui pour sainte fame la tint. La dame un petit sermon fist, Devant tous au malade dist: ,Amis, vous devez bien savoir Que nus santé ne puet avoir, Se Dieus santé ne li envoie; Et de l'avoir en est la voie Confession et repantance Et en bien garder penitance. De par Dieu tant m'entremetré De vous qu'en santé vous metré, Si lo que vous soiez confés Et bien repantans et en pes, Se vous volez que je vous vaille Et que mes conseus ne vous faille.“ Il li otroia volentiers, — 543. Ms. riens nen ne. Tom. XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par Mes ses cuers n'i fu pas entiers, 605 Tant fu engoissiez qu'il leur dist Car pour un pechié se douta. Coment l'enpereris requist Tous ses pechiez dist et conta De ce que fere ne devoit, Fors celui quil fist de la dame Et pour ce enprisoné l'avoit, »;0 Pour perir en cors et en ame: Et coment a tort la blasma De son pechié ne gehit mot. $10 Et a son frere l'encusa, Cele, qui sa faintize sot, Tant que la dame fist demestre Li dist: „Amis, ja n'i guarrez, Et de santé a la mort metre Devant que bien confez serez. Pour sa desleàuté couvrir: 513 Dites tout hors et tout vuidiez „Ensi a tort ai fet mourir De ce dont estes entechiez! (5 La fine, la bone, l'entiere, — J'aitout dit. — Bien vous i gardez! La sage, la bone aumosniere, Or tenez donques, si bevez! Qui les povres Dieu soustenoit Par ce boivre savrez vous bien, Et qui les bons conseus donnoit.“ ss) Se vous avez oublié rien.“ Ensi reconnut devant tous Il prist le boivre, si le but, 520 Qu'il estoit traitres et glous, Mes onques pour ce ne s'esmut Quant il son frere avoit trahi De la maladie qu'il ot. Et cele mort et lui honni. Et la dame li dist tantost: Ensi trois honniz en avoit; 585 ,Come musart vous decevez! Si dist bien que l'en le devoit Dites tout ce que vous savez, 625 Livrer a mort par jugement, Si avrez vostre euerison. Et il l'otroie bonement. — Si diré la grant mesprison E Quant il oirent l'errement, Qui m'est dedans le cors reposte, Si se seignerent erroment 550 Ce qui de toute joie m'oste? De la traïson qu'il ot fete, Ce ne porroit pas avenir; 630 Qui ne porroit estre deffete Ainz veil conme mesel morir. Pour cele qui estoit finee; Ce que je pans je vous diroie? Trestoute Rome en fu troublee. Desmenbrer avent me leroie. Quant la novele fu seüe, 595 Et donques ne guarrez vous mie. Qui guieres n’ot esté teüe, — De ce ne me chaut, bele amie. 635 Grant en fu la plainte et li deulz, Morir puis, que ja nel diré; Et li enperieres touz ceuz En enfer avent en yré.* En son cuer en leva son duel De parole sus li corurent Et vousist estre mort son veil soo Tuit cil qui en la sale furent; Pour sa fame, que tant amoit, (F. 32 r"b) Pape et frere tuit l'apelerent 640 Que sanz forfet morte l'avoit. Et nice de sans le clamerent, Mes pour ce n'en fist nul semblant. Quant il pour noiant s'amusoit Au malade fist maintenant, Et quant sa santé refusoit. Tant que il vint en sa santé. 569. Ms. celui qui. 605. Ms. qui leur. — 627. Ms. Qnt. — 632. Ms. Toute. — Entre les vers 640 et son beau-frère 159 641, le ms. Bibl. nat., f. fr. 1544 donne les vers suivants, qui semblent être primilifs: Celle vist le duel et lennuy Que chascun demennoit pour luy. N:o 1, 160 A. WALLENSKÖLD Selonc la foi li fist bonté, A qui Dieus a sauvé la vie 645 Car Damedieus comenda bien 685 Et la Dame de Maesté, Que l'en randist pour le mal bien En qui conduit j'ai puis este.“ A celui qui le mal li fet; Oil l'avisa, si la connut; Et qui nel fet si se forfet. De bouche et de braz li corut, (F. 32 va) Mout fu a Rome grant li deulz, Si la besa mout doucement sso Vuide fu de joie et de jeuz 690 Plus de cent foiz en un tenant Pour la dame que mout amoient, Come cil qui mout l'ot amee, Que par ce fet perdu avoient. Qui sa perdue ot recouvree. Et cele, qui tout esgarda, Si furent de joie esperduz De soi descouvrir se garda. Qu'il chaïrent touz estenduz 655 Ausi conme pour congié prendre, 695 Braz a braz sus le pavement. Vint à son mari pour aprendre Li apostoiles et la gent La volenté de son courage. (F. 32 v‘b) Qui pres furent la releverent Belement li dist conme sage: Et du miracle Dieus loérent „Sire enperiere, bien sachiez Qui mout estoit biaus avenus, 660 De petit est cil domagez, 700 Et par escrit fu retenus. Quant il pert sa fame ou son buef; Et la dame tout maintenant Ce courrous ne vaut pas un oef, Leur aconta son errement, Car ce recuevre l'en souvent. Con la Vierge la secourut, Pour une fame en avrez cent, Qui en dorment li aparut, 665 Se vous tant avoir en volez; 705 Et de l'erbe et de la gualie Or ne vous ent desesperez. Toute leur devisa la vie. — J'ai tout perdu quant que j'amoie: Tuit cil de Rome se penerent Ma fame, ma terre et ma joie, De joie fere, et en sonerent Et a escil en seré mis Li saint que il a soner orent. 670 Au voloir de mes anemis, no Et clerc et lai, quant que il porent, Car pour sa mort despis et hé Firent feste trois jours entiers Moi et ma terre et quant que g'é. Et en rues et en moustiers. Ensi au neant livrez sui Et li enperiere manda Pour le corrous que j'ai de lui. Les trois a qui il conmenda 615 — Mes sire, l'amiéz vous tant 7315 Cele a decoler, et il vindrent, Con vous en fetes le semblant? Qui come mort danpné se tindrent — Oil, et fere le devoie, Pour ce qu'ocise pas n'avoient Car j'en lui la meillour avoie La dame; pour ce se doutoient. Qui onques fu de mere nee.* Mes cil, qui pour amis les ot, es) Cele se fu destapinee 720 Leur fist croistre leur fié tantost Et ot un po levé son vis, A chascun de mil mars d'argent, Si dist: „Biau frere, biaus amis, Et les mercia durement Vez me ci, vostre douce amie, De ce que il orent forfet; 683. Ms. Veez. — 694. Ms. Qui. Tom. XXXIV. = m p 730 735 Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère Mes el forfet orent bien fet. Et a son frere fist avoir Grant partie de son avoir. Si l'en envoia son mieus querre Et le conjura de sa terre, Car son estre ne li sist mie; insi venja sa felonie. Et il remest aveques cele. Qui fame fu Dieu et ancele, Aveques sa fame et s'amie, Qui la bonté n'oblia mie Que la Dame sainte et parfete Li avoit en la roche fete, Qui l'ot ramenee a s'onor Et a l'amour de son seignor Et du faus blasme mise hors. Pour lui mist a escil son cors, Tant l'anora, tant la servi Que tous ses menbres aservi (F. 83 r'a) 745 750 755 760 161 Pour gaengnier l'amour de cele Qui enfenta virge pucele, Si qua la Deité devine Rendi si preciéuse et fine S'ame qu'es cieus la corona Cele qui grant pooir en a. Qui fol envoie fol atant; Qui a traison fere entant Come povre de sens pourchace Ce qui à danpnement le chace. Nus ne puet ouvrer contre loi Qui ne truisse a pou de delai Le gerredon de son outrage. Pour ce di au fol et au sage Que de trair autrui se gart Et a ce que j'ai dit regart, Car traïson et traïtour Het Dieus plus qu'autre maufesteur. Im vergessen don 17 lieds Frawenlobs Albrecht Paumholezen gedicht Die keiserin von Rom. N:o 1. Berlin, Kgl. Bibl, Cod. Germ. 414, f. 439 r? — 442 yo. (F. 439 1?) I Zw Rom do sass ein grosmechtiger keisser, der hies Octauianus, was ein reisser des reiches in dy lant so weit; er dint Got innikleiche. Der het ein weib, die was so frumm der ere, das sie daran kunt nymant nit versere; ir weiplich er vnd reinikeitt das kam sie on schwerleiche ; darvmb sie lob vnd er pesas. Vnd als vns Crist geporen wass, ein herscher aller mechte, 728. Ms. conioia (?). — 745. Ms. Si con. — 746. Ms. Quen dist. As Ms. innn kleiche. — I, 5: Ms. frunn, 162 A. WALLENSKÖLD do nom im vir der keiser Got zw lob vnd er ein walfart zw volpringe, die was vber mer, zw der er sich gar schnel pereit, auf das er sie verprechte. II Ein pruder het der keisser, den er patte, das er ein weil reigirt on seiner statt, pis im Got wider hulff zw lant; er sprach: ,Pis sorgen ane!* Als pal der keisser kam auf meres flutte, sein pruder eilet hin in stiler hutte, pult vmb die keiserin zw hant; sie sprach: „Dw falscher mane! (F. 489 v?) Hat das mein her pefolhen dir? Dein falscheit hilfft dich nit gen mir, darvmb so las darvone! Weipliche er die ist von Got so hoch gefreit, das er nit pesers hie den reinen frawen geit; weleh den verleust, in hertem stant mus sie Got darvmb thane.* UT In falscher lieb sein hercz so gen ir prane, das er seins pittenss nit mocht abegane, wart ir pedencken lang vnd vil, wie sie sich vor im friste. Zw Rom do stunt ein duren in der statte, darauf pirst mon die purger in dem ratte ; auf den gab sie im heimlich zil vnd sprach zw im: , Da iste am pesten vns zw enden das.* Zum duren er sich fugen was vnd wart sich heimlich lane da auf den duren zichen, als sie im gepott; zw hant vil sie auf ire knye vnd dancket Got vor freuden, die in ir aufwil, das sy sein frey mocht stane. Ill, 1: Ms. ger ir. — III, 12: als peu lisible. — III, 14: Ms. vor. Tom. XXXIV. N:o 1. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère IV Des dages als der keisser kumen solte, lies sie den aus, vor dem sie sich entholte. Dem keiser er entgegen reit, empfing in schon vnd sere. Der keisser fragt in, wie es da heim stunde. Er sprach: ,Gar wol! Dan eins ich dir verkunde von deines weibes listikeit, die mir pracht schant vnd schwere. Si pat mich in geheim zw ir; da ich sie nit geweret schir, wart sie mir feint gar dratte. Zw hant sie mich da auf den duren legen lis, vnd an dem dag, da sie dein zwkunfft west gewis, liess mich von dem duren an freit. Merck, pruder, die vndatte!* V (F, 440 1°) Der keisser vil in leit vnd zornes rotte vnd schuf zw hant der keiserin den dotte: palt must mon sye in fremder wat furen in walt von dane. In kaim mon sie im walt vmbpringen solde, vnd als mon sie eben enthaupten solde, fil sie auf ire knye so drat, rufft Got gar ernstlich ane, dass er ir paremherezig wer durch seiner pittren marter er, vnd auch Maria reine. Da sie da kniet vnd Got so hoch vnd diff ermant, ritt vur ein fremmder her, dem do was vnpekant ir eleglich not vnd vbel dat. Der reitt hinzw alleine. VI Alss er die keisserin wart onesechen, ruft er sein dinern vnd wart zw in gechen: „Nempt hin die schonen mit gewalt, ich mag ir nit lan dotten.* Die diner namens von der schergen hande; 163 164 A. WALLENSKÜLD der her irselber auflost ire pande vnd schwang sie auf sein pfert gar palt vnd furt sie hin aus noten, schnit ir gar reiche kleider an, dan von gepurd vnd ir persan daucht sie in hoch geporen; des hilt er sy in grosser hut vnd hohen eren. Des graffen fraw die det ein kindelein gepern; des nom an sich die wol gestalt ZW zichen vnd peworen. VII Der selbig graff auch einen pruder hette, der legt auch on dey frawen vil der pette, das sie solt da den willen sein, dem sie auch ganez verseitte. Darvmb er sie so ser hassen pegunde, das er mit nichte ir abseczen kunde; doch mit we vnd mit grosser pein er sie grosslich peleitte. Einss dages er do heimelich wardt in die kammer fugen sich, da sie lag mit dem kinde. Das kint er in dem aller pesten schlaff ermort; (F.440 v er hub sich auf, dass mon in weder spurt noch hort, auf das sich die vndat allein auf die gedreuen finde. VIII Des morgens man dass kindt ermordet fande. Der morder saumpt sich nit vnd sprach zw hande mit falscher clag sein pruder das, vnd sprach: ,Hab dir der lone von der, die dw dort von dem dot erloste, der dw so vil nachhie gedrawet haste. Mit nichte dirs abpitten lass! Schaff, das mon ir dw ane den aller pesten dot anleg vmb willen irer falschen pfleg!“ Tom. XXXIV. N:o 1. Conte de la femine chaste convoitée par son beau-frère Der her sprach: ,Pruder meine, an irem leibe mon sie nit pedrieben sol, wan in ein wilde insel so wil ich sie wol vervuren. Las, das sie vur was mein ingedenck dw seine!“ IX Der graff gab sie eim schiffmon vnd gepotte, das er sie in ein insel seezt on notte; der auf dem mere durch ir schón seinss willenss von ir geret. Doch halff in wider gutt wort noch falsch pette, sunder sie antwurt gutlich durch ir stette: „Lass ab dein clag vnd falsch gedön, wan dw wirst nit geweret; e wil ieh sterben in der wilt.* Zw hant seezt er das schone pilt auf ein fels mit geferdte vnd fur von dan. Do schrey die edel keisserin: Kum mir zw hilff, dw himelische kunigin! Dein hilff mocht mich wol machen kön von meiner grossen schwerdte.“ X In solcher angst vnd herezenlieber schwerde wart sie vor leit hinsincken zw der erde vnd schliff. In dem draum ir furkam Maria, die vil reine, vnd sprach: „Ich wil dich leren zw der stunde, das dw die sundersichen machst gesunde (F. 441 19) mit einer wurcze lobesam. Darvmb do grab palt eine vnder dein haupt; die hat soleh krafft: wer mit dem aussacz ist pehafft, der wirt darvon verlone.“ Da sie erwacht, die wurez grub sie pehendiklich. In dess ging her ein schift mit gut; des freit sie sich. In dess sass sie vnd vur gen Ram; gab offlich zw verstane, 165 166 A. WALLENSKÖLD XI wie sie den aussacz genezlich kunt verdreiben mit gottes hilff peid manen vnd den weiben an all leipliche schwerikeit. Nun in der zeit gar hatte dess keiserss pruder, der sie het versaget, mit dem aussacz gar schwerlichen geplaget. Er sprach: ,O we, meinss grossenss leit! Wan kumpt mir die vndatte?* Des gleich dess graffen pruder was auseczig in solycher mas. Der graff furt in geschwinde gen Ram. „Ob mon in durch gross kunst möcht machen rein, mit grossem schacz solt disser arezt pegabet sein," also liess er in sunderheit zw Rom oflich verkunde. XII Dess kam gen hoff wol vir dem keisser here, wy das ein fremde fraw herkumen were, kunt solehe schwer verdreiben gar. Der keisser nach*ir sente. Die edel ereztin kam gen hoff zw" hande, dass sie zw hoff doch nymant nit erkante. Der keisser sprach: „Fraw, nement war, went von in ab pehentte soliche schwer, dem pruder mein! Mit einem man gancz selberein solt ir pegabet werden.“ Sie sprach: ,Keins schaez noch guttess ich darvm peger, sunder dem hochsten Got gib ich darin dy er, (F. 441 vw) durch den ich auch mein kunst nit spar.“ Der keisser mit pegerden XIII nam palt sein pruder, furt in zw der frawen; vnd auch der graff vir sein pruder der schawen, ob im geholffen wurt durch sy; XI, 1: Ms, dein aussacz. Tom. N:o 1. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère das wolt er selb verschalde. Die fraw die stund vur sie vnd sprach: , Wolane! Wolt ir veriehen hy vor ider mane, was ir ye det iez oder ye, euch wirt geholffen palde.* Dess keiserss pruder offenlich vor allem volck pekennet sich al seiner missedate, pis on allein das er aus lugemhafftem munt die edlen keisserin falschlich versagen kunt; das wolt er auch veriehen ny durch falsch seins herczen ratte. XIV Solich verhaltung mereket die vil gutte; sie sprach: „Mit wissen nit verschweigen dutte, sunder euch vberwindet gar, wolt ir auch werden reine.“ Der keisser sprach: ,Pruder, weistu noch mere etwass, dass wider mich so groblich were, das offenbar hy vor der schar! Hab forcht vnd sorgen cleine!* Er fiel zw fuss dem keisser reich vnd det veriehen offenleich, wie er die keisserine gegen dem keisser felschliehen verlogen het, darvmb dass sie nit wolt geweren seiner pett. Do das der keisser wart gewar, pedript wurt im sein sine. XV Erst nam die fraw die wurcz vnd schneit sie cleine, davon dess keissers pruder vil vnreine auch offenlich zw drincken gab; do wart er rein vnd clare. Dess graffens pruder hub do an zw clagen, was er ye det pey allen seinen dagen, pis auf dass kint; da lis er ab, XIII, 6: Ms. vor. — XIII, 13: Ms. das edlen; kynt, — XV, 5: do manque dans le ms. 167 168 A. WALLENSKÖLD vnd schweigsam hett ers gare. (F. 442 r°) Die fraue sprach: „Versucht euch pas, vnd wist ir mer, so offnet das! Durch nichte dass nit late!“ Dess kindes mort er erst do offenlich veriach. Die fraw mit irem dranck der wurez sie in versach, als ich das gschicht gelessen hab. Da wart er rein gar dratte. XVI Gross lob gesprochen wart dem zartten weibe, dass sie so palt macht rein der zweyer leibe an alle schwer mit irer kunst; dess wundert menikleichen. Doch was noch vnerkant die zarte frawe; do nent sie sich vnd sprach zu im: ,Nun schawe: eur falschess werben wass vmbsunst; mein er philt ich genezleichen.* Itlieher gnad von ir pegert; zw fuss vil ir der keisser wert, schon erlich sie empfinge. Der keisser liss ein hoff ausriffen ir zw er. Die fraw die sprach: ,Kein mon perurt mich nymer mer; mein hercz in hiczelicher prunst pegert geistlicher dinge.“ XVI Nach ir pegirde ir der keisser reiche peleit in ein kloster demutikleiche. Darin erlanget sie von Got die kron der ewikeitte. „Daran gedenck ein reines weib: der eren mit nichte solt dein elich man verkeren, vnd halt ess alss dir Got gepot; piss auch nit so verzeitte! Wan dw schon angelanget werst, gedenck, das dw in widerferst, vnd phalt dein weiplich krone, XVI, 14: Ms. hiczliher. Tom . XXXIV. Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère 169 die dir so hoch vber al kron erhaben ist“, spricht Albrecht Paumholez, pittet Got, den waren Crist, das er vns in der leczten not (F. 442 v?) welle allen pey pestane. N Der Teichner (Ms. Dresde, Kgl. öff. Bibl, M 203, pp. 47 b — 53a). : Die Rede hat gemacht der Teychner. (Pag. 47 b) In der Rómer puch man las, So vernim, waz ich dir sag: Das ein gewaltiger chunig was; So haiz ein haymleich wesen pawen, Der must in ein herfart. Daz daz niemand mag geschawen, Do stund allez sein gepart, Daz der sünden vnd der schant 5 Wem er liez sein frawen pider, so Nempt werd innen in dem lant.* Unz er chem zu land herwider. Daz geschach, er pawt ein vest Do wart im geraten, wie An ein heimleich ort, die er wol west. Daz ers seinem pruder lie: Do die vest volehomen schain, Der behielt ims wol mit ern. Do sprach die frawe rain: 120 Damit so must er dannen chern. 35 „Noch ist nicht gewerens zeit. Als pald vnd er rait sein strazz, Ir schawt, wo ezzen vnd trinkchen Do verzaigt der pruder daz, leit, Daz er was ein póser man Daz wir die vest berüsten gar Vnd auch sucht die frawen an, Vollichleichen auff zway jar: 15 Daz si seimen willen tät. Ezzen vnd trinkchen müzz wir han.* Do veriach die frawe stät: 10 Er sprach: „Daz ist schir getan.* „Waz wolzt an dir selber rechen? (Pag. 48 b) Do sprach er zu der guten: Wolzt du dein trew am pruder „Du solt nicht lenger frides muten.“ prechen ? Si sprach: „Ja, die zeit ist hie.“ (Pag. 48 a) Ob ich denn so pós nu wär Vor die frawe in die vest er gie; 2» Vnd den deinen willen pär, is Sie versperrt in mit dem tor: So gehórt es dich nicht an.* Er belaib drinn, si was hievor. Do sprach er: „Es müz ergan, Also must er sein verspart, Stunden hundert trew ze phant.“ Vnz daz sich endt die herfart. Do sbrach die fraw zehant: Do der herr nu cham herwider, 25 ,Seind es nicht anders wesen mag, so Auff hub sich die frawe pider, XVII, 15: Ms. pey sey pestane. 27. Ms. Sr(?) haiz. N:o 1. 170 60 A. WALLENSKÖLD An die tär sie sagt im mer, Wie ir herre chünftig wär; Sie sprach: „Ich merkch auch vnd spür, Daz du gerne werst herfür; So will ich dich lazzen frey. Sprich, das ich an sorgen sey!* Do gab er ir trew vnd ayd, Er gewünscht ir nymmer layd, Daz er ir hernach zebrach. Als pald vnd er den pruder sach, All sein trewe die was do ab, Daz er die frawen schuldig gab: 95 100 Do veriach der fürst zehant Zu dem poswicht: „Ruht hinz ir! Waz du nu wild, daz ist mein gir." Do si dem poswicht wart geben; Do gewans nie vbler leben. Waz er marter mocht erdenkchen, Damit tet er sey bechrenkchen. Also slaiff ers auf und nider, Zelezt in die Teyfer wider; Da si vor was auzgenomen, Also musts hinwider chomen. Doch was der lieb Got ir trost, Als der yr die seinn erlost. (Pag. 49 a) Sie hiet vbels vil getan 105 Do si in dem wazzer ran, Mit so manigem slafman. Do der plikehts ein alter man; 65 Da verlog ers also scharff, Der sprach: ,Ging aus dem wag, Daz mans in die Teyfer warff. Gute fraw, vnd nicht verzag! Do cham si in ein vischpant, Ich bin es, Peter, Gotes pot. Daz sey ein vischer zoch ans lant. 1:19 Dich hat nie verlazzen Got Darnach chom die frawe gut Vnd wil dich halt nicht verlan. zo Noch in grozzer aremut, Ge vnd nim dich erzney an Daz ein herzog nach ir sant In die stat der Rómer schar! Vnd sich der frawen vnderwant Vnd wer dir peichtet offenbar, Mit also reehten trewen gut, 15 Waz er sünden hat getan, Daz si im eins chindleins hut, Der wirt ein gesunter man 75 Daz er ir in trewen enphalich. Vnd stet auff mit Gotes gewalt, Do was an dem hof ein walich, Wie sein siechtung ist gestalt.” Der des fürsten diener hiez. Do die Rómer daz erfrieschen, Der het neyd vnd widerdriez 120 Nach der frawen sie do yeschen. Hinz der frawe ane schuld. Do war besundersiech ir man so Damit si auch verlos sein huld, Vnd sein pruder, der vortan, Daz er begert pey ir ze ligen, Vnd der man des herzogen, Vnd do der pós des wart verzigen, Der sey auch het verlogen. Do stund stets aller sein fleiz, 12; Die sey hetten ze töten gemainet, Wie er sey pracht in ytweiz. Die wurden alle drey geverainet ss In ein chamer er chómen phlag, Mit der sundersiechen pein, Da die fraw vndtz chind da lag. Daz doch nicht swachers mocht (Pag. 49 b) Mit dem swert daz chind er sterbet, gesein Als es die fraw hiet verderbet. Vmb daz jemerleich verraten, Daz si an der frawen taten. Er sagt dem fürsten vnd hofgesind, 130 so Die fraw wer schuldig an dem chind, Des sey Got vnschuldig chant. Daz het Got hinz in gerochen, Waz si hetten auff sew gesprochen, Tom. XXXIV. (Pag. 50 b) 135 (Pag. 51 a) N:o 1. 140 160 165 Conte de la femme chaste convoitée par son beau-frère Das sie nicht gdacht noch gerüret. Also wart die fraw gefüret Für irn rechten ehemann, Daz si in legte erzney an. Si chant in wol, er chant ir nicht. Do sprach die frawe gericht: „Es ist alle erzney verlorn, Ir müzzt peichtig werdn vorn. Got hat mir die gnad gegebn, Wer mir peichtet alz sein leben, Der wirt ein gesunter man, Wie sein siechtung ist getan. s Auch sein peieht sol offen sein, So er lawest mag geschrein, Daz mans vberal gehórn chan.* Do verschrakcht der herr dervan, Daz er offennlich solt peichten Vnd sich selb so gar verleichten. Er sprach: ,Liebe frawe zart, Wer ich damit wol bewart, Ob ich heymlich peicht ein tail?" Si sprach: ,Nain, ez macht nicht hail.^ s Also sagt er sein gewissen Offenbar vnd vnverizzen, Dann daz ain dawcht in ze scharff, Daz man die frawe ind Teyfer warff; Daz wür leicht vor scham verswigen. Doch liez es die frawe nicht ligen; Si sprach: ,Herr, bedenkt ew paz: Ir habt vergezzen etzwaz. Wer mir ganz veriehen tut, Der ist zehant gesunt vndijfrut. Also versten ich mich dabey, Daz ewr peicht getailet sey. Davon tut mir auff die tür Vnd lat ez allez samt herfür, Welt ir gesunten leib hie schawen.* Also peycht er vor der frawen, Die sein hawsfraw was vnd hiez, Wie er die verderben liez. Alsin drat er des veriach, (Pag. 51 b) (Pag. 52 a) 175 180 185 190 195 200 205 210 215 171 Verswunden was sein vngemach, Vnd stund auff an allen pein Vnd gie zum siechen pruder sein. Er sprach: ,Lieber pruder, sich! Aller deiner sünden gich Der frawen offennleichen hie, So wirstu gesunt als ye." Do verschraket er von den pünden, Daz er offenleich solt chünden. Doch pracht in der pruder dran, Daz er hub die peychte an Vnd sprach vnz an die stat, Daz er mit seinem falschen rat Het dem pruder daz weib verworn; Do geswayg er vnd lag als vorn. Do sprach die frawe geslecht: „Ewr peycht ist nicht gerecht. Hiet ir recht gepeicht von grunt, So stünt ir auf vnd wert gesunt. Wer mir genzleich tut veriehen, Der ist mit der vart gerehen. Davon sult ir nichtz versparn; Ir sult es alles offenbarn, Welt ir haben gesunten leib.“ Do gedacht er des pruder weib, Daz er peychtig wurd dervan, Waz er ir vbels hiet getan. Alsen drat er sich des erchant, Do was er auch gesunt zehant Vnd stund auf an allen schaden. Darnach so wart die frawe geladen Hinz der herzoginne man, Der ir vil laides hett getan Vnd begert nu hilff an sey. Do sprach die wandelsfrey: „Ewr siechtung ist also getan, Das ew niempt gehelfen chan, Ir müzt offennleichen sagen All ewr sänd von chindestagen.* Do sprach der sündig man: „Wer het ye gehört daran, Daz man offennleich sol peychten!“ 172 225 (Pag. 52 b) 23 24 0 S A. WALLENSKÖLD Do sprach si zu dem leichten: „Da ist anders nichtes an: Welt ir werden ein gesunter man, Ir müzt offennleichen iehen. Die weil ewr peycht ist vngerehen, So seyt ir auch des chrumpen leibes.“ Do volgt er dem rat des weybes, Daz er peycht auff alle ort Von dem zwivaltigen mort, Wie er des herren chind erstach Vnd das an der frawen rach. Als pald vnd er daz erschainet, Do was im auch sein leib gerainet. Do die drey wurden berait Von der móselsüchtichait, Die zwen an eren wurden tot, Daz ins niemand wol derpot. Do sprach manig man dapey: „Man solt sein verderben drey Vmb die ainige posheit!“ Des geuieln si auch in arbeit, Daz si der fürste slayffen liez Vnd in die Teyfer werffen hiez, Als si teten der frawen rain. Alzo geschach in allen zwain, Daz man sie möselsüchtig vant, Vnd auch sagen musten ir schant Gar offenleich vor layn vud phaffen. (Pag. 53 a) 245 153 a S S 26 Es war noch hewt ein edelz straffen, Wer die lewt mit lügen beschwachet, Daz den Got zu nichte machet Mit den sunderleichen maylen, Daz den niemand mocht gehaylen; Er must offenleichen iehen, Waz im sünden wär geschehen, Oder waz er liegens ye hiet phlogen: So wurde dester myn gelogen. Doch zu lezten Got daz wolt, Daz der herr erchennen solt, Daz die ärztinn wàr sein weib, Die im da macht gesunten leib. Darnach lebt der herre guet Vnd die frawe gar wolgemut In der werlt, daz ist war, Sagt vns die schrifft, zway jar Vnd leicht ettlich tag hinfur, Daz sie volgten der natur. Darnach lebten si geistleich, Daz si verdienten daz himelreich: Er wart ein mönch, si ein nonn, Auz der falschen werlt entronn Zu den frewden vnwandelber. Also sprach auch der Teychner. Also hat das puch ein ende. Got behüt uns vor missewende! ERRATA > l. 1: 82 v5, liseg: 82 r*. , L 3 d'en bas: said, lisez: said. d'un, lisez: d'ung. , l. 2: u der, [jsez; u. der. TABLE DES MATIÈRES Chapitre I. Classement général des différentes versions Chapitre II. Origine du conte Chapitre III. Versions orientales Chapitre IV. Les Gesta Romanorum . Chapitre V. Florence de Rome . Chapitre VI. Le Miracle de la Vierge Chapitre VII. Crescentia Chapitre VIII. Hildegarde Chapitre IX. Conclusion à : Chapitre X. Table alphabétique des versions . Appendice: A. Version du Maase-Buch, ed. de Wilmersdorf (traduction) LC B. Version d'A! Farag Ba'da Alsidda, ms. Londres, Brit. Mus. Or. 237 (traductior) C. Version des Gesta Romanorum anglo-latins, ms. Londres, Brit. Mus. Harl. 2270 D. Version latine en prose du Miracle de la Vierge, ms. Paris, Bibl. nat., f. lat. 14463 E. Version latine en prose du Miracle de la Vierge, ms. Londres, Brit. Mus. Harl. 2316 . F. Version latine en vers du Miracle de la Vierge, ms. Paris, Bibl. nat., f. lat. 17491 . G. Version francaise en prose du Miracle de la Vierge, ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1805 . H. Version des Faiz et miracles de Nostre Dame, ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 410 I. Version francaise en vers du Miracle de la Vierge, ms. Paris, Ars. 3516 J. Version de l'Alphabetum narrationum d'Étienne de Besancon, ms. Paris, Bibl. nat., f. lat. 15918 RE à © LS De K. Version de la Stella maris de Me um re al ds eun di Garlando, ms. Londres, Brit. Mus., Roy. 8. C. IV. : L. Version de la Vie des Pères, ms. Paris, Bibl. nat., f. fr. 1546 M. Version d'Albrecht Baumholtz, ms. Berlin, Kgl. Bibl, Cod. Germ. 414 . N. Version de Der Teichner, ms. Dresde, Kgl. off. Bibl, M 203 Errata 173 ACTA SOCIETATIS SCIENTIARUM FENNICÆ. TOM. XXXIV. X 2, VERGLEICHUNGEN ZWISCHEN NORMALBAROMETERA A. F. SUNDELL. E u^ i | lan "a PER E MURAITIÉ NOS vie 703 $4 » Ep ER PR. A ass id TAL E Ma Dre Dn do Mon "er (ailes VE Le Miracle de t. Vinrgu Chapters WT Qrescagtia ^ "mn E Chapter FINE Miktogange - | Chutes IX. Uonctustóu sg Elan one aime: T Nanou. du bas gef. "T Nimorédorf (Cosdagugti san Vann d'A Pray Ban AbsMa, me Coins "utt. Mas nur (AM Vérité us rada Barnim Bug je idus, ana, Lrindiren, June Vias Har Vai Satius du uem d Mara dö (0: Tine, mh Tune MU RM £ Manso Irina un pour du Aeeei A IRAN Lcd ry, Brit. UN por Vorstób Vitige en vare der Minh: da da. Fänge, wo. Parii, Tol. uat, t RC dn Vinklar: Ernigafiin u roue du. ärger so la Fig, uh Tru Milan. Pod nil ordi dos Nm: ef memos dio Nel Dind) S Pus, nbl Bat. t | RITU Vendor fréncale om veio du Arme dé La horus, me. Put EN MAR dpa M Voidur dv LAphuhotum. Gureiilomoni rMRROR JS ne a - Por, SIN, aut E "edo dde d: f£ uM : E | | m E & Val dé. Le Salt amarte do Mimauije Habit Maria hse de deis de Gori M j ENSE: qux. Londres, Pv News May, 8o ri ne. Eu. sh t Vörslun du be Vac der [Urin, ws Pal Bill apta. € u ou | Uy j M V insu d Albroul Hunan: ma Peru, un, Hum ul (onu. $19 W. a Vorslon qe. Lee That wif Evian "NN CX Im Jahre 1886 wurde von mir ein Normalbarometer konstruirt, welches als Kontrollinstrument benutzt wurde bei meinen Juni— August 1886 und im März 1887 ausgeführten Vergleichungen zwischen den Hauptbarometern ver- schiedener meteorologischen Anstalten in Schweden, Norwegen, Dänemark, Deutschland, Belgien, Holland, England, Frankreich, in der Schweiz, in Oester- reich und in Russland. Diese Vergleichungen wurden durch ein von mir kon- struirtes, ausleerbares Reisebarometer vermittelt und sind zusammengestellt in einer im Jahre 1887 veröffentlichten Abhandlung '). Seit dieser Zeit habe ich mich sehr bemüht mein System für Normalbaro- meter zu entwickeln und zu vervollständigen, und ist meinen Bemühungen in dieser Richtung eine kräftige Unterstützung von den hiesigen wissenschaftlichen Anstalten zu Theil geworden, da ich Gelegenheit hatte noch drei Exemplare Normalbarometer auszuführen. Die Vergleichungen zwischen diesen Baro- metern haben meinen Bemühungen und Erwartungen wohl nicht völlig ent- sprochen. Da aber in den letzten zwei Jahrzehnten für die Herstellung eines internationalen Systems für Normalbarometer nicht viel gethan wurde, sehe ich mich veranlasst meine Vergleichungen hiermit zu veröffentlichen. Frühere Arbeiten mit Normalbarometern. 1. Hier müssen zuerst erwähnt werden die auf Normalbarometer bezüg- lichen Arbeiten von dem verstorbenen Direktor Hrmrıcn Wir». Schon im Jahre 1870 wurde von ihm ein Normalbarometer für das physikalische Cen- 1) A. F. SUNDELL, Barometervergleichungen ausgeführt in den Jahren 1886—1887 an ver- schiedenen meteorologischen Centralstellen. Acta Soc. Scient. Fenn., XVI, S. 429, 4 A. F. SuNDELL. tralobservatorium in St. Petersburg konstruirt '). Die Lagen der ziemlich weiten Oberflächen der Quecksilbersäule wurden in den zwei Mikrometerfern- róhren eines Kathetometers visirt; die in dieser Weise fixirte Barometerhóhe wurde dann durch Drehung der Kathetometersäule auf einen Millimetermaassstab übertragen und mittels der Mikrometer in Tausendstel mm bestimmt. Durch meinen Reisebarometer wurde im Mürz 1887 konstatirt, dass dieses Normal- barometer und das meinige bis auf 0,01 mm mit einander stimmten. Die Vergleichung geschah doch nicht direkt mit dem Wild’schen Normalbarometer, sondern mit zwei Wild-Fuess'schen Barometern, derer Stand gegen das Nor- malbarometer bekannt war. Im Jahre 1891 wurde dieses Barometer (Normal- barometer I) mit neuen Kammern versehen ^). Die Einstellung auf die Queck- silberflächen wird seitdem durch centralen Spitzen oben und unten vermittelt. Man visirt nach PzmwEr's Vorschlage ?) die Mitte zwischen der Spitze und ihrem durch Spiegelung in der Quecksilberfläche hervorgerufenen Bilde. Die ziemlich delikate Visirung der eigentlichen Quecksilberfläche fällt somit weg. Später ist von Wirp ein neues Normalbarometer für das Centralobserva- torium konstruirt (Normalbarometer IT) und im Jahre 1892 vollendet worden. Die Kammern des neuen Barometers sind viereckig; vor und hinten ist die Wand weggeschliffen und durch aufgekittete planparallele Glasplatten ersetzt. Eine mit der oberen Kammer kommunizirende Töplersche Quecksilberluftpumpe ge- stattet sowohl die Evakuirung des Barometers wie auch die Bestimmung des Druckes im Vacuum, ganz wie bei meinem Normalbarometer. Bei der Ein- stellung oben und unten werden Spitzen benutzt. Auch wurden nach THIESEN'S Vorschlage *) die Striche und deren Spiegelbilder eines unmittelbar an die hin- teren planparallelen Glasplatten der Kammer angebrachten Millimetermaass- stabes angewandt und dadurch ein nachheriges Uebertragen auf einen seitlichen Maassstaab überflüssig gemacht, wie bei meiner Ablesungsmethode. Noch ist zu erwähnen das Normalbarometer im Filiale des Centralobser- vatoriums zu Pawlowsk, die im Jahre 1887 ungeführ wie das Barometer I kon- struirt ist mit cylindrischen Kammern. Später, 1892, ist doch eine Spitze über ‘) H. Wirp, Ueber die Bestimmung des Luftdrucks. Repertorium für Mere III, N:0 1, S. 23. 2) H. Wirp, Die Normalbarometer des Physikalischen Centralobservatoriums zu St. Peters- burg. Repertorium für Meteorologie, XVI, N:o 4, 1892. 3) Nach einer Mittheilung von W. J. Marek, Neues Verfahren Normal Fa und Manometer abzulesen. Carls Repertorium für Experimentalphysik, XVI, S. 585. 3) M. THIBSEN, Ueber die Ablesung von Normalbarometern. Zeitschrift für Instrumenten- kunde, 1886, S. 89, Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 5 die untere Quecksilberfläche angebracht. Die obere Kammer besitzt keine Spitze und wurde daher nach dem Beispiele einer Anordnung von MAREK ') das reelle Bild einer äusseren Spitze über die Quecksilberfläche auf optischem Wege projiciirt und wie die untere Spitze benutzt. 2. Die direkten Vergleichungen dieser Normalbarometer haben folgende Resultate gegeben *). Normal I — Normal II (Spiegelung mit Spitzen). 1892 März 18. — 0,005 mm + 0,005 mm j X mn?hkuve9000k. ,*50:016/:5 Mittel — 0,002 mm. Normal I (Spitzen) — Normal II (gespiegelte Striche nach "luigsex). 1892 April 5. + 0,029 mm + 0,014 mm. Normal II (Spitzen) — Normal Pawlowsk. 1892 Sept. 21—30. + 0,025 mm + 0,017 mm. Das wenig gute Resultat Normal I (Spitzen) — Normal II (gespiegelte Striche) wird der grösseren Unsicherheit der Methode der Einstellung auf die Striche und deren Spiegelbilder zugeschrieben. Von Wir *) wurde gefunden, wie von mir schon 1886, dass die Spiegelbilder der Millimeterstriche entweder zu weit oder zu nahe in Hinsicht des gespiegelten Striches fallen, welcher Uebelstand bei einer Theilung bis zu halben Millimetern beseitigt werden könnte. Diesen Ausweg habe auch ich schon früh mit gutem Erfolge zuge- griffen. 3. Auch im Bureau international des poids et mesures zu Sèvres hat man sehr bemerkenswerthe Instrumente für genaues Messen von Gasspannungen konstruirt. Von den Normalbarometern im Bureau sind zwei näher beschrieben worden. Im Normalbarometer II von Marek ‘) wird nahe über die Mitte (@uecksilberfläche mittels eines Kollimators das reelle Bild eines horison- talen Drathes hineingeworfen. Im Mikroskope wird dieses Bild sowie sein 1) W. J. MAREK, Carls Repertorium, l. c. wie auch: Pesées exécutées au Bureau interna- tional des poids et mesures. Travaux et mémoires du Bureau international des poids et me- sures, III, S. D. 38. ?) H. Winp, Die Normalbarometer, 1, c. S. 23, 24. 3) H. Wirp, Die Normalbarometer, l. c. S. 22. *) W. J. MAREK, I. c. S. D. 22. N:o 2. 6 A. F. SUNDELL. Spiegelbild visirt und dadurch die Lage der Quecksilberfläche gefunden. Durch das Kathetometer wird dann die Barometerhöhe auf den Maassstab übertragen. Herr Cnarpuis !) benutzt in seinem mit dem Manometer des Gasthermo- meters verbundenen Normalbarometer die Pernet'schen Spitzen. Bei meinem Besuche 1886 wurde das Reisebarometer mit diesem Normale verglichen. Soviel ich weiss sind die Normalbarometer in Sévres nicht direkt mit ein- ander verglichen worden. Normalbarometer I der Sternwarte zu Helsingfors. 4. Ich gehe jetzt zur Beschreibung der verschiedenen von mir herge- stellten Normalbarometern und fange mit dem ältesten vom Frühjahre 1886 an. Dieser Apparat, welcher die Sternwarte der Universität übernommen hat, ist in Fig. 1 (Figurentafel) schematisch abgebildet. Sämmtliche Theile mit Ausnahme der Mikroskope MM sind an ein Grundbrett von 25 mm Dicke befestigt. Die beiden Kammern RR des Barometers haben eine innere Weite von etwa 40 mm sowie eine Wanddicke von 1,3 mm und sind in Hülsen von Eisenblech mit Gips in der rechten Lage fixirt. Die obere Kammer verlängert sich abwärts zu einem excentrischen Halse, durch welchen das Skalenrohr SS in die Kammer sehr nahe an der hinteren Wand hinaufgeht. Das Skalenrohr trägt eine dünne Glashülse HH mit Kork- boden. Diese Hülse ist mit einer zusammengeschmolzenen Mischung von gleichen Gewichtstheilen nicht raffinirten Harzes und gelben Wachses zu füllen *). Die Mischung wurde allmählig zugeführt bei vorsichtiger Erwärmung des Theiles HH mit einer leuchtenden Bunsenflamme oder mit einer Alkoholflamme, welche durch gelindes Blasen von der Seite mit dem Munde rundt um mit der Hülse in Berührung gebracht wurde. Die geschmolzene Mischung füllt die Zwischenriume zwischen dem Skalenrohre, dem Kammerhalse und der Glas- hülse vollständig aus und bringt beim Erstarren einen hermetischen Verschluss hervor. Vorher wurde das durch zwei ringförmige Halter bb gehende Skalen- rohr genau vertikal gestellt mittels des Lothes tt, dessen Drath am oberen Halter befestigt ist und dessen Kugel unten eine Spitze trägt, die gegen eine 1) P. CHAPPUIS, Etudes sur ja uide nim à gaz. Travaux et mémoires du Bureau inter- national des poids et mesures, VI, S. 29. ?) Diese Mischung wurde von AN E. EDLUND in Stockholm angewandt um luftdichte Kittungen herzustellen. Hülsen HH in der obigen Zusammenstellung sind wohl zuerst von Professor MENDELEJEW eingeführt. Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 7 entsprechende Spitze am unteren Halter einspielt. Diese Verbesserung findet sich nur an dem zuletzt vollendeten Normalbarometer IV. Bei den früheren Exemplaren wurde der Durchmesser der Kugel so berechnet, dass die Kugel das Skalenrohr bei vertikaler Stellung eben berührte. Die Quecksilberkommu- nikation zwischen den Kammern wird durch das Loch Ó im Skalenrohre ermöglicht. 5. Die untere Kammer steht mit der Kammer R’ für das Reserv-Queck- silber in Verbindung. Hier kann man das Ebenholzcylinder P mittels der feststehenden Schraubenmutter A herunterbringen bis dass der unten im Cylinder befestigte Kork A die Verbindung mit der Barometerkammer absperrt. Hierbei wird das Quecksilber in beiden Kammern gehoben und die Quecksilberflächen nehmen eine bestimmte, immer gleiche Krümmung an. Die eiserne Stange QQ des Cylinders P ist unten viereckig und durch den Halter B geleitet; die obere Hälfte mag eine doppelte oder dreifache Schraube sein, damit man das Cylinder P schnell abwärts bewegen könne und die Zeit für die vorbereitende Anordnung möglichst kurz sei. 6. Die obere Kammer kommunizirt zuerst mit der Trockenkugel E, die etwas Phosphorsäureanhydrid enthält. Durch die fein ausgezogene Röhre aa kann man Luft in das Vacuum hineinlassen, wenn man das Barometer zu demontiren wünscht. Die Wachs-Harzmischung, womit die äussere Oeffnung dieser Róhre verschlossen ist, wird dabei mit einer feinen heissen Nadel durch- stochen. Die weite Seitenróhre der Trockenkugel ist mit einem Korke ver- schlossen und mit Wachs-Harzmischung luftdicht gemacht. 7. Von der Trockenkugel geht die Glasróhre XX etwa 1 m in die Höhe und dann etwa 115 cm abwürts zur Róhre YY der Luftpumpe. Diese Luft- pumpe wie auch die Pumpen der drei hier noch zu erwähnenden Barometer sowie die übrigen Glastheile wurden von mir selbst zusammengeblasen aus den betreffenden Kugeln und Róhren, die von Gebr. Herrmann in Manebach be- zogen sind. Die Róhre YY ist unten U-fórmig gebogen und endet in einem beider- seits offenen vertikalen, 6 cm langen Ansatzrohr, das oben und unten eiserne, mit Schraubengewinde versehene Fassungen trägt. Das obere Ende kann man durch das Aufschrauben des eisernen Deckels D luftdicht verschliessen. An die untere Fassung kann die eiserne Hülse U angeschraubt werden, an dessen unterem Ende der etwa 150 cm lange Schlauch NN aus schwarzem Kautschuk angebunden ist. Zur Dichtung beim Deckel D und beim Cylinder U benutzt man dünne Scheiben aus feinem Korke; für U muss die Scheibe in der Mitte durchbohrt sein. Das andere Ende des mit starker Leinwand umge- N:o 2. 8 A. EK. SUNDELL. nühten Schlauches ist am unteren Halse der Luftpumpenflasche F' befestigt. Diese Flasche muss in solcher Höhe stehen, dass das Quecksilber bei abge- schraubtem Deckel D ganz nahe dem oberen Ende des Ansatsrohres steht. Beim Pumpen ist der Deckel D zugeschraubt; wünscht man aber den Schlauch NN mit der Flasche F zu entfernen, schraubt man den Deckel ab, entleert die Flasche und den Schlauch und schraubt dann das Cylinder U mit dem Schlauche weg. Das untere Ende des Ansatsrohres kann man dann mit einem aufgeschraubten Deckel zuschliessen. Der Apparat kann ja zuweilen Monate lang unbenutzt stehen und ist es mithin nicht nóthig ein grosse Quecksilber- menge in ihm: zu binden. Auch könnte der Schlauch durch die anhaltende Pressung des Quecksilbers beschädigt werden. Vom oberen Halse der Luftpumpenkugel Z biegt sich die Kapillarróhre ZZ mach abwürts und endigt im Ausflussreservoir C, welcher zur Hälfte mit Quecksilber gefüllt ist. Der senkrechte Abstand von der Marke f am Halse der Kugel zum unteren Theile des Ausflussreservoires beträgt 82 cm. Die Flasche F und das Ausflussreservoir C sind mit Chlorcaleiumróhren JJ versehen. . 8. Beim Pumpen in der gewöhnlichen Weise steigt das Quecksilber allmählig aus der unteren Kammer in das Scalenrohr SS und fliesst, durch die Oeffnung O in die obere Kammer hinein, wobei auch der Raum zwischen ihrem Halse und dem Skalenrohre gefüllt wird. Die nach hinreichendem Pumpen im Barometervacuum noch zurückgebliebene Luft hat eine gewisse Spannung, die man beachten muss. Diese Spannung wird dadurch gemessen, dass man die Kugel L bis zur Marke f mit Quecksilber aus der Flasche F füllt und dabei an der Millimeterskala ee (aus Papier) beobachtet, wie viel die Queck- silbersiule im Kapillarrohre ZZ deprimirt wird. Die Skala ee ist so eingestellt, dass sie die von der Marke f gerechnete Länge der Röhre angiebt. Steht somit das Quecksilber im Kapillarröhre beim Striche a, wenn das Quecksilber im unteren Kugelhalse bei d ist, und wird die Quecksilbersäule bis zum Striche 5 depri- mirt, wenn die Kugel bis zur Marke / gefüllt wurde, so ist nach dem Mariotte'schen Gesetze der Vacuumdruck er (1 + = wo v das Volumen eines Skalentheils im Kapillarrohre (d. h. der innere Quer- schnitt des Rohres), v' der innere Querschnitt des Ausflussreservoires C und V das Volumen der Kugel £L von d bis f bedeuten. Beim Kalibriren des Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 9 Kapillarrohres wurde o — 1,8 mm? gefunden; weiter ist ©’ — 150 mm?. Das Volumen V wurde durch das Gewicht des eingefüllten Wassers zu 193 cm? bestimmt. Da der Vacuumdruck gewöhnlich nur einige Hundertel mm beträgt, genügt im Allgemeinen die einfachere Formel V Der konstante Faktor in dieser Formel hat den Werth 1 (FS mm 0,0000093: p"9 0000933 9. Das Skalenrohr SS (ein altes Barometerrohr) ist inwendig 8 mm weit, auswendig 10 mm dick und ein wenig konisch. Die Theilung, welche wom verstorbenen Mechaniker F. Helin ausgeführt wurde, geschah in einer dünnen Schicht von mit etwas Talg versetztem Wachse und wurde durch Fluorwasser- stoffgas eingeätzt. Später wurden noch halbe Millimeter hinzugesetzt und die Millimeter beiderseits vom Nullstriche in Fünftel mm getheilt. Die Skala trägt oben die Marke: A. F. S. 1. Der Nullstrich des Maassstabes ist in der unteren, der Strich 800 in der oberen Kammer. Die getheilten Enden der Röhre sind inwendig matt geschliffen, um lästige Doppelbilder zu ver- meiden. Die Abstände 0—800 und 700—800 der Skala wurden 1886 mit einem der Meteorologischen Centralanstalt zugehörigen Millimeter-Maassstabe bestimmt, der früher mit dem im physikalischen Laboratorium der Universität aufbewahrten Meteretalon F, verglichen worden war. Im Jahre 1897 wurde diese Skala mit dem Kontrollmeter der Aichungskommission zu Helsingfors in vertikaler Lage untersucht. Die beiden Bestimmungen haben verschiedene Werthe gegeben. Es wurde gefunden bei + 18°: 1886. 1897. Abstand 0—800 800,388 mm 800,366 mm. Der Unterschied beträgt 0,022 mm. Beinahe derselbe Unterschied (bei + 19,°6) zeigt sich zwischen den Bestimmungen des Abstandes 0—800 auf dem genannten Millimeter-Maassstabe : 1886. 1891. Differenz. 0—800 . 800,382 mm 800,358 mm 0,024 mm. 10 A.-F. SUNDELL. Die Komparation 1886 mit F, muss somit ein unrichtiges Resultat gegeben haben. Auch für die Distanz 700—800 des Millimeter-Maassstabes liefern die beiden Bestimmungen verschiedene Werthe (bei + 20,715): 1886. 1897. Differenz. 100,049 mm 100,032 mm 0,017 mm. An F, wurden die Abstände D,—D,, (200—1000 mm) und D,—D, (200—300 mm) benutzt. Auch die Ausdehnung des Skalenrohres wurde im Dec. 1896 untersucht. Den dabei erhaltenen Ausdehnungskoeffizienten (0,0000089 + 0,0000015) be- trachte ich doch als sehr unsicher, da die Längendifferenzen der beiden ver- glichenen Maasse bei den tieferen Temperaturen (11°—15°) sehr schlecht stimmen, weshalb auch der wahrscheinliche Fehler sehr bedeutend ist. Der Werth 0,0000084 wird sich später bequemer zeigen. 10. Bei der Reduktion der Barometerhóhe auf 0° benutze ich für sämmtliche Normalbarometer eine und dieselbe Tabelle, die durch eine Erwei- terung der Tabelle S. A. 30 in den „Tables météorologiques internationales“ !) erhalten wurde. Da diese Tabelle für Normalbarometer nützlich sein kann bei der Reduktion auf 0°, wenn man die Tausendstel mm richtig erhalten will, ist sie in einem Anhange hier beigelegt worden. Diese Tabelle setzt voraus einen Maassstab von Messing mit dem Ausdehnungskoeffizienten 0,0000184. Daher werden alle Abstände der benutzten Barometer-Maassstäbe hier ange- geben in Skalentheilen bei einer bestimmten "Temperatur eines solchen Maass- stabes, welche ich eine Normalskala nenne. Die Zahlen der Tabelle geben die Werthe - an an, wo «= 0,0001818 der mittlere Ausdehnungskoeffizient « des Quecksilbers und 9 — 0,0000184 der des Normalmaassstabes bedeuten. Die aus der Tabelle für die Temperatur t genommene Zahl muss somit noch mit der beobachteten Barometerhóhe B multiplizirt werden. Für die Bestim- mung der Temperatur sind drei Thermometer 7' Fig. 1 (Figurentafel) ange- bracht, von denen später näheres mitgetheilt werden wird. Wegen der intimen Berührung zwischen dem Quecksilber und dem Skalenrohre wird dieselbe Temperatur für beide angenommen. Bei direkten Vergleichungen von Normalbarometern kann man, wenn der Temperaturunterschied gering ist, die etwas lästige Reduktion auf 0° ver- !) Tables météorologiques internationales, publiées conformément à une décision du Con- grès tenu à Rome en 1879, Paris 1890. : Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 11 meiden, da man nur einen mittleren Werth des Faktors re mit dem Temperaturunterschiede zu multipliziren braucht. Eine kleine Tabelle des Faktors c ist daher im Anhange beigelegt. Gewöhnlich kann man sich & eine noch kürzere Rechnung erlauben, da der Betrag der Reduktion in 0,001 mm der einen Barometerhöhe auf die andere sehr genau 1'/, Mal den Temperaturunterschied in 0,701 ist. 11. Hier folgen die direkt bestimmten Abstünde des Maassstabes dieses Normalbarometers sowohl in mm wie auch in Skalentheilen der Normalskala. Diese Distanzen sind für die Temperatur + 18? berechnet worden mit dem Ausdehnungskoeffizienten 0,0000084 des Skalenrohres. Normalbarometer I bei + 18”. lier "cd. 0— 800 800,365 800,1007 10—800 190,3590 190,0973 20—800 180,3429 180,0845 30—800 110,3490 110,0868 40—800 160,3490 760,0973 50— 800 750,3253 150,0769 0—750 750,3438 750,0954 0—760 160,3513 160,0996 0—770 770,3468 770,0917 0— 780 780,3466 780,0880 0—790 190,3483 190,0867 Bei + 18^ sind daher die Korrektionen zur Normalskala: 00 + 0,003 0—750 + 0,095 0—20 + 0,016 0—760 + 0,100 0—30 + 0,014 0—770 + 0,092 0—40 + 0,003 0— 780 4- 0,088 0—50 + 0,024 0—190 + 0,087 0—800 4- 0,101 N:o 2. 12 A. F. SUNDELL. Ueberdies wurden auch die halben Millimeter in den angeführten zehn Centimetern mit dem Mikrometer gemessen und die Theilungsfehler aller Striche nach den Werthen der Centimeter berechnet. Eine vollständige Korrek- tionstabelle wurde errichtet und bei der Berechnung der Beobachtungen benutzt. 12. Jetzt müssen wir die Reduktion der abgelesenen Barometerhöhe auf die Normalskala erwägen. Wäre die Temperatur genau + 18°, so würde die abgelesene Distanz nach dem Anbringen der Theilungsfehler ohne weiteres gelten und auf 0^ nach der Tabelle im Anhange zu reduziren sein. Bei einer anderen Temperatur t ist aber der absolute Werth in mm des abgelesenen Barometer- standes B gleich B (1 + (t— 18”) «') (1 + 187a), wo «' der Ausdehnungs- koeffizient der Glasskala (bei Erwärmung von + 18° an) und « = 0,0000184 der Ausdehnungskoeffizient der Normalskala (bei Erwärmung von 0? an) bedeuten. Dieser Abstand entspricht auf der Normalskala bei t” B (1 + (t = 18°) a”) (1 + 18°«) 1 + ot | Skalentheilen 1--18?e Ba’ (t— 18?) (1-- 18?«) ze i35 1 + ot oder hinreichend genau B (1 — (t — 18°) a) + Ba’ (t — 18?) (1 — (t — 18?) a) — B — B (« — a") (t — 18°) — Bao’ (t — 18°). Offenbar ist das letzte Glied ohne Bedeutung und man hat die Reduktion auf die Normalskala bei 4^ AI fos ce Boe ug 15): Der früher benutzte Ausdehnungskoeffizient des Skalenrohres 0,0000084 können wir auch für Erwärmung von + 18° an gelten lassen und daher wird für Normalbarometer I (wie im Jahre 1886) sehr bequem: 4 B — — 0,00001 B (t — 18?). 13. Die Mikroskope MM gehóren dem Meridiankreise der Stern- warte und sind von Fraunhofer in München geliefert. Sie sind sonst Tom, XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 13 sehr vorzüglich; für diesen Zweck vergrössern sie aber zu stark (1 mm — 9 Umdrehungen der Schraube) und sind sehr unbequem dadurch, dass der jetzt gebräuchliche Kamm für Rechnung der Umdrehungen im Gesichtsfelde nicht vorhanden ist. Man ist daher gezwungen beim Drehen der "Trommel die Umdrehungen je eine zu rechnen durch das Vorbeipassiren des Null- striches beim feststehenden Index. Da man oft bis zu zwanzig Umdrehungen nöthig hat, kommt ein Verrechnen nicht selten vor. Die Trommeln der Mikrometer sind in hundert Theile getheilt. Durch die Schraube werden (wie bei den im Folgenden zu erwähnenden Mikrometern) zwei parallele Dräthe verschoben, zwischen welche die Bilder der Striche genau in der Mitte einzustellen sind. 14. Im Jahre 1886 war dieses Barometer in meiner Wohnung (steinernes, fest fundamentirtes Haus) an einer Ecke der Wand befestigt wie Fig. 1 anzeigt. Das Grundbrett GG und der Komparator- balken CC wurden für sich an die Wand W ge- schraubt; R ist die eine Barometerkammer, S das Skalenrohr, L die Luftpumpenkugel. Zur Rechten hat der Observator am Mikroskope M guten Raum in der Thüröffnung zum Nebenzimmer. Der Kom- paratorbalken ist sehr solid von verschiedenen Holz- scheiben zusammengesetzt; seine Länge ist 120 cm und seine Querdimensionen 7,5 cm. Er hat dem Zwecke sehr gut entsprochen und wurde auch oft bei vorkommenden Längenvergleichungen ange- wandt. Das Mikroskop M ist an einem beweglichen Klotz A befestigt, der durch die Schraube K im Klotze BB in jeder erforderlichen Hóhe fixirt werden kann. Bei der Aufstellung in der Meteorologischen Centralanstalt Konnte ich eine beinahe gleich gute Stabilität erreichen. Zu der Sternwarte ist der Platz nicht besonders vortheilhaft. Am schlechtesten war die Installirung diesen Frühling im physikalischen Laboratorium der Universität, wo ich mich mit ganz provisorischen Anordnungen begnügen musste. 15. Eine zweckmässige Beleuchtung war nicht immer anzuordnen. In meiner Wohnung hatte der Beobachter volles Tageslicht vom gegenüber liegen- den Zimmerfenster, und die Einstellungen konnten ganz genau ausgeführt werden. N:o 2. 14 A. F. SUNDEL Nur ausnahmsweise wurde ein Licht angewandt, welches der Beobachter in der linken Hand hielt während dass die Drehung der Mikrometertrommel mit der rechten geschah. Andere Modifikationen der Beleuchtung werden spáter erwühnt. 16. Die Beobachtungsmethode durch die Spiegelung der Skalenstriche in der Quecksilberfläche wurde von mir.im April 1886 vorgeschlagen '). Etwas früher (im März) hatte Herr M. 'PurgseN eine ähnliche Methode veröffentlicht, die auch zur Anwendung im physikalischen Centralobservatorium zu St. Peters- burg gekommen ist (siehe oben 1. und 2.) Nach seiner Methode ist der Maass- stab nicht im Inneren der Kammern, sondern aussen unmittelbar an der hinteren Wand gesetzt, wodurch die Brechung der hinteren Wandplatte von Bedeutung wird. Da in meinen Barometern der Maassstab im Innern der Kammern ange- bracht ist, brauchen wir nur den Einfluss der Brechung durch die Vorderwand beachten. Hier ist nur die Frage von der Verschiebung in vertikaler Rich- tung und wir kónnen daher die Wand als eine planparallele Platte betrachten. Ein Strahl, der unter dem Einfallswinkel 7 eine solche Platte trifft, wird bekannt- lich *) in der Einfallsebene um den Betrag E EE e sin 4 (1 — bs e cos à (tg à — tg b) n? — sin” verschoben, wo b der Brechungswinkel und e die Dicke der Platte sind. Ein von einem Punkte des Maassstabes nach abwürts gerichtetes Strahlenbündel, dessen centraler Strahl die Platte unter dem Einfallsvinkel ? trifft, nimmt folg- lich durch die Brechung eine Richtung an, als ob es von einem um die Strecke (ig i — tg b) e höher gelegenen Punkte kommen würde. Ist das Strahlenbündel nach aufwärts gerichtet, so liegt das virtuelle Bild um die Strecke (tg ?—1g b) e tiefer als der emittirende Punkt. Die mit dem Mikrometer gemessene Strecke ist folglich um den Betrag (tg à — tg b -- tg i' — tg b') e grösser als die wirk- liche Distanz zwischen dem Skalenstriche und seinem Spiegelbilde, wenn ?’ und b' dem gespiegelten Strahle gehören. Die Hälfte der gemessenen, mit diesem Betrage korrigirten Distanz ist dann der Abstand der Quecksilberflàche vom gespiegelten Striche. Indessen wird ein Theil dieser Korrektion aufgehoben durch die Weise, in welcher der Werth einer Schraubenumdrehung bestimmt 1) A. F. SuNpELL, Notiz über ein für die Meteorologische Centralanstalt in Helsingfors projectirtes Normalbarometer. Öfversigt af Finska Vetenskaps-Societetens förhandlingar XX VII, 1885 — 1886, s. 82. ?) P. A. DaGuiw, Traité élémentaire de physique, 3. éd. 1868, S. 112. . Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 15 wird. Zu diesem Zwecke wird nämlich gewöhnlich ein Millimeter im unteren Theile des Gesichtsfeldes gemessen. Die gemessene Distanz ist aber um den Betrag (tg 4, — tg b,) e — (tg 1, — tg b,) e grösser als dieser Millimeter, wo 4, b, dem der Quecksilberfläche näheren Strich, 7, 5, dem entfernteren gehóren. 17. Als Beispiel wird hier eine Beobachtung theilweise angeführt. 1906 Mai 6. wurde im oberen Mikroskope zuerst auf das Spiegelbild des Striches 184,0 eingestellt und an der Trommel 5,572 Umdrehungen abgelesen. Nachher wurde auf folgende Striche des Maassstabes eingestellt und an der Trommel abgelesen: Strich 783,5 Ablesung 13,736 784,0 17,800 784,5 E 22,159. » » Das Millimeter 783,5—784,5 hat den Werth 1,0068 (Skalentheil der Normalskala) und entspricht 9,023. Umdrehungen, eine Umdrehung ist mithin = 1,0068 9,023 seinem Spiegelbilde oder 6,114 Umdrehungen wird — 0,682 Skalentheil. Die unkorrigirte Lage der Quecksilberfläche ist folglich 784,0— 0,682 — 783,318. — 0,1116 und der halbe Abstand zwischen dem Striche 784,0 und Mógen wir jetzt den Einfluss der Brechung in der Vorderwand in Be- tracht ziehen, der für das Barometer I besonders gross wird. Nach den Di- mensionen der Kammer und des Skalenrohres (siehe 4. und 9.) kann der Ab- stand vom Maassstabe zur Aussenseite der Vorderwand der Kammer = etwa 30 mm angenommen werden, wenn das Skalenrohr etwa 1,3 mm von der Hinterwand entfernt ist. Da das Objektiv des Mikroskopes etwa 2 mm weit von der Vorderwand der Kammer steht, kónnen wir für einen Strich, der 1 ; 3 ^ot : mm weit von der Quecksilberfläche steht, £g ? = 39 — 0,03125 annehmen, somit : à y À 0.031254 0,029125 (bei kleinem Einfallswinkel) tg b = MAT 0 COR = 0,02056, wo der Bre- , di chungsindex n = 1,52 angenommen wurde; weiter ist £g 4 — tg 0 = 0,0107 und die Verschiebung des Bildes — 0,0107 »« 1,3 — 0,0139 mm, da die Wand der Kammer eine Dicke von 1,3 mm hat. Offenbar ist somit das gemessene Milli- meter um 0,0139 mm vergrössert, der wahre Werth einer Schraubenumdrehung N:o. 2. 16 A. F. SUNDELL. ist $033 — 0,1131 und der gemessene Abstand vom Spiegelbilde zum Striche ist = 12,228 x 0,1131 = 1,3830. Davon haben wir nun die Verschiebungen der Bilde abzuziehen. Für den Strich 784,0 haben wir oben den genäherten Abstand 0,682 von der Quecksilberflàche gefunden; seine Verschiebung ist somit 0,682 x 0,0139 — 0,0095. Da die Strahlen des Spiegelbildes ungefähr von der Mitte der Quecksilberfläche reflektirt werden, müssen wir einen dop- pelten Einfallswinkel annehmen und die Verschiebung des Spiegelbildes wird — 2 X 0,0095 = 0,0190. Die ganze Vergrösserung der gemessenen Distanz wird somit — 0,0285 und der wahre Werth ist — 1,3545 sowie der Abstand des Striches von der Quecksilberfläche = 0,677 oder 0,005 Skalentheil kleiner als der roh berechnete Abstand. Grössere Abstände als der doppelte oder 1,3 sind nicht vorgekommen und kann daher die grösste durch diese Brechung hervorgebrachte Abweichung höchstens zu 0,010 Skalentheil steigen. Der Ein- fluss auf die Barometerhöhe wird doch unbedeutend, da im Endresultate nur die Differenz der Verschiebungen oben und unten wirkt. Eine Korrektion in dieser Richtung für jede Beobachtung ist natürlich nicht ausführbar, da die Rechnungsdata nicht genau bekannt sind. Man kann nur sagen, dass dieser Einfluss um so kleiner wird je näher der gespiegelte Strich an die Quecksilberfläche kommt. Diese Korrektion ist somit von derselben Art wie die Korrektion wegen der Krümmung der Quecksilberfläche und wir können jene als in diese mit einbegriffen ansehen. Sind die Flächen der Kammerwand einander nicht genau parallel, so wirkt die Wand auch wie ein Prisma mit sehr kleinem brechenden Winkel p. Bei kleinem Einfallswinkel wird die Deviation des Strahles = p (n — 1), unabhängig vor der Grösse des Einfallswinkels und von der Lage des Strahles gegen die Einfallsnormale. Irgend ein Einfluss auf das Resultat der Messung entsteht daher durch diesen Umstand nicht. 18. Um den Einfluss der gekrümmten Quecksilberfläche genauer zu ermit- teln wurden die beiden Millimeter vom Nullstriche aufwärts und abwärts in Fünftel mm getheilt. Wenn das Barometer noch nicht luftleer gemacht worden war, wurde die Quecksilberfläche in der unteren Kammer mittels des Oylinders P etwas unter dem Striche — 1,0 gestellt. Man konnte jetzt auf die Striche von — 1,0 bis 0,0 sowie auf ihre Spiegelbilder einstellen. Ich theile hier eine Bestimmung vom Sept. 1896 mit. Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 17 Gespiegelter Einstellung auf Einstellung auf Halbe .Distanz. Strich. das Spiegelbild. den Strich. Gemessen. Korrigirt. 0,0 0,004 26,804 13,400 13,817 — 0,2 1,698 24.885 11,593 11,898 SEA 3,388 33,012 9.812 10,025 — 0,6 5,069 21,251 8,091 8,264 = 08 6,762 19,395 6,316 6,408 210 8,355 17,669 4,657 4,682 Millimeter — 1,0 — 0,0 = 1,0044 — 9,135 Umdrehungen. Bei der Berechnung der korrigirten Distanzen ist es angenommen, dass das nächste Spiegelbild 5 "lrommeltheile zu nahe der Quecksilberfläche ist. Bei ebener Flüche wäre daher die Einstellung 8,305 und es entspricht der Lage der Quecksilberfläche die Mikrometereinstellung '/, (8,305 + 17,669) = 12,987, von welcher die korrigirten Distanzen gerechnet sind. Führen wir noch die gemes- senen Distanzen in Skalentheile um, so bekommen wir folgende Korrektionen. Korrektion. Distanz des gespie- In Trommel- in Skalen- gelten Striches. theilen. theilen. 0,51 2,5 0,0027 0,69 9,2 0,0101 0,89 ES 0,0190 1,08 21,3 0,0234 1,27 30,5 0,0335 1,47 41,7 0,0458 Zwei solche Bestimmungen im Sept. 1896 wurden mit einer Bestimmung im Mai 1906 kombinirt und so wurde folgende Tafel erhalten. N:o 2 3 15 A. F. SuNDELL. Gemessene Distanz von der Quecksilber- en fläche, in Skalen- get P ng Korrektion 1886.) theilen. S 0,40 + 0,000 -- 0,003 0,50 0,004 0,005 0,60 0,007 0,007 0,70 0,010 0,010 0,80 0,014 0,014 0,90 0,018 0,018 1,00 0,022 0,023 1,10 0,026 0,029 1,20 0,030 0,035 1,30 0,034 0,041 1,40 0,039 0,049 1,50 0,044 jan Die im Jahre 1886 angewandten Korrektionen weichen nur für grössere Distanzen von den jetzigen ab. Die Fünftel mm waren anfangs nicht da und wurde die Bestimmung so ausgeführt, dass ein Millimeter mit dem Mikrometer gemessen wurde sowohl direkt, als auch im Spiegelbilde, das eine Mal so nahe wie möglich an der Quecksilberflüche, das andere Mal möglichst weit davon. Vom Unterschiede der Längen im Spiegelbilde wurden dann die Korrektionen berechnet. Bei dieser Weise der Messung tritt der Einfluss der Brechung in der Kammerwand nicht so stark hervor, da nur ein Millimeter gemessen wurde anstatt bis zu 3 mm bei späteren Bestimmungen; daher fielen die Korrektionen 1886 etwas grösser aus. Da laut der Berechnung in 17. bei einer Distanz von 1,3 die genannte Brechung eine negative Korrektion von etwa 0,010 hervorbringen könnte, so müsste die Korrektion wegen Krümmung allein 0,044 betragen, damit die definitive Korrektion den in der vorhergehenden Tafel angegebenen Werth 0,034 haben mag. Die Zahl 0,044 kommt dem Werthe 0,041 in der Tafel vom 1886 sehr nahe. 1) A. F. Sundell, Barometervergleichungen, 1. c. S. 20. Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 19 Normalbarometer II des Polytechnischen Institutes zu Helsingfors. 19. Schon im Herbste 1886 wurde ein zweites Exemplar Normalbaro- meter zusammengestellt. Die Kugel der Luftpumpe hat einen Inhalt von 177 cm? und der innere Querschnitt des Kapillarrohres ist = 1,58 mm”. Den Vacuumdruck berechnet man daher mit dem Faktor P = 0,0000106 = Eine bemerkenswerthe Veränderung in der Kon- struktion zeigt das Skalenrohr (äussere Dicke 12 mm, innere Weite 9 mm). Oben und unten ist der vordere Theil der Glaswand auf einer Länge von 90 mm zu etwa zwei Drittel weggesprengt (Fig. 2 und Fig. 3) in der Weise, dass nur ein schmaler Streifen SS zurückbleibt, wo die Theilung auf der inneren Seite eingeätztist. Man gewinnt so die grösst- möglichste spiegelnde Quecksilberfläche und kann auch [iS 5 eine Beleuchtung der Skala von hinten anordnen, was ein hóchst bemerkenswerther Fortschritt ist. Der erweiterte Theil oben am Skalenrohre, Fig. 2, ist ein Schliffstück, die im Halse H der oberen Kammer ein- geschliffen ist'). Die delikate Einkittung bei Erwärmung fällt somit weg. Als Schliffsehmiere wurde früher Fig. 2. eine zusammengeschmolzene Mischung von Wachs und Talg angewandt. Jetzt benutzte ich keine Schmiere; eine kleine Menge der oben in 4. erwähnten Wachs-Harzmischung wurde auswendig rundum angesetzt und zum Schmelzen mit einem heissen Metalldrath ge- bracht. 20. Der untere Theil des Skalenrohres besitzt ein Seitenrohr AB Fig. 3, die das Quecksilber von der unteren Kammer herauf leitet. Das Hauptrohr 1) Vier solche Kammern, alle von 41,5 mm äusserer Weite, mit zugehörigen Skalenröhren wurden in Manebach hergestellt. Von diesen war nur eine anwendbar, da die Röhren in die übrigen schräg eingeschliffen waren. N:o 2. 3* 20 A. F. SUNDELL. ist unten durch einen Kork luftdicht verschlossen. Diese Figur zeigt auch die gegenseitige Lage der Theile in der unteren Kammer. Der grosse Kreis ist die Wand der Kammer, S der untere Skalenstreifen, B die Seitenröhre und 7 das Reservoir des untersten Thermometers, die sich in unmittelbarer Nähe der Seitenröhre befinde. Vom Mikroskope M hat man freies Visiren zum Maassstabe S und das Rohr B ist zu weit zur Seite um den spiegelnden Theil der Quecksilberflüche deformiren zu können. 21. Der Maassstab wurde von F. Helin in halbe Millimeter getheilt. Bei der Montirung wurde der obere Streifen durch einen Unglücksfall beschädigt und eine vollständige Untersuchung der Theilung ge- schah daher nicht. Später wird einiges über diese Fig. 3. Skala mitgetheilt werden bei der Besprechung einer Kom- paration zwischen den Normalbarometern I und II. Das Instrument wurde vom physikalischen Laboratorium des Polytechnischen Institutes zu Helsingfors übernommen und bei den Uebungsarbeiten der Studirenden angewandt. Erst im Frühling 1904 wurde anstatt des beschädig- ten Theiles des Skalenrohres ein neuer Streifen angeschmolzen, den ich aus dem im Jahre 1886 abgesprengten vorderen Theile ausgeschnitten hatte. Der Streifen wurde in halbe Millimeter getheilt, die zwei ersten Millimeter in Fünftel. Jedes Millimeter dieses oberen Streifens trägt seine Nummer von 1 bis 9; die Centimeterstriche sind mit den Zahlen 10 bis 60 bezeichnet. Die Marke: 19304 ist auch eingeätzt. Am unteren Streifen sind nur die Centimeterstriche numerirt von 75 bis 80, die Millimeter sind mit Punkten bezeichnet. Die Striche wurden, wie auf allen im Folgenden zu erwähnenden Skalen, von O0 oben bis 800 unten numerirt. Die gemessene Distanz vom gespiegelten Striche zur Quecksilberfläche hat man somit zur Nummer dieses Striches zu addiren, was bequemer ist als die Subtraktionen beim Baro- meter 1. Die Theilung wurde im Mai 1904 untersucht sowie auch die Ausdehnung der Röhre bestimmt. Es wurde gefunden: bei + 7°,255 die Strecke 0—800 = 800,201 mm A — 800,244 Tom. XXXIV, Vergleiehungen zwischen Normalbarometern. 21 als Mittelwerthe aus drei Bestimmungen. Man findet hiermit den Ausdehnungs- koeffizienten 0,0000060. Mit diesem Ausdehnungskoeffizienten wurden folgende wenigstens zwei Mal gemessene Distanzen auf + 16? reducirt, sowie auf die Normalskala vom Ausdehnungskoeffizienten 0,0000184 bezogen. Normalbarometer II bei + 16°. Millimöter. MEAM 0—800 800,2426 800,007 1 10—800 790,2286 759,9960 20— 800 780,2424 780,0128 30—800 770,2155 169,9889 40—800 760,2259 760,0021 50—800 (50,2204 749,9994 0— 750 750,2543 150,0333 0—760 760,2232 159,9994 0—770 110,2355 770,0089 0—780 780,2395 780,0097 0—790 790,2388 790,0062 Korrektionen zur Normalskala bei + 16°. 070 + 0,011 0—750 + 0,033 0—20 — 0,006 0—760 — 0,001 0—30 + 0,018 0—770 + 0,009 0—40 + 0,005 0—780 + 0,010 0—50 4- 0,008 0—190 + 0,006 + 0,008 0—800 + 0,007 Die Korrektionen der Zwischenstriche werden durch eiufache Interpolation berechnet. Als Ausgangstemperatur wurde jetzt + 16° gewählt, da die Unter- suchung des Maassstabes bei ungefähr dieser Temperatur geschah. Mit den oben angeführten Ausdehnungskoeffizienten wird bei (^ die Reduktion auf die Normalskala AB = — 0,0000124 B (t — 16 ?). 29. Die Mikroskope wurden von F. Helin konstruirt. Die Objektive passen doch nicht gut für den Zweck, da ihre Brennweite zu gross ist. Man N:o 2. 2% A. F. SUN DELL. muss daher das Objektiv etwa 2 cm weit von der Barometerkammer aufstellen und bekommt ein ziemlich enges Sehfeld. Man kann nur vier bis fünf halbe Millimeter auf einmal übersehen. Der Komparatorbalken ist eingerichtet ganz wie oben in 14. beim Baro- meter I beschrieben wurde. Alle übrigen Theile sind an ein Grundbrett an- gebracht. Die getheilte Fläche des Maassstabes ist nach vorn gewandt und wird von hinten beleuchtet durch entsprechende Ausschnitte im Grundbrette. Die Hinterflächen der Maassstabstreifen sind matt gemacht. ') 23. Da unten am Maassstabe keine Fünftel Millimeter sind, wurde der Einfluss der Krümmung dadurch gefunden, dass die Abstände von zwei successiven Strichen zu ihren Spiegelbildern gemessen wurden. Die aus diesen Messungen berechneten Lagen der Quecksilberfläche zeigten einen Unterschied, der mit der Entfernung des der Oberfläche näheren Striches zunahm. Dieser Unterschied wurde für die Intervalle 0,30—0,80, 0,35 —0,85, 0,45—0,95, 0,50—1,00 und 0,60 —1,10 mehrmals bestimmt. Durch die Gefälligkeit des Herrn Direktor E. Biese konnte ich bei einigen Reihen Vergleichungen die später zu erwähnenden Mikrometer- mikroskope der Meteorologischen Centralanstalt anwenden, die ganz nahe an die Barometerkammern gebracht werden konnten und ein bedeutendes Sehfeld gewährten. Der Einfluss der Krümmung wurde auch mit diesen Mikro- skopen wie oben bestimmt. Die erhaltenen Korrektionen sind in folgender Tabelle zusammengeführt. Gemessene Distanz Korrektion wegen Krümmung etc. von der Quecksilber- Mikroskop des Mikroskop der fläche, in Skalen- Polytechnischen Meteorologischen theilen. Institutes. Centralanstalt. 0,30 4 0,000 + 0,000 0,40 0,004 0,004 0,50 0,007 0,008 0,60 0,009 0,012 0,70 0,011 0,017 0,80 0,014 0,022 0,90 0,019 0,028 1,00 0,026 0,036 1) Früher schliff ich mit feinem Smergel. Um Unfälle zu vermeiden, mache ich jetzt das Glas matt mit flüssiger Fluorwasserstoffsäure (so genannte Diamantentinte). Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 23 Gemessene Distanz Korrektion wegen Krümmung ete. von der Quecksilber- Mikroskop des Mikroskop der fläche, in Skalen- Polytechnischen Meteorologischen theilen. Institutes. Centralanstalt. 1,10 + 0,034 + 0,044 1,20 = 0,053 1,30 m 0,062 1,40 se 0,072 1,50 = 0,084 1,60 = 0.098 1,70 a 0,113 1,80 X 0,133 1,90 E 0,153 Normalbarometer III der Meteorologischen Centralanstalt zu Helsingfors. 24. Erst im Jahre 1895 wurde das schon 1886 projektirte Normalbarometer für die Meteorologische Centralanstalt in Helsingfors hergestellt. Herr Direktor E. Brese betrachtete dieses Instrument als ganz nothwendig für die Anstalt und unterstützte mich kräftig bei die- sem Unternehmen. Ein sehr passender Platz wurde im magnetischen Pavillon bereitet. Dieses kleine steinerne Haus ist isolirt gelegen im Park Kaisaniemi und sehr gut fundamentirt. An einem Maueraussprung W Fig. 4 ist das Grundbrett GG mit Messingboltzen ') befestigt und trägt sowohl ein dünneres Brett mit der Luftpumpe Z als auch im rechten Winkel gegen seine Fläche eine Messingscheibe FF, Bean K die SO cm hoch, 16 cm breit und 2,5 mm u =) DU 1 1 2 z SAN dick ist. Die beiden Kammern R und das B| En Reservoir À” sind mit ihren unteren Theilen sy eingegipst in 15 mm tiefen Messingcylindern, welche an die Messingscheibe befestigt sind. 1) Um den magnetischen Beobachtungen keine Störungen zu bereiten wurden sämmtliche Metalltheile des Apparates, Schrauben etc. aus Messing verfertigt. N:o 2. 24 A. F. SUNDELL. Eine Verbindungsróhre ist mit Wachs-Harz einerseits an der oberen Baro- meterkammer, andererseits an der Trockenkugel der Luftpumpe gekittet. Das Volumen der Luftpumpenkugel ist = 161,4 cm”, der innere Quer- schnitt des Kapillarrohres = 2,12 mm”. Für die Berechnung des Vacuum- druckes gilt somit der Faktor v 1 y 0,00001314 eumd 25. Das Skalenrohr ist im Halse der oberen Kammer mit Wachs-Harz eingekittet ganz wie am Barometer I, sonst aber wie der Maassstab des Barometers II eingerichtet (Fig. 2 und Fig. 3) mit Seitenrohr unten und ge- theilten Streifen oben und unten. Die Theilung wurde im Jahre 1894 von F. Helin ausgeführt in halben Millimetern, mit Fünftel unten in zwei Milli- metern. Die Striche sind nicht ganz gut ausgefallen; oben (0—50 mm) endigen sie von einem gróberen Theile in einer scharfen, etwas gebogenen Spitze; unten (750—800 mm) sind die Striche gut gezogen, aber nieht tief genug geützt, wesshalb die blaue Farbe (mit einem Blaustifte angebracht) nicht lange sitzen will; sie wird durch die Friktion des Quecksilbers allmáhlig weggewaschen und ist dann und wann zu erneuern. Jeder Millimeterstrich ist numerirt. Diese Skala trägt oben die Marke: A. F. S. Nr. 3. 1888. 26. Die Theilung wurde sowohl im Jahre 1895 wie auch letztens im Mai 1904 untersucht. Durch unrichtige Auffassung eines Beobachtungsproto- kolles wurden die früheren Vergleichungen fehlerhaft berechnet, in Folge dessen die Korrektionen einiger Striche bis zu 0,02 mm unrichtig ausgefallen waren. Bei der spüteren Untersuchung wurde auch der Ausdehnungskoeffizient bestimmt. Es wurde erhalten: 0— 800 bei + 75,409 <= 800,472 mm + 18,183 800,548 und wird somit der Ausdehnungskoeffizient = 0,00000885. Die übrige Unter- suchung der Skala gab folgende Resultate, bezogen auf die Temperatur + 15". Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 25 Normalbarometer III bei + 15°. conse lie 0—800 800,526 800,305 10—800 190,531 190,313 20—800 780,524 780,309 30—800 770,525 110,312 40 —800 760,522 760,312 50—800 150,516 — 150,309 0—750 750,499 150,292 0—760 760,510 760,300 0—710 110,508 110,995 0—-780 780,503 180,988 0— 7% 190,523 190,305 Korrektionen zur Normalskala bei + 15°. 0—10 — 0,008 0—150 4- 0,292 0—20 — 0,004 0—160 + 0,300 0-30 — 0,007 0—770 + 0,295 0—40 — 0,007 0 180 ur, 120,958 0 —50 — 0,004 0—190 4- 0,305 0— 800 + 0,305 Die Reduktion bei der Temperatur t auf die Normalskala ist AB = — 0,00000955 B (t — 15°). 27. Es war die Absicht dieses Barometer mit sehr weiten Kammern zu versehen, um jede Störung der Spiegelung zu beseitigen. Die vom Herrn Direktor Biese bestellten Kammern liessen doch zu lange auf sich warten, und es wurden daher Kammern von derselben Weite wie in den Barometern I “und II provisorisch eingesetzt. Mit dem gleich zu erwähnenden Mikroskope des Barometers hat Herr Direktor Biese folgende Krümmungskorrektionen gefunden. N:o 2. 4 26 A. F. SUNDELL. Gemessene Distanz von der Quecksilberfläche, in Skalentheilen. Korrektion wegen Krümmung etc. 0,5 + 0,004 0,6 0,008 0,7 0,019 0,8 0,016 0,9 0,020 1,0 0,025 il 0,030 1,2 0,035 1,3 0,041 1.4 0,047 1,5 0,054 Erst im Jahre 1903 wurden die neuen Kammern eingesetzt. Ihre innere Weite ist etwa 49 mm, die Wanddicke 1,5 mm. Bei dieser bedeutenden Weite, die eine spiegelnde Fläche von etwa 45 mm gewährt, ist kein Einfluss der Krümmung mehr zu bemerken, wie Herr Direktor Biese durch spezielle Versuche konstatirt hat. Die zugehörige Korrektion fällt somit ganz weg. 28. Der Komparatorbalken, welcher für sich etwa 6 cm vom Grund- brette des Barometers in der Wand befestigt ist, wurde solider gebaut als die früheren Balken. Die Länge ist 140 cm, die Breite 12 cm und die Dicke 8,8 cm. In seiner Rinne kann der Doppelklotz À B (Fig. 4) von 20 cm Höhe in vertikaler Richtung bewegt werden. Der Vordertheil AA trägt mittels eines starken Messingbügels das Mikroskop M und kann durch die im Hintertheile BB befestigte Schraube und die Schraubenmutter KK gegen die Vorderfläche des Balkens CC festgeklemmt werden. Diese ganze Einrichtung ist nach dem Muster des Vertikalkomparators der Aichungskommission in Helsingfors konstruirt. 29. Die Mikroskope wie auch alle Metalltheile des Apparates sind von F. Hejin verfertigt. Die Objektive sowie die Okulargläser sind von Ph. Pellin in Paris bezogen. Die Bilder waren anfangs nicht befriedigend; sie wurden durch eine von Herrn Direktor Biese angebrachte Blendung der periferischen Theile der Objektive verbessert. Ein kleiner Parallax ist noch zu vermerken, . die wahrscheinlich durch unrichtige Einfassung der Okularlinsen veranlasst wird. Die parallelen Dräthe im Mikrometer sind einander zu nahe; das Bild eines Striches am unteren Theile der Skala hat daher nicht genügend Raum zwischen den Dräthen. Tom. XXXIV, Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 27 30. Trotz dieser kleinen Mängel ist die Arbeit mit diesem Barometer sehr angenehm. Die Beleuchtung der Skala (von hinten durch Ausschnitte in der Messingscheibe) ist vortrefflich. Am hellen Tage ist das Licht vom gegenüberstehenden nördlichen Fenster des Pavillons hinreichend. Sonst werden kleine Glühlampen (zu 3 Volt) benutzt, die mit den Mikroskopklötzen beweglich sind und mit einer Batterie von drei Trockenelementen (Hellesen in Kopen- hagen) zum Leuchten gebracht werden. Der betreffende Kontakt wird mit der linken Hand regulirt, während dass man mit der rechten das Mikroskop einstellt oder die Mikrometertrommel umdreht. Auch die 'Thermometer werden mit Hilfe einer Glühlampe abgelesen. Nur nimmt das Hinabschrauben des Cylinders P etwas zu viel Zeit, da seine Schraube‘ nicht steil genug ge- schnitten ist. Normalbarometer IV des physikalischen Laboratoriums der Universität zu Helsingfors. 31. Dieses Normalbarometer wurde im Jahre 1903 gebaut und unter- scheidet sich vom Barometer III nur in unwesentlichen Einzelheiten. Die Kammern des Barometers verdankt das Laboratorium Herrn Direktor Biese. Sie sind von denselben Dimensionen wie die des Barometers III: äussere Weite der oberen Kammer 51,0 mm » a „ unteren » 50,4 innere 3 is ^ 5 47,5 Die Wanddicke ist somit = 1,45 mm. Wenn man auch für die obere Kammer dieselbe Wanddicke annimmt, so sind die inneren Querschnitte für die obere Kammer 18,2 cm? "o Funterey nr. JL Das Seitenreservoir R’ unten hat einen inneren Durchmesser von 45,9 mm, daher den inneren Querschnitt 16,6 cm”. Wenn man von der Summe 34,3 cm? der Querschnitte der beiden unteren Kammern die Summe 5,5cm? der Querschnitte vom Cylinder P und vom Seitenrohre B Fig. 3 abzieht, so bekommt man unten die wirksame Fläche 28,8 cm? gegen 18,2 cm? oben. Tritt eine Aenderung des Barometerstandes ein und steigt das Quecksilber oben um x mm, fällt unten um y mm, so hat man 2 2 ® 8,8 ir 189^ 9 = 0,613 (x + y), y = 0,3887 (x + y). N:o 2. 28 A. F. SUNDELL. Die grösste zu erwartende Aenderung im Barometerstande kann man = 80 mm annehmen (von 710 zu 790 mm). Oben kommt daher 0,613 x 80 = 49 mm, unten 0,387 x 80 — 31 mm des Maassstabes zur Anwendung. Die Theilung geht von oben nach unten. Oben wird etwa die Strecke 5—55 mm, unten die Strecke 765—795 mm in Anspruch genommen. Der mittlere Barometerstand 750 entspricht somit den Ablesungen 30 oben und 780 unten. Hierbei wird vorausgesetzt, dass das Cylinder P vüllig hinabge- schraubt ist. Nach der Beobachtung schraubt man es ganz in die Höhe (etwa 5 cm); dadurch füllt das Quecksilber oben und unten etwa 5 mm. Die Kugel der Luftpumpe hat bei + 18” das Volumen 172,12 cm”, der innere Querschnitt des Kapillarrohres ZZ (Tafel Fig. 1) ist — 1,51! mm* und der des Ausflussreservoires ist = 98,5 mm”. Der Faktor für die Vacuum- spannung ist v f f^ "m 7 = 0,00000878. 32. Auch für dieses Barometer wird ein Grundbrett GG Fig. 5 benutzt, an welchem ein dünneres Brett mit der Luftpumpe ZL befestigt ist. Die [ — Dimensionen dieses Grundbrettes sind: Höhe 110 cm, Breite 29 cm, Dicke 2,2 cm. Weiter sind am Grundbrette zwei Scheiben J£, E (siehe auch Fig. 2 in der Figurentafel) aus altem Eichenholz (Höhe 16 em, Breite 11 cm, Dicke 2,5 cm) festgeschraubt, an welchen eine Messingscheibe FF (Höhe 102 cm, Breite 8,8 em, Dicke 4 mm) angebracht ist, die die Barometerkammern trägt. Diese Scheibe steht dem Grundbrette parallel (nicht wie am Baro- meter III senkrecht dagegen), damit die Theile des Barometers in vollem Lichte stehen mógen und daher leichter überwacht werden können. Am unteren Eichenklotz und hinter der Messing- scheibe ist das Reservoir A' für das Reserv- quecksilber befestigt. Die Verbindungsröhre zwischen der unteren Kammer A und dem Reservoir À’ geht durch einen Ausschnitt am unteren Rande der Messingscheibe. Die Be- wegungsmechanik des Cylinders P wird von Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 29 einem besonderen, am Grundbrette befestigten Holzklotze E’ (Tafel Fig. 2) getragen. Sämmtliche Metalltheile sind vom Mechaniker des Laboratoriums O. Lind verfertigt. 33. Die Verbindung zwischen der oberen Kammer und der Trockenkugel wird dureh eine besondere Róhre mit drei Schenkeln, Fig. 6, hergestellt. Die in Spitzen ausgezogenen Róhren der Kammer und der Trockenkugel sind mit Glashülsen À und E versehen, in welchen die abwärts gerichteten Schenkel der Verbindungsróhre mit Wachs-Harz unter Erwürmung gekittet werden. In der Oeffnung des dritten, aufwürts gerichteten Schenkels ist das unten zu feiner Spitze gezogene Rohr aa mit ein wenig Wachs-Harz eingesetzt. Das äussere Ende dieses Rohres ist ebenfalls mit dieser Mischung verschlossen. Sticht man diesen Pfropfen mit einer heissen Nadel durch, so tritt die Luft langsam in das Barometer und in die Luftpumpe hinein und man kann nach dem Aufschmelzen des Kittes in den Hülsen die Ver- bindungsröhre entfernen, wenn man das Barometer von der Luft- pumpe abzutrennen wünscht. Diese Verbindung zwischen Fig. 6. dem Barometer und der Luftpumpe hat sich sehr bequem gezeigt bei den vielen schon vorgenommenen Demontirungen und Transporten des Apparates. Das Quecksilber des Barometers wird, wenn nöthig, durch einen kleinen Heber Fig. 7 von der unteren Kammer herausgeleert. Dieser Heber ist von drei Glasröhren aa,c,e und zwei schwarzen Kautschuck- rühren bb,ff zusammengesetzt. Wenn der Heber durch Saugen in e gefüllt ist, wird die Kautschuckróhre // von c abgetrennt, c wird abwärts gerichtet und das Quecksilber fliesst heraus ohne dass es mit Feuchtigkeit in Berührung kommt. Dann können die ver- bundenen Reservoire R und R’ mit ihren Fassungen wegge- nommen werden und die drei Theile des Apparates: Grund- brett, Luftpumpe und Messingscheibe können separat trans- portirt werden. 34. Die drei Thermometer sind im Jahre 1903 von Gebr. Herrmann in Manebach aus Jenaglas gefertigt und werden unten mit einem H und ihrer Nummer bezeichnet. Die beiden oberen Thermometer sind bis zu etwa + 8° in Glasröhren aa Fig. 8 mit Quecksilber eingeschlossen. Die Schutzröhre des Thermometers 7’, (Tafel Fig. 2) in der Mitte ist von derselben Röhre wie das Skalenrohr geschnitten. Dieses Thermometer wird somit von der Seite N:o 2. 30 A. F. SUNDELL. des Beobachters ‘demselben erwärmenden Einfluss wie das Skalenrohr selbst ausgesetzt und man ist berechtigt anzunehmen, dass es die wahre Temperatur des Quecksilbers im Skalenrohre anzeigt. Das obere Thermometer T', & (in Fig. 2 der Tafel nicht sichtbar) ist von einer dickeren und wei- teren Róhre geschützt, da hier eine grüssere Quecksilbermasse im Barometer vorhanden ist. In einigen Vergleichsreihen wurde noch ein viertes Thermometer angewandt, oben in einem speziellen Queck- silberreservoir von derselben Weite wie die obere Kammer, nach dem Muster einer Anordnung am Normalbarometer I in St. Peters- burg'). Dabei war das Thermometer T, beim unteren Halse der oberen Kammer angebracht. Da indessen die beiden oberen Thermometer um nur wenige 0,” 01 differirten, wurde das vierte Thermometer wegge- nommen und das Thermometer 7' neben die Mitte des Quecksilbers in der oberen Kammer verlegt, wodurch auch eine vóllige Ueberein- stimmung mit der Anordnung beim Normalbarometer III hergestellt wurde. Die Kugel des unteren Thermometers 7, kommt in die untere Kammer hinein und ist nur von einer Glashülse b Fig. 8 geschützt, die aus demselben Glasrohre wie die Seitenróhre des Skalenrohres geschnitten wurde. Diese Anordnung gewährt dem Quecksilber in der Seitenróhre und der Thermometerkugel denselben Schutz. Das eigentliche Barometer mit seinen T'hermometern ist in der letzten Zeit durch einen Mantel von drei 2 mm dicken Glasscheiben gegen schneller Erwärmung von aussen geschützt. Die vierte Seite des Mantels wird von der Messingscheibe des Barometers gebildet. Dieser Mantel ruht unten auf einem am unteren. Eichenklotz befestigten Winkelstreifen von Messing und wird oben durch einen an den oberen Eichenklotz festzuschraubenden Messingbügel fixirt. Bei den Fig. a früheren Vergleichungen mit anderen Barometern wurde ein Karton- mantel mit Ausschnitten für die Ablesung der Thermometer ange- wandt. Die Vorderseiten der Kammern sind selbstverständlich ganz unge- schützt. Vi 35. Die Korrektionen der oben erwähnten Thermometer wurden im Jahre 1904 bestimmt mittels des Thermometers H20 des physikalischen Laboratoriums, das im November 1903 mit dem Normalthermometer Tonnelot 4436 der Aichungskommission in Helsingfors an mehreren Punkten der Skala 1).H. Wild, Ueber die Bestimmung des Luftdruckes, S. 24. Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 31 verglichen worden war. Die hier unten angegebenen Korrektionen gelten für vertikale Stellung der Thermometer. Der Druck des Quecksilbers im Schutzrohre und die "Variationen des Atmosphärendruckes werden nicht beachtet. Korrektionen zum "Thermometer Tonnelot. H16 (unten). H19 (in der Mitte). H35 (oben). --192 " + 0,12 — 0,01 + 0,07 13 0,13 0,00 0,08 14 0,13 0,00 0,09 15 0,13 0,00 0,08 16 0,13 0,00 0,08 17 0,13 4- 0,01 0,08 18 0,11 0,02 0,08 19 0,11 0,03 0,08 20 0,11 0,03 0,08 31 0,12 0,04 0,08 29 0,13 0,03 0,09 Diese "Thermometer müssen mithin als ganz gut gelungen betrachtet werden. 36. Die nöthigen Abtheilungen des Maassstabes sind auf Streifen des Skalenrohres oben (0—60 mm) und unten (750—800 mm) eingeätzt, ganz wie bei den Barometern II und III. Das Zuleitungsrohr AB ist aber nicht in der Seite des Hauptrohres eingeschmolzen, sondern mit einem Korkringe in der unteren Oeffnung des Skalenrohres einge- setzt, Fig. 9. Beim Hineinsetzen wurde auch ein wenig Wachs-Harz hineingebracht und nachher durch gelindes Erwärmen ge- schmolzen, wodurch die Verbindung der Seitenröhre mit dem Hauptrohre völlig luftdicht wurde. Das ganze Zuleitungsrohr kommt daher in der unteren Kammer hinein wie auch die Kugel des unteren Thermometers. Die Röhre AB hat eine äussere Dicke von 8,8 mm uud eine innere Weite von 7 mm. Die Oeffnung bei B ist zusammengezogen zu einer Weite von nur 3 mm, um die Einwirkung zufälliger Luftstösse von aussen abzuschwächen. Die untere Kammer ist mit einem Deckel von Karton bedeckt, der in zwei Hälften angebracht wird, nach dem Muster eines von Herrn Direktor Biese früher am Normalbarometer III angewandten Deckels. Das Thermometer geht hinein durch ein Loch in der. rechten Hälfte. Auch das Quecksilber im Reservoir À’ N:o'2. 33e Fig. 9. 32 A. F. SUNDELL. wird vom Staub durch ein Kartoncylinder geschützt, welches das Cylinder P umhüllt und mit ihm steigt uud fällt (Tafel Fig. 2). 37. Einige für Barometermaassstübe bestimmte Róhren wurden von mir in Stockholm 1903 aus dem Lager bei Numa Peterson ausgewählt. Die ganze Länge einer Röhre war 2 m. Davon wurde ein Stück von etwa 102 cm abgeschnitten und seine Ausdehnung in später anzugebender Weise untersucht. Von diesem Stücke wurde das Skalenrohr geschnitten. Es wurden von mir drei solehe Maassstübe getheilt. Der erste wurde zu stark geätzt und bekam zu grobe Striche. Auf einem anderen wurden die Streifen durch eine chemische Reaktion versilbert; die Theilung wurde im Silberlager angebracht und dann eingeätzt. Unglücklicherweise ging diese sehr gelungene Skala verloren, da der untere Streifen durch einen Unfall vom Hauptrohr abgetrennt wurde. Ueberhaupt sind Maassstübe dieser Konstruktion sehr gebrechlich. Man kann nicht sicher sein, dass beim Absprengen der Hóhrenseiten oben und unten ein unmerklicher Riss irgendwo zurückbleibt, der nachher bei einem gelinden Stosse ein Zerspringen bewirkt. Ich liess daher den Glasschleifer in Herrn Julius Tallbergs Geschäft zu Helsingfors die betreffenden Theile eines Rohres wegschleifen und bekam so die zuerst an diesem Barometer angebrachte Skala, die ich IV, bezeichne. Die ganze Länge der Róhre ist 82 cm, die äussere Dicke 13,1 mm und die innere Weite 10,1 mm. Der obere Streifen ist 8,5 cm lang und die Theilung fängt etwa 0,5 cm vom Ende an. Der untere Streifen hat eine Länge von 7,5 cm; der Strich 800,0 liegt 1,5 cm vom Ende. Auch dieser Maassstab hat später einen Riss bekommen gerade da, wo der untere Streifen anfängt. Dieser Sprung erstreckt sich jetzt bis auf drei Viertel der Streifenbreite, scheint aber nicht mehr zuzunehmen. Es schien mir doch rathsam einen neuen Maassstab anzufertigen und ich wühlte für diesen Zweck eine noch zurückgebliebene Róhre von Numa Peterson. Das Abschleifen bei Julius Tallberg gelang aber diesmal nicht und die Röhre ging verloren. Ich berieth mich jetzt mit Herrn Glasbliser G. Kahl aus Stockholm bei seinem Besuche in Helsingfors im Herbst 1904. Er übernahm das Herstellen von vier fertiggeschliffenen Skalenróhren, die ich im Dezember 1904 empfing und die auch jetzt keine Sprünge zeigen. Eine von diesen Röhren habe ich später getheilt und in dieses Barometer als Skala IV, installirt. 38. Die Ausdehnung der Róhre IV, wurde im Horizontalkomparator der Aichungskommission untersucht. Der zu erreichende Temperaturunterschied (dureh eingestellte Heizung des Beobachtungssaales) betrug nur 8°, da aber ''om. XXXIV. ”ergleichungen zwischen Normalbarometern. 33 sowohl die Maassstäbe als auch die Thermometer im Doppelkasten des Kom- parators besonders gut geschützt waren, können die Temperaturen als sehr sicher angesehen werden. Man erhielt: Länge der Röhre zwischen eingeätzten Strichen. bei + 18,°99 1000,294 mm. + 10,94 1000,258 Daher ist der Ausdehnungskoeffizient für Erwärmung von 0° an = 0,0000045. Dieser Werth ist ungewöhnlich klein. Eine zweite, in derselben Weise untersuchte Röhre zeigte auch den sehr kleinen Ausdehnungskoeffizienten 0,0000051. Mit dem gefundenen Ausdehnungskoeffizienten sind die folgenden Längen lant den Vergleichungen im Vertikalkomparator der Aichungskommission für + 16° berechnet. Der obere Streifen dieser Skala trägt die Marke A. F. S. 19303. Normalbarometer IV, bei + 16°. CREAR D did 0—800 800,2875 800,0520 10—800 790,2991 790,0665 20—800 180,2851 180,0561 30—800 110,2835 770,0568 40—800 160,262 160,0524 50—800 150,266 150,0459 60—800 140,2129 740,0550 0—760 760,2792 160,0554 0—770 110,2914 110,064 0—780 780,2837 780,0541 0— 790 790,2912 790,0586 Korrektionen zur Normalskala bei + 16°, 0—10 — 0.0145 0— 760 + 0,0554 0—20 — 0,0041 0—770 + 0,0647 0—30 — 0,0048 0 —180 + 0,0541 0—40 — 0,0004 0—790 + 0,0586 0—50 + 0,0061 0—800 + 0,0520 0—60 — 0,0030 Die Reduktion auf Normalskalentheile bei der Temperatur t wird AB = — 0,0000139 B (t — 16°). N:o 2. [37] 34 A. F. SUNDELL. Auch sämmtliche halbe Millimeter wurden mit dem Mikroskope des Vertikalkomparators (1 Trommeltheil sehr nahe = 0,001 mm) untersucht. Eine vollständige Korrektionstafel ist daher zur Hand und wurde bei der Berech- nung der Barometerstände benutzt. Hier mag nur bemerkt werden, dass der Unterschied zwischen den Halbmillimetern bis zu 0,01 Skalentheil oder etwa 6 Trommeltheile im Mikroskope des Barometers steigen kann. Eine solche voll- ständige Untersuchung der Theilungsfehler scheint daher, wenn auch zeitraubend, doch nicht überflüssig zu sein. Bei einer längeren Reihe von Vergleichungen ver- tilgen sich doch grösstentheils die Theilungsfehler der Striche in einem Centimeter. 39. Die oben erwähnte Skala IV,, welche die Marke: A. F. S. 19705 trägt, wurde in horizontaler Lage im November 1905 untersucht. Die Distanz 0—800 wurde gefunden bei + 25,863 = 800,2135 mm, Mittel aus 3 Bestimmungen + 16,560 = 800,3154 Mv. SIS. 5 Man bekommt hieraus den Ausdehnungskoeffizienten 0,0000092, mit welchem folgende gemessenen Längen auf + 16° reduzirt wurden. Normalbarometer IV, bei + 16°. Millimeter. Skalentheile der Normalskala. 0— 800 800.311 800,075 10—800 190,345 790,112 20— 800 780,307 780,077 30—800 110,314 170,087 40—800 160,308 160,084 50—800 150,304 150,083 60—800 140,297 740,079 0 — 760 760,292 760,068 0—770 110,293 110,066 0—780 780,295 780,065 0—790 190,289 190,056 Korrektionen zur Normalskala bei + 16°. 0—10 — 0,037 0—760 + 0,068 0—20 — 0,002 0—770 + 0,066 0—30 — 0,012 ^ 0—780 + 0,065 0—40 — 0,009 0—790 + 0,056 0—50 — 0,008 0—800 4- 0,075 0—60 — 0,004 Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 35 Die Reduktion auf Normalskalentheile bei der Temperatur t ist AB — — 0,0000092 B (t — 16°). 40. Für dieses Barometer wurden zwei alte, dem Laboratorium zuge- hórige Mikroskope eingerichtet. Die Mikrometer konnten doch nicht ange- wandt werden, da sie nur zehn Umdrehungen erlaubten und bei der vorhandenen Vergrösserung wenigstens fünfzehn nöthig waren. Sie wurden daher gegen die Mikrometer der dem Barometer II gehörigen Mikroskope ausgetauscht. Die Brennweite der von Carl Zeiss in Jena bezogenen Objektive ist = 32 mm. Bei der jetzigen Länge der Objektivróhren entspricht 1 mm des Maass- stabes 6,1—6,4 Umdrehungen, was freilich eine nicht nöthige Empfindlichkeit ist. Man übersieht dabei 4 mm. Die Bilder sind sehr scharf und ohne jeden Parallax. Die Klötze AA,BB Fig. 5 für die Mikroskope lassen sich in einem soliden Komparatorbalken CC verschieben, ganz wie in 28. beim Normalbarometer III beschrieben ist. Am Klotze AA ist ein rechter Winkel aus Holzstäbchen be- festigt, der hinter den Kammern eine kleine Glühlampe für die Beleuchtung der Skala trägt. 41. Die Millimeter 796—798 des unteren Streifens der Skala IV, sind in Fünfteln getheilt und wurden benutzt für die Untersuchung der Verzerrung der Bilder wegen Brechung durch die Kammerwand und Krümmung der Quecksilberoberfläche. Da die Vergrösserung hier etwas stärker als beim Barometer III ist, konnte man diesen Einfluss deutlich darthun, wie die folgende Reihe Einstellungen zeigt. Gespiegelter Einstellung auf das Einstellung auf Strich. Spiegelbild. den Strich. 1. 2. 3. 796,6 Ban Mate 91,814 6,8 1,646 1,505 1,515 20,559 797,0 9871 019753 9,744 19,279 7,2 4,063 3,978 3,944 18,059 7,4 5,250 5,183 5,164 16,851 7,6 6,417 6,341 60,395 15,662 78 7,589 7558 17,504 14,400 798,0 8,756 8,748 8,686 13,200 Lage der Quecksilber- fiche . . . . . 10,978 10,974 10,943 N:o 2. 36 APE SION DET. Distanz von der Quecksilberfläche nach dem Spiegelbilde. Gemessen. Korrigirt. il- 2. 3: il: 2. 3. 796,68 E10, 700,250 472 10/8360 0: 84000 ES 6,8 9,456 9,527 9,522 9,581 9,585 9,616 197,0 8,204 8,263 8,267 8,301 8,305 8,336 1,2 6,998 17,040 7,057 7,081 7,085 7,116 1,4 5,800 5,834 5,843 5,813 5,877 5,908 1,6 4,622 4,660 4,668 4,684 4,088 4,719 8 3,405 3,421 3,448 3,422 3,426 3,457 198,0 2,222 2,226. 2,257 2,222 2,226 2,257 Millimeter 797,0 — 798,0 = 0,9913 Skalentheil = 6,079 Umdrehungen. Als Lage der Quecksilberflàche wurde die mittlere Lage zwischen dem Striche 798,0 und seinem Spiegelbilde betrachtet, von welcher die korrigirten Distanzen der Spiegelbilder gerechnet sind. Nach den Einstellungen in der Kolumne 1. wurden die Einstellungen 2. gemacht in umgekehrter Richtung und zuletzt die Einstellungen 3. Jede Zahl ist das Mittel von zwei, die Zahlen für die Striche selber von drei Einstellungen. Man sieht von diesen Kolumnen wie die Spiegelbilder sich allmählig von der Quecksilberfläche entfernen, anfangs besonders schnell. Die spiegelnde Fläche scheint sich mithin auszuebnen in Folge der Adhäsion des Quecksilbers an die Kammerwand. Die Korrektionen zur ebenen Flüche gehen unmittelbar aus den zuletzt angeführten Kolumnen vor. Gemessene Korrektion. Distanz In Trommeltheilen. In Skalentheilen. (aus Kolumne 2). 1 2: 3. it 2. 3. 1,76 4-0,136 4-0,068 es 0.022 2 0010] In 1,55 0,125 0,058 4-0,094 0,020 0,009 0,015 1,35 ^ 0,097 0,042 0,069 0,016 0,007 0,011 1535 0,083 0,045 0,059 0,014 0,007 0,010 0,95 0,073 0,043 0,065 0,012 0,007 0,011 0,76 . 0,062 0,028 — 0,051 0,010 0,005 — 0,008 0,56 0,017 0,005 0,009 0,003 0,001 0,001 0,36 | 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 Die Korrektion ándert sich in allen drei Reihen sehr wenig zwischen den Distanzen 0,76 und 1,35, welche hauptsächlich bei den Beobachtungen vor- gekommen sind. Da immer etwas Zeit vergeht zwischen den Vorbereitungen (Hinabschrauben des Stöpsels P, Ablesung der Thermometern etc.) und den Einstellungen auf die Spiegelbilder, kann man annehmen, dass die Kolumne 2. oder 3. dem wahren Zustande der Quecksilberfläche entspricht. Daher Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 37 nehmen die Krümmungskorrektionen oben und unten einander aus und sind bei diesem Barometer weiter nicht beachtet. Vergleichungen zwischen den Barometern I und II im Jahre 1887. 42. Es war meine Absicht das Barometer II als Uebertragungsbarometer auf der Reise zum physikalischen Centralobservatorium in St. Petersburg mitzunehmen. Die Doppelröhre XX (Figurentafel Fig. 1) war für diesen Zweck etwas über der Trockenkugel Æ durchschnitten und mit Wachs-Harzmischung in geeigneter Weise angesetzt. Nach dem Abheben dieser Rühre konnte man den entsprechenden schmalen Theil des Grundbrettes durch einen Charnier herabfällen. Die ganze Höhe des Apparates wurde dadurch auf etwa 120 cm reduzirt und für den Transport angepasst. Da indessen das betreffende Schreiben an Direktor Wild in der Post verloren ging, gab ich diesen Plan auf und benutzte nur das heisebarometer. Für die Vergleichungen mit dem Barometer I wurde das Barometer II an die andere Ecke der oben in 14. erwähnten Thüröffnung aufgestellt, dem Fenster des Zimmers gegenüber, durch welches eine gute Beleuchtung erhalten wurde. 43. Die drei Thermometer am Barometer I waren im Jahre 1872 zu Stützerbach in Thüringen hergestellt worden. Nach früheren Untersuchungen”) wird für sie die Korrektion — 0,745 angenommen. Die in Zehnteln getheilten Thermometer J4, J5, J6 des Barometers II von Jena-Glas sind von Gebrüder Herrmann in Manebach im Jahre 1886 bezogen und wurden 1891 mit dem in Bureau international des poids et mesures zu Sévres untersuchten Normal- thermometer 'lonnelot 4436 der Finnländischen Aichungskommission ver- glichen. Verschiedene Thermometer dieser Lieferung sind mehrmals 1886 — 1904 auf ihre Eispunkte geprüft worden und ganz ungeändert gefunden. Daher werden hier die im Jahre 1891 erhaltenen Korrektionen *) an sie an- gebracht. Um die Temperatur t der Quecksilbersäule zu erhalten nimmt man zuerst das Mittel der Temperaturen t, und £,, die von den Thermometern unten und oben angegeben werden. Dieses Mittel unterscheidet sich nur um einige 1) A. F, Sundell, Barometervergleichungen, 1. c. S. 444, 449 (16, 21). 2) A. F. Sundell, Berättelse öfver komparationen af Justeringskommissionens hufvudlikare för vigt med finska statens urtyp för kilogrammet, S. 7. N:o 2. 38 A. F. SUNDELL. Hundertel von der Temperatur t, des mittleren Thermometers. Als Temperatur der Quecksilbersáule wird daher angenommen t == s BE SP 2) Dieselbe Berechnungsweise wird bei allen folgenden Vaid angewandt. 44. Wie schon oben 21. genannt wurde traf dem Maassstabe des Baro- meters II ein Unfall, durch welchen etwa 2 cm des oberen Skalenstreifens verloren gingen. Eine vollständige Untersuchung dieses Maassstabes wurde daher unterlassen. Nur folgende sicheren Messungen vom Jahre 1887 sind noch übrig. Millimeterskala Skala II. der Meteorologischen Centralanstalt. 20— 820 — 0 — 800 + 0,173 mm bei + 15,53 30—830 — 5 + 0,173 15,45 oder im Mittel 800 Skalentheile = 0—800 + 0,173 mm bei + 15,°49 = J + 0,148 bei + 18”, wenn man für die Skala Il den Ausdehnungskoeffizienten 0,0000060 (siehe 21.), för die Millimeterskala den Ausdehnungskoeffizienten 0,0000184 annimmt. Da nach einer Bestimmung 1897 in der Aichungskommission die Distanz 0—800 der genannten Millimeterskala = 800,358 mm bei + 19,76 = 800,334 mm bei + 18” ist, so haben wir: 800 Skalentheile der Skala II bei + 18 ° = 800,482 mm = 800,217 Skalentheile der Normalskala (siehe 10.) bei + 18°. Bei der Reduktion der am Barometer II gemessenen Barometerhöhen betrachte ich nun den Betrag + 0,217 Skalentheil als eine konstante Korrektion, wozu ich den folgenden Grund habe. Die Theilung der verschiedenen Skalen wurde immer so ausgeführt, dass nach dem Herstellen einer gewissen Anzahl Millimeterstriche das Brett mit der herzustellenden Skala auf dem Schlitten der Theilmaschine eine Strecke in der Längenrichtung verschoben wurde und auch der Schlitten selbst eine gleiche Strecke mittels der Schraube zurückgedreht wurde. Nach diesen Versetzungen, die durch die beschrünkte Länge der Schraube (600 mm) bedingt waren, konnte man die Theilung vollenden. Es entstand dadurch, neben den zufälligen 'Theilungsfehlern, von einem gewissen Striche ab ein konstanter Fehler, wie die oben in 11., 26., 38. und 39. angeführten Korrektionen der verschiedenen Skalen deutlich zeigen. Da die speziellen "heilungsfehler des oberen Streifens nicht bekannt sind, werden hier keine weitere Korrektionen angebracht. Im Mittelwerthe der gefundenen Differenzen veranlassen wohl diese Fehler keine gróssere Unsicherheit. Tom. XXXIV. Vergleichungen 2wischen Normalbarometern. 39 Die Höhen am Barometer I wurden fir Theilungsfehler des Maassstabes nach den im Jahre 1897 (siehe 11.) erhaltenen Korrektionen berichtigt. 45. Bei den Vergleichungen geschahen die Beobachtungen in folgender Weise. Zuerst wurden alle Thermometer in der Ordnung: unten, mitten, oben abgelesen, die Cylinder P heruntergeschraubt und die Mikroskope in die rechten Lagen gebracht. Nach etwa zwei Minuten wurden die Mikrometer auf die Spiegelbilder eingestellt: ein Mal unten und ein Mal oben am I, ein Mal unten, zwei Mal oben und ein Mal unten am II uud zuletzt ein Mal oben und ein Mal unten am I. Jetzt wurden die Cylinder P heraufgeschraubt und die Einstellungen auf einen Strich der Skala gemacht. Hierbei wurde immer am Barometer II der gespiegelte Strich benutzt; beim Barometer 1 waren aber die Mikrometer vom Anfang ganz in der Hóhe geschraubt und es war daher bequemer auf den náchsten Strich, der beim Senken der Quecksilberflüchen sichtbar wurde, ein- zustellen als etwa zwanzig Umdrehungen je eine (siehe 13.) zu rechnen, .um den gespiegelten Strich zu erreichen. Ein Versetzen des Grundbrettes mit dem Maassstabe beim Heraufschrauben des Cylinders P war nicht zu befürchten, da das Grundbrett sehr sicher an die Wand festgesetzt worden war. Zu dem mit dem Mikrometer gemessenen Betrage wurde die Distanz (nach der Korrektionstabelle) vom benutzten Striche zum gespiegelten hinzuaddirt. Bei diesem Verfahren stand oft die spiegelnde Flüche nicht in der Mitte des ganzen Gesichtsfeldes, sondern war mehr oder weniger nach unten versetzt. Dieser Umstand hatte doch keinen Einfluss auf die Grösse der Krümmungskorrektion (siehe 18.), wie eine spezielle Untersuchung gezeigt hat. Der Werth einer Schraubenumdrehnng in den Mikrometern wurde nicht bei jeder Vergleichung bestimmt, sondern es wurden von Zeit zu Zeit einige successive Millimeter gemessen und so ein mittlerer Werth gefunden und bei der Reduktion der Vergleichungen gebraucht. Die Vacuumspannungen in beiden Barometern wurden so oft wie nóthig bestimmt. 46. Bei der Temperaturreduktion wird vorausgesetzt, dass die Queck- silbersáule in den Barometern zur Zeit der Einstellungen dieselbe Temperatur hat wie die von den Thermometern etwa drei Minuten früher angegebene, was nicht ganz richtig ist. Man muss im Gegentheil annehmen, wie es sich bei spáteren Vergleichungen herausgestellt hat, dass auch die Temperatur der Quecksilbersäule während der Beobachtung sich um einige Hundertel des Grades erhóht. Beiden jetztin Frage stehenden Vergleichungen wirkt doch diese Anomalie N:o 2. 40 A. F. SUNDELL. nicht merklich auf das Resultat, da der Temperaturfehler als gleich gross für beide Barometer angenommen werden kann. 47. Ich theile hier mit die zuletzt erhaltene Reihe Vergleichungen, nach- dem das Barometer II in endgiltigen Zustand gekommen war. Die Zeit März 1—9 wurde zur genauen Vergleichung des Reisebarometers mit I und zur Reise nach St. Petersburg angewandt, wo die Vergleichungen am 4. und 5. Mürz stattfanden. Ausgeschlossen sind nur wenige Vergleichungen, deren erosse Differenzen eine fehlerhafte Aufzeichnung der Ablesungen vermuthen liessen. Die Barometerstinde von II wurden auf die Temperatur des Baro- meters I reduzirt. Barometer I. Differenz I-II. 1887 Febr. 26 161,895 mm — 0,016 mm " 161,241 + 0,008 n 169,435 — 0,008 5 110,897 + 0,001 21 161,618 — 0,032 28 — 759,962 + 0,018 März 10 750,909 + 0,002 = 750,322 — 0,013 11 150,145 — 0,04 5 152,805 — 0,002 12 156,283 — 0,009 13 155,144 + 0,012 14 755,294 + 0,003 15 761,822 = 0.018 163,448 — 0,027 16 766,979 — 0,014 a 120559 + 0,001 47 773,801 + 0,003 luci uns — 0,024 5 773,230 — 0.017 18 771,013 + 0,015 a 767,055 — 0,028 19 760,677 + 0,002 21 773,000 — 0,009 Mittel — 0,007 mm + 0,002 mm. Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 41 Das Resultat dieser Reihe ist befriedigend. Bei einem mittleren Fehler von + 0,014 mm für eine einzelne Vergleichung ist der wahrscheinliche Fehler des Mittelwerthes nur 4- 0,002 mm. Die Differenz I—II — — 0,007 mm ist wahrscheinlich noch zu gross, da nach späteren Vergleichungen der Stützer- bacher Thermometer mit dem Normalthermometer Tonnelot 4436 jene eine Korrektion von wenigstens — 0,750 besitzen anstatt der angenommenen Korrektion —0,°45. Eine weitere Untersuchung dieses Gegenstandes ist nicht mehr möglich, da diese Thermometer schon längst verloren gegangen sind. Faktisch scheinen somit diese beiden Normalbarometer dieselbe Höhe gezeigt zu haben. 48. Der schon oben in 46. erwähnte Umstand, dass die Thermometer früher als der Barometerstand abgelesen wurden, wirkt aber auf dessen absoluten Werth zurück. Nehmen wir an, dass die wahre Temperatur der Quecksilber- säulen um 0,°05 höher ist als die von den Thermometern angegebene, so sind die auf 0” reduzirten Barometerstände 0,006 mm zu hoch. Für das Baro- meter I wird doch dieser Fehler durch die oben erwähnte fehlerhafte Korrektion der Stützerbacher Thermometer aufgehoben. Da aber die Beobachtungen 1886 und 1887 mit fehlerhaften Skalenkorrektionen berechnet wurden (siehe 9.), müssen die dann?) erhaltenen Reduktionen auf das Normalbarometer I um 0,02 mm verkleinert, resp. die Reduktionen auf Normal I St. Petersburg um gleich viel vergrössert werden. Man bekommt daher speziell: Normal St. Petersburg im März 1857 = Barometer I + 0,03 mm anstatt + 0,01 mm. Es muss doch bemerkt werden, dass die Vergleichungen in St. Petersburg nicht direkt mit dem Normal I geschahen, sondern wurde als Normalstand der Mittelwerth von den auf Normal I reduzirten Barometer- hóhen der Barometer Wild-Fuess 149 und Wild-Fuess 165 angenommen. Vergleichungen zwischen den Barometern I und III (mit engen Kammern) im Jahre 1890. 49. Das Barometer I wurde im Sommer 1896 von der Sternwarte nach dem magnetischen Pavillon der Meteorologischen Centralanstalt transportirt und im kleinen, für Meridianbeobahtungen eingerichteten Flügel des Gebäudes auf- gestellt wie Fig. 1 in 14. anzeigt, an einer Wandecke in der Thüróffnung, ganz wie früher in meiner Wohnung. Die Beleuchtung war doch schlechter ; gewühnlich musste ich an der unteren Kammer ein Licht anwenden. 1) A. F. SuNpELL, Barometervergleichungen, S. 490, 491 (62, 63). N:o 2. 6 42 A. F. SUNDELL. Am Barometer I wurden jetzt die in 43. erwähnten Thermometer J 4 (oben), J5 (in der Mitte) und J6 (unten) angebracht. Die drei Thermometer des - Barometers III sind von Herrn Direktor Biese mit dem Normalthermometer der Meteorologischen Centralanstalt Tonnelot 4920 verglichen worden. In den Tagen der Vergleichungen schwankte die Temperatur im Flügel zwischen + 16,71 und 19,°1, im Hauptzimmer am Barometer III nur zwischen + 16,°6 und 18,°3. Da der Luftdruck für 1 cm Höhendifferenz in vertikaler Richtung sich um 0,00088 mm verändert, und da die untere Quecksilberfläche bei III 1 cm hóher stand als bei I, wurde bei der Reduktion dieses Barometers auf jenes 0,001 mm abgezogen. 50. Herr Direktor Diese hatte die Freundlichkeit in den Vergleichungen Theil zu nehmen und wir könnten daher die Manipulationen gleichzeitig machen, Herr Biese am Barometer III und ich am Barometer I. Zuerst wurden die Cylinder P heruntergeschraubt und die Mikroskope einjustirt; dann lasen wir die Thermometer ab und machten die Einstellungen der Mikrometer auf die Spiegelbilder: ein Mal unten, zwei Mal oben und dann wieder ein Mal unten. Beim Barometer I wurde jetzt das Cylinder 7 hinaufgeschraubt und die Ein- stellungen auf den Skalenstrich gemacht sowie die Schraubenwerthe bestimmt. Am Barometer III wurde aber erst die letztgenannten Manipulationen gemacht und zuletzt das Cylinder P hinaufgeschraubt. 51. Die Beobachtungsdata für das Barometer III sind vom Barometer- Journal der Centralanstalt entnommen, das Herr Direktor Biese mir gütigst zur Disposition stellte. Die unten angeführten Barometerhóhen habe ich nach der Korrektionstafel vom Jahre 1904 umgerechnet. Nachdem die Höhen des Barometers I auf die Temperatur des Barometers III reduzirt worden waren, blieben die folgenden Differenzen zurück. Da später weite Kammer an das Barometer III angebracht werden, bezeichnen wir sein Stand hier mit III,. Barometer III,. Differenz III ,—I. 1896 August 27 154,314 mm + 0,010 mm 28 162,833 0,021 31 115,543 0,016 September 1 775,831 0,025 > 175,255 0,043 Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 43 Barometer III,. Differenz III ,—l. September 2 113,652 mm 4- 0,031 mm 3 167,881 0,028 4 159,333 0,017 5 152,659 0,043 7 163,253 0,020 Mittel 4-0,025 mm 4-0,002 mm. Der Mittlere Fehler einer Vergleichung ist = + 0,011 mm. Kónnte man nun annehmen, dass das Barometer I seit 1887 sich nicht veründert hat ungeachtet der verschiedenen Demontirungen und Wiederauf- stellungen, so würde, mit Hinsicht auf die Bemerkung in 48., das Barometer III im Jahre 1896 den in St. Petersburg 1887 angenommenen Normalstand gezeigt haben. Bei spüteren Vergleichungen hat es sich doch herausgestellt, dass die Einstellungen auf die Spiegelbilder beim Barometer I nicht ganz zuverlässig sind wegen der Schwierigkeiten bei der Beleuchtung des Maassstabes, besonders wenn, wie hier geschehen ist, oben Tageslicht, unten eine Kerzenflamme benutzt wird. Die spätere Konstruktion des Maassstabes mit Streifen ist jedenfalls vorzuziehen. 52. Nach diesen Vergleichungen wurde das Barometer I demontirt und sein Maassstab die früher in 9. und 11. erwähnten Untersuchungen unterworfen. Nachdem der Maassstab wieder in das Barometer hineingesetzt worden war, wurde eine neue Reihe Vergleichungen im Oktober 1897 im magnetischen Pavillon vorgenommen. Dieses Mal war doch die Temperatur im Nebenzimmer sehr niedrig und ziemlich ungleichmässig; zwischen dem oberen und dem unteren Thermometer zeigte sich oft ein Temperaturunterschied von 1^ und noch mehr. Das Resultat dieser Vergleichungen ist daher wenig zuverlissig und wird hier vorbeigegangen. Vergleichungen im Jahre 1903 zwischen den Normalbarometern III (mit engen Kammern) und IV. 53. Nachdem das Normalbarometer IV des physikalischen Laboratoriums vollendet worden war, wurde es nach dem magnetischen Pavillon gebracht. Herr Direktor Biese hatte einen zweckmässigen Platz an einem Maueraussprung ausräumen lassen, wo dieses Barometer dem Barometer III symmetrisch auf- gestellt wurde. Die beiden Wandaussprünge liegen beiderseits von der Ein- gangsthür, etwa 4,2 m weit von einander. Da auch die Fenster und die Zimmer- N:o 2. 44 A. F. SUNDELL. öfen symmetrisch gelegen sind, unterscheiden sich die Temperaturen der beiden Plütze um nur einige Hundertel des Grades. Am Barometer IV, die jetzt den Maassstab IV, (siehe 38.) trug, wurden die im 35. erwähnten "Thermometer H 16 (unten), H 19 (Mitte) und H 35 (oben) angebracht. Die Temperatur am Barometer III wurde durch die in 49. er- wähnten Thermometer bestimmt. Beide Barometer waren durch weisse Karton- schirme gegen Wärmestrahlung von den Beobachtern geschützt. 54. Herr Direktor Biese hatte die Güte in den Vergleichungen Theil zu nehmen. Sämmtliche Ablesungen und Einstellungen geschahen daher gleich- zeitig in folgender Ordnung. Nachdem wir die Cylinder P heruntergeschraubt hatten, wurden die Mikroskope in die richtigen Höhen gestellt. Jetzt liessen wir die Thermometer ab: am IV erst das untere, dann das mittlere und zu- letzt das obere, am III erst das untere, dann das obere und zuletzt das mitt- lere. Dann kamen die Einstellungen mit den Mikrometern auf die Spiegel- bilder: ein Mal unten, zwei Mal oben und wieder ein Mal unten. Zuletzt geschahen die Ablesungen der "Thermometer in der umgekehrten Ordnung. Ohne etwas zu ändern stellten wir weiter auf die gespiegelten Striche ein und bestimmten die Werthe einer Schraubenumdrehung durch Messung des nächsten Millimeters im Gesichtsfelde. Zuletzt wurden die Cylinder P hinaufgeschraubt und die Mikrometer in die Anfangslage gedreht. 55. Durch ein Nivellirinstrument fand Herr Direktor Biese, dass die Striche 769,5 auf IV und 759,5 auf III in derselben Horizontalebene lagen. Dieser Hóhenunterschied, dem eine Niveaudifferenz von etwa 14 mm zwischen den unteren Quecksilberflächen entsprach, wurde bei der Reduktion von III auf IV beachtet. Da hier (und bei allen folgenden Vergleichungen) zwei Ablesungen der Thermometer vorhanden sind, wurden aus den drei gleich- zeitigen Thermometerständen in der früher in 43. beschriebenen Weise sowohl eine Anfangstemperatur der Quecksilbersäule als eine Endtemperatur berechnet; das Mittel dieser beiden Temperaturen wurde als die wahre Temperatur der Queck- silbersäule betrachtet. Es werden hier die mit IV, bezeichneten Barometer- stände von IV sowie die Differenzen IV, —1III, angeführt, nachdem III auf die Temperatur von IV reduzirt worden war. Barometer IV ,. Differenz IV,—II1,. 1903 Oktober 21 167,137 mm — 0,009 mm J 165,203 + 0,006 22 158,514 + 0,004 23 150,156 + 0,018 Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 45 Barometer IV ,. Differenz IV,—1lI,. 1903 Oktober 23 152,340 mm + 0,008 mm 24 151,404 + 0,023 97 761,404 + 0,010 98 761,460 + 0,006 j 762,514 + 0,012 1903 November 3 769,281 + 0,003 4 758,387 + 0,011 5 158,281 — 0,001 6 750,505 + 0,029 7 762,808 + 0,028 14 769,301 + 0,004 Mittel + 0,010 mm + 0,002 mm. Der mittlere Fehler einer Vergleichung ist = + 0,011 mm. Laut diesen Vergleichungen zeigte somit das Barometer III mit engen Kammern 0,010 mm weniger als das Barometer IV. Vergleichungen im Jahre1904 zwischen den Normalbarometern III (mit weiten Kammern) und IV. 56. Die beiden Barometer waren im magnetischen Pavillon aufgestellt wie im Jahre 1903. Herr Direktor Biese nahm auch jetzt in vielen der Vergleichungen Theil. Diese Vergleichungen werden unten mit einem B vermerkt. Die übrigen wurden von mir ohne Hülfe ausgeführt in folgender Ordnung. Zuerst wurde das Cylinder P am Barometer IV herabgeschraubt und die Mikroskope eingestellt. Dann geschah dasselbe für das Barometer III. Bei den eigentlichen Beobachtungen wurden zuerst die Thermometer am IV abgelesen und die Mikrometer auf die Spiegelbilder eingestellt, ein Mal unten und ein Mal oben. Weiter wurden die Thermometer am III abgelesen und die Mikrometer eingestellt: ein Mal unten, zwei Mal oben und ein Mal unten, und sodann die Thermometer wieder abgelesen in umgekehrter Ordnung. Dann ging ich zum IV zurück, stellte oben ein Mal und unten ein Mal ein und las die Thermometer in umgekehrter Ordnung ab. Nachher wurde in aller Ruhe alle übrigen Einstellungen gemacht, die Cylinder hinaufgeschraubt und wenn nöthig die Vacuumspannungen bestimmt. Während der Zeit, etwa 8 Minuten, zwischen den ersten und den letzten Temperaturbestimmungen stiegen die Ther- mometer ein wenig, am IV höchstens 0,72, gewöhnlich viel weniger, Bei N:o 2. 46 1 A. F. SuNDELL. einigen Vergleichungen wurden die vier Zeiten aufgezeichnet gleich vor der Ablesung der Thermometer am IV und am III, nach den Ablesungen am III und nach der letzten Ablesung der Thermometer am IV. Das Mittel der ersten und vierten Zeit stimmte bis auf eine halbe Minute mit dem Mittel der zweiten und dritten Zeit. Die beobachteten Barometerstände sind somit genü- gend gleichzeitig. Auch am Barometer III sind von jetzt ab drei Thermometer von Gebr. Herrmann angebracht. Diese Thermometer sind von Herrn Direktor Diese untersucht worden und in derselben Weise gegen Wärmestrahlung geschützt wie die Thermometer am Barometer IV. Die Temperaturen wurden wie früher berechnet und sämmtliche Reduktionen in der früheren Weise angebracht. Der Barometerstand III ist auf die Tem- peratur von IV reduzirt. Der Strich 800 lag 7 mm hóher am IV ; da aber die untere Quecksilberfläche am IV etwas tiefer auf der Skala stand als am III, betrug die faktische Niveaudifferenz hóchstens 4 mm, woher eine Reduktion für ungleiche Hóhe nicht erforderlich ist. 57. Gleich im Anfange der Vergleichungen wurde es bemerkt, dass das Barometer IV erheblich (etwa 0,03 mm) höher als das Barometer III stand. Dieses unerwartete Ergebniss veranlassten uns irgend eine Fehlerquelle zu be- fürchten. Zuerst wurden in Frage gestellt, in wie fern die Bestimmungen der Vacuumspannung beiderseits gleich gut waren, oder ob vielleicht wegen un- gleicher Adhäsion des Quecksilbers in den kapillaren Ausflussróhren der Luft- pumpen die Depressionen unzuverlässig ausfallen könnten. Es wurde daher nach der Vergleichung am 27. Juli Luft in beide Barometer hineingelassen. Dann wurden ihre Trockenkugeln durch eine etwa 5 m lange Leitung von feinen Glassröhren verbunden; nachher wurde wieder ausgepumpt. Die Vacuum- spannungen wurden somit in beiden Barometern identisch. Herr Direktor Biese bestimmte diese Spannung wechselweise mit beiden Luftpumpen und erhielt folgende Werthe. Vacuumspannung. Mit IV. Mit III. Differenz. 1904 Juli 30 0,0654 mm 0,0637 mm + 0,0017 mm j 0,0167 ') 0,0157 + 0,0010 31 0,0239 0,0247 — 0,0008 : 0,0294 0,0294 0,0000 Aug. 1 0,0340 0,0343 — 0,0003 !) Nach weiterem Auspumpen. Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 47 58. Da somit die beiden Luftpumpen identische Werthe der Vacuum- spannung geben oder eine gleich genaue Messung dieser Spannung gestatten, musste untersucht werden, ob vielleicht das specifische Gewicht des Queksilbers in den Barometern einen merklichen Unterschied verursachen könnte. Die Barometer wurden daher ausgeleert und das Quecksilber vom Barometer III wurde in das Barometer IV hineingebracht, und umgekehrt das Quecksilber von IV in III. Nach dem Auspumpen wurden die Vergleichungen fortgesetzt, wobei die Vacua bis Ende August in Verbindung blieben und daher keine Vacuumspannung weiter angebracht wurde. Am 1. September fangen die Barometer an zu lecken; die Verbindung zwischen ihnen wurde daher abge- brochen. Nach gehóriger Dichtung wurden wieder einige Vergleichungen ge- nommen, wobei die Vacua separirt verblieben. Die anfangs beobachtete Diffe- renz hielt sich doch die ganze Zeit unvermindert, wie die jetzt folgenden Vergleichsresultate zeigen. Der Stand im Barometer III bezeichnen wir jetzt III,. Barometer IV,. Differenz IV ,—III,. Vacua separirt. 1904 Juli 9 151,934 mm + 0,034 mm B 16 762,574 0,008 » 162,415 0,016 19 150,303 0,026 B 21 153,134 0,027 B 23 160,602 0,036 21 154,169 0,033 B Quecksilber vertauscht, Vacua vereinigt. 1904 Aug. 2 168,060 mm + 0,020 mm B, E 767,266 0,027 B 8 149,083 0,045 9 150,123 0,023 10 150,533 0,034. 12 761,268 0,012 2 760,378 0,033 B 13 749,773 0012 B 16 141,466 0,024 17 751,623 0,041 25 755,265 0,023 48 A. F. SuNDELL. Vacua separirt. 1904 Sept. 13 154,839 mm + 0,034 mm B 16 165,808 mm 0,010 B Nov. 22 155,319 mm 0,041 B Mittel + 0,027 mm 4- 0,002 mm. 59. Diese Reihe ist von der gleichen Güte wie die nächst vorhergehende in 55.; der mittlere Fehler einer Vergleichung ist — 4- 0,011 mm. Da die Differenz IV—III (enge Kammern) = + 0,010 mm ist, so scheint das Baro- meter III nach dem Umtausch der Kammern um 0,017 mm gesunken zu sein, vorausgesetzt, dass das Barometer IV durch die Demontirungen und. Wieder- aufstellungen seit der Vergleichsreihe im Jahre 1903 sich nicht veründert hat. Bis jetzt habe ich mir keine sichere Vorstellung von der Ursache dieser Ver- änderung bilden kónnen. Ich habe nur den Gegenstand durch folgende Ver- gleichsreihen weiter zu erforschen versucht. Vergleichungen Oktober 1905—März 1906 im physikalischen Laboratorium der Universität mit dem Normalbarometer IV. 60. Die Vergleichungen geschahen in einem mässig grossen Zimmer, wo die Barometer an die Wandecken zweier Thüróffnungen 5 m weit von einander installirt wurden. Die Aufstellung des Barometers IV wird auch hier durch die Fig. 5 in 32. veranschaulicht. Die in 38. beschriebene Skala 1 wurde noch immer angewandt. Das Barometer II, die jetzt seinen restaurirten Maassstab trug, konnte ich anfangs in derselben Weise befestigen wie in meiner Wohnung im Jahre 1887. Drei genau untersuchten Thermometer H42, H20 und H39 von Gebr. Herrmann waren an ihm angebracht. Gegen Erwärmung während der Ver- gleichung waren diese Thermometer in genau derselben Weise geschützt wie die Thermometer am Barometer IV (siehe 34.). Um die lästige Bestimmung der Vacuumspannungen zu vermeiden wurden die Vacua durch eine Lei- tung von feinen Glasröhren mit einander verbunden. Die Beleuchtung der Maassstäbe geschah durch kleine Glühlampen. Die Vergleichungen wurden von mir ohne Hülfe ausgeführt nach der in 56. beschriebenen Beob- achtungsordnung. Es wurde theils bei IV, theils bei II angefangen. Das Barometer II wurde auf die Höhe und Temperatur des Barometers IV reduzirt. Tom. XXXIV. 7, Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 49 61. Die Mikroskope am II waren mit den Mikrometern des Labora- toriums (40.) und mit den in 22. genannten Objektiven versehen. Barometer IV,. Differenz IV, —IT. 1905 Okt. 4 142,907 mm + 0,013 mm " 142,892 + 0,026 5 742,138 + 0,022 » 141,615 -E 0,014 x 140,602 + 0,012 6 138,051 + 0,028 E 138,229 + 0,036 1 141,251 + 0,009 > 742,310 + 0,019 " 144,116 + 0,006 8 144,665 + 0,002 9 131,530 + 0,004 2 139,518 + 0,006 3 131,441 + 0,004 5 142,346 — 0,003 10 150,787 + 0,025 Mittei + 0,014 mm + 0,002 mm. Der mittlere Fehler einer Vergleichung ist — + 0,011 mm. Auch diese Reihe ist daher von derselben Güte wie die vorhergehenden. 62. Durch die Freundlichkeit des Herrn Direktor Biese konnte ich in den folgenden Reihen die Mikroskope des Barometers III benutzen. Um die Objektive hinreichend nahe den Kammern bringen zu können, musste ich doch den Komparatorbalken weiter von der Wand befestigen. Hierdurch wurde die Stabilitit schlechter, was die verminderte Genauigkeit der folgenden Reihen erklärt. Barometer IV,. Differenz IV,—II. 1905 Okt. 16 128,316 mm — 0,009 mm 5 130,696 — 0,009 5 131,434 — 0,029 * 17 145,358 — 0,036 * " 748,025 + 0,011 " 148,481 + 0,018 18 151,212 — 0,017 N:o 2: =] 50 A. F. SUNDELL. Barometer IV,. Differenz IV,—II. 1905 Okt. 18 751,140 mm 4- 0,018 mm 19 755,013 + 0,001 " 755,315 + 0,025* x 755,501 — 0,007 20 753,889 — 0,028* i| 152,994 + 0,011 91 749,225 — 0,035 * 1 159,044 — 0,043* a 751,486 + 0,046 * 22 760,326 + 0,020 26 747,306 + 0,034* 29 739,927 — 0,017 Mittel — 0,002 + 0,004 mm. 63. Die Differenz schwankt hier besonders stark und der mittlere Fehler einer Vergleichung erreicht die Grüsse von + 0,026 mm. Offenbar hat hier die schlechte Aufstellung des Barometers II einen Einfluss. Das Haus, wo das Beobachtungszimmer sich im zweiten Stockwerke befindet, wird oft erschüttert durch das Befahren der Strasse von schweren Lastwagen. Ein Versetzen des Apparates, besonders des Komparatorbalkens, während einer Vergleichung ist daher nicht ausgeschlossen. Auch das Gehen in anderen Zimmern des Labo- ratoriums, das Zuschliessen von Thüren u. s. w. kónnen Stórungen herbeiführen. Unter solchen Umständen kann man sich berechtigt halten die am meisten abweichenden Differenzen auszuschliessen. Wir berechnen daher einen Mittelwerth mit Ausschliessen der Differenzen, welche mit einem Sternchen bezeichnet sind und deren Abweichungen vom oben angeführten Mittelwerthe grósser als den mittleren Fehler einer Ver- gleichung sind. Wir finden in dieser Weise aus den 11 zurückbleibenden Differenzen IV,—II = + 0,002 mm + 0,003 mm mit einem mittleren Fehler von 4- 0,014 mm für eine Vergleichuug. Dieser Werth unterscheidet sich nicht wesentlich vom Mittelwerthe in 62., ist wohl aber theoretisch mehr wahrscheinlich. 64. Das Barometer IV wurde jetzt demontirt, weil die Einkittung des Skalenrohres im Halse der oberen Kammer nicht ganz zuverlässig war. Nachdem es wieder in Ordnung gestellt worden war, wurde folgende Reihe Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 51 Vergleichungen genommen. Beim Barometer II wurden auch jetzt die Mikro- skope der Meteorologischen Centralanstalt benutzt. Barometer IV,. Differenz IV,—II. 1905 Nov. 26 747,014 mm + 0,008 mm 30 766,062 + 0,019 åa 768,039 + 0,039 Dec. 3 757,293 + 0,008 b 757,781 + 0,026 4 760,688 + 0,028 5 760,333 + 0,008 i 760,442 + 0,035 - 760,632 + 0,020 6 759,664 — 0,008 ja 759,538 — 0,029 9 743,218 — 0,005 10 748,163 + 0,029 13 737,104 + 0,031 19 751,134 + 0,016 2 763,884 — 0,019 23 740,925 + 0,004 1906 Jan. 2 745,556 — 0,006 3 745,248 + 0,013 6 729,819 — 0,003 7 727,333 - — 0,007 8 795,771 — 0,016 Mittel + 0,009 mm 4- 0,003 mm. Diese Reihe ist wieder ziemlich gut; der mittlere Fehler einer Ver- gleichung ist = + 0,019 mm. Die Stórungen von der Strasse waren auch weniger merkbar, da sie jetzt eine Schneedecke trug. 65. Die letzten Tage drängte sich Luft in das Vacuum durch die Kittung am Halse der oberen Kammer. Es wurde daher das Barometer IV demontirt und die neue Skala 2 hineingesetzt. Ohne etwas am Barometer II zu ändern wurde folgende Reihe Vergleichungen genommen. 52 A. F. SUNDELL. Barometer IV,. ^ Differenz IV, —II. 1906 Jan. 22 153,005 mm — 0,005 mm Fe 155,822 + 0,006 23 768,562 — 0,005 i 168,445 — 0,008 27 733,126 + 0,018 28 743,285 + 0,023 " 142,158 + 0,044 T 741,701 + 0,017 x 731,709 + 0,037 29 745,822 — 0,007 30 746,806 + 0,016 P 747,535 + 0,015 en 747,692 — 0,004 A 141,924 — 0,008 * 748,123 + 0,010 gi 749,429 + 0,014 31 756,048 + 0,026 M 756,073 + 0,020 Febr. 2 137,837 — 0,037 3 136,065 — 0,041 4 145,955 — 0,014 Mittel + 0,006 mm 4- 0,003 mm Diese Reihe ist gleich gut. wie die vorhergehende; der mittlere Fehler einer Vergleichung ist = + 0,021 mm. Wir haben mithin IV,—IV, = + 0,003 mm + 0,003 mm. Da das Barometer II seit der vorhergehenden Reihe unverrückt gelassen wurde, kónnen wir mithin behaupten, dass das Barometer IV durch den Umtausch der Maassstübe sich nicht merklich verändert hat. Die neue Skala wird daher für die Zukunft beibehalten. 66. Um eine endgültige Korrektion des Barometers II zu erhalten, wurden dieselben Objektive wie in 61. wieder zurückgesetzt. Mit den’ Mikro- metern der Centralanstalt wurde dann die folgende Reihe genommen. Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 53 Barometer IV,. Differenz IV,—IL. 1906 Febr. 5 757,568 mm + 0,007 mm - 760,154 0,016 " 162,115 — 0,009 6 162,102 + 0,003 1 143,252 + 0,018 8 143,870 — 0,013 : 143,884 + 0,009 " 142,938 + 0,018 = 742,501 + 0,025 10 737,754 0,000 Re 738,182 + 0,032 A 138,467 + 0,008 11 146,115 + 0,025 Mittel + 0,008 mm + 0,003 mm. Der mittlere Fehler einer Vergleichung ist = + 0,015 mm. Beachtet man die kleine in 65. erhaltene'.Differenz IV,—IV,, so stimmt dieser Mittelwerth hinreichend mit dem in 61. erhaltenen. Man bekommt IV,—II — + 0,008 mm IV,—IV, = + 0,003 daher IV,—II — + 0,011 mm. In 61. wurde erhalten IV,—II = + 0,014 mm + 0,002 mm. 67. Es wurde jetzt das Barometer II gegen das Barometer I ausge- tauscht und Vergleichungen mit dem Barometer IV angestellt. Am Barometer I wurden die Thermometer H 42, H 20 und H 39 angebracht. Die Beleuch- tung der Skala war hier nicht ganz befriedigend; Tageslicht konnte nicht be- nutzt werden, da die Skala sich vom Fenster weg wandte. Gewöhnlich war das Licht einer kleinen, neben dem Objektive angebrachten Glühlampe hin- reichend; oft aber musste ich doch eine kleine Benzinflamme anwenden, die unten am Mikroskope, oben hinter der Skala gestellt wurde. Nach allen Reduktionen wurden folgende Differenzen erhalten. Barometer IV,. Differenz IV,—I. 1906 März 6 743,786 mm — 0,010 mm " 142,618 — 0,005 À 141,568 + 0,006 5 741,465 — 0,004 7 741,356 — 0,013 54 A. F. SUNDELL. Barometer IV ,. Differenz IV,—I. 1906 März 10 136,136 mm + 0,015 mm 11 754,140 — 0,020 13 734,646 + 0,004 " 134,097 + 0,011 14 738,203 — 0,024 ^ 140,206 — 0,009 15 150,565 + 0,004 16 151,917 — 0,007 20 150,378 0,000 21 758,932 — 0,036 22 760,834 + 0,005 23 762,343 — 0,030 2 161,868 — 0,020 24 156,914 + 0,007 I 756,682 + 0,003 Mittel — 0,006 mm + 0,002 mm. Der mittlere Fehler einer Vergleichung ist = + 0,014 mm. 68. Wir können jetzt das Barometer I an das Barometer II anschliessen. Wir haben laut 66. IV,—II — 4- 0,008 mm und fanden soeben IV,—I — — 0,006 mm, daher ist III = + 0,014 mm. Im Jahre 1887 fanden wir aber I—II — — 0,007 mm, doch mit einiger Unsicherheit wegen der zweifelhaften Korrektion der Stützer- bacher Thermometer (siehe 47.) und des Zustandes der Skala am II (44.). Der hohe Stand des Barometers I ist jedenfalls zu bemerken, mit Hinsicht der Vergleichungen (51.) im Jahre 1896. Vergleichungen Mai 1906 im magnetischen Pavillon. 69. Das Barometer I wurde jetzt nach dem magnetischen Pavillon ge- bracht und am früheren Platze des Barometers IV (53.) aufgestellt. Hier war : Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 55 das Tageslicht vom südlichen Fenster für den oberen Theil der Skala hin reichend; unten musste ich aber die kleine Benzinlampe anwenden. Die Vacua waren separirt und die Drucke wurden bei jeder Vergleichung bestimmt. Fol- gende Differenzen wurden erhalten. Barometer III,. Differenz IIL,—I. 1906 Mai 6 112,193 mm — 0,054 mm A 772,105 0,059 a 771,959 0,050 ; 771,994 0,032 : 111,888 0,033 : 111,586 0,041 » 771,514 0,056 7 772,022 0,043 Á 110,927 0,042 8 166,078 0,047 9 162,891 0,029 10 159,068 0,048 11 756,759 0,055 Mittel — 0,045 mm + 0,002 mm. Der mittlere Fehler einer Vergleichung ist = + 0,010 mm. Da IV,—I = — 0,006 mm laut den Vergleichungen in 67., oder IV, —I — — 0,003 mm, so bekäme man IV,—III, = + 0,042 mm anstatt + 0,027 mm laut den direkten Vergleichungen im Jahre 1904 (siehe 58.). Das Barometer I steht daher jetzt entschieden zu hoch. Die Ursache hierzu sehe ich in der unzweckmässigen Beleuchtung mit einer Flamme am unteren Theile des Maassstabes, während dass oben durchfallendes Tageslicht gebraucht wurde. Im unteren Mikroskope war auch einen bedeutenden Parallax nicht zu ver- meiden, der die Einstellung sehr unsicher machte. Dass die genannte unsym- metrische Beleuchtung ein Fehler in der Anordnung dieser Vergleichsreihe gewesen ist, muss ich zugestehen. Ich betrachte daher das erhaltene Resultat als wenig zuverlässig. 70. Die letzte Differenz veranlasste einen neuen Transport des Baro- meters IV nach dem magnetischen Pavillon und eine Wiederholung der Ver- gleichung mit III. Es wurde dadurch festgestellt, dass das Barometer IV wie früher etwa 0,03 mm höher als III steht. Mittelbar erhält man aus den Differenzen in 67. und 69. die Differenz IV,—II, = + 0,039 mm. Bei dieser Gelegenheit wurde es auch bemerkt, dass zuweilen die Einstellung im N:o 2. 56 A. F. SunDEzt. unteren Mikroskope von III verändert war nach dem Hinaufschrauben des Cylin- ders P, ohne dass man im oberen Mikroskope irgend eine Verrückung wahrnehmen konnte. Da eine Durchbiegung oder irgend eine andere Veränderung des Maassstabes bei der Bewegung des Cylinders P oder durch den Druck seines Pfropfens gegen den Boden des Reservoirs À’ ganz ausgeschlossen ist, kann diese Erscheinung nur irgend einer Nachwirkung im Mikrometer des Mikro- skopes zugeschrieben werden. Diese Mikrometer haben eine wenig zuverlässige, jetzt nicht mehr gebrauchte Konstruktion und sind vielleicht auch etwas abge- nutzt nach einer zehnjährigen Anwendung. Zusammenfassung. 71. Wir haben jetzt folgende Vergleichsreihen zur Verfügung. In dieser Zusammenstellung bedeuten II, die mit den Objektiven des Polytechnischen Institutes erhaltenen Höhen am Barometer II, II, aber die mit den Objektiven der Meteorologischen Centralanstalt gemessenen Höhen. i 1. 1887 Febr.—März. . I—II = — 0,007 mm + 0,002 mm 2. 1896 Aug.—Sept. ... III,—I — + 0,025 + 0,002 3. 1903 Okt.—Nov. . . IV,—I1IH, = + 0,010 + 0,002 40 4504: Julie Nov. 0 8 „IV, -— U, = 1 0 02000 5: 1905 Oktober 21... "IVe 770014 + 0,002 6. » £ -ns cd Vi e 0007 + 0,003 7.. 1905 Nov.—1906 Jan. IV,—IL, — + 0,009 + 0,003 8. 1906 Jan.—Febr. . . IV,—IL, = + 0,006 + 0,003 dk 2,» Behraar acte clfc I 220,008 + 0,003 JOE Ju Mänze ne AUT EET C0 00 Tale a Malt ar al ne TE 045 + 0,002 72. Die Resultate 5.—10. sind im ersten Raume hervorzuheben, da diese Reihen gewissermaassen in sich geschlossen sind. Wie schon oben in 65. bemerkt wurde können die Barometerstände IV, und IV, als identisch be- trachtet werden. Die Differenzen 5. und 9. stimmen auch in befriedigendem Grade, besonders wenn man die Differenz IV, —IV, = + 0,003 mm in 65. als faktisch annimmt. Die Reihen 6. und 7. aber zeigen, dass die Demon- tirung und Wiederaufstellung von IV eine Veränderung von + 0,007 mm hervorgebracht haben, falls überhaupt die Beobactungen am II zuverlässig sind wegen der schlechten Befestigung des Komparators (siehe 62. und 63.). Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 57 Uebrigens steht überhaupt das Barometer IV etwas höher als die anderen, das Barometer I doch ausgenommen, welches im Jahre 1906 etwas höher zeigt als IV (Reihe 10.) und auch bedeutend höher als II (siehe 68.). Mit Rücksicht auf die in 63. genannten lokalen Verhältnisse ist man doch berechtigt die in Frage stehenden Resultate als befriedigend zu betrachten. Die Differenz 1. wurde schon oben in 47. diskutirt. Der frühere hohe Stand des Barometers III mit engen Kammern kann zum Theil die Differenz 2. im Verhältniss zur Differenz 11. erklären; übrigens ist wohl auch hier die Beleuchtung des Maassstabes wie bei der Differenz 11. ein störender Umstand. 73. Es bleibt noch zurück die befremdende Differenz 4. in 58. zu er- örtern. Zwei Umstände wurden schon in Verdacht gezogen: die Vacuum- spannung und das specifische Gewicht des Quecksilbers; beide wurden aber ohne Einfluss gefunden. Mann kann auch nicht diese Anomalie einer zu grossen Abweichung des Maassstabes von der vertikalen Lage zuschreiben. Der Drath des Lothes ist 51 cm lang; eine Abweichung von 1 mm unten entspricht einem Ablenkungs- winkel, dessen Tangente oder Sinus u dessen Cosinus somit = 1 — E 510 520200 ist, und bringt höchstens eine Unrichtigkeit von 0,000002 x 750 mm = 0,0015 mm hervor, was keine Bedeutung hat, da man immer eine Lothablenkung unter 1 mm verbürgen kann. 74. Eine Fehlerquelle würde vielleicht eine schräge Stellung der cylin- drischen Kammern gegen das Skalenrohr sein, wodurch eine nicht zu unter- suchende Brechung durch die Kammerwand entstehen kónnte. Bei der Mon- tirung des Barometers IV wurde dieser Umstand berücksichtigt. An den be- treffenden Stellen der Kammerwánde wurde eine Gerade oder Erzeugende mit rother Farbe aufgezogen mittels eines besonders für diesen Zweck kon- struirten Lineales. Nachdem diese Geraden mittels eines Lothes in dieselbe Vertikale gebracht worden waren, wurden die Kammern in ihre Fassungen fixirt. Auch die Messingscheibe FF (Tafel Fig. 2) wurde eingelothet; daher konnte man auch mittels eines Kartonkeiles kontrolliren, dass die gegenüber- stehenden Kammerwände überall gleich weit von der Scheibe standen. 15. Bei der Untersuchung des ersten Maassstabes des Barometers IV wurde er mit seinen Haltern bb und dem Lothe tt (Tafel Fig. 1) an eine leichte Holzliste befestigt. Beim Einjustiren dieser Liste im Vertikalkomparator N:o 2. 8 58 A. F. SUNDELL. wurde beachtet, dass das Loth einspielte. Die Untersuchung des Maassstabes geschah somit in derselben Lage, die er später im Barometer einnehmen sollte. Ich bemühte mich dieses Instrument in jeder Hinsicht zu einem Standard zu machen. Von den übrigen Skalen wurde nur die des Barometers I im Verti- kalkomparator untersucht; alle übrigen wurden in horizontaler Lage mit dem Normalmaasse verglichen. Bei der ersten Untersuchung 1895 der Skala III war der Vertikalkomparator noch nicht fertig. 76. Bei einer idealen Aufstellung des Komparatorbalkens müsste die Visirlinie der Mikroskope senkrecht gegen die Kammerwand, d. h. nach einem Durchmesser der Kammer gerichtet werden. Obgleich in dieser Hinsicht eine gehörige Sorgfallt bei jeder Aufstellung eines Barometers angewandt wurde, kann ich es doch nicht verbürgen, dass immer eine fehlerfreie Lage der ver- schiedenen Theile erreicht wurde (siehe die Differenzen 6. und 7.in 71.). Ich darf doch annehmen, dass die grosse Differenz IV,—IIL, = + 0,027 mm in 58. diesem Umstande nicht zuzuschreiben sei, da gerade für diese Vergleichs- reihe die sorgfältigsten Vorbereitungen genommen wurden. Das Ausfinden der wahren Ursache dieser Differenz muss wohl einer späteren Untersuchung vor- behalten werden. Speciell muss man bei einer eventuellen Demontirung des Barometers III seinen Maassstab von neuem im Vertikalkomparator untersuchen, besonders da zweimit einander nicht ganz vereinbare Bestimmungen (siehe 26.) vorhanden sind. 77. Die letzte Konferenz in Inspruch 1905 der Direktoren für meteoro- logische Anstalten hat den Entschluss gefasst, dass die Barometer der Haupt- institute durch die Veranstaltungen der Observatorien in Berlin, Paris, London, Wien und St. Petersburg unter sich verglichen werden sollten. Bei diesem Unternehmen wird vielleicht irgend eine der genannten Anstalten sich ent- schliessen die oben beschriebene Art Normalbarometer eine nähere Prüfung zu unterziehen. Grössere Länder, wie England, Russland, Frankreich und Deutschland würden wohl zweier Exemplare Normalbarometer bedürfen; die betreffenden Anstalten hätten daher Gelegenheit zwei ganz gleich gebaute Instrumente zu vergleichen. Ich wage es zu hoffen, dass eine Vergleichung viel besser als die meinigen ausfallen würde, falls gut getheilte Maassstäbe und zweckmässige Mikrometermikroskope angewandt werden und die Unter- suchung in einem passenden Lokal gemacht wird. Diese Normalbarometer sind nicht übermässig theuer. Das Instrument der Meteorologischen Central- anstalt in Helsingfors hat ungefähr 300 Franc gekostet, wozu noch der Preis von etwa 10 kg Quecksilber kommt. Wenn auch der Preis bei den jetzigen Tom. XXXIV. Vergleichungen zwischen Normalbarometern. 59 Arbeiterverhältnissen auf das Doppelte steigen würde, so kosten doch die Nor- malbarometer in St. Petersburg und in Sèvres vielmal mehr. 78. Ich erlaube mir hier folgende Anweisungen für eine eventuelle Kon- struktion solcher Barometer nachzutragen. Das Grundbrett GG Fig. 5 in 32. kann man breiter machen nach dem Komparatorbalken zu. Man wird dadurch im Stande sein auch den vorderen (oder rechten) Rand der Messingscheibe FF (Tafel Fig. 2) an einen dritten Eichenklotz zu befestigen, die an das Grundbrett in der Mitte zwischen den beiden Klótzen EE festzuschrauben sei. Auch kann man die Luftpumpe für sich aufstellen in einiger Entfernung vom Barometer und durch eine beliebig lange Róhre von der Form Fig. 6 in 33. mit der oberen Kammer verbinden. Das Grundbrett macht man in diesem Falle entsprechend schmäler. Ein Skalenrohr mit Schliffstück wie Fig. 2 in 19. ist jedenfalls vorzu- ziehen. Ein geschickter Glaskünstler wird gewiss einen geraden Einschliff sowie die Streifen oben und unten herstellen kónnen. Das Seitenrohr ist am besten anzubringeu wie Fig. 9 in 36. anzeigt. Skalenröhren mit kleinem Ausdehmungskoeffizienten (die schwerschmelz- baren Röhren von Numa Peterson in Stockholm, Röhre. des Barometers II) sind gebrechlich. Dagegen haben sich Röhren mit grösserer Ausdehnung (Barometer III und IV,) haltbar gezeigt. Metallröhren (Eisen, Nickel) als Maassstäbe sind vielleicht nicht anzurathen, theils wegen ihrer Schwere, theils weil die Anordnung einer passenden Beleuchtung schwierig ist. Endlich müssen die Mikrometer einen sicheren Gang haben. Die Ver- grösserung der Mikroskope ist so anzuordnen, dass 1 mm im Bilde fünf Umdrehungen entspricht. Bei 100 Theilen am Umkreise der Trommel ist somit 1 Trommeltheil = 0,002 mm. Das Quecksilber muss besonders rein sein. Man behandelt es am zweck- mässigsten zuerst mit Bikromatlösung; nachher wird es im luftleeren Raume destillirt. In dieser Weise gereinigtes Quecksilber hält sich Jahre lang. Man braucht nur das Häutchen, das auf der unteren Quecksilberfläche nach längerer Zeit zum Vorschein kommt, mit einem Pinsel abzustreichen. Mitunter kann man auch einen Theil des Quecksilbers in der unteren Kammer durch neues ersetzen. DE Tabelle I i" [-00- '06,3" 16,9. 098r Oj4 CNE LT | 0 | 0,0000 0,0163 0,0327 0,0490 0,0654 | 0,0817 0,0980 0,1144 0,1307 0,1470 164 1 | 0,1634 0,1797 0,1960 0,2124 0,2287| 0,2450 0,2614 0,2777 0,2910 0,3104 5 i 2 | 0,3267 0,3430 0,3593 0,3757 0,3920| 0,4083 0,4246 0,4410 0,4573 04736| 3 | 49 3 | 0,4899 0,5063 0,5226 0,5389 0,5552] 0,5715 0,5879 0,6042 0,6205 0,6368| 4| 65.6 4 | 0,6531 0,6694 0,6858 0,7021 0,7184| 0,7347 0,7510 0,7673 0,7836 0,7999| 5 | 32,0 | D | 08163 0,8326 0,8489 0,8652 0,8815| 0,8978 0,9141 0,9304 0,9467 0,9630] © bj: | L = 4 , | 6 | 0,9793 0,9956 1,0119 1,0282 1,0415| 1,0608 1,0771 1,0934 1,1097 1,1260 : p | - | rm 7 | 11423 1,1586 1,1749 1,1912 1,2075| 1,2238 1,2401 1,2564 1,2727 1,2890 | | | | 8 | 1,3053 1,3216 1,3379 1,3542 1,3705| 1,3868 1,4030 1,4193 1,4356 1,4519 | 163 | 9 | 1,4682 1,4845 1,5008 1,5171 1,5333| 1,5496 1,5659 1,5822 1,5985 1,6148 4 He: | : sd | 10 | 1,6310 1,6473 1,6636 1,6799 1,6962| 1,7124 1,7287 1,7450 1,7613 1,7775| 3 | 489 | FNS PU ot is RAR S (Ti /A HA ee 65,2 ll | 1,7938 1,5101 1,8264 1,8426 1,8589 | 1,8752 1,8915 1,9077 1,9240 1,9103 AE | 12 | 1,9565 1,9728 1,9891 2,0053 2,0216| 2,0379 2,0541 2,0704 2,0867 2,1029 Sam asd | 13 13 | 2,1192 2,1355 2,1517 21680 2,1542| 2,2005 2,2168 2,2330 2,2493 2,2655| 7 | 114,1 14 | 2,2818 2,2980 2,3143 2,3306 2,3468| 2.3631 2,3793 2.3956 2,4118 249281| 59 | 1304 9 | 146,7 15 | 2,4443 2,4606 2,4768 2,4931 2,5093| 2,5256 2,5418 2,5581 2,5743 2,5906 162 16 | 2,6068 2,6231 2,6393 2,6556 2,0718] 2,0880 2,7043 2,7205 2,7368 2,7530 1 17 | 2,7692 2,7855 2,8017 2,8180 2,8342| 2,8504 2,8667 2,8829 2,8991 2,9154| 2 | 324 18 | 2,9316 2,9478 2,9641 2,9803 2,9965 | 3,0128 3,0290 3,0452 3,0615 3,0777 i; in 19 | 3,0939 3,1101 3,1264 3,1426 3,1588| 3,1750 3,1913 3,2075 3,2237 32399| — ES À de 20 | 3,2562 3,2724 3,2886 3,048 3,3210| 3,3373 3,3535 3,3697 3,3859 3,4021| 6| 972 | 291 | 3,4183 34346 34508 34670 34832] 3,4994 3,5156 3,918 3,5481 3,5643| 7 | loge | 22 | 3,5805 3,5967 3,6129 3,6291 3,6453| 3,0615 3,6777 3,6939 3,7101 3,7263| 9 | 1458 23 | 3,7426 3,7588 3,7750 3,7912 3,8074| 3,8236 3,8398 3,8560 3,8722 3,8884 c 161 24 | 3,9046 3,9208 3,9370 3,9532 3,9694| 3,9855 4,0017 4,0179 4.0341 4,0503 l 16,1 25 | 4,0665 4,0827 4,0089 4,151 41313] 4,1475 4,1637 4,1799 4,1960 42122| 2 | 322 I 3 | 48,3 26 | 4,2284 4,2446 4,2608 4,2770 4,2932| 4,3093 4,3255 43417 4,3579 43741| 4 | 644 27 | 4,3908 4,4064 4,4226 4,4388 4,4550| 4,4711 4,4873 4,5035 4,5197 4,5359 80,5 28 4,5520 4,5682 4,5844 4,6006 4,6167| 4,6329 4,6491 4,6652 4,6814 4,6976 | 29 4,7137 4,7299 4,7461 4,7623 4,7784| 4,7946 4,8108 4,8269 4,8431 4,8592 © mer B| II -— - 1 = 30 4,8754 4,8916 4,9077 4,9239 4,9401 | 4,9562 4,9724 4,9885 5,0047 5,0209 00 0/7 02%. o3 "OX [TUN "Or TORI PNE c [9] Tabelle II. SITE log A'| t* | 4 O | 04634 | 92133 | 10 | 0,1628 | 92117 | 20 | 0,1622 | 9,2101 | 30 | 01616 | 9,2085 1 | 0,1633 | 213 | 11 [041627 | 2115 | 21 | 003622 | 2099 | 31 | 01616 | 2084 2 [o1633 | 2129 | 12 | 91627 | 2114 | 22 | 091621 | 2098 | 32 | 0,1615 | 2082 3 101632 | 2128 | 13 [091626 | 2112 | 23 [01620 | 2096 | 33 | 01615 | 2081 4 [01632 | 2126 | 14 | 01626 | 2110 | 24 | 1620 | 2095 | 34 | 01614 | 2079 5 [o163 | 2125 | 15 [04625 | 2109 | 25 [0,619 | 2093 | 35 [04613 | 2077 6 | 0,1630 | 2123 | 16 [03625 | 2107 | 26 [01619 | 2092 | 36 | 01613 | 2076 7 |01630 | 2121 | 17 [04624 | 2106 | 27 | o,1618 | 2090 | 37 | 1612 | 2074 8 [o1629 | 2120 | 18 [01623 | 2104 | 28 [| o,1617 | 2088 | 38 I 01612 | 2073 9 | 0,1628 | 2118 | 19 [03623 | 2103 | 29 [91617 | 2087 | 39 I 01611 | 2071 («—p)t l1+at oder der mittlere kubische Ausdehnungskoeffizient des Quecksilbers für 1°, B — 0,0000184 der lineare Ausdehnungskoeffizient des Barometer-Maassstabes bedeuten. Die Reduktion auf 0° einer bei (^ gemessenen Barometerhöhe 5 mm Tabelle I enthält die Werthe von 1000 — A, wo «—0,0001818 ist — — 1000 mm. Wenn der Maassstab bei t,” mit einem bei 0” richtigen Millimeter-Maassstabe vom Ausdehnungskoeffizienten 8 = 0,0000184 überein- stimmt, aber einen anderen Ausdehnungskoeffizienten ß, besitzt, so wird zuerst an die bei (^ gemessene Barometerhöhe B die Korrektion 4B = — (BB) (t—&) B angebracht. Die Höhe B + 4B wird dann nach der Tabelle I auf 0? reduzirt. Tabelle II enthält die Werthe von 1000 m — A'. Die Reduktion von einer bei t,” gemessenen Barometerhóhe B mm auf eine nahe liegende A'(t, —t,)B Temperatur t,° ist = RE mm, wenn man in diese Tabelle mit dem Argumente t = + (t,+t,) eingeht. (In 10., S. 11 ist der Exponent 2 vom Nenner ausgefallen). PETER "PME. | | EM m rs on Le al us K jme qi “mme " m «by FS HE PP EL DO EN b TUN "wl 8 " B L ; li A aei bli Der y ie iti, un eye x» ns, DELI "n DE Doa cw dee "T Em | oris Foot | Dn Ero LE , I u 2 i p 4 | b i oa fi I} | mie TL LÖ 1 Á | EL TTOLÓ it [ l RC N i5 fü yi. IM HT wa RE É ^| pu | jer | | Ma s) ad we m um apr "Mus, yero E EC | i P TEM d' MT i é MT NEN P3 D kml AMEL 1 T7 10.1 y 4 Á fma i HONA | 1 | ' LINE | E | | f ! TOME ON DN UU ^ TU OL Vw qu me, MNA | | À [ n" N VALE. br I m | tss Ån Vi | 2g 1p! 1 v | "TTE |: hi oen mets u SELL Ld A ine , TRU J "RE TS il T | nan dy j id Pan ON M A bog po Pow ZI py p AER ur és. Rad s RE ENT |. — | 1 1 f 5 T pe E "e^ m te bv | T | Re "RT TET Late UE OT (cal | ne LR COOQ on A es | OMM TNT Aa n Apto E ^d (dat | a^ d i | e | v ish di " [ vå Wt "auti 25 TUR ib eogipw) "T MT à | T d ndi 1 soliti + "A i Kg: endo vmm (E B videa ani 4 RUE LL = " mult ik D UNTER UTEN TM "Med. 4 d 0 n DI, LN Lunette, Uie nt tu un bod ifa a 5 LRU m : h li | T «siiiadio Mb LOT, Crus fj rho dot uiid bons A uc D i vnd Ren E bids re da sitsdéed ^ Lp od moo des td i zit Ax nt d „lin 1 Z 060 i i 1 na in Coa hor: none ni TUE L ^. p mile. ah I mo! i | | , I [A Ey; | | ium HAUT " + M j n uc" Y 0 mk E dtdar ^h ie ma toy M De | | : man as E ) | T " ALES Mrd. LUN eL P LUN e e PN "n , Korn "à m 1” (| x [i Chai 110 Pr Y À ur hr u stad à ! Mes In MI TP uhr Milo uni mi syl MI um AD la d ' " | Dui 5100 7 " Malen | ud ( uj A. F. Sundell, Vergleichungen zwischen Normalbarometern. i H sam L—DSSSSSSSS E\N R 7 a vo | men \ " | M | [2] HE Je == t ^ 12 d z F mm | ISSUES jet DU «© A A Q N Ne ||)" 4 9 hell Fig.2. IR’ T CJ [m] > [38 e E E A 2 = K r7 > = E dE D = 2 S E E = | iw) < Fig.1. ACTA SOCIETATIS SCIENTIARUM FENNICE. TOM, XXXIV. X 3, STUDIEN UEDER OEDOGONIACEEN EINE KRITISCHE ZUSAMMENSTELLUNG DER UNTERSUCHUNGEN UND BEOBACHTUNGEN, DIE IN DEN JAHREN 1901—05 UEBER OEDOGONIACEEN GEMACHT WORDEN SIND. VON KARL E. HIRN. MIT 4 TAFELN. | | | E a 2d hi TUM fu : LM S Mot 42020 M vatur rend gb ccr donus popa tr CRM ORE UR TER ICO SALE EN ONE bM n sa imum eed: gras LB ne GIRO UR UO er LU : $ MIT AKITA MU LA b vr Mr. " Vorrede. Die vorliegende Arbeit erscheint als ein Supplement zu meiner ,Monographie und Icono- graphie der Oedogoniaceen* (Acta Societatis Scientiarum Fennicæ. Tom. XXVII. N:o 1, 1900). In den fünfJahren, die seit dem Herausgeben dieser Arbeit vergangen sind, sind neue Unter- suchungen über die Oedogoniaceen von mehreren Algologen gemacht worden. Hierbei sind die Lebenserscheinungen dieser Algen näher verfolgt und teilweise eine neue Auffassung von denselben gewonnen worden. Einige neue Arten wurden beschrieben, und einige der früheren sind vollständiger gekannt worden. Die Kenntnis von der geographischen Verbreitung der Oedogoniaceen ist ebenfalls befördert worden dadurch, dass in Fundortsverzeichnissen über Algen auch dieselben einige Berücksichtigung fanden. Einige Algologen haben sogar die Untersuchung eines Gebietes speziell in Betreff der Verbreitung der Oedogoniaceen sich zur Aufgabe gemacht. Uebrigens geht es aus dem Litteraturverzeichnis am Ende der Arbeit hervor, was in den letzten Jahren über die Oedogoniaceen veröffentlicht worden ist. Einige dieser Algen sind auch in den seit 1900 herausgegebenen Exsiccaten enthalten. Indessen war die Arbeit nicht ausschliesslich auf Litteraturstudien beschränkt. Vielmehr habe ich selbst in diesen Jahren Oedogoniaceen-Material untersucht, welches verschiedene Personen zu diesem Zwecke mir gütigst übersandten. Besonders habe ich stets versucht Material von neuen und sonst interessanten Arten und Formen für eine kritische Untersuchung zu bekommen. Das Exsiccatenmaterial ist ebenfalls von mir bearbeitet worden. — Interessant waren einige Präparate Worze’s, die von Mr F. Corus mir übersandt wurden. Sie waren fünf an der Zahl, ohne Fundortsangaben. In der Vorrede meiner Monographie ist es erwähnt worden, dass die Algenabbildungen in WorrE's Arbeiten keine besondere Naturwahrheit zeigen. Aus der Untersuchung der erwähnten Präparate scheint es hervorzugehen, dass Worrz die Wirrrock’schen Arten nicht gut gekannt hat. Das Material in den Präparaten war in folgen- der Weise bestimmt worden: Bulb. rectangularis, B. intermedia, Oe. Boscii, Oe. plusiosporum, Oe. polymorphum, enthielt aber folgende Arten: B. rectangularis, B. Brebissonü, Oe. Boscii, Oe. obesum, Oe. suecicum. Um möglichst grosse Vollständigkeit bei der Arbeit zu erzielen, habe ich, soweit möglich, sämmtliche seit 1901 erschienene Verzeichnisse über Süsswasseralgen durchgegangen JU um zu sehen, ob etwa in denselben einige Fundorte für Oedogoniaceen erwähnt werden. Für Unterstützung in dieser Hinsicht muss ich vor Allem dem Herrn Professor Dr. O. Norpsrepr in Lund (Schweden) meinen herzlichsten Dank abstatten, der stets bereit war mit ausgezeichneter Liebenswürdigkeit mir briefliche Nachrichten zu geben und somit meine Arbeit zu fördern und zu erleichtern. In gleicher Weise ist die Arbeit auch von folgenden Personen teils durch Sendung von Material und Algenseparata teils durch Mitteilungen, die mir nötig waren, unterstützt worden: Professor G. F. ATKINSON in Ithaca, N. Y., Dr. Phil. F. Borgrsen in Kjobenhavn, Dr. Phil. K. BonziN in Stockholm, Dr. Phil. ©. BorgE in Stockholm, Mr. J. Comère in Toulouse, Mr. F. S. Coruıns in Malden, Mass. Professor Dr. Fr. ELFVING in Helsingfors, Professor Dr. W. G. FarLow in Cambridge, Mass. Dr. Phil A. Forrı in Verona, Mr F. E. Frirscx in London, Professor N. L. GARDNER in San Francisco, Dr. Phil. H. Görtz in Göttin- gen, Fräulein E. HALLAS in Kjobenhavn, Professor Dr. A. HANnsGIrRG in Prag, Dr. Phil. W. HEE- RING in Hamburg, Professor L. Iwanorr in Petersburg, Dr. Phil. K. von Krısster in Wien, Miss I. A. KELLER in Philadelphia, Dr. Phil. G. Kraskovirs in Wien, Professor Dr. G. LAGER- HEIM in Stockholm, Dr. Phil. E. LEwwERMANN in Bremen, Dr. Phil. A. PascHer in Prag, Dr. Phil. G. J. Perrce, Stanford Univ. Cal, Dr. Phil. S. Prrkorr in Sofia, Herrn H. Rovers in Elberfeld, Professor DE A. SAUNDERS in Brookings, S. Dak., Herrn A. ScHERFFEL in Iglö (Oesterreich), Professor Dr. W. SchmipLe in Meersburg a. Bodensee, Landesgerichtsrath Scamuza in Oppeln (Schlesien), Dr. Phil. G. ScHENEIDER in Helsingfors, Dr. Phil. Br. SCHRÖDER in Breslau, Professor Dr. W. A. SercHELL in Berkeley, Cal, Dr. Phil. A. J. SIvFVENIUS in Helsingfors, Miss J. E. TrupEN in Minneapolis, Minn., Professor Dr. G. B. DE Tox: in Modena, Mr. G. S. Wesr in Cirencester (England), Mr. W. Wesr in Bradford (England). Die Anzahl der in den letzten fünf Jahren als neu beschriebenen Arten beträgt 27 (24 Oedogonien und 3 Bulbochæten) nebst 3 Varietäten. Von diesen sind 19 Arten von Fräulein Harras beschrieben worden; 6 Arten (4 Oedogonien und 2 Bulbocheten) nebst 2 Varietäten wurden von den Herren Wesr beschrieben, 2 Arten von Professor HawsargG und 1 Varietät von Dr. BorGE. Da aber, meiner Ansicht nach, 2 von diesen Arten mit schon bekannten Arten identisch sind und 5 ebenfalls als neue Varietäten oder Formen von älteren Arten auf- gefasst werden müssen, so wird die Anzahl der neuen Formen auf 20 neue Arten (17 Oedo- gonien und 3 Bulbochæten), 6 Varietäten und 2 neue Formen reduziert. — Von den bisher unvollständig gekannten Arten (cfr Monogr. p. 287) sind jetzt Oe. Paulense und Oe. pseudo- Boscii zu allen ihren Teilen bekannt. Da es die Aufgabe dieser Arbeit ist die Angaben in meiner ,Monographie* mit den Untersuchungsresultaten der letzten Jahre zu vervollständigen, so ist der Inhalt in der Weise geordnet worden, dass esleicht ist, die früheren Angaben durch die spáteren zu komplettieren. Der Inhalt zerfällt in folgende drei Abteilungen: I. Ueber den Bau und die Entwicke- lung der Oedogoniaceen; Il. Neue Arten, Varietäten und Formen; III. Verzeichnis der Arten, welche seit 1900 in der Litteratur erwähnt, oder sonst beobachtet worden sind (excl. III der als neu beschriebenen Arten). — In den Abteilungen II und III werden die Arten in alphabetischer Ordnungsfolge aufgezählt. Allen denjenigen Personen, die mir bei der Arbeit geholfen haben, bitte ich meinen verbindlichsten Dank aussprechen zu dürfen. — Auch erlaube ich mir zum Schluss die werten Oedogoniaceen-Forscher darauf aufmerksam zu machen, wie nötig es ist stets von jeder neuen Art, welche beschrieben wird, eine gute Abbildung zu haben. Selbst bin ich gern bereit, soweit es meine Zeit erlauben wird, kritische Formen näher zu bestimmen. Jyväskylä im Februar 1905. I&. EL Hirn. ur uar) "T th b Hub fene TA I SHE TT tu M Pr yon | et " ] J ki ath uU "un OM ie [AA : TUN n p À : nti ' j |" ' Lit | i à pod ni d I Inu i LAT I Ng [E RE TT id ; up " Y II i y | ki » D | | | ^t E monem de lat UT. HT SL dj i ub n | (Al fv mim SA [ | [ I. Ueber den Bau und die Entwickelung der Oedogoniaceen. Die Arbeiten, welehe der nachfolgenden Darstellung über die neuen Beobachtungen in Betreff des Baues und der Entwickelung der Oedogoniaceen zu Grunde liegen, sind von den folgenden Verfassern publiciert worden: Berzese, Comère, Frirsch (I, IL, III), KELLER, Kmaskovrrs, Perrce und RANDOLPH, SCHERFFEL und Scarüper. — Berücksichtigt wurde auch die grosse Arbeit von ÖLTMANNS über die Morphologie und Biologie der Algen, welche selbst eine kritische Zusammenstellung desselben ausmacht, was zahlreiche Forscher während vieler Jahrzehnte erarbeitet haben. Ueber den Inhalt der Oedogoniaceen-Zelle hat Fmrrsem (III, p. 653) einige Beob- achtungen gemacht. Der Verfasser sagt, dass nebst Stürke (cfr Monogr. p. 5) in den Zellen sehr oft auch ein anderes Stoffwechselprodukt in Form von lichtbrechenden Fettkugeln beob- achtet wird. — Bei seinen Untersuchungen über Gallertbildungen bei den Algen hat ScHRÖDER auch die Oedogoniaceen behandelt. Er findet (p. 143), dass das Vorkommen von Hüllgallerte bei diesen Algen relativ selten ist (cfr Monogr. p. 9 und 152: Bulbochete-Arten, Oe. minus, Oe. punctato-striatum). Indessen sagt er von der Cuticula der Oedogoniaceen- Zelle (cfr Monogr. p. 5), dass dieselbe nicht mit dieser Bildung der hóheren Pflanzen identisch sein dürfte, sondern wahrscheinlich eine dünne, verhältnismässig feste Gallert- hülle darstellt. Eine solche hat er bei einem sterilen Oedogonium aus Schwarzwald beobachtet und bespricht dieselbe folgendermassen: „Die ziemlich dicken Fäden dieses Oedogoniums waren mit einer mehr oder weniger weiten, ziemlich konsistenten Gallert- hülle umkleidet, die durch Eisenoxydhydrat bräunlich gefärbt erschien, ähnlich wie die Scheiden von Leptothrix ochracea, die daneben vereinzelt vorkamen. Bemerkenswert ist das Verhalten dieser Gallertscheide bei der Teilung der Zellen eines Fadens. Sobald der für diesen Prozess bei Oedogonium charakteristische Cellulosering gebildet ist und die alte Zellmembran den peripheren Riss bekommt, reisst auch die Gallertscheide mit einem zuerst feinen und schmalen, meist ganz glatten, selten lappigen und unregel- mässigen Riss auf. Die neugebildete Zelle hat während ihres Heranwachsens keine 2 Monographie der Oedogoniaceen. nachweisbare Gallerthülle, diese muss erst später entstehen. Genaueres darüber lässt sich an fixiertem Material nicht weiter nachweisen.“ — In gleicher Weise, wie eine Gallerthülle, wird von dem Verfasser auch die Cuticularschicht bei Oe. undulatum und Oe. nodulosum (cfr Monogr. p. 5) aufgefasst. Die Zellteilung bei den Oedogonien ist in neuerer Zeit von Frrrsch (IIT) und besonders eingehend von Kmaskovrrs besprochen worden. Die Erläuterungen des letzteren Verfassers werden durch gute Abbildungen klargemacht und stellen den Teilungsvorgang teilweise in neuer Beleuchtung dar. Frirson (l. c. p. 652) schliesst sich der Ansicht Wirır’s an, dass der bei der Teilung entstehende Ring eine wasserreiche Celluloseschicht in der Membran ist, welche durch Intussusception gebildet wird (cfr Monogr. p. 6). Zu dieser Auffassung ist er durch Untersuchung einer Art eigentümlicher Kappenbildung gelangt, die bisweilen an Oedogonium-Fäden beobachtet wird, welche ungünstigen äusseren Bedingungen ausgesetzt waren (Frirson [IT] p. 479, Fig. 27a). Solche abnorme Zustände können z. B. leicht durch Cultur in Zuckerlósungen hervorgebracht werden. — Ich habe dieselben in solchen Culturen ófters beobachtet, bin aber auf Grund derselben eben zu ganz anderen Schluss- folgerungen als Frrrsch gekommen. Knaskovrrs hat bei seinen Versuchen mit Vorteil verschieden-prozentige Rohr- zuckerlósungen angewandt, denen eine Thioninlüsung als Tinktionsmittel zugesetzt wurde. Er findet hierbei, dass in Zellen auf einem frühen Teilungsstadium im Gegen- satz zu meinen Beobachtungen (Monogr. p. 8) beim Zurückweichen des Protoplasten der Kontakt zwischen Zellwand und Ringschleim beibehalten bleibt, was beim Vorhandensein des die Schleimmasse tingierenden Thionins leicht ersichtlich sein soll Als Resultat wird infolge dessen hervorgehoben, dass die centrale. Ringschicht, der Ringschleim, nicht als ein Aussonderungsprodukt von dem Protoplast gebildet würde, sondern vielmehr durch einen Verquellungsprozess der Zellmembran entsteht, indem eine Zone der Hüllmembran verquillt und die primäre Ringsubstanz liefert. Beim Zerreissen der Membran funktioniert dieser Ringschleim später als Schwellkörper, der die beiden Membranteile auseinander treibt, und ein Theil desselben bleibt nach Ausdehnung des Ringes über der neuen Membran und zeigt nach einiger Zeit den typischen Charakter der Cuticula. Was die chemische Zusammensetzung des Schwellkörpers anbelangt, gibt derselbe nicht Cellulosereaktionen in charakteristischer Weise, wird aber auch nicht von allen denjenigen Farbstoffen tingiert wie übrige Gallert- und Schleimbildungen bei Algen. Ihn als einen schleimigen Körper anzusprechen, ist nur dann berechtigt, wenn man seine physikalische Natur berücksichtigt. Betreffs des peripheren Ringschichtes schliesst sich der Verfasser der Auffassung Dr Banv's nahe an. „Wenn die primäre Ringsubstanz vollständig ausgebildet ist, wird im Gegensatz zur Annahme einer bloss lokalen Bildung an der ganzen Innenflüche der Zellhülle eine neue Membranschicht angelegt, welche dort, wo sie den Ringschleim um- gibt, dicker als an anderen Stellen ist. Diese verdickte Stelle der Schichte wird nach dem Aufreissen des Ringes daselbst zur alleinigen neuen Zellhülle^ (Kmnaskovrrs p. 31). Dass die periphere Ringschicht als eine neuentstandene Innenschicht der Zellmembran Tom. XXXIV. Kanr E. Hırn. 3 die ganze Innenfläche der Zellwand bekleidet, ist z. B. aus Versuchen bei Anwendung von essigsaurem Kali oder Phosphorsäure zu ersehen, wobei es gelingt die wie Becher- gläser ineinander steckenden Kappen zu isolieren. Auch gelang es dem Verfasser zweimal die Schichten in einer Scheidenzelle auseinander zu ziehen (1. c. p. 18). Hier- bei stellte es sich ebenfalls heraus, dass die Schichtencylinder am unteren Ende nicht offen sondern mit einer, obwohl sehr dünnen Bodenfläche versehen waren. An diese interessanten Beobachtungen erinnern einige Versuche, die von mir bei Anwendung von Schwefelsäure von geringer Concentration gemacht wurden. Es gelingt hierbei ‘das Fortsetzen des peripheren Ringschichtes sowohl ober- als unterhalb des eigentlichen Ringes und die Schichtung der Zellmembran sowohl im Kappen- als Schei- denteil zu beobachten. Ich sah mich jedoch, obwohl ich sehr oft die inneren Kappen- glieder das ganze Innenlumen des Kappenteiles bekleiden sah, hierdurch nicht zu der Annahme genötigt, dass hier immer eine vollständige, die ganze Innenwand der Zelle bekleidende Membranschicht vorhanden sei, sondern ein ,cylindrisches Membranstück, einigermassen an dem Einschaltungsstück bei Microspora erinnernd, welches den Ring- schleim bekleidet und an der Innenseite der Zellwand gleich ober- und unterhalb des Ringes sich lünger oder kürzer erstreckt (bisweilen vielleicht die ganze Innenwand bekleidend). In den Keimpflänzchen sieht man bei der ersten Teilung schon ohne Anwendung von Rea- gentien die periphere Ringschicht sich fast über die ganze Innenwand des oberen Endes der Zelle erstrecken (Monogr. p. 16). Kraskovırs macht auch darauf aufmerksam, dass in den Kappenzellen die Zahl der Glieder selten 15 bis 20 übersteigt, welches Verhältnis in derjenigen Weise erklärt werden kann, dass bei unbeschränktem Wachstum des Kappenteiles der Zusammenhang im Zellfaden gefährdet werden könnte, da die Kappen bei grosser Zahl sich bisweilen trennen und somit ein Fadenstück in fliessendem Wasser vielleicht zu Grunde gehen müsste. Einige abnormale Ringbildungen an solchen vielgliedrigen Kappen, welche den Zweck haben dürften, eine zu starke Verlängerung des Kappensystems zu vermeiden, werden vom Verfasser beschrieben und abgebildet (1. c. Taf. III). Die Keimpflänzchen bei Oedogonium und die erste Teilung in denselben sind von Frrrsen (I und II) und Kraskovirs untersucht worden; bei den Arten mit „halbkugeliger“ Basalzelle haben Scherrren und Fmrrscu (IT) die Keimungsvorgänge beschrieben. Frrrsen (I) giebt eine detaillierte Beschreibung über die Keimung der Schwärm- sporen von Oe. capillare (cfr Monogr. p. 14). Bei dieser Art ist die Endzelle des Fadens öfters in eine kurze Spitze ausgezogen, und die Bildungsweise dieser Endspitze wird ebenfalls vom Verfasser näher besprochen. — Sogleich nachdem die Zoospore zur Ruhe gekommen ist, wird gleichzeitig als die Spore sich mit einer Membran umkleidet, an deren hinterem (nicht cilientragendem) Ende eine Ansammlung einer fast farblosen Membransubstanz sichtbar, welche bald zu einer kurzen, hohlen, hyalinen Spitze aus- wächst. Ehe diese Spitze noch vollentwickelt ist, wird an dem Vorderende der Schwärm- spore eine gleiche Ansammlung farblosen Membranstoffes wahrnehmbar. Die Rhizoide wachsen aus und werden mit einer dünnen Membran bekleidet. Wenn die Keim- pflänzchen ohne sich zu teilen in der Cultur neue Schwärmer erzeugten, waren die N:o 3. 4 Karz E. Hırn. Keimpflänzchen von zweiter Ordnung etwas kleiner als die vorigen, mit ebenfalls kürzeren Rhizoiden. Die Schwärmer dritter Ordnung sind noch weniger entwickelt, die vierte Generation wird in der Regel von Bacterien getötet. — Das Abwerfen der Kappe bei der ersten Teilung (cfr Monogr. p. 16) wurde vom Verfasser an diesem Material nicht gesehen. . Auch später ist von FrirscH (IT) der Bau und die Entwickelung der jungen Keim- pflänzchen von Oedogonium besprochen worden. Es wird hier auseinandergelegt, wie das Wurzelende der Pflanze in verschiedener Weise entwickelt sein kann. Folgende Modificationen sollen hierbei vorkommen können: 1) Haftscheibe, ungeteilt oder mit kurzen Rhizoiden versehen; 2) lange Rhizoide, geteilt oder ungeteilt, welche eine directe Verlängerung der Zelle ausmachen; 3) eine sackförmige Erweiterung, welche Rhizoide treibt. Auch sagt der Verfasser, diese Formen seien für die verschiedenen Arten im Allgemeinen charakteristisch: für Oe. capillare N:ris 1 und 2 je nachdem die Pflänzchen an einem Substrat anhaften oder frei im Wasser liegen; N:o 2 z. B. für eine kleine, nicht näher bestimmte Art; N:ris 1 und 3 für Oe. cardiacum (1 : anhaftend; 3 : frei- schwimmend).*) — Eine an dem Basalende der jungen Pflänzchen wahrnehmbare Ab- lagerung einer braunen Substanz an die Zellwand soll aus Eisen-(Oxid-)Salzen bestehen und dürfte in irgend einer Beziehung zu den Luftblasen stehen, die bei der Assimilation von der jungen Pflanze an deren Basalende ausgeschieden werden. — Das Abwerfen der Kappe bei der ersten Teilung wurde fast regelmässig bei Oe. cardiacum, in einzelnen Füllen bei einigen anderen Arten beobachtet. In einer Cultur im fliessenden Wasser sah Frırscn in abnormalen Fällen einige missgebildete Schwärmer von eigentümlicher Form mit unregelmässigem Umriss. Die- selben setzten sich gewóhnlich nahe der Mutterzelle fest ohne sich in der Regel weiter zu entwickeln (l. c. p. 479, fig. 27e, f, g). — Beim Cultivieren von Oedogonien in Zuckerlósung (vgl. Monogr. p. 14) kam Fmrrscu (1. c. p. 483) zu der Auffassung, dass die Schleimmasse in der contrahierten Zelle, die von Jodjodkalium violett gefärbt wird, nicht mit dem Häutchen identisch sei, welches die in normalen Fällen aus der Mutter- zelle austretende Spore umgibt. Der Schleim soll in allen Fällen und hauptsächlich im unteren Teil der Zelle ausgeschieden werden, während das Häutchen im oberen Ende der- selben entsteht. Ueber die erste Teilung in den Oedogonium-Pflänzchen teilt Krasxovirs (p. 26) mit, dass bei den von ihm untersuchten Arten (Oe. erispum, Oe. VaucherW) keine Andeutung einer Ringbildung gefunden werden konnte. Jedenfalls muss nach dem Verfasser, da der Deckel bei den Keimlingen ófters verloren geht, die Membran, welche die bei der Teilung entstandene obere Zelle umgibt, als selbständige Schicht unter dem Deckel angelegt 1) Von PEIRCE und RANDOLPH wird hervorgehoben, wie die Ausbildung der Rhizoide bei den Oedogo- nium-Keimpflänzchen davon abhängig: ist, ob die Schwürmer frei im Wasser liegen bleiben oder an irgend einem Gegenstand haften. Im ersten Fall werden die Haftorgane im Allgemeinen weniger entwickelt, ent- weder als eine rudimentäre Haftscheibe oder als längere Rhizoide ohne Haftscheibe; im letzteren Fall wird eine Haftscheibe mit lappigen Rándern gebildet, deren Ausstülpungen sich den Unebenheiten des betreffenden Gegenstandes dicht anschmiegen, — Aehnliche Beobachtungen sind früher von verschiedenen Autoren gemacht worden. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 5 werden, da sonst derselbe sich nicht lostrennen könnte; es scheint dagegen zweifelhaft, ob die neue Membranschicht auch hier, wie dies in übrigen Zellen der Fall ist (cfr oben), die ganze Innenfläche der Basalzelle bekleidet. Die ,halbkugelige* ') Basalzellenform (cfr Monogr. p. 14) kommt bei den neuen Arten, Oe. clavatum Harras, Oe. Howardü West und Oe. quadratum Harras vor; sie ist ebenfalls nach neueren Beobachtungen für Oe. rufescens und Oe. . Virceburgense charakteristisch. Näheres über das Keimen der Schwärmsporen bei solchen Arten ist von ScHERFFEL mitgeteilt worden; diesbezügliche Beobachtungen hat auch FrirscH (IT) gemacht. Nach ScherrreL werden die Schwärmsporen von Oe. rufescens und Oe. Vircebur- gense auf die für die Oedogonium-Schwärmer wohlbekannte Art gebildet. Es ist zu erwähnen, dass hier schon in den Mutterzellen, welche die Schwärmer erzeugen, der rothe, striekförmige Augenpunkt des zukünftigen Sehwürmers ganz deutlich zu sehen ist. Besonders tritt derselbe bei Beobachtung mit dem vollen Strahlenkegel des Abbé'schen Beleuchtungsapparates hervor. Von dem für die Schwürmer charakteristischen Cilien- kranz ist zu bemerken, dass derselbe nicht an der Grenze vom farblosen Mundfleck und gefärbten Körper entspringt, sondern befinden sich die Cilien in der Mitte, am Aequator des farblosen Mundfleckes. Nachdem der Schwärmer zur Ruhe gekommen ist, bleibt der Augenpunkt noch eine Zeit lang erhalten. Die Weiterentwickelung der jungen Pflanze erfolgt in nachfolgender Weise (ScmERrrEL p.559 und Tafel): „In der Membran eines Keimlings wird in der Mitte der dem Substrat abgewendeten Fläche, am Scheitel der Wölbung durch einen Kreisriss ein kreisrundes, 4 « im Durchmesser haltendes Membranstück (eine ,Kappe*) herausgeschnitten. Durch die so entstandene Oeffnung wüchst nun der Keimling, gleich einer keimenden Pilzspore, zu einem Schlauch aus, den Oedogonium-Faden bildend. Der runde, flache Deckel wird hierbei von dem hervor- wachsenden Faden entweder an seiner Spitze, der er nur lose aufliegt, emporgehoben oder, wie bei Bulbochæte, gleich dem Deckel eines Bierglases, zur Seite geklappt.“ — Die erste Teilung bei der Keimung der Schwürmspore dürfte, wie bei Bulbochæte, ohne Ringbildung stattfinden. Die frei im Wasser liegenden Keimlinge sollen gewöhnlich nicht zu Fäden auswachsen, sondern direkt neue Schwürmer entwickeln. Fnrrseg (II) hat die Keimung der Schwärmsporen bei einem nicht näher bestimmten Oedogonium mit ,halbkugeliger* Basalzelle verfolgt. Obgleich auch er die erste Teilung nieht direkt beobachtet hat, hebt er auf Grund der Beobachtungen an zweizelligen Exemplaren hervor, dass diese Teilung nicht derjenigen von Bulbochæte gleicht. —Viel- mehr findet sie unter Ringbildung statt, wobei der Ring demjenigen bei jungen Oedo- sonium-Keimlingen (Monogr. p. 15) gleichen dürfte oder, wie Frırsch sagt, „occupies à dome-schaped area in the upper portion of the basalzell*. !) Von FrirsCH (III, p. 649) ist ganz richtig bemerkt worden, dass eine solche Basalzelle nicht immer halbkugelig ist. Vielmehr ist ihre Form wechselnd, bisweilen abgeplattet (scheiben- oder brotfórmig), in anderen Fällen mehr abgerundet (halbkugelig, kugelfórmig oder fast eifórmig). Ich habe die Bezeichnung „subhemisphaerica* nur deshalb benutzt um diese Basalzellenform gegen die gewöhnliche, in der Làngs- richtung ausgezogene Basalzelle bei den meisten Oedogonien zu charakterisieren. N:o 3. 6 Karz E. Hırn. Eine Beobachtung von Sonerrrez (p. 561), dass die Schwärmsporen von Oe. Virce- burgense sich öfters sowohl auf Oogonien derselben Art wie auf diejenigen von Oe. rufescens festsetzen, bringt den Verfasser zu der Annahme, dass dieser Umstand möglicherweise durch einen chemotactischen Reiz erklärt werden könnte, besonders da sich an anderen vegetativen Zellen beider in Rede stehenden Arten nie ein Keimling angesetzt fand:. ,Ist diese Annahme zutreffend, dann wäre diese Erscheinung auch des- halb bedeutungsvoll, weil die Anziehung, welche Oogonien sonst nur auf Spermatozoiden und die bereits geschlechtlich nuancierten Androsporen üben, sich in diesem Fall bisweilen auch den ungeschlechtlichen Schwärmern, selbst denjenigen einer anderen, jedoch wahr- scheinlich nahe verwandten Art, gegenüber geltend machen würde. Es wäre dies gewissermassen eine Erscheinung atavistischer Natur. Sie spräche auch für die herr- schende und zweifellos richtige Anschauung, nach welcher die Geschlechtszellen aus ungeschlechtlichen (Schwärmern) hervorgegangen, dass insbesondere die Spermatozoiden der Oedogonien wesentlich nichts anderes als geschlechtlich differenzierte Schwärmsporen sind.“ So ist auch schon nach PriNesneIn das Ei von Oedogonium als ein umgebildeter Schwärmer zu betrachten. Die oogame Befruchtung von Oedogonium wäre somit ohne Schwierigkeit auf die Paarung von Schwärmsporen zurückführbar. ScHERFFEL führt noch (p. 562) eine bemerkenswerte Missbildung an. Es ist dies ein Oogonium von Oe. Virceburgense, welches zu einem 13-zelligen, vegetativen Ast ausgewachsen war. Im Gegensatz zu dem von Pmixosugmr beobachteten Fall der Teilung eines schon angelegten Oogoniums (cfr Monogr. p. 26 Anm. 2) wuchs hier das Oogo- nium zu einem rechtwinkelig abstehenden Zweig aus, wodurch eine Art Astbildung bei einer Species der sonst unverzweigten Gattung Oedogonium zu Stande kam. — Eine andere Art ,unechter^ Verzweigung, durch das Keimen einer Parthenospore entstanden, ist früher von Wırrrock (cfr Monogr. Taf. XLVIII, Fig. 312) beobachtet worden '). Fräulein I. KELLER beschreibt das Ueberwintern einer in Cultur genommenen Oedo- gonium-Art ohne Oosporenbildung. Die in einem Gefäss am Fenster stehende Cultur bestand hauptsächlich aus Oedogonium-Füden, welche im Herbst einen grünen Ueberzug auf der Oberfläche des Wassers bildeten. Später verschwand die grüne Farbe, und die Fäden sahen jetzt für das blosse Auge wie ein verflochtenes Pilzmycel aus. Unter dem Mikroskop erschienen sie ebenfalls blass, chlorophyllarm oder den Farbstoff ganz ent- behrend, dagegen oft reichlichen Nährstoff in Form von Stärke enthaltend. Im Frühling erfolgte ein allmähliches Wiederergrünen des Zellinhaltes (cfr auch Monogr. p. 37 Anm.). — Feırsch (IL, p. 480) hat später ähnliche Beobachtungen an Oe. capillare und Oe. calcareum gemacht. Er glaubt aber nicht, dass dies ein wirklicher Ruhezustand: sei, !) Die Befruchtung der Eizelle bei einer Oedogonium-Art (Oe. vesicatum) ist von BERLESE in seiner Arbeit (1898), die mir früher nicht bekannt war, beschrieben worden. Das Spermatozoid soll hier nicht in das Oogonium hineintreten (cfr Monogr. p. 34), sondern mit dem Vorderende durch die Befruchtungsöffnung die Eizelle berührend seinen Inhalt derselben abgeben. Danach findet die Verschmelzung des männlichen Zellkerns, mit dem Oosphárenkern statt. — PETROvskY (1861) hat das Eintreten des Spermatozoids in das Oogonium von Oe. dioicum PETROVSKY (? Oe. caplliforme Krz.; WrrrR. und das Verschmelzen desselben mit der Eizelle beobachtet. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 7 sondern vielmehr ein allmähliches Absterben, wovon die Pflanze noch gerettet werden kann. Gleiche Zustände werden leicht in kurzer Zeit durch Cultur in Zuckerlösung hervorgebracht ohne dass die Zellen spáter ins Leben zurückgerufen werden kónnen. CowémE hat in zwei Arbeiten (I und II) den Einfluss festgestellt, den die Salze des Meerwassers auf die Vegetation von grünen Fadenalgen, darunter einigen Oedogonium- Arten (Oe. capillare, Oe. rivulare, Oe. Vaucherii und Oe. longatum), ausüben. Hierbei kamen Kochsalz, arseniksaures Natron, Jodkali, Bromkali und Eisensulfat teils einzeln teils in verschiedenen Konzentrationen zur Anwendung. Es ergab sich, dass für jede Art ein bestimmtes Optimum der Konzentration vorhanden war; wurde dies überschritten, so nahm das Wachstum ab, bis die Fäden, ebenfalls bei einer bestimmten Grenze der Konzentration abstarben. Am besten wurde Kochsalz von den Algen vertragen, wäh- rend die übrigen Substanzen schon in viel geringeren Dosen schädlich einwirkten. Uebrigens zeigten sich bei diesen Versuchen die Oedogonien viel empfindlicher gegen die Einwirkung der erwühnten Substanzen als z. B. Conferva und Cladophora. II. Neue Arten, Varietäten und Formen. a. Clavis species novas examinandi. Genus I. OEDOGONIUM Lim«. A. Monoica vel dioica, macrandria. a. Porifera. a. Globospora. 1. Porus feecundationis medianus Oe. saxatile p. 20. da E xx i Ka { De. inflatum Tab. I, Fig. 1. 2. Porus fecundationis supramedianus | 9e. glabrum Tab. I, Fig. 2. Oe. zig-zag 8 robustum T. I, F. 3. . n : ? Oe. retieulatum p. 19. 3. Porus fecundationis superior | Oe. suboetangulare Tab. I, Fig. 4 : g Sub . 4. | Oe. fabulosum 8 maximum T. II, F. 5. B. Ellipsospora. | de. glabrum Tab. I, Fig. 2. 1. Porus fecundationis superior Oe. verrucosum Tab. II, Fig. 8. | Oe. fabulosum 5 maximum 7T. II, F. 5. b. Operculata. a. Globospora. Oe. Howardii Tab. III, Fig. 9. 1. Circumseissio ogonii mediana Oe. quadratum Tab. III, Fig. 10. E Oe. fusus Tab. IV, Fig. 26. p. Ellipsospora. | 0e. Selandiæ Tab. III, Fig. 11. 0e. oblongum f. sphærieum Tab. III, Fig. 12. 1. Circumscissio oogonii superior Tom. XXXIV. Monogrophie der Oedogoniaceen. B. Dioica, nannandria. I. Antheridium exterius. à. Porifera. a. Globospora. 1. Porus fecundationis medianus vel paullum supra medium positus 2. Porus fecundationis superior B. Ellipsospora. eo Oe. Braunii 5 Hafniense T. IIT, F. 13. | 9e. spirale 5 acutum Tab. III, F. 14. Oe. irregulare 8 eondensatum Tab. III, Fig. 15. | 0e. silvatieum Tab. III, Fig. 16. 1. Porus fecundationis medianus vel ( 0e. sexangulare 5 angulosum T. III, paullum supra medium positus b. Operculata. «. Globospora. 1. Cireumscissio oogonii p. Ellipsospora. 1. Circumscissio oogonii IL Antheridium interius. IIl. Nannandres 1-cellulares. a. Porifera. b. Operculata. «. Globospora 1. Circumscissio oogonil 2. Circumscissio oogonii 3. Circumscissio oogonii p. Ellipsospora €. Species incertz sedis. mediana superior mediana supramediana inframediana (Bit ( 0e. macrospermum f. Patagonicum | Tab. III, Fig. 18. Oe. Hersholmiense Tab. IV, Fig. 21. Oe. elegans Tab. IV, Fig. 22. ( 0e. elavatum Tab. IV, Fig. 23. | Ve. Danicum Tab. IV, Fig. 24. Oe. eontortum Tab. IV, Fig. 25. | Oe. reticulatum p. 19. Oe. fusus Tab. IV, Fig. 26. | Oe. velatum Tab. IV, Fig. 27. Genus II. BULBOCHATE A«. A. Globosporæ. B. Ellipsosporæ. €. Species incertæ sedis. N:o 3. B. minuta Tab. IV, Fig. 28. B. spirogranulata Tab. IV, Fig. 29. B. sanguinea p. 26. IV b. Species nova literarum ordine explicata. Genus I. OEDOGONIUM Link '). De. angulosum Harras. Ofr Oe. sexangulare B angulosum p. 21. Oe. Braunii (Monogr. p. 194) p Hafniense (Harras) Hırx. Syn. Oe. Hafniense Hallas 1905 p. 398 c. fig. Var. paullo minor, idioandrospora, poro foecundationis plerumque paullum supra medium oogonii sito, oosporis globosis vel angulari-subglobosis; crassit. cell. veget. . . . . 12—15 u, altit. 2--4-plo major; > "400800. "27$ 2". X. 29—90 ,,; , 28—35^9w 34 008DOR-. x. 1 xo BE MDI BP »vpsüp.-nannandr.. ge . 0.68 525. "4, 124—242] 7 cell. antherid. . . . dts oen ripa Tab. nostr. III, Fig. 13. Hab. in Dania: in Horto botanico urbis Kjobenhavn insule Sjælland (sec. Hallas). Das von Fräulein Harras beschriebene Oe. Hafniense muss, meiner Ansicht nach, als eine Varietit von Oe. Braunii aufgefasst werden. Dass die Befruchtungsóffnung anstatt in der Mittellinie des Oogoniums am meisten etwas oberhalb derselben gelegen ist, ist ein Verhältnis, welches auch, wenigstens in einzelnen Füllen, bei den verwandten Arten (Oe. flavescens, Oe. Gallicum, Oe. pungens, Oe. sexangulare) beobachtet werden kann. Die eckige Form, welche die Oospore bisweilen annimmt, erinnert an das gleiche Verhältniss bei Oe. flavescens. — Die etwas kleineren Dimensionen sind ein Kennzeichen, !') Die Bemerkungen in Klammern nach den Fundortsangaben geben den Verfasser an, der diese Art von der betreffenden Fundstelle erwähnt. In vielen Fällen wurde es mir durch die Liebenswürdigkeit dieser Personen móglich, das Material selbst zu untersuchen. In allen den Fällen, wo dies nicht der Fall war, habe ich vor dem Personnamen das Wort sec.(undum) beigefügt. Die Angabe steht dann für den betr. Verfasser. — Wird ein Herbar in den Klammern erwähnt, so ist das Material ebenfalls von mir unter- sucht worden. : Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 11 wodurch diese idioandrosporische Varietät sich gegen die typische Form von Oe. Braun charakterisiert. Nach Harras soll noch bei Oe. Hafniense die Befruchtungsöffnung kleiner sein und die Oospore das Oogonium mehr vollständig ausfüllen. Oe. clavatum Harras 1905 p. 399 c. fig. Oe. dioieum, nannandrium, gynandrosporum; oogoniis singulis vel 2—3-continuis, subpyriformibus ad subdepresso-globosis, operculo apertis, circumscissione paullum supra medium; oosporis subdepressis, depresso-globosis vel globosis, oogonia fere complentibus, rarius non complentibus, membrana levi; androsporangiis 1—2-cellularibus, sparsis; nannandribus oboviformibus, unicellularibus, in oogoniis sedentibus; cellulis vegetativis capitellatis; cellula fili basali subhemisphzerica; crassit. cell. veget. . . . . 2—9 u, altit. 2—9-plo major; -XXagpunt en... [4— 20. ,, 20 10 2100 LTE) re pos P DA PES COUSINE à 40, 0 5—'" ,; 7 unannandr wow 199 554 0. x; 14—I15. . Tab. nostr. IV, Fig. 23. Hab. in Dania: Valnæsgaard insule Falster (sec. Hallas). Fräulein Harras bemerkt zu dieser Art, dass dieselbe im Habitus dem monócischen Oe. sphærandrium (Monogr. p. 155) ähnelt. Die Oeffnungsweise des Oogoniums ist für beide Arten gleich; die vegetativen Zellen sind ,capitelliert^. Ein gemeinsames Kennzeichen ist auch die ,halbkugelige^ Fadenbasalzelle. Von Oe. sphærandrium unterscheidet sich Oe. clavatum dadurch, dass es nannandrisch-diócisch ist und dass die vegetativen Zellen länger sind, bisweilen sogar fast haarfürmig verlängert werden. — Eine verwandte Art scheint das ebenfalls von Harras beschriebene Oe. Danicum (S. 12) zu sein. 0e. condensatum Hazrras. Ofr Oe. irregulare B condensatum p. 17. Oe. contortum Harras 1905 p. 399 c. fig. Oe. dioicum, nannandrium, gynandrosporum; oogoniis singulis, rarius binis, depresso- globosis, rarius pyriformibus, operculo apertis, circumscissione infra medium; oosporis N:o 3. 12 Kanr E. Hırn. depressis, rarius globosis, oogonia fere complentibus, membrana levi; androsporangiis 1—5-cellularibus, curvatis, hypogynis, rarius epigynis vel sparsis; nannandribus obovi- formibus, unicellularibus, in oogoniis sedentibus; crassit. cell. veget. . . . . 5—7 u, altit. 4—9-plo major; “ oogon. U NARNIA D LRU, 1016-95: * 00SDOr. ee no à re, al: 5 ADUTOSD Ala D SEPT rU OSEE Ee TES 1—14 ,; " pannandris Sigue: dub n. Idas Tab. nostr. IV, Fig. 25. Hab. in Dania: in insula Sjælland: Amager, Taastrup, Tryggevælde-Aa (sec. Hallas). Durch die Lage des Oogoniumkreisrisses unterhalb der Mitte des Oogoniums nähert sich Oe. contortum den ebenfalls nannandrisch-diócischen Arten der ,platygynum“-Gruppe (Monogr. p. 279). Im Gegensatz zu diesen fehlen demselben die medianen Ausstül- pungen der Oogoniumwand. — Habituelle Aehnlichkeit findet man bei dieser Art mit den nannandrischen Oe. Roth (Monogr. p. 265) und Oe. depressum (Monogr. p. 249) und dem monócischen Oe. curvum (Monogr. p. 74). Bei sämmtlichen diesen Arten ist der Oogoniumkreisriss median. 0e. Danicum Harras 1905 p. 404 c. fig. (p. 405). Oe. dioicum, nannandrium, gynandrosporum; oogoniis singulis, pyriformibus vel pyriformi-globosis, operculo apertis, cireumscissione supra medium; oosporis globosis vel depresso-globosis, oogonia complentibus vel non complentibus, membrana levi; andro- sporangiis 1—3-cellularibus, hypogynis vel sparsis; nannandribus oboviformibus, ünicellu- laribus, in oogoniis, in cellulis suffultoriis vel in cellulis vegetativis ceteris sedentibus; crassit. cell. veget. . . . . 4—7 u, altit. 4'/,—12-plo major; d, 00800. . - de. al Da 2. OL HDD " OOSDORS (eur c'en LD ee M cs 15—20 ,; " cell^andrmosp. © — I2. 21 ,,, 112° „> a nannandr. . . . . 6—T mon 14—16 ,. Tab. nostr. IV, Fig. 24. Hab. in | Dania: in lacu ad Raabjerg-Mile peninsulæ Jylland (sec. Hallas). Oe. Danicum steht dem Oe. Œlandicum und seinen Verwandten (Monogr. p. 274) am nächsten, kann aber nicht mit denselben verwechselt werden. Oe. clavatum (S. 11) ist durch die capitellierten vegetativen Zellen von Oe. Danicum leicht zu unter- scheiden. — Die Ähnlichkeit mit dem monöeischen Oe. Petri (Monogr. p. 154) ist auf- Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 13 fallend. Man künnte sogar geneigt sein anzunehmen, die Arten seien identisch, obwohl bei Oe. Petri Zwergmännchen nicht gefunden worden sind. Die vermeinten Antheridium- zellen dieser Species würden dann als Androsporangien erscheinen. Oe. elegans West, W. et West, G. S. (IIT) 1902 p. 128, t. 17, f. 6 et 7. Oe. dioicum, nannandrium; oogoniis singulis, depresso-globosis, operculo apertis, circum- scissione mediana; oosporis depresso-globosis, oogonia fere complentibus, (membrana levi); cellulis suffultoriis non tumidis; nannandribus parvis, unicellularibus, in oogoniis sedenti- bus; membrana cellularum vegetativarum dense et minute granulata, granulis spiraliter dispositis; erassit. cell. veget. . . . . 6—8, u, altit. 4—10-plo major; ^ COLOR. cr o 4.0. & 246—915; 4029,20 uw: Y OURDOER rer. de usd. s 230—328... 4 18—19 4 MANHANUT PR NES B4 2353.5 Bern Tab. nostr. IV, Fig. 22. Hab. in Asia: in insula Ceylon Indie orientalis (sec. West). Oe. elegans gleicht dem Oe. minus (Monogr. p. 151), ist aber, nach West, nan- nandrisch-diöeisch mit einzelligen Zwergmännchen. Von den nannandrischen Arten ist es am nächsten mit Oe. decipiens (Monogr. p. 266) zu vergleichen, kann aber schon dess- halb mit demselben nicht verwechselt werden, dass an der Zellwand dieser Species keine ,Punktierung^ vorhanden ist. 0e. eremitum Harras. Ofr Oe. macrandrium B propinquum Tab. IV, Fig. 20. Oe. fabulosum (Monogr. p. 114) p maximum (Wzsr) Hirx. Syn. Oe. maximum W est (II) 1901 p. 75, t. IV, f. 39—41. Var. membrana oogonii incrassata, oosporis interdum subglobosis, plerumque sub- cylindricis (in sectione optica verticali subrectangularibus), oogonia complentibus vel fere complentibus; cellula fili basali (quæ adhuc in forma typica non observata est) forma, ut vulgo, elongata, cellula fili terminali obtusa vel brevi-apiculata; crassit. cell. veget. . . . . 370—993 u, altit. 1'/,—3'/,-plo major; 5 COLOR nn . 49-190 5 x. 165—136 u; 2 óosnors qe. -.11)3:10—10055» ^" 5u0165— 1410 5 5 cell. antherid. . . . 65—86 1—20 ,. »? ” N:o 3. 14 Karz E. Hirn. Tab. nostr. II, Fig. 5. Hab. in Asia: in insula Koh-Chang civitatis Siam Indiæ orientalis (Herb. West). Obwohl diese Varietät den Namen , maximum" trügt, ist sie in Betreff der Grüsse nur wenig von dem typischen Oe. fabulosum abweichend. Von diesem sind überdies bis jetzt nur wenige Fäden gesehen worden. Es scheint diese Varietät zur Hauptform fast in demselben Verhältnis stehen wie die F. stagnale zu dem typischen Oe. capil- lare (Monogr. p. 114). In beiden Fällen ist bei der Hauptform die Oospore mehr ab- gerundet als bei den übrigen Formen, bisweilen kugelrund, und füllt das Oogonium weniger vollständig aus. Bei der vorliegenden Varietät von Oe. fabulosum ist die Oogoniumwand verdickt; dies kann aber auch als ein von zufälligen äusseren Verhält- nissen abhängiger Charakter aufgefasst werden. Bis 10-zellige Antheridien wurden gesehen. Oe. Fioniæ Harras. Ofr Oe. macrandrium f. Lundense Tab. III, Fig. 19. Oe. fusus Harras 1905 p. 407 c. fig. Oe. ? dioicum; oogonis singulis, ellipsoideis, operculo apertis, circumseiscione mediana; oosporis globosis, oogonia non complentibus, membrana lavi; crassit. cell. veget. . . . . 2—3 u, altit. 5—8-plo major; » 00pon. . wl S14 —15 £2. $ al Bau: » O0Spor o e wer Ts perde, e IPAE ies Tab. nostr. IV, Fig. 26. Hab. in Dania: Ruderhegn insule Sjælland (sec. Hallas). Die Verwandtschaftsverhältnisse dieser Art sind noch schwer festzustellen. Bemer- kenswerte Kennzeichen sind die geringe Grösse, der mediane Oogoniumkreisriss und vor Allem die Form der Oogonien, welche im Verhältnis zu ihrer Breite sehr hoch sind. Solche Oogonien bei einer Art mit kugeliger Oospore sind ein Merkmal, welches die- selbe von den meisten Oedogonien unterscheidet. Diejenige Art, welche am nächsten mit Oe. fusus zu vergleichen ist, ist Oe. pusillum (Monogr. p. 299) oder vielleicht Oe. longicolle (Monogr. p. 263). Mit keiner von diesen kann es verwechselt werden. 0e. glabrum Harris 1905 p. 408 c. fig. (p. 410). Oe. dioicum, macrandrium; oogoniis singulis, rarius binis, oboviformibus, poro superiore apertis; oosporis globosis vel subglobosis, oogonia non complentibus, membrana Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 15 levi; plantis masculis eadem fere crassitudine ac femineis; antheridiis 5—8-cellularibus ; spermatozoidis binis, divisione verticali ortis; cellula fili terminali, quæ non raro est oogonium, brevi-apiculata ; crassit. cell. veget. plant. fem. . 16 —206 u, altit. 7—9'/,-plo major; ” ” ” ” masc. 21—25 Qu m P i 0 ” » 3 DOOR 5 3 63—86 u; ZIUNOOSDOL M UD E. RD AI JIA 44—63 ,; Fe cell.Tantherid. ren 2 20-22. 2 — 1—9 ,. Tab. nostr. I, Fig. 2. Hab. in Dania: Balle peninsulæ Jylland et Fredensborg insule Sjælland (sec. Hallas). Die Aehnlichkeit dieser Species, nach den von Fräulein Harras gegebenen Abbil- dungen, mit Oe. cardiacum p carbonicum (Monogr. p. 87) ist auffallend; grosse Ueber- einstimmung zeigen auch die Dimensionen, die in beiden Füllen zwischen relativ weiten Grenzen variieren. Als Unterschied ist hervorzuheben, dass bei Oe. cardiacum die Scheidewand der Antheridiumzellen horizontal ist, bei Oe. glabrum dagegen, nach Harrnas, vertical. Dies Verhältnis nähert die letztere Art dem Oe. subrectum (Monogr. p. 141). 0e. Hafniense Harras. Cfr Oe. Braun p Hafniense p. 10. 0e. Hersholmiense Harras 1905 p. 400 c. fig. (p. 401). Oe. dioicum, nannandrium, gynandrosporum; oogoniis singulis, raro binis, ellipsoideis, operculo apertis, cireumsciscione superiore; oosporis ellipsoideis vel globosis, oogonia non complentibus, membrana levi; cellulis suffultoriis eadem forma ac cellulis vegetativis cete- ris; androsporangiis 1— 5-cellularibus, sspe hypogynis vel sparsis; cellula fili basali forma, ut vulgo, elongata, cellula terminali (que sæpe est oogonium) obtusa; nannan- dribus curvatis, in oogoniis sedentibus, antheridio exteriore, 1— 2-cellulari ; crassit. cell. veget. . . . . 7—12 u, altit. 6 —14-plo major; a oogon. . . . . . 30—36,, , 56—68 u; T 00SPOL 2 en . 220—932 ,, à 232—495 så - eell androp o 4. T2, 5 10-21. ^ E Stip. nannandr.. . . 9—12,, „ 30-35 „; T cellörautberidin: ‚am. 44558 Ave 40-1, 5 ydo basala HT 5 4-plo major. 16 Karz E. Hırn. Tab. nostr. IV, Fig. 21. Hab. in Dania: Hoersholm insule Sjælland (sec. Hallas). Oe. Harsholmiense steht dem Oe. ciliatum (Monogr. p. 243) am nächsten. Als Unterscheidungsmerkmale sind bei dem ersteren zu nennen: die kleineren Dimensionen, die längeren vegetativen Zellen, die abgestutzte Form der Endzelle des Fadens, die öfters einzeln stehenden Oogonien und die Form der Oospore, welche mehr der Kugel- form nähert. Oe. Howardii West (VI) 1904 p. 281, t. 464, f. 1—5. Oe. dioicum, ? macrandrium; oogoniis singulis, globosis (vel subglobosis), operculo apertis, cireumscissione mediana, distincta; oosporis globosis (vel subdepresso-globosis), oogonia complentibus; antheridiis pluri-(ad16-) cellularibus; spermatozoidis ?singulis ; cellulis vegetativis evidenter leviter capitellatis; cellula fili basali subhemisphærica, haud elongata; crassit. cell. veget. plant. fem. . ^ 9—11,, u, altit. 2—-4-plo major; » " = Hr BASE. RUE RAS ee: RECU ei ili 1-152 295 99, 68 ea 34 2 OOSDOE- a onse db-29. m A: > ^'eell.-autherid. 27 eiu MONS, cM Idee » OIL DAS EN MIAGE er Q3 CE Tab. nostr. III, Fig. 9. Hab. in America med.: in insula Barbados Indie occidentalis (Herb. West). Diese Art muss am nächsten mit Oe. acmandrium (Monogr. p. 150) und Oe. peecilosporum (1. c. p. 298) verglichen werden. Von der letzteren Art unterscheidet sie sich durch etwas grössere Dimensionen, ihre sehr deutlich capitellierten vegetativen Zellen und durch die Oogoniumform. Grössere habituelle Aehnlichkeit hat sie mit Oe. acmandrium. Diese Art ist monócisch, hat längere vegetativen Zellen, und ihre Oogonien und spez. die Oosporen sind in der Längsrichtung mehr abgeplattet. — Die vegetativen Zellen und die „halbkugelige“ Fadenbasalzelle (vgl. Monogr. p. 14 u. f.) bei Oe. Howard gleichen denjenigen von Oe. capitellatum (Monogr. p. 149). Dies ist eine monücische Art mit noch deutlicher capitellierten Zellen, von kleineren Dimensionen und mit mehr abgeplatteten Oogonien und Oosporen. — Von den nannandrischen Arten gleicht Oe. decipiens (Monogr. p. 266) am meisten dem Oe. Howardu. Oe. inflatum Harras 1905 p. 408 c. fig. (p. 407). Oe. ? dioicum; oogoniis singulis, rarius binis, sspe terminalibus, subglobosis vel ellipsoideo-globosis, poro superiore apertis; oosporis globosis, oogonia non complentibus, Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 17 membrana lævi; cellula fili basali forma, ut vulgo, elongata; cellulis vegetativis latitudine variantibus, terminalibus sepe angustis, in setam longam, hyalinam productis; crassit. cell. veget. . . . . 6-27 g,altit. 2—18-plo major; 5 O0gon. /.— a à . 94(—49 ,, 4. 954—106. u; 5 o0spor. "MM .:728—985 EB 350, : Tab. nostr. I, Fig. 1. Hab. in Dania: Kvistgaard insule Sjælland (sec. Hallas). Oe. inflatum ist in erster Hand mit Oe. T'yrolicum (Monogr. p. 91) zu vergleichen. An diese Art erinnern u. A. die oft apicalen Oogonien und die wechselnde Dicke der vegetativen Zellen. Die letzterwähnte Eigentümlichkeit ist auch sehr hervortretend bei Oe. cardiacum B carbonicum (Monogr. p. 87), dessen Formen sich ebenfalls einiger- massen dem Oe. inflatum nähern. Die Variation in der erwähnten Hinsicht scheint bei Oe. inflatum noch grósser zu sein, als bei den anderen. In Betreff der Form der Oosporen, die fast kugelrund sind und kleiner als bei den erwähnten Arten, wird man eine Uebereinstimmung mit Oe. wrbicum (Monogr. p. 91) finden, welche Art leider sehr unvollständig gekannt ist. 0e. irregulare (Monogr. p. 202) B condensatum (Hazzas) Hirs. Syn. Oe. condensatum H allas 1905 p. 400 c. fig. Var. idioandrospora, oogoniis singulis, rarius binis, iis oosporisque depresso-globosis, androsporangiis 1—13-cellularibus; crassit. cell. veget. . . . . 14—18 w, altit. 1—4-plo major; » O0gO0h. |... . + . «+ 90—44 ,, , 28—35 y; = OUSDOI. ee 2—41 ,; 2; cellL.androsp. . . ., 12—14 ,, „ 7-21 ,; ^ stip. nannandr.. . . 11—13 ,, „ 21—24,; ; cell anthend. -.. 90 12 Tab. nostr. III, Fig. 15. Hab. in Dania: Skagen peninsulæ Jylland (sec. Hallas). Oe. condensatum Hazras ist wohl als eine Varietät von Oe. irregulare aufzufassen, welche von der typischen Form durch ihre in der Längsrichtung abgeplatteten Oogonien und Oosporen unterschieden wird. i8 Karz E. Hırn. 0e. macrospermum (Monogr. p. 227) f. Patagonicum BorcE et Hırn in"Borge' 19D1* p. Ye. ho) t. Alb. A: Forma paullulo minor, oogoniis oosporisque depressovel subdepresso-globosis, nan- nandribus prope oogonia, rarius in his sedentibus, antheridio 1—2-cellulari ; erassit. cell. veget. . . . . 10—14 «, altit. 3— 6-plo major; »' 00Z0M . Le ... MARIO AA) June gus nn (O0SDOT Se Rico el, ES DS dee , Stip. nannandr.. . . 9—14,, ,: 2230 „; cell antherid. 1 a 0-9 nu 05 6—9 ,. Tab. nostr. III, Fig. 18. Hab. in America austr.: Mt Chico Patagonie (Herb. Borge). Oe. macrospermum ist früher nur aus England bekannt. Die obenerwähnte Form dürfte sich relativ wenig, durch etwas kleinere Dimensionen und in der Längsrichtung etwas mehr abgeplattete Oogonien von der von Wesr beschriebenen Hauptform unterscheiden. Qe. maximum West. Ofr Oe. fabulosum B maximum p. 13. Oe. oblongum (Monogr. p. 185) f. sphæricum (Harvas) Hrmw. Syn. Oe. sphericum Hallas 1905 p. 406 c. fig. Forma oosporis globosis; crassit. cell. veget. . . . . 6—1lau, altit. 3 —8-plo major; » Uo0gohl Oda Sip ETES, MENU 20 5 v s00SPOr curb. medeutecd6— 20-7 7 MMOG „cell; Santherid. rate: Sa 0554 2 hr DISA SAKER SNS xw 8-plo major. Tab. nostr. III, Fig. 12. Hab. in Dania: Fiskebæk insule Sjælland (sec. Hallas). Diese Form soll, nach Harras, dem Oe. oblongum f. majus gleichen, durch die Kugelform der Oospore aber sich von demselben unterscheiden. Dieser Charakter dürfte aber in diesem Falle nicht das Aufstellen einer neuen Art berechtigen. Ein Vergleich Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 19 mit dem naheverwandten Oe. Pisanum (Monogr. p. 181) zeigt, dass bei den Formen dieser Species die Oosporenform von ellipsoidisch bis fast kugelrund variieren kann. Das: Verhältnis dürfte bei Oe. oblongum das gleiche sein. — Die bei Oe. oblongum nicht früher beobachtete Fadenbasalzelle ist von Fräulein Harras bei Oe. sphericum abgebildet worden. 0e. quadratum Harris 1905 p. 405 c. fig. (p. 406). Oe. monoicum; oogoniis singulis vel 2——4-continuis, angulari-globosis, operculo apertis, circumscissione mediana; oosporis angulari-globosis, oogonia complentibus, mem- brana levi; antheridiis l-cellularibus, cum cellulis vegetativis plerumque alternis; cellulis vegetativis capitellatis; cellula fili basali subhemisphærica; erassit. cell. veget. . . . . 95—12 u,altit. 5—12-plo major; L0MooSoHP M UU Ane "iue 92-598 ON 2839 r^ IMOLOOSpORN MEINEN 7. 207-90 5" 7 DORE 26 cellranthéerid vs, .: 2 10—123 ,, $5 312—414 5 4 SE DM basal aU cU TON Se Tab. nostr. III, Fig. 10. Hab. in i Dania: in Horto botanico urbis Kjobenhavn insulæ Sjælland (sec. Hallas). Ihren nüchsten Verwandten scheint diese Art in Oe. psægmatosporum (Monogr. p. 150) zu haben. Als Unterscheidungsmerkmale sind für Oe. quadratwm charakteristisch: kleinere Dimensionen, capitellierte vegetative Zellen, eckige Oogonium- und Oosporenform (diese letzteren in der Längsrichtung nicht abgeplattet), wenigzellige Antheridien, ,halb- kugelige^ Fadenbasalzelle (cfr Monogr. p. 14 u. f.). — Die Basalzelle von Oe. ps@gmato- sporwm hat, wie im Exsiccatenmaterial in WrrrR. et Norpsr. Alg. exc. Fase. I, N:o 23 beobachtet werden kann, die bei den meisten Oedogonien gewöhnliche, in der Längs- richtung ausgezogene Form. Oe. reticulatum West (III) 1902 p. 129. Oe. cellulis elongatis; oogoniis ovoideo-globosis; oosporis globosis, oogonia non com- plentibus, membrana areolis hexagono-reticulatis ornata; crassit. cell. veget. . . . . 7,—8 u,altit. 8—13-plo major; PEO OO TIS kn: SU a ets 41 u; HOO SDOT Laden hi cd: DIS DE say: Hab. in Asia: in insula Ceylon Indie orientalis (sec. West). Die Herren Wzsr haben keine Abbildung von dieser Art geliefert; auch dürfte die obige Diagnose sich auf einen einzigen oder nur wenige Fäden beziehen. Nach West © N:o 3. 20 Karz E. Hırn. soll Oe. reticulatum mit Oe. arcyosporum (Monogr. p. 104) und Oe. areolatwm (1. c. p. 105) verglichen werden. Oe. saxatile Hanse. 1901 p. 1. Diese früher von Professor Haxscıra unter dem Namen Oe. rufescens p saxatıle beschriebene Form wird auch in meiner Monographie mit Oe. rufescens vereinigt. S. 78 (l. c.) wird man von mir die folgende Bemerkung finden: ,Als ein unsicheres Synonym zu Oe. rufescens habe ich Oe. rufescens B saxatile Hanse. erwähnt. Durch Haxsarno's Bemerkungen wird die Form nicht hinreichend charakterisiert. Auch habe ich nicht Gelegenheit gehabt Originale zu untersuchen“. — Später gibt Haxserga (1901 [I] p. 1) an, ohne etwas Neues zu der früher mitgeteilten Diagnose beizufügen, dass die betr. Form von Oe. rufescens getrennt werden soll und unter dem Namen Oe. saxatile als eine seltene auf feuchten Felsen vegetierende Art aufgestellt werden kann. — Die von Haxscrre (1888 p. 221) gegebene Diagnose lautet: ,0e. rufescens D saxatile nob. — Veget. Zellen 7 bis 9, selten 12 u dick, 4 bis 6, selten 2 bis 4 mal so lang, wie die 18 bis 24 « dicken, 24 bis 36 (an abnormalen bis 45) « langen Oogonien meist (vorz. im Herbste) durch Hæmatochrom orangeroth. Antheridien unbekannt.“ Mehrere Fund- orte, sämmtliche in Böhmen, werden erwähnt. — Die Kenntnis dieser Species ist also noch gleich lückenhaft wie früher, so dass ihre Verwandtschaft (oder Identität) mit schon bekannten Arten nicht herausgestellt werden Kann. Oe. Selandie Hazras 1905 p. 406 c. fig. (407). Oe ?monoicum; oogoniis singulis vel binis, oblongis (vel angulari-oblongis), operculo apertis, circumscissione superiore; oosporis oblongo-ellipsoideis vel oboviformibus (vel augulari-oblongis), oogonia complentibus vel non complentibus; erassit. cell. veget.. . . . 3—5 u, altit. 4—8-plo major; ES A OOSDOT. ter I cl Eton lo Im Tab. III, Fig. 11. Hab. in Dania: Stavnsholt insule Sjælland (sec. Hallas). Wenn diese Art monócisch ist, so dürfte sie ihren nüchsten Verwandten in Oe. gracillimum (Monogr. p. 184) haben; ist die Art nannandrisch-diócisch, so steht sie vielleicht dem Oe. rugulosum (Monogr. p. 241) nahe. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 21 0e. sexangulare (Monogr. p. 211) p angulosum (Harras) Hirx. Syn. Oe. angulosum Hallas 1905 p. 402 c. fig. Var. minor, oosporis oogonia non plane complentibus; erassit. cell. veget. . . . . 10—14 u, altit. 1'/,— 4-plo major; 2 UU OI AS dum cto WO 30 er 2 30—42 u; MOUSE ARGUS. cr MINE AS a 21—30 .,; 33 SUED HERR SURE: Mar Br us ds 18—231 ,,; ?wweellis antheridds m 055; 13 HOT Fab mostre LEE, Eig 17. Hab. in Dania: Almindingen insulæ Bornholm (sec. Hallas). Ich glaube, dass Oe. angulosum Harras mit Oe. sexangulare vereinigt werden muss. Es kommt auch in einzelnen Fällen bei Oe. sexangulare vor, dass die Oospore nicht vollständig, sondern nur in der Breite das Oogonium ausfüllt, so dass der Kappen- teil und bisweilen der unterste Teil des Oogoniums leer bleiben. Dies Verhältnis kann z. B. im Material in Wırrr. et Norpsr. Alg. exs. Fasc. I, N:o 12 betreffs des Kappen- teiles, wenn derselbe kräftig entwickelt ist, und in einzelnen Oogonien auch in Betreff des Basalteiles beobachtet werden. Was nun bei dem typischen Oe. sexangulare nur ausnahmsweise vorkommt, scheint bei der Var. angulosum ein durchgehender Charakter zu sein. Ein analoges Verhältnis findet man z. B. bei Oe. Wolleanum und dessen Varietät concinnum. — Der mehrzellige Zwergmännchenfuss, eine verhältnismässig seltene Erscheinung bei den Oedogonien, ist schon früher bei Oe. sexangulare (cfr Monogr. p. 22) beobachtet worden. — Die Oogoniumstützzelle bei Oe. serangulare ist eigentlich nicht angeschwollen, kann aber jedoch dicker sein als die übrigen vegetativen Zellen. Oe. silvaticum Hazzas 1905 p. 404 c. fig. Oe. dioicum, nannandrium, gynandrosporum; oogoniis singulis, ellipsoideo-globosis, poro superiore apertis; oosporis globosis, oogonia non complentibus; cellulis suffultoriis subtumidis; nannandribus subrectis, in cellulis suffultoriis sedentibus, antheridio exteriore; crassit. cell. veget. .'. . . 12—15 u, altit. 5—8-plo major; a Si ee AU LE 3 NE N:o 3. 22 Kanr E. Hırn. CrASSIL "bopon. LITE P P 37 a, altit.® ^ 50 u; T T008POL TE o cote he DJS UT, 28 5 » cell. androsp. . : ? LUS „ Slip. mannanUr. 401. Ilussiwung 3087 ; 5 cellesantherideewsres: MCA a TE Tab. nostr. IIT, Fig. 16. Hab. in Dania: Fredriksdal insule Sjælland (sec. Hallas). Als eine nannandrisch-diöcische, globosporische Art mit ,äusserem“ Antheridium, mit glatter Oosporenmembran und mit dem Befruchtungsloch im oberen Teil des Oogoniums ist Oe. silvaticum gut gekennzeichnet. Die einzigen Arten, Oe. irregulare (Monogr. p. 202) und Oe. multisporum (1. c. p. 232), welche in sümmtlichen diesen Hinsichten mit Oe. silvaticum übereinstimmen, kónnen nicht mit demselben verwechselt werden. — Oe. silvaticum hat grosse habituelle Aehnlichkeit mit Oe. flavescens (Monogr. p. 196), von welehem es durch seine geringere Grósse und durch die Lage der Befruchtungsóffnung unterschieden wird. 0e. sphæricum Hazzas. Cfr Oe. oblongum f. sphericum p. 18. Oe. spirale (Monogr. p. 201) p acutum Wesr (III) 1902 p. 128, t. 17, f. 3—5. Var. costis spiralibus membranæ oosporze magis prominentibus, in ambitu irregulariter et acute dentatis, dentibus distantibus; crassit. cell. veget. . . . . 329—295 u, altit. 3'/,—4'/,-plo major; a s vu Uoc LCD INE 54—60 u; > " "Ioospar-(s-cdent3y cc BE o ue 37—42 ,,; » "Süp.enaunandr. .q .604 Bi SMOD 34 ,,; Cell antherit 99-99 Su bos loy. = Tab. nostr. III, Fig. 14. Hab. in Asia: in insula Ceylon Indiz orientalis (sec. West). Diese Varietät dürfte sehr wenig von der Hauptform abweichen. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 23 Oe. suboctangulare Wesr (III) 1902 p. 127, t. 17, f. 1 et 2. Oe. monoicum, oogoniis singulis, in sectione optica longitudinali rectangularibus, levissime inflatis, membrana crassa (3,,—3,; u), fuscescente; oosporis subrectangulari- ellipsoideis, oogonia complentibus, augulis demptis; cellulis suffultoriis eadem forma ac cel- lulis vegetativis ceteris; antheridiis bicellularibus, sparsis; crassit. cell. veget. . . . . 50—54 u, altit. 3!/, —4'/,-plo major; oc COURONNE nn e 0-70 0. 44 11. a: 5» ‚DO 9. 5. HO big. 50-60. 11 0007885; » Cell. antherid. . . . 41—48 „, , 25—27 ,,. Tab. nostr. I, Fig. 4. Hab. in Asia: in insula Ceylon Indiæ orientalis (sec. West). Oe. capillare f. stagnale (Monogr. p. 113) ist diejenige Form, welcher Oe. sub- octangulare am meisten ühnelt. Oe. capillare ist eine diócische Art, Oe. suboctangulare dagegen ist monöcisch. Ueber die Oeffnungsweise des Oogoniums ist von West keine Angabe gemacht worden. Oe. velatum Harras 1905 p. 405 c. fig. Oe. ? dioicum; oogoniis singulis, ellipsoideo-globosis, operculo apertis, circumscissione superiore; oosporis globosis, oogonia non complentibus, mesosporio echinis subuliformibus instructo; cellulis suffultoriis non tumidis; crassit. cell. veget. . . . . 323—320 u, altit. 7—24-plo major; TAM EINE mn |: 49555555 STE - QOSDOL; 4e ent ate Le OD Lestí$ 95: s. Tab. nostr. IV, Fig. 27. Hab. in Dania: in insula Amager (sec. Hallas). Bei der Besprechung dieser Art sagt Fräulein Harras: „Dies Oedogonium kenn- zeichnet sich durch seine sehr langen vegetativen Zellen und durch die zierliche, runde, das Oogonium nicht ausfüllende, stachelige Oospore, deren Stacheln von dem Mesospor gebildet werden. Zu welcher Abteilung unter den Oedogonien es gehört, weiss ich nicht, da ich bisher von demselben nicht mehr, als ich gezeichnet, gesehen habe. — Es ist auch möglich, dass der beobachtete Faden keine neue Art ist. Die „Oospore‘“ kann eine krünkliche Missbildung sein, durch Einwirkung eines parasitierenden Pilzes aus dem Inhalt des Oogoniums entstanden.. Wenigstens werden sehr ähnliche Gebilde bis- weilen in einzelnen Oogonien verschiedener Oedogonium. Arten beobachtet. Durch Ein- N:o 3. 24 Karz E. Hirn. wirkung des Pilzes (Chytridium) ist dann die Oosporenbildung gehemmt und anstatt dessen der Oogoniuminhalt in dieser Weise zu einer Pseudospore umgestaltet worden. Es scheint eben dann aus als sei das ,Mesospor* mit Stacheln bekleidet. Neuerdings habe ich diese Gebilde in zwei Oogonien von Oe. psægmatosporum in Wrrre. et NORDST. Alg. exs. Fase. I, N:o 23 gesehen. An solchen Oogonien wird dann in der Regel auch keine Befruchtungsöffnung gebildet. Oe. verrucosum Harras 1905 p. 408 c. fig. (p. 409). Oe. dioicum, macrandrium; oogoniis singulis, rarius binis, brevi-ellipsoideis vel obovi- formi-globosis, poro superiore apertis; oosporis globosis vel ellipsoideo-globosis, oogonia non plane complentibus, mesosporio scrobiculato; cellulis suffultoriis tumidis; antheridiis 4 —?-cellularibus; spermatozoidis binis, divisione horizontali ortis; cellula fili basali, ut vulgo, elongata, cellula terminali, quæ non raro est oogonium, obtusa; erassit. cell. veget. plant. fem. 11—26 u, altit. 4—8-plo major; ^ oogon. MAMA RE IE, us "56—94'g* LA OOSPOr. u c t voe DA CL SE, = 0S » cell. sufful..M. . . 19—49 ,, » 1!/,—3-plo major; 3 » ‚antherid. Sek. AR 1679625 16 u; à: „ fil basal. . . 30—35 ,, ,, 1%,—5-plo major. Tab. nostr. II, Fig. 8. Hab. in Dania: in insula Amager (sec. Hallas). Auffallend ist die Aehnlichkeit dieser Art mit dem nannandrischen Oe. concatenatum f. Hutchinsie (Monogr. p. 225); nach Harras ist aber Oe. verrucosum macrandrisch- diócisch. Von diesbezüglichen Arten ähnelt es einigermassen dem Oe. giganteum (Monogr. p. 295), dürfte aber, nach Harras, seinen nächsten Verwandten in Oe. taphro- sporum (Monogr. p. 133) zu haben. Oe. zig-zag (Monogr. p. 101) p robustum Wzsr (V) 1903 p. 3 et 4 nec non (VIII) 1904 p. 60, f. 12 B. „Var. filis longioribus, pluri-cellularibus, cellulis leviter crassioribus; antheridiis bicellularibus ; Tom. XXXIV, Monographie der Oedogoniaceen. 25 crassit. cell. veget. . . . . 19—23 u, altitt 2—-4-plo major; » oprensulls ul. OL de 150—561 " DOsRoT VD. MOIS 56 *5 j^n8 THAT DON E cell. antherid.. . . 19, PURE GERS Tab. nostr. I, Fig. 3. Hab. in Britannia: Harefield, Middlesex Anglie (sec. West). Es scheint mir zweifelhaft, ob diese von Wesr beschriebene Form eine Varietät von Oe. zig-zag sein kann. Es dürften eben zu den wichtigsten Kennzeichen dieser Art gehören. dass dieselbe nur in wenigzelligen Exemplaren auftritt und dass die Antheridien einzellig sind. Von der betreffenden Form sagt aber West, dass „the Middlesex plants were slightly thicker, with much longer filaments and constantly 2-celled antheridia“. — Vielleicht könnte es eine Form von Oe. Vaucherii sein, obwohl die Abbildung in der That einige Habitus-Aehnlichkeit mit Oe. zig-2ag zeigt. Genus II. BULBOCHATE Ac. B. minuta Wzsr (III) 1902 p. 126, t. 17, f. 10. B. dioica, nannandria, gynandrospora; oogoniis depresso-globosis, patentibus (? vel erectis), sub androsporangiis sitis, (? prope medium circumscissis); dissepimento cellularum suffultoriarum carenti vel juxta basin; episporio oosporæ levi; androsporangiis unicellu- laribus, epigynis; nannandribus in cellulis suffultoriis sedentibus, antheridio exteriore, unicellulari, stipite duplo longiore quam antheridio, curvato; crassit. cell. veget. . . . . 9,— 11, «, altit. — 2—3-plo major; A COLONEL Le. ee 20 .—d 4... 2 © à 94—9' u; 55 cell. androsp. . a c 325 05 De 5; 2: Dannandt e KR D or ME er Tab. nostr. IV, Fig. 28. Hab. in Asia: in insula Ceylon Indiæ orientalis (sec. West). B. minuta stimmt in den wichtigsten Charakteren mit B. elatior (Monogr. p. 321) überein; betreffs der Grösse nähert sie am meisten der F. pumila dieser Species (1. c. p. 322). Wesr giebt an, dass die Oogoniumform eine andere sein soll als bei der N:o 3. 4 26 Karz E. Hırn. B. elatior ; jedenfalls ist in der Abbildung das oberste der Oogonien etwas eckig gezeichnet worden, in seiner Form somit an diejenigen bei 5. elatior erinnernd. Die Stützzellen- scheidewand soll, nach West, entweder in dem untersten Teil der Zelle gelegen sein oder auch vollständig fehlen kónnen. Das letztere Verhältnis kommt nur bei einer der bisher bekannten Bulbochete-Arten, B. pygmæa (Monogr. p. 356) vor, ist aber bei der- selben ein durchgehender Charakter, der eine für diese Art charakteristische Bildungs- weise der Oogonien andeutet. — Die Angabe von West: „oogoniis prope medium circum- scissis darf vielleicht auf die Beobachtungen zurückgeführt werden, welche betreffs der Oeffnungsweise der Oospore gemacht worden sind (cfr Monogr. p. 38). B. sanguinea Haxsera (IT) 1905 p. 437. B. (sterilis), pauciramosa, sæpe paucicellularis, cellulis sanguinolentis, membrana crassa (2—3 u) praeditis ; crassit. cell. veget. 26— 35 u, altit. ?/,—1'/,-plo major. Hab. in Austria: in stagnis ad Vindobonam (sec. Hansgirg). DB. sanguinea hat ihren Namen davon erhalten, dass bei den Exemplaren, die von dem Autor gesehen wurden, der ölartig glänzende Inhalt der vegetativen Zellen blutrot gefärbt war. Es darf wohl hierbei angenommen werden, dass diese Färbung des Zell- inhaltes von der späten Jahreszeit (Oktober und November), in welcher die Alge einge- sammelt wurde, abhängig war. Es kommt ja vor, dass im Herbste nicht nur in den Oosporen, sondern auch in den vegetativen Zellen der Oedogoniaceen-Fäden der rote Farbstoff Hæmatochrom auftritt. Von SrAur wurde dies bei den Dauersprossen von Oedocladiwm beobachtet, welche beim Kintrocknen der Alge gebildet werden. Die Zellen werden dann mit Reservestoffen erfüllt, die grüne Farbe geht verloren und es tritt eine rotgelbe Färbung der derbwandigen Zellen ein. Eine gleiche Erscheinung wird von Fräulein A. CrrvE bei einer im Oktober 1894 eingesammelten sterilen Bulbochæte er- wühnt, welche ganz und gar leuchtend rot erschien, indem in sámtlichen Zellen ein roter Farbstoff vorhanden war. Gleichzeitig wird von der Verfasserin die Vermutung ausge- sprochen, es sei das Auftreten des roten Farbstoffes ein Schutzmittel des Chlorophylls in der kalten Jahreszeit. — Da nur sterile Exemplare von D. sanguinea gesehen worden sind, so ist es nicht möglich die Art mit irgend einer früher bekannten zu identifizieren. In Betreff der Dimensionen gleichen die vegetativen Zellen, welche sehr dick und gleich- zeitig relativ kurz sind, am meisten denjenigen von B. denticulata (Monogr. p. 362). Es ist somit diese Art zu den noch unvollständig gekannten Bulbochæte-Arten zu rechnen. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 27 B. spirogranulata Wesr (III) 1902 p. 126, t. 17, f. 8 et 9. .B. oogoniis oblongo-ellipsoideis, subpatentibus, episporio crasso, longitudinaliter costato-crenulato; androsporangiis sparsis; cellulis suffultoriis dissepimento carentibus ; membrana cellularum vegetativarum granulis parvis, densis, spiraliter dispositis ornata ;. setis longissimis ; crassit. cell. veget. . . . . 9,—11, «, altit. 3!/,—5-plo major; 3 DOUTE S) 245 allo 48—49 u; à ODSDOR 2. er EET ds Tab. nostr. IV, Fig. 29. Hab. in Asia: in insula Ceylon Indie orientalis (sec. West). Durch die obige, von. West gegebene Diagnose ist diese Art nicht hinreichend charakterisiert. So ist es schwer dieselbe mit anderen Bulbochæte-Arten zu vergleichen. Das Fehlen der Scheidewand in den Oogoniumstützzellen würde die Art in der Nähe von B. pygmæa (Monogr. p. 356) stellen; die relativ hochen Oogonien und die langen vegetativen Zellen deuten, wie cs scheint, eine Verwandtschaft mit B. tenuis (Monogr. p. 368) an. — Ueber die „granule parvæ, densæ, spiraliter dispositæ* an der Zellwand vgl. Monogr. p. 9. — Wesr sagt auch, dass die Oogonien im oberen Ende mit”einer Oeffnung versehen sind (efr Fig.). N:o 3. IIL Verzeichnis der Arten, welche seit 1900 in der Litteratur erwähnt oder sonst beobachtet worden sind (exel. der als neu beschriebenen Arten) '). Genus I. OEDOGONIUM Link. 0e. acmandrium (Monogr. p. 12). Hab. in Fennia: Xp. Huttoja prope Tiiksi (sec. Silfvenius p. 12). De. acrosporum (Monogr. p. 244). Exs. 1901 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XVII, N:o 813 (immixt.). Hab. in America bor.: -Lynnfield, Mass. (Herb. Collins) nee non ad Pine Hill, Medford, Mass. (Phycoth. Bor.-Amer.) Britannia: Yorkshire, Pilmoor Anglie (sec. West [I] p. 16). Fennia: Sa. Lappee (sec. Silfvenius p. 14); Sb. Pielavesi, Lokinmäki (1. c.). Germania: inter Hilden et Hackhausen prope Rhenum (sec. Royers p. 34). 0e. Ahlstrandii (Monogr. p. 183). Hab. in America bor.: in stagno prope ,Salamander Pool*, N. Y. (Herb. Atkinson) ? Britannia: Yorkshire, Pilmoor Angliæ (sec. West [I] p. 17 et [VIII] p. 60, fig. 12 D). Diese Art habe ich früher von einem einzigen Fundort (in Schweden) beobachtet. Die amerikanischen Exemplare sind in der Grósse wie auch in übrigen Hinsichten mit den- jenigen aus Europa übereinstimmend. Wie bei diesen sind die Antheridien 1— 2-zellig, stets gleich unter den Oogonien gelegen. — Die von West gegebene Abbildung der 1 Vergl. Anmerk. S. 10. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 29 engländischen Exemplare (cfr Syn.) zeigt ein vierzelliges Antheridium, welches nicht gleich unterhalb des Oogoniums gelegen ist, sondern durch zwei vegetative Zellen von dem- selben geschieden. Die Oogoniumform ist ebenfalls eine andere als bei Oe. Ahlstrandi, indem wenigstens das abgebildete Oogonium relativ dicker und kürzer ist als ein normal entwickeltes Oogonium von dieser Species. 0e. arcyosporum (Monogr. p. 104). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1401 immixt. (aus dem Fundort Pirassununga, cfr Monogr. p. 105). 0e. Areschougii (Monogr. p. 270). Hab. in Dania: in insulis Færoënsibus, Gjov et Tværaa (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Fennia: Sa. Lappee (Silfvenius p. 14); Sb. Pielavesi, Sulkava (sec. Silf- venius l. c.). 0e. Aster (Monogr. p. 198). Hab. in Asia: in insula Ceylon Indiæ orient. (sec. West [III] p. 128). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65). 0e. Bohemicum (Monogr. p. 169). Hab. in Austria: Lomnie Bohemie (Hansgirg [I] p. 1, cfr Monogr. p. 170). 0e. Borisianum (Monogr. p. 217). Exs. 1901 in Phycoth. Bor.Amer. Fasc. XVII, N:o 813 (immixt.); 1903 in Wittr. Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1402 (aus dem Fundort Bethlehem, Penn. cfr Monogr. p. 218). Hab. in Ameriea bor.: Lynnfield, Mass. (Herb. Collins); Pine Hill, Mass. (Phycoth. Bor.-Amer.); in stagno ad Marine Hospital oppid. San Francisco, Cal. (Herb. Gardner). Australia: in montibus Darling Range (Herb. Schmidle). Austria: varııs locis Austr. inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 435); Ogfolderhan in Böhmerwald Bohemiæ (sec. Pascher mscr). Bri- tannia: Senens, Cornwall Anglie (sec. West [V] p. 4. Fennia: Sb. Pielavesi: Niemisjärvi et Sulkava (Silfvenius p. 13). Germania: prope Dassel nec non inter Karlshafen et Winnefeld prope fl. Weser (sec. Suhr p. 260). . N:o 3. 30 Kanr E. Hırn. 0e. Boscii (Monogr. p. 122). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 31, N:o 1451 immixt. (aus dem Fundort Pirassununga, cfr Monogr. p. 123). Hab.” in America bor.: Norwich, Iowa (Herb. Univ. Californ. Misit cl. Fr. Collins) et Ross Valley, Cal. (Herb. Gardner. Misit cl. Fr. Collins) Britannia: Yorkshire, Frizinghall et Pilmoor Anglie (sec. West [I] p. 16); Senens, Cornwall Anglie (sec. West [V] p. 4). Fennia: Sa. Lappee (sec. Silfvenius p. 12); Sb. Pielavesi: Niemisjärvi et Pitkälä (Silfvenius p. 12); Kp. Huttoja prope Tuksi (Silfvenius 1 c. p. 12). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65); Pinneberg prov. Schleswig-Holstein (sec. Heering p. 19 c. fig.). Fila in Huttoja Fenniæ collecta forma typica paullulo graciliora sunt, itaque ad B occidentale (Monogr. p. 125) accedunt, oosporis longioribus quam huie varietati; crassit. cell. veget.. . . . 12—16 u, altit. 5—11-plo major; Me 00BUDL Re ur ds al cade Safi OOSDOR, CEN MAG, ee eta SUE ar sis Exemplaria pauca sunt visa. f. dispar (Monogr. p. 124). Exs. 1905 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XXV, N:o 1226. Hab. in America bor.: San Leandro, Cal. 0e. Braunii (Monogr. p. 194). Hab. in : Austria: in stagnis prope Vindobonam (sec. Hansgirg [Il] p. 436); Krummau prope Moldau Bohemi» (sec. Pascher mscr). Britannia: Yorkshire Anglie (sec. W est [I] p. 16). Fennia: Sb. Pielavesi, Niemisjärvi (Silfvenius p. 13). Germania: ad Eschershausen prope f. Weser (sec. Suhr p. 260); Pinneberg prov. Schleswig-Holstein (sec. Heering p. 20 c. fig). Exemplaria a cl. D:re W. HEERING visa dimensiones habent, ut sequitur: crassit. cell. veg. . . . . 18—13, u, altit. 3-plo major; ÉANOOS ONU. Ra 30141315 Ma D we ER HOOSDOT AU JU AH PARAS nl 20060 35 HALD HR E: » Stip nannandr. . . S UT M Cfr p. 10. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 31 0e. calcareum (Monogr. p. 78). Hab. in Britannia: Yorkshire, Cronkley Fell (sec. West [I] p. 16). Oe. capillare (Monogr. p. 112). Hab. in Austria: variis locis Austr. inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 435); Krummau et Ober- plan Bohemie (sec. Pascher p. 166). Rossia: in lacu Bologoe prope Valdai (sec. Iwanoff p. 48). Oe. capilliforme (Monogr. p. 107). Hab. in America austr.: Eberhardt Patagonie (sec. Borge p. 8). Dimensiones sec. BorGE: crassit. cell. veget. pl. fem. . 28—33 u, altit ———; o * EN , masc.. 25—28 ,, — 2 9 - 00gO0H- E Is c = os de DUR COUDES SS CMOOSHOR.. ade os = A ir. NO Tes 5. cell anthenub n. 2 2020— 00 QUE" Diese von Borce erwähnte Form dürfte der F. Lorentz (Monogr. p. 109) am nüchsten stehen. f. De Baryanum (Monogr. p. 108). Hab. in America bor.: Kordlortok, Amaka Grenlandie (sec. Hallas in Larsen p. 109). p australe (Monogr. p. 109). Exs. 1904 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XXIV, N:o 1189. Hab. in America austr.: prope Laguna Blanca Patagoniæ (Borge p. 9). America bor.: Renwich Park, Ithaca, N. Y. (Herb. Atkinson); Redword Falls, Minn. (Herb. Collins); Brush Creek, Holt County, Neb. (Herb. Collins); loco haud indicato (Herb. Univ. Californ. Misit cl. Fr. Collins); in aquario Universitatis Californ., Berkeley, Cal. (Phycoth. Bor.-Amer.); in stagno oppid. San Francisco, Cal. (Herb. Gardner. Misit cl. Fr. Collins). f. diversum (Monogr. p. 110). Exs. 1902 in Tilden, Amer. Ale. Cent. VI, N:o 545. N:o 3. 32 Kamr E. HIRN. Hab in America bor. in stagno prope Bozeman Creek civit. Montana (Herb. Setchell); Duluth, Minn. (Tilden, Amer. Alg.). Exemplaria in Duluth collecta magnitudinem habent: crassit. cell. veg. pl. fem.. . 28—32 u, altit. 1'/,—2?/,-plo major; DE ” » » Masc. . 26—30 ON 98 M Er e ” DE) Oe. capitellatum (Monogr. p. 149). Hab. in Dania: in insulis Færoënsibus, Sandö, Skopen (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [11] p. 248). 0e. cardiacum (Monogr. p. 85). Hab. in ? Britannia: Wels Harp, Middlesex Anglie (sec. West [VIII] p. 61, fig. 13C sub nom. Oe. lautumniarum). Germania: ad Osterwald prope fl. Weser (sec. Suhr p. 260). ß carbonicum (Monogr. p. 87). Hab. in Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65); ad Esperde prope fl. Weser (sec. Suhr p. 260). Oe. ciliatum (Monogr. p. 243). Hab. in Britannia: Senens, Cornwall Anglie (sec. West [V] p. 4 et [VIII] p. 62, fig. 14 C). Fennia: Ka. Räisälä, Ivaskansaari (Silfvenius p. 14). Exemplaria in Fennia collecta magnitudinem habent: crassit. cell. veget. . . . . 16—17 u, altit. 2—91/,-plo major; " AL SBHUN. eor enc: Ze ——559 ; OO. votes CM NE 58—59 u; » eosporJ iw «M TREIBEN di 44—-45 ,; 5 stip. nannandr. . . 12—13 ,, , 22—23 ,; 5 cell. PANETTIERE ON 8—9. ,. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 33 De. Cleveanum f. exoticum (Monogr. p. 210). Forma oogoniis singulis, interdum 2—3-continuis ; erassit. cell. veget. . . . . 14—25 u, altit. 3—8-plo major; » O0gOIl. ora s synat 4 OT 3 oospor. (c. echin.) . 38—44 ,, , 38—44 „; T stip. nannandr. . . 10—11 ,, , 27—30 ,; » cellosanbherido sr a 6 EN S RTE Hab. in Australia: in insulis Carolinensibus (Sch midle p. 344). Diese Form ist früher nur in wenigen Exemplaren in Material aus Brasilien ge- funden worden. Durch obenstehende Masse wird die Diagnose ein wenig erweitert. Wie ebenfalls bemerkt wurde, kónnen die Oogonien bisweilen zu zwei oder drei gleich über- einander auftreten, welches Verhältnis bei Oe. Cleveanum nicht früher bekannt war. De. concatenatum (Monogr. p. 223). Hab. in Ameriea bor.: Alaska, Popof Island (Saunders p. 412; Setchell et Gardner p. 219). Austria: Brüx Bohemie (Hansgirg [I] p. 1; cfr Monogr. p.224). Fennia: Sa. Lappee, in lacu Saimaa (Silfvenius p. 14); Sb. Pielavesi: Kuhalahti et Niemisjärvi (1. c.). Magnitudo est exemplaribus in Fennia collectis: crassit. cell. veget. . . . . 22—28 u, altit. 3—7-plo major; = „ Suffüt.. . . . 50-55 ,, „ 2—2!/,-plo major; 2 O0BOnD. - = 494082501 4 Aa TI; E 00SpOT E ia s 05 s 350—646... 1559 —98. AN x stp. nannandr. . . 20—21 ,, ,, 50—56 ,, "Auceilseaunileridw s. fasst. s. 13298. An den Abbildungen dieser Species in Monogr. (Taf. XXXVIII) sind die Mesospor- punkte (Vertiefungen) etwas zu weit auseinander und ein wenig zu gross gezeichnet worden. Oe. crassiusculum p idioandrosporum (Monogr. p. 215). ' Exs. Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XV, N:o 716 (aus dem Fundort Norwich, Conn.; cfr Monogr. p. 216) Hab. in America bor.: Renwich Park, Ithaca, N. Y. (Herb. Atkinson) Germania: Hemmels- dorfer See prov. Schleswig-Holstein (sec. Heering p. 21 c. fig.). N:o 3. 5 34 Karz E. Hırn. Oe. crassum (Monogr. p. 139). Hab. in Austria: nonnullis locis Austr. inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 436). Oe. crenulato-costatum (Monogr. p. 129). Exs. 1901 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XVII, N:o 810; 1901 1. c. Fasc. XVII, N:o 813 (immixt.); 1903 in Wittr. Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc.30, N:o 1403 (aus dem Fund- ort Bethlehem, Penn.; cfr Monogr. p. 129). Hab. in America bor.: Forest House, N. Y. (Herb. Atkins on); Middlesex Fells, Mass. (Phycoth. Bor.-Amer.); prope Pine Hill, Medford, Mass. (l. c.); Lynnfield, Mass. (Herb. Collins); Nor- wich, Iowa (Herb. Univ. Californ. Misit cl. Fr. Collins). f. cylindricum (Monogr. p. 129). Hab. in America bor.: Ihayer, Missouri (Herb. Collins). p longiarticulatum (Monogr. p. 130). Hab. in Austria: prope Mugrau et Andreasberg ad Kum Bohemis (determ. ad fig. a cl. A. Pascher delin.). crassit. cell. veget. . . . . 12— 17 u, altit. 2—6-plo major; COCO SAIS I MET ue emos ue TERM. ms " o0Spor. - "AIN ecd 0—s9bO. Tr NU-——55 Oe. crispum (Monogr. p. 159). Exs. 1902 in Tilden, Amer. Alg. Cent. VI, N:o 543. Hab. in America austr.: ad Mt Chico Patagonie (Borge p. 9) America bor.: Kordlortok, Amaka Gremnlandie (sec. Hallas in Larsen p. 108); Port Renfrew, B. C. (sec. Setchell et Gardner p. 220); in insula Vancouver (Tilden, Amer. Alg.). Africa: im insulis Azoren- sibus, San Miguel (Bohlin p. 49). Australia: in montibus Darling Range (Herb. Sch midle). Austria: in Horto botanico Vindobonæ (Kraskovits p. 6); Litschau Austr. inferioris et Aigen Austr. superioris (sec. Pascher mser.); variis locis Austr. infer. in stagnis (sec. Hansgirg [IT] p. 435). Dania: in insulis Færoënsibus, Kvalbóejde (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Fennia: Ka. Räisälä, Ivaskansaari et Pitkänniemen lampi (sec. Silfvenius 'Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 35 p. 13); Sa. Lappee nec non Höytiön saari in lacu Saimaa (Silfvenius p. 13); Sb. Pielavesi: Lokinmäki et Niemisjärvi (1. e. p. 13). Germania: Dambrau prope Oppeln prov. Schlesien (Schmula p. 2). f. inflatum (Monogr. p. 161). Hab. in Germania: Hemmelsdorfer See prov. Schleswig-Holstein (sec. Heering p. 20 c. fig.). f. vernale (Monogr. p. 161). Hab. in Britannia: Yorkshire, Masham Anglie (sec. West [I] p. 15). Dania:. in insulis Færoën- sibus, prope Ejde et in insula Sandö (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249 sub nom. Oe. vernale Hass.; Wittr.). Fennia: Sa. Lappee (Silfvenius p. 13); Sb. Pielavesi, Lokinmäki (1. c.). Fila in Pielavesi collecta magnitudinem habent: crassit. cell. veget. . . . . :9—10 u, altit. 5—7-plo major; * o0gpon. . . -,. « 991—931 ,, , 386—399 u; OOSTIOB- auf EL LI 08-9... 6 fs 8—9 ,. B gracilescens (Monogr. p. 162). Exs. 1901 in Phycoth. Bor-Amer. Fasc. XVII, N:o 812 (immixt.); 1902 in Tilden, Amer. Alg. Cent. VI, N:o 544. Hab. in America bor.: ad Medford, Mass. (Phycoth. Bor.-Amer.); Ihayer, Missouri (Herb. Collins); Duluth, Minn. (Tilden, Amer. Alg.). Austria: in stagno Langenbrucker Teich Bohemis nec non ad Aigen Austr. superioris (sec. Pascher p. 166). ; Uruguayense (Monogr. p. 164). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Ale. exc. Fasc. 30, Nr. 1402 parce immixt. (aus dem Fundort Bethlehem, Penn.; cfr Monogr. p. 164). 0e. cryptoporum (Monogr. p. 72). Hab. in Austria: in saxis humidis ad Lastua nec non in fonte ad Neresi Dalmatie (sec. Nadler p. 237). Dania: in insulis Færoënsibus, Frodebó (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et N:o 3. 36 Karz E. Hrinw. [IT] p. 248). Germania: inter Hilden et Hackhausen prope Rhenum (sec. Royers p. 34 sub nom. Oe. eryptoporum Ktz.); prope Escherhausen haud procul a flumin. Weser (sec. Suhr p. 259). p vulgare (Monogr. p. 73). Hab. in Asia: in insula Koh Chang civit. Siam (sec. West [II] p. 74) et in insula Ceylon (sec. West [III] p. 127) Indie orient. Austria: in rivulis ad Bergreichenstein Bohemis (sec. Pascher mscr.); ? variis locis Austrie infer. (sec. Hansgirg [II] p. 436). Britannia: York- shire, Bradford (sec. West [I] p. 15). Germania: prope Winnefeld haud procul a fl. Weser (sec. Suhr p. 260). Exemplaria in Koh-Chang collecta magnitudinem habent, sec. Wesr: crassit. cell veget. . . . . 5—7,, u, altit. 3—5-plo major; se DOPOT oc CT lE " DENTES Ce T a HN He 0e. cyathigerum (Monogr. p. 252). Hab. in Britannia: Yorkshire, Rawcliffe Common Anglie (sec. West [I] p. 16 et [VIII] p. 62, fig. 14 B). Germania: Pinneberg prov. Schleswig-Holstein (sec. Heering p. 21 c. fig.) Oe. decipiens (Monogr. p. 266). Hab. in America bor.: lowa City, Iowa (Herb. Collins) Britannia: Senens, Cornwall Anglie (sec. West [V] p. 4). Dania: in insulis Færoënsibus, „Gjov“ ad Tværaa (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Germania: Lüneburger Heide (Schmidt p. 65). Oe. dictyosporum (Monogr. p. 103). Exs 1903 in Wittr, Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1401 immixt. (aus dem Fundort bei Mogy Guassü; cfr. Monogr. p. 104). Oe. dioicum. Ofr Oe. perspicuum p. 45. Oe. echinospermum (Monogr. p. 199). Hab. in Austria: in stagnis ad Alland Austrie inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 435); in stagno turfoso inter Moldau et Sarau Bohemis (sec. Pascher p. 166) Fennia: S^. Pielavesi, Nie- Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 37 misjärvi (Silfvenius p. 13). Germania: permultis locis in Lüneburger Heide (sec. Sch midt p. 66). Oe. fabulosum. Cfr p. 13. Oe. flavescens (Monogr. p. 196). Hab. in Britannia: Yorkshire, Bradford Anglie (sec. West [I] p. 16). Fennia: Sa. Lappee in lacu Saimaa (Silfvenius p. 13). Die finnländischen Exemplare sind idioandrosporisch; früher sind aus Finnland nur gynandrosporische Formen bekannt. Oe. fonticola (Monogr. p. 313). Hab. in Austria: permultis locis Austrie inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 436). Oe. fragile (Monogr. p. 96). Hab. in America austr.: Mt Chico nec non ad Heinz Patagonie (sec. Borge p.:8). Forma valida (Monogr. p. 96). Ers. 1903 in Wittr, Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1408 immixt. (aus dem Fundort bei Godby ; cfr Monogr. p. 97). 0e. giganteum (Monogr. p. 295). Hab. in " Austria: ad Gumpoldskirchen et Baumgarten a. d. M. Austrie infer. (sec. Hansgirg [II] p. 437). Britannia: Yorkshire, prope Mirfield Anglie (Wesr [I] p. 16). 0e. grande (Monogr. p. 143). Exs. 1901 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XVII, N:o 811 a et b. Hab. in America bor.: Rockland, Maine et Berkeley, Cal. (Phycoth. Bor.-Amer.). Austria: ad Langenbrucker-Teich Bohemiæ (sec. Pascher mscer.). N:o 3. 38 Karz E. Hırn. Forma robusta (Monogr. p. 144). Hab. in Austria: nonnullis locis Austrie infer. (Hansgirg [Il] p. 436). p aequatoriale f. hortense (Monogr. p. 145). Hab. in America bor.: Kordlortok, Amaka Grœnlandiæ (sec. Hallas in Larsen p. 109). 0e. Hirnii (Monogr. p. 93). Hab. in Hibernia: Donegal, Churchill (sec. West [IV] p. 12, tab. I, figg. 1—8). Oe. Huntii (Monogr. p. 208). Mr. F. S. Corus schreibt mir von dieser Art zu, dass dieselbe zum ersten Mal in Proc. Amer. Phil. Soc. 1869, Vol. X, p. 333 erwähnt wird. In American Naturalist 1868, Vol. I, p. 517 findet sich ein populär geschriebener Aufsatz von Woop: „A bo- tanical excursion in my office“, in welchem einige Algen, darunter ein Oedogonium (ohne benannt zu werden), erwähnt und teilweise abgebildet werden. Figg. 3, 4, 5 und 7 in dieser Arbeit dürften vielleicht das sein, was später Oe. Huntii benannt worden ist. — In den Synonymen dieser Species soll es also (Monogr. p. 208) heissen: 21868 Wood [I], Vol. I, p. 517 u. f, fig. 3—5 et 7; 1869 Wood [II], Vol. X, p. 333. Oe. inclusum (Monogr. p. 318). Hab. in Fennia: Pielavesi, Lokinmäki (Silfvenius p. 15). Oe. inclusum ist nur von zwei Fundorten, beide in Finnland, bekannt. Es sind nur wenige Exemplare von demselben gesehen worden. Auch in dem vorliegenden Material aus Pielavesi konnte ein einzelner Faden gefunden werden. Dieser trug ein Oogonium, dessen Wand gleich derjenigen der vegetativen Zellen verdickt war. Eine Befruchtungsöffnung an dem Oogonium war nicht vorhanden, und wird somit die An- nahme (cfr Monographie). bestätigt, dass die inneliegende Spore sich parthenogenetisch entwickeln dürfte. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 39 0e. inconspieuum (Monogr. p. 296). Hab. in ? Austria: prope Vindobonam (sec. Hansgirg [II] p. 436 sub nom. Oe. minutissimum Grun.). De. inerme (Monogr. p. 287). Hab. in Britannia: Sally Islands (sec. West [V] p. 3) Germania: Lüneburger Heide (sec Schmidt p. 66). : Oe. intermedium (Monogr. p. 94). Hab. in a Fennia: Ka. Räisälä, Ivaskansaari (Silfvenius p. 12); Sb. Pielavesi, Niemisjärvi (1. c. p. 12). Germania: in fl. Weser ad Bodenwerder (sec. Suhr p. 260). Oe. inversum (Monogr. p. 179). Hab. in Australia: in insulis Sandvicensibus (Herb. Farlo w) Austria: Vindobonæ et in Schón- brunn Austr. inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 436). Das Material aus Australien stimmt mit den früher daselbst beobachteten Exemplaren (cfr Monogr.) überein. Die Oogonien sind einzeln oder stehen bisweilen zu zweien gleich übereinander. 0e. irregulare (Monogr. p. 202). Hab. in Dania: in insulis Færoënsibus, in lacu prope Ejde (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). CIT p E. Oe. Itzigsohnii (Monogr. p. 177). Hab. in Austria: Litschau Austr. inferioris (sec. Pascher mscr.) Britannia: Yorkshire, Ingle- borough et Strensall Common Angliæ (sec. West [I] p. 15). Bulgaria: prope Rhodopi (sec. Petkoff p. 11). Dania: Utoft (sec. Hallas in Borgensen et Jensen p. 191). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65); Apenrade prov. Schleswig-Holstein (sec. Heering p. 20 c. fig.) Rossia: in sphagneto ad pagum Poganaja Gorka prope Valdai (sec. Iw anoff p. 48). N:o 3. 40 Karz E. Hırn. f. heteromorphum (Monogr. p. 178). Hab. in Germania: Schleswig-Holstein, Pinneberg (sec. Heering p. 20 c. fig.). p minus (Monogr. p. 178). Hab. in Britannia: „Orkney Inseln“ (West [VIII] p. 60, fig. 12 C; cfr Monogr.). 0e. Landsboroughi (Monogr. p. 135). Exs. 1900 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XIV, N:o 663 (aus dem Fundort bei Stoneham ; cfr Monogr. p. 136). Hab. in America bor.: Words Hole, Mass. (Herb. Univ. Californ. Misit. cl. Fr. Collins); Forest Home, N. Y. et prope Varna, N. Y. (Herb. Atkinson) Austria: ad Hohenfürth Bohemie (sec. Pascher mscer.). Oe. lautumniarum (Monogr. p. 92). Hab. in Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p.65); Brevórde ad fl. Weser (sec. Suhr p. 260). 0e. longatum (Monogr. p. 239). Exs. 1901 in Phycoth. Bor.-Amer. Fase. XVII, N:o 812. Hab. in America bor.: Medford, Mass. (Phycoth. Bor.-Amer). Fennia: Ka. Räisälä, Ivaskansaari (Silfvenius p. 14). Oe. longicolle (Monogr. p. 263). Hab. in Asia: in insula Ceylon Indis orient. (sec. West [III] p. 128). p Senegalense (Monogr. p. 264). Hab. in Asia: in insula Ceylon Indie orient. (sec. West [III] p. 128). Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 41 De. Lundense (Monogr. p. 237). Exs. 1903 in Wittr, Nordst. et Lagerh. Ale. exc. Fasc. 30, N:o 1408 immixt. (aus dam Fundorte Godby; cfr Monogr. p. 238). Ofr Oe. macrandrium infra. 0e. macrandrium (Monogr. p. 233). Hab. in Britannia: Yorkshire, Baildon Anglie (sec. West [I] p. 16). Dania: in insulis Færoën- sibus: in Sandö, Frodebó, Kvalbóejde, Tværaa (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Fennia: Ka. Viipuri, Kivisilta (Silfvenius p. 14); Sa. Lappee (l. c.); Sh. Pielavesi, Jaakkola (sec. Silfvenius 1. c.) Germania: Lüneburger Heide (Schmidt p. 66). f. acuminatum (Monogr. p. 234). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1404 (aus dem Fundort bei Bengtsfors; cfr. Monogr. p. 235). p emulans (Monogr. p. 235). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1402 (aus dem Fund- ort bei Bethlehem, Penn.; cfr Monogr.; 1905 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XXV, N:o 1226 (immixt.). Hab. in America bor.: San Leandro, Cal. (Phycoth. Bor.-Amer.). Die Arten, welche dem Oe. macrandrium am nächsten verwandt sind, sind Oe. Lundense (Monogr. p. 237) und Oe. propinquum (Monogr. p. 236). Es ist von mir (Monogr. p. 236) hervorgehoben worden, wie die Formen von Oe. macrandrium B emulans den Uebergang zu Oe. propinquum vermitteln; noch schwieriger ist es Oe. macrandrium von Oe. Lundense zu unterscheiden, indem auch hier oft Zwischenformen gefunden werden. Neulich hat Fräulein Harras (p. 401 und 403) zwei neue Arten beschrieben und abgebildet, Oe. Fioniæ und Oe. eremitum, welche ebenfalls den erwähnten Arten verwandt sind. Die erste gleicht dem Oe. Lundense, die andere mehr dem Oe. propin- quum oder dem Oe. macrandrium D cmulans. Als ein eigentümlicher, sehr hervor- tretender Charakter wird es erwähnt, dass die Zwergmännchen beider Species am oberen Ende zugespitzt sind. Solche Zwergmännchen sind aber schon früher bei Oe. macran- drium (f. acuminatum) beobachtet worden und dürften eben für diese Art charakteristisch sein. N:03 6 42 Karz E. Hırn. Auf Grund des Obenerwähnten nebst übrigen vergleichenden Beobachtungen seit dem Erscheinen der Monographie müssen, meiner Ansicht nach, die drei Arten, Oe. macran- drium, Oe. Lundense und Oe. propinquwm, zu einer einzigen vereinigt werden. Oe. Lundense ist demnach als eine Form von Oe. macrandrium aufzufassen. Oe. propinguum muss als eine Varietät von Oe. macrandrium betrachtet werden; eine Form von dieser Varietät ist f. emulans. Dies geht aus der folgenden Zusammenstellung hervor: 0e. macrandrium Wırrk. (cfr Monogr. p. 233). Monogr. Tab. XXXIX, Fig. 240. f. Lundense (Wırrk.) Hıry. Syn. (cfr etiam Monogr.) Oe. Fioniæ Hallas 1905 p. 401 c. fig. (p. 402). Forma cellulis vegetativis brevioribus, oogoniis sepe 2—4-continuis, rarius singulis, suboboviformi-globosis, (membrana oosporz haud raro incrassata); crassit. cell. veget. . . . 13—21 u, altit. 1—2'/,-plo major; »,. ogon . . . . 81—40(—45) ,, , 34—43 u; 331 MOOSDUE: pe See 2 AO: 29—36(—40) ,,; » Stip. nannandr. . 10—15 s» » (21—)24—32 ps » cell. antherid. . . 8—10 AC 6—9 re Monogr. Tab. XL, Fig. 245 et Tab. nostr. III, Fig. 19. Hab. in Dania: Nyborg insule Fyn (sec. Hallas) Fennia (Godby et Helsingfors). ? Gallia (Le Havre). Suecia (Lund). f. acuminatum Hixx (cfr Monogr. p. 234). Monogr. Tab. XXXIX, Fig. 241. p propinquum (Wrrrg.) Hirn. Syn. (efr etiam Monogr.) Oe. eremitum Hallas 1905 p. 403 c. fig. Var. gracilis, omnibus partibus forma typica minor, oogoniis singulis vel 2—?-con- tinuis ; Tom. XXXIV; Monographie der Oedogoniaceen. 43 crassit. cell. veget. . . . . 8—14 «a, altitt 2—5-plo major; oogon. . . . . . 28—36 55 » 28—45 u; » oospor. . . . . . 24—31 533 5m924— 3231. : 5 stip. nannandr. . . 11—14 53178280620 — 355,5: » cel. antherid. . . . 7—9(—12) ,, , 6—8 ,. Monogr. Tab. XL, Fig. 243 et Tab. nostr. IV, Fig. 20. Hab. in Austria (Makow); Dania: Gilleleje, Holte, Amager insule Sjælland (sec. Hallas). Gallia (Falaise). Suecia (Gunnarsnäs). f. emulans Hirs (cfr etiam Monogr. p. 235). Forma oogoniis sepius 2—6-seriatis, rarius singulis; crassit. cell. veget. . . . . 10,—15 u; altit. 2—6-plo major; = QUPOUS ose (ue tort 28—40 ,, , 33—45 u; hs OUSDOL- Eee: 26—36 ,, » 26—36 ,; = stip. nannandr. . . 9—12 ,, , 20—25 ,; » cell. antherid. . . . BJ 1$ 8--10 ,,. Monogr. Tab. XXXIX, Fig. 242. 0e. macrospermum. Ofr p. 18. 0e. mammiferum (Monogr. p. 175). Exs. 1898 in Krypt. exs. Mus. Vindob. Fasc. III, N:o 234 (aus dem Fundort Koón bei Marstrand; cfr Monogr. p. 176). 0e. margaritiferum (Monogr. p. 128). Exs. 1903 in Wittr, Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, Nr. 1401 immixt. (aus dem Fundort Mogy Guassü; cfr Monogr.). 0e. minus (Monogr. p. 151). Hab. in Fennia: Sb. Pielavesi, Sulkava (Silfvenius p. 13). Rossia: in stagno turfoso ad lacum Aserowski nec non in lacu Bologoe prope Valdai (sec. Iwanoff p. 47). N:o 3. 44 Kart E. HIRN. 0e. mitratum (Monogr. p. 302). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1405 (aus dem Fundort bei Marstrand; cfr Monogr.). Hab. in Austria: in stagnis inter Greifenstein et Wördern Austr. inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 436). Fennia: Sa. Lappee (Silfvenius p. 15). Crassit. cell. veget., sec. HaNseiga, 3—5 u, altit. 6—10-plo major. 0e. nodulosum (Monogr. p. 187). Hab. in America austr.: prope Mt Chico Patagonie (sec. Borge p. 9) Britannia: Yorkshire, Skipwith Common Angli» (sec. West [I] p. 15). p commune (Monogr. p. 187). Exs. 1903 in Wittr, Nordst. et Lagerh. Ale. exs. Fasc. 30, N:o 1406 (aus dem Fundort bei Cambridge, Mass.; cfr Monogr. p. 188). Hab. in Fennia: Sa. Lappee (Silfvenius p. 13); Sb. Pielavesi, Kuhalahti (L c.). De. obesum (Monogr. p. 166). Hab. in Asia: in insula Ceylon Indie orientalis (sec. W est [III] p. 128). Bulgaria: prope Rho- dopi (sec. Petkoff p. 11 sub nom. Oe. Pyrulum B obesum Wittr.). Oe. oblongum (Monogr. p. 185). Hab. in Austria: in rivulo ad Radotin prope Pragam (sec. Pascher mscr). Fennia: Sb. Piela- vesi, Lokinmäki (Silfvenius p. 13) Rossia: in lacu Obersee prope oppid. Reval (Herb. Schneider). (fr. paste: f. majus (Monogr. p. 185). Hab. in Fennia: Sa. Lappee (Silfvenius p. 13); Sb. Pielavesi, Lokinmäki (l. c). Tom.XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 4 Crassit. cell. veget. . 7—12 u, altit. 5—9-plo major ; " o0gons uc a eT. -.39 .. T5. ial; » 00SpOr. ; 25—31 ,, ,, 931—495 ,; 5 cell. antherid. . 7 = ” 2 ” 2215 0e. obsoletum (Monogr. p. 83). Hab. in ? Britannia: Goring, Oxfordshire Anglie (sec. West [VIII] p. 60, fig. 12A. Haud certum !). 0e. Paulense ( Monogr. p. 292). Hab. in Australia: Carolinen-Inseln (Sch midle p. 344). Die Vermutung (cfr Monogr.), dass diese bisher nur in wenigen Exemplaren aus Süd-Amerika gekannte Art macrandrisch-diöcisch sei, hat sich nicht als richtig erwiesen. In dem vorliegenden Material aus Australien wurden Antheridien auf denselben Fäden wie die Oogonien gefunden. Oe. Paulense ist also eine monócische Art, und die Diagnose muss in folgender Weise umändert und erweitert werden : Oe. monoicum, — — — — — -— (efr Monogr.); antheridiis 1—2—?- cellularibus, subepigynis; spermatozoidis binis, divisione horizontal ortis; — — — — — (efr Monogr.) ; crassit. cell. veget. . . . . 10-15 yu, altit. 5—8-plo major; * 00600. = —. … -: 398—998 ,, , 43-08 wu; 5 DOMOr TE lieues 2907990424 1099374915, : z cell. antherid. . . . 10-—14.5;";, 6—8 ,. Tab. nostr. II, Fig. 5. 0e. perspicuum (Monogr. p. 273). Syn. 1901 West [II] p. 75, t. IV, f. 42 sub nom. Oe. dioicum C arter. Crassit. cell. veg. . . . . 30-35 u, altit. 3—5-plo major; ua Pe ee > TO pO 1 KOOSDOR rer D Legio stre DD ne Hab. in Asia: in insula Koh Chang civit. Siam Indie orient. (Herb. West). N:o 3. 46 KARL E. Hrenx. Oe. Petri (Monogr. p. 154). Hab. in Asia: in insula Ceylon Indie orient. (sec. West [III] p. 127). Oe. plagiostomum p gracilius (Monogr. p. 101). Hab. in America bor.: in aqua stagnanti, Ithaca, N. Y. (Herb. Atkinson) Germania: ad Bis- perode prope fl. Weser (sec. Suhr p. 259). Exemplaria in America collecta magnitudinem habent : crassit. cell. veget. . . . . 18—24 u, altit. 2!/,—4-plo major; 5 00808; de m BD AU Em SAU. »j ODSDOT EN 0 NEL I us dUU—99 a Aa Oe. platygynum (Monogr. p. 276). Hab. in Afriea: in insulis Azorensibus, San Miguel (Bohlin p. 49). Asia: in insula Ceylon Ind. orient. (sec. West [III] p. 127). Britannia: Yorkshire, Pilmoor et Riccall Common Anglie (sec. West [I] p. 15); Orkney Islands, prope Kirkwall Scoti: (sec. W est [VII] p. 11). Dania: in insulis Færoënsibus, Sandö, Grothusvatn (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Germania: Lüneburger Heide (Schmidt p. 66). Hibernia: Donegal (sec. West [IV] p. 12). i Oe. plusiosporum (Monogr. p. 84). Hab. in Fennia: Sb. Pielavesi (Silfvenius p. 12). Oe. pluviale (Monogr. p. 280). Exs. 1904 in Phycoth. Bor-Amer. Fasc. XXIV, N:o 1190. Hab. in America bor.: Golden Gate Park, San Francisco, Cal. (Phykoth. Bor.-Amer.); Berkeley, Cal. (Herb. Gardner. Misit cl. Fr. Collins) Asia: in insula Koh Chang civit. Siam Indie orientalis (sec. West [II] p. 76). Austria: Tusset Bohemiæ (sec. Pascher mscr.) Magnitudinem habent exemplaria in Koh Chang collecta, sec. West: Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 47 crassit. cell. veget. . . . . 19 25 u, altit. */,—2-plo major; + VORAN. en Hu A046, 05 d4—48^u; à gOSDOr.. Se EL J8—44 ,,. Din AD TR S. Forma valida (Monogr. p. 282). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:0-1407 (aus dem Fundort in Freiburg i. Br.; cfr. Monogr.). Oe. princeps (Monogr. p. 289). Hab. in Britannia: Yorkshire, prope Sedberg Angli» (sec. West [I] p. 17). Oe. Pringsheimii (Monogr. p 170). Hab. in Austria: nonnullis locis Austrie inferioris (see. Hansgirg [II] p. 436). p Nordstedtii (Monogr. p. 171). Exs. 1908 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1408 (aus dem Fundort bei Godby; cfr Monogr.). Hab. in America austr.: Mt Chico Patagoniæ (Borge p. 9. America bor.: loco haud indicato (Herb. Univ. Californ. Misit. cl. Fr. Collins); in fonte sulfureo in Wild Cat Canon, Cal. et in stagno ad Berkeley, Cal. (Herb. Gardner. Misit cl. Fr. Collins) Britannia: York- shire, Frizinghall Anglie (sec. West [I] p. 16. Germania: Lüneburger Heide (Schmidt p. 65). 0e. propinquum. Ofr Oe. macrandrium p. 41. 0e. psegmatosporum (Monogr. p. 150). Hab. in Dania: in insulis Færoënsibus, Sandö, Grothusvatn (sec. Borgesen [I] p. 335 et [II p. 248). N:o 3. 48 Karz E. Hırn. De. pseudo-Boscii (Monogr. p. 291). Hab in | Fennia: Sb. Pielavesi (Silfvenius p. 15 c. fig). Rossia: in lacu Glubokoe prope Valdai (sec. I wan off p. 48). Früher wurden Antheridien bei dieser Art nicht gefunden. Ich habe die Vermutung ausgesprochen (cfr Monogr.) die Art sei diücisch-macrandrisch. Indessen hat Prof. Iwaxorr die Oogonien und Antheridien an denselben Fäden gefunden. In gleicher Weise zeigt auch die Untersuchung des Materiales aus Pielavesi, dass dies eine monücische Art ist. Hierdurch wird allso Oe. pseudo-Boscii von dem diócischen Oe. Bosc leicht unter- schieden. Die Diagnose soll also in veründerter Form lauten: Oe. monoicum, — — — — — — — — —-(cfr Monogr.); antheridiis 1—2—?-cellularibus, subepigynis ; spermatozoidis binis, divisione horizontali ortis; crassit. cell. veget. . . . . 8—14 u, altit. 7!/,—20-plo major; ^ O0P0N. u. Lr nz 50 CT TID TODOS 3 ODSDOI. F-00250 498—40.,. (un. AS 5» 1 cell; "antherid. .. 2,2. UL 2, 5, 101 7, Tab. nostr. II, Fig. 6. Oe. punctato-striatum (Monogr. p. 152). Hab. in Britannia: Yorkshire, Pilmoor et Strensall Common Angliæ (sec. West [I] p. 16); Shet- land Islands: Lerwick et Bressay (sec. West [VII] p. 11). Germania: Lüneburger Heide (Schmidt p. 65). Hibernia: Donegal (sec. West [IV] p. 12). Rossia: in lacu Oserevitshi prope Valdai (sec. I wan off p. 48). Oe. pusillum (Monogr. p. 299). Hab. àn Asia: in insula Sumatra Indie orient. (sec. Lemmermann p. 160). Germania: Lüne- burger Heide (sec. Schmidt p. 66); inter Düsterntal et Dellingen prope fl. Weser (sec. Suhr p. 259). Oe. Pyrulum (Monogr. p. 158). Hab. in Asia: in insula Ceylon Indie orientalis (sec. West [III] p. 127). Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 49 0e. Reinschii (Monogr. p. 319), ster. Hab. àn Austria: in stagnis ad Pürbach (sec. Hansgirg [II] p. 437). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 66) 0e. Richterianum. Forma (Monogr. p. 118). Exs. 1908 in Wittr, Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30; N:o 1408 immixt. (aus dem Fundort in Godby ; cfr Monogr.). Hab. in Fennia: Ik. Uusikirkko, Patrunjoki (Silfvenius p. 12). Oe. rivulare (Monogr. p. 119). Hab. in Austria: ad Aigen Austr: superioris (sec. Pascher mscr) Britannia: Yorkshire, Baildon Anglie (sec. West [I] p. 16). Oe. Rothii (Monogr. p. 265). Hab. in Britannia: Yorkshire, prope Bradford Anglie (sec. West [I] p. 15). Dania: in insulis Færoënsibus, Vaagó, Sórvaagsvatn (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Ger- mania: ? Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65); prope Elbing (sec. Nitardy p.314). 0e. rufescens (Monogr. p. 76). Hab. in America bor.: Norwich, Conn. (Herb. Univ. Californ. Misit cl. Fr. Collins) Africa: in insulis Azorensibus, San Miguel (Bohlin p. 49). Britannia: „Scilly Inseln“ Anglis (sec. West [VIII] p. 61, fig. 13 A et B). Dania: in insulis Færoënsibus, Frodebö (sec. H allas in Borgesen [I] p. 335 et [II]. p. 249). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65). Cfr Oe saxatile p. 20. f. exiguum (Monogr. p. 76). Hab. in Fennia: Sa. Lappee (Silfvenius p.12). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65); inter Karlshafen et Winnefeld prope flumen Weser (sec. Su hr p. 259). N:o 3. 7 50 Kanr E. Hırn + Lundellii (Monogr. p. 77). Hab. in Ameriea bor.: Northport, Maine (Herb. Collins); Berkeley, Cal (Herb. Gardner, Misit cl. Fr. Collins) Austria: Neratowitz Bohemie (Hansgirg [I] p. 1; cfr Monogr.). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65). Forma oogoniis haud raro seriatis (Monogr. p. 77). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1409 (aus dem Fundort bei Kullaberg; cfr Monogr.). Hab. in Britannia: ,Scily Inseln Anglie (sec. West [V] p. 3). Hungaria: in Horto botanico Budapest (Scherffel p. 557, t. XXXI ex parte). Die Fadenbasalzelle wurde in dem Material aus Ungarn beobachtet. Sie hat die für einige Oedogonien (cfr Monogr. p. 14 u. f.) charakteristische ,Halbkugelform* und ist von SCHERFFEL (1. c.) abgebildet worden. Diese Form der Basalzelle dürfte also auch dem Oe. rufescens charakteristisch sein. De. rugulosum (Monogr. p. 241). Hab. in Dania: in insulis Færoënsibus, Frodebó (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). | f. minutum (Monogr. p. 242). Hab. in Austria: in stagnis ad Klosterneuburg, Korneuburg, "Tulln, Ollersbach Austr. inferioris (sec. Hansgirg [Il] p. 435). 0e. rupestre (Monogr. p. 168). Hab. in : ie Austria: Podmoran Bohemie (Hansgirg [I] p. 1; cfr Monogr. p. 169). 0e. sexangulare. COfr qun Ad. " Tom. XXXIV Monographie der Oedogoniaceen. 51 p majus (Monogr. p. 212). Hab. in Fennia: Sb. Pielavesi, Lokinmäki (Silfvenius p. 13). Crassit. oogon. 33—34 u, altit. 43 u. Oe. sociale (Monogr. p. 79). Hab. in Austria: Mugrau Bohemis (sec. Pascher mscr) Germania: prope Eschershausen haud procul a fl. Weser (sec. Suhr p. 260). 0e. sphærandrium (Monogr. p. 155). Hab. in Austria: ad Hirschbach et Pürbach Austr. inferioris (sec. Hansgirg [U] p. 437). Ger- mania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 65); ad Düsterntal haud procul a fl. Wese (sec. Suhr p. 259). Oe. spirale. Ofr p. 22. Oe. stellatum (Monogr. p. 205). Exs. 1903 i Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1401 immixt. (aus dem Fundort bei Pirassununga; cfr Monogr.). Hab. in ?Asia: in insula Ceylon Indis» orient. (sec. West |III] p. 128). Germania: Lüneburger Heide (Schmidt p. 65). Die Masse werden von Wesr (1. c.) viel kleiner angegeben als diejenigen des typischen Oe. stellatum. 0e. Suecicum (Monogr. p. 82). Hab. in Fennia: N. Esbo, in lacu Stor-Pentala (sec. Silfvenius p.12); Ka. par. Viipuri (L c.); Sb. Pielavesi, Sulkava (Silfvenius p. 12). Germania: Schleswig-Holstein, Pinneberg (sec. Heering p. 19 c. fig.). N:o 3. ex 189) Kanr E. Hirn. Fila in Sulkava collecta dimensiones habent: crassit. cell. veget. . . . . 16—18 u, altit. 2—4-plo major; 0: 000.1. . LOU x1490:z999 ea 4.481 1008por. Ama Pera al Bin, 90. 0e. tapeinosporum (Monogr. p. 297). Hab. in Britannia: Yorkshire, Pilmoor Angli (sec. West [I] p. 17). Germania: ad Düsterntal haud procul a flumine Weser (sec. Suhr p. 259). Oe. taphrosporum (Monogr. p. 133). Exs. 1901 in Phycoth. Bor.-Amer. Fase. XVII, N:o 813. Hab. in Ameriea bor.: ad Pine Hill, Medford, Mass. Diese Art war bisher von einem einzigen Fundorte (Olaria do Faustino in Brasi-. lien) bekannt. Interessant war es ihr Auftreten ebenfalls in Nord-America nachweisen zu können. Das Material aus Brasilien war spärlich und die Art infolge dessen in einigen Hinsichten noch unvollständig gekannt. Es erweist sich jetzt, dass die Oospore sehr oft das Oogonium fast ganz ausfüllt, weshalb es auch in der Diagnose heissen soll: „oosporis oogonia non complentibus vel fere complentibus^. In dem besonders reichlich fruchtificierenden Material aus Pine Hill stehen die Oogonien entweder einzeln oder zu 2 bis 3 in einer Reihe übereinander. Die Art zeigt, wie schon früher bemerkt wurde, besonders in der Oogoniumform grosse Aehnlichkeit mit Oe. rivulare. 0e. undulatum Forma « (Monogr. p. 258). Hab. in Austria: Steiermark, ad Karlsdorf (sec. Porsch p. 102). Britannia: Pilmoor, N. York- shire Anglie (sec. West [VIII] p. 62, fig. 14 AJ. Fennia: Sa. Lappee, prope Lappeenranta et in lacu Saimaa (sec. Silfvenius p. 14); Sb. Pielavesi, Kuhalahti (l. c). Germania: ad oppidum Kiel prov. Schleswig-Holstein (sec. Heering p. 22); Lüneburger Heide (Schmidt p. 66). Rossia: in sphagneto ad lacum Aserowki prope Valdai (sec. Iwanoff p. 48). Forma ß (Monogr. p. 259). Hab. in Fennia : Sb. Pielavesi, variis locis (Silf venius p. 14). Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 53 Forma y (Monogr. p. 259). Hab. in Fennia: Sa. Lappee (sec. Silfvenius p. 14); Sb. Pielavesi, Niemisjärvi (l. c.) Forma s (Monogr. p. 260). ' Hab. in Australia: in montibus Darling Range prope Perth (Herb. Schmidle). Germania: Stormarn prov. Schleswig-Holstein (sec. Heering p. 22 c. fig.). Die Art ist noch von den folgenden Fundorten bekannt ohne dass die Form näher bestimmt wurde: Austria: prope Dürrnau Bohemi» (sec. Pascher p. 166). Britannia: Yorkshire, Pil- moor et Strensall Common Anglie (sec. West [I] p. 15). Fennia: Ka. Räisälä : Rouvansaarı et Pitkänniemen lampi (sec. Silfvenius p.14). Germania: in stagno ad oppidum Kempen prope Rhenum (sec. Royers p. 35). 0e. Upsaliense (Monogr. p. 115). Hab. in America bor.: [hree Lakes, Mich. (Herb. Univ. Californ. Misit cl. Fr. Collins). Oe. varians (Monogr. p. 89). Hab. in America austr.: ad Mt Chico Patagoniæ (Borge p. 8). Fennia: Ka. Räisälä, Ivaskan- saari (Silfvenius p. 12); Sa. Lappee (sec. Silfvenius l. c.) ; Sb. Pielavesi, Kuhalahti et Lokinmäki (Silfvenius l. c.). : Magnitudo est exemplaribus in America collectis, ut sequitur: crassit. cell. veget. . . . . 11—16 u, altit. 4—8-plo major; 5 009801 EST IN M TO led: 5 OOSPOL 2 em 180 011,1, 28—90.,: 0e. Vaucherii (Monogr. p. 97). Hab. in America bor.: Lynnfield, Mass. (Herb. Collins) Austria: in Horto botanico Vindo- bone (Kraskovits p.6); in stagnis ad Ollersbach et Hainfeld Austr. inferioris (sec. H. an s- girg [II] p. 435); prope Topolje Dalmatie (sec. Nadler p. 237); Andreasberg ad Kum N:o 3. 54 Karz E. Hırn. Bohemis (sec. Pascher p. 166). Britannia: Yorkshire, Cronkley Fell Angli» (sec. West [I] p. 15). Germania: ad Gelinter haud. procul a Wachtendonk prope Rhenum (sec. Roy ers p. 34). Forma (Monogr. p. 99). Exs. 1903 in Wittr, Nordst. e& Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1408 immixt. (aus dem Fundort in Godby; cfr Monogr.). 0e. Virceburgense (Monogr. p. 301). Hab. in Austria: Libochowitz Bohemie (Hansgirg [I] p. 1; efr Monogr). Hungaria: in Horto botanico Budapest (Scherffel p. 557, t. XXXI ex parte). Die Bestimmung der Exemplare aus Ungarn ist in einigem Masse unsicher; in diesem Material war durch Einwirkung parasitierender Pilze die Sporenbildung in den meisten Oogonien gehemmt worden. Die Uebereinstimmung mit Oe. Virceburgense scheint jedenfalls, soviel aus dem Material zu ersehen war, vollständig zu sein. Zu be- merken ist, dass die Fadenbasalzelle, welche bei dieser Art nicht früher beobachtet wurde, „halbkugelig“ ist (cfr Monogr. p. 14 u.f.), und die Oogonien zu 8 gleich über- einander auftreten können. Die Masse der Fäden betrugen: crassit. cell. veget. . . . . 4—6 u, altit. 3—8-plo major; S COOL seu eed es Ros I amu 55 008por. .. NUR d Sala opu 20 l4—17 ,;. Oe. Virceburgense ist wahrscheinlich dem Oe. sphærandrium (Monogr. p. 155) nahe verwandt, welche Art gleichfalls eine ,halbkugelige* Basalzelle besitzt. 0e. Wolleanum (Monogr. p. 220). Hab. in Germania: in stagno ad Lobberich prope Rhenum (sec. Royers p. 35). Oe. zig-zag. Cfr p. 24. Tom. XXXIV. Genus II. BULBOCHATE Ac B. borealis (Monogr. p. 324). Hab. in Fennia: Kp. Huttoja prope Tiiksi (Silfvenius p. 15). Crassit. cell. veget. . 16—20 u. altit. 1'/,—2-plo major; s, Ooogon. 38—42 ,, 1 33-34 u; » cell. androsp. 13—14 ,, „ 9—10 ,,. B. Brébissonii (Monogr. p. 323). Hab. in | America bor.: Alaska, Cook Inlet (Saunders p. 412; Setchell et Gardner p. 220) Fennia: N. Esbo, in Lill-Löfö et in lacu Stor-Pentala (sec. Silfvenius p. 15); Ka. Räisälä Karhulampi (Silfvenius p. 15); Sa. Lappee (sec. Silfvenius l c) Germania: Lüne- burger Heide (sec. Schmidt p. 66). Exemplaria in Räisälä Fenniæ collecta magnitudine sunt, ut sequitur: 13,,—17 u, altit. 3—7'/,-plo major; crassit. cell. veget. . 44—45 ,, ,, 36—42 u. oogon. ?? B. crassa (Monogr. p. 343). Hab. in Austria: Langenbrucker-Teich Bohemi» (sec. Pascher p. 166). B. crassiuscula (Monogr. p. 341). Hab. in America bor.: Kordlortok, Amaka Grœnlandiæ (sec. Hallas in Larsen p. 109) ? Asia: in insula Ceylon Indie orientalis (sec. West [III] p. 126). Fennia: Sb. Pielavesi: Niemisjárvi et Sulkava (Silfvenius p. 16) Die von Wzsr angeführten Masse sind so klein, dass es bezweifelt werden muss, ob die Exemplare aus Ceylon zu dieser Art gehóren. B. crenulata (Monogr. p. 331). Hab. àn America austr.: Mt Chico Patagoniæ (sec. Borge p. 8). Dania: in insulis Færoënsibus: Sandö, Grothusvatn (sec. Hallas in Bergesen [I] p. 335 et [II] p. 249). N:0%3: 56 Kanr E. Hırn. B. dispar (Monogr. p. 335). Hab. in America bor.: Kordlortok, Amaka Grœnlandiæ (sec. Hallas in Larsen p. 109). B. elatior (Monogr. p. 321). Hab. in Asia: in insula Ceylon Indis orientalis (sec. West [III] p. 126). Austria: ad Tulln et -Moosbrunn Austrie inferioris (sec. Hansgirg [Il] p. 438); ad oppidum Linz et ad Aigen Austr. superioris (sec. Pascher mscr). B. gigantea (Monogr. p. 347). Hab. in Fennia: Sa. Lappee in lacu Saimaa (Silfvenius p. 16). B. insignis (Monogr. p. 364). Hab. in America bor.: Alaska, Cook Inlet (Saunders p. 413: Setchell et Gardner p. 220). Austria: Wallern in Böhmerwald Bohemi» (sec. Pascher mscr). Fennia: 8b. Pielisjárvi: Niemisvesi, Kuhalahti, Sulkava (Silfvenius p. 16) Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 66). B reticulata (Monogr. p. 365). Hab. in America bor.: Lynnfield, Mass. (Herb. Collins). Dania: in insulis Færoënsibus: Vaagö, Sörvaagsvatn (sec. Hallas in Borgesen [II] p. 249 sub nom. P. reticulata Nordst.). B. intermedia (Monogr. p. 326). Hab. àn Africa: in insulis Azorensibus, San Miguel (Bohlin p. 49). America bor.: Alaska, Cook Inlet (Saunders p. 413; Setchell et Gardner p. 220); Hekla Havn Grœnlandiæ (sec. Hallas in Borgesen [III] p. — et Larsen p. 109); Austria: Radotin ad Pragam Bohemie (sec. Pascher mscr.); nonnullis locis Austrie inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 438). Britan- nia: Yorkshire, Pilmoor Anglie (sec. West [I] p. 15). Dania: in insulis Færoënsibus: Vaagö: Sórvaagsvatn et in Sandö (sec. Hallas im Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Fennia: .V. Helsinge: Rysskür et Esbo: Stor-Pentala (sec. Silfvenius p. 15); Sa. Lappee (Silfvenius Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 57 p. 15); Sb. Pielavesi, variis locis (Silfvenius l c.) Rossia: in lacu Bologoe prope Valdai (sec. Iwanoff p. 47). Forma cellulis vegetativis oogoniisque paullulo gracilioribus quam in forma typica. Exs. 1902 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XX, N:o 973. Hab. in America bor.: Bridgeport, Conn. B. megastoma (Monogr. p. 354). Hab. in Dania: in insulis Færoënsibus, Sandö (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). B. minor (Monogr. p. 369). Hab. in Austria: Austria inferior, in stagnis: Wien, Krems, Ollersbach (sec. H ansgirg [II] p. 438); in stagno turfoso ad Unter-Moldau Bohemiæ (sec. Pascher p. 166). p Germanica (Monogr. p. 370). Hab. in Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 67). B. mirabilis (Monogr. p. 351). Hab. in Africa: in insulis Azorensibus, San Miguel (Bohlin p. 50). America bor.: Kordlortok, Amaka Grænlandiæ (sec. Hallas in Borgesen [III] p. — et Larsen p. 109). Austria: nonnullis locis Austrie inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 438; in stagnis ad Pago Dalmatiz (sec. Nadler p. 237) Bulgaria: Sofia (sec. Petkoff p. 11). Dania: in insulis Færoënsibus, Grothushavn in Sandö et Kvalbüejde (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Fennia: Ka. Räisälä, Ivaska (sec. Silfvenius p. 16); Sa. Lappee in lacu Saimaa (l. c.); $5. Pielavesi; Niemisjärvi et Pitkälä (Silfvenius 1 c. Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 66). Rossia: in lacu Bologoe prope Valdai (sec. Iwanoff p. 47). f. immersa (Monogr. p. 352). Hab. in Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 66). N:o 3. 8 58 Karz E. Hirn. p gracilis (Monogr. p. 353). Hab. in Dania: in insulis Færoënsibus, Grothushavn (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 355 et [II] p. 250 sub nom. B. gracilis Pringsh.) Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 66). B. Monile (Monogr. p. 348). Hab. in Fennia: Sb. Pielavesi: Niemisjärvi et Sulkava (Silfvenius p. 16). B. nana (Monogr. p. 349). Hab. in America bor.: Alaska, Shumagin Islands (Saunders p. 413; Setchell et Gardner p. 220). Asia: in insula Ceylon Indie orientalis (sec. West [III] p. 125). Britannia: Goring, Oxfordshire Anglie (sec. West [VIII] p. 64, fig. 15 C). Fennia: Sb. Pielavesi: Lokinmäki et Sulkava (sec. Silfvenius p. 16). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 66). B. Nordstedtii (Monogr. p. 332). Exs. 1900 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XV, N:o 717 (aus dem Fundort Norwich, Conn. ; cfr Monogr. p. 333). Hab. in America bor.: Alaska, Cook Inlet (Saunders p. 413; Setchell et Gardner p. 220). Austria: Wallern in Böhmerwald Bohemie (sec. Pascher mscr). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 66). Hibernia: Donegal, prope Glendon (sec. West [IV] p. 12 et [VILI] p. 64, fig. 15 B). B. polyandria (Monogr. p. 334). Hab. in Fennia : Sb. Pielavesi, Sulkava (sec. Silfvenius p. 16). Rossia: in stagno ad pagum Gorki prope Valdai (sec. Iwanoff p. 47). B. pygmaa (Monogr. p. 356). Exs. 1903 in Wittr., Nordst. et Lagerh. Alg. exs. Fasc. 30, N:o 1401 (aus dem Fund- ort bei Mogy Guassü; cfr Monogr.). Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 59 Hab. in Austria : in stagnis ad Cobenzl prope Vindobonam et ad Klosterneuburg Austr. inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 438). Dania: in insulis Færoënsibus, Grothusvatn (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 249). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p 66). B. Pyrulum (Monogr. p. 342). Hab. in Fennia: Sb. Pielavesi, Niemisjärvi (sec. Silfvenius p. 16). Crassit. cell. veget. . . . 23-28 u, altit. 3—6'/,-plo major; 34 3o0ogon- ORE MI. + 98-04 u. B. rectangularis ( Monogr. p. 359). Hab. in America austr: ad Mt Chico Patagonie (Borge p. 8). Austria: Vindobonæ (sec. Hansgirg [II] p. 438). Britannia: Yorkshire, Strensall Angliw (sec. West [I] p. 15). Dania: in insulis Færoënsibus : Sandö et Frodebö (sec. Hallas in Borgesen [I] p. 335 et [II] p. 250). Fennia: Ka. Räisälä: Ivaska et Pitkänniemen lampi (sec. Silfvenius p. 16); Sa. Lappee (Silfvenius l. c.). Germania: Lüneburger Heide (sec. Schmidt p. 66). B. repanda (Monogr. p. 363). Exs. 1901 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XVII, N:o 814. Hab. in America bor.: Mount Desert Island, Maine (Phycoth. Bor.-Amer.). Fennia: N. Esbo, in lacu Stor-Pentala (sec. Silfvenius p. 16). Germania: Lakenhaus prope fl. Weser (sec. Suhr p. 260). B. setigera (Monogr. p. 339). Exs. 1902 in Phycoth. Bor.-Amer. Fasc. XX, N:o 973 (immixt.). Hab. in America bor.: Bridgeport, Conn. (Phycoth. Bor.-Amer.). Austria: Stein-Irresdorf et Tusset Bohemie (sec. Pascher p. 166); variis locis Austrie inferioris (sec. Hansgirg [II] p. 437). Britannia: Yorkshire Anglis, nonnulli locis (sec. West [I] p. 15). Fennia: Sb. Pielavesi: Kuhalahti et Lokinmáki (Silfvenius p. 16). Exemplaria in Fennia collecta dimensiones habent, ut sequitur: N:o 3. 60 Karz E. Hırn. crassit. cell. veget. . . . . 19—25 u, altit. 2°?/,—4'/,-plo major; M o0gon. "L^ Page RA DIE 3 cell: Zandzosp. =... 16-197, 00 EE e = nannàndr. . . . . ,18—14 ,, , 29—94 ,. Die finnländische Form ist in Betreff der Dimensionen mit B. crassiuscula (Monogr. p. 341) übereinstimmend; im Habitus gleicht sie der B. setigera, sie ist gynandrosporisch und die Scheidewand der Oogoniumstützzellen ist submedian. B. subintermedia (Monogr. p. 332). Hab. in Britannia: Senens, Cornwall Anglie (sec. West [V] p.:3 et [VIII] p. 64, fig. 15 A). Fennia: Sa. Lappee, Kaukaa (Silfvenius p. 16). Die relativ grossen Oogonien, die verhältnismässig langen vegetativen Zellen und die öfters fast mediane (seltener höher oben in der Zelle gelegene) Stützzellenscheidewand sind zusammen Charaktere, welche diese schöne und, wie es scheint, seltene Art gegen die nächstverwandten Bulbochete-Arten kennzeichnet. B. tenuis (Monogr. p. 368). Hab. in Fennia: Sa. Lappee, in lacu Saimaa (Silfvenius p. 16); Sb. Pielavesi: Niemisjärvi et Sulkava (1. c.). B Norvegica (Monogr. p. 369). Hab. in Fennia: Sb. Pielavesi, Kuhalahti (Silfvenius p. 16). Crassit. cell. veget. . . . . 15—18 u, altit. 1!/,—92-plo major; a oogon. en Lun, 234—394. ,, $4 Alba; B stp. nannandr.. . . 12—14 ,, , 19—23 ,; » cell. zantherid.. MS RE B. t An den jetzt beobachteten Exemplaren von B. temwis aus fast allen obengenannten Fundorten sind die Oogonien ófter ,patentia^ als ,erecta^. In der Diagnose (Monogr. p. 368) soll es also, indem das Wort ,rarius“ weggelassen wird, heissen: „oogoniis erectis vel patentibus". Tom. XXXIV. Litteraturverzeichnis. Bertese, A. N. Fecondazione e sviluppo delle oospore nell' Oedogonium vesicatum. — Ri- vista di patologica vegetale VII, fasc. II, 1898. BenazsEN, F. (I) Conspectus algarum novarum aque dulcis, quas in insulis Færoënsibus invenit F. B—n. — Vidensk. Meddelelser fra den naturh. Foren. i Kbhvn 1899. — — — (II) Freshwater Algæ of the Feröes. — Botany of the Feröes, Part I. Copenhagen 1901. — (III) Ferskvandsalger fra Öst-Grönland. — Meddelelser om Grönland XVIII. Kje- benhavn 1894. BonaEsEN, F. og JENSEN, C. Utoft Hedeplantage. En floristisk Undersogelse af et Stykke Hede i Vestjylland. Kjobenhavn 1904. Bonrm, K. Etude sur la flore algologique d'eau douce des Acores. — Bihang till K. Svenska Vet-Akad. Handlingar. Band 27. Afd. III. N:o 4. Stockholm 1901. Borce, O. Süsswasseralgen aus Süd-Patagonien. — Bihang till K. Svenska Vet.-Akad. Hand- lingar. Band 27. Afd. III. N:o 10. Stockholm 1901. CLEVE, A. En röd Bulbochete. — Botaniska Notiser. Lund 1895. Comére, J. (I) De l’action des eaux salées sur la végétation de quelques Algues d'eau douce. — Nuova Notarisia, Ser. XIV. Gennaio. Padova 1903. — ——— (II) De l'influence de la composition chimique du milieu sur la végétation de quel- ques Algues Chlorophycées. — Bulletin de la Société Botanique de France. Ser. 52 (Quatrième série — Tome V). Paris 1905. Fritsch, F. E. (I) The Germination of the Zoospores in Oedogonium. — Annals of Botany, Vol. XVI. N:o LXII. June 1902. — — (II) The Structure and Development of the young plants in Oedogonium. — Ibidem. Vol. XVI. N:o LXIII. September 1902. — — —-— (HI) Algological Notes N:o 5: Some points in the Structure of a young ns — Ibid. Vol. XVIII. N:o LXXII October 1904. Harnas, E. Nye Arter af Oedogonium fra Danmark. — Botanisk Tidsskrift. 26 Bind. 3 Haefte. Kjobenhavn 1905. HaAnsGirG, A. (I) Ein Nachtrag zu meinem Prodromus der Algenflora von Böhmen. — Oester- reichische botan. Zeitschrift, Jahrg. 1901, N:o 3. Wien 1901. — — (II) Grundzüge der Algenflora von Niederösterreich. — Beihefte zum Botan. Central- blatt. Bd. XVIII. Abt. II. Heft 3. Leipzig 1905. Heerıng, W. Ueber einige Süsswasseralgen Schleswig-Holsteins. — Mitteilungen aus dem Altonaer Museum. Jahrg. 1904. Erstes Heft. Altona 1904. 62 Karz E. Hırn. Iwaworr, L. (HsaHogt, Jl.) HaOxioneHia HALB BOAHON paeruTeupuocrbm osepHoii o6xacru. (CE B0.10- roBckoï biogormueckoii Cranuin Mmneparopekaro C.-Ilerepóyprekaro OGmecr8a EcrecrBou- enstrarerei). C.-Ilerepóypre 1901. KELLER, Ina A. A peculiar Condition of Oedogonium. — Proceedings of the Academy of Natural Sciences of Philadelphia, November 1901. Kraskovırs, G. Ein Beitrag zur Kenntniss der Zellteilungsvorgänge bei Oedogonium. — Sitzungsber. d. kaiserl Akad. d. Wissensch. in Wien. Mathem.-naturw. Klasse. Bd. CXIV. Abt. I. April. Wien 1905. LARSEN, E. The Freshwater Algz of East Greenland. — Meddelelser om Grönland, Vol. XXX. Copenhagen 1904. LEMMERMANN, E. Ueber die von Herrn Dr. Walter Volz auf seiner Weltreise gesammelten Süsswasseralgen. — Abh. Nat. Ver. Bremen. Bd. XVIII, p. 143—174. Bremen 1904. NaprER, E. Ein kleiner Beitrag zur Kenntniss der Süsswasseralgen Dalmatiens. — Sitzungs- ber. d. deutsch. naturw.-med. Vereines für Böhmen „Lotos“, 1905, N:o 5, Prag 1905. Nrrarpy, E. Die Kryptagamenflora des Kreises Elbing. — Hedwigia 1904. Bd. 43. OrTMANNS, Fr. Morphologie und Biologie der Algen. Jena 1904 und 1905. PascHER, A. Beitrag zur Algenflora des südlichen Bühmerwaldes. — Sitzungsber. der deutsch. naturw.-med. Vereines für Böhmen „Lotos“. Bd. XXIII, N:o 6. Prag 1903. PeEircz, J. and RANDOLPH, A. Studies of Irritability in Aloæ. — The Botanical Gazette. Vol. XL, Number 5, Chicago 1905. Perrovsky, A. Etudes algologiques. I. Note sur une nouvelle espéce d'Oedogonium. — An- nales des Sciences naturelles, Botanique, 4 serie, Tome 16 (Bull. Soc. Imp. Nat. de Moskou 1861). PETKoFF, Sr. Troisième contribution à l’etude des Algues d'eau douce de Bulgarie (Ipern HupHHOCP 3a mn3yubaHe Ha CIALKOBOXHEUTÉ Boropacın BB Bparapia). — Revue périodique (Ilepnoguuecko enucanie) Vol. LXV. Sofia (Codis) 1904. PorscH, O. in Oesterreichische botan. Zeitschrift 1904. Rovers, H. Beitrag zur Algenflora des bergischen Landes und benachbarter Gebiete. — Jahresber. d. Naturwiss. Vereins in Elberfeld. Heft 10. Elberfeld 1903. SAUNDERS, De A. Papers from the Harriman Alaska expedition. XXV. The Algae. — Pro- ceedings of the Washington Academy of Sciences. Vol. III. November 15. Washington, 105 IO TE SCHERFFEL, A. Einige Beobachtungen über Oedogonien mit halbkugeliger Fusszelle. — Be- richte der Deutsch. Botan. Gesellschaft. Jahrg. 1901. Band XIX, Heft 10. Berlin 1901. ScamipLe, W. Einige Algen, welche Prof. Dr. Volkens auf den Carolinen gesammelt hat. —- Hedwigia, Band XL. Dresden 1901. Scrminr, M. Grundlagen einer Algenflora der Lüneburger Heide. Inaugural-Dissertation (Göttingen) Hildesheim 1908. Semwvua, —. Ueber Algen in Oberschlesien. — 78 Jahresbericht der Schles. Gesellschaft für vaterl Cultur. Breslau 1900. SCHRÖDER, Br. Untersuchungen über Gallertbildungen der Algen. — Verhandl. des Naturhist. — Med. Vereins zu Heidelberg. N. F. VII. Bd., 2 Heft. Heidelberg 1902. SETCHELL, W. A. and Garpser, N. L. Alge of Northwestern America. — University of California Publications. Botany. Vol. I. Berkeley 1903. SrurvENIUS, A. J. Zur Kenntnis der Verbreitung finnischer Chlorophyceen und Cyanophyceen. — Meddel. af Soc. pro F. et Fl. Fenn. Häft 29. Helsingfors 1903. Susm, J. Die Algen des östlichen Weserberglandes. — Hedwigia, Band XLIV, Heft 4. 1905. Tom. XXXIV. Monographie der Oedogoniaceen. 63 West, W. and West, G. S. (I) The Alga-Flora of Yorkshire. — Botanical Transactions of the Yorkshire Naturalist's Union. Vol. 5. Leeds 1901. — ——— (HI) Fresh Water Chlorophyceæ. — Flora of Koh-Chang. Preliminary Report on the botanical Results of the danish Expedition to Siam (1899—1900). Copenhagen 1901. — — —— (HI) A Contribution to the Freshwater Alg: of Ceylon. — The Transactions of the Linnean Society of London. 2nd Ser. Botany. Vol. VI, Part 3. London 1902. — —— (IV) A Contribution to the Freshwater Algæ of the North of Ireland. — Transactions of the Royal Irish Academy. Vol XXXII. Sect. B. Part I. Dublin 1902. — ——— (V) Notes on Freshwater Algæ III. — Journal of Botany. Febr. et March 1903. West, G. S. (VI) West Indian Freshwater Algæ. — Ibid. Oct. 1904. West, W. and West, G.S. (VII) Freshwater Alg: from the Orkneys and Shetlands. — Trans- actions and Proceedings of the Botanical Society of Edinburg. Sess. LXIX, Nov. 1904. Wesr, G. S. (VIII) A Treatise on the British Freshwater Algæ. — Cambridge Biological Series, Cambridge 1904. Exsiccatenwerke. (Phycoth. Bor.-Amer.) CorLums, F. S., Hozpex, J., SETCHELL, W. A. Phycotheca Boreali-Ame- ricana. À Collection of driea Specimens of the Algæ of North America. Fasc. XV— XXV. Malden, Mass. 1900-—1905. (MrauLa, Crypt. exs) Cryptagamæ Germanie, Austrie et Helvetiæ exsiccatæ. Fasc. I—XX V [Fasc. II, 1902 (N:ris 1—25 Alg.) Fasc. X, 1903 (N:ris 26—50 Alg.), Fasc. XX, 1904 (N:ris 51—75 Alg.)]. (Krypt. exs. Mus. Vindob. Kryptogamæ exsiceate, edit: a Museo Palatino Vindobonensi. Fasc. I—XI. Vindobonæ 1894—1904. (TILDEN, Amer. Alg.) TIiLDEN, JOSEPHINE E. American Alg®. Century IV— VI. 1900 —1902. (Wırrr., Norpsr. et LaaERH. Alg. exs.) WirrRock, V. B., Nonpstepr, O. et LAGERHEIM, G. Algæ aqua dulcis exsiccatæ, præcipue scandinavicæ, quas distribuerunt etc. Fasc. 30—35. Lunde 1903. N:o 3. " Kl bar NL J 1 VINEAS il LATE. du UM Kin, c Aro aw do M pte VT HUNE ; Pus UTR à VOD De M ARE eg. Holds n) p.d n T U b: N l4 ETT NT 10 bill, al at dm v iwi - [| 1 " i 1 \ is & ] 2 i L \ Lun HAUT. nah | VOCUM 9 MV h OTT rab ü at) BR di LA JEU Pt ATA A1 T LI Ur "NO 4| $ E . ' | ie MIU PS IN, ina M ec * I v ] pe «P TA ! ' » d / "VAI 1 3 " $4 [^ í im är " 1 J Ve QUE MAUR | te MX Le a CT =. em AE A PON L Ft - * Tafel I. Tafel I. "OT ^ 300 / Vergrösserung 300/,. Seite Oedogonium inflatum (= Harras p. 407, Fig. 16). . . . . . 8; 16 Oedogonium glabrum (= Harras p. 410, Fig. 18) 8; 14 Oedogonium zig-zag 9 robustum (= West VIII, p. 60, Fig. 12 B) 8; 94 Oedogonium suboctangulare (= West III, T. 17, Figg. 1 u. 2) 8; 28 ACTA SOC. SC. FENN, TOM. XXXIV N:o 3. c ET Tafel II. TN RES r 300 Vergrösserung 300/,. Seite Oedogonium fabulosum £ maximum (= Oe. fabulosum West II, T. 4, Fige. 39—41) Jy ets pe PTT M due ma 8; 13 Oedogonium pseudo-Boscii (= Srzrvenrus p.15, Fig.) . . . . 15 Oedogonium Paulense (= ScemmLE T. 12, Fig. 1) . . . . . —: 45 Oedogonium verrucosum (= Harras p. 409, Fig. 17) . . . . 8; 24 TAFEL II. ACTA SOC. SC. FENN, TOM. XXXIV N:o 8, p { * Tafel III. Vergrösserung 300/,. Oedogonium Howardii (= Wesr VI, T. 464, Figg. 1, 2, 3 u. 5) Oedogonium quadratum (= Harras p. 406, Fig. 12) . . Oedogonium Selandiæ (= Harras p. 407, Fig. 14) . Oedogonium oblongum f. sphaericum (= Oe. spericum HALLAS p. 406, Fig. 13). 5 s. «l4 M PET Oedogonium Braunii 6 Hainiense (e Oe. Hafniense HALLAS DS, u ID ESS Oedogonium spirale 6 acutum m Me. IT, T. 17, p gu 5) Oedogonium irregulare $ condensatum (= Oe. condensatum HALLAS 20400 ao) ER Üedogonium silvaticum (— Hanns p. 404, ie 9). . Oedogonium sexangulare 8 angulosum (= Oe. RE Be D 402, io Do RE Üedogonium macrospermum £. Patagonicum (= once p. 9, Fig.) Oedogonium macrandrium f. Lundense (= Oe. Fioniæ HALLAS p. 402, Fig. 6) . MS Loss Ba f TAFEL III. ACTA SOC. SC. FENN, TOM. XXXIV N:o Se Tafel IV. Tafel IV. "oro p 300 Vergrösserung ?%/,. Oedogonium macrandrium 9 propinquum (= Oe. eremitum HALLAS p: 4035 Eis: 8)t.. omi. VE re usc Ie TA ee 7 Oedogonium Hersholmiense (= Harras p. 401, Fig. 5). Oedogonium elegans (= West III, T. 17, Figg. 6 u. 7) . Oedogonium clavatum (= Harras p. 399, Fig. 3) Oedogonium Danicum (= Harras p. 405, Fig. 10) Oedogonium contortum (= Harras p. 399, Fig. 2) . Oedogonium fusus (= Harras p. 407, Fig. 15) Oedogonium velatum (= Harras p. 405, Fig. 11) Bulbochæte minuta (= Wesr III, T. 17, Fig. 10) E Bulbochæte spirogranulata (= Wesr III, T. 17, Figg. 8 u. 9) Qo ni = - rm @ 0 SOC cC © © © © © xD m Q2 mM [89] =] TAFEL IV. EEG xus - J TUE A z Fran E TA SOC. SC. FENN. TOM. XXXIV N:o s. - ACTA SOCIRTATIS SCIENTIARUM FENNICH. TOM. XXXIV. X 4. DE INSTITUTIS REIPUBLICAE ATHENIENSIUM POST ARISTOTELIS AETATEM COMMUTATIS SCRIPSIT JOHANNES SUNDWALL Vv Du " PUE n UTE " A d Men NU. M MAN. Fed vq NO p AE Voca BR y E ERO A U | B AUT I TY SAVE Üü ji viel M Aal: PT Tun EDT Qa E | S tap B EM >, ES s n à 1? » t pm 1 * MER N E Fi Mie | " MR «PE ; " i : n De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem commutatis. Nostris demum temporibus rerum antiquarum investigatores intellexerunt historiam Graecorum non terminari pugna ad Chaeroneam pugnata, quam Atheniensibus sum- mam calamitatem attulisse inter omnes. constat '. Saeculum tertium minime exitium rerum Graecarum significat: terra patria Graecorum etiamtum apud omnes populos pro „orbis animo' habebatur, id quod Beloch non minus acute quam recte osten- dit?. Neque antiquitatis studiosi satis habent exquisivisse, quomodo (Graeci adoles- cerent usque ad summam gloriam; sed permagni id quoque interest cognoscere, qua de causa lapsi sint. Quod ut perspiciamus, magnum temporis spatium nobis perscru- tandum erit. Nam cum res Graecae non finem habuerint nisi cum regnum Byzantinum periit, permulta viris doctis investiganda sunt, priusquam probe cognitum habeant, quo- modo ad illud tempus res se habuerint. Quamquam his temporibus satis multi viri docti historiae civitatum Graeciae, qualis erat temporibus post mortem Alexandri Magni secutis, magis quam antea animum atten- derunt, fata Atheniensium, quae aliis in rebus primum loeum obtinent, ab iis, qui hanc aetatem tractant, propter opes et potentiam amissas admodum neglecta sunt, praesertim cum rerum scriptores non multa de iis memoriae prodiderint. Exceptis libellis, quas scripserunt De Sanctis et Shebelew *, nemo satis ubere de historia Attica posteriorum temporum egit. Sed in dies magis desideratur libellus, in quo exponatur, quae res fue- rint Athenarum ab eo tempore, quo mortuus est Alexander Magnus, usque ad finem aetatis Romanae. Qui ut perfici possit, multa sunt praeparanda. Nondum omnes de archontibus consentiunt, nondum satis diligenter exquisitum est, quae mutatio illis tempo- ribus facta sit legum institutorumque rei publicae Atheniensium. Nam si quis instituta Atheniensium, qualia posterioribus temporibus fuerint, ex operibus virorum doctorum, qui ! Quomodo superioribus temporibus de ea re fere iudicatum sit, cognosci potest ex eo, quod Monceaux in libro, La Gréce avant Alexandre, Paris, 1892, p. 316, dicit Graeciam post pugnam ad Chaeroneam commis- sam iam ex historia evanuisse. ? Gr. Gesch. IIL.; vide maxime III, 2, 15. 3 Vide infra. 2 JOHANNES SUNDWALL. a antiquitates graecas tractant, cognoscere vult, nihil fere aliud inveniet, nisi quae Aristo- teles in ^wqreior æolureia exposuit. Quae de institutis Atheniensium post Aristotelis tempora comperimus, debemus in primis libellis, quos Spangenberg et Neubauer scripse- runt'. Qui quamquam summa laude digni sunt, tamen omnes res non complectuntur et nostris temporibus iam parum satisfaciunt. Itaque ego de his rebus accuratius agere constitui, iis praecipue materiis usus, quae accesserunt ad ea, quae prius nota erant. Ac primum quidem commemorabo, quae adhuc viri docti scripserunt cum de historia Graeca posteriorum temporum tum de fatis institutisque Atheniensium, qualia erant pro- ximis a. Chr. n. seculis. De historia Graeca scripserunt: Barbagallo, La fine della Grecia antica, 1905. Beloch, Griechische Geschichte III Bd. 1904. Brunet de Presle et A. Blanchet, La Grèce depuis la conquête des Romains 1860. Colin, Rome et la Grèce, de 200 à 146 av. Chr. 1905. De Sanctis, Questioni politiche e riforme sociali, saggio su trent anni di storia greca (258—228). Rivista internazionale di scienze sociali. 1894. Droysen, Geschichte des Hellenismus. 1878. Finlay, Greece under the Romans, 1851. Grote, History of Greece. vol XII. 1883. Hertzberg, Die Geschichte Griechenlands unter der Herrschaft der Rómer. 1866. Holm, Griechische Geschichte. Bd 4, die griechisch-makedonische Zeit, die Zeit der Kó- nige und Bünde, vom Tode Alexanders bis zur Einverleibung der letzten makedonischen Mo- narchie in das rómische Reich. 1894. Mahaffy, The Greek world under the Roman sway from Polybios to Plutarchos. 1890. Mahaffy, Greec life and thought from the death of Alexander to the Roman conquest. 1896. Niese, Geschichte der griechischen und makedonischen Staaten seit der Schlacht bei Chaeronea 1893— 1903. Petit de Julleville, Histoire de la Gréce sous la domination romaine. 1879. Pöhlmann, Griechische Geschichte. Hndb. d. kl. Alt.-Wiss. III, 43. 1906. Sehorn, Geschichte Griechenlands von der Entstehung des ätolischen und achäischen Bun- des bis auf die Zerstórung Korinths, 1833. Coxoao8». BB o6Jacrm xpesneñ ucropiu. 3Kypmaub MUH. Bap. npocshuenis. Thirlwall, History of Greece. 1837. Dacuavescxit, Woxurnxeckaa pedopMa u comiabHoe ABnKeHie BR ApeBHeii T'penin BB mepioJb ef ynagka. Cmó. 1869. De historia, institutisque Atheniensium scripserunt: ! Ahrens, De Athenarum statu politico et litterario inde ab Achaici foederis interitu usque ad Antoninorum tempora, 1829. ! Vide infra. ! Quae de archontibus scripta sunt, quamquam ad historiam Atheniensium pertinent, hoc loco praeter- mittam, quod haec quaestio separatim tractanda est. Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem commutatis. 3 Beutler, Disputatio inauguralis de Atheniensium fatis, statu politico et literario sub Romanis 1829. Curtius, Die Stadtgeschichte von Athen, 1891. De Sanctis, Contributi alla storia ateniese dalla guerra lamiaca alla guerra cremonidea. 1893 in Studi di storia antica publ. da Giulio Beloch. Fasc. II. Ellissen, Zur Geschichte Athens nach dem Verluste seiner Selbständigkeit. 1847. Ferguson, The oligarchic revolution at Athens of the year 103/2. 1904. Klio IV. Ferguson, Athenian polities in the early third century. Klio V. 1905. Henzen, De civitatibus liberis, quae fuerunt in provinciis Romanis. 1892. Hinstin, Les Romains à Athéns avant lempire. 1877. Lehmann-Haupt, Zur attischen Politik vor dem chremonideischen Kriege. Klio V. 1905. Neubauer, Atheniensium reipublicae quaenam Romanorum temporibus fuit condicio 1882. Rostewzeff, Augustus und Athen. 1901 in Festschrift für Hirschfeld. sliedenees, Man ueropiñ Aeung. 229—531 roam mo P. Xp. 1898. Spangenberg, De Atheniensium publicis institutis aetate Macedonum commutatis. 1884. Theobald, Historia Athenarum inde ab interitu foederis Achaici usque ad Commodum. 1829. Wachsmuth, Die Stadt Athen im Altertum 1874. 1890. Wilamowitz-Möllendorff, Antigonos von Karysto. Excurse 1. 1881. I. De institutis post bellum Lamiacum mutatis. Quamvis Antipater bello Lamiaco confecto Atheniensibus pacis condiciones imponens postulavisset, ut statum reipublicae converterent, tamen anno 322 res integrae manserunt, neque prius quam anno 321/0 forma reipublicae mutata est. Quomodo novus rerum ordo tum constitutus sit, rerum scriptores nobis exposuerunt. Plutarchus Phoc. c. 27 haec memoriae prodidit: Tor dt teol rÓr (Pozíore duekeydérror étexgiraro quiiiav EGeG dcr roig ”Adnvalows zei Gvuueyier. Erdodseı uiv rotg megi AmuoGdérpr zei “Nregeidnv, zo- Awtvouéroig 6: Tv zsrQuov dad ruumudror z0Actí(er. Paulo uberius de ea re Diodo- rus XVIII, 18, 4: tiv dt xolwrelav ueréôrmôer ix tie Omuozoariag xci moootrafev do TUMOEMS sirat TO TOMTEVUU, zei rOUG uiv xexrQuérvovg IE Ogceyucv ÖrOgeklav zvgíovg tret TOD TOTEVUUTOG xcl TIS fELOOTOVLUG, rolg ÖE ZUTOTÉOM TIS TUMN|OEMS UNUVTAGS GG TCQcyoÓ eig órreg zei zoAÀtuxovg cm[A6e ng MOMTEAAS — Odroı utv vor ÖOVTEG TÄÅELOVS Tor uvoiov x«l tyiv UueteotuUMNOUv ix TS Taroidog. OÙ dk Tv cQuouérqv Tiundw £yorreg egi Evazıöyıklaovg cmcÓs(yUnoar AUQUOL TG TE TÓÀtOG xci TG yo0Qag, xcl xar tovs X0AÀorog vouovg Étolurevorro. mévreg ÖR víg ovo(eg dé)(wocv Eye dvapeıgerovg. Haec scriptorum testimonia cum tam brevia et coartata sint, mirum non est, viros doc- tos de compluribus rebus inter se dissentire. 1 Ofr. Spangenberg, De Atheniensium publ. inst. p. 2; De Sanctis, Contributi p. 5, 1. N:o 4. 4 JOHANNES SUNDWALL. Dubium non est, quin Bergk erret in eo, quod xexrmuérovg tantum ad agrorum possessionem refert et verbis xer& rotg Z62oroç vouovg et moAwtvou£roig Ót TYV mc- Quor dad ruumudrov zoAwtícr reditum ad classes a Solone pro agrorum possessione con- stitutas significari affirmat. ^ Quanta bonorum mutatio, sive ipsas res sive dominos spec- tamus, intra trecentos annos faeta sit, si reputamus, facere non possumus, quin hanc Bergkii sententiam improbemus, etiamsi confidimus eis, quae Plutarchus narrat Phocio- nem fecisse, ut agriculturae consuleret. ^ Ne Phormisius quidem, cum anno 403 rogationem ad populum ferret, ut nemini ius suffragii et honorum daretur nisi ei, qui agrum haberet, ut redirent ad condiciones eius temporis, quo homines nihil nisi agros colebant, in animo habuit. Postulavit tantum, ut ii, penes quos ius suff- ragii esset, haberent domicilium proprium, id quod Wilamowitz recte monuit. * Re- pugnat id quoque Bergkii sententiae, quod argentarii et mercatores ab Macedonum par- tibus stabant ”, quibus talis rerum ordo magnopere nocuisset, etiamsi aliquam partem rei familiaris plurimi in agris habebant. Omnino vix credibile est classes Solonis reno- vatas esse, quod Bergk et Spangenberg ? ex iis, quae rerum scriptores tradiderunt, colle- gerunt. Neque enim hoc dicit Diodorus." Quid profuissent illae classes, quae iam pri- dem nullius momenti erant? Neque forma reipublicae anno 411 constituta eas respexit. ° Iam qui potentiae populi moderatae studebant, illo tempore postulaverunt, ut ius civi- tatis circumscriberetur, et non secus atque eo tempore constitutum est, ut civitas nemini nisi roig Oxie TaocyouÉvors vel Tunjuara mageyouérou daretur; ita illo quoque, de quo agimus, tempore civitatem ii soli, qui censum habebant gravis armaturae, quem iam Solon definierat, acceperunt. Apparet enim numerum novem milium civium, qui anno 322 non minus duo milia drachmarum habebant, numero hoplitarum, qui erant Athenis saeculo a. Chr. n. quarto, respondere. Beloch ostendit equitum et hoplitarum a vicesimo aetatis anno usque ad quinquagesimum anno 394 sex milia sescentos evocatos fuisse." In eo- rum numero non sunt ducendi ii, qui uéro:xor appellabantur, qui erant quarta fere pars illorum sex milium hoplitarum "^; superest numerus quinque milium centum civium. Ac- cedunt ephebi et ii, qui inter annum 50— 60 erant, quorum numerus computandus est ex ratione numerorum 4,500: 14,000, si Belochium sequimur. '' Mille septingentos eos fuisse verisimile est. Accedunt cives, qui iam maiores quam sexagesimum annum agebant; in quorum numero ad mille ducentos censum hoplitarum habuisse credi- 1 In Neue Jahrb. f. Phil. 65, 397 sq. ? Plut. Phoc. 29: "EzxiusÀóuevog 0i vOv xarà mv mOAw modos xci voulumg rovg uiv &oreíovg xcL yagiev- Tas &v Tis doyais del Guvelyt, TOVS ÖF moAvuroKyuovag xci VEMTEQLOTAS «UrQ TM Wi) dors und: Yogvßeiv dzopua- ootvou£vovg iÓ(ÓnEs quAoyoQsiv nal dyomüv yEmoyovvras. 3 Vide Dionys. Halic. Lys. c. 32 p. 526, 4. * Aristoteles u. Athen II, 229. 5 Ofr., quae exposui libello meo Æpigraphische Beiträge 1906 p. 72 sq. CUI uc up r3: 7 Ofr. Boeckh, Staatshaush. II? not. 799. 8 Wilamowitz-Möllendorff, Aristot. u. Athen, II, 123. ? Griechische Aufgebote Klio V, 374. ! Hane rationem ducit Beloch I. c. p. 354. 1 ]. ], p. 368, 4. Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem. commutatis. 5 bile est. ' Anno igitur 394 octo milia civium censum hoplitarum habebant, anno 322 novem milia fuisse verisimile est; quem numerum Diodorus nobis tradidit eorum fuisse, qui civitatem acceperunt et duo milia drachmarum possidebant. Duo igitur milia drachmarum omnibus temporibus census erat zeugitarum, et re vera ducenti medimni tan- tae pecuniae respondebant.?^ Quod Pollux dicit timema zeugitarum mille drachmas fuisse, his de causis reiciendum est. ^ Vel ex his perspici potest, qualis fuerit status civitatis Athe- niensium anno 322; nam cum anno 394 octo milia civium censum duo milia drachma- rum habuissent, hune censum anno 322 habebat numerus tantum mille civibus maior, quamquam numi tum multo minoris pretii erant. Quae Theramenes et Phormisius in republica spectabant, in nova reipublicae forma revocata sunt, quare ea sibi nomen :rérorog moureie postulavit. Cum de statu reipub- licae ab Antipatro commutato perpauca nobis tradita sint, ex iis, quae illi viri sibi pro- posuerunt, nonnulla colligere possumus. Ture igitur sententiam, quam Wilamowitz de forma civitatis patrum dixit (Aristot. u. Athen Il, 124), hoc loco repetimus: „Hin rich- tig empfundener Gegensatz zwischen der solonischen und perikleischen Verfassung liegt nur in dem, was das Volk als Prinzip angenommen hatte, ehe die Oligarchie eingeführt ward. Das konnte Niemand bestreiten, dass die Besoldungen des Rates und der Rich- ter eine Neuerung waren, von der die Väter nichts gewusst hatten, und dass die poli- tischen Rechte der besitzlosen Bürgerschaft zur Zeit der Väter nicht bestanden hatten“. Nimirum stipendium et demworzov anno 322 sublata esse putandum est.* Sed cum So- lon legibus sanxisset, ut thetibus liceret contionibus interesse, ius suffragii habere, iudices iuratos fieri”, nova illa reipublicae forma magis erat optimatibus opportuna, quod civibus, qui censum non habebant, qui erant duodecim milia, ius suffragii non per- missum erat." Ne iudices quidem iurati num fieri potuerint, non constat: ne iudiciis interessent, ea quoque re prohibebantur, quod stipendia non solvebantur. Aliquid eiusmodi faetum esse ex verbis Suidae: Anudöng: zer&ivoe tu Övruornow: zei rovg ÖNTOOLLOVG «yoveg, concludere possumus "^, sed nihil certi de hac re asseverandum. Neque vero li- ! Francotte, L'industrie dans la Grèce ancienne I, 165, putat quarto saeculo 2,961 cives fuisse, qui maio- res quam sexagesimum annum agentes erant. ? Haec dilucide ostendit De Sanctis, ”Ar9.is p. 231. * Quae cum ita sint, minus apte De Sanctis arbitrari videtur illam summam, quam affert Pollux, a Clisthene constitutam esse ('4r9:g p. 232). Quod Bergk affirmavit summam 2,000 drachmarum in republica ab Antipatro constituta ,totam rem familiarem“, illas 1,000 drachmas Demetrio rempublicam administrante „sti- pendiariam rei familiaris partem* fuisse, iam Boeckh (Staatshaush. IP not. 799) et Spangenberg (l. c. 4.) re- fellerunt. Neque, ut supra demonstravimus, illa 2,000 drachmarum aliud nisi ziunue sunt (confer, quae Diodorus de utraque reipublicae forma dicit: «mo Ttuujocws elvar ro nolireuua et To nolirevuæ diorseiodar 4x0 rıumosov). ln republica a Solone constituta riunu« nihil aliud erat nisi res familiaris censa, quod De Sanctis recte monuit ("4r9ig p. 226 sq.) * Non fugit hoc De Sanctis, Contributi p. 3. 5 Aristoteles, ^49. oA. 7, 3. * Plut. Phoc. c. 29. 7 Parum accurate De Sanctis, Contributi p, 4, 1 et Beloch, Gr. Gesch. III, 1, 79, 4 verba decreti in ho- norem Democharis facti (Vit. X or. p. 851) ad mutata iudicia referunt, nam ad posterius tempus pertinent (cfr. Ferguson, Afhenian polities in the early third century, Klio V, 175). N:o 4. 6 JOHANNES SUNDWALL. cet diiudicare, num De Sanctis recte partem iudiciorum populi ad Areopagum delatam esse putet. Perpauca de singulis reipublicae legibus institutisque comperimus. Ex titulis tamen facile perspieimus statum scribarum senatus valde esse mutatum. Seribam enim annuum qui appellatur éreyougeve, decreta annorum 321/0—319/8 publicare et signare vide- mus.' Hi eo magistratu functi sunt: Mj, Ooacvxÿe Nevougérove Ogıcörog II? 229 b. »20/ , Aoyedınog Navzoirov Aauxroëve II! 191. 192. IP 192 b. c. SOT ümtxompoSre 5 hs aste er Fö t0 GR TEL^999/ 22: lam quaestio oritur, quam ob rem haec mutatio facta sit. Affirmatur enim titulo nuperrime edito (Ath. Mitt. XXIX, 246) iam ante annum 321/0 scribam, qui appella- batur anagrapheus, fuisse, cui negotium esset, ut yoauuarée xer& mYvrarsiav et yoau- ucríc TiS Poving adiuvaret, quamquam Aristoteles eum silentio praeteriit. ? "Talis mu- neris scriba est etiam K«AAuxgerí(óyo Karkızocrovg Lreigıe’g, quem titulus II! 190 mu- nere anagraphei functum esse commemorat, nam si post annum 322 anagrapheus fuis- set, intra tres annos quattuor fuissent creyoeqig.? Eum hunc magistratum tempore ante novum rerum ordinem institutum gessisse eo rectius et certius putamus, quod in hoe titulo yocuueredg zeoré zQvrersíev iubetur decretum in pila exarare, cum anagra- pheum omnia annorum 321/0 - 319/8 decreta incidenda curare videmus. * Haec inscriptio igitur multum nobis prodest ad hunc magistratum, qualis erat ante formam reipublicae immutatam, cognoscendum. Qui scriba quo modo ortus sit, Ferguson ? scite explicavit: „When the state of affairs at Athens was normal, the official who attended to the re- gistration of state documents would have had ceremonial rather than actual duties to perform. It was not am unusual thing at Athens to appoint an individual or commit- tee to attend to the codification of the laws. — So it was with the draygagpeds vov yoeuuerow. Before the Lamian War, he was probable a subordinate to the yo«uuarsvg zere zovrarsiev and did clerical work in the Metroon. The official ixi và dypicuara was in all likelihood his colleague. Both are probably included among the &Aoı yocu- uareig ol mi roig Önuosiorg yocuueow mentioned in Il! 61.“ E titulo II" 190 ap- paret eum annuo et ordinario munere functum esse?. Ei ratio reddenda erat, neque e se- 1 Cfr. Larfeld, Hab. d. griech. Epigr. p. 700. ? Hune primi noverunt Ferguson, The athenian secretaries p. 41 et Kirchner, Ath. Mitt XXIX 246. > Quamquam sane credideris anno 319/8 duo anagrapheos fuisse (cfr. infra), tamen Larfeld hunc titulum propter formulam praescripti antiquiorem esse affirmat neque, cum priore tantum dimidio anni 319/8 ma- gistratum gerere potuerit, per sententiam inscriptionis hoc licet concludere. + Animadvertit hoc Penndorf, De scribis reipublicae Atheniensium p. 176 sq. quamquam ceterum de anagrapheis minus recte iudicavit. 5]. c. p. 41 * Eneıön Ó dveypaqs)g KaAkınpariöns xaAÓg noi Öinaios ÉmueuéAnrTar TS évayoupis royypauudrav xal ci noVraveiaı cürüv Eorepavaraoım xol TOA doysı naAos xol Övnalos, Épnpiodar — Emawweoaı KaMuxgotión» Kol- Aungarovg Zrewgi£e doerms Evera xol dunarocuvns TMS tig viv BovAÿr xci Tov Ónuov nal OTEPAVÖONL c)róv yovoQ GTepavo — Ensiöav rüg sü9Uve; OQ — àv Obs. Owxalog do£o, Tv Koynv, svar avro zÜgEodaı map vov |[ön- uov x. T. À.]. Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem commvutatis. 7 natoribus deligebatur. Novo autem in statu rerum anagrapheus potestate decreta publice perscribendi et signandi praeditus est. Scriba senatorius, yo«uuareig xcr& aovrevsiev, qui per singulas prytanias mutabatur, ipse prytanis, ut videtur, ei operam praestitit. Hoc inde factum est, quod tot scribis non opus erat. Omnino numerus magistra- tuum erat minuendus (cfr. de astynomis) Ita iam scriba princeps, éreygcgpevs, maxi- mis rebus praeerat ceteraque negotia unus ex prytanibus procurabat', qui re vera Yocuuersdg xcr& TOVTUVElauv erat. Si magistratuum creatio, qualis hoe tempore fuerit, quaerimus, suffragium sorti ple- rumque praepositum esse ex illo Plutarchi loco (Aoc. c. 29) concludi potest.” Ne- que reicienda sententia Dittenbergeri, qui putat complures magistratus in unum coniunc- tos esse propter penuriam civium muneribus aptorum atque paratorum. ? Iam quae de novo rerum ordine post bellum Lamiacum constituto seimus, omnia exposuimus. II. De populi potentia annis 318— 17 restituta. Forma reipublicae ab Antipatro constituta per duos annos et sex fere menses man- sit. Initio enim anni 318 populares rerum potiti sunt *. "Testimonium huius rei apud Plutarchum et Diodorum reperitur, quorum ille, Phoc. 33, haec memoriae prodidit: ixAQ6(e rauuyÿg 7990109 xci Crexrog, iv 1 Tor Doxiove TAS doyjg drokvoarreg £rk- 0008 tAovro Groatnyovs, hic autem secutus fortasse Diyllum ° aequalem aliquanto uberius 1 Probavit hoc Penndorf, l. c. p. 177 sq. De eo quoque scriba, qui yowuuatevs Ts BovAns appellabatur et priore tempore iuxta scribam senatorium, yowuucersbg sat movræveiær, exstitit, dubitari licet, num novo rerum ordine instituto manserit, cum in titulis annorum 321/0—319/8 non commemoretur. ? Confer, quae hae de re egit De Sanctis, Contributi p. 4 et not. 2: „Insieme fu abolito, o forse piut- loslo limitato, il sorteggio mella elezione dei magistrale — Questa era stata appunto una della principali domande degli oligarchici. A conferma si puo cilare l'analogia della costituzione della. 411 e il fatto che Demetrio di Fa- lereo durante il proprio governo, nel 309/8, rivesti l'arcontato, essendo la costituzione nella forma meno oligarchica che sotto Focione“. Praeterea e titulis elucet, cum anno 318 restitueretur populare imperium, archontes et anagrapheum suffragio constitutos esse (vide infra) Neque mirari possis archontes suffragio electos esse, cum scias thesmothetis lege Antipatri aetate promulgata docimasiam civitatis mandatam esse (II! 229 efr. Spangenberg I. c. 54; Ferguson, Athenian politics in the early third century, Klio V. 172). Venit mihi nuperrime in manus commentatio, quam scripsit J. Kirchner in Rheinisches Mus. LXI 344 sq. de sacerdotibus Aesculapii Atheniensium, qua ordinem, quem tribus in sacerdotibus Aesculapii creandis tenebant, anno 321/0, ut ipsorum scribarum ordinem, abruptum esse probare studet. 3 Syll.? 500, 6; IIS, 192 C. Quo titulo docemur officia astynomorum anno 320/19 ad agoranomos trans- lata esse. 3 Cfr. Beloch, Gr. Gesch. III, 1, 104; TIT. 2, 191. 5 [d probavit Unger in Philol. 38, 452. N:o 4. 8 JOHANNES SUNDWALL. narrat X VIII, 65, 6: 6 öjuog &ig ExxAnGiar GvveAVOv rèç utv ÖTUOJOVGUS égyag xeréAvotv, ix dE rGr ÖNuOTKOTATOV TU GQyti« AUTLOTYOUG TOTG Emi TIG Olyagyiag yEyovorag &oyovrag zarsdizaoer — iv oig wv zei Poxiov. Quod Diodorus non solum strategos sed omnes alios magistratos novos creatos esse testis est, hoc etiam titulis affirmatur. Ingeniosis- sime enim Unger ' e titulo II' add 299 collegit novos archontes restituto populi imperio electos esse atque priorem archontem eponymum Apollodorum denuo sanctum esse. Quod porro &reyoeqvg in titulis posterioris partis anni 319/8 * commemoratur, aperte efficitur formam reipublicae ab optimatibus immutatam usque ad finem anni 319/8 servatam esse et, quo facilius administraretur respublica, iis, qui non aperte optimatium factioni favis- sent, munera prorogata esse. Num vero Epieurus, quem anagrapheum e titulis posterio- ris partis anni 2319/8 novimus, hoc munere jam priore illius anni dimidio functus sit, cum nullum decretum ex hoc tempore exstet, ad liquidum perduci nequit, quamquam sane mireris, cur non additamento devreoov insignetur?, ut archon Apollodorus. Aliam haud exigui momenti rem discimus ex Prosopographia attica (N:o 4854): hic Epicurus inter accusatores Phocionis anno 318 a Plutarcho (Phoc. 38) commemoratur. Ergo necesse est aut Fpicurus optimatibus in civitate dominantibus tanto officio non prae- fuerit aut iam tum cives formae reipublicae democraticae faventes multum valuerint *. E titulis porro elucet novum senatum creatum esse; nam medio anno primam pryta- niam denuo officio fungi coepisse manifestum est”. Sine dubio anno 2318/7 vetera rei- publicae instituta legesque instauratae sunt. III. De forma reipublicae a Demetrio Phalereo constituta. Neque tamen populare imperium diutius quam annum duravit. Hieme enim anni 318/7. vel vere anni 317 potentia populi sublata ', cum optimates denno multum vale- ! ]. e. p. 452 sq. ? Parum. accurate dixit Larfeld, 1. c. 703: „Bei der Wiedereinführung der demokralischen Regierungs- form gegen Ende des Gamelion oder im Anfange des Anthesterion 319/8 wurde auch auf dem Gebiete des staat- lichen Schreiberwesens die frühere Ordnung der Dinge wiederhergestelll“, cum ordo rerum ad finem anni 319/8 ma- neret neque yoauuarevg karte aovraveiev prius quam initio anni 318/7 pristinam potestatem recuperaret. Post illud tempus nihil de anagrapheo audimus, quod notavit Ferguson, 1. c. 42: „The avaypapsvs, however, is never found afterwards, and, as he would undoubtedly have been mentioned among the åtavror had he been in ewis- lence, the inference is that the irate demos abolished the office altogether“. Notandum quoque est ordinem tribuum, ex quo seriba xer& xouravsler eligeretur, anno 321/0 abruptum, ab initio cum Erechtheide anno 318/7 coeptum esse (vide infra) Accedit, quod scribam, qui yoauuareds Ts BovAns appellabatur, anno 318/7 denuo restitutum esse apparet (II* 231 b. II efr. Larfeld, 1. c. 706). 3 Penndorf eum democratia restituta suffectum esse suspicatur (1. c. p. 175). Sed errat in eo, quod Thrasyelem Thriasium priori anni dimidio tribuit. * Huic enim opinioni non male conveniunt, quae fecit Dercylus dux anno 319 (vide ad Droysen, Gesch. d. Hellenismus I, 216). 5 Hoc ostenderunt Unger, Philol. 38 454 sq., et Spangenberg (1. c. 9). 5 Confer quae de tempore Beloch, Gr. Gesch. III, 2, 191, demonstravit. Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem. commutatis. 9 rent, constituta est forma reipublicae, qua Demetrius Phalereus procurator civitatis crea- tus est. Sed ut rectius existimemus, vetus rerum ordo usque ad finem anni 318/7 man- sit, novus status initio anni 317/6 incepit'!. Universa reipublicae condicio Demetrio administrante ea, quae post bellum Lamia- cum fuerat, clementior erat atque liberior, cum civitas eis, quorum census mille drach- mas superaret, administranda traderetur?^. Quo vero nomine Demetrius omni guberna- tioni praefuerit, parum constat?. Mea quidem sententia ea opinio, quam protulit De Sanc- tis, Demetrium rem publicam collegio strategorum praepositum administravisse *, appro- banda est, cum titulis confirmetur eum strategum inter annos 317/6—314/3 fuisse? et strategi illo ipso tempore plurimum valuerint, quod inde cognosci potest, quod Phocion strategi munere fungens principem locum obtinebat Antipatri tempore ^ et quod Plutar chus solis strategis anno 318 munera abrogata esse commemorat 7. Neque vero fugit nos fieri potuisse, ut Demetrius etiam magistratum extra ordinarium gereret, eodem for- tasse modo, quo Lycurgus reditus civitatis per multos annos administrabat °. Tam si accuratius exquirimus, qualis fuerit condicio reipublicae aetate Demetrii Pha- lerei, quamquam hic tertius legum lator appellabatur, pauca de legibus institutisque ab eo constitutis cognita habemus. Ita quo modo eius aetate electus sit scriba senatus, jO«uuerthg x«r& TOVTUVEUV, quem hoc quoque tempore officium retinuisse constat, adhuc in dubio est. Audiamus, quae de hae re virj docti dicunt. Hoc Ferguson censet: „Whether the yocuuaredg ar movrareiar was again chosen from the tribes in the official order cannot be decided. It seems probable that he was not; for during the four years that immediately follow the expulsion of Demetrios, at the end of 308/7, an official order of the tribes of the secretaries cannot be made out‘; animadvertit autem Larfeld haee: '" „Für die Jahr e318/7 — 308/7 sind uns die Namen der yocuucreig zorà aovrersiav nur verstümmelt überliefert; doch ist bemerkenswert, dass die wenigen De- motika, die sich für diesen Zeitraum nachweisen lassen, auf verschiedene Phylen hin- deuten“. De hac re, cum mihi parum accurate exquisita esse videatur, aliquanto copiosius disseram. Et primum quidem indicem seribarum senatus, quotquot scribae annorum 318/7 —07/6 innotuerunt, hie inseram: !'. ' Hoe id quoque testatur, quod Marmor Parium de his rebus refert: Anuntows "Adnvnoı vouovg Ednne Demogene archonte (317/6). Vide Ath. Mitt. XXII, 188, 16. * Diodorus XVIII, 74, 3: zovs ”AInvalovs £ysw mólw TE xol yopov — xol To xoMtevuax Övorxeiodar ano Ti- unoews dyor uvov Oéxe. Vide, quae supra disputavimus de diversis censibus. Suo iure De Sanctis dicit: „e probabilmente anche negli altri punti si venne a transazioni tra oligarchia e la democrazia" (1. c. p. 14). > Variarum sententiarum exempla apud Spangenberg (l c. p. 9 sq.) habes. SEC Sp 835 TL: . ^ IP 1217. Erat 308/7 quoque anno strategus, ut testatur Polyaenus (IV, 7, 6) cfr. De Sanctis, 1. c. p. 15, 1. * Cfr. Droysen, 1. c. I, 1,220, 2. 7 vide supra. Quod De Sanctis putat strategos etiam anno 322 suffectos esse, res admodum incerta est (li Cp): * Vide, quae disputavit Dittenberger, Syll. 165, 5. BANC p 43; DAC ep 703: " efr. indicem, quem dederunt Ferguson, 1. c. p. 43. et Penndorf, 1. c. p. 199. N:o 4. 10 JOHANNES SUNDWALL. Annus Nomen scribae Titulus | — 318/7 Gtosimmoe Into |. ERE elvs | II 231 b A eua [rose] II 222 313/2 ov ‘AyrovGuog ! II' 236 veg IT! 230 ovog Eevoiviog ilöns N[« . . .]oe[.]: hr Me E t — . e«6]erozor|[zo]v. H[o]r«[utog] II" 238 ole Pauvovoiog II! 244 olvs Bovafievs] II! 245 E THER PER AP es PUR" II? 245 b. oc ITS 245 d. Kaey| évns IP 835 Titulum II! 222 vix est, quod moneam propter symproedrorum mentionem non ante annum 2319/8 exaratum esse; qui quo minus ad aetatem Demetrii referatur,id et obstat, quod commemorantur profugi Thessalorum, quos patria expulsos, cum Antipater civita- tes 'lhessaliae evertisset, Athenienses in amicitiam receperunt. Quare fieri non potest, quin hunc titulum ad democratiam restitutam referamus neque in alium annum quam 318/7, quoniam usque ad finem anni 319/8 anagrapheus in decretis commemoratur. Puto igitur titulis IT” 231 b et II! 222 collatis legendum esse: O£oowrzog "Iyz0 . . . . . . Acurrgevs, qui anno 318/7 scribae munere functus est. Titulus II 231, quamquam ad eum Thibronem, quem credidit Boeckh, pertinere ne- quit ?, in annos 317—707 referendus videtur, quod inter duo tituli decreta exiguum tem- poris spatium intercessisse verisimile est et alter scriba, — rog "EAtvotriog ex Hippo- thontide, alter, cuius nomen necesse est supplere hoc modo: — idng N[«v6ov]oe [A]i- [Éorevs]”, Cecropide est, qua re efficitur ordinem tribuum in scribis eligendis haud servatum esse. Ut titulis apud Koehlerum legitur, nomen archontis v. 1 quattuor vel quinque litteris brevius est quam nomen eius archontis, qui v. 19 commemoratur, quod in nomina archontum illius temporis non quadrat. Attamen nemo facile dubitaverit, quin decretum posterius una littera priore brevius fuisse possit, qua re efficitur nomen prioris archontis tribus tantum litteris brevius fuisse. Et confirmatur haec sententia eo, quod ita suppleri licet: v. 1 [ézi Ilor&uwrog &eyor|rog, v. 19 [ixi Teooumjuorog |toyorrog. ! Quem mirum in modum omisit Ferguson, 1. c. ? Hoc probat Beloch. Gr. Gesch. III, 1, 84, 1. * Quamquam nomen paternum una littera longius est, non video aliter suppleri posse. De supplemento meo videas ad P. A. 10607. * Nam si hoc loco supplere volumus; v. 1 [ezi 'Teoouvnuovos &oyor|ros, v. 19 [ézi Anumroiov DaAnoéos]| doyovrog, hoc tollitur eo, quod demoticum archontis nomini raro additur (cfr. Larfeld. Hab. p. 656). Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Athensiensium post Aristotelis aetatem. commutatis. 11 Titulum II! 238 post aetatem Demetrii Phalerei exaratum esse apparet vel ex eo, quod Antigonus rex commemoratur, sed eadem de causa recentior quam anno 301 non potest haberi. Sed cum omnes scribas annorum 307/6 —301/0 excepto scriba anni 305/4 cognitos habeamus, facere non possumus, quin hunc titulum in annum 305/4 reiciamus *. Confirmatur autem nostra sententia aliis quoque rebus. Vides enim in ea, de qua agi- mus, inscriptione quintam prytaniam ineunte mense Posideone muneri praeesse neque id offensioni est, quod Unger? ostendit hoc, dum essent XII tribus, tantum anno inter- calari fieri potuisse, quia annum 305/4 ostendit Beloch * intercalarem fuisse oportere. Pauca de ceteris titulis addam. Ex titulis II" 244 et 245, quos annis 317—07 tribuendos esse constat, ille fortasse cum Reusch ^ in annum 308/7 referendus. Quo anno hic * exaratus sit, ignoramus. Quibus rebus cognitis, iam ut absolvam quaestionem, indicem scribarum annorum 318/7—301/0 denuo huc adnectam: Annus Nomen scribae Tribus Titulus 3929/1 | Evdvyérge Hqaotodnyuov Kygpiorers | I II' 185.186.188.ID 185 b 318/7 |@&ooınaog "Inzo|. . . . . . Aauxroëlvs T 12 931p IF" 222. 317/6 316/5 x 315/4 314/3 DIS DM EL M EME rerom: Aywovorog V IP 236. 312/1 0.0v0g "EAsvoirtog EUER MU NE 311/0 310/9 tons N|evsor]og [’Ali[éwrevs| VII Je RUE 309/8 308/7 — og Pauuvovoiwog IX 22244 1 Viderunt hoc Köhler et Larfeld (Hab. p. 105). 2 Nescio, cur non liceat. Nam quod Ferguson huie anno . .. .. . . og Avaou ’AAomernYev (Il! add 252 b; II* 252 c) tribuerat (Ath. Secret. p. 50), nihil aliud ad sententiam suam, in qua perseverat (The Priests of Asklepios p. 169), confirmandam affert nisi: „It is true that — os Avxov 'AAonexr0ev is found only in inscrip- tions from which the archon-name is lost, but Eoésvinmov| fills the lacuna in these exactly, and there is absolutely no place, except 305/4, in the entire neighborhood in which a secretary from Alopeke can be placed“. At quid obstat, quominus hunc scribam initio tertii saeculi tribuamus. Lacunae sunt, in quibus Antiochis aptissime locum habere possit, etiamsi hunc seribam non cum Reusch ad annum 297/6 (Hermes XV. 346 sq) refe- ramus. Et scribam — .evoxzóvzov Ilorawos in titulo II? 251 b bene supplere possumus. Scriba vero KAeryévns — (II? 835), ad annum Eubuli (276/5?) pertinet. (cfr. Ferguson, The priests of Asklepios 169, Kirchner Rh. Mus. LXI, 345). 3 Philol. XXXVIII, 431. * Gr. Gesch. TI, 2, 53. Velim conferas tabulam, quam exhibet Spangenberg, l c. 27. 5 Hermes XV, 343. * Adnotandum est ordinem tribuum proedrorum hoc in titulo non plane servari. N:o 4. im JOHANNES SUNDWALL. Annus Nomen scribae Tribus Titulus 307/6 lAvötag NoUV(zzov Aouerevs | IV un add. 390 b. 345 b. IT” 240 b: 306/5 |lIIcuquAog Oeoyeirorog Puurovoiog XI ERA 305/4 «6]evozórzov Ior«wog|I vel VI| IT! 238. 304/3 [lEmuagivog Anuoyeoovg L'ugyirriog I II' add 256 b. II! 255 —257. _ 303/2 | Aoparrog Aovvoodwoov Pnyovoios TI Il" 259—264 302/1 |Nizov Ocodwoov llAo9tvg iV (72699270: 317/6—314/3 vel 311/0 vel 309/8. — | ovg Oogevg X, II! 245. Quonam modo seribae his temporibus electi sint, iam facile perspiciemus. Primum enim statuere licet ordinem tribuum, anno 321 abruptum, anno 318/7 iterum incepisse '. Quem ordinem Demetrii aetate sublatum esse apparet. Quae cum ita sint, persuasum mihi est ex hac re affici mutationem in scriba eligendo factam esse; unde secutum est, ut suffragio crearetur. Neque omittendum est, quod ordo phylarum non statim anno 307/6 potentia populi restituta renovatus est, sed anno demum 304/3. Ex hac re apparere videtur, scribas etiam nonnullis annis post Demetrium Phalereum expulsum suffragiis creatos esse. Verisimile est etiam alios magistratus complures suffragio electos esse: omnes enim consentiunt Demetrium Phalereum archontem eponymum anni 309/8 creatum, non sorte electum esse. Huic rei mihi videtur suffragari, quod archon anni 316/5, Democleides, idem videtur fuisse ac vir ille in re publica versatus et summa eloquentia praeditus, qui una cum Menesaechmo apud Dionysium Hal. (Din. 11 p. 659, 13) commemoratur et adversarius Democharis Leuconoensis fuisse dicitur (Suid.); quem fortasse eundem fuisse atque Theophrasti discipulum, cui nomen erat Democles, Ruhnken ostendit (cfr. P. A. 3478 et 3488). Id quidem bene quadrat in Demetrium, quia ipse Theophrasti discipulus fue- rat et philosophis favebat. ^ Neque sine probabilitate suspicari licet archontem anni 312/1, Polemonem, fuisse philosophum illum, quem constat Academiae ab anno 314/3 prae- fuisse, hominem summo loco natum.? Quibus reputatis nemo facile dubitaverit, quin archontes Demetrio principatum obtinente suffragio electi fuerint. * ! Errat Larfeld in eo, quod putat Aegeidem anno 307/6 Erechtheidi anno 322/1 successisse (Hdb, p. 703), nam rationem anni 318/7 non habet. Quod praeterea is et Ferguson de ordine tribuum post annum 307/6 secuto iudicaverunt, indice, quem ego supra inserui, refutatur. ? efr. Wilamowitz-Möllendorff, Antigonos von Karyslos p. 184. 3 Confer de eo P. A. 11888 et. add.: Zeller, Philosophie d. Griech. IT+, 1, 993. + Probavit Ferguson (Klio IV, 1 sq) archontes optimatibus anno 103/2 rerum potitis creatos esse, ut iam tempore ante annum 487/6 factum erat. De tempore autem, quod inter hos annos est, haec adnotavit: „The archon-list from Aristoteles time to c. 103/2, as from 487/6 to Aristoteles time, lacks the names of the men, whom we know to have been most influential in the city. The office was honorably enough, but custom attached Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem. commutatis. 13 Novos quoque magistratus Demetrius constituit, gynaeconomorum et nomophylacum colle- gia dico. Quamquam enim de his iudicavit De Sanctis: (1. c. p. 4, 4) „St suole attribuire la costoro instituzione a Demetrio Falereo senza motivo sufficiente. Se é certo che furono institwiti dopo la guerra di Lamia; sembra pure probabile che fossero considerati come indispensabili nella nuova costituzione oligarchica. E da credere che Demetrio allargasse soltanto il potere dei yvraxorouo, facendoli esecutori delle sue leggi. sun- tuarie, minime nobis persuadet. Et omnia, quae obstare videntur, ne hos magistratus Demetrio tribuamus, perfacile tolli possunt. Ne hoc omittam, quod Philochorus in sep- timo Atthidis libro praeter illos duos magistratus etiam rovg «zoóroiéeg commemorat, quorum mentionem iam Aeschines facit, rem bene expedit Schoemann-Lipsius ', cum hunc magistratum extraordinarium fuisse affirmat. Demetrius eum restituit. Neque vero id tenendum fieri non potuisse, ut Demetrius nomophylaces institueret, cum Philochorus Ephialtis tempore institutos esse commemoret *; nam quamquam apparet hunc magistra- tum iam quinto saeculo exstitisse, nunc scimus eum ineunte eodem saeculo sublatum esse. ? Ad eum magistratum ille Harpocrationis locus spectat: vouopvAazeg: doyn rtg mu Adyralows olrog ixcÀtüro Ówqigovoc tor deouoderor. Aelragyog xoW Tueoulov xci £v ro xer& Ilvdéov, nam orationes Dinarchi ante annum 322 habitae erant *. Quod Krebs monuit (in Daremberg-Saglio, Diction. d. ant. sub nomophylakes, not. 4): ,,4 défaut d’au- tres preuves, ceci suffrait pour montrer que les renseignements que nous avons sur les nomophylaques ne peuvent se rapporter à l’époque d' Ephialtes, puisque la pre- mière mention que nous ayons des proedres? est de 378/7 (II" 17)", tantum in eo recte se habet, quod cetera omnia, quae quidem de nomophylacibus apud grammaticos ex- scripta exstant, ad recentiorem eiusdem nominis magistratum referenda sunt, quem De- metrius instituit. Gynaeconomos et nomophylaces tamquam mente principatus Demetrii institutos esse constat. Namque iis non opus erat in civitate ab Antipatro constituta, cum in republica some financial burdens to the holder of it, so that it frequently, perhaps ordinary, fell throug the failure of candi- dats into the hands of wealthy men“. Haec mihi parum recte dicta videntur, quod illo quoque temporis spatio archontes interdum creabantur. Ferguson rationem temporum, quibus optimates imperium tenebant, ut an- norum 322—07, non habet. Neque casu factum esse putaverim, ut Olympiodorus, vir praeclarissimus, belli gerendi peritissimus anno 294/3 archon esset (cfr. P. 4. 11387—8). Quod porro Hegesandrus (apud Athenaeum IV, 167 sq) memoriae prodidit Antigonum Gonatam regem ad archontes constituendos annis.263—55 mul- tum Athenis valuisse, inde facile intellexeris archontes illo tempore creatos esse. (Vide Droysen, Gesch. d. Hellenismus. I, 1, 246 et not. 3) Adnotandum est quendam archontem huius temporis Thymocharem sine dubio e gente nobili ortum esse (cfr. Ferguson Athen. archons 38, P. A. 7408, 7411). 1 Gr. Alt. I 464, 7. ? Lex. Cantabr.: Zara Öktnoav xal nareornoav, os duAdyopoc, ote "Eyıdirns uova natélure ri, £& Apelov nayov Bovig rà dnèo rov cœuaros. * Anonymus Argentinensis $ 9. cfr. Lipsius, Das attische Recht und Rechtsverfahrer p. 35. * efr. Schäfer, Dem II: 327, 4 Itaque ea, quae protulerunt Boeckh (Kl. Schr. V, 424, 5) et Spangen- berg (1 c. 14, 1), ut haec explanarent, quae iure offendebant, tolluntur. Similiter, quae Busolt ad locum apud Philochorum explicandum monuit (Gr. Alt. Hdb, d. kl. Alt.-Wiss. IV?, 1, 189, 5), cadunt. 5 videas, quae lex. Cantabr. et Phot. exscripserunt. N:o 4. 14 JOHANNES SUNDWALL. tantum valerent. Magistratum röv yuraxorouwr! instituisse. videntur secuti praecepta Aristotelis, quod Martini? recte monuit; quae cum ita sint, quid verisimilius est quam Demetrium hos magistratus constituisse ? De officiis horum magistratuum atque institutis supervacaneum est hoc loco copio- sius disserere, nam omnia, quae ab grammaticis exscripta sunt, collegit Spangenberg. ? De numero tantum nomophylacum aliquid dicendum. Quae enim in lexici Cantabrigien- sis glossae fine exstant: fara Ô 6er zx. r. A., negavit Spangenberg e Philochoreae Atthi- dis libro septimo excerptas esse. Verum ea verba, quibus de nomophylacibus Ephialtis tempore institutis agitur, cum iam inter omnes constet minime „nugas grammatici cuius- dam“ iudicanda esse, sed sine dubio a Philochoro fluxisse, quae de collegii nomophy- lacum numero dicuntur, haudquaquam in dubium vocanda sunt.* Neque iure haec de- crevit Spangenberg: , usquam et nunquam in Atheniensium re publica septem virorum collegium invenitur“, nam septem Zmiörereg ’EAevöwoder novimus.? Erant alia quoque collegia numero impari, ut novem archontes aut undecimviri. ° Magistratum quoque ó ézi rjj duoumjôæ, quem ante Aristotelis tempora non fuisse constat ^, multi viri docti a Demetrio Phalereo institutum esse arbitrantur ?, cum primum in titulo IT" 167 commemoretur, quem anno 2307/6 conscriptum esse vere docuit Fric- kenhaus ?. Hoc officio Habron Lycurgi filius, quem anno 306/5 rauie» 6rgerworizov fuisse novimus '°, praeditus est. Neque tamen ille titulus, ut mihi quidem videtur, ullam praebet 1 Vide, quae dicit de his Lipsius, Att. Recht p. 98 et not. 180—81. ? Pauly-Wiss. IV, II 2828. ? | e. p. 10 sq. Confer praeterea, quae de his rebus egerunt Gilbert, Gr. Alt. T?, 172, 2, Krebs in Da- remberg-Saglio sub his nominibus. + Num recte haee Starker (De Nomophylacibus Atheniensium. p. 24): „videtur enim numerus collegii nomo- phylacum formatus esse ad similitudinem sex thesmothetarum, ita lamen, ut unus adderetur, quo impar. fieret eorum numerus, ne cum suffragia essent ferenda, par evadere possel numerus contraria suffragia ferentium'*, diiudicare non possumus. Numerus septem nomophylacum haud scio, an ad cultum Minervae pertineat. De his rebus confer, quae Starker de necessitudine quadam, quae inter nomophylaces et Minervam esset, egit (l. c. p. 16 et 52; vide etiam Spangenberg l. c. p, 17). De numero septem Minervae sacro bene disseruit Roscher, Sieben und Neunzahl i. Kult. u. Myth. d. Griechen p. 30 sq. 5 De horum numero vide mea „Epigraphische Beiträge” p. 46. * Vide, quae disputavit Lipsius, Att. Recht. p. 74 et not. 87 de his eligendis. Et docet eodem loco ille vir doctissimus, quae apud Pollucem exstant verba: oí £»üsx« — vouogqvkanes Ob xarà vóv Dalnpéu uiroroudc)9rccrv, minime recta esse. Spangenberg (l c. 15, 1) iam hane rem expedit: „Hoc inde ortum est, quod oi ivdexa nescio quo lempore, fortasse hae eadem Demetrii Phalerei aetate, deouogvhazss vocabantur. Constat autem aliis testimoniis voces deouoquhanes, SEecuopvianss, vouopvAarss confusas esse". Licet autem e titulis quo- que ostendere undecimviros saeculo quarto exeunte ôsouogviaxas appellatos esse, siquidem ego recte in inscriptione, quam edidit Tod in Annual of the Brit. School at Athens IV, 156, v. 1: óecuoqvAa]«ov suppleo. Hoc enim populi decretum, quod anno 304/3 in honorem collegii cuiusdam undecim virorum factum erat, mea sententia aliter explicari non potest, cum ea, quae protulerat Tod ad numerum undecim huius collegii explanandum, minime approbanda sint. 7 Confr. v. Schóffer, Bursians Jahresber. LXXV, 33. * Haec est sententia Kóhleri (Ath. Mitt. V 276). Eum secuti sunt Dittenberger (Syll? 181, 19) et Kirch- ner (P. A. 15). Negavit autem De Sanctis de ea re diiudicari posse (l. c. 18, 1) et Beloch titulum II! 167 paulo post annum 307/6 exaratum esse censet. (Gr. Gesch. III, 1, 156, 3). * Die Mauern Athens im 4 Jhrh. p. 29 f. 10 IT? add 737, 31. Tom. XXXIV. De institutis reipublieae Atheniensium post Aristotelis aetatem. commutatis. 15 illius opinionis ansam, cum non constet fueritne hoc munus quinquennale. Quam- quam satis verisimile mihi videtur ita fuisse; nam cum esset is magistratus hoc tempore maximi momenti in reditibus procurandis, consentaneum erat, tale officium diutius quam an- num durare. Et licet quasi experiri, num recte de hac re iudicaverimus, ex eo, quod Tauiag TOY O6rQertOTiXOrv, qui summus rei numariae procurator erat, quinquennale ha- bebat ofiicium, sed tum unum annum in munere manebat. ' Neque obstat, quominus haec sententia nobis probetur, quod si eamsequimur, filius Lycurgi iam Demetrio rem pub- licam administrante reditibus consuluisset; nam in his rebus Demetrius plane Lycurgum vestigiis persecutus est." Confirmatur etiam nostra sententia oratione Dinarchi Karè Aovvôiov, tod zi ig duouxÿGewg ante annum 307 habita, ut monuit Ferguson, Klio a 2: Omnium institutionum, quarum origo ad Demetrium Phalereum refertur, diutis- sime mansit dyorode6te. Quam Demetrio archonte institutam esse recte arbitratus est Köhler.” At de officiis institutisque agonothesiae viri docti minime inter se consen- tiunt. Quae cum ita sint, titulis iam non satis accurate pervestigatis testimonia inscrip- tionum ab hoc tempore usque ad aetatem Augusti exaratarum hoc loco recensebo, quo melius appareat, qualis fuerit aetate Demetrii agonothesiae condicio. 3071/6 EsvoxAQe Zeiridog Zqyr- déyorodérpe. II? 1289— 90. TLOG ante a. 294/3 duamazíóe —dulowWAov éyorodérne yEworormdeig dig tovs dyo- ITaovier's vag Toig toig ér£Asótev x«Aog zei woeßog . . II! 302. 288/7? (Isaeus) Douxtiông duloxA£ovg yagorormdeig dyarodirmg Emi Iocíov Keparnder (oy. vmixovóosr To OmQuo Weiorrig , - 07 , , £xx TOY iÓiorv Tag TE TUTQIOUG Vv- c! t - E € - VR Giag EVvGEr roig deoig vato rot 01- tuom: EU TD... v &0coxsv TAG , , , ^ a Adnvalows z&rvrag TOVG ..... (GET DOE 6 2 €x = ! - , ixiderov cyOre xeraOxtUGGOtrv vti AN- m dd L2 e , unroı xci vj Koo TOGTOS v.z0uTQuc e = Vu , Tio Tod Ónquov iAevOso(eg, ExtutAmUm € » ’ , m ÖE xci Tor UAV dyovor za QvGuOr € - 7 a , vato rig az0ÀtOg xci tig TUÜTA TANT - 2 1 , ix Tor idiom éralw6ag TOAAK yo1- De his rebus vide mea , Epigraphische Beiträge” p. 41. Cfr. Martini sub Demetrios v. Phaleron, Pauly-Wissowa. Ath. Mitt. III, 240. Quod Plutarchus memoriae prodidit (Phoc. 31: Nndvoga ytvouévgv &yovoOérqv) parum accurate dictum esse Kóhler et De Sanctis (l. c. p. 9, 1) viderunt. 1 2 3 N:o 4. 16 JOHANNES SUNDWALL. 296/5 (Nicias) IXevxor ”Ereoxktovs Aida- Auöng 2829/1? (Nicias) Deidgog Ovuoyagovg PX LETTO 9279/8 (Anaxicrates) odœgou Dos “og10g 276/5 (Eubulus) Ovuoytons Peidoov Zipnrriog 280— 70 (Sosistratus) Oeopérne Auo6zovgidon Evorvutig (Pytharatus) Oo«6vxAje Ooacviiov Aenekevs 271/0 300—-250 c. a. 250 (Kallimedes) Ayadaios IHooózcArtog 2 AvroxAtovg gore Tag EVdVvag ÓfÓoxtv HAUT TOVS vouovs. IL 314, 43—47. dycovotérye IP 1291. 2 , a SEA - , AYOVOVETNS yegororjütig UTO Tod ÖM- 2 ' I , LA , , uov ri Nixiov «oyorrog Éteuelr}dy - me e = I TOV TE vOLOP OTMe OvvrtAs0000L - ^ , a Li = rosa Herd Ta TÉTQUX xci OÙ ÉyOVEG LA - xci «ftot TG II' 331, 53 ÖS KUÄMOTOL yéírOVTOGL Tod ÖNUOV quoruing. —56. dyorodérpe yevouerog I? 1193. cyoroU£rov g&gororQ(£rrog rÓv Évrav- zov rÓv åt Ev(óvàiov coy. II" 331, 56. ayoroderns IP 1295—6. II” 1402 b. dyovoYérng IP 1192—3. 5 m 2 , IP 347 c: xai Toinoagy — «wvyAoGtr, , - , , cxoAoU)cg — yogyyor. ér(xe — gelav rAevTG — jq&gororQUsg ayavoderng , ts , — cerra xcl uvorgotor émises. 4 G , r ge , CN T£QU Gr ONUPpEkker O AYWVOVEING vato ^ y a " - - Tor Yvoov ag Mv6er TO TE Jıo- PP 1 E ” a - CA , rv6Q x«i Toig aAkoıg Vtoig oig z«r- 5 e A SE. A p , Quov qv, — Eradn Ót 0 &yovoUVérug = / \ \ TEOL TAEÏGTOU TOLOVUEVOG TV TOO ^ JE , rovg deovs tUGOfDsar — Tag rt Üv- , , L7] ^ , > Olas TaGag EVVOEV TAG TATOIOUG Ev m , > ! - TOig xcUxov6uw OOo Hang zc 2 € , , 4 ' ^ , EVOEPOG, ÉTETÉAEGE ÖE xci rovg TOOR- yoveg rovg £v roig (tQoig x«r& TÅ , 2 / a a = 2 , zeroıa, ETEUEMNON ÖE xal vOv &yOvcor - P - ” vOv TE ÅvovVÖLUZOV zeli TOr CAÀOV M \ , a \ x«Acg nai quAoríuog — eva OË ern Ô , 1 M 9 , ñ - , auto OOPTL Tag tUÜvrag TNG Emuue- , e E Atl«g zarte Tor vouor EvoÉGŸ a Taoù - Nu , \ a a Y - Tod Owuov ayador Orov av doxei Il 307. » E «bug era. Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem. commuutatis. 17 saec. III. saec. III. ante a. 229 (A —) Avsınzog — Avörpikov Xokagyevg Evrouidov Xeloieg [Xeo]iov Kvd«- 2 / Vnvausvg 3 ”0 , EvovzAistóng Mixíovog e E $ Kngısısvg Mixiov EvovzAsidov Kngısısdg Mixto Mixíovog Kn- quote init. saec. Il. (Dionysius) 161/0 (Aristolas) N:o 4. Nixoyérgg Nixwrog Di Actóng éywrodern6ag II” 1222. éyovoTérne II? 1294. j&oororq) sg &yoroUVérggs sg tor £rv- a 2 LA AX , rov tOV ix A— «oyorvrog Tag Vvoíag T&6ag EVUOE 0Gag TOOGNKEV — TOY , - 2 , Zorvotov Bodçg zevre — Adnvalows a , - = > y P xci AiroAOrv roig Eminundasır xci TOVS d&yOrag Advrag ÉTOINGEV xcÀOg ' , ans Lå a xci quAor(uGg — xci Ereueindn OT ^" / / E Lu, , äv TUVTES A«Qoow — «vaAoGag tig \ , C , 2 - > 7 , TV cyorvoUtG(av ix TOY (0iov — TE- - [4 Lavta — xe TMS émuedeiag Aoyov IP 373 g. ^ dycoroUü£rgs vzexovoag AvyAmoer Ente 2 , "s x«i evovrag Mer. , a [4 \ CN \ , ' talavra, xai Team TOV vOv Öovg ini , ^ , , \ - , revryv TV ETULEÉRELAV zei xceAOg TYV 2 fe 1, , 2% , - «yOroUsoícr ÉXTELËGOG TOOGArNAWGEN Iste , Jar , 0tz oliyaæ yonuera. 112737982 CH supra. éyovodéry|e Ierc9[yratov?] II? 858. 5 2 IP 418 b.: —or «yorottoía. 2 AT AT € - rud N. N. d. yagorormdeig Uno rot , , 2 Önuov Omoelor dywrodérpe tig Tor RE \ a a / ” Erıevrov TOV TL AQIOTOAKOU UOJOVTOG , ^ " 2 Lå ' Tiv TE KOWTNV ÉTEUVEV &vOynuora zc rjv Vv6(«v Gvver£Asósv TO Omoci xara , - , - TU mrQue zei TIG Auuradog zei TON - 2 - , , yvurızod ayovog émoujóero Tr émt- (L£À , onde D DT n u£Agu&r HQOVOQV ES roD unNdévu TOI p ^o cá re Cyovifou£rorv — coiere TeguTeGeir. Cqxev DE xci WR roig Eywvıoa- E um E , ufvoig Oxovdjs ovdiv Asimov UTA - LA Ta aquouére TD NUV. m«gsóxevc- - Pr - - , Gev Ó& xci Teig qvA«ig Teig vırzWöcıg 5 - e , \ - 2 , &UÀ« TOV TE ITTEOV Kai TOV ÉTLAÉZTOM, e , 1 ' - > € 3 - , Ouoimg Ót xci roig ix vOv éUvOv r«y- - J blå uoGu xci TAdTE cv£Owxew EVE ÖE nai rei DovAsi xadéGiuor Ópcyucc 18 JOHANNES SUNDWALL. paulo post. a. 161 (Anthesterius) Oo 153/2 (Phaedrias) Murıedng Zotzov Ma- Qc 'ortog paulo post a. 150. Murıeöng Zoiov Ma- ; QcUoriog XHH zei roig movravssın elg dvoiav RP 3 - - H. évé(wxsv då xci GrqAqv &v TO TOV a ^ OmsEng vsuéveu eig qv évéyoaÿe TOTS - 2 vıryoavrag, A tig TOTTA TUVTU ÜTO- , 2 \ , - gr es] Aoyißereı dvmaozxog £x vOv lÖLOV vato \ , , tags Hıöyıklag ÉÉaxoGiag Éveryxovte , € € 2 Öoayudg. zul mgl GTÜVTOV ÖV Qxo- ' CJ , , , x voumaer GTEVVOYEN Aoyovg &g TC - ^ ^ — uprogor xci TOÖg Tovg Aoyıorag xci \ 20.7 a a 5 a Tas evdurag tÓóoxsv. OAS ovv xal e ^ ' € - , n Bovin zei 0 ÖNuog WwvNUOVELOVTEG - ^ peivavraı TOv EIG écvrovg quAort- LI , , , uovuérov xci Eroiumg Óiworvrov tig tag imwueAsog av. II 444. '"Exüój O0 — yagorormdeig vzÓ rob djuou OnGeiwr ayavoderng sg róv , 3 2 ^ àruevr(v Tor imb Andeornglov oy. zrÀ. — tóoxev zul vy DovAg xadé- Guor Ögayues |” H ark. Il 445. Exudÿ M. Z. M. qagorormdeig vad rob djuov OwGzsíor dyavoderng sig Tor , M ^ SUN , ” , ivravtov Tor Ext Powdglov «oy. vov Te mourÿr xTÀ. £Ócoxev ÖE zei Te BovAsi xadécuuor Ogayuèg X H H ar , - x«l roig Tovraveow eig dvoiav H. x. T. à. cfr. supra. II" 446. 2 , «gexApüsg 0b —— — chr cycvoUto(ar m 3 , - € , vOv Ilavadmraior — AouroD vz«o- , M = m AOVT — cov eig yv Gvvrelsiev Tijg - a - , Te«QcOztvijo xci TÖV uir ANOTETUYUÉ- HEN \ - vor T006000r um GvrtxTOLtOVOOT, , , 4 u , élleaTovror ÓR mzAÀ&O0ror JONWATOV A > , , - Gaijdur ovdeuiar zoujocuerog TO061- - MN veyae HAŸ ÉGUTOÙ Xoyuere ((T0x C, 2 2^) 4 a > m D 2 , ovz Odiya Ó& xci Ex TÖV idiov c&r- ^ ^ -) - Àa6sr TQOGg TO um OTOOTEONO UL Tov - ^ - 5 djuor uNdevos TOP zog Tv dy@vo- [2 2 , x , , » , deolav AvNOVTOV, HO TO TE EV ÜXQOTO- A L4 , Je mzQoGÓcOusra égyeaoíag xol Ta iv - 24 1 - , E] , TO Gto x«i TQ Avaxtig) ETEOxEVAOEV Y a tL Ót xol OAU OTVA- T906gx0rrOg Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem commutatis. 19 we xol TA Aoıma EXkelTOVTAU MOOG Tv zomöN roD TÉTAOU x«i zarte Tu 1908 rQv zoum xci |. 6mLo- uévog TOig — &mOlQ6tv utycAoutQOG xci Tor dyOve Edyzer ÅÉLOG TIS TE , = - Due CH coyng ze TOv XELOOTOVNOUVTOG cvrior djuov, — Gvrerélece då và Iavudn- vu ixupevOg x«i xeAOg Tv TE ÖU- x0vNv GTaGar — ix tor (oiov T" yoonylag tig € II? 421. (ör Eis LAN) AnomEis voc ?]rooov rÓr dyora Tor Onoelor ayavoderoürrog Ierouwvevs Ath. Mitt. XXX, 213. post a. 150. Atov Kvyymotov AlÉovevs Tor dyOva vOv Oso éywroTerodv- rog II! 448. fin. saec. II. Burrezog DHh'óóov Acu- [róv dyOva rov OwGsor dywroderodr- ATOEVS tog] II! 451. 150—100 AN d a . IP 446 b.: — og jeootovndeis Uno Tod OW4uov Omselor dcyoroUérgg eig tor xi — Goyovrog driavror. 97/6 (Argeius) Miydeos Mndeiov lla- dyoroderng Hereödyveior) II? 985 D OULEVS éyorodérng Anıov | [ 96/5 ( Argeius) Megemiov — Megezíorog GyovoUérgg "EAsvowíiav Malureve éyœrodérng Aie = TI 2085 7D eyovoderng Ilavedpraiwr &ycoroUVérge Ankor 94/3 (Demochares) OcuwwtozMis roD déywroYérov rov Ilaraïmraiwr ©. TIPc 4 Te d- Quae ex his titulis cognosci possunt, iam colligemus. Ex his decretorum verbis: dyorodérng yeootovydeis drd roD On uov ini — toyov- , , a - N 2 , . . rog éteuedndy — zei Tor dAÀorv «yoror — elucet quotannis inde a quarto exeunte saeculo usque ad finem tertii agonothetam suffragiis electum omnium ludorum curam ha- buisse. Inde etiam id facile perspicimus fieri non potuisse, ut anno 282/1 Nicia Otrynensi archonte duo viri agonothesiae munere fungerentur, ut putat Ferguson.’ Itaque ut 1 Klio V, 165, 4: „At the end of the second century there were several agonothesiai, and one man, during the oligarchie government which followed 103/2 frequently held several of them at once. We have long since known of the agonothetes who had charge of the Dionysiac agon from 307/6 on, and of another in charge of the Panathenaia, from probably as early as the middle of the third century (IX 371 b), certainly from the middle of the second (IIS 121). Both undoubtedly existed in 282/1, and since at this time each was termed agonothetes simply. Koehlers reason N:o 4. 20 JOHANNES SUNDWALL. haec tollatur difficultas, eodem anno negandum est eos agonothetas fuisse. Quae cum ita sint, tribuamus necesse est Phaedrum Sphettium anno 282/2 Nicia Otrynensi ar- chonte, quod e decreto Il 331 colligi potest. ' Neque vero quicquam obstat, quominus putemus Glauconem Aethalidam, quem etiam post annum 247/6 fuisse novimus, iam anno 296/5 Nicia priore archonte agonothetam fuisse, cum agonothesiae munus, ut erat &mıuE- Asc, certe ad civem nondum tricesimum annum agentem deferri potuerit. Docent enim tituli agonothesiae munus usque ad finem tertii saeculi &muu£isıe * vo- cari atque agonothetam munere perfunctum rationem muneris sui reddidisse. Sed num agonotheta ex suis opibus pecuniam conferre coactus fuerit, parum constat. Quamquam multi viri docti, ut Kohler et Spangenberg, putaverunt agonothetam sumptus ludorum ex suis opibus sustinuisse, quod ex compluribus decretis apparet eum multa ix rov idior impendisse, mihi tamen Thumser rectius hanc rem diiudicavisse videtur? (Zeitschr. f. öst. Gymn. 1886, 263 f.): Wire nach der Auffassung der Athener der Agonothet rechtlich zur Übernahme aller Obliegenheiten des Choregen verplichtet gewesen und hätte nicht der Staat, der Quoc, die finanziellen Leistungen der Choregen rechtlich auf sich genom- men, dann hätte es in den Urkunden heissen müssen: 6 — dyorodérps tyoonye und nicht: 6 Önuog &yoonyeı, zumal die übrigen Bestandteile der Choregeninschriften aus den früheren Zeiten beibehalten wurden — Rechtlich also übernahm der önuog die finan- zielle Leistung des Choregen, der Agonothet war gewissermassen nur das Executiv-organ des Staates, das er eben bedurfte. Wenn nun der Agonothet aus eigenen Mitteln zur Aussteuer des Chores etwas hinzuthat, so war es sein eigener Wille, nicht gesetzliche Verpflichtung, mag dies auch mit der Zeit immer häufiger geschehen und endlich zum steten Usus geworden sein. Dazu stimmt, wenn der Geldleistungen, welche der Agono- for thinking that the two offices were not created simultaneously is proved fallacious*. Immo vero puto agonothe- tam eum alios ludos tum Panathenaeorum ludos curavisse, namque proprium Panathenaeorum agonothe- tam ante finem tertii saeculi fuisse (vide infra) demonstrari non potest. Errat Köhler (II* 421) in eo, quod non multum temporis putat inter creationem agonothesiae Dionysiorum et Panathenaeorum intercessisse; cum tituli, quos profert (II 371 b. 477 b) nihil de proprio Panathenaeorum agonotheta indicent 1 Cave hoc cum Ferguson colligas ex eo, quod Phaedrus anno 296/5 praetor fuerat neque eodem anno agonotheta esse potuisset; nam fieri potuit, ut aliquis agonothesiam, ut Zrıusizıev, una cum magistratu quo- dam gereret, quod Demetrius Phalereus videtur fecisse. Neque tamen credibile est, Glauconem eodem anno et agonothetam et strategum fuisse, ut voluit Köhler (4th. Mitt. IX, 51), nam species litterarum inscriptionis agonothesiae aliquanto antiquiorem aetatem indicat. Praeterea conferendum est, quod adnotavit Köhler (1. c. p. 52, 1): „Auf eine zweimalige Bekränzung, wenn auch nicht nothwendigerweise in verschiedenen Jahren, könnte man daraus schliessen, dass der Kranz II auf dem Stein als Epheukramz gebildet ist, wührend I und III Oliv- krünze sind”. 2 Titulis secundi saeculi agonothesia &pyr quoque interdum nominatur (vide II* 421 1. 39, 52). 3 Neque tamen cum eo putamus agonothesiam voluntariam fuisse et choregias mansisse, modo apti viri eas petiissent (1. c. p. 264. cfr. Hermann-Thumser, Lehrb. d. griech. Staatsalt. I® 693; Thumser, De civium Atheniensium muneribus p. 87 n. 5). Quod enim affert testimonium (quod in titulo II" 302 una cum choregiae munere dyovoSsoí« commemoratur) nullius plane pretii est, cum Philippides iam anno 352 trierarchus fuisset et ante annum 309 sine ullo dubio complures choregias suscepisset (cfr. Reisch, sub dywvodsola in Pavly- Wiss) Et explicatur eodem modo choregia, quae in titulo II? 347 c. commemoratur. Quod tituli, qui ad posteriorem aetatem referuntur, II? 422, II* 421, choregiae mentionem faciunt, nostra non interest. Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem. commautatis. 21 thet aus eigenem Säckel that, in den Inschriften besonders gedacht wird.*' Vides titu- lis quoque probari praecipue ad divites cives id munus delatum esse. Et quo maiore inopia civitas premebatur, eo magis liberalitate agonothetae cives usi sunt. Quare ne mireris agonothetam c. a. 229 septem talenta ex suis opibus impendisse. Quae cum ita essent, necesse erat agonothesiam in singulos ludos distribuere. Quo tempore haec mutatio facta sit, iam examinabimus. Cum primum testimonium de ago- nothetis singulorum ludorum certe in titulis medii secundi saeculi exstet, nullo iure du- bitari potest, quin Micio Cephisius in titulo II^ 858 agonotheta Panathenaeorum sit. Inde vero discimus rem haud levem: cum sciamus fratres Micionem et Euryclidem Cephi- sios usque ad annum 211 in re publica versatos esse ^, agonothesiae commutationem ante hunc annum factam esse liquet. Si recte Shebelew titulum II” 858 ad bellum socio- rum rettulit, mutatio ante annos c. 220—217 facta est.” Cui rei non repugnat id, quod in titulo II” 418 b, qui tribuendus est ineunti secundo saeculo, commemoratur — ov dyo- vodirns. taque quoniam „terminum ante quem‘‘ demonstravimus, restat, ut paucis ad „terminum post quem‘ respiciamus. Eum post annum, quo Euryclides agonotheta com- memoratur, ponendum esse facile inde perspicimus, quod is agonothetae munere certe per annum functus est, cum septem talenta consumpsisset. ^ Mutatio igitur anno c. a. 229 vel paulo post facta est. Si pecuniam, quam agonothetae priorum temporum impenderant — dico septem ta- lenta, quae Euryclidem ?, aut plus talentorum, quae Chariam Cydathenaeum consump- sisse apparet — cum sumptibus agonothesiae Thesaeorum secundi et primi saeculi compa- ramus, velut 2690 illas drachmas, quas Nicogenes Philaida anno 161/0 impendit ^, quam- quam illi ludi minoris erant splendoris, dubium tamen non est, quin ob fortunam ci- vium imminutam necesse fnerit sumptus ludorum in complures homines distribuere. Quam- quam impensae agonothetarum hoc quoque tempore voluntariae fuisse videntur, cum senatui aut maiorem aut minorem zodéowov darent. Etsi vero optimatibus rerum anno 103/2 potitis unum virum plures agonothesias tenuisse videmus, agonothesia tamen his temporibus in choregiam transiit, neque mirum est, quod posterioribus demum tempo- ribus denuo commemorantur choregiae. ” ! efr. etiam. Holm, Griech. Gesch. IV p. 77. ? Pausan. II, 9, 4; cfr. Kirchner, Gött. gel. Anz. 1900 p. 453. Si autem Beloch, (Gr. Gesch. III, 2, 59) archontem Archelaum recte in annum 224/3 posuit, nihil obstat, quominus Shebelewium, qui eos anno 215 mortuos esse (lias mcropim Aemms p. 75) putavit, sequamur. 3 Le.p.65,5. Neque sine iure monendum est Euryclidem in decreto II! 379 laudari, quod &y@v« elonyno«ro. * Quod autem suspicatur Shebelew (l. c. p. 69 sq.) agonothesiam Chariae Cydathenaei anno A(nti- phili) (224/3) tribuendam esse propter illa verba xei zng émôocems yevouévne &ls rjv qvAcxzv TIS yopes, quae ex eius sententia optime in bellum sociorum quadrent, mihi non persuadet, cum argumenta, quae affert, non satis firma sint (cfr. P. A. 15220: ante a. 229). 5 Erat is sine dubio inter cives ditissimos; qui cum hanc summam profundere posset, certe rem familiarem habebat maiorem quam sexaginta talentorum, quod fere ditissimi cives attici quarto saeculo possidebant. (cfr. Boeckh. Staatshaush. T 564 f). Nam Shebelewio 1. c. p. 26 concedere non possum, ab illo magnam par- tem fortunae consumptam esse, cum filium eius Micionem vel inter ditissimos cives fuisse constet (cfr. P. A.). * Eadem fere pecunia impendenda erat chorego quarti saeculi (3,000 drachmarum indicat Schoemann- Lipsius, Gr. Alt. I* 500). 7 efr. indicem I. G. II et titulos in 'Eg. «ey. 1894, 202; 1895, 111 editos. N:o 4. [89] [893 JOHANNES SUNDWALL. De rebus forensibus aetate Demetrii immutatis commemorandum est Demetrium nu- merum iudicum earum causarum, quae appellabantur at6eyyelieu, a mille ad mille quin- gentos auxisse. | Iam quae quidem innotuerunt de institutis a Demetrio Phalereo immutatis, omnia perlustravimus. Neque tamen hoc loco praetereunda est institutio, quae ephebia vocatur. Quae qualis hoc aetate fuerit, cum antea parum cognitum habuerimus, iam spero me aliquan- tum conferre posse ad hoc institutum illustrandum. — Viderunt iam Gilbert? et Girard? ephebis priore quarti saeculi dimidio censum hopliticum fuisse. Hoc affirmatur dis- putatione, quae „Griechische Aufgebote* inscribitur, quam nuper scripsit Beloch in Klio *, ingeniose, ut solet, res tractans. Neque refellitur haec sententia eo, quod de diae- tetis in libello meo, Epigr. Deitr. p. 31 sq., exposui. Apparet enim ephebiae ordinem post pugnam ad Chaeroneam commissam novatam esse, ut omnes cives duodeviginti et undeviginti annos nati nullo excepto ephebi conscriberentur et publice alerentur. ° Atque idem efficitur, si cum Belochio titulum IT” 563 b numerum epheborum Cecropidis anni 334/3 exhibentem spectamus °; nam hoc ex titulo satis elucet numerum epheborum amborum aetatis graduum circiter 900— 1000 fuisse, cui numero optime respondet, quod Francotte ostenderat quarto saeculo viros duodevicesimum usque ad vicesimum aetatis annum agentes 1176 fuisse", si horum in numerum referuntur ii quoque, qui arma ferre non poterant. At iam exquirendum, quale fuerit institutum ordinis epheborum optimatium tempo- ribus, quamvis testimoniis rerum scriptorum destituti simus atque ne lapidibus quidem hac in re inniti possimus. Neque tamen dubitari potest, quin ephebia Antipatri tempore immutata sit, nam fieri non potuit, ut ille optimatum patronus permitteret, ut qui civi- tate electi essent, se armarent. Certe igitur ephebi ex iis, quibus census erat, conscri- bebantur. ^ Sed quomodo res se habuerit ea aetate, de qua nunc agimus, Demetrio rempublicam administrante — nondum colligi potuit. Ad quam rem probabili ratione investigandam optimum mihi videtur titulum II’ 251 b, in quo inest catalogus ephebo- rum anni 306/5, valde eum quidem mutilatum, denuo quam accuratissime examinare. Conati sunt hoc facere iam pridem multi viri docti; sed collatis iis quae adhuc exposita sunt, titulus non satis excussus mihi videtur. Quod Köhler ex hoc titulo collegit ephebiam eo tem- pore annuam fuisse ° atque quolibet aetatis anno iniri potuisse, non sine iure opinioni eius adverseris. Optime de hac re iam De Sanctis iudicavit (1. c. 4, 5): ,,Sembra che ! efr,, quae de hae re exposuerunt Martini, sub ,,Demetrius Phalereus, in Pauly-Wiss. et Lipsius, Das att. Recht. I, 207. Quae de verbis un ovo« dwvuvj, quae exstant in lege Cantabrigiensi, commentatus est Bergk, iam ab omnibus viris doctis refelluntur (cfr. Lipsius, l. c. p. 229, 39). * Gr. Staalsalt. I? 352 f. > Sub Epheboi, Daremberg-Saglio. ' cfr. praesertim V p. 351 sq. > Quod videtur factum esse anno 336/5, certe non post auctumnum anni 335 (Beloch, Klio V, 353; cfr. Wilamowitz-Mollendorff, Aristoteles u. Athen I, 194). SEC AD SIG ? L'industrie dans la Grèce ancienne 1,165. * Quod probavit De Sanctis, 1. c. p. 4. 9 Ath. Mitt. IV, 333. Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem. commutatis. 23 l'iscrizione citata. provi che era tuttora biennale, — Infatti [ini Evéevi]xzov toyor[tog] si lodano gli ephebi roig iyy|oegérrag Exi Kogoipov &oyorrog], in modo perd da mos- trare che la loro ephebia durava tuttora. Ma l'iscrizione degli ephebi avveniva (pare) al principio dell anno in cui entravano $n servizio (Lys. XXI, 1 cfr. Lipsius, Jahrb. f. Phil. 117, p. 299 seg). Per di pw quella formola, usata quando lefebia era biennale, sparisce allorche era sicuramente annua. Riccorre per Vultima volta nel 303/2 (B. C H. XII, p. 149).* Quae sententia probatur iis, quae Ferguson nuperrime de hac re exposuit in libello suo The priests of Asklepios, quo copiose ostendit ephebiam illo anno neque annuam fuisse neque quolibet aetatis anno potuisse iniri. ' Praebet autem is titulus numerum epheborum, quo nuperrime Beloch et Ferguson ad ephebiam illius temporis cognoscen- dam usi sunt. llle? igitur ratione instituta epheborum illorum pagorum, quorum nu- merus ex indice cognosci potest, cum XLV ephebos e XVI pagis conscriptos esse col- legisset, computavit numerum epheborum omnium CXL Atticae pagorum eireiter CCCC fuisse; quae sententia cum aliis quoque titulis comprobetur, existimat his temporibus singulis annis D fere iuvenes arma tulisse, quibus rebus cognosci posse postremis quarti saeculi decenniis omnes iuvenes aetatis lege constitutae ephebos factos esse: anno igitur 306/5 ordinem ephebiae eundem atque anno 334/3 mansisse. Quod argumentum tamen aliquid praebet offensionis. Aperte enim vir doctissimus errat in eo, quod tres Xype- taeones numerat, cum in titulo unus commemoretur ac ne is quidem ephebus, sed sophro- nista?, qui minime in illa computatione habet locum. Dubium id quoque est, num alii catalogi, quos affert Beloch, nomina epheborum exhibeant; equidem titulum IT” 1006 catalogum prytanum esse vidi.* Neque vero Fergusonii ratio praeferenda esse mihi vi- detur. Qui cum numeros epheborum nonnullorum pagorum, qui in hoc titulo exstant, et numeros eorundem pagorum demotarum, quorum conspectum P. A. exhibet, inter es compararet, universum epheborum numerum D vel DC fuisse collegit; quamquam hoc argu- mentum prytanum numeris comparatis confirmare conatus est, parum accurate hane rem egit. Attamen haec ratio sola recta est, cum soli numeri prytanum certam magnitudi- nem pagorum indicent.? Quae cum ita sint, ut res ad liquidum perducatur, numerum epheborum illius tituli una cum numeris prytanum, qui eorundem sunt pagorum, afferam. !] c.p. 164. Quod obstare videtur binorum fratrum commemoratio, minime quod apud Koehlerum legitur, certum est, ut monuit Ferguson. Certe ita supplere possumus, ut non fratres in hoc titulo fiant. ? Klio V, 352. * [d ostendi in Klio VI, 330. * efr. Epigr. Beitr. p. 12. 5 Vide mea Zpigr. Beitr. p. 53. N:o 4. 24 JOHANNES SUNDWALL. Tribus Pagus Num. epheb. Num.pryt. ! [Lou |evıeig 3 1 I'«o]y 2 4 "Avriyovíóog a | us riso asm | [Arnv elis” 4 3 [KodwzidJa” 1 2 Anunroıcdog II RARE 9 (13) DID u | 2er | PIA lAylovai[ der] 1 [3] ”Eoeydeidog UI [Evlorvuelis] 11 2 [Are ]yvodóto: | DLE (9) | Onuezeig] 1 1 "uel IIcoye6& |; * Cri l'Eoysis] ? PET D 6 NAH dnyc|ieig] I ]l 3) Aiyeidog IV Tlolpfida] ' 3 2 {ados '' on | | Eiosside ]ı 12 il 1 | Xo2«oy ]eig ? 2 [5] | Keo« ]usig 3 [6] Areuerridog VII J Kırvvveig 2 [3] | Oooizıoı il [5] [Kleyereils] 5-2? [6] | | é | | dpt Ara Oiveidog VIII | 949 Tom. XXXIV. De institutis reipublicae Atheniensium post Aristotelis aetatem commutatis. 25 Tribus Pagus Num epheb. Num. pryt. | ?--2 ‘Iaaodorridog X "Ave eei [ei] 1 3 "Ererlovoror '* 1 (1) 1 De numeris prytanum vide mea Epigr. Beitr. p. 81 sq. > Primum cuiusque phylae nomen sophronistae esse iam in Klio VI, 330 demonstravi. 3 Non certe diiudicare licet, num hunc demum rectius quam Oopasis suppleamus. * [d enim lacunam optime explet. 5 Hune demum propter multitudinem nominum supplendum esse consentaneum est (cfr. Beloch Klio V, 352). 6 In hunc demum bene quadrare videtur, cum Hestiaeum, Sophani filium, Themacensem secundo sae- culo habeamus P. A. 5199. 7 Suspicor hunc parvum pagum exaratum esse. * Mihi quidem hoc probabile est. cfr. not. 10. > Ut infra not. 10 demonstrabo, hoc fragmentum ad Pandionidem referri nequit, quod voluit Köhler. ? Aliud suppleri non potest, nam supplementum Köhleri (IIe][e]v[ieis] collocatione litterarum tollitur. 1 Supplementum certum est. 2 De meo supplemento vide P. A. 5892: Evésvos "4oyímzxov Eigeoiöns, epimeleta a. 186/5. ? Licet hoc supplementum, quod apud Belochium quoque (K/io V 352) reperitur, pro certo habere ex nomine, quod exstat in JP. A., Hevoulns Hevoxkéovs XoAwpyevs, quem eundem esse atque Æelvoxléou v. 9 huius fragmenti consentaneum e. t. ^ De hoc supplemento vide P. A. 4167. Iam reliquum est, ut quae ex his numeris colligantur, doceamus. Quod Ferguson credit hune titulum plura nomina habuisse quam habet catalogus senatorum, id ei con- cedere non possum, quod quamquam Euonymon pagus mirum in modum tanto maiorem numerum epheborum habet, in tribu Acamantidis viginti sex prytanibus quattuordecim ephebi respondent. Quo ex tribu cum certe non plures XXX ephebi in tabula sint re- lati ^, numerum epheborum omnium tribuum CCCL fuisse concludimus vel CD, quo nu- mero amplior fuisse non potest. Attamen hic numerus pro illis fere D ephebis, qui erant anno 334/23, minor est quam ut inde colligi possit delectum omnium iuvenum ha- bitum esse; quod fieri potuisse prorsus nego, nam cum omnium civium, qui erant aetate Demetrii 21000, fere sescenti quotannis in numerum tironum recepti sint?, licet non omnes iuvenes muneris militaris officium expleverint, parum verisimile est numerum epheborum usque ad quadringentos minutum esse. Sin autem putamus DL ephebos nu- mero 21000 civium respondere, circa quadringenti numero c. 15000 respondent, cuius numeri vim explicare licet, cum reputemus, quantus hoc tempore fuerit numerus eorum, ! Ferguson quoque hune tribum viginti sex ephebos habuisse putat l. c. p. 164, * Si calculos Belochii (p. 352 sq.) sequimur. N:o 4, 26 JOHANNES SUNDWALL. i qui omnia civitatis iura habebant. Namque a re haud alienum est putare ordinem rei militaris Demetrii aetate institutum anno 306/5 mansisse, quamvis populi potentia iam anno ante restituta esset. Confirmatur hoc eo, quod probabile est numerum eorum, quibus census erat, fere 15000 fuisse. Ita de ephebia Demetrii tempore constituta nostro iure negamus alios cives nisi censos ephebos conscriptos esse. [5o0op02X0224p)] 1 0 sm avoaludtofip >= ^ - 000 so eu ed nod Shaa aoo [nhuz 5]igy»ósDr — ray Soon 10121000 nb Soyaod[ sus Sa 03]pxooibliy Sokonnlpr Sıaaaaazıy aozapborp Soroıhluy a02470275], 5020011], a025019190» V Sla Ox am Sıanlpday «ol = zog ao21x0a[2E Jer. Sia[ddnyox aoa23[aor Jour ?2[» 91030251 7 aliti nog pro [acr oz dL HOA LO N EIE 1« ona ox ralur s a010ad017 [50150369 101920[1 5], doux 513 rn x [ ay, Soaon[lr Sa[o [al aoa A [50901240 gozrz[] [509017200 x3 xy] ye Sogi[aa4» n»x p] hu a[o | | 5[130» 40311] [1902304 — ox [9aayr aombip oz ao1|nzog;| CC E [50922403 y] [5o00140294»g][] [513 » nh ] > [50025 410] Ems er av ]504 —— S[aozrz]»tS [yi 5|aogyzoantaz 3[- 10192 0a 4 [nap. toy zogryayulo Souonlarug 5o2n0[10 —— aoa»Oxoa»|qy — — = | V a025010T1/1»y 5[ mug Wee x alopråaozovrp so = | 1010» 0 @73]J, a]oZ» n32vp ao —— E —jeose TOME JA [peces 5a Joa 10a j- Sof För | £027: Sozok]anol : - ]owrip 5010| — ]eas 500]opog[arr ao2»d2]02X0p Sonlg = E 72g1]4[o]r, = Jooz Shas[4 F = wo Saoy]nzg3o2:|apag — — — — 5131]» 4h qp 51]2aac [ag = lasset Laon mm _ S]hapdzozonly. azgluyadltp aon ]aao[02], — —]x a[o — = Sodupoulg[y. So [5132103 w] [ ] Shlazgonwly — — — LE oo Hem = aoa[ —M[ x ed rnlpızogoy [o or | [521331058] | aod = 10[7a]a 44 óng | Sour 61202 T =S a0220z024ay |Skutop ne Saogyxo[ = 40q13r043z = a —X Saogyxod[05p — —— aoüpXonhgz | — — x Sa[saha p, 5132 a [mgr [ Sozannapy, orc 1o1bly aoX»a»g = — es svag sonet Som[v?qpo |Soaoxıp 39102 |xü pro [5003242 p 5092230305] Sogppao[zhmnthpr- Slopraodılaay, 01h 970240431020 21 2420222 n]o1 blıfın ın#paSılaam 123590 kvöpy|aonlpaoalunınn 240220 400 p5lyl295k 2alibnètnapalzz o]5224 ogdhbgaoaio[ronanat1024222]o!20o122[1h418 agılayluao azanıza niaürpanz 4019319 niloó4aoaaoyn20»9[ 194023240 2024]00b0040[112x a -ozlnooxa Mpödnam rr RAR RR ee nene 0112z43900022412x5a0mÓlpp]ipzacghbsanana[onoaona1222701 l4 013900239070 2 ‘ Li i x 4 Lid CHEF x i x y J jos smaozo [een lonkjp === Di CSD SE erste *ahgyóaogr]ozaodp 55e tete tentent ra]liagaai0ag[m4»222 7 gi»5aoypzongrogSao]z212x392205[|412 123 5 ^ * E "aonltgaoapóvxaog]o 4»ovupio[x172902 043 S2022mIDaya ++... ONE TEEN Eee En AE OT ID Oc Dean ee le noie eee 10. EDER te»pesags»paizogib one GO DE ra FO ET OTO INA CD HIE CO on en AT 2314l]5p,aoa[ doc Deu : D OO LEE EEE ET d C ERE TO oo xerox CL EL T [ott EEE EEE PTS LOT) YA srt on bee a Sg 111 00242 339p »2[1010lyr aoXp 022g 7 2 2aor223za5040 Daorinyip' es 504049 any) ]oswóp. à a[an$2p291400b008a02323 5*5 n e hüootao2ima]zpinoga[imxz:::----........ MOESHA ZIP RER 423001]lQalia20[ CH OL PEE rhe FORE E ® SJronoaS102[ rag Ud ce 53245]b»04a22010|d ht DIN 10 ele ONE EE “]Safo : DOC 5 Pu 5 à X5 3 " PEN RE À à Sh 1jao00bmoqoznz[143 5» 502025 024040 »(a)o d1 00 0y 12352243 bo|odazs u[o2Saoghb3s woaımozarpzzızyaogas[a 13x 09120401liQu02 238lhvaog Sha m gosvr]»duasso ani 2103112 0] 232]h0Z a» olv[e 34 ha OralaS3a4 13403090300 za1700X p]tap2oSaog[300z 5a021 taogilhaiogXog]soS20qpzo[pQ05102 DI DIOE Ms vues elim poaae rec. 5 pr a | fe ro TE OA s (S IST Isa Re aoglhzyohprswzaslufgs ++... DD 108p300Lnawopvx LOC EE ONCE ‘Ce ‘AI HIN "Dy ö allarösznanygalz S 150]azp223410022[22000 z^ * - D Jptvaanoysni[zz: 10m nhgi]oa1»x22ya0g[122433093 asjıhblmarzawmölpz 00zama» jo[hyx37 >> ttt Jas asapati»o4[250 102200 7 ? ? °°° 8laqagsSo]z s oX0paoxz[] a 23077116], "q TSG ‚II DI T AME KE Y TL er Å T ud e es b. 4 vem ce IP on KRYPER ^ d n Ron ECOL vos à ps | (ra j TER UNE CAN LIELLE EE T ? D X 1 M Par XA: "ers | a a noni tad se 0. bar | à .*3 E j y RL { CONUM ICE DEN LEUR üox3i1i t; puse j AS hes att JE A $^ a eoi (4 & oin ya bu T s b de SM tv] 30000 14 is gx hs Wo EE E ti Prem AIDS « UN A SA TAM {ab m p sation Fox: Le TRE YE hauwmärias LFI tiw RTR CT Ados er 2 4 fer d e mA] E X. n u x p x . 4 - Y NU. + nw MAI, når igi qi yo M, Dt» PULO P M à AR f 1 x veo DPPOLITUTIULDLU Dre vor Mao. Muni M^ “| ) Tal Y CUL TM EX TP pista Wis ^ n : Ks BE - Fr ve u! re 4 Er GE Moi oa un FRS mn a is Ya apu TM bud ^u ANN £^ TM Üüxw Mm 1^ É IP INE | 1 »2h**ülóo deas I 6 E san ef CEOCREEERIYU VA FA RE z | TODUGEEIERE LET NER TREE 1 "M FO As | R Java ek I! rer wa. T T? "al , 1 114911 à ALES ELIEL Lin J *»Tv34*9ií py d 9 im IU Á , Y " (nx QAM e nri bin 7h à et H iv AN ar *A "T "m 4 Np red E ” *o* . ua RE ma bed 1 4s “ - ' lev ef N n D = CRT «nm N US |! y . Ira n FA N Ina sat BROT DTAR IS FT DR WM ON En, à bI TP D TU GR \ d ] ji i 4 B i " ta i b 3 VA CAL i AT ! * 1 1 v i D i r { i 4 \ ha, i \ AT e 1 no Y i TD 4 [| ITS 174 es À— € i d i | t Jj 17 . y M * [ | = Jj 13 B ^"; n í | —— AR | À" sep t " D Bar} ] | a! © + " LÄ + [ [ Ü 1 al ? * 1 4 » i AP BU MDR A H be SÄ D'EAU NT & » 4 "rus M dax 10 1 120334 t " ; | Y ATI ^ i 4 ont D n , t i ut RE Erle 4 4 | i "m 20 FJ h 2 », I dis M L i « { | pi T + i I e D x N 11 vs TOS Uum vt ioni ' 1 DM. nn. ed "m ) Vv 10.1 nx f IFA r y i ^ + i "T | 3M EUN + B 3 uh 3 T ar : toi 141 ZI RE 1 HUIT vi “u I 1 + i PE N MENT Le A ^ AE IESTCIMISTLED 4 n VAGN lega gt JR NELL LE Me. UN enn ul T Hr b La = te 4 aub cnn | -——D " u i i LI . 4 I LIVS * n s "MIT "T “ip À E nos t a - 3 VHS E | : i L GTA er E. A $ TT Vitis à | | * ny (4M! = => : IHN * (Hd ipe mper] «5 à E, = T x zo . X n 3 ri , B es g + D 1 I | DUI. LDAP ACTA SOCIETATIS SIENTIARUM FENNICA. TOM. XXXIV. IV 5. UEBER ELEKTRICITATSBEWEGUNG STROMKREISEN VERÄNDERLICHEN BAHNCONSTANTEN HJ. TALLQVIST. = E ee auvozWat2TtATIMA TX ON gan VE, IETLATEUODLRARE ous ky. od I. Stromkreis mit Widerstand, Selbstinduktion und elektromotorischer Kraft. 1. Für die Strömung der Elektricität in einem Stromkreise mit dem Wider- stande W, dem Selbstpotentiale Z und der elektromotorischen Kraft Æ gilt die Gleichung di = (1) E—-L3,-Wi, worin W, L und E zunächst als constant zu betrachten sind. Das allgemeine Inte- gral dieser Gleichung ist E 2 De et L = W* Const. e Verlangt man, dass die Werte £— 0 und 2-0 einander entsprechen, so findet man die bekannte Formel für den Schliessungsstrom w ee z^ WI ^ JE i Durch Multiplikation mit © erhält man aus (1) Tu = Lie) ; (2) Ei= Wë+ Li a = Wi E wonach die von der Stromquelle in der Zeiteinheit abgegebene Energie Ei gleich ist der Summe der als Joule'sche Wärme auftretenden Energie W? und der Zunahme à N. der elektrodynamischen Energie 5 LP. Es soll jetzt untersucht werden, wie eine Abhängigkeit einer oder mehrerer der Grössen W, L und E von der Zeit auf die obigen Resultate einwirkt. Statt der linearen Differentialgleichung (1) erster Ordnung mit constanten Coefficienten 4 Hs. TALLQVIST. erhält man dann eine ebensolche Differentialgleichung mit veränderlichen Coefficien- ten. Bekanntlich hat das allgemeine Integral der Gleichung di : (3) rae D die Form e/ = eus {Const + ma a 5 Soll für £—0, 2 —0, so folgt t ib u EL f LL ist allgemeiner ? —?, für £— O0, so ergiebt sich t t t (5) + foc" a. 0 2. Zuerst werde angenommen, dass der Widerstand und die Selbstinduk- tion des Stromkreises constant bleiben, während die elektromotorische Kraft E in gegebener Weise von der Zeit abhàngt. Die Gleichung (1) besteht dann fortwàh- rend. Schreibt man sie (6) am gp m 3p so ergiebt sich laut (4) und 1 Ed d LE, (7) ie | fer dt. o Für die elektromotorische Kraft der Induktion findet man in diesem Falle den Ausdruck W t W UD uum re VI EE JEU SYL (8) -LT=Wi-E=Te E dt— E. Die Änderungen dieser Kraft erwachsen also aus den Änderungen der Stromstärke i und aus den Änderungen der eingeprägten elektromotorischen Kraft E. Die Energiegleichung (2) besteht auch jetzt ungeändert. i Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 5 Gemäss der Gleichung (7) wird der Ausdruck der Stromstärke 2 wesentlich verschieden je nach der Art, in welcher Æ von £ abhängt. Es mögen einige einfache hierauf bezügliche Annahmen gemacht werden. 9. Es sei £ gleichfórmig mit der Zeit veränderlich, also (9) E- E, HM. Beachtet man die Hülfsformeln at 1 at 1 E I di — — € (1-7) conse. 1 a a E rat t ] (10) fire o a a a AL à AT Ea (11) rene ne j W Ferner ist W di | hLY— t hL (12) 214 (Bmw) =. Mit wachsender Zeit nähert sich die Stromstärke mehr und mehr dem gleich- förmig verànderlichen Werte AL esr BW ht (13) io = —qg— t^ während die induktionselektromotorische Kraft den constanten Grenzwert besitzt. Die Gleichungen (13) und (14) stellen Gerade dar, welche Asymptoten der Stromeurve und der Curve der Induktionskraft bez. sind. Die Abweichungen der Curven von ihren Asymptoten werden durch Exponentialeurven dargestellt. Es handelt sich übrigens um aperiodische Stromvorgànge, wie man ja unmittelbar weiss. Für eine genauere Discussion müssen verschiedene Fälle betrachtet werden. Man kann die Richtung der positiven Stromstärke so wählen, dass Æ, positiv ist, während h entweder positiv oder negativ sein kann. Es sei zuerst h >0 und Hy > zm. Zieht man noch die Gleichnng » d’i W NEN (15) zZ AU w): L N:o 5. 6 Hz. TALLQVIST. zu Hülfe, so sieht man, dass für ein wachsendes positives 7 die Stromstärke ? be- stándig zunimmt und durch eine überall naeh oben konvexe Curve dargestellt wird. Die Grósse EN dh verbleibt gleichzeitig negativ und nimmt von dem Anfangswerte dt — E, für =0 bis zu dem Endwerte = für {—o zu. Die Figur 1 veranschau- licht die Grössen ? und — m für diesen Fall. Es sei ferner À >0 und u Die ein- geprägte elektromotorische Kraft wächst dann wie im vorigen Pole mit der Zeit. Für pori Werte von £ bleibt @ T positiv; die Gleichung 2 0, den. (16) W CE = jy Bo hat keine positive Wurzel, S verbleibt positiv und Fig. 1. die Stromstärke ? wächst beständig, wobei die sie darstellende Curve ihre konvozo Seite nach unten kehrt (Fig. 2). Die induktionselektromotorische Kraft — L5 verbleibt negativ und nimmt mit wachsender Zeit ab, in abgebraischem Sinne gerechnet. Die Grenzwerte sind dieselben wie im ersten Falle. Zuletzt werde h negativ angenommen. Die eingeprägte elektromotorische Kraft Æ des Strom- kreises nimmt dabei ab no an zur Zeit — = ihre Richtung. Die Ableitung © TE bleibt jetzt negativ und die Gleichung (16) besitzt die positive Wurzel i hL (n) pe MG = W log AL Fig. 2. W Für 0« 4« 1, ist 4 A + positiv, in der folgenden Zeit negativ. Die Stromstärke 2 wächst deshalb in der Zeit. von O bis £,, erreicht ihr Maximum, dessen Grösse EQthü Ev, AL, EW RE se MZ an Ve V ESI (18) Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 7 beträgt und nimmt nachher beständig ab (Fig. 3). Das Verhalten der Grósse b ist hieraus ohne weiteres klar. In dem Grenzfalle = ist und d. h. die Stromstärke wächst proportional der Zeit und bedingt eine constante elektromotorische Ge- genkraft. Ein anderer Grenzfall entspricht der An- nahme Æ,—0. Alsdann ist £—ht, wo h als eine positive Grösse betrachtet ver- den kann. Man findet Fig. 3. hL | él ht | al ri c 49) | 5 di hL(, —+4 | EL umbo CNE Die Stromstärke 2 wächst mit wachsender Zeit; im Coordinatenanfangspunkte berührt die Curve die Achse der Abscissen Le bleibt negativ und nimmt von Null an bis zu dem Werte = ab. Für kleine Werte von t geht das Verhalten von ? und =D am besten aus den folgenden Entwickelungen hervor ESI A I AW | OH REF ES (20) di 1AW, | D nciht, Jm 4. Der im Art. 3 betrachtete Fall einer gleichfórmig veränderlichen elektro- motorischen Kraft wäre wohl kaum für ein làngeres Zeitintervall experimentell realisirbar. Ist die Stromquelle aber beispielsweise eine Dynamomaschine, so ändert sich £ in der Nähe eines Wendepunktes der Spannungscurve annähernd gemäss der Gleichung (9). Æ, bezeichnet. einen zur Zeit 7£— O0 stattfindenden mittleren Wert und £ soll kleine positive und negative Werte annehmen können. Für t=0 hat N:o 5. 8 Hs. TALLQVIST. die Stromstärke des Stromkreises jetzt im allgemeinen einen von Null verschiedenen Wert à. Integriert man die Differentialgleichung di W. E HE hi (21) CON AN POSER # unter dieser Anfangsbedingung, so findet man gemäss (5) W y A Ww E | (22) i-e Dod Ee dij- Zugleich ist PUS (23) — L—=e Dri Bot Sgt Diese Gleichungen könnten in derselben Weise wie die im Art. 3 behandel- ten vollständig discutirt werden. Wir begnügen uns jedoch hier mit der Aufstel- lung der Anfangsglieder der Entwickelungen nach Potenzen von t. Sie sind EL” T " m Pee 2 \L L i (24) Dune: UT GR Wi - à ee Man ersieht hieraus, dass der zeitliche Zuwachs À der eingeprägten elektromoto- rischen Kraft erst auf das Glied mit /? in 7 und auf das Glied mit t in 1 ein- fluss hat, in Uebereinstimmung mit den Gleichungen (20). Besondere Erwähnung verdient der specielle Fall, in welchem 2, = = ist. Man denke sich, dass der stationäre Strom E im Stromkreise fliesst und die elektro- motorische Zusatzkraft ht zur Zeit t=0 eingekoppelt wird. Alsdann ergiebt sich aus (22) und (23) i= E, ht ÀL -T w*w ve 5 ) (25) i DUAE = nn lee JE m — —— — Diese Gleichungen stimmen mit den Gleichungen (19) überein, abgesehen von dem Gliede 77 in der ersten Gleichung. Das Verhalten von i und — L5 er- giebt sich hieraus unmittelbar. Tom, XXXIV. Elektrische Strömung in einer veründerlichen Bahn. 9 5. Es sei ferner die elektromotorische Kraft Æ eine periodische Funktion der Zeit, von der Form (26) E — Asin (vt + à), wie sie von einer vollkommenen Wechselstrommaschine geliefert werden würde. Es ist T = die Periode, ES die Frequenz des Wechselstromes. Die Amplitude A werde positiv angenommen. Der Einfachheit wegen mógen die Werte £— 0 und i—0 einander entsprechen. Die Gleichung (7) ergiebt jetzt iz Ua t (27) mud n acra L Jo Wegen der Ausführung beachte man die Integralformeln at | Í €” sin(vi--o) dt —— — sin (vita 4B) + Const. (28) Vere at | at : | f. cos (vt + «) dt = Ze = COS (rt + a + B) + Const., e Vv? +a worin — 2) a 2 i — ; COS f = —— (29) sin 8 es ß ae : 3 W ist. Alsdann folgt mit a — I ELATI —»L , M W e» ra ran A IS] t es t Je ae JI ed T L JE cunt =. (31) = m DE e |: sin (vt + « + 8) A Í LAR h B "ywWrpap metre 6) — sin (or Be L F Der Strom nähert sich mit wachsender Zeit mehr und mehr dem Wechsel- strome (32) à sin (»t 4- e 4- B), VW FR der ein particuläres Integral der Differentialgleichung (6) darstellt und durch den gebräuchlichen Ansatz 1 — C, sin vt + C, cos vt = C sin (vt + y) N:o 5. 10 Hz. TALLQVIST. direct erhalten wird. Der Wechselstrom i, hat die Amplitude A: VW" --»* Z^, wo W2 +. I2 die sog. Impedanz darstellt, und ist der Phase nach hinter der erregen- den elektromotorischen Kraft zurückgeblieben, wie es der negative Wert von g zeigt. Der zweite Teil des Stromes 2 ist A sin (a f) 7° 3 $a = — G ) 3 VW: nes Er stellt eine Art Exponentialachse dar, um welche die Schwingungen von 2, ver- laufen. Diese Achse hat die Achse der Abscissen zur Asymptote. Ist z. B. « —0, so wird nee. W+°1? i, bleibt positiv und trägt dazu bei die vorhandenen Maxima von 2, noch zu ver- gróssern, eine Erscheinung die mit der sog. Ingangsetzung der Maschine zusammen- hàngt. 6. In der Wirklichkeit wird die Klemmenspannung einer Wechselstrom- maschine nicht durch den einfachen Ausdruck (26), sondern durch eine Fouriersche Reihe (34) E = A, sin (vt + e) + A, sin (2vt + «) + À, sin (vt + o3) +: + - dargestellt, wo jedoch schon der Einfluss des zweiten Gliedes gewóhnlich nur wenige Procent des ersten Gliedes ausmacht. Zu einer elektromotorischen Kraft von der Form (84) ergiebt die Gleichung (7) die entsprechende Stromstàrke . 4, (Le : - TA (35) en en ubow 7% =: I wen (2vt + oa + B5) — Sin (e, + Br) € p ES — [sin ee y W*-r9v* worin ist. Mit wachsender Zeit nàhert sich der Strom dem allgemeinen Wechselstrome (36) qug Vin ed i-r o, + E een d td RAE. sin (2rt + e, + Ba) +". Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 11 7. Es sei die elektromotorische Kraft Æ zuletzt eine gedämpft periodische Funktion der Zeit (37) E-4Ae "sin (vto), worin À und a positive Gróssen bezeichnen. Angenähert wird dieser Fall verwirk- licht durch die in einem angemessenen Stromkreise von auffallenden Hertzschen Wellen inducirte elektromotorische Kraft. Indem man den Ausdruck (37) in die Gleichung (7) einsetzt und mit Hülfe der Formeln (23) die Integration ausführt, findet man WW t ry. (38) 20 aes eR (vb + a) dt — L do = = L € UL t 2 [ 4 ) sin (vt + « -- 8) = Oo TÅ STAS W A f SER: x EA = ASsin (vt + « + p)e —sin(e--B)e PL 5, Wal P ic worin (39) sin B -»L ;cosß Mb s u: VW -aLy vt L: y(QW—aLy vL ist. Die Stromstárke wird also durch eine um eine Exponentialachse schwin- gende gedàmpft periodische Funktion dargestellt. Die Schwingungen besitzen die- selbe Periode und dasselbe Decrement wie die Schwingungen der eingeprägten elek- tromotorischen Kraft; ihre Phase ist aber verspätet. Der weitere Verlauf des Stromes ist verschieden, je nachdem a.L << W oder ab>Wist. Hat man a < - , so nähert sich 2 mit wachsender Zeit mehr und mehr dem Ausdrucke A 4 = === "VW - aLy + vi I (40) "sin (ot + a+ f), welcher einem regelmässig gedämpften Sinusstrome entspricht, ist dagegen a > = ; so wird der aperiodische Teil von 2, d. h. Asin(@+f) 4: (41) ee wr VW- aly+ 2 N:o 5. [ev] 12 Hs. TALLQVIST. mit der Zeit überwiegen. Ist speciell « —0, so bleibt 2, positiv, d. h. die Expo- nentialachse liegt oberhalb der Achse der Abscissen. In diesem Falle ist Seen = 2= (W-aD + Die elektromotorische Kraft der Induktion ist allgemein li AE — at W 7 42 e ts ; 1 Es ; ME eh pz (42) La or el cos (vt + « + B) — a sin (rt + «+ B) e +7 sin (« + 8) e À. Auch diese Gleichung stellt gedämpfte Schwingungen um eine Exponentialachse dar. Führt man einen Phasenwinkel y durch tgy === ein, so wird etwas einfacher po AL an a W. nn Li Ver gi Aal sin (rl + « 4- B - y)e - sin («-- 8)e N erhalten. Der Anfangswert dieser Grösse für t=0 beträgt — A sin « und verschwin- det also, wenn «— O0 ist. Setzt man a=0, so kommt man zu dem im Art. 5 betrach- teten Falle zurück. 8. Setzt sich E aus einer gedàmpften Grundschwingung und gedämpften Oberschwingungen zusammen, so ist da (43) E-A,6 “sin (vf+ a) +46 ^ sin(2yt - a). Zufolge des linearen Charakters der Differentialgleichung (6) bildet man ohne weite- res mit Hülfe des im Art. 7 gefundenen den Ausdruck der Stromstàrke ? in die- sem Falle. Wir unterlassen es hier den Ausdruck aufzuschreiben. 9. Nachdem der Einfluss einer Veränderlichkeit der elektromotorischen Kraft E des Stromkreises untersucht worden ist, werde angenommen, dass der Widerstand W sich mit der Zeit àndert, wáhrend L und E constant bleiben. Man kónnte dies erreichen durch eine continuirliche Hinzu- oder Hinwegschaltung eines induktionsfreien Widerstandes. Praktisch wäre jedoch eine solche Anordnung nur schwer durchzuführen, zufolge der grossen Snelligkeit, mit welcher der Prozess ausgeführt werden müsste, um ein merkbareres Resultat zu liefern. Kleine Wider- standsänderungen entstehen tatsächlich auch durch die Erwärmung des Stromkrei- ses durch den Strom selbst; sie verlaufen aber meistens relativ langsam. Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 13 Auch wenn W von der Zeit abhängt, gelten die Stromgleichung (1) oder (6) (6) ra; und die Energiegleichung (2). Nach (4) erhält man jetzt mit den Anfangsbedingun- gen £—0, 2—0 das Integral (44) n scel eme di mE, o d Dieser Ausdruck zeigt aber im Verhältnis zu dem Ausdrucke (7) den wesentlichen Nachteil, dass das Quadratur LTE — | wa IB L / à dt nur in seltenen Ausnahmefällen explicit ausgeführt werden kann. Ist W als Funk- tion von £ bekannt, so kann man natürlich jedoch immer durch numerische Berech- nung der Quadrature zum Ziele gelangen. 10. Es sei zuerst (45) w- wobei für ein negatives die Zeit £ beliebig wachsen kann, für ein positives b aber irs : : i à unterhalb dem Grenzwerte + liegen muss, weil W nicht ins unendliche wachsen darf, oder wenn man dies wirklich zulàsst, der Stromkreis zur Zeit T abgebrochen wird und der Vorgang abschliesst. Die Berechnung des Ausdruckes (44) lässt sich in diesem Fälle, wo also das Leitungsvermógen = des Stromkreises sich proportional der Zeit ändert, ausführen. Man erhält t fat Wat = W, | eo e 0 dt W, 1— bt b log (1— bt), I läs etie m — W dt = ESL (1 — bt) bL € W st l1 (et t l]— — W 1 = | W dt (1 — bt) bL 1 f 1— — e LJo | = bL _ 2) u [ rene ne Hs (46) E(1— bt) an - = er e bL com iL (1 -bt) | N:o 5. 14 HJ. TALLQVIST. Vorausgesetzt wird hierbei, dass W, nicht gleich DZ ist. Für W=bL würde man (47) ip (1-00 log (1-0) finden. Man erhält übrigens (47) aus (46), wenn man a EE cue =") M setzt, die Exponentialfunktion entwickelt und nachher bL — W, macht. Aus der Gleichung (46) findet man durch Differentiation na (48) o 8 ja W, Fe 1 ee 20 Ga) j" = 49 di EW, LLC Aus der Gleichung (47) folgt ebenso mit W,=bL di E 50 EC 2 (50) Fr 141 log (1 E 61) di EW, 1 de L* 1-bt' Das Verhalten von © und Le kann jetzt discutirt werden. Wir betrach- ten den Ausdruck (46) und nehmen zuerst an, dass b negativ ist. Der Widerstand W nimmt dann in der Zeit von O bis © von dem Anfangswerte W, zu 0 ab. Die zweite Ableitung von 2 bleibt negativ 7? nimmt also ab, und zwar von dem Werte Gi = für £=0 zu dem Werte 7 Et yr für é=0. Man sieht hieraus, dass = positiv bleibt. Die Stromstärke i nimmt folglich mit wachsender Zeit zu. Der Anfangs- wert ist 2— 0, dem Werte £— o entspricht =». Die Curve, welche 2 darstellt, - ? - : 1— : FR ist überall konvex nach oben und besitzt die Asymptote —: Die Grósse = L9 nimmt algebraisch gerechnet von — Æ für t=0 zu — > Efürg— oo zu, also ohne dass die induktionselektromotorische Kraft ihre Richtung umkehrt. Es sei ferner b positiv und W, — bL. Der Widerstand W wächst dann von 1 W, aus für £=0 bis zu W— 0 für £—;. Weil - auch jetzt negativ bleibt, muss di Ss a 5 ^ abnehmen und zwar von dem positiven Werte £ für £— 0 zu dem negativen Werte - o für i-i. = wird gleich Null zur Zeit bL : tcn. Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 15 Die Stromstärke i wächst von Null an, erreicht zur Zeit # das Maximum bL (53) i Eü-b) E p: m—bL max W, m m) und nimmt nachher ab, bis zu dem Werte Null für ==. Die elektromotorische Kraft der DA Es wächst non — E, kehrt zur Zeit £, ihre Richtung und endet mit dem Werte x—;r ; E für fr. Schliesslich - es b positiv und W,bL grösser als 3 W, x : : : IM. es : und für W, — bL kleiner als dieser Wert ist. Wenn 5L grósser und grósser genom- E men wird, so nähert sich 2, dem Grenzwerte m 11. Mit der Annahme eines gleichförmig veränderlichen Widerstandes (58) W=W, +ht N:o 5. 16 Hs. 'l'ALLQVIST. ergiebt sich t 1 » [wa-we+sne, W, 1h, Pt We SRA (59) EN: Ys. Pp E m y L 6 s wo das Quadratur nicht weiter ausführbar ist. Unter der allgemeineren Anfangs- bedingung =? für 7— O0 berechnet man at h A (60) ae li | ae 0 Es sei h positiv, so dass der Widerstand des Stromkreises mit der Zeit zunimmt. Der Ausdruck (59) von 2 enthält zwei mit der Zeit veränderliche positive Factoren, von welchen der erste stets abnimmt, der zweite stets zunimmt. Får t=0 und £— x verschwindet ? und die Ableitung E ist für £— 0 positiv gleich # > Die Stromstärke i muss folglich zuerst zunehmen, bis zu einem gewissen d und dann unter dem Einflusse des wachsenden Widerstandes fortwährend abneh- men, alles ohne Umkehr der Richtung. à In dem allgemeineren Falle (60) hat man E i für £—O0. Es können hier verschiedene Stromverläufe für À > 0 vorkommen. Ist 4,7» 0 und E > Ws, so wird der Stromverlauf, von dem Anfangswerte abgesehen, der oben dargelegte sein. Ist 4 >0 und EL Wyi,, so wird 2 fortwährend abnehmen, von 2, zu Null. Wenn der Anfangsstrom 2, dagegen negativ ist, so wird 2 zuerst zunehmen, alge- braisch verstanden; in der Folgezeit muss, weil der zweite Factor des Ausdruckes (60) ohne Grenze wächst, ein Richtungsumkehr und ein positives Maximum der Stromstärke vorkommen, wonach der Strom wieder allmählich bis zu Null abnimmt. Man beachte auch den Grenzfall à, 7» 0, E=Wyi,, welcher einem stationären An- fangszustande entspricht. Der Strom fängt dann eben mit seinem Maximalwerte di an, indem ja für =0 3-9 ist. Wenn h d i nimmt der Widerstand des Stromkreises mit wachsen- der Zeit ab. Wir setzen ^ — —'. € muss innerhalb des Intervalles von Null bis W, ie WE me ES " m enthalten sein. Für = = wird W=0, was natürlich physikalisch nur annähernd Ed res ^ de = Wire 5 verwirklicht werden kann. Die Stromstàrke ? wird aber für br nicht unendlich gross, wie der Ausdrück (60) zeigt. Aus der Differentialgleichung (6) ersieht man, dass gleichzeitig = positiv, gleich + ist. Also nimmt i wachsend den Grenzwert an. Me MI SON RTI. E : > Die Grösse L'itsr'=1t 51: ändert nicht ihr Zeichen in dem betref: fenden Intervalle, der erste Factor in (60) nimmt also ab; die Exponentialgrösse Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 1 unter dem Integralzeichen nimmt zu, also auch das Integral selbst. Das Verhalten von ti ist hieraus erkenntlich. Wenn Z => Wii ist, so wird 2 beständig wachsen, wobei für ein negatives 2, der Endwe { Ist dagegen E — Wyiy, also à 7» 0, so wird © zuerst abnehmen, bis zu einem gewis- sen Minimum, und nachher zunehmen. Der kleinste Wert von i ist positiv, d. h. der Strom ändert nicht seine Richtung. Die Grenzfälle à, — 0 und E — Wy, sind ohne weiteres zu erledigen. Das Verhalten der Grösse — L di geht aus dem oben dargelegten so einfach dt hervor, dass aur eine weitere Ausführung verzichtet werden kann. Für h <0 ist zur Zeit 7 == — E, d. h. nicht nur der Widerstand des Stromkreises, son- dern auch die gesammte elektromotorische Kraft nähert sich dem Grenzwerte Null. Hierdurch erklàrt es sich, dass die Stromstárke nicht ohne Grenze wächst. Es verdient noch den Ausdruck (60) unter der Annahme, dass h und t klein bleiben, in eine Reihe zu entwickeln. Man findet bis zu den Gliedern mit h und 2 inclusive LU OBIIT IS W, (E — Wyio) + hLi (61) j—d, = ot, _ WG GT E — Wyio) +hL op und ; 7 (E— . 2 (62) > Die Grösse h wirkt also in ? erst auf das Glied mit # und auch das nur wenn 4, von Null verschieden ist (vergl. Art. 4). Die Wirkung einer kleinen Schwankung des Widerstandes kann hiernach beurteilt werden. 12. Der Widerstand W möge periodisch um einen mittleren Wert W, schwanken. (63) W= W,+wsin (vt + o). Es wird vorausgesetzt, dass w< W, ist, so dass also W positiv bleibt. Mit der allgemeineren Anfangsbedingung berechnet man jetzt Wo (64) End W d rhone RH les a — cos (vt + all | dmm dts. Der Ausdruck ist ziemlich komplicirt und soll nicht nàher discutirt werden. Wenn w klein ist, so ist der Stromverlauf nur durch gewisse kleine Sehwankungen von dem durch die Gleichung N:o 5. 18 HJ. TALLQVIST. dargestellten Stromverlaufe verschieden. Einfacher liegen die Verhältnisse hier und in den früher betrachteten Fällen, wenn #=0 ist. Alsdann verursacht die Wider- standsänderung eine Stromänderung und diese inducirt eine elektromotorische Kraft. Man erhàlt m w (65) js " "E rp p ias Wes osa) Der Strom stirbt allmählig aus, indem er gewisse Schwankungen um eine Exponen- tialeurve ausführt. Wählt man speciell « — 0, woraus folgt, so fallen die Punkte der Stromcurve mit den Punkten der Exponentialcurve 2 zu den Zeiten 0, fj 9T, 3T u. s. w. zusammen. Beide Curven haben in die- sen Punkten gemeinsame Tangenten, wie die Gleichung à We w = di = 7,1 cos») W, + w sin vt a We € L zeigt. Die Stromeurve liegt vóllig unterhalb der Exponentialcurve. In dem allge- meinen Falle, wo « nicht gleich Null ist, schneiden sich die beiden Curven in den oben genannten Punkten, so dass die Stromcurve wechselweise oberhalb und unter- halb der Exponentialeurve liegt. Man beachte besonders den Fall «=, welcher Wo t M sin vt i= 4e L vl giebt. 13. Wenn E und W beide von der Zeit abhängen, so hat die Differential- gleichung (1) laut (5) das Integral 1 pt t 1 pt (66) S BO pe freda | EDI m oder mehr speciell, für 2; — 0, LR À (67) c QU [ por JW d Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 19 Wir betrachten einen Specialfall, in welchem die Quadrature ausführbar sind. Es mögen E und W gleichfórmig mit der Zeit veränderlich sein und zwar in dem- selben Verhältnis, also (68) E=E,+ht; W=W,+ht, wo hh EB Mm Durch Ausführung der Rechnungen findet man aus (66) TP ET (69) E - (mine) ow usw. Je und specieller für 2; — 0, entsprechend (67) 1 , 1.5. (70) ._ En N Sind À und A, positiv, so zeigen diese Ausdrücke ein ähnliches Verhalten wie bei constant bleibenden Werten von Æ und EE Der Grenzzustand für = ist ein stationàrer Zustand mit der Stromstärke m 2. Die Zunahme von W com- pensirt dann um Zunahme MN E. Vordem nimmt 2 beständig zu oder beständig ab, je nachdem Bo W^ 2 oder À W, Nn 180 : eu W, . Sind h d h, negativ, so kommt nur das Zeitintervall 0 < 7 € — 7, in Be- 1 tracht. Man setze h,— — h, und bilde ausser 1 à be 2 (71) Bl, By Quen) iq ge noch di ^ |; E W, = hit = (n (y we) dt i4 L ; j Diese Ableitung wird eben Null für = ua sonst nicht. Hieraus folgt, dass i in dem Falle E, > Wyi, von à an beständig wächst, bis zu dem Maximum für zit 1 und in dem Falle Æ, < Wyi, fortwährend abnimmt, bis zu dem Minimum 1 m ; -m e. Zum, min W, N:o 5. . 3 20 HJ. TALLQVIST. in ist positiv; für i, > 0 ist auch à, > 0; für % «C 0 kann 2,,, positiv oder nega- tiv sein. Nur für i, < 0, 4, >0 kommt also ein Umkehr der Stromrichtung vor. Der Grenzfall à — 0 ergiebt sich aus dem obigen ohne weiteres. 14. Wenn der Stromkreis nicht starr ist, sondern seine Form während des Strömungsvorganges ändert, so kommt in der Differentialgleichung (1) links das Glied — Imm hinzu, welches die durch die Änderung der Selbstinduktion des Strom- kreises lei elektromotorische Kraft bezeichnet. Man erhält also di .dL PELLE ah oder di (W,1dL\., E dt Gn a) oder noch d (Li h (72) mtt —Wi. In diesen Gleichungen können L, W und E alle mit der Zeit veränderlich sein. Wenn äussere mechanische Energie nicht dem Stromkreise hinzugeführt wird, sondern die Ânderung von L durch die elektrodynamischen Kráfte der Strom- elemente selbst bewirkt wird, so besteht die Energiegleichung, die man aus (72) durch Multiplikation mit 2 erhält, (73) Ei- We £089 we S (s te) Hierin ist E; die von der Stromquelle in der Zeiteinheit verausgabte Energie, We? die Joule’sche Wärme in derselben Zeit, 3, (s Li J die auf die Zeit bezogene Ände- rung der elektrodynamischen Energie des Stromkreises oder der Eee Ener- gie des umgebenden Feldes zufolge der Änderungen von ? und Z und endlich Se E die mechanische Arbeit pro Zeiteinheit, welche zur Vermehrung des Selbstpotentia- les Z des Stromkreises verbraucht wird. Was dies letzte Glied betrifft, so betrachte man z. B. einen aus zwei zu einan- der parallellen linearen Leitern von der Länge / in dem kleinen Abstande a gebildeten . Teil des Stromkreises, wo der Strom i in derselben Richtung fliessen mag. Der Selbst- induktionscoefficient dieses Systemes, oder eigentlich der gegenseitige Iuduktions- coefficient der beiden Leiter auf einander, beträgt bekanntlich in einem unmagne- tischen Medium 21 (74) L-20 og #1}. Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 21 Aus dem Ampèreschen Grundgesetze berechnet man ohne Schwierigkeit fär die zwischen den beiden Leitern wirkende anziehende Kraft den Wert Unc Nimmt der Abstand der beiden Leiter um — da ab, so ist die von den elektrodynamischen Kráften verrichtete Arbeit —ÿ 4 da. a Andererseits hat man 2 in = GR a und iles on 5 2dL--—37-da, a a w. Z. b. w. Giebt man der Differentialgleichung (72) die Form d(Li Was. (75) +: Li=E mit Li als abhängige Veränderliche, so erhält man unmittelbar laut (5) das Integral Ww t + W (76) "= 1e we I do + fö gel i" at . eo 9 Man ersieht auch ohne weiteres hieraus, welche Abänderungen der Ausdruck erfährt, wenn W constant ist oder wenn E und W beide constant sind oder wenn 2,— 0 ist. L, bezeichnet den Wert von Z für £—0; ist 2, — 0, so erscheint diese Grösse nicht explicite in der Gleichung. Die gesammte Induktionskraft ist jetzt gemàss (75) und (76) 2 (ew : tW pt (tW (71) du). ED. wie Jo "noi oH E AK | sd EG dt 1 L 3 und die erste Ableitung von © hat den Wert di E (7+ I =) (78) dt L L Ld t t tW = — di = eta de Ire | ehe t dt PR TE dt Jie 15. Es ändere sich der Selbstinduktionscoefficient Z proportional der Zeit, also (79) een, N:o 5. 22 Hs. TALLQVIST. während W und Æ constant bleiben. Die Integrationen in (75) können in diesem Falle ausgeführt werden. Man erhält st t Ww 4 dt W L,+ht =) Er Crus J PA A LH Tm log je y: à Ww ere eques p. 0 at tW W | dor ge c da I ae jt. e 0 W+hl Lo _ WER (80) ; E nt ^ Wr DIE 2d r ') 3m und W en u RA t) "ED W+n (82) d = =- E+Wi=- E+ w (= — DIE a ) Diese Gleichungen setzen voraus, dass W+h nicht gleich Null ist. Hat man spe- ciel W+h=0 und setzt h=-—h’, so folgt direct oder durch einen angemessenen Grenzübergang (83) psu flog rt B (84) om (85) ma = --z(1 - log ^ n) + Wi. Die Gleichung (80) ergiebt beim Uebergang zur Grenze h=0 mit Hulfe der Formel 1 (86) lim (1+x)z — e, (x — 0) die bei constanter Selbstinduktion des Stromkreises geltende Gleichung (87) fige ^. Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn 23 Der Ausdruck (80) der Stromstärke soll jetzt discutirt werden, und zwar zuerst für / >0, d. h. wenn der Selbstinduktionscoefficient mit der Zeit wächst. Falls E — (W+h)i, ist, so wird die Stromstärke fortwährend wachsen, von dem Anfangs- werte 4, zu dem schliesslichen Werte Ws für £— o. Dieser Wert entspricht einem stationären Endzustande, worin der Zuwachs von L eine gegen E wirkende elektromotorische Kraft hervorruft, welche die Stromstärke unter dem bei constan- tem LL geltenden Werte L herabdrückt. Die Anfangsstromstärke i, kann positiv oder negativ sein, in dem letzteren Falle findet ein Richtungsumkehr zur Zeit h 88 L, W+h.\wrn = le) -1) statt. Die Induktionskraft — un bleibt fortwährend gegen E gerichtet und wächst algebraisch, von dem Anfangswerte — #+ Wi, zu dem Endwerte — Wr Br Ist dagegen .E — (W -- h) ij, so nehmen 2? und — e beide fortwährend ab; die Grenz- werte sind dieselben wie oben, und der Strom behält seine Richtung bei. Ferner sei h negativ, so dass L mit wachsender Zeit abnimmt. / muss jetzt in dem Intervalle 0Sih' beziehen. Je nachdem E>(W-H)i, oder E<(W-—.h’)i, ist, werden © und — nn beide fortwährend wachsen oder fort- während abnehmen. Die Grenzwerte sind bez. i, und — E+ Wi, für t=0 und = wen s = = an y E für tie . Man ersieht ohne weiteres, wann Richtungs- änderungen vorkommen und berechnet die Zeit derselben. Es sei ferner W — ^'. Statt (89) und (90) schreibe man dann m ! —(1—— (91) Se OR (; FT (Cu nel ew) 25: ; "A (92) di E*x(v-W)s(, W jeu dt L, ( L, N:o 5. 24 Hr. TALLQvIST. LU : 3i TEENS: : ^ -] di Wenn t sich der Grenze 7, nähert, so wachsen die absoluten Beträge |2| und di jetzt ins unendliche. Ist i, >0 oder à, «0 aber E > (h' —W)(— 4), so nehmen 2 und —- ue fortwährend zu, ist 1, <0 und E<(h’—W)(—i,), so nehmen diese Grössen fortwährend ab. Die Anfangswerte sind bez. i, und — £ + Wi, wie früher. Ein Richtungsumkehr von i findet nur für 4, « 0 und E > (W — W)(— à) statt. Für W——h-h' gelten die Formeln (83) und (84), wonach ? und — = in dem Intervalle 0xt« T^ fortwährend ohne Grenze wachsen. Aus dem oben dargestellten ersieht man ferner, wie die Gróssen ? und — an sich in dem Grenzfalle 4 —0 verhalten. Der Ausdruck (88) wird gleich Null und der Strom verläuft stets in positiver Richtung. 16. Zu einem relativ einfachen Resultate führt die Gleichung (76) in dem Falle, dass W und Z beide mit der Zeit veränderlich sind, ihr Verhältnis aber constant bleibt. (93) T- Man findet P | E : JJj ER " (94) = TE ILE 3r (^ 9] e f , und : Ws (95) zog ES Was TES dt Wie auch Z von der Zeit abhängen mag, so nimmt die induktionselektromotorische Kraft numerisch mit wachsender Zeit ab. Wir unterlassen es in (94) irgend eine Annahme über L zu treffen und den so erhaltenen Ausdruck zu discutiren. Tom. XXXIV. II. Stromkreis mit Widerstand, Capacität und elektromotorischer Kraft. 17. Ein Condensator von der Capacität C werde aus einer Stromquelle E durch eine Leitungsbahn geladen, deren Selbstinduktionscoefficient vernachlässigt werden kann. Der Widerstand der Bahn ist W, die Differenz der Potentiale der Condensatorbelegungen werde mit p bezeichnet und in entgegengesetzter Richtung zu E positiv gerechnet. Zur Zeit #—0 kann der Condensator eine anfängliche Ladung 9 = Cp, besitzen, er kann auch ungeladen sein, entsprechend p,— 0. Rech- net man die Stromstärke 2 positiv in derselben Richtung wie E, so gelten die Gleichungen E-p= Wi, (96) ee 2c dp dt und zwar noch, wenn E und W mit der Zeit veränderliche Gróssen sind, während C constant sein muss. Aus (96) erhält man a a die n En) dt tow?- oy. Das Integral dieser Gleichung ist gemäss (5) 1 [EE pt dt (98) vei vd o W m ims EL war und specieller, für py = 0, 1 - *t dt (99) pare €. lon N:o 5. 26 Hs. TALLQVIST. Für die Ladung g — Cp gilt die Gleichung del ub (100) RU qu e = Tr E und für die Stromstärke i die aus (96) hervorgehende Gleichung di 1 1dW\. 1dE (101) dt (+7 dt Ji ds Sind E und W constant, so folgt einfacher (102) 2 egi: F Der Anfangswert der Stromstärke ? beim Stromschluss zur Zeit t=0 ist — Do IU und wird augenblicklich erzeugt. In der Wirklichkeit besitzt die Strombahn immer eine gewisse Selbstinduktion, welche zeitlose Anderungen der Stromstàrke verhindert. Multiplicirt man die erste Gleichung (96) mit ?, so erhält man als Ener- giegleichung (103) Ei - Wi? 4- pi. Sie zeigt, dass die von der Stromquelle in der Zeiteinheit gelieferte Energie Ei teils als Joule'scehe Wärme W2, teils als Zunahme pi- Cp T -a ser) = av) der potentiellen Energie des Condensators erscheint. Im Art. 24 wird auch eine Veränderlichkeit der Capacität des Condensators in Betracht gezogen. Zuerst behandeln wir einige Aufgaben, bei welchen nur E und W sich mit der Zeit àndern kónnen. 18. Wenn E und W beide constant sind, so erhält man aus den Gleichungen (98) und (96) (104) Ist E>p,, so nimmt © fortwährend ab und p fortwährend zu, von den Anfangswerten py und E bez. zu den Endwerten Z und 0 bez. für =». Ist aber E0 und 8, >hCW. Die Stromstärke ? nimmt dann von = für 2=0 bis zu Ch für {—o ab, bleibt aber stets positiv, folglich wächst das Condensator- potential p fortwährend, von Null aus. Ferner sei h>0 und EF, = MT ac Ce). an : Ww VI+ 120? W? ew Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 29 Mit wachsender Zeit, in der Wirklichkeit sogar sehr rasch, verschwindet t der Einfluss der die Exponentialgrósse e cw enthaltenden Glieder, also auch der Ein- fluss einer anfänglichen Ladung des Condensators und man erhält p= — sin (sb: e), el wer _ (114) ey. yc = CR - ———— sinfvt+a+p+5). Die Phase von p bleibt der elektromotorischen Kraft nach, während die Phase der Stromstärke ihr um einen Winkel arc tg —— voreilt. Der Maximalwert der Stromstàrke ist cot dr Vw. Der Nenner dieses Ausdruckes hat den Charakter eines scheinbaren Widerstandes wie der Ausdruck y/W?--»L: im Art. 5. Ohne Schwierigkeit erhält man die Ausdrücke für p und 7, wenn die elektro- motorische Kraft E durch die allgemeine periodische Function (34) dargestellt ist. Das Ansetzen derselben móge hier unterbleiben. 21. Ist E zuletzt durch die gedämpft periodische Function (115) E=4Ae “sin(vt+a) gegeben, so folgt aus (106) durch Ausführung der Integration t t A re : LU. m om YO som rom: ven t+a@+ß)e sin («+ß)e f (116) p-pe C". mit —pOW Te 7° N:o 5. 30 Hs. TALLQVIST. Das Potential p und die Stromstärke 2 annen regelmässig gedämpfte Schwingungen um eine Exponentialachse aus. Ist a ey , so überwiegen die Schwingungen mit wachsender Zeit; p und 2 nähern sich den Ausdrücken at A sin (vt + a 4- B) e = - = : V — aCWy + v cw: (117) 1 | De AC yv * a? sin ( Gt+a+p+ne RE VA = aCWy 4 vc we : worin y — are tg (- 2) à : 5 1 " Er ist. Besteht dagegen die Ungleichung a > og so nähert sich der Vorgang mehr und mehr einem aperiodischen Vorgange, für den = po A sin (e BI, p (118) L[Asin(e*8) |, e E wise 3! | | | | ist. Man vergleiche übrigens Art. 7. 22. Die Integrationen in der Gleichung (96) sollen jetzt unter der Voraus- setzung ausgeführt werden, dass Æ constant bleibt und W sich proportional der Zeit ändert, so dass (119) W=W,+kt ist. Man findet und (120 | = ey ; ) | ‚2 CEDE P I ) kt | 0 quim W, e di (E — po) 1 | k kc di m (eo) Lgs!) Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 31 Wenn k positiv ist, d. h. wenn der Widerstand des Stromkreises mit der Zeit wächst, so nimmt mit E>p, i beständig ab und p beständig zu und mit E p, oder E< p, ist. Die = ° und Null die Grenzwerte von p p, und E bez. für LU Grenzwerte von 2 sind t=0 und £— o. Nimmt der Widerstand W mit wachsender Zeit ab, so setzen wir k=— Fk". Dabei kommt nur das Zeitintervall mes eum in Betracht. Man muss zwischen den Fällen Re k' und E2p, unterscheiden. Es sei zuerst EET Ist dann E > po, so 0 bleibt à positiv und nimmt um so mehr ab, je mehr £ sich der Grenze E nähert, während p stets wächst und sich dem Grenzwerte E nähert. Ist dagegen E — po, 80 bleibt i negativ und nimmt zu, sich der Grenze Null nähernd, während p abnimmt. Ferner sei ee k'. Der Exponent — 1 + = ist dann negativ. Wenn t sich der Grenze = nähert, so nähert sich i einem unendlich grossen Werte, welcher positiv oder negativ ist, je nachdem E > p, oder E — p, ist. Auch p ändert sich stets in dem- selben Sinne, und zwar zunehmend für E > p,, abnehmend für EL p,. Der Grenz- wert für zur ist E wie in dem Falle eines positiven £. Ist schon anfangs py— E, so fliesst kein Strom und die Ladung des Con- densators bleibt ungeändert gleich C E. Ist £<0 und gleich =; so ändert sich p proportional der Zeit und die Stromstärke 2 behält den constanten Wert Ser ° bei. 23. Auch in dem Falle, in welchem E und W beide proportional der Zeit veränderlich sind, so dass also (121) E=E,+ht;W=W,+kt ist, lassen sich die Integrationen in (98) ausführen. Man erhält nach ausgeführter Rechnung, wenn £C ungleich — 1 angenommen wird, 1 hCW, hit h CW, N BS By 70140 (5. EE , (122) | 1 ul. am he il h CW, k kC Weser i (ee 2) ty) | Wäre speciell KC — — 1, so würde manierhalten: ste M, k k p - pb = 7 (Be m rn t)og(1 AD / (123) | N:o 5. 32 HJ. TALLQVIST. Eine vollständlge Discussion dieser Ausdrücke bietet keine besonderen Schwierigkeiten dar; wir begnügen uns jedoch mit den Bemerkungen, dass die Strom- à j 3 7 FE, — po = : : À e stärke à von dem Anfangswerte y. entweder immer zunimmt oder immer ab- 0 nimmt und nur in folgenden Fällen ein Mal gleich Null werden kann, wozu dann ein extremer Wert der Condensatorladung gehórt. k>0; h20; ES 0; VINS p = min. EE h «0: Es > D; p = max. Le 4 ROMS NE LESE h2»0; Do> E^ Pot 1 go: p = min. x. | : HOS E -k»9: h «0; Do < ES cpeti po; p = max. N k--0 h>0; E, po; p = max. In allen anderen Fällen ändert die Stromstärke nicht ihre Richtung, und p wächst entweder beständig oder nimmt beständig ab. 24. Wir betrachten jetzt den Fall, dass nicht nur die elektromotorische Kraft E und der Widerstand W, sondern auch die Capacität C des Condensators mit der Zeit verànderliche Gróssen sind. Wenn ein ungeladener Condensator mit festem Dielectricum geladen wird, so steigt bekanntlich seine Capacitàt nicht augen- blicklich auf ihren definitiven Wert, sondern es ist hierzu eine gewisse Zeit erfor- derlich. Verläuft der Ladungsvorgang oscillatorisch, so ist es vielleicht sogar móg- lich, dass die Capacität gedämpft periodische Oscillationen erleiden kann, welche den Oscillationen der Ladung nachfolgen Diese Erscheinungen sind überhaupt wenig untersucht. Eine bedeutende experimentelle Schwierigkeit kommt auch bei allen Ladungsversuchen vor, und zwar in der genauen Bestimmung des Zeitmomentes, in welchem die Strombahn geschlossen wird. Condensatoren mit schnell veränder- licher Capacität könnte man übrigens vielleicht auch durch mechanische Anord- nungen erreichen. Wenn die Capacität C veränderlich ist, so erleidet die zweite Gleichung (96) eine Modifikation. Man hat alsdann E—p-Wi, (124) ; dq _d(Cp) gdp, dC Ed VIEN S io ap Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 33 Durch Elimination von ? leitet man aus diesen Gleichungen die folgende Differentialgleichung für p ab dp (1 | 14€ b n (125) ar lom [7 a)? ew: Für die Ladung q gilt die einfachere Gleichung dq 1 E (126) OT welche dieselbe äussere Form wie für ein constantes C hat. Differentiirt man die erste Gleichung (124) und eliminirt nachher p, so findet man als Differentialgleichung der Stromstärke 2 - nu 1 1 dW 1 del; 1 dE E dC 127 ] mes *tiow *wat *cat( ^ W at * Cw à oder in etwas veränderter Form di (1 | E d 1 e 'W = — 4 (128) dcm Ft. log (CW ji Wt log (CE). Ändert sich nur €, während W und E constant bleiben, so ist Qu of GON. JT He ew Cat wa‘ Multiplicirt man die erste Gleichung (124) mit ?, so erhält man als Ener- giegleichung unter der Voraussetzung, dass keine Energie von aussen dem Strom- kreise zugeführt wird, Sos dp ac (130) Ei= We +pi= Wi up +p? art 1 dC 2 -we+ [5 Cp)» dt" Die von der Stromquelle pro Zeiteinheit gelieferte Energie wird verbraucht: 1) als Joule’sche Wärme W??*, 2) zur ae der potentiellen Energie 5 E Cp! — qp des Condensators, 3) im Betrage d 5 p* T zur Ânderung der Capacität des Condensators. ! ! Vergleiche A. F. Sundell, Acta Soc. Scient. Fenn. Tom. 24. N:o 11 p. 4. N:o 5, 34 Hs. TALLQVIST. 25. Die Differentialgleichung (126) hat, mit der Anfangsbedingung q = q» = Cp, für t=0, das Integral t dt JR dt (131) q=e qmd ee LL Setzt man hier q— Cp, so erhàlt man als Integral der Differentialgleichung (125) fa t dt (132) pe de o cif, P (5. E =: e" qt. Dasselbe Integral würde man auch direct aus (125) gemàss der Formel (5) erhalten. C, bezeichnet überall den Anfmgswert der Capacität des Condensators für t=0. Wenn der Condensator ursprünglich ungeladen ist und seine Capacität nicht durch äussere Ursachen abgeändert wird, so kann C, um mehrere Procent von der defi- nitiven Capacität verschieden sein, hat aber nicht den Wert Null, wie die experi- mentelle Aufnahme von Ladungseurven zeigt. Die genaue Grósse dieses Anfangs- wertes làsst sich wohl aber kaum bestimmen. ! Für die Stromstärke ? hat man den allgemeinen Ausdruck t dt rat dt (133) "die Esp Ese Ne Aer | = Ww ww: Pot), w° Hp Ferner folgt *t dt t t dt (134) dp E 1 m Ar, Low le p, + f E Je cm al. dt OW ow" d | QW lj > S 7) Sa cs (35 di ^ E , 1dE EdM i ff HGT JE er [e cw ml 4--owi wa wartet aj (RS RN: Wenn E und W constant bleiben und nur C sich mit der Zeit ändert, so bestehen die etwas einfacheren Gleichungen 1 t dt t dt (136) Cb = ws c] ie we at}, 19-8 Por 1 pt dt t 1 tat (137) 3500 P din er mo € lp, + | eds € ad. W oW Pt aw). j 1 Siehe Hj. Tallqvist. Acta Soc. Scient. Fenn. Tom. 23. N:o 4 p. 65. Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 35 1 ptat fat Y (tdt 138) dg VOR Sa = —wJ. c / ir). WJo € gil i æ=ow OW" atj* rot), € "s 3 l pt 5 *t dt (139) di _ E 1 G ac LU E zm wo c a oOwitoWw Ww*at loupe + a Würde keine Stromquelle E vorhanden sein, wobei es sich also um die Entladung eines ursprünglich geladenen Condensators handelt, so erhàlt man statt der Gleichungen (131)... (135), frö q—q,€ Jo CW. t dt m— = sh cw. t dt (140) i-a a - n Son, t dt dp SP ac for dt CIN dt 2 t dt di | Cop ( dW |. sg [or | di CW: 1+C dt dE e a 26. Es werde jetzt verausgesetzt, dass E und W constant sind, während die Capacität C sich proportional der Zeit ändert, also (141) C=C, + ht ist. Alle Integrationen können ausgeführt werden und man findet, wenn WA nicht gleich — 1 ist, (142) mer dq Eh 1 (. E )(- h ) in, dt IFWh W 1+ Wh œ dp wii E-p,Q4 W 9.3 dt dt WC, N:o 5. à 5 30 Hy. TALLQVIST. Falls Wh=—1, ergiebt sich mit Anwendung der Bezeichnung ^/— — A h' ’ REEL 0 In us P=m-Blog(1- 5 +), (143) . dg:E-p E-m,E h FR me SE jJ. dp QU ETE. qd OD Bei der Discussion dieser Ausdrücke werde zuerst angenommen, dass h posi- tiv ist, d. h. dass die Capacität des Condensators mit der Zeit wächst. Die Ände- rung der Grössen p und 2 geschieht in dem Zeitintervall von 0 bis o» ohne Rich- tungsumkehr, und zwar wächst p und nimmt © ab, falls E > po (1 + Wh) ist, dage- gen nimmt p ab und i zu, wenn E « p, (1 + WA) ist. Der Anfangswert von p ist Po, der Endwert für =D TWh : Die Stromstärke 2 fängt mit dem Werte m an und endet mit dem Werte RT: Hat man £ > po, So läuft der Strom W+— h fortwährend in positiver Richtung; die Ladung q des Condensators nimmt dabei zu à : : C, 4- ht und nähert sich dem asymptotischen Werte d Tr Ist aber E « po, so kehrt die Riehtung des Stromes von negativ zu positiv zur Zeit ; Wh , C, (t + LP Wem Wi] ZU EWh um. Dieser Zeit entspricht ein Minimum der Condensatorladung WA (1 + Wh) p, — E TE WA. EWh q = E(C,+ht)=0.E( min q nimmt von q, bis zu diesem positiven Minimum ab und wächst nachher beständig. Hätte man genau E=p,(1+ Wh), so würden die Stromstärke und das Potential des Condensators constant bleiben und die Ladung. proportional der Zeit wachsen. Die obigen Entwickelungen setzen voraus, dass p, positiv ist. Wäre p, < 0, so ist immer Z7» p, und E>p,(1+Wh). Dann findet kein Umkehr der Strom- richtung statt und q wächst fortwährend. Es sei ferner h negativ gleich — A’, so dass also die Capacität C — €, — ht des £{Condensators mit wachsender Zeit abnimmt. Als obere Grenze des Zeitinter- Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veründerliehen Bahn. 317 valles ist dann ar zu nehmen. In der Wirklichkeit kann diese Grenze nicht erreicht werden, weil man die Capacitàt des Condensators nicht bis zu Null herabmindern kann. Der Vorgang gestaltet sich verschieden, je nachdem Wh’ < 1 oder Wh’ > 1 ist. Zuerst sei Wh' 1. Mit wachsender Zeit nähern sich dann die in den , A re h Gleichungen (142) enthaltenen Potenzen von 1- rt der Grenze Null, ausgenommen 0 die letzte Gleichung, wo die Grenze für = Null oder unendlich sein kann. Ist nun p, > 0 und EL p, (1 — Wh’), so nimmt p beständig ab, von p, zur Grenze SUE, I—Wh^» E— p, IR Eh 6 : : w Zur Grenze = Tr,» ohne die negative Richtung zu ändern. Die Ladung q des Condensators nimmt dabei fortwährend ab und nähert sich der Grenze Null. Ist Po > 0, aber E > pa (1 — Wh’), so nimmt p zu und © ab und nähert sich dabei dem negativen Grenzwerte ——] War dabei EL po, so lief 2 stets in negativer Richtung und q hat abgenommen. War dagegen E > pe, so hat die Strom- stárke ihre Richtung zur Zeit uud © beständig zu, von „-ah_( EWR \ | He E-p,(1—Wh) umgekehrt. Die Ladung q ist zuerst bis zu dem Maximum EWn ) Wa’ nar = E (Ih) GE (1— Wh) nia. gewachsen und hat dann gegen Null abgenommen. Ist zuletzt p, < 0, hat man E» p, und E> p, (1 — Wh’). Der Strom kehrt zur Zeit 4, seine Richtung um und die Ladung q besitzt ein Maximum wie in dem zuletzt behandelten Falle. Schliesslich werde angenommen, dass h negativ — — À' ist und dass die Ungleichung Wh' >1 dabei besteht. Auch in diesem Falle ändert sich p stets in demselben Sinne und ebenso i stets in demselben Sinne; die Grenzwerte für i=7, sind aber jetzt unendlich gross. Es sei po >0. Dann ist E>—p, (Wh’ — 1) und die Stromstärke i zuletzt negativ. Hat man Ep,, so findet ein Richtungsumkehr von 4 statt zur Zeit WA'—1 511 E + po Wh = 1)\=yy b er WRI N:o 5. 38 HJ. TALLQVIST. entsprechend.dem Maximum der Ladung Wh'—1 WA' 4 ACID Vot (Ie) 1, E(Co-Ht) GE ( ) EWh Ferner sei p, <0 Hieraus folgt E>p, und entweder ist E > — po. (Wh’ — 1) oder E« —p, (Wi —1). In dem ersteren Falle bleibt 7 positiv und q nimmt beständig zu, von 9%= CO,p, zur Grenze Null. In dem letzteren Falle ändert 2 die Richtung von der positiven zur negativen und q besitzt ein Maximum, wie oben. Wir unterlassen die einfache Ausführung der Discussion für den Fall Wh=-1. Er schliesst sich nahe dem Falle Wh< — 1 an, mit dem Unterschiede jedoch, das eine kleinere Anzahl von Möglichkeiten vorliegt. Der Extremwert ist r - (1-2 q ax = E(C—h t)=C He E für 27. Wenn C und = sich proportional der Zeit in der Weise ändern, dass CW constant bleibt, d. h. wenn ed TUNE 1 (144) €- 6,0 Hh); 7 (1+ At) ist, so berechnet man aus (131) und den folgenden Gleichungen t q— OE (1--h (t— Co W)) + {do — CE — C,W,h)) e CM I+h(t-C,W) | po - E1 — CoWok) — a (145) N en ei 1 + ht — E (1— CW) m, ONE fd W. Ändern sich C und E unabhängig von einander proportional der Zeit, so dass (146) Bohne TOOL nif ist, während W unveränderlich ist, so lassen sich die Integrationen auch ausführen. 1 : 19: Man erhält, wenn Wh weder — —1 noch =— 5 ist, Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 39 — öh, h Wk, h ,\| | 17 y + a Ek remi fö) ada, ES WkCs —— Mq, = Ve Em (x Waa-2whjX 56, , | 1 RES WC, AN PEN On car * o, jJ u (147) 1 f E, Wk, lö NET + TE Wh Gr Wh(+2 wil A ) | Em. ets 1$ 0) ral 1eme 16, f \ il a En. WC, 42 ro WP + wm (+ Wh)(I+2Wh) & Wir unterlassen eine nàhere Diseussion dieser Gleichungen. Sie kann ohne Schwierigkeit in ähnlicher Weise wie die früheren Discussionen ausgeführt werden. , III. Stromkreis mit Widerstand, Selbstinduktion, Capacität und elektromotorischer Kraft. 28. Ein Stromkreis mit dem Widerstande W und dem Selbstinduktions- coefficienten Z möge einen Condensator von der Capacität C und eine Stromquelle von der elektromotorischen Kraft E enthalten. Bezeichnet man die Potentialdiffe- : renz der Condensatorbelegungen mit p, so ist die augenblickliche Ladung q — Cp. Vorausgesetzt, dass die Bahnconstanten E, W, L und C sich alle mit der Zeit ändern kónnen, erhält man die Gleichungen d(Li) ... | E—p»- di = Wi, (148) | ; d(0p) da Al des Durch Elimination von 2 leitet man hieraus für die Ladung g folgende Diffe- rentialgleichung ab (149) dm up er al EC lent d?q (= ala 1 E welche linear und zweiter Ordnung ist, deren Coefficienten aber im allgemeinen Functionen der Zeit sind. Aus q = Cp folgt jetzt dq dp dC, d?q dp , ,dCdp , &C re een Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veründerlichen Bahn. 41 Wenn man diese. Werte in (149) einsetzt, so findet man als Differentialgleichung des Potentiales p d*p (z 1 dL RUE f1 Ud ^t) ar ub 1c (151) amo ERE ARG at lat Yr! E di] at" ago LO Der Vollständigkeit wegen führen wir auch die für © geltende Differential- gleichung zweiter Ordnung an. Man erhált sie am einfachsten, wenn man die Gleichung (149) mit LC multiplieirt, nachher ein Mal in Bezug auf £ differentiirt und = durch 2 ersetzt. Sie ist di (Il, odL\, 1dC|di , f AL) AC «Dae LI (151) a zr ne mua (n ae een Io ap E -35U inem a Als Anfangsbedingungen in der Differentialgleichung (149) kann man allge- mein vorschreiben für £— O0, q =4q, und i= =. Hierzu entspricht bei der Differen- Qo tialgleichung (150) p— o. -— p, und ge la) , wo der Index 0 sich auf die 0 0 0 Z Oo Werte zur Zeit £=0 bezieht. Der Wert von = für £— 0 ist natürlich nicht mehr beliebig, sondern muss die aus der ersten Gleichung (148) folgende Gleichung dL\ di [dW d'L\. (dE dp (m^ dt j dt e dign " = di dt Ji erfülen. Auf eine Integration der Differentialgleichung (151) kommt es nicht an, sondern findet man 2 aus einer der Gleichungen (148), nachdem p oder q erhal- ten sind. Als Energiegleichung folgt, wenn das System sich selbst überlassen ist, Bi= We + pi i160 — (152) o dA. cos 1 ,dC us $i 1 ,dL wer (gen) +år au cara E rhe Tees Die Bedeutung der einzelnen Glieder dieses Ausdruckes ist nach dem in den Art. 14 und 24 dargestellten ohne weiteres klar. 29. Es mógen jetzt einige speciellere Annahmen über die Variabilität der Bahnconstanten getroffen werden. Zuerst sei L constant, während W, C und E sich mit der Zeit ändern kónnen. Man erhält dann N:o 5. 42 Hs. TALLQVIST. du weg a E ang magts pod m? d’p (es dp (7 dC. d'C 12.33) dt? TC) 22 ID. Tat am LC (153) — dg dp dC aat Late egre dU - ne. CD dC |. 14, Wi-(B-p)= WO (1e war)» - E. Sind W, L und E verànderlich, wàhrend C sich nicht ändert, so folgt dp (W 14L\dp, 1 E dt: +( DET, ir FT? Te’ (154) dq dt a ‚dp q— 0p; à Ca d (Là) dt dg A AT\ dsl E | ar rala roc m? | Wi - (E p-wct (E - p). Sind Z und C beide constant, während W und Æ sich mit der Zeit ändern können, so erhält man | d'q Wdg , 1 E dB sono pe dp Wdp 1 E ap Lad LOP-LO (155) 4 naa dp G= (98 V eO di T 7 n dp A LA Wi (E-p)=WC 4 (E-p). Diese Gleichungen bleiben ohne Änderung bestehen, wenn auch noch W constant ist oder wenn W und E beide constant sind. Aus den obigen Gleichungssystemen ergeben sich entsprechende Systeme für die Entladung eines Condensators, wenn Æ gleich Null gesetzt wird. 30. Die Gleichung (156) dp Wa 1 E de "uds VC TE Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 43 bei constanten L,C und W ist berühmt. Sie ist, insbesondere für den Fall E— 0, die Grundlage einer grossen Anzahl von experimentellen Untersuchungen gewesen. Für den Fall E= constant findet man wohl die vollständigste Discussion derselben in der Arbeit des Verfassers: Ueber die Elektrieitätsbewegung in verzweigten Strom- kreisen mit Capacität und Induetion.' Bekanntlich giebt es zwei wesentlich ver- schiedene Ladungsarten, die aperiodische, falls W > 2y 2 ist, und die oscillirende, wenn W<2 e ist. Zwischen beiden liegt ein aperiodischer Grenzfall W — 9 D Die Gleiehung (156) kann noch in dem Falle durch Quadrature integrirt wer- den, in welchem bei constanten Z, C und W die elektromotorische Kraft Æ eine gegebene Function der Zeit ist. Diese Rechnung werde hier ausgeführt, obgleich das Resultat aus der Theorie der Differentialgleichungen bekannt ist. Wir gewin- nen gleichzeitig die Gelegenheit passende abkürzende Bezeichnungen einzuführen (vergl. die oben erwähnte Arbeit des Verfassers). Setzt man - —2a; ex (157) LG so sind die Wurzeln der Gleiehung zweiten Grades r + 2ar +b=0 — À, und — 2, wo (158) Ve, à,—a—yati-b, und folglich Ww. 1 (159) Ach p: hl = Fo Die Gleichung (156) ohne rechte Seite, d. h. dy Tee. 1 e = mp —( (160) üpPWrGD bolas: hat das Integral (161) p=de ht 4 Be- ^st, wo À und B Constanten sind, und der aperiodische Vorgang, welcher der Bedingung Wy oder a — y/à entspricht, zunächst beabsichtigt wird. Man bestimmt jetzt nach der sog. Methode der Variation der Constanten A und B als solehe Functionen der Zeit, dass der Ausdruck (161) der Gleichung (156) genügt, wo E=f(t) veränderlich angenommen wird. Man erhält ! Acta Soc. Scient. Fenn. Tom. 28. N:o 5. 5 44 Hs. TALLQVIST. EN pop URP = pec E und E = Ale ne Bie VE en = = ht =. wenn gesetzt wird (162) amr = Den eB p genügt jetzt der Differentialgleichung (156), wenn ausserdem dA MdB E (163) ZEN RENT zo) gesetzt wird. Aus den beiden letzten Gleichungen findet man durch Auflösung in dA . dB Bezug auf 57 und 5 dA — 1 BA aMcg a cuPEG. NE dB — l1 E Me AA ANA NL also folgt AK: = 1 1 nl lt A=K, le dt, (164) SOMNI gar Ee dt, worin X, und .K, die unbestimmten Integrationsconstanten sind. Die gesuchte Lósung der Differentialgleichung (156) ist nun laut (161) no lit — dot 1 1 SA ET e n 165 = 1 eme 1 IP 2 2 . (165) p- Ke Ke ES ze e ik Ec" dt-e i Ee en : . L _ TN : . Wenn die Bedingung W — 2 D oder a «c y» erfüllt ist, was einer oscil- lirenden Erscheinung bei constantem Werte von Æ entspricht, so sind die beiden Wiurzelgróssen (159) imaginär, und zwar 166 ee: (166) l ,=a-—iß, wenn gt i cas j^ TE CCR LO Ali Tom. XXXIV, Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 45 g gesetzt wird. Die Gleichung (160) hat dann ein Integral von der Form (167) p=e " (Acos Bt -- Bsin gt), und man berechnet, nach der soeben angewandten Methode, oder auch direct durch Transformatien des Ausdruckes (165) in die reelle Form, das Integral der vollstän- digen Differentialgleichung (156) — t = ^ (168) gea IK, cos Bt + K,sin Bt} + 1 1.—a[. (x EE RET | *8 Lo su e cosßtdt-cos3t | Ee et Oo Das erste Glied stellt regelmässig gedämpfte Schwingungen mit der Oscilla- tionszeit (169) T= = und dem logaritmischen Decremente (170) RE = W C 1 it Uca pd daa PS L dar. Schliesslieh findet man ohne Mühe, wenn gerade w=2)/7 ist, 4, — 4, — a und 1 1 2 (171) pcd Ke "tot Y ID dic E uj. = eo Jo Durch Differentiation der Gleichungen (165), (168) und (171) und Multiplica- tion mit der Capacität C erhält man die entsprechenden Ausdrücke der Strom- stärke 2. Alsdann kónnen die unbestimmten Integrationsconstanten so berechnet werden, dass für £— 0 p=», und ö=i, wird. Man erhält in dieser Weise in dem Falle W > 2/7 7 f t t (HÖ), ie te Cu I PES TU del l^ = = Te ent f pe a. Le) eo worin 1 i 1 D 173) E --LL ee jet (pr ) (173) 1 "REST 2Po 2 ANNO ıPo N:o 5. 46 Hi. TALLQVIST. ist, in dem Falle W<2VZ (174) i=- Ce “{(Kia- Kp) cos Bt + (K,B + Kia) sin gt)! t al — « f 4 : at at _ | BL e m Bt | .Ee cosßtdi-cosßt | Ee sin ft em : e/0 [uU worin E = 1 W i (175) K,=DPo; E, -s(nsrtu) ist, und schliesslich in dem Falle W — 2 ü —L JV t at t (176) geo ae E E af Hiten dt+(1 — at) f Hed a). e/0 e 0 worin f W à (177) K, Do; K, Poor ! 3 ist. Besonders einfache Gleichungen erhält man mit den Anfangsbedingungen po=0 und 4,—0, indem dann alle Glieder verschwinden, welche K, und K, enthalten. 31. In der Gleichung (156) könnten jetzt verschiedene Annahmen über die Functionsform der Grösse E getroffen werden. Die Fälle E=0 und E= constant wurden schon erwähnt und sind vielfach behandelt worden. Wir wollen den Fall einer mit der Zeit gleichförmig veränderlichen elektro- motorischen Kraft (178) E=E, +ht in Betracht ziehen, und setzen dabei p, —0, i, — 0, so dass nur die Integralglieder in den Formeln zurückbleiben. Das Verhalten der anderen Glieder kennt man ja übrigens genau; sie stellen die Entladung des Condensators für £=0 dar. In dem aperiodischen Falle ergiebt sich jetzt t el, DII h farine a- eni) " Us 7). und nach ausgeführten Rechnungen mit Beachtung auch der Formeln (159) folgt E, — t — ot hCL At — À LE,—CWHh--Hht + 2 Le auge 2 1 2 at p o— CWh-4- ht [mers (ae Le ) RESTE (Az e le ) , DES) = io = EIS (ue Ab TUE 50d h (CINES REL (179) c CP — eh — E, (e^ ^t n bots AC (ae IT gent), li — 4 Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 47 Mit wachsender Zeit nähert sich — L = der Grenze Null; ist À > 0, so wach- sen E und p beide, aber ihre Differenz Z— p nähert sich dem constanten Werte CWh und somit die Stromstärke dem constanten Werte Ch. Man findet in dem auf p. 43 genannten Werke alle Hülfsmittel für eine nähere Discussion von Gleichungssystemen, ähnlich dem obigen, weshalb wir hier zur Vermeidung von Weitläufigkeiten keine weiteren Details vorbringen. In dem periodischen Falle erhält man aus (168) mit einiger Änderung der Bezeichnungen der Variablen zuerst T= Al (180) E 3L Ze > | Il (E,-- ht) e. sin B (£— r)di. Oo Bei der Ausführung der Integrationen benutzt man die Hülfsformeln (28) und die erste der beiden folgenden Formeln at at i 2 - | fe t sin (vt + e) dt = em { sin (v£ + e + 8) BEN era) EP + Const, (181) | 3 y» ra y a 2 at at , 2 n t cos (vt 4- o) dt = e, : T cos (vt + a + B) — S) -- Const. , el Vv? + a? Vv + a worin . —v a sin B = — ; cCosB=— y »* + a? j Vw + a ist Man erhält dabei mit Anwendung der Bezeichnung (182) ere eur JE — at m UE, sin (Bt + y) — h y/ LC sin (Bt + 2y)\ = RW = . — at (183) i- OP =0h+ Gr (sin pt- hl LOsin (gt- 9), li — at Lä syre us (gt — v)—h VLC sin gt) . Dieselben Ausdrücke hätte man auch durch passende Transformation der Gleichungen (179) ableiten können. Für grosse Werte von t nähern sich die e - Y enthaltenden Glieder dem Werte Null. Diese Glieder stellen übrigens regelmässig gedämpfte Oscillationen dar. N:o 5. 48 Hs. TALLQVIST. Schliesslich führen wir die in dem Uebergangsfalle w-2yz aus (171) her- vorgehenden Formeln an. Hierbei kommt die Hülfsgleichung a a 2 (184) fee a Kal ZU je 3 a a a | | zu Nutzen. Man findet — at p=E,+ht-CWh d (t+ VLC)+ he "(t + 2y/LC), LC (185) e E, me CE Es i- Ch *Tte hVY ze (+720), di Wat = — at Lä E (t-yLC)-hte , worin 1 1 W (£j o — M LCR ist. 32. Für die Wechselstromtechnik hat der Fall der rein periodischen elektro- motorischen Kraft (186) E — A sin (vt + 0) die grösste Bedeutung. Man findet die vollständigsten theoretischen Betrachtungen über diesen Fall in dem Buche „Theorie der Wechselströme in analytischer und graphischer Darstellung“, von Bedell und. Crehore, übersetzt von Bucherer. Hier soll deshalb nur eine kurze Darstellung gegeben werden, wobei wieder p, — 0 und i, =0 vorausgesetzt wird. In dem durch Æ beeinflussten Systeme entstehen erzwungene Schwingungen rein periodischen Charakters, während die Eigenbewegung aperiodisch oder gedämpft oscillatorisch sein kann. In dem letzteren Falle interferiren die Wellen unter einan- der und befinden sich speciell in Resonanz, wenn beide Schwingungszeiten gleich sind, d. h. wenn v — ist. Ist die Eigenbewegung aperiodisch, so berechnet man aus den Gleichungen (165) und (172) das System . —À len Fa A 1 [sin («+ y,) e "_ sin(vt+@49,) sin (@ + ya) e #_ sin (vt-+a+y,) rer ro) V AS EY ; asm) 2 —À |; _ _4A 1)A,sin(e-+y,)e "Av cos (vt+a+y) lo sin (a +7) e * 1.» cos (vt -- e --y;) | Ad — d L V v: A3 V»? Ag 2 Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 49 worin D v (188) y = aretg TE und y,—arctg 1 2 ist. Der Endzustand, weleher praktisch meistens sehr bald erreicht wird, besteht in erzwungenen Sehwingungen mit den Gleichungen A 1 MIO Ye) : 1 sin|»t+ ey eye] " (189) Av 1 L VER) (v? +12) : ; il n sint eg +m+o+Z |, wo der Winkel e aus den Formeln Vv rat-yv M m zh Vv + + Vv +? Se — 72) ee 9 Yı 72 cos 9 055 (71 — 2), (190) sin 9 = berechnet wird. Die erzwungenen Schwingungen haben natürlich dieselbe Periode wie die eingeprägten Schwingungen von E. Bei der Beurteilung der Phasen beachtet man, das > =») und e positive Winkel, go 1) negativ ist; der Strom eilt der Grösse E voraus. Die Werte der Amplituden von Spannung und Strom ergeben sich unmittelbar aus den Ausdrücken (189) Weil nn ET RENTE EEN LC Y(o® +22) (v? + à?) = Vb if a 2) = [ 1 2 so ist die Amplitude von p kleiner als A. Setzt man die Werte von 4, und À aus (157) und (158) ein, so erhält man 2 + 4,2) (v? + 1,2 VE 2 E 1 ) (»* +) (v ET ane ra] und die Amplitude von p (191) p == sowie diejenige von ? (192) n Eo ——. ; V W?+ (is — 5 INEO 50 HJ. TALLQVIST. Die Grösse y we+(1- 5) hat den Charakter eines Widerstandes, man nennt sie bisweilen Impediment, zum Unterschiede von der Impedanz y/W2-+ 22», in die sie für C — oco übergeht. Die Ausdrücke (191) und (192) gelten natürlich ungeändert in dem Falle, in welehem die Eigenbewegung im Stromkreise oscillatorisch ist. Statt von den Gleichungen (168) und (174) auszugehen, kommen wir hier durch direkte Benutzung des soeben gefundenen und der Differentialgleichung zum Ziele. Der Differentialgleichung für p muss durch das in dem stationàren Endzu- stande geltende Condensatorpotential A j Pi = V à; = = Sin (vt + a + p) ew (1-5) genügt werden. Setzt man diesen Ausdruck ein, so findet man zur Bestimmung des Winkels q i edis (193) cos p ; sing >; Cv —-Ww y» 7 E Vw: «(x Ime +( nn ( "- x] Dieselben Werte hätten auch aus (189) gefolgert werden können. Somit wird A : | Pi — —— sin (v{+ « +), | ov we e (o -6; (194) | | =: E „eos (vl + « + g) . | y (n- NES 3 Luis : 1 I 1 Der Winkel & ist positiv oder negativ, je nachdem » > VEGO oder 2 < VDO ist. Wäre v— so hätte man sehr einfach LN VLC? A . Pi y 9 (vt + o) , (195) $— 2 cos (vt + à), d. h. die Einflüsse von Z und C compensiren sich vollständig, so dass das Impedi- ment gleich dem wirklichen Widerstande ist. £ und p, sind dann in Phase und der Strom hat in Bezug auf sie 90? Voreilung. Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 51 Die vollständige Lösung der Differentialgleichung d» Wdp, 1 A sin (vt + «) gp oru LCT — LC ist in dem oscillatorischen Falle von der Form (196) p-pop-p-Be “sin(st+w), wo die Constanten B und wv so bestimmt werden müssen, dass sowohl p als auch ?—C E für £— O0 verschwinden. Durch Ausführung dieser Rechnung erhält man AY ß* sin? (u + q) + {a sin (« + g) +» cos (a + g)) rer JC OR - À CBv V W?4- Uu - a) — p sin (« + p) —a Sin (« + g) —v cos (a + g) ' B tg wv Speciell folgt unter der Annahme « —0, d. h. wenn /£ — A sin »t ist, [ A ji m caV w: «(1-5 | Cv (197) 4 +P WL ET | ns Der vollständige Ausdruck für p ist somit in dem letzten Falle — at qe e : (198) ie BEA E sin (rt + q) dean sin (8t 4- v). p- — = 1 2 C yn a) Uv 33. Die Lösung unserer Aufgabe fär eine in allgemeinster Weise wechselnde elektromotorische Kraft (199) E = A, sin (vt + o) + A, sin (2vt + e) +: >> ergiebt sich ohne weiteres durch lineare Aneinanderreihung von Gliedern, welche man auf Grund des im letzten Art. gefundenen unmittelbar aufschreibt. Wir ver- zichten deshalb auf die nàhere Ausführung. Man vergleiche auch das Buch von Bedell und Crehore. 94. Zuletzt sei wie im Art. 7 (200) E= 4e ‘sin(t+e). N:o 5. -) 52 Hs. TALLQVIST. Man findet eine fär einen speciellen Zweck beabsichtigte Behandlung dieser Aufgabe von V. Bjerknes,! welche sich allein auf den interessanteren Fall beschränkt, in welchem das System eine oscillatorische Eigenbewegung besitzt. Wir behalten diese Beschränkung hier bei, obgleich die Behandlung des aperiodischen Falles keineswegs schwieriger ist. Das allgemeine Integral der jetzt bestehenden Differentialgleichung d'p Wdp 1 A c. t (201) dB" Ldi* rc? Lo ° sin (vb + «) kónnte aus (168) abgeleitet werden. Man kennt aber im voraus, dass es die Form (202) p-—pn-cp mit | p=4e “sin (vt+a+9p), (203) di | 2%, = Be "sin (Bt + %) hat und kann die unbekannten Constanten 4’, B, « und wv direct aus der Differen- tialgleichung und den Anfangsbedingungen p — 0, E —0 für £—0O berechnen. 4, stellt die erzwungenen Schwingungen dar. Sie besitzen dieselbe Periode und Dämpfung wie die eingeprägten Schwingungen von J£. p, genügt für sich der Differentialgleichung (201). Setzt man den Ausdruck (203) ein, so ergiebt die Rechnung A GO AT : 1 We eL\ CryR ED AL Ea TIL Ulum PE 2 Cv Vor 2cL)? + (2 QU s ) =i | 1 We ef SE VR GES v 2, (205) ) | sin p — == (W-2cL), worin À als eine abkürzende Bezeichnung gebraucht wurde. Für e=0 findet man die Ausdrücke (191) und (193) wieder. Die Grösse VR entspricht dem Impedimente. Die entsprechende Stromgleichung ist dp, _ - A (206) CC ROTE IG ! Ueber elektrische Resonanz. Ann. der Physik und Chemie. Bd 55 p. 121, 1895. Tom, XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 53 Für die Constanten B und w, d. h. Amplitude und Epoche der Eigenbewe- gung, berechnet man dann in derselben Weise wie im Art. 32 die Werte pi ye sin? (a + g)- |(a — c) sin (« + q) + » cos (a + y) (207) CB» UU EN y or- xb (m-u- LL) (208) AE — p sin (a + y) - [(a— e) sin (a + g) +» cos (a + g)] Speciell erhält man, wenn z. B. « =0 ist, mit Hülfe der Gleichungen (205) Ausdrücke von B und tg, welche nur die ursprünglichen Parameter des Strom- kreises enthalten, aber noch ziemlich complicirt sind. Die jetzt gefundene Lósung wird illusorisch, wenn W : TTE ES nt 9 IG Ada ist, d. h. wenn die erzwungenen Schwingungen und die Eigenschwingungen dieselbe Periode und Dämpfung besitzen. Stattdem berechnet man dann als particuläres Integral der Gleichung (201) (209) Di =— er en x t sin (Bl + «). 2vLC Ist speciell « — 0, so hat dieses Integral schon die Eigenschaft, dass für £— 0 p — 0 und æ_0 wird, d. h. es ist pm —0 und p=p,. Für «20 kommt ein Glied von der Form p,— Be " sin (#t+ v)) hinzu, dessen Bestimmung hier übergangen werde (Siehe auch Abraham und Fóppl: Theorie der Elektricität, I, p. 290). Bjerknes transformirt die Lósung (202) in eine Form p- Mein (F5 n). wo die Amplitude M und die Epoche m’ Functionen der Zeit sind. M liefert die sog. Amplitudeneurve. Er unterscheidet ferner vier Typen des Vorganges: 1) wenn p, und pa dieselbe Periode und Dämpfung besitzen, 2) wenn die beiden Perioden gleich, aber die Dàmpfungen verschieden sind, 3) wenn die Dàmpfung dieselbe ist, aber die Perioden ungleich sind, so dass Schwebungen stattfinden, und 4) den all- gemeinen Fall, in welchem sowohl Periode als Dàmpfung von p, und pa verschie- den sind. In Bezug auf die nàhere interessante Discussion dieser Fälle móge auf die Originalarbeit selbst verwiesen werden. N:o 5. 54 HI. TALLQVIST. Auch der allgemeinere Fall einer elektromotorischen Kraft (210) E-Ae ‘sin (utt) + A, ^ sin(2»t-- o5) 4 --- = könnte jetzt untersucht werden. Man schreibt ohne Schwierigkeit mit Hülfe des oben gefundenen die entsprechenden Grundformeln hin. 35. In allen bisherigen Fällen ist es gelungen die Lösung der gestellten Aufgaben mittels Quadrature zu erzielen. Die Anzahl der derartigen Fälle ist aber mit dem obigen fast erschöpft. Auf wesentlich grössere Schwierigkeiten stösst man in der Tat bei Aufgaben über die Elektricitätsbewegung in Stromkreisen mit Z, C und W, wo eine oder mehrere dieser Grössen Functionen der Zeit sind. Derartige Aufgaben sich bisher nicht allgemein behandelt worden. Wir wollen die Differen- tialgleichungen in dem Falle aufstellen, dass je eine dieser Grössen eine lineare Function der Zeit ist, während die beiden andern constant bleiben. Aus den Diffe- rentialgleichungen lassen sich unmittelbar einige wichtige Schlüsse ziehen. Es sei zuerst (211) W=W,+ht. Aus (155) folgt dann de T; d dt DS | d'y, Wo+ht dg | | E 212) dp M+htd, 1, E | D TE In: Für die Stromstärke 2 gilt nach (151) die Gleichung dei W,+ht di 5 lc AC; 1 dE dt? JU) ale LC L dt (213) Ersetzt man unter einer sehr kurzen Zeit den veränderlichen Widerstand W,--£ durch einen constanten mittleren Wert W und betrachtet speciell den Fall eines kleinen Widerstandes W, so führen p und q in dieser Zeit gedämpfte Oscillationen mit der Periode (214) T -?2x y LC- e d.h, T-22y/ LC C ENE Ile, und dem logaritmischen Decremente 215 2a L (215) a= wy " Tom. XXXIV. [ui Qt Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. aus, während die entsprechenden Grössen für die Oscillationen der Stromstärke sind Toe 4 T'-————, VI+FhC (216) a ® 1 W 4 2 Vi 1+hC Auf den Strom kann also die Grösse h einen merkbaren Einfluss ausüben, so dass T' und e' bez. kleiner oder grösser als T und « sind, je nachdem der Widerstand in dem betrachteten Augenblicke wächst oder abnimmt. Natürlich muss man in jedem Falle den relativen Einfluss der in (214) und (215) wegen der Annahme eines kleinen Widerstandes vernachlässigten Glieder und des Nenners y/1-- Ac in (216) abschátzen. Ist E speciell constant, so besitzen diese Gleichungen die particulären Inte- grale bez. q= CE und p — E, welche zu dem allgemeinen Integrale der homogenen Gleichungen ohne rechte Seite hinzugefügt werden müssen. Es sei ferner bei unveränderlichen Werten von W und C (217) L=L,+ht. Aus dem Systeme (154) ergiebt sich dann 1 (L, + ht) irn. ct E, (218) E d'p - 2: (L,+kt) + (W th +4p= G dt? Ist E speciell constant, so sind q — EC und p — E auch in diesem Falle particuläre Integrale. Für eine sebr kurze Zeit könnte man den Coefficienten Z,+ht als constant, gleich einem mittleren Werte Z betrachten. In dem oscillatorischen Falle erhielte man dann Schwingungen mit der Periode =2x VLC , ARE - 4 OTT oder angenähert für W klein, (219) meno UG und mit dem logaritmischen Decremente (für W klein) z CRT Cr c (220) i-Zorayy £-wy say. N:o 5. 56 Hs. TALLQVIST. Die Veränderlichkeit von Z beeinflusst also die Dämpfung der in der betrachteten kurzen Zeit stattfindenden Oscillationen der Ladung g und des Potentiales p in der Weise, dass das Decrement um das Glied AMA grösser oder kleiner als das Decrement bei constantem Z ist, je nachdem A positiv oder negativ ist. Für die Stromstärke gilt jetzt mit Z constant laut (151) eine Gleichung di di (221) (Lo+ ht) Ga + (W+2h) är + 1 rc^ Die momentanen Oscillationen des Stromes besitzen somit bei kleinem Widerstande die Periode (219) und das Decrement aco Cm qe [; (222) «-2 wm) V 2-2wpy iyi. wo also das zweite Glied das doppelte des zweiten Gliedes in (220) beträgt. Zuletzt sei bei constanten Werten von W und LL (223) 02 0,-ERt. Man erhàlt dann aus (153) W,. Why. dio (GAR) T (Cot hl) 4 tr IE , d? (Co+ht) + (224) , dp (Wr Syd ED ese e 17 (Co cor, (Ge ERE) an gy p ns und aus (151) pdi 1-- Wh; Eh j dt IG es di (W,. 9c Y == =S (225) (CORP Lese get o ht) +h Die dem stationären Zustande entsprechenden Particularlósungen dieser Gleichungen sind E(C,+ ht) ea! = | Pan IE rar. Ersetzt man für eine kurze Zeit C, + ht durch einen mittleren Wert C, so sind unter der Annahme eines kleinen Widerstandes Periode und Decrement der Oscillationen der Ladung q 227 = ee Ve (227) zo 2x VLC; a, z VV r- Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 57 diejenigen des Potentiales p Dr 27 : INNE = 2x y LC (228) a IFWh 1[W 2% 1 ac Pe LC ZEE c) i XA angenähert und 1 (229) s - ipt c yze-: zwy «a Vz, und endlich Periode und Decrement des Stromes 2 AC P | = NA 2n ] LC - 97 VLC, 1+ Wh W zu Wh LC s(2+ c) VC z(W h RE €, T m a; = s (pvc queer m 36. Die im Art. 35 aufgestellten Differentialgleichungen haben alle die Form einer sog. Laplaceschen Gleichung (zwar hier nur von der zweiten Ordnung) (230) NT, d (231) (f + gt) Gu nm * gt) =0, wobei von der rechten Seite der Gleichungen abgesehen wird. Sogar ist in allen Gleichungen g;—0. Eine vollständige Behandlung der Gleichung (231) würde hier zu tief in die Theorie der Differentialgleichungen hineinführen und muss lieber zum Gegenstande einer besonderen Arbeit gewählt werden. Es soll hier nur gezeigt wer- den, wie die Integration der Gleichung (231) von der Auswertung eines bestimmten Integrales längs angemessen zu wählender Wege in der Ebene einer complexen Grösse abhängig ist (Siehe auch C. Jordan, Cours d'Analyse T. III p. 253). Es sei U eine Function der complexen Veränderlichen u. Man versucht der Differentialgleichung (231) dureh das bestimmte Integral ut (232) q = 1; Ue du L zu genügen, worin L den Integrationsweg anzeigt. Man erhält dq " ut — -_ Tue d dt ii: Uue du, d'p _ p SÅ ut de = [ue e du, ! Die Ausdrücke für T, und «, sowie die zweite Differentialgleichung (224) sind zuerst von Herrn A. F. Sundell in der auf p. 33 erwühnten Arbeit abgeleitet worden. N:o 5. 58 Hy. TALLQVIST. und wenn zur Abkürzung | FR (wu) = fi? + fru + fr, (233) | Qu=ge+gu+g gesetzt wird, findet man aus der Differentialgleichung ut (234) [4 (u) + Q (u) t Ue du=0. Wählt man noch U so, dass d : DU UT R (u) CT nm (U Q (u)), und folglich R (uw) 1 Sör du Uc Q (2) ist, so geht die Gleichung (234) über in 235 À (UQ(u)e ) du =0 ( ) L du \ : : Lósungen dieser Gleichung ergeben sich, wenn der Integrationsweg entweder eine geschlossene Curve ist, làngs welcher nach einem Umlauf von einem bestimmten Punkte ausgehend die Grósse UQ(ue. ihren. Anfangswert wieder annimmt oder wenn der Integrationsweg so gewählt werden kann, dass U Q(u) e" in dessen beiden Endpunkten den Wert Null hat. Die Lósung ist Hw (236) * H4 foc; ut Pp ; QU) e e du. In der Tat làsst sich zeigen, dass man wenigstens zwei Integrationswege wählen kann, welche von einander unabhängige Integrale von der Form (236) liefern, und zusammen das allgemeine Integral der Differentialgleichung (231) darstellen. Eine Hauptrolle spielen hierbei ausser dem unendlich fernen Punkte der w-Ebene die Wurzeln des Polynomes Q(w). Weil in unserem Falle g — O ist, ist die eine die- ser Wurzeln gleich Null und die andere also — 2. Auch diese zweite Wurzel ist gleich Null bei den Gleichungen (218), welche Q(u) — hu? liefern. Bei den Gleichungen (212) ist Q(u) = u, also ersten Grades, und schliesslich bei den Gleichungen (224) Q(u) = hu? + = hw, also die zweite Wurzel — = . 37. Zuletzt stellen wir einige Reihenentwickelungen auf, durch welche die im Art. 35 enthaltenen Differentialgleichungen befriedigt werden, unter der Annahme Tom. XXXIV. Elektrische Strömung in einer veränderlichen Bahn. 59 der allgemeinen Anfangsbedingungen, dass für =0 p p, und 2—2, ist. Aus die- sen Reihen, in welchen übrigens nur wenige Anfangsglieder ausgerechnet werden, kann das Verhalten der Ladung q und der Potentiales p des Condensators sowie der Stromstärke ? in einer kurzen nachfolgenden Zeit beurteilt werden. Die zweite Gleichung (212) wird durch eine Reihe von der Form D =Po+ CUT P AP C befriedigt. Ist Æ constant, so liefert eine in bekannter Weise ausgeführte Rechnung dd d lt. 1 (W, TERROR en re En Wii) raa Hierzu entspricht a D Di Woto 1 1 +hC á (238) i CT %t L t— Ilt (E — p, — Wii) + c iof e Eee während g=Cp ist. Ist der Anfangszustand ein stationärer Strom in einem ge- schlossenen Kreise, welcher so entsteht, dass die Condensatorpole noch durch einen Widerstand mit einander verbunden sind, den man zur Zeit £— 0 bricht, so erhält man = — 0 und E—p, = W,?,, und die obigen Ausdrücke vereinfachen sich bedeutend. Wäre E nicht constant, sondern gleich E, + kt, so SE oben E durch E, ersetzt werden, aber erst in dem Coefficienten A, ein Glied hinzuaddirt werden. Die zweite Differentialgleichung (218) hat bei constantem Werte von E die Lösung k To djs. M IA m (WERE Bb) TIBET fue , =; (239) p = poc C t+ 2 TC Ü 6 "TS Ta [E — Po (W+ h) to] EA 5 are Man bildet hieraus q = Cp und i= 1e man £ durch &, + kt, so kommt in dem Coefficienten von # das Glied E 17 o hinzu. Die erste Differentialgleichung (294) besitzt das für kleine Werte von t geltende Integral LE mn Win I 1 2 IE 6 LC, : C, 5 : (40) — q- Cp Vg WE — p, — Wi) i — ip] 8 N:o 5 60 Ha. TALLQVIST. Man erhält ferner q dg — hpo TTA ae D a 2 je (241) p= Tente Dnm à, t+ 5 TRE po — Wis) C, h (i, — hpo) > t at ffa h zen tbt va dE e ls -sza (x 356) Em wind uM Ee cue und (243) RO Ee E e (CA X DA ipe L t 2 LO, \L W(E — p, — Wi) + io My t qr ACTA SOCIETATIS SCIENTIARUM FENNICÆ TOM. XXXIV. Y 6. PECHERCHES LE PROBLEME DES TROIS CORPS KARL F. SUNDMAN. dead), LATA iv, YU ANM | ‘ | ' MP , n dal . 1 1 (is) b i : "LS re M t à Ez ki 4 u n; E^ SOS "enun is X5 oh d - / "1 | ‘ gr 5 B ] by WZAMJMNMTUS T. IFA (bon, dilacione Lc dal. Ve, ^ S l'on veut, dans le probléme des trois corps, se servir des méthodes modernes des équa- tions différentielles, on est aussitôt conduit à rechercher comment se comportent les variables (les coordonnées des trois corps) des équations différentielles du mouvement au voi- sinage des valeurs erifiques de la variable indépendante (le temps £) où elles cessent d’être régulières. En raison de l'importance qu'elles ont aussi pour d'autres questions relatives au problème des trois corps, on est avant tout amené à étudier les valeurs critiques qui sont réelles et finies. M. ParNLEVÉ! a démontré que le mouvement des trois corps se poursuit régulièrement quand t croit, à moins que, t tendant vers un certain instant t,, deux des corps ow tous les trois corps ne viennent se choquer en un point déterminé de l'espace; nous voyons par suite qu'il est nécessaire d'étudier le mouvement au voisinage d'un choc, et qu'il faut trouver les conditions que doivent remplir les circonstances initiales pour qu'un choc ait ou bien n'ait pas lieu au bout d'un temps fini Dans l’hypothèse où deux seulement des corps se choquent pour t=t,, M. Levi-Crvira? a étudié ces questions pour le cas du „probleme restreint“ et M. BiscoNoINI? pour le cas général. Quant au cas où les trois corps se choquent tous en un méme point au moment #, il n'a encore, autant que je sache, fait l'objet d'aucune publication. En étudiant ce eas et en cherchant des formules explicites pour les coordonnées au voisinage de t,, j'ai trouvé qu'il était nécessaire d'établir quelques propositions préliminaires et d'un caractère pour ainsi dire qua- litatif. Le présent travail contient mes recherches à cet égard dont j'indiquerai ici briève- ment les principaux résultats. | On trouve en première ligne une condition très simple pour que les corps puissent se choquer tous les trois en un même point de l’espace, à savoir que les constantes des 1 P. PAINLEVÉ, Lecons etc., professées à Stockholm, Paris 1897, page 585. 2 T. Lævi-Civira, Traiettorie singolari ed urti nel problema ristretto dei tre corpi, ANNALI DI MATEMA- TICA, Ser. HI, T. 9, 1903. * G. BISCONCINI, Sur le probléme des trois corps, ACTA MATHEMATICA, T. 30. I aires dans le mouvement des corps par apport à leur centre commun de gravité soient tou- tes les trois égales à zéro, d’où il suit, en particulier, qu'un tel choc ne peut avoir lieu que si les corps se meuvent dans un seul et méme plan passant par leur centre commun de gra- vité et ayant une orientation fixe dans l'espace. A ce résultat se relie le résultat obtenu dans la derniére partie de ce Mémoire: si les constantes des aires ne sont pas toutes nulles, on peut, les circonstances initiales étant données, indiquer une limite positive au dessous de laquelle la plus grande des distances entre les corps ne descend jamais. En considérant le mouvement au voisinage de l'instant du choc £,, on trouve que les corps se meuvent de telle manière que, lorsque 7 tend vers £,, les rapports entre leurs distan- ces mutuelles tendent vers certaines limites fixes ne dépendant que des masses des corps, et qui sont telles que, suivant les circonstances, les corps ou bien forment de plus en plus un triangle équilatéral, ou bien se rangent de plus en plus en ligne droite. Enfin, dans l’avant-derniere partie de ce travail, nous avons démontré que, si deux seulement des corps se choquent à l'instant £,, la vitesse angulaire dans le mouvement d'un corps autour de l'autre est finie, propositition dont se sert, sans démonstration suffisante, M. BISCONCINI dans son Mémoire cité plus haut. Je saisis l'occasion de remercier ici sincèrement M. ERNST LiwpELÓF pour le bienveil- lant intérét qu'il a montré à mes recherches, et surtout pour l'aide qu'il m'a donnée dans là rédaction du présent travail. I Les équations différentielles du mouvement et leurs intégrales connues. 1. Désignons par 5, P,, P, les trois corps et par m,,m;,m, leurs masses respecti- ves. Nous supposons dans tout ce qui suit que ces masses sont finies et plus grandes que zéro. Soient %;,%:,2; les coordonnées du corps P; par rapport à trois axes rectangulaires, passant par le centre commun de gravité des trois corps et ayant des directions fixes dans l'espace. En désignant encore par ro, "1,72 les distances P, P,, P,P, et P,P,, les équations différentielles du mouvement. seront d?z. oU d? 3. aU d?z. oU (1) m. dB Er m; dà Br m; dB 02, (2=0, ile 2), où = m,m MM MM, & zn To Ti ra | To) = (2$ — 23)? + (Ja — JA + (Za — £3?, (3) T,? = (xg — Lo)? + (Jo — Yo)? + (£o — 22)”, | T3? — (24 — Lo) + (Yr — Yo)? + (£1 — 20°. On a supposé les unités déterminées de manière à rendre la constante de Gauss égale à 1. Les équations (1) admettent les intégrales connues suivantes: (4) Me 0; M7, — 0; HO = 0) 2 KARL F. SUNDMAN. i i=2 di, 2 dy, = de, (5) Yr? mou = 0, 7 i dt = (|). i=0 i=0 Jmm i di T uem me N (6) nu, m Ti A ), Ja) = dr /(dy\2 (d£ Du m Yd) + (a) Ha) 720-8 i=0 où ä,b,c et K sont les constantes d'intégration. 2. Nous allons maintenant faire un changement de variables. Soient 9, Yo, o les coordonnées de P, par rapport à P,,zx,,y,, 2 les coordonnées de P, par rapport à P,, et enfin 25,5, 22 les coordonnées de P, par rapport à Py. On aura entre ces coordonnées et les z;,7;,2; les relations suivantes: | Lo=XL2— 31, Yo—=Y2 N, 20-22 — 71, (8) | Li = Lo — Lo, Wi Yo — Ja, £17 20 — 22, = — Lo V» Yi — Yo, Bm et inversement: = Mot Milo 2 _ My my, l1 Mar — 29 ee eee a ECT TN diner To 4 Mo Lo — Mo = _ MY— MY - _ Milo — Mo (9) 2 M Tu M D 1 M my Lo — mod, a Ma Yo = moyi = _M 2 — meg ^i Miu ALES M C ou nous avons posé (10) M=m, + m, + Ma. Les z;,y; et z; seront nos variables nouvelles. Au moyen des relations (8) et (9) on tire aisément des équations (1) les équations différentielles suivantes: Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. da, (MEER , MOTA M Le de — ro? — Al DE sl rg E diy, — (ma + ma) yo, MYı | moys (11) dh ry Ba rj? is ra nj d? z, (m, + M) 20, mgz, , Moa "Wc LA | ce RN dx; (ma + Mo) 2, rs mi La | MiTo de 1° ae gp n y (m, + m4) y m; Y my 12 Zee 2 LL UL Ua To ( ) dt? r3 zt 733 sb ro? ? d? 2, (Mo + Mo), m42, , MA de — VE "E EXLA n Eu ro ’ d? 3» (mg + m4) Ta ı Milo, Mol de ro? ro? r3 13) d'y; __ (mod Mi) Ya, mayo , MaYr dt? T2 ro TE d^z, | (mat Mi) 22 Mo 20 M dt? Yo? me YS. D'autre part, les équations (4), (5), (6), (7) deviennent: (14) z,=0, y; —0, 2,—0, $-—0 vl) 3 —10 sa ua $—2 da dy. dz. 15 : = : — : = 1n) atre ag i=0 Cm i-o SÉ —2 = —2 (16) | eyes Dan m, m. 1, : i —0 : i=0 + N! ? na 2 (17) VE re m; i=0 4 KARL F. SUNDMAN. où U;, Vi, Wi, a, b, c, K,u; et U ont les significations suivantes: U dy; d, y dz, dy; W dx, de; 4 (18) aedis dt V; di^ i UL LE equ dei ETIN Roue ((—0, 1, 2), (19) BAR Mä qe Mb RE Me Kc MK | Mo T4 Mo Mo T4 Mo Mo M ma Mo My Mo : dx\2 fdy\2 [de > (20) e tar) ne) UE (1) ML SM: M M — MoMAM mer, MAT, Mord On a d’ailleurs A emo 2 L 22 1c (22) TU E @=0,1,2). Les équations (14), (15), (16) et (17) représentent les intégrales connues des équations (11), (12) et (13). 3. Soient z,y,z, les coordonnées de P, par rapport à trois axes passant par P, et parallèles aux axes des z;,y;,2;, et soient, d'autre part, $, 7, € les coordonnées de P, par rap- port à trois autres axes paralléles aux précédents mais passant par le point G, centre com- mun de gravité des corps P, et P. Dans certains cas nous prendrons pour variables x, y, 2, £, mn, 6 au lieu de zi, yi, 2i. Désignons par r la distance P, P, par o la distance GP, et par H l'angle compris entre r et oe, comptés respectivement dans les directions de P, à P, et de G à Pa. Nous aurons alors les relations suivantes: | T—XL2, YZYa, 2 — 22, (23) lee 8 — Lo FUL, 7 —=Yo My», b— 29 + Mes, (94) ngay yt (25) =p a, | ro? = @? + u?r? — 2wor cos H, (26) Qon? Ar + 24or cos H, | orcosH=2Xxö5 +yn+ et, où nous avons posé m; My =, m Mo + m, (27) Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. Au moyen de ces équations on tire de (14), (11) et (13) d^y (m, + mi) x DNA 1 1 qp 5o metes) e mios ia) dy (myt mi) y RA 1 il 28 J y 0 1 = AAT ; ER (28) | get 7 Moy (E +) + men (s "JL dz m+tm)z _ (HM À el 1 je TEL 3 1 Mo 2 eum + mal (4-5 , DIM AA 1 a Melt ga) tie Mel a d? À : j 29 d = My|=—— ( ) dt? My (5 i5 T, 2 ur eu My e "i ; 1 A rop ill 1 | no Mr Fa) FAR Mel RN et des équations (14), (15), (16). (17), (18) et (20) - dx (dy ‚(de\: dy ,(dtv| . € (30) 11 «(2 «(o o des +) 20 A vou ru) (eg ER dt dt dt dt (31) ] «(ur a) Lote oü 4. Dans ses recherches sur le probléme des trois corps, LAGRANGE! a établi une for- mule fondamentale qui, avec notre notation, peut s'écrire: CE này n gg dt? + " - AG): m, On constate aisément l'exactitude de cette formule en s'appuyant sur les équations (22), (11), (12), (13), (20) et (17). ! LAGRANGE, Essai sur le probléme des trois corps. Oeuvres. t. VI, p. 240. N:o 6. 6 KARL F. SUNDMAN. En désignant par À la quantité positive (ou nulle) définie par l'égalité UE T ener UE (33) R= S on ladite formule devient dm (94) df =2(U—K), ou bien : d EH (dRy (35) RO (ur) =U—K. Remarquons encore qu’on aura, en introduisant les variables du numéro précédent, (36) R=gr2+he. Nous tirerons parti de la formule de Zagrange en la combinant avec une autre, que nous allons déduire de l’integrale des forces vives. En différentiant l'équation (22) par rapport à 2, on trouve dr, dir, dy; de; 5 0.1.2 (97) DO TEE dt ty; dt ur dt (= jm je Élevant cette équation au carré, on peut écrire le résultat ainsi ? dr \2 ^ " [jdm (dy, zu dy; dæ;\2 ri GE) xu cR Lee) s «2 «(5 (2, dt — Yi =, de, dy? da, dz2 (v. a (a, dt | on encore, en ayant égard aux relations (22), (20) et (18), dry 9} | (38) u? a (3) y2 (C —0, 1 , 2) , où nous avons posé (39) Q?' —U? Vi -w? @—0,1,2). D'autre part on obtient, en différentiant l'équation (33), dE ndn, r, dry , v, dra 2 Gi — Uem Gh in GU Ti CU Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 7 et, en élevant au carré, CO RE MON NE) E: er duele s d fie 1 dr dry? 2 0 d 2 0 1 2 T 1 2 0 z ( 7j (+ m, ar 2 ss a) à xl a) ar zl 7) | mm, (a ato a B 1 dr dr, Y? 1 dr dra V? Te Le eps Ett FER S1: T mms ' dt a di Mymo \ ? dt EE d'où il suit 1 fdrN2 (dR\ ar. do) 1 dr . dny ar] -() am^ mta =) ammi gn 2 INO dre ras T nam, 3 (r gia | í Portons dans (17) les valeurs (38) de «;; il vient a m TID 2 1 (drj? D où " dca FÅ mr? nine et, en rapprochant cette égalité de celle qu'on vient d'écrire, on trouve enfin cette nouvelle forme de l'équation des forces vives: R 2 (40) (ur) Dr où ( ån, any ( åra ae ( dry an nme raten Nat v: Pap Prae oae)! weg) e d INTE die m,m,R? — Mam R? yit mr 2° NON En ayant égard à (39), on voit que P est une somme de douze carrés et par suite une quantité positive ou nulle. Le premier membre de l'équation des forces vives est par conséquent mis sous la forme d'une somme de treize carrés. Dans la suite, nous nous ser- virons de l'équation (40) sous la forme d Ry (49) (=) RD En éliminant encore U entre les équations (35) et (40), on trouve dR [dR\: (43) 2R Ae Car) o dp Les équations (42) et (43), que nous n'avons pas rencontrées ailleurs, jouent un rôle trés important dans tout ce travail. N:o 6. 8 KARL F. SUNDMAN. II Détermination des différents cas qui peuvent se présenter, lorsque le mouvement cesse d’être régulier. 5. Supposons maintenant que le mouvement des trois corps cesse d’être réguliér à un certain intant £— 4. Soit r,(f) la plus petite des distances r; à l'instant 7. On a alors ce théorème connu: ! Si le mouvement est régulier pour t « t, mais point au delà, v, (f) tend vers zéro quand t tend vers ti. En vertu de ce théoréme, on peut conclure de l'expression (21) de U que lim U=+00, t=t et il existe par conséquent une quantité d, telle que U-K>V0 pour chaque valeur de t comprise entre 4 — à, et 4. L'équation (34) nous montre dès lors 2 R : que la dérivée = va constamment en croissant lorsque 7 croît de 4 — d, à t,, et Le dR 2 N on pourra par suite trouver une quantité d, —— et on trouve ainsi — à TD, ri 2 RU > 2M i=2 i=0 En vertu de cette inégalité, l'équation (55) donne A+ [”ParzeM Sn‘, DA) et, en faisant tendre . vers zéro, ce qui démontre l'exactitude de notre assertion. 9. Étudions maintenant la fonction 2 RU. En se rappelant que P est une quantité positive ou nulle, on conclut de la relation (52) (58) 2RU>A. Soient E, la valeur de À pour t=t, — 0,, et &, Ra (R2 < R,) deux constantes positi ves aussi petites qu'on voudra. Je dis qu'il existe toujours des valeurs de RER, pour lesquelles 9 RU < A + &,. Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 13 Sans cela, en effet, on aurait constamment 2 RU? A--s, quand R passe de EK, à zéro, et l'équation (55) donnerait, pour À < Rs, R | R A+[ PAR 23 | (ACE JAR ACD e 0 Fa ou T | IN Eh, AU ce qui n'est pas vrai, si À est suffisamment petit. Ces propriétés de la fonction 2.RU donnent lieu de présumer que 2RU tend vers une limite quand À tend vers zéro, et que (59) lim 9 RU — A. R=0 Nous démontrerons qu'il en est ainsi en faisant voir que, si cette égalité n'était pas vraie, on serait conduit à une contradiction. 10. Supposons donc que l'égalité (59) ne subsiste pas. En ayant égard aux propriétés de 2 EU que nous venons d'établir, on pourra alors trouver une constante y >0 telle que la fonction continue 2 RU passe une infinité de fois de A--y à A+2y, et inversement, pendant que À diminue de R, («C Ro) à zéro, et cela quelque petit que soit R;. Soient 2RU=A+ty pour R=R'(R'> ELLE (63) A fuU UA - 27 (ou RS On aura alors (64) DUE (>RD>ERN). Cela posé, reprenons l'égalité (55), en l’Ecrivant sous la forme R' 1 R' PaR=—-;, f (2 RU — A) dR. 0 R + 0 En vertu de (58), on en conclut R' 1 f£ [ Pdk- ef, (2RU — A) dR. 0 RB” N:o 6. 14 KARL F. SUNDMAN. D'autre part, l'inégalité (63) nous donne R' R' [ (2RU— A) 4R | ydR — y (R' — R"), RU RU et nous aurons ainsi (65) ii Pup a E Nous ferons voir que cette dernière inégalité implique une contradiction dés que R’ est suffisamment petit, et à cet effet nous allons déterminer une limite inférieure de la dif férence R'— E". 11. En désignant par G la plus grande valeur absolue de la dérivée = pour R’> KR - RH", on aura évidemment (Df? — [DV (66) R'—R"2——, Nous allons d’abord chercher une limite supérieure de @. En différentiant l’&quation (21) on trouve En 1 DNE ji dt ou encore, en vertu des inégalités SL Vu GU—K | Up Tri = di «wu, «y m,( ; qui se déduisent des relations (38) et (17), i=2 _ < ps M yet p ss Comme d'ailleurs, d'apres (21), 122m U 7 M" on en conclut = Den K Y i=0 Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 15 D'autre côté, les relations (47) et (51) donnent et l’on aura ainsi gt a dU a U BITTI N es URINE MV AS KR 2 de Em $—J10 Mais d'apres (63) 2RU—KR ARS ER) fire KR sy iae F4 um et, selon (64) et la définition de G, nous trouvons donc (67) G... Comme C et y sont des constantes plus grandes que zéro et ne dépendent pas de KR’, tandis que l'intégrale tend vers zéro avec À”, ce résultat est faux. Notre supposition que l'égalité (59) ne serait pas vraie nous a ainsi conduit à une contradiction, et l'égalité en ques- tion est donc démontrée. 19. Dans la suite de ce chapitre nous désignerons par s toute fonction tendant vers zéro en méme temps que A. Il s'ensuit que, en général, la lettre « ne désigne pas la méme quantité dans les différentes formules oü elle figure. Méme dans une seule et méme formule, s pourra désigner des quantités différentes. Avec cette notation l'équation (59) peut s'écrire (69) 2RU =2M (= RE Moro Mr, - TT. )-4**, et,-en remontant à l'équation (52), nous pouvons done en tirer cette conclusion importante: ) ] p (70) PR=e, & 2 € qui nous montre que chacun des douze carrés dont se compose P est de la forme RB‘ Or les équations (33) et (69) nous donnent les inégalités 2M : (71) m, en 2277 @=0,1,2), 20 qui font voir que les rapports RB et par suite aussi les rapports 2, SE et leurs récipro- 0 0 ques, varient entre des limites finies et plus grandes que zéro. En tenant compte de (41) et (39), on peut donc tirer de l'égalité (70) les conclusions suivantes: (2) ana VE, (74) en, (75) DE 3 y, = eVR (C=0 2 Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 17 SA de. dy. 6 = S eR == = (76) V, —y, di 2; di sy R Gel, 1L. 2). (77) s SR a Dog eV (? — 0, 1, 2). En portant dans les équations (16) ces valeurs des U;, V;, Wi, on voit que les constan- tes a,b,e, sont de la forme «VR, d'où il suit qu'on a identiquement (78) quem deme o. et par suite aussi, d'aprés (19), (79) ü—b-ec-—0. Nous avons ainsi trouvé ce théoréme remarquable: Si, dans le problème des trois corps, les corps viennent tous se choquer en un même point de l'espace, les constantes des aires dans leur mouvement par rapport à leur centre commun de 2 gravité sont toutes égales à zéro. 13. Comme l’a démontré M. DzronEK !, on peut en conclure que les trois corps restent constamment dans un même plan passant par leur centre commun de gravité. Nous en don- nerons ici une démonstration trés simple, en nous appuyant sur les équations établies au n° 3. Posons pour un moment ud de dy A , dz x a dg 2 aur onm Uc E aC qp du on aura identiquement b) zu+yv+tzw=0, da: dy de _ €) yg a ai En multipliant les égalités (31) respectivement par 2,8, et en ajoutant les résultats, on trouve d'autre part, en vertu de (78), d) Eu + qu + &w — 0, A ie dö då TT et de méme, en multipliant par dö dt” dt då dy db … e) CEE ED. ı O. DzroBEK, Die mathematischen Theorien der Planeten-Bewegungen, Leipzig, 1888, p. 68. 18 KARL F. SUNDMAN. Ces égalités étant établies, on tire aisément des équations (b) et (c) du dv dw f) Wu tape is et des équations (d) et (e) „dw — du dv 9 ana e apio En écartant les cas où l'on aurait édentiquement h) 4889]8 2 = G8 gre (6 ou i) ==="), on peut tirer des équations (b), (d), (f) et (g) les égalités du dv dw d'où il suit, en désignant par €, €, ca trois constantes, DATI = CE (37 et par suite, d’après (b) et (d), Cox + &4y + Cor = 0, €95 + 649 + e5 6 — 0. Les coordonnées de P, et de P, par rapport à P, étant respectivement x,y,z et Ac+E, Ay+n, A£-- t, ces équations font voir que les corps P, et P, restent constamment dans un plan d'orientation fixe passant par P, et aussi par le centre de gravité des trois corps. On constate d'ailleurs facilement qu'il en est de méme dans les cas particuliers oü sont vérifiées identiquement les égalités (h) ou (7, et nous avons ainsi ce théorème: Trois corps qui se meuvent suivant la loi de Newton ne peuvent se choquer tous les trois en wn méme point de l'espace que s'ils restent toujours dans un même plan passant par leur centre commun de gravité. 14. Pour étudier le cas où les corps se choquent tous les trois en un méme point de l'espace, nous prendrons le plan fixe passant par ces corps pour plan des zy, et nous aurons alors à mettre dans nos formules £—0, —=0 (i=0, 1, 2). Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 19 Soient p un nombre fini plus grand que un et R, une valeur < À, dont nous dispo- serons ultérieurement. Nous allons étudier le mouvement pendant que À varie d’une valeur R' R'(< Hà la valeur de co En éliminant au moyen de (72) et (74) les dérivées dn et dn di di de la dernière équation page 6, et en tenant compte des inégalités (71), on trouve d AR (80) RT ng = SVR. D'autre part on déduit des relations (47), (51) et (46) (81) dk — DEAD GR) et en combinant ces deux formules on obtient To WR). dR Fa Muitipliée par dR et intégrée entre les limites R' et E (E' 2 E 7 KR"), cette dernière équation nous donne RT OT 5 A crono») Jm LA 12 Jo. duy R Jr RE où &' est une quantité qui tend vers zéro avec A'. En posant Ti " ri? 3 (82) ENT 0; JA (4 — 0, 1,2) et en remarquant qu'on a entre les limites À’ et R” € log p, (2) on trouve donc la première des équations 00 = Qv + €, (83) $ 0) — 01 LE, (RER = RN), | 02 = 03 +, et les deux autres s'obtiennent par un calcul analogue. Ces équations font voir que la forme du triangle P, P, P, reste à peu pres invariable lorsque À varie de À’ à E". N:o 6. 20 KARL F. SUNDMAN. 15. La considération des quantités U; nous donnéra des renseignements plus précis sur les rapports @9, 01,03. En différentiant les expressions (18) et en tenant compte des équa- tions (11) et (19), on obtient, aprés quelques réductions, dU, MATE 25 | ge 7 Mo Lo YoLi) rj? S As] dU, 1 T | Ud (£911 — yo?) (s JE Soit T' l'aire du triangle que forment les trois corps; on a, suivant les cas, LoYr Na — XE 2T, et d'autre part, d'aprés une formule connue, (85) 2T = 5 VC + ri 4E r9) (ro + 04 — v2) (ro — 1 + T2) — o + 1 + ro) . En posant : 1 k — 3 V (9o + 012- Ra + €x — 03)(0 — e: + 02) (— 0, + 01 + 02); 4 ill 1 86 DES Po VONT t il en résulte dU, km, dU, km, &, cx anode PONE et, en divisant par =. d'apres (81), JU Re Lm, dU, kn, x, dR *yalgyR! dR "VAESVR Désignons par k',z,',x,' les valeurs de #,#,2, pour E — R'. D'après les relations (83) on aura, lorsque À varie de E' à E", k-—K-pe = +, m —*0s, et les équations précédentes peuvent donc s'écrire Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 21 ( dU, |. (Ere +: | ak CV ya dU, . (Km,x', 1 | an Fl VA Hig Intégrons maintenant la première de ces équations entre les limites À’ et E"; on trouve en VE (R' > R > R") Ar , k' mz Ut CU po [ER + e) - v8. Comme yim YE et comme d'autre part, selon (75), (Ol ems E" Um: U,'—syR'—eg V R', il en résulte k'myx,' 1 uy zy m— x «A pei vm, A Vp et par suite Js pies FT. Ie ca mm. Cette formule étant valable pour une valeur quelconque de R’(< A), on aura done, en supprimant les accents, (88) kx = €, et la seconde des équations (87) nous donne, par un caleul analogue, (89) Ii em. Nous avons vu que les rapports e; sont des quantités finies et plus grandes que zéro pour À suffisamment petit. Comme ma + 0102 + 9? 3 3 07-02 = 09? + 0902 + Q2? 3 3 00792 #0 (02 —@1), * (09 — 02), on peut donc tirer des équations (88) et (89) J k (0, — 01) =E, (90): | k (09 — 02) =E, N:o 6. 22 KARL F. SUNDMAN. d'où il suit k (00 + 1 +02) = 3koo -F t, — E (0o +01 — 02) = koo +, k (00 — 0: + 09) — koo-- &, — k(— 00 + 01 + 03) = kop + €. En multipliant ces quatre équations, il vient 4K$ — Spot k* 4- 6, et on en conclut pour # l'une ou l'autre des deux valeurs jm. p VS ante, Or, la différence de ces valeurs ne s'annule pas pour R< AR, si lon a pris À suffisamment petit. Comme la quantité £ varie d'une maniere continue, elle sera donc pour RER, constamment égale à l'une des valeurs précédentes, de sorte que nous aurons à distinguer les deux cas suivants: 1) ke Hope, 2) ks. 16. Considérons le premier cas. La quantité £ étant plus grande que zéro, on tire de (90) 01 = Ov d- €, 05 = 09 + €, d’où il résulte OTT II 1 € 09 To us (91) 1 | 02 ra ee IA | 00 To + Donc les rapports mutuels des trois distances tendent vers l’unité quand À et par suite £, —# tendent vers zéro, de sorte que les trois corps, à mesure qu'ils se rapprocheront, formeront de plus en plus un triangle équilatéral. Des relations (91), (33) et (69) on conclut d'ailleurs qu'on a dans ce cas ME TIS (99) = eu (+ ta) 1 Ma 17. Etudions maintenant le second cas, où fs I Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 23 at soit 9, l'angle formé par les droites P,P, et P,P,; on aura 2T — Ernisinp — E2050; SIN 5; et comme d'autre part DIT. on en conclut sing =e&, et par suite Pr = ou —]180?-r es. En désignant par g, l'angle que forment les droites PP, et P,P, et par q, l'angle compris entre les droites P,P, et P,P,, on verrait de la méme manière que 9, =E ou —1809-- e et 9, =E ou —1809-re. Comme les distances des trois corps varient d'une maniere continue avec R, il en est de méme des angles q«$,4,,4., lesquels par suite tendront ou vers 09 ou vers 180° lorsque R tend vers zéro. On en conclut que les trois corps, à mesure qu'ils se rapprochent, tendent de plus en plus à se ranger en ligne droite dans un ordre déterminé. Le cas que nous considérons se subdivise par conséquent en trois autres, suivant que l'un ou l'autre des trois corps occupe la place moyenne. Puisqu’on peut désigner indiffé- remment par P, l’un quelconque des trois corps, il nous sera permis de supposer, dans ce qui suit, que c'est le corps P, qui occupe la place moyenne. Nous aurons alors | Po= 180? +8, (93) Pins, | po — 180? Fe. Le triangle P,P, P4, nous donne d'ailleurs 7, = To COS (180° — p2) + ra cos (180° — vo), d'oü l'on tire (94) 0: = 09 + 02 +. Nous voulons encore démontrer que les o; tendent vers des limites déterminées quand R tend vers zéro. Dans les conditions oü nous nous sommes placé, on à de; _ dar a Gi dt =V;=W;=0, U, —sy R, N:o 6. 24 KARL F. SUNDMAN. En différentiant l'équation (22) deux fois par rapport à t et en tenant compte des relations (20), (38) et (39), on trouve donc dr xy d? ZERO v & dE ry dP r di | R: A : | d? 3 d? : D 3 MN: Portons dans cette équation les valeurs de di et dB fournies par l'équation (11); il vient ern — Ww, FM | „ X923 + YoYr X92» + Vola , € ga v cy en Te also ror TR Mais la considération du triangle P, P, P, nous donne, à cause des égalités (93), Lo Yo! DEN ez ee 9 =— le, For, 90990» + YoY2 rara —cosg =1-Fe, de sorte que l'expression précédente peut s'écrire dry, Nu + Me M gano m € dt? ro? Ge pr a ou encore, en faisant usage des équations (82) et (53), m dr, — wwe (R,» R'»R»R") dt? Ir: ou (96) Uy = Mi + Mo | Mo Mo , 0 12° Qo e? | © Des égalités (81) et (95) on tire dr, : (Gr) Wo + et, en intégrant cette équation entre A’ et R”, on obtient dr. ” dr , y , + ru 97 = es = — (8) dt dt VA I TNA VA |vR D'autre part les équations (80) et (81) nous donnent To = dry ry dR ONT gi Ais di Rd yR VET 1 L)- 5 Me Ae d Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 25 et par suite, pour R = R dry EL. 0o' yA Te dt VER et pour E = RB” dr" ^ 0o" VA+ e" "o 0/' VA = g Vo a y R" VE En portant ces valeurs dans (97), on trouve après quelques réductions Ao = 2Ÿo + €. Comme cette égalité est valable pour toutes les valeurs de A'(« R;), il est évidemment per- mis de supprimer les accents, de sorte qu'on aura enfin (98) AQ, = 2U, + 5, avec M +M M M 99 E 9 (99) p 00” ve o, 02” ERE Ls GR ee La considération de la dérivée — nous donne par un calcul analogue, l'égalité dt? (100) Ao; = 2U te, oü (101) 7 Emme fuu fm e? Q WU Eliminons maintenant A entre les équations (98) et (100), substituons dans le résultat les valeurs de v et y, trouvées ci-dessus, et posons (102) =, Toutes les réductions faites, nous obtiendrons à l’aide de (94) (m, + ma) x5 + (2m, + 8m3) x* + (m, + 3m.) x? + — (8m, + m,) x? — Em + 2m) x — (Mo + m, + €) = 0. (103) Lorsque R et, par suite, e sont suffisamment petits, cette équation du cinquième degré ne présente qu'une variation de signe et admet par conséquent une et une seule racine positive. Cette racine est évidemment de la forme (104) Xs, N:o 6. 4 26 KARL F. SUNDMAN. où x, désigne la seule racine positive de l'équation (m4 + ma) X? + (2m, + IMa) yi* + (m4 + 893) 44? + = — (8m, + ms) xi? — (8m, + 2m) Xi — (Mo + Mi) = 0. En resolvant les equations (102), (94), (82), (33), on obtient mm, My 2 | WI V Mo (mg + m4) + 9mg1a 41 + Mo (m, + Ma) Ki? ne D | 0i = go (1 + Xi) +, 02 = X1Qo FE, et, d’après (69), CODE eu( - JE 1 1 (Mo + m4) + 2mq Ma y4 + Mo (m, + Mo) Ki? Mo M (1 + X) ur Yi Mo A, Ma Nous voyons donc que, dans le eas actuellement considéré, les rapports 0p, 01, 03, r r : ABER 0 A E A s m tendent aussi, lorsque À s'annule, vers des limites finies et déterminées, ne dépendant 0 0 que des masses M, m, et ma. Remarquons enfin que l'équation (81) donne pour À l'expression | 3 (108) R= Va CEE (lim s— 0), t=t; qui fait voir comment varie À quand t tend vers £,. 18. LAGRANGE! a étudié le cas où les distances des trois corps conservent durant le mouvement des rapports constants. Il a trouvé que cela n’est possible que si les trois corps ou bien forment un triangle équilatéral ou bien se rangent en ligne droite, leurs distances mutuelles ayant des rapports déterminés qui ne dépendent que de leurs masses. Parmi ces mouvements étudiés par LAGRANGE, il y a des cas particuliers où les trois corps se choquent. Ce sont évidemment les mouvements que représentent les formules établies ci-dessus lorsqu'on y remplace partout les quantités s par zero. En somme nous pouvons dire que, s? les trois corps se choquent en un méme point de l'espace, ils tendront, à mesure qu'ils s'approchent, de plus en plus à former l'une des configura- lions qui se présentent dams les cas étudiés par Lagrange. ı OguvnES, Tome VI. Essai sur le probléme des trois corps. Voir aussi TissERAND. Traité de Mécani- que Céleste, Tome I, Chap. VIII. Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. au IV Cas où deux des corps se choquent à l'instant 4, le troisième restant à distance finie des premiers. 19. Ainsi que nous l'avons déjà dit, ce cas a été étudié par M. BISCONCINI. Nous n'aurions donc pas à y revenir si nous ne voulions démontrer une proposition dont se sert M. BrsconciNr! sans en donner la preuve. Nous trouverons de plus quelques propriétés du mouvement qui nous seront utiles dans la derniere partie de notre travail. Nous pouvons évidemment, sans restreindre la généralité, supposer que ce sont les corps P, et P, qui se choquent à l'instant t,. En employant les coordonnées et les notations du n°3, on aura alors (Cf. n? 6) (109) limr—0 t=t et (110) Tuc D un B (ty —9stzt), où B et à sont deux constantes plus grandes que zéro. En remarquant que z,y,z et |ry—7,| ne dépassent pas r et que &,n,& sont inférieurs à la plus grande des distances r,,r,, on conclut des équations (29), en ayant égard aux rela- tions (109) et (110), que les quantités pr| len) „ler a2 |@2 dt? sont inférieures à M Fe K : k x J muc 0s GC où e tend vers zéro avec 4 —£. Il en résulte successivement que les quantités dv db db £50, 6, To, T1, 0. eb = tendent vers des limites finies et déterminées lorsque t tend vers t,. Com- me d’ailleurs NA dem dy d22 (daa fd (CEN: 9 dB "ga" gar? an a) +) a les équations (28) et (30) donnent dr? 2(m, + mi) am dp r 2L, ! BISCONCINI, loc. cit. pages 50 et 70. N:o 6. 28 KARL F. SUNDMAN. où l'expression __K h|fd£\ , (dq , (dE AA "n 2m, 2ma T ud o Cn) +2) + d (Kt) tare Bou od o ETE d'aprés ce que nous venons de trouver, tendra vers une limite finie et déterminée lorsque 4, —1 tend vers zéro. Le second membre de l'équation (111) sera done, en vertu de (109), toujours plus grand que zéro quand £ passe de 4 — ó' à £4, si l'on a choisi d’ suffisamment petit. y2 On en conclut que la dérivée : croit avec t dans l'intervalle de Z, — d’ à t,. Mais cette dérivée ne peut être 20 pour n valeur t=1' (t, — ó' St' « 14), puisqu'elle serait alors positive pour #< R,, une seule et même dis- tance reste constamment € q. 26. Considérons le mouvement pendant un intervalle de temps où l’inégalité (135) Ji SIA est constamment vérifiée, et admettons, ce qui ne restreint pas la généralité, que ce soit la distance 7, qui, dans cet intervalle, reste inférieure ou égale à g. En employant les coordon- nées et les notations du n°3, nous aurons alors (196) FEU Avant d'aller plus loin, nous devons fixer une certaine valeur R,(> A,) de la quan- tité R, qui jouera un rôle important dans la suite. N:o 6. 26 KaAnL F. SUNDMAN. A cet effet nous déterminerons d'abord une constante positive o par l'égalité (134 bis) Ry =(g+ 02h) ge, g et h étant les quantités définies à la fin du n°8. En rapprochant cette égalité de l'égalité (134), on trouve pour o? l'expression a pt at TUE als um + m? 2 meg M, m )+ Manu (Mo + m (137) = " posl 0 ) =. m m qui fait voir que (138) GS Nous aurons alors, d’après les égalités (36), (135) et (136), (139) 92» 64, d'ou il suit, d'après (136), weno (140) rect et, comme ry >e—r, r1 >o-—r, on en conclut pour r, et », les inégalités lo» (— 1)g. | ro (141) o—1 | RE US 1) 4 - De méme l'équation (36), qui peut s'écrire hio? R2 gy? nous donne pour o l'inégalité R (142) oc- Vh et d'autre part, en remarquant qu'on a, d'apres (186), (134 bis) et (185), 2 2 y2< q? = Ro E £ R -— g+oh ^ g+oh’ l'inégalite (143) (D >e EN yh Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 37 où =S 144) T La Os NT ( e / PSU Cela posé, nous allons définir la constante BR; par l'égalité (145) m En désignant par ey et ey les valeurs de e correspondant respectivement aux valeurs R, et R, de E, on aura alors, d’après (142) et (143), > zm < 00 yh , R, a Vh D 96 > donc & — e,. On en conclut que tout intervalle de temps dans lequel R deeroit de R,ü Rs, renferme un instant t où l'inégalité m 0 ates est vérifiée. R,0,.... désignant les valeurs que prennent R,o,.... pour un tel instant £, on aura dés lors, d'apres les inégalités démontrées ci-dessus, à dör, P (147) Rn RS P ce 7 (148 — SOLE, ) Vh ? Vh 97. Les équations différentielles du mouvement restant invariables si l'on change t en — t, on voit aisément que les limites inférieures indépendantes de 7 qu'on trouve pour À aprés un maximum seront aussi des limites inférieures pour À avant ce méme maximum. Etudions done le mouvement après un moment 7, où R passe par un maximum À”. Pour la démonstration il nous sera nécessaire de diviser les maxima en trois classes, suivant la grandeur du maximum À’ et celle du minimum A" qui le suit immédiatement. A la première classe nous rapporterons les maxima qui vérifient les conditions Ti ee p SUE D'après le résultat du n°24, on aura > B+2KR, depuis l'instant # où A passe par un tel maximum jusqu'au premier maximum qui le suit. N:o 6. 38 KARL F. SUNDMAN. La seconde classe comprendra les maxima pour lesquels HL Ji, Z2 Ie D'après la définition méme, on aura dans ce cas Im, depuis l'instant 7" jusqu'au premier maximum de À qui se présente après cet instant. Enfin les maxima de la troisième classe satisferont aux inégalités ENT R"R,) jusqu'à une valeur de R inférieure à Ry. D'après ce que nous avons trouvé à la fin du n°96, il existe alors un moment £ (£ > //) où les inégalités (146), (147) et (148) ont lieu. Nous chercherons à présent une limite supérieure de la fonction H pour i—1. Pour t I: meae : : N cela il nous faut connaître une telle limite pour la dérivée “gr ou bien, puisque d’après (36) (149) RE ee E m 1 T dr des limites supérieures pour les expressions dc et 9 Vu les inégalités aisément démontrées dx? (dyYV fde. (dr\? Car) + (a) + (a) (a) et P CHCRCE on tire de (30) l'inégalité A EN c N t (151) (2) + (GS QU — K. Mais on a pour RB 2 R,, en vertu des inégalités (141) et (138), ET 2M , 92M . 2M (: PE pu C iib er Moro Qr, (c—1)gim, m, m Mı ms Tom. XXXIV. Recherches sur le problème des trois corps. 39 et par suite, selon la définition de U, DER. mar de sorte que l'inégalité (151) peut s'écrire dr\? do? _ 2M d (7) x (3) < mar (2) 9M On en tire dt gmyr ’ et par suite " dr | /9Mr. " dt gms ? et enfin _ dr 2 Mq UR) / dt < per | Re aU _ do 3 29. Il nous reste à chercher une limite supérieure de o d A cet effet différentions l'équation (25) deux fois par rapport à £, ce qui nous donne d*o , (dgV? £ PE dm), „dat dy? [di\? 8 a - Etats + )*6 ee et par suite, d’après (150), EINE Ge I + nå + 54 an , ou encore, au moyen de (25), (26) et (29), d? À 0—gurcos H Ar cos H E x [s u a e+ | ro ri? 9 Mais on a, d'apres (26), = To de sorte que l'inégalité précédente devient de: (3. dt? To N:o 6. 40 KARL F. SUNDMAN. ou encore, en vertu de (141), : do: C avec = 0? 5 ] = e (154) C um ya Pour aller plus loin nous devons considérer séparément 19) le cas où a ds En tenant compte des limites de À indiquées au 2 n°27, quand le maximum considéré À’ appartient à la première ou à la deuxième classe, et en désignant par Z, la plus petite des quantités 2 23 je et EEE =, D; B+2KR, on trouve donc que RC D. depuis A' jusqu'au premier maximum qui le suit et cela quelle que soit la classe du maxi- mum .A' considéré. Le résultat établi au n°24 fait d'ailleurs voir que ce résultat subsiste aussi dans le cas où R’ A,, r, est la plus petite des distances m, r;, ra. Si ry ou x, était la plus petite de ces distances, on devrait, dans les formules trouvées ci-des- sus,;remplacer M65,M;, m, par m,, Ma, Mo, respectivement par Mo, Mo, M, et l'on trouverait alors, au lieu de Z,, deux autres limites Z, resp. L4,. En désignant par Z la plus petite des quantités Z4, L,, L,, nous pouvons affirmer dès lors que l'inégalité TD mL, a lieu depuis l'instant # où À passe par un maximum .Z', quel qu'il soit, jusqu'au premier maximum qui le suit. D’après la remarque faite au n°27, la méme inégalité aura lieu aussi pour 4 « Z', à partir du maximum qui précède immédiatement À’. Or si À admet au moins un maximum, les minima de À sont toujours précédés ou suivis par un maximum de À, et nous arrivons donc à ce résultat intéressant: Si f? et K sont tous deux plus grands que zéro, et si de plus R admet au moins un maximum, on peut indiquer une constante positive L ne dépendant que de f?, K et des masses Mo, Mu, ms, telle que R reste pour tous les temps supérieur à L. En remontant maintenant au théorème établi au n°28, nous pouvons résumer comme il suit les résultats de notre discussion: Si la constante f? est plus grande que zéro, il est possible de trouver, dans chaque cas donné, une limite inférieure positive de R qui est valable pour tous les temps. Recherches sur le problème des trois corps. 43 Puisque la plus grande des trois distances reste supérieure à une limite positive en méme temps que A, il en résulte encore que, s? f? > 0, la plus grande des trois distances ro, Ti, Ta, reste, pour toutes les valeurs du temps, supérieure à une certaine quantité positive. 31. Dans la démonstration des théorémes donnés ci-dessus, nous avons supposé taci- tement que le mouvement ne cesse pas d’être régulier tant que À > 0; c'est ce qui se pro- duirait pourtant si, à un certain instant, deux des corps venaient se choquer. Dans ce cas les résultats du n° 19-29 ne seront valables que jusqu'au moment où se produit le choc. Nous ferons voir pourtant dans un autre travail qu'on a des raisons sérieuses pour définir analytiquement un prolongement du mouvement après le choc, et que la définition qui se présente naturellement est telle que les résultats acquis restent vrais pour toutes les valeurs du temps, méme si un choc se produisait entre deux corps. Nous trouverons alors aussi l’occasion de donner les expressions explicites des coordonnées au voisinage d'un moment où les corps se choquent tous en un méme point de l'espace. Avant de terminer, nous voulons encore remarquer que les méthodés dont nous nous sommes servi dans ce travail s'étendent, avec de légères modifications, au cas général des n corps. Nous aurons bientôt l’occasion d'y revenir. hn » ' po 9n un aan x Le LE ob ni 4 ul ) Té HT HOY, No 9 2 j 2 iet 4 NEN vd N JM "n LIU Î y^ P L} Û || fin ! ] un HE "t " \ nofi wt demo L — f bmw e ni E t Le CMM n ini L n EU n ; à " i r - Ka L j "wm, T : | , ' E wt } k " PT ern d Li f | + " 4 e TIT in inm m ) " L x fc tere PTE D , \ E v b 2 » 2° ; c 1 el : 1 T d 1 D Na À RTE + ' j tun T - I Lima "n2 % o^. wi be MO ACRI "W ^l T EM 07 ih " ! : Tf I ! PXUMN. DN: er ' T» gp sl L^ he NU LM - NY ARN Le 2x Ey | / V) pes natu wo DAT D E EST) TI N e, f] * 3 rn p "gno rr ee 4 de 2 | P. m { Dum m ds V ] ab ii h : | { > | ^ j D Ht pr | niti Jon Warn“ i Ee ' ls | # "Lu f n n "iu It H Te re RER na ni M Ja AL Ni l dor EL | ?, | | | i d vun au LUN "T up cs Mb j i PM UU) m cd, | " K M nr Tr TORIO nh i sun in, TEE jl irib win kh Uu | d ul i ] ert, id ! In Tta FI | u ae af + t 4 4 hi f imn À "” i ee 4 ro "t idw audiet ed DOLES ) ENTE D Jj A. \ " T RA A Wi ed. 1 H kr mr ay V f 2 Lr eu Iu mu tium mf E zy a. i = x . i " i i E D 1h [ ' "T ] ^ E ® . + zT ev "abe * D * A E [M " 1 , PART | " wg ILES i | ] LN : =. 2 - " N 2 N " J ] n * LN a? -—- D N I i M^ € u ACTA SOCIETATIS SCI ds ARUM FENNICÆ TOM. XXXIV. 7. DIE APTERYGOTENFAUNA FINLANDS. I. ALLGEMEINER TEIL. WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. MIT I KARTE. ee Hl + + + - dia AT need en TOME eti a EUR MEM " A TOP M ; "M b 4 T M | | | ; WE um rcu TIC ET | | | | ui I ] | | | | | ANDRE EGIT RR "oai ODCHOMCOUOSTÀ " A) E. SKOL Vt BA ICT IA | Ww: nia TAM aw gt | | j| Einleitung. Das Werk, das ich hiermit der Öffentlichkeit vorlege, ist die Frucht einer mehrjährigen, obwohl nicht ununterbrochenen Arbeit. Seine ersten Anfänge gehen in den Sommer 1897 zurück, wo ich in meiner Heimat, in der Nähe der Stadt Joensuu, Hand in Hand mit botanischen Studien daranging Vertreter der Gruppe der Apterygoten zu sammeln. In den folgenden Sommern 1898 und 1899 setzte ich die Vermehrung meiner Sammlungen teils in der Umgebung von Joensuu, teils auf Åland und in Nyland, auf der dortigen zoologischen Station von Professor J. A. PALMÉN auf der Insel Löfö im Kirchspiel Esbo fort, wo ich mich im Sommer 1899 ca. 2 Wochen speziell zu dem Zweck aufhielt das Vorkommen und Leben der Vertreter der genannten Gruppe in der Küstengegend von Südfinland zu studieren. Im Sommer 1901 war ich in der Lage mit einem Reisestipendium der Geographischen Gesellschaft, der Societas pro Fauna et Flora Fennica und der Universität eine viermonatliche Reise nach den Grenzgegenden von Russisch- und Finnisch-Lappland, nach dem Gebiet im Westen des Imandra-Sees, zu unter- nehmen. Obwohl hierbei botanische Interessen im Vordergrund standen, habe ich auf der Wanderung doch auch beständig Insekten, vorzugsweise Vertreter meiner Spezialgruppe ge- sammelt. Die Ergebnisse der Reise sind nicht unbedeutend und von besonderem Wert dadurch gewesen, dass bis dahin aus Lappland, und zwar aus Russisch- wie aus Finnisch-Lappland, keine irgendwie erwähnenswerten Nachrichten vorlagen. Die Verbreitung der Vertreter der Apterygotengruppe war jedoch damals auch im grössten Teile von Mittel- und Westfinland noch fast völlig unbekannt. Um diese fühlbare Lücke einiger- massen auszufüllen, machte ich im Sommer 1902 mit einem Reisestipendium der Societas pro Fauna et Flora Fennica eine 3!/,monatliche Rundreise von Südostfinland durch Mittelfinland nach Kajaani (Kajana), von da nach Oulu (Uleåborg) und Kemi, von wo ich gegen Ende des Sommers die Küste entlang nach Helsingfors zurückkehrte. Auf der Reise machte ich an ca. 20 Stationen!) für je 2—5 Tage halt, sammelte Insekten der Apterygotengruppe und machte Aufzeichnungen über ihr Vorkommen. Leider war jedoch der Sommer kalt und reg- nerisch, was die Exkursionen erheblich erschwerte. 1) Diese Stationen waren: Sortavala, Kirjavalaks; Viipuri (Viborg), Rättijärvi; Uusikirkko: Kirkko- Järvi; Mikkeli, Ristiina: Pyöräsalmi; Kuopio; Pielavesi: Tuovilanlaks; Iisalmi, Nerkoonniemi; Kajaani; Sotkamo; Utajürvi: Vaala; Oulu (Uleåborg), Hietasaari; Hailuoto; Kemi; Kokkola (Gamla-Karleby); Vaasa; Bergó; Pori (Björneborg): Preiviikki und Reposaari; Tampere (Tammerfors), Messukylä. Die überaus dürftigen Nachrichten über die Apterygotenfauna Nordösterbottens und West- Lapplands veranlassten mich im folgenden Sommer, 1903, eine 1!/2-monatliche Reise nach diesen Gegenden anzutreten. Diese meine Reise, die ich mit Unterstätzung der Societas pro Fauna et Flora Fennica unternahm, führte mich über Kemi und Rovaniemi nach Kittilä und Muonio, von wo ich längs der Grenze über Kolari, Turtola und Ylitornio zurückkehrte. Ich hatte auf dieser Wanderung Gelegenheit die Fauna unsrer Fjelde (Hochgebirge) kennen zu lernen, von denen die Pallastunturit mit ihren Umgebungen ein dankbares Untersuchungsfeld darboten, weshalb ich denn auch die làngste Zeit dort verweilte. Auf dieser Reise glaube ich die Fauna unsrer Fjelde annähernd kennen gelernt zu haben. Daneben vermochte ich ausserdem auf der Reise durch das westliche Lappland zu konstatieren, dass die Nordgrenze einiger Arten durch dieses Gebiet bindurch verläuft. — Bedauerlicherweise konnte ich indessen meine Wanderungen nicht, wie ursprünglich beabsichtigt, bis zur Küste des Eismeeres ausdehnen, wo die Erforschung der dort auftretenden Fauna eine ebenso interessante wie wertvolle Aufgabe gewesen wäre. In demselben Sommer 1903 hielt ich mich auch ungefähr zwei Wochen auf Åland auf und durchstreifte die Kirchspiele Eckerö, Finström, Geta und Jomala, um mich genauer mit dieser in tiergeographischer Hinsicht wichtigen Südwestecke der Apterygotenfauna vertraut zu machen, die bisher ziemlich unvollständig untersucht war. Auch machte ich in demselben Sommer einen kurzen Besuch auf der zoologischen Station von Professor PALMÉN in Tvärminne, wo mich das Studium der Apterygotenfauna beschüftigte. Daselbst verbrachte ich auch noch fast den ganzen folgenden Sommer, 1904. Abgesehen von den Sommerexkursionen habe ich im Winter vorzugsweise in der nüchsten Umgebung von Helsingfors und Sortavala Beobachtungen über das Vorkommen von Vertretern der Gruppe angestellt. Hie und da habe ich hier in Helsingfors auch Proben in verschiedenen Orangerien gesammelt, besonders in den Gewächshäusern des Botanischen Gartens wie auch hin und wieder in Wohnhäusern. Von dieser Warmhausfauna habe ich auch auf meinen Reisen in verschiedenen Stüdten des Landes noch Proben eingesammelt. Ausser meinen eigenen Sammlungen, die ich auf meinen Reisen zusammengebracht habe, sind mir kleinere und grössere, der Universität früher und später aus verschiedenen Teilen des Landes von verschiedenen Personen geschenkte Apterygotenproben zur Bestimmung über- wiesen worden. Die mir auf diese Weise zugünglich gemachten Apterygotensammlungen haben mich so stark beschäftigt, und ihre Bestimmung und Ordnung zu einer einheitlichen Sammlung hat meine Zeit derart in Anspruch genommen, dass alle schriftstellerische Arbeit sich verzógert hat und die Ausarbeitung des die Apterygotenfauna Finlands in ihrem ganzen Umfang be- handelnden Hauptwerkes im besonderen immer weiter hinausgeschoben werden musste. Daher habe ich in kleineren „vorläufigen Mitteilungen“, teils in den Publikationen der , Societas pro Fauna et Flora Fennica*, in den letzten Jahrgüngen (1900— 1904) teils im ,Zoologischen Anzeiger* (1905) die neuen Arten kurz beschrieben, die ich in den Sammlungen angetroffen habe, und auch einige früher schon bekannte, aber für unsere Fauna neue Formen beigebracht. Schliesslich findet sich in der Festschrift für Professor J. A. PALMÉN ein Aufsatz von mir über Tom. XXXIV. 3 die Apterygotenfauna der Station Tvärminne, in welchem die Fauna der Umgebung in ihren Hauptzügen geschildert ist. Darin sind auch mehrere neue, unserer Fauna bis dahin unbe- kannte Formen angeführt und deren Vorkommen dargestellt. Meine Arbeit umfasst zwei Teile, einen allgemeinen und einen speziellen. Der erste, der hiermit an die Öffentlichkeit tritt, enthält eigentlich alle allgemeinen Ergebnisse meiner Arbeit. Auf einen kurzen historischen Rückblick folgt in dem Werke eine topographisch-faunistische Darstellung, in der die Faunen der verschiedenen Örtlichkeiten und Lebensbezirke abgehandelt werden. Daran schliesst sich ein besonderes Kapitel über unsere winterliche A pterygotenfauna, und schliesslich sind allgemeine Schlüsse in Bezug auf das Vorkommen der finnischen Apterygoten gezogen. Danach wird auf die Verbreitung der Vertreter der Gruppe im Bereiche unsres Gebietes, soweit dieselbe in den einzelnen Provinzen bekannt ist, und auf ihr Vorkommen ausserhalb der Grenzen des Landes eingegangen und unsere Fauna zugleich mit der der Nachbarlànder verglichen. Der Schluss bietet allgemeine Schlussfolgerungen auf Grund des Materials der Apterygotenfauna unseres Landes. Der zweite Teil, der, wie ich hoffe, bald in druckreifer Form vorliegen wird, enthält eme Schilderung der verschiedenen Arten und eine detaillierte Darstellung ihres Vorkommens bei uns. Jeder Art habe ich auch eine möglichst vollständige, zeitgemässe Diagnose beigegeben, wenn eine solche nicht von früherher vorhanden ist, und zu anderen Zusätze und Bemerkungen gemacht. Auch schliessen sich an diesen Teil Bestimmungstabellen für die verschiedenen Familien, Gattungen und Arten. Zum Schluss folgt eine kurze Schilderung der verschiedenen Fangarten der Apterygoten u. a. — Von den von mir selbst beschriebenen Arten sind zahlreiche Detailzeichnungen, von manchen auch Totalfiguren von mir angefertigt, desgleichen von den seltenen alten Arten, wenn Abbildungen von ihnen nicht bereits existieren oder wenn dieselben schlecht oder gar fehlerhaft sind. Hierdurch wird das Werk zugleich eine beträchtliche Anzahl Tafeln umfassen. Zu meiner Arbeit hat mich vor allem mein verehrter Vorgänger auf diesem Gebiete, Herr Professor O. M. REUTER angeregt, welcher jederzeit bereit gewesen ist mir mit Ratschlägen beizustehen und welcher mir die Arbeit durch Überlassung seiner umfangreichen, einschlägigen Literatur zu uneingeschränkter Benutzung erleichtert hat. Ich erlaube mir ihm für alles dies meinen wärmsten Dank auszusprechen. Vielen Dank schulde ich auch meinem verehrten Lehrer, Herrn Professor J. A. PALMÉN, und den Herren Dr. K. M. LEVANDER, und Dr. Enzro REUTER, die mir gleichfalls während der Arbeit mit Rat und Literatur beigestanden haben. Herrn Professor PALMÉN sage ich ausserdem aufrichtigen Dank für die Erlaubnis zuerst in seinem früheren Sommerlaboratorium auf Löfö und später in den Sommern 1903 und 1904 in der von ihm angelegten zoologischen Station in Tvärminne haben arbeiten zu dürfen. Ferner drücke ich meinen herzlichen Dank aus Herrn Dr. CARL BöRNER in Berlin, der über gewisse kritische Formen seine Ansicht geáussert und mir gütigst Typen von mehreren Arten zum Vergleich übersandt hat, sowie den Herren Dr. Cäsar ScHÄFFER in Hamburg, Dr. HARALD Scuórr in Linköping und Amanuensis Huco ÅGREN in Lund aus demselben Anlass, sowie dem Intendante des Reichsmuseums in Stockholm, Herrn Prof. Dr. YNGve SJÖSTEDT für seine Bereitwilligkeit mir einige seltene Collembolen zu übersenden, N:o 7. Schliesslich ist es mir eine angenehme Pflicht allen den Landsleuten meinen Dank aus- zusprechen, die mich durch Überlassung grösserer oder kleinerer Sammlungen aus verschiedenen Teilen des Landes unterstützt haben. Obgleich ich mir der mancherlei Mängel meines Werkes wohl bewusst bin, hoffe ich doch, dass meine Arbeit die Aufmerksamkeit der einheimischen Forscher mehr auf die Vertreter dieser interessanten, aber bisher ziemlich allgemein vernachlässigten Insektengruppe lenken móchte, die in biologischer und morphologischer Beziehung viel Anregendes und Belehrendes darbieten. Zugleich gebe ich mich der Hoffnung hin, dass meine Arbeit in tiergeographischer Hinsicht in Zukunft an ihrem Teil zu allgemeinen Schlussfolgerungen auf diesem Gebiete führen móchte, die ich zum grossen Teil aus den von mir gesammelten Fakta noch nicht habe ziehen kónnen. Meine langjäbrige Arbeit für die Erforschung der Apterygotenfauna Finlands würe alsdann nicht umsonst getan. Helsingfors im Januar 1907. Der Verfasser!) 1) Ich habe kürzlich meinen ursprünglichen Familiennamen AxELSON mit LINNANIEMI vertauscht. Da ich aber früher unter dem ehemaligen Namen meine Aufsätze über die Apterygoten Finlands publiziert habe, schien es mir angebracht meinen ursprünglichen Autornamen neben dem jetzigen beizubehalten. Tom. XXXIV. Historischer Rückblick. Im folgenden ist eine historische Ubersicht der gesammten die Apterygotenfauna Finlands berührenden, sowie der wichtigeren neueren ausländischen Literatur gegeben. Das erste Werk, das Angaben über unsere Apterygotenfauna enthält, ist der , Ca- talogus praecursorius Poduridarum Fenniae“, dessen Verfasser O. M. Reuter (1876) ist. Es werden darin 43 Arten (2 unsichere) und 3 Varietäten als in Finland gefunden verzeichnet. Der Verfasserbeschreibtvon ihnen am Schluss seines Werkes die folgenden als neue Formen, die TurrBerG in seinem grossen Werke „Sveriges Podurider^ (1872) nicht erklärt hatte: Sminthurus flaviceps var. fennicus, S. insignis, S. pilosicauda, S. lineatus, S. Tullbergi, Papirius dorsalis, Degeeria? superba und Isotoma balteata. Die Arten waren zum grössten Teil vom Verfasser in der Gegend von Åbo ge- sammelt worden. Im Jahre 1880 veröffentlichte REutEr in seinen , Études sur les collemboles“ einen wertvollen Aufsatz über die biologischen Beobachtungen, die er an zwei kleinen Sminthurus-Arten gemacht hatte. Auf der letzten Seite des Werkes sind sie auch als für die Wissenschaft neue Arten: Sminthurus apicalis und S. elegantulus be- schrieben worden. Derselbe Autor zeigte in der Versammluug der Societas pro Fauna et Flora Fennica am 13. Mai 1878 teils aus Helsingfors, teils aus der Gegend von Åbo eine kleinere Sammlung neuer Collembola von der damals noch ungeteilten Gattung Sminthurus vor, nämlich: Sminthurus multifasciatus, S. igniceps, S. violaceus, S. elegantulus als für die Wissenschaft neue und S. bilineatus Bovmr., S. cinctus TurrB., S. quadrilineatus TuUiLB., als aus Finland vorher unbekannte Arten. Die Aufstellung findet sich in den „Medde- landen“ der oben erwähnten Gesellschaft (Reurer, 1881). Die erste Angabe über das Vorkommen von Wintercollembolen in Finland bietet U. Corzans kurze Anzeige (1881) „Om förekomsten af en Podurid (Isotoma sp.) i stor mängd på snön i januari 1880.“ Der Verfasser hatte dieses Insekt in ungeheurer Menge auf dem Schnee in Halikko (Reg. ab.) angetroffen‘). 1) Später beschrieb es REUTER als eine Varietät von Isotoma hiemalis SCHÖTT var. fennica (REUTER, 1895 a. die schliesslich von mir zu einer besonderen Art erhoben worden ist (AXELSON, 1900). N:o 7. 6 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. In den Publikationen der obengenannten Gesellschaft aus demselben Jahre (1881) findet sich ein kleinerer Aufsatz von J. SAHLBERG: „Om borstsvansarnes (Thysanura) förekomst och utbredning i Finland." Diese Angaben über das Vorkommen von Thysa- nuren in Finland sind die ersten, die bei uns veröffentlicht worden sind, und bemerkens- wert ist, dass die von dem Autor angeführten drei Arten die einzigen sind, die zur Zeit bei uns bekannt sind. Im folgenden Jahre (1882) begegnen wir in den „Meddelanden“ derselben Gesell- schaft einer gleichfalls von Reuter herrührenden kurzen Skizze: „Entomologiska exkursioner under januari 1882 i södra Finland.“ Darin ist unter anderen Insekten im ganzen von 6 Collembolenarten angegeben, dass sie im Winter, auf einer überschwemmten Wiese im Kirchspiele Kyrkslätt gefunden worden waren: Lepidocyrtus lanuginosus, Degeeria muscorum, D. lanuginosa, Orchesella cincta, O. rufescens, Isotoma palustris. Über einige für die finnische Fauna neue Collembolen trug Revrer in der Sitzung der Societas pro Fauna et Flora Fennica am 2. Februar 1884 vor (Revrer, 1886), und zwar waren dies: Entomobrya marginata 'Turvs., E. lanuginosa Nic., Cyphoderus albinos Nic. sowie eine vorher auch für die Wissenschaft unbekannte, Entomobrya myrmecophila. — An derselben Stelle bemerkt Reurer, er könne der Revision der Degeeria-Arten TULLBERGS durch Brook nicht beipflichten, sondern schliesse sich dem erstgenannten an, indem er zugleich auch die Beobachtung vorbringt, dass sich die früher von ihm beschriebene Degeeria superba wirklich als ein Vertreter einer besonderen, recht charakteristischen Gattung erwiesen habe. Einen wertvollen Beitrag zur Kenntnis unserer Collembolenfauna enthált REUTERS 1890 erschienener Aufsatz ,Collembola in caldariis viventia^, in dem der Verfasser die Ergebnisse seiner Sammlungen in Gewächs- und Wohnhäusern von Helsingfors darstellt. Er führt darin im ganzen 20 Arten als Vertreter der Blumentopffauna in Gewächs- und Wohnhäusern an. Von diesen Arten sind, wie das folgende Verzeichnis erkennen lässt, mehrere für unsere Fauna, einige sogar für die Wissenschaft neu: Sminthurus multifasciatus n. sp., 9. igniceps m. sp." S. niger LuBB., S. caecus Turzs., Papirius rufescens n. sp., P. minutus O. Fasn., Macrotoma tridentifera Tuzzs., Lepidocyrtus pallidus n. sp., L. assimilis n. sp., L. purpureus Luss., Entomobrya multifasciata TurrB., E. spectabilis n. sp., Sinella curviseta Brook, Sira Buskii LuBB., Orchesella cincta, (L.), Isotoma palustris (Guer.) TurrB., Achorutes viaticus Turcs. Lipura armata TurrB., L. inermis "TuLLB., Anura muscorum TEMPL. Eine Sammlung finnischer Collembola aus den Familien Sminthuridae und T'emple- tonudae (exklusive Genus Zsotoma) zeigte Reurer in der Versammlung der Societas pro Fauna et Flora Fennica am 1. November 1890 vor, worüber ein Referat in den „Medde- landen“ von 1891 (Reurer, 1891 b). Es werden darin als für unsere Fauna neu ver- zeichnet 8 Arten, 6 Varietüten, die der Autor in der Gegend von Helsingfors und Àbo sowie 1) Zwei von den als neu bezeichneten Arten waren schon in der beinahe 10 Jahre früher ver- öffentlichten Mitteilung des Verfassers aufgeführt, doch erfolgte die eingehendere Beschreibung der Arten erst in diesem Aufsatz. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 7 in den Kirchspielen Pargas, Nagu und Korpo gesammelt hatte. Ausserdem führt er eine Sammlung von Collembola an, die der damalige cand. K. M. Levander auf Löfö im Kirchspiel Esbo gesammelt hatte und in der ebenfalls einige unsrer Fauna vorher unbekannte Formen auftraten. — Am 4. April 1891 teilte derselbe Forscher in der Versammlung der Societas pro Fauna et Flora Fennica mit, dass er im Kirchspiel Kyrkslätt noch 2 Treibhausarten gefunden hatte, die nicht in seinem Aufsatz über die Collembolenfauna der Blumentöpfe angeführt waren, Isotoma fimetaria und Templetonia nitida (Reuter 1891 c). Im Jahre 1893 erschien dann H. Scnórrs wertvolle Abhandlung „Zur Systematik und Verbreitung palaearktischer Collembola^ (1893 a). Dafür hat Reurer dem Ver- fasser eine Anzahl von ihm in Finland angetroffener neuer, grüsstenteils vorher vüllig unbekannter Formen zur Veröffentlichung überlassen: Sminthurus fuscus var. purpurascens Reur., S. viridis var. infuscatus Reur. (nach Scnórr = S. viridis f. principalis), S. viridis var. dorsovittatus Rgvr., S. quadrilineatus var. ochropus Reur., S. aquaticus var. viri- dula Reur., S. aquaticus var. levanderi Reur., Lepidocyrtus albicans Reur. (nach Scuórr = L. rivularis Bovnr.), Entomobrya maritima Reur.. Isotoma palustris var. fucicola Reur., I. hiemalis Scnórr, I. litoralis Scnórr, Pseudachorutes suberassus Turre. Ausser- dem wird hier die früher von Reuter beschriebene Entomobrya myrmecophila zur Gattung Sinella Brook gezogen, und für Degeeria? superba Raeur. ist eine neue Gattung Callis- tella (pro Calistella) Rzvr. (in litteris) aufgestellt. K. M. LEVANDER veröffentlichte 1894 einen kurzen biologischen Aufsatz über Sminthurus apicalis Rgvr. (= S. aquaticus Bourr.), in dem er eine auf eigenen Be- obachtungen und Experimenten beruhende, wertvolle und interessante Darstellung der Lebensweise, Entwicklung, Kopulation etc. dieser auf der Oberflüche des Wassers lebenden Collembole liefert. Im Jahre 1895 schliesslich erschien von Reuter die Arbeit ,, Finlands Collembola och Thysanura^ (Apterygogenea fennica), in der alle bis dahin eingegangenen Daten über das Vorkommen und die Verbreitung der Vertreter dieser Gruppen in Finland zusammengestellt und mehrere neue Fundorte beigebracht sind. Im ganzen sind nach diesem für die Kenntnis der Fauna Finlands sehr verdienstvollen Werke 89 Arten 20 Varietäten Collembola und 3 Thysanura, zusammen also 92 Arten der Gruppe Aptery- gogenea aus Finland verzeichnet worden. Einige waren bis dahin unbeschrieben, nämlich: Sminthurus viridis L. var. infuscatus n. var., Lepidocyrtus insignis n. sp., L. albicans n. sp., Orchesella rufescens Wvrr. Luz». f. principalis n. f. und var. pallida n. var., Iso- toma, hiemalis Scuórr var. fennica n. var., I. dubia n. sp. I. tenella n. sp., Achorutes Schötti n. sp. A. Sahlbergi n. sp.'). Uber das Vorkommen einer Winterart, Isotoma hiemalis Scuórr, in Fagervik, Kirchspiel Ingå, auf dem Schnee, findet sich eine kurze Angabe von E. Hisixezn (1896). 1) Aus dem Verzeichnis REUTERS sind jedoch nach der späteren Systematik einige Arten für Va- rietüten erklürt, ein paar Varietäten zu Arten erhoben und eine, wie Verfasser gezeigt hat, unrichtig bestimmt worden (vgl. AxELSoN, 1900, S. 3). N:o 7. 8 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. „Collembola på snö" ist der Titel eines Aufsatzes von Reurer (1898), in dem der Verfasser die Angaben gesammelt hat, die bis dahin in der Literatur über die Winter- collembolenfauna Finlands zerstreut waren. Auch eine neue Art ist beschrieben worden, der Reuter den Namen /sotoma Westerlundi gegeben hat, nach AvLIS WESTERLUND, welcher die Art in der Gegend von Kuopio auf dem Schnee angetroffen hatte. In der in finnischer Sprache erscheinenden populär-naturwissenschaftlichen Zeitschrift ,Luonnon Ystävä“ finden wir zu derselben Zeit einen interessanten Aufsatz von WESTERLUND (1897) selbst: ,Hyünteiselämää talvella^ (Insektenleben im Winter), in dem der Verfasser Beobachtungen in der winterlichen Natur mitteilt. Ausser Zsotoma Westerlundi, wovon er eine ausführliche Beschreibung und verschiedene Textzeichnungen giebt, hatte er teils in der Gegend von Kuopio, teils bei Helsingfors zur Winterzeit folgende Collembolen beobachtet: Achorutes socialis Uzer, Isotoma hiemalis Scnórr, I. viridis Bovnr., I. olivacea? Turrs., Entomobrya nivalis (L.), E. marginata TurrB. Seinen Aufsatz habe ich in meinem Werk im Zusammenhang mit unsrer winterlichen Collembolenfauna eingehen- der referiert. Unsere winterliche Collembolenfauna berührt auch Reuters kurzer Aufsatz (1900 a) „En för Finland ny snópodurid,^ woselbst Achorutes socialis Uzer als neue Winterart aufgestellt wird). Von Beiträgen zur Kenntnis der Winterfauna sei ferner WrsrERLUNDs kleiner Auf- satz in ,Luonnon Ystavá* (1898): ,Hyönteisiä lumihangella^ (Insekten auf dem Schnee) erwühnt, worin W. auf eine Zeitungsnachricht über Schneeflóhe hin berichtet, er habe am 2. Januar 1898 an dem Berge Puijo bei Kuopio Schneeflóhe von folgenden (vorher bekannten) Zsotoma-Arten gesammelt: /sotoma hiemalis, I. viridis und I. Westerlundi. Am 14. März 1899 machte Revrer in der Versammlung der Societas pro Fauna et Flora Fennica Mitteilungen über drei Sminthurus-Arten (Reuter, 1900 b): Sminthurus viridis L., S. multifasciatus Reur. und S. pruinosus Tuzzs., wobei er vorzugsweise die grosse Variabilität der ersten in Färbung und die ausgedehnte Verbreitung der letzten ausserhalb unsres Gebietes besprach. Von der ersten Art führte er auch eine neue, dunkle Varietät var. ?rrorata nov. var. vor, von der er eine grosse Menge Exemplare auf Sandó im Kirchspiel Nagu angetroffen hatte. Im Laufe der letzten Jahre hat Verfasser selbst mehrere kürzere vorläufige Mit- teilungen über die Collembolenfauna Finlands veróffentlicht. Die erste erschien 1900in den , Meddelanden" der Societas pro Fauna et Flora Fennica. Es werden darin eine Anzahl für unsre Fauna sowie auch einige für die Wissenschaft neue Formen beigebracht. Ich zähle sie hier auf: Aphorura arctica Turzs., Xenylla grisea n. sp. Achorutes sigillatus Uzer, A. Schötti var. obtusa n. var., Schöttella media n. sp., S. inermis (Tuzzs.), Tetracanthella pilosa Scnórr, Friesea mirabilis TuriB., F. claviseta n. sp., Isotoma minor ScHÄrr., I. minuta Turrs., I. thermophila n. sp., I. nivea Sonirr. I. fennica (Reur.) Axezs., I. notabilis ScHärr., I. violacea Tuzzs. var. mucronata n. var. 1) In Wirklichkeit hatte das jedoch WESTERLUND schon früher in „Luonnon Ystävä“ (1897, S. 43) für die Fauna Finlands getan (wie REUTER auch in einer Fussnote (S. 129) seines Aufsatzes nachtrüglich bemerkt). Tom XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 9 und var. divergens mn. var., I. grisescens ScHÄrr., I. affinis n. sp., I. nivicola n. sp. Sinella Höfti Sonirr., Papirius ater var. dorsalis (Reur.) Axzıs., Sminthurus lubbocki Tuzzs. var. maculata n. var. Von den für die Wissenschaft neuen Formen habe ich jedoch spüter einige zum Teil anders aufgefasst, entweder so, dass ich in der betreffenden Form nur eine Varietät von früherher bekannten erblickt oder die Varietät umgekehrt zu einer besonderen Haupt- art erhoben habe. In den folgenden vorläufigen Mitteilungen ( AxErsox, 1902— 1905) finden sich nur Diagnosen für die Wissenschaft neuer Formen, die auf unserem naturwissenschaftlichen Gebiet grüsstenteils von mir selbst auf meinen Reisen in verschiedenen Teilen des Gebiets gefunden worden sind. Ohne die einzelnen Arten hier aufzuzählen, will ich nur be- merken, dass ich in diesen Aufsätzen im ganzen 27 Arten, 21 Varietäten und 2 Formen als neu beschrieben habe. Aus der Gattung Achorutes: 3 Arten, 4 Varietäten, 2 Formen; Xenylla: 2 Arten, 1 Varietät; Xenyllodes: 2 Arten; Micranurida: 1 Art; Börneria: 1 Art; Paranura: 1 Art; Neanura: 2 Arten, 1 Varietät; Onychiurus: 1 Varietät; Tullbergia: 1 Varietät; Zsotoma: 11 Arten, 3 Varietäten; Sminthurides: 4 Arten, 3 Varietäten; Sminthurinus: 5 Varietäten; Dicyrtoma: 2 Varietäten. Ausserdem sind 3 neue Gattungen: Xenyllodes, Börneria und Paranura aufgestellt worden. Es sei jedoch bemerkt, dass die 2 letzten nunmehr von mir vereinigt worden sind. Desgleichen sind einige Arten in diesem Werke anders aufgefasst und zwei, als mit früher beschriebenen identisch ganz gestrichen worden. Im vorletzten Jahre schliesslich ist vom Verfasser ein faunistischer Beitrag: „Zur Kenntnis der Apterygotenfauna von Tvärminne“ (1905 b) erschienen, worin die auf der zoologischen Station Tvärminne (in den Schären Südwestnylands) vorkommende Aptery- gotenfauna dargestellt ist. Man findet darin eine ganze Anzahl für die Fauna Finlands neuer, doch früher schon beschriebener Formen, im ganzen 19 Arten (Xenylla, Micra- nurida, Willemia: je 1 Art; Onychiurus: 3 Arten; Tullbergia: 2 Arten; Isotoma: 5 Arten; Sera, Lepidocyrtus, (Pseudosinella), Megalothorax, Sminthurides und Smin- thurinus mit je 1 Art) sowie einige Varietäten. Beigegeben ist eine Tafel mit Zeichnungen folgender Arten der Gattung Isotoma: 1. sexoculata Turzs., I. angularis Axeıs., I. decemoculata ScHTscHERB., I. minima AssoLon und I. besselsi Pack. — Durch die letzterwähnten Publikationen hat unsere Apterygotenfauna einen sehr beträchtlichen Zu- wachs erhalten, so dass unser Land nunmehr mit den in dieser Arbeit zugekommenen Arten die allergrösste Artenzahl aufzuweisen hat. Das allen Collembologen bekannte Werk von ScHört: „Zur Systematik und Ver- breitung palaearktischer Collembola^ bietet bereits eine recht vollständige historische Übersicht der bis dahin (1893) erschienenen systematischen und faunistischen Literatur auf diesem Gebiete. In den danach herausgekommenen Publikationen findet sich dagegen keine zusammenhängende Darstellung. Wenn ich im folgenden kurz die während der N:o 7. 2 10 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEWMI. letzten 13 Jahre erschienene, verhältnismässig recht zahlreiche Literatur über die aus- ländische Fauna referiere, beabsichtige ich dabei nicht auf alle weniger wichtigen Aufsätze, die fernere Länder berühren, einzugehen, sondern tue dies nur mit grösserer Genauigkeit bezüglich der die Fauna der Nachbarländer behandelnden Veróffentlichungen. Die Apterygotenfauna Skandinaviens ist in mehreren Arbeiten von verschiedenen Autoren behandelt worden, in welchen nicht nur neue Fundnotizen für früher bekannte gegeben, sondern auch nicht wenige neue Arten aufgestellt worden sind. Die erste zusammenhängende Darstellung der Collembolenfauna Norwegens liefert Lis-Perrersens Arbeit „Norges Collembola^, die in „Bergens Museums Aarbog“ (1896) abgedruckt ist. Aufgenommen sind darin ausser den vom Verfasser selbst in der Um- gebung von Bergen gesammelten Arten auch alle früheren wenn auch sehr dürftigen Angaben, die vorher in einiger Zahl bei Fapricrus, grösstenteils aber bei TuLLzere und Scuórr aus Norwegen erwähnt sind. Im ganzen beläuft sich die in dem Aufsatz ange- führte, bis dahin in Norwegen angetroffene Zahl von Vertretern der Collembolagruppe auf 67, worunter 6 für die Fauna Skandinaviens und ausserdem 7 auch für die Wissen- schaft neue [2 Tullbergia (nov. gen.), 1 Sminthurus-, 1 Tomocerus-, 1 Entomobrya- und 2 Lipura-Arten|, von welch letzteren am Ende des Buches Zeichnungen bei- gefügt sind. In demselben Jahre veröffentlichte Scuórr in der „Entomologisk Tidskrift” einen Auf- satz ,Collembola på snö och is“, (Scuörr, 1896 b), in dem die bis dahin in der Literatur mitgeteilten Daten über die winterliche Collembolenfauna zusammengestellt sind. Da sich über diesen Aufsatz an einer anderen Stelle meiner Arbeit ein eingehendes Referat findet, verweise ich darauf (vgl. Winterfauna). Im Jahre 1898 erschien von Lre-Perrersex ein zweites Werk über die Apterygoten- fauna Norwegens. Darin sind eigentlich zum ersten Mal Mitteilungen über das Vor- kommen der Thysanuren in Norwegen gemacht, von denen nach dem Verfasser 4 Arten angetroffen worden sind. Collembolem hat der Verfasser sechs für die Fauna neue Arten, darunter eine für die Wissenschaft neue Sminthurus-Art sowie eine /sotoma- Varietät gefunden. — „Biologisches über Collembola“ enthält die letzte collembologische Publikation des Verfassers (1899), worin Beobachtungen über die Kopulation einiger Sminthurus-Arten sowie Untersuchungen über die Nahrung der Collembolen mitge- teilt sind. Der Jahrgang 1899 der ,Entomol. Tidskrift^ bringt u. A. einen interessanten Aufsatz „Beitrag zur Kenntniss der Collembolafauna der äusseren Schären“ in dem E. WAHLGREN (1899 c) über die bis dahin recht dürftig bekannte Fauna der äusseren Schären, besonders an der Ostküste Schwedens berichtet. Sammlungen und Beobachtungen waren im ganzen auf 16 kleineren und grösseren Inseln gemacht worden, auf denen zusammen 9 verschiedene Arten bemerkt wurden: von den Familien Achoru- tidae und Entomobryidae. Aus der Zusammensetzung jenes Artenverzeichnisses zieht der Verfasser den Schluss, dass die Sminthuriden, welche ganz darin fehlen, die am wenigsten abgehürteten Collembolen sind. Dies würde nach der Ansicht des Verfassers darauf beruhen, dass die Sminthuriden für ihre Nahrung üppigere Weiden nötig haben, Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 11 als die Schären zu bieten vermögen. Zum Schluss trägt der Verfasser einige Gedanken über die Verbreitung der Collembolen vor und zwar sieht er ein recht wichtiges Ver- breitungsmedium in dem Meere selbst, das direkt die Verbreitung solcher Arten der äusseren Schären vom Festlande nach den Inseln und zwischen diesen besorgen würde. Ausserdem sind seines Dafürhaltens noch andere Verbreitungsarten denkbar, wie z. B. die Überführung „in das Gefieder des brütenden Vogels“. „Etudes sur les Collemboles du Nord“ lautet der Titel eines Aufsatzes, den Scuórr 1902 veröffentlicht hat. Derselbe bildet einen wertvollen Beitrag zur Kenntnis der nordischen Collembolenfauna. Man findet darin nicht nur Angaben über die der Fauna Schwedens angehörenden Arten, sondern auch manche Zusätze zu Diagnosen früher be- kannter Arten, die im Gebiete Schwedens nicht anzutreffen sind, besonders was ihr Antennal- und Postantennalorgan anbelangt. Mehrere für die Fauna Schwedens neue Formen, darunter auch früher nicht beschriebene, werden aufgestellt, alles in allem 13 Arten, 3 Varietäten aus fast allen Gattungen !). Die Arbeit AcnENs über die Apterygotenfauna Südschwedens (ÅGREN, 1903), die im folgenden Jahre erschien, stellt eine wichtige Bereicherung der Literatur über die Fauna Schwedens dar. Nicht weniger als 12 Arten, 1 Subspecies und 21 Aberrationen werden als neu fär die Fauna, 2 Arten, 1 Subspecies und 10 Aberrationen auch als der Wissenschaft vorher unbekannt erwähnt. Das Werk ist besonders beachtenswert wegen seiner genauen Diagnosen und einiger sehr berechtigten synonymischen Berichtigungen. Von demselben Autor ist danach eine vorläufige Mitteilung (ÅGREN, 1904 a) pub- liziert worden, die 6 Achorutiden, je 1 aus den Gattungen: Achorutes, Xenylla, Pseuda- chorutes, Odontella und Onychrurus, und ebenfalls 1 Art aus einer neuen Gattung der Achorutiden, der er den Namen Brachystomella gegeben hat, enthält. Die meisten (1 ausgenommen) wurden in Schonen vom Verfasser angetroffen. Verfasser selbst veröffentlichte fast gleichzeitig einen kurzen Aufsatz (AXELSON, 1904) über die in Südostnorwegen in der Umgebung des Sanatoriums Golaa im Sommer 1903 angetroffenen Collembola. Es sind darin 37 Arten, 13 Varietüten angegeben, worunter 14 Arten, 9 Varietiten neu für Norwegen, 5 Arten, 3 Varietäten neu für ganz Skandinavien. ÅGRENS in demselben Jahr erschienene Arbeit , Lapplündische Collembola“ enthält ein Verzeichnis der im Sommer 1903 im südlichen Schwedisch-Lappland, in den alpinen Gegenden von Lycksele Lappmarken (Kirchspiel Tärna) gesammelten Collembola. Unter den 30 Arten (1 unsicher), die daselbst aufgeführt werden, sind eine Anzahl interessante, für die Fauna Schwedens neue nordische Formen, wovon 4 Arten, 2 Varietäten auch der Wissenschaft bis dahin unbekannte Vertreter der Gattungen Achorutes, Pseuda- chorutes und Entomobrya darstellen. Schliesslich besitzen wir in der , Entomologisk Tidskrift" v. J. 1906 zwei Aufsätze von WAHLGREN (1906 b u. c) über die skandinavische Apterygotenfauna. Die erstere 1) Wie ich in dem systematischen Teil hervorheben werde, sind jedoch einige von den neubeschriebenen Achorutiden meiner Ansicht nach mit früher bekannten Arten identisch. N:o 7. 12 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. von diesen, ,Collembola från Torne Lappmark och angränsande trakter”, giebt uns ein kurzes Verzeichnis der in dieser in Bezug auf diese Insekten vóllig unbekannten Gegend eingesammelten Collembolen. Unter den 33 Arten sind 4 neue Species aufgestellt worden, und zwar: Achorutes filiformis, A. torneensis, Isotoma incisa und Dieyrtoma. albella, von welchen letzteren indessen wenigstens zwei mit früher von mir aufgestellten lappländischen Arten deutlich zusammenfallen, und das einzige Exemplar der neuen Dieyrtoma-Art wohl nur als ein jugendliches Individuum von D. fusca (Luc.) zu deuten sein dürfte). Die letzte Arbeit von WAHLGREN (1906 c) gewührt uns eine kurz gefasste Zu- sammenstellung der bisjetzt bekannten schwedischen Apterygoten. in der Serie , Svensk Insektfauna* erschienen. Die Liste enthält im ganzen 3 Thysanuren-, 129 Collembolen- Arten und eine Menge von Varietüten (vom Verfasser meist Formen genannt) Der Verfasser giebt ausserdem eine kurze Übersicht der Familien, Gattungen und Arten. Es finden sich in dieser Übersicht zwei neue aus Lappland herstammende Arten der Gattung Isotoma, welche hier, mit kurzen Übersichtsdiagnosen versehen, zum ersten Mal in der Literatur vorkommen, nämlich I. cacuminum Wanter. und I. sarekensis WaAuram. (mit f. obscura WaAnter.). So viel ich aus diesen knappen Diagnosen babe schliessen können, sind auch diese Arten mit früher beschriebenen finländischen identisch !). Von Literatur, die die Apterygotenfauna Russlands behandelt, sind während des letztverflossenen Jahrzehnts mehrere, meistenteils jedoch kürzere Aufsätze erschienen. Skorıkows erste Arbeit von 1897 giebt ein Verzeichnis in der Gegend von Charkow angetroffener Apterygoten mit im ganzen 31 Arten der Gruppe Oollembola und 2 Arten der Gruppe Thysanura, ale nur kurz angeführt. Über die Apterygoten der Umgegend von Kiew liegt eine erheblich gründlichere Darstellung vor in den 1898 erschienenen Arbeiten von ScHTtscHERBAKOW (1898 a u. b), in denen unter den mitgeteilten 67 Arten einige für die Wissenschaft neue Zsotoma-Arten beschrieben sind worunter eine höchst eigentümliche I. rhopalota n. sp. und eine neue Entomobryiden-Gattung Mesira aut- gestellt sind. Unter den Arten sind ausserdem mehrere früher aus Russland unbekannte erwühnt. Man empfängt jedoch den Eindruck, als habe der Verfasser die von ihm an- getroffenen Arten teils zu vorschnell mit bereits bekannten identifiziert, weshalb manche als für die Wissenschaft neue Arten haben ausgeschieden werden müssen (vgl. AXELSON, 1900 und Bónxrn, 1901 b und 1902 c). — Aus Südwestrussland beschreibt derselbe Forscher in einem anderen Aufsatz (ScHTscHERBAKOW, 1899 b) 4 neue Arten (1 zur Gattung Schöttella, 3 zur Gattung /sotoma gehörige). Einige für die Wissenschaft neue Formen aus verschiedenen Teilen Russlands beschreibt auch Skorıkow in einem kurzen Aufsatz (1899) ,Hogua dopxu pyceruxs Col- lembola* sowie „Eine neue Tomocerus-Art aus Ost-Russland* (1900 b). Von dem Vorkommen einiger Collembolen im Wolgadelta besitzen wir Angaben in einem kurzen Bericht von WAHLGREN (1899 b). 1) Näheres darüber in dem Kapitel über die Verbreitung der finländischen Apterygoten sowie in dem speziellen Teil (II) dieser Arbeit, Tom. XXXIV, Die Apterygotenfauna Finlands. 13 Viel für die Fauna Russlands Neues und Interessantes bringen die faunistischen Publikationen E. Beckers aus den Jahren 1902 und 1905. Ausser mehreren früher im Lande unbekannten Arten, die der Autor auf Exkursionen in der Umgebung von Moskau angetroffen hat, beschreibt er auch einige ganz neue und stellt sogar eine neue Gattung Schüttellodes auf. Insbesondere fesselt das zuletzt erschienene Werk die Aufmerksam- keit. Es scheint jedoch verfrüht, wenn es der Verfasser unternimmt aus den ver- hältnismässig (soviel aus der geringen Anzahl der Arten zu schliessen ist) unvollständigen Daten auf das Vorkommen und die Verbreitung der Arten in dem erforschten Gebiet, dem Gouvernement Moskau, Schlüsse zu ziehen. Als Resultat seiner Untersuchungen auf der biologischen Station von Bologowa (Gouv. Nowgorod) veröffentlichte der russische Forscher Jur. PHILIPTscHENKO im Jahre 1905 einen Aufsatz „Beobachtungen über den Entwicklungszyklus einiger Collembola“. Da auf diesem Gebiete früher nur sehr wenig, ja kaum überhaupt, Untersuchungen an- gestellt worden sind, müssen seine Beobachtungen als sehr wertvoll bezeichnet werden. Die aufgezählten Arten (28 an der Zahl) sind sämtlich in Russland bekannte, mehr oder weniger allgemeine Arten, dagegen sind ihre Fundorte allerdings neu, denn aus diesen Gegenden ist meines Wissens früher nichts über das Vorkommen von Apterygoten veröffentlicht worden. Ein Aufsatz des Verfassers über die Collembolenfauna der Gegend von Reval sei noch erwähnt (Axerson, 1906). Im ganzen sind darin 68 Arten, 10 Varietäten auf- gezählt. Davon waren nicht weniger als 26 Arten vorher nicht im Gebiete Russlands beobachtet worden und mehrere dadurch bemerkenswert, dass sie zuvor nur in Finland angetroffen waren. — Schliesslich wurde ganz neulich ein neuer Typus von Höhlen- apterygoten Oncopodura von der Krim von Carr und LEBEDINSKY aufgestellt. Über die Fauna der arktischen Region sind während des letzten Dezenniums ver- hältnismässig zahlreiche kleinere Aufsätze erschienen. Besondere Beachtung verdienen darunter die Artikel Wanterens von 1899 und 1900, in denen aus Grönland und von den arktischen Inseln (Jan Mayen, Bäreninsel, Giles-Land, König-Karls-Land) eine Anzahl Formen erwähnt werden, worunter gewisse recht bemerkenswerte neue Formen, wie Polyacanthella quinquespinosa und Tullbergia arctica. Aus Grönland bringt auch Memerr (1896) einige Collembola-Arten bei, darunter eine neue Sminthuride, Sminthurus concolor. Die Fauna von Spitzbergen ist behandelt in Aufsätzen von Lussock (1898), SCHTSCHERBAKOW (1899), Skorıkow (1900), durch welche die Nachrichten über die Collem- bolenfauna dieser arktischen Insel eine beträchtliche Vermehrung erfahren haben. JACOBSON giebt (1898) in einer grösseren Arbeit u. a. ein Verzeichnis der von den verschiedenen arktischen Inseln bis dahin bekannten Collembolen. — CARPENTER liefert in einer kleinen Skizze (1900) Angaben über die Collembolenfauna von Franz-Joseph-Land. Fast alle bisherigen Nachrichten über die Collembolenfauna der arktischen und subarktischen Region finden sich schliesslich gesammelt in SchÄrrers wichtigem Werke „Die arktischen und subarktischen Collembola“ (1900 b), das in der „Fauna arctica* erschien. Daraus ersehen wir, dass die Zahl der arktischen und subarktischen Collembolen N:o 7. 14 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. sich auf nicht weniger als 61 Arten beläuft. Am Schlusse des Werkes giebt der Verfasser allgemeine Erörterungen über die Verbreitung der Vertreter dieser Collembolenfauna. Schliesslich sei noch erwähnt, dass wir einen kurzen Artikel über die Verbreitung der holarktischen Collembolen „The Distribution of holaretie Collembola* von dem amerikanischen Forscher Forsow (1901 a) besitzen. Was die die übrigen europäischen Länder betreffende neueste faunistische und systematische Literatur anbelangt, so ist an erster Stelle die über die Fauna Deutschlands nieht nur wegen ihrer Reichhaltigkeit, sondern auch und vor allem wegen ihres Wertes in systematischer Hinsicht hervorzuheben. Das erste bemerkenswerte Werk über die Collembolenfauna Deutschlands im allge- meinen ist das von ScHirrer (1896 b) veröffentlichte ,Collembola der Umgebung von Hamburg und benachbarter Gebiete* vom Jahre 1896. Über die Collembolen Deutsch- lands waren bis dahin recht wenig Angaben vorhanden, hier aber werden schon, obgleich das erforschte Gebiet ziemlich beschrünkt ist, im ganzen 76 Arten, 18 Varietüten an- geführt. Davon stellt Scnirrer nicht weniger als 17 Arten, 7 Varietäten als neue Formen auf. Die Arbeit erhült jedoch vor allem ibre Bedeutung durch die für die da- maligen Verhältnisse recht guten Diagnosen, die zahlreichen Figuren sowie die über- sichtlichen Bestimmungstabellen, in die alle in der Literatur genauer beschriebenen sicheren Gattungen und Arten aufgenommen sind. — Derselbe Verfasser publizierte mit S. A. Porrs (1897) einen kürzeren Aufsatz über die ,Collembola der Umgegend von Bremen“, wo 52 Arten verzeichnet sind. Mit einem Werke „Über Württembergische Collembola^ (1900 a), worin nicht weniger als 9 neue Arten aufgestellt worden sind, liefert ScnàrrEn einen gediegenen Beitrag zur Kenntnis der Collembolenfauna seines Landes. Von der weitaus grössten Bedeutung für die Systematik der Collembolen dürften jedoch die 1900—1906 angeführten Untersuchungen des deutschen Collembologen Cann BÖRNER sein, die derselbe in mehreren kleineren vorläufigen Mitteilungen, grüsstenteils im, Zoologischen Anzeiger^, und ausserdem in drei grósseren Arbeiten vorgelegt hat: ,Zur Kenntnis der Apterygotenfauna von Bremen und der Nachbardistrikte^ (1901 b), ,Neue altweltliche Collembolen nebst Bemerkungen zur Systematik der Isotominen und Entomobryinen* (1903), und „Das System der Collembolen usw.“ (1906). Seit TurrsrRes grundlegendem Werk „Sveriges Podurider* ist wohl kaum eine Arbeit erschienen, die von solcher Wichtigkeit für die Systematik der ganzen Gruppe der Collembolen wäre als diese Arbeiten BÖRNERS. Fast alle Gattungen sind durch seine Forschungen in systematischer Beziehung neu und meist sehr glücklich angeordnet worden, sodass das Collembolensystem Bónxzns in den Haupt- zügen von fast allen Collembologen adoptiert worden ist. Ausserdem hat er in seinen zahlreichen Aufsätzen eine bedeutende Anzahl neuer bemerkenswerter Arten sowie manche Gattungen aufgestellt. Ebenso hat er die Höhlenfauna studiert. Es würde mich jedoch zu weit führen alles dies im einzelnen zu referieren. Mehrere für die Wissenschaft neue und viele in der Fauna Deutschlands vorher unbekannte Arten hat auch KRAUSBAUER in seinen Arbeiten v. J. 1898 und 1901, die die Collembolenfauna der Lahngegend behandeln, beschrieben. Einen kleineren Beitrag Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 15 zur Kenntnis der Verbreitung der Collembolen in Deutschland liefert ebenso H. Vorcrs in seinen Aufsützen aus den Jahren 1902 und 1903, in denen eine kleinere Anzahl um Göttingen und Bremen gesammelter Formen aufgezählt wird. Über die Apterygotenfauna Englands ist meines Wissens in den letzten 13 Jahren nichts erschienen, wohl aber haben über die Fauna Schottlands CARPENTER & EVANS in ein paar kleineren Aufsätzen (1899 und 1904) Nachrichten gegeben, indem sie u. a. einige neue Formen beschrieben. Ebenso hat CARPENTER die Höhlenfauna Irlands studiert und darüber im „Irish naturalist* mehrere kleine Artikel veröffentlicht (CARPENTER 1895, 1897 au. b). Später sind ausserdem von demselben Autor auch ein paar kurze Aufsätze über die oberirdische Fauna Irlands erschienen, die im allgemeinen sehr wenig bekannt ist. Überhaupt ist die Apterygotenfauna Gross-Britanniens nach dem Erscheinen der Monographie Lussocks sehr vernachlässigt worden. Was die Fauna der Niederlande und Belgiens anbelangt, ist über die des erst- genannten Landes, soviel mir bewusst, nur Oupemans’ Verzeichnis der Thysanuren Hollands (1895) erschienen. Die Apterygotenfauna Belgiens hat Wirren fleissig studiert, von dem mehrere Aufsätze, vergleichend morphologischer oder anatomischer, teilweise auch biologischer und systematischer Art bekannt geworden sind Wertvoll ist be- sonders sein grosses schönes Werk „Recherches sur les Collemboles et les Thysanoures“ (1900 c). Von seinen systematischen Aufsätzen ist besonders derjenige über die neue Gattung Megalothorax sowie die Gattung Actaletes GrAnp von besonderem Wert (1900 a u. 1901 a). Auch hat derselbe Autor die Höhlenfauna Belgiens studiert und neue Arten derselben beschrieben (1902 c). In Frankreich setzte Moxırz im Anfang der neunziger Jahre seine faunistischen Untersuchungen fort und studierte besonders das Vorkommen der myrmecophilischen Apterygoten wie auch die Höhlenfauna, doch ist in den letzten zehn Jahren wohl nichts mehr von ihm erschienen, sodass die Erforschung der Fauna Frankreichs recht weit zu- rückgeblieben ist. Einen kleinen Beitrag zur Kenntnis jener Fauna finden wir jedoch in einer Arbeit von Carr (1899 b), wo eine Anzahl hauptsächlich bei Lyons-la-Forêt (Eure) eingesammelter Collembolen verzeichnet, sowie darunter zwei neue Arten der Gattungen Sira und Sminthurus beschrieben worden sind. Die Collembolenfauna der Schweiz ist dagegen mit Erfolg studiert und durch wertvolle Arbeiten bekannt gemacht worden durch den Genfer Forscher Carr (1899 a und 1901). Ausser Nicorers schon veralteten Werken sind diese Veröffentlichungen Carzs die einzigen, die die interessante Collembolenfauna der Alpen beleuchten, wenn wir von Voczers grosse Unkenntnis der Literatur verratenden Aufsätzen „Beiträge zur Kenntnis der Springschwänze“ I—III (1896) absehen. Die letzteren sind jedoch von Wert wegen der Beobachtungen über die winterliche Collembolenfauna. Im Gebiete Österreichs ist die Höhlenfauna Gegenstand ausserordentlich lebhafter und ergebnisreicher Forschungen gewesen. A»soLon hat darüber (1899— 1903) eine Reihe bemerkenswerter Aufsätze geschrieben, in denen er hauptsächlich die Fauna in den Höhlen des mährischen Karstes, aber auch in anderen Teilen des Landes schildert. Eine Anzahl überaus interessanter Formen, ja auch einige in systematischer Beziehung N:o 7. 16 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. bemerkenswerte Gattungen hat der Verfasser in seinen zahlreichen Aufsätzen aufgestellt. Durch die Revision der Gattungen Onychiurus, Neanura, Anurophorus, Heteromurus, Tritomurus und Tomocerus sind seine Arbeiten für die Systematik der Collembolen von grosser Bedeutung. — Einige neue Collembolen aus Galizien finden wir in einer Arbeit von Börner (1903) beschrieben. Für die Fauna Ungarns hat Reurer (1895 b) einen neuen Vertreter der Gattung Sira aufgestellt. Andere Arbeiten dürften über die Apterygotenfauna dieses Landes wührend der letzten 13 Jahren kaum erschienen sein. In Italien ist die Gruppe der Thysanuren eifrig studiert worden. Sivestri hat darüber in den letzten Jahren wertvolle Aufschlüsse gegeben. Collembolen hat BónwER in einigen Arbeiten aus den letzten Jahren (1902— 1903) mehrere neue Vertreter der meisten europäischen Gattungen von dort beschrieben. Über die Collembolenfauna Spaniens, welche früher ganz unbekannt geblieben war, ist neuerdings (1906) ein kleiner Aufsatz von pe Prrarque erschienen, in welchem jedoch nur 17 Arten kurz verzeichnet sind. Zum Schluss ist noch zu erwähnen, dass wir von SKORIKOW eine kurze Darstellung (1900) über die Verbreitung der Apterygoten Europas besitzen, worin in aller Kürze einige allgemeine Schlussfolgerungen über die ungleichartige Verbreitung der Collembolen und Thysanuren einerseits sowie der verschiedenen Familien und Unterfamilien der Collem- bolen andererseits gezogen sind. Ebenso giebt Bürner in seinem Werke über die bremischen Apterygoten (1901 b) in einer tabellarischen Übersicht einen wertvollen Beitrag zur Kenntnis der Verbreitung der Apterygoten Mitteleuropas. Sehr wichtige Bemerkungen zur Verbreitung und Systematik der Collembolen enthält auch die neulich erschienene Arbeit W auterens (1906 a). Der Verfasser legt hier seine von dem System Börxers in mehreren Unterfamilien (Achorutinae, Neanurinae, Isolominae, Lepidocyrtinae) abweichende Auffassung dar. Die Stellung der wichtigen Gattung Actaletes fasst er ebenfalls ganz anders auf als Börner. — Über die Verbreitungsmittel der Collembolen finden sich in dieser Arbeit interessante Spekulationen, wobei die Bedeutung des Meeres sowie der Binnengewässer nochmals betont und die Aufmerksamkeit auf ein neues Mittel. nämlich den Wind gelenkt wird. Es wird ausserdem die Zusammensetzung der Collembolenfauna der ver- schiedenen geographischen Regionen erórtert und allgemeine Schlüsse daraus gezogen. Was die Apterygotenfauna der aussereuropüischen Lünder betrifft, so ist ihre Erforschung lebhafter gewesen als je zuvor. Über die Fauna Sibiriens hat Verfasser selbst (Axrrsow, 1903) einen kurzen Auf- satz „Beiträge zur Kenntnis der Collembolenfauna Sibiriens“ herausgegeben, in dem 17 Arten, 4 Varietäten (1 Art neu für die Wissenschaft) grüsstenteils an dem Lena-Fluss gesammelt, aufgezählt werden. Davon waren 7 vorher nicht in Sibirien angetroffen worden. Die Collembolenfauna des südwestlichen Asiens berühren in ihren Arbeiten BORNER (1903), WAHLGREN (1899 b) und Becker (1905 b), indem die zwei ersteren einige neue Arten aus Transkaukasien bezw. Transkaspien und dem Wolgadelta, der letztere ein neues Genus Pseudachorutides von den Gestaden des Persischen Meerbusens aufstellen. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 17 Aus Japan hat der amerikanische Forscher Forsom (1898 b, 1899) ebenfalls einige, meist neue Formen beigebracht sowie Börner in seiner letzterschienenen Arbeit (1906) einige neue Arten aufgestellt. Die Apterygotenfauna Nordamerikas haben mehrere Autoren studiert und in nicht wenigen, fast ausschliesslich deskriptiven Aufsätzen bekannt gemacht, insbesondere: Forsom (1896, 1898, 1901, 1902) von welchem die bemerkenswerte Gattung Neelus auf- gestellt wurde. Eine Menge von neuen Arten, daneben auch ein paar neue Gattungen sind ausserdem in den Arbeiten von Gururız (1903), Harvey (1892—1900), Mac GizzivrAy (1893 — 1896) und Scnórr (1894 u. 1896 a) beschrieben worden. Kleinere Beiträge zur Kenntnis der nordamerikanischen Fauna haben auch Banks (1897, 1899, 1903) und Davrwronr (1903) geliefert, der erstere durch Beschreibung einiger neuen Formen, hauptsächlich Sminthuriden, der letztere Autor durch Beobachtungen und Ex- perimente über die Lebensäusserungen einiger Strandcollembolen. Aus den tropischen Ländern sind während der letzten 13 Jahre viele neue, z. T. systematisch sehr wichtige, Apterygoten-Gattungen und -Arten in mehreren kleineren (teil- weise vorläufigen) Arbeiten von Bürxer (1903, 1906), CARPENTER (1904 a), LuBBocK (1899), Moxizz (1894 b), Parona (1895), Scnirrer (1898), Scuórr (1893 b, 1893 c, 1901, 1903), WAHLGREN (1900 c, 1906 a) aufgestellt worden. Einen Beitrag zur Kenntnis der bis dahin fast ganz unbekannten Apterygotenfauna der antarktischen (und subantarktischen) Region liefern ScHÄFFEr (1897), WrrrEw (1901 c) und CARPENTER (1902), in deren Arbeiten — besonders in derjenigen W ıLLens — bemerkens- werte neue Gattungen der Collembolen beschrieben worden sind. "Nt: 7: 3 Faunistischer Teil. Wenn ich im Folgenden dazu übergehe die Fauna der verschiedenen Lokalitäten zu schildern, wo Vertreter der Gruppe vorkommen, bin ich mir wohl bewusst, dass die Aufgabe schwierig und vor allem undankbar ist. Schwierig ist sie, weil ich bei meiner Darstellung nicht die topographischen Örtlichkeiten befolgen zu können geglaubt habe, was am leichtesten gewesen wäre, ich vielmehr eine Einteilung zugrunde gelegt habe, die, obwohl sie die Darstellung im Allgemeinen vielleicht weniger zusammenhängend erscheinen lässt, doch meines Erachtens besser mit dem Vorkommen und den Lebensbedingungen der Apterygoten in Einklang steht. Undankbar ist die Aufgabe darum, weil die Vertreter der Gruppe im Verhältnis zu mehreren anderen Tieren in ungewöhnlich geringem Grade an bestimmte Örtlichkeiten gebunden sind, sondern an den verschiedenartigsten Örtlich- keiten auftreten, die, wie man glauben sollte, wenigstens anscheinend nicht wenig ver- schiedenartige Lebensbedingungen darbieten. Meine Darstellung ist ausserdem im Wesentlichen der erste Versuch einer zusammen- hängenden Schilderung der Apterygotengesellschaften verschiedener Ortlichkeiten, weshalb sich leicht versteht, dass ihr mancherlei Mängel anhaften müssen. Die verschiedenen Faunen '), die ich im Folgenden behandeln werde, sind, wie man schon auf den ersten Blick sieht, nicht äquivalent, ich hoffe aber, dass das Ganze durch eine Einteilung dieser Art, welche meiner Ansicht nach die praktischste ist, nicht leiden wird. Fast an jede Fauna schliesst sich in Form einer Tabelle eine Serie von Proben an, die ich von der betreffenden Fauna und soweit wie möglich aus all den unter- suchten Teilen des Landes besitze. Fine solche Tabelle enthält infolge dessen alle in 1) Ich gedachte anfangs den Terminus „Biocönose“ zu gebrauchen, den Prof. Fr. Dahl in seiner verdienstvollen Arbeit „Kurze Anleitung zum wissenschaftlichen Sammeln und zum Conservieren von Thieren“ (Jena 1904) für eine an derselben Örtlichkeit vorkommende, unter denselben Daseinsbedingungen lebende „Tiergesellschaft* anwendet, doch habe ich diese Absicht fallen lassen, hauptsächlich, weil dieser Begriff sich noch nicht eingebürgert hat und für die Vertreter der Apterygotengruppe weniger geeignet ist. Statt dieser Benennung habe ich in meiner Arbeit das allgemein gewordene, wenn auch weniger präzisierte Wort „Fauna“ gebraucht. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 19 unserem Lande häufiger vorkommenden Vertreter der Fauna sowie eine reiche Menge seltener und mehr oder weniger zufälliger Vertreter. In meiner Darstellung habe ich es für zweckmässiger gehalten, mit der nächsten Umgebung zu beginnen und von da weiter fortzuschreiten. Daher nehme ich zuerst die in Wohn- und Gewächshäusern beobachtete und danach die eigentlich freilebende Fauna vor. Denn obwohl die Warmhausfauna der Fauna unseres Landes zum Teil fremd ist, umfasst sie doch zum gróssten Teil Arten, die auch im Freien vorkommen, indem sie sich besonders gerade an die zunächst folgende Fauna anschliesst. Folgendes Inhaltsverzeichnis gestattet uns einen übersichtlichen Einblick in den faunistischen Teil. 1. Warmhausfauna. 2. Humusfauna. 3. Rindenfauna (Corticicole Fauna). 4. Moosfauna (Bryophile Fauna). 5. Laubfauna. Pilziauna (Fungicole Fauna). Makrophyteniauna. Strandiauna (Litorale Fauna). Wasserilácheniauna. 10. Fieldiauna. 11. Ameisenfauna (Myrmecophile Fauna). 12. Winterfauna. N:o 7. 1. Warmhausfauna. Zerstreute Angaben über das Vorkommen einzelner Arten unter Blumentöpfen im Innern von Wohn- und Treibhäusern finden sich allerdings in mehreren faunistischen Arbeiten ausländischer Autoren, besonders in den hervorragenderen von TULLBERG, SCHÖTT, SCHÄFFER, LIE-PETTERSEN, KRAUSBAUER, BÖRNER, ÅGREN u. a. Soviel mir aber aus der Literatur bekannt ist, dürfte Reuter der einzige Aptery- gotenforscher sein, von welchem wir eine zusammenhängende Darstellung über diese Fauna besitzen, und zwar in seiner 1890 publizierten Arbeit ,Collembola in caldariis viventia.^ In dieser wertvollen Arbeit über die Warmhausfauna Finlands giebt der Verfasser eine nicht unbedeutende Anzahl von Arten, nämlich 20, als von ihm in den Warmhäusern in Helsingfors gefunden an. Einige von diesen stellten recht interessante neue Formen dar. (Vgl. den hist. Rückblick S. 6). Neben meinen bei uns im Freien gemachten Exkursionen ist stets auch die Warm- hausfauna der Wohn- und Gewächshäuser so viel wie möglich beachtet worden, sodass wir nunmehr eine verhältnismässig gute Kenntnis von dem Auftreten und der Verbreitung der Warmhausarten auf dem Gebiete besitzen. Da es in den kleinen Stüdtchen in Mittel- und Nordfinland nur sehr unbedeutende Gewächshäuser giebt — welche kaum eigentliche Treibhäuser zu nennen sind — hatte ich auf meinen Reisen bessere Gelegenheit die Fauna in Wohnhäusern kennen zu lernen. Im folgenden sind Proben von verschiedenen Teilen des Landes tabellarisch dar- gelegt. Neben und zwischen den Proben aus Treibhäusern (links) und Wohnhäusern (rechts) ist in verschiedenen Kolumnen angegeben, welche Formen überhaupt in Wohn- und Treibhäusern in Finland beobachtet, sowie welche von den angetroffenen Formen auch im Freien gefunden worden sind. Die tonangebenden Arten der Treibhäuser bezw. Wohnhäuser sind links resp. rechts durch fette Schrift hervorgehoben. Tom. XXXVI. (Dypmopw IEA Tut) | swusmod snunuojosT — "|| || | ed UC TR UD oumu "7 SA | ic] = S es EIRE X| c seassnpa sm.eorUucojosy — xx xx x |xlx|[x--- ME Eats | | à [EN ro RO no OUI Cp DER PR ce AP E u x (le ER Ayo S1QDJ0U "IT | | N | SE a DT AXE Iba es ES RE ES em ese nr mem EE I S eS eS es Io] ta + i spina T Eso PS Kölns EI E "o | A RO eC HEC AED OREL s22920201 'r — | |— —| x d ee O SQ DÉC TOLD 024922 DUOJOST A ÄRE s e SA e e a | s id | x x porn "T aan ei —|—| Xx psa || 08 moni mec ae nad Ha terri ojujoundut. "sea EE S d end eg e UR ER E TES | ig E] MN PRA IUE à DOUAI | es ea et [ut t t e ERE | | Il SRS — 9° 7° pound *xea —|—|—|—-—-—-—-—i| ——| x 5 x x =) I | HEREIN age Ares 0 ER AD rose mE E ES a8 x = > mou qr | RS (ls ne SS emn t aree Bento DIADP]DI "IBA BS [s i ee | ci ie Zu Et öar es es ZS E Dmaunu 0wu008104 | [esos eamm E RE —| x | — a ee TE esti ars oU Sfr PUDU ur S seed ee I SIM IR © aan sc " X | En Di4Dp]DO "IBA vyonaon.ıppnb ouuosjo AT SE EG CU Cr x | T e eri e fe] eai AME es m'a iml er X m | Rea o M ors > Bere " p HT m | = X | X px X| X —| DIDINRIOUAPPRÖ PVUUOSIOT | | — ——._|_. — >. D FN] ES Q L0 snj4D0Jowutif ‘oO S ER ACTES M =) s 7 =] WonDgsnvay DIGLIQNNT N | | —— SA ew. me x l— 1 — [el x b^. MONO CES CFE n . SRJDUAD 'O XX x|—|[x xxx x|xx|x|x|—|—|x x —|?X |?» | 5X [0X | X 1X X equa boum n.ımyhug ee — alle EE | IRE e DXX xc sngpucen 'Q umsoosmu DANUDIN |—|—,—|—|—|—|—-—-—-—-—|-—-— i» x = E MAE | —-—---- 2 Ke E ME xt ete | ent MESA Ia Peta d | SP Er v i S e: je ie l. X | X > == umdoosnut DINVUDIN Em ers em 9 Ped aes e es me ee E daro eo ns ELE NES ä | i x — 264290) ppımuy x|—| =) = = rt e| tecum | 3 is le ER A CG S1QD42ut 228214 III | | 4 ee XIX] [X |— 5€ — x |— x xxx x) x — | x TI vunvyrydouv vnum |—-|-—-—-—-—-—---— EL ee NE | MER e A in rs | amete m | P m p a mn E I 809 eg [ [ nn nl Se SITE FRA TREE ee e " | qoupdou vu E Em 3 FI ES nn: ppnpo24Q "X | ER EE eee = _ NOT Gp poa j nos nufuox x|—Ixx|—|—Ix|—|—l»— »x xx x »x IT x C ER m 401099p "IBA snpuynp y |-|—--—-—-—|--—-—-— ES e e e ed es ons | | nd rl 0.0 deo 0 DC vası.ıh DyhUIX suaosn.indund ^y EI eee x|— | SoSe RM teneri RR T supqnupu 7 x || | Ja BE ES es SR 5 5 Er BAM suaospAndand "y EPS Zee e SSE VUE [Se ES Re | 3 | = SUYDUQNUDU y ; —-—-------------—- E sez esas | em Es iet ioco orae. oz ; . snjojis 7 |—|— ox |—|—|— | —|. — ee uve di snjpwuD sopaouoy |— E EE ess a MAS Send AIDER m| Mire TT | ES PESTE lire X — o FA SRJDUAD SIMALOYIF ——————————M—————————————————————————————É——ÉÉÉLÉL———————————— Eoo oO oo un | A] H a WsssssmESssssBREeEETSRATEREE|ESBETISESL 4E ! L bl S FRE ee 8 A re x molle ll role zm mama Bla EERIEISEDEE JE BpBE|SRBEERSEESSEESHBE Slaske © = B Sim Sols Eq. |a. Io Sal“ EX Bx ro EIS = Se Ers sl SE: as fans ERNA le) |&| IB Slam |sS|e|o|E mo LE xroBBE|e|s E a lors] $5258 2 ES 8 |3ır ar E SEGSI| REB |E B|lEI Ed! 2 Elma &:| = Ss EISIBIB a a 5 e| 5 253: m Ar B © ola =| mg 22283235 B Bs &EBRFEEE | "DAD LIMYOUIIT vosn] vutoj4fiowT SU9982/n4 "I pynunu DunuojAfiowg 0101980 1n. 0921/10 4ftdsy ppundas "eA DROUNQ vyauoanogr sndo.u90 "IBA ppaum.ıponb "xe. sna4mp ^g sdaovubr *g 425620 'S 82220900 SNUWANYJUVUS 2210498. 78; onnund. sopı.ınyyunus‘ snwrure 224012020627 snpiume snamauo-40]2TT SAM E snpuymd "p snaunfio snj4fi2opidorg njosia4mo 'g 02909 Djpouag 010jmovwuo4Dw. *g 2YSRQ DAYS syıqopoads "qr $1]0214.02. "HF SUL 2201:080/222nut TF 2jDwBADut DÄRLQOWOJUT n)2w19 DjasIY2Ö .oumu "I sımbjna Sn.22010, [Iu OTHIOMTX ‘AO p[uniey ‘go us ‘AO ojonpvH "qO- nmo "do ourex3oS "MO nnsuoof ‘AH RESTES ordonyy ‘qs Beer US BIÄXSBAÄP ‘QT, ESUEA PeO BILALJIOS TM "ug vus eedderp "eg UUUOAES ES X X RR | X XXX SCUX NX KERN xx ETÉRIERE SET oxodwer ‘ET, IBIEZIPDUCHRDS TEST ES oxxrepeu[) "MI s10Jdurs[oH "N AUWIULIBAL "N unuvqonm TV Q1oxog TV uiosngquqoA UT x x | EEE X | STEKT RENE TEE EN REX XQ | XXI x UOI9IT ui[ urosnyqqrerg UT v[oury ‘ng ‘40 | X X X | x nnsu9of 'QM o1edureg, "€T, SOWLURA sneygroag 'toq IS s,310q1epos sueqqrexg 'uoq IS HeesA[rAqy *randttA BY | XX sniuejs sioujlgr) sop "uqro1] 's10juts[oH "N Suoj1vr) ueqosruejoq "Pp "(qro1g, *s10juts[oH "N X SUIOIOAIOUJIEL) sop "yqleıL 's10j3uts[oH "N way os‘oloTay rare 0420 aou USA Dosn] Dok SME STENEN x $u2982/n.4 (ar TE DMUvu DUNUOIARIUT "> mpwsp/mmnu PI2yposkydg SET Mey npumda4 "Yea. 0)0w1019 Ujpouopanogr t1 sndo4yo0 "TEA ' Dwaum.ıponb *xea 812400 7S DERI ee ete cs sdasrubı Ss t1 149506 "Sg 20428 'g t7 oquund. saopı.ınyyumusı toot tenus 2040120] D2]iT sun ee snpipu snamuo42]9-T So Ce M ie snqp "T OO OD. Q0. 3 5. O0 snpuymd "TI I0 snaupho sng4Ho0pzdo'r ee DIasıa.ıma "gr titt t 290900 D]2utg E DEDI et DDNSDWoABrU "S et Re MOR aysnq DAS Q0 76-1» een c 6 $1]100322ds "UD Badio d-575 9 2 dx swanı FT 9 $0 098 22D0:082/12?nw6 TT t0 ppwbapus vfiaqowojun Deo cS Dade o0 AOUVU sz 29 was sıımbjma $n.4920140], Die Apterygotenfauna Finlands. Aus der umstehenden Tabelle erhellt, dass bisher nicht weniger als 56 Arten (nebst einigen Varietäten") in Wohn- und Treibhäusern Finlands angetroffen worden sind. Die Zahl der im Innern von Warmhäusern auftretenden Formen hat sich nach dem Er- scheinen der obengenannten Reurer’schen Arbeit somit fast verdreifacht. doch zu bemerken, dass die Mehrzahl der hinzugekommenen Arten, wie unten nüher angegeben ist, seltene oder ganz zufällige Arten darstellt. Um mit den Treibhausarten zu beginnen, so dürften wohl die allerhäufigsten unter ihnen folgende sein (nach der Frequenz gezählt): Onychiurus armatus (10)?) Isotoma, notabilis (8) Isotomurus palustris (8) Folsomia quadrioculata (6) F. fimetaria (6) Tomocerus minor (6) Achorutes armatus A. viaticus A. purpurascens A. distinctus Xenylla grisea Friesea mirabilis Neanura muscorum Tullbergia krausbaueri Proisotoma minuta P. thermophila Isotoma bipunctata Entomobrya nivalis E. spectabilis Sinella coeca trachtet werden. N:o 7. Entomobrya multifasciata (8) Sminthurinus niger (8) S. igniceps (1). Häufige Arten in Treibhäusern stellen noch folgende dar: Onychiurus fimetarius (5) Isotoma minor (5) Lepidocyrtus cyaneus (5). Von den übrigen, mehr oder weniger selten bei uns in Treibhäusern angetroffenen Arten, ist es sehr schwer — wenigstens was einen Teil von ihnen betrifft — zu sagen, ob sie zufällige Immigranten von aussen her darstellen oder ob sie vielleicht als mehr oder minder stationäre Vertreter der Treibhausfauna anzusehen sind. solche erwähnt, welche vielleicht als stationäre Vertreter der Treibhäuser anzusehen sind, obgleich sie dort bisjetzt meistens nur selten und spärlich angetroffen worden sind: S. curviseta Sira buski S. nigromaculata Lepidocyrtus pallidus L. albus Heteromurus nitidus Megalothorax minimus Sminthurides pumilio Sminthurinus coecus S. aureus var. quadrilineata Sphyrotheca multifasciata Dicyrtomina rufescens Dicyrtoma fusca. Alle übrigen können wohl sicher als ganz zufällige Gäste aus dem Freien be- 1) Einige minder wichtige Varietäten sind aus der Tabelle weggelassen worden. 2) Die Ziffern in Klammern geben die relative Frequenz der resp. Arten an. Indessen ist Im Folgenden sind alle 24 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Was dagegen die Fauna der Wohnhäuser betrifft, ist ihre Zusammensetzung zum grössten Teil dieselbe wie die der Treibhäuser; doch ist die Frequenz der angetroffenen Arten nicht selten erheblich verschieden. Als die allerhäufigsten unter Blumentöpfen in Wohnungen lebenden Formen sind zweifelsohne folgende zu zählen: Sminthurinus coecus (21) Onychiurus armatus (17) S. niger (18) Folsomia fimetaria (15) Xenylla grisea (17) | Isotoma notabilis (15) Sira buski (15). Häufig kommen noch folgende vor: Megalothorax minimus (12) Onychiurus fimetarius (9) Entomobrya multifasciata (11) Tullbergia krausbaueri (8) Friesea mirabilis (10) Proisotoma minuta (8) Achorutes armatus (7). Als selten sind folgende zu betrachten: Folsomia quadrioculata Sira nigromaculata Proisotoma thermophila Sinella coeca, S. curviseta (?) Isotoma bipunctata Lepidocyrtus cyaneus I. minor Lepidocyrtus albus, L. pallidus Entomobrya spectabilis Heteromurus nitidus Sminthurinus aureus var. quadrilineata. Es erübrigt noch eine Anzahl von Arten zu erwähnen, welche aller Wahrscheinlichkeit nach zufällig aus dem Freien in die Wohnungen hineingeraten sind. Es sind die Arten, welche nur wenige Male und dann meist vereinzelt oder spärlich unter Blumentópfen in Wohn- hüusern beobachtet worden sind und welche daneben nach ihrem Vorkommen und ihren Lebensverhültnissen im Freien zu urteilen nur zufällige Immigranten darstellen kónnen. In mehreren Fällen kann wohl jedoch nur durch künftige Untersuchungen sicher festge- stellt werden, welche in der Liste für stationäre Vertreter, welche dagegen für zufällige Immigranten anzusehen sind. Beim ersten Blick auf die Mittelkolumnen der Tabelle, wo angegeben ist, welche der in Warmhäusern angetroffenen Arten auch im Freien vorkommen, sehen wir, dass nur eine sehr geringe Anzahl echte Warmhausformen darstellen und als solche niemals freilebend bei uns beobachtet worden sind. Es sind nur folgende Collembolen: T'omocerus minor, Sinella coeca, S. curviseta, Entomobrya multifasciata, E. spectabilis, Folsomia fimetaria var. caldaria, Sminthurinus igniceps, Sphyrotheca multifasciata, Dicyrtomina rufescens. Diesen schliessen sich vielleicht noch 3 Arten: Xenylla grisea, Proisotoma thermophila und Lepidocyrtus pallidus an, welche echte Warmhausarten sein dürfen, obgleich sie (wahrscheinlich zufällig) als sehr seltene Erscheinungen auch im Freien be- obachtet worden sind. Wenigstens kann man dies von der ersteren behaupten, welche als eine der allgemeinsten Wohnhausarten bei uns nur ein einziges Mal im Freien und dann ganz nahe bei einem Hause unter Holz mitten im Sommer angetroffen wurde. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 25 Unter den genannten ,echten* Warmhausarten sind einige unter Blumentópfen nur in Treibhäusern wahrgenommen worden, nämlich: Tomocerus minor, Sinella curviseta (?), Sminthurinus igniceps, Sphyrotheca multifasciata und Dicyrtomina rufescens. Was im Übrigen ihr Vorkommen — wenigstens in Treibhäusern — betrifft, leben sie vorzugsweise in den heisseren Abteilungen derselben, wo die Temperatur von + 20? bis + 25° C oder darüber steigt, und zeigen dadurch deutlich, dass sie wirklich echte Warmhausarten sind. Dies gilt besonders von den Arten Sinella curviseta, Entomobrya spectabilis, Sphyrotheca multifasciata und Dicyrtomina rufescens. Der eigentliche Heimatsort der echten Warmhausarten ist, wie schon von einigen bekannt geworden ist, in südlicher gelegenen Ländern zu suchen. So kommen T'omocerus minor und Entomobrya spectabilis schon in Mittel-Europa im Freien vor (KRAUSBAUER, 1901, S. 73), der erstere geht sogar bis zum südlichen Skandinavien (Scnórr, 1893 e, S. 44; Lrg-PErTTERSEN, 1896, S. 11; 1898, S. 8), und ihnen schliesst sich vielleicht auch Æntomobrya multi- fasciata') an. Ein paar, nämlich die beiden Sinella-Arten: S. coeca und S. curviseta, scheinen wiederum aus Nordamerika zu stammen. Scnôrr erwähnt sie nämlich beide in seiner Arbeit „North-American Apterygogenea^ (ScHörr, 1896 a). Leider ist aber nicht näher an- gegeben, ob die fraglichen Arten im Freien oder vielleicht in Warmhäusern ange- troffen wurden. . Was die übrigen anbelangt, sind sie meines Wissens nirgends frei in der Natur beobachtet worden, nämlich: Sminthurinus igniceps, Sphyrotheca multifasciata?) und Dicyrtomina rufescens. Die zwei letzten sind auch in Warmhäusern nur sehr selten gefunden worden, Dicyrtomina rufescens ausserhalb Finlands nur in Schweden (ScHörr, 1902, S. 3), Sphyrotheca multifasciata sogar nur bei uns. Es bleiben noch die in ihrer Echtheit etwas zweifelhaften Warmhausarten: Xenylla grisea, Proisotoma thermophila und Lepidocyrtus pallidus übrig, welche bei uns ausnahmsweise auch im Freien in der Nähe von Wohnungen beobachtet worden sind. Sind sie ursprünglich einheimische Arten oder gehören sie zu den echten Vertretern der Warmhausfauna? Darüber kann wohl nur die Zukunft sicheren Bescheid geben. Ich wäre meinerseits geneigt zu glauben, dass wenigstens die erstgenannte eine echte Warmhausart ist. Wenn dies wirklich der Fall ist, ist es sehr merkwürdig, dass diese so gemein und reichlich überall bei uns unter Blumentöpfen vorkommende Art bisjetzt nur in Reval (AXELSON, 1906) gefunden wurde. Kann das wohl nur auf Vernachlässigung dieser Fauna in anderen Ländern beruhen ? 1) Wie ich in dem systematischen Teil dieser Arbeit näher begründen werde, ist diese Art von mehreren früheren Autoren meiner Ansicht nach mit einer dunklen Form von Entomobrya nieoleti verwechselt worden (vgl. AXELSON, 1906, S. 17). 2) Sminthurus multifasciatus PARONA aus Argentinien ist nämlich gar nicht identisch mit der Reu- TER'schen Art, sondern sogar ein Vertreter einer anderen Gattung, welche neulich von BÖRNER (1906, S. 182) mit dem Namen Katianna n. g. aufgestellt worden ist. Die argentinische Art heisst jetzt Katianna mnemosyne CB. N:o 7. 4 26 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Die eben angeführten ,echten^ Warmhausarten sind aber weder hinsichtlich ihrer Zahl noch ihrer Frequenz massgebend für die in unseren Warmhäusern vorkommende Fauna. Vielmehr sind eben die allerháufigsten und am reichlichsten auftretenden Arten meist einheimische Formen, die bei uns im Freien häufig und weit verbreitet sind. Ich möchte besonders die Arten: Onychiurus armatus, O. fimetarius, Tullbergia kraus- baueri, Folsomia fimetaria, Isotoma minor, I. notabilis, Lepidocyrtus cyaneus er- wähnen. Von allen in Treibhäusern angetroffenen häufigen Arten sind 75°/,, von den häufigen Wohnhausarten sogar ca. 85°/,, auch im Freien angetroffen worden, und wenn wir die ganze Anzahl (56) der in Warmhäusern gefundenen Arten mit in Betracht ziehen, so beläuft sich die im Freien beobachtete Artenzahl davon auf 49 Arten (X. grisea, L. cyaneus und P. thermophila mitgezählt), oder auf nicht weniger als 87.2°/,. Es ist von besonderem Wert zu erfahren, dass eine grosse Anzahl von diesen 87.2°/,, und fast alle häufig vorkommenden, in der Nähe von Wohnstätten, vorzugsweise in der Humuserde, ihren Aufenthalt haben, doch nicht ausschliesslich, denn mehrere von ihnen sind ausserdem an sehr verschiedenen Lokalitäten zu finden, sind Ubiquisten in der weitesten Bedeutung des Wortes. Dagegen giebt es unter den häufigeren Warmhausarten, die auch frei in der Natur leben, auffallend wenige, welche im Freien seltener wären. Doch können einige solche von den typischen Warmhausarten erwähnt werden, und zwar: Sminthurinus coecus S.niger und Megalothorax minimus. Noch auffälliger aber ist, dass die fraglichen Arten teils eigentliche Waldbewohner zu sein scheinen, denn die meisten Funde stammen aus unseren Wäldern, wo die Arten zwischen Rinde leben. Möglicherweise ist jedoch ihre mut- massliche Seltenheit in der Nähe von Wohnstätten nur eine Folge ihrer verborgenen Lebensweise im Humusboden oder ihrer geringen Grösse (Megalothorax!), wodurch sie leicht übersehen werden können). Naturgemäss ist es, wie schon oben hervorgehoben wurde, unmöglich die Grenze zwischen den zufälligen und den stationären Vertretern der Warmhausfauna zu ziehen. Denn ganz abgesehen davon, dass unsere Kenntnis der Warmhausfauna noch recht mangelhaft ist, sind doch die stationären Vertreter im Laufe der Zeit aus zufälligen her- vorgegangen, und die Anpassung der aus dem Freien hineingeratenen Immigranten an das Leben in Warmhäusern muss natürlicherweise auch heutzutage noch vorsichgehen. Die Verschleppung dieser meistens sehr winzigen Tiere oder ihrer Eier von aussen her in die Warmhäuser erfolgt ja auf sehr einfache Weise entweder beim Einfüllen von Erde in die Töpfe oder — was viel seltener sein dürfte — beim Begiessen der Töpfe mit Wasser. Und die Erde, womit die Blumentöpfe gefüllt werden, stammt ja gewöhnlich aus der nächsten Umgebung der Wohnung, meist aus dem Garten. In Übereinstim- mung damit steht auch die Tatsache, auf die oben hingewiesen wurde, dass die Mehrzahl 1) Während der letzten Jahre ist Sminthurinus coecus, welcher früher als ausschliesslich in Warmhäusern vorkommend angesehen worden war, auch anderswo im Freien beobachtet worden. Lie-PETTERSEN (1896, 8.10), KRAUSBAUER (1901, S. 44), BónNER (1901 b. S. 100), Scuörr (1902, S. 37), GUTHRIE (1903, S. 50) erwähnen die Art als im Freien gefunden. Megalothorax dagegen dürfte früherher nur von WILLEM (1900a) im Freien angetroffen worden sein. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 27 der stationären wie der zufälligen Vertreter dieser Fauna im Humusboden bei den Wohnstätten lebende Formen darstellen. Dass dagegen die Verschleppung einer solchen streng litoralen Art, wie Anurida tullbergi, in die Wohnung nur durch Begiessen der Töpfe mit Strand- wasser hat vorsichgehen können, ist wohl unwidersprechlich (vel. Axersox, 1905 b, S. 23). Es giebt aber auch Arten in dieser Fauna, welche wahrscheinlich mit Sphagnum-Moos eingeschleppt worden sind, z. B. Sminthurides schütti”). Auf welche Weise sich schliesslich die hauptsáchlich zwischen Rinde lebenden Friesea claviseta, Isotoma cinerea, Entomobrya corticalis, E. marginata oder die im Gras vorkommenden Sminthurus bicinctus var. repanda, Dicyrtomina minuta in die Warm- hüuser eingeschlichen haben, ist dagegen schwerer zu erklären. Dass die letzteren wohl nur im Eistadium eingeschleppt werden können, dürfte sicher sein. Übrigens geht die Verbreitung der Warmhausarten von einer Stelle zur anderen sehr leicht beim Transport der Pflanzen vor sich, so dass, wenn einmal die Art in das Warmhaus hineingeraten ist, dort gedeiht und sich vermehrt, sie sich sicher im Laufe der Jahre auf relativ weite Strecken verbreitet. Auf ähnliche Weise haben wir wohl auch die nicht einheimischen Arten beim Transport von Pflanzen und Gewächsen aus wärmeren Ländern bekommen. Was aber die háufigen einheimischen Warmhausarten, wie die beiden Onychiurus-Arten, Folsomien, Lepidocyrtus cyaneus, Sira buski, Sminthu- rimus coecus, S. niger und Megalothorax minimus betrifft, welche bekanntlich eine ungemein weite Verbreitung haben, so würde es sicher ganz unbegründet sein zu behaupten, dass sie ihre Verbreitung durch Transport von Pflanzen, also beim menschlichen Verkehr und somit in jüngster Zeit erreicht haben. Vielmehr ist es wohl ohne weiteres klar, dass ihre weite Verbreitung — wenigstens im grossen Ganzen — schon vor Zeiten in der Natur erfolgt ist, und sie findet ihre Erklärung teils in dem hohen geologischen Alter dieser Insektengruppe, teils in ihrem überaus grossen Anpassungsvermögen an die verschiedenartigsten Lebensverhältnisse. Dass der Mensch in einzelnen Fällen dabei be- hülflich gewesen sein kann, wenigstens was die Verbreitung innerhalb beschränkterer Gebiete anbelangt, ist nicht ausgeschlossen. Schliesslich einige Worte über das Leben der Warmhausarten. Die meisten Arten leben in der Erde der Blumentöpfe, woraus sie zeitweilig, wenn genügend viel Feuchtig- keit ausserhalb des Topfes vorhanden ist, hervorkriechen. In den Wohnungen trifft man sie dann meistens unter den Blumentöpfen, wo sich das Erdwasser mit den darin befind- lichen Nahrungspartikelchen, meist wohl in Verwesung geratenen Pflanzenresten, in den Topftellern angesammelt hat. Nur verhältnissmässig selten beobachtet man sie hier an den Wänden der Töpfe. In den Treibhäusern dagegen, wo der Wärme- und Feuchtigkeits- grad der umgebenden Luft erheblich grösser ist, führen die Treibhausarten ein freieres Leben. Man findet sie in grosser Individuenzahl nicht nur auf den Töpfen herumkriechend oder herumlaufend, sondern oft sogar an den Topfgestellen oder Fensterbrettern und Wänden. Als solche in den Treibhäusern frei herumlaufende Arten möchte ich besonders 2) In den Warmhäusern ist es nämlich — wie bekannt — gebräuchlich die Erde in den Tópfen mit einer Schicht von Sphagnum zu bedecken, um die Erde möglichst lange feucht zu erhalten. N:o 7. 28 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. folgende Entomobryiden erwähnen: Tomocerus minor, Orchesella cincta, Entomobrya spectabilis, E. multifasciata, Sira buski, S. nigromaculata, zu welchen sich aber auch Vertreter der anderen Collembolenfamilien, wie Dicyrlomina rufescens, Sphyrotheca multifasciata u. a., gesellen. Eine gute Nahrungsquelle finden die Tiere in den Treib- häusern in der grünen Schicht von Algen, mit welcher öfters die Wände der Blumen- töpfe bedeckt sind. Im Zusammenhang mit dieser Warmhausfauna sei noch ein Vertreter der Thysa- nurengruppe erwähnt, nämlich Lepisma saccharina, jener weit verbreitete Kosmopolit, welcher im Innern von Aufbewahrungsräumen, seltener in Wohnzimmern auch bei uns lebt, obgleich er kein häufiger Gast in Finland ist. Da er niemals weder auf den Blumentöpfen noch gar frei in der Natur bei uns angetroffen worden ist, nimmt er hin- sichtlich seines Vorkommens eine gesonderte Stellung unter allen unseren Apterygoten ein. 2. Humusfauna. Der an verwesenden organischen Stoffen reiche Humusboden in unmittelbarer Nähe bebauter Plätze, an den Wohn- und Nebengebäuden (besonders Viehställen) sowie in den Gärtnereien bietet diesen Tierchen ungewöhnlich gute Nahrungsverhältnisse und beherbergt auch eine sowohl hinsichtlich der Individuen- als der Artenzahl sehr reiche Apterygotenfauna. Dieser grosse Reichtum dürfte indessen wohl auch auf dem guten Schutz gegen die ungünstige Einwirkung des Lichtes sowie auf dem grösseren Feuchtigkeitsgrad beruhen, den die Tiere unter allerlei Gegenständen, wie Balken, Brettern, Spänen, Ziegeln, Steinen u. s. w. finden, an welchen in unserem Lande bei den Wohnstätten im allge- meinen kein Mangel ist. Die folgende Tabelle soll die Zusammensetzung dieser Humusfauna in verschiedenen Teilen Finlands veranschaulichen: Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. I FEU I I EE (à E $| ER | | I ra |. = "us ale | | D Insti c u œ | Em = a RI AE EES: ETE ET EIE TET ERE EE RE ERR ERR u5a&gsspiassuspmad t ala EE EB eis ii 2 lits sékasssésERésésésésE ESA" | Campodea fragilis ...... CIE x 1X | Achorutes armatus .... |—|—|x|—|x X [Xx |x|x x|x|x|x|x|x|x|x|x|x x xx xxx xx x udo ssigidlatus. ou =|—|— X|IXIX IX XX — SS [Xxx XIX|IX Zl pur EE a nen ENN x x x XIX Ar mamubrials - sa ON XX | IX x x XIX var. negleda »...... | XIX var. assumilis. ...... —|—|—|—|Xx|Xx X|—|X XXX X x A. purpurascens...... 1212) — | — | XX IXIX-IXIXIXIXIXIRXIXIXIRX A. distinctus. ......... == © —x EI Tanmonieus UNS 22. asl = e ACCRA = | x Xenylla humieola...... : = (= | x|—|xX x REF ANAMNES sa - ers se | x | EE EXCmoueronatas vs lane a a x z MG PALIN PEDE UE ES | Re brevicauda 5... Se EEREXXEeS X Willemia anophtnalma . |—|—|—|—|x|— X|—Jx|—bx x|x|x VAL NEN 9.0. re | x | X = Pseudachorutes dubius . . . . — z— med isl e PPS e E ESV EUECTASSUSES c erc | = Sie = = "NenrfSciSola fela ine de na Zee ES ERE IPIasigillatus 2. en. — fe sex n Friesea mirabilis ....... Al sen EE XX ES cad Bas Ixalatisela NN ONE nues == nd >< | Xenyllodes armatus . . . .. sl CCR SR Odontella lamellifera . . . .. —|—-|x|—-|-|-|-[- xl 15 Anurida tullbergi. . ..... mz | --Hn Ale r3 Di granaria ee 9S m E EPS x XI XIXe x Micranurida pygmaea . . .. |—|— | = m x = x Paranura clavisetis. . . ... | | eS ssl | Neanura muscorum ... |X|X | 7X | X | X | x x IX (2| XIX [x [x << X X Protanura quadrioculata . . E = ms X Onychiurus fureifer .. ... aes Ear es lead Pen eme ac ew Las e es XX x (CE GT LOTO INR Ab. Ispois; Korpo. N. Kyrkslätt | | = ua) ORANGE m vs. > 1211 >< Jx |» px PSP X|»x|x[x «xxx px X QUSSDIFICUS UN 2.20; SNES ES = ES NES re s d m SERRE ES XIX| X x O. affinis. .......... |—|—|—|—|x|x|x|XIXx x |xIxIxIX|x|x — x x Q: fimetarius: «= ds ...... | x | x mn Ras Ba Pas > IX > x Tullbergia krausbaueri. |< x|x | — | XX | x |x IX IX | X (C |-— 0X [0S [C x = ES So Or eS — 1x | —|x|—|— |)— |) |xX|— SÅ —| | Anurophorus laricis ..... DIRES = F | N:o 7. 30 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. ne HE o|2 s 25 E us m 5 Es Z dsm5ssSss mss SsBSESSSSSM S Es A85 3. 8 ELL$ÓmETE!ISssSSISISIBISISISIISISIB isis sS I SER rel FSE SS ale GSR FETE 224 : dldasd|sassBdassHSsasRSBSÓO55ÓÓ5SMHHAS HA Folsomia quadrioculata. |» ||» |» |2X |2X | X | —pX DX — Ux XX x x xxx XIXIX XXX X IX var. diplophthalma ... == x var. anophthalma . . .. X|— ORIENTIERTE Seen XX? |— [2X [0X 1X [X [X X [X XX XXXIX» x F. fimetarioides....... 5.8 x x Proisotoma minuta.... | SS RIXRIRIXKIXKIXIX|X x "Pom VI eee SNES X|X X x PARUS ER Eee Le x x — P. thermophila . . . . . ... —|—|—x|?)x >< — TSOOMA CUNETEQ I tenellas ee . ? —|---— I eWVIVIO faner een ES -— Wi rolyaceq RENE ekt x XIX ps I ULAMIEIAZ38 00€ 0099 —|— IX [X [20€ | 2X | X 0€ 0C DX [0X [XC | 0C [0C | | 0E | C | 0C C | 0C VAL VOTIS S esos no o x = XIXI—IX TIGE Me ee he x | x x I aibellac- nee ie ehe x = x x x EÉDrOPINQUER ee = x x x NOTE re ee are Te X = x AXE Res x = var. dévergens ...... Sen EN RS x = = = 7. mueronata........ — ES x X IX IX IX IX XX XIX IX 11 I. viridis (inkl. v. violacea) | ?X | — | ?€ | ?X | 0X | 2X 1X [2X 0X XC IX IX XIXIX C0 CC 0 IV DANCE X x xx XXX ERROTADERSE EU Ce x? | [2€ | 5€ 10 1C [oC [0 0C [0E IKK 20 [0C [C 0C | 0C IX 0C IX x IE Dipümctata ass nn. = x x - x x IN OT — £28 x - 1X —|»x XXI — XIX x xx PS Isotomurus palustris . . . .. l'ame ral X var. prasimg .... || | mme X| iai ES var. balteata...-... I EN |< = var Tucicola 2.0: sale EE SX X Tomocerus minutus. ..... 57 T | su LOCAT SNO NUES x|?& |» | X | 0« | o | 2€ oC [ox | o [o ox ox [0| 0E [XE | 0C | C0 TE, Gard. S 8 eo 609. 9 9 jail HS fra a T. plumbeus......... — [X |— X X [— XX [2 XX XXX XIX xx T" longicornáS NN Seelze e SS S ER Orchesella bifasciata . . . . . ES zx x es m OCCUR A der i ee ve ENS SR | Silo OMflavescens Le > SS NS SR Entomobrya marginata ... PSI X xx ET x D Die Apterygotenfauna Finlands. 31 > | ® © IE = MES 28 :© B * ‘à a SEA BESHEEE SEIEN ÄRE E HE So |ols Sn 2 |A 521315 |2161810121%)0 NE EIBIeIBMI: Seeds El Der rer ree «S Ee EI ee SETS ix|az|i|apsessBHÓjSSBRSPSOOSSOb5SMHHBiEsHE OLD eG MS eg ee |< x|x|- — XpX|—[X [x x x XX — x var. maculata . ..... —|—|—|— Xl — Xe IX) x — 1X x —|— EB. nicoleti Var. mus- GU RU TZC OD $- dre ea X |» |» | 2€ | 5€ | 2X | 0X [2€ DX 2X |I |-7|2€ [00 x x x = —-|— JUR Beds dU T NEN lars le ee I X 11x Xe IX XI XX XIII RU XX x en em ——| — | — [| VEBSUNEND Eee = — — 28 es ES = — —|— EUER UT, NE: = = ORE —I—[x|—-|—|x | — XX IXIXIX IX XIII IRIS IR IR I XI | | — || S. nigromaculata . . . . ... = x x = _—— ————=— — |— Cyphoderus albinos . . . . .. — sies Ps Sen e — | = Lepidocyrtus eyaneus .. \x x | x|x x|x x |x x [x x[x|x[x xxx XIXIX IX x AX XXX Xx Xx | x (x Z. lanuginosus....... X|—|2X|X X X | x Xp [X 2X XX |xx x 13<12<1><12< 1 ><13<13< IR IX IX IX IX] = | x IX Jo VOTER ie — = EX == RX — XIX I | — || L. octopunctatus ....... = = l2 Idm on I — _— DA NSEDOCUIAIUS. en. = 22 = > = - Jb s PT TT renade ale ne —|—|—Jix|xpx|—mO-mx|? Xi = —|— —|— Heteromurus nitidus. . ... = x x = = —|— = Neelus mimulus ........ — = X|=|—|—-— $e — Megalothorax minimus. ... |? X |- = — —| || | —|—|— Sminthurides pumilio . . .. — =E = X|—|X Xe XIE —|— S. malmgreni var. elegantula |— ESI x x | RE Sminthurinus coecus . . . .. E Elis = X XpxX——-—— A= = Se LOMOCUIANUS = so oe se sas Ee x XX IX XI XIXe x -—!|-ImM- IUE TTGer- Ss. 82 ee out — EE RS EX EE XX XXE Xe eee SNR EUB Sd Area: ?| XX 11 1 — ——|— var. signata (et dorsalis) |—|—|X|X = xX—-|X|— xx —| —_ | — var. quadrilineate. ... | | |] eee =E ES —|—|X — var. bimaculata ..... s — = — s —|— — x —|— var. ochropus ..... X XXI —JPAXIATA92X2X-H^--— XIXIXIXIIXIXIX |] —| x |x|— Ib (LOS M 0, ce TE men IX = {|| X |) — | — |—|— Bourletiella pruinosa X X prm Eam ES == B. bicincla var. repanda . . | — | = DE FS nr X xl —|—|—— PARIS ee 6 CS sar es |o == =E ees Sminthurus viridis . . . ... XX xx >< X—x-—--—rL^ÓÀA-——A——|—m-— Allaema fusca. ........ X nd X XX IX C AXE [E EX IX IR XX | — | NIB TUER TELA, e ER ER] IE MER PS EX ES x E— I LE Sphyrotheca lubbocki . . . . . mal aS — s ma 2S u ene els sS PPS SZ = Dicyrtomina minuta... |? | —|?& | 2X | X | — | 0 0| — [I [2€ || 2€ [2€ [0€ | — i 0€ | 32€ [0 0E | | | I] 0| [€ [0€ — | x [I] var. flavosignata..... e x or KA = Dicyrioma fusca ..... — II RI XIX XI IR <<<] Xxx xXx» T XX xx) x 12x Pienoihrix atra. ....... = X = SJS IX XIX XI 1X IX — PC XX — | |—|— ard dorsaligu-e s oer. — | x i XX [2 = N:o 7. 32 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Folgende Arten dürften in dieser Fauna die allerhäufigsten sein: Lepidocyrtus cyaneus (34) Neanura muscorum (31) Isotoma viridis (33) Folsomia quadrioculata (31) Onjchiurus armatus (33) F. fimetaria (31) Lepidocyrtus lanuginosus (32) — Isotoma notabilis (31) Achorutes armatus (31) Achorutes purpurascens (29) Als háufig sind folgende zu betrachten: Tullbergia krausbaueri (24) Dicyrtomina minuta. (20) T'omocerus vulgaris (24) |». Achorutes sigillatus (19) Isotoma grisescens (22) Onychiurus sibiricus (18) I. mucronata (22) Proisotoma minuta. (18) T'omocerus plumbeus (22) Isotoma minor (18) Dicyrtoma fusca. (22) Entomobrya nivalis (18) Onychiurus affinis (20) FE. micoleti var. muscorum (16) Sira buski (20) Willemia anophthalma (15) Sminthurinus aureus var. ochropus (15). Ziemlich häufig kommen vor: Achorutes manubrialis (13) Isotoma cinerea. (11) var. assimilis (13) I. violacea (11) Friesea mirabilis (13) Tomocerus longicornis (11) Onychiurus fimetarius (13) Orchesella flavescens (10) Entomobrya corticalis (13) Achorutes viaticus (9) Allacma fusca (13) Isotoma viridis var. riparia (9) Anurida granaria (12) Tomocerus minutus (9) Ptenothrix atra (12) Orchesella cincta (9) Onychiurus furcifer (11) Sphyrotheca lubbocki (9). Zu diesen gesellen sich eine Menge von Formen, welche bei uns mehr oder minder selten an dieser Lokalität angetroffen sind. Indessen ist die Grenze zwischen den echten Humusbewohnern, welche selten vorkommen, und den zufälligen Eindringlingen von anderen Lokalitäten unmöglich zu ziehen. Doch möchte ich folgende Formen besonders erwähnen als solche, die vermutlich dieser Fauna zuzuzählen sind: Campodea fragilis Protanura quadrioculata Achorutes distinctus Onychiurus ambulans Xenylla humicola (häufiger litoral) Folsomia fimetarioides Pseudachorutes dubius (häufiger cortical) Proisotoma thermophila P. cortieicola (häufiger cortical) Isotoma tenella Tom, XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 33 Isotoma tigrina L. albus I. propinqua Heteromurus nitidus I. bipunctata Megalothorax minimus (hàufiger cortical) Sira nigromaculata Sminthurides pumilio Lepidocyrtus sexoculatus Sminthurinus coecus Sminthurinus niger Die häufigen Arten dieser Fauna sind fast alle über das ganze untersuchte Gebiet verbreitet, so dass die Fauna überall bei uns — Lappmarken nicht ausgenommen — in ihren Hauptzügen fast gleich zusammengesetzt ist. Eine Ausnahme machen nur wenige Entomobryinen, und zwar: Tomocerus vulgaris, T. plumbeus und Entomobrya nicoleti, welche gegen Norden seltener werden, bis sie im nördlichen Lappmarken gar nicht mehr auftreten. An ihrer Stelle kommt Tomocerus minutus vikariierend vor, dürfte aber ur- sprünglich ein Vertreter der Moosfauna des Waldes sein. Diese von mir Humusfauna genannte Apterygotengesellschaft umfasst Reprüsentanten von allen unseren Collembolengruppen sowie daneben eine Thysanure, Campodea fragilis. Massgebend sind von Collembolen die Achorutiden nebst den Isotominen. Doch giebt es auch häufige Entomobryinen, aus den Gattungen Lepidocyrtus, Tomocerus, Sira, Entomobrya, welche durch ihr reichliches Auftreten und ihre grosse Beweglichkeit einen wichtigen und ins Auge fallenden Bestandteil dieser Tiergesellschaft bilden. In Hinsicht auf ihre Lebensweise können wir die Vertreter dieser Gesellschaft in zwei verschiedene Gruppen einteilen. Zur einen gehören die meisten Achorutiden, und zwar die Arten der Gattungen Achorutes, Neanura, Anurida, Onychiurus, Tullbergia, sowie einige Zsotominen. Sie sind träger in ihren Bewegungen — weil die Furca schlecht entwickelt ist oder gar fehlt — und lichtscheuer als die anderen und leben auch vor- zugsweise in dem Boden oder wenigstens unter Balken, Brettern, Steinen oder anderen Gegenständen. Die andere umfasst dagegen die Entomobryinen sowie die meisten Zsoto- minen und Sminthuriden. Sie führen im Gegenteil eine freiere Lebensweise, laufen hin und her und springen gut mit ihrer wohlentwickelten Springgabel; sie scheuen auch das Licht nicht, sondern kommen oft auf der Erdoberfläche, auf allerlei Gegenständen sowie unter loseren vor. Die Grenze zwischen diesen Kategorien lässt sich naturgemäss keines- wegs scharf ziehen. Mehrere Arten kommen bald in dem Boden, bald darauf vor, was besonders von den Arten der Gattung /sotoma gilt. Es beruht das wohl in erster Linie auf Veränderlichkeit in den Witterungs- und Nahrungsverhältnissen. Die Zusammensetzung der Humusfauna bei den Wohnungen variiert einigermassen je nach der Beschaffenheit der Gegenstände, unter welchen sie vorkommt. Den grössten Reichtum bietet die Fauna unter faulendem Holz, in lockerer, mässig feuchter Humus- erde. Im vorigen ist eben diese Fauna berücksichtigt worden. Unter Steinen findet man dagegen eine merkbar ärmere Apterygotengesellschaft. Im folgenden sind die Arten aufgezählt, welche diese Fauna am besten kennzeichnen: N:o 7. 5 34 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Campodea fragilis Onychiurus armatus Tullbergia krausbaueri T. affinis Isotomodes producta Folsomia quadrioculata F. fimetaria Isotoma viridis I. notabilis I. minor T'omocerus vulgaris T. plumbeus T. longicornis Orchesella cincta Entomobrya nicoleti E. nivalis E. corticalis Sinella myrmecoplila (myrmecophil) Cyphoderus albinos (myrmecophil) Lepidocyrtus cyaneus L. lanuginosus L. octopunctatus L. albus Sminthurinus aureus varr. Allacma fusca Sphyrotheca lubbocki. Besonders erwühnt werden sollen hier auch diejenigen Arten, welche bei den Viehställen an und auf Düngerhaufen in und unter Kuh- und Pierdemist die Gesell- schaft bilden: Achorutes armatus sigillatus viaticus . manubrialis . purpurascens Xenylla humicola BRE Xenylla maritima Neanura muscorum Friesea mirabilis Onychiurus armatus Folsomia quadrioculata Proisotoma minuta Isotoma grisescens I. viridis I. notabilis Lepidocyrtus cyaneus Tomocerus vulgaris. Es seien noch einige Worte über diejenige Apterygotengesellschaft gesagt, die bei den bebauten Plätzen zwischen vermoderndem Heu, Stroh u. a. Pflanzenresten lebt, obgleich sie in ihrer Zusammensetzung in den Hauptzügen mit den vorigen über- einstimmt. Zur Beleuchtung dieser Fauna füge ich hier einige Proben aus Süd-, Mittel- und Nordfinland bei: Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. Achorutes armatus . A. sigillatus A. vialicus . A. manubrialis var. assimilis Friesea mirabilis ? Xenylla nilida . Neanura muscorum Onychiurus armatus O. fimetarius . 5 Folsomia quadrioculata F. fimetaria Isotoma olivacea . I. grisescens I. tigrina I. violacea . I. viridis var. riparia . I. notabilis. Isotomurus palustris var. f'ucicola Tomocerus vulgaris . T. plumbeus Orchesella flavescens O. cincta Entomobrya nicoleli var. muscorum E. nivalis var. maculata E. corticalis SU buski EE Lepidocyrtus cyaneus . L. lanuginosus Neelus minutus Sminthurinus niger Bourletiella pruinosa . Sminthurus viridis . Dieyrtomina minuta PET er N. Tvárminne IK. Uusikirkko KL. Sortavala — x x — >< = x = = — 2 x = = x — De — == = > = = x = = x = 2 x = = x = x x — XS c L— EX = — EZ — >< — —= x = = DX — = x — = PS — —— x x x = = x = = x = = x Kb. Joensuu | REN ES EEE || X LKem.Kuolajärvi | 39 36 WALTER M. (AXELSON) LINNANTEMI. Besondere Erwähnung verdient zuletzt die Collembolengesellschaft, welche an den Wänden der Häuser ihren Aufenthalt hat, weil diese Lokalität zu den trockensten gehört, wo Collembolen überhaupt gedeihen können. Von den wenigen Arten, die dort anzutreffen sind, sind in erster Linie die lebhaft beweglichen Arten der Gattung Sira: S. buski und 8. nigromaculata zu nennen. Die erstere dieser Arten ist überall bei uns an den Wänden, in Wandspalten, auf Fensterbreitern zu finden, oft in recht grosser Menge auftretend, die letztere dagegen eine seltene, nur im Süden vorkommende Form. Diesen schliessen sich bisweilen einige mehr oder minder zufällige, bewegliche Arten, wie Orchesella cincta, Entomobrya wivalis und E. corticalis an. Obligate Vertreter dieser Humusfauna, die also nur an bebauten Plátzen im Humus- boden leben, giebt es im engeren Sinne keine einzige, was nicht zu verwundern ist, wenn man bedenkt, wie wenig die Apterygoten im grossen ganzen an eine Ortlichkeit gebunden sind, und in Betracht zieht, dass sich auch andere Lokalitäten finden lassen, wo die Feuchtigkeits- und Nahrungsverhältnisse sich ziemlich ebenso gestalten wie an dieser. Wenn wir die Warmhäuser ganz unberücksichtigt lassen, so bietet das Leben in der Humusdecke des Waldbodens oder in verfaulenden Baumstümmen sehr ähnliche Lebens- verhältnisse dar. Indessen haben wir in dieser Fauna einige Arten, welche nur verhältnismässig selten anderswo im Freien auftreten. Das findet man am besten bei der Untersuchung der Apterygotenfauna in den Grenzorten der menschlichen Kultur, in den nördlichsten sehr spärlich bewohnten Gegenden Lappmarkens. Wie ich auf meiner Reise in Lappland Gelegenheit hatte zu beobachten, giebt es nämlich einige Vertreter dieser Fauna, die an den, wenn auch kleinen menschlichen Ansiedelungen bei den Wohnstätten wohl vor- kamen, niemals oder nur zufällig aber in der weiten Waldgegend angetroffen wurden. Zu diesen gehóren folgende Collembolenformen: Achorutes armatus f. principalis Onychiurus furcifer (?) A. sigillatus Folsomia fimetaria A. purpurascens Proisotoma minuta A. manubrialis Isotoma grisescens f. principalis Protanura quadrioculata (?) Lepidocyrtus cyaneus (?) Sminthurinus niger. Fast nur an bebauten Plätzen gefunden sind auch folgende Arten: Campodea fragilis, Achorutes distinctus, Tomocerus vulgaris f. principalis, Orchesella cincta, Entomobrya | micoleti, Sira migromaculata, Lepidocyrtus albus, L. sexoculatus und Heteromurus mitidus, deren Nordgrenze durch Süd- oder Mittelfinland zu gehen scheint. Indessen ist zu bemerken, dass die Mehrzahl der oben aufgezählten Formen nur in dem Grenzgebiete ihres Vorkommens ausschliessliche Vertreter dieser Fauna darstellen, südlicher aber ausserdem nicht selten an anderen Ortlichkeiten, recht weit entfernt von bebauten Plátzen auftreten. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 37 Einige Arten dieser Fauna sind von besonderem Interesse, weil sie bisweilen in Gärten und auf Äckern an Samen (Bohnen, Erbsen) und in Wurzeln der Wurzelgewächse (Kohlen, Kohlriiben, Rettiche) zahlreich bei uns angetroffen worden sind, und demgemäss schädliche Tiere zu sein scheinen. Unter solchen Umständen sind bei uns folgende Arten wahrgenommen worden: Achorutes armatus, Onychiurus armatus, O. fimetarius, Folso- mia fimetaria, Heteromurus nitidus, von welchen besonders die drei erstgenannten in sehr grosser Menge beobachtet worden sind. Es scheint mir indessen sehr wenig glaub- lich, dass diese Collembolen wirkliche Pflanzenschüdlinge sind, denn jedes Mal, wo die Tiere von mir selbst beobachtet wurden, fand ich die Pflanzenteile im Voraus von Raupen (Dipterenraupen, ob immer?) angefressen. Dieselbe Beobachtung hat übrigens auch REUTER über Achorutes armatus gemacht (1895 a, S. 29). Der norwegische Landwirtschaftsentomolog W. M. Scnoyex spricht ebenfalls von massenhaftem Vorkommen von Achorutes armatus und Onycluurus armatus in Norwegen auf Ackerfeldern an Hafer- und Gerstenwurzeln, ohne mit Sicherheit entscheiden zu können, ob diese Tiere die wirkliche Beschädiger sind (1891, S. 4—5; 1893, 8. 6—7; 1894, S. 7). Anhangsweise möchte ich bei dieser Fauna noch über diejenige Collembolen- gesellschaft kurz berichten, welche im Waldboden an und unter faulendem Holz, Baum- stámmen, -zweigen, sowie Steinen u. a. Gegenstánden lebt. Sie bildet was ihre Zu- sammensetzung betrifft, eigentlich einen Übergang Zwischen der vorliegenden und der nachfolgenden Fauna wie aus dem folgenden hervorgeht, wo die häufigeren von mir erbeuteten Formen (nach der Frequenz) aufgezählt sind: T'omocerus plumbeus Entomobrya corticalis Dicyrtoma fusca Folsomia quadrioculata Sphyrotheca lubbocki Isotoma notabilis Lepidocyrtus lanuginosus I. mucronata Isotoma minor Onychiurus affinis Neanura muscorum Allacma fusca Isotoma viridis Anurida granaria Lepidocyrtus cyaneus Onychrurus armatus Entomobrya nivalis Tomocerus vulgaris T. minutus T. longicornis Willemia anophthalma Onychiurus sibiricus Dieyrtomina minuta Orchesella flavescens. N:o 7. 3. Rindenfauna (Corticicole Fauna). Die Apterygotengesellschaft, welche zwischen der Rinde von verfaulenden Bäumen im Walde vorkommt, nähert sich in ihrer Zusammensetzung der vorhergenannten ohne Zweifel am meisten, und die beiden in Rede stehenden Lokalitäten bieten ja überhaupt auch sehr ähnliche Lebensverhältnisse. Doch bleibt die Rindenfauna, was die Anzahl und Individuenmenge ihrer Vertreter anbelangt, wie aus der nachfolgenden Tabelle zu ersehen ist, erheblich hinter der letzteren zurück. 'H | "E Bu as. E Jae | sel), Bassa ghe 2153, [Bg jo a |$ 3/935 Fan Er sERarsieasuassasssussmmezrss:szE- alu el Ela kalk aja 8166 61618 | 3 3| SS SR ES BR | | Achorutes armatus... .... ee eee eee ee s e es | e || — || — | 7^ OU Ta MN en sel Eos eee eee neue E = ASDUMDUMASCENSAERE ce EE EEE ERR — || — I) A. lapponicus. 2 22.2... 11|1|11 — =|-|—IXIXIXIXIX) x | x | — [000 € [0€ A. imermis..... Be —|— XI IX 1x — | — XI XIXIX IX) X | XI XKIK|—|—1|— A. uniungviculatus ...... — AE- JR EI Ms ss Eo | HEN e c e eje ees o s L1 Xenylla maritima . ..... — =/= — xx — 1x] — —— | — | — | — || — | — | EXOTEN ee: —|—|X|X || = 1 —-- 1x1 — 2 xx = eee 255 (bata ee AE eee Ie] | e em || | Mallerna anophiname MA EE Re ae MAT UNETMIS ae E sell ae el | || || | | | Pseudachorutes suberassus . . |x|— ox | —|— px — xx KR = 1x | — 1x — | — |— BE COZULCECO ZO ET ECC x----1-Ix1- [x X - -—|— xx [xx xx -[- [--—xx-—[x x|- x IDOL Ese —|—|— 22) IEEE i-e e ee e sese E Ursula EET NE -——-Lx|-|— | [el SE ES ee ll Friesea mirabilis. . . ..... eee ee sale | = | RINCIADISETE ae er x|----|--»x--- E EE ua e ee S s ha = m Odontella lamellifera . . . .. | xx! Ix ux X|- xX|—|- —-—-—-—-—-— — HE Anurida granaria . . ..... Ze Ale EN E ee es aed EI Ma NNE Micranurida pygmaea. . . .. Zee ee EN eee ||| Paranura clavisetis .... [X=——\x|-|x xxx ke xx x =) KR RER |— Weanura muscorum . . oc |[XKIXIXIX X—XIXIXIXIXIXI x 1X IR |xX|X|XIX XIX IX IX IX) X | — | — || — | — x INNCORON EIRE e ote ouo CEE || — EE Ee EE Esas mem zi Onychiurus armatus... ... EVEN xx -—-—Ix|-—»x----Ó-—--—-—---LOÓ^—--45OÓ^—-l- (OE SyELL PU SIRE 3 50 0 — je im 2 Hr er Rn. Be cs pres p n JE eese ps o ee || O0: af ee X Xx xx IX >< [xxx xx: XIX XIX IK IX IX XIX III x | — | IX] — | O. fimetariüs... 2... NA Xj x [x ox [x ox [ox [x [o xxx AE Tullbergia krausbaueri . . . . |x|—|x|»|—|—»|—-—Ix!|-|»|—|-»»-|-|-x|-»x-—-x-A--— [x | — =) — | — | Anurophorus larieis...... —|—|X || El KI 11x] x]|—11x|[—1x1x|—]-1x || = |x|—- | — IX Folsomia quadrioculata . : . . |x|»|—|—|»|——|—|—|xXI— KE Re ex | — | |x|x | — | TOITS ce NURSE Ese pe n ex De e e en ite etes seas SO en e SN ES F. fimetarioides ........ — el |) — | — Tom. XXXIV. c2 (le) Die Apterygotenfauna Finlands. = | c zl SH EIS BEI BIEIESIBHEIBEIEIEIHIEIE EIEE IS EEEEEGI RI SE EIE alz|z|z ss ja|z [e adis S888 [S.S ae [S Se [S MA SSS SSSSÉ ——— MM TT ?'?l?l?l!l S???] EE SR SÖTT MMA M M——MMMM——————Y Proisotoma minima .... I\x|x x —x|-—|x|x|x|x|—x|x|x x x | x MANU GE NE ERES ae - x x EE EE x Isotoma cinerea....... X|X|—|X | |I» |» |» IKK IK 0€ | IK XIX [0€ IX IX IX I XIX x 0€ I x > IX) > I ls Tertesterlunds S2 neue >< x|x x — = X x x WessensiUMiS «vs asd. sr Ss L > x -—1X a | —|—|- TNOMESESCENS ET ous x Xx ex ITA ef RS PRO E x = L'ÉCONOMIE DOCS XIXKIEIKIKIXKIKIXKI IKK IK IK IX IX IX IX IX IX IX IX IX 1x | x | — [x] — | >< = HAVIOZACEL OTRO | ERE XIX IX x XIX XIXI—IX|X X| X x UUTHRLOT DIL ae —— - = Xx x X| X XIX x IEC AR —|X x xx x MOI DIS ar. ee x > —]—|>X|-—-—-1>] x = Dd EOS x x XIX XXX 9SmÓpx xpx X| XX X| X Tomocerus minutus ...... - = — x x EA TOP MONTRE —|X|X IX x XIIXKIIXKI XXX | x Taplumbeusı.. ws ocean XIX XIX x Orchesella bifasciata . . . . . . - X|—|X > — (CL GORE EN AA x -— 0 EEE HE e EI xXxr- x IX XJ|x|»x|-—|»x|-/X |» Æntomobrya marginata . XX XX XXI XX XI XIXIXI IX XXI 1x xx x xx x "BON DOLO. deseo ie. rs x x x - = MU COT TIC SET area [XXX XIX XIX xp xxx IX IK IX IX IX IX E. nicoleti var. muscorum . . —|—|— x = x OD T0651 e PE XIX IR Ix 1X KIA XIX XIX IX IX IX IX IX IX x > IX x|x x var. maculata ....... — Xx xx x IX) XIX) —|x| x || Ser GN DUSCHE RE NT ee see >< Xxx xı—1xX x X|X Cyphoderus albinos. . . . . .. — = ==" x Zepidocyrtus lanuginosus SES = x x XIXKIXIXIXIX XIX XIX XIX IX] — | — | >< IX) x | |— IE o 0 dore © 0 de — E x IN GUGICUSE ee X|—|X x XXX [1x |X|—| px x - Megalothorax minimus .... x[xpx|-— xS SUS xIx|x = Sminthurinus coecus. . .. .. —| ? ——\X|-XIX IX S UPS GS E o e s 1x |— U x IS Er ee CIO ne I - X|—|— = IURI DE TOURS e EL —-— —-— X|—|— X |—|X| —|—|— Bourletiella pruinosa . ... — x - — x B. bicincla var. repanda . . . ee - — — EE — x Allacma fusca ......... — — 11%] 1% = BS — = var. purpurascens ... | |—-|—— — : Rx = X |X Sphyrolheca lubbocki. . . . .. ES XIX Xxx x IX | - Dicyrioma fuseca......:. X|—|— x FS ll x ps Dieyrtomina minuta. ..... pn ; x — — |: N:o 7, 40 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Als die unvergleichlich häufigsten Vertreter der corticicolen Collembolengesellschaft — Thysanuren sind nämlich bei uns nicht angetroffen worden — können folgende Arten verzeichnet werden: Isotoma cinerea (31) Neanura muscorum (25) Onychiurus affinis (25) Isotoma albella (25) Entomobrya marginata (22) E. mvalis (22) E. corticalis (21). Häufig sind die folgenden: Lepidocyrtus lanuginosus (19) Onychiurus fimetarius (16) Isotoma minor (16) Pseudachorutes corticicola (15) Proisotoma minima (15) Isotoma violacea (14) Paranura clavisetis (13) Achorutes inermis (12) A. lapponicus (11) Tullbergia krausbaueri (11) Anurophorus laricis (11) Tomocerus vulgaris (11) Orchesella flavescens (11). Es kommen noch mehrere ziemlich häufig vor, nämlich: Lepidocyrtus cyaneus (10) Xenylla corticalis (9) Micranurida pygmaea (9) Folsomia quadrioculata (9) Sira buski (9) Megalothorax minimus (9) Willemia anophthalma (8) Pseudachorutes suberassus (8) Isotoma mucronata (8) Sphyrotheca lubbocki (8) Isotoma westerlundi (7) I. notabilis (7) Dicyrtoma fusca. (7). Von den selten angetroffenen Arten erwühne ich noch einige, die wahrscheinlich der Rindenfauna angehóren: Friesea claviseta Pseudachorutes parvulus P. asigillatus Odontella lamellifera Neanura coronifera Entomobr ya arborea Sminthurinus coecus. Wie aus der umstehenden Tabelle sowie aus dem obigen Verzeichnis zu ersehen ist, sind auch hier ebenso wie in der humicolen Gesellschaft die Achorutiden nebst den Isotominen sowohl nach Artenzahl als Frequenz vorherrschend, obgleich auch einige Entomobryinen einen hervorragenden Bestandteil bilden. Indessen sind es grösstenteils andere Arten, die dieser Fauna ihren Charakter verleihen, als in der Humusfauna, nämlich folgende Arten, die viel seltener oder nur ausnahmsweise an anderen Lokalitäten anzu- treffen sind: Isotoma cinerea, I. albella Entomobrya marginata KE. corticalis Pseudachorutes corticicola Proisotoma minima Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 41 Achorutes inermis Pseudachorutes subcrassus A. lapponicus Isotoma westerlundi (im Winter!) Anurophorus laricis Friesea claviseta Xenylla corticalis Pseudachorutes parvulus Micranurida pygmaea Odontella lamellifera Megalothorax minimus Entomobrya arborea”). Wie in der bei den Wohnstütten lebenden Humusfauna kónnen auch hier zwei Gruppen unterschieden werden. Die eine umfasst die trügen Achorutiden, zu denen sich einige /sotominen gesellen. Sie haben ihren Aufenthalt zwischen relativ fester, feuchter Rinde, in Baumstümpfen, in denen die Fäulnisprozesse noch nicht weit vorgeschritten sind, und die Säfte zwischen Rinde und Holz dienen dann den Tieren als gute Nahrungs- quelle. Die Æntomobryen nebst den Arten der Gattungen Lepidocyrtus, Orchesella, Tomocerus, Sminthurinus, Sphyrotheca, meist auch Anurophorus laricis, bilden die andere Gruppe, deren Vertreter mit freierer Lebensweise, wahrscheinlich wohl auch mit anderen Nahrungsansprüchen auftreten. Man findet die letzteren deswegen am öftesten zwischen loser, oft fast trockener Baumrinde, in Rindenspalten sowie oft auf der Rinde der Baum- stämme. In einigen Fällen — wenigstens was die Immigranten von anderen Lokalitäten anbelangt — suchen die Tiere diese Ortlichkeit wohl nur wegen des guten Schutzes, den sie bietet, auf. Von den auf der Rinde und in den Rindenspalten der Baumstämme vorkommenden Arten sind besonders folgende zu erwähnen: Æntomobrya marginata, E. malis, Anu- rophorus laricis, Entomobrya corticalis, E. arborea, Xenylla maritima. An feuchten, warmen Tagen steigen ausserdem einige frei an faulenden Baumstämmen, -zweigen u. s. w. auf dem Waldboden lebende Arten, wie Allacma fusca, Sphyrotheca lubbockt, Dicyrtomen recht hoch an den Stämmen der Bäume hinauf. Dass einige Arten die Rinde gewisser Baumarten bevorzugen, findet man in den Arbeiten früherer Autoren erwähnt. So haben schon TurrBEre (1872, S. 40—41) und Reuter (1895 a, S. 21—22) beobachtet, dass Æntomobrya marginata vorzugsweise unter der Rinde der Nadelbäume, Æ. arborea dagegen unter der Rinde von alten Obst- bäumen vorkommt. Diese Tatsache ist später noch von Krauspauer (1901, S. 73) und ÅGREN (1903, S. 156) festgestellt worden. Indessen ist das keineswegs so zu verstehen, als ob diese fraglichen Arten nur unter der Rinde der genannten Bäume zu finden wären. Ich selbst habe Æntomobrya marginata, welche wohl auch nach meinem Befunde am öftesten zwischen Fichten- und Kiefern- rinde anzutreffen ist, bisweilen auch zwischen der Rinde von Laubbäumen, Erlen und Espen wahrgenommen; E. arborea wiederum wurde von mir nicht nur zwischen der Rinde von verschie- denen Laubbäumen, sondern auch von Nadelbäumen erbeutet. Was die übrigen corticicolen Arten unter den Collembolen anbelangt, ist so schwer zu sagen, welche Baumarten sie bevorzugen, die häufigeren sind ebenso oft unter der Rinde von Laub- wie von Nadelbäumen beobachtet worden. 1) Die Arten sind hier nach ihrer Frequenz an dieser Lokalität aufgezählt. 42 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Folgende Tabelle gewährt uns eine Anschauung von dem Vorkommen der häufigeren Vertreter dieser Fauna zwischen der Rinde von verschiedenen Baumarten, soviel mir bisher aus Finland bekannt ist: Kiefer Fichte Birke Erle Espe Weide Eberesche Apfel Linde Ahorn Achorutes lapponicus . A. inermis . X Xenylla corticalis Willemia anophthalma Pseudachorutes corticicola . Odontella lamellifera . Micranurida pygmaea XOXOXCX X XX | X Paranura clavisetis Neanura muscorum Onychiurus affinis . O. fimetarius . PAS DA OA De X Tullbergia krausbaueri Anurophorus laricis Folsomia quadrioculata . F. fimetaria . Proisotoma minima EEE: x XX X X x x | X | | | Isotoma cinerea . RER I XR XEROX OC MEN CNY I. westerlundi I. albella I. violacea . / X X XX CE I. minor En A X Tomocerus vulgaris Orchesella flavescens Entomobrya marginata . X E. nivalis . X EXT x E. corticalis . E. arborea Sira buski. Lepidocyrtus cyaneus . FRK x | X X X X | (a X X | | "e Is L. lanuginosus . Megalothorax minimus ER REX DAS OX MEX | | | Dicyrtoma fusca In grossen Zügen ist die zwischen Rinde lebende Collembolengesellschaft in verschiedenen Teilen Finlands dieselbe, da fast alle gemeinen oder häufigen Vertreter dieser Fauna über das ganze Gebiet verbreitet sind. In Lappland kommen jedoch einige Arten zwischen Rinde vor, welche südlicher nicht auftreten oder viel seltener Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 43 sind. Als solche sind besonders Achorutes lapponicus und A. inermis zu erwähnen. Tomocerus minutus, jene boreal vorkommende Form, gehört eigentlich zu der Moosfauna, obgleich sie bisweilen auch zwischen Rinde anzutreffen ist. Im Gegensatz dazu fehlt wieder in Lappland ganz und gar der typische und südlicher sehr häufige Vertreter dieser Fauna, Entomobrya corticalis. Von selteneren Arten kommt E. arborea desgleichen nur in den mittleren und südlichen Teilen des Landes vor, und auch Tomocerus vulgaris, die besonders in Südfinland häufig zwischen Rinde, hauptsächlich bei den Wohnstätten anzutreffen ist, tritt in den nördlichsten Teilen Finlands weder mehr an dieser noch an anderen Örtlichkeiten auf. 4. Moosfauna. Die Apterygotenfauna, welche in der Moosdecke ihren Aufenthalt hat, umfasst eine recht grosse Menge von Formen und gehört ohne Zweifel zu den individuenreichsten, die wir in unserem Lande besitzen. Diese Örtlichkeit ist aber auch besonders passend für diese Tiere, insofern als die Moosdecke — besonders die des Waldbodens — meistens nicht nur eine genügende Menge von Feuchtigkeit enthält, sondern auch in den verwesenden Mooswurzeln eine gute Nahrungsquelle und zwischen den Moosstengeln dazu noch eine vorzügliche Zufluchtstätte bei Gefahr darbietet. Je besser die Moosdecke an einer Lokalität die Feuchtigkeit festhält, desto reicher ist die Fauna. Besonders reich ist die Apterygotenfauna deswegen in unseren feuchten, schattigen Fichtenwäldern, wo der Boden mit seiner erheblich dicken Moosdecke gegen Austrocknen sichergestellt ist. Am ärmsten ist sie hinwieder zwischen der dünnen Moos- decke auf unseren Wald- und Uferfelsen, wo das Moos bei längeren Trockenperioden seine Wassermenge durch Verdunstung in hohem Grade verliert, was selbstverständlich auf das Weiterleben dieser von der Feuchtigkeit besonders abhängigen Tiere ungünstig einwirken muss. Demgemäss kann auch die Moosdecke an derselben Stelle je nach der Feuchtigkeitsmenge, die sie enthält, eine nicht wenig an Reichtum der Arten und Indi- viduen variierende Fauna beherbergen. Doch stimmen die Moosfaunen an verschiedenen Lokalitäten in Bezug auf ihre Zusammensetzung in den Hauptzügen miteinander überein. Wenn Verschiedenheiten vor- kommen, handelt es meist nur um verschiedene Frequenz derselben Arten. Am stürksten weicht von anderen Tiergesellschaften der Moosdecke diejenige ab, welche in der von Sphagnum-Moos gebildeten Moosdecke unserer Moore und Sümpfe lebt. Sie enthält nicht wenige Arten, welche in der Hypnumdecke unserer Wälder nur ausnahmsweise oder gar nicht auftreten, und andererseits kommen dort einige typische Bewohner der letzteren seltener vor oder fehlen sogar gänzlich. N:o 7. 44 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Ohne die Moosfaunen der verschiedenen topographischen Lokalitäten hier zu schildern, was sicher nur zu wiederholter Aufzählung derselben Arten führen würde, habe ich im folgenden nur die Hypnumíauna unserer Wälder und die Sphagnumfauna der Sümpfe eingehender dargestellt. Im Anhang zu der ersteren móchte ich jedoch die artenarmen und in ihrer Zusammensetzung am meisten von jenen abweichenden Tier- gesellschaften erwähnen, welche in der Moos- und Flechtendecke der Felsen vorkommen. A. Hypnumfauna. Wie oben schon angedeutet, verstehe ich unter diesem Namen diejenige Aptery- gotenfauna, welche in der mässig feuchten, von Hypnum- (Hypnum-, Hylocomium-, Ptilium-, Dicranum- etc.) Arten gebildeten Moosdecke unseres Waldbodens ihren Auf- enthalt hat. Von unseren Wäldern habe ich, was ihre Hypnumfauna anbelangt, die bei uns am häufigsten vorkommenden gemischten, hauptsächlich mit Kiefern, Fichten und Birken bewachsenen, hie und da eingestreut auch Erlen, Espen u. a. aufweisenden Wälder natürlich am besten untersucht. Daneben liegen mir relativ viele Proben aus reinen Nadelwäldern vor. Aus den besonders in den nördlichen Teilen des Landes viel selteneren Laubwäldern besitze ich dagegen recht wenige. Die Hypnumdecke der reinen Laubwälder ist aber auch aus mehreren Gründen sehr dünn und schlecht entwickelt und grösstenteils durch die von dem abgefallenen Laub gebildete Laubdecke ersetzt (vgl. Laubfauna). Beim Vergleich der mir aus den verschiedenen Wäldern vorliegenden Proben ist sofort zu erkennen, dass sich im allgemeinen sehr geringe Unterschiede in ihrer Zusammensetzung finden, und, wie schon hervorgehoben wurde, kommen Verschiedenheiten meist nur in der Frequenz derselben Arten vor. Freilich giebt es einige Arten, die bisjetzt nur in der Moosdecke der Nadel- resp. gemischten Wälder, nicht aber in derjenige der Laubwälder angetroffen worden sind, weil mir aber, wie oben gesagt, aus den letzteren relativ viel weniger Proben vorliegen, wage ich aus jenen Tatsachen noch keine Schlüsse zu ziehen. Demgemäss sind in die folgende. Tabelle, welche das Vorkommen der Apterygoten in der Hypnumdecke unserer Wälder veranschaulicht, alle Proben aufgenommen worden ohne Rücksicht darauf, von welcherlei Lokalität sie stammen. Und da die Wälder der finnischen Fjelde in ihrer Hypnumdecke eine Fauna beherbergen, die sich sehr minimal von derjenigen der lappländischen Ebene unterscheidet, habe ich es für ratsam gehalten auch die Fjeldproben (mit Ausnahme derjenigen, welche in der waldlosen Region ge- sammelt sind) aufzuführen. Tom, XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 45 El SE = ewm SES). ko 151210 ES 12825 RES: RN BEsBRecsitsi.dessessrikrigMMMeco2riims SEA SER BR SR AAGE Reals eh le es fs as | 1 Re Li Las es Les es es au Su RG QE LE El ARS « «uu à miIÓumuÁoboooooeooooooeÓM3uunaàwHmis.BiÁ)iBumdu IlILL——— — ete esiti eset jo in 0 Rt t i f od Dato on ttl De pst ut re gr n Hu RUSO cz Red e y Achorutes armatus . ..... —|—|X —— — — — —|—|—|— A. lapponicus . . ....... — —|— — — - == : >< AMENER EU — X|—|—|X|— — —|—|X X|—|— — —|— — Xenylla humicola |... .. .. in x = ix == = = RT LTT TS ee etie = — — —|—|— — X. órevicauda ....... Fal ST a 1X RS [X [x |J xx IX Xxx x IX px xxx = = DOUCE RT IR —|—|X|—|—|— = == Willemia anophthalma . . .. |— — : —|X xx VAL nemis one X|—|X == — = — = Friesea mirabilis . ...... Sn SS SES Sr — — —|— — —|— — Pseudachorutes dubius . . .. |— = —|X —|— — —|—|—|— P. suberassus . ........ = = - - — = Neanura muscorum ..... —|—|X |x|x|——1x|x|x|x|—1x|——|x|x|— X|—|x|—|* — Onychiurus fureifer ..... — X|— — X|—|— = — OMONMAUS al ten se el er ere ve xX|x|—|—5»x »x|-|—/-—JXxJ|xJ|x|—|x|—|[x|x-—»x« | qx xXx --— U o ee e dere ons —L-—- — — —|—|—|—|—|Xx —|—|— (UE EL OC CET — —[-—--—--—--— — — —|—|X —|—|—|— Tullbergia krausbaueri. . . . |x = nan nes Anurophorus laricis... |—|—|x|—|—|xJ[x|x|x|—|—|—|—|—|—[x|x|x|—|—[X|—|x|»x|—|* Xxx px» Folsomia quadrioculata. |»x|x||x)|x|»xJx|xJ|x xxx xmx-i—/x»xxp-p«px xp xxrm-ix--pxoxx var. diplophthalma ... |— — = —|— == x = === F. fimetarioides. . . ..... —|—|—|—|—|Xx —|—|[X|—[X [xXx Xe = — Proisoloma crassicauda . . . — — —|—| X —|—|— 2 — —|-—|— Isotoma westerlundi ..... == eee = — IRON Ee Ee —|-—|X|-—/x[-|---lXx — - x n mm A AP 15 NEN o HERI EEG —|—|xXX|—|x IX |X IX || x = - —|X|—|X|—|Xx I. grisescens var. neglecta. . == EET - m Ex Imt lex] BI ssi e d E UED ECB ON c NL TE —| | || || x xx - x xl — RS ler mn SSE T'mucronata. > JR sele sn SE X|—IX|— x ? |» i» [x xc [ox EI [o [0€ [0C [0C | 0C I x |o 0C [0C | [€ «€ [C [ox [9€ TACTILE CON SL ao e eere —J|X [x XI —-IXIXIX|—-IXIXKIXIX IE 1X XIX TK X|X — Dire XIX|— VAT V2 442177710 D... a 1X) — | IX 1 — 2 |—|—|2< |] DX [XXX Xp» xxx XIX SES 2027811. 9 ee X|— <= X|—- —|—|— Ead =} — 22 42060158 AS: DXX [X x xx xx» x» XXX RI XXI IX IX XI IX XIX IX XIX IX I TLMMORT IN NS ev. ue XIXIX IX IX I—IX [IX [x [x Xx |-—|x [x xxx XIX IX XX I— 1X — IX IX IX IX IDE Isotomurus palustris Var. prasina . . ..... — ne ee = === x — = Tomocerus minutus ... |—|— —— mir XIX [XXX XI IX IX xx DAAUULTATIS Re se a ac nm RER EE x = VIAIC TT ee = —|— — — — ps N:o 7. 46 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. TE S TS *| |B|SIE SIE SSL a A RM P. EIMEIENRSEISIEIEIEIE AEG EIER aka. sS SSSSHSBSBSS BEIBElHSE RS BIEIHEIgE KiieiHlaige E SIEIHEIHR MEISISICIEE STEN Sa SS SEE Sa GG laisse PT ME Slas klo el cl LL ss KSSS IRA Ka a EVE LEE AE A ol kön EN SIN SS SIS SS SR SS (SE Is är fa an frn fl See ll fr T. plumbeus......-.- x | >< xx |» xxx xxx» XI XII XII NX XII px — —|— TÉNONTICONNIS EEE Ce CE XX 1X IX IX IX IX |— — eie — —|—|—|— Orchesella bifasciata .. | —IX|X—IX X|X|X|X|XIX|XIXI XX) EXE Re = — (03 RATES Se E dS ARR —|—|X|—|-- — — — = ONAGUESCENS re: xx xxx xx» IX IX XIX IX XIX IX XIX XIX IX IX XIX IX IR II XII KIX IX RIRE) Entomobrya marginata... |-|x xx — =E —|—|X|X — xx? — — E. nicoleti var. muscorum . SEE XIX —|—|X|—|—|— =E — IEEE ERE — NEAR TE d ouo x o dp» o >< | >< x xxx px xxx xx» III IX XI XXE XII XII XXII var. maculata ..... Xx Pieces |xX|X|--|X|-—|X|x|x XIX XXI XX XX LL x 198 Ge sana sg mb oc X|—|— |» |— XX x] XI IX —|—|— nn ee Lepidocyrtus eyaneus = = . . |-|x|x|x|—1x|x|—1—|x|xX X|—|x|—J|x|x|— = E E —|—|— IL. lanuginosus ....... >< | >< | >< x ox x ox >< px ox 213] TN) 21 XIX IX IN] JTI AT) TTT x»xx«x»x«»xJxx UR KAU UL (RUB PEER TER XIX x XIX *|[X »x = x XX |— = exe Megalothorax minimus. . .. — = = = = x — Sminthurides pumilio . . .. = = — *< FE = S. malmgreni var. elegantula — sioe — —— === =]: SE GUESS an om o2 9c x |—|— —|—|—|- = —|— = — IS ASCRO DU us A NAI VERS TOS — X x x PS = met IX kan Sminthurinus binocu- UA. S rig noui Baoyf x|—|— x|—|x*X!»x|»»|—|— JX«|x|—)|x|»X/»x|x|»»x«|*»Jx«x-—» x O«uxpegxoxmA-rTm-—rmTAmm WESS Glos S Sea Ta angue = x x|- = KE: — || Sir aureus via alba „..2.. j— = — PES === — | |— var. signata (et dorsalis) |-|x|x|-|—|x|x|x|—|xX -— = —|X|— X|—IX|— = = var. bimaculata . . . . - —LL— —|—|X X|— — var. ochropus. . . . . - -—1xX|—|1xX | 1X] — X|—|—|—|—|—|— zs sem SKALD ONE SE TNT ES —|—1-|x|—|X <= — X|—|X|X = = = Bourletiella pruinosa .... x X|—|—|— — ||| — —|— —|- D. bicincia var. repanda . . — — —|—|X| x — == EE XXe IBADUINER LA a OLE NEG - dE —|X : X|—|X|—|X == Sminthurus viridis . .. . .. —|—|— = —|—|X|X nn e ERIT Mere e USHER 85 cot > -— x—xx|—x]—--—|x X|—|— — var. purpurascens. ... |x1x|-1—1x|x|x|—— |—|X|— - — Sphyrotheca lubbocki . . . .. — 1111 1x | | XX [xxx = = Dicyrlomina minuta .. . .. X|—|— XX XX XXII x || — —ı Ies ES enm e EUR ER Dicyrtoma fusca ..... || XX XX IX XXI x xx XX XXE XX XIE IRtenothrienatra EEE —|X xxx xxx x || — — — varsdorsahs ee - — x 111 1X — — —|— var. flavescens. ...-- - — —|—|— x — = == Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 47 Wie aus der Tabelle ersichtlich ist, kommen folgende Arten am allerhäufigsten in der Hypnumdecke unserer Wälder vor: Lepidocyrtus lanuginosus (39) Isotoma minor (28) Orchesella flavescens (33) I. mucronata (27) Folsomia quadrioculata (32) Sminthurinus binoculatus (26) Isotoma notabilis (30) Tomocerus plumbeus (25) Entomobrya nivalis (29) Isotoma viridis (24). Häufig sind die folgenden Formen: Entomobrya nivalis var. maculata (21) Isotoma viridis var. pallida. (17) Dicyrtoma fusca. (18) Xenylla brevicauda (16) Anurophorus laricis (17) Tomocerus minutus (14) Orchesella bifasciata (14). Als ziemlich häufig bezeichne ich folgende Arten: Onychiurus armatus (15) Isotoma olivacea (11) Lepidocyrtus rivularis (14) Lepidocyrtus cyaneus (11) Neanura muscorum (13) Dicyrtomina minuta (10) Unter den selten bis sehr selten angetroffenen Formen finden sich mehrere, wie die Achorutes- Arten (4. inermis ausgenommen), Xenylla maritima, X. humicola, Onychiurus sibiricus, O. affinis, Tullbergia, Proisotoma crassicauda, Isotoma wester- lundi, I. viridis var. riparia, Isotomurus palustris var. prasina, Orchesella cincta, Megalothorax, Sminthurides- Arten (mit Ausnahme vielleicht von 5. schötti) und Sminthurus viridis, welche aller Wahrscheinlichkeit nach nur zufällig aus den nahe- liegenden Lokalitäten, sei es aus verfaulenden Baumstümpfen, Sphagneten oder sogar von See- bezw. Meeresufern, hineingeraten sind. Besondere Erwühnung verdienen zuletzt ein paar von den selten angetroffenen, welche — so viel man nach ihrem Vorkommen bei uns urteilen kann — anderswo gar nicht oder noch seltener als an dieser Ortlichkeit beobachtet worden sind. Es sind die folgenden: Folsomia fimetarioides, Sminthurinus albifrons und Tomocerus sibiricus welche also dieser Fauna zuzurechnen sind. Vorherrschend sind also in dieser Fauna bei uns die Entomobryiden, welche nicht nur durch ihre weitaus grösste Artenzahl, sondern auch durch die oft ganz dieser Tierge- sellschaft enorme Individuenmenge ihren Charakter verleihen. Es sind besonders die Vertreter: Lepidocyrtus lanuginosus, Orchesella flavescens (insbesondere var. pallida), Isotoma notabilis und Tomocerus plumbeus, zu denen sich die in Nordfinland am häufigsten vorkommenden Isotoma mucronata, Tomocerus minutus und Isotoma viridis var. pallida gesellen. Bemerkenswert ist der fast günzliche Mangel der Achorutiden, welcher sich unter den häufigen Arten geltend macht. Könnte dieses Verhalten vielleicht mit der schlechten Bewegungsfähigkeit der meisten Achorutiden in Zusammenhang stehen? Wie ist es aber N:o 7. 48 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. dann zu verstehen, dass Xenylla brevicauda, bei welcher die Furca gerade sehr schlecht entwickelt ist, eine Ausnahme macht und ebenso häufig, wie zahlreich in Süd- und Mittelfinland, zwischen Hypnummoos im Waldboden vorkommt. Es scheint deswegen die Annahme nahe zu liegen, dass die Nahrungsverhältnisse in der Hypnumdecke derart sind, dass die Vertreter jener Collembolenfamilie nicht darin gedeihen können. So weit unser faunistisches Gebiet gegen Norden näher untersucht ist, scheint die Zusammensetzung dieser Hypnumfauna überall ungefähr dieselbe sein — jedoch mit einigen Ausnahmen. Anstatt der in Mittel- und Südfinland sehr häufigen Charakterart Tomocerus plumbeus begegnen wir der borealen T. minutus, welche schon in Österbotten und Nordsavolax aufzutreten beginnt, in Lappland überall und reichlich vorkommend. Es fehlt ferner aus Nordfinland die hübsche Orchesella bifasciata, die südlich von der Stadt Kemi in allen Wäldern zwischen Hypnum zu beobachten ist und auch Xenylla brevicauda tritt in Lappland nur sporadisch auf. Es verdient ausserdem erwähnt zu werden, dass Lepidocyrtus cyaneus, der von mir recht häufig in den mittleren und südlichen Teilen des Landes in der Moosdecke unserer Wälder angetroffen worden, gar nicht mehr in Lappland als Vertreter dieser Fauna beobachtet wurde, obgleich er wohl bei den Wohnstätten sehr weit gegen Norden geht (vgl. Humusfauna S. 31). Im Anschluss an diese Hypnumfauna des Waldbodens möchte ich einige Worte über die Moosfauna der Wald- und Uferfelsen äussern. Es ist nicht zu verwundern, dass diese Tiergesellschaft einen viel geringeren Arten- reichtum aufzuweisen hat als die Moosfauna des Waldbodens. Infolge der felsigen Unter- lage wird die Moosdecke natürlich von anderen Moosarten (Brya, Grimmiae, Racomi- tria usw.) gebildet als im Waldboden und bietet demgemäss davon abweichende, im all- gemeinen weniger günstige Lebensverhältnisse. Je nachdem ob die Moosdecke auf dem felsigen Grund dicker oder dünner ist, vor allem aber, wie gut die Lokalitüt sie vor Austrocknen schützt, beherbergt sie eine hinsichtlich ihres Reichtums an Arten und Individuen nicht wenig variable Collembolengesellschaft. Im Innern des Landes, auf den häufig vorkommenden, spärlich waldbewachsenen Felsenhügeln ist die Collembolenfauna der Moosdecke derjenigen des Waldbodens sehr ähnlich, mit dem Unterschiede nur, dass sie bedeutend einförmiger und ärmer an Arten ist als diese. Im allgemeinen sind die Achorutiden und Sminthuriden wo möglich noch seltener, durch noch weniger Arten vertreten, als es im Waldboden der Fall war. Von den Achorutiden sind von mir nur Achorutes inermis, Xenylla brevicauda, X. maritima, Neanura muscorum und Onychiurus armatus beobachtet worden, und alle, mit Ausnahme der letzten, kommen sie mehr oder minder sporadisch vor. Von Smin- thuriden habe ich bloss Bourletiella pruinosa und Sphyrotheca lubbocki wahrgenommen, die erstgenannte scheint aber sogar auf den allertrockensten Felsen in der Moosdecke zu gedeihen. Die tonangebenden Arten gehören also fast ausschliesslich der Familie Entomobryidae an, und zwar sind es Arten wie Folsomia quadrioculata, Isotoma viridis, Entomobrya nivalis, Orchesella flavescens, Lepidocyrtus cyaneus und L. lanu- ginosus, welchen wir im Waldboden ebenfalls als Charakterarten begegnet sind. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 49 Was anderseits die Uferfelsen längs unserer Küstengegend anbelangt, sind die Charakter- arten zum grössten Teil zwar dieselben. Doch findet man dort überall und oft in grosser Individuenmenge eine Art, welche im Innern des Landes nur sporadisch auftritt, nämlich Isotoma sensibilis. Diese Charakterart kann stellenweise die einzige sein, welche die trockene und karge Moosdecke der Felsen bewohnt. Es verdienen daneben ein paar seltene Arten erwühnt zu werden, die bisjetzt bloss in der Moosdecke auf Uferfelsen nicht weit vom Meere entfernt angetroffen worden sind, nämlich: Proisotoma angularis und Xenylla bürneri. Beide sind aber so seltene Erschei- nungen, dass ich nicht wage definitive Schlüsse auf ihre Lebensbezirke zu ziehen. Eine von der gewöhnlichen Moosfauna der Uferfelsen etwas abweichende Tier- gesellschaft findet man in mehr oder minder feuchten Vertiefungen der Felsen, welche mit einer Schicht von Amblystegium-Moos bedeckt sind. Nach einer längeren Trocken- periode ist die Moosdecke fast ganz dirr, wird aber bei länger andauerndem Regen wieder mit Feuchtigkeit gesáttigt und kann sich sogar in einen Felsentümpel verwandeln. Diese Moosschicht beherbergt eine Mischung von Arten, die teils der typischen Hypnum- fauna angehóren, teils aber mit denjenigen identisch sind, welche zwischen Sphagnummoos oder auf Tümpeln vorkommen. Folgende Liste móge ein Bild von dieser Fauna geben: Onychiurus armatus Isotomurus palustris var. fucicola Neanura muscorum Tomocerus plumbeus Anurophorus laricis Lepidocyrtus lanuginosus Folsomia quadrioculata L. cyaneus Proisotoma agilis Entomobrya nicoleti P. crassicauda Sminthurides malmgreni var. elegantula Isotoma sensibilis S. schötti var. bilineata I. olivacea Bourletiella pruinosa I. viridis var. riparia B. signata. In diesem Zusammenhang sei ferner der Tiergesellschaft gedacht, welche in und unter der Flechtendecke der Felsen und Steine ihren Aufenthalt hat. Da diese Örtlichkeit zu den allertrockensten gehört, an welchen überhaupt Apterygoten (Collem- bolen) existieren können, ist auch ihre Fauna äusserst artenarm. Von solchen Arten sind folgende zu erwähnen: Anurophorus laricis, Xenylla brevicauda, Entomobrya nivalis, E. corticalis, Sira buski, S. flava. Zum Schluss sei noch hervorgehoben, dass eine grosse Übereinstimmung in der Zusammensetzung der Moosfauna unserer Felsen einerseits und der alpinen Region der lappländischen Fjelde anderseits herrscht. (Vgl. Fjeldfauna). N:o 7. 7 50 WALTER M. (AXELSON) LINNANTEMI. B. Sphagnumfauna. Diese Fauna findet man am reinsten in unseren zahllosen, oft meilenweiten wald- losen Sümpfen, auf denen die Sphagneten ein zusammenhängendes Polster bilden, oder an den Ufern unserer Moorseen, welche mit einem breiteren oder schmäleren Sphagnumgürtel umrändert sind. Die Sphagneten der Wälder und Sumpfwiesen sind dagegen nicht so typisch hinsichtlich der Zusammensetzung ihrer Fauna, sondern enthalten Arten, die aus umgebenden trockeneren Lokalitäten hinzugekommen sind. ZEN LE HIE ie E = o 9|'E|:x Tess desee EE 210 EE E JEFIBEIBIEREEMEBEREEPEERENEEEREERE RE E | sj 21 Bl) él) Sel.) Salle) Se Bees EE SS | 21518 SszEszBawsssisssssisssss ic RE I | Achorutes armatus . . . . .. —| XIX|—|X|- 2 xXp« x - Ab DIE a s 8 os cod us ——-M-E|X —|— -|--|— = Js quet 5-5 ra 0c = - - x|x So x = - Xenylla brevicauda . . . . .. —|: 25 [ll a en | - = Friesea mirabilis . . . . . .. == = ES == - 2016 TELA Tree XO ROT Q0 E S soc Fe elem en m e FREIRE X|— Neanura muscorum...... || || XX XX IX XX IX | ——| — x x ND EDICOLA UU NE S - == = - Micranurida pygmaea . . = = X|- = = = == Onychiurus armatus. . = SE x xxx DX [xxx - x xx Tetracanthella pilosa . . : Es m exer — Anurophorus larieis ..... =E = = = Folsomia quadrioculata ISS x x EIS SI ZEN JANUARI à ncs mec > D o —|X|—| ? | — Proisoloma crassicauda . . . ne OISE x - Isotoma sensibilis . . . . . .. — 2x : = BENNO TER UC C RE ee x x x = x x x x x X IX] X |X|—|X IE, GRANT. 3S caer ero = = —|X IX x x[—1x%]—1%X = Nar 320] 6CÓg TE. Fe [sa RHS X x XIX x xXIXIXIX| RS XX | 0X0 IX T.uviolaceae ee = x = —|X XX TRUC OTULUDU me skede ee a == < = >lX1>]—|><|—1> Xx Xx POULE efe hio Opa pro —|X/!—|-— [X|— || DXX | xxx [2X [2X [0X [2€ 0C x ES Ez HS IS em Em] Ehe VITIA s oo ou ses E ra SS eT x x 112121) — | XX JAI] XX IX] poxpx VAT TAURI. EEE | x CES 7 — x == =|= TNT COMMISE o m o ron x — Ps X|— JL. XTYTLADIT3 8 6 8 o n: O9 03 —|—|x|—|» —|—|x |x| xx] xxx] xxx || X | x xJ[x|»x IX) x 11 EVD 210 252 ee | SS x x IX x x x X| X XX 1I | | | | Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. | | | | I e ol 2 2 is a is edes PER e I rs ale Meza EURE El als salt Mi cg mR OS $|-| e E :© Ola) bol | kl: sl! El ol Zi:e|»-iz iz z AZ als sla se Ze»! = 5i 23:3 2|2)3% 2 2)2 2 a 8.5 AA 2\s|2 217 32122123213 RI 2122398 38181812 sal se 92 2 sl Slo 52° 2) 212129232 sla sl! elwuwiemimri:- "v Bom ema 9s eS me - | CEA) VOA ST EE IDEST ere er dalzzzsszesssssaasss |< x CA HB aw x [21877] © em. Pallastunturi , Kätkätunturi | Pallasjärvi LKem. Keimió- Kittilà restovatundra Hailuoto K Turtola Kem. Kem. Kem. M LKem. Olostunturi LIm. Sascheika LKe LI reg. subalp. LI tunturi LIm.t LKem. Kolari Kirchdorf LKem. Kolari, Ob. Rovaniemi Sieppijärvi Ob. Utajärvi Ob. Ob. LE N. N. T Isotomurus palustris ..... x = MATA OKAY sek er sker SNES x Varsbaltente - = ES VALUE Ia ma x X|—| = XIX x Tomocerus minulus . . . ... - : == x VIS CE ee = gt püun6eHus.......-o. X|—|?X||—|» |» [x DX —)X px IX IX] EIL: 02 0077101809 > 8 2 0 9 2 0- x == ES Orchesella favescens... |—|—|—|X|—|—|X|X\<|X\X IPS ps (Us PISA n o orit ao cierre —|X = salis PAS == Entomobrya nicoleti var. muscorum ...... |— = PS ees ln TUE SES ORG AE TRUE E SG X OS SS var. maculata. ... ... x = = Lepidoeyrtus cyaneus. . . .. XIX X|— X x uL. Tanuginosus ....... —JIX xXx |—||»|» |» J||x|—J|*J|!|»x|X|»x DOI a NE e Xx | x Neelus minulus «soc sv. RES FE NE Sminthurides pumilio. . . .. = X|—|X S. malmgreni var. elegantula XX x S. aquatieus var. levanderi . x = Sb ER Suo gcc bad ce x 21x ISESCHOLLE ee —I— XI XIX IX XXX xXx xx x Sminthurinus binocula- AS Dec RO, arena x X|X|—|X|X X|—|X|X S. aureus var. alba. . .... X|— = varr. signata et dorsalis. x xx —[I—|?I»€|— |— 0X 1X NASE OCRTODE x x x x Bourletiell« vilineata . .. x IX IX X X IB TISTODAS T en ÈS x Xl] X 1x Allacma fusea. ........ = var. purpurascens .... Sl == = Dieyrtomina minuta ..... |— X X|X X x x Dieyrtoma fusca ....... = TES Plenothriz atra ....... : = = x xxx VAL TOTAL ser nd se — x x x x WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. or 189) Aus der umstehenden Tabelle ist ersichtlich, dass von den am häufigsten vor- kommenden Arten die Mehrzahl solche sind, welche sich schon in der Hypnumfauna durch ihre Häufigkeit auszeichneten, wie Lepidocyrtus lanuginosus Orchesella flavescens Isotoma notabilis Isotoma minor Sminthurinus binoculatus Folsomia quadrioculata Tomocerus plumbeus Isotoma mucronata Isotoma viridis var. pallida Onychiurus armatus Neanura muscorum wu. Ss. W. Schon in der Reihe der háufigen Arten finden wir aber Vertreter, welche der Sphagnumfauna neben der Hypnumfauna einen besonderen Charakter verleihen. Es sind die Arten Sminthurides | schütti, Isotoma grisescens var. neglecta, TI. olivacea, Bourletiella bilineata und B. insignis, welche das Leben in der Sphagnumdecke unserer Sümpfe bevorzugen, wohl sicherlich hauptsächlich wegen des hóheren Grades von Feuch- tigkeit, der ihnen hier geboten wird. Die fraglichen Arten kommen nämlich daneben auch auf der Oberfläche von Wasseransammlungen sowie an Meeres- und Seeufern vor. Unter den selteneren Arten sind noch mehr ähnliche Formen wahrzunehmen, in erster Linie die folgenden: Zsotoma tenuicornis, Achorutes parvulus, A. armatus und var. cuspidata, Isotomurus palustris varr. (besonders var. fucicola), Sminthurides signatus, Proisotoma crassicauda, Neelus minutus. Es giebt darunter Arten, welche besonders bemerkenswert sind, weil sie bisjetzt nur zwischen Sphagnummoos angetroffen worden sind, und zwar: Jsotoma tenuicorms und Achorutes armatus var. cuspidata. Wenn wir die nicht geringe Menge der zufälligen Eindringlinge aus anderen Lokalitäten nicht in Betracht ziehen, umfasst die Sphagnumfauna also nur wenige - Achorutiden, womöglich noch weniger als die Hypnumfauna. Desgleichen haben die Vertreter der Unterfamilie Æntomobryinae eine Verminderung erlitten, und die noch vorhandenen Arten sind erheblich seltener geworden als in der Hypnumdecke. Dagegen finden wir zwischen Sphagnum eine gróssere Menge von Symphypleonen, in denen sich diese Fauna der Wasserflächenfauna näher anschliesst. 5. Laubfauna. Die Tiergesellschaft, welche unter und zwischen vermoderndem Laub in unseren Laub- und gemischten Wäldern lebt, hat fast keine kennzeichnenden Vertreter aufzu- weisen. Bezüglich ihrer Zusammensetzung schliesst sie sich eng an diejenige der Moosdecke des Waldbodens, besonders der Hypnumfauna an. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 58 Soviel ich habe beobachten kónnen, finden sich keine wesentlichen Unterschiede in der Zusammensetzung der Laubfauna der verschiedenartigen Wälder, d. h. in der Fauna zwischen dem Laub verschiedener Baumarten. Viel wichtiger ist in dieser Hinsicht, wie dick die Laubdecke und wie mächtig die Humusschicht unter derselben ist. Im allgemeinen steht die Laubfauna hinsichtlich des Arten- und Individuen-Reich- tums nicht wenig hinter der Moosfauna (Hypnumfauna) zurück. Doch giebt es gleich- wohl Ausnahmen von dieser Regel. In üppigen, dicht belaubten Wäldern findet man eine überraschende Menge von Formen. So traf ich in einem sehr üppigen, meist mit Birken bewachsenen gemischten Wald in Pielavesi (Nordsavolax) in der Laub- decke des Waldbodens nicht weniger als 30 Formen (vgl. die Tabelle). Zwischen Hypnummoos in demselben Walde fand ich 26 Formen. 19 waren beiden gemeinsam. Die folgende Tabelle gewährt uns eine Übersicht über die Zusammensetzung der Laubfauna : | | | b gfors, ) Sb. Kuopio, Birkenlaub "instróm, Helsin Sa. Joutseno Lindenla Birken- u. Hopfenl. Birken- u. Erlenl. LI. Utsjoki, Birkenl. LKem. Kittilá, Weidenlaub Espen- u. Birkenl. Birken- u. Erlenl. Al. Jomala, Sb. Pielavesi, Birken- u. Erlenl. Kb. Joensuu, Om. Kokkola, Hasellaub Al. Weidenlaub Erlenlaul Ka. Viipuri, laub Birkenlaub Birkenlaub Oa. Vaasa, N. St. Ulvila, Birken- Spore, KL. Sortavala Machilis polypoda . . .... x Achorules armatus . ..... -— x A. sigillatus . . - . . .. De >< = Xenylla maritima ... ..| x - -- EXC UD TevTCQL se - x Friesea mirabilis.. .... x >< HÉRGIO DIS A EC Ne cie : x (Oa f fuis E E x > amm Anurophorus laricis ..... = x x Folsomia fimetaria. ..... x x F. quadrioculata ..... OR rez. SS = ESSE E SES 17 T EE EN ST EE an me HM fmelar Ate ce Proisotoma minuta. ..... —|—-—|—-|—-|x|x zx X X Isoloma cinerea . . . . .. X Te westerlund®. >. ..2.... RER PARSE SDS NERO ER RENNES x x JUD TRUST TE DI MC a en - X X Ik, COTTON E SE x ROC || SANS x x N:o 7. 54 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. | 5 E SLE ecc 2 |a 7^ |ss| as, 8 AE ENT AE EP EEE AE EAP EE Sn ro $us Sols le [BS S9 | 26 35 2825 88 #5 es) Es 2 Lis étage ss | så gå | gå A an 2 ee ds) == | 247 |zE AR 22 | AE) IE IEEE EE | ———————————Q————————————— JI. mucronata...:.. a = De PME EN PAM ES SRH No ann || ME N x ES | = EN I IRS does VAT MADAME ee le HE ei - : = 7. notabals 0 is OS IG x S SS eS I eS Pr ES e x x 2 Meam eei ae T. bipunetata ....... 31 ess | ES - BESTOD BE x = x A NES 125 x Isotomurus palustris v. fucie. - 1x -— : — Tomocerus minutus ..... — x VL eT MES. Eee CT a x EI ES eJ] 7T. phenbews...... ss |l zz x > | 7A Ss | 28 >58 115 x | X M A EM El == VIUZOTHIZCOT MAS N 7 2 CAES M | see X | X x x Orchesella bifasciata...| — - |— |» x | -|XxX|x |x Sl = OFANCR ER SE Un ke GRE TESTE - = | 9$ — () sm uci SEE EEE - Ov Aavescensp NN — | X x x x > UNE ENS EE | Entomobrya nicol. v. muscor. | —- | — |» X|—|—|XxX | —|- EROTISME ONE e NN OR 1 >| NM SSR NN NES M SENSE le | == Ies NEN DTE o rer ee x = - [ox x x de oral 5 Pr x x x x SURA b USA ee er x - x Lepidocyrtus eyaneus ....| — x 2S | == Z. lanuginosus...... NES OI ESRI ET SA A X DONNE LES 288 ID, LTE 0 © ER >< - x Megalothorax minimus. . . . | — x x Sminthurides pumilio . . . . x SE RE à sa em s Bot x S. malmgreni var. elegantula x Se er E x Sminthurinus binoculatus . . x x x SHE EE oa =E ES x = x var. signata ....... x var. quadrilineata . . .. — x VAT (WEAOKOEES a sns S od x eb CHAR SEE X Bourlet. bicincta v. repanda x x VEHI USA e rone EE x x var. purpurascens. . . . x = | x Dieyrtoma fusca; - UN — 3$ | = |K Dieyrtomina minuta. . ... x x x = var. flavosignata . . . . . — x Pienoihrie air x x x — Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 55 Der erste Blick auf die Tabelle lehrt, dass fast alle von den häufigeren Arten dieselben sind, welche wir häufig in der Hypnumdecke des Waldbodens vorkommen sahen, was das folgende Verzeichnis deutlich beweist: Lepidocyrtus lanuginosus (15) Onychiurus armatus (8) Tomocerus plumbeus (14) Tomocerus longicornis (8) Folsomia quadrioculata (13) Isotoma mucronata (7) Isotoma notabilis (12) Neanura muscorum (6) I. viridis (10) Isotoma minor (6) Orchesella flavescens (10) Tomocerus vulgaris (6) Entomobrya nivalis (10) Orchesella bifasciata (6) Nur die beiden Tomocerus-Arten, T. longicornis und T. vulgaris, treten hier erheblich häufiger auf als in der Moosdecke. Auch die relative Frequenz der übrigen Arten ist an den beiden Lokalitäten etwas verschieden. Was die seltenen Arten dieser Fauna anbelangt, so giebt es unter ihnen allerdings solche, die nie in der Moosdecke beobachtet worden sind, z. B. Proisotoma minuta, Isotoma | cinerea, I. tigrina, Orchesella spectabilis, Sira buski, Sminthurides violaceus, Sminthurinus aureus f. principalis und var. quadrilineata, Dem Vorkommen dieser Arten in dieser Fauna kann man indes keinen grósseren Wert beimessen, denn ihre eigentliche Lebensörtlichkeit ist sicherlich nieht hier zu suchen, vielmehr sind sie meines Erachtens nur als zufällige Eindringlinge aus anderen Ortlichkeiten der Umgebung anzusehen. Die Hauptform von Sminthurinus aureus dürfte die einzige unter den genannten sein, welche nichts Zufälliges in dieser Fauna darstellt. — Besondere Erwáh- nung verdient zuletzt Machilis polypoda, jene seltene Thysanure, welche bei uns in Südfinland nur im Laub des Waldbodens angetroffen wurde. Was mich jedoch eigentlich veranlasste diese Fauna als ein besonderes Ganze neben der Moosfauna aufzustellen, ist die Tatsache, dass an dieser Ortlichkeit — so weit unsere Erfahrung reicht — Arten fast gänzlich fehlen oder wenigstens hier erheblich seltener vorkommen, welche für die Moosfauna mehr oder minder tonangebend sind: Xenylla brevicauda, Anurophorus laricis, Isotoma olivacea, Sminthurides schötti, Sminthu- rinus binoculatus, Dicyrtoma fusca. Insbesondere gilt dies von den Symphypleonen überhaupt, welche diese Örtlichkeit anscheinend nicht bevorzugen. Es giebt nämlich keinen einzigen Vertreter, der häufiger zwischen Laub vorkäme. N:o 7. 56 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. 6. Pilzfauna (Fungicole Fauna). Was die Örtlichkeit anbelangt, wo die Vertreter dieser Tiergesellschaft vorkommen, bildet sie freilich ein natürliches, von anderen Örtlichkeiten wohl abzutrennendes Ganze. Das kann aber von der Zusammensetzung ihrer Apterygotenfauna nicht behauptet werden. Diese fungicole Collembolengesellschaft — Thysanuren sind nicht beobachtet worden — enthält nämlich keinen einzigen Vertreter, der nicht auch anderswo vorkäme, vielmehr bilden die Mehrzahl solche Arten, die an den verschiedensten Lokalitäten, besonders häufig im Waldboden unter allerlei Gegenständen, in der Moosdecke und zwischen Laub zu finden sind. Wieder ein guter Beweis von der grossen Unabhängigkeit der Collembolen von bestimmten Örtlichkeiten! Die Zusammensetzung der Pilzfauna geht aus folgendem Verzeichnis der bei uns auf Pilzen angetroffenen Arten hervor: Achorutes armatus) Tomocerus plumbeus A. sigillatus T. longicornis A. manubrialis Orchesella bifasciata Xenylla corticalis O. flavescens Neanura muscorum Entomobrya nivalis Anurophorus laricıs Lepidocyrtus cyaneus Isotoma cinerea L. Januginosus I. grisescens Sminthurinus binoculatus I. violacea S. aureus var. bimaculata I. viridis Alflacma fusca I. notabilis Dicyrtoma fusca Tomocerus vulgaris Ptenothrix atra. Die bei uns ohne Frage am zahlreichsten und hüufigsten auf Pilzen vorkommenden sind Achorutes armatus und Lepidocyrtus lanuginosus. Von dem ersteren kann man zwischen den Lamellen resp. in den Róhrchen eines einzigen Pilzhutes bisweilen Hunderte von Exemplaren antreffen. Wie an den meisten Ortlichkeiten ist auch hier schwer zu entscheiden, welche von den nur gelegentlich angetroffenen Collembolen seltene Vertreter dieser Gesellschaft sind oder ganz zufällige Immigranten aus anderen Örtlichkeiten des Waldbodens darstellen. Dass es unter den genannten Formen solche giebt, welche die Pilze wahrscheinlich nur wegen des guten Schutzes suchen, den sie zwischen den Lamellen, Röhren oder Zäpfchen des Pilzhutes finden, dürfte wohl sicher sein. 1) Die häufiger angetroffenen Formen sind in dem Verzeichnis durch fette Schrift hervorgehoben. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 57 In ganz jungen, frischen Pilzhütchen findet man selten Collembolen, wenn die Pilze aber zu verfaulen beginnen oder irgendwie im Voraus z. B. von grösseren Insekten, Larven u. dgl. beschädigt worden sind, so treten sehr oft Collembolen auf den beschädigten Stellen auf, wo sie gute Nahrung in der weichen, faulenden Pilzmasse finden. Von Wert ist natürlicherweise auch der gute Schutz gegen Regen, hellen Sonnenschein sowie auch schliesslich gegen Feinde, den ja das Leben in den Pilzen bietet. Ohne Bedeutung ist es sicher auch nicht, dass die Tiere zwischen den Lamellen oder in den Röhrchen der Pilzhüte den für sie erforderlichen Feuchtigkeitsgrad finden. Im allgemeinen scheinen die Agaricaceen und Polyporaceen am reichlichsten besucht zu sein, und sie bieten ja wohl auch die allerbesten Nahrungs- und Schutzverhältnisse. 7. Makrophytenfauna (Phytophile Fauna). Dadiean verschiedenen Lokalitäten in der Natur auf den Makrophyten lebenden Faunen, d. h. die Collembolenfaunen, die auf grösseren Pflanzen, wie am Gras, an Kräutern und Sträuchern zu beobachten sind, sich in sehrhohem Grade einander nähern, indem sie eine erhebliche Anzahl gemeinsamer Arten aufweisen und so mit einander ein zusammenhängendes, von anderen beträchtlich abweichendes Ganze darstellen, habe ich sie unter dem obigen Titel zu einer Gruppe zusammengefasst. Doch unterscheiden sich die Faunen der verschiedenen Lokalititen natürlicherweise einigermassen in ihrer Zusammensetzung, so nämlich, dass sie immer eine oder mehrere bestimmte Arten umfassen, die durch ihre Eigenart oder ihre bemerkenswerte Menge die betreffende Lokalität charakterisieren. Daher habe ich im folgenden für die Collembolenfauna mit einigen Worten die wichtigsten und am stürksten voneinander abweichenden Lokale einzeln zu schildern versucht und als solche gerechnet: 1) die Heidegelände, 2) die Rasen und Hofgelände, 3) die Waldwiesen und Haine, 4) die feuchten Wiesen und 5) die Uierwiesen und Uierabhänge. Auf dem trockenen, dürftigen Boden der Heidegelände treten zwischen spärlich eingestreuten Kiefern als Hauptvegetationsbildner Strauch- und Reiserpflanzen wie Calluna, Vaccinium vitis idaea, Arctostaphylos, Empetrum auf, abgesehen von hier und da sich erhebenden vereinzelten Gräsern: A?ra flexwosa, Calamagrostis arundinacea sowie einigen licht stehenden Kräuterarten. Es versteht sich von selber, dass die Collembolenfauna einer solchen überaus trockenen Lokalität — Thysanuren kommen hier so wenig vor wie anderswo in der Makrophytenfauna — sich auf wenige Arten beschränken muss. An solchen Orten habe ich in den verschiedenen Teilen des Landes beim Fang mit dem Streifnetz folgende Arten gefunden: N:o 7, 8 58 WALTER M. (AXELSON) LiNNANIEMI. Entomobrya nivalis (inkl. Bourletiella pruinosa var. maculata) B. bilineata Orchesella flavescens Sminthurus viridis var. nigromaculata Lepidocyrtus lanuginosus — — var. infuscata Bourletiella bicincta v.repanda — — var. irrorata. Diese Arten habe ich indes nie alle auf einmal am derselben Lokalität angetroffen. Eigentümlicherweise erscheint Bourletiella bilineata, die auf feuchten Wiesen, ja sogar in Sphagnummoos gemein ist, dann und wann an dieser überaus trockenen Lokalität als tonangebende Art (vgl. Axezson, 1905 b, S. 10) — ein deutlicher Beweis für die grosse Unabhängigkeit der Collembolen, da selbst unter diesen Sminthuriden, die doch die empfindlichsten Vertreter dieser Gruppe sind, ein solches Verhalten zu bemerken ist! Im übrigen muss unter den erwühnten Vertretern der Heidefauna besonders eine Form hervorgehoben werden, ich meine Sminthurus viridis var. irrorata, deren dunkle Farbe — zum Unterschied von den anderen Varietäten in unserem Lande — als Schutzfarbe inmitten des dunklen Gesträuchs zu betrachten sein dürfte. Auf Rasen und Hofgeländen ist die Fauna schon betrüchtlich reichhaltiger als auf den Heiden, wobei natürlich aber stark mitspricht, eine wie üppige Gras- und Krautvegetation jeweils vorhanden ist. An ganz trockenen, mit kurzem Gras bewachsenen Örtlichkeiten findet man kaum andere Arten als Sminthurus viridis und Bourletiella pruinosa, inmitten saftigerer Krüuter und Gräser aber kann man alle vorerwähnten, und dazu noch folgende Arten erhalten: Æntomobrya micoleti, E. superba, Smin- thurinus aureus. var. quadrilineata und var. ochropus (mitunter auch die Varietäten signata und dorsalis), Bourletiella lutea, B. signata, B. bicincta var. repanda und var. pallipes. Speziell möchte ich eine Form hervorheben, die bei ihrem Auftreten — beson- ders im Frühsommer — ungeheuer zahlreich auf Rasen und Hofgeländen zu Gesicht kommt, nämlich Sminthurus viridis var. cinereo-viridis. Ab und zu ergiebt der Fang mit dem Netz auf Hofgeländen im Gras reiche Mengen solcher an dieser Lokalität als zufällig zu betrachtenden Arten wie Xenylla maritima, Achorutes manubrialis u. a. Die Collembolenfauna der Waldwiesen und Haine besitzt teilweise eigene, spezifische Arten, die ihr ihr Gepräge geben, obwohl auch hier die häufigsten Arten an mehreren anderen Örtlichkeiten vorkommen. Am allgemeinsten treten unbedingt folgende Arten auf: — Entomobrya nivalis (inkl. var.) Lepidocyrtus lamuginosus, Orchesella flavescens, Allacma fusca (besonders var. purpurascens) und Dicyrtomina minuta, häufig Ento- mobrya nicoleti, Sminthurus viridis, Bourletiella bicincta var. repanda. Seltener, aber kennzeichnend sind: Dicyrtoma fusca, Bourletiella bieincta f. principalis. In den üppigen Hainen, wo Kräuter, wie Melampyrum silvaticum, M. nemorosum u. a., wiehtige Vegetationsbildner sind, leben schliesslich jene den Waldwiesen und Hainen eigentümlichen, wiewohl seltenen südfinnischen Arten: Sminthurus flaviceps var. fennıca und Orchesella spectabilis. Dass selbst die Collembolenfauna der üppigsten Haine nicht Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 59 besonders artenreich ist, ergiebt sich übrigens aus den folgenden Proben, unter denen sowohl die allerüppigsten Haine Südfinlands als auch die eintónigen Waldwiesen und Bachtäler Lapplands vertreten sind. Kokkola LKem. Kittilä Lim. Tschuina- LIm. Tupujoki LKem. Pallas- tundra järvi Al. Eckerö Al. Jomala N. Helsingfors N. Tvärminne Ka. Viipuri Om. OK. ren Ta. Messukylä Tsoloma vwuridis. NM — x — | — er m e» ET dis Tomocerus plumbeus . . . .... NE EE = MEMIONGICOENTS REA = = = — = x E => x Orchesella flavescens..... >< E NS x C x x >< x x x = x x QN SDEDLD SER RETE — x | Entomobrya nicoleti . .. .... - AU ASS | = VAT muscorwni. .. ..-... — x = 22x -- = — x x VINE LIT TETE lege De x = x | RS x VAR maculatanee ar = - | |^ -Be ES — x x ee VERS UNE Be ee. = E Ms = = = x Lepidocyrtus lanuginosus. — X X | | X X X X X X X X GOUTTES ee ne ale | | x | | | I | I Sminthurinus aureus var. ochropus. .. . sla oes | — | x x | var. bimaculata . . . . . .. | is] S S S e eS S Esp ec e S LS] 3 = =. = S 24 & | x MG EA 212204 17 2 TD! ovd TORd x | Einen NA s dox mod 1 x | - CSN CRE X | x X | XXX X insignia VE A ER A — = S | x Sminthurus viridis | var. nigromaculata . . . .. — | X X | — | — | — | X x var. speciosa..... EIN Var vni MScata «<> E Ss | = QE | | | X VAT dorsomtlatane ANS — — VAT UKKO GU EN AU EU X = S. flaviceps var. fennica. . . . . > EE PEN RE NES NE ATOUT CE CAEN >< x var, Dunrpurascens .... x = == x x x x x y : Dieyrtomina minuta..... Dieyrtoma fusea . ........ null AT ES ES Ptenothrix atra var... .. . .. | — a 2 = = + Le 1 Le N:o 7. 60 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI, Auf den feuchten Wiesen steht, wie die folgende Tabelle zeigt, die Collembolen- fauna der eben besprochenen sehr nahe. die E uà s|8|. || & EE re a] = S |. Pal e us 7 wa3l!s|25|$5 322% 288.8 2.382388: zssss|s8|s B8|s Ee t p pe e Pee pe EPA AA ee ee dz zuBaeRModuxcwwmuwgmgdJooooo|o|muÓmg|mBlHs B8|H|mH Onychiurus armatus . . . .. = : x Tullbergia krausbaueri. . . . | x ; : Jsotoma TIME e e ee —— | x Entomobrya nicoleti var. muscorum . .... IXIX x E JOB TODO p ye E URS x| xx X X|XxI—J|»*XJx x x var. maculata ...... x x TI asumerbo SE: 3 - X|—| x IX Tomocerus plumbeus . . ... x = - X JE Thyroid EN x|- x = Orchesella flavescens . . . .. XIX Xx x|—-—|X[-x Zepidocgrtus tanuginosus \x| x x —- ix xxx -x|x|x|x1-x|x|x1-—-1x|x|—-|x|x1x|x|x Sminthurides malmgreni var. elegantula. . . . .. : XIX Sminthurinus aureus Va SIGNA Ce — - 5 SS VAT NO AOPUSM © ae = ES -|X = IG GON EL. RENE NS RT >< = Bourletiella lutea... .... x X|—|- ? = IB D UVTLOS QU RE EE ENS = => = Bon ssanalu es ER DR | —|—-| x —|—|X|X B. bicincta var. repanda |x\ x — —|x Kl XIX —- X|X X IX x Bi Gilineata ...2-2..X Sn mn PAS BSI RAS Pa IX x PIE cues JB DET ET Er re con XX IX XD IX IX IR IX XIX IX X | XIX | |o [X B; movemlineata. ....... = - -— X x XX — XX var. püilosicauda . . . .. | —|— x x Sminthurus viridis var. nigromaculata . . . x|—Jpx —|X X xx VAT ESP EGTOSG Te x - x = var. dorsoviltata. . . .. x ns, TERN & Jeg a IA ER —| ? var. cinereo-viridis . . . x p Allacma fuscar 2.2... > x XIX var. purpurascens . . . . 1--)X x Dicyrtomina minuta... |X xx XIX x x|x|xX x var. flavosignata, . . . . x Tom. XXXIV. Die Apterygolenfauna Finlands. 61 Allgemeiner als auf den Waldwiesen kommt auf den feuchten Wiesen Bourle- tiella bilineata, besonders aber D. insignis vor, die an dieser Lokalitüt, wie auch an der folgenden, eine charakteristische Art, überall gemein und reich an Individuen ist. Ver- hältnismässig selten trifft man auf Smunthwrus viridis nebst Varietäten, die offenbar den relativ hohen Feuchtigkeitsgrad dieser Ortlichkeit nicht liebt. Auf Strauchwiesen findet man reichlicher Entomobrya nivalis (im ganzen Lande), E. nicoleti und E. superba (nur in Süd- und Mittelfinland) sowie Bourletiella bicincta var. repanda (überall in Finland). Auf Sumpi- und Uferwiesen und an Uferabhängen, wo die Vegetation aus Carex-, Eleocharis-, Ertophorum-, Equisetum-, Calamagrostis-Arten u. a. gebildet ist, und die Feuchtigkeitsmenge noch grösser ist als an der vorhergehenden Lokalität, begegnet, man noch weniger Arten. Tonangebend ist auch hier unstreitig Bourletiella insignis, die an Allgemeinheit und Reichhaltigkeit alle anderen übertrifft. In Verbindung mit ihr findet man aber hie und da beträchtlich spärlicher jene bunte, für diese Örtlichkeit charakteristische B. novemlineata sowie deren einfarbige, dunkle Varietät var. pilosicauda. Die letztere ist besonders an den Meeresufern recht gemein: sie kommt unmittelbar auf den Uferabhängen, häufig sogar auch an der Wasserfläche vor. Ausserdem mögen noch einige eigentlich der Wasserflächenfauna angehörige Arten genannt sein, wie Isotoma olivacea, Sminthurides malmgreni, S. aquaticus, S. schötti u. a. m. (vgl. Wasserflächenfauna). Die im vorstehenden geschilderte Makrophytenfauna, so eintönig und an gemei- neren Arten arm sie ist, ist recht typisch. Charakterisiert ist sie vor allem durch die überwiegende Majorität der Symphypleonen, besonders der höheren Sminthuriden und durch das so gut wie vollständige Fehlen der Achorutiden und Isotominen. Und was noch bemerkenswerter ist: diese Fauna umfasst eine beträchtliche Anzahl Arten unter ihren 'Tonangebenden, die ihr eigentümlich sind, während sie in den anderen Faunen nur sporadisch vorkommen. Solche sind besonders die Arten der Gattungen Bourletiella und Sminthurus, obwohl die ersteren zum Teil auch als wichtige Vertreter der Sphagnum- fauna erscheinen und in gewissem Sinn auch zu den eigentlichen Repräsentanten der Wasser- flächenfauna zu rechnen sind. Charakteristische Arten der Makrophytenfauna sind auch Entomobrya superba und Orchesella spectabilis, die einzigen aus der Familie Entomo- bryidae, denn die anderen Entomobryiden, wie Lepidocyrtus lamuginosus, Entomobrya nivalis, Orchesella flavescens, kommen, so allgemein und reichlich sie auch auf Makro- phyten auftreten, sozusagen überall in der Natur vor, womit sie ihre fast vollständige Unabhängigkeit von der Lokalität an den Tag legen. Was die Zusammensetzung dieser Fauna im übrigen betrifft, kónnte man meinen, sie müsse in den verschiedenen Teilen unsres Landes recht verschieden sein, da nämlich die Makrophytenvegetationen, inmitten deren ihre Vertreter leben, naturgemäss betrücht- liche Unterschiede zeigen. Dies ist aber nicht der Fall. Im Gegenteil sind gerade die typischen Vertreter, wie Bourletiella bilineata, B. bicincta mit ihren Varietäten, D. insignis N:o 7. 62 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. und B. novemlineata, die dieser Fauna durch ihr reichliches Vorkommen ihr Gepräge geben, jener ebenerwähnten ubiquitären Æntomobryiden zu geschweigen, solche, die ebenso wohl in der ürmlichen Vegetation der lapplündischen Fjelde, wie in dem relativ grossen Pflanzenreichtum Südfinlands durchkommen. Ihnen schliessen sich auch Allacma fusca und Dieyrtomina minuta eng an, die allgemein auch noch in Lappland anzutreffen sind, obwohl sie sich, wahrscheinlich aus klimatologischen Gründen, in den höchsten Regionen unserer Fjelde nicht wohlzufühlen scheinen. Wir haben aber in dieser Fauna doch auch solche Arten, die sich aus diesem oder jenem Grunde nicht in Nordfinland aufhalten: Orchesella spectabilis, Entomobrya superba und Sminthurus flaviceps var. fennica. Dass hieran der Umstand schuld ist, dass die genannten Arten in ihrem Vorkommen etwa von irgendeiner oder irgendwelchen bestimmten südfinnischen Pflanzenarten abhängig sein würden, braucht man jedoch meines Erachtens nicht anzunehmen. Wenigstens habe ich keine bindenden Beweise für die Wahrscheinlichkeit dieser Vermutung finden können. Sminthurus flaviceps var. fennica wie auch die Hauptform von Bourletiella bicincta scheinen beispielsweise allerdings am liebsten in Hainen, besonders auf Melampyrum-Arten zu leben, aber wie ich die letztere auf Waldabhängen in Lappland in üppigem Heidelbeergesträuch, wo sonst nichts Erwähnens- wertes wuchs, angetroffen habe, so habe ich auch die erstere auf verschiedenen Hain- pflanzen gefangen. Reurer sagt über Entomobrya superba: „lefver på Salix-buskar, isynnerhet på S. rosimarinifolia^ (Reurer, 1895 a, S. 20). Ohne bestreiten zu wollen, dass diese Art vielleicht jene Pflanzenart in Gegenden, wo sie vorkommt, bevorzugt, füge ich nur hinzu, dass Æntomobrya superba in Gegenden zu beobachten ist, wo die genannte Pflanze vollständig fehlt, und nicht nur auf manchen Salix-Arten (S. phylicifolüa, S. aurita u. a.), sondern auch auf Juniperus lebt, ja dass ich sie mehrfach auch in Gras- und Krautvegetation gefangen habe. Es erscheint mir also recht annehmbar, dass es ein wirkliches Abhüngigkeitsverhültnis dieser Vertreter der Makrophytenfauna von bestimmten Pflanzenarten nicht giebt. Und wie aus der obigen Darstellung hervorgeht, sind die meisten auch nicht einmal an bestimmte Pflanzenlokalitäten der Makrophyten in der Natur gebunden, obwohl einzelne eine Ausnahme von dieser Regel machen. Als wiehtigster Faktor dürfte dabei der Feuchtigkeitsgrad der Lokalität in Betracht kommen, danaeh deren übrige physische Eigenschaften und erst an letzter Stelle die Zusammen- setzung der Vegetation selbst. Wie dem aber auch sei, mag doch noch einmal betont werden, dass diese Fauna in Bezug auf ihre typischen Vertreter mehr von der wach- senden Makrophytendecke abhängig ist als irgendeine andere, und zwar beruht dieser Umstand vorzugsweise auf der Verschiedenheit der Nahrung, die diesen Tieren hier geboten wird. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfawna Finlands. 63 8. Strandfauna (Litorale Fauna). Vergleicht man die Apterygotenfauna des Strandes mit der an den Ufern der binnenländischen Seen, Flüsse und Bäche auftretenden, so bemerkt man, dass die erstere erheblich reicher ist und vor allem eine beträchtlich grössere Zahl solcher Vertreter auf- weist, die dieser Lokalität ihr spezielles Gepräge verleihen. In Anbetracht dieser verhältnismässig grossen Verschiedenheit habe ich es passender gefunden zuerst die Meeresuferfauna und nur gleichsam im Anhang zu derselben die Uferfauna der Binnengewässer zu behandeln. A. Meeresuferfauna (Litorale Fauna i. e. S.). In der Meeresuferfauna habe ich je nach dem Ort des Auftretens zwei Tier- gesellschaften unterschieden: 1) die -unter dem vom Wellenschlag aufgeworfenen Seetang (Fucus) und anderen pflanzlichen (oder tierischen) Resten sowie unter Brettern lebende, 2) die unter Ufersteinen vorkommende. Von ihnen ist die erste wegen ihres grösseren Reichtums an Arten und Indi- viduen sowie wegen ihrer grösseren Vielseitigkeit unbedingt von hervorragenderer Bedeutung, wenn sie auch mehrere Formen umfasst, die nicht zu den eigentlichen Bestandteilen dieser Fauna gehören, sondern Zuzügler von anderen Lokalitäten darstellen. Dieser von mir kurz Fucusfauna genannten Tiergesellschaft habe ich die meiste Aufmerksamkeit zugewandt und gebe einen Überblick über sie in der folgenden Tabelle, in der sämtliche von mir gesammelten Proben aus den verschiedenen Teilen des Gebietes angegeben sind. Leider gewährt diese Zusammenstellung dem Leser jedoch nur ein ziemlich mangelhaftes Bild von unserer Strandfauna: ') 1) Es dürfte hier die Bemerkung am Platze sein, dass unsere Küstengegenden natürlich bei weitem noch nicht genau bekannt sind, zumal was die Küste des Bottnischen Meerbusens betrifft, wo ich an den von mir untersuchten Plätzen (vgl. S. 1) nur je 2—5 Tage der Sammelarbeit habe widmen können. An dieser Küste sind jedoch an relativ mehr Stellen Vertreter der Gruppe gesammelt worden als an den Ufern des Finnischen Meerbusens, wo die Umgebung von Helsingfors, Tvärminne und Suursaari (Hogland) die einzigen Gegenden sind, wo die litorale Apterygotenfauna bisher als etwas genauer bekannt gelten darf. Leider habe ich nämlich keine Gelegenheit gehabt mich mit der Küstenfauna im Inneren des Finnischen Meerbusens vertraut zu machen, was indes wünschenswert gewesen wäre, um konstatieren zu können, welchen Einfluss der geringere Salzgehalt des Meerwassers dort auf die Zusammensetzung der Fauna ausgeübt hat. Die Küste unseres Gebietes ist — wenn wir nämlich die lange, leider aber sehr wenig untersuchte Küstenstrecke des Eismeeres nicht in Betracht ziehen — auf die Vertreter unserer Gruppe hin jedenfalls besser studiert als diejenige irgendeines anderen europäischen Landes. N:o 7. 64 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. à 4 | 5 AEN B E E E 3 Bose Liga orale isis vio us METRIS Las LAS En Ce ico pee es esie ed ES = EE ERE Ca = due n GER, IS Alien ; B à E : : & = AE ee lese Podura aquatica . .. . .... — — — x Achorutes armatus .... sc rtr 32 x x — x x = — = 2° EF. PABMIOT TS VIVUS SES Et E facte Mr mm e sms e RO UU AN None. x — — >< > — x — — = x x = A. manubrialis . . . . . . . .. = == x ZA IKE UTEN eie dee ee — — x x x A. purpurascens - . . 2... x Sen S T es A. uniungvieulatus ...... x == es A. parvulus... . . . . . . .. x = = x x zen = Xenylla humicola...... x = X x x x x x NENNEN ais I SKARA x SCAN ee ca a Ur ARTE x Friesea. mirabilis. . .. +» . — x = — x ps x x Xenyllodes armatus . . .... x — =.) =) 5% Anurida tullbergi ..... X — x — = or — x x > | | = ZIG KR SN NEN oc 337949 SETS pe — = — > x = x Mieranurida papillosa SC ae VIEH UG TB ee: — — — — x = Neanura muscorum.... Pe x — = X a a. D — x — SE = Onychiurus furcifer . . .... - x 2 is ONAFIMAUS A. S Yu. x = — — P x = = — > x x — O. sibiricu$ . see SC d PER EE | OTImELa MS EE ER er EM = ps = | 1 M S nt Tullbergia krausbaueri .... Er 15 c - — x Anurophorus laricis . . . ... meo] — x = — = Folsomia sexoeulata . .. ... xz us x — po pe e$ ewe EF. quadrioculata ...... x — — = x x x = x x = — = F. fimetaria x - Proisoloma schötli . . . . . .. x x = SE LE Lid T UDLerass2caateta. vo = se se x x x x x Fer — — 5 — L— = I ULP ATQ ER MI CL ee Mets x 2e x = — x I2 DES SELSTEN aac gos t = | — — x x sel Jam AEG set eel as ee PS — x = 2 x Isotoma sensibilis . . . . . .. - x IRA OO Ra SER ee — — — x — — E TOUTES aie tel Y o Eee el rss zt pss — — — X x JE GRECE 3 oro do o 59 c : 24 | x x = x = TER TEE oa > TM arm Osten PEACE ps = = x x = IE IRRE oe as x ib GOTTEN ET cae x -— > — pe x 2 I. mucronata . 9 ....... x Tom. XXXIV. Die Apterygotenfawna Finlands. 65 an 3 2 o = 2 Bu: |"; PE = Ze: XML: | cues bs Lol ere GNE |A 8 [ACER Se Nb MET ees E x : : - ® d zs 22 Een ns: < A z z [07] o © © o M HA „4 LE SVOLTO o 5 m ct de x x x x X x = x x x x x x var. 7iDari@... e x x 2d x > x x x x x x = x ESSE OZCLOSEIS 2 aha ee > De Sa = x x Mabipungtato ENST x = — — > ÜBER OT lek a He -— x — x — x a NE) Isotomurus palustris x x x x == VAL 222702823205... vc « x x x x x — x X x x x = = var. balleala. . . . . - .. x x e Hes E Var Zg"uwcicolz. 1-00: — — x - > XC 5d x x E x = -— Tomocerus vulgaris.... > DG 2S x x TE SDUIMDEUSS 2 TM Lee x Eon ON ICONS 200 0. x Orchesella einea......... x x = (Qs OG Ste E EO s - x = = = Entomobrya lanuginosa. .. . = — x x x - x var. marilima....... x x = x PC ICDIEET om Ls Se >4 >< x x x 2= 123 WIDE Te DS E 3 x E x JO CO NTA COS Sans er ee x Ka f AUD OT ne ann. = x x x zur = E Lepidocyrtus cyaneus... x x x x x x x : x Ez LL. Tanuginosus ....... x — >< x x x x x x = = =: x Sminthurides pumilio . E - - = = x S. malmgreniv.elegantula — x x > == x X = = x ae ey FSL ID ALE RS ee x Seau Es ert S | Se var levanden 2. .... x E x dede mel oe e = Ibst32017 57 ES we ee x Sminthurinus aureus v.signata = — x = x = var. OCRTODUS - . - - e — — — x x Bourletiella lutea . ...... x BRUNO GENE x 3 Jib Gne 4s aas sw = x B. novemlineata .. ...... x var. pilosicauda. . . ... — — = = x Hu a x JE (IPS OS o Bid mec e T TC = = x = EE mue Sminlhurus virid. v.nigromac. — — p E var. cinereo-viridis . — — > | — Allacma f'usca v. purpurascens — — — > Dieyrtomina minuta ..... —| = x var. flavosignata . . . .. — — 24 N:o 7. 9 66 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Die allerhäufigsten Vertreter der Fucusfauna sind also zweifelsohne: Isotoma viridis und var. riparia sowie Isotomurus palustris var. prasima. Zu den häufigen rechne ich die folgenden: Lepidocyrtus cyaneus (8) Onychiurus armatus (6) L. lanuginosus (8) Folsomia quadrioculata (6) Achorutes armatus (7) Proisotoma crassicauda (6) Anurida tullbergi (7) Entomobrya micoleti (6) Isotomurus palustris var. fucicola (7) Sminthurides malmgrenivar.elegantula (6) Achorules viaticus (6) Neanura muscorum (5) Xenylla humicola (6) Isotoma notabilis (5) Tomocerus vulgaris (5) Unter den obengenannten kommen: Achorutes viaticus, Xenylla humicola, Isotoma viridis und var. riparia, Proisotoma crassicauda und Isotomurus palustris varr., seltener andere, oft in überaus grosser Individuenmenge vor. Ziemlich häufig dürften folgende sein (mit relat. Frequenzziffer 4): Achorutes parvulus Isotoma olivacea Friesea mirabilis I. grisescens Anurida granaria I. violacea g Folsomia sexoculata I. minor Proisotoma agilis Isotomurus palustris P. minuta Entomobrya lanuginosa Smainthurides aquaticus. Wie aus der Tabelle hervorgeht, findet man ausserdem eine erhebliche Menge seltener Arten, von denen indes manche als eigentliche Vertreter dieser Fucusfauna zu betrachten sind, manche andere aber sicher nur als zufällige Eindringlinge von anderen benachbarten Ortschaften gelten dürfen. Zu den ersteren, d. h. den eigentlichen, wenn auch selten anzutreffenden Arten móchte ich folgende rechnen: Achorutes longispinus Proisotoma schütti A. reuteri P. besselsi A. uniungwieulatus (?) Isotoma maritima Xenyllodes armatus Isotomurus palustris var. balteata Micranurida papillosa Entomobrya lanuginosa var. maritima. Die unter Steinen an den Meeresufern vorkommende Collembolenfauna ist, wie bereits hervorgehoben wurde, merkbar ärmer als die erstere, unterscheidet sich aber auch fast nur dadurch von ihr. Sie umfasst nämlich Formen, die ich beinahe sämtlich unter Fucus und Brettern beobachtet habe, ohne auch nur eine einzige Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 67 Art aufzuweisen, die nicht auch dort angetroffen worden wäre. Besonders gern scheinen sich unter Steinen aufzuhalten: Zsotoma minor und Anurida granaria, zu denen sich Formen gesellen wie : Achorutes viaticus Proisotoma crassicauda A. reuteri Folsomia quadrioculata A. purpurascens var. litoralis Tomocerus vulgaris Onyehrurus armatus und var. arctica Entomobrya nicoleti Isotoma viridis und var. riparia E. lanuginosa und var. maritima. Die Ursache zu dieser im Vergleich mit der Fucusfauna bemerkenswerten Arten- und auch Individuenarmut dürfte vor allem in den schlechteren Nahrungsverhältnissen, die das Leben unter den Steinen darbietet, zu suchen sein. Werfen wir einen Blick auf die Zusammensetzung der Meeresuferfauna im ganzen, so nehmen wir hier, wie an den meisten anderen Ortlichkeiten, die Eigentümlichkeit wahr, dass ein grosser Teil der Arten, die hier mit ihrem allgemeinsten Vorkommen die Hauptmasse bilden, gerade diese Fauna in keiner Weise charakterisieren, sondern auch anderswo an einer oder gar mehreren Örtlichkeiten ebenso allgemein, ja vielleicht allge- meiner wiederzufinden sind wie an der Küste. Besonders scheint diese Fauna Arten einer- seits mit der Humusfauna, anderseits mit der Fauna der Wasseroberfläche gemein zu haben. Das kann ja auch nicht befremden, denn unleugbar bietet die Meeresküste bezüglich ihrer Nahrungsverhältnisse mit ihren in Zersetzung begriffenen vegeta- bilischen Resten in weitem Masse ähnliche Lebensbedingungen dar wie der Humusboden, anderseits enthält sie eine so hohe Feuchtigkeitsmenge, dass sich auch die eigentlichen Arten der Wasseroberfläche dort wohlfühlen können. Zu den ersteren gehören u. a.: Achorutes armatus, A. viaticus, Lepidocyrtus cyaneus, Onychiurus armatus, Isotoma notabilis, Tomocerus vulgaris, zu den letzteren Isotomurus palustris mit seinen Varietäten, Isotoma olivacea, I. viridis var. riparia, Prorsotoma crassicauda, Sminthurides aquaticus u. s. w. Fast an allen Örtlichkeiten kommen Arten vor wie Lepidocyrtus lanuginosus, Folsomia quadrioculata. Erst unter den selteneren Arten finden sich die meisten für die Meeresküste typischen, wiewohl sie auch nicht alle ihre Ursprünglichkeit bewahrt haben. Von ihnen sind ebenfalls manche, nämlich: — Awwrida tullbergi, Achorutes — parvulus, A. untunguiculatus (2)'), Xenyllodes armatus, Proisotoma agilis, P. besselsi, Isotomurus palustris var. fucicola, obwohl selten — vielleicht mehr oder weniger zufällig — auch im Binnenlande, jedoch meistens an den Ränden von Binnengewässern, beobachtet. Sie scheinen also nicht an das Leben an der Meeresküste gebunden zu sein, obgleich von ihnen manche, besonders Anurida tullbergi und Isotomurus palustris var. fucicola und Proisotoma besselsi, unbedingt die Meeresküste bevorzugen, da sie dort ohne Frage am 1) Dieser Art bin ich einmal in recht grosser Menge rein litoral, an einem felsigen Abhang am Meere bei Tvärminne unter Fucus begegnet (vgl. AXELSON, 1905b, S. 14,25). Sonst nur selten im Binnenland angetroffen. N:o 7. 68 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. häufigsten angetroffen worden sind. So bleiben in der Tat nur sehr wenige Vertreter dieser Fauna übrig, die, soweit ihr Vorkommen bei uns bekannt ist, als echt litorale (i. e. S.) Formen angesehen werden dürfen!): Achorutes longispinus Onychiurus armatus. var. arctica A. reuteri Folsomia sexoculata A. purpurascens var. litoralis Proisotoma schötti Micranurida papillosa Isotoma maritima Entomobrya lanuginosa var. maritima. Dass diese litoralen Arten keine absolut fucicolen, von dem Fucus-Tang abhän- eigen Arten sind, wird dadurch bewiesen, dass sie auch unter Brettern oder Steinen vor- kommen, ja ich habe manche von ihnen sogar ausserhalb des Verbreitungsgebiets des genannten Tangs angetroffen. Ob sie von dem geringen Salzgehalt abhängig sind, den das Meerwasser an der Küste des Finnischen und Bottnischen Busens besitzt, oder ob ihr Vorkommen eher mit klimatischen Faktoren zusammenhängt, lässt sich nicht mit Sicherheit sagen. Leider sind wir über die Apterygotenfauna der Meeresküste Finlands bei weitem nicht genug unterrichtet, und besonders ist der für diese Frage sehr wertvolle innere Winkel des Finnischen Meerbusens bedauerlicherweise noch fast völlig unbekannt. Es scheint mir angebracht in diesem Zusammenhang einige Worte über die Collem- bolenfauna der äusseren Scháren unserer Küstengegend zu sagen. Eine gute Gelegen- heit diese biologisch sehr interessante Fauna zu studieren bot sich mir während meines Aufenthalts auf der Zoologischen Station Tvärminne in Südwestnyland, die ganz am offenen Meere liegt. Da ich aber in einer jüngst erschienenen Arbeit ,Zur Kenntnis der Apterygotenfauna von Tvärminne* (AXELSON, 1905 b, S. 18—23) über diese Fauna eine detaillierte Darstellung gegeben habe, móchte ich hier nur kurz die Resultate anführen. Durch meine Untersuchungen wurde als sicher festgestellt, dass die Fauna der äusseren Schäreninseln viel ürmer an Arten ist als diejenige der näher dem Festlande gelegenen. Das kann natürlich nicht überraschen, da sich die Nahrungs- und Lebensverhältnisse dort naturgemäss überhaupt viel ungünstiger stellen. Wahrscheinlich wirkt indessen auch die weite Entfernung von dem Festlande durch das Meer als ein wichtiges Hindernis für die Verbreitung dieser Tiere. Auf den üussersten, kleinen Inselehen wurden im ganzen 19 Arten (21 Formen) angetroffen, und zwar: 1) Nach ihrem Vorkommen ausserhalb unseres’ Gebietes zu urteilen, scheinen auch jene bei uns nur litoral (i. e. S.) vorkommenden Formen nicht alle ausschliessliche Vertreter dieser Fauna zu sein. So ist F'olsomia sexoculata bei Marburg a. d. Lahn von BónNER (1901 b, S. 134), Proisotoma schötti in der Schweiz am Genfer See und in Rumänien nach CARL (1901, S. 260) im Binnenlande Schwedens von ScHórT (1902, S. 21) und ÅGREN (1903, S. 132), Isofoma maritima in den Höhlen des mährischen Gesenkes und in Böhmen nach BóRNER (1901 b. S. 134) sowie bei Moskau von BECKER (1902, S. 8) angetroffen worden. Was die letzte Angabe BECKER's anbelangt, scheint mir indessen etwas zweifelhaft, ob die von ihm angetroffene Art wirk- lich als identisch mit I. maritima anzusehen sei. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 69 Achorutes reutert Folsomia quadrioculata A. parvulus Proisotoma agilis A. inermis P. erassicauda Xenylla humicola Isotoma sensibilis X. maritima I. viridis var. riparia Anurida granaria Entomobrya nivalis Neanura muscorum Lepidocyrtus cyaneus Onychiurus armatus Sminthurides aquaticus O. fimetarius var. viridula Anurophorus laricis var. levanderi S. malmgreni var. elegantula. Die Achorutiden, unter ihnen besonders die beiden Xenylla-Arten (X. humicola und X. maritima), sowie von Entomobryiden die Isotominen: —Folsomia quadrioculata, Isoloma sensibilis, I. viridis und var. riparia, sind am reichlichsten vertreten und kommen bisweilen in grossen Mengen vor. Aus der Unterfamilie Æntomobryinae scheinen nur zwei, nämlich: Æntomobrya nivalis und Lepidocyrtus cyaneus auf den äussersten Inselehen zu gedeihen. Von den Sminthuriden liegen ebenfalls bloss 2 Arten vor, und zwar: Sminthurides aquaticus und S. malmgreni var. elegantula, jene weit verbreiteten Arten, welche typische Vertreter der Wasserflächenfauna sind. Alle übrigen Sminthuriden scheinen gänzlich zu fehlen, was sicherlich durch den Mangel an passender Nahrung, aber auch im allgemeinen durch die grössere Empfindlichkeit der Sminthuriden über- haupt bedingt sein muss. Die näher an dem Festlande gelegenen Inseln, sowie diejenigen weiter entfernten, welche durch ihre erheblichere Grüsse und reichere Vegetation günstigere Lebensbedin- gungen bieten, kennzeichnen sich hinsichtlich ihrer Collembolenfauna durch betrüchtlich grüsseren Reichtum an Arten. Bemerkenswert ist indessen, dass nur eine einzige Sminthuride : Bourletiella pruinosa hinzugekommen ist. Die Entomobryiden, besonders die Unterfamilie /sotominae und zwar die Gattung /sotoma, haben den beträchtlichsten Zuschuss erhalten '). Es kann sonach mit Sicherheit festgestellt werden, dass sich die Achorutiden und Isotominen unserer Collembolenfauna am besten angepasst haben, um in den ungünstigen Lebensverhältnissen der äusseren Schäreninseln zu gedeihen, und am ehesten fähig sind die Hindernisse, welche das offene Meer ihrer Verbreitung in den Weg legt, zu über- winden. Meine Beobachtungen über die Schärenfauna von Tvärminne stehen also mit denjenigen WAHLGREN's (1899 c.) insofern in Einklang, als auch nach seiner 1) In der obengenannten Arbeit hatte sich leider ein Fehler (S.23) eingeschlichen, wenn es heisst. „die Achorutiden nebst den Isotominen unter den Entomobryiden und zwar die letztgenannte Unterfamilie haben den beträchtlichsten Zuschuss bekommen“. Die erstgenannte Familie hat nämlich gar keine Vermehrung erfahren, ist aber schon auf den kleinsten Inseln relativ reichlich vertreten. N:o 7. 70 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Ansicht die eben genannten Familien am ehesten im Stande sind den für sie schwierigen Verhältnissen zu trotzen. Doch zeigen meine Beobachtungen deutlich, dass die Collem- bolenfauna auch der äussersten Schäreninselchen bei weitem nicht so arm an Arten ist, wie die Funde in der fraglichen Arbeit angeben. Schliesslich mag erwähnt werden, dass im Vorigen bloss die relativ kleinen Schäreninseln in Betracht gezogen sind, denn die grösseren Inseln, auch die weit vom Festlande entfernten, bieten einen Reichtum der Arten dar, welcher demjenigen des Festlandes kaum etwas nachgiebt, und sie können Arten von allen unseren Collembolen- familien, darunter auch mehrere Symphypleonen aufweisen, wie die Funde Reuters (1895 a) in den Schüren von Åbo und in denjenigen Ålands sowie meine eigenen Funde auf Suursaari (Hogland), Löfö, Reposaari (Räfsö), Bergö, Hailuoto (Karlö), Ajossaari (bei der Stadt Kemi) u. s. w. mit genügender Deutlichkeit erkennen lassen. B. Die Uferfauna der Binnengewässer. Auf Grund der Erfahrungen, die ich über die Zusammensetzung dieser Fauna bei uns gewonnen habe, ist es mir belanglos erschienen die Tiergesellschaften an den Ufern der verschiedenen Gewässer, der See, Flüsse und Bäche getrennt zu behandeln. Ein erwühnenswerter Unterschied besteht nicht zwischen ihnen, und wo ein solcher zu beobachten ist, bezieht er sich in der Hauptsache nur auf eine Tiergruppe, die von den umgebenden Lokalitäten mehr oder ‘weniger zufällig nach dem Ufer übertragen ist. Soviel ist gleichwohl hervorzuheben, dass an den Ufern der Seen, wo die Wellen in viel stärkerem Masse als an den Ufern der Flussgewässer (besonders natürlich der klei- neren Flussläufe und Bäche) allerhand für die Collembolen als Nahrung geeignete vege- tabilische Verwesungsstoffe anhäufen, die Zahl der eigentlichen Uferarten sowohl als der mehr zufälligen Arten wie auch der Individuen erheblich grösser ist. Die folgende kurze Schilderung der Uferfauna fasst also eigentlich alle unsere Binnengewässer ins Auge, obgleich dabei auf die Seeuferfauna wegen ihres Reichtums vorzugsweise das Gewicht gelegt ist. Was die Beschaffenheit unserer Ufer betrifft, so können dieselben selbstver- ständlich bedeutend variieren und sich in verschiedenem Grade zu Wohnplätzen von Collembolen eignen. Die hohen Geröllufer oder die Heidelandufer können den Collem- bolen aus naheliegenden Gründen so wenig einen Aufenthalt wie in nennenswertem Grade Nahrung bieten, und die Moorufer, die von einem Sphagnumgürtel umsäumt sind, umfassen eine Fauna, von der schon früher die Rede gewesen ist (vgl. die Sphagnum- Fauna). Die eigentlichen Lokalitäten der Uferfauna bleiben mithin die sanft abschüssigen offenen Ufer, mögen sie nun unfruchtbare Sandufer oder Schlammufer oder mit Gras bewachsene und mit Æquisetum-Gürtel oder mit Cyperaceen und Gramineen umränderte Wiesenufer sein. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. iil Sogar an dem sterilsten Sandufer, wo sich auf dem Sandfeld hie und da verein- zelte, halb lose Steine zeigen, ohne dass irgendwelche vegetabilischen Reste zu bemerken sind, selbst da gedeihen die Vertreter dieser Gruppe, wenn sie sich auch auf einige wenige Arten beschränken. Eigentlich ist mir an solchen Ufern nur eine charakteristische Art begegnet, dieselbe ist aber auch ein typischer Vertreter der Uferfauna: Zsotoma viridis nebst var. riparia. Diese Art erscheint bisweilen in einer ausgiebigen Zahl von Individuen, die frei im Sande herumlaufen oder sich unter Balken und Steinen versteckt halten. Hin und wieder gesellen sich zu ihnen Proisotoma agilis oder P. cras- sicauda, die letztere nur am Wasserrand auftretend, oft auch auf der Wasserflüche hüpfend, da sie ja zugleich ein typischer Vertreter der Wasserflüchenfauna ist, sowie Isotoma olivacea und I. minor. In Lappland habe ich statt der beiden erstgennanten Proisotoma borealis und P. besselsi an dem eben beschriebenen sterilen Ufer angetroffen. Im vorstehenden habe ich nun auch alle typischen Arten dieser Art Binnenseeufer ange- führt, wenn wir von Zsotomwrus palustris und ihren Varietäten oder den Vertretern der Gattung Sminthurides absehen, die eigentlich nicht hierhergehören, sondern Formen sind, die ihr wässeriges Element nur vorübergehend mit der in Rede stehenden Lokalität vertauscht haben. An den Sandufern stösst man ausserdem auf Arten, von denen sehr schwer zu sagen ist, ob sie der eigentlichen Uferfauna angehören, wie Onychiurus armatus, Folsomia quadrioculata, Isotoma notabilis u. a. In dem Masse wie mehr Nahrung vorhanden ist, an Ufern also, an welche die Wellen Schlamm und allerlei verfaulende Wasserpflanzen geworfen haben, sammelt sich aus den erwühnten Arten von den umgebenden Ortlichkeiten eine verhältnismässig grosse Menge Vertreter der verschiedenen Collembolenfamilien, von denen ein betrüchtlicher Teil zu den eigentlichen Reprüsentanten dieser Uferfauna zu rechnen sein dürfte. Erwühnt seien die folgenden : Achorutes armatus Lepidocyrtus lanuginosus A. viaticus L. cyaneus A. purpurascens Sminthurides aquaticus A. manubrialis S. malmgreni A. parvulus S. signatus Anurida tullbergi S. pumilio Xenyllodes armatus S. violaceus Neanura muscorum Sminthurinus aureus var. ochropus Isotoma grisescens var. quadrilineata var. neglecta S. niger I. mucronata S. coecus I. violacea Bourletiella lutea. Tomocerus plumbeus D. bilineata Orchesella flavescens DB. insignis B. novemlineata. N:o 7. 3 [893 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. 9. Wasserflächenfauna. A priori könnte man wohl annehmen, dass diese an der Oberfläche von Wasser- lachen und Ufern auftretende Fauna anderen Lokalitäten gegenüber eine grosse Menge verschiedener Arten aufweisen müsse, die anderswo nicht vorkommen, doch lässt sich dies auch von dieser Fauna nicht sagen. Die Zahl der charakteristischen Arten ist auch an dieser Lokalität nicht gross, wiewohl zugegeben werden muss, dass einige Arten vorhanden sind, die sogar in ihrem Körperbau eine deutliche Anpassung an das Leben an der Wasserfläche erkennen lassen. Unstreitig am typischten sind die Arten der Gattung Sminthurides, insbesondere S. aquaticus, S. penicillifer, S. annulicornis, S. malmgreni, S. cruciatus, S. signatus, bei denen Form und Bau des Mucronalteiles der Furca ohne Zweifel als Anpassungserscheinungen zur Erleichterung des Gebrauchs der Furca an der Wasserfläche zu betrachten sind. Ebenso haben sich Podura aquatica und Proisotoma crassicauda, vielleicht auch Bourletiella insignis und B. novemlineata hinsichtlich des Dentalteils der Furca und einigermassen auch des Mucro dem Leben an der Wasser- fläche angepasst. Die ebenerwähnten Vertreter der Wasserflächenfauna sind denn entschieden auch darum am typischten, weil sie nicht in erwähnenswertem Grade an anderen Örtlichkeiten ausser unter Fucus, Balken und Steinen am Meeres- und Seeufern oder (Bourletiella- Arten) auf feuchten (besonders Ufer-) Wiesen vorkommen. Tonangebende Arten sind einige von ihnen ausserdem im Hinblick darauf, dass sie häufig ungeheuer zahlreich auftreten (Podura aquatica, Sminthurides aquaticus, S. malmgreni var., Bourletiella insignis, DB. novemlineata und var. pilosicauda), sodass man ihrer mit einem kleinen Wassernetz in ein paar Minuten mehrere tausend fangen kann (besonders Podura- und Sminthurides-Arten). 5 Tonangebende Arten der Wasserflächenfauna sind ausser den genannten ferner Isotoma viridis var. riparia, die ein überall vorkommender Vertreter dieser Gesell- schaft ist, und ebenso /sotomurus palustris nebst Varietäten, von denen besonders var. prasina kaum auf einer Wasserlache, wo einigermassen Nahrung zu erhalten ist, fehlt. Im übrigen muss auf die auffallende Tatsache hingewiesen werden, wie wenig die Vertreter dieser Wasserflächenfauna und zwar gerade auch die vorerwähnten charakte- ristischen und tonangebenden Arten von der Vegetation und den physischen Eigenschaften der Wasseransammlung abhängig sind, an deren Oberfläche sie leben. Die folgende Tabelle, die das Vorkommen der bei uns beobachteten Wasserflächenarten auf den ver- schiedenen Gewässern veranschaulicht, möge diese und zugleich überhaupt die Zusammen- setzung der Wasserflächenfauna Finlands (die tonangebenden Arten mit fetter Schrift) zur Anschauung bringen. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 7 3 Podura aquatica ........- Achorutes armatus A. sigillatus) A. viaticus A. manubrialis var. assimilis ls quis. d beo corte dores CIC (A. purpurascens f. principalis) . . var. litoralis (A. socialis) ADAM ER EU e c Ie Xenylla humicola ( X. mucronata) N OTUDCU DUNS oe (2Xe Ure) S (Pseudachorutes dubius) . . . .... (P. suberassus ' ( P. cortieicola) F'riesea mirabilis Xenyllodes armatus . ........ Anurida tullbergi. .......... Neanura muscorum ( Onychiurus armatus (O. affinis). ... Anurophorus laricis Folsomia fimetaria Proisoloma crassicauda P. schötti IPagibs te mp mL oc RADEON ees e SIE eis ( P. minuta) (Isotoma tenella) (I. sensibilis) V TY OT SU ANC RERO oi EE CORE (I. grisescens) VAT Geo. eloge ie (I. tigrina) (I. violacea) Felsentümpel am Meere Moorlachen Regenwasserlachen Tümpel beim Meere Mit Makrophyten- vegetation Meeresufer See- und Flussufer Ohne Makrophy- tenvegetation Mit Sphagnum- vegetation Mit Makrophyten- vegetation X Wiesenlachen Waldlachen Misthaufen- X X X | X X | ROX LE RER 10 74 Warren M. (Axeuson) LINNANIEMI. MACON CET TIME ee ee Ce VAT quella sso CEE VAL 10722222 (127202 N Sr ennues CE amas) à uim oooe 020094 Ägrenia bidenticulala . .. ..... Zsotomurus palustris N.prasina HUND Cup als 5 cc 60 wos VENDS NTIASCLOUO REC var. dalteata . ..... var. fUCICOLA NN NN Tomocerus plumbeus . . . . .. . .. Orchesella flavescens . . . . . . . .. (Entomobrya nicoleti) . . ...... MANS IEEE EC CC CSTONDUS RO) AC ER EE EN (Lepidocyrtus eyameus) .. ... +: JU erre pax: aro o er Sminthurides pumilio ........ Sa penicullifen. ON S. malmgreni TE principalis .. var. elegantula......-..- ÉCRIRE 68 en: S. aquaticus f. principalis . . . var. wviridula UN Ne VEND EDILZIZ AS ad e 0 He ISTA COT TULS E E er IS UST TILES EU EES SOIT a à socle TS E 3. ES on SUES CH OT DEE DUE SOS SES ES 50 © 00 0 (Sminthurinus binoculatus) . . . - . (tta) EROS) Seo ood Boe s o3 c S. aureus var. signata. . . . : . .. NUEVE HOCH S sees c obo var. bimaculata . ..... VER DOM o s d'a o 9 ois o.c (Sh buf ons) Ar EE EC 2 pe ce ] Moorlachen Regenwasserlachen SU ETT ess p ze xm ES Mr ecc Nar pe LS CURE | à BH || BE à lane I S Sale Zu WERE a El seo ES SER E s x | —|—|— | =, x | — x x x == x x — = = x — x == — x = = x x x x x x x x x x = x A = = = — x x x x x x x x = x x Zei x = = = x x = X x = = ? E — = ? x = — x = = x x x x x x = = x — E x x x x x x = — = — = = x x X x = z x = = x x x x = > — - = = x gr == x x = x x = x x x — 2 x = x DA — = x x = X x x x x x x > = E x x x x x — | — | x | — x x x x x x x x x x x x ES x zu x x x — < = x — x x = X x x = x x x = x zz = x x x x x x x = X x — x = x = = x x x x x x m x x x Zr: == x x x e x ? ES — | — x = — | — = | = | x | = x x DS — = = x — >< x DG — — = x (Bourletiella lutea) . . . . . . . . .. Tom. XXXIV. =] ox Die Apterygotenfauna Finlands. Felsentümpel o ELS Me Moorlachen Regenwasserlachen 2 , AMI aT m -———— E i o 1 2 ï — a y - £ EP ant p rud MAN EN ES de Eee MSS E a ; m qe CSA ME MINE 2 a E : ® © od | LE ad lod = 9 E = er ke | cU ee = E = m 2 3 |'ds|s)| 3 es ls & El au NE o B |SS | o © ne |S£ | à 2 E zg © B Al ee 1 & à = $ ERES S SH ag o = 60 | 50 5 E o À = = Sv|73o D S 2 ee = = = os = — EE KS 1 e> JAR = E & AP (CET PRUTNOSD) e es — x > x 28 (UBL Ed) vo puo e o oc o qoo oc — — x 2 = _ I (B. bicineta var. repanda) . . ... | >< > — 31, UR: 6 e poo o € cadence = — = = x x x — x x = B. novemlineata........... ? — — — x x x — x x = var. pilosicauda........ x x = = x x x — x x = ROSES + adel bila ae as ars x x = E x x x x x x = (Sminthurus viridis | var. cinereo — viridis). . . . . - — | - - x = (var. nigromaculata) . ..... x x (Allacma fusca). - ee 02.0. = x di, = - (var. purpurascens) . . . . . .. — — — — — = >< = — xx — Dicyrtomina minuta... .... x x =S a Dicurioma fusca. See — x > x = x x Der überall an den Gewässern unseres Landes, sowohl an den Ufern des Meeres (auf Salzwasser) als auch im Binnenland (auf Süsswasser), in der Ebene wie auf den Fjelden angetroffenen Arten sind es natürlich nicht viele. Die folgenden gehören — soweit diese Fauna bei uns bekannt ist — zu dieser Kategorie: Podura aquatica, Sminthurides aquaticus (wenigstens die Varietäten), S. malmgreni var. elegantula, Bourletiella insignis. Zu beachten aber ist, dass diese doch nicht überall gleich allgemein vorkommen. Was z. B. Podura aquatica betrifft, so findet sie sich nach meinen Beobachtungen unbedingt allgemeiner im Binnenland an der Oberfläche salzloser Gewässer als am salzigen Wasser der Meeresküste, wie sie ähnlich auf den Fjelden wie überhaupt in Lappland seltener ist als in Süd- und Mittelfinland. Bourletiella insignis hinwieder bevorzugt grasumsäumte Lachen auf Mooren und Riedgrasufer neben anderen Gewässern. Was die selteneren Vertreter der Wasserflächenfauna anbelangt, finden sich unter ihnen allerdings Arten, die nur an der Oberfläche von Süsswasser im Binnenlande, aber nicht an den Meeresufern angetroffen sind. Hierher gehören bei uns Sminthu- rides penicillifer, S. annulicornis, S. cruciatus, S. assimilis, S. violaceus. Es wäre jedoch verfrüht aus dem bisher relativ mangelhaft bekannten Vorkommen dieser seltenen Arten den Schluss zu ziehen, dass sie tatsächlich an der Meeresküste fehlen. Noch mehr Veranlassung hat man sich dieser Schlussfolgerung gegenüber Isotoma olivacea zu enthalten, die ich ausser im Binnenland zwar einigemal am Meeresufer unter Fucus u. a., nie aber frei an der Wasserfläche lebend angetroffen habe, N:o 7. 76 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Noch weniger scheinen in dieser Fauna irgendwelche sozusagen halophile Vertreter vorzukommen, Arten also, die nicht auch an der Oberfläche binnenländischer Gewässer zu beobachten wären. Achorutes purpurascens var. litoralis, die nur an der Wasser- flüche der Meeresküste gefunden worden ist, dürfte kein typischer Vertreter dieser Fauna sein, sondern eigentlich der litoralen Fauna angehóren. Die einzigen borealen Formen dieser Fauna scheinen Sminthurides malmgreni f. principalis und Ägrenia bidenticulata zu sein; unsere Fjelde stellen zu dieser Fauna jedoch merkwürdigerweise keinen einzigen Vertreter, der nicht auch in der Ebene vorküme. Formen dagegen, die — vielleicht aus klimatischen Gründen — nicht auf Wasser- lachen auf unseren Fjelden gedeihen, obwohl sie unten in der Ebene zur Beobachtung gelangt sind, haben wir einige: Zsotoma viridis var. riparia, Isotomurus palustris varr., S. aquaticus f. principalis, S. signatus, Bourletiella novemlineata. Es ist ja aber müglich, dass auch hierbei nur mangelhafte Angaben mitsprechen. Sieht man weiter nach, ob eine bemerkenswerte Abhängigkeit der Vertreter dieser Fauna :von der Zusammensetzung der Wasservegetation zu konstatieren ist, so muss man meiner Ansicht nach auch hierauf im allgemeinen verneinend antworten. Eine Ausnahme machen jedoch Bourletiella insignis und B. movemlineata, die deutlich solche Ufer und solche Wasseransammlungen bevorzugen, wo als Vegetationsbildner Makrophyten wie Carer-, Eriophorum-, Eleocharis-, Scirpus- Arten oder Vertreter der Familie Graminaceae auftreten. Die erwähnten Collembolenarten leben ja grossenteils von Pollen- körnern der Gras- und Riedgraspflanzen. — Andere Arten wiederum, die an Gewässern mit Vegetation der verschiedensten Zusammensetzung, ja selbst an solchen, die gar keine Makro- phytenvegetation besitzen, an Lachen in Felsspalten, an sterilen Geröllufern zu beobachten sind, wie Sminthurides aquaticus (v. levanderi), S. malmgreni v. elegantula, Isotomurus palustris var. prasina, dürften in Bezug auf die Nahrung andere Ansprüche stellen; die kleinen auf der Wasserflüche schwebenden oder an den Steilseiten der Felsen lebenden Algen oder die vom Wellenschlag an das Ufer angetriebenen verwesenden Stoffpartikel bilden ihren Lebensunterhalt. Im vorstehenden ist in der Tat nur von einer kleinen Zahl an der Wasserfläche beobachteter Arten die Rede gewesen, denn, wie man aus der "Tabelle ersieht, beläuft sich die Artenmenge daselbst auf nicht weniger als 71. Ohne hier auf die offenbar ganz zufälligen Arten (in Klammern!) einzugehen, worüber weiter unten, bin ich mehrere Male solchen begegnet, bei denen ich im Zweifel bin, welcher Kategorie sie zuzuweisen sind, den eigentlichen oder den zufülligen. Ein Teil von Ihnen scheint, in Anbetracht ihres Vorkommens im allgemeinen, mehr zufällig zu sein, andere bevorzugen dermassen feuchte, ja nasse Lokalitäten oder sind so vollkommen ubiquitär, dass sie wohl auch an der Wasserflüche aushalten kónnen. Ich zähle im folgenden die Vertreter der letzteren Gruppe auf, Arten also, die nach meiner Vermutung an der Oberfläche des wässerigen Elements gedeihen müssten : Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 77 Achorutes armatus P. schötti A. viaticus Isotoma viridis A. sahlbergi I. grisescens var. neglecta A. parvulus Tomocerus plumbeus Xenyllodes armatus Orchesella flavescens Anurida tullbergi Lepidocyrtus lanuginosus Folsomia fimetaria (?) Smintlrurides pumilio Proisotoma agilis S. schütti P. besselsi Bourletiella bilineata. Ich habe geschwankt, ob ich in die obige Tabelle auch die Arten aufnehmen sollte, die ich oft an der Oberfläche von Regenwassertümpeln angetroffen habe, wie sie sich zeitweilig, besonders nach längerem Regenfall auf Misthaufen oder in deren Umge- bung bilden. Die Fauna solcher Misthaufentümpel setzt sich allerdings aus Arten zusammen, die wohl passiv mit dem Regenwasser aus dem Mist in das Wasser ausge- spilt worden sind, um dort an der Oberfläche ein kümmerliches Leben zu fristen und sich bestenfalls nach dem Verdunsten des Wassers noch lebend zu retten, soweit sie nicht schon zugrunde gegangen sind. Da unter ihnen jedoch hin und wieder Arten erscheinen wie Sminthurides malmgreni, S. pumilio, S. schütti, habe ich diese Fauna ebenfalls in einer besonderen Kolumne mitaufgeführt. Was schliesslich jene bemerkenswerte Menge meines Erachtens ganz zufälliger, selten angetroffener Arten (in Klammern) betrifft, deren Zahl 29, d. h. ca. 40°/, beträgt, so mügen sie ebenfalls in der Tabelle Platz finden, um einen Begriff davon zu geben, wie viele Arten in Proben von der Wasserfläche ganz zufällig, von anderen Örtlichkeiten durch das Regen- und Hochwasser herbeitransportiert, auftreten künnen. Die grosse Mehrzahl solcher Arten findet sich denn auch in Wald-, Wiesen- und Mistlachen, in Gräben u. s. w. Wie verkehrt es wäre sie als eigentliche Vertreter der Wasserflächen- fauna hinzustellen, wird mit hinreichender Deutlichkeit durch die Tatsache bewiesen, dass man manche von ihnen öfters tot oder halbtot an der Oberfläche findet. Trotzdem sind Hoch- und Regenwasser sicher von einiger Bedeutung für die Verbreitung mancher Collembolen und ihrer Eier von einem Ort zum anderen, obwohl ich diese Bedeutung doch nicht so hoch und allgemein veranschlagen móchte, wie es z. B. WAHLGREN (1906 a, S. 32— 34) tut. Denn auf längeren Wanderungen gehen jene zufälligeren Arten, wie ich oben schon betont habe, jedenfalls leicht zugrunde. N:o 7. 78 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. 10. Fjeldfauna'). Die einzigen, sehr spärlichen Angaben über die Apterygotenfauna unserer Fjelde, welche bisher vorliegen, finden wir zerstreut in den vorläufigen Mitteilungen des Verfassers aus den letzten Jahren (1900—1905). Die eigentliche Behandlung der Resultate meiner Wanderungen im Sommer 1901 und 1903 auf den Fjelden von Finnisch- und Russisch-Lappland habe ich für die vorliegende Arbeit aufgespart. Meine folgende Darstellung, die, wie ich hoffe, eine fühlbare Lücke in der Kenntnis der bisher sehr vernachlässigten Apterygotenfauna der nordischen Fjelde aus- füllt, gründet sich fast lediglich auf eigene Beobachtungen, die ich auf meinen Exkursionen gemacht habe. Vereinzelte Angaben, die über Enare- und Enontekiö-Lappland vorliegen, gehen jedoch, wie später in dieser Arbeit erwähnt, auf die Sammlungen Anderer zurück. In der beifolgenden Tabelle habe ich die Faunen der verschiedenen Fjeldregionen des leichteren Vergleiches halber nebeneinander zusammengestellt, während einzelne Kolumnen auch von der Tiergesellschaft der verschiedenen Lokalitäten eine Anschauung gewähren ”). Im folgenden versuche ich kurz die Apterygotenfauna der verschiedenen Regionen unserer Fjelde zu charakterisieren. Zunächst will ich die schon a priori zu erschliessende Tatsache konstatieren, dass auf unseren Fjelden, wie auch in dem Flachland von Lappland, kein einziger Vertreter der Thysanuren auftritt. 1) Ich habe hier diesen von einigen Botanikern angewandten norwegischen Namen gebraucht. „Fjelde sind alle Gebirge, die sich vertikal über die Nadelwaldgrenze erheben“. — Die Höhe der finnischen Fjelde ist im allgemeinen eine sehr geringe, die Mehrzahl liegt unter 600 m. ü. M. Der höchste von mir besuchte Fjeld, wovon Collembolenproben vorliegen: Tschuinatundra, ist ca. 1000 m. ü. M.; Pallastunturi ca. 900 m. ü. M. Ausser diesen erheben sich nur Keimiötunturi und Sallatunturi über 600 m. ü. M. Im allgemeinen sind unsere Fjelde nur kleine Kuppen, die oft nur ihren äussersten Gipfel in die Birkenregion erheben. Die meisten Fjelde sind ganz trocken, heideähnlich, besonders die kleineren. Wenn sich aber in den flachen Tälern, in kleineren Vertiefungen oder an Abhängen Wasser sammelt, bewirkt dies infolge der Konfigura- tion des Bodens nur eine Versumpfung. Eigentliche Fjeldbäche, welche von Kraut- und Grasformationen umgeben sind, treffen wir häufiger nur in den östlicheren Fjelden. , Fjeldlachen kommen auf den äussersten Gipfeln nicht häufig vor (vgl. Bona, VAN. Beiträge zur Kenntniss der Flora und Vegetation der Finnischen Fjelde. Acta Soc. pro F. et Fl. Fenn. 25, Nr. 7.) 2) Ich sehe mich veranlasst hier zu bemerken, dass eine beträchtliche Anzahl Collembolenproben von verschiedenen Fjelden von mir aus den Grenzgebieten von Kemi- und Imandra-Lappmark im Sommer 1901 eingesammelt wurden, aber durch ein übles Unglück gänzlich verloren gingen. Über das Vorkommen der mit der Lupe erkennbaren Formen habe ich jedoch sofort Aufzeichnungen gemacht, sodass ich im grossen Ganzen weiss, welche mir von früherher bekannten Arten die Proben enthielten. Leider kann ich aber natürlich nur für wenige Arten sichere Fundstellen auf diesem Gebiete angeben (vgl. Geogr. Teil). Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 79 Die Collembolenfauna der Nadelwaldregion (regio silvatica)') schliesst sich ganz eng an die Fauna des Flachlandes an, ohne neue Formen zu bieten und weiter von derselben abzuweichen als darin, dass den Fjelden gewisse Formen fehlen, die besonders in den bewohnten Gegenden des Flachlandes anzutreffen sind. Es seien zuerst die Arten aufgezühlt, die ich in der Nadelwaldregion am häufig- sten und reichlichsten bemerkt habe. Achorutes lapponicus Isotoma minor A. inermis Tomocerus minutus Pseudachorutes corticicola Entomobrya nivalis Paranura clavisetis (inkl. var. maculata) Anurophorus laricis E. marginata Folsomia quadrioculata Lepidocyrtus lanuginosus Isotoma cinerea Sminthurinus binoculatus I. olivacea Bourletiella bieincta var. repanda I. grisescens var. neglecta B. pruinosa I. mucronata B. bilineata I. viridis (inkl. var. pallıda) B. insignis I. notabilis Dicyrtoma fusca. Aus diesem Verzeichnis ersehen wir, dass in der Nadelwaldregion keine einzige Art vorkommt, die dieselbe speziell charakterisierte, vielmehr sind alle hier am allge- meinsten auftretenden zugleich auch unten im Flachland wegen ihres allgemeinen und reichlichen Vorkommens mehr oder weniger bemerkenswert. Anderseits habe ich auf den Fjelden in der Nadelwaldregion eine Menge Formen angetroffen, die als selten oder zufällig zu betrachten sein dürften, wie z. B. Achorutes purpurascens Onychiurus affinis Friesea mirabilis O. fimetarius Willemia anophthalma Tullbergia krausbaueri Anurida granaria Isotomurus palustris v. fucicola Pseudachorutes subcrassus Sminthurinus albifrons Neanura muscorum Ptenothrix atra. Diese sind nämlich nur einmal vereinzelt auf einem Fjeld begegnet. 1) Die Baumarten der Wälder dieser Region sind die Kiefer (Pinus silvestris) und die Fichte (Abies excelsa), von denen bald die eine, bald die andere vorherrscht oder die einzige Baumart darstellt. Die obere Grenze dieser Region lüuft mit betrüchtlichen Schwankungen in 375—500 m, in Enontekió- und Enare- Lappmark sogar in 300 m Hóhe hin. N:o 7. DNS uordoq U9SO[PIUA xop uojry = Eee SN AIRE IE = —|*X|*—|»—|»|-—»* | PR Eee Es | e we [oa e m prn, e AES Le x|—|—-—-4A/-!-|-/-— —|-| — ||| | EE le) — [== i = D EE ER e Pas EN ce: EEE i N EL n | PS Ce Fc c | — ——. —|— — —|xX [—| Xx xpxp«px-|-Jps8 — Xpx x Xxx —»»x — |» x|x|— oX|— 9x x E =) | ae Ed —-—xx-—-x-—xDx|-—-—i3-—x---— xx | | =E A I —|—|—|-—i-—i-—i-i-i-— 3 — | | | LS e ae re pe = pepe) =) = se | —_|_|—-I——|—-|— |—|— —|— — — | — | —|—|— = — — — — —|x|-|—| MTM —|—| — | —|—-|X eee —|—|—|—|—|—|— — || — I|—|- \-— — IX = = _|—|—|— — | — — — — —|— — — —|LI|——|I|—|—i— > Fer pe iem en a UNI x | —|—|— | —|— — | — — —|—|-—1|—|— — — —|—| —|— EX LI -I—-mLPI- —|—|—|—|—L--—-— — —|— x || — EE —|— |—|» | || 2) —|X —— — == —L]-—-- | | —|x|—|——|-|-—|-|- —|— — —- —|-— —— ||=— -— | —|—|—|Ix|-|-|/-/ --— —|-| — |-|- -— | —|—|—|—|—|—| — | ele eee | =] el | |n = UE ee es EL — - || | —|—|-—|-—|Ix|-|-r- |) | | | | a ————_——— | A > I = T Ax =l= e|s*lssrEsIIEEIEEISses *zIsrgIJsIels|zISIS| à e À B |ZzsgssBiZze£g52s5|5 = e Em En ENT ES EI EN SN ES NE LE NE NN en EST EE | SR = el2|8|82|21|3|= |: |: =|2|3|=|=|: + t EAE s E M $isxiaisigisisz = u ee LC ra IECUR ES C] F1 Po LE EN EME = ea Ba EN PS 20 EN Er El zi spen | set S es o e s ete enn se et s s ees Jos e es = 2 || & EE EN ze es EE E ERES 5 | 2. 22 28 23/2): Ela les sel El S I8 2 He) & [358 | 8 Rés ESS lé S EIS BAIE S E lese [Lagt ea &l= | © = = = = = 5 B 5 = = B B | 8 E em EIRE le ze EN es | = EIS |s|is|Ee|s| = z| s Ser est sie Tera lee >) EMEN ESSI I | = sud a n cc qa c s ze MON EN al elle [e Lise len En Een s Ss = = 22 | la x = =) me ier = = S |— = = 2 CA ADI EE gg = gm = = | =, |ungungsejed # || = E z 3 Eds 3 z z = = » | mn d = t = 19 4 = EE A pun genug] = s soon 2 Baal SUM Ec A 2. |n seu | Sc -unj = So E dii SER 2 - uoppop SOON uomo SIMZ B | uy ar jy UJUISIMZ 2 N E *suir) uy ISA unudliff uowqost Z uoqostaZ (muid;n 012692) 01394 9SO[DIE AA (2»w2d;nqns 016987) uOI39.UO0X.ITq (porparis 06227) UOISOIp[EM[9pEN SLOT hn OE dup voopano T SENOR rw d IQ OE 0242U10 7 DE QD TEA Ano apunj42]s2Q. DUOJOST tc pugpypndojdap "Yea. |t pmoordppnb. ovuosjo QUEE on: co DEO Ten vuaABqyqoa 7 DUE ODID psond vyayyunon.yaL TE 8120140] sn.oydo.Amup tt *49noqsnpaxy mufaaqum m, ^L Omen od o 0809» À suu [n Oo Be sni4pjoua] ‘0 acsi nar snjpwucD. sn.innphug supe WNAOISNUL DANUDINT 0050. 61-0 00 TD snynaund Ii Sd T NL Mine S SNSSDAIQNS "I * ' D]0229402 sojmaouyopnpnoasq em sıJas1aD]0 DANUDADT re m.wunıb Dpı.ımup tc paupoyyydoud DUM JP vjosiav]o "qr uir prc Sipqu.vut. Dosor VADE REND TS DPNDINI1Q "X eee tren rn pp cx en pumımw DYÄUIN oe suuau V. CO SE GE snovuoddv) ‘F "> * gugospundund S27n410YF RRQ Mc: vorgonbo DANPOT —— C"————— ———— à — —— — ——]—"—"—"—"—] e — X X X X X LETTRE RCE EX NM XXX XX XO COS PEE S DET RS RS AI IAE [AR ERRARE 2 00 ES? DD round = zr ES Sn ES posn] PworıhouT ERA peu em e Dynunu DUMONT XIXe =) X || susospundund'svosn)vuvpy mS mE xx ies at a I eme ete rene svubisur Wu Se Ee NC LE cess ER ee es | ea ee pjvnupQ "I SES ESA ANA AIRE © 2" 5 680,0 ns DSOUMAT I X|X|X|X|—|—|— PX m E] 9% 6 0.02 npundo. wA EIER PIERII MPIEP8RBHE9SPE 7]0w10q vjpouopamoq. eee rel «d RER EON aro nont 804/1010 Ss oe oe el s esI ÈS Es ares ox sndo.y20 "TEA x) 1) IX |) |) | ° © 2y9mopua Yes $1240 ss || XX IX = XX IX | —— | X | : 8snyomdourg snwungunug le | CSSS ni | ee 0" vmunbaga "cA ee SRE 00 60 0 e vudsbupvuwu "gr — ien Emm ren est s Pl | SA 149pwnao] "IBA Ee ==} EEE ""DINPINA eA snougpnbp 'g ne IERI EI ERNER 0 00€ 220428 sopı.ınyumug' || IX || |): 8snuvvuvuw xosoyropbogr Zelle EE SRINULUL snjooNT SR pee a toon ers Rs eme SLADINAU "T Xpx|»x|—|x [xxx xpxpxi-»-|-::snsouibnub) snj4fioopidorg 28 E ess em essem E SESS] 158188 m RE suaosoan) 0172824240) —[-L—--— — E ese cal os S rg cas oyounb.wu "0T x lez esl led les IE] m Fm d aa In | e ee S os DDmmapuı "IEA xx xx — xxx -—x|—-|—-|x[| © sıyparu Dh1QOWOQUT —L]--—--—mOA9x-mP-Ó---—--|-]| en s:ugsnyd snanwojosr —| -|— | X——)— | X— | —|—|— el er, ORDER SNNMQU "I nl SES IE IEP AIRES | snymunu SN1990 0), Re EIE EI EI ESSER EN 9 5007 ou "T —L——L—-—m———mR-—-m---—btt4 t4 pyppopundag "T EE SG SO SG CC EE 9e ae 0 eo o o 06 sııguyou T EE ||| en So ppıypd ea. ale al ENE fa 6 2 Ad o à sapıma 'T OO EE EI ||| où AA DIDUOLINU "T es ll I | 00m oc © Daomyona "T Ex | EE SO PP roro tsp od pjpqp I XXX 11x] |||] ' ' 23221fo»u *a€A. suoosasu T - — 82 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Im Flachland angetroffene, aber auf den Fjelden nicht beobachtete Arten sind : Achorutes armatus Isotoma propinqua A. sigillatus I. fennica A. viaticus I. grisescens f. principalis A. sahlbergi (?) I. hiemalis A. manubrialis Agrenia bidenticulata A. frigidus Isotomurus palustris varr. Xenylla humicola (exkl. fucicola) Onychiurus sibiricus Sira buski O. furcifer Lepidocyrtus cyaneus Folsomia fimetaria Sminthurinus coecus Proisotoma minuta Sminthurides pumilio P. minima S. signatus P. borealis S. penicillifer P. besselsi Bourletiella novemlineata. Mehrere der obenerwähnten Formen kommen jedoch auch im Flachland so selten vor, dass man wohl annehmen darf, sie seien auch in der Waldregion zu finden, obwohl sie mir infolge ihrer Seltenheit entgangen sind. Auf alle Fälle ist es sehr wahrschein- lich, dass sich ein Teil der oben angeführten Arten sicher nach den Fjelden ausbreitet, sobald die Besiedelung sich bis dahin erstreckt. Übrigens ist wohl anzunehmen, dass sich zwischen der Collembolenfauna des Flachlandes und der der Waldregion, zumal hinsichtlich der Frequenz der Arten, mehr Verschiedenheiten werden beobachten lassen, wenn einmal die Fauna der Fjelde einer allgemeineren Erforschung unterzogen wird. In der Birkenregion (Regio subalpina)') wird die Artenmenge schon entschieden geringer, worüber man sich auch nicht zu wundern braucht, denn im allgemeinen sind die für diese Tiere geeigneten Lokalitäten weniger zahlreich, vermorschte Baumstümpfe seltenerer die Moosdecke dinner, die Nahrungs- und Wärmeverhältnisse ohne Frage schlechter, der Feuchtigkeitsgrad im grossen ganzen naturgemäss geringer an den bewaldeten Abhängen, wo die niedrige, spärlich verstreute, weichhaarige Birke (Betula odorata) die vorherrschende Baumart ist. Die zufälligeren Achorutiden, die in der Nadelwaldregion nur sporadisch zu finden waren, kommen grösstenteils in der Regio subalpina nicht mehr vor, weshalb der Ausfall besonders diese Familie betroffen hat. Einem bemerkenswerten Vertreter der genannten Familie bin ich dagegen einmal in dieser Region begegnet, nämlich Podura aquatica, die weiter unten oder gar weiter oben in der waldlosen Region nicht bemerkt worden ist, wie sie auch im Flachland Lapplands selten ist. 1) Die obere Grenze der Birkenregion d. h. die Waldgrenze läuft mit recht grossen Schwankungen in 430—575 m und erhebt sich, so weit bekannt ist, auf den nordwestlichen Fjelden von LE. und LI. bloss zu einer Höhe von ca. 380—400 m i. M. (vgl. BorG, Flora und Vegetation der finn. Fjelde S. 56—57). Im allgemeinen haben mir aus der Birkenregion bedeutend weniger Proben zur Vergleichung vor- gelegen, was aus der Tatsache zu erklären ist, dass diese Region auf vielen Fjelden nur eine recht schmale Zone darstellt. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 83 Unter den Entomobryiden beginnt sich schon Tetracanthella wahlgreni") zu zeigen. Desgleichen hat es den Anschein, als wirde der mit ihr vergesellschaftet auftretende Anurophorus laricis gemeiner. Zwischen Steinen und Flechten wie zwischen Wurzeln im Kiesschutt lässt sich ebenso Zsotoma violacea, die weiter unten seltener zu Gesicht kam, allgemeiner beobachten. Erheblich seltener findet man dagegen folgende Vertreter der erwähnten Familie, die in der Nadelwaldregion verhältnismässig gemein sind: Isotoma cinerea, I. grisescens var. neglecta, I. mucronata, I. viridis f. principalis, I. notabilis, I. minor, Tomocerus minutus. Andere fehlen in dieser Region schon vollständig, wie: Isotoma albella, Tomocerus sibiricus, Isotomurus, Entomobrya marginata, Orchesella. Auf alle Fälle ist die Familie Entomobryidae auch in der subalpinen Region am besten vertreten. Dass die Vertreterzahl der Symphypleonen je höher man in die sterilere Birkenregion kommt, wo der Gras- und Strüucherwuchs bedeutend schwächer und die Moosdecke dünner ist und die Daseinsbedingungen in jeder Hinsicht ungünstiger sind, bemerkenswert zusammengeschmolzen ist, kann gar nicht wunder nehmen. Oberhalb der Nadelwaldregion scheinen zum mindesten die Arten der Gattung Sminthurinus und der Unterfamilie Dicyrtominae nicht mehr existieren zu kónnen. Relativ gut gedeihen dagegen Sminthurides malmgreni var. elegantula, Bourletiella bicincta var. repanda, B. bilineata und B. pruinosa, denen man öfters begegnet. Am interessantesten ist jedoch schliesslich die in der baumlosen Region (Regio alpina) unsrer Fjelde vorkommende Collembolenfauna, auf die ich bei meinen Besuchen der Fjelde mein Hauptaugenmerk gerichtet hatte, denn die Fjeldregion ist ja zweifels- ohne von der grössten Wichtigkeit, insofern sie gegenüber dem Flachland die am stärksten abweichenden Existenzbedingungen darbietet. Sowohl die östlichen als die westlichen Fjelde unseres Gebietes, die ich bestiegen habe, sind jedoch auf der Höhe mit einigen Ausnahmen recht steril und ihre Vegetation ganz ausserordentlich dürftig’). Der Lokalitäten, an denen sich die Collembolen aufhalten, sind es auch auf solchen, meistenteils äusserst trockenen Fjeldabhängen ziemlich wenige. Es ist also leicht zu verstehen, wenn die Collembolenfauna ziemlich arm an Arten und Individuen ist. 1) Obwohl die Fundstelle dieser Art in der Nadelwaldregion in der Tabelle nicht wiederzufinden ist, habe ich sie dort hin und wieder einmal in dem Grenzgebiete von Russisch- und Finnisch-Lappland angetroffen. 2) Von den Reisgewächsen sind die wichtigsten: Vaccinium vitis idaea, Myrtillus nigra und M. uliginosa, Empetrum, Arctostaphylos uva ursi, Calluna, Betula nana. Seltener finden sich Azalea, Arctostaphylos alpina, Phyllodoce. Unter den Sträuchern kommen hie und da Salix-Schôsslinge vor von den Arten S. glauca, S. phylieifolia, seltener sind S. herbacea, S. reticulata, ferner Juniperus communis f. nana, Fichten- und Birken- schósslinge sowie folgende Farne: Lycopodium alpinum, L. annotinum f. alpestre, bisweilen L. clavatum und L. selago. Unter den Grásern und Kräutern sind die gemeinsten: Juncus trifidus, Luzula spicata, Carex rigida, C. Persoonii, C. sparsiflora, Eriophorum angustifolium, E. vaginatum, Deschampsia flexuosa, Calamagrostis lapponica, Festuca ovina, Rubus chamaemorus, Sibbaldia, Solidago virgaurea, Gnaphalium dioicum u. s. w. Die Moosdecke Ist gleichfalls recht undicht und dünn N:o 7. 84 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. An schattigen Plätzen zwischen Blockansammlungen findet man die meisten Arten zwischen Moos, Flechten und Pflanzenwurzeln. Die bemerkenswertesten und am allgemeinsten vorkommenden Arten sind an solchen Stellen ohne Zweifel: Anurophorus laricis, Tetra- canthella wahlgreni, Folsomia quadrioculata, Isotoma violacea, I. viridis var. pallida, Entomobrya nivalis var. maculata, Lepidocyrtus lanuginosus, Bourletiella pruinosa. Von seltener auftretenden seien besonders erwähnt: Achorutes lapponicus und T'omocerus minutus. Auf steilen felsigen Abhängen, wo ein Gebirgsbach zwischen den Felsen dahin- fliesst, finden sich am Rande solcher Gewässer bisweilen kleine mit einer Sphagnum-Decke überzogene Terrassen. In diesen Sphagnumhóckern, in denen die Feuchtigkeitsmenge grösser ist als an anderen Lokalitäten in der Fjeldregion, wenn wir von den kleinen Wasserlachen absehen, die hie und da auf dem Scheitel der Fjelde anzutreffen sind, ist auch die Fauna einigermassen reich an Arten. Am allgemeinsten scheint an den feuchten Plätzen auf den Fjelden oben in der waldlosen Region die überall in Lappland gemeine Zsotoma olwacea zu sein, in deren Gesellschaft als weniger gewöhnlichen Arten die folgenden vorkommen: J. grisescens var. neglecta, I. minor, I. motabilis, I. bipunctata und Megalothorax minimus. An der Oberfläche von Wassertümpeln, falls dieselben Gras- oder Riedgrasvegetation (Eriophorum, Carex) aufweisen, findet man nur sehr wenige Arten und zwar genau dieselben, die auch unten im Flachland an Wasserlachen auftreten. In Regenwassertümpeln begegnet man dagegen Arten, die an anderen Nachbarlokalitäten fremd sind und meist aus dem Moos und den Flechten dahin gelangt sind, wie Anurophorus, Tetracan- thella, Bourletiella pruinosa u. a. In der dürftigen Gras- und Strauchvegetation erhält man mit dem Netz eine schlechte Ausbeute an folgenden Arten: Bourletiella bilineata, DB. pruinosa, an feuchten Plätzen ausserdem: B. insignis. Sehr selten ist in dieser Region mehr B. bicincta var. repanda anzutreffen. In der Tiergesellschaft dieser baumlosen Region sind schliesslich dann und wann manche Formen gefunden worden, deren Vorkommen in den unteren Regionen auf den Fjelden überhaupt nicht beobachtet worden ist, die aber wohl unten im Flachlande die einen seltener, die anderen allgemeiner auftreten. Solche sind: Xenylla maritima, X. mitida, Isotoma westerlundi var. obscura, I. bipunctata, Sminthurides aquaticus var. levanderi. Es liegt auf der Hand, dass diese Funde nicht zu dem Schluss berechtigen, dass jene Formen in der Waldregion vollständig fehlten. Es ist im Gegenteil wahr- scheinlich, dass sie zufällig auf den Fjelden vorkommende oder daselbst sehr seltene Formen sind, die auch in den unteren Regionen sehr wohl vorkommen kónnen, obwohl sie bei ihrer Seltenheit übersehen worden sind. Was schliesslich die verschiedenen Elemente der in der Fjeldregion auftretenden Collembolenfauna anbelangt, so ist als ein auffallendes Kennzeichen die überwiegende Mehrzahl der Entomobryiden festzustellen. Von den 27 verschiedenen Arten, die von der Collembolenfauna in der Regio alpina vertreten sind, sind 14, d. h. 51.85 ?/, der gesamten Artenzahl, Vertreter dieser Familie. Zur Gattung Zsotoma ( F'olsomia mitgezählt) gehören davon Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. | 85 9 Arten, d. h. '/, aller Arten, die in dieser Region beobachtet worden sind. Vertreter der Gruppe Symphypleona haben wir 8 Arten, d. h. 29.6°/,, Vertreter der Achorutiden nur 5 Arten, also nur 18.5?/, der Artenzahl, darunter die meisten selten, zum Teil wahrscheinlich auch zufällig. Dass die Familie Entomobryidae in der baumlosen Region unserer Fjelde so reich vertreten ist, kann nicht wunder nehmen, noch weniger, dass die Gattung Z/sotoma an Artenreichtum alle anderen übertrifft, denn in dieser Beziehung stimmt die Fjeldfauna mit der arktischen Fauna überein, in der die genannte Gattung gleichfalls durch verhältnismässig viele, wiewohl allerdings grossenteils verschiedene Arten vertreten ist. Ebenso ist beiden Faunen gemeinsam, dass von der Unterfamilie Æntomobryinae in beiden recht wenige Vertreter vorkommen, was leicht zu ersehen ist, wenn man das Verzeichnis der Vertreter dieser Fauna in Schärrers Werk vergleicht (1900 b). Doch scheint ein Unterschied zwischen der Fauna der Fjeldregion und der arkti- schen darin zu bestehen, dass die erstere bedeutend mehr Symphypleonen als Achoru- tiden aufweist, die letztere umgekehrt. Es ist meines Erachtens ziemlich leicht einzusehen, dass sich die Symphypleonen, die im allgemeinen günstigere Lebensbedingungen heischen und mehr als die anderen Collembolen von der Vegetation abhängig sind, in den unwirtlichen Verhältnissen der arktischen Region nicht wohlfühlen. Dass auch die baumlose Region unserer Fjelde vorteilhafter ist als z. B. die arktischen Inseln, was die Jahrestemperatur und die Vege- tation betrifft, versteht sich von selbst. Im übrigen dürfte es sich wahrscheinlich heraus- stellen, dass auch die Symphypleonen der arktischen Region durch eine reichere Arten- zahl vertreten sind, wenn sie nur erst besser erforscht sein wird. Schwieriger ist die Abweichung der erwühnten Faunen hinsichtlich der Vertretung der Familie Achorutidae zu erklären. Man sollte ja meinen, gerade die Arten dieser Familie müssten sich auch auf den Fjelden gern aufhalten, denn sie sind ja dafür bekannt, dass sie das unwirtlichste Klima aushalten kónnen und von der Vegetation kaum über- haupt abhängig sind, da sie auch in der arktischen Region gut existieren kónnen. — Warum haben sich da die Arten dieser Familie nicht in die baumlose Region der Fjelde hinauf verbreitet, sondern werden sie im Gegenteil immer spürlicher, je hóher man auf den Fjelden hinansteigt? Ich móchte die Ursache hierzu in der Tatsache erblicken, dass es oben in den höchsten Regionen an geeigneten feuchten Lokalitäten fehlt, denn zum wenigsten die lappländischen Fjelde finnischerseits sind, wie ich oben schon erwähnt habe, fast ohne Ausnahme überaus trocken und steril. Die Vertreter der Familie Achorutidae scheinen sich, so wenig anspruchsvoll sie in klimato- logischer und vegetativer Beziehung auch sind, am liebsten an feuchten Lokalitäten, sei es an feuchten humusreichen Plätzen in der Nähe menschlicher Wohnungen oder daneben an Meeresküsten aufzuhalten, wie dies aus den Vertretern der Familie bei uns zu entnehmen ist. Ich brauche als Beispiele nur Xenylla humicola, X. maritima, Achorutes viaticus, die Arten der Gattung Onychiurus, Neanura muscorum, Anurida N:o 7. 86 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. granaria zu nennen. Die arktischen Inseln und die Küste des Eismeeres bieten ihnen auf den vom Meere bespülten Uferabhüngen geeignete Lokalitäten, die in der baumlosen Region der Fjelde vollständig fehlen. o o Aus dem Vorstehenden erhellt, dass sich die baumlose Region auf unseren Fjelden von den unteren Regionen nur durch ihre ármlichere Fauna unterscheidet, ohne dass sie irgend welche neuen alpinen Formen aufwiese, die in den unteren Regionen nicht vor- kümen. Die einzige Art, die auf unseren Fjelden als ursprünglich alpin betrachtet werden muss, ist T'etracanthella wahlgreni, obwohl sie sich in die subalpine Region hinab ver- breitet hat, ja bisweilen, wenn auch sehr selten, aucb in der Nadelwaldregion (in Aus- nahmefällen sogar im Flachland, wiewohl ganz am Fusse der Fjelde)'), vorkommt. In derselben Gattung haben wir eine zweite Art, Tetracanthella pilosa, über deren Vor- kommen wir jedoch noch sehr wenig unterrichtet sind. Wie aus der Tabelle ersichtlich ist, wurde sie nur einmal auf dem Fjelde Kätkätunturi im Kirchspiel Kittilä angetroffen, wo ich sie in einigen wenigen Exemplaren auf der Grenze der Nadelwald- und der Birken- region fand. Man hat wohl Anlass zu der Vermutung, dass diese Art ebenfalls ursprüng- lich eine alpine ist, obwohl man sie ausserdem einmal — vermutlich als Reliktenform — in Südfinland gefunden hat (vgl. geogr. Teil), und zwar weil sie ausserhalb unseres Gebietes nur auf den skandinavischen Fjelden und in den Alpen angetroffen worden ist. Auf den Fjelden der östlichen Fennoskandia scheinen also, soweit wir deren Fauna bisher kennen, die einzigen Fjeldformen der Gattung Tetracanthella anzugehören und dies T. wahlgreni und T. pilosa zu sein. Von ihnen ist hinsichtlich der Verbreitung die erstere eine arktische —- subarktische Form, die letztere vielleicht eine alpine, da sie in der arktischen Region nicht vorzukommen scheint. Eine Vergleichung mit der Fauna der skandinavischen Fjelde folgt in dem geographischen Teil dieser Arbeit. 11. Myrmecophile Fauna. In der finländischen Apterygotenfauna giebt es nach unserer bisherigen Kenntnis nur zwei echte myrmecophile Arten, nämlich die weit verbreitete, fast kosmopolitische Cyphoderus albinos und die allem Anschein nach nordische Sinella myrmecophila. Beide Arten sind schon in der Reurer’schen Arbeit (1895 a) verzeichnet und als myrmecophil erwähnt worden. 1) Einmal ist mir nämlich T. wahlgreni in einigen Exemplaren in Imandra-Lappland am Fusse des Fjeldes Jousipaistamatunturi begegnet. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 87 Von Cyphoderus albinos erzählt der genannte Verfasser folgendes: „Hos oss funnen uteslutande i sällskap med myror, nämligen Formica sanguinea, Lasius niger och flavus samt Myrmica-arter; en gång i några exemplar under uppkastad fucus vid hafsstrand, men hvarest icke häller Lasius niger saknades". Seitdem ist diese Art von mir mehrmals auf meinen Exkursionen im Lande auf- gefunden worden. Sie ist jedoch keine allzu häufige Art und scheint bei uns in den nórdlichen Teilen des Landes ganz zu fehlen. Am häufigsten findet man sie auf trockenen Wiesenabhüngen, an Acker- und Wiesenrainen, unter Steinen, seltener unter und in faulendem Holz oder zwischen Baumrinde in alten Baumstümpfen, ohne Ausnahme aber in Gesellschaft mit Ameisen, in deren Nestern, wo man sie auf jene für sie charakte- ristische Weise unrubig hin und her laufen sieht, wenn man die Steine oder Balken aufhebt. Nach den verschiedenen von mir gesammelten Proben von Ameisen, in deren Gesellschaft die vorliegende Art angetroffen wurde, welche von einem guten Kenner, Herrn cand. med. Otto Werzexıus bestimmt worden sind, lebt Cyphoderus albinos mit folgenden Ameisenarten zusammen: Lasius niger (L.)FABR., L. flavus (FABR.) Mayr., Myrmica laevinodis Nyı., Formica fusca L., Camponotus Herculeanus (L.), Mayr. und Tetramorium caespitum (L.) Mark. Von dem Vorkommen der anderen unserer myrmecophilen Arten, Sinella myrme- coplhila, berichtet Reurer (1895 a, S. 23) folgendes: „Tämligen sällsynt vártiden bland myror, under stenar med Formica sanguinea men äfven under bark med Myrmica- arter. Påminner i sitt lopp mycket om föregående" (S. curviseta Brook). Es ist mir nur wenige Male geglückt diese seltene Art zu finden, teils in Gesell- schaft mit Myrmica laevinodis Nyr., teils zusammen mit Lasius niger (L.)FAsn. Dass sie eine echt myrmecophile Art ist, dürfte wohl sicher sein, da sie bei uns niemals allein lebend wahrgenommen worden ist') (Vgl. auch Axersox 1906, S. 18). Ausser den obengenannten Arten, über deren Myrmecophilie man nicht im Zweifel sein kann, giebt es in unserer Apterygotenfauna einige Formen, welche hin und wieder in unmittelbarer Nachbarschaft der Ameisen vorkommen, sogar in ihren Nestern gefunden worden sind. Nach Reuter (1895 a, S. 34) soll Campodea fragilis oft in Gesellschaft mit Ameisen z. B. Lass fuliginosus und Formica fusca leben (SAHLBERG). Auch mir liegen einige Collembolenproben in den Sammlungen W'izsrERLUNDS vor, die solche anscheinend myrmecophilen Collembolen enthalten. Im April 1897 hatte WESTERLUND bei Kuopio, im Walde zwischen Kiefernrinde, in einem Nest von „Formica sp.“, zusammen mit dieser, eine Menge von Sera buski nebst 2 Exemplaren von Tomocerus vulgaris gesammelt. In einer anderen Probe, deren Inhalt ebenfalls in einem Nest 1) Eigentümlicherweise erwähnt WAHLGREN (1906 b), von welchem diese seltene Art in Uppland angetroffen worden ist, nichts von ihrem Vorkommen in Gesellschaft mit Ameisen. N:o 7. 88 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. von „Formica sp.“ beobachtet wurde, fanden sich folgende Arten in wenigen Exem- plaren: Achorutes uniungvieulatus, Entomobrya nwalis, E. corticalis und Lepidocyrtus lanuginosus. Die Nester der gemeinen Formica rufa L. habe ich selbst in verschiedenen Teilen des Landes untersucht, um zu ermitteln, ob sie möglicherweise solche Ameisengäste beherbergten. Meine Funde sind hier tabellarisch dargelegt : 3 E 3 ; E B $ om 8 5 gi 3 5 = - Sc Sr: = 3 3 A M H HM < | > E Achorules inermis . ..... — — — häuf. — Xenylla brevicauda . . . .. . — häuf. — bàuf. E Anurophorus laricis . . . .. — — — — hàuf. Folsomia quadrioculata . .. — -— — vereinz. — Isotoma viridis . . ...... — — — — ] Ex. J ESO oho se oe. "eS e — — 1 Ex. — — Entomobrya nivalis ..... -- 1 Ex. — — = TUS XIERTRAXADMTÀ «cora c 0 9 o9 6 vereinz. — — vereinz. 1 Ex. Lepidocyrtus eyaneus . . .. — — häuf. — — Vermutlich handelt es sich bei diesen letztgenannten Arten um zufälliges Vorkommen in Gesellschaft mit den Ameisen, wenigstens sind wohl die vereinzelt in den Nestern angetroffenen Formen ganz zufällig aus der Umgebung dahin geratene Gäste. Doch scheint es mir etwas verfrüht zurzeit etwas Bestimmtes darüber zu äussern. Leider habe ich bei meinen Exkursionen meistens zu wenig Zeit gehabt das Leben dieser wahrscheinlich nur pseudomyrmecophilen Arten sowie auch der echten Vertreter der myrmecophilen Fauna — so interessant sie biologisch auch sind — in der Natur zu studieren. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 89 12. Winterfauna. Leider ist diese im Winter bei schneebedecktem Boden vorkommende Fauna bei uns wie auch anderwärts im allgemeinen stark vernachlässigt worden. Ganz zu schweigen von Werken älterer Forscher, deren Angaben sich äusserst schwer auf bestimmte Arten beziehen lassen, bietet auch die in der zweiten Hälfte des vorigen Jahrhunderts erschie- nene Literatur, die sich mit der Apterygotenfauna befasst, so gut wie nichts über das Vorkommen der Vertreter dieser Gruppe zur Winterzeit. Bemerkenswert ist, dass bei- spielsweise TurrBEres sehr wertvolles, ja geradezu grundlegendes Werk „Sveriges Podurider“ vom Jahre 1872, obwohl darin allerdings das Vorkommen, die Fundorte, und die Frequenz der Arten dargestellt sind, nichts über ihr Leben im Winter bringt, ausgenommen bei der einzigen Form Degeeria (Entomobrya) mivalis, von der es heisst: „om vintern äfven ofta på snö” (S. 40). Abgesehen von eventuellen Zeitungsnotizen stammt die erste sichere Nachricht über das Vorkommen von Winterpoduriden bei uns in Finland aus dem Jahre 1881, wo eine kurze Mitteilung von reichlichem Vorkommen einer Art (Isotoma sp.) auf dem Schnee im Januar 1880 im Kirchspiel Halikko erschien. Ihr Verfasser ist Uxo CorraAN (vel. Histor. Rückblick S. 5). Im folgenden Jahre veröffentlicht REUTER seine ersten Beobachtungen über die winterliche Apterygotenfauna. Der kurze Aufsatz „Entomologiska exkursioner under januari 1882 i södra Finland“ ist seinem Inhalt nach 8. 6 näher referiert. — In ScHörrs bemerkenswertem Werke „Zur Systematik und Ver- breitung palaearktischer Collembola“ (1893 a) ist über das Leben der Vertreter der fraglichen Gruppe im Winter sehr wenig gesagt. Nur die folgenden Arten sind kurz als auf dem Schnee angetroffen erwähnt: Entomobrya nivalis (L.), Isotoma olwacea TurnLB., I. hiemalis Scnôrr und Achorutes socialis Uzer, von denen Isotoma hiemalis als neue Art aufgestellt ist. — In Reuters spüterem, die Apterygotenfauna von ganz Finland behandelnden Werke , Finlands Collembola och Thysanura“ (1895 a) finden sich ebenfalls kaum irgendwelche Angaben über die Winterfauna, denn die eben erwähn- ten Beobachtungen Reuters im Winter 1882 sind darin gleichfalls nicht herangezogen. Die von Corzan gefundene, früher genannte Isotoma sp. ist unter dem Namen /sotoma hiemalis var. fennica Rgvr. nur miterwähnt. ; Erst 1896 erschien das erste, ausschliesslich der winterlichen Collembolenfauna gewidmete Werk ScHörrs „Collembola på snö och is“ (ScHörr, 1896 b). Diese Arbeit ist namentlich darum von Wert. weil sie eine Zusammenstellung der Angaben der älteren Literatur enthält, die überhaupt über diese Winterfauna, und zwar nicht nur über die skandinavische, sondere über die von ganz Europa, mitgeteilt sind. Es erscheint daher seltsam, das nur acht Arten als sichere, im Winter auf Schnee angetroffene Formen genannt sind: Entomobrya nivalis (L.), Isotoma viridis Bovmr. var. riparia Nic. N:o 7. 12 90 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. I. olivacea TurrB., I. saltans Nic., I. hiemalis ScHört und var. fennica, Podura aqua- tica. (L.), Achorutes viaticus Turız. und A. socialis Uzer. Als unsicher wird ausserdem Isotoma arborea DE GEER erwähnt'). In Skandinavien waren davon im Winter alle ausser Podura aquatica und Isotoma saltans beobachtet worden. Einen ausserordentlich beleuchtenden und anziehenden Aufsatz über unsere einhei- mische Winterfauna veröffentlichte im folgenden Jahre (1897) Westertunn in der finni- schen Zeitschrift „Luonnon ystävä“, worüber ein kurzes Referat in dem historischen Rückblick S. 8. Von demselben Verfasser erschien in der genannten Zeitschrift eine kurze Mitteilung, die gleichfalls unsere Winterfauna betrifft (siehe S. 8). Reuter hat desgleichen in zwei Aufsätzen (1898, 1900 a) unsere Kenntnisse über die einheimische Winterfauna gesammelt sowie in der letzteren die von WESTERLUND bei Kuopio gefundene neue Winterart mit dem Namen Zsotoma westerlundi n. sp. ausführlicher diagnostizirt und eine im Winter angetroffene Art: ^ Achorutes (Schöttella) ununguiculatus Tuzzs. anführt, die W. ebenfalls bei Kuopio beobachtet hatte (vgl. Hist. Rückblick S. 8). In der späteren auswärtigen nordischen Literatur, in Arbeiten von Scaürr, WAHLGREN, LIE- PETTERSEN und ÅGREN, kommen zu den vorerwähnten Winterarten ver- hältnismässig viele neue hinzu. In Schweden sind im Winter auf dem Schnee ausser den früheren folgende angetroffen worden: Achorutes nivalıs ÅGR., Anurophorus laricis Nic., Isotoma intermedia nov. sp. ScHörr, I. fennica (Revr.). I. tigrina Nic., I. cinerea Nic, I. arborea DE Geer, Entomobrya nicoleti var. muscorum ScHÄFF., E. arborea Turxs., Sminthurinus aureus (LuBB.). Die meisten von ihnen erwähnt ScHörr in seinen Études sur les Collemboles du Nord“ (1902). Isotoma arborea (L.) Àan. und Achorutes nivalis Àam. jedoch sind in Ares Aufsätzen (1903, 1904 a) angeführt, die letztere als für die Wissenschaft neue Art aufgestellt (1904 a, S. 126). In der Apterygotenfauna Norwegens dürften nach LiE-PETTERSEN bisher nur zwei Arten: Entomobrya nivalis (L.) (L-P., 1896) und Achorutes socialis UzeL?) als zur Winterzeit auf dem Schnee vorkommend bekannt sein. Was schliesslich die einheimische in den letzten Jahren erschienene einschlügige Literatur betrifft, so hat sich die winterliche Collembolenfauna bei uns um relativ viele Arten vermehrt. In meinem kurzen Aufsatz , Vorläufige Mitteilungen über einige neue Collembolenformen aus Finnland“ (1900) ist dies und jenes über manche unserer Winter- arten ausgeführt. So sind darin die Winterarten Zsotoma fennica (REut.) Axers. (= I. hiemalis var. fennica Reur.) und I. nivicola n. sp.”) näher beschrieben und ihr 1) ScHÖTT hat, wie es scheint, REUTERS früher veröffentlichten Aufsatz (1882 a) übersehen, in dem einige weitere Arten als in Finland gefunden erwähnt sind. Auf dieses Versehen hat schon REUTER in einem späteren Aufsatz (1898, S. 45) hingewiesen. 2) Laut brieflicher Mitteilung hat der Verfasser über deren Vorkommen im Winter in der populären norwegischen Zeitschrift ,Naturen* (1901) geschrieben. Der Aufsatz ist mir leider nicht zu Händen gekommen. 3) Wie ich später bemerkt habe, dürfte diese jedoch nur als eine Form von I. hiemalis zu betrachten sein. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 91 Vorkommen wie ihre bisherigen Fundorte aufgeführt. In demselben Aufsatz ist auch Schöttella inermis Tuzzs. als zur Winterzeit angetroffen erwähnt. In einer , Vorläufigen Mittheilung^ vom Jahre 1905 (Axzrsow 1905 a, S. 788) ist eine neue Winterart Achorutes frigidus n. sp. aus Kemi-Lappland diagnostiziert. Am ausführlichsten ist jedoch über unsere winterliche Collembolenfauna gehandelt in meinem etwas später erschienenen Aufsatz „Zur Kenntnis der Apterygotenfauna von Tvärminne* (Axzrson 1905 b, S. 17), in dem unsere winterliche Fauna um folgende, grüsstenteils mehr oder weniger zufällige Vertreter bereichert erscheint: Achorutes reuteri, Xenylla humicola, Podura aquatica, Onychiurus armatus, Folsomia quadrioculata, Isotoma sensibilis, I. violacea, I. notabilis, Isotomurus palustris, Ento- mobrya corticalis, Tomocerus vulgaris, T. plumbeus, Sminthurinus aureus. In dem letzterwähnten Aufsatz habe ich auch jene in der Umgebung der genannten Station zur Winterzeit beobachteten Arten danach zu gruppieren versucht, ob sie meiner Ansicht nach als eigentliche Winterarten oder als mehr oder weniger zufällig mitten im Winter erwachte Sommerarten zu betrachten sind. Wir sehen aus dem vorstehenden Überblick, dass die in Fennoskandia zur W inter- zeit vorkommende Collembolenfauna im Grunde recht reichlich vertreten ist. Mit jedem Jahr ist die Zahl der winterlichen Collembolen gewachsen, sodass die Menge der heute bekannten nordischen Winterarten — soweit ich bei einer Durchmusterung der Angaben in der einschlägigen Literatur habe ermitteln können — nicht weniger als 37 Arten beträgt, unter denen sich Vertreter der meisten unserer Collembolengattungen befinden ). Umsonst sucht man jedoch in der Literatur nach einer zusammenhüngen- den Arbeit, in der jene winterliche Collembolenfauna erörtert wäre, wenn wir von WESTERLUNDS obenerwähntem, an sorgfältigen eigenen Beobachtungen reichem Aufsatz absehen, der leider in seiner fremdsprachigen Gestalt und da er in einer populüren Zeit- schrift erschien, nur wenig hat bekannt werden können, denn Scnórrs Werk „Collem- bola på snö och is^ enthält, so wertvoll es an sich ist, nur Angaben über sehr wenige Arten. Da ich selber in den letzten Jahren vorzugsweise in der Umgebung von Helsing- fors und Sortavala, einigermassen auch bei der Stadt Joensuu, zur Winterzeit Samm- lungen und Beobachtungen über die winterliche Collembolenfauna angestellt habe und mir ausserdem verhältnismässig viele im Winter gesammelte Proben von verschiedenen Personen aus verschiedenen Teilen Finlands zugegangen sind, habe ich die bei uns im Winter, während der Boden mit Schnee bedeckt ist, angetroffenen Arten im folgenden in Form einer Tabelle aufgeführt, aus der ihr Vorkommen, ihre Frequenz, der Minimal- würmegrad, in dem sie gefunden wurden, sowie Angaben darüber, ob und wie allge- mein sie im Sommer vorkommen, zu ersehen sind: 1) Nebenbei mag bemerkt werden, dass zu diesen bisher aus Fennoskandia verzeichneten Arten in Mittel- und Südeuropa sowie in Nordamerika einige weitere Winterarten, namentlich aus den Gattungen Achorutes und Isotoma gefunden worden sind. Näheres darüber bei VOGLER (1896), CARL (1899 a und 1901) und Forsom (1902 a). N:o 7. 1917 spewotu '(SOON pun NET ‘MZ yarpıeds PIEM ‘SIOJSUISIOH 'N 030jnoov4punb DUYUOSIO,T 22 "qM pun ‘N ur ON oSrurq qridy- zie 900 "qn £0 III '8 au az mw] waayostd a 819140] sn.ıoydo.mu uoj[ss 'opurgy pun Soo 'qne'q 'uoju»op T ES STE d "MZ -pI£AA 'SIOJZUISJ2H ^^ RES 2 VALER B UE ENS NA DEGREE PER j DE 90 I ‘0€ yaıyds | usupora AZ PIEM ‘S10JSUISIOH "N 19140] u 14 PIEM 2 900 ‘qu £0 AI £I E opurny ‘MZ -U19 J9TM 's10J2UIS[O]I "N * 2449mDqsmpAo DBLQUNT LAN 2 "yorpreds opung "MZ 9pe]y o5Tu Dog + 10 "AI '8 « opung ‘MZ -UI9JIY en "qu ttt t8mqnjowun 'O -19 SIOJSUISPH Toq yany — Trudy —zaey f Isa 2 0&0 'qu £0 AI' er : opung ‘MZ -U19 JOTM 's10]guIs[9H "N pou DE UT DE (TV) Sueqqu pn 22 900 'qu €0"AI'ec i: que] ‘MZ -PIEN 'uurdmA[ ^N SNIDULAD snıinnphuo CM V) 29 ó 16 "AI 0c g 2pUTY ‘MZ j PIEM ‘ordony 'qs *' WmAooSnut DANUDIN CM V) Zuey Rh, I à 16 NI '€6 = que] ‘AZ -ŒPIEA ‘ordony ‘qs DJ98100]2 DISNUNT PIEM 9 & £0 AI '€I E apury ‘MZ -UI9J9TM 'S10]2UTS[9H "N ttttt * ppnpoaa4Q "X. JS bio Re & 00 AI FL = Jgesqs 1ojun x (TV) PIEM "ofot 'qy A = 2 & €0 ‘AI TG HIZUTIIJA 2pPUTH ‘MZ AI ‘SIOJSUISIOH ^N ttttt st pupa x 'Sf'V] (e0'AITC) song aoyum MH COH) Dto ona : 9 Words de we SUUTLUIBAL, n es & 0 AI 0G -[UEZ yy99.1 uasS[V ‘MZ uaspAd ‘SIOJSUISIOH 'N DJONUNY Xx SME ER FRAN “o18[ duo x 4 M PIE -snenoSunfzuer) ‘J[LU9S "n u[9peN Jun x " x fr LL é GA ; 2 128 jsrour Tn ENG DEI Ben ER Dot + 90 IX '6I x U9JUITA 'BIeABLIOS "TM pyvuo.nwm vjfruox “MU9JUOIA WOUTD UT 2067-9067 J9]UuTAA ui[ uospoy 35 ; 099 + 10 "III ‘0€ : SOON ‘MZ -PIEM "B[IBAB]IOS "IM ne TOS ULL UB p (9r 'S 8681 ‘HALAAU ISA) USSBL CM V) e d : Lr uosrup WoEUu oque uoqs ouai | D — Z6 I '6 qorpreds opung ‘MZ PEEM ‘ordony 'qs snypumaabunun 'F 9rp U9JUIBMIO JU9UI{S ouruZz sup CM CY) Dot + L6 NI'L Woro4[q8Z X |prpeauaojory 'ordonyqs DER ES CES ME: — '9euqos pro^ a jne 1917 Jyeyuassew uo[I9ASIq *'s[eur, | 900 "qn c0 II 9c qorreds x -uojqorjJ's10g2uts[aH "N 57/1100 -Iy9W '"pue[dde'T — [uypns Trudy —AoN/ " T CS NI E ö ‘£8'AI OI . x 'BIÄXUBPOS "ura ttttttt snp] y LOL (TT 'f ^V) Jon ELA M orn 5 1 9,0 'qn €0^AI FG -[4UZ 14991 Fuel ‘MZ -S9199]V ‘OUUIUHIEAL 'N 149)mo4 "y SE 000 qu $0 III '8 ; apury ‘MZ PIA. 'S10]2UIS[9H "N toco "SRI $29n40197 CT ^v) jdums EC) 900 "qu CO "AT EG gezure19^ x -uoyag (SUUFULIBAL "N pongonbv DANPOT | | uoWuoto[219p | ,pun pur (SI) JOUUOG UII "^ 's'n zuonberg ‘uouuo injeredurep | wnye zuenbary a ae 9euqos epeaspun,g 2 a mV q3zmu»san zuenbozjq -IOA Jeqn uedunseuro(p pun uou injeredure[, 103SSLrperu req Sunjqoeqoaq -WONION I9TUTM WI ueauuoxioA 299 29 »auyag jne) | 191) s[puroru :wqorpreds ‘opury pun sooy »| "que uaqmosraz 'puve[ugpuS -qridy— uv "9eugos jme ro1j speworu 'qnv'T pun SOON) aajun uoj[9s jqoru uas[oq June pun up | -TEM ur Tuy[onw pun -pus -pidy— uf | qne7] Joyun 1o85nuW 'oouqos jnv 3[9ZUT9.I9A > pun uoj[s qug[9]]N —pus Tdy—AoN/ "pozura1oA 'opury 19PO SOON pun] | qne’] ‘MZ jzjnuosos .1o9gnuu 'oouqogs ne) To4p U9yos Tug[pontN—pnus Trudy “son! “yarpıgds jsrour *j[rqos ‘Jo8qe OI 39jun. gor[uuo.28 ‘OUI > Jne ro1jp zuud uoj[os "[ugpns Trudy ZA f "Hp?zura494 S]91s 'eauqos| Jne reip uoj[ps qos ‘SOON pun qngT uoqosraz "ugpontN — pus — qudy—zaew / "qQaruoror uot -[os 'uojqoo[j JoSqe ‘MZ SIT] 'oouqgog uw 1917 jsur Tqugpontx — pns. Tady— ox) "p9Zure-194 | | mu SI9]S med ‘MZ U9][9s 'oouqgos juu 1917 jsTour *puepdde7] —[urpns Trad y—AoNÍ "qQ»reu[quez Jy991 pun Syney 'o»ugos nel 1915] 'pue[dde'[ srq qugpus -qridy—AoN/f “yaıpıeds jspour ‘ANT ‘MZ uoj[os ‘oouyrs\ jung 1917 q[ug[opn pun -pns zie —AONS | "Qomuorea uoj[os 'oouuoS ne Tod ST] | ‘apuıy pun sooJy UOUPSIMZ SI] 'uoj[9s ; 1goru'puepdde sq qugpus Trid y —zix "SIT BE 9ouqos NE JJeyquossuu — qoruororjjo pun Syney ‘pugpddw]siq [uypns Tridy—AoN J 'CXH DV uojo.rosue (60 TII '$) S10]guts[9H 194 qon y / -n[pour uappfa uouosrpuv[ddu[| uop mv| "puoururos.r0A qot[Q9r9.r ]JO "m 'S n u.I9p[9,T > June ‘u9$9 A\ T9q UIO9p[EAA ur "PUBTUUOIN | pun -pns ur Syney qoruorz -[nidy— uef. "IM n'N uroouqos jnu 1917 U9J[9S *uojqoop T punsooJyuoqosraz sppuriqo]y ‘AY - ue f "qoro4[qu9z JU921 Bel CT ‘usypedsuspury ur uoj[os 'oougos ne 1917} ISTN "puep[dde'q[-[ugpnus -qridy —oN "sr ng IPS peururo *apury 'n qne "zY "GV pun'N ur ofen 92rurg "[Ldy—ziepy Dog + D08 + NT TO Ar DEE + Do + DT) + 000 qu 9«(4—9) + 900 qu 90 IX '0c £0 IIl '8 S0 "AT £c £0 HI '0£ 00 AI TI 90 I '€l JO "AT 8-4 £6 II SG 90 TX $86 c0 19 90 I '0g CO AI Tc 90 TIX 9 90 IX ZT £0 III 8 DIT 90 "I ‘0€ €0 AI "Ic c0 IIX '9I £0 III '8 ypıpıeds M9zurad9A yorıızds jo9zuro19A Qqoror -TYBZ 1q221 reds J[PZU1919 A qoroa -TUUZ 1q924 JOZUT910 A Uoto1 -[UUZ 14901 JPZU1010 4 que] ‘MZ soon ‘MZ que] ‘MZ SOON ‘MZ U9BI9MZ -umeg] 1o9jun SOON ‘MZ qnv'T ‘MZ x XX NUE EX PIEM -uop[r ‘SIOJSUISIOH 'N CH ^N ‘0) SAM "HCISNIAM ^N PIEM *s10gSuts[oH * pre -ul9J9rM 'SIOJUISI2H "N suvyqe -PIEM Cu[uAU]IOS "IM Sueyge TPIEAA BIBABLOS "IM pre -uojqor 'sao]surs[oH ' (CET VI Jdums -UOX.II([ ‘OUUTULIEAIT 'N Suryge -PIEM ‘UIUABJIOS "IM (Car NO) 2So1MJduns *oforT "qv Ca "8D vapunfs : PIEM -UI9JoIH 'nusuoof 'qy CM ^V) Sue -GUpIEMN ‘ordony "qs sueyqu -p[£AA 'BIBABMOS "TM CS f V) PIEM -Uul9J9orM ‘oodde ‘es sueyqe -PIEM ‘SIOJSUISIOH 'N (TV) on -29$S 'ouuruLmA] | suvyqe -PIEM ‘UIBAUHIOS "TM Sueyge -PIEM 'BIBABHHIOS "TM pre -uo3jqor, ‘SIOJBUISIOH ^N CH a) uosnq -osuoprq "gopunfs 'N Suuuqe TPIEAA ‘SIOJSUISIOH 'N ("I "V) uosnq -98[9SEH '9UUTULIUA T, 'N CS "f ^V) PIEM -uiojory 'oodde' ‘es PIEM 'S1078u1ST[9H * 2771071121650) " njnosvJiQ 0112520410) ttt 8noqunjd. I " sımbna $n4920uL0, " 814snjod. snanuog08T trn tgipqnjow T t : punis "TEA ttt ADO T puma STI mE 1010/27; nun ane ttt t * $u8989814D T »e-e e 6 D 0 GEO JT tt gmqisus T tcc t qpung4ojsaa, T "t * 949419. DULO0ST "uoj[ss 1q9s — II 'uoj[9s — I'Syneq yYarWuatz = + fupsuro8 — 999 ‘SYNEU Ay9s = 29 ':Sgneq = 9 ‘emo W ^O = U 'W'O :usupungs'N —'S'N 'pIeAUug'H M = WH'H'W :49 mou orzug = "uu :punpijsoAA stmy = "M "V :deuj'T 1opusxo[y = "^v ísntueAJDS fv — 'S f'V : Zueyge ; ! Di — 90 I "0€ Mezuro19A que] ‘AZ — sspe ROME ae os ee — = rirqpsurouo[réj33qu LU adv sproytoistour L aaa Stat pun PACA EE cst: Bus mv Tex sper Tugpns 'Tdy—urf 0 ‘qu CO "AI IG Words soow soqun | X | -95I95UH Pd NT: c7 -sno4np. Snuymuyyunus -soow pun De — 90 I '0g Mezure19A que] ‘MZ — | PPM '810J8UIS[OH 'N ART EE ZZ = que] ‘MZ Syney {SI pun oougos me I CH ON 0) . MEE ILU ELE UT pos SURE I. xus MAN geb v REN | SL I "QT 9er ], I "Ste; , *qne'Tq talis speurıyaur *oouqos E € utm " -umeg | pren RICO "N om ho. snaskvopida 29 191J SIBWOIN "[ug[ontN— pus Tudy —áoN/ 900 ‘an £0 III 8 l9]un n : A snauvpha sm pidary : "uor[q9Te.r uo[roMstq AE qne] pun apurq ‘MZ SIOJSUIS[OH pun CM ^V) DIEM 2 ordony req ope azrure 'j[ozure19A oeunog 00 16 AI '€ S x -ui9jorg ‘ordony 'qs H9 HO eo mU OU DOE EDS] jne ordony req [BUrRMZ quy ‘ZIEH : : UEUQUPIEM OUT uu j[9ZUI9I9A ;oxgouqoaq' gost | DET — 90 IX ZZ 3ozuro10A x -PEM ee "Ix eet pouadns * mq "qui9AoN opu;q ure Suv 93v], oSruro sums 9 2 VED : : = 9. 4 urouo[[Ejo$ qosrip JNE BIBABLIOS 104 In^ "9euqos ne 1917 s[puroru oraeds] Du + 90 ‘TX '9L « opury 'Mz = pus a "IM PE AD I 'uoypedsuopur] ur pun opurIuneg ‘MZ i : 5 : 40Q4D "p ope ofrurg quuiennx—pns Tudy—aox/ Sueyqe DIE — 90 I 0€ = qneT ‘MZ = -PIEM “SIOJSUISIOH 'N OO OQ D Xr C. Ove eu weuegjosqe ut 'epuni pun Dora TAL ade CH I) DI 9 TREA teqosrAz." ueyos. Jor SOUMIS mie | 000 un €0 IX '0c Worreds -uejQonq ur | — | -ueygpnq "*Wepunfs NÅ + +: > + sqpouaoo mp TJ STELUOIN ‘TUUOHIN—PNS "THdy—AoN Wored À CUN '9) Sem di Ox + c8 I'€r -[yez 14001 |,1047n} puurq“| X SSOTAN HEISELEH Ness > 089008nu0] TT (UN j D + c8 IST LOJEL I LUE x ae "N — — — "n "[ ‘V) Jdums 000 ‘an <0 ‘AI TG x "n PIEM "'ouuruLmgAqT, "N — — — "qneT pun soo ‘MZ qoreupjez pun Syney juoar 'esuuyos ne) ios Ta u -MZ = N RDS " Jem) CR NONIS Ro or: 90 0€ que] ‘MZ saojSurs[oH 'N | * umuoosmu "eA. 2990024 "TF "Ho9I93]WEZ ‘MSI 'qneT ‘SOON ‘apury ‘MZ JUAN 22 A 9503 STE SOU UOS JS Baron men DEP — 90 IIX T 3[ozuro19A x -u9]uorjq res "IM eet ttn SYDMU "m Jos -pus[dde] —' [ugpns [Lidy —'AON ; i Y Er (CA Vv) RE - E B 00 AI TI a dU pre^uojqor4 'oforg 'qv oci — = — d3p uoj[edsuopury ut Cmn SE ERES ed n ex A ‘ordony 'qg 0.0 B4 f. 2 uej[os IY9S TUJIONIN—PNS ‘IHdV—"AON D09 — 16 II '€c Wqorreds Spur ‘MZ Sau DDULDADUL DAIGOWOFUH soon pun qneg) | 987 90 "I ‘08 ö qnvT ‘MZ — | FN CESNEPREIONITSD ume nee eo oo oe = "AZ qompuru IJUTM uozuegs uop :oauqmos pre 29 JnB j[9ezura194 uoj[9s ]uoru SUTUNIX pun Dof — 90 IX '6c j[ozurod9A^ SE -U9JU9T,] 'BIBABLIOS "TM i dri RT suoosoapj/ 'O ISŒOH wu qugp[9nrN—pus THdy—AoN U9U919[819 i ES (STA) IOUWOS ult "^ 's'n zuonberg *ueururox injeredurag | twunyect zuonboiq pu QUE op[easpun;q zuonbor y a musen i -IOA 10QN uescunsIoultdq pun uou 1njyeredureg, 1e3sSrtrperu req Sungqoeqoeq -UIOXIO A in + I9JUTM UI uswuwwoyaor Die Apterygotenfauna Finlands. 95 Bis auf zwei Arten (Achorutes nivalis, Isotoma arborea) sind bei uns in Finland alle auch sonst in Skandinavien im Winter beobachteten Arten sowie dazu eine ziemlich beträchtliche Menge anderer angetroffen worden. Schon beim ersten Blick auf die Tabelle macht man jedoch die Bemerkung, dass die überwiegende Mehrzahl der bei uns im Winter angetroffenen Arten ebenso allgemein, ja sogar allgemeiner, in der warmen Jahreszeit vorkommen. Dürfen sie unter diesen Umständen als Angehórige der Winterfauna angesehen werden? In manchen Fällen ist es sehr schwer auf diese Frage eine bestimmte Antwort zu geben. Doch werde ich sie im folgenden auf Grund der Angaben, die mir über ihr Vorkommen wührend des ganzen Jahres bei uns in Finland vorliegen, in verschiedene Kategorien zu gruppieren versuchen in der Weise, die ich schon in meiner Arbeit über die A pterygoten- fauna von T'várminne (S. 17) angedeutet habe. Neben exquisiten Winterarten, d. h. solchen, die nur im Winter auf dem Schnee anzutreffen sind, kann man einige solche finden, die, so allgemeine und ausgiebig vorkommende Vertreter der sommerlichen Fauna sie auch sind, doch der Winterfauna zuzu- zühlen sein dürften, da sie sich háufig auf dem Schnee zeigen und auch Kültegrade gut aushalten. Hinwiederfindet man andere — und zu diesen gehórt unstreitig die Hauptmasse —, die bei milder Witterung im Winter erscheinen und dann allerdings bisweilen vereinzelt, ja auch reichlicher auf dem blossen Schnee, aber unbedingt am häufigsten gegen Kälte geschützt, je nach ihrem Aufenthaltsort im Sommer, bald unter Laub oder Moos, bald unter der Rinde an vermodernden Baumstümpfen anzutreffen sind. Und schliesslich begegnet man zur Winterzeit typischen Sommerarten, die an ihren Zufluchtsorten, namentlich unter Rinde, bei milder Witterung für einige Zeit erwachen, dann aber in dem Grade gegen Kälte empfindlich sind, dass sie ihren Unterschlupf kaum je verlassen, um auf den Schnee zu gelangen. Die zuletzt erwähnten scheinen eine verbindende Übergangsgruppe der Sommer- und Winterarten zu bilden. Deutliche Grenzen lassen sich jedoch natür- licherweise zwischen den genannten Gruppen, zumal zwischen den beiden letzten, nicht ziehen. Typische Winterarten, die bei uns am ôüftesten oder bloss zur Winterzeit (aus- nahmsweise im Sommer) beobachtet worden, sind nur folgende : Achorutes frigidus Isotoma fennica A. socialis I. intermedia Isotoma westerlundi I. hiemalis. Zu den Vertretern der Winterfauna gehören auch die folgenden Arten, die bis- weilen und recht zahlreich auf dem blossen Schnee bemerkt worden sind, obwohl sie bei uns auch im Sommer vorkommen : N:o 7. 96 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Isotoma olivacea Isotomurus palustris I. violacea Eintomobrya nivalis I. viridis und ? Lepidocyrtus lanuginosus var. riparia Sminthwrinus aureus f. principalis. Alle übrigen dürften mehr oder weniger zufällige Arten der beiden letzten Kate- gorien, sommerliche Gäste in der winterlichen Natur sein. Einige scheinen jedoch der Kälte ziemlich gut zu trotzen, und sie sind bisweilen, wie wohl selten, sogar auch auf dem blossen Schnee angetroffen worden. Im einzelnen giebt die Tabelle über ihr Aufschluss. Unter den eigentlichen Vertretern der winterlichen Collembolenfauna stellen also die Arten der Familie Æntomobryidae unbedingt das Hauptkontingent, und am reichsten ist durch Arten repräsentiert die Gattung Zsotoma, der nicht weniger als 7 Arten oder über 50 ?/, aller eigentlichen Winterarten angehören. Am meisten aber fällt in der Zusammensetzung dieser Winterfauna der Umstand in die Augen, dass die Gruppe Symphypleona darin nur durch eine Art vertreten ist und auch unter den zufälligen Arten keine weitere hinzukommt. Es steht dies in schönster Übereinstimmung mit den früheren Befunden, denn, wie wir uns erinnern, sind gerade die Vertreter dieser Gruppe in der arktischen Fauna am dürftigsten vertreten, und auch in unserem Lande zeigen sie sich durch ihr Vorkommen als am allermeisten von den äusseren Verhältnissen abhängig. Werfen wir einen Blick auf die Tabelle der Winterfauna, so sehen wir, dass verhältnismässig wenige bei einer Temperatur unter 0? C angetroffen worden und noch weniger alsdann auf dem blossen Schnee vorgekommen sind. Zu den letzteren gehören ausschliesslich die eigentlichen Winterarten, diese aber sieht man auch oft bei einer Kälte von — 2°C bis — 5° C, seltener bis zu — 6° C'). Je höher die Temperatur bei milder Witterung im Winter steigt, desto mehr zufällige Arten zeigen sich, bis sich bei länger andauernder Wärme die Artenzahl schliesslich eventuell auf eine beträchtliche Menge beläuft. Und zwar ist das Vorkommen dieser Arten nicht besonders dadurch bedingt, zu welcher Zeit das warme Wetter im Winter eintritt. Denn mitten im Winter, im Januar und Februar, findet man sie fast ebenso wohl wie im Vorwinter oder gegen den Frühling zu. Doch habe ich die Beobachtung gemacht, dass erst eine längere Zeit fortbestehende relativ hohe Temperatur die eigentlichen Sommerarten mitten im Winter aufweckt, während im Vorwinter und gegen den Frühling zu schon eine kürzere und verhältnismässig geringe Erhöhung der Temperatur genügt, um eine Menge Arten in Bewegung zu bringen, ja auch auf den blossen Schnee zu locken, die sonst durchaus keine eigentlichen Wintertiere sind. Ich habe dies besonders im vorigen Herbst in Sortavala deutlich bemerkt, wo ich auf dem blossen Schnee, einige Male sogar bei 0° © 1) WESTERLUND hat einmal ein einzelnes Exemplar von I. hiemalis bei — 6° C auf dem Schnee ange- troffen (1897, S. 42), und dieselbe Beobachtung habe ich selbst bezüglich derselben Art und 7. fennica voriges Jahr in Sortavala gemacht. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 97 lebhaft umherspringende Exemplare der Arten Entomobrya superba, Orchesella flavescens, Tomocerus vulgaris und T. plumbeus eingefangen habe. Am ehesten scheint das Vorkom- men sommerlicher Arten davon stark abzuhängen, wie dick und wie dicht die Schneedecke ist. Denn nur die eigentlichen Winterarten, die Vertreter der beiden zuerst erwähnten Kategorien scheinen ganz unabhängig davon vorkommen zu kónnen. Die letzteren habe ich sogar auf 1 m dickem Schnee angetroffen. Die sommerlichen Arten dagegen scheinen nicht in annähernd demselben Grad das erstaunliche Vermügen zu besitzen selbst in dicken und anscheinend sehr kompakten Schnee einzudringen, das für die Winterarten so recht charakteristisch ist"). Anderseits bin ich auch bei Frost nach mildem Wetter auf tote Exemplare sommerlicher Arten gestossen”): Dass die Schneedecke den Winterarten dagegen die beste Zuflucht gewährt, nicht nur, wenn die Witterung zu kalt wird, sondern auch bei drohender Gefahr, habe ich unzählige Male beobachtet. Speziell ist mir dies bei Zsotoma fennica aufgefallen. Sowie sie merkt, dass sich die Schneedecke bewegt, und besonders, wenn man sie mit dem Pinsel berührt, krümmt sie sich zusammen und lässt sich augenblicklich in irgend ein Lóchelchen fallen, um sofort zu verschwinden. Diese Behendigkeit ist mir niemals bei Sommerarten vorgekommen, wenn sie auf dem Schnee gefunden wurden. Bei kälterem Wetter habe ich sie hinwieder mehrfach beweg- lich oder erstarrt tief in der Schneedecke angetroffen. Bemerkenswert ist übrigens, wie die Winterarten sogar unmittelbar nach starkem Frost bei plötzlichem Eintritt milderen Wetters auf der Schneedecke erscheinen können. So erhielt ich von Herrn Dr. Exzıo REUTER eine Winterprobe zur Bestimmung, die am 1. Januar (1906) auf dem Pfarrhof von Sjundeå (N.) auf dem Schnee entnommen war, als das Thermometer + 2°C zeigte. Am Tage vorher war es — 19°C gewesen, d. h. eine für das Klima Südfinlands ziemlich beträchtliche Kälte. In dieser Probe wurden folgende Arten gefunden: Zsotoma olivacea (zahlr.), I hiemalis (mehrere Ex.), I. inter- media (mehrere Ex.), I. viridis (wenige Ex.) und Entomobrya nivalis (einige Ex.). Sehr unvermittelten Wechsel der Wärme halten jedoch auch die Winterarten nicht aus”). Was die Frequenz der bei uns im Winter angetroffenen Arten anbelangt, 1) Zum Beweis dieser Behauptung will ich eine Beobachtung während des vorigen Winters anführen. Mitten am Tage fand ich nämlich beim Eintritt der damals schon über eine Woche dauernden, aussergewóhnlich warmen Witterung zu Ende des Novembers in einer etwa 40 cm dicken, recht dichten Schneedecke auf einem Felsenabhang beim Aufgraben der Schneehülle unmittelbar am Erdboden eine Anzahl Exemplare der folgenden Arten: Lepidocyrtus lanuginosus und Entomobrya micoleli var. muscorum, welche lebhaft hüpften. > 2) Im Zimmer konnte ich sie nämlich nicht wieder beleben. 3) So nahm ich an einem Tage von den ins Zimmer gebrachten Winterarten /soloma fennica und I. hiemalis einige Exemplare und brachte sie bei — 9°C auf die Schneedecke. Da erstarrten sie auf der Stelle und kamen, allmählich in Zimmerwärme zurückgebracht, nicht wieder zu sich. Im Zimmer, wo ca. + 17°C waren, schienen sie sich dagegen wohlzufühlen, ja ich hatte sie etwa 2 Wochen in einer Glasflasche, auf deren Boden Moos gelegt war, doch starben sie schliesslich, offenbar infolge von Feuchtigkeitsmangel, da ich es unterlassen hatte das Moos rechtzeitig mit Wasser zu tränken. So vertra- gen also auch die Winterarten einen verhältnismässig hohen Wärmegrad. N:o 7. 13 98 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. zeigt sich allerdings zwischen den eigentlichen und den zufälligen Arten im allgemeinen ein merklicher Unterschied. Die meisten Winterarten, besonders Achorutes socialis und Isotoma fennica, sind bei uns hin und wieder in ungeheuren Mengen, geradezu massen- haft gefunden worden, sodass sie auf dem geschmolzenen Schnee literweise gesammelt werden konnten. Sie haben den Schnee bisweilen kilometerweit bedeckt, sodass man tatsächlich im eigentlichen Sinn von „schwarzem Schnee“ hat sprechen können [vgl. Corzan (1881) und Reuter (1900 a, S. 129)]. Aber auch die anderen Winterarten, wie Zsotoma hiemalis, I. westerlundi, I. olivacea, mitunter auch Zsotoma viridis und Ento- mobrya nivalis kommen recht zahlreich vor, obschon sie nicht gerade massenhaft beobachtet worden sind. Ich selber habe die Winterarten leider niemals in ihrem ganzen Reichtum gese- hen, sodass ich nicht von eigenen Erfahrungen in dieser Frage sprechen kann, obwohl ich alle bei uns auf dem Schnee gefundenen Arten selber in der Natur beobachtet habe. Sie sind dabei jedesmal nur verhältnismässig spärlich aufgetreten, sodass von schwarzem Schnee nicht die Rede sein konnte; die Exemplare haben mehrere Zentimeter von einan- der entfernt gelegen, wenn ich ihnen in grösserer Menge auf dem Schnee begegnet bin. Das Massenerscheinen ist unbedingt als eine verhältnismässig seltene Ausnahme zu betrachten. Auf Grund meiner eigenen Erfahrungen kann ich jedoch sagen, dass die eigent- lichen Sommerarten, wenn sie auf dem Schnee auftreten, noch spärlicher, oft auf weiten Strecken nur in ganz vereinzelten Exemplaren erscheinen, wiewohl namentlich während der Schneeschmelze im Frühling bei starker Sonnenwärme Ausnahmen vorkommen können. Dieser Artengruppe gehört, wie ich früher schon hervorgehoben habe, die grosse Mehr- zahl der Arten der Tabelle an. Es ist ja wahrscheinlich, dass die letzterwähnten bei Eintritt milderer Witterung aus ihrem Winterschlaf erwachte Individuen sommerlicher Arten sind, dass sich die ersteren aber, die eigentlichen Wintertiere, im Laufe des Win- ters bei günstigen Temperatur- und Nahrungsverhältnissen so zahlreich vermehrt haben. Wie kommen nun diese in grossen Massen auf dem Schnee auftretenden Winter- arten auf den Schnee und das Eis? Wie einige Forscher vermuten, bringt sie der Wind mit (vgl. Wanteren 1906 a, S. 34—35). Ohne leugnen zu wollen, dass der Wind in manchen Fällen ihrer Verbreitung auf offenen Flächen Verschub leisten kann, bin ich der Ansicht, dass W. demselben eine zu grosse Bedeutung beimisst, denn, . wie ich selbst beobachtet habe, ziehen sich die Winterpoduriden bei windigem Wetter in die Poren der Schneedecke zurück, um darin Schutz zu suchen (vgl. Reurer 1900 a, S. 129). Ich bin geneigt WrsrERLUNDS Vermutung (1897, S. 43) zu teilen, dass sie in gewöhn- lichen Fällen laufend und springend Wanderungen antreten aus dem Wäldern nach den WESTERLUND hat ähnlich ein interessantes Experiment gemacht, das er in seinem Aufsatz in „Luonnon Vstävä (1897, S. 31) referiert. Er sagt hier: „Ich hatte von der Schneedecke eine Anzahl Exemplare eines Schneeflohs, Isotoma hiemalis Scuört, aufgelesen und sie etwa zwei Tage in einer Glasröhre aufbewahrt, worin sie sich wohlzufühlen schienen. Ich brachte sie dann bei — 7°C direkt auf die Schneedecke hinaus. Sie zogen den Leib in einem Bogen zusammen, die Beine krumm und erstarrten sofort. Als ich sie dann nach einigen Stunden zuerst im Freien langsam zu erwärmen versuchte und sie danach ins Zimmer brachte, erwachten sie nicht mehr, sondern blieben tot und schrumpften nach einiger Zeit eingetrocknet zusammen.“ Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. "m. 99 Waldründern und von da nach offenem Gelände. Wenn sie hier mehr Nahrung — mikroskopische Algen, Pilze u. s. w., die auch auf dem Schnee vorkommen — finden und wenn die Individuenmenge auf ungeheure Massen steigt, sind sie sowohl in den Wäldern als auf den Feldern anzutreffen. Man hat auch angenommen, dass die Winter- arten von den Bäumen auf die Schneedecke herabfallen, diese Vermutung aber hält gewiss nicht stich, denn nie habe ich sie oben in Bäumen gefunden, obwohl ich danach gesucht habe. Diese Vermutung schreibt sich wohl von der Tatsache her, dass man den Tieren oft unter Bäumen auf dem Schnee an abgefallenen Flechten und Nadelzweigen sowie zwischen Zapfenschuppen begegnet, wo sie — namentlich gerade die Sommer- arten — Schutz und Nahrung suchen. Wo bleiben aber die Milliarden Individuen von Winterarten, wenn der Sommer kommt, von den Winterarten nämlich, die im Sommer kaum je zu sehen sind? Es dürfte wohl gewiss sein, dass sie allmählich schon im Frühling nach dem Abschmelzen des Schnees, sobald sie für die Vermehrung ihrer Gattung gesorgt haben, zugrunde gehen, denn sonst hätte ich unbedingt auch einmal im Sommer auf meinen Exkursionen in den- selben Gegenden, in denen ich sie im Winter auf dem Schnee beobachtet habe, antreffen müssen. Ausnahmsweise ist allerdings z. B. /sotoma fennica in einigen Individuen während des Frühsommers gefunden worden, aber das ist ja belanglos gegenüber der Allgemeinheit, mit der sie zur Winterzeit auftreten. J/sotoma westerlundi ist desgleichen hie und da in unserem Lande einigemal im Sommer gefunden worden, und zu beachten ist, dass die meisten sommerlichen Funde aus Lappland stammen und dass die hóchste Exem- plarzahl gerade dort im Sommer beobachtet worden ist. Auch I. hiemalis hat man einige- mal in Lappland zur Sommerzeit angetroffen (Reurer, 1895 a, S. 27). Eine Tatsache, die gleichfalls dafür spricht, dass die zuletzt erwühnten exquisiten Winterarten mit dem Anfang des Sommers zugrunde gehen und nur die Eier sich den Sommer über erhalten, schliesst die Beobachtung ein, die ich im vorigen Herbst in Sortavala im November nach dem ersten Schneefall machte; ich traf damals /sotoma fennica, die anfangs die einzige auf dem Schnee vorkommende Art war, nur in gleich grossen, sehr kleinen, halb aus- gewachsenen Individuen und erst erheblich später in Individuen, die ihre volle Grósse erreicht hatten. Leider fehlen jedoch weitere Beobachtungen über das Vorkommen dieser typischen. Winterarten während des Spätsommers. Aus dem Vorkommen der Sommerarten im Winter ergiebt sich mit Bestimmtheit, dass mindestens diese Arten unserer Apterygotenfauna in ausgewachsenem Zustand über- wintern. Doch findet man bei länger anhaltender milder Witterung im Winter neben vollentwickelten auch ganz junge, eben ausgeschlüpfte Exemplare von einigen Arten, wie Lepidocyrtus lanuginosus, L. cyaneus, Entomobrya nicoleti, E. marginata, Tomo- cerus plumbeus, Folsomia quadrioculata, Xenylla sp. u. a. Es scheint demnach, als ob auch diese Arten, teilweise im Eistadium, überwinterten. Oder wäre es denkbar, dass bei diesen Arten im Verlauf des Winters während einer längeren Wärmeperiode Kopulation und Eierlegen stattgefunden habe? Es dürfte unter diesen Umständen gewiss N:o 7. 100 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. sein, dass die meisten Æntomobryiden und sicher die meisten Achorutiden den Winter grösstenteils in ausgewachsenem Zustand überdauern, dass aber fast alle Symphypleonen (abgesehen von Sminthurinus aureus f. principalis) im Eistadium überwintern. Dass die letzteren beim Eintritt des Winters wirklich sterben, nachdem sie sich ihrer Eier ent- ledigt haben, wird nicht nur dadurch bewiesen, dass sie niemals im Winter anzutreffen sind, sondern vor allem dadurch, dass man sie, wenn sie im Winter oder Frühsommer zum ersten Mal auftreten, anfangs ausschliesslich als junge Individuen wiederfindet. Den Sminthuriden gesellt sich in der gedachten Hinsicht mindestens eine Æntomobryide : Tomocerus longicormis hinzu, die erst später zu Beginn des Sommers, zunächst nur in ganz jungen Individuen erscheint. Meine Beobachtung über die letztgenannte Art bei uns in Finland fällt vollständig mit der von PmurrrPTSCHENKO in Nordrussland über dieselbe Art gemachten (1905 S. 7) zusammen. Der genannte Autor konnte jedoch bezüglich dieser Art so wenig wie für Allacma fusca, deren Entwicklung er gleichfalls studiert und von der er ebenfalls im Frühling nur junge Exemplare gefunden hatte, feststellen, ob bei diesen Arten die Hier oder die vollentwickelten Individuen selbst überwintern. Diese Frage habe ich sonach mit Sicherheit entschieden und ich betrachte als ausge- macht, dass sie wie die übrigen Symphypleonen im Gegensatz zu den meisten Aptery- goten im Eizustand überwintern. Allgemeine Erörterungen über das Vorkommen und die Lebens- bedingungen der finnischen Apterygoten. Im folgenden werde ich in grossen Zügen die Ergebnisse darlegen, zu denen meine Untersuchungen über das Vorkommen der Vertreter dieser Gruppe geführt haben. Was dieses Vorkommen durchgängig charakterisiert, ist die Tatsache, dass ein recht grosser Prozentsatz der Vertreter der fraglichen Gruppe ubiquitäre Formen dar- stellt. die an recht verschiedenartigen Lokalitäten anzutreffen sind. Daraus erklärt es sich, dass die Faunen der verschiedenen Örtlichkeiten, auch so wie ich sie im obigen geschildert habe, eine beträchtliche Menge gemeinschaftlicher Formen umfassen, ohne in erwähnenswerter Zahl, wenn überhaupt, eigentümliche Formen darzubieten, die nicht auch an einer oder mehreren anderen Örtlichkeiten beobachtet wären. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 101 Dieses eigenartige Verhalten dürfte vor allem von der Art der Nahrung herrühren, von der die meisten Apterygoten leben, zugleich aber im allgemeinen auch von der grossen Zühigkeit der Apterygoten, zufolge deren sie unter sehr verschiedenartigen phy- sischen Daseinsbedingungen auszuhalten vermógen. Zahlreiche Lokalitäten genügen nämlich, so verschiedenartig sie auch vielleicht hinsichtlich ihrer übrigen physischen Eigenschaften sind, den Ansprüchen an die Nahrung, die diese Tiere zu ihrem Leben und ihrem Gedeihen verlangen, indem denselben nämlich hier vermodernde Pflanzenstoffe zu Gebote stehen. Ihre Erklärung erhalten dadurch wenigstens zum Teil diejenigen Eigentümlich- keiten im Vorkommen der Apterygoten, die wir oben kennen gelernt haben, nämlich 1) dass die Warmhausfauna dermassen reichlich durch einheimische Arten vertreten ist, dass sich die im Freien bei uns beobachtete Arten- zahl (alle unter ihnen angetroffenen Arten mitgerechnet) auf nicht weniger als 87,2 °/, beläuft; 2) dass die Humusfauna überaus wenig solche Arten aufweist, die nicht auch anderswo, namentlich in Wäldern in vermodernden Baum- stümpfen, unter Laub und Moos oder auch an der Meeresküste auf den von den Wellen aufgeworfenen Pflanzenresten zu finden wären; 3) dass die Moosfauna, die Laubfauna und die Pilzfauna in den Haupt- zügen ihrer Zusammensetzung in dem Grade miteinander übereinstim- men, dass sie sich fast nur durch den verschieden grossen Artenreichtum und die abweichende Frequenz derselben Arten voneinander unter- scheiden; 4) dass die Strandfauna nicht nur im Binnenlande ziemlich die gleiche ist wie an der Meeresküste, sondern auch im allgemeinen sehr wenig Arten umfasst, die nicht auch an anderen, vegetabilische Reste aufweisenden Lokalitäten anzutreffen wären; 5) dass sich die Fjeldfauna der Fjelde Finnisch- und Russisch-Lapp- lands selbst in der höchsten Region in so geringem Grade von der unten in der Ebene auftretenden unterscheidet, dass nur eine Gattung (mit zwei Arten) den Fjelden ursprünglich eigentümlich zu sein scheint, obwohl auch diese ihre Sonderstellung nicht mehr ganz behauptet hat; 6) dass die Winterfauna, so verhältnismässig reich an Arten sie auch ist, nur eine geringe Zahl typischer Winterarten besitzt; dass die meisten vielmehr gleich häufig oder häufiger im Sommer zu beobachten sind. N:o 7. 102 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. So bleiben nur einige Lokalitäten übrig, die, gegen die anderen gehalten, eine stärker abweichende Fauna bieten, indem sie mehrere Arten besitzen, die an anderen Örtlichkeiten überhaupt nicht oder nur gelegentlich beobachtet worden sind. Diese Faunen sind die Rindenfauna, die Makrophytenfauna und die Wasserflächenfauna, gar nicht zu reden von der myrmecophilen Fauna, die den anderen gegenüber eine Sonderstellung für sich einnimmt. Was die beiden erstgenannten Tiergesellschaften betrifft, glaube ich, dass die verschiedene Art der Nahrung wenigstens als eine treibende Ursache zu betrachten ist, während bei der Wasserflächenfauna das wässerige Substrat an sich einen wichtigen Faktor bildet, was auch darin zutage tritt, dass die typischen Arten in ihrem Körperbau eine unverkennbare Anpassung an das Leben und die Bewegung an der Wasserflüche verraten. Die grösste Menge der bezüglich der Örtlichkeiten ubiquitären Formen haben wir in der Familie Æntomobryidae, die kleinste unter den Symphypleonen. Zu den typischen ubiquitären Arten gehören vor allem Lepidocyrtus lanuginosus, L. cyaneus, Isotoma viridis, I. notabilis, I. minor, I. violacea, I. mucronata, Folsomia quadriocu- lata, Tomocerus vulgaris, Entomobrya nivalis, Orchesella flavescens, obwohl auch sie Lokalitäten haben, an denen sie am allerreichlichsten vorkommen. Unter den Achoru- tiden dürften die typischten Ubiquisten sein: Achorutes armatus, Friesea mirabilis, Onychiurus armatus, Neanura muscorum. Von den Symphypleonen scheinen Dicyrtoma fuscu, Dieyrtomina minuta, Allacma fusca und Sminthurinus aureus varr. an den meisten Lokalitüten zu finden zu sein. Im allgemeinen scheint es sich, wie natürlich, so zu verhalten, dass, je gewühn- licher eine Art ist, sie an um so mehr Lokalitäten verbreitet ist. Dies ist indes nicht immer der Fall. Es giebt z. B. Arten, wie Zsotoma cinerea und I. albella, die unter der Rinde vermodernder Baumstümpfe sehr gemein sind, aber nur ausnahmsweise anderswo angetroffen werden. Ebenso ist es mit Sminthurinus binoculatus in der Moosfauna und mit mehreren Vertretern der Wasserflüchenfauna, besonders den Arten der Gattung Sminthurides. Unstreitig ist es jedoch meistens so, dass die typischten Vertreter der Faunen erst unter den seltener vorkommenden Arten zu beobachten sind. Ob solche Arten wirklich ebenso ausschliessliche Vertreter der betreffenden Ortlichkeiten bleiben werden, wie Achorutes reuteri, Folsomia sexoculata u. a. in der litoralen Fauna, Pseudachorutes parvulus, Neanura coronifera u. a. in der corticicolen Fauna, wenn wir über ihr Vor- kommen einmal gründlicher unterrichtet sind, das bleibe dahingestellt. Wo es sich hier um das Vorkommen der Apterygoten überhaupt handelt, darf die Tatsache nicht mit Stillschweigen übergangen werden, dass Licht und Feuchtigkeit wichtige Faktoren sind, durch die das Vorkommen verschiedener Arten hinreichend deut- lich bedingt ist. Ich habe hierauf auch schon im faunistischen Teil (S. 33) hingewiesen. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfawna Finlands. 103 Die Abhängigkeit vom Licht zeigt sich am besten bei den Vertretern der Humus- und Rindenfauna, der Einfluss der Feuchtigkeit bei den Repräsentanten der Moosfauna und einigen anderen Faunen'). Am stärksten lichtempfindlich sind unbedingt mehrere Achorutiden, vor allem die Arten der Gattungen Onychiurus, Tullbergia und Willemia, Anurida granaria, Paranura; von den Entomobryiden : Isotomodes, Folsomia fimetaria, F. fimetarioides, Proisotoma minima, gewisse Zsotoma-Arten, Heteromurus u. a.; von den Symphypleonen : Megalothorax, Sminthurinus coecus. Sie führen meist ein unterirdisches Dasein und werden am häufigsten in der Erde unter und in vermodernden Bäumen, unter Holz und Steinen und zwischen der festen Rinde von Baumstümpfen angetroffen. Manche sind auch typische unter Blumentöpfen lebende Formen. Infolge des unterirdischen Lebens sind bei den ersterwähnten die Sehorgane mehr oder weniger verkümmert oder in beson- derer Weise verändert und die Bewegungsfähigkeit wegen der Verkümmeruag der Furca eingeschränkt. Auch fehlt das Pigment meistens vollständig. Die Anforderungen, die viele Collembolen an die Feuchtigkeit stellen, sind, wie bereits bemerkt, beträchtliche. Die Vertreter der Wasserflächenfauna sind natürlicher- weise am meisten von dem wässerigen Element abhängig, so vor allem die Vertreter der Gattung Sminthurides, Isotomurus palustris, Podura aquatica, alsdann solche wie Proiso- toma crassicauda, P. schötti, P. agilis, Isotoma olivacea, I. viridis und var. riparia, I. grisescens var. neglecta welche Bewohner der See- und Meeresufer oder der Sphagneten darstellen. Es giebt indessen auch Arten, die durch ihr Vorkommen deutlich beweisen, dass sie im Gegenteil bei einem sehr geringen Feuchtigkeitsgrad existieren können. Ich meine gewisse an den Wänden von Wohnungen, auf Fensterbrettern, in der Flechtendecke von Felsen und Steinen vorkommende oder in den Spalten von trockener Baumrinde sich ver- bergende Arten, von welchen Entomobrya nivalıs, E. corticalis, E. arborea, E. margi- nata, Sira buski, S. nigromaculata, Anurophorus laricis genannt seien. Was die Wármeansprüche betrifft, lässt die Winterfauna mit genügender Deut- lichkeit erkennen, eine wie grosse Menge von Arten im eigentlichen Sinne des Wortes eurytherm ist. Hierher gehören namentlich mehrere Arten der Unterfamilie /soto- minae, im allgemeinen aber übertrifft die Familie Æntomobryidae im ganzen genommen die anderen an Anspruchslosigkeit oder besser darin, wie grosse Temperaturschwankungen ihre Vertreter zu ertragen vermögen. Es giebt sogar Arten, die in unseren Warmhäusern angetroffen worden sind, wie /sotoma notabilis, Folsomia quadrioculata, Lepidocyrtus cyaneus, die aber mitten im Winter, während der Schnee den Boden bedeckt, bei 1) Es war ursprünglich meine Absicht diese Faktoren bei der Unterscheidung der einzelnen Faunen massgebend sein zu lassen, doch scheint ein solcher Einteilungsgrund aus praktischen Rücksichten nicht durchführbar zu sein. N:o 7. 104 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. milder Witterung, wo das Thermometer kaum über 0°C steigt, aufwachen. Die Symphypleonen sind fraglos am meisten stenotherm, wiewohl wir unter ihnen Arten finden, die bei uns frei in der Natur leben und doch zugleich auch in Wohnhäusern, ja sogar in Treibhäusern zu beobachten sind (Megalothorax, Sminthurinus | coecus, S. niger). Diese erscheinen nämlich bis auf eine einzige Ausnahme, Sminthurinus aureus, niemals bei uns im Winter, sondern viele verlangen zu ihrer Entwicklung einen viel höheren Wärmegrad und eine andauerndere Wärmeperiode, sodass sie sich erst im Laufe der Sommermonate aus dem Ei zu entwickeln beginnen. Diesen schliesst sich in der bezeichneten Hinsicht auch mindestens eine Æntomobryide: Tomocerus longi- cornis an. Tom. XXXIV. Geographischer Teil. Verbreitung auf dem Gebiete. Unser faunistisches Gebiet, Fennoskandia orientalis, umfasst bekanntlich ein ziem- lich umfangreiches Untersuchungsfeld, das besonders von Norden nach Süden eine be- trüchtliche Erstreckung besitzt, nämlich von ca. 59" 30' N. Br. — ca. 70? N. Br. Mit seinen weiten Wäldern, von denen namentlich die Nadelwälder bedeutende Areale be- decken, und seinen Tausenden von Wassersystemen und unzähligen Sümpfen und Mooren ist unser Gebiet für den Erforscher der Apterygoten ein sehr dankbarer Boden. Bevor- zugen die Vertreter dieser Tiergruppe doch gerade feuchte, wässerige Lokalitäten, und dergleichen bietet unser Gebiet in Hülle und Fülle. Unser Land ist auch darum dank- bares Forschungsgebiet, weil sich hier Gelegenheit zu Studien an der Meeresküste eróffnet, wo eine reichhaltige Collembolenfauna lebt, denn im Westen und Süden begrenzt ja das Meer unser Gebiet zum grossen Teil. Ebenso verhält es sich im Nordosten und Norden. Nach allem dürfte man also voraussetzen künnen, dass die Apterygoten bei uns stark vertreten seien, und das scheint auch wirklich der Fall zu sein, wenn man die bei uns beobachtete Artenzahl mit derjenigen anderer Länder vergleicht, soweit dieselben bekannt sind. Aber dieser Formenreichtum betrifft doch nur die Collembolen, denn wie anderwärts im Norden ist die andere Gruppe der Apterygoten, die der Thysanuren, auf unserem Gebiete überaus arm an Formen, eigentlich nur durch zwei Arten vertreten, die dazu in Südfinland auch noch selten sind. Natürlich sind wir über das Vorkommen der Apterygoten in den verschiedenen Teilen unseres faunistischen Gebietes nicht gleichmässig gut unterrichtet. Am wenigsten bekannt sind aus leicht verständlichen Gründen die nördlichen Teile, die fernsten Gegen- den von Lappland, über die z. T. jegliche Angaben fehlen. So sind die Küstengegend des Eismeeres, fast ganz Enare - und Enontekió - Lappmark sowie ein grosser Teil N:o 7. 14 106 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. der Halbinsel Kola in collembologischer Beziehung fir uns bisher beinah vollständig in Dunkel gehüllt. Wohl sind in diese Gegenden zoologische Expeditionon unternommen worden, sogar auch mehrere Entomologen haben sie besucht, aber leider haben die For- scher hier wie anderswo die Sammlung dieser doch so reich vertretenen Insekten gänz- lich vernachlässigt. Viel besser sind wir, darf man wohl sagen, mit Kemi- und Imandra- Lappmark, also mit den ausgedehnten zentralen Provinzen Lapplands, daran. Dort habe ich selbst in den Sommern 1901 und 1903 Tiere der Gruppe eingesammelt, sodass diese Gegend fast ebenso gut bekannt ist wie irgend eine Provinz Mittelfinlands'). Dahin- gegen sind die Gebiete von Kuusamo-Lappmark und Keretti-Karelien die ich im Sommer 1901 auf der Rückreise nach Finland durchwandert habe, wobei ich jedoch nur hie und da im Vorbeigehen Sammlungen anstellen konnte, relativ mangelhaft er- forscht. Über die östlichsten Gegenden unseres Gebiets sind wir im grossen und ganzen am schlechtesten aufgeklärt. Dies gilt besonders von den zu Russland gehórenden Grenz- provinzen, denn aus dem weiten Pomorisch-Karelien kennen wir nur die von Dr. K. E. SrENROos in den westlichen Teilen (KPoc) gesammelten Arten, die wohl nur einen ganz geringen Prozentsatz der tatsüchlich in diesem grossen Gebiet vorkommenden Arten dar- stellen, — sowie von Onega- und Olonetz-Karelien, wo wir nichts über die Verbreitung der Apterygoten wissen, so wichtig dieses Gebiet auch zweifellos in geographischer Be- ziehung ist. — Von den meisten Provinzen Mittel- und Südfinlands, ausgenommen Nordtavastland, besitzen wir dagegen eine leidliche Kenntnis, obwohl natürlich das Vorkommen der seltenen Arten noch unvollkommen erforscht sein dürfte und in der Zukunft sicher noch eine und die andere für Finland neue Art auch innerhalb dieses Bereiches hinzukommen wird. Im grossen und ganzen stützen sich unsere Kenntnisse von dem Vorkommen und der Verbreitung der Vertreter der Gruppe bei uns vorzugsweise auf die eigenen Sammlungen des Verfassers. Wichtige Ausnahmen machen in dieser Hinsicht jedoch die Gegend von Äbo (Regio aboensis), wo fast ausschliesslich Prof. O. M. Reuter gesammelt hat, wie auch die Gegend von Lojo, über die alle Angaben von Dr. Arxx. LurHER stammen; ferner Nordtavastland (Dr. Arzx. Luruer und mag. phil. A. D. LzEINBERG), Russisch-Karelien (Dr. K. E. Srexroos), das Murmansche Lappmark (Dr. K. M. Levanoer), Enontekió-Lapp mark (mag. phil. K. H. Exwarp) Enare- Lappmark (mag. phil. R. Krocerus, mag. phil. A. B. Nyman und Prof. Jouw Sanr- BERG). Ausserdem habe ich, von Prof. O. M. Reuters früheren Sammlungen von Åland, 1) Es sei jedoch erwähnt, dass auf meiner Reise 1901 in den Grenzgebieten von Kemi- und Imandra- Lappmark ein übles Missgeschick beinahe meine gesammte Ausbeute zunichte gemacht hätte, denn fast meine ganzen wührend des Sommers gesammelten Collembolenproben, alles in allem gegen hundert, fielen durch ein bedauernswertes Ereignis — indem unser Nachtlager wührend unsrer Abwesenheit in Brand geriet — dem Feuer zum Opfer. Doch gelang es mir diesen grossen Schaden dadurch einigermassen wiedergutzu- machen, dass ich den Rest des Sommers (ungefáhr zwei Wochen) lediglich darauf verwandte Collembola zusammenzubringen. Ausserdem hatte ich auf der Reise — vor dem Unglück — immer natürlich mit der Lupe meine Ausbeute untersucht und auf diese Weise mich mit dem Habitus der gewöhnlicheren Arten bekannt gemacht, sodass ich wenigstens über ihre Verbreitung in Ostlappland zuverlässige Daten beibringen kann, wenn auch Exemplare von gewissen Arten stellenweise fehlen. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 107 Nyland und Südósterbotten abgesehen, kleinere Proben zu meinen eigenen Sammlun- gen aus mehreren Provinzen von folgenden Personen erhalten : Åland (mag. phil. A. LEmBErG). Regio aboensis (mag. phil. H. Linogerc, B. R. Porrrus, Dr. Exzio. REUTER, Prof. J. SAHLBERG). Nyland (mag. phil. K. H. Exwarp, E. Hävrex, T. H. Järvi, A. LEINBERG, Dr. K. M. LEVANDER und J. I. LiwpgorH, mag. phil J. LvpzckEeN, stud W. PyLKKÂNEN, Dr. E. Reuter, Prof. O. M. Reuter, Prof. J. SAHLBERG). Südkarelien (mag. phil. T. H. Järvi und A. THESLEFF). Isthmus karelicus (mag. phil. T. H. Järvi). Südtavastland (mag. phil. K. H. Exwarp, Prof. G. GROTENFELT). Südsavolax (mag. phil. K. H. Exwarp, Fräulein Ixonr» Rysere, Dr. A. J. SILFVENIUS.) Ladoga-Karelien (mag. phil. K. H. Exwarp, stud. V. JAiskELAINEN, S. Koro- NEN, Dr. A. J. Sicrvenius, stud. I. M. WARTIAINEN). Nordsavolax (mag. phil. Aurıs WEstERLUND, mag. phil J. E. Amo, stud. K. V. NarusEN und mag. phil. A. RUOTSALAINEN). Nordósterbotten (mag. phil. A. RANTANIEMI). Kemi-Lappmark (mag. phil K. H. Exwar», Herr J. Korara, mag. phil. R. Krogerus, mag. phil. A. RANTANIEMI, Prof. J. SAHLBERG, Dr. med. N. Suxpwax und Dr. med. W. W. Wzckuax). Das Vorkommen der Vertreter der Apterygotengruppe in den verschiedenen naturwissenschaftlichen Provinzen!) Finlands, soweit es zurzeit bekannt ist, veranschau- licht unter gleichzeitiger Berücksichtigung aller früher veróffentlichten Angaben die am Schluss des geographischen Teils beigefügte Tabelle. Die Zahl der aus jeder einzelnen Provinz bekannt gewordenen Arten und Varie- täten erhellt aus der folgenden Tabelle?). N . ES Bi = E &2 é : d 9| 3 2 ENSIS e e C Lore dee [| d|d s$ |l. E | 4 sisjs|digis|RIAI|e ge || ZI I | dan lo |M|o IA lu | |0 | © |K|S IKMIK |A lala | a) Arten 5s kalas 88| 73 | 119 | 81 | 86 | 86 | 68 | 94 | 81 | 79 | 16 | 90 | 77 | 74 | 61 |18| 97 130139) 87 | 8119| 21 48 | 1| 152 (3-4) | 2-10) C 3) (3-2) | 04-4) (3-40 HI ABI HAI CF 3) HB) HS) HD IHN) (+5) (+1) Gt (+11) Varietäten und Formen |26| 28 | 48 251131 124 | 14 | 28 | 17 | 2 2 |. 30:| 32 |: 25 | 18|5 43|.9|13| 34 | 21.3 |—| 10 |—| 84 (FD CH) (GI) (FDC) (+1) (+1) (+2) (+5) Summa .... [114] 108 |) 179 | 110 | 119 | 115 | 88 | 125 | 101 | 108 | 19 | 123 | 113 | 100 | 80 |23| 147 | 39 | 52 | 122110 [221 2| 59 | 1, 252 1) Die hier angewandten, allgemein üblichen Abkürzungen der Provinznamen sind auf der beige- fügten Karte des näheren verdeutlicht. 2) Die eingeklammerten Zahlen geben an, dass die betreffende Art bezw. Varietät im Innern von Wohn- und Treibhäusern angetroffen worden ist. N:o 7. 108 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Ergänzungsweise sei zu der vorstehenden Tabelle bemerkt, dass aus den Provinzen KOL, KOn., Kton., Kpor., LV. und LP. keine einzige Form bekannt ist. Mustern wir die beigefügte grosse Tabelle durch, so sehen wir, dass Nyland (N.) in Bezug auf die Artenmenge am besten vertreten ist; es sind hier im ganzen 119 (130) Arten, d. h. 78.3 (79.5) ?/, von der ganzen Artenzahl 152 (163) beobachtet worden. Diese Tatsache hat jedoch nichts Befremdendes, denn infolge ihrer südlichen Lage muss diese Provinz ja auch eine verhältnismässig reiche Fauna bieten kónnen. Vor allem aber dürfte diese hohe Artenzahl darauf beruhen, dass diese Pro- vinz im Lauf der Jahre ohne Zweifel am besten und vielseitigsten untersucht worden ist und das nicht nur auf die frei in der Natur lebende, sondern auch auf die Warmhaus- fauna hin. Bemerkenswerter ist, dass die der Artenzahl nach folgende Provinz Nord- österbotten (Ob.), durch 97 (102) Arten, d. h. etwa 63.81 (62.6) "/, der gesammten Artenzahl vertreten, ist. Dies dürfte z. T. damit zusammenhängen, dass diese Provinz relativ ausgedehnter und abwechslungsreicher als die anderen ist, vorzugsweise aber eine Folge davon sein, dass sie besser als die anderen durchforscht ist. Ich selber habe nämlich an der Meeresküste an drei verschiedenen Stellen gesammelt, und im Binnen- lande ist die Fauna von 4 verschiedenen Lokalen ziemlich gut bekannt. Bis zu einem gewissen Grade mag wohl auch die Tatsache mitsprechen, dass sich die südlichen und nördlichen Arten in Nordösterbotten vereinen. Es schliessen sich dann der Reihenfolge nach an Südsavolax (Sa) mit 94 (96) Arten gleich 61.8 (58.9) °/, der Artenzahl, Nord- savolax (Sb) mit 90 (93) Arten gleich 59.2 (57) */,, Satakunta (St.) mit 86 (90) Arten gleich 56.6 (55.2) °/, und Aland (AL), der Karelische Isthmus (IK.) und Kemi-Lapp- mark (LKem.) mit je 88 Arten gleich, rund 54°/, der gesammten Artenzahl. Wasdie übrigen Provinzen betrifft, so bedürfen die vorliegenden Daten noch einer empfindlichen Kom- plettierung. Im übrigen verweise ich auf die obige Tabelle. Obwohl also durch weitere Forschungen, namentlich in den nórdlichen und öst- lichen Teilen unseres naturwissenschaftlichen Gebietes, nicht nur die bisher aus den ver- schiedenen Provinzen bekannte Artenzahl eine beträchtliche Vermehrung erfahren, sondern auch die ganze Artenzahl unsres Gebietes um neue Arten bereichert werden wird, ist unser Land im Vergleich mit anderen dennoch auf die Vertreter dieser Gruppe hin ver- hältnismässig gut studiert und übertrifft in Bezug auf die Artenzahl alle übrigen Länder um ein beträchtliches. Wie man aus der Tabelle ersieht, sind in Finland 163 Arten (11 Warmhausarten) und 89 Varietiten und Formen (5 Warmhausformen) angetroffen worden. Aus Deutschland und Schweden, die nach Finland am besten erforscht sind, sind ca. 145 bezw. ca. 130 Arten der Apterygotengruppe bekannt. Werfen wir einer Blick auf die Verbreitung der verschiedenen Arten (und For- men) innerhalb unseres faunistischen Gebiets, so bemerken wir sofort, dass eine erstaun- lich grosse Menge von Arten von Südfinland bis zum nórdlichsten Lappland, soweit unser Gebiet bisher in Bezug auf das Vorkommen der Vertreter der Gruppe bekannt ist, beobachtet worden ist. Die einen von diesen sind gemeiner, mithin aus fast allen Provinzen bekannt, andere sind seltener und daher hinsichtlich ihres Vorkom- Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 109 mens weniger bekannt und nur in einer geringen Zahl von Provinzen angetroffen. Doch sind sie aller Wahrscheinlichkeit nach über unser ganzes Gebiet verbreitet. Solche Arten sind : Podura aquatica Achorutes armatus f. principalis A. sigillatus A. viaticus A. purpurascens A. manubrialis (inkl, var. assimilis) A. socialis A inermis Xenylla humicola X. maritima X. brevicauda Willemia anophthalma Pseudachorutes dubius P. subcrassus P. corticicola Friesea mirabilis F. claviseta Anurida granaria Micranurida pygmaea Paranura clavisetis Neanura muscorum Onychiurus furcifer O. armatus Onychiurus affinis O. fimetarius Tullbergia krausbaueri Anurophorus laricis Folsomia quadrioculata F. fimetaria Proisotoma minuta P. minima Isotoma cinerea westerlundi fennica olivacea grisescens albella . propinqua. violacea mueronata . hiemalis viridis notabilis . bipunctata . minor Isotomurus palustris Orchesella flavescens Entomobrya marginata ROM OM EM EM MM ER Eh 5 Sira buski Lepidocyrtus cyaneus L. lanuginosus L. rivularis Megalothorax minimus Neelus minutus Sminthurides pumilio S. penicillifer S. malmgreni var. elegantula S. aquaticus S. signatus S. schötti Sminthurinus coecus S. binoculatus S. aureus varr. (die meisten Var.) S. albifrons Bourletiella pruinosa B. bicincta B. bilineata DB. insignis Allacma fusca Dicyrtomina minuta Dicyrtoma fusca Ptenothrix atra. O. sibiricus E. nivalis Manche der oben aufgezühlten Arten scheinen jedoch in ihrem Auftreten nach Norden hin seltener zu werden, wie es offenbar mit Lepidocyrtus cyaneus, Sira buski und Xenylla brevicauda der Fall ist. Sonst ist es wohl warscheinlich, dass die Nord- grenze mancher der angeführten Arten im nürdlichsten Teil unseres Gebietes hinführt, wo sich die waldlose Tundrenzone mit ihren rauhen klimatischen und vegetativen Ver- hältnissen ausdehnt und der Ausbreitung mehrerer Arten, namentlich der empfindlicheren Symphypleonen ein. Ziel setzt. Wie es sich aber hiermit auch verhalten mag, Tatsache bleibt, dass die Artenzahl, die sich über den bisjetzt bekannten Teil unseres Gebietes hin verbreitet hat, beachtenswert gross ist, d. h. sich auf nicht weniger als 74 Arten beläuft, was 48,7 °/, der bei uns N:0 7, 110 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. frei in der Natur angetroffenen Artenzahl (152) oder nahezu der Hälfte aller unserer Arten gleichkommt. Verhältnismässig gering an Zahl sind dagegen die Formen, deren nördliche Grenze in Nordfinland oder Lappland hinläuft. Achorutes parvulus (Ob. Kemi)"') Entomobrya nicoleti (Ob. Oulu) Xenyllodes armatus (Ob. Oulu) ? E. lanuginosa (Ob. Oulu) Xenylla corticalis (Ob. Oulu) E. arborea (Ob. Hailuoto) Anurida tullbergi (Ob. Kemi) Folsomia fimetarioides (Ob. Ylitornio) l’roisotoma crassicauda (Ob. Oulu) E. corticalis (Ob. Kemi) Sminthurides violaceus (Ob. Oulu) Isotoma sensibilis (Ob. Utajärvi) Sminthurinus niger (Ob. Ylitornio)?) Tomocerus vulgaris (Ob. Kemi) Bourletiella signata, (Ob. Kemi) T. plumbeus (LKem. Kolari) D. novemlineata (LKem. Kolari) T. longicornis (Ob. Ylitornio) Sminthurus viridis (v. nigromac.) Orchesella bifasciata (Ob. Kemi) (KK. Knjäsha, Ob. Kemi) Sphyrotheca lubbocki (LKem. Kolari, KK. Koutajärvi). Für noch weniger Arten scheint die nórdliche Grenze durch Mittel- finland zu gehen. Hierher gehören : Odontella lamellifera (Sb. Tisalmi) Lepidocyrtus albus (Oa. Vaasa) Proisotoma agilis (OK. Sotkamo) L. sexoculatus (Om. Kokkola) Isotoma tenuicornis (OK. Sotkamo) L. octopunctatus (OK. Sotkamo) I. tigrina (Kb. Joensuu) Cyphoderus albinos (OK. Sotkamo) Orchesella cincta (Oa. Vaasa, Kb. Joensuu) — Sminthur. aureus v. quadrilineata (Sb. Iisalmi) Entomobrya superba (Kb.Pielisjárvi; Nurmes?) Bourletiella lutea (Oa. Berg). Nur in den Provinzen Südfinlands sind folgende Formen angetroffen worden : Campodea fragilis (KL. Sortavala) Sira nigromaculata (Sa. Mikkeli)?) Machilis polypoda (Ab. Ispois, Kathrinedal) Stnella myrmecophila (Ab. Abo, Ispois) Onychiurus ambulans (Ab. Åbo, Ispois) Heteromurus nitidus (IK. Uusikirkko) Tullbergia affinis (Ta. Messukylä) Sminthurinus aureus f. principalis en n ert (KL. Sortavala) SO des productu A 3 P Me : eu RIED, Rin ( PEE a seno) Sminthurus viridis var. cinereo-viridis Folsomia sexoculata (St. Pori) (Ka. Viipuri) Proisotoma schötti (St. Pori) S. flaviceps var. fennica (St. Ulvila, Pori) Isotoma tenella (Ta. Mustiala) Dicyrtoma minuta var. flavosignata Entomobrya lanuginosa var. maritima (St.Pori) (IK. Uusikirkko). 1) In Klammern ist der nördlichste bezw. die nórdlichsten Fundorte angeführt. 2) Im Innern eines Wohnhauses unter Blumentópfen ist diese Art in Kittilà angetroffen worden. 3) Unter Blumentópfen in Wohnungen noch nórdlich in lisalmi. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 111 Diesen gesellen sich noch einige Arten hinzu, die bisher nur in einer süd- lichen Provinz beobachtet worden sind. Es dürfte sich unter diesen Umständen empfehlen sie wegen ihrer grossen Seltenheit als unsichere südlichere Arten getrennt (mit ihren Fundplätzen) zu erwähnen : Xenylla börneri (N. Helsingfors; Tvärminne) Sira flava (N. Tvärminne) Proisotoma angularıs (N. Tvärminne) Bourletiella tullbergi (Ab. Äbo: Pargas) Orchesella spectabilis (Al. Mariehamn) Sininthurides annulicornis (KL. Sortavala). Die Zahl der nur in den nördlichen Teilen unseres Gebietes angetrof- fenen Formen ist im Vergleich mit der gesammten Artenzahl recht niedrig. Die folgen- den scheinen nördliche, boreale bezw. arktische Arten zu sein: *Achorutes armatus var. cuspidata (LKem. Pallasjärvi)') *A. longispinus (LI. Sydvaranger) A. lapponicus (Ob. Ylitornio) *A. frigidus (LKem. Sodankylä) *Onychiurus armatus var. arctica (LMur. Urafjord) *Micranurida papillosa ( KK. Knjäsha) Tetracanthella wahlgreni (Lim. Kannanlaks; LKem. Kuolajärvi) *Proisotoma borealis (LKem. Pallasjärvi) : *[sotoma viridis var. cincta (LKem. Kolari) Ågrenia bidenticulata LKem. Kolari) Tomocerus minutus (Sb. Pielavesi) T. sibiricus (KK. Knjäsha) Sminthurides malmgreni f. principalis (Ob. Hailuoto) Sminthurinus binoculatus var. grisea (Sb. Tuovilanlahti) S. aureus var. bimaculata (Ks. Kuusamo) Dicyrtoma fusca var. flavescens (KK. Knjäsha) Von den oben angeführten sind mehrere (durch * bezeichnet) nur ein- oder zwei- mal auf einem eng begrenzten Gebiet angetroffen, doch dürften sie trotzdem mit vollem Recht als nördliche Formen zu betrachten sein. Im Zusammenhang mit ihnen ist unbe- dingt auch T'etracanthella pilosa zu nennen, die ursprünglich eine nórdliche' oder alpine Art sein dürfte, obwohl sie ausser auf den lapplündischen Fjelden einmal (wohl als Relikte ?) auf Suursaari im Finnischen Meerbusen angetroffen worden ist. Für sich sind schliesslich noch die Formen zu erwühnen, deren Vorkommen so mangelhaft bekannt und der Art ist, dass es zurzeit noch nicht möglich ist die Grenzen ihres Verbreitungsgebietes festzustellen. 1) Südlichster (bezw. einziger) Fundort in Klammern. N:o 7. 112 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Achorutes sahlbergi (Ka. Viipuri, Ob. Turtola) A, manubrialis var. neglecta (Kb. Joensuu, Om. Kokkola, Ob. Turtola) A. purpurascens var. litoralis (St. Ulvila, Ob. Kemi: Ajossaari) A. uniungviculatus (N. Tvärminne, Sb. Kuopio, Ob. Ylitornio) A. distinctus [Kb. Joensuu, Ta. Tampere (in einem Warmhaus)] Xenylla mucronata (KL. Sortavala, Sa. Ristiina, Sb. Pielavesi) X. nitida (Al. Eckerö?, N. Tvärminne, Ka. Viipuri, LKem. Muonionniska) Pseudachorutes asigillatus (Ka. Viipuri, KL. Sortavala, Ob. Kemi; Ajossaari) P. parvulus (Oa. Vaasa, LKem. Muonionniska, Kittilä) Protanura quadrioculata (IK. Uusikirkko, Sb. Kuopio, Ks. Kuusamo, KK. Knjäsha) Neanura reticulata, (IK. Uusikirkko, Ob. Hailuoto) N. coronifera (Ob. Hailuoto) Folsomia quadrioculata var. diplophthalma (Ta. Tampere, Ob. Kemi, Ylitornio, KK. Knjäsha, LKem. Kittilä, Kolari, LIm. Kouterojärvi) = — var. anophthalma (?$t. Ulvila, Kb. Joensuu, OK. Kajaani, Ob. Turtola, KK. Koutajärvi) Proisotoma besselsi (N. Suursaari, Om. Kokkola, LKem. Pallasjärvi, LIm. Kannanlaks) Isotoma intermedia. (N. Helsingfors, Sjundeå, Sa. Savonlinna, Lappee, KL. Sortavala, Kb. Joensuu) Sminthurides cruciatus (KL. Sortavala, Ob. Kemi, Ylitornio, Turtola) S. assimilis (OK. Sotkamo, Ob. Hailuoto, Kemi) Bourletiella bicincta var. pallipes (LKem. Sodankylä, Kolari) Wahrscheinlieh haben jedoch die meisten der oben angeführten Arten eine recht weite Verbreitung, da ihre Fundorte weit voneinander entfernt liegen. Sehliesslich haben wir auf unserem Gebiete noch eine Gruppe von Arten, die, soweit wir über ihr Vorkommen unterrichtet sind, keine eigentlichen Vertreter unserer Fauna zu sein scheinen, da sie nur im Innern von Warmhäusern unter Blumentöpfen (bloss ausnahmsweise im Freien) beobachtet worden sind (vgl. Warmhausfauna, S. 20). Lepisma saccharina Entomobrya spectabilis Xenylla grisea Sinella coeca Folsomia fimetaria var. caldaria S. curviseta Proisotoma thermophila Lepidocyrtus insignis (inkl. var. impunctata) L. pallidus Isotomurus palustris var. maculata Sminthurinus igniceps Tomocerus minor Sphyrotheca multifasciata Entomobrya multifasciata Dicyrtomina rufescens. Von diesen nehmen Xenylla grisea, Proisoloma thermophila und Lepidocyrtus pallidus in der Hinsicht eine Sonderstellung ein, dass sie einigemal auch im Freien ange- troffen worden sind (vgl. S. 24— 26). Lepidocyrtus insignis ist bei uns nur einmal unter eigentümlichen Umständen beobachtet, nämlich in grossen Mengen toter Exemplare Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 113 in einem Keller in einer vom Ausland (Holland) importierten Liqueurflasche (vgl. REUTER 1895 a, S. 17). Auch Lepisma saccharina befindet sich den anderen gegenüber in einer Aus- nahmestellung: sie kommt nur in Aufbewahrungsräumen, selten in Wohnhäusern zwischen Waren u. a. vor (vgl. Warmhausfauna, S. 28). Verbreitung ausserhalb des Gebietes. Wenn ich mich im folgenden anschicke die Verbreitung der bei uns vorkommen- den Apterygoten darzustellen, bin ich mir wohl bewusst, dass sich die verschiedenen Gruppen, in denen ich die auf dem Gebiete anzutreffenden Arten und die wichtigsten Varietüten nach ihrer Verbreitung untergebracht habe, in ihrer Zusammensetzung in der Zukunft beträchtlich verändern werden. Manche Form wird sich ohne Zweifel als auf einem viel grüsseren Gebiet verbreitet erweisen, sobald die Erforschung dieser Insekten- gruppe weiter fortgeschritten ist. Hoffentlich wird jedoch eine derartige Gruppierung geeignet sein ein wenn auch lückenhaftes Bild von den verschiedenen Elementen zu gewühren, aus denen unsere Apterygotenfauna besteht. Es ergiebt sich folgende Gruppierung : 1. Kosmopolitisch:') Machilis polypoda Isotomurus palustris var. fucicola Achorutes armatus ? Tomocerus longicornis?) A. longispinus Entomobrya marginata A. viaticus ? Cyphoderus albinos”) A. manubrialis Lepidocyrtus cyaneus A purpurascens L. lanuginosus Xenylla humicola ? Sminthurinus niger?) Onychiurus armatus f. principalis Sminthurus viridis Isotomurus | palustris ? Allacma fusca?) var. balteata Dicyrtoma fusca 1) Näheres über die Verbreitung der Formen findet sich in dem speziellen Teil dieser Arbeit. 9 ) 2) Die mit einem Fragezeichen versehenen Arten bedürfen jedoch einer Bestätigung insofern, als sich ihr Fund in Südamerika auf die unsichere Bestimmung von PARONA gründet (vgl SCHÂFFER > 2 e 1897, S. 43). N:o 7. 15 114 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. 2. a) Palaearktisch — nearktisch — arktisch | Europa, Sibirien, Nordamerika, Arktische Inseln (event. Grönland) oder nördl. Asien]. Podura aquatica Anurida granaria Neanura muscorum ? Anurophorus laricis") Folsomia quadrioculata F. fimetaria Proisotoma schótti P. besselsi Isotoma cinerea I. sensibilis I. viridis f. principalis Tomocerus vulgaris Orchesella cincta O. flavescens Sira buski S. nigromaculata Sminthurides malmgreni var. b) Palaearktisch — nearktisch [Europa, (Nordasien: Sibirien), Nordamerika) Campodea fragilis Achorutes sahlbergi?) A. socialis Xenylla maritima Anurida tullbergi Onychiurus ambulans O. fimetarius Isotoma albella Tomocerus plumbeus Entomobrya nivalis Lepidocyrtus albus Neelus minutus Megalothorax minimus Sminthurides penicillifer Sminthurinus coecus S. aureus f. principalis Von diesen ist Neelus minutus ausserhalb des nearktischen Gebietes sicher”) nur bei uns beobachtet worden. 3. Arktisch — subarktisch — (palaearktisch). a) Arktische Inseln (inkl. Grönland) und Eurasiatisches Küstengebiet des nördl. Eismeeres (inkl. Lappland) Onychiurus armatus var. arctica Tetracanthella wahlgrent. Isotoma viridis var. cincta Sminthurides malmgreni f. principalis b) Ebenso, aber auch südlicher (teils vielleicht als Relikte) Achorutes uniungviculatus Onychiurus sibiricus Folsomia sexoculata Isotoma olivacea Agrenia bidenticulata Tomocerus minutus Tetracanthella pilosa 1) Die Fundstelle in Sibirien ist von ScHóTT nicht näher angegeben worden, weswegen das Vor- kommen dieser Art in dem arktischen Gebiet nicht sicher ist (Scuörr 1893 a, S. 86). 2) Meiner Ansicht nach identisch mit A. schneideri SCHÄFF. (AXELSON 1906, S. 6). 3) Der von BECKER (1905, S. 9) bei Moskau angetroffene Neelus sp. ist jedoch wahrscheinlich diese Art. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 115 c) Eurasiatische Küstengebiete des nördlichen Eismeeres (inkl. Lappland) Achorutes armatus var. cuspidata Micranurida papillosa A. lapponicus Proisotoma borealis A. inermis Tomocerus sibiricus. Diesen schliessen sich wahrscheinlich einige bisjetzt nur in Nordfinland angetroffene Formen an (vgl. S. 111). d) Ebenso, aber auch südlicher : Proisotoma minuta Entomobrya nicoleti Isotoma violacea Bourletiella bicincta f. principalis 4. Palaearktisch (event. auch subarktisch). a) Ganz oder fast ganz Europa (südlich wenigstens bis Südeuropa) Achorutes sigillatus Isotoma hiemalis A. parvulus I notabilis Xenylla mucronata I. minor X. nitida Orchesella bifasciata X. brevicauda O. spectabilis X. corticalis Entomobrya lanuginosa Willemia anophthalma var. maritima Pseudachorutes dubius E. corticalis P. subcrassus E. arborea P. corticicola E. superba P. asigillatus Lepidocyrtus rivularis P. parvulus L. octopunctatus Friesea mirabilis L. sexoculatus Micranurida pygmaea Heteromurus nitidus Protanura quadrioculata Sminthurides pumilio Onychiurus furcifer S. aquaticus Tullbergia krausbaueri S. signatus T. affinis S. assimilis Proisotoma agilis S. violaceus P. minima Sminthurinus binoculatus P. crassicauda S. aureus varr. (die meisten Var.) Isotoma tenella Bourletiella bilineata I. tigrina B. novemlineata I. grisescens D. insignis I. maritima Sminthurus flaviceps N:o 7. 116 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Allacma fusca v. purpurascens Dicyrtomina minuta Sphyrotheca lubbocki Ptenothrix atra b) Bisjetzt nur in Nordeuropa angetroffen: Achorutes reuteri (Schweden) Friesea claviseta (Schweden, Ostseeprov. Russlands) Odontellu lamellifera (Schweden)') Onychiurus affinis (Schweden, Ostseeprov. Russlands) Isotomodes productus (Ostseeprov. Russlands) Folsomia fünetarioides (Ostseeprov. Russlands) Isotoma westerlundi (Skandinavien) fennica (Schweden) propinqua (Schweden) mucronata (Skandinavien, Ostseeprov. Russlands, Kanin-Halbinsel ?) intermedia (Schweden) violacea var. divergens (Nordrussland,?) Ostseeprov. Russlands) . bipunctata (Ostseeprov. Russlands) en flava (Schweden) Sinella myrmecophila (Schweden, Ostseeprov. Russlands) Sminthurides cruciatus (Schweden) *) S. schütti (Skandinavien) Sminthurinus albifrons (Schweden). DEOR RS RN c) Bisjetzt nur in Finland angetroffen : Achorutes purpurascens var. litoralis ?) Proisotoma angularis A. distinctus P. minuta, var. clavipila A. frigidus Isotoma tenuicornis Xenylla börneri Sminthurides annulicornis Xenyllodes armatus Sminthurinus binoculatus Paranura clavisetis var. grisea Neanura coronifera S. aureus var. bimaculata N. reticulata Bourletiella tullbergi 1) Meiner Ansicht nach ist die von ÅGREN später aufgestellte Art O. suecica (ÅGREN 1904 a) sicher mit O. lamellifera identisch. 2) Vgl Fussnote S. 123. 3) Wurde in Nordrussland südlich von der Kanin-Halbinsel beobachtet (vgl. Fussnote S. 123) 4) Diese Art wurde von mir in Norrbotten nahe der finnischen Grenze am Ufer des Torneä-Flusses angetroffen. 5) Steht der von BÖRNER aus Galizien beschriebenen var. ga/iciana sehr nahe (BÖRNER 1903, S. 130). Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 117 Dass mehrere von diesen, wie wenigstens Paranura clavisetis, Xenyllodes armatus, Isotoma tenuicornis, sicher ausserhalb unseres faunistischen Gebietes verbreitet sind, beweist ihr háufiges Vorkommen oder ihre weit von einander entfernt liegenden Fundorte bei uns. Ich habe es nicht zweckmässig gefunden zu den oben gruppierten die Warmhaus- arten (s. S. 112) zu stellen, weil sie eigentlich nicht zu unserer Fauna gehóren; des- gleichen auch nicht die 3 unsicheren: — Xenylla grisea, Prorsotoma thermophila und Lepidocyrtus pallidus. Als kritische Formen habe ich auch die folgenden weggelassen, deren Verbrei- tung unsicher ist. Bourletiella lutea) Bourletiella signata?) B. pruinosa ?) D. bicincta var. repanda ") DB. bicincta var. pallipes In wieweit die Arten unseres Gebietes zu den einzelnen obenerwühnten Gruppen gehören, erhellt aus der folgenden Tabelle, in der ich jedoch weder die Varietäten noch die Formen mitgerechnet habe. Prozent- satz von Artenzahl| der ge- sammten Artenzahl Kosmopolitische e car rc Ses 18 11.02 Palaearktisch — nearktisch — arktisch . . . . . . . . . 17 10.43 Baälagarktischt= mearküische c 16 9.82 Arktisch — subarktisch — (palaearktisch) . . . . . . . . 17 10.43 Palaearktisch (mit weiter Verbreitung) . . . . . . . . . 51 31.29 iNmaineNordeuropu MNT EE NE NN EU DÅ 17 10.43 ING a BE eme DICLE PRE na. LE ANS CLE 11 6.75 Nichtlemhermischerärtene ke a fee E s 13 7.97 Kritische Arten mit unsicherer Verbreitung . . . . . . 3 1.84 163 100.00 Hieraus wird ersichtlich, dass eine verhältnismässig grosse Menge von unseren Apterygoten weit verbreitete Formen sind. Wenn wir die drei erstgenannten Gruppen 1) Entweder B. signata oder B. pruinosa scheint Kosmopolit zu sein. 2) B. lutea und B. bicincta var. repanda, diese einander sehr ähnlichen Collembolenformen, sind, wie ich glaube, von mehreren Autoren verwechselt worden. N:o 7. 118 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. in Betracht ziehen, deren Vertreter, soviel bisher bekannt, die weiteste Verbreitung haben, so beziffert sich ihre Prozentzahl auf 31.3 °/,, also etwa '/, der gesammten Arten- zahl. Arktischen Ursprungs scheinen in der Tat nur wenige Arten unserer Fauna zu sein, kaum '/,, von allen Arten, ja auch von diesen ist ein Teil bis ziemlich weit gegen Süden in das palaearktische Gebiet hinein konstatiert. Das arktische Element unserer Fauna wird sich jedoch vielleicht grösser erweisen, wenn die Gegend der Eismeerküste einmal besser untersucht ist. Ausschliesslich in Europa angetroffene Formen sind '/, von allen Arten. Dass von ihnen ein grosser Prozentsatz auch ausserhalb unseres Erdteils vorkommt, braucht kaum erwühnt zu werden. Was schliesslich die bloss in Nord- europa oder sogar nur bei uns gefundenen Formen betrifft, wäre es durchaus übereilt die Schlussfolgerung zu ziehen, dass die fraglichen Formen wirklich solche auf so beschrünktem Gebiet verbreitete Formen seien. Mehrere von diesen sind nämlich so selten anzutreffende Formen, dass man sich auf dem gegenwärtigen Standpunkt der Apterygo- tenforschung füglich aller Schlussfolgerungen über ihr Verbreitungsgebiet zu enthalten hat. Andere aber sind, obwohl nur bei uns angetroffen, in Finland so häufige Erschei- nungen und so weit verbreitet, dass sie sieh ausserhalb unseres Landes wenigstens über das Gebiet unter denselben Breitengraden verbreitet haben müssen. Vergleich mit der Fauna der Nachbarländer. Ein detaillierter Vergleich der Fauna unseres Gebietes mit der der Nachbar- länder, zumal Russlands wird wegen mangelhafter Kenntnis der Verbreitung der Apterygoten in diesen Ländern verhältnismässig resultatlos bleiben. Eine derartige Gegenüberstellung scheint mir indessen geeignet zu sein die Elemente unserer Fauna einigermassen zu beleuchten und die Arten hervortreten zu lassen, welche móglicherweise in Zukunft noch auf unserem Gebiet zu suchen sind. Unter den 132 Apterygotenarten, welche zurzeit aus Schweden, dem in dieser Hinsicht am besten durchforschten unserer Nachbarländer bekannt sind, befinden sich freilich 29"), die, nach ihrem Namen zu urteilen, unserem Gebiet fremd sein würden. Unter diesen sind aber 12 während der letzten Jahre neu aufgestellte Arten, die meiner Ansicht nach mit anderen früher beschriebenen, aus Finland verzeichneten zusammen- fallen. Es sind dies die folgenden : 1) Die Varietäten und Formen sind hier nicht berücksichtigt; die wenigen, welche vorhanden sind, sind in geographischer Hinsicht nicht von Bedeutung. Ebenso ist eine in Schweden freilebende Art, Tomo- cerus minor nicht mitgerechnet, weil sie bei uns, obwohl bisjetzt nurin Warmhäusern, beobachtet worden ist. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 119 Achorutes Benglssoni ÅGREN = À. sigillatus Uzer A. filiformis WAHLGREN !) = À. armatus var. cuspidata AXELSON Schöttella crassicornis Sondrr = Achorutes parvulus SCHÄFFER S. sensibilis Sondrr — Achorutes inermis TULLBERG Xenylla pallida AGrex = X. corticalis BORNER Pseudachorutes börneri ScHört = P. corticicola (SCHÄFFER) P. lapponicus ÅGREN = ? P. dubius KRAUSBAUER P. sılvaticus ÅGREN = ? P. asigillatus BÖRNER Isotoma cacuminum W AHLGREN — Folsomia (Isotoma) quadrioculata v. diplophthalma( Axes.) I. incisa. WAHLGREN ') = Proisotoma (Isotoma) borealis AXELSON I. sarekensis WAHLGREN — Isotoma westerlundi REUTER Dicyrtoma albella WAHLGREN = D. fusca Luc.LuBBocx. Die übrigen 17 verteilen sich folgendermassen auf die einzelnen Teile Schwedens: Südschweden: Isotoma clavata: Bohuslän Machilis maritima: W est-Schon.-Bohusl. I. arborea: Schonen Achorutes rufescens: | Schonen (selt.) Entomobrya albocincta: Schonen — Bohuslän Pseudachorutes tuberculatus: Ost-Gotl. (s.) Sira platani : Schonen Brachystomella maritima: | Schonen Lepidocyrtus cavernarum: Ost-Gotland (1 Ex.) — Anurida maritima: West-Sch.— Bohusl. [L. ruber: Uppland (Stockholm, Warmhaus)| ^ Onychiurus schütti: Schonen Sminthurus marginatus: | Schonen — Uppland. Mittelschweden: Achorutes nivalis: Hälsingland. Nordschweden: Achorutes mitis: Lycksele - Lappmark A. serratus: Lycksele - Lappmark A. torneensis : Torneå - Lappmark. : Die Mehrzahl dieser Arten sind nur einmal oder wenige Male beobachtete For- men. Nach ihren bisherigen Fundstellen zu urteilen sind die meisten ausserdem südliche Formen, die eigentlich beim Vergleich mit der Fauna unseres Gebietes nicht in Betracht gezogen zu werden brauchen, eine ist sogar nur im Warmhaus beobachtet worden. Somit bleiben nur die 4 letzten, in Mittel- und Nord-Schweden angetroffenen Arten übrig. Die entsprechenden, ungefähr unter denselben Breitengraden liegenden Gebiete von Schweden und Finland unterscheiden sich also, was ihre Apterygotenfauna anbelangt, in sehr geringem Masse von einander. 1) Laut brieflicher Mitteilung vom Autor selbst stimmt er nunmehr, was A. filiformis und I. incisa betrifft, meiner Ansicht bei, hält aber 1. cacuminum für eine besondere Art. N:o 7. 120 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Die Apterygotenfauna Norwegens ist noch so mangelhaft bekannt, dass von einem Vergleich zwischen ihr und derjenigen Finlands kaum die Rede sein kann. Es sei jedoch erwähnt, dass dort nur 12 Arten!) beobachtet worden sind, die auf unserem Gebiete anscheinend nicht vorkommen. Von diesen gehóren die folgenden, nämlich : Machilis maritima, Onychiurus schötti, Anurida maritima,?) Entomobrya albocincta, Sira platanı und Lepidocyrtus immaculatus zu den obengenannten südschwedischen Arten und besitzen auch in Norwegen eine südliche Verbreitung (ein Teil von diesen ist jedoch bis zum Nordfjord gegen Norden beobachtet worden). Von den übrigen fünf sind drei meines Erachtens unsichere Arten, und zwar: Entomobrya flava. Lxe-PETTERSEN Isotoma Hottingeri Vocrer = ? I. notabilis SCHÄFFER Sminthurus tuberculatus Lrg-PETTERSEN — Sphyrotheca lubbocki TULLBERG. Es bleiben noch drei, nümlich Neanura rosea (Gervais), Onychiurus quadrispinus (LaE-PETTERSEN) und Sminthurus fulvus Lie-Perrersen. Die beiden erstgenannten sind nur einmal bei Bergen gefunden worden, die erste von diesen sogar bloss in einem Warm- haus; die dritte scheint eine recht hüufige Art zu sein und ist ausser in der Umgebung von Bergen auch am Nordfjord bekannt. Umgekehrt giebt es in unserer Fauna eine erhebliche Menge von Arten, die bis dato in Skandinavien nicht beobachtet worden sind und welche sich auf nicht weniger als 37 Arten nebst mehreren Varietüten und Formen belaufen. Von den letzteren sind in der folgenden Liste nur die bemerkenswertesten angeführt : Machilis polypoda *) Pseudachorutes parvulus Achorutes sahlbergi Micranurida pygmaea A. purpurascens var. litoralis M. papillosa A. distinctus Paranura clavisetis A. frigidus Protanura quadrioculata Xenylla mucronata Neanura reticulata X. bürneri N. coronifera Willemia anophthalma Onychiurus sibiricus Xenyllodes armatus O. furcifer 1) Tomocerus minor ist hier nicht mitgezählt, weil er bei uns, obwohl nur in Warmhäusern vor- kommend, angetroffen worden ist. 2) Es sei mir gestattet hier mitzuteilen, dass mehrere aus Norwegen stammende Exemplare dieser Art in den Sammlungen des Zoologischen Museums der Universitit in Helsingfors vorliegen. Sie wurden von Herrn Prof. J. A. PALMÉN während seines Aufenthalts bei Bergen im Sommer 1880 in den inneren Schären bei „Alvarströmmen“ ca. 2 Meilen N von Bergen am Meeresufer (14. Aug.) unter Fucus und Laminaria eingesammelt. Anurida maritima ist meines Wissens bisjetzt aus Norwegen nicht verzeichnet. 3) Zu diesen gesellen sich noch einige Warmhausformen: Xenylla grisea, Folsomia fimetaria var. caldaria, Proisotoma thermophila, Sphyrotheca multifasciata. — Megalothorax ist weggelassen, da diese Form in Schweden — obwohl nicht frei — angetroffen worden ist. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 12i Tullbergia affinis Isotomodes productus Folsomia fimetarioides Proisotoma minima Entomobrya lanuginosa var. maritima FE. superba Lepidocyrtus octopuntatus P. angularis Neelus minutus P. minuta var. clavipila Sminthurides annulicornis P. agilis S. penicillifer P. besselsi S. signatus Isotoma tenella S. assimilis I. temuicornis Sminthurinus binoculatus I. bipunctata und var. grisea Tomocerus sibiricus S. aureus var. bimaculata Bourletiella tullbergi. Diese Liste würde also, wenn sie wirklich mit den tatsächlichen Verhältnissen in Einklang stünde, erweisen, dass sich unser Gebiet bezüglich der Apterygotenfauna in nicht geringem Masse von unseren westlichen Nachbarlindern unterscheidet. Es scheint mir aber auf Grund der bisherigen Kenntnisse von der Fauna Skandinaviens verfrüht sichere Schlüsse zu ziehen, und zwar besonders weil gerade die unserem Land geographisch entsprechenden Gegenden Mittel- und Nord-Skandinaviens noch sehr ungenügend durch- forscht sind. Hier scheint, es mir am Platze zu sein eine vergleichende Übersicht über die Fieldiauna von Fennoskandia zu geben. Freilich sind wir über die Fjeldfauna insbeson- dere über diejenige Skandinaviens bei weitem nicht genügend unterrichtet. Doch ist unsere Kenntnis von der Fjeldfauna der nördlichen Gegenden besser als von der des Flachlandes. Berücksichtigen wir die Angaben über die Collembolenfauna der skandinavischen Fjelde, doch nur über die der subalpinen und alpinen Region, wie sie in den Arbeiten von ScHörr (1893 a), WAHLGREN (1906 b u. c), ÅGREN (1904 b) und dem Verfasser (1904) zerstreut zu finden sind, so beläuft sich die Artenzahl auf 55 Arten"). Von diesen sind 14 Achorutiden, 24 Entomobryiden und 17 Symphypleonen. Die ent- sprechenden Ziffern für die oberen Regionen der Fjelde unseres Gebiets sind für die 34 Arten: 7 Achorutiden, 18 Entomobryiden und 9 Symphypleonen. Bisher sind auf den Fjelden Finlands folgende Arten in der Birken- und (oder) Fjeldregion angetroffen. worden, die wenigstens zurzeit nicht aus den entsprechenden Regionen der skandinavischen Fjelde bekannt sind: 1) Hierin sind auch einige in einem demnächst erscheinenden Aufsatz des Verfassers über die Collem- bolenfauna Norwegens erwähnten Arten einbegriffen. Einige Proben habe ich nämlich im Sommer 1906 vom Dovrefjeld (Knudshö) mitgebracht. N:o: 7. 16 122 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Achorutes inermis Isotoma grisescens var. neglecta Xenylla maritima Isotoma bipunctata 2 X. nitida Megatothorax minimus Friesea claviseta Sminthurides aquaticus var. viridula Folsomia quadrioculata v.diplophthalma Sminthurinus binoculatus Mit ziemlicher Sicherheit darf man aber wohl annehmen, dass die meisten von diesen wenigstens auf den nórdlichen Fjelden Skandinaviens vorkommen. Anderseits sind die folgenden 30 Formen in der Birken- und (oder) Fjeldregion der skandinavischen, aber nicht der finnischen Fjelde gefunden worden: Achorutes armatus Tomocerus plumbeus A. purpurascens Orchesella bifasciata A. socialis O. flavescens A. torneensis Sira, buski Xenylla brevicauda Lepidocyrtus cyaneus Friesea mirabilis Sminthurides pumilio ? Pseudachorutes lapponicus S. violaceus Anurida granaria Sminthurinus niger Neanura muscorum S. aureus Tullbergia krausbauert Bourletiella novemlineata. Folsomia fimetaria D. signata F. quadrioculata v. anophthalma Sminthurus viridis Isotoma sensibilis Allacma fusca I. hiemalis Dicyrtomina minuta, Ägrenia bidenticulata Dicyrtoma fusca. Die Abweichung, die mithin in der Collembolenfauna der hóchsten Fjeldregionen Skandinaviens zu Tage tritt, ist jedoch nur scheinbar so gross, denn wenn wir in Be- tracht ziehen, dass von jenen letztgenannten Arten, die nicht in den höheren Regionen der Fjelde Finlands angetroffen worden sind, sich ein grosser Prozentsatz gleichwohl in der Waldregion unserer Fjelde gefunden hat, so gleicht sich der Unterschied sehr er- heblich aus. Bei dem Vergleich muss nämlich unbedingt Rücksicht darauf genommen werden, dass, da sich die Besiedelung auf den Fjelden Skandinaviens bis zur Grenze der Birkenregion hinauf, ja noch höher erstreckt, sich demgemäss auch manche Vertreter der Humusfauna unter günstigen Verhältnissen, vielleicht durch die Vermittlung des Men- schen, recht hoch auf die Fjelde hinauf verbreitet haben Als beleuchtende Beispiele seien folgende in der oberen und teilweise sogar in den unteren Regionen unserer Fjelde fehlenden Arten erwähnt: Achorutes armatus Neanura muscorum A. purpurascens Tullbergia krausbauert Friesea mirabilis Sira buski Sminthurinus niger Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 123 Auch muss man bedenken, dass ein grosser Teil der auf den skandinavischen Fjelden bis in die Birkenregion hinaufsteigenden Arten, die in unserer Birkenregion feh- len, nur einmal in Südostnorwegen in Golaa dicht an der Grenze der Nadelwald- und Birkenregion angetroffen worden ist. Dies gilt besonders von den Vertretern der Unter- familie Æntomobryinae. Eine bemerkenswerte Tatsache ist, dass Sminthuriden in den oberen Regionen der skandinavischen Fjelde in der Tat betrüchtlieh mehr vorzukommen scheinen als bei uns, ein Umstand, der deutlich damit in Einklang steht, dass die skandinavischen Fjelde, besonders die südlicheren (und auf diese beziehen sich ja die meisten Angaben) im Ver- gleich mit unseren sterilen, mit Flechten bewachsenen Fjelden den betreffenden Arten bei ihrer reicheren Makrophytenvegetation weit bessere Nahrungsverhältnisse darbieten. Obwohl zukünftige Forschungen vielleicht zeigen werden, dass die Artenzahl so- wohl bei uns als auch auf den skandinavischen Fjelden die bisher bekannte um ein Beträchtliches übersteigt, wird meines Dafürhaltens doch als sichere Tatsache bestehen bleiben, dass die nördlichen Fjeldgegenden 1) miteinander verglichen in col- lembologischer Beziehung überaus wenig Verschiedenheiten darbieten und 2) mit dem Flachland verglichen sich zwar einerseits in den höchsten Regionen durch die geringere Zahl der Arten unterscheiden, wobei der Ausfall besonders die Unterfamilie Entomo- bryinae betrifft, anderseits aber keine weitere charakteristische Gattung als Tetracanthella besitzen, die wohl als eine unseren Fjelden ursprünglich eigentümliche Gattung gelten darf, wiewohl die Arten ihre diesbezügliche Ursprünglichkeit nicht völlig bewahrt haben. Werfen wir einen vergleichenden Blick auf die Fauna unseres östlichen Nachbar- landes, Russlands, müssen wir leider die Bemerkung voranschicken, dass gerade die Gebiete dieses ungeheueren Untersuchungsfeldes, welche die unseren Verhältnissen am meisten entsprechenden Lebensbedingungen darbieten, und um welche es sich somit beim Vergleich vor allem handelt, vorderhand fast gänzlich unerforscht sind. Was erstens die nördlichen Teile Russlands anbelangt, gewährt uns die Literatur meines Wissens gar keine Angaben über die Apterygotenfauna jenes Gebietes, wenn wir natürlich die aus unserem faunistischen Gebiete stammenden ausnehmen. Da indessen mir selber eine auf der Kanin-Halbinsel eingesammelte Collembolenkollektion zur Bestimmung vorliegt'), sehe ich mich veranlasst hier die allgemeinen Schlüsse zu ziehen, zu welchen diese Sammlung ihrem Inhalt nach zu berechtigen scheint. Unter den 28 Arten ( + 7 Varietäten), die in dieser Sammlung vertreten sind, finden sich 9 Achorutiden, 14 Entomobryiden (darunter 10 Zsotominen) und 5 Sminthuriden. Eine bemerkenswerte Tatsache ist, dass unter diesen bloss 1, vielleicht 2 Formen repräsentiert sind, die ich auf unserem Gebiet nicht gefunden habe, nämlich eine anscheinend früher nicht beschriebene Art der Gat- 1) Herr Dr. BERTIL Porpıus hat nämlich eine nicht unbedeutende Kollektion Collembolen von einer Reise nach der Kanin-Halbinsel im Sommer 1903 mitgebracht und mir gütigst zur Bestimmung über- lassen. Das Verzeichnis der von ihm gefundenen Formen wird in nächster Zukunft publiziert werden, N:o 7. 124 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. tung Onychiurus sowie eine unsichere Achorutes-Form (die möglicherweise mit der unsri- gen A. purpurascens var. litoralis zusammenfällt)'). Ausser diesen sehr lückenhaften Angaben aus Nordrussland besitzen wir aus der Umgebung der Biologischen Süsswasserstation Bologoje (Gouvern. Novgorod) ein kurzes Verzeichnis von PHInIPrscHENKO (1905), worin nur 28 Apterygotenarten angeführt sind. Darunter finde ich 1 unsichere Zsotoma-Art (I. sp. sowie zwei Farbenvarietä- ten: Sminthurus viridis var. lineatus ScHTscHERB. und Entomobrya corticalis var. pallida ScHÄFF., die bisher unserer Fauna unbekannt sind. Von grósstem Interesse ist es schliesslich unsere Fauna mit derjenigen der Ost- seeprovinzen Russlands zu vergleichen. Von diesem Gebiete finden sich allerdings Anga- ben nur aus der Umgebung von Reval, welehe vom Verfasser selbst in einem jüngst erschienenen Aufsatz (1906) veröffentlicht sind. Da aber in dieser Arbeit relativ viel mehr Arten vertreten sind, kónnen beim Vergleich schon einige Schlussfolgerungen über die Zusammensetzung der Fauna gezogen werden. Es ist demgemäss von hervorragendem Interesse zu konstatieren, dass unter den 68 Arten (+ 10 Varietäten) nur 2 Arten, nämlich Tullbergia quadrispina (CB.) [an spec. nov?] und Xenylla tullbergi CB. noch nicht diesseits des Finnischen Meerbusens beobachtet worden sind. Obgleich der Boden so günzlich anders beschaffen ist und die Vegetation sehr verschieden von derjenigen unseres Landes ist, stimmt also die Fauna Estlands, so weit bekannt, mit derjenigen Finlands so gut wie vóllig überein. Durch meine Funde bei Reval wurde ausserdem festgestellt, dass dort eine Reihe von nórdlicheren, teils bisjetzt nur in Finland gefundenen Arten vorkommt, die anderswo in Russland nicht aufzutreten scheinen. Wenigstens sind sie vorläufig weder bei Moskau von Becker (1902, 1905 a) noch bei Kiew von SCHTSCHERBAKOW (1898, 1899 b) noch bei Charkow von Skorıkow (1897, 1899) beobachtet worden. Schliesslich zeigen die Funde der letztgenannten Forscher in Mittel- und Süd- russland, dass daselbst eine nicht unbedeutende Menge von Arten, sogar einige für unser Gebiet unbekannte Gattungen vorkommen. Unter den 70 von Becker bei Moskau angetrof- fenen sind 13 (1 unsichere) solche Arten. In der Liste ScHTscHERBAKOWs aus der Umge- bung von Kiew, worin 67 Apterygotenarten aufgezählt sind, finden sich 14 unserer Fauna unbekannte. Die Differenz wird sich sicherlich als noch grósser herausstellen, sobald die betreffenden Gegenden besser durchforscht werden. 1) In den von derselben Expedition heimgebrachten Sammlungen haben wir ausserdem einige Proben, welche etwas südlicher herstammen, aus der Umgebung der Stadt Mesen, bei Shalashnoje und Tschublaskoje sowie von dem Jejuga-Fluss. Alle diese Fundstellen liegen im Süden des Polarkreises. Da diese Proben unter den 15 Arten (20 Formen) keine einzige Form enthalten, die nicht auch bei uns angetroffen worden wäre, scheint es mir nicht erforderlich sie hier nüher zu erwühnen. Tom. XXXIV. Die Apterygotenfauna Finlands. 125 Wenn wir zuletzt in Betracht ziehen, von wo aus die Ausbreitung der einzelnen Arten stattgefunden hat, so ist leicht einzusehen, dass wir hierbei auf fast uniiberwind- liche Schwierigkeiten stossen, wie bereits beim Vergleich unserer Fauna mit der sehr lückenhaft untersuchten Fauna unserer Nachbarländer mit genügender Bestimmtheit her- vorgehoben worden ist. Dabei spricht aber auch die Tatsache mit, dass das in dieser Hinsicht für die Kenntnis der nordeuropäischen Fauna so wichtige Gebiet Sibiriens über- haupt kaum bekannt ist. Von Norden her haben sich wohl die meisten jener rein arktischen Formen ver- breitet. Es scheint aber doch unter diesen eine oder die andere zu sein, die, soviel uns ihr Vorkommen bekannt ist, von Osten her zu uns gekommen ist, nämlich Tomocerus sibiricus, der ausser in den nordóstlichen "Teilen unseres Gebietes nur in Sibirien beobach- tet worden ist. Ob sich zu dieser von Osten zu uns gewanderten Form auch AMicra- nurida papillosa stellt, ist vorderhand ungewiss, wiewohl nicht ausgeschlossen. Dass unsere Fauna eine betrüchtliche Anzahl Arten aufweist, die wohl sicher von Süden in unser faunistisches Gebiet eingedrungen sind, darüber belehren uns die obigen Ausführungen über das Vorkommen unserer Arten auf dem Gebiet. Ob diese aber aus Südosten oder Südwesten stammen, lässt sich schwerlich ausmachen. Die folgenden Arten sind garnicht in Osteuropa, wohl aber in Skandinavien und (die meisten) in Mittel- europa angetroffen worden : Achorutes reuteri (nur in Skandinavien) Lepidocyrtus sexoculatus A. parvulus Megalothorax minimus Odontella lamellifera Sminthurides pumilio Proisotoma schütti S. cruciatus (nur in Skandinavien) Isotoma intermedia (nur in Skandinavien) S. schötti (nur in Skandinavien) I. hiemalis S. violaceus Sira flava (nur in Skandinavien) Sminthurinus albifrons (nurinSkandinav.) Lepidocyrtus albus Sphyrotheca lubbocki Es wird sich in der Zukunft zeigen, welche von diesen Arten aus Westen stammen. Klar ist ohne weiteres, das von ihnen mehrere, wie I. hiemalis, Lepidocyrtus albus, Megalothorax, Sminthurides pumilio, S. schütti, S. cruciatus, S. violaceus, Smin- thurinus albifrons, Sphyrotheca lubbocki, die bei uns so weit verbreitet sind, zugleich auch gewiss in unserem östlichen Nachbargebiet zu finden sein werden, doch muss die Frage, woher sie zu uns gekommen sind, künftigen eingehenderen Untersuchungen vor- behalten bleiben. Es giebt weiter Arten, die, bisher wenigstens, nicht aus Skandinavien, wohl aber aus Osteuropa und (die meisten) aus Mitteleuropa bekannt sind, nämlich: N:o 7. 126 WALTER M. (AXELSON) LINNANIEMI. Achorutes sahlbergi Folsomia fimetarioides (nur bei Reval) Xenylla mucronata (nur in Russland) Proisotoma agilis X. corticalis P. minima Pseudachorutes parvulus Isotoma bipunctata (nur bei Reval) Willemia anophthalma Entomobrya superba Tullbergia affinis Sminthurides penicillifer Isotomodes productus (nur bei Reval) Sminthurinus binoculatus 2 Das eben über die westlichen Arten gesagte betrifft selbstverständlich auch mehrere von diesen, besonders folgende Arten: Xenylla corticalis, Pseudachorutes parvulus, Willemia anophthalma, Folsomia fimetarioides, Proisotoma minima, Isotoma bipunctata, Sminthuri- des penicillifer und Sminthurinus binoculatus, da sie nämlich bei uns eine bemerkenswert weite Verbreitung zeigen. Unter den zuletzt angeführten darf namentlich eine mit gutem Fug als eine von Südosten zu uns gelangte Art betrachtet werden: Entomobrya superba. Sie dokumentiert sich nämlich durch ihr Vorkommen bei uns deutlich als eine östliche Form, und es lässt sich wohl nicht denken, dass sie, eine so grosse und leicht erkenn- bare Art sie ist, hätte übersehen werden können. Natürlich ist bei Schlussfolgerungen in diesen Fragen die grösste Vorsicht geboten. Schlussfolgerungen setzen nämlich hier ins einzelne gehende Angaben über das Vor- kommen der betreffenden Arten nicht bloss bei uns und in den Nachbarländern, sondern auch auf einem umfassenderen Gebiet voraus, während die bisherigen Forschungen in den meisten Ländern nur als eine erste Grundlegung zu bezeichnen sind. Tom. XXXIV. "(€06T) 1eu198 2w210220£ 16^ suaosn.nd.«nd p URS; (, (2 0061) 19]]€ Q9 S 22470400 'F "uKg (, (CI06D 19 n*eqsnunely see —_ 8580 p US (« (q 1061 19 uxoqp 72227724 *p "uKg („ '*(q $060) uoiSy zu0oss?8wag 'F "uKgi(. '(q906D ueiSq[ue M szwecoZz27 'F "uAg (; 'Sex19 M seserp Nol uoj[orzeds W9pP ui Cl SOIOURBN ‘UOSSE[OSSOM qorzugs gor oqeq Yopunısaq puoesnues JUOIU qoóu suoqqoeig seureur spe uogunjjesrogu[] er 'ypeues uolojny Aslapue pun sIoUIlOf[ Sunssepny 19p 'SS[ogpoq 'esser[qosue yoıyorsgdney you qor urioqo[oa *uroysÁg oqos.euiog Sep JS! IF (1 ; "' moa uosunqoreAqy erue qqoru qoopef puis ';Sue[eque uojry eu[ozure SEM = o j qO D ; 5 . . . : 98 . . . . . . (o "IBA CU SYDLOPY "IBA . . D B . . . . . . . . . . . IV (5 (3yeuog) 2pua]04D2 Al 5 uoy 5 5 . ; d : © : eo ct spoxy Duden") S Y : "M q0 qs titt ‘HD SAUT eA x upri * : LOT DB DE 60) à 5x0) ww) Cbr - Hs : "0 TX *S D 3S HI *X N QV IV '^' qqumT susosvimdimd y et . B . IT . 9 * . qO . . . P . . . . . st . . ey : . . DCE TO NT 26.t297408 SES 5 . . . . . ; : qO . . . . . . . . . . 38 ; . N qv . OUONO OO HT ugvy 140]ma4 FOT y : i ; * WT MM : qO ® : u( AH 48 : . qe as d "sp mp xp dw 2 ° (Cqsneayy)sipunssp "TLA . . . . . qO . . un) qx . . . . . . . B . t (s (49) Dy90)bau UA j : i : Dern qo à , MONTS i COMMISE SET MES a EST IN qv. IV — qug s5pugnunuL y "6 3 : : : . qx . : ; : j 6 : : a "o * "S[ex y psopnoput "Yea woy I 6 N : * *** 'SToxy Duden ‘) ; ^ TON TT ; : : . N * t CS[OX y SUuAoWL "TEA t Up ; MONET : TOMCAT MOINS C REL ECO a es à Ws. ub Do NE Rn BAPE N X : | j -o OUO SD j 40 1 4 wo). obit c GR ; BONES — RESO HE TESTS ut í “letz susp Vv ‘2 . . . II t . ^ . . . . . . E . . B . B . * . . B L D. cg ‘arm x snuadsiuo] 'F 'ü . ö . . . ueyrT . . . . . . . . . . . . . o : . . . . (2'519 xy vjppidsno "IBA 2 : D 2 > woyT qO 176) "IM es 2 : 5 ^ 3 " n CS[OX y $2w42u? "IBA i : | H © uewl AH SX. 40 ; SO) (00 C b: NOTES (0a p: T: TU DEE 3 Re SEO SINE 0509707 TOXISC GUODIAMIEAO TA € "duro, s22240y9p ‘uor) ‘TO onr«wgn.«owor wejqus ; x | | AUSSI x qO 3 ‘ ; à 45 3 wo "TM. *S Car HS XUL od OT NS AY dy EN Se ETIENNE ‘TT DANPOT uox) ‘TO 22424Rp0T ‘WEJANS ‘TO 2PPYNAOYIF 'ureq ‘O9 euocerdoxyyry opioqug "qqn'rT WTOHMMTTION opi) - wpT . . . . . . . . . . . . . . D . ey N qv . DO 0-00 [I DULLDYIIDS "T 'e "[ 2?«s2d27 'u9x) ISS*IX) esprursrde'gy ‘UE . . . . . . . . B . . . . E E N qv . ee ea "I npodíijod. AH ‘2 "ug9rp SYD UID ISSUIX) seprıysdenr "VILT ISSUIx) 14 d04?039H Opioqung . . . . . . . TX . . VI ex N cv EET sapnbpa] 3» Wm "^389A 22apodwu;,) uar) sqqnrT eepsepodure;) ‘We ISSUI*) zydororug opioqns 'qqn'rp (1987) VYANVSAHL Opi) (GsuewmepnO vVLODAMNSLdYV SISsepans 128 LUTTE DU wig wm war itat woyT woy TI LCD SN way] woy] woyy’I uio MT uio M'T wet WON'T uioWwM'T TaSMT TWO MT uioWwrT IIS SIT woy I Mo MN MM 40 40 ao q0 qo qo 40 q0 qo qO qO qo ao Ce) qo qo qo 40 qo q0 MO MO MO MO MO MO MO MO MO 0) 12240) 12240) 12240) Lu) IBI () Zu) (0) 12240) its (0) 12240) 12200) DUO qs qs qs as qX (as) au as au as ES qs qs qM as qs qM gs qM as ay gas NUS qx qx gs qg qs qx *0 0) EO 80 eo 0) BO *0 BO *0 *0 "0 (TX) TEM: DT "LM "TX IM ARI ID Apt es "S LS es es es es ES es "S es es ES ES es es er (ex) eL eL BL (ex) LS IS 38 35 IS IS as as MI MI MI MI MI MI MI MI MI MI Ei Es ey "t ET ET ET Es MU LD: - E AA & > A A À A À > A UE qv qv qv qv qv qv qv qv TV IV IV IV Iv IV SOT s[exy ovsopidod 'W "IF SM REA? go vapubhd *pr OF ‘TO eprorp42?77 09») RAE (COIN) pıwunıb 'F "6g ttt 99028 2ÉwqNM y ‘8e 'qTnoge 2P2ANUF uox) tt (spoxy) n4oJnpow] "0 Le jj?Wog 222920090 uox) 'S[9oxy snjpwu.4D "X "9e 'SIex Y sapoj?fiuax uox») °° 'SIoxy 2j28100]o "q ‘CE 27 cu sudsiapnb I °°: Cartnx) syrqvanu up FE "LA 2252247 uer) ES qo smyombisv I ‘CE RN go “TO snmamwd IT ‘CE "> (JFRU9S) 27090400 q IE |t qp, snssn4oqns "I "0g 'qsnerw smqnp I — "óc ‘AIINT 8227047222228 2») "Ho SUL "TEA "> gg) DuNDYrydouv ‘M "8c "Ho 223922244 "u92) SEO NT spexy 3424400 X 2 D ida ‚ao $50059400 X 96 "qp epnooa?4Q "€ Ca Pre "qr PPAIU Xi Fc "*[spexy .0]099p "1eA] CRETE [spox y 20846 "X] 'ec “Or OTID, DUOMADUU X "ec "tt STOXY DUMM X ‘IG * : 'ST9XVY D99Dà)]0 "TEA "(ge g ‘O) venum] "X "06 "qIIRL 22?/uw2X 'uor) *** (FFS) synad F "6T Ur QIINX SU Fo ST 'qpnq, 8ngpjoBuntun Fo "AI [a pr ees Tez(y $35:908 "y IT PAIGE OS spoxy snp] °F GI t sspexy snovuoddv) "V ‘FI "tc csspexy 8njwgsp "y ‘ET 129 -IyeM Wmnununooe "I = (2061) UOSTOXV DUYDYydojdip 2102087; ‘UAÂS (5 (€ 1681) uoxg[que A 280724 17 (; TUWUI DITE van nm TATT dar wsarat what ANA DET ETT itat IT icu Ulo WMr'T THAT TaISM'T W9Y'T Oo Y'T woyT ISS woyM'T wo“ "I ulowr'T '(q CO6I) uospox y 22999044 z-«02087 ‘UÂS (s '(1061) T4 '(c06]) uospox y (ed) sgosze»70 nz£«25.98 'uÁg (; MM MM MX MM MM sy Sx Su SÖT Sx ‘40 40 40 40 40 q0 qO q0 q0 q0 40 40 40 MO qM 0) Mo) ST 30) ug) DE MOL cuo GM 310 Uto) d NO uo qx HOMO qx HOMO HO qx HOMO qs qs qs qs 45 qs qs 48 48 AL (2061) UOS[OXY 292202-7(«28s DANRUPADT + (34 COM eo) — "apt to) NAD to) Ur COMTE 207 1 BOUT 20 «o) an x 10) AD es es eg *L EU EL ek EL EU €]; E (O6) uospoxy Paynyydour »woosr "TAS (, (9 9061) UDI "as 38 38 IS as 35 38 38 MI MI MI MI MI MI MI MI MI DTI vy "x IT DI ex ME ex "uut qv qv qv qv qv qv IV IV IV IV IV IV 9 puzdjn iz ‘UAS (+ (9 IG81) 330408 oou ed) 5229520970 mp:«24U.087 "ug (x Quo ono (, CST0 x y) DUDYynydouv "IBA IY Qo (s CSToX y) Dugpyyydordıp "1A "(s[oxy) 2pY0d ea "CATTI T) 222;moowppnb FI ‘09 "rt (qr) 2?5jmooxos "HF "66 WOI[LAA 22408707 ua) | (sCspoxy) snjonpo4d 'T ‘ec ‘5 ‘U sepowto2osz uox) IJW9S 22277" c020s7 "wejquns D.dq» a op oq OIN SMF ‘LC (COIN) s2coydounup uox) Mi ur (4310 q9g »sond 7 'gc * (g'Aou "wou 2u24fppo. "p "cc 220428 227242*29D.2£ UID "HO 20unroYydosnrup "wejqns "LA ?0prkeqouiogum ‘UE COMM TA Do go sun jo Sr, ‘FC tt tsSTOxy MUMUN "TEA I ee) 149npqsnaa un EG "qqn'rp 22.292727 'u9x) ° (qqurp TI) sum] 'Q "26 [CE AO O0 "ISV svwljv ‘0 "IG tcc (DIN "I suspqup "Q 06 tct CAIN) nous cQ Cop "> (Cq-IR) 209240 "IBA 'SIOXY SUULIW "TEA tct (qmm) snmu '0 ‘SF QU S (ap) «Ju 0 ‘1% ‘HO ‘A19N) snrunmydfkug uox) ‘HO enwiojzoffwo "uejqng Cg) viopmoonappnb I à IP ‘TO DLNUPOAT uox) t s[exy 2)mowo4 'N "Gg "tc os[exy n43/w0400 'N ‘FF "STO x y suoosp.mdand: eA |t (pd ure) wnaoosmue 'N "eg "EN 2-224 'u9r) did O93 ioo * "AOT. "UIOU * t („ pypnonun.ıponb "IEA "I GCspoxy) suosapp I "Gp '"S[X Vy DARUDADT 'u9r) 130 uran wat wn BULL Vett nm ET LIT Ut IT Jtt IT HT WI va MT vaSMT VTM T W9 WT woy'I TM T woyT WT uowrr OT way] woy'I moy woy TI OT WT umo yr woyT W9YT UT woy'"T MX MA MA AH MM Sx Sx S» sx SX JOOM HO 40 : MO qO 1 90 9oqX 0 40 HO 40 B 40 40 HO ao HO 940 2044 MO 40 à MO qood 7 40 HO ao MO q0 HO 40 MO MO 40. 2049 MO q0 MO q0 MO G)uo ux) 220) 20) ug uM) ug e) 1s (0) qx qx qx qx qx ax qx qx qx ax qx qx. qs qS q$S qS as qs qL AL 20 10) *0 tO T x u Lo) 10) L0) eo eo IM IM TX BER TH IM es es es es es es ug er ek eL er elr er eL (ex) eL BL EL 3S 38 3s 3S 3s 35 MI MI MI MI MI MI MI MI MI MI MI ex DH Di eu ex ex €x ex (ST "x ex ex ENT ey ex EST ex Ex ET -AAAAAAAABAAAAEZ "ARA AAA (N) A p p P o E UA "zZ av av qv qv qv qv qv qv qv qv (av av IV Iv IV IV IV IV '(006D tosrox surf 'T = (e 0061) 10778009 27007600 ‘7 "uKg (> ‘(9 9061) uexS[u*e AA 2420800 ueiS[uq*eAA szseoxo.»s '7 ‘UÂS (, '(€ goo) uospoxy 222422079 02087 id a °°: oq IIR Du ‘ea DEA TNT Dubai 9A QE LE TO opuymd ‘ren "tt "DIN D/DJNUUD 'IeA ")30g9 S Tınog SAM T PRESE 229428 SDW 'T "220428 mıpauagun "T tt cS[OX y 090u049nWb "T * "Sex y suab.ianıp "rea di n ‘AIN LT Pappor "I "tt spexy onbuidoad T REA xoeq PP T "GTI LT 2wugumue T |oUqpIL CorND uw T (s (33€u9 S) vjoajfau ren "t gguuog suo082814D 'T i13. 'qrru 2892820 T D 0,0" 075 (noy) voruua] *[ ttt gran 827292898 ^F (13 1ye M) v.n98q0 "Tea "tt *"QnOoY 2pun]tarsem *T ' ‘qrrng (COIN) vo4ougo T orale ra ee qua Du "T '€8 ‘C8 "I8 ‘08 BL ‘49 'TINog 224020857 "uon OLEO. Ce X1) [(;ds "ue "eA "u n30]oundwa ‘xeA] tC IBA "UU DIDWOUD "IEA * * (STOXY) opudouaa I („(sIoxy) opıdranpp rea "ttt Car) omunu I * * ‘(uorosqwy) vum I "t (spoxvy) sumpnbun I AA. e (4984) 18728899 "qr * (queyosyyag) sub» q i99 *: 1: (SIOXY) szpo40Q 4 ' * (qjfnL) 2pnoosp4o qr 2 (I'M 2945 dq (qo) 2wog0szo.««z uox) * (STO X y) s2pi14032wJ "Aq "'[spexy vunppo 'xea] * Cara "I snow I "I9 131 MAD CT MITT: itt Ita TI HT woyT way] TFT HT MM MM Nx AM Nx HX sy SX BM SX SM 40 40 40 40 qO 40 40 40 40 40 40 9047 9I4 90dqM MO MO MO MO MO 12240) 110) V0) wo) mo DO v0) (0) Bro 0 un) un) 0) 0) ax ax qx ax ax qx qx qx ax qx qx qM qx ax qx qx qx qx gs qs qs qs qs qs qs qs qs qs qs qs qs az AL AL AL AL AL *0 BO) EXO) L0) 80 19) 20 80 eo 20 BO d 5 2 'IM ES es es es "S ek E BL ex ëL eL eL el EU ex EU (eL) (ex) Lan (€ 1681) 19909 5220242028 "IEA szunhgne Z ‘UAS (1 3S 38 35 38 35 38 3S 35 as MI (i) MI MI MI MI MI MI MI MI SEE MI MI MI MI MI ex ex vex ex Bi Ex: BM ME eI ET T CM ast ex N N N E SE AAA 4 AAA qv qv qv () qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv TV IV IV IV °° ocUqIInq Dppwb.ımu "Hp co " (no) punm.ımu "IEA En: DIN psombnun) " ‘FOI ‘PUOY »Augowozug "Ua °°: ‘ATINX $27:259ds ‘O gor DIN PDydaooumau ‘xeA ADU MSIE sipdiousad. I "neq vpypd "tea "S y([ınog)sunssamj/'O "BOT WO Us TUTO "I vbva "IBA “qq (7T) Du O "TOT "CISV DIpaulogun "IEA ER DIN Dpmisn/ıg 0 "OOL duro, 2222534940 'uex, i€uwogs 2DU1/ÉAQOUOJUT ‘Wen 10 [Cqqn) sou Il ‘66 CITE) 52240960) "I ‘86 | (pduogr) snoqumd "rj ‘16 (Canes monngs I ^96 "qmm sema m "66 genere qium snynumu m ‘F6 ‘DIN $72.4000?40,7, 'UOx) Ji18Wq9g 222422010 'uvjqug "neq moon] "IEA [318 9g vyommonw *xeA] "mo 209700 "eA "TINOG 2)D08D/14) "IEA Mo anar do D d (sipgpnbp ‚ea pur) seqodiowund I ‘non punsD.d eA | "(I9TINN) 824s8n2pd 'T '€6 ‘HO Sz.o22:"20s7 uer) "CAT D) spopeoquop ^E 26 ‘JO D1u240p "uox es e FEU SMOUTUNTNT "tt STOXY 2)»oundw p ‘06 c HFRUOS sYvqvjou T 68 tC USDOxy 80400080] TT '88 (asy suponu ‘A "[qur) '"3eq-e9r'T Paonjora "IBA up] niat ETAT var up 132 urewWw'rT WT IT EUIS dar mp EM SD . wey IT wx west MM Mop getan Chat xe Har jeu MEET XP SX Sx Sx SX Sx 40 q0 ao q0 ao q0 q0 40 40 ao q0 qO 40 90H 90IM 90qM ooqx 9OdM MO MO MO MO MO MO MO MO MO TIO (0) Lu) BU) Lug) un) 12240) mo zu) u) (qx) (ax) qx qx qx qx qx qx qu qu qx qx qx qS qS qS qs qS qS (as) qS qs '(q 9681) 1931€ 49S 2/07 vue"w:s — (e 9681) 330 Q9 S 22000 vAugowozug "TÄS (1 4L AL AL e0 (9) 3X0) *0 0) 110) 120) 110) EO eo eo e0 (TM) TX TA IM IM anal (es) (es) "S es es es es ES es "S E eL elr er ek er Lun Lun VL "b er Lun eL ek ek as 38 LS 38 LS 38 3s as 38 ID MI MI MI MI MI "x EI e»t ex ex ey ey ex ex ET AL ANA ELE E EL SER aaa A A À qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv IV IV IV IV IV IV IV IV woITT mM smununu MW ‘OST TI STIM 224077029697 "uax) t UWOS[O, SnjmuiU 'N ‘GET WOS[OH SzZ22A uox) WOSTOA 222Y90N "weg 'q9 euoerd&udu&g oproqng "'c(pduegq) snpym H "ger [oyueM $22£22?40.(22277. ‘Ur i Ft Cxo*q) snqm "T "Let (220428) snjopnooxos "T ‘OI "> (HO) snjpjundojo "T ‘cer en 3neq snpapd "p "Fel tct [ane svubiswur TT] "gat "'' TInog SOIN "T eel ([ouro) snsowßnun "T "Tel re qipuq smauofo "T Oel "HO'TINOE sz2.4720pzd27 ‘uox) ncm ONNMSOZ IPN NTI "OIN S240p0YdhRD uox) °°" GlGs9uog) 2200 'S] "BLT [TOOIGF Pjasrama '$S] ‘LIT "neq opwdooowafius "S — '9TT "w«001q 2272428 'u9x) ‘AT owmavuosbu '$ "GTI OD. Den D tt na Sy nap 'S "FII SORTA ES 'qqnry 2579 S "err 'qqu'p 242$ ua») t1 ('3neqw) 2q4odns "FT "GTI mE xoogq vosn] ‘JA "tt oxqoegq PDA xe MAE ra AUTO 294004D "H TITT "c [que syanpods ‘4] "OTT Pre © "OIN 5270974090 7H "60T "tt ug S/DS40P "IBA ; JJEUOS pjpoput BA CT) sqpavu ‘TH ‘SOI ‘Carre owwsvfymu 4] ‘LOT "UqIpuup Wnuoosnw "ea (qqu) 272709?w "FT "901 133 @LT uio Ww'T we o7 : > dw» : : ure» TOMT TOMT uewW'T[ (;)uew'T (way) i D WON'T ur B E . UuieyrTr : : ; : way] VUE DT d Far LS RS Ji TO MN MX Sx Sx Sx Sy 40 q0 q0 qo 40 qo ao alte) 40 q0 9044 20TH MO MO (XO MO MO MO MO MO MO MO MO MO MO 40) 20) 0) ur (0) wo DI (y 1210) "s (9) 0) we (0) DEO qx qx qx qx qx qu qx qM qx qx qx qx qs qs qs qs qs (as) qs qs qs 4S [EO *0 pit es es es "S "S es es "S er eo (IX) (vs) (er) (0) (e0) (TA) *0 EU) 80) *Ü eo 80 0) eo Bst HH. HHHHZ es (es) "S es es es es "S "S es es er (ex) ex ek elr eL 38° SI MI CS Sr ss II a cM MI MI a3. Si à MI MI aS QS) WI mj m (389) (1) XI CSST "s m ; MI MI SN OM ASS ask Sp MI MI 380 WT ET "sp x CPI ET LM vy vy (vy) el Eat ex Ex ex Ubi TI EI Ex ex "AAA ANSATS Sox S Cqqu'T) vom, I "Nt (SAUCE) 222222272208 ‘uox) ‘TO puren yzunas "wejgng °°: (CqTIn D) suosfrg :S opt Ro Ue ID PD.D ‘xeA qv IV ‘ (92094) sndo.npo "eA E ("STIX y) pppnopung *3€eA. 'qsn ry DIDmoDU IBA i, qv t'CqsneIY 2]Du40 "TEA QNSE SU Carıng) pyvaum.ıponb "IEA "STO X V 821084908024] "IEA AY IV '' S[9xy sqps4op *xeA 2 IV ' 'qsneıy ppubıs 'Iea t7 (qsneiwx) 29D "IBA qua SEV orae Cqqn'p) snoump "S CPI : '[spox y 290j0w14) *1eA] °°: [(anegp sdooruft "S] ‘FI "STIX y 09004100 "18A qv A TV E Caqury) 425g. "get s 2-6 op euni Sec rro] Sas IV "''" 'gO sngpmoowqQ 'S ct (GR) (ny) ° 220€ Cqppmup) 829200 "S "IPL "ID smanınypunus uox) qv (3neq) smoopjow 'S "ORT ; IV '"'''ST[Ooxy 2D]pu4O *X€A. IV ‘‘'SIOXVY Dwaumgq €^ gesamt S[9ox v 27779498 "S ‘GEI "'CqsuneIN) SYNurssD "S "SEI IV ixeA(Cqsuneüw)snjmuDis S "tet 'S[OXY SvutooYmuwup "S ‘JET t7 "gne 242puwpao] "IEA qv IV '"''3neq mpra "ea qv IV '''(CIrmnog) snogonbo "S. "ger : : 'STOXY snjpnn4o "Sg ‘FEI 'SIex y DJIDMIDUNUL "eA. Uugy Dypaumıpnnb ea. Che NON: noy npnyunbaja "TEA : IV "CO sueoso4Bwu "Ten ; ''CqIIRI) uud "S. "ger IV "^ (8406) wald 'S "cer © * ** (gsneay) sqwund 'S "TEL “TO sepeoe RS uox) ‘HO 2Durprtnyurus "wejqug 'Qqu'p aRpamyzunus "wel 134 Up UID T II rar dt ung AT "unt wp o5 uie wM'T TOMT TOMT OT woyT WT VISIT TOMT woy'] woy'] WT woy'] MM MM SX SM q0 40 ao AO q0 q0 40 qo qo q0 04H 204 20 204 MO HO HO MO MO MO MO mo HO HO HO MO HO HO HO HO (HO u) wr) DIO "A () DIO) 1.0) uo Ir) 2240) 20) HO (0) qM 48 qM 4S ar 4S ay qS qq LS ax gs qs qq as qq gas qq qS qx qM gas CHE NN a“ gas qM as qw as Gb * qq 98 qM qS qq as qx (ads WAS AL az IL 4L (0) EO E 20) 10) 0) 110) 10) 0) e0 (RO (RO IM ADH IM es es es es es es es es es es es "S ex eL ex er EU LS 38 IS LS aS IS aS IS IS 38 38 aS 38 3S 38 3S MI MI MI MI MI MI MI MI MI MI MI ex ex ex EI e ME ET eX BIT ey ei EBENE amu qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv qv cvi IV IV IV IV Iv IV IV IV ''(3neap sqps4op "IEA ' "hS[ex y suaos2apj] 'IeA MONO ENT ws (CT) DAD er ‘COT ‘HO 242009, uer) * 'STOX V suo0820D)] 'IeA " (AIINX) vo»pags "IEA '' (qqn'Ton' rosn/ I ‘eo 'HO TInog 2902.70: 'u9x) '* [(anenr) suoosa/n4 ‘1 ‘I9I CqTIn T) v;íufisoavy eA. ttt "OIN 2W0]m09 *Y8A "17 (uxqeq) Dynumu (qp 091 (027770777277 a "uox ‘HO 22uguto?.cKo:gz "wejqng * 'STOX V. 2]Dgmopw "eA CAITNIL) 2/209q1] "S "6GL (Cane) spoooso Jn "S]. "get "ID 222720. d$ ‘U9x) ‘To sdo»qD "ea "jn OY suaosnund.nd "ea °°° Cq ing "D vosnf p agr ‘TO 2490977 uor) ‘(gnonx) voruua/ "IBA 'quup sdexasy :S -ggr "nep 22040442 "eA ‘JUON 220)9240840p "IBA "*'gneap 2/0o8n/ur "IEA '*330u9g 25022208 "Tea Dmpnopuoubru "TILA (CAIN) s2p242a-0242110 wea "tpa "gp EG SEE GT HO ‘APE sz.e222u22t$ uox) (mag) svubisw "I pet (2094) vpnoowopd ‘rex (CaIINX) vwounuaaou "Sq ‘ect °°: (MO) ppwaumg 'I TEST ""(Cqqnr) sadıypd "ea ("Cb X190 (c0 sypdıoun.ıd 2 (18 y) ppunda.« sea (moy 203) »jwoN'q ICI ttc (ne) bog I ‘OST " (aSy IN) opubs 'I "GTI qv (tv : : Cart) ssowmn4d g gr Literaturverzeichnis. ' Absolon, Karl. 1899 a. Über die Fauna der Hóhlen des mührischen Devonkalkes. (Vorläufige Mittheilung). Zool. Anz. Bd. XXII. No. 592. S. 315—317. 7 Textfg. 1899 b. Über die Fauna der Hóhlen des mährischen Devonkalkes (Vorläufige Mitthei- lung) (Schluss). Zool Anz. Bd. XXII. No. 593. S. 321—325. 1 Tafel. 1899 c. Vorläufige Mittheilung über die Gattung Dicyrtoma und Heteromurus hirsutus nov. sp. aus den mährischen Höhlen. Zool. Anz. Bd. XXII. No. 603. 1900 a. Einige Bemerkungen über die mährische Hóhlenfauna. I. Zool. Anz. Bd. XXIII. No. 605. S. 1—6. 1900 b. Systematicky prehled fauny jeskyn moravskÿch. Descriptio systematica faunae subterraneae moravicae adhuc cognitae. Otisk. z. Véstn. Klub. prirod. v Prost£jov£. za rok 1899. 1900. 1900 c. Einige Bemerkungen über die mährische Hóhlenfauna. II. Bd. XXIII. No. 607. S. 57— 960. 1900 d. Einige Bemerkungen über die mährische Hóhlenfauna. III. Zool. Anz. Bd. XXIII. No. 612. S. 189—195. 1900 e. Vorläufige Mittheilung über einige neue Collembolen aus den Höhlen des mährischen Karstes. Zool Anz. Bd. XXIII. No. 615. 4 Fig. S. 265—269. 1900 f. Vorläufige Mittheilung über die Aphoruriden aus den Hóhlen des mährischen Karstes. Zool. Anz. Bd. XXIII. No. 620. S. 406—414. 12 Fig. im Texte. 1900 g. Über zwei neue Collembolen aus den Hóhlen des ósterreichischen Occupations- gebietes. Zool Anz. Bd. XXIII No. 621. S. 427—431. 2 Fig. 1901 a. Zwei neue Collembolenformen aus den Höhlen des mährischen Karstes. Zool. Anz. Bd. XXIV. No. 634. S. 32—33. 4 Fig. 1901 b. Supinuëky moravské. (Apterygogenea Moraviae). Otisk z Üasopis zemského musea moravského. Brno. 21 S. 2. Tab. 1901 c. Über einige theils neue Collembolen aus den Hóhlen Frankreichs und des süd- lichen Karstes. Zool Anz. Bd. XXIV. No. 636. S. 82—90. 10 Fig. im Text. 1901 d. Über Uzelia setifera, eine neue Collembolen-Gattung aus den Hühlen des mährischen Karstes, nebst einer Übersicht der Anurophorus-Arten. Zool Anz. Bd. XXIV. No. 641. S. 209—216. 7 Fig. dieses N:o 7. ! Dieses Verzeichnis ist gemeinsam für die beiden Teile (den allgemeinen und den speziellen Teil) Werkes. ; II Absolon, Karl. 1901 e. Beiträge zur Kenntniss der mährischen Hóhlenfauna. Verhandl. d. naturforsch. Ver. Brünn. Bd. XXXIX. 9 S. 1 Tafel. — — 1901 f. Ueber massenhafte Erscheinungen von Tetrodontophora gigas Reuter in Mähren. Verhandl. d. naturforsch. Ver. in Brünn. Bd. XXXIX. 8 S. — — 1901 g. Weitere Nachricht über europäische Hóhlencollembolen und über die Gattung Aphorura A. D. Macg. Zool Anz. Bd. XXIV. No. 646 u. No. 647. S. 1—11. 5 Textfig. — 1901h. Über Neanura tenebrarum nov. sp. aus den Höhlen des mährischen Karstes; über die Gattung Tetrodontophora Reuter und einige Sinnesorgane der Collembolen. Zool Anz. Bd. XXIV. No. 653. S. 575—580. 8 Fig. — — 1908. Untersuchungen über Apterygoten auf Grund der Sammlungen des Wiener Hof- museums. Annalen des K. k. naturhist. Hofmuseums. Bd. XVIII. S. 91—111. 2 Taf. und 2 Abbild. im Texte. Axelson, Walter M. 1900. Vorläufige Mittheilung über einige neue Collembolen-Formen aus Finnland. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. h. 26 (1900). Helsingfors: — 1902. Diagnosen neuer Collembolen aus Finland und angrenzenden Teilen des nord- westlichen Russlands. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. h. 28 (1902). Helsingfors. S. 101—111. — 1903 a. Weitere Diagnosen über neue Collembolen-Formen aus Finland. Acta Soc. pro F. et Fl. Fenn. 25. N:o 7. Helsingfors. — — 1903 b. Beiträge zar Kenntniss der Collembolen-Fauna Sibiriens. Öfvers. Finska Vet. Soc. Fórh. XLV. 1902—1903. N:o 20. Helsingfors. 1 Tafel. — 1904. Verzeichniss einiger bei Golaa, im südöstlichen Norwegen eingesammelten Col- lembolen. Entom. Tidskr. Årg. 25. H. 1. Stockholm. S. 65—84. — — 1905 a. Einige neue Collembolen aus Finnland. Zool Anz. Bd. XXVIII. No. 24/25. S. 788—194. — — 1905 b. Zur Kenntnis der Apterygotenfauna von Tvärminne. Festschr. f. Palmén. N:o 15. Helsingfors. 1 Tafel. — 1906. Beitrag zur Kenntnis der Collembolenfauna in der Umgebung Revals. Acta Soc. pro F. et Fl. Fenn. 28. N:o 2. Helsingfors. 1 Taf. Banks, Nathan. 1897. Descriptions of two new Smynthurids. “Journ. New York Entom. Soc. Vol V. S. 33—34. — —- 1899. The Smynthuridae of Long Island, New York. Journ. New York Entom. Soc. Vol. VII. S. 193 — 197. —-— 1903. New Smynthuridae from the district of Columbia. Proc. Ent. Soc. Washington. Vol V. No. 2. S. 154—155. Becher, E. 1886. Insecten von Jan Mayen, gesamm. von D. F. Fischer, bearb. von Dr. E. Becher. Collembola. Intern. Polarforsch. 1882--1883. Beobacht.-Ergebn. herausg. Kaiserl. Akad. d. Wiss. Bd. III. Teil VI. S. 60. Wien. bexkepr, 9. 1902. Kw» wayut Collembola Mocxorerkoä ry6epuiu. Jen. 3oo4or. Orga. Umn. o6m awôuT. ecrecra. I. II. N:o 4. Mocxga. 16 puc. —— 1905 a. Hom gamme mo oayut Collembola Mockonmekoii ryÖepHiu, BB YACTHOCTH es 10%x- Hoii OKkpaïñHel. JHeBH. soozor. OTABA. Umn. 06m. xw6ur. ecrecrs. T III. N:o 6. Mocxpa. 18 puc. Becker, E. 1905 b. Pseudachorutides Bogoyawlensky n. g. n. sp. Zool. Anz. Bd. XXIX. Nr. 2/3. S. 72—73. 4 Fig. Börner, Carl. 1900. Vorläufige Mittheilung zur Systematik der Sminthuridae Tullb., ins- besondere des Genus Sminthurus Latr. Zool. Anz. Bd. XXIII. No. 630. S. 609—618. Tom. XXXIV. Ii Börner, Carl. 1901 a. Vorläufige Mittheilung über einige neue Aphorurinen und zur Syste- matik der Collembola. Zool. Anz. No. 633. S. 1—15. — —— 1901b. Zur Kenntnis der Apterygoten-Fauna von Bremen und der Nachbardistrikte. Separatabdr. aus dem Abhandl d. Naturwiss. Ver. zu Bremen. Bd. XVII. 2 Taf. u. 63 Abbild. im Texte. — — 1901 c. Über einige theilweise neue Collembolen aus den Hóhlen der Gegend von Let- mathe in Westfalen. Zool Anz. Bd. XXIV. No. 645. S. 333—345. 7 Textfig. — 1901 d. Über ein neues Achorutidengenus Willemia, sowie 4 weitere neue Collembolen- formen derselben Familie. Zool Anz. Bd. XXIV. No. 648. S. 422—433. 9 Fig. — 1901e. Neue Collembolenformen und zur Nomenclatur der Collembola Lubb. -Zool. Anz. Bd. XXIV. No. 657/658. S. 696—712. 10 Fig. — — 1902 a. Über das Antennalorgan III der Collembolen und die systematische Stellung der Gattungen Tetracanthella Schótt und Actaletes Giard. Zool. Anz. Bd. XXV. No. 662. S. 92—116. 18 Fig. — — 1902 b. Wieder ein neues Anurophorinen-Genus. (Vorläufige Mittheilung). Zool. Anz. Bd. XXV. No. 679. S. 605—607. 1 Fig. 1902 c. Das Genus Tullbergia Lubbock (Vorläufige Mittheilung). Zool. Anz. Bd. XXVI. No. 689. S. 123—131. — — 1903. Neue altweltliche Collembolen, nebst Bemerkungen zur Systematik der Isoto- minen und Entomobryinen. Sitzungs- Ber. der Gesellsch. naturf. Freunde zu Berlin. Jahrg. 1903. Nr. 3. S. 129—182. 1 Tafel. — 1904. Zur Systematik der Hexapoden. Zool Anz. Bd. XXVII. — —- 1906. Das System der Collembolen, nebst Beschreibung neuer Collembolen des Ham- burger Naturhistorischen Museums. Mittheil. Naturhist. Museums. Hamburg. S. 147 — 188. Bourlet, l'abbé. M. 1839. Mémoire sur les Podures. Mém. Soc. des Scienc. de l'Agricult. de Lile. P. 377—417. 1 Taf. — — 1843. Mémoire sur les Podurelles. Mém. Soc. roy. et centr. d’Agricult., Scienc. et Arts du départ. du Nord. Douai. P. 1—78. 21 Fig. Brook, George. 1882. On a new Genus of Collembola (Sinella) allied to Degeeria Nioolet. Linn. Soc. Journ.-Zool Vol. XVI. London. P. 541—545. 3 Fig. — — 1883a. Notes on some little-known Collembola, and on the British Species of the Genus Tomocerus. Linn. Soc. Journ.-Zool Vol. XVII. London. P. 19—25. 1 PI. — 1883 b. A Revision of the Genus Entomobrya Rond. (Degeeria Nic.) Linn. Soc. Journ.-Zool. Vol. XVII. London. P. 269—283. 2 Pl. (26 Fig.). — —— 1884. Notes from my Aquarium. No. IV. Notes on the Collembola. Huddersfield. P. 9—13. Carl, Johann. 1899 a. Ueber Schweizerische Collembola. Inaugural-Dissertation. Rev. suisse de Zool. T. 6. Genève. S. 274—862. 2 pl. — 1899 b. Notice descriptive des Collemboles de la collection de M. Adrien Dollfus. Recueillis à Lyons-la-Forét (Eure) et dans d'autres localités de France et de Suisse. La Feuille des Jeunes Naturalistes. III Ser. 29:e Ann. Paris. No. 342. P. 258—265. IE — — 1901. Zweiter Beitrag zur Kenntnis der Collembola-fauna der Schweiz. Extr. de la Revue suisse de Zool. T. 9, Fasc. 2. Genève. P. 243—278. 1 PI Carl, J. & Lebedinsky, J. 1905. Materialien zur Hóhlenfauna der Krim. II. Ein neuer Typus von Hóhlenapterygoten. Zool Anz. Bd. XXVIII. No. 16/17. S. 562—565.6 Fig. Carpenter, George H. 1895. Animals found in the Mitchelstown Cave. Collembola. Irish Naturalist. Vol. VI. No. 2. Dublin. Pp. 25—27; 30—35. Pl. 2. Figs 10—16. N:o 7. IV Carpenter, George H. 1897 a. Collembola of Mitchelstown Cave. Irish Naturalist Vol. VI. No. 9. Dublin. Pp. 225-233. 1 PI. — — 1897 b. Collembola of Mitchelstown Cave. Suppl. Not. Irish Naturalist. Vol. VI. No. 10. Dublin. Pp. 257—258. - 1898. Isotoma litoralis Schótt from Co. Galway. Irish Naturalist Vol. 7. P. 54. — — 1900. Collembola from Franz-Josef Land. Proceed. Royal Dublin Soc. Vol. IX (N. S.), Part. IH. No. 16. P. 271—278. 18 Figs. - 1902. Report on the Collections of Natural History made in the antarctie regions during the voyage of the „Southern Cross“. IX. Insecta: Aptera: Collembola. London. Pp. 221—223. Pl. XLVII (8 Figs). 1903. On the Insect-Fauna of some Irish Caves. Rep. 72-d Meet. Brit. Ass. Adv. Se. Belfast. Pp. 657—658. — 1904 a. Fauna Hawaïensis, Vol. III: Collembola. London. Pp. 299—303. 1 pl. — — 1904 b. Sligo Conference, Aptera. Irish Naturalist Vol. XIII. No. 9. Dublin Pp. 197—198. Pl. 10. — — 1906. On two new irish species of Collembola. Scient. Proc. Royal Dublin Soc. Pp. 39-42. 1 pl. Carpenter, G. H. et Evans, W. 1899. The Collembola and Thysanura of the Edinburgh District. Proceed. royal phys. Soc. of Edinburgh. Vol. XIV. Pp. 221—266. 4 Pl. — 1904 Some Spring-tails new to the british Fauna, with description of a new species. Proceed. royal physie. Soc. of Edinburgh. Vol. XV. Part. II. Pp. 215—220. 1 pl. Collan, U. 1881. Om förekomsten af en Podurid (Isotoma sp.) i stor mängd på snön 1 jan. 1880. Medd. Soc. F. et Fl. Fenn. Förhandl. VII. S. 127—128. Helsingfors. ! Dalla-Torre, K. W. v. 1888. Die Thysanuren Tirols. Ferd. Zeitschrift. III Folge. 32 Heft. S. 147—100. — 1895. Die Gattungen und Arten der Apterygogenea (Brauer) Separatabdr. aus d. 46. Progr. des k. k. Staats-Gymn. in Innsbruck. 1894/1895. Davenport, C. B. 1903. Cold Spring Harbor Monographs. II. The Collembola of Cold Spring beach, with special reference to the movements of the Poduridae. Brooklyn Instit. of Arts and Sciences. 30 P. 1 Plate. Escherich, Karl. 1903. Das System der Lepismatiden. Zoologica. Bd. 18. Heft. 43. 164 S. 3 Taf. (67 Figo.). Evans, William. 1901. Some records of Collembola and Thysanura from the „Clyde“ Area. Ann. Scott. Naturalist. Edinburgh. Pp. 154—157. Fabrieius, J. Chr. 1793. Entomologia systematica emendata et aucta. Tom. II. Hafniae p. 63— 68. diuawieuxo, JO. A. 1905. Hnsmia mackkomsıa okpecrHoereii bouoroma. Tpyxs nphexog. 6ioJ. cT. Mun. Cn6. Oóm. Eer. T. IL Cr. Ilerepóyprz. Folsom, J. W. 1896 a. New species of Papirius. Psyche, Vol 7. No. 238. Cambridge. Pp. 344—345. — 1896 b. Notes on the types of Papirius texensis Pack. and description of a new Smyn- thurus. Psyche, Vol 7. No. 241. Cambridge. Pp. 384—385. — 1896 c. Neelus murinus, representing a new Thysanuran family. Psyche, Vol. 7. No. 242. Cambridge. Pp. 391—392. 1 PI. 1896 d. New Smynthuri, including myrmecophilous and aquatic species. Psyche, Vol. 7. No. 247. Cambridge. Pp. 446—450. 1 PI. (8 Figs.) Tom. XXXIV. v Folsom, J. W. 1898 a. Descriptions of Machilis and Seira from Mexico. Psyche, Vol. 8, No. 263. Cambridge. Pp. 188—184. 1 PI. — — 1898 b. Japanese Collembola Part. I. Bull. Essex Instit, Vol. XXIX. 1897. Salem. 1898. Pp. 51—57. 1 Pl — — 1899. Japanese Collembola Part. IL Proceed. Americ. Acad. of Arts and Sciences. Vol XXXIV. No. 9. Pp. 261—274. 8 Pl. — —— 1901a The Distribution of holartic Collembola. Psyche, Vol 9. Cambridge. Pp. 159—162. — — 1901 b. Review of the Collembolan Genus Neelus and description of N. minutus n. sp. Psyche, Vol 9. Cambridge. Pp. 219—222. 1 Pl. (11 Figs.). — —- 1902 a. The identity of the Snow-flea (Achorutes nivicola Fitch). Psyche, Vol. 9, No. 811. Cambridge. Pp. 315—321. 1 PI. — —— 1902 b. Papers from the Harriman Alaska Expedition. XXVII. Apterygota. Proceed. Washington Acad. Sciences Vol. IV. Pp. 87—106. 5 Pl. — —— 1902 e. Collembola of the Grave. Psyche, Vol. 9, No. 315. Cambridge. Pp. 363— Jazz all. Franklin, H. J. 1905. A new species of Entomobrya. Entom. News. Vol. 16. P. 77—79. 1 pl. Geer, C. de. 1740. Rön och observationer öfver små insecter, som; kunna häppa 1 högden. Kongl. Sv. Vet. Akad. Handl. Vol. I. Stockholm. P. 271—287. 4 Tab. Gervais, P. 1844. Histoire naturelle des Insectes. Aptères. Tome IIL Paris. P. 377— 456. Guthrie, Joseph E. 1903. The Collembola of Minnesota. Geol. and Nat. Surv. Minnesota Zool. Ser. IV. Minneapolis. 110 P. 16 Plates. Haller, G. 1880. Lubbockia, ein neues Anurophorengenus. Miscellanea arthropodologica II. Zeitschr. f. d. ges. Naturwiss. Bd. II, III. Heft 5. Pp. 749—752. 2 Fig. Harvey, F. L. 1892a. American Species of Templetonia. Entomol. News. Vol. III, No. 3. Philadelphia March 1892. Pp. 57—59. Figs. 1—3. 1892 b. A new Smynthurus. Entomol. News. Vol. III, No. 7. Philadelphia Septemb. 1892. Pp. 169—170, with 1 fig. — — 1893 a. A new Papirius. Entomol News. Vol IV, No. 2. Philadelphia Febr. 1893. Pp. 65—68. Pl. IV. — — 1893 b. A new Achorutes. Entomol. News. Vol. IV, No. 5. Philadelphia May 1893. Pp. 182—184. 5 Figs. — 1894 a. The american species of the Thysanuran Genus Seira. Psyche, Vol. 7, No. 293. Nov. 1894. Cambridge. Pp. 159—162. 2 Figs. — — 1894 b. A new species of Lepidocyrtus. Entomol News. Dec. 1894. Philadelphia. Pp. 324—326. 4 Figs. — — 1895. Two new species of Entomobrya. Psyche, Febr. 1895. Cambridge. Pp. 196— 199. 3 Figs. — —— 1898. A new Poduran of the Genus Gnathocephalus. Entomol. News. Vol IX, No. 9. Philadelphia Nov. 1898. Pp. 216—217. 3 Figs. — — 1900. New Maine Collembola, Entomol News. Vol. XI, No. 8. Philadelphia Octob. 1900. Pp. 549—553. Pl. XV. Hisinger, Edw. 1896. Om Isotoma hiemalis antrüffad i Fagervik. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 22. Helsingfors. S. 32. Sxo6couv, T. (Jacobson, G-). 1898. I. Haetkomsıa Hopoïñ 3emau. (Insecta Novaja-Zemljensia). ,Jammcoke Umn. Akag. Hayks mo ®us.-Mar. Ota. T. VIL" Cr.-Ilerep6ypre. N:o 7. VI Karsch, F. 1900. Ein Smynthurus aus dem Kaukasus. Entom. Nachr. Jahrg. 26. S. 303. Kieffer, J. J. 1900. Beiträge zur Kenntnis der um Bitsch Vorkommenden Collembolen. Ber- lin. entom. Zeitschr. Bd. 45. S. 113—114. Krausbauer, Th. 1898. Neue Collembola aus der Umgebung von Weilburg a./Lahn. Zool. Anz. Bd. XXI. No. 567 u. 568. S. 495—499 u. 501—504. . 1901. Beiträge zur Kenntnis der Collembola in der Umgegend von Weilburg a. Lahn. Sonderabdr. aus d. 34 Ber. d. Oberhess. Ges. f. Nat.- und Heilkunde. S. 29— 102. Mit. 79 Fig. im Text und 2 Taf. Lampa, Sven. 1894. Achorutes armatus. Notis i Entom. Tidskr. Häft. 1—2. Stockholm. S. 60. Levander, K. M. 1894. Einige biologische Beobachtungen über Sminthurus apicalis Reuter. Acta Soc. pro F. et Fl. Fenn. IX, n:o 9. Helsingfors. 1 Fig. Lie-Pettersen, O. J. 1896. Norges Collembola. Bergens Museums Aarbog 1896. No. VIII. Bergen. 2 PI. ———— 1898. Apterygogenea in Sogn und Nordfjord 1897 u. 98 eingesammelt. Bergens Mu- seums Aarbog 1898. No. VI. Bergen. 1 PI. —— 1899. Biologisches über norwegische Collembola. Bergens Museums Aarbog 1899. No. VIL Bergen. Linné, C. v. 1766. Systema Naturae. Ed. XII. T. I. Holmiae. Lubbock, John. 1873. Monograph of the Collembola and Thysanura. London. — — 1879 a. On a new Genus and Species of Collembola from Kerguelen Island, Tullbergia. Philos. Transact. of Royal Soc. London. Vol. 168. —— 1879 b. Orchesella rufescens found in England. Proc. Ent. Soc. London. p. XLII. — —— 1898. On some Spitzbergen Collembola. Linn. Soc. Journ.-Zool Vol. XXVI. London. Pp. 616—619. 7 Figs. ——— 1899. On some Australasian Collembola. Linn. Soc. Journ.-Zool. Vol. XXVII. London. Pp. 334—838. 7 Figs. MacGillivray, A. D. 1891. A Catalogue of the Thysanoura of North-America. Canad. Entom. Vol. XXIII. Pp. 267—276. — 1893. North American Thysanura. Canad. Entom. Vol XXV. Pp. 127—128; 313— 318. ——— 1894. North American Thysanura. Canad. Entom. Vol. XXVI. Pp. 105—110. — 1896. The American Species of Isotoma. Canad. Entom. Vol. XXVIIL Pp. 47—58. Mégnin, P. 1878. Podurhippus pityriasicus. Bull. Soc. Ent. Fr. (5) Pp. OXIII—CXIV. Meinert, Fr. 1865. Campodeae: en Familie af Thysanurernes Orden. Naturhist. Tidskr. 3 Raekke, 3 Bind. Kjöbenhavn. — 1896. Collembola Groenlandica. Vidensk. Medd. naturh. Foren. i Kjóbenhavn. S. 167 —178. Moniez, R. 1889 a. Faune des aux souterraines du département du Nord et en particulier de la ville de Lille. Rev. biol. du Nord de la France T. I. (1888—1889). Lille. P. 261. — — 1889 b. Notes sur les Thysanoures. I. Espèces qui vivent aux Açores. Rev. biol. du Nord de la France. TT. II. (1889--1890). N:o 1. Lille. Pp. 24-31. — — 1890 a. Acariens et Insectes marins des Côtes du Boulonnais. Il. Insectes. I. Thy- sanoures. Revue biol. du Nord de la France. T. II (1889—1890). No. 8. Lille. Pp. 321—326. —— 1890 b. D:o. (Suite) Rev. biol du Nord de la France. T. II (1889—1890). No. 9. Lille. Pp. 338—350. 4 Fig. Tom. XXXIV. VII Moniez, R. 1890 c. Notes sur les Thysanoures. II. Sur un Achorutes, qui s'attaque aux Champignons de couche (A. armatus Nic.) Rev. biol. du Nord de la France. T. II (1889 —1890). No. 9. Lille. P. 365. = 1890 d. D:o. III. Sur quelques espèces nouvelles ou peu connues récoltées au Croi- sic. Rev. biol du nord de la France. T. II (1889—1890). Lille. Pp. 428—432. 4 Fig. — — 1891a. D:o IV. Sur deux Podurides, qui vivent dans les Fourmiliéres. Rev. biol. du Nord de la France. T. III (1890—1891). Lille. Pp. 64—967. 3 Fig. — 1891 b. D:o V. Espèces nouvelles pour la Faune française. T. III (1890— 1891). Lille. Pp. 68—71. 1892. Mémoire sur quelques Acariens et Thysanoures Parasites ou Commensaux des fourmis. II. Thysanoures. Rev. biol. du Nord dela France. T. IV (1891— 1892). No. 10. Lille. Pp. 389—391. — —— 1893 a. Sur une Podurelle trouvée dans le nid d'un pinson. Rev. biol du Nord de la France. T. V (1892 —1893). No. 12. Lille. Pp. 491— 492. 1893 b. Espèces nouvelles de Thysanoures trouvées dans la grotte de Dargilan (Cam- podea Dargilani, Sira Cavernarum, Lipura cirrigera). Rev. biol. du Nord de la France. T. VI (1893—1894) No. 3. Lille. Pp. 81— 86. 1894a. Sur quelques Arthropodes trouvées dans des fourmilières. Rev. biol. du Nord de la France. T. VI (1893—1894). No. 6. Lille. Pp. 201—215. — — 1894 b. Isotoma pallida, Collembole nouveau du Brésil. Rev. biol. du Nord de la France. T. VI (1893—1894). No. 9. Lille. P. 354. — —- 1894 e. Quelques Arthropodes de la grotte des Fées près la ville des Baux. Rev. biol. du Nord de la France. T. VI (1893—1894). No. 12. Lille. Pp. 479—483. Nicolet, H. 1841. Recherches pour servir a l'histoire des Podurelles. Nouv. mém. Soc. Helv. Scienc. Nat. CX. Bd. VI. p. Abth. Zürich. 88 p. 9 PI. Oudemans, J. Th. 1887. Bijdrage tot de Kennis der Thysanura en Collembola. Acad. Proef- schrift. Amsterdam. 104 S. 3 PI. 1 — — 1896. Systematische beschrijving der in Nederland voorkomende Thysanura. Tijdschr. voor Entomol. uitg. door de Nederl. Ent. Ver. Jaarg. 1895. Vierde Afl. s'Gravenhage. S. 164—178. 6 Fig. Packard, A. S. 1873. Synopsis of the Thysanura of Essex County, Mass, with Descriptions of a few extralimital forms. Fifth Ann. Rep. Peabody Acad. Science. Juli 1873. Pp: 283—851. — — 1877. Explorations of the Polaris Expedition to the North Pole. Amer. Naturalist. Tames ED: Parfitt, Edw. 1891. Devon Collembola and Thysanura. Transact. Devonshire Assoc. f. the Advanc. of Scienc., Litt. and Art. 1891. Vol. XXIII. Pp. 322—352. Parona, Corrado. 1897. Saggio di un Catalogo delle Poduridi italiane. Atti della Soc. Ital. di scienze natur, vol XXI. Milano. 53 p. — — 1882. Collembola e Thysanura Italiane. Ann. del Mus. Civ. di St. Nat. di Genova. Vol. XVIII. Pp. 453—464. — — 1884. Materiali per lo studio della Fauna Tunisina. IV. Sopra aleune Collembola e Thysanura di Tunisi. Ann. del Mus. Civ. di St. Nat. di Genova. Ser. 2-a. VOL Pp. 425—438. 1 Tav. N:o 7. VIII Parona, Corrado. 1885. Materiali per la Fauna della Sardegna XI. Collembola e Thysanura di Sardegna. Atte della Soc. Ital. di scienze nat. Vol. XXVIII. Milano. 26 p. — — 1887. Note sulle Collembole e sui Tisanuri. 1. Intorno ad alcune specie del gen. Achorutes Templ. e dell' A. murorum (A. viaticus) dello stretto di Magellano. 2. Col- lembole e Tisanuri raccolti nel Trentino dai March. L. e G. Doria. Ann. del Mus. Civ. di St. Nat. di Genova. Ser. 2-a. Vol. IV. Pp. 475—482. — — 1888 a. Note sulle Collembole e sui Tisanuri IV. Nuova specie di Smynthurus rac- colta in Sardegna. Ann. del. Mus. Civ. di St. Nat. di Genova. Ser. 2-a. Vol. VI. Pp. 88— 86. — —— 1888 b. Res Ligusticae. VI. Collembole e Tisanuri finora riscontrate in Liguria. Ann. del Mus. Civ. di St. Nat. di Genova. Ser. 2-a Vol VI. Pp. 183-—154. 2 Tav. — —- 1892. Di alcuni Tisanuri e Collembole della Birmania. Raccolti da Leonardo Fea. Atti della Soc. Ital. di se. nat. Vol XXXIV. 13 p. 1 Tav. — —- 1895. Elenco di aleune Collembole dell Argentina. Ann. del Mus. Civ. di St. Nat di Genova. Ser. 2-a. Vol. XIV. Pp. 696—700. Peters, W. 1880. Mittheilung über die in ungeheuren Massen vorkommende Podura aquatica De Geer bei Oderberg in der Mark. Sitz.-Ber. Ges. Naturforsch. Freunde. No. 3. eh 8D de Pitarque, Joaquin. 1906. Colémbolos de Zaragoza. Bol. Soc. Aragon. Siènc. nat. T. 5. Pp. 97—100. 6 Fig. Poppe S. A. 1885. Ein neuer Smynthurus aus SW-Afrika. Smynthurus Hessei nov. sp. Abh. Naturw. Vereins Bremen. Bd. IX. S. 320. Poppe, S. A. und Schäffer, Cäsar. 1897. Die Collembola der Umgegend von Bremen. Sonder- abdr. a. d. Abh. d. Naturw. Ver. zu Bremen. Bd. XIV. H. 2. S. 265—272. Reuter, Lina and O. M. 1880. Collembola and Thysanura, found in Scotland in the Summer of 1876. Scottish Naturalist No. XXXVII. Jan. 1880. Pp. 204—208. Reuter, O. M. 1876. Catalogus praecursorius Poduridarum Fenniae. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 1. Helsingfors. S. 78—86. — — 1880. Études sur les Collemboles. I—IIL Acta Soc. Scient. Fenn. XIII. Helsing- fors 20%p Od BP ——— 1881. För Finland nya Collembola. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. Fórhandl. H. 6. (1878) Helsingfors. 1881. S. 203, 204. — — 1882 a. Entomologiska exkursioner under januari 1882 i södra Finland. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. Fórh. H. 9. Helsingfors. S. 72—77. — — 1882 b. Tetrodontophora n. g. (Subf. Lipurinae Tullb.) Sitzb. der K. Akad. d. Wissensch. I Abth. Juli-Heft. Jahrg. 1882. Wien. — 1885. Sminthurus Poppei n. sp. Abh. Naturw. Ver. Bremen. Band. 9. Heft 2. S. 214. — 1886. För finska faunan nya Podurider. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 13. Hel- singfors. S. 179—180. — — 1890. Collembola in caldariis viventia. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 17. Hel- singfors. P. 17—28. 1 Tab. — — 1891 a. Podurider från nordvestra Sibirien. Ófv. Finska Vet. Soc. Fórh. Bd. XXXIII. Helsingfors. S. 226—229. 1 Fig. — — 1891b. Notiser om finska Collembola. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 18. Hel- singfors. S. 281—232. — — 18910. Tvenne arter Podurider. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. h. 18. Helsingfors. S. 249. Tom. XXXIV. IX Reuter, O. M. 1895 a. Apterygogenea Fennica. Finlands Collembola och Thysanura. Acta Soc. F. et Fl. Fenn. XI. N:o 4. Helsingfors. 2 pl. — 1895 b. Species nova generis Poduridarum Sira Lubb. Wiener Ent. Zeitung. XIV Jahrg. IV Heft. Wien. P. 114. ——— 1895 c. Kritisches Referat üb. die Arbeit v. Dalla Torre’s (1895). Wiener Ent. Zeitung. XIV Jahrg. Wien. S. 272—278. —— 1898. Collembola på snö. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. (1897). H. 23. Helsingfors. S. 44—46. 1 Fig. —— 1900 a. En för Finland ny snó-podurid. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 24. (1897 —1898). Helsingfors. N:o 14. S. 127—130. ———— 1900 b. Notiser om tre finska Sminthurus-arter. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 25 (1898—1899). Helsingfors 1900. S. 53—55. — 1900 c. Ett förbisedt arbete öfver Collembola. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 26. Helsingfors. S. 140—143. Ridley, Henry N. 1880. A new species of Lipura. Entom. Monthl. Magaz. Vol. XVII. London. Pp. 1—2. —— 1881. A new Species of Degeeria. Entom. Monthl. Magaz. Vol. XVII. London. Pp. 210—211. Roemer, J. J. 1789. Genera Insectorum Linnaei et Fabrici iconibus illustrata. Vitoduri Helvetorum. P. 32. Tab. XXIX. Fig. 1 et 2. Sahlberg, John. 1881. Om Borstsvansarnes (Thysanura) förekomst och utbredning1 Finland. Medd. Soc. pro F. et Fl. Fenn. H. 6. Helsingfors. S. 249—250. Sehtscherbaków, A. 1898 a. Einige Bemerkungen über Apterygogenea, die bei Kiew 1896— 1897 gefunden wurden. Zool. Anz. Bd. XXI. No. 550. S. 57— 05. —— 1898 b. Marepiaux jus Apterygogenea-Payuzı orpeeruocreü Kiera. JYmunepe. Wanhcr. 3a 1898 r. Kierp. 31 c. 3 Taoı. — 1899 a. Zur Collembolen-Fauna Spitzbergens. Zool. Anz. Bd. XXII. No. 578. S. 47. — — 1899 b. Vier neue Collembolen-Formen aus dem südwestlichen Russland. Zool. Anz. Bd. XXII No. 580. S. 79—81. 8 Textfig. Schüffer, C. 1891. Die Collembolen von Süd-Georgien. Jahrb. d. Hamburgisch. Wissensch. Anst. IX. Hamburg. 9 S. 1 Tafel (8 Fig.) ———— 1894. Verzeichniss der von den Herren Prof. Dr. Kükenthal und Dr. Walter auf Spitz- bergen gesammelten Collembolen: Abdr. aus d. Zool Jahrb. Abth. f. Syst. Geogr. u. Biol d. Thiere. VIII Bd. Jena. S. 128—130. 1 Textfig. —— 1896 a. Bemerkungen zu Herrn Dr. Vogler's Arbeit über Poduriden des rothen Schnees. Zool Anz. Bd. XIX. No. 499. S. 139—140. — —— 1896 b. Die Collembola der Umgebung von Hamburg und benachbarter Gebiete. Mitth. aus d. Naturhist. Mus. XIII. Hamburg. 1896. S. 149—216. 4 Tafeln. —— — 1897. Hamburger Magalhaensische Sammelreise. Apterygoten. Hamburg. 48 S. 3 Taf. — 1898. Die Collembola des Bismarck-Archipels. Archiv 1. Naturgesch. Jahrg. 1898. Bd. I. H. 3. Berlin. S. 393—425. 2 Taf. ——— 1900 a. Ueber württembergerische Collembola. Jahresh. d. Ver. f. Vaterl. Naturk. in Württemberg. Jahrg. 1900. Bd. 56. S. 245—280. 1 Taf. ——— 1900 b. Die arktischen und subarktischen Collembola. Fauna arctica. Bd. I. Lief. 2. Jena. S. 237—258. Schött, Harald. 1891 a. Beiträge zur Kenntnis kalifornischer Collembola. Bih. t. RK. Sv. Vet.-Akad. Handl. Bd. 17. Afd. IV. No. 8. Stockholm. 25 S. 4 Taf. N:o 7. X Schött, Harald. 1891 b. Nya nordiska Collembola. Entom. Tidskr. Årg. 12. Stockholm. S. 191—192. 2 Fig. — —- 1893 a. Zur Systematik und Verbreitung Palaearctischer Collembola. Kongl. Sv. Vet.- Akad. Handl. Bd. 25. N:o 11. Stockholm. 100 S. 7 Taf — 1893 b. Beiträge zur Kenntnis der Insektenfauna von Kamerun. I. Collembola. Bih. t. K. Sv. Vet-Akad. Handl. Bd. 19. Afd. IV. No. 2. Stockholm. 28 S. 7 Taf. — —— 1893 c. Zwei neue Collembola aus dem Indischen Archipel. Entom. Tidskr. Årg. 14. Stockholm. S. 171—176. 1 Taf. — — 1894. Lipurider från Florida. Entom. Tidskr. Årg. 15. Stockholm. S. 128. —— 1896 a. North American Apterygogenea. Proceed. Calif. Acad. Se. Ser. 2. Vol. VI. San Fransisco. Pp. 169—196. 3 pl. — — 1896 b. Collembola på snö och is. Entom. Tidskr. Årg. 17. H. 2. Stockholm. S. 118—128. 1 Taf. — — 1901. Apterygota von Neu-Guinea und den Sunda-Inseln. Termeszetrajzi Füzetek XXIV köt. S. 317—331. 4 Tabl. — — 1902. Études sur les Collemboles du Nord. Bih. t. K. Sv. Vet.-Akad. Handl. Bd. 28. Afd. TV. No. 2. ‘Stockholm. "98 S.. 6 Pl. — 1903. Über zwei Gattungen der Apterygoten Insecten. Linköping. XIV S. 2 Taf. Schoyen, W. M. 1891. Indberetning fra Landbrugsentomologen. Aar 1891. Kristiania. S.3 —5. 1 Fig. — — 1893. Beretning om Skadeinsekter og Plantesygdomme i 1892. Aarsberetn. ang. de off. Foranst. t. Landbr. Fremme 1 Aar 1892. Kristiania. S. 6—7. — —— 1894. Beretning om Skadeinsekter og Plantesygdomme 11893. Aarsberetn. ang. de off. Foranst. Landbr. Fremme i Aar 1893. Kristiania. S. 7. Cxopuxoss, A. C. 1897. Cnucorp Thysanura okpeerHoereii r. Xappkopa. Tpyası oóur uer. npup. npu lMwm. Xapıe. Yuums. T. XXXI. Xaprkogr. ©. 104—106. ——— 1899. Hogua @wopmsr pycexuxe Collembola (Sur quelques nouvelles Collemboles de la Russie) Xappkopt. „Tpya. Oöm. nena. npup. npm Xaprkomer. Yansepe.“ T. XXXIII. XaprkogB. 19 c. I Taöı. Skorikow, A. S. 1900 a. Zoologische Ergebnisse der Russischen Expedition nach Spitzbergen im Jahre 1899. Collembola. Ann. du Mus. Zool. de l'Acad. Imp. des Sci. de St.-Péters- bourg. t. V, 1900. Pp. 190—209. 1 Taf. 1 Karte. — — 1900 b. Eine neue Tomocerus-Art (Collembola) aus Ost-Russland. Ann. du Mus. Zool. de l'Akad. Imp. des Sci. de St.-Pétersbourg. Pp. 473—480. 1 Taf. Cropuxogr, A. C. 1900 c. Htkoropss weprH I3» reorpaonweckaro paenpocrpamenis Apterygota Esponst (3awbrka) (Essai sur la distribution géographique des Aptérygotes d'Europe). Trav. Soc. d. natur. a l'Univ. Impér. de Charkow. T. XXXIV. 1899—1900. Char- kow. Pp. XIX—XXII. — 1901. Einige Beobachtungen über die Häutung der Collembola. Horae Soc. Entom. Ross. t. XXXV. S. 156—159. Templeton, R. 1834. Thysanurae Hibernicae. Transact. Ent. Soc. London. Vol. I. Tullberg, Tycho. 1869. Om skandinaviska Podurider af Underfamiljen Lipurinae. Akad. afhandl. Upsala. 21 S. — — 1871. Förteckning öfver Svenska Podurider. Ófv. Kongl. Vet.-Akad. Fórhandl. No. 1. Stockholm. S. 143—155. — — 1872. Sveriges Podurider. Kongl. Sv. Vet.-Akad. Handl. Bd. 10. No. 10. Stockholm. 20.9 12%. Tom. XXXIV. XI Tullberg, Tycho. 1876. Collembola borealia. Nordiska Collembola. Öfv. af Kongl. Sv. Vet.- Akad. Fórhandl Arg. 33. No. 5. Stockholm. S. 23—42. 4 Tafl. Tömösvary, O. 1882. Adatok hazánk Thysanura-faunäjähoz. Mathem. és termeszett. kózlem. XVIII köt. Budapest. S. 119—130. I Tábl. —— 1883. Magyarországban Talält Smynthurus-fajok. (Species generis Smynthurus faunae hungaricae). Termeszet. füzet. VII köt. S. 31—38. 1 Fig. Uzrl, Jindr. 1890. Supinusky Zeme Ceské. Thysanura Bohemiae. Véstn. král. céské spol. náuk. V Praze. S. 1—82. Tab. I—II. — 1891. Verzeichniss der auf Helgoland vorkommenden Apterygogenea. Zool. Jahrb. herausg. v. J. W. Spengel. Abth. f. Syst. etc. Bd. V. S. 919—920. Viré, Armand. 1897. Le Campodea staphylınus Westw. et ses var. cavernicoles Bull. Mus. Hist. Nat. Paris. Pp. 89—95. Vogler, C. H. 1896. Beiträge zur Kentnnis der Springschwünze (Collembola). I. Neue schweizerische Collembola. Illustr, Wochenschr. f. Entom. Bd. I. Neu- damm. S. 149—154. 12 Fig. IL Die Endhaken der Springgabeln. D:o. 169—170. III. Die Massenerscheinungen der Collembola; schwarzer und roter Schnee. D:o. S. 170—176, 1 Taf; S. 197—199 u. 213—217. Voigts, Hans. 1902. Verzeichniss der i J. 1901 um Göttingen gesammelten Collembolen. Zool Anz. Bd. XXV. No. 676. S, 523—524. — —- 1903. Beitrag zur Collembolen-Fauna von Bremen. Abh. nat. Ver. Bremen Bd. 17. S. 283—289. Wahlgren, Einar. 1899 a. Ueber die von der schwedischen Polarexpedition 1898 gesammelten Collembolen. Öfv. Kongl. Vet.-Akad. Förhandl. 1899. N:o 4. Stockholm. S. 335— 340. 8 Fig. —— — 1899 b. On some Apterygogenea collected in the Volgadelta and in Transkaspia by Dr. E. Lönnberg. Öfvers. af Kongl. Vet.-Akad. Förhandl. 1899. No. 8. Stockholm. S. 847—850. 3 Fig. —— 1899 c. Beitrag zur Kenntnis der Collembola-Fauna der äusseren Schären. Entom. Tidskr. Årg. 20. H. 2—3. Stockholm. S. 183—193. ——-- 1900 a. Collembola während der schwedischen Grónlandsexpedition 1899 auf Jan Mayen und Ost-Grónland eingesammelt. Öfvers. af Kongl. Vet.-Akad. Fórhandl. 1900. No. 3. Stockholm. S. 353—376. 8 Fig. — 1900 b. Beiträge zur Fauna der Bären-Insel. 4. Collembola. Bih. t. K. Sv. Vet.-Akad. Handl. Bd. 26. Afd. IV. No. 6. Stockholm. 8 S. 1 Fig. — — 1900 c. Über einige neue Collembolaformen aus dem sydwestlichen Patagonien. Entom. Tidskr. Stockholm. S. 265—270. 1 Tafel. — — 1906 a. Apterygoten aus Ägypten und dem Sudan nebst Bemerkungen zur Verbrei- tung und Systematik der Collembolen. Results of Swed. Zool. Expedition to Egypt and the White Nile. 1901. N:o 15. 52 Fig. —— 1906 b. Collembola från Torne Lappmark och angränsande trakter. Entom. Tidskr. Årg. 27. Häft 4. Uppsala. S. 219-230. 3 Fig. — 1906 c. Svensk Insektfauna. I. Apterygogenea. Entom. Tidskr. Årg. 27. Häft. 4. Uppsala. S. 233—270. 30 Fig. NOTE XII Wahlgren, Einar. 1906 d. Antarktische und subantarktische Collembolen, gesammelt von der schwedischen Südpolarexpedition. Wissensch. Ergebn. d. schwed. Südpolarexp. 1901—1903. Stockholm. Bd. V. Lief. 9. — — 1907. Collembola from the 2:nd Fram Expedition 1898—1902. Rep. Sec. Norw. Arkt. Exp. in the »Fram* No. 10. Kristiania. Westerlund, Aulis. 1897. Hyönteiselämää talvella. Luonnon Ystávà 1897. N:o 2—4. S. 29 —82 & 41—47. 1898. Hyönteisiä lumihangella. Luonnon Ystävä 1898. N:o 3. S. 55. Willem, Vietor. 1897 a. Le tube ventral et les glandes céphaliques des Sminthures. Ann. Soc. Entom. Belgique T. XLI. Bruxelles. Pp. 130—132. — 1897 b. Les yeux et les organes post-antennaires des Collemboles. Ann. Soc. Entom. Belgique T. XLI. Bruxelles. Pp. 225—226. ——— 1900 a. Un type nouveau de Sminthuride: Megalothorax. Ann. Soc. Entom. Belgique T. XLIV. Bruxelles. Pp. 7—10. 1 PI. — — 1900 b. Deux formes nouvelles d'Isotomiens: Isotoma stagnalis et Isotoma tenebricola. Ann. Soc. Entom. Belgique T. XLIV. Bruxelles. Pp. 28—30. 3 Fig. — 1900 c. Recherches sur les Collemboles et les Thysanoures. Mém. couronn. et Mém. des sav. étrang. t. L VIII. Bruxelles. 144 Pp. 17 pl. — — 19012. Description de Actaletes Neptuni Giard. Bull. scientif. France et Belgique T. XXXIV. Paris. Pp. 474—480. 1 Tabl. —- 1901 b. L'influence de la lumiere sur la pigmentation de Isotoma tenebricola. Annal. Soc. Entom. Belgique. T. XLV. Bruxelles. Pp. 193—196. 1 PI. - 1901 c. Les Collemboles recueillis par I Expedition antarctique belge. Ann. Soc. Ent. Belgique. T. XLV. Bruxelles. Pp. 260—262. 1 Fig. — — 1902 a. Les rapports d’Actaletes avec les autres Collemboles. Ann. Soc. Entom. Bel- gique. T. XLVI. Bruxelles. Pp. 11—12. — 1902 b. La position des Anurophoriens dans la classification des Collemboles. Annal. Soc. Entom. Belgique. T. XLVI. Bruxelles. Pp. 21—23. — 1902 c. Note préliminaire sur les Collemboles des grottes de Han et de Rochefort. Ann. Soc. Entom. Belgique. T. XLVI. Bruxelles. Pp. 275—283. - 1902 d. Resultats du Voyage du S. Y. Belgica en 1897—1898— 1899. Zoologie: Col- lemboles. Anvers. Pp. 1—16. 4 Pl. — —— 1906. Un nouveau Collembole marin (Anuridella marina). Mém. Soc. Entom. Belgique. XII. Mem. jubil. Bruxelles. Pp. 247—252. 1 Pl Agren, Hugo. 1903. Zur Kenntnis der Apterygoten-Fauna Süd-Sehwedens. Stettiner entom. Zeit. 1908. S. 113—176. 1 Taf. — — 1904 a. Diagnosen einiger neuen Achorutiden aus Schweden. (Vorläufige Mittheilung). Entom. Tidskr. Årg. 25. Stockholm. S. 126—128. — 1904b. Lappländische Collembola. Arkiv f. Zool utg. af K. Sv. Vet.-Akad. Bd 2. No. 1. Stockholm. S. 1—80. 2 Taf. "soy "VOSSPJUH D "DIPUDJÄN "m3nsipA vıuoddoT "sısuawon] DjuoddvT ‘sisuafouo4 vjuoddvT "al "moupuan yw. vyuoddo] ram "51524424 vjuoddvT "wie "puppy "sisugoqy 01329[ "unjgiQujAOJd EUIWON — — OO —. ——— ” LU FE] bud NTI PLT7 2 N € —— zus PT ar i 000001 iF SITYLNI1U0 210811801031 3vNnvd Wnasvi9NIAOHd VddVM OLD Xp reg MOTAUDIAN + ACTA SOCIETATIS SCIENTIARUM FENNICÆ TOM. XXXIV . 8. BESTIMMUNG EINIGER EINFACH ZUSAMNENHÅNGENDEN, VON GERADEN UND EBENEN BEGRENZTEN MINIMALDOPPELFLÄCHEN GUSTAF TEGENGREN. N — À S nom v ut Pon STA UA! t d NS kx uta ai " 270 NE PA RE ARS UP ^. na LL IKON rera ut Pu ad Laco = „var 1 3 Vac Wirt A EUN MON igo i) I KRO DR IAN MXBNDESDATT ŒATAUE 1. Uber die Beschaffenheit der Eckenelemente eines von Geraden und Ebenen begrenzten Minimalflächenstückes. Vorliegende Abhandlung beschäftigt sich mit der Bestimmung einiger einfach zusam- menhängenden Minimalflächenstücke, welche zu den Doppelflächen gehören und von zwei Geraden oder von einer Geraden und einer Ebene begrenzt sind. Die Begrenzungselemente schliessen mit einander einen Winkel ein, der immer ein aliquoter Teil von s ist. Wir bezeichnen mit s die komplexe Verànderliche in der Ebene, auf welche die durch parallele Normalen vermittelte Abbildung des Minimalflàchenstückes auf die Kugel stereogra- phisch projiziert wird, mit c die Veränderliche in der Ebene, auf welche das Flächenstück derart konform abgebildet wird, dass seine Asymptoten- und Krümmungslinien in gerade Linien übergehen, und mit t die Veränderliche in einer Halbebene, welche eine konforme Abbildung der s- und o-Ebenen darstellt. In meiner Dissertation , Bestämning af ett enkelt sammanhängande minimalytstycke, begrànsadt af räta linjer parallella med ett plan samt af plan vinkelräta mot samma plan, jämte undersökning af speciella hithörande ytor", Helsingfors 1904 habe ich gezeigt, dass man eine unbegrenzte Anzahl verschiedener Minimalflächenstücke durch eine aus einem oder zwei geradlinigen oder ebenen Elementen bestehende Begrenzung legen kann, wenn man in den für die Umgebung der Eckenelemente geltenden Entwickelungen von o nach wachsenden Potenzen von Z negative Exponenten zulässt, d. h. wenn man bei der Figur in der o-Ebene auch andere unendliche Sektoren als Parallelstreifen in Betracht zieht.! Unter den in der genannten Dissertation untersuchten Minimalflächen, zu denen die betrachteten Flächenstücke gehórten, fand ich keine einzige Doppelflache. Bei der Nachforschung der Ursachen des Nichtauftretens von Doppelflächen bin ich zu dem Resultat gekommen, dass man ohne Schwierigkeit eine unbegrenzte Anzahl von Doppelflächenstücken mit zwei Begrenzungselementen bestimmen kann, wenn man auf den Flàchenstücken oder auf ihrer Begrenzung singuläre Punkte von einem 1 Unter der Benennung ,Eckenelement* sollen auch unendliche Sektoren verstanden sein. Die betreffende Verallgemeinerung ist von Herrn NoRDMAN in seiner Dissertation , Bestämning af några speciella rütlinigt begränsade minimalytstycken*, Helsingfors 1895 eingeführt. 2 G. TEGENGREN. besonderen Charakter zulässt, welche bisher bei den Untersuchungen von Minımalflächenstücken mit gegebener Begrenzung meines Wissens nicht beachtet worden sind.! Diesem Umstande ist es wohl zuzuschreiben, dass bis jetzt keine Doppelflächenstücke mit vorgeschriebener Begrenzung bestimmt worden sind. In meiner genannten Dissertation bestimme ich ein einfach zusammenhängendes Mini- malflächenstück, welches von geraden Linien und solchen ebenen Krümmungskurven begrenzt wird, deren Ebenen die Flächennormalen längs den Kurven enthalten. Hierbei wird ausser- dem vorausgesetzt, dass die begrenzenden Geraden einer Ebene parallel sind und dass die Ebenen der Krümmungskurven auf jene Grundebene senkrecht stehen. Durch diese Voraus- setzung wird bei Flàchenstücken mit einer oder zwei Begrenzungselementen die Allgemein- gültigkeit des Problems nicht beschränkt. Es eignet sich die genannte Ebene zur xy-Ebene zu wählen. Wenn ein Eckenelement eines Minimalflàchenstückes, dessen Begrenzung die angege- bene Beschaffenheit hat, auf eine zu der in der Ecke errichteten Normale senkrechte Ebene projiziert wird, so erhält man als Projektion ein Element eines Winkels zwischen zwei Gera- den. Diesen Winkel habe ich Eckenwinkel des Flächenstückes genannt und denselben für eine Ecke A, mit A,” bezeichnet. Bei der Bestimmung des diesem Winkel zukommenden Vorzeichens denke man sich die Begrenzung in einer bestimmten Richtung durchgelaufen und die Projektion des Eckenelementes in der Richtung der positiven Flächennormale gesehen. Der Eckenwinkel ist folglich nicht immer, was sein Vorzeichen betrifft, mit dem Winkel 9, womit ich die Projektion des Eckenelementes auf die xy-Ebene bezeichne, identisch. Der dem Eckenelement entsprechende Winkel der c-Ebene ist immer ein Vielfaches von T er mag gleich Marz sein. Ehe ich zu dem eigentlichen Gegenstande der vorliegenden Untersuchung übergehe, dürfte es notwendig sein etwas über die Entwickelungen der Koordinaten der Fläche in der Umgebung eines Eckenelementes und die daraus herfliessenden Beziehungen zwischen den genannten Winkeln und dem entsprechenden Winkel æ,æ in der s-Ebene kurz anzuführen. Wir wählen die reelle Achse als Begrenzung in der Z-Ebene und nehmen an, dass das Minimalflächenstück derjenigen Halbebene entspricht, für welche der rein imaginäre Teil von t positiv ist; diese Halbebene wollen wir die obere nennen. Bei der Aufstellung der Ent- wickelungen der Flächenkoordinaten in der Umgebung einer Ecke lassen wir die Ecke dem Nullpunkt der Z-Ebene entsprechen und wählen das Koordinatensystem so, dass die positive Richtung der z-Achse mit der negativen oder positiven Richtung der Flächennormale in der Ecke übereinstimmt, und die xz-Ebene so, dass die Flächennormale sich längs demjenigen Begrenzungselement, das der positiven reellen Achse der Z-Ebene entspricht, der zz-Ebene parallel dreht. Das Flächenelement wird dann in der s-Ebene auf ein Element eines Winkels at in der Umgebung des Anfangspunktes oder des unendlich entfernten Punktes der Ebene abgebildet, davon abhängig, ob die positive Richtung der z-Achse mit der negativen oder mit der positiven Richtung der Flächennormale übereinstimmt. ! Die Entscheidung, ob Singularitäten mit diesem Charakter eine notwendige Bedingung für Dop- pelflächen sind, ist mir jedoch nicht gelungen. Tom. XXXIV. Uber von Geraden und Ebenen begreneten Minimaldoppelflächen. 3 : 5 do : In der Umgebung einer Ecke gelten für s und di folgende Entwickelungen s—et" [1 -- 9B. (0)], do 2-1 2 al D 9. « und x sind positiv oder negativ, je nachdem das Winkelelement der s- bez. der o-Ebene im Endlichen oder im Unendlichen liegt. » ist gleich 0, wenn dem Eckenelement ein Parallelstreifen in der o-Ebene entspricht. %,(f) bezeichnet eine nach positiven wachsenden Potenzen von £ fortlaufende Potenzreihe mit reellen Koeffizienten. «c ist eine reelle und e,? eine rein imagi- näre oder reelle Konstante, je nachdem die positive reelle Achse der £-Ebene einer Geraden oder einer ebenen Krümmungslinie der Fläche entspricht. Zufolge der Formel und mit Hülfe von Weierstrass’ bekannten Gleichungen einer Minimalfläche erhält man, wenn i— ref! gesetzt wird, bei geeigneter Wahl des Anfangspunktes des Koordinatensystems für æ— i und z folgende Entwickelungen: n n n n E SZ (2-2) qi —+a -—la +2) pi x -yi—dur? eM +..:+a,r?2 e M es, Pl P 2 2 : = Lo 3*1 (n 2=i|b,r? sing s sn rte] oder z—b, r2 cos 5 9 5, rS" os (S rr) 2 x Die erste oder die zweite Entwickelung von z gilt, je nachdem e,? rein imaginär oder reell ist. Die Konstanten a, , a',, b, haben folgende Werte 3 2 2 art ca 2 Ce CO . 20 an zn etiem 20) In e ne Wenn « eine ganze Zahl und DE ist, findet sich in der Entwickelung von x — y? ein logarithmisches Glied a. (In r + gi) oder @_. (Inr — gi). Wenn s 0 oder eine negative ganze Zahl ist, enthält die Entwickelung von z ein logarithmisches Glied 25,9 bez. b,lnr. Wegen einer näheren Diskussion dieser Formeln unterscheiden wir folgende Fälle: N:o 8. 4 G. TEGENGREN. N. : t 1:0. 9 ist eine positive Zahl. n t .. D ^ = » nj 3 5 a) |æ| <>: Die Fläche hat dann im Endlichen ein Eckenelement, das von zwei einander schneidenden Geraden oder ebenen Krümmungslinien oder von einer ebenen Krümmungslinie und einer Geraden begrenzt wird. Der Eckenwinkel As ist =— (s — a) sz oder — (s + a) x 1, je nachdem « positiv oder negativ ist. À ist also eine negative Zahl, und — 4 ist kleiner als 3 b) |e|-5 > Die Fläche hat einen unendlichen Sektor zwischen zwei parallelen Begrenzungselementen. Dieser Sektor nähert sich asymptotisch einer Ebene. Der Eckenwinkel 47 ist =0. EE 5: Die Fläche hat auch jetzt einen unendlichen Sektor, der sich asymp- totisch einer Ebene nähert. Der Eckenwinkel ist -(5-.). oder (+ a). À ist also eine positive Zahl kleiner als |«|. In allen diesen Fällen wird das Flächenelement von seiner Berührungs- ebene in dem Eckpunkte bez. von der Asymptotenebene in eine Anzahl Sekto- ren geteilt, welche abwechselnd auf beiden Seiten der Ebene liegen. Die An- zahl der Sektoren ist, wenn die Ecke von zwei Geraden begrenzt wird, gleich wenn die Ecke von zwei Ebenen begrenzt wird, gleich gl und wenn die n +1 2:0. 5 ist gleich 0. Das Flächenelement hat den Charakter einer Schraubenfläche bez. eines Katenoids. A ist positiv und gleich |«|. n 2? Begrenzung von zwei ungleichartigen Elementen gebildet wird, gleich 3:0. 3 ist eine negative Zahl. Die Fläche hat einen unendlichen Sektor, dessen : 5 n n : Q 5 En Eckenwinkel gleich -(5 — DE oder — 9 +a]æ ist. À ist eine positive Zahl grösser als — — und grösser als |«|. Das Flächenelement nähert sich nicht 2 asymptotisch an eine Ebene, wird aber von der xy-Ebene des gewählten Koor- dinatensystems in einer Anzahl abwechselnd beiderseits dieser Ebene gelegener Sektoren geschnitten, welche sich mehr und mehr von der Ebene entfernen, je weiter man sich ins Unendliche entfernt. Die Anzahl dieser Sektoren ist den eben genannten Fällen entsprechend gleich ET Zr! oder = Als Ordnungszahl m, einer Ecke A, habe ich die Zahl E definiert. Die Ordnungszahl bezeichnet dann die Grösse des der Ecke entsprechenden Winkels der o-Ebene, wenn ein rechter Winkel als Einheit gebraucht wird. Ein schrauben- oder katenoidförmiger Sektor hat dementsprechend die Ordnung 0; eine Ecke im Endliehen oder ein Sektor mit zugehóriger Asymptotenebene hat eine positive Ordnungszahl, welche eine ganze Zahl ist, wenn die Ecke von zwei gleichartigen Elementen begrenzt wird, aber ein ungerades Vielfache von g ist, wenn ! Denn wenn « negativ ist, wird der Eckenwinkel von der Seite der negativen z-Achse gesehen und hat folglich dasselbe Vorzeichen wie die Richtungsänderung von z — yi, welche einem Zuwachs des Winkels æ von 0 bis 2x entspricht, Tom, XXXIV. Uber von Geraden und Ebenen begrenzten. Minimaldoppelflächen. D die Begrenzung der Ecke von zwei ungleichartigen Elementen gebildet wird. Die unter dem Falle 3:0 genannten unendlichen Sektoren haben negative Ordnungszahlen. Aus den in obiger Übersicht gegebenen Ausdrücken des Eckenwinkels 4,- geht her- vor, dass 4, gleich — m, --|«,| ist. Bei Einführung des vorher als Projektion der Ecke auf die æy-Ebene definierten Winkels 9,- ergibt sich hieraus die Formel "o (1) = 7 m, + Hu. 2. Über Rückkehrpunkte und andere singuläre Punkte der Fläche. Bei der Untersuchung der einfachsten von allen algebraischen Minimaldoppelflächen d. h. der sogenannten Henneberg'schen Flàche, welche bekanntlich der fünften Klasse gehórt, fand ich auf der Flàche zwei Punkte, die eine Singularität von folgender Beschaffenheit auf- weisen. Durch den singulären Punkt gehen eine ebene Krümmungskurve, welche daselbst eine Spitze bildet, und eine gerade Asymptotenlinie, die im Punkte plôtzlich endet, um längs sich selbst zurückzukehren (Fig. 1). Der Punkt ist auch in demjenigen Sinne singulàr, wie man es bei Minimal- flächen gewöhnlich in Betracht zieht, dass durch densel- ben ausser den oben genannten Krümmungs- und Asymp- totenlinien noch zwei Krümmungs- und zwei Asympto- tenlinien gehen. Der singulàre Punkt mag als ein Randpunkt be- trachtet werden. Durch symmetrische Wiederholung des angrenzenden Flächenstückes erhält man dann unmittel- bar den Charakter eines derartigen inneren singulàren Punktes. Einem halben Umlaufe um EM : ) 3 den zugehórigen Punkt der t-Ebene entsprechen ein ganzer Umlauf auf der Flàche und 4 Um- lauf in der o-Ebene, während der entsprechende Punkt in der s-Ebene regulär ist. Einen Punkt der besagten Beschaffenheit will ich einen Zückkehrpunkt auf der Fläche nennen, obwohl die Krümmungslinie, wenn man eine Singularität hóherer Ordnung voraussetzt, nicht immer eine Spitze aufweist. Um in der Tat den Charakter des Rückkehrpunktes näher zu untersuchen, denken wir uns den Anfangspunkt des Koordinatensystems im betreffenden Punkte gewählt und die positive Richtung der z-Achse mit der negativen Richtung der Flächennor- malen übereinstimmend. Weiter lassen wir die betreffende Krümmungskurve der reellen Achse sowohl in der {-Ebene als auch in der s-Ebene entsprechen und wählen als Anfangspunkt der t-Ebene denjenigen Punkt, der dem Rückkehrpunkte der Fläche entspricht. Dann gelten für s und o folgende Entwickelungen: Si et [1 == tP,(£1, n+1 o—0,=0t 2 d 80]; N:o 8. 6 G. TEGENGREN. vorausgesetzt dass der Punkt auf der Fläche singulàr (im gewóhnlichen Sinne) von der Ord- nung #— 1 ist. Aus diesen Entwickelungen leitet man her 2 er : 2 yis rheni uus. 2 eu QU en 1) edes Hieraus ist ersichtlich, dass einem halben Umlaufe in der £- und in der s-Ebene n halbe Umlàufe auf der Fläche entsprechen, und dass die Fläche in der Nähe des betrachteten Punktes von der sie berührenden Ebene in na+2 Sektoren geteilt wird. Wenn » eine unge- rade Zahl ist, so weist die Kurve folglich keine Spitze auf. Der Charakter eines Rückkehr- punktes höherer Ordnung wird auch leicht durch geometrische Betrachtung gefunden, indem man sich diesen Punkt als durch das Zusammenfallen von zwei oder mehreren Punkten erster Ordnung gebildet vorstellt (Figg. 2—5). Es bietet auch keine Schwierigkeiten zu finden, welchen Charakter ein Punkt annimmt, wenn in demselben ein Rückkehrpunkt und ein singulärer Punkt gewöhnlicher Art zusammen- allen. Die Untersuchung hiervon möge jedoch vorübergegangen werden. Für ein Minimalflächenstück, welches einfach oder doppelt sein möge und von Gera- den und ebenen Krümmungskurven begrenzt wird, bezeichne m die Anzahl aller dieser Linien, Tom. XXXIV. Über von Geraden und Ebenen begrenzten Minimaldoppelflächen. 7 © die Summe der Ordnungszahlen der singulären Randpunkte und der doppelten Ordnungs- zahlen der inneren singulären Punkte und m, die Ordnungszahl einer Ecke. Den singulären Punkten und den Ecken mögen ferner in der Z-Ebene die Punkte %k, bez. a, entsprechen. Es gilt dann die Gleichung a an a a DT. mach xr Sd ie ; d, dc 1% ! Weil die Entwickelung von a dt nach Potenzen von ; in dem Falle, dass £ — oo einem ge- S Le Ner TR à + : T wöhnlichen Randpunkte in der o-Ebene entspricht, mit — beginnen muss, erhält man t (2) St b my, = 9m — 4. TE Diese Formel ergibt für die Bestimmung der Anzahl der singulàren Punkte (inkl. der Rückkehrpunkte) auf einem gegebenen Minimalflàchenstück folgenden Satz: Die Summe der Ordnungszahlen der Ecken und der singulüren Punkte, wobei innere sin- gulüre Punkte doppelt gezählt werden müssen, ist gleich der doppelten Anzahl der Begrenzungs- elemente weniger 4. 3. Aufstellung der Gleichungen der Minimalfläche. Die Bedingung einer Doppelfläche. In meiner oben genannten Dissertation habe ich als Ausgangspunkt bei der Bestim- mung der gesuchten Fläche die folgenden Weierstrass’schen Gleichungen einer Minimalfläche gewählt v —8 [[G2() — H*()] dt, y —3 [ipe (0) + B (0 dt, 2=R [260 H( dt. Besitzt das Flächenstück eine Begrenzung von der hier betrachteten Art, so ergibt sich in der Tat, dass die logarithmische Ableitung sowohl des Quotienten als des Produkts der Funktionen G und H eine rationale Funktion ist. Man kann demnach leicht aus den f s H : : 3 Entwickelungen der Funktionen G und GH in den Umgebungen der singulàren Punkte diese 2p Funktionen selbst und damit auch die Funktionen G und H bestimmen. N:o 8. Oc G. TEGENGREN. Die Funktionen G und H sind mit der Grösse s und der Funktion $$ (s) durch folgende Relationen verknüpft | HQ) (4) G (f) ' | (y (s) ds = G? (t) dt. Aus diesen Gleichungen und der bekannten Formel Seve uotis 8 = (2) erhàlt man s ommo fn \ Um T oder s zu bestimmen haben wir folgende Entwickelungen zu beachten: 1:0. In der Umgebung eines Randpunktes oder inneren Punktes, der ein Windungs- punkt von der Ordnung n— 1 ist, hat man $— sg + e(£— 4) [1 + (£ — t) B (£— tj]. 2:0. In der Umgebung eines Eckpunktes ist s— e (£— ay)" [14- (£ — an) 38. (£ — a,)]. 3:0. In der Umgebung eines Rückkehrpunktes ist s—8,-- e(£— d) [1-- (£ — d) B (t A|.‘ Aus diesen Entwickelungen leitet man die Gleichung : d GNU (6) à lli S — » j ab, wobei m die Anzahl der Eckpunkte bezeichnet. Wenn {— einem gewöhnlichen Rand- 3 : : d prts : punkte entspricht, so muss die Entwickelung von ans nach Potenzen von 7 mit dem zwei- ten Potenze beginnen. Hieraus findet man die Bedingungsgleichung m (7) Va =0. py ! In meiner mehrmahls erwähnten Dissertation betrachte ich überdies sowohl Randpunkte und innere Punkte, in welchen die Normale der Fläche senkrecht auf der æy-Ebene steht, als auch solche Eck- punkte, in denen die Normale diese Bedingung nicht erfüllt. Punkte dieser Art mógen jedoch hier überge- gangen werden. Tom. XXXIV. Uber von Geraden und Ebenen begrenzten Minimaldoppelflächen. 9 Wenn dagegen t=00 einem Eckpunkte entspricht, so fällt das entsprechende Glied von Pins weg, aber die Bedingungsgleichung bleibt unverändert. Durch Integration der Gleichung (6) wird erhalten (8) sg] a)". p=1 Um einen bestimmten Zweig der Funktion s zu fixieren, schreiben wir vor, dass jeder Faktor von der Form (£— a,)”” für reelle Werte von £, die grösser als a, sind, reell und posi- tiv sein soll. Weiter bestimmen wir, dass Oy 4-1 a, und auch für t< a, vorausgesetzt dass «, im Endlichen liegt. , Das Produkt GH (5) ist durch folgende Entwickelungen bestimmt: 1:0. In der Umgebung eines Randpunktes oder eines inneren Punktes hat man GH — c[1 4- (£ — 4) $ (£ — 1,)]. 29:0. In der Umgebung eines Eckpunktes ist, wenn die Ecke die Ordnungszahl m, hat, m GB=dt- a) ^ 7* [4-593 (— a). 8:0. In der Umgebung eines Rückkehrpunktes von der Ordnung n — 1 gilt die Ent- wickelung GH-—e(t—d) [1--(t—4)9$ (t— à)]. Aus diesen Entwickelungen ergibt sich jetzt d e Uma ix ul (9) cu Gare EET bacs mit der Bedingungsgleichung (10) » mu m+l=—2. p=1 l bezeichnet hier die Anzahl der Rückkehrpunkte; jeder Randpunkt wird hierbei so viele Male gezählt als dessen Ordnungszahl angibt, und jeden inneren Punkt rechnet man ausserdem N:o 8. 2 10 G. TEGENGREN. doppelt. Einem Randpunkte entspricht in der t-Ebene ein reeller Wert d,, einem inneren Punkte und dessen hinsichtlich irgend eines Begrenzungselementes symmetrischem Punkte entsprechen zwei konjugiert komplexe Werte. Durch Integration der Gleichung (9) erhàlt man y = (11) GH-C Il (ha) er at Il C7). p=1 1 Wir lassen die Faktoren von der Form (t— aj) ^, welche zweideutig sind, für reelle Werte von t, die grösser als a, sind, positiv sein. C ist eine reelle oder rein imaginäre Konstante, je nachdem das Begrenzungselement, das solchen Werten von f entspricht, die grösser als a, und wenn die Grösse a, endlich ist, auch kleiner als a„ sind, eine ebene Krümmungskurve oder eine Gerade ist. | Aus dem Umstande, dass die obere Hälfte der /-Ebene konform auf die s- und o-Ebe- nen abgebildet ist, geht hervor, dass man über drei reellen oder über eine reelle und eine komplexe der Konstanten £, a, und d, zu verfügen hat. Es eignet sich die Konstante C beizubehalten. Aus den hergeleiteten Ausdrücken (8) und (11) des Quotienten und des Produkts der Funktionen G und H erhält man jetzt diese Funktionen selbst: | um Mur Oh 3 | co=y s I] (C=0) Il ed) wa VER mi —1 E v=l (12) Werden diese Werte von G und H in Weierstrass’ Formeln (3) s. 7 eingesetzt, so stel- len die erhaltenen Gleichungen eine einfache oder doppelte Minimalflüche dar, die durch eine aus m Elementen bestehende Begrenzung geht, welche entweder gerade, zu einer Ebene parallele Linien oder auf dieser Ebene senkrecht stehende Ebenen sind. In sämmtlichen Ecken und nur in diesen steht die Normale der Fläche senkrecht auf der genannten Ebene. Die Anzahl der Rückkehrpunkte ist gleich |, wenn man sie zu Punkten erster Ordnung reduziert. Die Bedingung dafür, dass die Flàche eine Doppelfläche sei, wird am besten mit Hülfe der Funktion %(s) ausgedrückt. Damit eine reelle Minimalfläche, die einer bekannten Funk- tion $ (s) entspricht, eine Doppelfläche sei, muss bekanntlich die Bedingung (13) 30--48(-.) Tom. XXXIV. Über von Geraden und Ebenen begrenzten. Minimaldoppelflächen. 11 erfüllt sein. Diese Bedingung drückt aus, dass die beiden durch einen Punkt der Fläche ge- henden Minimalkurven mit einander zusammenfallen. ! Wenn man eine Minimalfläche in bekannter Weise so biegt, dass sie fortwährend eine Minimalfläche bleibt, so multipliziert sich die Funktion (y (s) mit einem Faktor von der Form e'” und also %, mit e-'^. Man ersieht hierbei aus der Bedingung (13), dass eine Doppelfläche bei einer derartigen Biegung ihre Eigenschaft verliert eine Doppelflàche zu sein. Speziell ist also die Bonnet'sche Biegungsfläche einer Doppelflàche immer einfach. Wenn die Funktion % (s) so beschaffen ist, dass einer stetigen Folge von reellen Argu- mentenwerten eine stetige Folge von reellen Funktionenwerten entspricht, so Kann die Bedin- gung einer Doppelfläche geschrieben werden (13, a) 30--43(-;)- S Wenn dagegen einer stetigen Folge von reellen Argumentenwerten eine stetige Folge von rein imaginären Funktionenwerten entspricht, so geht die Bedingung über in (13, b) 30-48[-.). 4. Doppelflächen mit zwei Begrenzungselementen. Die Formel (7) s. 8 zeigt unmittelbar, dass die oben gemachten Voraussetzungen erfül- lende Flächen mit einem Begrenzungselement nicht existieren. Um solche Flächen zu erhalten muss man die Existenz von Randpunkten oder inneren Punkten mit auf der æy-Ebene senk- recht stehender Normale annehmen. Wenn man dies tut, findet man jedoch, dass für jede auf einer so erhaltenen Fläche liegende Minimalkurve sämmtliche unendlich entfernten Punkte zusammenfallen. Folglich kann die Minimalkurve nicht mit ihrer konjugierten Kurve zusam- menfallen, d. h. die Fläche ist immer einfach. Wir gehen daher sofort zu Flächen mit zwei Begrenzungselementen über. Die Formeln (2) und (10) (ss. 7 und 9 ) geben (14) S=l=—m — Ma. ! Für eine transcendente Fläche ist diese Bedingung allerdings nicht notwendig. Es reicht aus, dass die beiden Minimalkurven durch eine Translation zum Zusammenfallen gebracht werden kónnen. Weil wir im Folgenden vor allem algebraische Doppelflächen aufsuchen, nehmen wir jedoch die obenerwähnte Bedingung als erfüllt an. N:o 8. 12 G. TEGENGREN. Sämmtliche singulären Punkte des Flächenstückes sind also Rückkehrpunkte. Die Summe der; Ordnungszahlen der Ecken ist negativ, da wir hier voraussetzen, dass wenigstens ein hückkehrpunkt vorhanden ist. Wir lassen die Ordnungszahl m, negativ sein und setzen m,-—-—m, wobei » demnach eine positive Zahl ist. Die Ecke À, ist dann ein unendlicher Sektor, und der Eckenwinkel Az ist positiv. A, ist grösser als m (s. 4 3:0) Gemäss der Formel (7) s. 8 ist j Co — — Oj. Wir können den Winkel 24s (s. 5) positiv wählen; der Winkel «@,® wird dann immer positiv ((1) s. 5). 4, wird gleich m+ c,. Wir lassen die positiven Gróssen m und e, in den Ausdrücken der Funktionen G und H eingehen. Die Ordnungszahl der Ecke A, wird nach (14) Ma — m — 1, und der Eckenwinkel 4,z wird bestimmt durch À — — 94 —l — 1m + a. Wir wählen ferner a, — — o», a, — 0 und k=]1 und erhalten dann für die Funktionen G, H,s und (y (s) folgende Ausdrücke: NT ER ett GVO: ((— d) , IH e m+1—a, i H=yCt I] e- See Zufolge der Formeln (13,a) und (13, b) s. 11 geht als eine erste Bedingung einer Dop- pelfläche hervor we =; Weiter müssen die Gróssen d, folgende Bedingungen erfüllen: für reelle Werte von C für rein imaginàre Werte von C I i (EE sur (— ya" S(d) — 1, Tom. XXXIV. Über von Geraden und Ebenen begrenzten Minimaldoppelflächen. 13 t nU Ju H tx na T (d) — S, (d), (ym as P (dyes. (d), n = 2 ( D VU OS NN CIE UN CAR (— Da «8, (d) —S, (d), 1 Cape fie ln, ya TR S8) S,(d) bezeichnet hierin die aus den Grössen d, gebildete elementarsymmetrische Funk- tion n:ten Grades. = ist eine gerade Zahl und = eine ganze Zahl. Wir setzen 1 1 l LÁ SIT ep, De e Erz q, woraus also Iq —2p folgt. %(s) nimmt dann die Form an Lg t j (15) F(s)= Cs (s* — dv), I wobei die Grössen d, folgende Bedingungen erfällen sollen: fär reelle Werte von C für rein imaginäre Werte von C =, =", S. - c1 * ^ * 8), $.a()-c 1 SM, Die letzte Bedingung lautet, wenn / ungerade ist (wobei q gerade ist), 1(d) — c- 1) ** Sia (0), 2 + 2 tel SH (d) — C- D? 8, (4), 8, und wenn / gerade ist 8: (4) —0; S; (d) unbestimmt. 2 2 Die Fläche, die dem oben angeführten Werte (15) von $$ (s) entspricht, ist algebraisch für alle Werte der Parameter, ausser in folgenden Fällen: wenn gt. gleich 0 oder eine ganze Zahl « ist oder wenn E eine ganze Zahl ist. N:o 8. 14 G. TEGENGREN. Die erste dieser Bedingungen kann nur erfüllt sein, wenn q gleich 1 und / eine gerade Zahl ist, oder wenn q gleich 2 und / (welche Zahl dann gleich p ist) eine ungerade Zahl ist. Soll die Fläche dann algebraisch sein, so muss SG) ES Lu 1 ,@=0 2 2 bez. Sı+1 (d) = I (d) it) 2 2 sein. Wenn p gleich 1 ist, so ist die Fläche immer transcendent. Die zweite Bedingung erfordert, damit die Fläche algebraisch sei, dass 8, (d)—0 ist. Für reelle Werte von C war diese Bedingung, wie wir gesehen, schon erforderlich, damit die Fläche eine Doppelflàche sein sollte. 5. Bestimmung der Ordnungs- und Klassenzahlen der von zwei Elementen begrenzten algebraischen Doppelflächen. Endgültige Formen der Funktion y (s). Die Klassen- und Ordnungszahlen der algebraischen Flächen können leicht mit Hülfe von Lie's Methode! bestimmt, werden. Wenn die Ordnung einer auf der Fläche liegenden Mini- malkurve O ist, und die Anzahl der Punkte, in welchen diese Kurve den unendlich entfernten imaginären Kreis schneidet, mit we bezeichnet wird, so ist die Ordnung der Doppelfläche 0' —5 (0? — ). Um die Klasse der Fläche zu bestimmen, sucht man den Rang der Minimalkurve d. h. die Anzahl der Punkte, in welchen die von den Tangenten der Kurve erzeugte abwickelbare Fläche von einer Geraden geschnitten wird. Ist der Rang der Minimalkurve R, so ist die Klasse der Doppeltlàche C — M(R — M), wo M angiebt, wie viele Male der imaginàre Kugelkreis der oben genannten abwickelbaren Fläche zugehört. Wir lassen die Konstante C reell sein und wählen der Einfachkeit halber C—2. Die Ergebnisse gelten dann unmittelbar auch für rein imaginäre Werte von C. ! Siehe „Archiv for Mathematik og Naturvidenskab* Bd. II ss. 157—198, 1877 oder „Mathematische Annalen“ Bd. XIV ss. 331—416, 1879. Diese Methode findet man auch bei G. Darboux in ,Leçons sur la theorie generale des surfaces“ I ss. 365 -375 dargestellt. Tom. XXXIV. Über von Geraden und Ebenen begrenzten Minimaldoppelflächen. 15 Die Gleichungen einer Minimalkurve sind folgende, wobei nur die Glieder der höchsten und niedrigsten Ordnung in den Ausdrücken der Koordinaten angeführt werden, sptl ; —p-—1 = "Wu ee GC) SE Ee e 2 i SEN ne CH I@ ze: ee Ze (— 1) S:(d) mur Die Ordnung der Minimalkurve ist 2(p +1), und da die beiden zusammenfallenden Minimalkurven 2(p +1) Punkte im Unendlichen gemein haben, wird die Ordnung der Fläche OI (PE DE PET 1). Die Gleichungen der Tangente einer Minimalkurve sind | 1—558 i 4-9) 4 2sC-- 2f () —0, | —sttisn+l+f (0, wo f(s) eine Funktion bezeichnet, deren dritte Ableitung $y(s) ist. Aus der Form der Funktion f(s) (siehe (15) s. 13) geht hervor, dass die Zie’sche Zahl M gleich 1 ist. Das Glied vom hóch- sten Grade in f(s) hat den Exponenten p+1 und das Glied vom niedrigsten Grade den Exponenten —p+1. Der Rang der Minimalkurve ist folglich 2p +2 und die Klasse der Mini- malflüche wird C'=2p+1. Die oben angegebene Form (15) der Funktion 3 (s) liefert demnach, unter Voraussetzung dass die Bedingungen einer algebraischen Doppelfläche erfüllt sind, die Doppelflächen von allen ungeraden Klassen, mit der fünften beginnend. Die oben entwickelte Darstellung hat ein Minimalflächenstück gegeben, das zu einer Doppelfläche gehört und durch eine aus zwei Elementen bestehende Begrenzung geht. Die Abbildung des Flächenstückes auf die s-Ebene ist ein Winkel von der Grösse a, = — = welcher folglich immer ein aliquoter Teil von æ ist. Wenn / eine gerade Zahl ist, so wird das Flächen- stück von zwei gleichartigen Elementen begrenzt (d. h. von geraden Linien, wenn C eine rein imaginäre Konstante ist, und von ebenen Krümmungskurven, wenn C reell ist). Wenn / eine ungerade Zahl ist, so wird das Flächenstück von zwei ungleichartigen Elementen begrenzt. Die Ordnungszahl beider Ecken ist gleich — und die beiden Eckenwinkel haben die Grósse "men 2? (e Um schliesslich die endgültige Form von %(s) darzustellen mögen folgende Fälle unter- Schieden werden: N:o 8. 16 G. TEGENGREN. I list eine gerade Zahl. A. q ist eine gerade Zahl — 2a. Dann ist Zn 1 ne Rte Pg FO = ("5 7) à Gp atu quce ure ROI $ k—0 oder 1 3-1 4c fn —2k) — n (1 — 2) 30-5) els +s" js k=0 Diese Werte von %(s) geben Flächen von den Klassen 2nl+1 d. h. 5, 9, 18---. Da die Klassenzahl der Fläche nur von dem Produkt nl abhängt, kann man dieselbe Klassenzahl für verschiedene Wertesysteme von n und / erhalten. Die allgemeinsten Flächen ergeben sich für n— 1. Die Anzahl der Parameter, von welchen die Flàche abhàngt, ist dann in der Klas- senzahl der Flächen ausgedrückt gleich el Wenn %(s) die erste der oben angeführten Formen hat, sind die Werte zweier der Grössen d, unabhängig von den Parametern e, gleich +1 und — 1. In den entsprechenden Rückkehrpunkten der Fläche ist die Normale mithin immer der æy-Ebene parallel. B. q ist eine ungerade Zahl — 2n — 1. a) 2 ist eine gerade Zahl. Dann ist auch p eine gerade Zahl. Man hat 1 n — — (2n — 2n — qns sk — (An — LENE: oe y a pue nf) career) Ses k—0 oder a ı l 36) =35 A a) = e joy y ecu s " S k=0 Diese Werte von #(s) geben Flächen von denselben Klassenzahlen wie die vorigen. Für »—1 muss 2e; +6: bez. €: , gleich 0 sein, und die Anzahl der Parameter, von prole D 3 3 welchen die Flàche abhàngt, ist dann xim Für die vorige Form von %(s) hat das Flàchen- stück immer einen inneren Rückkehrpunkt, in welchem die Normale der xy-Ebene parallel ist. l ' : b) 9 ist eine ungerade Zahl, folglich auch p ungerade. Dann ist 3-1 ı dere) k=0 en — (2n —1) 39-15" +" \ Tom. XXXIV. Über von Geraden und Ebenen begrenzten Minimaldoppelflüchen. 17 oder 1 i Dr} VE (in — 1j (E ern eer S()= > N ls“ »(G +) _(_1ÿs (2n Ne are k=0 Die Flächen haben hier die Klassenzahlen / (2n — 1) + 1 oder 7, 11, 15... (Die Annahme I=2, n=1 gibt eine transcendente Fläche), Für n=1 ist die Anzahl der Parameter, von welchen die Fläche abhängt, gleic = . Das Flächenstück, welches der vorigen Form von & (s) entspricht, bat immer einen inneren Rückkehrpunkt, in welchem die Flächennormale der æy-Ebene parallel ist. II. list eine ungerade Zahl. q muss dann eine gerade Zahl sein. A. à ist eine gerade Zahl — 2n. Dann ist auch p eine gerade Zahl. Man erhält ra M TT 2n (1—1—2k) | an (1—1— 2%) $5) — a (s —$ 7) eu s" +is | oder i —2 —1-— 2k —23n(1—1—2 S()= s "+5 sel > GS 1 De n (1 t k=0 Die Flächen haben die Klassenzahlen 4n/4-1 oder 5, 9, 13... und hängen für n=1 w 8 Begrenzung zwei Rückkehrpunkte, in welchen die Normale der xy-Ebene parallel ist; für die letztere Form von #(s) hat das Flächenstück einen inneren solchen Punkt. von Parametern ab. Für die vorige Form von %(s) besitzt das Flächenstück auf seiner B. 5 ist eine ungerade Zahl =2n—1. Dann ist auch p eine ungerade Zahl. Es ergibt sich I VERS ll Ye — pu SEM STI (= fs Peg (2n: D m ex { 5°" 1) (2 —1 us @n — 1) 11 —1 = s2 E-o oder 1—1 À fn 2 X ? à : OC san lE icd > Pe (1—1-— 2k) + N. k=0 Diese Formen von #(s) geben die Klassenzahlen 7, 11, 15... Für n=1 muss, damit die Fläche algebraisch sei, TE ys bez. 2 a gleich O sein. Die Anzahl der Para- meter ist dann = Die Fläche hat einen rene Rückkehrpunkt bez. zwei solche Rand- punkte, in welchen die Normale der zy-Ebene parallel ist. Die allgemeinsten Flàchen werden folglich in dem Falle I, B. erhalten. Besondere Aufmerksamkeit verdient hierbei der Fall, dass » gleich 1 ist. Die Figur in der s-Ebene ist N:o 8. 18 G. TEGENGREN. dann eine Halbebene. Da der positiven und der negativen reellen Achse der s-Ebene dieselbe Kurve auf der Fläche entspricht, so ist ersichtlich, dass die beiden ebenen Krämmungskurven bez. die geraden Asymptotenlinien, die das Flächenstück begrenzen, mit einander zusammen- fallen. Das Flàchenstück liegt dann beiderseits dieses Begrenzungselementes, aber die auf der einen und auf der anderen Seite desselben gelegenen Flächenelemente gehóren zu verschiede- nen Seiten der Doppelfläche, welche sich demnach längs der genannten Kurve nicht schliesst. Berichtigung. In der Abhandlung N:o 8 ist die Note an der Seite 11 unrichtig. Dieselbe soll lauten: Für eine transcendente Fläche reicht diese Bedingung allerdings nicht aus. indem die beiden Minimalkurven unter der betreffenden Bedingung entweder zusammenfallen oder durch eine Translation zum Zusammenfallen gebracht werden können. In letzterem Falle ist die Fläche keine Doppelfläche, weil den Werten s und -= nicht derselbe Punkt der Fläche sondern durch eine oder mehrere Perioden getrennte Punkte entsprechen. Weil wir im Folgenden algebraische Doppelflächen aufsuchen, nehmen wir jedoch die obenerwähnte Bedingung als genügend an. Wo transcendente Flächen sich ergeben, sind diese nur solche Pseudodoppel- flächen. alim ing” | X d UN "A nos 4 VE î " CL Jj ° mil GR Se Ew : + Tu H “ - £ uw L > e ht LI m n 4 TR ee Er TR ML e iu i x. d EL El: MT NR a fut atm, (ume de Doro, tam Lu d A je à DR pci ameet Te Fr ER APRES TENDER d A Lits "tien acsaalel andi Ted Dei Duis ^d coc MS LM be ven ed ee a Thur m cy, AM eb. Sit ceu Se SD ENTE ^ PEL ITR NA iin dien AIV. CROP Fr er EN NI aec rw] M ual dir eode Pos ule täten fiy dr won ili du Boon gue beg A nq. Ee air dubia HAUT Fa viia. yon bel] Se n HS inle A a tabormtwe ote IDE | A N alot "noe nolui DOSA eine dor OS Cu stå (Väg rer usb, dun. D EON: A im . qute utis wlan a Aug univer Hu (Got NRC RN CRUE teli a PNE ngn ing) 5 LET MT à «AT bro Neb INN SAC NN iri 0A ui Mean mu ut fitu ne REA! rl dr IET 6i suroeste... MIN V LL Ta d i Pr ER ah mE ufus tung N Train Ye to its "e s - . RTL LEE IDEE Ar Ai dedin SITE CONCERTS How ROAD. Dam WERE quet (ME MINNESTAL ÖFVER KARL SELIM LEMSTRÖM HÅLLET PÅ FINSKA VETENSKAPS-SOCIETETENS ÅRS- OCH HÖGTIDSDAG DEN 29 APRIL 1905 AF APE SUNDELT: sali ACE 21. p © FR ^de u 4 D "S — » EJ À De 22 ELM LS FRE a — à Ln MOHN NL EN em vi tar JATSBNMMIM I RID i PATAH ' DET NE PT MI Ju BFT VALOR er IR 039 OUT JULIA UD EON FAO VE IU a NAR ot EI ix Mug D E LEE TC SE DLR i Finska Vetenskaps-Societetens ärshögtid inblandar sig ofta ett smärtsamt moment. Sällan förgär arbetsåret utan att Societeten har att beklaga för- lusten af hüngifven arbetskraft och framgångsrik strüfvan för dess uppgifter. Professor emeritus Karl Selim Lemström, som öfver ett qvart sekel tillhört Societeten såsom en af dess verksammaste ledamöter, finnes icke mera i vår krets. Jag utber mig de högtärade närvarandes uppmärksamhet för den korta lefnadsteckning jag på Societetens uppdrag har sammanställt till den hädan- gangne ledamotens minne. Karl Selim Lemström föddes i Ingå den 17 November 1838. För- äldrarne voro kronolänsmannen Karl Gustaf Lemström och hans maka Anna Charlotta Brondin. Sin skolbildning erhöll Karl Selim i Helsingfors Högre Elementarskola, der han jämte den fyra år äldre brodren Adolf Fredrik in- skrefs à andra klassen den 24 Augusti 1850. Rector Scholae var då ma- gister docens, t. f. historiarum professorn Fredrik Cygnaeus (till den 25 Februari 1852), hvars undervisningsskyldighet bestriddes af magister Fredrik Julius Petersén (sedermera gymnasii och universitetslärare), konrektor Matthias Hackzell (sedermera prost och kyrkoherde i Lappvesi) och förste kollega Lars Broman; andre kollegatjensten bestriddes af den ännu i lifvet varande lärare- veteranen magister Carl Achates Aschan (sedermera kollega och konrektor samt skolföreståndare i Kuopio); en annan veteran, medicinedoktorn Erik Au- gust Hagfors var vikarierande sånglärare i stället för ordinarie sängläraren och skolföreståndaren magister Alexander Fredrik Roos (sedermera skolföre- ståndare i Vasa); undervisningen i gymnastik handhades af Florentin Wilhelm Bergholm. Sjelf elev i samma skola något senare har jag ännu i lifligt minne skol- lokalen i det numera af ett storstadsstenhus ersatta tvåvåningshuset i syd- östra hörnet af Högbergs- och Richardsgatorna. Fem rum i öfre våningen 4 A. F. SUNDELL. voro disponerade till skollokal. Af golfplankorna voro sà att säga endast qvistarna qvar, stora knölar, mellan hvilka den mjukare massan bortnótts af skolpojkarnes flinka fötter vid lekarne under qvarterna. Studierna bestodo i lexläsning hemma och noggrant förhör under lektionerna å skolan. Dock fö- rekommo äfven lärorika föredrag, isynnerhet under Hackzells och Aschans lek- tioner. Kroppens utveckling förbisågs icke, utan bedrefs gymnastiken med allvar under ledning af den stränge Bergholm; det gällde äfven för den klent utrustade att uppbjuda sina yttersta krafter och utan protest klifva upp i taket på lina, stång eller stege, hoppa hästen om möjligt öfver hufvudet 0. S. v. Gymnastiklektionen emotsägs derför med icke alltför glada känslor såsom fjärde timmen på förmiddagen, sedan man från kl. 8 suttit med spänd uppmärksamhet och hungern redan började blifva rätt kännbar. Umgänget mel- lan kamraterna var icke så alldeles ömt, utan mättes ofta krafterna på allvar och utan skonsamhet för den svagare. Betecknande för skolandan den tiden var ock det öfversitteri, som högsta klassens elever tilläto sig gentemot de yngre, hvilka höllos i sträng disciplin sedan de intagit sina platser i förväntan på läraren; ordningen i klassen under uppsigt af „kustos“ var mönstergill och vida större än den mången lärare kunde upprätthålla. I detta läroverk inhemtade nu Lemström de första grunderna med flit och allvar, ihågkommande att understödet från hemmet måste begagnas till största möjliga nytta, enär utom den äldre brodren ännu sex andra syskon väntade på uppfostran af den ringa lönen, som åtföljde fadrens befattning. Begåfvad med ett godt hufvud tog Lemström goda vitsord samt ,gick år och klass” som man säger. Skolans båda högsta klasser voro delade i en ,lürd^ och en , civil" af- delning; i den senare voro hebreiskan och grekiskan utbytta emot ryskan. Fjärde klassen sönderföll dessutom i en högre och en lägre afdelning, så att kursen der var två-årig med gemensamma lektioner, sålunda att timmen dela- des för förhöret af hvardera afdelningen skildt för sig. Bröderna Lemström dimitterades från den civila afdelningen den 17 Juni 1854 och åtföljdes sedan genom Borgå gymnasium, der Johan Ludvig Runeberg, Alexander Ferdinand Borenius, August Lindfors och Johan Elias Strömborg voro de mest bemärkte lärarne, samt togo studentexamen hösten 1857, då Karl Selim inskrefs i Fysisk-matematiska fakulteten den 14 September. Nu gällde det att helt och hållet arbeta sig fram med egen kraft, ty att vidare taga något understöd från hemmet kom ej i fråga. Fysiken blef genast Lemstróms hufvudstudium. Under fyra år åhörde han professor Mo- berg utan att försumma snart sagdt en enda föreläsning. Det är bekant, att Mobergs åhörareantal var ganska ringa, enär experimenterna ofta misslyckades Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 5 med de något gammalmodiga, för föreläsningar föga lämpade apparaterna. Fy- sikaliska kabinettets anslag under Mobergs 23-àriga verksamhet såsom profes- sor utgjorde ock endast 258 rubel eller 1,032 mark, af hvilket belopp äfven mekanikern skulle aflönas. För studierna försummades dock icke kamratlifvet. Lemström blef en af de ledande inom den i tysthet existerande Nyländska afdelningen och hörde långa tider till den grupp äldre cives, till hvilken vi yngre ständigt sågo upp med stor vördnad. Afdelningens sträfvan att höja bildningen hos den svenska allmogen hade i honom en varm vän och hängifven arbetare. Efter 1878 var han Nyländska afdelningens hedersledamot och under många år medlem af de äldres råd. Vid hans graf kunde derför en medlem af Afdelningens depu- tation med skäl yttra: ,Nyländing var han af födelsen, nyländing var han till sinnet; hans minne skall af nyländska studenter hållas i helgd.“ Efter fem års studier aflade Lemstróm fysisk-matematisk kandidatexamen den 31 Maj 1862. Vid denna tid var den forna Filosofiska fakulteten enligt 1852 års statuter delad i två, nämligen den historisk-filologiska och den fysisk- matematiska, hvilka hvardera egde rätt att utdela lärda grader. Först följande ar förenades dessa båda fakulteter till en enda, som återfick sitt ursgrungliga, ärliga namn, men afdelades i två af hvarandra utom i promotionsfrågor obe- roende sektioner. I sin examen tenterade Lemström i de tre obligatoriska äm- nena matematik, fysik och kemi samt derutöfver i zoologi och botanik, med laudaturer i matematik och fysik samt tillsammans elfva röster. Vid promotionen den 31 Maj 1864, der Lemström emottog lagerkransen al sin vördade lärare Adolf Moberg, fungerade han såsom medlem af promo- tionsbestyrelsen. Lemström synes efter aflagd kandidatexamen hafva haft för afsigt att egna sig åt lärarebanan; han förordnades den 25'Februari 1863 till t. f. lä- rareduplikant vid Högre elementarskolan härstädes och aflade pedagogiekandi- datexamen den 28 Maj 1863. Från den 1 September samma år till slutet af vàrtermin 1867 tjenstgjorde han såsom lärare i matematik och fysik vid Hel- singfors lyceum. Emellertid var han ock fäst vid universitetet såsom t. f. ku- rator för Fysisk-matematiska sektionen läseåret 1866— 1867. Långvarig blef dock icke Lemströms verksamhet på skolbanan. Hösten 1867 begaf han sig till Stockholm för att à Vetenskaps-Akademiens fysika- liska kabinett egna sig àt studier i experimentalfysik under ledning af den berömda fysikern professor Erik Edlund, till hvilken äfven andra finska fysi- ker stå i oförgätlig tacksamhetsskuld. Med sitt öppna väsende gjorde sig Lem- ström synnerligen omtyckt hos Edlund, hvilken, enligt hans eget yttrande till 6 A. F. SUNDELL. mig, mera betraktade Lemström säsom son och vän än som lärjunge. Under denna utrikes vistelse åtnjöt Lemström det å universitetets stat uppförda rese- understödet äfvensom ett anslag från Kanslers dispositionsmedel, hvarigenom han sattes i stånd att vistas utrikes ända till våren 1869. Vintern 1867— 1868 arbetade Lemström på sitt första specimen; experimenten afbrötos dock genom hans deltagande i den svenska Spetsbergsexpeditionen hösten 1868, men fortsattes och afslutades våren 1869. Arbetet utgafs såsom specimen för do- centur under titel: „Om Volta-induktionsströmmars intensitetsförlopp“, och granskades offentligt den 28 Maj 1869, hvarvid Moberg fungerade såsom ex- officio opponent, samt rönte stort erkännande. Lemström hade här lyckats sönderdela den korta tid, 2—3 hundradedels sekunder, under hvilken en in- duktionsström varar, i tidsintervaller, hvilka uppmättes i hundratusendedels sekunder, så att denna undersökning hvad minimala tidsbelopp vidkommer täflar med Feddersens klassiska undersökningar af batteriurladdningen tio àr ti- digare. Om ock de experimentela hjälpmedlen anvisades af Edlund, vittnar dock hela utförandet af denna svåra undersökning om Lemströms stora energi och begåfning för experimentela undersökningar. Till docent i fysik utnämndes Lemström den 28 Juni 1869 och qvarstod sedan såsom lärare vid universitetet i det närmaste trettiofem år under oaflåt- liga sträfvanden att föra studierna i fysik framåt och öka hjälpmedlen till den experimentela forskningen. Då Moberg tillträdde rektoratet 1872, blef Lem- ström förordnad att handhafva professionen i fysik. Efter att hafva specimi- nerat för licentiatgrad den 28 Maj 1873 med afhandlingeu: ,Om den elektri- ska urladdningen i polarljuset och polarljus-spektrum“, blef Lemström filosofie licentiat den 28 Maj 1874 och filosofie doktor den 30 Maj samma år. Sedan Moberg erhållit afsked såsom emeritus den 31 December 1875, fortfor Lemström att förestå professionen i fysik ända till dess han utnämndes till dess ordinarie innehafvare den 28 Februari 1878, sedan han den 19 Sep- tember 1877 hade speciminerat med afhandlingen: ,Om orsakerna till jordens magnetiska tillstånd", till hvilken vi skola återkomma senare. Han installera- des i sitt embete den 17 April 1878 och höll dervid föredraget: „Om perio- diska förändringar i några meteorologiska fenomen och deras samband med förändringar i solen och sannolika inflytande på ärsväxten.“ Lemströms uppgift blef nu i första rummet att anskaffa större lokal och ökade anslag för fysikaliska kabinettet. Genom universitetets nya stat den 18 Mars 1875 hade kabinettets anslag visserligen blifvit höjdt till 2,000 mark, deri dock fortfarande inbegripet arvode för biträde vid vården af instrumen- terna. Till en god början lyckades Lemström ganska snart erhålla ny lokal Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 7 för sin inrättning, trots all obenägenhet hos vederbörande för de genomgri- pande omflyttningar, som härtill erfordrades. Instrumentsamlingen, som i de- cennier varit inrymd i en enda sal (nuvarande matematiska auditorium) och ett mindre rum (nuvarande inre läsrummet), öfverflyttades hösten 1880 till en i södra delen af laboratoriibyggnadens fjärde våning befintlig lokal, be- stående af en mycket stor sal och två större rum. Det ifrån denna lokal så- lunda uttrángda historisk-etnografiska museet öfverflyttades till vaningens norra hälft, som hittills disponerats för skulptursamlingen samt till salar för teckning och musik. Pä husets vind afstängdes ett rum für galvaniska batterier och i källarväningen inreddes en lokal till mekanisk verkstad för in- rättningen. Beträffande ökade anslag ingick Konsistorium den 1 Juni 1880 med me- morial till Kansler och blef Konsistorii framställning i hufvudsak bifallen genom nädiga kungörelsen den 15 September 1881, hvarigenom ársanslaget från den 1 oktober samma år höjdes till 3,000 mark och à universitetets stat uppfördes ett årligt anslag af 1,200 mark för en assistent vid inráttningen. Derjämte beviljades ett anslag af 15,000 mark att utgå under tre år ur tull- medelsfonden till inkóp af instrumenter och apparater nódiga fór undervisnin- gen och vetenskaplig forskning. Ordinarie vaktmästare eller mekaniker erhöll inrättningen först 1883 genom nådiga brefvet af den 7 April. I den nya lokalen kunde nu de studerandes öfningar och experimentela arbeten anordnas på ett systematiskt sätt, och skulle sådana arbeten utgöra en fordran i framtida examen för lärd grad eller för inträde i Medicinska fa- kulteten (från slutet af 1889). Snart nog blef dock lokalen, som dessutom förlorat en del af sitt förut goda dagsljus genom den nyuppförda kemiska la- boratoriibyggnaden, för trång för det ständigt växande antalet blifvande kan- didater och medicinare. Från höstterminen 1893 upphyrdes derför i gården N:o 3 vid Regeringsgatan en sal och två rum, hvilka inreddes till laboratorium för blifvande medicinare. hvarjämte beviljades arvode åt en extra assistent och ett vaktmästarebiträde. Genom Kejserliga kungörelsen af den 14 Juli 1897 upptogs vidare i universitetets stat bland annat för extra biträde vid den prak- tiska undervisningen å fysikaliska inrättningen ett anslag af 750 mark. Behofvet af en egen byggnad för den fysikaliska inrättningen blef dock alltmera kännbart, isynnerhet sedan den Pippingsköldska professuren i tilläm- pad fysik kommit till stånd med dess särskilda anspråk på lokal för forsk- ningsarbete och instrumentsamling, hvarför Konsistorium den 25 Maj 1897 ingick med hemställan om ett anslag af 548,000 mark för en fysikalisk insti- tution i fyra våningar afsedd att uppföras enligt ritningar af arkitekten pro- 8 A. F. SUNDELL. fessor K. G. Nyström à tomten emellan Statsarkivet och Patologiska inráttnin- gen vid Nikolaigatan. Denna hemställan föranledde icke till åtgärd, och till- sattes derför en ny komité, hvars yttrande ätföljdt af ritningar och kostnads- förslag slutande på 540,000 mark, förutom 30,000 mark till inredningen, god- kändes af Konsistorium den 2 Juni 1900. Byggnaden, till hvilken synnerli- gen tilltalande ritningar uppgjorts af professor Nystróm, skulle placeras invid Fredsgatan à Nya Klinikums tomt, enär det var fråga om att härifrån bort- flytta sjukhuset. Äfven nu lemnades dock förslaget vid föredragning å högsta ort tillsvidare beroende. Inrättningens prefekt, som varit den ledande själen i dessa förslag och mestadels sjelf utarbetat alla dessa långa betänkanden, måste nu tillsvi- dare nöja sig med en lokal i ett privathus. Konsistorium utverkade nämligen vårtermin 1902, ,enär den fysikaliska inrättningens nuvarande lokal är olämp- lig och alldeles otillräcklig för undervisningen och forskningen i fysik", ett anslag för upphyrandet af ett större antal rum i gården N:o 3 vid Regerings- gatan, der filialen för blifvande medicinare redan varit inrymd under nio år. I denna lokal erhöll äfven den Pippingsköldska professorn ett antal rum lika- som ock de öfriga fysikernas behof af arbetslokal tillgodosågs. Den stora sa- len i mellersta våningen, Akademiska läseföreningens samlingsrum på 1850 och 1860 talen, der så många diskussioner inom studentfakulteterna försiggått och der Akademiska sångföreningens friska sånger inöfvats under Pacii led- ning, fungerar nu såsom gemensamt auditorium för lärarne i fysik. Lemström hade dock icke ännu sagt sista ordet i denna byggnadsfråga. Af en ny komité under hans ordförandeskap uppgjordes vårterminen 1903 det tredje förslaget till fysikalisk inrättning, åter med ritningar af professor Ny- ström. Denna gång föreslogs att byggnaden skulle placeras på Broberget emot Norra hamnen. Fråga hade nämligen väckts att för universitetets räk- ning inlösa hela denna platå, å hvars södra del det nya fysiologiska palatset nu reser sig, och torde all utsigt förefinnas, att det denna gång skall lyckas universitetet att få till stånd den nya fysikaliska inrättningen, hvars fullbor- dande det icke blef dess varma förkämpe förunnadt att upplefva. Denna an- stalts utveckling utgör såsom synes en af de vigtigaste sidorna af Lemströms verksamhet såsom innehafvare af den fysikaliska professionen. Oaktadt den fysikaliska inrättningen under Lemströms hela professorstid stod på mer än lofligt provisorisk fot, utfördes dock derstädes ett stort antal undersökningar såväl af Lemström sjelf som af öfriga lärare i fysik äfvensom af de studerande, hvilkas arbeten framlagts dels under form af prisskrifter och gradualafhandlingar, dels såsom akademiska specimina. Af sjutton disputatio- Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 9 ner i experimentalfysik under denna period äro åtminstone sju utarbetade, helt och hållet eller delvis, på fysikaliska inrättningen, merendels under Lemströms personliga ledning. *) Utom sina offentliga föreläsningar höll han ofta före- drag med intressanta och lärorika experimenter dels inför en större allmänhet, dels inom den af honom grundade fysiska föreningen, hvars ordförande han var under många år. Lemström var genom sin energi en inflytelserik ledamot i fakultet och konsistorium. Såsom dekanus för fysisk-matematiska sektionen fungerade han från Januari 1893 till Januari 1904, då han inlemnade sin afskedsansökan. Under sitt dekanat var Lemstróm i tillfälle att i fem installationsprogram framlägga resultat af sina forskningar på de af honom mest bearbetade om- rådena. Vid den solenna filosofie magister- och doktorspromotionen den 30 Maj 1890 hade Lemström såsom Filosofiska fakultetens promotor lyckan att få öfverlemna jubeldoktorshatten åt sin vördade vän och forne lärare jubel- magistern Adolf Moberg. Vid särskilda tillfällen under ferierna, då såväl rektor som prorektor hade laga förfall, förordnades Lemström att sköta rektors åligganden. Ehuru Lemström redan 1898 skulle varit berättigad att afgå från sin professorsbefattning med full pension, qvarstod han dock ytterligare sex år, flitigt sysselsatt med experimentela arbeten. I det af honom senast anordnade laboratoriet hade han installerat apparater för upptagandet af tidigare arbeten, hvilka skulle erfordrat ytterligare bekräftelse genom de noggranna experimen- ter, hvilka möjliggöras af nutidens fullkomnade anordningar. Särskildt hoppa- des han efter afskedstagandet kunna odeladt egna sig åt sin forskning. Hans lifstid var emellertid af högre makt utmätt. Han erhöll afsked såsom profes- sor emeritus den 19 Mars 1904, men skördades af döden redan den 2 derpå- följande Oktober efter en kort sjukdom, nära sextiosex år gammal. Jag öfvergär nu till en kort skildring af Lemströms verksamhet såsom ledamot i Finska Vetenskaps-Societeten, dit han invaldes den 15 April 1878. Snart nog blef Lemströms sakkännedom här tagen i anspråk. Genom nådiga reskriptet af den 17 April 1864 hade förordnats, att magnetiska och meteoro- logiska observatoriet i Helsingfors efter dåvarande föreståndarens afgång skulle ställas under Vetenskaps-Societetens inseende. Sedan professor H. G. Bore- nius den 15 Juni 1880 undfått afsked från nämnda föreståndarebefattning, uppdrog Societeten åt en komité bestående af herrar Moberg, Lindelöf och Lem- +) Härtill kommer en just utdelad disputation, hvartill försöken vidtogo under det sista läseåret, som professor Lemström var i tjenst. 10 A. F. SUNDELL. ström att foga anstalt om af- och tillträdessyn af observatoriets byggnader samt att föreslå, huru med besättandet af föreståndarebefattningen borde förfa- ras äfvensom de åtgärder i öfrigt. som voro nödvändiga att sätta observatoriet i tidsenligt skick. Samma komité förstärkt med herrar Malmgren och O. Hjelt aflemnade sedermera den 21 Mars 1881 förslag till instruktion och stat för anstalten samt kostnadsförslag för instrumenter och stationer i landsorten. Förslaget blef af Societeten med några mindre modifikationer godkändt och delvis faststäldt genom nådiga brefvet af den 27 Oktober 1881; instruktionen för anstalten, hvars officiela benämning blef: , Finska Vetenskaps-Societetens Meteorologiska Centralanstalt“, stadfästes, efter undergången omarbetning i Societetens matematisk-fysiska sektion, den 27 Januari 1882. I det Meteo- rologiska utskott, genom hvilket Societeten eger öfvervaka anstaltens verksam- het, invaldes den 19 December 1881 jämte herrar Moberg och Lindelöf äfven Lemström, hvilken qvarstod såsom ledamot i utskottet i tretton år till utgån- gen af 1894. Anstaltens omorganisation hade således i sista hand officielt ut- förts af Societens matematisk-fysiska sektion, men hufvudarbetet föll, såsom Lemström säger i sitt minnestal öfver Adolf Moberg, på Societetens sekrete- rare, Moberg, Lemström och anstaltens blifvande direktor Nils Karl Norden- skiöld. Vid årsmötet den 29 April 1882 utsågs Lemström till Societetens vice- ordförande och tillträdde enligt stadgarna ordförandeskapet den 29 April 1883, då han vid årshögtiden böll ett föredrag: ,Om det internationela samarbetet till utvidgande af vår kännedom om jordens fysikaliska förhållanden”. Under större delen af året var emellertid Lemström frånvarande såsom föreståndare för de finska polarstationerna i Sodankylä och Kultala. De närmast följande åren sysselsatte sig Lemstrôm, i samarbete med Ernst Biese och biträdd af en särskild räknepersonal, med att redigera obser- vationerna från de finska polarexpeditionerna, och var han vid flere af Socie- tetens sammanträden i tillfälle att redogöra för fortgången och resultaterna af detta redaktionsarbete. Meteorologiska Centralanstalten hade alltid en varm förespråkare i Lem- ström; han tog verksam del i åstadkommandet af dess nya stat, som fastställ- des den 27 Juni 1889. Emellertid hade direktor Nordenskiöld aflidit den 28 Maj samma år. På Societetens förslag blef nu Lemström af Kejserliga Sena- ten förordnad att intill den 1 Oktober förestå direktorstjensten vid Meteorolo- giska Centralanstalten, hvilket uppdrag sedermera förlängdes intill dess tjensten blef återbesatt den 23 Maj 1890. Från Lemströms tjenstetid vid anstalten förskrifver sig uppsatsen: „Om införandet af luftelektriska observationer vid Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 11 härvarande Meteorologiska Centralanstalt^. Genom hans försorg blef en re- dan tidigare anskaffad luftelektrometer uppställd och utföres med densamma regelbundna observationer allt sedan Oktober 1889. Derjümte använde Lem- ström ett drygt arbete på uppställandet af Kohlrausch” apparat för absoluta magnetiska bestämningar; apparaten har dock sedermera icke kommit till an- vändning. Genom nådiga reskriptet af den 10 Oktober 1883 erhöll Societeten med- delande om att ett statsanslag af 2,500 mark årligen blifvit beviljadt för sub- vention åt en mekaniker, som vore villig att i Helsingfors inrätta och drifva en mekanisk verkstad under Societetens inseende. Sedan hufvudsakligen ge- nom Lemströms försorg en mekaniker anskaffats till föreståndare för verksta- den, erhöll Lemström uppdraget att från Manufakturdirektionen för verksta- dens räkning emottaga staten tillhöriga verktyg och maskiner, hvilka tidigare disponerats af framlidne statsmekanikern Martin Wetzer. Anslaget för verk- staden har sedermera förnyats hvart femte år, så att verkstaden fortfarande är i gång till stor nytta för härvarande vesenskapliga inrättningar. Såsom revisor för Vetenskaps-Societetens och Meteorologiska Centralan- staltens räkenskaper fungerade Lemström från 1896 intill sitt frånfälle. Säl- lan försummade Lemstróm något af Societetens sammanträden och deltog van- ligen lifligt i ärendenas diskussion. Om sina egna undersökningar höll han ofta utförliga och sakrika föredrag. Det är med saknad Societeten beklagar hans oväntade bortgång. Angående Lemströms verksamhet såsom vetenskapsman kan jag icke ingå i en alltför detaljerad redogörelse, men utber mig dock att få framhålla en del hufvudpunkter. Hans docentspecimen har redan ofvan blifvit berórdt. Såsom ett annat för sig fristående arbete bör främst omnämnas hans specimen för professionen i fysik: „Om orsakerna till jordens magnetiska tillstånd”, utgörande en tillämp- ning i stor skala af Edlunds elektriska eterteori. I en år 1874 utgifven af- handling: „Theorie des phénomènes électriques“ söker Edlund visa att de elek- triska företeelserna hafva sin orsak i ljusetern, hvilken vore identisk med den positiva elektriciteten; en negativ elektricitet vore alltså obehöflig. Lemström tillämpar nu denna teori på jordsfäroiden, hvilken jämte dess atmosfär roterar i den stillastående eterrymden. Den elektromagnetiska effekten, som beror endast på eterns rörelse relativt till jorden, bör blifva densamma som om jor- den vore stillastående och eterrymden skulle rotera omkring jorden i motsatt riktning, d. v. s. medsols sedt ifrån rymden ofvanom jordens nordpol. Fenomenet vore alltså att förliknas vid en galvanisk ström omkretsande jorden i sistnämnda 12 A. F. SUNDELL. riktning, i följd hvaraf hos jorden med dess lager af magnetiserbara bergarter borde uppstå ett magnetiskt moment, eller jorden vore att förlikna vid en elek- tromagnet med sin nordpol i södra hemisfären. Om beviskraften af Lemströms experimenter afsedda att bekräfta denna teori hafva tvifvel uttalats. Icke dess mindre synes orsaken till jordmagnetismen i hufvudsak böra ligga i jordens rotation, ehuru den härvid verkande elektriska strömmen bör tänkas komma till stånd annorlunda än Lemström föreställde sig. I de högsta luftlagren fin- nas enligt professor Svante Arrhenius till riklig mängd negativt elektriska partiklar, som ankomma ifrån solen under inflytande af ljusstrålarnas tryck. De i rotationen deltagande negativa partiklarna i de högsta regionerna konsti- tuera nu den magnetiserande strömmen, hvars effekt icke kan upphäfvas af de till mindre mängd i atmosfärens undre lager förekommande positiva par- tiklarna, hvilka bilda en ström af motsatt verkan. Teorin för jordmag- netismen står således i närmaste sammanhang med luftelektricitetens beskaffen- het. Under de senaste åren hafva ifriga forskningar rörande luftelektriciteten pågått och man har beaktat omständigheter, exempelvis elektricitetsförlusten i luft för isolerade ledare med laddning, hvilka hafva inflytande på undersök- ningsmetoderna och göra äldre undersökningar på detta område mindre tillför- litliga. Att jordmagnetismens dagliga variationer förorsakas genom laddningar, hvilka medfölja luftströmmar i de högre lagren af atmosfären, är nästan otvif- velaktigt på grund af Schuster's och v. Bezold's beräkningar. Vid ryska naturforskaremötet i Petersburg 1880 höll Lemström på fran- ska språket ett föredrag om sin teori för jordmagnetismen. TI ett annat före- drag, som han, enligt särskild inbjudning, höll inför meteorologiska verldskon- gressen i Chicago 1893, beröras de jordmagnetiska störingarna och deras sam- manhang med polarljuset och störingar à solen. Lemströms öfriga undersökningar skildras lämpligast i sammanhang med med de talrika vetenskapliga resor och iakttagelser ute i naturen han under sin 36-åriga vetenskapliga bana varit i tillfälle att utföra. Redan under hans första vistelse i Stockholm anmodades Lemström jämte en annan finsk forskare framlidne ledamoten i Societeten A. J. Malmgren att deltaga i 1868 års sven- ska Spetsbergsexpedition. Lemströms iakttagelser under denna expedition äro framlagda i hans första vetenskapliga uppsats: , Observationer på luftelektrici- ' teten och polarljuset under 1868 års svenska polarexpedition", hvilken ingär i Svenska Vetenskapsakademiens ,Ofversigt för 1869. Häri framlägges in- tressanta iakttagelser angående norrskenet och de „irrande sken", hvilka stundom visa sig å bergstoppar och andra upphöjda punkter specielt vid högre breddgrader och till hvilken Lemström ofta återkommer under sina många ex- Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 13 peditioner till nordliga trakter. Om dessa iakttagelser höll Lemström 1870 ett föredrag i Paris inför Société de géographie. Efter aflagdt docentspecimen begaf sig Lemström till Stockholm hösten 1869 och derifrån till Paris, der han blef i tillfälle genom ett uppdrag af Finans- Expeditionen i Kejserliga Senaten att lägga en första grund till införandet af metersystemet i Finland. För finska statsverkets räkning borde nämligen an- skaffas två med vederbörande normalkilogram i Paris noga jämförda kilogram- etaloner äfvensom två normalmetermått hvarjämte i Stockholm borde förfärdi- gas kopior af svenska rikslikarne för skálpundet och fotmättet. Kilogramvig- terna förfärdigades enligt en af fysikern Tresca angifven modell af mekani- kern Collot, känd såsom skicklig fackman för instrumenter rörande mått och vigt, samt utföllo till full belåtenhet och komparerades med ett platinakilo- gram å Conservatoire des arts et métiers. Dessa pjeser, hvilka för närvarande tjena som normaler den ena,för justeringsverket i landet, den andra för rent vetenskapliga behof, bibehålla ännu i dag samma prydliga utseende som för 35 år sedan utan att ytan på något sätt blifvit vanställd af de hvita fläckar, hvilka så ofta redan inom få år uppträda på förgyllda messingsvigter i följd af oxidering under förgyllningen. Vid verkställd komparation med den från Internationela byrån för mått och vigt anskaffade kilogramprototypen af iridium- platina har hvardera etalonens massa befunnits vara omkring 4 milligram för liten. Ännu några månader före sin död uttryckte Lemström för mig sin grä- melse öfver detta resultat och beklagade sig öfver den utomordentliga skynd- samhet, med hvilken verifikationen i Paris utfördes i anseende dertill, att allt intresse då koncentrerade sig på det just utbrutna kriget mellan Frankrike och Tyskland. Den meterstaf, som samtidigt förfärdigades i Paris, utföll der- emot fullt tillfredsställande, såsom framgår af dess komparation i Stockholm 1870 med en svensk meterskala, hvilken sedermera blifvit noga bestämd vid Internationela byrån för mått och vigt. Enligt den svenska meterstafven gra- derades nu i Stockholm af Vetenskaps-Akademiens skicklige instrumentmakare P. M. Sörensen, HEdlunds och hans elevers oumbärliga hjälpreda vid hvarje experimentelt arbete, en meterskala för finska staten, numera deponerad à universitetets fysikaliska inrättning, och har denna meterskala vid nyligen med finska prototypmetern verkställd komparation visat sig på 0,01 mm när inne- hafva den längd, som konstaterades i Stockholm genom en komparation, i hvil- ken Vetenskaps-Akademiens sekreterare professor D. G. Lindhagen deltog. Den nu iakttagna förändringen är väl förklarlig iföljd af den anlöpning, som uppstår hän, att inställningen i mikroskopet blir en annan än streckens ursprungliga 14 A. F. SUNDELL. utseende skulle betingat. Resultaten af sina bestämningar af de anskaffade måtten och vigterna har Lemström nedlagt i en 1874 i Societetens „Acta“ in- förd afhandling. Det må nämnas att Lemstróm, sedan dessa komparationer slutförts i Stock- holm, sökte återvända till Finland med ångfartyget Sofia, väl bekant från Spetsbergsexpeditionen 1868. Denna färd, som misslyckades i följd af ishinder, har Lemström lifligt skildrat i en svensk tidning äfvensom i Helsingfors Dag- blad 1871. Färden begynte från Stockholm den 17 December 1870; efter fem dygns irrfärder i Östersjön blef en större stad synlig, hvilken befanns vara Visby på Gottland. Här låg nu Sofia för reparation och ändring af styrappara- ten till den 6 Januari, då ett nytt försök gjordes att komma öfver Östersjön. Efter sju dygns vistelse i isen blef dock ångaren tvungen att återvända till Sverige. Hela resan hade således stor likhet med verklig polarfärd. I raden af vetenskapliga expeditioner följer nu inspektionen af Veten- skaps-Societetens meteorologiska stationer inom landet, som företogs hösten 1871. Med biträde af student A. Wallenius utfördes under denna expedition icke blott kontrollundersökningar af de meteorologiska instrumenterna på 19 stationer, utan äfven bestämning af magnetiska element, astronomiska ort- och tidsbestämningar samt iakttagelser öfver jordströmmen, luftelektriciteten och polarljuset. Programmet var således ganska omfattande och genomfördes med vanlig energi så vidt de medförda instrumenterna det medgäfvo. Särskildt mödosamma voro de magnetiska och elektriska undersökningarna och många oförutsedda missöden förökade i hög grad arbetet för Lemström och hans unge, af döden kort derefter bortryckte medhjälpare. Redogörelse för expeditionen och resultaten af de meteorologiska stationernas inspektion föreligga tryckta i Societetens „Öfversigt“, hvaremot observationerna öfver jordmagnetismen à 44 orter och de astronomiska observationerna från 33 orter ännu ligga obearbe- tade i Societetens arkiv. I sitt licentiatspecimen: ,Om den elektriska urladdningen i polarljuset och polarljusspektrum“, redigerar Lemström sina under expeditionen gjorda iaktta- gelser öfver dessa företeelser. I polarljusets spektrum uppmättes våglängden för sex linier, bland dem en svag förut icke bestämd linie i violett. Äfven diskuteras den svåra frågan hvilka de ämnen i atmosfären äro, som gifva upphof åt dessa linier, en fråga som först under senaste decennium funnit sin lösning genom upptäckten af luftens nya beståndsdelar argon, krypton och neon. Den egentliga norrskenslinien, A. J. Angstróms gulgröna linie, an- tages vara en kryptonlinie. De högsta polarljusföreteelserna, draperinorrskenen och norrskenskronan, bero väl på urladdningar mellan de af Arrhenius an- Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 15 tagna negativa partiklarna i atmosfärens högsta regioner och den positiva elek- triciteten i de lägre delarne samt äro närmast att förliknas vid de såkallade katodstrålarna vid elektriska urladdningar i rör med förtunnade gaser. Att å andra sidan elektriska urladdningar under ljusfenomen ega rum på höjder, å hvilka lufttrycket ännu utgör 200—600 mm, är otvifvelaktigt på grund af höjdmätningar af bågnorrsken under danska polarexpeditionen 1882-1883 i Godthaab å Grönland. Det kan derför icke anses oväntadt, om dylika före- teelser visa sig alldeles nära jordytan, såsom ett flertal vetenskapsmän, bland andra den Franklin'ska expeditionen 1825—1827, äfvensom Parry, Liais, Farquharson, Weyprecht iakttagit. Lemströms ifriga bemödanden att kon- statera dessa ljusfenomen måste derför anses såsom fullt motiverade och für ve- tenskapen särdeles vigtiga. Redan under sin expedition 1870 sökte Lemström befordra uppkomsten af detta fenomen genom att på Luosmavaara fjäll i när- heten af Enare kyrka uppställa en af honom konstruerad utströmningsapparat, bestående af en krans kopparspetsar, från hvilken en isolerad ledning passerade genom en galvanometer till en i jorden nedgräfd metallplatta. Samma afton apparaten blef färdig, visade sig ock en ljusföreteelse rakt ofvan om fjället. Försök att efterbilda norrskenet genom elektriska urladdningar i luftför- tunnadt rum utförde Lemström vid särskilda tillfällen, utförligast under vintern 1874—1875 à universitetets fysikaliska kabinett. För dessa försök redogöres i afhandlingen: „Om teorin för polarljuset, med anledning af iakttagelser af några ljusfenomen i geislerska rör”. En fullständigare apparat utfördes se- dermera på bekostnad af den svenska mecenaten friherre O. Dickson och ex- ponerades vid geografiska kongressen i Paris 1875, der Lemström erhöll ,Mé- daille de 1. Classe“ jämte diplom, äfvensom vid en exposition af fysikaliska apparater i London 1876, der han ock i ett föredrag på engelska redogjorde för sin teori för polarljuset. Sina idéer och iakttagelser om norrskenet har Lemström äfven framlagt i ett populärt och mycket spridt arbete: Om Polarljuset, Stockholm 1886, som äfven utkommit på franska. Såsom Lemströms förnämsta vetenskapliga företag bör man anse de finska polarexpeditionerna 1882—1883 och 1883—1884. Den österrikiska veten- skapsmannen och polarfararen Weyprecht hade à meteorologkongressen i Rom 1879 väckt förslaget att genom internationel samverkan under ett bestämdt år stationer i de arktiska regionerna skulle upprättas för meteorologiska och mag- netiska observationer. Förslagets vidare befordran öfverlemnades åt en polar- kommission, hvilken sammanträdde i Hamburg 1879 och i Bern 1880. Det gemensamma programmet fastställdes vid polarkonferensen i Petersburg i 16 A. F. SuNDELL. Augusti 1881, i hvilken ock direktor Nordenskióld och Lemstróm voro i till- fälle att deltaga. Uti detta stora företag —— för att begagna Lemstróms egna ord — utan tvifvel det mest omfattande som folken någonsin utrustat för ve- tenskaplig forskning, deltogo tio stater med inalles tretton stationer, nämligen elfva i den arktiska regionen och två i antarktiska trakter. Härtill skulle nu komma den finska polarstationen i Lappland. Med vanlig energi började Lem- ström arbeta för denna sak, erhöll Vetenskaps-Societetens förord för företaget och ingaf den 2 Januari 1882 till regeringen en ansökan om de nödiga med- len. Oberoende häraf inlemnade den varma naturvännen Friherre Edvard Hisinger den 4 Februari till Ridderskapet och Adeln vid den församlade Landt- dagen en petition om inrättandet af en meteorologisk station i Kittilä eller Sodankylä. Petitionen understöddes varmt af J. A. Pippingsküld, L. Meche- lin och K. F. Munck samt antogs efter undergången utskottsbehandling såväl af Ridderskapet och Adeln som ock af Borgareståndet, medan i Preste- och Bondestånden uttalades den förhoppning, att regeringen i denna sak ville vid- taga sådana åtgärder som landets ära och den vetenskapliga fördelen fordra, med undvikande, såsom det i Bondeståndets beslut anföres, af onödiga utgifter, men utan den hushållsaktighet, som riskerar de väntade resultaten. Sedan ständernas åsigt om företaget sålunda blifvit känd och Vetenskaps- Societetens utlåtande ytterligare inhemtats med afseende å en från regeringens sida ifrågasatt inskränkning af planen, beslöt Kejserliga Senaten att å högsta ort förorda ett anslag för ändamålet af 63,000 mark i stället för begärda 77,500 mark, i följd hvaraf endast en polarstation i Sodankylä kunde komma tillstånd och en påtänkt filialstation i Kittilä måste uteslutas. Sedan ett förskott af 10,000 mark blifvit utanordnadt, kunde de förberedande arbetena vidtaga och lednin- gen af företaget anförtroddes af Societeten den 20 Mars åt Lemström. En- dast fackmän kunna uppskatta hela mödan och svårigheten af det arbete, som nu förestod. Nya instrument skulle anskaffas, observatörerna skulle inöfvas, allting skulle med största omsorg inpackas — antalet kollys var omkring halftannat hundrade — för en 20 mil lång landtransport från Kemi till Ke- mijärvi, hvarifrån resan skulle med båtar fortsättas till Sodankylä. Denna del af resan räckte 8 dygn under stora besvärligheter och ständiga trakasse- rier från de skjutsandes sida. Många missräkningar väntade ock i Sodan- kylä; bland annat måste alla pelare för instrumenten ombyggas från grunden. Expeditionen kunde dock påbörja observationerna den 22 Augusti eller nio dagar före den senaste i programmet stadgade terminen. Arbetet fortgick utan afbrott till den 1 September 1883 och fungerade, efter Lemströms afresa den 15 Januari, assistenten Biese såsom stationens föreståndare. Hela perso- Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 17 nalen utgjordes af fem personer, hvilka dagligen egde utföra 743 observatio- ner; terminsdagarna, den 1 och 15 i hvarje månad, ökades antalet till 4,175. Äfven under denna expedition egnades största uppmärksamhet åt de om- nämnda ljusfüreteelserna nära jordytan. På sidan om det internationela pro- grammet anordnades regelbundna och detaljerade observationer af dessa feno- men. En utströmningsapparat af icke mindre än 900 qvadratmeters yta upp- sattes på det 20 km från stationen belägna Oratunturi (296 m öfver kyrko- byn) och förseddes med afledning till jorden genom en galvanometer. I denna observerades nu ständigt ett utslag för en ström gående från utströmningsap- paraten till jorden, hvarjämte oftast iakttogs om aftonen och natten ett gul- hvitt ljus, som omgaf denna bergstopp, men icke en annan närliggande. I den skildring af expeditionen, som dess deltagare författat och som upptager häftet 42 af , Bidrag till kännedom af Finlands natur och folk“ yttrar herr Biese härom följande: ,ljusföreteelserna i Lappland hafva säkert utan tvifvel vid sig fäst expeditionens mesta uppmärksamhet. — — Detta ständigt skim- rande ljus manade till forskning så mycket mera, som redan blotta vistelsen ute i det fria gaf åt betraktaren intrycket af att han befann sig midt i det- samma". Ännu tydligare framträdde fenomenet i Kultala, dit Lemstróm gjorde en utflygt i slutet af December 1882. Å Pietarintunturi uppsattes en utström- ningsapparat och den 29 December uppsköt en norrskenssträle rätt öfver ap- paraten samt observerades äfven af fyra i Lemströms sällskap varande per- soner. Jämte dessa ljusföreteelser utgjorde jordströmmarnas studium ett vigtigt sido- arbete för expeditionen. Polplattor voro för detta ändamål nedgräfda i jorden såväl i E och W som i N och S om stationen; hvartdera paret var förbun- det genom en ledning, i hvilken en galvanometer var insatt. Från den 16 September 1882 till den 31 Augusti 1883 antecknades utslagen hvarje timme och erhölls sålunda en fullständig serie sådan som hittills icke funnits från någon så högt i norden belägen trakt. Hufvudsakligen för att kunna mera i detalj fortsätta undersökningarna öfver ljusföreteelserna i atmosfären äfvensom öfver jordströmmarna ingick Lemström jämte Moberg till regeringen med ansökan om understöd för att under ännu ett år kunna upprätthålla stationen i Sodankylä. Förslaget rekommenderades varmt af direktor Wild i Petersburg, af Edlund och Nordenskiöld i Stock- holm, af Förster äfvensom Elektrotekniska föreningen i Berlin samt erhöll Vetenskaps-Societetens förord den 22 Maj 1883. Å högsta ort beviljades ock ett anslag af 37,000 mark. Under sommaren förfärdigades eller iordning- ställdes alla de instrumenter, som skulle behôüfvas till det utvidgade program- 3 18 A. F. SuNDELL. met för jordströmmarnas och luftströmmens iakttagande på två orter, dä det nu nämligen ingick i planen att under nägra mänader göra dessa observatio- ner äfven i Kultala. Denna gång åtföljdes Lemström af sin fru och dotter; ankomsten till Sodankylä skedde den 18 September, men först den 19 Decem- ber kunde expeditionen till Kultala begifva sig af, emedan vintern och tyvärr äfven norrskenen nu läto länge vänta på sig. Redan tidigare hade dock i särskilda partier 42 renar med instrumenter och effekter afgått. Fyra dygn tog resan i anspråk; en af nätterna mäste de resande lägra sig under bar himmel kring en stockeld. Vistelsen i Kultala räckte öfver tre månader, en tid af ytterlig ansträngning för expeditionens medlemmar, Lemström sjelf, inge- niören Granit, sedermera under en tid ersatt af Herr Biese, och student U. B. Roos. Men äfven professorskan Lemstróm deltog i observationerna, medan lilla Sigrid utgjorde expeditionens solstråle under den kulna och mörka vin- tern. Man kan med rätta säga, att fru Lemström utgjorde expeditionens väckande och lifvande själ. Det var nämligen „tant Lemstrôms“ åliggande att i den tidiga morgonstunden — kl. 6 skulle observationerna begynna — tända lamporna vid apparaterna, att se till att kaffet skulle vara färdigt och framför allt att i tid väcka observatörerna, hvilka njöto af ungdomens goda sömn efter föregående dags ansträngande arbete. Tre digra foliotomer, utkomna 1886, 1887 och 1898, innehålla samtliga under de båda åren gjorda iakttagelser, såsom ett vittnesbörd att programmet blifvit fullständigt genomfördt. Och hvad blef nu lönen för allt detta hän- gifna och uppoffrande arbete? Expeditionens ledare hade under tre terminer utbytt den akademiska lärarens lugna lif emot resenärens oroliga verksamhet med kännbar rubbning af sina ekonomiska förhållanden. Hans familj deltager i mödorna och uppoffringarna. De unga observatörerna låta en dyrbar studie- tid gå förlorad utan tanke på det härigenom förorsakade uppskofvet med deras utbildning för ett blifvande lefnadskall. I stället för ett erkännande af de oförtrutna omsorger expeditionens ledare och deltagare offrat för att säkerställa resultaten och af den samvetsgrannhet, med hvilken Vetenskaps-Societeten och särskildt dess meteorologiska utskott verkat öfver expeditionens ekonomi, kom Societeten till del endast ett skarpt klander i afseende à tillsynen öfver ansla- gens användande. Societetens meteorologiska utskott kunde för sin del icke underlåta att i anledning häraf till Societetens protokoll uttala sitt beklagande deröfver, att det första mera betydande internationela vetenskapliga företag, hvari vårt land tagit del och som sjelffallet måste vara förenadt med många- handa, äfven ekonomiska svårigheter, rönt ett så omildt bedömande, redan innan dess vetenskapliga resultat blifvit kända och behörigen uppskattade samt Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 19 att meteorologiska utskottets tillgöranden i saken åsamkat Societeten ett svårt misstroendevotum i stället för det erkännande, hvarpå Societeten eljes måhända kunnat göra anspråk. Utan att låta sig nedtryckas af denna svåra missräkning sökte Lemström genom fortsatta mödosamma försök bekräfta sina resultat angående den elek- triska strömmen från atmosfären. Utströmningsapparater anbragtes sommaren 1899 såväl å taket af laboratoriihuset som ock å Nikolaikyrkans tornspets på en höjd af 82,5 m öfver hafvet. Resultaten publicerades i ett installations- program 1900 och utgjorde ämnet för de föredrag, hvilka Lemström höll vid den elektriska verldsexpositionen i Como 1900 till Volta's minne äfvensom vid nordiska naturforskaremötet i Helsingfors 1902. Vid nämnda exposition i Como hedrades Lemstróm med , Diploma de Benemerenza*. Det återstår att i korthet redogöra för två företag, hvilka erbjuda mer än vanligt allmänt intresse såsom berörande vetenskapens tillämpning på ytterst vigtiga ekonomiska områden. ; Redan 1879 begynte Lemström vända sina spekulationer emot arffienden till vårt lands åkerbruk: sommarnattfrosterna. Han upptog till pröfning och omgestaltning en från äldre tider känd metod att skydda åkerfälten från frost genom att kring dem anordna eldar af torf, ris eller dylikt, från hvilka ett skyddande och värmande röktäcke skulle utbreda sig öfver fälten. Dessa el- dar ville Lemström ersätta genom af honom konstruerade ,frostfacklor*, till- verkade af dyjord och försedda med en lätt antündbar tändeylinder. De för- sta försöken utfördes å Notsjö gård i Urdiala, tillhörig Lemströms svåger gu- vernören T. Costiander, och beskrifvas i en uppsats i ,Finsk Tidskrift” 1880. Genom senator Norrméns bemedling erhöll Lemstróm ett anslag af allmänna medel, så att ganska omfattande försök kunde anställas à Notsjó under Juni 1880. Resultaten voro tillfredsstillande och framläggas, jämte iakttagelser sommaren 1892 rörande temperaturförhållandena under frostnätter, i en af- handling 1893 ,Om nattfrosterna och medlen att förekomma deras härjningar" (ingår i Societetens „Acta“ på engelska). Samma år nedsattes en ,komité för undersökning af frostfenomenet och skyddsmedlen mot frostskada*, i hvil- ken äfven Lemstróm deltog. I anledning af uttalanden inom denna komité uppstod sedermera en polemik emellan Lemström och en annan vetenskapsman, som äfven sysselsatt sig med nattfrostfenomenet. Huru senare försök med frostfacklor utfallit är icke bekant. Det är emellertid Lemströms fürtjenst att hafva tagit initiativ i denna för landets åkerbruk vigtiga fråga. Ett så att säga internationelt intresse hafva Lemströms försök att be- fordra växtligheten medels elektriska strömmar kommit till stånd. Under sin 20 A. F. SUNDELL. vistelse i finska Lappmarken hade han iakttagit den rika utveckling af såväl ängs- som åkerväxter, hvilken visar sig derstädes oaktadt sommarens korthet och jämförelsevis låga medeltemperatur. Orsaken härtill kunde enligt Lemströms ásigt icke sökas uteslutande i sommardagens stora längd, utan snarare i den elektriska ström, som företrädesvis i dessa trakter synes förefinnas emellan at- mosfären och jordytan. Lemstróm begynte från 1885 undersöka tillväxten hos plantor utsatta för inverkan af en elektrisk ström jämförd med växtlighe- ten hos dylika plantor under i öfrigt samma förhållanden, men utan ström. Elektriciteten leddes ifrån en influensmaskin till ett metalltrådnät med spetsar öfver plantan genom luften och plantan till jorden. Enligt hvad Lemström konstaterat genom försök 1900—1901 med i vatten nedsänkta kapillarrör, till hvilkas öfre öppna ände elektricitet nedströmmar från en spets, befordras vatt- nets uppstigande i röret, om den nedstrómmande elektriciteten är negativ. En ström af sådan riktning befordrar alltså saftcirkulationen i plantans kapillarrör och således äfven dess tillväxt. Annu större inflytande i detta afseende har dock enligt Lemströms experimenter den nedströmmande positiva elektriciteten (såsom fallet är i polartrakterna), emedan härigenom atmosfärens för växten nyttiga beståndsdelar i rikligare mängd tillföras växten. Under åren 1885— 1887 utfördes försöken såväl med växter i krukor som ock på öppna fältet, först å en lägenhet i Wichtis tillhörig Lemströms bror possessionaten W. Lem- ström, sedermera invid Helsingfors å Trädgårdsföreningens område äfvensom å Brödtorp i Pojo, hvars egare Edvard Hisinger nu såsom ofta förut verksamt understödde Lemströms idéer. Genom frikostiga anslag från general J. af Lind- fors, öfverste H. Standertsköld och kommerserådet Gustaf Bergbom i Uleåborg, blef Lemström 1888 iståndsatt att utföra nya experimenter i stor skala under ett sydligare luftstreck, nämligen à baron A. Thénard's slott La Ferté i Bour- gogne. Samtidigt pågingo ock försöken å Brödtorp under herr Bieses inseende. Försöken denna sommar gåfvo dock osäkra resultat i följd af den ogynnsamma väderleken. De återupptogos först tio år senare och då med afgjord framgång. I synnerligen utsträckt skala pågingo undersökningarna somrarna 1902 och 1903 i England (à Durham College nära Newcastle on Tyne), Tyskland (à godset Kryschanowitz nära Breslau, tillhörigt Dr. O. Pringsheim) och Sverige (å friherre Th. Adelsvärds egendom Atvidaberg). Numera användes en för- bättrad konstruktion af Wimshurt's influensmaskin, närmare beskrifven af Lem- ström i ett föredrag vid naturforskaremötet i Helsingfors 1902. De vigtigaste publikationerna om dessa försök äro inbjudningsskriften till 1890 års promotion samt ett installationsprogram 1901 „Om elektricitetens inflytande på växande plantor", hvilket arbete i populär redaktion utkommit på franska, tyska och Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 21 engelska. På särskild inbjudning höll Lemström om dessa experimenter ett föredrag 1898 inför British Association samt insände ännu i Augusti 1904 till detta lärda samfunds årsmöte ett föredrag i manuskript: ,On the effect of electric currents". Lemström tillhörde såsom stiftande medlem Svenska Litteratursällskapet i Finland sedan 1885, såsom medlem Geografiska föreningen sedan 1887 och dess förstärkta bestyrelse sedan 1890, Ekonomiska Samfundet och Finska Hushållningssällskapet sedan 1895 samt Nylands- och Tavastehus läns Landt- brukssällskap sedan 1895. Äfven , Société de Physique à Paris“ räknade ho- nom bland sina medlemmar sedan 1884. Han deltog såsom ledamot i fül- jande af regeringen tillsatta; komitéer: 1875 för införandet af decimal- och centesimalvågar, 1880 om åtgärder emot gasverkets i Helsingfors eldfarlighet, samt 1880—1881 för uppgörandet af förslag till det metriska systemets in- förande i landet. I en kompromiss mellan Helsingfors kommun och gasverket 1884 var han ett af kommunens ombud. I tidningspressen läste man ofta artiklar från Lemströms penna. Sär- skildt bör ihägkommas, att han var en af grundläggarne till , Finsk Tidskrift", som innehåller många af honom författade uppsatser. Vid alla sina företag ådagalade Lemström den största energi och entu- siasm och han hade den för vetenskapsmannen ovärderliga egenskapen att kunna framkalla entusiasm hos hvarje vän af naturforskning. Derom vittna de många gynnare för sina företag han förvärfvade hemma och i utlandet och det inflytande han kunde utöfva såväl på regeringsmedlemmar som på ve- tenskapliga korporationer, då det gällde att genomdrifva ett vidtutseende före- tag. Hans muntliga framställningssätt var ledigt och öfvertygande likasom ock alla hans skrifter utmärka sig genom en flytande stil. När han hade fått ett företag i gång, offrade han sina krafter helt och hållet deråt, utan hänsyn till egen hälsa och beqvümlighet. Han egnade ej en tanke åt de förestående mödorna, han såg endast det ofta i ett aflägset fjärran skimrande målet. Måhända sparade han sina krafter alltför litet; en känsla af trötthet var kanske hufvudorsaken till hans stora tillbakadragenhet under de senaste tio eller femton åren, dà man sällan såg honom vid akademiska samqväm. Ef- ter det ansträngande arbetet å laboratoriet behöfde han hvilan i hemmet, omhuldad af sin maka Alma Maria Natalia Mechelin, som förenade sina öden med hans en vacker sommardag 1873 på det natursköna Botby, svågern Leo Mechelins dåvarande sommarhem. 22 A. F. SUNDELL. Af närastäende skildras Lemstróms personlighet såsom flärdlös och barna- from med en sannt religiös läggning i en af vetenskapen vidgad och fördju- pad verldsåskådning; han var af ett hjärtegodt väsen, enkel och anspråkslös i sina vanor samt öfverseende, blid och varmhjärtad gentemot enhvar, som kom i beröring med honom. Hans oväntade bortgång var ett hårdt slag för hans närmaste anhöriga. Men äfven i vidare kretsar är Karl Selim Lemström ihågkommen med aktning och saknad; derom vittna talrika uttryck af deltagande från hans många vetenskapliga relationer i utlandet äfvensom de uppriktiga hyllningarna till hans minne vid hans jämförelsevis tidigt öppnade graf. Af Karl Selim Lemström utgifna skrifter. Akademiska disputationer. Om Volta-induktionsströmmars intensitetsförlopp, 1869 (för do- centur i fysik; ingår på franska i Kongl. Vetenskaps-Akademiens Handl. Bd. 8, 1870). — Om den elektriska urladdningen i polarljuset och polarljusspektrum, 1873 (för licentiatgrad; ingår äfven i Ófv. af Finska Vet.-Societetens Fórh. XV.) — Om orsakerna till jordens magnetiska tillstånd, 1877 (för professuren i fysik). Akademiska program: Om elektricitetens inflytande på växterna (till magister- och dok- torspromotionen 1890; ingår ock på franska i Universitetets festskrift samma år). — Sur les phé- nomönes de lumière, naturels et artificiels, de la nature de l'aurore boréale (till professor V. T. Homéns installation 1898; ingår ock i „Exploration internationale de régions polaires“, Tome III). — Några resultat af den Finska Polarstationens arbeten i Sodankylä och Kultala åren 1882—1884 berörande närmast jordströmmarna och den elektriska strömmen från atmosfären och deras sam- band med jordmagnetismen (till professor W. Ramsays installation 1899). — Om uppmätandet af den elektriska strömmen från atmosfären med spetsapparaten (till professor A. Rindells instal- lation 1900; ingår på franska i Acta Soc. Scient. Fenn. TT. XXIX). — Om elektricitetens infly- tande på växande plantor II (till professor K. G. J. Grotenfelts installation 1901; äfven utkom- men i fransk, tysk och engelsk bearbetning). — Om vätskors förhållande i kapillar-rör under inflytande af en elekrisk luftström IT (till professor E. Lindelófs installation 1903). I Öfversigt af Kongl. Vetenskaps-Akademiens förhandlingar (Stockholm): Observationer på luftelektriciteten och polarljuset under 1868 års Svenska polarexpedition, Bd. 26, 1869. I Kongl. Svenska Vetenskaps-Akademiens Handlingar: Recherches expérimentales sur la marche d'intensité des courants d'induction voltaique, Bd. 8, 1870. I Bihang till Kongl. Svenska Vetenskaps-Akademiens Handlingar: Om vätskors förhäl- lande i kapillarrór under inflytande af elektrisk luftström I, Ba. 27, Afd. I, 1901. I Annalen der Physik und Chemie, herausgegeben von J. €. Poggendorff: Auszug aus einem Aufsatze über den Intensitätsverlauf der Volta-Induktionsstróme, Bd. 147, 1872. I Annalen der Physik, herausgegeben von P. Drude: Ueber das Verhalten der Flüssig- keiten in Capillarróhren unter Einfluss eines elektrischen Luftstromes, Bd. 5, 1901. Minnestal öfver Karl Selim Lemström. 23 I Öfversigt af Finska Vetenskaps-Societetens förhandlingar: Redogörelse för en på upp- drag af Finska Vetenskaps-Societeten under hösten 1871 utförd vetenskaplig expedition, XIV, 1871—1772. — Redogörelse för inspektionen af Finska Vetenskaps-Societetens meteorologiska sta- tioner och på desamma befintliga meteorologiska instrumenter, XIV, 1871—1872. — Om den elektriska urladdningen i polarljuset och polarljusspectrum (licentiatspecimen), XV, 1872—1873. — Om en metod att fylla barometerrór med qvicksilfver (Martin Wetzers metod), XVI, 1873— 1874. — Om teorin för polarljuset, med anledning af några ljusfenomen i geislerska rör, XVIII, 1875—1876. — Försök angående polarljuset under finska polarexpeditionen i Lappland, XXV, 1882 —1883. — Fórslag till undersókning af den elektriska stróm, som frambringar polarljuset, XXV, 1882—1883. — Om polarstationen i Sodankylä, XXV, 1882—1883. — Om det internationela sam- arbetet till utvidgande af vår kännedom om jordens fysikaliska förhållanden (föredrag på árs- högtiden den 29 April 1883), XXV, 1882—1883. — Plan för undersökning af polarljuset, XXVI, 1883—1884. — Om finska polarexpeditionen, XXVI, 1883—1884 — Om finska polarexpeditio- nens arbeten 1883—1884, XXVI, 1883—1884. — Jemförelse emellan kostnaderna för de finska, danska och norska polarstationerna 1882—1883, XXIX, 1886—1887. — Berättelse öfver Finska Vetenskaps-Societetens Meteorologiska Centralanstalts verksamhet från Maj månad 1889 intill Maj 1890, XXXII, 1889—1890. — Om införande af luftelektriska observationer vid härvarande Meteo- rologiska Centralanstalt, XX XII, 1889—1890. — On the variations in the velocity of winds (i sam- arbete med J. Dannholm), XL, 1897—1898. — On the earth-currents and the electrical currents in the atmosphere and their relations to the earth-magnetisme. Luminous phenomena, natural and artificial, of the nature of the polarlight (resultat af finska polarexpeditionen) XLI, 1898—1899. — On the state of liqvids in capillary tubes under influence of electrical air-currents, XLIII, 1900—1901. I Acta Societatis Scientiarum Fennieae: Redogörelse för justering och undersökning af de för Finska Statens räkning från Frankrike och Sverige anskaffade normal-mätt och vigter, T. XI, 1880. — J. J. Nervanders Galvanometer, T. XVII, 1891. — On night-frosts an the means of preventing their ravages (äfven utkommen på svenska), T. XX, 1893. — Minnestal öfver Adolf Moberg (hållet på àrshógtiden den 29 April 1896), XXII, 1897. — Sur la mesure des cou- rants électriques de l'atmosphère par des appareils à pointes (föredrag inför verldsmeteorolog- kongressen i Como 1900, på svenska som installationsprogram), T. XXIX, 1902. I Bidrag till kännedom af Finlands natur och folk, utgifna af Finska Vetenskaps-Socie- teten: Om den Finska Polarexpeditionen till Sodankylä och Kultala åren 1882—1883 och 1883 —1884 (äfven i finsk öfversättning): Inledning (om expeditionens betydelse), I: Om den Finska Polarexpeditionens uppkomst och utrustning, IX: ekonomisk redogörelse jemte slutord, H. 42. 1885. I Archives des sciences physiques et naturelles (Genève): Observations sur l'électricité de l'air et sur l'aurore boréale, faites pendant l'expédition suedoise de 1868 au Pole Nord, T. XLI, 1871. — Sur la décharge électrique dans l'aurore boréale et le spectre du méme phéno- mène, d'après des observations faites pendant un voyage dans la Laponie finlandaise en 1871, T. L, 1874. — Théorie de l'aurore boréale à propos de quelques phénomènes observés dans des tubes de Geissler, T. LIV, 1875. — Supplément au mémoire précédent, T. LV, 1876. I Commentationes variae in memoriam actorum CCL annorum edidit Universitas Hel- singforsiensis: Expériences sur l'influence de l'électricité sur les végétaux (utgifvet på svenska som inbjudningsskrift till promotionen 1890). I Report of the Chicago meteorogical Congress 1893: The cosmical relations manifested in the simultaneous disturbances of the sun, the aurora and the terrestrial magnetic field (fóre- drag infór meteorologkongressen). I Annual Report of the British Assosiation for the advancement of the science: On the influence of electricity on groving vegetables or plants (föredrag i Bristol 1398). — I Album utgifvet af nyländingar, III, 1866: Sigfrid Aron Forsius (föredrag vid Nyländin- garnas årsfest den 9 April 1865). 24 A. F. SUNDELL. "i I Finsk Tidskrift: Den allmänna expositionen af vetenskapliga instrument i South Ken- sington, T. I, 1876. — Om periodiska förändringar i några meteorologiska fenomen och deras sam- band med förändringar i solen och sannolika inflytande på ärsväxten (installationsfóredrag), T. IV, 1878. — Några ord med anledning af statsrådet Lindelöfs uppsats om de nyaste äsigterna i elektricitetsläran, T. 5, 1878. — Om sommarnattfrosterna och medlen att förekomma deras härj- ningar, T. IX, 1880. — Om metriska systemet och dess införande i Finland, T. X, 1881. — Om den finska polarexpeditionen och särskildt dess arbeten för polarljusets utforskande, T. 14, 1883. Om periodiciteten i några kosmiska fórhállanden, T. XLII, 1897. I Fórhandlingar vid Nordiska naturforskare- och lükaremütet i Helsingfors 1902: Des courants électriques de l'air (fóredrag den 8 Juli) — Un nouveau type de machine à influence (föredrag den 11 Juli). Om Polarljuset eller Norrskenet, Stockholm 1886. L'Aurore boréale (fransk upplaga af föregående), Paris 1886. Exploration internationale des régions polaires 1882—1883 et 1883—1884 (i samarbete med Ernest Biese) Helsingfors. T. I: Météorologie, 1886, T. II: Magnétisme terrestre, 1887, T. III: Wüsciniens donne que Courants telluriques, Courants électriques de l’atmosphère, Phéno- mènes lumineux de l'aurore boréale, naturels et artificiels, 1898. Om nattfrosterna och medlen att förekomma deras härjningar, Helsingfors 1893 (på en- gelska i Acta Soc. Scient. Fenn. T. XX). Ueber eine Methode Schäden durch Nachtfröste mittelst Fackeln vorzubeugen. Helsing- fors, 1893. I frågan om nattfrosterna, Helsingfors 1894. Elektrokultur. Erhöhung der Ernte-Ertrage aller Kultur-Pflanzen durch elektrische Be- handlung. Berlin, 1902. De VPinfluence de l'électricité sur la végétation. Louvain, Paris, 1902 (fransk upplaga af föregående). Electricity in agriculture and horticulture. London 1904. Många af de anförda arbetena äro ock refererade i: „Bulletin de la Commission internatio- nale polaire“, ,Nature“, ,Elektrotechnische Zeitschrift" m. fl. Dessutom ett antal uppsatser, publicerade i Sverige och Finland.