Iirlin Carter ^rötott. ml i 30 m m m m m m I m m m A M E R I C ' '2S(£mé' foJlremaPars. QVA DE RATIONE ELEMEN. TORVM: DE NOVI ORBIS NATV- ra:( de hvivs incolarvm svpe rstitiosis cultibus : deqj forma Politix ac Reipubl. ipforum copiosè per- traÖiatur .• Catalogo Regum Mexicanorum omnium , a primo vfq;ad vitimum Mote^umam 11. addito : cui etiam ritus eo- rum coronationis,ac fcpulturae anneöitur.cum enu- meratione bellorum, qus mutuó Indigeflerunt. . ^ HlS ACCESSIT DESIGNATIO ILLIVS NAVIGATIONIS, QVAM S.nauês Hoüandic£ Anno ij 98. perfietum Uageüamm in Moluc- canas infulas tmtarmt.quomodo nimirum eborta tmpeftnte Ca- pitaneus SEBALXi/eWEERT^ uteris nautbus ditpulfus^ \ poUquam plurimis menfibus in freto infinitis ttrumnin mifen ia£ta~ , tus fuiffet, tandem infeüa repoH biennium An.160 0, dmum I uerjusjit, ' I Addita esttertio ^JAVIGATIO REC,ENS, QV; AM 4- NAVIVM PRAE- feëus O L^viER^NooR Tproxme fufiepit : quifietoUa- geüanico clafe tranfmijfo ytnenfiij jpatio vmuerfum ten* orbem jeuglobum mira nauigationis forte obiuit: anmxis iüU,qu* in itine-f te tftojingularia aememorabiliora notata fmt. Omnia c Germani'ceLatiaitate donata , & infuper elcgantiffimis figurisasneiscoornataedita'qj fumptibus Theodori.w. Vidus. é- binorumfiUorum. Francof. ApudMATTH. Bbckervm. I^OÏ. PiTi]iniiniiiiiiiiiiffiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii I rm AMERICA dr fojlrema Pars, DE RATIONE ELEMEN- rrORVM: DE NOVI ORBIS NATV- IRa: de hvivs incolarvm svperstitiosis Êultibus : deqi forma Politic ac Reipubl. ipforum copiosè per- traöatur : Catalogo Regum Mexicanorum omnium , a primo vfq;ad vitimum Mote^umam II. addïto: cui edam ritus eo- rum corpnationis,ac Icpulturae anneöitur,cum enu- meratione bellorum, qus mutuö Indigeflerunt. HlS ACCESSIT D£5IGNyiriO ILLIV S N AVlGATIONlSy QVAM j.nauesHollandica Arno isp8. perfietumMageüanuminMolm- CdtiMinfulas tentarmt-.quomodo nimirum obortatmpefiateCa- fitaneus Sebalt de Weert^ uterk nauihus dispulfus, peB^uam plur'mis menfibus in fieto infinitU arumnü mifere iaóta- tusfuijfet, tandem infecta repoil biennium An. 1600, domum re- uerjusjit. < Addita est tertio i^AVlGATlO KECENS, QVAU 4' NAVIVM PRAE^ fe£tus OLEVIER4N00RT proximè fufcepit : qui fieto Ma- gellanico clajfe tranfmifot trienny jpatio vniuerfitm terra orbem Jeuglobum mira nauigationis forte ebiuit: mnexU iüw,quA in itiner reijiojingulariaacmemorabilioranotatafmt. OmniacGcrmanicoLatinitate donata , Scinrupcrclegantifllmis fïguris aeneis coomata editaqj fumpubus THfeoDORK/eBRY />.>». ViduA ^ binorum fiUorum. Franco F. ApudMATTH. Becksrvm. i6o%. !==i!l"n!MiiMlllill!i'i f 1 % £ % i i I E n m r % m '.»-1 I i I 3 ILLVSTRISSIMO ET PO- TENTISSIMO PRINCIPI AC DOMI- NO, DN. CHRISTIANO 11. DVCI SAXONIJE, acS.Romani Imperij Archimarfchallo Eleótori, Domino noftro clementiffimo, S, & F, V ■>r. I I i I I i I i I )( ^ NoNJM i i I m i m m m m m m m m m m m m m m m m m: m m m m m M m m m m mmmmmmmmmmmmmmwmmmmmmmmmm Onam^ foftremam hanc ArmncanM- ftoria parte edituri , prmceps ïüufinpme , cur eandem II/.T.Celfnmi^^ mfcriptam acdica- tam volueximifi^ iCau^^ polfunt.rjec pauca nu- mero,nec ("vtopinamur ) leues ponder e.^luas filongajeriefigtllaüm hk pertexere aggredere- mur:mre merito hefitgnij^ma tua dementia temer è ahuti veile videri pofimm. Dicemm UmenftriB:imac(quodamnt ) trihmbolü.qmrationeshmusinfti' tutinoftrifHerintpalmark.Exprimüautemfefitm lüSI'. Celj.mati- mratwnüfilennitaseft.Jdqmm^ciim vnimrfii^ propè orhü Chri- %TiANFS , quivelexnommetuo omniafacit au^icatipma , vota fuacertatimconferat ; nobü qmquevotimcQngratHlationü imeo- demexempklicm^lenafidmafretiexiftm^^ CumqnePer- JarumritH ignomimofumforedmexmus ,fi Jtne^munere acdonano adlllSr^elfloltumgratukhundiingrederemur.hocqualicunq^mU' nufculo (quocertèvelgrandius velpretiofmstenuitasnofira non ha- bet) pium mimi nqfiri fenjum ac adfe^um apudlü, T. Celftejlari anteomnmvQluirnuSx \ . oAlterainptutiratioapientipmoll T. Celfparente, iamm- terpiasanimaitranqmüamfmeomniïnmdiavitam agente ,pr ojlu- xit.CuiyCumhmufdem operis partemprmam(licetalialingua)pri- demnunctipaj[emp£s ; om^nmoconi^eniensejfearbitratipmus , vtpo- pemaUcparhnuüialtjnifivm IIT. Celfpr^feruatacederet : qm nimirum tam prdclarum opus.quodféicipmü Christiani Fa- trüau^tciis inceptum eft ,€ hri sti ani filfinfigni autorit at eac ^lendore clauderetm vduti,^ a(: 4d calcem p^rduceret ur, Gluodfideniquermrnmiignarum ac prAjiantium , maximos quoq^ ac prAceüentiftmos prafides efe oporteat : turn certe vel bacipfa decaufaoperi huic,propter rerum plurimarum arduitatem acrari- tatem multorum infultihus obnoxig ^ patronus III. T. Celf. dignioraf ferinemo velpotuit vel debmt:qui^adobtreBatorum temeritatem retundendavmumfitü^^adgratiamlibrócQncHm^ tüplurimumtéies. Adeo/uttantoactamiHufiri'vindiceacaJfmore non dubitemus , quingenio hoe opus felicipmo diutipmè peruiéiu- rump' oJccipeergo, IHupipimePrincepsEle^or, Mecmasamphf fme,pro candidoacvotiuofelicipmAtuainaugurationü, munujcu- lo hanc rerum Indicarum congeriemi^mndipimam fanèacle^u vti- )( i ü^imam U/^imamHn qua certè coüigtnda^adornanda.fcuipenda ac^ humilimiliiufirifSr.C.cltentes,^ operü ^ fumptihus defudammm haudmódicü. ^^ovWfftamen omnium hoe vnum nohü folatiunut largifimum erit 3 fideWtumpiumque nojirum hunc gratklundi ^ gratificandi adjtBum,ea , quajptramus , dementia acceptum ejji in^ tellexef imus. Tro qua dementia De vs ^perpetux. honitatü fom prïmma origo , ' fafcibus regnituifloridij^imi recens acceptü diuiné (apietim cditus demifü radtis tam largiter henedicat , 'vtfuhditis^ qui 'velut in numen quoddam ingentifpe oculos fuos in lü. Tl Celf.defixt'^ runt, Pater:jinittmü natiomhus columen:ac toti deniq^ orbi Chr ï^ s riANo tutor ac ProftatesfidiJ^imus fis. A M E N. E nohtli Fra^^ comm Emporio,2^, Martij An, ara CHRisTiANAEi6o2. UluftrifT. T. Celfit Clientes humiflimi. T H E O D O R I de B R Y p. m» Vidüa & bini Filij , I o a n. T h e o d o- RVS & loAN. Israël , ciues Francofurtenfès. LECTO. L E C r O R I ^ENEVOLO S A L y r E M. 2 Iracvla Dei ,candide Ledor » profunda admodum yab- ftrufaacomninöimpeifcrutabiliaeircprxter rerumquoti- dianam experientiam , tam ex hac recenti noftra , qu4m ali js aliorum derebus Indicis hiftorijseditis,clari(Iliiièac abuh- dantiflSmè intelligipotcft. Quaïcertè vniucrfim hoe fine in lueemdatïBfunt,vtexillispaffiminformatiplurimi,treii]ien- dam Dei munificentiffimi maieftatem deuotè agnolcere:Sa- pientixeiusadmirandx piofunditatërimarii&deniqj diui- nx illiusdextrxauguftifrimaSc au (picatiflilma opera fubinde magis magifq; extollere atq; depr^dicareconêtur addifcatq;. Qnae vero&qualia in hac hiftoriapraedpuètra£tentur,ipfemetautorin prsefatio- nc fua prjEcisè his verbis cxplicat,inquiens : Autorum quidemmultimulta,eaque va- ria de nouo hoe repertoorbCjHifpanorumque in iilo rebus geftis,commentati funt.Cae- terum , qui de primordijs ac ptimis quafi incunabulis iftiusgentis > dequeorbis recentis natura,genio,ac proprietatc exadius&velut ex fundamento tradiderit hoe (èculonc dum repertus quifquam vfpia eft. Mihiquoq; nullus adhucvifuslibereft,inquoprimae- uorum lndi£indjgenarumhiftori£expediantur,aut terrae eius fingularia excutiantur. Nam cum plcraqucexpenitioribusNaturaeadytisorianturacemergant:ideóaveteribus nee capi facilè,nec literarum monumentis commode tradipotuerunt. Nam quis de Zonae torridae abundanti humiditate,quicquam vnquam cömentatus eft? Quis de terra- rum illarü exquifita aëris temperie Icripfitr Quis terram , quó foli propior eft,eö crebrio- ribusimbribusobnoxiam exiftere,edidit? Quas certè omnia fcriptores vniuerfi valdè ficcopcdetranfilietunt;quod vel Indicaelinguiseignari,horum nihil ex Indorum cömen- tarijs excerpere potuerint : aut prolixam iftarum rerum traftationem ignauiores non af- feftarintjverum in ijs,qua2 vtcunqj obiteracceperunt,breuiter faltem immorari ftudue- rint. Qiiibus tarnen ego minimecontëtus,quaccunq; fumma &accuratiflïma diligentia vndecunquecolligereatquccorradere,velaperitiffimis rerum acfapientiflimis virisfre- quentibus inftitutis colloquiis conquirere potui,augend£e^ amplificanda?>expoliend2e,ac perficiendsehuichiftoriacinfèrereex compadooperam dedi. Itaque etfi nouus ifte quidem orbis , iam non nouus amplius (èd vetus fit.'hacc ta- rnen eiusdefcriptiopropterinièrta noua, memorabilia & miraculofaplurima,ali^s nun- quam euulgata,nouaoptimoiure habendaeft. Vniuerfum fiquidem opus in feptem li- bros direroptumatq; diftindumeft.-quorum duo priores de ca;lo,dequeaëre,ac horum natiuis virtutibus,temperamentis ac proprietatibus traöant. Tertius ac quartus de Ele- mentis caEteris,ac plantis feuftirpibus,vt&de animalibus terrcftribus,aquatihbus ac aëriis tradunt. At tres reliqui libri de Indorum ortu ac religione, & Republica, bellifque &fimilibusali;scommentantur.Ethaechaö:enus ex praïfatione autoris, Quibus ex verbis colligcrelicet, hoe opus ptopter plurimarum rerum exquifita m dedué^ionem & cxplicationem perfedum,ex i mo fundamento veritatis vniuerfae Indize Occidêtalis proprietatemacnaturamediflercreatqueextruerc:non quidem, vtintegra hichiftoriatradatur,quomodo & quandoHifpani eas terras occuparint, &quaeineius cxpugnatione memorabiliora gefta fint, cura ea omnia in Amcricx noftrae parte quarta, quinta,fèxtaquefufiusantèrecenfita inueniantur;(èd vt ea ^Iremcomprehendantur, qux Indixipfius naturam,rationcmq;,ac huiusindigenarum rcgnai, templaac Refpubl. conccrnant,quorum in libris prioribus obiter faltem mentio fa£ta eft; hoe verö fufior ac perfc- PRAEFATIO AD LECTOREM. pcrfcdiór dcfcriptio ac deügnatio inferitur, Quam nonam A mcricae partem cum totius hiftoriïB quafi quoddam complementum eflèperuideremus : eam artificiofiffimis ögu- ris ac tabulis etiam infignitam voluimus , fore fperantes , vt candido Ledori , ac rerum peregrinarura rararutïique auido,ftudium noftrum ac labor.fumptufqueCquos haud te- nues im pendi mus) maximè probentur. Hanc enim qui hiftoriam Jegit, is vel in thalam o fu0«ubans;,veiinMufeo oberrans, vniuerfam Indiam veluti peragi:are,acviuisocuiis vfürpare poteft:cutn non fakem plenam acpetfedam eiusdefcriptionem peruolitetjfed & figillatim quaflibet ciuitates , ac iflfulasad viuum depiöas perluftret ac contuear ur. Quacaufaquoqj Omnipotens rerum vnlucrfarum conditorinefFabililaudeattol- Jendus eft , qui mortalibus tam praEclaram artem a^mplifllma doteimpertiuit,qüaad vi- uum monftrari ac exhiberi palam ea poflfunt, quorum cognitione nemillefimüsqui. dem vtifruiquepoflct,nifi ipfe immenfis fumptibus, periculifq; certiiFirais,aclabonbus 4uriflimisitinera;ea eonficerevellet.Vbiidiuxtaquoq5,comprimisdolendumeft,quc)d tam nobilis acdiuina ars teterrimoabufu hodieplerunqj ijs ferè tebus impenditur.qus aut adnefandaslibidines,aut execrabiles fuperftitiones (quarüinfinitahKchifloriaex- empla promit)hominum otiofas mentes agant ac praecipitent. Nee enim vllum ferè in RomanaEcdefiafeftum,autfolennitasriturquecei€bratur,cuifimilequidpiamluriduSx Sathanas fuperftitiofis Indis illis non effinxerit ac praeftituerit : ficut huius libri autor, le- .fuiticje focietati addiótus, manifeftè id teftatur. Quam fasè ad rem effigia tionis ac J)iau- XX ars Indis haudparum contulit. Idola fiquidem ac fimulachra innumeraillius opc cflinxetunt, quibus quotannis innumera caefis hominibus facrificia.fpedaculo fanè hoi* rendoac foediffimo exhiberent. C^terunr,<:um in huius hiftoria: adornatione vcrfamur, ad manus noftras cömö* dèveriit,Hollandicalinguadefcriptanauigatioquaedam,quamHollandi An.1598.per fretum Magellanicum fufceperunt : quae quidem hiftoria ledu ideo digniffima eft,quod inea mira,acaerumno(aforsinfinitaqi pericula adumbrantur,quaï Capitaneus Scbalt de Weert exantlauit.Ciui cum bienniointegroa patriaexulans,contjnuisIaboribus,di- ra fame,madore iugi ac naufragijs prjcfentibus obtritus eflet , tandem infe^a re ad fuos reuerfus eft. Quorum certè ex exemploliquet,nonindignaillam Indorum admiratio- ne m fuiffe : qui cum Hifpanos, America primum potitos,nudi auri argentiqj caufa iftuc alledos cognouiflent.-ftultam eam audaciam rati funt,quodpropterres tamleuesac contêptas,tam longinqusnauigationes,cum tantis tum opum tum corporü impendijs fufciperentur.ln huius nauigationis hiftoria addidimus quoq; delineationes feu effigies, nonnvillaruminrularum,acciuitatum, caftrorumque,vt&velitationum quarundam abHollandiscumLufitanisdefignatarum : & tandem etiam habitus exprefsimusillo- rum Indorum , quos in tranfitu HoUandi viderunt. Spemautemnobis certifsimam facimusjLeftorem beneuolum impenfum no- ftrum laborem fumptumq; tantofauoreapplaufuque probaturum efle, vtillius indicio admaiora acplura quoque,aliotemporcinlucem edenda inuitemuracaddu- camur. Deo, rerum omnium creatori ac feruatori fit laus,& honor, & gloria in fccuium , A M E N. DE E NO VI O R Bi S 'N _T V R A E T R A T ro N E, .bAtidi ' L; B ER P R I M V ' -"^^^ Cap. L Fuijp nonnuüos , qui noui orbü cdum , ceufabulofum.èx omninaturaremm exterminannt^. Nt I qv O R V M haud paucijfuis dudii opinio- nibus ltatuerunt,in nouo reperto orbeplanè nullos habitare homines.Muiti etiam eb abre- ptifententiae fuerüt, vthacmundipartenevl- lam quidem terram autregionem collocatam arbitrarentur, Quod veib maximum eft,non- nulli caelü hocfub quo hic nos degimus,planè comentitium 6c fabulofum efiTcprofefEfunt. Etfi vero ex aduerfb horum , aliqui , adeóqj exgregephilofbphorum prasftantiffimi acutiffimiqs praegnantibus radonibus, cxlumiphse. racfeuglobifiguram (vt reuera habét) obtinere demonftrarint : ni- hilominus tamen,quafi ex compado hos redarguentes quidam,au- tores fanè dignitaris maximae, contrarium omninb afferuerun t , do- cueruntq5 5Vniuerrum hunc mundum domui potiuscuidamfimi- lem efle,quas vnica faltem , eaque fuprema parte , non verb vndiqua- quetedoobdu6bafit5praeter omnem rationem id ftatui putantes, quod terraeimmêfa moles in medio aëre quafi fufpenfalibretur, Cse- lumverb,ceu aedificij tedrum a terra, vtfulcro&fuftentaculofuo, quam longifïimo interuallo diffeptum & auulfum diftet. Sed & prse caeteris loannes Chryfoftomus in commentariis fuper Epiftolam ad Hebraeos editis, aliquoties fèntentiam eorum altiflimè ridet , qui cae- lumrotundum&fpha^ricum finxeruntjpr^cendensXacram fcriptu- ram,tabernaculi potius cuiurdam,a Deo formati & condi ti mentio- nem facere. Qua adduda fenteiitia iliud aiïerere veile videtur^quafi caslumhaudquaquamoueretur,Sol verb ócaftracxteravolucrum moreperaërafèrrentur, necvtrotcx radij circa axem fuum in orbem voluerentur. Huic Diui Chrjfoftpmi fententiae Tlieodoretus C7- renhsquoqueaftipulatur, vnacum'Tlieophylaóto, idem argumdn- tum firmiter vbique tenente. Laótantius autem,qui astate his omni- A bus Chfyf. hm. 14. & 27. m Bpift.adHebr. c.8. Idem hom. 6, & /J. in Gen. &Hom./2.ad pQp. Antio- chen. Tbeodor, ^ TheophyL in cotnnient.ad Eebï.S, 2 'DE NATVRA NOVI ORBIS la£ij. lik di- bus prior eft,in fuis diuinarutn inftitutionum libris,2Cquis f ^tioiium uindr. inji. c. momcntis cxprcfsè Peripateticorum 6t Academicorum Philofopho- mm opinionem explodit , qui de motu & figura caeli orbica priua- tum quid (entire aufi (int : fententiam Epicuri , qui terram hanc im- menfum Chaos quoddam ftatuitjongè faniorem&perceptibilio- uier. üiu2. in aguolcens. Quiu imb re propius confpeótaDiuus quoque Hie- ttt^^^^'t i^onymus id tangere videtur.dum fcribit haec ferè verba:Phyficus per- »" fcrutator oculos trans caelüm leuat, & vltraprofundum terrarum & " abyffi quoddam inane demergit. sixtus Senen. De Ptocopio ttadurit , eum in commentariis fiipcr Genefin Ari- '"'^ ftotelis fèntentiam de caeli figura & motu circulari ( quae opinio prae- * " ter autoritatem S.literarum fit ) explicitè fouere & defendere : cuius tamen me fcripta nunquam legifTe citra pudorem fateor. De quo- rum omnium autorum tam diffentanca opinationum cofliótiatio- ne ideb me leuior admiratio fubit, quod pro conftituto fit, eos longe grauioribus & fublimioribus rebus occupatos, Philofbphicaiftis de- monftrationibus & fiibtilitatibus non vfque adeb vacare potuifTe. Saltem de Auguftino id admirari liceat , qui , cum doótrina^ natura- lis5VtPhyficae& Aftronomiaearcanorum peritiftimus fuerit, nihilo- minus tamen de hac re vbique haefitat , öc y trum terra circumcirca a AugMr.2, „ caelo ambiatur,dubia pronunciatione nutat : Quid ad me pertinet, fuper Gen. inquit,vtrum caelum,ficut fphaera vndique concludat terram in me- " diamundimolelibratam,aneamexvnapartedefupervelutdifcuso- periat? Eodem ipfo autem loco,quo hxc fcribit,cacli figuram omni- nb fphaericam effe, fimul exprefsè fatetur : & ramende eius motu cir- culari fententiam, vtincertam &penitusambiguam,tumibituma- Übi^viciffim promulgat. Cap. II. Cdifiguram vndiquaij^rotundamejfey^iliud in Jè' ipfumreuolui. Et E Rt B V s autem , propter hanc potiffimum cau- fam id meritbdonandumeft,quod,duminCreato- ris fiii cognitione cultumq, verum penitus incübue- runt,de creaturis eius, numero &cognitione,prope infinitis,errare5tambigere facilèpotuerint. Rerum verbmundanarumfcrütatorcs,qui ingenij fiiialaeo cognitionisprouolarunt,vt öc quidmuiidus effet, reuera fciüerint, &vniuerfihuius ordinem naturamquederti$argumentis& regulis pr^cisècomprehenderint,hac potiffimum cauia infelicescenfendi fiint,quod ad fola Dei externa opera attendentes,creatöremfiiurn co2nofcere aut penitus nó laborarunt , aut eum cognitum iufto cul- ^ - tu noa Sap. IS' Gen. ad ik. Sc, 10. L T B E R TRIM V S, ^ ta no vcncrati. Sed in vanis fuis cogitationibus deridiculi fadi funt. row./. Ipfè cjuidem Ariftoteles cum aflcdis Peripateticis, qui in hoe cum Stoicis faciunt, de figura & reuolutione caeli huiufmodi tradidit, pj^Mfl qu(^ nos in hifceregionibus multb clarius & certius ipfis contuemur 2.C.I oculis,quamvtcadem ex'praeccptis & regulis difcerepoflimusphi- lofophicis. Atque adeo quidem , caelum ipfum globofa figura con- ditumformatumqucterramip^mcxonini parte cingere Scambi- rcaneminequoquam nifi cum cei:to pudore &confufionenegari velpoteft vel debet. Eam enim nos hodiè terrae partem fpedamus, quae veteribus omninb inconfpedra fuit. Pr^terea, vtfofquenon- nunquam mundi vertices, feupolum tam Borealem quam Auftra- lem (de qua re Diuus Auguftinus valdè dubicabat) videre nobis con- Aagufiihr.^. tingit, quotie(cunque nauiganteslineam aequinoótialem tranfrnit- " timus. Quin imb , nos 60. gradüs tam cis quam vltra lineam aequi- nodialem pronauigauimus , vt reliquos hoe loeo filetio tranfiliam, qui longinquioribus nauigationibus 70. gradus verfus feptentrio- nem attigcrunt. Sed & nauis quaedam , V iótorise nomine infigni- ta , velis vniuerfam terram obiuit? &c hoe facto veterum opinionem, quafi terra immenfum quoddam 6c inane Chaos eflet , vt erroneam falfamque infregit. Eius nauigationis duratione nautaê Oeeani magnitudinemdimetientesjindubitatis quafi veftigiis quibufdam terram, licetvaftam , attamen Oeeano longè minorem depreffio- remqj obnotauerunt : id quod eeu nouum praeter multorum fidem cflepoffit. Exquibushadenusrecenfitis omnibus audaótereönelu- dimus,exli figuram orbieam, &perfed:iflimam omnium effe. Ter^ r5eautem&aquae,quae fe inuicem quafi braeehiis eompleétuntur, colledus globus , ex omni parte fenfibilis,fiia eerta dimenfipnecon- ilar , cuius extrema & termini omninb ambiri & eomprehendi que- lint : Quod ipfum non tantum Philofophieis öc Aftronomieis argu- mends , veluti tecmeriis quibufdam indubitatb demonftrari , ftd Sc velutidigitis internis manifeftè oftendi poteft. Nam vt hie aeeura. tiores & fubtiiiores demonftrandi vias deeHnemus , qualisprseeipua ca eft , quod perfediiïimo corpori figura quoque debeatur perfediC fimaiid hoe loeo ialtem exempligratiaeonftitutum fit, motum fci- licetin orbemfaólum, minimèaequalem aut fibifêmpereoftantem c&po&,ü in angulum fiat: quodipfiim tamen neceffarib eüeni- jet,nifi Sol eum cseteris aftris omni fiia parte eireHmagcretur aut conuolueretur, fed alieubi in latus intorqueretur & infledcretur. Huius fanè rei vel vna Luna nobis teftis elTe polfit loeuples , quae turn demum defieit & obfcuratur, quoties ipfè terrae globus iritra s hanc & folem fè medium interiieit , & folares radios Lunam illu- traturo's denfitate fiia intereipit. Id quod nullo pado fieri poC let vfpiam , nifi terra eeu eentrum in medio loeata , orbibus ex- ieftibus vndiquaque- obuoluta & cinda eflet* Sunt quidam A 2 nonnuU 4. "DE NATVR4 NOVI ORBIS ^pip»9. nonnuUi, qui, an Luna lumen fuum a Sok mutüetur , haud obfcurè dubitent. At iftomm dubitatio temeraria eft. Nam quid no6tem ob- fècro conft i tuit aliud , quam terrac vmbra , a Sole lèfè infra globunv eius recipientc,reii6ta ? Quod fi Sol non infra terram déuolueretur, nee fè aliquantilper abfconderet dum recens iterum prodiret, fed po- tius verfum in ahgulum quendam impellcretur : turn certè , terram a caslo difci feu qüadrae modo integi aut obduci,nec orbis aut pilas fof- ma ambiri,neceffarib conftqueretur : Quo dato, coficeretur iterum, no (5tesa Sole, nee longiores, nee brcuiores, nee vllo pad:oa;quales Ub. 2. de conftitui in quibufHam loeis poffe. Illud autem , quod Diuus A ugu- flinus fcribit,qüod omnes eonuerfiones, opporitiones,depre(Iiones; a%edtus,& fimiles aliae liderumafFediones, nihilo ineommodius ficripoflintjetfieaelumipfumqiiidemperfèimmobileperftet, ineo- dem verb fola aftra feorfim moueantur : id illi quidem , eui quiduis fingendi&imaginandilieentia eft, captu haud eft diffieile. Veruni codem exemplo quoque eomminifci lieeret , vniufcuiuflibet aftri corpus a peeuliari Angelo feorfi m proferri , non fèeus ae Habaeuc fi- mililationetraieótuminBabyloniamlegimus. Et quis vfpiamtam animi hebetis , aut iudieij eorrupti eft , qui huiufmodi variationcs o- mnes non intelligat ad eius arbitrium fieri pofTe, qui illorum ita prse- fiimptus motor fit ? Quorum tamen nihil ita eoneludi poteft , ab il- lis,nifi regio illa eaeH,per quam aftra commeant,elementalis adeo- que corruptioni obnoxia ftatuatur : Siquidem per vacuüm fèuina- nc moueri minimè poffunt. Ifto conceflb , ipfa quoque aftra fècun- duip naturam fiiam corruptibilia erunt , quae tandem temporis dc- curfii alterationem patian tur deftruantur : quod tamen contra ternitatemcorum manifeftè pugnat,quam D o m i n vs,creatoril- ht»us» lorum, ({palteatteftante)primitusiprisindidit. Sed& idem contra expreflam Dei ordinationem , adeoque rerum omnium prouidam confèruationem manifeftè pugnat.Quod fi quis has rationes fors vi- li pendere volet,is tamen oeulorum tcftimonio refragari nuUo rno- do poterit,quorum beneficio & intenfione non fblüm aftra veriffi- jtnè rotari & eircumuolui videmus , fed & ipfum caelum vniuerfum, hpn Iblüm partes eius lucidas,qualis è c^teris eft via ladea, verum & nónuUas alias, tenebricolas nimirum & obfcuras , jn orbcm agi con- tuemur. Siquidem infignesquafdamcaeloimprcflas maculasalicu- bi mihi videre contigit, quas dum in Europa degerem, nulquam me notaflè memini,quae Lunae,Eclipfin patientis,imaginem eminus cx- priinunt : vnde indubitata cxperientia obfèruare didici,maculas caC dem perpetub & indefinenter cum ipfis aftris quibus conlèrt^ fiint, reuoiui &in orbe cieri. Ex quo verb principio ( vt fic loquar) iftae cadi macuk nafcantur, fi meam quis roget {entcntiam : eius proferendac licentia data, ftatuere nihil ppffum aliud, quam quod , ficut firma- menti feu ipfius c«li corpus denfius, quatcnu^ illumkatm:, Ga{a- xiam L I 3 E R T R I M V S, j xiam conftituit , fic viciffim partes cius rariores Öc magis diaphanae, cum lumen fundant debilius , atriores appareant, S ed , quacunquc tandem a caula huiufinodi maculae emergantjaccurata tarnen öc di- ligentiob(cruationc,aftraip(acum fuisorbibus indiuifim iuftoque ordineprogredi,irrefragabilkcrnotatum eft. Adeb vtcitraimpieta- tcm haud a quoquam vfpiam, orbes caeleftes terram ipüm vncfiqua- gucincluderejócinlèfeipfos alïidubreuolui, negari queat. Cap. III. Terram in mmdi m edio Jkfiiner i, facrar u?n quoqHelit(^ rarumteJiimomoconJicL V ^ de terrae loco , & caeli reuolutione hadenus a no- bis fufius commemorata liint , ipfirum quoqj ficra- rum literarum autoritati confèntanea , probari faeilè poffunt. Nam vt hic breuitatis ftudio taceam, quod neps* in iftis frequenter terrarum orbis mentio fiat : quod omnia caetera corpora a caelo contingantur : quid Ec- ^*^* clefiaftae fententia planius &: luculentius inueniri poteft ? Oritur Sol, inquit,&occidit,6cadlocumfuumreuertitur,ibique renafcens gy- ratper meridiem , & fledtitur adaquilonem : luftrans vniuerfain cir- cuitu pergit Spiritus , & in circulos fuos reuertitur. Quae fèntentia fc- cundum paraphrafin Gregorij (fiue is NazianzenusfiueNeocsefa- ricnfis fuerit) ita habet:Sol,vniuerfam terram poftquam obiuit,con- uerfiis ad eundem tcrminü feu punótü circumuoluitur, Quod ftnè nullafieri ratione poflet , fi terra vlla parte caelo cxclula cflet. Porrb & Hier. lik z. in DiuusHieronymusin explicata Epiftola ad Ephefios his ferè verbis Ep.adEpb.f.i. fcribit : A plerisque iuxta Ecclefiaften affirmatur , cselum rotundum .efTej&lphaer^ modoreuolui: Sedeiustamenrotunditasneclatitu- dinem ncc logitudinem, nee altitudinem,nec profunditatem habet, ^ fcdfecundüómnesfuipartescoaequaliseftj&c. Quibus verbis Hie- ronjmus nihil aliud veile videtur, quam quod maxima fincStorum interpretumpars, iuxta tenorem facrorum Bibliorum mundum or- bicularem lèufphaericum ftatuerit. Et^i verb Barilius,<5c qui huius in- BajiUwnu- terprcseftjAmbrofius in Hexam. dubij nonnihil obha^ieant ; no ob- ^^^Z7m1 icurè tarnen in hanc fcntentiam,munaum videlicet elTe (phaericum, to^^ inclinant:nec Ambrofius quicquam aliud,quam auintam vocatam eflentiam,ab Ariftotele c^aelis afcriptam , reprehenoit. Porrb mirum cft, qua degantia & venuftate de fitu & firmitudine terrae, vt & de in- cffabili virtute , föpientia 6c maieflate creatoris eius ? iacra pagina lo- quatur, laltem vt lUarum rerum penfitatio nos in (ummam admira- tionem adducat, & nos ex creaturis illis mirificis (umma oblec^atio- ncpcrfundamur. Dicit enim ali as lehoua , quod columnas terrae Tuf- Vfa.lm.74-. As funda- € "DE NATVRA NOVI OKBIS fundauerkócconfirmaueritsnimirum vt inde intelligamüs, qüöi immenfa haec & vaftifïima moles dextra potetiae diuinae fuftentetury ïAh.t.nescM, ficutideleganti narrationeDiuusAmbrofius cxplicuit. Pagina qui- %b9.&26, ^^^^ nonnullibi fulcra cselo fubftruda effe ait. Quo verbo non ^ebuu illa Atlantis fiiftetacula,aPoëtis ipfi affignata , fèd potius ipfiflimum verbum lehouae,fua poten tia hxc omnia fufferentis 6c modefantis^ intelligendum fiipponit. Sed & terram elemento aquse adbserere ab eo magna ex parte circumdari,valdè (apientcr eaaem alferit.Nam, Tfaim-iS' » firmauitjinquit» terram fiiper aquas , & orbem terrarum (lipcr maria tminffaM. fundauit. QuanquamDiuus Auguftinus verba hxc (fuper aquas) in 13 f aliü (ènfum detorquere conetur,ne fcilicet rata & in facris literis con- firmata illa opinio habeatur, quod terra aquaecommixta in inedio mundi fufpenla hsereat. At enimuerb fenfus verborumPfalmitant clarus & peripicuus eft , vt nulla interpretatione contraria obfcurari poiïit. Vult enim exprelsè, terram a nuilo alio quam aqua fulciri:quae ctfi fuapte quidê naturaüuxilis , loco facilè moueatur , nihilo tamcn minus fingukri Dei fummi & fapientilTimi Architedti prouidentia vaftumhocterracopificium firmumöcimmotum fuftineat. Terra quidem ipfa fuper aquis fundata fcribitur. Vemntamen , fi exadius loqui confilium fit,potius fub aquis eadem conftituta eft. Narn pro- nt cogitatio feu imaginatio hominis eft,ilIud,quod terrae a nobis ha- bitatae ex altera parte oppofi turn eft,refped: u eo non nifi infra terran? pofitum effe videtur : ideoque nos aquas & ipfum immcnfum mare ex aduerfo terr^,eidemque lübiacere imaginari fblemus,cum tamen ibidem nihil aliud,quam mundi pars dimidia locetur. Sacra ergo pa- gina pro communinominumopinioneloquitur. lam iiquisfcien- dicupidusvlteriusquaeratjcuinam tandem fundamento ingensÓc vaftiiïïma illa terras marisque machina innitatur : huic plenius rem lohzé. „ intelleóturo fimul & admiraturo eadem facra fcriptura ita refpon- det : Extendit aquilonem fuper vacuüm > & appendit terram fuper ni- hilum. Qux verba nerui fanè & (apientiae habent quamplurimum. verè enim terra de nihilo fufpenfa eft, & eadem cum aquis commix- ta in medio aëre libratur. Arduum hoe miraculum Deus cordibus hominum multb illuftrius & fublimius praefigurat , cum ad lobum lésf* italoquitur:Vbieras,quandoponebamfundamentaterraeMndica " Biihi,fi habes intelIigentiam?Quispofuit menfuras eius/i nofti? vel « quis tetendit fuper eam lineam ? Super quo bafes illius folidat^ ftmt? " aut quis demifit lapidem angularem eius? Vt ergo pulchritudo &ve- : nuftas huius aedificij omnibus mortahbus innotefceret, diuinusilfc \ ' diuinorumoperumfpeculator&myftesDauid,ineoPialmo,quem Tfdm,ie3. i, Je hac re deuotiftim è meditatus eft,his modulis cecinit: Qui fünda- " fti terram fuper ftabilitatem fuam,non inclinabitur in fecültim lecü- li. Haec nimirum caufa eft,cür terra,moIe & pondere immenfa, ac in medio aere pendula, nee ruat vfpiam nee quoquam hiiter, quod vi- delicet L I E R R r M r S. ; delicctnatiuae füse firmitatis aut ftabiiitatis fiindamenta ccrtiilima ;| habeat,afapienti(fimorerüm omnium creatorefi Se ipü ftabilis cónfifteret ? nee quocjuam alio extrarieo adminiculo vn- \ quamegeret. Humanas ergo cogitationes quamlongiflimèerrare '| neceflè eft,quotiefcunque diuinor um operum maieftatem,ad ratio- % nemcaptumquèhumanummetirifatagunt. Nee cuiquam opus eft ^ metuere,vt,licetin medio aërefufpenfa terra libretur,pro|)tereahuc ' >ï illucvelabalcat.NonenimjVtpfaltesaitjinfeeulumfeculiinclinabi- | tur.NonergbimmeritbRegiusPropheta,poftquaadmirandaDeio- % peraquafiexcatalogorecenfuit,&collaudauit,mhunchymnume-„ vfdm^iu. | rumpit:SitgloriaDominiinfèculum,LaetabiturDominusirioperi-». % busfuis-OquammagnificafuntoperatuaDominejomnia in fapi**' | cntiatua fecifti,&plena eft terra operum tuorum. Quotiefcunque * mihi diuerlis nauigationibus peregrinanti immenfam vaftitatem | magniOceanijVeletiam porten toiamhancmundimachinamcon- JE templarilicuit,nonfaltemexifto rerum afpedu ingentigaudiovo- ^ luptatequeperfufiiSjVerum etiam vniueria iiomiïium , quantumuis regia opera,cum iftis diuinse manus opificio extrucftis collata , viliffi- ma &abie61:iffimapronunciare coaélus fum.Etfpedlaculorum ifto- rumlèriameditationeabreptusjfaepifïimè in haec verba erupi : Dele- » ^afti me, ó Domine,in fadura tuajöcin operibus manuum tuarum exultabo. Et, vt,quodres eft,fatear,ncfcio equide,quid fècretae&ab eonditae maieftatis diuinaorrinia opera in fè(ècÖtineant,cum,quó frequentius Öcintentius ea contueamur, plus fcmper nouae volupta- tismentibus noftris refundant : cum contra humana opera, quan- tumuis praeclariffima & fubtiliflima,fi crebrius afpiGiantur,faciIè diC pliceant,& fui contemptum in nobis excitent. Quod (i hortos amse-- niflimos,aut templa augufti(Iima,arces ruperbiffimas,aut effigies vel daedala manu artificionïfimè exlculptas iterum atq? iterum quis fpe- dauit: Arpe(5tu illorum vfque adeb confatiatur,vt ne oculos quidcm deinceps admoucre faturos dignetur. Mare autem , & in eo promi- nentes vaftos fcopulos , aut floribus vernantia prata, aut flumen ali- ^ quodpracrapidum, autimplacidum, 6«:horrendum vorticem,cum (axis perpetuo coUudtantem & mugientem , & caetera huius generis fpeékacula,fi quis cominus contueatur , fèmper noui quid in illis rc- periet, & voluptatem fingularem capiet, tsedio omni (epofito : vt re- rum illarum meditatio inexhauftae cuiufdam fapientiae fua- ue quoddam conuiuium efle videatur planifiimè. C a P' "DE NATFRA NOVI ORBIS Cap. IV. S olutio eomm ^ qm contra cdi rotunditatem ex facrü k- terü depromuntur. A M ad mundi figuram reuertor : quam non efle per- feótè rotundam , neque cseliim in feipfum conuerti, nefcioequidê quibufham ex facrarüliterarum verbis Hcbr.t, f^^' quidam euincereconati finr. Qubd enimD. Paulus caelüm vocat tabernaculum , quod fixeric Dominus & non homo : non video quididadhancremfaciat. NamjCtfi quidem Deus tabernaculum extruxille legatur : nó tamen iditaaccipiedum eft,quafi terra/ua natura immobilis, e^^^na faltem Earte defuper inteda caelo fit. Vbi enim Apoftolus fimilitudinem ta- ernaculi veteris teftameti traélauit, vnadocuit, tabernaculum no- uiteftamentieiTc ipfum caelum,in quod fummus pontifex nofter, I E s V s Chriftus in languine (uo femel ingreiTus fit : quod illo veteris teftamenti tabernaculo tan tb prasftatius iir, q uantb Deus, illius con- ditor,homine veteris conftitutore,melior maiorque fit.Et tamen in- terim vetus tabernaculum fine Dei fapientia&ordinationenullate- ixod.36, nusfa(Sbumefi:,qu3e deinde Befcleelum huncimpleuit. Quinimbfi- militudines , parabolas , & Allegorias non prsecisè ad literam intelli- lo.inUAtt. gendas venire, ipfe quoq> Diuus Chry/bftomus, vir confummatae c- ruditionisjplaniffimèmonflrauit. Porrbautem,quodprononnul- lorumopinione Diuiis Augufiinus contra caeli rotunditatem hunc timjo3. „ Pfalmicontextum : Qui extenditcxlum ficut pellem, obiicit, quafi indecaelum non rotundum , fed conuexa parte planum efFe fèquère- g.2,deGen. turrexcodemipfb fanóto Docbore facili negotio monftrari poteft, quod per addu&a verba noipfamc^li figuram intendatautfaciem: fèdquodpotius hoc velit/uifie Deo immenfiim hocc^lum fabrica- re tam facile&promptum, quam procliue nobis eft,conuolutaaut coplicatampellëpanderevel explica;:e. Aut illuddicendüeftquoqj, faétahascelTe verba, ad diuinseliabitationis maieöatê innuendam, vt,quod nobis tabernaculum è pellibuseft, idem Deo fit C3elum,vf^ queadebmagnificum&durabile. Quod ipfiim poeta quidem he- miftichio curto elegater fimul & breuiter exprimere voluit , canens, tfaM. jsiitidi tentoria Caeli.QLiale& illud Prophetae efi, Cdum mihi fèdes, Teïra autem fcabellum pedum meorum. lam fi Anthropomorphi- tarum fimilesefiemus, difficilis quaeftio moueri poflet , quo id fieret modo,vt,cum Deus omniaimpleret, terram tamen pro feabello pe- dum fiiorü haberet,quseipfa in medio mundi confifteret.Sic ètenim necefie efTetjöc Dei pedes jfibi ipfi oppofitos efle , & capita illius plura comminifcenda forent. Quae tamen omnes nugae ad rifiim potius & cachinnum,quam feriam & fobriam difputationem cü Ipedent, fatis I 1^ X ƒ B E R rp R I M r S. n I latisnobisfit,inücrislibrisnonliteramnudam,quaeoccidit;,verum ï ïpfumSpiritumpotius,quiviuificat,quaerendumeflc. | i Cap. V. I DeConditione Cdi Antaréiicu AssiM perEüropammuItiquserütjquaeCaelihuius | auftralis facies auc ratio fit, cum ea de re veteresAftro- - >ï logi nihil commentati fint. Quietfiintentisfpecula- | tionibusebquidevfqjpertigerintjVtc^lummeridio- | nalereueraeflè>cxploratènouerint:quae tarnen eius i genuina facies ratio vc fit, afïèqui nodum potuerunt. 2 | Canopum quidem , flellam vt lucidiïfimam, fic maxima ex iis 5 quae TiinMUc 3: apudnosconfpiciuntur,admodüdepraedicant.Etquiexliteratisno-'^^* | ftratibusmarefiilcauerüt,decaelo&fldlistümplurimistumingen- . p tibus,nobisconfpiciiis,muItacomemorant.Egoverb&multbplu- 1 ra,&lucidiora&maioracircapolü Antardicum cofpiciailraliaud >ï dubitatepfrero:aioq5,quaehicanobisfpedantur,flelHsmferidiona- | libus,Óciis,qapoëtayergiIionominantur,haudquaqpraeferendaeP >ï fè.Excaeterisautefideriseius,(jcriixdi6tumquatuorlucidifïimis,& | afèinuicêcertisintrjuallis,crucisinmodüdiflat,iplendor&lpecies pulcherrima eft:(p aftrum quidam rerüimpcriti&ignaripolumAn^ y j| tardicumftatuuntjcpnautascurfiimfiiumfccundüilludmoderari i &:tenereobfcruant:ficut vltraiequinodialemmetatenentpolom Ar6ticum.Hocautehacdecaufaitafit,quiapolusAntard:icusaiiüL | lafixa¬abiliftellanautisdefcribitur.Ideoqjeosilliproximama- ^ liamcaptarenecefrecft,qpedemCrufèracnominat,qu2E,vtaperitif^ ^ finiisnautisaccepi,apologradibuscircitcr3odiftat.Dimenfioniser- * eb in höc hemifphaerio ratio multb difficilior eft. quonia ad ftellam | hanccurfüsexadèdiriginonpoteft,nifiredainvcrticefit,quodfè- ^ mei in no6te euenit. Sed & eadem diuerfisannitêporibusdiuerfum f fitumobtinet:&quodnauigationes multb laboriofiores facit, hoe ^ cft , quod maxima anni parte de node Zenith exadè non afïèqui- P tur.Ideoqueinduftrij&prouidigubernatorespropefblemmeridia" ^1 numpundum quoddam iuxta aftrolabicum innrumentum fèor- ^ fimannotareconfueuerunt. Hac in arte quidem Lufitaniperitiacae- ^| terosmortalesomnesexuperant:Vt qui6tingenijacumine,&:lon- m gisdiuturnisquenauigationibus omnium fiintperitiffimi.Sunt au- f| temibi&aliaquacdamtümmaioratufplendentioraaftra,qu£epoë- tarumHelicam&cynofiiramaequant.Ladeacquinetiamviaeexcur- ?| fiis lucidiffimis, 6c: maculis nonnullis de quibusfiipradiximusjinfi- & gniterdiftindis hoe loco obferuatur. Sedhaec&aliaalijvberiuspe- f| ilitiinqueexplorentcnoshiccontentiiamadaliadiucrtamus. c>| B Cap. ' m 10 "DE NATVRA NOFI ÓRBIS Cap. VI. " ! ^mdiuxta Wopj^uemundi polos turn terra turn mare fit. Ir xM 1 s & irrefragabilibus argumentis hadenus de- moni1;ratum effe arbictor, non foli Europee , fed & A- fiaeAfricaeque caelum diuinitus datum elTcnosquc omnes ac omnia ab eo integi. Hoe iam pro illis facit, fSXt Si-^^^ê ^^^^ ^^^^ m Hilpaniam contendunt : quibüs patria mrofoiymu fua afliduo in ore cfl: , & econtra mirantur , imb indi- en de Britm- gnantut, quodnoflranobis sequèpatrianon curse cordiqs fit, vt iiï lltZffcZ lila vitam & degaraus öc ponamus. Contra hos nos fuperius dida lep, contorquemus, refpondemusque , nobis in Europam reuertendi id- . eb non animum effe , quod caelum Americas tam rideamus propin- quum & beneficum efle , quam Europae, Quanquam verb csefum. vndiquaque terram includat,non tamê inde continuo, terram quo- que vbique locorum effe,conféquitur. Siquidem , cum ex duobus e- lementis, terra nimirum & aqua, vnusglobus conftituatur , quod & ^'dlvucfhi ^P^^i^ antiquorum fipientiflimi ita crediderunt, & demonftratio- t/f./i'l& momentis firmiffimis confecerunt :.in hanc iuremeritocon- w. cedendum fententiam eft, mafe quoquouerfum ad poium Antar- dicum difFufum, necibi terraelociquicquam relidum effe: quod i- lAhr. 16. deci- pfum Diuus Auguftinus contra eos praeclarè difputatjqui Antipodas Mit.-Dct.e,^. - naturam inuexerunt. Is , Non attendunt, inquit , etfi figura con- " globata&rotundamundusefTecredatur, fiue aiiqua ratione mon- '-ftretur, non tarnen effe confëquens , vt etiam ex iila parte abaqua- ** rum congèrie nuda fit terra. Q^od verè & probè didum eft. ld e- 'nimneceffaribexmundirotunditateconfcquitur. Contraria verb opinio ratione nuUarefelli opus habet, cum expcricntiaipfaiamdu- dum rem & dubitationem planam fecerit. Aquae elementum qui- dem , etfi huius globi partem quam maximam conffituat : nihilo- minus tamen alicubi terrae cedit , adeb , vt nee hoe latere fola aqua, hec illö mera terra fit,Sed mutuis extenfionibus in totum permifce- antur,& vnum aiiud mutuis quafibracchiisinterfertis vndiquaque compledatur. Qua re fanèadmirabiU,immenfa induftrij archite- Oïx Dei fapientia hominum oculis praefigitur. Scripturae facras auto- ritate fideque notum eft,initib aquas vno quodam loco coUedas fuiffe , & extra hanc terram fe protinus protulillè. Sed eadem nos quoque docet , congeriem iftam aquarum nórhinatam effe ma- ria,quascitradubium plura fuerunt. Nam & mediterranea maria plurimarunt,ceuEuxinumXalpium,Erythraeum5Periicum,Helpe- rium,& fi quae alia fuis appellatioiiibus diftindra, & terminis difclufa funt:Et Oceanus ipfe Magnus,in facro libro Aby ffus didus^quamuis reuera vnuseff.attamen&locis&appeliationib.rüultiplex eft, veluti in Ame- Gm.u L i m B R TRIM r ^ - // in America hac videre licet. Alius enim Occanus eft Borealis^j aliüs Auftralis,alius Orientalis , qualis eft Indicus, alius Synenfis. Mihi au- tem turn longinquarum nauigationum beneficio, turn aliarum pe- ritiorum inftitutione probc compertü eft,terram nuUo vfpiam loco amari vltra 24000 ftadia feu leucas Hifpanicas mille diftare: atque adebaltiflimü mare, quo locolatifïimè panditur, ftipraicriptam ta- rnen menfuram non exuperarc. Non equidem eo inficias ^ Ocea- num ipfüm multb longius fulcari poflè > cum certa experientia con- ftetjclalTesLufitanicasmetam quadruploporred:ioremattigiire,& noftro'quoque hocfèculo totum Oceanum feliciter circumnaui- gatum fuiftè. Hoe faltem aio , hadcnus diligenti obftruatione nota- tum effe, continentem a continente aut infulis, ac terram a terra alia, vbi {cfèquamproximè contingunt, nufquam maiore Ipacio difcreta cfle,fi ab vnaadaliamredalineaducatur. Infulaeenimfortunatse, cum aliis pluribus , illa regione locoque confpicuis , ab vltima Euro- pee Africaequeparte 300 ferèLeucisdiftant.Abhis deinde, ad Indiam Occidentaiem tendentibus,poftquam Leucse 900 exuperatae funt, Infülae Dominica, Virgines,& Beata didae cum aliis nonnullis oc- currunt:qu2elongoordine protenfse ad infulas vfque nautisBarlo- uentididas^,exporriguntur. Abhisporrbcontinens 200 Leuciscir- citerabeft : vbi tandem fe pandit regnum FIoridae,immenfb inter- uallo ad regiones Patagonum vïque diftradum. In Oceano auten^ hoe Auftrali, terra afreto Magellanico vfq? ad promontorium Men- docinum excurrit, nufquam tamen latior,nifi bic in Peru , quo loco iamdegimus. Huic ex aduerfopofita eft regioBrafiliae, 24000 cird- ter ftadiis a nobis diftans. In hoe eodem Oceano , abindigenis Mar Del Sur vocitato,etfi fines quidem nulli certi (ciantunattamen haud itapridem&multae&magnaeinfulae in eo detedtae funt,qua£Salo- monis didt2e,ab America 800 Leucarum Ipacio diffitse funt.Cum ve- rb in totius terrae dimenfione diligenti indagine obfèruatum fit , vix vnquam magnas & multas repertas infulas fuiftbjquibus non illicb continensjquaedapropinquaadha^fèrit : hacdecaufatum mihi,tum aliis omninb perfiialum eft , apraedidis infulis Salomonis quandam continentem admodum latam diffufamquehaudlongèaDefle,quq cum hac America ex latere Occidentalic5ne6batur,& forünadfre- tumMagellanicumdeclinet. Nam &Guinaeamnouamaiunt con- tinenten! eiTcjquam doébiores &peritiores quidam praediótis infulis annumerant. Ex quibus hadenüs didis haud ineptè cocludi poftit, magnam orbispartem latente nobis adhucincogni tam efle. Noftrae quidem claftes hodiè in AuftraH mari ad celeberhmum & potentiffi- mum regnum Chinas vfque excurrunt , g diftantiam non maiorem aeftimat ea,quae eft Europas êclndiae Occidentalis,a nobis nauigatio- ne tentata. Quin imb certiflimis documetis exploratum eft , vtrum- queOceanum,tamBoreakm|Auftralemtandêfibiconiungi.Inter B ^ hos iz "DE NATFRA NOVI ORBIS hosvcro media América interiacecad polum Antariiir(um verfus cadere in terram ? Et iterum paulb pbft : Sicpendulos » iftos antipodas caeli rotunditas adinuenit. Nefcio equidem , quid dc j> iis dicam,qui cum femel aberrauerint,conftanter in ftultitia perfèue- " rant, 6c vanis vana defendunt» Nos verb , qui contrariam Auae orbis »> partemincoIimus,qui Antichthonifiimus,neque pendere nos vide- »» mus,neque veftigia nobis efle fuperiora , quam capita : nequc frugc« " rioftras öc arborcs aliorftim crcfcere , nequc niues atque iRibres ali^cr cadere, Z ƒ B E R \ 'Pr TM VS. cadercquam ih Europa cernimus. Citra fummam admirationem « ftuporemq, dici non poteft,eam efTe humanae rationis (proh dolor) imbecillitatem , vt , quod verum reótumqj eft,citra imaginationein & mcditationem fèriam intelligere nequeat : Et tamen interim , fi i. maginationisdudui obfèquatur,per(aepè grauifïimè ballucinetur» Ita,caelum rotundum effe,& terram in eius medio locari 5 citra mcn- tis agitationem concipi intelligique nequit. Huic verb (J^eculationi ü hom O intcntius indulget , imaginationis verb fux luxuriem certis &:axiomaticisrcguhsnonfrenet includatque,tum fieri nonpoteft, quin graui erroreintricatus , ipfiim veritatis neruum incidat , & are- <^a (èmita quam longiflimè aberret. Quod vt accommodato exem- ploilluftremus,an non reipfa quafi manibus palpamus , quod in no. pis diuinum quoddam lumen caeleftes4ue igniculi exiftant , quibus omnesres,adcofiderandumnobispropofitasdiiudicare3 & iuteaf^ dem approbarcaut reiicerc valeamus ? Nam quicunque hominum aut ignQrat,aut fanè in dubium voca t , cor feu Spiritum noftrü , cor- porc ipfo multb nobiliorem elTe 5 öc virtutem animae , quae in homi- neprincipatumtenetjlumenqjfuum de primo illo aciupremo per- fedtiffimoqueluminedefluxiffeteftaturimmortalê efTe : is,inquam, homo, fè hominem effe autpenitusignoratjautproteruèambigit. Iam,fi homo, qui animo fiio formam feu ideam rei huius concepk, rogeturvtre(pondeat,an caelum rotundum fit,nec ne, nihil aliud quamcumLadantioafïirmabitjficaelum omninb rotundum fta- tuatur,tumncccfrefore,vtSolcum aftris reliquisadoccafumcad&. ret , furgcret verb in meridie : quod ita terra ex aëre fufpenfa haereret s quod hominum,oppofitam nobis terram terentium , veftigia, capi- tibus illorum fuperiora effent : quod niues & pluuiae non defüper ca- derent,fèd ex inériore loco furfum verfusproiicerentur, & fi quae ri- di cula huiufmodi alia effent. At enimuero fi de his princeps & fum- ma animae vis cónfiilatur,tum non tantum facili negotio nuiufmo- dideliranjentaomniaextricabit, verüm etiam omnem hancfpecu- lationem vt nugacem & veteratoriam aeriter defpuet. Quin imb iu- ftis veritatis ftimulisincitata mens purior,eos quam turpifïimèfalli .cxclamabit,qui vniuerfi huius mundinaturamprofuiarbitrijmo- dulo cqndunt, adeb, vt illum domui cuidam fimilem ftatuere aude- ant, cuius fundamento nihil nifi terra , tecSto autem nihil nifi caelum iiiperius fit. Haec eadem plana ratione fidelique inftitutione doceret, quomodo omnes creaturae,quae viuunt,capita fiiperiora habeat, etfi animaliumaliaabaliisdiuerfo fitu eadem gerant (quaedam enime- leóta illa haben t, vt hömo ; nonnulla deprefla feu prona in terram, vt quadrupedes : aliqua in fui medio . vt polypus & araneus.) Et tamen ca perfpicuè demonftraret, pari ratione quoq? ipfum caelum , vbi vbi {itjfiipra nos eflè: terram autem ecotra infra nos effe. Gum verb ima^ ginatio noftra loco dc temporiplerunque alligata fit , tempus auteiii B 3 &1©^ %1 i ^ li &i 9i M KT ml m m m, m d m m m m ICC m i: m m m 14. W>E NATVKA NOVI OR-BIS öclocum abfblutè non pcrcipiat,{èd faltem finrtè: ideb fit,vt ctröl ca^ dem non vbicunque deprehendat, fèd alicubi deficere videat , conti-» nubdeerret&praecipiteturiacnificertis quib)u(Ham coclüfionibus^ rationi confentaneis fufFulciatur , erigaturqj , ne momento quidenï vnico firma & inconcufTa ftare valeat. Idem ipfiim quoque acciderc necefle eft , quoties phantafia noftra tempus quodaam ante condi- tum mundum,&: locum ,mundo iuperftruedo idoneum concipiat. Qu2e conclufionès omncs manifeftè euincunt , nee ante motü tem- irifi. de uk. pus,neclocum ante vniuerfum vllum vnquam extitiffe.Etipfc quo- que Philofbplius, rationem hanc a mundi vana imaginatione dcdu- d:am,contraque terrae fitum detortam , perfpicuè & neruosè confu^ tat , hancque térrae molem locorum locum & intimum & mQdium ócinfimum efle,rolidèdemonftrat. Cap. VUL %Amipodas vt ejfe negaret, qmnam ratio A uguftinurü impukrit. O G È Verbaiiacaufaingéitidfifïimüm inlpülit Au^ guftinum , vt Antipodas effe inficias iret. Nam ratio.^ nem fiiperiorem de contrarie ingreflu illoru ipfèmet m « m Ife^^^^^^confutatinlibr.Categoriarum.VetercSjinquitenimi aflferuntjquoquouerfum terram effe fubterjCaelum fiipra. Nam & antipodes noftri , qui nobis dicuntur figere aduerfa veftigia,caelum fupra fe habent. Quod fi ergo ha^c Di- uus Auguft-Philofophicè edifferuit? quid óbfecrb aliud homine tam . eruditumincontrariampellicere opinionem potuit? SedexTheo* logiaitarefpondet:Sacra(criptura,omnespromi(cuèhomines^exv- i^f./7.niusAdami{èmine prognatos docet. lamverbhominesirnmefumi Oceanum transfretare aufos effe , 6c in eas terras , quse priori fuae fèdi oppofitaefint,veniire,id nulla fieripotuifferationcmanifeftumeft. Ac certè , nifi cum indubitata experientia ipfa quoque 'oculorumfi- desjhanc aduerfariorum rationem,vt ftramineam difcuterent,nulIo dubio vel hodiè ifta inftantia firma & inconcufTa perfifteret. Nune Éutem, etfi certifïimis rerum documentis , ac falfiflima demonflrari poffit, labore tamê & ingenió opus efl haud tenui , ad dicendum do- cendumqueiiquibiifnam viisgens Indica in Americam progrefTa, ibidem fedem fixerit : quod ipfüm deinceps fecutura difputatione - multb planius & enodatius perfequemur. Nunc hoe loco veneran- dum patrem Augufl:inum audiamus,cuius verba in libr.de ciuitDei U.16.C.9. .i ita habent : Quod verb & Antipodas efTe fabulantur , id eil* a contra- ria parte terrae, vbi Sol oritur^ quando occidit nobis , aduerfa pedibüs »> noilris calcare vefligia,nullarationecredendum efl, Nequehoc vUa kiftorige cc cc hiftorie cognitione didiciffe fe ^ffirmant,Sed quafi ratiod nado con- ied:ant,eo,quöd intra concaua caeli terra fiifpenfa fi t,eundemque lo- cumrnundushaBeatj&infirnum&rnedium.Acpaulbpbftiterum: te Nullomodomentifurfacra fcriptüra qüae narratis praeteriris fidem tc facit,eb,qüód eiHSpraedid:^ complchtur. Nimisqueabrurdum eftvt cc dicatur, aliquos hóiilines exhacih illampartem Öceani immenfita- te traieétarh nauigare &peruenirepötüiflre, vf ïllic etiam ex vno illp cc prirno homine genus inltituereturhüïnanurri. Sic ergo imm ehfus pator &infinita vaftitas Oceani fblaDiuo Auguftino hanc credendi difficultatem peperit. Eiuïdem taiïië cum hoe faétionis grauiffimus alias authorGregorius Nazianzenus quoque fuit,qufhomines mare vkra Gadespenetrarenonpo(re,prodemon{]:ratiffimoia<5i:itat.Sice- Epijf.^i-ad nim in epiftola quadam eum fcribere meniinimus : Porrb vkra Ga- J'^ ^*""* des mare hominibus non èfTepermeabilePindaro docenti aifentior. Infunebriitidem orationeBamij : Neq5 vkra Gades tranrmearecui-^j quam cöcefTum eft. Qupd etfi prouerbij vice (Quod vkra Gades eft, ^què fapientibus 6c ftulcis inaccefTum eft) ex Pindaro tranfruniptum fit 5 illius tarnen origö prima abundè fatis indicat,hanc vetcrum de- cretam & immotam fuiffe fèntentiam , quod vkra Gades nauigatio-. nibus tranfhiittere non liceat. Vnde etia m omnibus tam poëtarum, quam hiftoriographorum Chorographorumq? libris ad GadesHi- ipanicas terrarum orbis fines feu termini cohftitüti funt i ad quas et- iam Hérculis columnas,vkimum Romani Imperij, imb vniuerfi or- bis limitemcollocant. Huiufmodi dideria nonmprofanismagis, quam diüinisquoq5 libris expreftaleguntur. Biblia quandoquidem facra vulgi dicêdi confuetüdini fèfè oppidb accommodant , dum re- cenfent 5 Edidtum euulgatum effe ab Augufto Csefare, vt defcribere- " iuc.2. tür vniuerfus mundus. Alio loco quoq? foitur, Aiexandrum Mace- " , , . donem ad vmmos vlque terrae fines pertigme, luoq5 imperio vniucr- füm orbem fubiugaffe. Nonnullibi quoque fandum Chrifti Euan- coiop, geiium in vniuerfo orbe creuiffe & frudificafte dicitur. Quibus in iocis tarnen omnibus nomen mundi communi loquendi more pro maximaeius portione tiam teporis cognita,acceptari fcimus. Nam promifcua vniuerforü hominumopiniofuerat, quod nee vUis hu- manis yiribus,nec quoquarri ingenio aufiive Oceanus Indicus, vt 6c Atlanticus tranfrneari aut penctrari pofTit.Plinius de liac re tanquam « pun^n^r.^. vt & tantundem de va- Itailla iEthiopia,Quade caufaLucanus ab ea exploratione C^farem retradurus^vt hanc voluntaterïi exuat,fuadet,dicens: Lucan.fo Idem poëta Nilum ipfum his verbis alloquens.ait: ^^^^Ü- Ettettrrammnefiit,mideheat,orbü, ^ At vcio Scriptur^ fanótae autoritas,nos,vt credamus lias q U003 re- gioneshabitatas efTcmrècompellit. InProphetaliquideSophonia Ita legimus: Vltra flumina iEthiopiae filii difperforum meorum de- sopk feren t niunus mihi. Quo loco Proplieta de vocatione gentium vati- " cinatur. Sed,vtante didum eft, Ariftpreliin his metito condonan- " dumcft,quifuifecuh Hiftoricis&Topograpliisfidem nimisquam taaie itipuiatuseft. lam nosporrb,qu2e fequuntur,paridili2entia expendamus. Altera pars cukoribus caret, quod frigore riseaf al- cc tera autem ( fub folftitiofita)quodnimio vratur ardore. QuSabTn- E NATVRA NOFI ORBIS " adalterius verticisfitumrehabercvt eius,queinnos incolimus,ad " verticem,qui fupra nos affurgit, perfpicuum eft,cum alias omnes " resj qiiae ibiVunt,proportione cü noftris conuenire , tum ventorum » defcriptionem & ordinem. Quibus verbis cuixipauGulaaliainter- » feruifl et, tandem de auftro &aquilone aitt NeceËÊ eft,ventum qui a » folftitiali figno & combufta regione impellitmr,auftrum effe. Haec 55 enimproprerfolispropinquitatem tum aquis,turn etiam quafial- » tricibus pafcuorum fcatebris caretj&c.Haec v t fcribit Ariftqteles, uc ratio quoque fortaffis humana certius & exploratius nihil affequi potuit.Ex quo contextu (vt religiofius quid dica) faepe id mecü cogi- tare animo foleo, quantopere Ratio humana, Ccu philofbphia,in re- bus diuinis cxca fit , cü in his quoqs terrenis & vihorib.multo rebus tam longis erroribus abducatur a veritate. Ariftotehs opinio eft, ter- ram polo huic (vtPliniusvocat) auftrino fabieda fecundum Ion- gitudinem, id eft,ab Oriente in Occidentem pleniffi me: fecundum latitudinem verba polo auftrah adHneavfque aequinoaiialem fte- riliffimè habitatam efle: Quod ipfum tamé omnino falfum 6c erro- neü eft. Nam nouusorbis fecundum latitudinem,ideft,a polo vno adalterü fere vniuerfus incolitur:qui tarnen fecundülongitudinem minor eft,ita vt latitudo lógitudinem ea propo rtione exuperet, qua denarius numerus maior eft ternario. lam verb,quod ait,Zona me- diam, quam Torridam vocat,cultoribus omnino carere , ideo quia Soli propinqua,eius ardoribus penitus conflagret,& tu pakuis tum aquisorbafit:idlongèpr^terrerumeuidentiam&experientia eüe, hodiè difcitur. Maxima enim noui huius orbis , quae colitur pars v- , berrimè,inter vtrumq3 Tropicum conclufa tum pakuis, tum aquis fupra omnes alias terr^ parteslatiflimè abundat,cuiusportioquoq5 maxima,optimè temperata,ita falubris eft,vt vel in hoe ipfo mundo Deum Opt.Max.hominum fapientia,ftultam efficere volui^e com- pareat. Zona ergo torrida, fua natura habitabilis, frequentiflime in- coUtur,etfi liuic vcritati veterum haud pauci contradicant. lUa vero Zona,quxintra hanc&polum intendeer, etfi hominum culturae accommodatifïima fit,& opportuniflima,tamen haud ita trequeti- bus exculta hominibus eft,nec prxter regione Chykn,ex hoe mans latere fitam,quicquamvfqueadeocultumconfpicitur. Uurimi ta. men, inter quos & ego nomen meum profiteor, exiftimant, terram iftam qux regioni Chyk ex aduerfo eft, vkra Tropicum Capricorni extendiquidem,kdnobishaa:enusincognitameffe. Necdubium eft, quin regio illadem, vt optimum &temperatiftimumütumte- nens,medium nimirum inter torridam & polarem , fic quoque re- bus omnibus abundè praeftet , vtpote quae Europa , optimae or- bis parti xqua ratione refpondeat. Et hoe quidem pa^o knten- tia Ariftotclis non vfqueadeo probrofa & inconkntanea cenkn- da eft. NUiilo tarnen minus , ceu antea quoque memoraui^öc L J E R T R I M F S. hadcnus multorum cxperientia confirmatu eft , h^c Zona breuifS- ina,torrida vero maxima longillima eft^ Gap. X. ^Imiumqmque^^vetemmqmmplHrmoshmcAnJid' telüfèntenmjuffragatosejfc^r Ri s T O T E L i s fèntentiam Plinius quoque eapefli uitj Lux, dicens,mcdia terrarum, qua Solis orbita eft, f/ exufta flammis & cremata,cominus vapore torretur. Inter has geminas , exuftam & rigèntcm , duas Zon^ ' temperat^eimeriacentja quarum tamcnvnainake- ramproptertorrid2eobie6tum,tranfitus liber mini- mè eft. Hxc veterum nempe fuit opinio , apoëta quoque carmine e- leganter cantanta : qui inquit : Q^inque tenent cdum Ztomyquamm vna comfio - terg, m Semperfolembens^tomdafemperabigncj* "'^V , Eadem idem quoquepoëta alio loco repetit : Etjïquemextentaplagarumj 7.Ain. ^jiatmr in medio dmmitflagaSolümiqtiL Sed & alius poëta adhuc apertius illa fuccinit : ^otidem(j^flagAteüurefremuntur: omd.i.Mfz urn qm media e ft, none ft habitahilüajlu. Haecautem veterum {èntentia(vt opinabanfur)certae& immotse tationi (uperfundata erat. LÖga fiquidem exploratione compertum habebant,quod,quó regio quaeq, meridiei vicinior elTetjebgrauiore folis exuftione pateretur. ld adeb veritati confbnum eft> vt in Apulia, quidnam veteres de nouis his hominibus , a nobis Indis vocatis,fenferint ftatuerintque. Cap. XL Veteres de nouo orbe aliquidcompertum habuijfe , ex eo^ rum monumentü liqueire. Ai O R V M noftrorumnonnulli,inter quos Ladan- tius & Auguftinus prsecipui , vltra circuluni Cancri liomines vllos habitare, omni modo inficiati funt. Aut,fi omninb illic quidem efTent homines ,quod tamen circa mediam rcgionem diutius morari non poflint,pr3etenderunt. Quae fcntentia ipfius quoque Ariftotelis,&Plinij,Parmenidisque,his^tateprioris,fuit.Hodièverb Solemeridianoclarius eft,vtramque illorum fententiam falfamöc erronea efle. De nouo verb orbe,plurimi anxiè & fcrupulosè inqui- runt,an is quoque veteribus aliquatenuscognitusfuerit. Prodigij e- nim quid ümile videri queat,orbem tam magnum, tam comodum & foecundum,nec hoe ipfo noftro minorem,tanto tcmpore maiori- bus noftris incognitum jaterepotuiflè. Qua de caula nonnulIi,quafi decompadtofuum noftris feculishonoremfamamqueinuidentes, de nouo orbe ipfis quoqueprifcis quid conftitifle , demonftrare fata- gunt. Et notitise quidem huius eorum , documenta non per omnia , nulla apud ipfos venari licet. Diuus enim Hierony mus in epiftola ad ' EpheC Quserimus quoque, inquit , quid fit : In quibiifnam aliquan- ; doambulaftis fecundumfeculum mundi huius : Vtrumnam & a- • liud (èculum fit,quod no pertineat ad mundum iftum , fed ad mun- " dos alios : 4e quibus & Clemens in epiftola fua fcribit : Oceanus & mundi,qui trans ipfum funt. Quae haec quidem epiftola Clementis fit,ignoro : ab eo autem huiufmodi ad Hierony mum perfcripta efie, lubens aftentiar. Ipfe tamen interim Clemens clarè euidenterqs do- cet,quod vltra Oceanum alius mundus, imb alij mundi extêt , quod minimè falfum efTcputandum eft. Nam America & Orientahs In- dia a fe inuicem quam lómflimis interuallis disieóta funt. C. Plinius, {aga- Clem, Roma- ms fitper Ep^ adCorinth. America & India Oriënt, longipme di- JlaHt.übr.i.c. 67. L I B E R TRIM F.S, 21 iagaciffimus rerum memorabilium omnium fcrutator &comen- tator,literarum monumentis traditum reliquit, Hannonem quen- dam Carthaginenfem a Gadibus ad vltimos vfque Arabise fines cir- cumnauigaffe,& hunc fuum curfum literis madaffe. Quod fi verum cft,Hanno certèeo vfque mare emenfus cft, quo vfqueLufitani ho- diè.nauigationibusfuis lineam ^equinoétialem bis tranfmittentes, pcruencrunt. Cornelius quoque Nepos fui temporis quendam Eu- doxum commetatur,cum mmas Latjri Regis fugeret, eandem quo- quenauigationemconfeciflejfèditinereinuerfbjitavtexfinuArabi- || co fbluens,adGadas tandem appuIerit.Hiftoricorum quidam etiam ^ * haud triuiales meminerunt , nauem quandam Carthaginenfium, % ventorum violentia in Oceano agitatam , tandem iii incognitam | quandam nouamqueterramimpulfamefïè:& inde domumreuer- )^ i-j fam,Carthaginenfibuseiusadeundaemirum defiderium inftillaffe: S Sed eam tamenperueftigationem euulgato magiftratusinterdido fjE deincepsomiiramefïè,neinuetoiIloantiquaCarthaginenfiuniglo- 1^ ria fplendorq, ofFufcaretur. Ex quibus vniuerfis haud inconuenien- [x ter elicipoteft,nonomninb nihil veteres de hoe nouoorbeolfados , ^ cfre,etfi de hacIndiaOccidentaliöc America nihil memorabile tra- :^ ditum ab illis reperiatur. De India quidem Orientali, nobis citeriore, | antiquisverbvlteriore,editahaudpaucaIeguntur. Namqjquisma- ioresnoftrosdeaureaCherfbnefbjdepromontorioCorijdeceieber- rj rimaTaprobana,quarum omnium nomina hodiècomutatafimt, ' r?^ nonplurimatradidifïeignorat? (^isnefciuseft,eofdemvtriufq5et- 1 lam iEthiopiae,&Brachmanum,6cgentisSynarum, aperte comme- minifTe ? Quae quidem veterü fcripta,de his tradantia, vt in dubium minimè vocamus : Sic viciflim de India Occidentali,dequaPlinius nihil tradidit,(icftatuimus,vltraCanarias(abiproFortunatas diétas) ^ neminemtranfiifre:quae,vtPliniusait,acanibus, ibidem magna co- piarepertis,ficdid:2e,c2eterisnobilioresfemperhabitaefunt. Hincfc immenfusvaftusq5 0ceanuspandit,quehaudimmeritbnauta£vo- | cant Magnum. Huncveteribuscognitumfuifre,nulIacoie(5tum ca- 5l ptaripoteft.QupfdampeculiarimomêtoilIudSenecae carmenmo- . uet,quo in Anapaefticis de noui orbis rebus vaticinari videtur. Sic e- sen.m ued, 5e nimeiushabetMedea: ait.2.mfin. ^| Vemmtannüjemlajem, ,>| limbus Oceanus'vmcularemm^ 'M Laxety^ingenspateattelltis, | Typhüq^nouos detegat orbes, ^ ^SQecJltterrüvltima'Thulc^, Porrb hsEc ita omnia fad:a effe , negare non pofTumus. Nam ftros annos 1400 a Tragico, a Medea verb plus 2000 iam numeramus. Vi- demus etiam Magnum Oceanum vincula rerum laxafTe , 6c ingen- C 3 tem 2i "DE NATVl^A NOFI ORBIS tem nouam tcllurem patefecifTe , omni Afia & Europa maiorem , & orbe^ quoque alios detexiflèificut chorus fiipra prsedixit* Hic a quoqüam quaeri po&t , an Seneca Prophetico ipiritu ifta prsedixerit raptus,an vi poefeos ita futura omnia praefciucrit? Ad q> vt refpondeam, mihi quidem diuinafle feu vaticinatus èffe vidctur , (hd co tarnen pra^dicendi genere , quod viris prouidis & lagacibus fami- liare eft. Viderat ille, fiio iam dum fèculo mare nouis nauigationibus tentari : Philofbphiae etiam praeceptis edo6lus,aliam terram, Anti- chthonam diéta,& fuse oppofitam efle didicerat. Vnde haud praepo- fterè rationis duétu coUigere poterat,fore, vt hominum fatagentia & habendi Iciendique libidineipfè quoque Magnus Oceanus tandem velis tentaretur,ad nouos orbes aperiendos Öc manifeftandos. Ipfius quoque lèculo de naufragiis aliquot, in magno Oceano faótis , iam- dum honiines compererant , quorum ipfe quoque Plinius mentio- nem facit. Nam quo loco Seneca veterum quietam & tranquillam vitam depraedicauit : antithefi quadam nonnulladefiii fèculi homi- s> num iam dumglifcente audacia 6c confidentia addit, Nunc iam,in- >j quiens,ce(ïit pontus,& omnes patitur leges : Et paulo poft : ^ImlihetaltumyCymba pererrat, terminus omnis^motus^'vrbu Muros terra pofkerenouo^, IhQïl quafucrat [edereliquit Serums orbü.JndusgeliduTfu Fotat Araxem,AlhimPerfA Cap. XIL SD^ India Occidmtali quid PUto pnferit Id E T VR Plato autem multb clarius in Timaeofuo noui huius orbis, verfiis occidetem , fitum explicuiC fè. Tuncjinquitjpelagus illud nauigabile erat ( de At- lanticoloquitur) Inmlam enim ante oftiumhabe- bat,quod vos columnas Herculisappellatis. At infli- la illa & Libja & Afia fimul maior erat , ex qua afcen- - fus ad alias infulas,tunc proficifcentibus contingebat : ex infulis au- tem in omnem ex aduerfb continentem circum verum illum pon- » tum fitam. Hsec apud Platonem Critias ait. Porrb qui Platonem hi- ftoriam narrare , aut rem veram comemorare cenfent , hi verba ifta « hoe modo interpretatur : Infiila, inquiunt,quam Plato Atlanticam w vocat, vniuerla Afia Africaqj maior,magnam Oceaiii Atlantici par- " tem,quem hodiè Hiipani fulcantjCompleditur. C2eterum,illaruminrularum,per quas in Atlantidem ingrefliis patebat^ L I B E R T R I H V S, 23 patebat, nomina (vt a nautis induntur) erant ifta, Barlouenti, Cuba, Hifpaniola, S. loannes, Puerto Rico fiue Borique lamaica, 6c fimiles hoe ordine fitae.Continentem verb (quam nos terram firniam indi- getamus, fuilTe prasdicant illam, quam noftrates hodie terra firmam Peru & Americam appellant. At ipfum verum pontüm, quem terra firma in ambitu cingit,nos pro mari Auftrali habemus, quod y ulga- to alias nomine mare pacificum,{èu mare Del Sur,id eft,meridionale nuncupatur.HocPlatoni aiunt,Pontum vocatum fuiflejcum tant^ imméfitatis fit, vt cum Mediterraneo coUatum aut AtlanticOjinfini- tis partibus eadem exuperet. Hoc certe ab acuti ingenii viris , & anti- quitatis amantibus argutè excogitatum , 6c fpeciole admodum al^ fèr turn eft. Quod an per omnia veritati rerum confentaneum fit,6c ratum haberipoffitjfuo loco trutinabimus. Cap. XI 11. ^If^ofdam extitiJfe,qm[Hb nomine Ophir,cuim in S mentió fit, Peru noftram indxatam fuijfe cenjueri?itj* I V s fiierefèntentiaehaudpaucijfacra quoque Biblia Indise huius Occidentalis mentionem ftib nomine Ophir fecifie. Robertus Stephanus, feu potius Fran-^ mmiu, cilcus Vatablus,vir Hebraicae linguae peritifïimus(fic- ut a prseceptore meo , ipfius olim difcipulo comperi) m fcholiis fiiper cap.p.lib.s. Regum commentatur, Ophir,ex qua Salomon 42o.aüt 450. talenta auri purifTimi nadus le^ gitur^effeinfula Hifpaniolam, a Chriftophoro Columbo detedam, in cuius fodinis Cibaio praeftatiffimum 6c purifïimum aurum fodi- tur. Sunt ex praeftantiffimis quoque 6c literatiiïimis viris haud pau- ci,qui arbitrantur, Ophir, cuius inS.Scriptura tanta prasdicatio eft, ^^.^g^^ff^ effe noftram Peru,quod verbum ipfum quoque in contextu Hebrai- Zphl^'^g. co reperiri aiunt,creduntqu€,illudregnum,vbiParalipomenonhi- &mi.ro- ftoria exarata eftjioc nomen obtinüifle.Peru autem pro Ophire fiue ^J^^ gfj'; Opire literarum tranipofitione fcriptum efle,quam figuram Rheto- res Metathefin appellare folent. Et quod pro re confirmanda facit, ^p^^'^ƒƒ' idem etiam hincpatet , quod S. Scriptura dicat, aurum prajftantiffi- 'Jfrail mum finiftimumque, 6c hebenum nobiliftimam jgemmafq, pre- -^.^^g-^^^ tiofiftimas ex Ophir allata effeiquae omnia regio Perucopiofiffima '•^'^'^' profcrat. Quaetamen mihi fententia per omnia non probatur.Etfi enim mihi compertiflimum fit,in hac Anlerica aurum copia ma- gna crui:eius tamen non eft ea auantitas, vt Indiae Orientah praeft rri 3ebeat. Quin etiam,in Peru nodum tam infignes gemmas , 6c hebe- num tam prseftantem 6c odoratam reperire hcuit, qualianunquam inHie- 4 ê4 NJTVRA NOFT ORBIS in Hierofblyma ante vifalegimus. Smaragdos quidem virides, & r<^^ buftum quoddam odpratunK^uelignum alicubi vidirfed copia non admodum magna. Nee fpeciem veritatis habere id mihi vidctitf, auod Salomon,relida ipretaqüt India Orientatclaffeni fuam in In^^^ diam Occidetalem extrema adurus fueritf Qupd fiquidem fadtunt fuifTetjnullodubiotam auguftse nauigationisjtarhque frequenter iteratae,certa qusedam veftigia relida effent. Etymologiaerationeihqüodattinetfimilitüdövtriürque nömi- nis Peru ócOphir non magnopere memouet. Nam Peru vocabu- lum in hifce terris non admodum antiquum eft aut vulgare : cuius natihaud dubio eademfuit ratio,quaeeft aliorum quoque. Cum quibusidacciditjVtperorbisnoui inuentionem regioniDus fingu- lis,de fuis natiuis nominibos non cognitis , id appellationis indere- tur, quod primo obuium acciderat. Et erant eiufmodi vocabula ple- rumque accidentaria. ïd fimiliter in hoe regno Peru eueniffe credibi- le eft. Proauorum noftrorum aliqui commemorauere nobis,regio- nem hanc Peru a fluuio quodam , fortoicb inuento , fuiffe denomi- natam. Id a vero tantum abeft, vt indigen^ nc nomen quidem Peru adhuc nouerint. Quorum etfi qoidem aliqui hoe iam nomen te- neantjid tamen ab Hifoanis didicere^nec aparentibus hausère.Quin imoappeUationisfimiiitudopierumqueleuemconieduramaflErt: nifi fors dicamus,quodRomani quoq? has terras triuerint , & quod Principes, quiingaedidi, in Peru regnarunt^ Titi vel Pauii nomen a Romanis aut Chriftianis hxreditario quoque acceperint. Porrb quod fcriptis quidam madaruHt,Tharfin & Ophitprouin- cias non fuiffercontra hos qUartus liber Regum in cap. 22. cum lib. Chronicorum Gap.2o.cóllatus producitur. Quod fi quis vrgentlot exmercifcitetur,quamnam regionem illam Ophir,ad quam Salo- monis naües,moderantibüs eas nautis Tyriis Sidoniifque,auferendi aüri caufa contenderint? ad quam etiam fimili fine claffis Regis lofa^ ^tt'^ildvü P^^^^ currens, ad Afiongabar naufragium fecerit : his ex FlauTo lofè* MTum %'phir p.ho tefpondeOjdicentejOphir fedem quandam Indiae Orientalis ex- dicifirihit. titiffe,ab Ophir filioIa6tan,Guius in libr. Genefeos metio fit,didam , Genefio. ^^^^ puriffimo & pretiofiffimo locupletillimam. vnde in lacris qUoq5 literis aurü Ophir fiue Öpham,fiue Obrizum ceu Ophirifum admodum praedicatur. EtcümapudHebraeos^aurifeptemtumge- ^il'm^""^' nera tum nomina reperiantur,atteftanteid diuo HieronjmoiOpnir tarnen infer ea fummum locum fenet,non fècusac apud nos aurum Valdmiae fèü Carabaiae caeteris praefertun Cur autem inOrientali potius quam Occidentali India Ophir fitam effe arbitrer , palmaria caufa haec efl,quod claffem Salomoniam ad nos pertingcre impoili* bilefuerit,nifiinfinitis circuitibus&erroribus perlndiam Orienta- Iem& regnum Chin^EpenetrafTet. Nee mihi facilè probabile fiet, , 6idonios totleucariiiti rriillia imnienfis fpatiis auferendi auri in re- ' motiffi- m i ^ E R ^ R I M F S, ^ mötifHmmöcpenitusincognitamregionemmeatum Ta ceo,quod. deinceps argumentis quibufdam immotis öc irrefu tabilibus,noftramm nauigationum artcm , modumq5 ac oidinem maioribusnoftris ignotam fuifTepenitus^demo ;Iomninoconieauris&fulpicionibusaliquislöcüS' dandusfit,tummeaitafert{èntentiasOphir&Thar ' ' fin in facns libris nö peculiaretn definitumc]., quen damlocumdefiKnare,fedcömtfl^ ^^^^^„^ 7'"'"eflè,&Hebmsidem%nificarc/quodnobis plerumqueVocabulumlndraihdicat. Nattifubln- di* nomme noftrates ferè nihil aliud, quam remotam quaiidam teHam,opulentam,&anoftrarum regilnum moribusnacura4^ differen tem,recepto vfu intelligunt.Hifpani autem nomen Indi« A. turn locis fituque,tum confuetudimbus ritibdfque inter fdèdiftant quamlongiffimeapp!icant.Fatenduffltamennobisfimuleft \ndix vocabulumexeonatum&nouohuic orbi inditumfuiffcquialn- 1' hl vT ^8?'"'«ed'<^t5. ^proauis noftris procxtrema orbis ter. rahabitafucnt Earatione folenthominesindos&extremamorbis partem vnumidemque sftimare. Hoceodemmodo Tharfis qüo- queapudHebraeosnoncertumquendamdefinitum4uelocum,fed plerumque omnes remotiflimè diftantes regiones , hominum óp^ nioncniirabiles&opulentas fignificare,miËplanèvidetar. Quod autem lofephus cum nonnullis aliis Tharfm f& Tharfum Cilici^ ciuitatem idem faciunt , fatis probatum nondum eft , Hieronymo a„ quoque ld docentes non hanc folum obcaufam, quod hoe fcrS "^rLT nisgenus in afpirationeper e. &t.valdèdifronum eft, fed quod mul- ta etiam.qua de Thaifi in facris literis traduntur, cum TKarfo vel in minimononconueniunt. V\^}^n^^ftf J 'liciafitamaliquoties föiptura dicat,ficëïic' Holoferneinlibroludith fcriptumeft:Cumpertranfifl-etfinesAffy «< norum,yenitadmagnos montes, AngefcuTaurum,qui funtafi. « niftrolatereCihci^, arcendit4ueomnÊCaftellaeorum>obtbi « omnem munitionem &c5fregit ciuitatem fortiflima Melothi & « «pol.au.tom_nesinTharfi,&pr^edatuseftfiliosirmael,quihabi£c. bantaddefertu,& ad auftm terr^ Chellon,& tranfiuitEuphratê,&c « Sed,vtd.aumeft,ha=c&alia,qu*dc Tharfi fcribuntur.TLrfodiffi- eillimeaccomodaripoffunt.Theodoretus quoq; cG nónullis aliis a f^"^"^ uta,vultq, anoitranb.ca Carthagineappcllari:qub lona Prophetam ^ » u confu- & aföendent faluatores in *• montcm Sion iudicare montemEfaui&eritDominiregnum; Sic** vcrfio vulgatahabeti ' Ipfi autem (:^vtaiunt)ex Hcbraico ita legunt: Et tranfmigratiocxcrGitushuius filiorum Ifraëly^(^^^ (unt " - - ' vfque Sarphat (id eft) Galliam,& tranfinigracio Hierufalem > qüae eft inSepharad(hoccft) Hil!pania,hsereditatep0flidebitciuieates auflri, & afcendent filutem procurantes ijl montem iSion,ad iudicandüm " montcm Efau, &erit Domino rcgrium.Sed nee ex patribus ivUum *^ teftimonium adducunt, ncccaufam rcddunt, curSephaïad ab Hie- ronvmo Bofphorus aüt fretum,a 70. vcrö interpretibus Euphrata vcrmm,Hifpaniamfignificet,vt &ip{um vocabulum Sarphadjdc quo itidem nee audores allegant , necprseter Icues quaiHarn conie- d:uras,caufam vUam probabilem afFerunt. Guido quidcm amore patrias fiias Gallicam reddidit id verbum. Nos verb , qui de lingua* rum proprietate contendere non pofTumus, haud immeritb quaeri- mus,quidfitillud,cpmoueat vt credamus,ciuitates auftri feu Na- geb fècundum 70. interpretes pro noui orbis incolis habendas effcï quid itidem perfuadeat , vt per tranfinigrationem tjierufalem ih Sc- pharadgentem Hifpanicam intelligamus^ nifi forte fit , vt Hierofb- ly mam fpiritualem,id eft,Ecclefiam imaginemur: vt nimirum ea ra- tione fpiritus S.per tranfinigrationem Hierofbljmae, quas in Sepha- radeft,filios Ecclefi2e{an(5tae,inextremis mundiangulis habitantes, autipfismarisportubusjindicet. Sepharad enim lingua Siriacaid*^*'<^*''?««' ft)nat,quod 6ccum Hifpaniaadmodum conuenit, adquam veteres ^J^*^^^^ orbis fines coUocalfe notum eft. Nee quifquam eft, qui Hifpaniain marivndiquaquecinótam efTe ignoret. Ex quo fortafie coiligent, huncorbem,quinouiter inuentus,6cfiibmeridie fitus,polum au- ftralem potiflimum fpcdacper auftrum fèuNageb intelligitur. Verba autem quse infequütur,Eos nimirum ? qui falutem procu- rantjin montem i^ion a{cenfiiros,vt montem Efiu iudicent,ócc.in- telle6tu haud admodum fimt difficilia. Indicant enim illos > qui da- mnatos populorum (qui per Efiunotantur) errorescxcifuri,perfiï- gium fiium ad doótrinam feu arcem Ecclefiae habituri fiint. Et turn temporis regnü illud, non tam Hifpanorü aut Europaeorum 5 (juam ipfius (aluatoris Chrifti futurum eft.Itaqj qui Abdiae prophetia,höG fcnfii accipit , reprehendi haud poteritrcum veriflimum üt,i|)iritum cxploratiflima habere omnia:& fimul cuidentib.documentis mon* ftrari poflit,huius tam arduae rei,id eft,noui hqius reperti,& Ghrifto fübditi regnijVeftigia quasdam in facris quoqjÜteris reperiri.Vaealis > fie> cxclamat Efaias, nauiü tras i^thiopia. Apparet aute per alas,id efl, ve* '"'^'^' loces naues tras iEthiopia nihil aliud Ptopheta intelligi vQluiire,qua daflèm mare Atlanticu fiilcates,^ ab ^^thiopibJongius quant Indi^ D a abeft. 2i\: T>E NATFRA NOFTORBIS abeft. Etfi verb inftruais&fupefbis illisnauibus Prophetamagna sofb.3. maladenundet 5 nihilominus tarnen & Pro pheta alius has domino ^ ftudum facfturas teftatur. Vltra flumina,inquit, iEthiopiaemdeiupc pliees mei filii diiperfömm meorüm deferent munus mihi. - n Efak ^iijT^quod,ficut hodiènaues Hi{panic2e,ruis gubernatprit bus,allrorum fi tum,& c«li couerfionem , vt & ventorum manuml/-rt--.i<>rt^«^^ querationemnofcentibus 6c obferuantibus inftrudae viam in Inr ï';^^ dianiiècuram facilemque obtinentrfic ohm quoq, maiores noftri, harum rerum omnium gnariTedes iftas quaefiuifle, & inuentas oc- cypafTcputentur. Quid enim?an noftri faltem feculi homines fuL candi Oceani induftrjam habuifTe dicentur ? An non & veteres claf^ fem adornare,caq5 Antichthonam (terram noftrae oppofi tam) quam certiffimis rerum documentis extare fticbant , quaerere potuerint? pol vero:nec pilo quidem difficilius, quam haud pridem claflis quae- danijCiii Aluarus Mendauius praefedus erat,ex portu Limas foluens, ^l/«4mM^«- perinlmenfumÖccanumverfusocca^umnauigauit,vtillaorbislo-^^^^^ f'"^'' ca,quaE e^ hoe latere verfusocciden tem American noftraeopponun- tur,.detegeret. Quae felici faepè trium menfium decurfu & m ultas fi, mul&patentcsinrulas, Salomoniaspbft vocatas, aperuit. Quas,ad D 3 nouam \ j9 T>E NArVRA NOFT ORBIS nóüam Guineani magnam fitas cffe pr oditü eft fama püblica. Uxc itaquevtconftafcnt ccrtius,fènatus regiidecretofubipfaiamdiótö pr«fe(5bo,claÉs quoque {ècunda adornata 6c emifTa êft Practer rem autem rediimque hoe nihil eft admittere, fi, qüod iam ficfi Vide^ mus , idem vetuftioribus quoque fèeulis ante nos patratüm fuiflc "Cógitemusw dini^i^ Hisitaft^^tutisjfiporroacccdatipfaqUoqueSiiterammautörita^ Salomone liempe a Tyriis öc Sidoniis , rei daffic^ peritiïTimos liau- ^as accepifle , qui tribus annis integris Oceailum perérrarint, cui dk:- ineeps noftra fententia nonprobabilis futura eft? Quó enim ifta nautarum tam induftriarolertiaperitiaquelaudibus exaggerarcturs qUÓitidemlonginquaciftiusnavigationis mentio introduceretur, nifi cla(fis Salomonia magnum Oceanum traieótura fuiffet ? Haüd abs re ergo plurimi arbitrati funt , Oceani vaftitatem cius momenti " liönfuiüe, vtpropter eam diuus Auguftinus a rationabili aliorum ^2 fententia abfcederet: cum potiusidlècum colligere debuiflet,trien- nah ifto tcmpore Oceanum, quantufcunque fit, facilè tam prorfum quamvorfumpermearipotuifle. • ■ Ego verb longe aliud fèntio, nee, vt eredam, addütf^ mos Indorum praeeife hucfuum curfum rapuifte , aut certa delibera. tióne prsegreflbque confilio in nouum hunc mundum penetraüc. Quin nechoc verum videtür eadem rei nauticaeperitiam nobifcum habuifie vcteresjqua certè noftrates inaudita quadam cum véloeita- te,tum fccuritate vaftum Oceanum quoquo verfum pererrantrcum apudvcteresne veftigia quidem aliqua artis alieuiuspraeclarae&cx- peditseinueniam.Nam nee magnetis feu acus nauticae inentionem Hl vetuftis monumentis inuenio 3 nee vfum eius illis familiarcm yn- quam fuifTcperfuaderi mihi patiar. Cuius tamen beneficio opequc ü vel femel deftituamur , tum per Oceanum omnis nauigatio,vt in- felix,fic planè im poffibilis eft. Quae diflero,ea vel indodis & imperi- funt. Nam,quó verfum curfum fuum dirigeredebeat nau* i"'"'* ta, li in Oceano fulcando magnetica acu deftituatur > certe nihilo certiusfciet,quamfiC£Ecus,qui digito extento,quaemcitimo&:rc- motiflimoalicubimontefmt,demonftrareeonetur. Vere autem mirabile quiddameft,facultatem virtutemque magnetis tarn dia vcteribus fuifle incognitam,& poftremis demumfeeuhs noftrati- Trehatur. businnotuiiTcLatuifteautemhaecillos, ex fequentibus rationibus iibjé.cap.is. clarèplanequeconficipoteft. Pliniusenim rerumnatürahuminda- ^'f/^^'^Vatordiligentiftimus,etfidemagnetevariaeommentatuseft,tamen mi>.s7-c.^.h^^ velvefbulo maximam & aobililfimam illiusvim naturamquc hanc attingit,quod ferro illita aftridaque, illud verfus feptetrionem afliduófpedarefaciat. Nihil quiequam ctiam de lapidis illius hac poteftate vel Ariftoteles, vel Theophraftus , vel Diofcorides , vel Lu- cretius,vel quifquam alius turn hiftoricorum,tum philofophorurn i L l^ È R R I M F S, sr meminit. Et licetipfèquidcm Auguftinus,inIibro, quem de ciuitatc Dei condidit, memorabilia & mirabilia multa adducat:ifta tamen o- Aug. B. 21. c. mnia,fi cum hoe fècretö Naturae miraculo cphferantur, leuia & vul- ^^/^f jX? garia videbuntur.Huc & illud accedit, quod,dum Plihius autores re- tumt.Buó, rum nauticarum , & ad hasrequifitanecclfariamaximoperèdeprae- pƒ»•''^'7.«^ dicat,de magnete totus fileat , cc Phoenicibus pro explorata fideruni naturafituqj meritasgratias habèildas effefaltern moneat. Vt vero (ümmatinlj qüod res eft, cÖmpfehêdam,(c^^ nlnem veterum nauigadi Oceanum folertiam in notitia ftellarunf, promontoriorüjterrarum litorurtiqj diuerfitate fuilTe pofitam. Qui fortuitb in ako mari , vbiprseter aerémvndamqj^ nihil pateret , a}i- quando corripiebanturrnauisdirigendaegubernaridseq, difciplinain / nullam tenebant aliam,quam quae aftrorunijSolis nimirum Lün^qj ratione ipfis commonftrabatur,Quod fi caelo nebillófo & obfcuriói re exiftente,aftroru inftitutibne vti non poffentj tune aut ventoruft| naturam impetumqj fèqui, aut itineris antea eo tranfitu confeéti ö- pinionem,autimaginariaeiusloci,ad quepertendebant, conceptio- nemducequaererecogebantur. Qup ingeniovelipfilndihodièim- menfa mans {patiapercurrerenorunt. Plinius quidem autor & teftis eft , Infulae Taprobanis , nunc Sü- ninJih.é,c: matrae diótae, nautas , nouum quendam fulcandi maris rnodum ^^y^^^^^y^;,, inuentumexco2itafre.Nam,Septentrio,inquit,non cernitur,{èd vo- m nmigHdi. lucres fècum venunt,emittentes faEpius,meaturnque earum terras " petcntium comitantur. Qui mecaftoT,fi vim &poteiltia Magnetis, " quemqüe in vfiim is lapis faceret, compertam habui(rent,auibus iftis ad continentem volatü ipfarum prodendam , neutiquam opus habuilfent.Poftremo omnium,vt vim Magnetis veteribus incogni- tamiuiflc demonftremus, vel id vnitum {atis nobisfit, quod nee apudLatinos,necapud Graecos,necipfos etiam Hebraeos nautici ia- compap ng* ftrumenti,nobis Compaffi,Hilpanis verb patrio idiomate Aguia de marear di(5i:i,vocabulum vfpiam apudautorum quemquam reperi- reliceat. Quod fi quidem, vt eftres fanè memorabilis,vllibi notum fuiflet , nomine Cuo pol nunquam caruiffet , aut mentione merita nunquamdcftitutumfuifïèt. Hocergbfèculonauiumpatroni,ceu adgubernaculum, in fbla puppi conüdere folent , vt illis , qui remos ducüt, exinfpeóto Compaffo , curliim moderentur: fic veteres olim in prora,vndeterraeveftigia& maris rationem exacStius Ipe- culari poterant , ftabant. vnde apud Grsecos quoqjproretae dici confuerant. Cap. 3t T>E NATFRA NOFI ORBIS Cap. XVII. De mira magnetü mrtute, ^èiufdem in hodi^^^ tiönibüsvJkyVeteribHifenitMS incognito, V O p diftantiifimi^ nauigaciones hodiernis tempori büsinirldiam tamtutè & facilc confiGiantur,idvni magnetinullo dubioacceptum ferendum eft. Vide- re etenim hodiealiquammultos liceat,quiVlysbona in Goam, Seuillia Mexicum iiue Panamam,&per ipfum auftralem Öceanü China vfq5 & ipfam viam Magellanicani itinere tuco faciliqs perfaepe conimearint Jpfi hi o^G^^^^ li noftri viforü teftes funt illorum ^ qui vice decima turn quin ta, tuni \ pdtaua Oceanum ipfum emenfi funt, Infuper ^ de quibufdam nar- rantjqui vicies eó tuniabierint, tuni indefofpitesredierintj cüni ta- men in Oceano prioris nauigatioriis nuUa veftigia imprefla relin- quantur,&:quibreuiiïimam viamcomonftrent, viatores nulliob- uianidentur.Nauisiïquidem(vtSapiensait)pertranfit flu(5luantem aquam,neque eiusjcum praeterierit,veftigium inuenire eft,nec femi- " tam carinae eius infludibus. BeneficioautemdudiiqueMagnetis , Oceanum quoquo verfum tran{mittere polTunt hodiè nautse, cui a fipientiffimo re^um omnium creatore ea infita implantataque vic eft vt fermm,eius afffidu obtritum,ca parte,qua delibutum eft,quo^^ cunqueloco,quocunqueterrarum fitu fit , perpetubpartem mundi ieptentrionalem fpedtet, &eandem commonftret. Cuius quidem- euentus , qui curiofius cau{am modumque fcrutantur, nefcio quas ttüpèni4 fo. remm fympathias obtendant. Égo verb,quotiefcunque hocita fieri Jr^S^ attentius confidero, efFufa in ftuporem & admirationê mente,fum-5 tius operAtio. mi &:immortalis Dei conditoris poteftatem prouidentiamque infi- tf.^.;;. „ mum Archetypum cum Salomone meritb exclamari pofTeiTuapa- „ ter proüidentia lignum gubernat , quoniam dedifti in mari viam,& „interlerosfluausfemitam firmiffimamjoftendens, quoniam po- „ tens es faluare,etiam fifineratealiquisadeat mare. Sed vt non ef „ fent vacua fapientiaetuae opera, propter hoe &exiguolignocredunt homines anmias fuas,&tranfeuntes mare perratem liberati funt. ffaiité. Ëodem etiam Ipiritu Pfaltes canitiQui defcendunt mare in nauibus, 55 facientes operationem in aquis multis , ipfi viderunt opera Domin^ ? « mirabilia eius in profundo. Etenim ex operofis Dei miraculis id non poftremum eft, tantilli lapilli vim in aby (To maris dominari , 6c Oceani immenfam vaftitatem quafi fceptro quodam ita coercere, Tre^tïetU ft- vt quo nauium tranfitus vergatjoco is cofeftim cedat. Quod ipfum fuM."^'"'^'' tamen,quia & frequEter,^ facile fit , hominibus magnse admiratio- ni non eft,nec ad modum aeftimari foleti idemque hic accidit , quod L I B E R 1 R I M V S/ 33 Sipud homiiies fatuos : quos,quopIuribus m uneribus cumulcs , eb fratiam eorum defpedtiorem & contemptiorem reddituru s es.No- is tarnen econtra, quos magis fmgi effe couenit, hsec profunda Dei fapientiacum magni aefl:imanda,tum laudibus meritis omninó co- honeftanda eft. Cum enim diuino confilio id decretum eflTet, vt no- ftrates homines quoque ad gen tem Indicam , tot iam annoru fecu- lis ignotam,penetrarent,& hoe fine cüm ipfis, vt ad falutem seter^ nam,in lefii Chrifto promiflam, verfarentur:ad metam hanc, tantis interuallis {emotam,permeandam) idem Deus quoque certum du- cem&indicem nobislargiri voluit: Quem ipfbmagnete fidiorem exquifitiorem quidem conderc non potui t. Quo autem praecipuè tempore,nauigantibus vfus illius innotue- rit > & a quibus annis inceperit , fcire vfque adeb promptum non eft. Ex firmis tarnen &indubitatisconieóturis (quarum partêaliquam priore capite attigi, partem aliam hic addo , nempe > quod veteres in Horofcopis (liis magnetis ne vna quidem litera meminerint , cum tamen in automatis feuhorologiis immobilibus vis eiuspiimaria fit) equidemcolligo,fcioqu€jVrum eiusnonadmodum vetuftum cffe. Quidam ex Lufitanicis Hiftoriographis palmarii tradunt, Ga- tè. 1. ie mam quendamjndiae önentalis primum exploratorem,apud pro- tnontoriumbonaelpeiBarbaricos nautas attigme, qui magnetis v-^^. fum fcirent, öc eius monftratione mare permearet. Vnde verb iftam iti>'7i Cuius quotidie quidem ita euenientis,cum rationes veras & immo- tas indapare non valeamus : cur eb mfaniae prouoluimur aut leuita- tis,vtres merèdiuinas,&longèfupracaptumnoftrum conftitutas, knauisnoftraementisalisvenari aut affequi plerumque conemur? o.«,v^iMultbverb(vteleganterGregoriusTh^^^^ mio deficit, f ^ lidei concederet ratio, quae fuis ahas termmis anguita elt öc im- becillis.Sed hadenus didta fatis fmt. Quibus m medium afFcrendis, Doftquam a fcopo paulb longius euagati fumus , jam poftliminio ad priorem materiam reuertamur,öc quodhadenus argum bus cofecimus,certb ftatuamus , Magnetis vfum veteribus plane in- cosnitumfuifle. Exquofecundario ldquoq5Confeqmtur,ollmna- ui|atlonespermagnümOceanummhunc nouum orbem excon. fdio certo & deliberatione decreta non fufceptas acmltitutas efle. Cap. XVIII. Ohieaiönumqmrmdam,cmvetuftMquo(i^tem nmmagnHsnamgatiombHS,noJimfmdtbHsobttm fitjConfutatio, '^5V^dcclafre,aSalomonemi^^a,attulimus,parummc ^ mouent. Necenim S.Scripturaidinnuit, quod tribus annis integris quselibet nauigatio durauerit ^ed ^o- tius , quod ternis quibufque annis femel claflis eo a- mandatafuerit, Porrb etfi&id largiremur,de dura. ^ ....^. tione trium annorum : nihilo minüs tamen & hoc, ceu credibihus quoque,cogitare nobis integrum fuerit.quodprae- dióba claffis in Indiam Orientalem excurrerit , &m tranfitu diuer^^^^^ portU5 L I ^ E R T R l M V S, portü!S,regionesqueconfinesomnesadierit:quarationeranè &ho- diè per vniuerfum auftralem Oceanum a Chile vfquein nouam Hifpaniam nauigatiqnes iriftituuntur. Qu^ quidem nauigandi ratio fècuracomprimistutaque efTcvidetur, cum nauigantibus ter- fa ex confpedu nunqiiam auferatur : fed eadem ipfa tarnen , propter moras in portubus longiores fadi tandas , longè taediofior efl & diu- turnion Ex veterum quidem_comnientariis haud conftat,quod turn tem- poris per altum Oceanü naues incitari fueuerint : nee mihi probabi^ Ie fit jeos iulcandi maris alium olim tenuifïe mod timjquam quo no- ftrates hodiè mare mediterraneum tranfinitterefolent. Quinimo dod:iorumhaudpauci,maiores nimirum noftros quoquo verfum fècüdum littora faltem naues remisincitatasegifle, haud abs re een- fènt. Adquemmodum faaaquoqueScriptura,inlonginqua illaa lonafufcepta nauigatione,aIiuderevidetur,dumin cetera , nautas tempeftate maris &viprocellarum coorta concufTosiliicb naues re- mis verfus littusimpulifle, indicat. Gap. XIX. Credihile€jfe,nom orbüincolas ,pmerammi deliherationm, tempeftatum viiüucconie^os ^expulfis ejfe. Vm haóbenusin mediüallatis abundè fatisdemon- ftratum fit,Indorum maiores aut fatores primos cer- to deliberatoque confilio neutiquam in Indiam Oc- cidentalem migraffcócibifcdes fibi commodiores molitosefle:excontrario iam fequi necefïè eft,eoC demcafufortuitOjfineomnieledioneillicappuIifTe, modo tranfmiiïb Oceano iftüc venerint. Ad quod quidem iargius perfuadendum multaaliundeafTumipofTent, non obftate eo, quod ingensOceanivaftitasinopinionêcontrariam quem illicerepoffet. Sicut enim tempeftas fremitusq5 Oceani ad noui orbis littora com- pellere potuit nautam illum, qui Chriftophoro Columbo,hofeiti ruo,moriturus condito teftamento , fuxiftius tentatx nauicrationis incognitos aliis fucceffus, nouamque quafi cógnitionemlegauit: ^ariautfanènon admodum diffimili ratione fieri potuit, vtgreges aliquot h ominum, ex Europa aut Africa com meantium, prater vo- tum deliberationemque fuam vitra ipfum vaflum Oceanum in has regiones difpellerentur aut difiicercntur , quas antea nuUa notitia compraeliendifTent. 5ed nee & id incognitum eft , plurimas alias quoque noui orbis oras,meris^Öceanitempeftatibuspotius,quamhumanamdu{lna, detedas efle. • Interim tarnen^ ne huiufmodi euentuum felicitas aut E 2 noftra- 'DENATFRANOFIORBIS noftraruffl nauiummagnitudini,aut hominum veaorum mulu- tudini fors afcriberetur, mira & memorabilia quoque nonnuUa , li- ^i.".'^ milia.vel maioribus noftris accidiffe.ex Plinio cognofcerelicet.ls "kacommentaturtlnfinu ArabicoresgerenteC CsfareAugultih- " lio,figna nauium exHifpanienfibus naufragus ferumur agnitaiEc " poftpauculadeinceps:Nepos Septentrional. arcuitu tradit Q "MIoCeleri,C.AÏraniiinconfulatucoUeg«,fedtumGalliKpro. " confulilndosaRegeSueuorumdonodatos.quiexIndia commer- » cii sratia nauiganfes in Germaniam effent tempeftatibus abrepti. Ouod fi ergb pTiniana verba verafunt,tumfane inpropaculo elt.ho- dfe Lufitaiïos fuis nauigationibus non longius procedere,quam te- cerint olim vel Indi,E NATVRA NOVI ORBIS. ^ cogimur. Diuus quide Auguftinus alicubi in hancquaeftionemcx-^ * currit^qui fiat, vt in nonnullis In{ulis,Lupi,Pantheraé, &feraeimma- nes aliasjquaegeneri humano nee vfiii flint,nec ab iis appetuntur auit €ducantur,reperiantur. Nam quod elephantos, equos, bouesjcanes, êc generis huius animalia caetera attinet,homifiuni-neGelïitatibus commodantia :eahominum deliberato confilio nauibus inhaso- ras conueóta effe, quiuis facilè fècum reputare poteft : cum 6c hoe noftro tempore inftitutis in regiones Orientaleslonginquis nauiga- tionibus hinc in Europam , Öcex Europa rurfus in Americam huiuC modi muka traiiciantur.Illa verbjqu^ humanis vfibus adeb nihil in- commodantjVtferitate &immanitate lüa potius noeeant,vtfiint lupijöc fimilia , qub nimirum paéto vel tramite in Tnlulas iftas deue- nerint,cum tarnen catacljftno vniuerfus orbisinundatus fueritjhoc praeeipueloeo inquiritur. Ex his anguftiis & diffieultatibüs , in quas conieélus erat , vt fcfc cxtricaret diuus Auguftinus ,perfugium übi itamolitur,vtdicat, fe- ras illiufmodi tranando Oeeanum in has terras j migrafle : aut in ve- nationumilleeebrasab hominibusftudio eó importatas fuifle, vel diuinaprocuratione ex ipfa terraenatas effe, aequo ferèmodo,aein principio conditi mundi,quo Deus dixif.Producat terra animam vi - uentem,in genere ruo,iumenta,& reptilia,& beftias terrae fècundum ipecies fiias. At enimuerb,fi h^c quaeftio hoe modo (bluatur,eius no- dusmultóintricatiorfuturus efi Namvtpoftremumpriusrefella- mus, id nee Natmak 6c proprietati rerum,nee ordinationidiuinx, qua vniuerfaregit&:gubernatDeus,conlèntaneumeft,vt animalia, in luo genere perfe6liflima,eeu Leones,Tygrides,Lupique runt,eitra congreffumfuiq? permixtionem murium aut ranarum, vefparum- ve,aut aliorum infedorum more è terra nafcantur. Porrb quid id > eauraefuerit,vtDeusNoëexprefsèdixerit:Ex omnibus animantibus > toUeSjfed&devolatilibus eaelifèptena&reptena,mafculum&foe- ' minam , vt faluetur fèmen fiiper terram : fi poft diluuium terra noua 6c varia animalia ex feipfa iterum produdtura omninb fuiffet? Sed 6c ex refponfo ifto noua quaeftio emerget,eurnonomnes promifcuè terrae infulaeve huiufmodi animalia nouerint , fi non naturalis & or- dinariaeorum generatio, verum efFufa Dei bonitas extra ordinem lpe61:andafit?Prasterea,venatiónis 6c aueupii gratia certa quasdam animalia in h^e loea abhominibus illata effe, id quidem ita con- cipere haud difficile eft : li quidem 6c Leones,& vrfos, 6c an imalia his fimiliamagnificentiae fuae oftcntandas gratia Reges vel dumin fiiis eaueis {croDibu%uc alere eomperimus, ex terris diftantiftimis aeeita & induéla. Greder e tamen nimis quam durum eft, tüm lupos,tum vulpesjtum aliainutilia öcnoeentia, nee ipfo corporis decoredéfide- ra bilia^fed e^teris exitiofa , venationis eaufa quoqueeódem illata ef^ fe.Et cuipeifuaderipoffet vnquam , homines quofdam in hüné no- uum L I E R T R I M V S. 3 9 uum orbemlongifïimis ócpericuloiiffimis nauigationibus hoe fine eontendifle , vtin Americam vulpes, compriimis vcrb eos, quos An- ^nn^ vuiper nas indigetant:,animal omnium fcxditiflimum &ipurciffimum,in--^''^''^^'''"^' ücherent ? vt in üiï obledlationem tygidres & leones haberent ? In quibus nauigationibus tanto tempore continuatis id ex fe prodigio- {lim videtur, quod vitam faam feruare potuerint : ne quid dicam, aledomm lupomm&vulpiüamoreiddiicriminis eofdcmfubiilTe. Quibus ita cofedisiam nihil aUud relinquitur,quam quod tranC natando animalia illa has terras inuafèrint. Nam oc his noftris ocu- lis vidimus , & aliorum quoque experientia confirmatum icimus, quodilliufhiodi fer2E,imminentibus autinftantibus a tergopericu- Iisincitatae^integros fxpèdies nodesque in vndaobnatarint,dum tandem iterum terram alTequerentur, Hinc itaque probari pofTct, in aliquibusidinfulis ficeuenire,qu^ afèinuicem aot a co'itinenti non longè admodum abfont. Nofter tamen hic Oceaims natatorum iftorum teretifinata haudleuiter difplodet. Nam m abyflb tamgra- di velocilfimarum quoque auium alas deficere necefle fi t.Haud qui- dem fairumeft,volucresquafdam ijoo.ftadiavolatufuoexuperare. pofTe. Nam cum aliquando per immenfum Oceanum in Indiam nauigantesjinratisprora confediffemus , in malo fupremoperfsepè turtures quiefcentes animaduertimus, quaeexlittore Africse auola- uer;ant. Vtut tamen hsecfèhabeancvniuerfusÓceanus nee volatu nee natatu vUo tranfmitti quoquo paólo poteft. Hic ergo quid nobisdieendumreftat? Quasvias,quostranfitus, tumauibustum animalibusin Amerieam traigrefTuris pandemus?, Hxc meeaftpr difficultas eb mc fèntentiae aliquoties impulit, vt fta- tüerem,nouum hune orbem a castero nequaquam quoquo verfum auulfum difcretumque effe : diuque hane fèntentiam animo foui, y trumque orbem aliquo faltem loeo extremitatibus eohaerere,nee a fèinuiccm tantis interuallis diftare.Cuifèntenti^ etiam,quod fciam, hadenus nemo quifque eontrariam eertis fundamcntis opponere > potuit.Nam omnis ea iongitudo qu^ ad pblum vique Ardicum eft, tota nondum explorata eC multique Floridam ipfam longo tradu verfus fèptentrionemexeurrere,&admareyfqueGermanicum feu Seythieum exporrigi arbitrati-fiint. Li eüius rei eonfirmationem quidam nauem quandam teftem addueunt? quse inde adueda eft: dieuntque,Baeealaos ad extremos vfque Europae fines extendi. Qua ctiam latitudine terra , qux vltra promontorium Mendocinum Ijtaeftjpandatur, fatisplanè nondum eompertumeft. Eam tamen amplimmameffepraedieant. Ncequifquam haétenus exploraijit, quoufque eontinens , quae eitra Patagoncs ad polum Ardieum fita fpedtatjdifFundatur. Epifcopi Plaeentini nauis, c^ux per fretum Ma^ gellanieum aliquot hominum millia tranfiïexit, terminos nullos patere illicretulit. Mea "DE NATVRA NOFI ORBIS Mea ergb opinio, de terra alicubi locorum coh asrente, aut ad mi- nimum non longius diftate, ratione nuUa firma infringi poteft : nec liuic contrariam probabiliorem quiiquam attulit. Qu^e fi fe di6to modo habent,vt vero valdè coferitiunt:iam intelledu perfacile fiet, quo modogenus humanum ex veteri notoque orbe in hunc no- uum numero exiguoprimum,paulatim fenfimquepedeftriitinere confluxerit, ibidemqs nouas habitationes quaefiuerit , & illis inuen- tis gregibus maioribus appulerit,dum tandem vniuerfam iftam ter- ram, occupatis locis praecipuis, compleuilTet. Ex quibus primis fato- ribus deinceps tot nationes,tam populi diuerfi , annorum iufta ferie interlabente emerferunt. Cap. XXL Q^ibtis viü modüq^ iffa quoque animalm €X veteri orbe in noHumcommigrarint. D fuperius commemoratae fententiae probationem, haud frigide quoque ea faciunt argument^,quae a ra- tione modoque habitationis Indorum petuntur. Nam fi quaedam infula, a continente& aliisfiniti- mis infuhs paulb diftatior fit,cuiüs generis Bermun- da dida eft,iftis diftantioribus nihil commercii m- tercedere inuiccm,obreruatum eft. Huiufce vero rei caufa eft,qupd vetercs non nifi Tecundum littora ad fedes vicinas commeabant, nec quoquam longius,quam oculorumprofpeduseffet, nauiga- bant Nec in vlla nouiorbis parte grandiorcs naues inuenirelicuit: verum ipfi Indi pro maripermeando canois ruis,aut peragius, feu Balfis, id eft, lintribüs, fcaphis aut cymbis faltem vti reperti fimt: quibuscitraeuidénspericulum maris altunitentare minimepote- rant. Quod fiquidem grandior aliquando ipfis nauis obtigeratjta- men vfiim magnetis non callebant,nec rationem aftrolabii feu qua- drantisedodi erant. Quifi nonfingulis oaodecim diébus terram cofpicuam liabui{rent,in propofito fiio toti ambigui haefifTent.Ter-: ras has nos ingreffi,eas populofas quidem , 6c ipfum mare nauiculis permeabilereperimusifed, vtdiximus,Indi nudis fiiis fcaphis, citra ma<^netis beneficium,qub poterant,procurrebant. Qui in Peru habi tant Indi, iuxta Tumben , cum naues aducnien- tesHirpanicas,fiiispanfisvelisvndiquaq5 turgidasprimuconrpexy. fent-.rei nouitate perculfi,naues eas onerarias e(fe, minime credebat, fed potius eas rupes öccrepidines efcmaris xftu agitatas ftatuerunt* Quas tamen möueri, nec mergividentes, pcnitus obftupüerunt, quoad virosaliquos barbatos pernaues currereconfpicerentrquós Deosexiftimarunt.Ua intotummaiorumnauium yfuslndisinco. mituserac. PorrQ Porrbanirnalia hominum opera in has terras non effedclatajid ^ perfpicuè clareq, eiiincit , quod ferae illsêper vniuerfam quidem repe- i % riantur contincntem : in infulis verb a confinentequatuor dierum ! itinereabfitis, nufquamobfèruantur.Idquod fummaexquifitaque I J diligentia explorani egomet: quod momentum firmiilimum habe- | \il ret ad probandum id,quod vterque orbis extremitatibus fiiis alicubi [>l eoëat &cohaereat. In hac America noftraiftorum animalium com- '| plura genera extant.Eadem & Leones nutrit,nec tarnen mole cotpo- 'M ris,autanimiferitate,autcoloris fufcedineAfricariissèquiparandos. | Tjgrides quoq, tanto numero ibi vifuntur: vt rei memoratio praeter >I fidem efïè videatur.InquibushocadmirabiIenotatüeft,quoderga | Indos animo immaniffimo&ferociffimo 5 contra Hifpanostameft longèmitiore fint.Regio h^cpaucis vrfis pererratunaprorum tamen 1 ócvulpium multitudofrequentiflimaviiitur. Quseviciflim anima- lia,riinCuba,inHi{paniola,inIamaica,inMargaritaiinDominicave 1 infulis qu3erantur,ne vnum quidem reperietur. His adde , quod ante J lixc tempora nee vtilium pecorumgregesinibifuerint:qui tamen, poftquam Hilpani has infulas occuparunt , nüc numerofis gregibus ob£riat,fiuetauros,fiueequos,fiueporcosvelis,caneTve. Vaccarum greges tot tamqj frequentes furit, vt nullo domino priuatim addid^ quoquo verfum cumulatè vagentur,&ab incolis ferarum modo in- difcretè%anturcapianturq5,faltcmcöriicaufa,quoddetradume ' iccantj&merceiftiüfmodinegotiationcsfuasagitant. Canum ge- nus brcüiffimo temporein tan tam fobolemcxcreuit, vt multis mj- liadibus paiïim oberrent, a quibus omne genus pecudü multb atro, ciusinfeftatur,quamabipfislupis. Adeoquecanes huiulceinfülsé perniciesflmt maxima. » ' \f{k alias infulas quadrüpedibus nullis , vt néc auibus abundant. Pfittacorum tarnen majnacopia.- qui &perniciter,&gregatimpcr aëi a volitare folcnt. Pafftres quoq^ lüacopia volant : fedperdices ra- liflimx/ (^ariimfimilesinPefumenunquam vidi(rememini:vt JiecGuanacos fiueVicunnas,quodgenuscaprarumfylueftriumeft, iiimmxpernicitatis:inquarum ventrelapidesBezaar didi;magnia- ^ez.mUfk, pudmultos^ftimatireperiuntur.Horumnonullipartedimidiaoui magnitudinem exceduntgallinacei.Infula haeceo quoq, animalita- rct,admirabili fanè & vtiliifimo, quod Indi Lama , Hifpani vero oue Indicam vocant : quae prseter lanam, veftibus idoneam , 6c carnes vi- ctuiaptas,portandis quoq, omnis generis oneribus valdè vtilés iiint. Nam dimidium onus muliproferrèpoffunt. Harum alêdarum non magnae impenfae requirütur. Neq, enim folea ad fufFerrandos pedcs: neqi loris,epliippiisq5 ad dorfum mfternedum:neq5 hordeo acfvidu égent. Haec enim omnia, prouida natura, Indis alias paupercülis , in Vlüm cómodiorem ,animalib; itis addidit,vt fuis dominis pluribus modis prodeffentipfa quidë cpiitinensatü haf arD,tijm aliaru quoq, F rerum ®£ NATVRA nOVl ORBIS remm fumma vbertatc habet:nec fingula, ita ftridim perceferi quc- unt. Infulaecontraiftorü omnium inopiapremunturjnirieadem a noftratibus eódem inuehantur. E noltratibus quidam , qui mife- xabile naufragium fecerat , commemoiare nobis fueucrat , quod in nonnuliis mlulis tygrides aliquot obfemaflèt. Rogatus ergo, quan- to fpatio cx a continenti diftarent:refpondit, mteruallum non lon- giias fex aut ad fummum odto milliaribus Hilpanicis efTe. lam ve- rbnemini ignotumeft,tygridis id roburefcvttantammetamna- tando facile euincere polfit. Ex auibus omnibus & fingulis argu- mentis hadenus percenfitis euidentiflimum fit , Indos aut itine- re terreftri , aut nauigationibus certe nee longinquis , nee laborio- fis , in nouum hunc orbcm pcnetrafle : & hunc cum pnore omiii. nb terminorum nexu cohaerere&contineiitemefle,ideft,locisah- quibus ceu extremitatibus fummis omninb agglutinari , aut inter vtrumq, tamen {patiumfep interuallum non admodum longum latumque intercedere. Cap. XXII. gentem IMcamnonper(t4tlantidaMrionnuBopinatiJunt, m(iAmericam pemenijfc^, pz<^«c«Vw ij^^.,..^^ Vnt haudpauci,quiPratonis fententiam/uperius ^^^*"' S^^^^^ taótam , veriflimam exiftimant , Gpnteni nimirum Indicam ex Europa aut Africa per Atlantidem iilam vbiqj decantatilTimamperueótarn^abvna infulain aliam,&: tandem in continentem illam,quam hodic incolunt,appulifre. Nam horum omnium ita Cri- lias infuó Timaeo meminit. Si ergo Adantis illa,tum Afia ipfa,tum Libyaconiunais^proPlatonis fententia maior foret:tum innuiio poni dubio deberet , quin totum pene Atlatieum Oceanum vfq, ad nouiorbis infulas occupauerit.Porrb autemPlato quoq5 refert,cum At^antis inundatione maxima , tota fubmerfa cflet , quod turn temporis marepropter coeni &fcopulorum frequenteni obieóbum naumationibusincommodumfaaum fitiquaepelagi Ipeeiestalis, fuo quoq5 tempore adhuc durarit. Paulb tame poft,huius inluke re- liq uias totas & ipfas fubfediffe , 6c fic mare rurfus nauigabile f aóbum fuke H^cquida magni acumini§viri,vtferia&:fobriareferrenon verentur Qux tamen, fivelleuiter ad exadiore veritatislancemap- peiidantur,mer^iniconugae apparebunt,Ouidianis fabulamentis potius,quam Philolophicisdifcurfibusfimiles. InterpretuPlatonis quidemnonnulli id contcndunt acriter,quodomniaaCritia nar- rata,vtcumque tum inufitatiffima:tü monftrofiflima videatur,ceu fuatilla,quxdeprimordiis,incremais,fortuna,bellisq5 A tlanticorum cü Europols geftorum percefentur,veriflim9 hiftgriae loco loco habeda finticum & ipfe Giitias prsedixerit in Timxo , narratio^ nemeam quidem mirabilêvirumiri.Sedeam tarnen nihilominus cfTe certam indubkatamque. Platonici autem cseteriJIIa commenti potiusquamhiftorii^ Ipeciem habereexpendentes,ifthsecomniaa fummo&pr^EftantifïimoPhilorophoalIegoricarationeitadiólaei: fe cmknt : mter quos primarii funtProclus, Porphyrius & Orige- nes. Nonnullienimvfqueadeo in Platonis verba iuramnt,vt ver- ba eius non fecusacMojfis ipfi usautEliae oracula acceptanda cen- feant. Cumquevideant,in multis verba illius abexquifitaveritatis puritate dircedere,diuinum quendam&myfticum fenfum illisaf- fingendum contendunt. Ego verb, etfi Plato diuini elogium apud plerofque obtmeat^tantaetamen illum dignitatis efle,mecum fa- pere non pofTum. Creditu quidem perfacile eft , omnem illam de Atlantidecommemorationem pro vera venditari hiftoria pofTe^öc poiïe tamen fimul purum figmentum efie,idco pr^ecipuè^quod Pla- to Crinam,cum adhuc puer fiiifiet, hanc narrationem inter vete- rum cantilenas audiuifTcfateatur. Quid? An non id quoque purum putum fabulamentum eft, Neptunum Clytus amore illedum,ex comprefiaeaqumquiesgemellos rurcepiffe,& collemquendamin qumquepartesorbicasdiftinxifie,quarumtres aqua,duae terra fue- rmt:non fecus achxc tornario opere ita cóndita fuccefiiflènt ? Quid qu^fo eft templum eiusillud,longitudineftadii,trium iugerum lati- tudme feu amplitudine : cuius omnes partes externseargento/um- mx autem auro efie obdud^iin cuius interioribus fornices eburnei, toti auro , & argento , & orichalco confpicui nitcant ? Et quam ac- commodatafodesTimaeiilla claufula eftfinalis? Vna,inquit,dieaQ« node,grauiincumbente diluuio,apud nos totum militare genus « accruatim terra abrorbuit,& Atlantis infula fimiliter in man fub- iierfadifparuit. Nempeficiuftum&fatafcerat,fcenicamnimirum illam&fabulofaminfulam, quse ipla Afia & Africa tanto amplior eratjVnica node euanefcere,óc in nihilum redigi. Ulius verb ruinas, fub aquis extantes jquis quaefo Lynceus viderc folas potuit ,adeas' cumnambusnonconcefTusvllusaditusfuerit. Namfigmentoifti valde accommodato fubiungit hxc verba : Quapropter etiam nunc « innauigabile&intentatum manetilludpelagusjutopaulatimim- « pedientcvquojd infula fubmerfa euexit. Mirum autem eft,quanto « defideno id rogem^quodnam illudpelagusfiierit,quodtantam& tam vaftam terrae molem,quae omni tum Afia tum Africa maior ëc prodigiofior , adhunc vfquenouum orbem exporreda fuedt, tam faciU hiatu ceu bolum ita abfblutè abfbrbere potuerit, vt ne eius quidem vlla veftigiarelida fint, nee ipfi nautae propter profündifli-. mam abyftum iada bolide fundumattingere queant. Sed ndiculofa mea haec eft opera,quam in diluendis iis fumo,qu2e autioculari animo monumentisUtem^ ccrtè(vtfummae F 2 vUxo^ ^if. T>E NATFRA NOFI ORBIS Platonis autoritati modeftiorcs nonnihil confulamus ) philofoijhi- comore fic in medium conieétafunt.piaurae aut parabolae cuml. > dam fimiiitudine, de quadam ciuitate vel cretura m a tum.vel ruim. rainimum. Quodenim quidam reperiantur,quiAtlantidem inlu. fulam fuiflb ex eo fundamento probarefatagant, quod mare quod- dam vel dum hodie Adanticum dicatur : id admodum puerilc elt. Notum enim eft quibufuis , Adantem montem in extremis Mauru vrm.u.6.c^. tani£efitumeffc:dequoPlinius mare i Ilud iddidumeflè,induftne s,a.i. ,.},. contendit: additque, in eius aduerfo Atlantidem inlulam litam elle, humilem tarnen & exiguam.nec admodü nobilem aut celebratam. Cap. XXIII. Quodmultifalfifimè iUud/latmnt, Jndos ex generen Judnomm defiuxijfe. O N G E autem diuerfa per Adantidem quaercnda via eft qua Indianiin hunc nouum orbem pcrtigerint. Aueuranturitaq; nonnuUi.huiusfemits indicium apiid Efdram reperiri:in cuius lib.4. h«c tere verba le- gutur: Tuautem vidiftieum colligentem ad fealiam „ S63n=s=^ 5iultitudinempacificam5H«funtdecemtribus,qu? rantiux faase funt de terra fua in diebus Ofes Regis, quem capti- uuCduxf Salmanaffer Rex Affyriorum >.mcn&tranflatifuntinterramaliam. Ipfi autem fibidederuntcon- ,.miumhoc,vtderelinqueremmultimdinemgentium,&proficifce- " rentur in v terioremregionem,vbi nunquam hab.tauitgenus hu- ./rMnum:velibiobfemarelegitimafua,au*nonfuerantfer^ >, Sne fua.per imroitus autem anguftos flummisEuphratem.n- 4Snt.F;citenimeistuncaltiflimusfigna,&ftatmtvenasflumi- nis,vfqüequótranfirent. Per eam enim regioncmerat via multi iti- «:neSnni^vnius&dimidii:NamregioillavocaturArfareth. Tune »rnhabitauemmibivfqiinnoui(rimotemporc,&nuncitemm,cum « Serint venire.iterum altiffimus ftatuet venas flummis , vt pof- » fmttranfire-Propterhscvidiftimultitudinemcumpace.^ H«c itaq ue Eflrje verba Indis aptare fatagunt, dicentes a Deo illos eoperdu<5toseffe,vbinunquam habitarit genus humanuni:& ter- ram illam.quamingreffifint.tantointeruallo diftantem effe.vtad famobtinê\mvnius&dimidiianniprofeaioneopusfueru:gen- tem4ue iUam natura pacificame(re.Hincindubitataconfeauentia obriLevolunt4ndosomninbdegenteIudaicaeffe,quodplen^^^^ ineticulofi&timidi,fuperftitiofique&acuti,acmendaceslint. His anneaunt.Indorum quoque halDitum veftefqueac&cies, ludxo. rZ^omniAbfimilese£ie.l?am&ipfosfimpbcitunica,&quadratQ pallioamiaos.aut nudis omninbped.busincedere.auifoleisleuu L fB E R T R I M V S, jfj bus,fiipernè tantum rcumd:i$,inambularc. lam verb,hancipf^m quoque Hebra^orum fuifle vediendi rationem modumque , tum ex ludaicis hiftoriis,tum ipfbrum quibufclam pigraentis, tabuüsque antiquis patere aiunt:exquibüs omnibus haud difficuker monftra- ripoüeautumant, maximameorumpartemhocmodo veftitam o- limfuifle. Samfbnem ipfum quoque olim, Indorum fimiliavefti- menta faltem popofci(re,tunicas nempe & fyndonem,hoc eft, vt Hifpani voGitant,Camilettam & iMantam^contendunt. Sedhascmihiomnia,conceptusanimi videntur merè puerilis & ' phantaftici:quae & ipfa tamen contra ipfbrum fententiam longe du- rius depugnat, quam yt ea quoquomodoftabilirepoffint.Primum enim fatis probè nouimusjudceos vfbs effe typis & literis. At his carentlndi.Iudsei auidèpecunias corraduntconquiruntque. Atlndi pecunixfummicontemptoresfuntJudasijCumfe noncircumcifbs videbant,circapra?putium,Hebr2eos fe aut ludasos haberi poffe aper- te inficias ibant. At Indorum praeputia in totumintegra funtjUec deifta fuperftitione quicquam compertum habcntietfi iïthiopes quidcm ocpopuli Orientales circumcifionem fibi adhibuerint. H^c iamergbinterfefecollata,quomodo & qua obfecró ratione plenè intelligi queunt? Qui amabofi t, vt,cum ludaei de origine & antiqüi- tate fua tantoperè gIorientur,&candem in altero quoqueorbef^- dulbafleruentdefcriptamcontinuatamque, fbli hi in India degen- tesfuigenerisjceremoniarumque & Meiliae&Iudaiöni.tamturpi- tcroblitifuerint, Quod vero deinde dicüturtimidijfiiperftitiofijingeniofi & men- daces efTe : ad id prima hsec refponfio datur , non omnes promifcuè barbaros ea ingenii malitia efierfed maximam eorum partem ab his naeuis intimè abhorrere. Nationes quoque qusedam Indorum fupra modum audaces confidentes fimtrali^ contra fègnes, pauid^que. Gentes verb omnes in vniuerfum fuperftitionibus femperdeditae indulgentesque fuerunt.Simplicibus autem veflimentis ideo vtun- tur,quqdad farciendaeaoperaeinduftriaeque minimum adhibent: & firnilia his non folis quidem ludaeis , verum omnibus abfolutè hominibus primo vfitatafuerunt. HiftoriaverbexEfciracitata,fiquidemapocrjphis librisquid cre- di par eft,fcntcntiam eorum potius deftruit,qua erigit. Decem enim tribus ilkideógentium multitudinem fugiffedicuntur^vt fuis cere- moniis puriorecultu fluderepoflent. Hi veroldololatricas fuperfli- tiones amplexi funt. Ipfi vero noftri aduerfariivideant,quomodo Euphratisoftia ad nouum hunc orbem aditum fecerint: & an per cadem Indis olim iterum remeandum fit, ficut in allegatis verbis va- ticinio praedidum eft. Tandem, quispopulum illum quaefopacificum didurusfit,qui tarnen affiduis diüenfionibus,bellisq5 continuis fefè nunquam non F 3 pro- 4.S "DE NATVRA NOri ORBIS proterere cclTauit ? Ex quibus haud inconuenienter elicitur , Efdra^ apocryphumEuphratem,Platonis de Atlante fabulis nugisque ni- hilófeliciusöc dirediushominesinnouum orbemdeducerepoiTe- Cap* XXIV. Cur primajndomm origo eert O ^induhitato JcirinonpoJ^it* Vlt b autem promppus eft ac faeiliusiiscon tradia cercquseabahisde Indorum origine in medium af- ' feruntur,quamproprio Marte indubiumquiddam &conftans aflerere. Nam cum literarum vfumhidi non habeant,nec maiorum ruorum,qui fuerintjtata öcimmotadocumentaoftenderepoffintiapudno- ftros denique fcriptores quoque de nouo ifto orbe vfque adeo nihil icriptum extet,vt pro certo nonnulli affirmare aufi f uerint,ne homi- nes ibi quidemelFcnec ibivel terram vclcdum vfpiam extareite- meritatis certè is haud leuis accufandus veniret,quiconftansquid- dam & inambiguum de primis noui orbis habitatoribus prodere fi- bi prsefumeret.tx iis autem, quae fuperius commemorauimus,mul- tb probabilius fiet , homines initiis primis numero rariore quafi fparfim in huncorbem deueniflejterraequefecundumruaextrema duendam connexum, occafione huius rei dediïfe quam maximam: turn principia prima nauigationes quoqs fecutas effe, quibus nume- ro vberiorein ealoca homines tandem tranfuedi fuerint. Sed&naufragiainfigniafadaalicubijiuiusreicaufaefrepoflunt, Itavtvtrumqjhorumadoccupationem noui orbis concurrerepo- tuiffe , haud abfurdum videatur. Cum enim illic infinitae maximae- que regiones , adeoque innumeri popuh reperiantur: illarum vnam Socaliam aliotempore inuentam occupatamque fuifle, haud in- conuenienter ftatui poteft. Vicinitastamenlocorurn,&extremita- tumcoh2erentia de Indorum origine omnium certiffimèatteftan- tur, quo nimirum modo viaque illó pertranfierint. Quod ipfum maxiini apüd me momenti eft,vt adducar credere, nouum huncor-* bem haud a multis retro annorum millibus habitatum fuiffe , pri- mofq ue eius incolas feris & agreftibus potius hominibus,quam po- hticis & manfuetis fimiles extitiffaCaufam autem huiuseoru tranfl migrationishaftcfuiffcquodaut de terra natiua ruaaberrarint,aut fedes nouas quserere cöaaii fuerintrquodq, cü illas attigiffent,paula- tim eafdem excolere caeperint,Solius nature du6tui,cuius tamen lux in ipfisnonnihil quoque obfcurata fuerit,parentes,gentilefque patrise (use mores quadamtenus retinentes. Et licet fortalïis exculta* probeqjmorataRepublica illuc quoqsvenerint,avero tamen haud abfonum eft,potuifle eos diutuxnitate temporis, ac hominumde:^ luetu- L I B E R "F R I M F S. ^7 deïiietudine plerorumquc rituum & patrix ftatutorum obliuifci. Clariuscnim eft,quam vt demon ilrari debeat teftibus adduóbis,iii ipla quoqueltaliaHifpaniaquetam agreftesferofqjhominesreperi- n, qui pr2Etei:faciem formamque exterioremhumani nihil omni- nb habeant. Sic ergo fiicccflii temporom fieri potuit, vt apud eos tOr talis tandem barbarifinus &plena feritas inundarit. Cap. XXV, Q^id de origine Jkaipjijnditradant, ViD deprimordiisgentis {\xx ipfi Indi /èntiant piro* dantqucfcirequidem haud eft admodum operaspre- tium.Nam liiapotius illi fomnia quam veram hifto- riam narrare videntur. De magno quidem diluuio quodam, in his terris, fama publica fertur. An veró id vniuerfalis ille cataclyfhius,quo vniuerfus orbis,te-. ftante facra Scriptura inundatus eft,fuerit,an verb alius priuatim has {altem regiones gentesque attigerit, fitis clarè non patet. Et quidem ingentis cuiufdam inundationis faótae exprefTa qusedam veftigia do(!liores obfèruant. Ego verb itaarbitror,apud iftos barbaros anti^ quiflimaeiUius Noëticae inundationis nulla vfqua veftigia apparere,, (edidpotiusdiluuiumefTcde quo Platoteftatur,quodpoëtaeDci|^ calioneum appellarunt. Indi quidem fatentur, diluuio ifto magno vniuerfiim genus Iiu-. mahurn extindum fuiflTe. Comminifcutur etiam quidam, ex vafta lacuinticacaolim prodiiflè quendam Viracocham, qui (èdem fibi xn Tiganace elegcrit, quo loco antiquiflimorum (Scpraeftantilïimo- rum iedificiorum quaedamadhuchodiè rudera vifumur. Hincau- temporrbillumin regionem Cufco pertendiffe, vbi genus huma- numlatius propagare casperit. In eodemlacuInfulamqviQqjquan- dam commonftrant , vbi Solem conditum efle affirmant: quo loco manifeftum eft , illam ob caufam eos plurimo profufo fanguine tum ouium , turn hominum madat-orum fuperftirionis ergb li- tafle. Nonnulli ex antro quodam per feneftram.ièx aut nefcio quot Iiomines aSole exclufos profiliilie , qui genus humanum fererc inceperint,nugantur. Vnde locumvelhodieficdidum, ócPacari- tambo vocatumeffeteftantur. Quin êt communis opinioex hoe inualuit , Tambos ante caiteros omnes homines extitifTe , & ab illis poftea Mangacapa,primum gentis Ingarum autorem defcen- diffê. Exduabushifce principibusfamiliis fècundum illos orti funt HanandcCufca&Brincufoque. Narrant porrb, higarum Reges, cumcaeterashuiusorbis gentes bellis infeftarent,hanc fu^ expedi- tionis vnicam&palmariam caufim afferuiflejquodsequum effet, mortales in vniuerfiim omnes fibi fubiici aut fubiugari, vt ex quo- rum "DE NAT, NOri ORB. LIB, l rum familia patriaque omnes orti effent^quibufque vera & genuiri^ relisioaDeopatefaaravigeret. y -i ir • -u Sed quid iftis,longè petitis fabulamentis,ad rem nihil tacientibus, opus erf > Dodiquidem literarum monumentis fcriptum relique- runtjndos vltra annorum 400. memoriam non habcre. vltra quod tempus quicquid ficeos omninbignorare. ld quod nemimvideri mirum poteft/i cogitet,illos literarum vfu omnmo caruifle.Quibus hacdecaufaquoque^quod geftorum fuorum nullas hiftoriascon- diderintmeritbdonandum eft. Et tarnen idmeritonobis admiran- dum eft , quod Quipocamaiorum fupputationeni tam ledulodiii- eenterqueadhxcvfque tempora noftra memoriaruaretmuerunt, Cum aliquando diu auideque percontatus effem , an Barbari ilti de primis fuis autoribus ratoribufqs quicquam fcirentiad rem quod facèret nihil infisne refponderunt mihixredideruntque Ie inhilce terrisnatos&educatoseffe.nififide Catholica reuocarentur, vtdi- cerent,exvnofemine genus humanum vmuerfum defluxiüe, ordi- nante&difponenteitaDeo. Authorum quidam haud ignobilesex caufisnonleuibus perfoafum habent,Barbaros multislecuhs regi- bus omninó caruiffe, nee vUam probè ciuiliterque inftitutam Rem- pubLhabuiffe, fed confuse promifcuoqs congreffii cohabitaffe , non fecus ac hodiè Floridiani,& Brafilienles, Chinguanique,&popuh ïndorum alii quoque,qui nullis certis regibus gubernantur,led pro- utbelli pacisque ratio pofcerevidetur,in momento citraquevn^^ de iberationem Ducem fibi eligunt,& i ludomne,quodlibidinis T)etulanti^queftimulusruadet,bonum falutareque arbitrantur.Po- iteioribusautemfeeulis virimagnanimi&robuftiper tyranmdem ipfis imperare cxperut,non fecus ac olmi Nimrod: qui tandem pau- latimitacrercentesauai4ue,huiurmodiquandamRempubb tuerunt, qualem noftrates apud Peruanos & Mexicanos oftenderut: qüietfi&ipriBarbarieffent,caeterorum tarnen Indoriam feritatem confurionem4uebrutalemoppidbdeteftatirunt.Sicergogentehac exBarbarispotiffimumhominibusprimumferfimcontluxil. ; fe,genurque fuum deinceps ita m immenfum protu« lifle&liafle,mento con- dudimus. L 1 B R I t R I M I Fik X DE ^9 ÜE NO VI O R BIS NA. TVRA ET RATIONE, LIBER SEC VND VS. Cap. 1. 5Df natPtrd circuü AqtiinoBialü traSiandum ejfe deinceps. V M noui orbis pats maxima fiib media caeli regione ) quam veteres ardêtiffi mam, & ob id inhabitabilem ftatuerunt , fita fit : plurimum fanè refert, ad naturam morefq. Indorum pe- nitius nofcendoSjde iftius Zonse conditione & qualitate,traétationem paulb exa<5biorem inftitui. Nee enim illorum {ententia,qui noti- tiam rerum Indicarum a cógnitione aequino- étialisfcu meridionalis circuli dependere arbitrantur,o(citanterte- mnenda eft. Quicquid enim nouus hic orbis a prifco diuerfiim ha- betjid omne a vi & qualitate circuli aequinoc5tialis illi profluit. Regio vcrb illa omnis, quae duobus {blftitialious circulis includitur ad me- diamlineamjceu amu{fim®ulam,in qua Sol pofitusvbicunqj terrarum dies noótibus fimiles facit, cenfènda & seftimada eft. In his autemtammira & varia eft diuerfitas,vtillius confideratio homi- nem ad indagandas caufas veras êcpropinquas, promptiffimè fufci- tet& erisatadqj fit multb facilius ex certis &demonftrabilibus con- clufionibus quibufdam , quam ex illis, quaedehis vetusPhilofophia tradidit. Cap. II. Curveteres^hilofiphiZmam torridam inhabuabilem Am ergbvtaprimordiis noftram difputationemde- ducamusjomnibus in confefTo eft, turn demum ter- ram incalefcercjcum Sol ei propinquior fit. Cum verb Iongiusrecedit,eandem iterum fi:igefcere. Et haeca vicifiitudinibusdiei noótifquctum seftatis öc hjemispcrïpicuèdocentur. Quó enim Sol terr^evi. G cinior fo T)E NJrVRA-NOVI ORBIS ciniot cft eo direffiuS tódii eius impingentes,terram vruntld « me- diadies, ficcuiuflibetannisftaseuidentcrcommonttrant. Hinciam Icsicima concludendi rationcextruitur, c[uod,quodi- ftantius regio quslibctkSoüs conucrfione receflit, eo naturafna- diorfit. Si? terras verfus aquilonemfuas,omniumgelidiffimasellc cornperimus:curnecoritr^,Zodiacopropiores hacratione eaUdio^ rcs fciantur. Hoe itaque ordine iEthiopia.Arabiam & Africam.Atn- ca Bsethicam, B«thica,Caftellam & Arragoniam,& haebin* itcrum Cantabriam&Galliamardorefüperant. Haciamferuata Methodo.neceffano confequitur.csctcras pro- uincias,fub conuerfioneSoUs reaadecuinbcntes,&ems radiis di- reaisiliuftratas.abfiaslongècahdiorcs & sftuafioreseffc. H. ra diisSolis nonnulliquoqueaddunccauramacccflbnamhancquod intratropicos duos cxlum velocius & citatius , luxta polos ver^ aSs Lueatur: vt tota .Ik regio qux fub Zodiaco cft propta vicini Solis refta defluentes radios , & velociffimam cacli conuef, fionem.&affiduo&grauiffimèexuratur. Et quidem hoe ifto mo- do omnia fieri.tum fenfus iudicio,tutn rationum documentis euin- OuTd^^erb iam de Gccitate & humiditate dicemus j Idem ccrtè, au^de qualitatibusprioribus. Euidens etenim eft, SoLs acceffum ficcare recelTum vcrbliumeaarc. Sed & in tcmporibus anni, humi- ditaterii cum frigiditate,caliditatem cum ficcitate concurrere no- tumeft. Etficut noxdie frigidior eft,ita quoque humidior:&ite- ruiii,ficutdiescalidiornoaeataficdorquoque.Hyemsfngidiffinia &pkrumquepluuiisminanseft.cum SollongiusabfccflTt^ iEftas veri) , Sole vicinius appropinquante,tunicahda,tum ficcacft. Ouo criirncopiofior&iiiKiifiorigniseft,eoplus coquit calefacit,ficcat. Qua; Ariftoteles&cïEteri Philofophi expendentcs Zon«media=ar- doremmtenfiirimuinaflignarunt,eamqueaeftuofiffimam,flagran- ti(rimam,aridifsimamquecffe,rcriptismandarunt.Exquibuspprro refto aporemate cóficitur,quod illic nee vnda^necpafcua qusn.ncc pro hominibus idonea habitacula condi cxtruiq; queant. Cap. IJl Zonamtorridamcontraveterumopmonemadniodum 'vdam^humeBameffe. Ts I verbhaacnus difta fingula indubitatamvcri- tatis fpeciem habere vidcantur : nihilominus tarnen quod ex illis concluditur, falfum eft. Zona enim, quam torridam vocant, reuera mhabitantibus ho- rninibus exculta eft:quampol nos,habitationicom-_ modiffitnaeflclongo temporeexpcrti iumus.Cum autem LtBEkSEcrNDFS. j, autem cx vero falfum nihil extmi poflit : pedem omninb referrc , ve If igia trita repetcre, diligcnter4ue inqüirere debemus, vbinam loco- rum extra veritatisreótamfemi tam exorbitauerimus. Idcircb pri mum,quae rei ipfius ventas, experientia certè patefada ,fit , indicabi- mus. Deinde (quoddifficiliuserit) cauras,exintimis Philofophix penetralibüsedua:as,explanareconabimur. >M.^f - ^ Pnncipio autemcertum ratumque videbatür, quód,qub tei% rae viGinorfit,eoillificatas maior inducatur. Ethocinterprioraaf- (umptum erat vltimum: quod tamê ambiguum & falfumk. Nam vel m ipfa Zona torrida nijlis vnquam temporlbus,frequentiori- bus imbnbus aer horridus eft,quam tum fecundum anni rationem Sólilliviciniffimuseft. Hocetfiquidem didu credituqs mirum ali quibus videaturxitra contradiaionem tamen omhem veriffimum cft, totam Zonam Tropicis inclufam eo faltem anni tempore amse. niflimam efle/i Sol ab illa longiffimè abfit. Sic & econtra , nulla an ni parte imbres niuefque frequentiores copiofiorefque deruunt quam fi Sol vicinius adfit. ld quod illis , qui nouum hunc orbem non nouerunt, impollibile citra dubium videbitur. Sed &illis res haec noua auditu erit , qui quidem terras has triuerunt, fed tamen ita euenire non animaduerterunt. Quorum tamen vtri que experientia infallibili contra vociferante , vcritati facilè ceflii nïimt. J'rouinckPeru,quasverruspoIumAntaraicumiltaeft,Söllon. gius tuncabeft cum Europaevicinioreft. IdmenfibusMaioJunio, iulio,öcAugu{to,vbi Cancri Tropicum attingit.accidit. Iflis ve- ro menübus caelum ilIic tam clarum fercnumque vifitur, vt fpe tantes fatis mirari nequeaiit. Tum temporis nee imbres cadun t , neclparaunturniuessfluminaimmihuüntur: eorumquenonnulla pemtus ficcantur. Procedente veró pauló poft anno, fi Sol ad Capri- corni Tropicum diuertit, tune & niuium imbriumque vis inundat & euminaaugefcunt. Viciftim,Sole verticem noftrum reda tenen- te, & ex Capricornoegrediente,tum seftus fiuntvalidiffimi iqHod alanuario ad medium vfque Martium euenit. Nee quifquam eft qui perpetuo iftiufmodi in liis terris contingere ignoret Jn ter' ris autem , vltra ^quinodionalem fitis , polÜmque ardicum fpe. ótantibüs , plane contranum experimur, fed per caufam tamen candem contingens. Nam fiüe Panamam & finitimum illi o rnnem traa:um,fiuenouamHirpaniam,fiueInrulas Cubam, Hi. lpanicam,Iamaicam & fanarüm loannem fpeaes5ck^^^ per- fpicies , ibrab initio Nouembris , vfque in Aprilem cselum fem perpacatiffimumferemffimumqueefrcquodSolapudhuncTro picum ab iis locis fe maxime difiungat. Econtra verb , horribi ks tum nimbi tum imbres a lunii principio vfque in Septem- brcm iiunt, quod radii folares. eo tempore vigentes, obliquè mi- G 2 nus. laasintelligetepotui.btlicetaucuDiiüi»c motareanedafunt,nernp^^^^^^ anurvSom^^ Caf);.IV. Extrarropicoshumiditatüdimdantia^^ potipmumficri : cuius contrarmmfit m Lom torrida. ^ Xtb. A tropicosautemcontrarium accidit. Nam& §1 imbres &Fri2ora,5eftur4ue&ficatas plemmqicon- t ftum eft:nec fecus habet etiam in hoe nouo orbe. Re- lidteftaturcomprimisChyle qusetfivltraSo fc^ ^Ig^SrtW lum Capricorni totidem cum Hifpamagradibus al. IS^^W^enlafdeL & seftans&hyemis leges habet, hoe vno talitalit,attamcncdiu<.i ^ dmeifafint. Po- mem t^auncaD flp r ^^j^ conucrfim codem "^f n^nfeuTacbEuropa fit. Hinc fit, vtChyle regio, tum tru(aibus,tum non , . ■ jntimam iEthiopiam cufpi- Bon^fpciexpor- SSta&anxiad.fpmntesveteres,n.hitamencert.fo tam multaocanxia ... f ijgm regione , circa Aprilem,SoIe „,,.runt,caufa fuit. f'^X^ increbefcere incipiunt, qui . c Ifpn, m TroDicum ritas,profusè irrigant, cafdemque cxunda- cas,ad alterum irop^uni lil ,P AmericaParipuay auuiuseft,qui LITER S e C V N D V S. ts fluat5 adcb , vt homines fuas fedcs aut habitacula dcfèrere , eoqs terni- jjgris dccurfiiiii.lintribttS fc continere omninb cogan,tur. >dxdü v>ap. V. quAhyemü^fiatü^ratio'vetfuppmatw^^^ R>E D I c T O modo ver calore & ficcitate, hyems au- tem frigore & humiditate , in duabus illis regionibus fimiles-.InZona autem torrida diffimiles funt. Im- „ bres cnim multb frequenciores fub aeftatem cadunt: I &cum frigore (ita voco calorem teperatum) glifcit «^^^^^K^J ferenitas-Ex quibusconrequitur,in Europa hjemein imbribus & rigore fqualidam , & viciffim aeftatem calorc & ficcitate ktiorem efle. Vnde quoque communi more loquendi tempus im- briferum hyemem 5 ficcum verb aridumque xftatem appellare luq- uerunt.Sedfalluntur.Praetenduntetenim,inmontanisPeruenfibus ab Apriliin Septembremdurarever,quod eo temporis decurfu pau- ciimbrespluui^que aerem turbent,&optatapIerumque feremtas ficHyemem verb a Scptembri in Aprilem definiunt , quod frequen- tes iinbres in illa cadant. Sic ergo ftatuunt,in montanis Peruenfibus «ftatemtuiKeffccuminHifpania nee aeftas nee hyems fit. AtfiSoI nobis vicinilfimus , reda fupra vertice confti tutus fit , tum mediam hyemem cffe credunt,quod imbres copiofiflimi fint. Hoe quidem, ctfi ridiculum: attamen nimis vulgatum eft. iEquè enim ac dies np^ aefque folis in noftro hemifphserio tum acceffu tum receffu defini- untur,nimirum fecundum primi mobilis motum ; fic necefiario quoque,tum hycms,tum ^ftas definientur ex folis vicinia vel diftan- tia,fecundum circumuolutionem annuam, foli propriam &genui- nam. Sic reuera hyems eft, cumlongius Sol recefiit:& reuera aeftas* cum nobis iterum vicinus fit. Sed & aeftus & frigus quoque folis ac- ceflumdifceflumqjde neceflitate comitantuLHumiditastamenóc ficcitashaudaequènecelfarib. Exquibus omnibus iameuidentifïj^ mum cuiuis eft, hyemem apud nos Americanos(quodpracterópi- nionemvulgatam eft) leniftimam ^iktiflimam, a^ftatem autem pluuiofiflimam: nee vt vulgus putat , hyemem nonihil cahdiorem, ver verb frigidiufculum efle. Pari quoque errore hyemem monta- namamaritima inPeruenfihac prouincia dilfeparantjdum aiunt: in humiliore hac & maritima ora hyemem vigerc,cum in montana vereft,mcnfibus nempe ApriliiMaio,Iunio,Iulio,& Augufto,ideo, quod montana illaomnis regio tum temporis ferenis folibuscol- fiiftretur.cum tamen iifdem menfibus , loca maritima denfis & ob. fcuris ingruentibus nebulis frequentiflimè offufcentur. ^ Hyemis verb jseftatifque rationem a folis acceffu receiTuque de- G 3^^ finiri, ^4- "DE NATVRA NOVI ORBIS iiniri , nobis (citu omninb opüs eft'.quse cum eodem f empöre irt tahacproumdafiant , non eftcur alibi hyèmem , alibi ver effeatbi- trentur. Sed de verbis nobis hulla litigatio {ufcipitur. Nomina illi fuo libitu imponant adimantque,tum&2eftiua hybernaque tem- pora a fèrenitate potius & lenitate quam calore definiant : dummo- do, quaeipfa rerum veritas fit, certb compertüm öcexploratü coftet* Cap. VI. Zona torrida turn aqm turn pafcuomm abundantidfn effè^ qüicquid reclamet aAriftoteles, O N A quidem torrida ita humida eft , vt viuis coptó* I (iflimifquefcaturigiriibus traébuscaeteros plero^ue I longè exuperet. Ea hic löca excipio , quae aut labulofa I omninb, autpenitus defèrtofolo exufta fiint : quod ^1 in cseterisquoquemundi regioiiibus fimiliter expe* rimur.De cselems quidem aquae abundatia , vt de im- bribus, de niuibus , de pruinis,in Peru frequentibus, fatis nobis in fii- perioribus didrum eft. De terrenis verb , vtfiintlacus, fontes, fluuiij paludefque,had:enus nihil commemorauimus» At enimuerb, cürrt inferiores aquae fiiperioribus plerum(^uecoaEftimentur,resintelle^ élu haud ita difficilis erit. Viuarum ergo icatcbrarum tam numero* ia frequcnfque foboles in his terris eft , vt ne in vlla quidem vniuerfi órbisparteaut plures autlatiores fluuiireperiantur:nufquampalu- ftriumlocorurnmaiormoleftia fit. Locafiquidêin America quam plurimalatadiffufaque propter obftantem aquarum copiam nabi- tari non poftunt. Fluminaenim,imbibitis frequentiffimisseftiuis imbribusturgefcentia,cxundantiaque,omniaquoquo verfilm ope- riunt. ldem&limofaepaludesfacientes,incau{a fiint,vtnetutum quidem in quamplurimis locis veftigium ponereliceat.Hincfit,vt, quiingentis fluminis Paraguay (de eo fiipra quiddiximus) accolac funtjfi annuum eius incremetum prseièntiunt , in lintres fcapha^- fiias fereciperecogantur,in quibus,fiiccenfis pro vfibus neceflariis^^ ignibus , tribus ferè menfibus integris fèfè continent. Fluuio decre- lcente,& in alueum (e recolligcnte,ad vda fiia & cgenofii habitacula yiguayma- j-gjeuf. Fluminis liuius tantanobilitaseft&magnitudo,vt velcum Nilo,Gangéve, aut Euphrate collatum , ea coniunda omnia longè exuperet. Ma. Quid autem deüumine M^gdaieri5e,iurè Magtió Vöcato, Scintra- S.MarthaeCarthaginifque portüm in marefè exonerante,dicam? A quo cum adftadia 120. adhuc abefTemus inalto mari,difcrimen fluuialis vndse, a maritima nondum euidtae aut cum eo commixtsej ftadiis circiter (5o.exad:è interftinximus:quod nobis haüdleüiadfni-^^ rationi fuerat. Scd depraéfighi hocflüüiö filefcejites,hoc locpE NaTVRA NOVI ORBIS humores quoquc vndecunqueproliciat, fegteget , & in halitum diC- fipet.Cui deinde accedit etiam dierum longitudo.Intra iplosecon- tratropicos . feuin ZonatorridaSolipfe velabfensquidemtantset- ficaci*eft,quantaeeftinlocisaliis prsfens.Vnde etiam tune eadem ratione ficcitas fit. Solis veró radii fire diuerfae funt , qui propterea perfaepè confuetum anni temporum or- dinem immutant. Et cum vbiuis locorum pro diuerforum planeta- lum &afpe6t:uum ratione infignes mutationesfiant,nemo nos bo- no iure reprehendere poterit , fi in noftris de aequinoótiaU habitudi- neob{èruationibus,{imilem quoque rationem praetendamus.lllud autem,quodcomprehenftim eft,veritatem perpetuam habet , quod intra tropicos exiftens Zonamultb humidior lit, 6c quod tum ma- xime humiditas exuberct,fi Sol ei viciniffimus eft. Zonam torn dam nonexcej^iuè^veruni mode f at è calidaimtjft^' Ac TE N V s de !2onae torridae pafliüis qualitatibus, iv ficcitatenimirum óc humiditatê difteruimus. lain f porrb de aótiuis quoque, calore & frigore nonnihil ^ dicendum eft. Eam autem in extremisgradibus tum calidamtum ficcamaveteribus definitam fuifle,in diiputationis initio attigimus. Nos contra aperte profitehiuf , 2équinö(^ialem quidem humidum calidumi efies fed H 2 calo^ eo "DE N ATV RA MOV I ORBIS ealorem tarnen maxima ex parte tcmperatum obtinere ld quod im- poflibiledici poffitanonexperto. Ego,cuminIndiampnmumna- uigarem, Philofophicisplacitisitaedod:us antea, metuebam,yt,fi aequinoétiale lineam traieGiirem,Giusintolerabilcmardoremfiifti- iiere pofTem. Sed breui mihi contrarium experiri licuit/ka cnim me frigora concutiebant,vt qua^rendis non cfFugiendis fblis radüs mihi rigenti opus efTet. Et hoe patiebar turn , cum Sol in media Hnea (eu' Anete decurreret,men{cMarcio. Hinc ergo omnem Philofophiaj Ariftotelicae de Meteoris doótrinam exploderc mihi occafio fuit : cum praeter me, comités quoque cxpenentiores noftros frigus in-; tenfumvrereteoloco &:rempore,quibus fècundum Philofophio- pinionem {ummus ardor,fumma flagrantiaglifceret. Ita verb res habet: Nulla in vniuerfo orbe terra temperatior,nulla deleóbabilior aut clementior regione eft aequmoótiali. Quse tamen & ipfa diuerfa eft,nec vbique fibi perpctub fimilis. Hoe enim loco, ceu in (iii me- diojterra vane , non fecus acapudnos, temperataeliialibi mireirigi- da&rigida, vt apudPotofien(es. Alicubi ardentiflima eft, vt apud jïthiopas,Brafihanos,&:Maluchianos. Quaeomniafiquisdiligen- ter accurateque expendit , longè aUam quam folis radiosj caloris fri- gorifquecaufamqu^rerecogitiir. Manifeftum fiqiiidem eft quod codem anni tempore perfepè in locis nonnullis, fublongitudinis codem gradu fitis,fummus ardor aeftufque {èntiatur,in aliiscalor temperatus fit,in aliis iterum frigoris nulla remiftio fperetur. Atlan-, tidem fiiam quidem,quam Critias tantoperèdepr2edicat,Plato vltra Tropicum exporrigi tradit, additque,eam quibufdam anni tempo- ribus foli üibiacere : 6c tamen nihilominus , eam felicem , tempera- tam,&: rerum omnium feraciftimampronunciat. Plinius ait,Ta- probanam fiib Hneaa^quinoétiali fitam eftè,vt reuera eft:& tamen iüxta illam non folum opulentiflimam & feraciflimamyvcrüm ct- iam tum hominibus tum pecoribus pleniffimam cftè (ubiungit. Ex quibus apparetjVeteres, etii quidem vulgatam illam deftimmo Zo- nae torridac ardoreièntentiam animo aluerint 5 fècum tarnen ipfis contrariobello f2epedepugnafle,& contraria attuhflcxumcertè re- tro colleótacogitatione, Zonam illam habitationi hominum non effe incommodam,facilè concludefc potuiflènt. Haec res , eximio quidem Cofinographo Ptolcm3co,nonnullis a- liis fanioribus Philofbphis , ipfique Auicennac aliquatenus quafi pet fömniüm in mentem vcnit.Nam li terarum monumcntispoft iè reliqueruntjfub acrquatore habitationcmlongc iuauiffimam eflc. L I B E R SECVNDKS, ét Cap. X. iN^ümm Zona torridA-caliditatem partim fiequentia im* briumipart'm dierum Aftiuarumbreuit at ^ attemferaru A M ergb,haec ita fc habercncmo dubitatrmaximè ab orbenouo toties 6c a tam multisperagrato. Verunta^ mennaturaeprouidaeordinationeita coftitutum eft,^ vtquantó incredibilius quoduis,hominum experi- entia praeter vulgarem opinationcm patefacit, tantb maior cupido in hobis fufcitandarum caufarum iÜa- rum oriatur. Nam fckc omnes defideramusjcur quaedam regio,qu^e folem fibi oppofitum in propinquohabct,nonfeltcmfepiustem- perata, verüm & nonnunquam tota frigida fèntiatur. Zonx qui- dem torridae conditio duas plemmque caufas habet,propter quas inacftimabilis eius ardor admodum temperetur. De prima iam di- d:umcft,nimiru,quia magnaexpartcpluuiofa eftJam verb omnes invniuerfumimbresrefrjgerarejcumaquanatura fua frigida fit/a- cile crcdi potcft. Et licet ipfa quoqu^ aqua/i cx trinfecus vis ignea ap- pellat jincalefcat : nullo tarnen dubio eadem immenfum ardorem,a Solis ftagrantifïimis radiis indudum , refrigerat aut extinguit. ld omncsterr^ficcae&aridae,cuiufoiodi intcridr eft Arabia,qu3eafb- libus aeftuofi ffimis & ardentiïfimis ideo qu afi torretur,quia illorum yisigneanuUisimbribusalterniscorrigitur, docent. Ideonubes et- iam vrentis fblis feruorcm arcent; & imbres cx nubibus prognati, turn aërem,tum terram abundè humedant refrigerantque. Imbres cnimetfi quidemcalididelabantur,nihilominüs tamé pota eadem aqua, tum fitim tum ardorem extinguit, cuius rei experimentum noftrates aliquoties in magna vnd^e inopia fecerunt haud friuolum. Sic ergo tum rationibus tum experientia confentienltc conftitutum fit,pluuiasardorisaeftu{que mitigandi manifeftam vim habere. Et mm fupra euicerimus,torridam regionem prx ca^teris pluuiofam cfre,iuftacau6eft,curopincmur,inillisnonleucm temperandi fer. uaris cauiam vimque coUocatam eflè. Sed vt ad caufam fccundam quoq? progrediamur , fciendum eft, eam ita compofitam cffe, vt ad quaeftionisprasfèntis difficultatem explan^ndkm non parum fadurafit. Quam vt paucis includam, dicOjiïquiinodialem fbles quidem ardentiflimos perpeti,fcd feruo- res tarnen efTebreuiffimos. Exquo fit,vt,cumdiurni calpris tem- pora minora aut brcuiora fint, non vfque adebexurant öcmflam- mcnt. Scdcurtiorhascöcobfcurior fentcntia longius dducenda,& clariu^xplicanda c/l. ' 0Wde rebus Sphaericis tradunt, vcrc redcque doccnt,quando eft H 3 obU- 6z mEN^rVRANOKIGiB^BlS ^ obliquior Zodiaci afcenfus in noftro Hemifph^rio, dies noftcsque fniqualiores fier. : Etviciirim.fph^sram redtam tempora facere^- quaLnacdecaufaomnis ha:cTrop.asmcluja ^^f^^'^^^J'^ Soaifquein^qualitates patitur. Quód quidem tanto ce msfat, quantSillaAquatonprop.orea. Idnosh cagerites mdubitato^^^^ corriperimus.NamQuitenres,linesoinniurnvicimflirni,Éotoaii» 3rurnóaium^r.etanuUumqmdemd mriiinenfesauterii,fubpraduferM«odecimOa|cm^ bri &Ianuariodies nodibus vna hora longiores hsbent. In Culco Lentes&PotofliJongitudinem&breuitateindiemm^ ualum,tuin brumaliutn.exquifite mtcrnofeere poff"«- vem quiextratropicosconfedefum.dierurnloii^emaiorernceM lcdiffiriiilitudmemcxperiuntur.Qu.,quóalmcaa:qu.noa^^^^^^ ?unt longius , &ad polos prop.us conceflerpnt , eo P" «ftatem d es Kntlinmores.Hac quoquedecaufa.m Germania& Anghadies Soiigfproduaioresfunt.qu^invelinItahalutHifpan.a Xcer|boinniacurri& ex fundament.s Sph^cs itaconftent. &expertis''Yfusidernconfirmetquotidianus:illis aha q",oj fitio squè manifefta &certa addenda eft ,neinpe,quod ad omnia natur&eaacaufaefficiens,diuperfeueras,&operimcum £ïigione.qu.noaiaU (ubieaa^^es.^ res fint qukm in vUaaKa Zona:cum4uenox ip a, fuapte ^^^"^^W da&humida,dieisEquahsfit:ideo,fiexmequ.squ^ratj^rubtorr^^^ ZonS.rnontanti2ftusmcidant,quanti(cxemphc^^^^^^ ramenfibusIuUo&Augufto:hisequidcmpaucis refppniurus lim, Bjr£rotemporefoleshabereVgiores^ resEcontr^verbPeruenfisnoftraprouincia.nïftatemediadiesbr^. SSnoaesverblongiores,q/mB.thia.h^ umlongiffima vixhortscompletastredeeinihabeat. Apudillo^^^^^^^ tem dief horarumquindecim compktarumcft Itaque.etfMluod calorcmattinet,prSpterfohsvicinitatemns F^J^^^^f ipfi nos fohs diuturnitate ahquanto fiiperant. JEt ««e^^^J^^""* ignis diutius durans,grauius vrit.quam maior.flagras tempore brc- LSS^mèfik^kfrigida.i^vicontrarudmtmsmfii^^^^^^^ Has ersb veras & genuinas duasobferuationes.nempe de tornda pluuSfequcntibu\&dierum«ftiuaniinbremtatc,qmlan^^^^^^^ ^ cxTaaqle trutinat,ishaud dubio exiitimaturus eft, reerat4itorridA ZaïiA alias qmqtte prmatascaujas ^atque ex pjs Oceani vicinitatem primariam ejfc^. Y M anobishadenus dióta funt,ad temperatae Zo- nae torridae demonftrationem commiinia fuerunt, Sed non omnis tarnen regio , fub meridiano fita,vbi- que aequaliter tem perata eft , verüm omninb in locis aliquibus valdè calida,in aliis frigida {èntitur : vt non immeritb quisadniirari queat,Clima idem hoe loco fcruidum,illo frigidum, alio temperatum eiTe , idque tempore planè vno eodemque. Hinc itaque fümma neceffitate compeIiimur,vt praeter generales ha(!lenusallatascaufas,alias quoquepeculiarcs ad- ducamus, cur torrida plagahuiufrnodieuariationes6cdiuerfitates admittat. Et quidem pcnitius acGuratiufque rem iftam p ndtanti, caufae ferè tres euidentiores , & quarta obfcurior fèfè offeru nr. Inter notasautem turn Oceanum magnum, tumterrae fitum conditio- nemque, turn ventorum vim naturamquerefero.Praeterquas dein- de abditam quandam fecretamque regionum proprietatemj&pe- culiarem a caeli dominantis defuper moderatione vim efïïcaciamqs addendam cenfèo. Confiderandum autemeftexpendendumque, fiib Zona torrida non tantum Manomotapam 5 verum óc ipfüm pretiofi loannis regnü vi fblis aduri grauiter, vt omnes iftarum terra- rum incolas atro colore tindiexiftant: idem que in iis etiaminfulis, quas mare vbiqueiuftinet, fiericonfimiliter. Eiusgenerisfuntjnfu- \x S.Thomae,fiib linea media.Et Cabo de Verde:in quibus aequè ma- nifeftus ardor,homines atro colore inficit. Econtra autem fub ea- dem quoque linea inflilse & continens prouincia^ Peru, a Granata & Popaiana prouinciis , vfque ad Limas prouinciam fitae, temperatfe {unt,& nonnunquam frigidae, ita vt in illis homines colore albo na- fcantur. Tum & Brafilienfis prouincia, quae Oceanum Borealem fpedtat, valdè calida efliPeruana verb no{lra,quae & ipfa aequè fub eo- dem climate verfus Oceanum auftralem fi ta eft, tempera ta eft. His iam documentis gcncralibus, quinonacquiefcerepoteftjisfcrupu- lofius rem fècum ipfe euoluês iftius fummae diüerfitatis caufam fibi ipii accüratius fiib oculos deponat. Mare verbetfiquidefiianatura falftirW fi t , nihilo tam en minus reuera frigidum eft. Cuius rei caufa longiüs quidem minimè petenda eft,fed ex qualitate,omni aquae liatiua étgènuina,fimpliciter defiimenda venit. Ea autem gelida fri- gidaqué eff, rtemine dubitante. Radii verb fblares , ab aqua, quae & Suïda&tenuis eft,multb leuius,quam terreae materiae obieAu re- fringunturndquod adcalorisvel mtcnfionemvelremiftionemd^ monftraiiïdam plurimum facit. His & illud acccdit, qapd immenfa Oceani "DE NATVRA NOFl ORBIS Oceani profunditas obftet,qub minus illae acjuae vi 5c ardore folis probè incalelcant: velut id in minoribus fluminibus videre licet Eo- demq? modo , vt ab iniedto nitro (quod genus Ms eft)aqua oppidb refrigeratur:Sic marinam aquam refrigerationis poteftatem habere, cxperientia difcimus. Vnde bibuli , & ftrenui potatores, lagenas aut fcyphos {uos,aqua vino ve completosj ad maiorem frigiditatem illis conciliandam,in vndam marinam demergerc (iieuerunt. Ex quibus omnibus perlpicuè emicat, quod ad caloris vim reftin-v guendamfrigufqjinducendum Oceanus momenti plurimum ha- beat. Quod vel eo confirmatur vberius , quia llipra terra oi^ines ma- gis , quam fuper vndam meantes aeftuamus , rhodb cactera quoquc paria fint. Omnes etiam maritimae regiones mediterraneis turn temperatioreSjtum Iiabitatu fuauiorcs elFe fciuntur. Cum verb pars orbis noui maxima,etiam ipfi torridse fiibieóta , aut ad ipfiim Ocea- num fita fit,aut ab eo ad minimum humeótetur: omnimodbfta- tuendum eft, quod bencficio 6c operationc aquarum finitima o- mnia temperen tur & corrigantur. Cap. XII. ^erram,quoahiorjeófiigidiorem,eff€:^qmhmufiê reicaufajïté c ii cogitatione {èriore examinemus, asftum non modb fimilem ■> fèd omninb diÏÏimiiem inuenie- mus in terris,eadem diftantia tum mari vicinis, tum eidem amotis. Haecergb, qua ficrirationc putabi- mus ? Hac certè vnica,quoa terra deprefïior ad fblis calorem accipiendum aptior fit :elatior verb, pene- trantibus fiigoribus magis pateat. Et quis eft , qui ignoret , fiiprema motiumcacuminaprofundis vallibus multofifigidiora effe? Quod non ea {altem rationeeuenit,quia folis radii in cauis vallibus for- tius refringuntur,6chocpado ardorem maiorem inducunt,verum etiam quia aëris regio ipfa, quó altius fiipra terram afcendit,eo nuUo dubio frigidior fiat. Haecautem fè ita verè habere, planities campeftrium prouinciae CoUse 6c Popaian id hquido docent: quae {anè admodum fiigida {unt,6c nihilominus tamen praealtis vndiquaq? montibus circum- uallantur,folifque radiis magis fiibiiciuntur. Quod fi quilpiam fit, qui (cituriat caufam , cur planities prouinciae huiusPeru, mari vici- nae,calidae fint: 6c econtra,quae in montibus plana firn t, tan topere fi:igeant:nercio equidem an inuenturus aliam fit,quam quod plani- ties montana eIatior,illa verb humilioriaceat. Aëris porrbregionem mediam perfeótè frigidam cfTcid partim fumma L^^I3 E R S E C V N D r S. (ff fumma montium praealtorum cacurninajco vfqueporred^^ petuis tLimniuibus turn frigoribus rigentia , luculenter detnonftrat: partim id (|uoque Pliyficorum placita ftabiliunt, quod nimirum per antiperillarin terras frigidae,& elementi ignis feruorem,omne fri- gus in mediam aëris regionem quali cogatur & compellatur. Vnde a Pliilofophis etiam infima& fuprema aëris pars caloredefiniuntur, media veró frigore determinatur.. Quae, fi, vt videntur, verafuntjad temperiem Zonaetorridae ftabiliendam,liaudparummomêtihinc ^ nobisaccederepoteft.Pleraqüeenim Indiae terra montibuspraealtis cofpicuaeft,qm&ruaptcnatLirafrigent,ócvna,quaelibctvicinacori- tagione fua frigefaciunt. Hic niues iugi perpetuitate decumbunt: illic aquae maximo frigore cöngelatiE ftint: alibi pruinae crebraefre- munt:noririullibitaritoii tantusalgor&uitj Vtexeo campiomnes longè lat eqiie exufti , cernantur omnes herb^ quafi excodae fquali- dae fint:i mb ipfi turn homines, turn equi veótores proptér intenfum gelu perfaepè eorruant. Atque hoe , quod dixi, iri media torrida acci^ dit,eo grauius^quo Sol ei vicinior decurrit. At enimuerb cur móntana loca conuallibus frigidiorafint, id & antca explicui, 6chic nunc re(umo,quia nirnirum media aëris re- gio,inquam montespropiusafceiidunt,omniü frigidiffimaeft. Sed & hoe ipfum cur ita fit,addidi,quod videlicet regio aëris fuprema, jgneaeplag^feruoribus vicina,quicquid ({ecundum Ariftotelisfèn- tendam) fhgoris illic eft, a fe quafi dilpellat , & omne mutua reaótio- ne, quali vinculis quibujfdam in mediam aëris regionem deligat. Praetcr h^c fórfan quis curiofior porrb inftet,exquiratque,vndénam, cumaër fua natura & temperie calidus humidufque fit, regio me- dia huiufmodi frigus concipiat tandem ? Nam & irifernè aër cali- dus eit, & fupernè propterviciniam ignis flammeus. Vt id porius verum videatür, regionem infimam aëris , quia tum terras, tum a- quae elemenris frigidis vicina cfl:,omnino media algidiorem&fri- idiorê exiftere. Ad haec relponfurus ego , haud fateri erubefco, quod aeream non mediocriteriparumque abeft,quin eorumfententise aftipuler , qui Ariftotelicas illas Symbolas acdyfijmbolas quahtates defpicatui habent , eafque potius ingeniosè excogitatas nótafque, quamexipraexperientiaerutasarbitrantur. Quacaufaetiam aerem fua natura frigidum eüèjCenfent: idemquemultis fimul^ euidenti- bus documentis euincere conantur* . Nam, V t castera omittam , fi Sol flagrantiffimus eft in seftate , fla- beili vibratione ventulo fa(!^o,nos refrigerari omnino videmus. Sic illi concluduntjvoluntque nullum elementorum fi3anatura,praeter ignem ( qui iecundum Dionyfii fententiam rebus omnibus per- Dionyf. c. tf, mixtus eft) efle calidum. Id autem,fiue hoe, fiue illo modo fe habeat, '^' cdeji.me^, nee enim facilè nifi i n re certifiima explorarifiimaque Ariftotelis fen- "^"•^"^* tmtiae repugno) in hoe tarnen omnes conièntiunt ,&c idem longa I quoque a T>È NATFRA NOri ORBIS auoque cxperientia confirmatutn eft. regioncm illam aëris, hac no- Öra eucdiórem & alriorcm, admodum frigidam eflc : Vnde quoquc turn niues,tum grandines , turn pmins , & cxtera omnia intcniifli- mifrigoiisindidadefumimus. Cum itaauelonge maxima Zon» tomd3epars,exvnolatereab immenfovaftociue Oceano,abaltcra verb a fublimibus & altiffimis montibus contmgatunad foüs teN uorem Icnicndum & contempérandum duas praediftas caulas luth- £ere,mcritb nobis videri debet. - . • V ■* f - Zonam tqmdam frmpuè quoque beneficie 'uentomiru attemperari. O n m torrid» temperiesintercsteraquoquc finga- lari cuidam & gcniali vento , Icniffime perflanti, ac- cepta ferenda eft. Ita enim Sapientiflimus conditor finoulari beneuolentia hanc orbis partcm maximam £ms^ beauit.eique tanto ftudio confuluit , vt vbi folis , o- Ws^^^mnii perdentis & exurentis, vis eflèt maxima , ibi- dem venti alTiduo fpirarent frigidi, qulfua fuauitate GÜoris ex- cefTumad mediocritatem reducercnt. Ad fcopum quidem ven- tatis quidpiam illos dixiffe videri poflèt , qui Paradyfum Eden fub ipfum «quinodtialem coUoarunt , modo caufas quafdam apt^ & probabiles Cux opinioni attexuiffent. Ideo cnim hanc Zonam temperatam effe arbitrati funt,quod,qu* dierum no-ai"-"!!»; quaUtas eft, femorem nimioperè augen non facilepatiatur. His vero ^ii multbprobabilioribusrationibus contradixcrunt:quoram poe tapraecipuus itacanit: — QmdZonacemp» Smperfolembet,(ftomdafmferabigne. Nee enim tam intenfa nodis frigiditas eft , vt immodcratum diei ardorem tantopere lenire queat. Sed id ex priuat* cuiufdam aurè beneficio p Jficifcitur , qu« continenter & affiduo fpirat, f"a vt Zona eaf qus. veteribus torrida dicebatur , quafi perpetuo durans ver merito videri poflït. Hoe reuera ita habere, rerum do- cumenta S^dam euidentiffima largè euincunt Subeodem emm cHmaK v^demus prouincias & ciuifates alias aUis calidioreseffc, SSevenuper&igerantiscopia&uantur. Alias autem pro- Sar vbi ventus aut nuUus fpirat, aut certè terrenuspreffufque r S VrurnusHifpanicoUilis eft, vi folis m tantum exun ÊmSt alScenfas fLaces credere poflis. Huiufmodi veroin LIBER S E C V N D V S. 67 ttiagna iEthiopia,inBrafilia, inPaytici & Paraguay campisaccidere, omnibus notiffimum eft. Nee terra folum , verum &ipfamariaillic hanc vim perpetiuntur. Maria fiquidem qusedam runt,praeimmen- fo calore (^ftuofiffima & importunilïima:ex quorum claiTe Mozam- bique &: Ormus mare verfus ortum, Pajiama verb & Brafilienfe ver- fus occafum fita,cenfèntur effe. Hifce porrb ex aduerfo mar^a alia lo- cantur,admodumtemperata,cuius generis mare noftrum eft Pc- ruenfèjinquo vela nos facientes, maximopere friguimus , fble vel dum reóta nobis in vertice pöfito,circa menfèm nimirum Martium. Imaginari autem ex his nihil pofTumus aliud, quam quod ipfiim cae- lum mareque congeneribus qualitatibus confèntiant inter fè , & quod hxc medio ventorum fiant, qui aut gelidi 5 aut arden tcs ibi perlpirant. Hac ergo vnica , de venti rationc naturaquc, concepta demon- flratione,excadubiamultaexplanaripoterunt ,qu3e in hifce regio- nibusineidentia,non immerito prodigiofa aut memorabilia vide- li lblentivtfuntjQui fiatjVt cum Sol hoe loco ardentiffimus fitjon- geque penetrantius quam flib canicularibus diebus in Hilpania exurat, flagrantia tamen ifta inseftimabilis leuiflimoquodam vm- braculo aut tegumento arceri queat, ita , vt fub porca,feu ted:o ftra- mineo longè tutius & (iiauius , quam in Hilpania fub lateritiis tectis agamus ? Cur apud nos aeftiuae noóles non funt caHdae ? Cur in ipfis montium iugis inter medios niuium cumulos intolerabili- bus perfepè aeftibus adurimur? Cur in Collao prouincia , etiam fub debili vmbra friguse{l,& in fole proximo illico tantus ardor? Cuxprouinciae Peruanae ora , mari confinis, tantoperè fabulofa & glareofa, & tamen interim ad miraculum vfque temperata eft ? Cur ciuitates Potofi & Plata,non metis longis a fe inuicem diftantes, 5c vtrseque fimilitcr monto& adeoque füb eodem penitus clima- tefit^e,incalorisfrigori(que gradu tam diffimiles funtjVt Plata to- ta lenis,temperata & foecunda, Potofi verb tota afpera , rigidaquc & infrugifera fit? Vna certè ventorum diuerfa nacura, diuerfita- tis huius niultiplicis caufa eft. Nam fi alicubi gelidè perfpiran- tis venti inopia fit , tum fojis confeftim ardor tam acris & vehe- mens eft, vtéc in mediis niuium aqeruisvrentiftimusfit. Quampri- mum verb ^irare incipit,tum facilè omnem ardorem retropellit. Quo autcm loco venti origo eft,nulla ratione tcrrenoshalitusco- gi patitur. Et hsec vnica caufaeft, cur in Europa nöétes asfftiuae ipfis diebus fe- rè aeftuantiores fint.Nam terra,de die Solis flagrantia exufta, fub no- d:emdenfosfiimo{bfquehalitu^autvapores,non {ècus ab ardente fornace erud:at. Hoe verb loco aurafrigidiufcula diemliiauiiïimè attemperat, modoqualicunque parata vmbraradios folisdeclinafe valeamus. In Europaeis traótibus per aeftatcm aurorae tempus fiia- 1 2 uiflL ( T>E NArrRA NOVI ORBIS uiffimum eft. Ameridieiomnkgrauia. Atinhisregionibusomnj- no contrarium euenit. Nam , quii mannus ventus nunquam , nili fole iaitl flaprante, fpirare incipitiideo matutino tempore aeltus gra- uiorfentifurabhora 6.ad 9. vel 10. Quo tempore ventoaman ex. urgente, dieireliquumfuauitertranrigi poteft. Nos,cumminlulis Barlouénti , moraremur , huius rei periculüm fecimus cef tiflirnum. Nam fa:pi(ïimè matutino tempore rudabamus,& circa mendiem fuauiter iterum refrigerabamur, quo teniporis momeiHo Euroa- quilo (quem noftratesBryfamvocabant) lUilocoadmodumtami. liaris fpirare incipit* Cap. X I V. f» meSa torridx regione vitam [umipmi degipojfe^. I, qui Paradyfum fub ipfum atquinodialem coilo- cant,hocfibiargumento perfuadeiipaterentur.ve- rifimilequidcettèinremadducerepoflent:nonqui- dem.quod in hac regione hortus ille voluptatisia- ceat ( nam id purum commcntum , & fnuolum lo- mnium eflè arbitramur) fed quod locus ifte, vfque adeb fuauiter & exquifitè contemperatus iure merito pro horto am«nifEmo, voluptatibufquc omnibus pleniflimo, adeoqucpro altero Tempé haberi poffit. Humanae natur» fiquidem nihil a- cerbius aut moleftius aura cdoquevitiofo acciderepoteft:vt con- tra eiusoftinisfanitas,& turn corporis turn animi promptimdo & alacritas a calo clemente& fuaui dependet. Ex omnibus Elcmen- tis nullum larsiufque pcnitiufque haurimus acre. Is corporis hu- manifuftentator&prsfes.leuimomentoomniaeiusvifceraadeo- auepcnitiflimumcorperuadit,&iUudpro naturaquahtateque fua möuetafficitque.IscorruptusAvitioahquocontaminatus,prom- ptèiu2ulat:faiubris,expeditèviresrefieit&roborat., Abeofolopa- bulum&netuus vitaehumanae. Et heet rerum omnium abundan- tiffimi eflèmusivitam tarnen sruninofam fquahdamque omnmo traheremus , fi aura frucremur tabida & infeéta. V.ce verfa , cdum ckmens&rerenum,auraquefuauis&muleebns,velinopem,ditem fortunatum4ue facit. Et quidem, quoties perpetuum hoe ver. quo nequeh}ems gelu obtriftat nequc «fta^ardore conficit.imo ?eui cefpite omnes aëris iniuri» dedinan poffunt, nee veftibus vl- lis prope opus fit, mccum attentius expendo : ha:c mea animo len- tentia obuerfatur,quod fipraüarum cupiditatum vinculis homi, nesfefe exucrc vel velicnt, vd ppffcnt,hoe ipfiffimo loeo yuama- geSidffimam beatiffimam4uc facUè pofl-ent. Qu.cquid enrm L I 'B E R SECFNDVS, dcEijfiis, &Tempepoët^5 & quicquidde Atlantidefoapoëtsefin- xerurtt aut pinxerunt^id vniueifum certè inhisipfisregionibusin- ueniflèntjUifiplus auri cupidiutcm, quam regiam ariimorum li- bercacem nobilitatemque curaecordique habuilfent. Sicergo hadenus de asquino(5lialis Qualitatibus,vt calore, frigo- rejfi<:citate,pluuiis,&Gaetens t£mperiebus|abundèpertra6bauimus. Porrb autem , iuuante Chrifto , de diuerfis ventorum,aquarum ter- rarumqucvtöc de metalIorum,herbamm,animaliumque in his repertorumnaturaviribufque inïequentibus libris trademus: '6c quic( de fingulis horum vel auditu, vel viiii,vel ex- pcrientia perceptum tenemus,paucis compled:emur. L I B R 1 S^E c V N D r F 1 N I s. I ,3 NATV^ NATVRALIS ET MO RALIS OCCIDENTA- Lis HISTORIiÈ, L I B E R TER T I V 1 L tum delelïabilem ejfcj* w V A N A M hiftoriaru omnisin vniucrfum I cognitio ex fe non faltem certam tum volii- ptatem,tum gratiam, verum etiam ingentem vtilitateniLeaonpariaf , quatenus attentaCc ftudiofa cögitatione illis perfruitur : Ex omni tarnen ilkrü gènere,null? nobis vel plus gratiac vel vtilitatis habere videntur , lis, quae derebus '^mb^^^i^\>smo5^ inftituütur naturalibus: quodhocmodonon folumcuiuslibetrcinaturaeproprietaterqüe,red&ipriuspei.rerum omnium clementiflimi conditoris , i mmenfa potentia & maieltas, animis noftris fuppeditentur. Vnde in eius laudem&encomium erumpendianfanobisfidiffimapörrigitur:ficuthocfpmtuquoq^^ fandos 6c religiofos Dei viros mflammatosfuiffe compertuni ha- bemus.Re2ius Propheta Dauid in difcretis quibufdam Pfa mis,(um- ' mam Dei niaieftatem propter manuum condita opera valde oper(>. fe depr^dicat. Pius lobus & ipfe de fecretis conditoris operibus exul- tatxuiDominusibirefpondetcopiofe. ^ Quicunque ergo mirabiles Nature effedusoperaque, quorum infimta funt,fecundum varietates fuas cognofcere fatagitns fuidc- fiderii abundè quidem fatietatem capiet, fi hiftoriam hanc no- ftram menteattentiore percurret. Hiftoria autem multo lilultrior erit fiquaepercenfebunturopcra,nonhumanisviribus rationique, fedfolfcreatori Deoafcnbantur. SicenimpiusLedoradcaulaseo- mm,penitius & diligentius excutiendas excitabitiHiquasdemum accuratoexaminenaaus,inftitutione m rebus Philofophicishaud leuem im petrauerit. At qui mentem fuam longius extollit , mq5 pri- mifeuprmcipalis motoris aut operatorishorum miraculorumco- gnitionem penlt^s incumbit, is &boni Tkologi ofticium ümui "V \7 KAT. ET LI% TERTIFS. 71 faciet,eaq5 tantarum rcrum ipeculatio Gontcmplatori fiio deinceps inplurimisviuierit. 7 ; ; Attamcn,prohdoIor,quamplurimos cxpcrimur hodièeoinco- gitantiaedeuölutös, vt iii remmpotius nouarum iftiufmodi cogni- doncm (curiofitatcm vocant Latini) incumbant, quarum compre- henfip vel in minimo nihil quicquam ipfis commodet. Haec autem hiftorica rGlatio,& rerum naturalium commemoratio praeter com- muncnioblecStationcm,fuauitates alias plurimas infecontinet,ea- rum fanè re^um,quales nee a veteribus,nec modernis hüius materise commentatoribus vUibi traditie (unt. Eft enim Indiearum rerum harum ca conditio ratioque,vt fi fingulae feorfim ea, qua par eft , ob- fèruationis diligentia trutinenturj nondubitemus,quin tradtatio il- larum in tantum volumen excretura fit,quodvel ipfius Plinii,aut Thcophrafti, aut Ariftotclis óperibus haud iniquè conferri poffit. Sed nos tantaeinduftriaenobis neeconfcii fumusrnec fi efTemus qui- dem,trad:atio ea noftro inrtitutoconfèntaneaefTetrcum nonnullas fblummodo res,in India partim vifas,ob{èruatafque , partim fide di- gnorum relatucognitas,indicarcdecrcuerimus. Eas autem compri- mis,quae mcmorabiliores,noftro iudicio , in Europseis aliis locis mi- nimè cognitae funt. Nam caeteras , de quibus alii iam dum copiofè tradiderunt,autquaea nobisexadiorem & altioremviribustraóta- tionem exquirunt, omnino tranfiliendas decreuimus. Cap. II. SE)r ventomm caujls ingenerer^de priuatls eomm proprietatibtii. O s T Qj A M hadtenus in gcnerc,duobusdiftin Ais K- bris de caelo & habitatione Indiae pertradrauimus: iam deinceps de tribus EIementis,aëre nimirum,a- qua,&: terra,vt&deiis,quaeexillis nafcütur, ceu fiinc Metalla, herbas, animalia,&c. tradituri,fingulorum naturas&proprietatesexplicabimus. De quarto fi- quidemElemcnto ignispeculiare in India nihil notari poteft,cum is & casteris promifcuè locis omnibus communis fit. Nee hoe loco defingulari illa memorabilique , quam Indi habent, proliciendi ignis rationc (qua duos baculos in feruente cucurbitae aqua mutuo confricant, & candentes fiUcés ih illam iniiciunt) vt & de casteris nonnullis eiufmodi trademus: verum vt illa confiilto praetérituri fii- mus, fic deiifdem iam dum alibi copiosè perfcriptum eflc , beneuo.- lum Lcdorem admonitum volumus. De eo autem igne, quem in Vulcaniisautmontibus igniuómis Indi habent, iftocucemus loco, quo de diuerfitatc regionum, huiufmodi Vulcaniis praeditorum,diC {erentcs,qua2 de earum naturis memorabilia crunt,perccnfèbimus. Iam 72 NAT. ET MORJL TNP. OCClDUs Iam,öuod propofitam nobis de ventis doarinam attinet.mortai lium fanè omnium fapiemiffimus SalomonRex cognitionem hanc| lon2èpr^clariffimamiudicat,dum tam dextre & artate de vento- rumnatura&viribusdifferit. Naturisenim lUiperfaepeadmodum. contrariis funtivt admirationem nobis haud leuem multon cant Alius fiquidem pluuiofus , alius ficcus eft t alius falubris, ahus. moriDofus exiftit: hic calidus , iUe frigidus fpirat : quid^mtumultuó^ fus nonnullus placidüs lenifqueeft : hic fterilitatem , illefqecundita^ tem inuehit : Et vt verbo dicam.naturae eorum proprietateique mo- db non infinitse funt.Sunt ven ti.qui m determmatis regionibusaffi- duo fpirant, adeb , vt illorum locomm,quari ijjoderator^s regelque,. veladmtorem,veladuerrarium nullum admittant ahum Jn quibul^ damlocisccrtistantumannitemporibusaliqui;flant,autvii^^ aut acontrariis vidi.Nonnunquam plures diUèrfique fimul Ipirant, öceodem tempore , quorum tarnen cuilibetpèculiarisruus mipetus eft I nterdum hic fupemè , ille infernè flat : qui demde violenter übi quafi occurrentes mipHcantur permifcenturque : qiiod genus ven- torum iiautis in mari correptis plerumque exitium fert. Ventl alii procreationi animalium felicitatem mmiftrant:ahi contra eomm interitum cient. Ventis quibufdam geculiaribus rpirantibus,m certis locis aut littoribus pulices deplui Vifum eft.ita vt omnis oralittoraiis ifthoc infeao fcateret. Aliis locis bufones deeidcrunt. Qiias quidem tam rara & memorabilia fi aliquando euemant, turn usfere locis a- fcribiroient,perqu^ventifpirauerunt. Sed öcreliquas qualitates,vt frigus,ficcitatcm, humiditatem,cali- ditatem,ralubritatem & infalubritatem^&fi quxfuntaliae, ventis a locorum proprietatibus inuri, certa longaque experientia notum, eft Ettamennonnunquam contrariumquoquefieri.euidentiob- feruationecertumeft. Namvnius eiurdemqueventi,breuibuspef- fxpè interuallis ingentes dincrfiffimasqueefFeduum varietates efle, documentis pol conftat haud friuolis.Dicamus quid exemph gratia: In Hirpania,SoIanus feu Eurus plerumque feruens eft,&moleftus» InMurciaverb (quseiuxtaGranatameft) ventuseft&faluberrimus ëccrelidiiTimus eorum, qui illic fpirant. Suum emm impetumper. ho'ïtos quofdam&gelidapratafacit^inquibusfequah refrigeratöc reficit. Idem ven tus, non admodumlongèhincexcurrens,nempc flans in Cartasena , tum laboriofus admodum , turn oppido inialu- briseuadit. Abregoventus,abOceaniaccolisZu7den.amediterra- neisautemMezoiorno dia:us,cum pluuiis plerumque homimsa- nimumarauiorem ac triftiorem reddit. Indióta tamenregioneo- -c- mninb cTarus ferenufq? eft. Plinius tradit, in Africa Aquilonem plu- uias.auftrum verb ferenitatem ciere. Et haec exempli tantumloco de quibufdam ventis percenferevoluimus,vt iis adduais demon- ftraretür,vnum eundemque ventum in diuerfislocis,etübreuifü. HIST. LI'BER TERTIFS. mis (patiis a fèinuicem diftantibus , pèr&pèdiucrfiflimprumplané- que coiitiariorum cfFeétuum caufim efle. Ex quibus haud abfurdè eorlcliidi quear > regionem illanii quam vcntusqnilibet permeat, fuam ipfi proprietatem 6c qualitatem o- mnino impeitirc. Haec etfi quidem verafint, & ipfb eueiitu quoque confirmentur: non tarnen ideb haec caüfa principalis habenda eft, cur ventorum fecündum eam proprietates diuerfitatefqj coftituan- tur. In regione enim fiuè prouincia aliqua^ in ambitu 50. milliana habente, ventus per omnia fibi congcner & fimilis,nempe calidus óc h umidus repen tur:alio verb in loco ftigidus fiecuf^jscum tarnen re- giones ^llae, per quasconimeant, non adebdiuer&naturseaütGon^ Ititutionis fint. At fi exadtius de rebus iftis loqui cofilium eft, tü lon- gèaliisinquifitis caufisopuseritjfimodo ventorum quilibetpeeu- tiarern fuam proprietatem,nornenqueprimum fèruarcdebeat.Quse cnim hodiè nomina tenen t,ipfis iam ab antiquo quafi propria fadta funt.Exemplicaufa : Septentrio, (èu Cier^o, nueaquilo(qu2e nomi- na omnia vnumeundémqueventum defignant)appellationisfiias originem ab eo habet , quod frigidus ficcu{que,nubes diffipet & diC grcget. Huic oppofitus autem Abrego > Lcuecho, fiue Aufter,planè contrariae naturse eft, humidus nimifum & calidus, nubes infubli^ jne attollens.VtjCum hsec vulgatiftima fint,nobis omnino alia qui- dam in medium afFerenda fint,fi veras, primas,genuinafq5, tot tam- quediuerfbrumefFeduumcaufasplanas facere nobisconftitutum üt.Nec enim ad hanc rem id fatis eft,vt dicamus, loca, per quae venti meantjliancipfis fuam proprietatem naturamqueindere,cumfcia- mus, in ipfo perflationis adu diuerias illos operationes , efFedtufque planè contrarios in vna eademque regione ederciblere:verumipfa potius neceffitate compulfi fateri cogimur, aetheriam regionem po- tius , ex qua ceu ex principio proueniunt proruuntque , hancillis na- turamvimqueomninoinferere&complantare. Hacenirndecaufa Cier<^o, quia ex ïèptentrionali regione , a ible omnium logiftimè remota, fufcitatur, fua natura frigidus eft. Contra Abrego^ qui a me- ridie {pirat:fiii ortus ratione calidus exiftit. Cumque feruore fuo ca^ liditateni&vaporesproliciat,aüt fècum rapiatjob idfimulhumi- dusjpluuiarum pincerna <5c eft, & apto nomine appellatur. Viciftim, quia Gier(^o ficcus eft fubtilis, ideb penetrationis vi halitus alicubi concrefceremininiè patitur. Simili modo &deaiiis ventis cogitan- dum eft , illifq, virtutes aut proprietates , a regione locoq? aëris,vnde fpirantj aflignandae veniunt. His tamen non vfquequaquc conténti aliqui vlterius inftantes ex hobis quserere poften t,quid autquaenam fint illae regiones autprin- cipia,vnde venti emanent ? Nam quis,inquient,nobis illic ipfbrum naturas manifeftaturus eft ?His nos f epi plenius declaraturi,in pauca illam conferemus.In Germania Abrego feu Aufter calidus écpfuuio- K fias: Vfdm.134» NAfyë^'Um^IND. OCCID. fus-in A frica, Cierco feu Aqüilöfrigidüs ficcufque eft.Et vcriffimum eft fines feu regiones quafdam Germani«,in quibus Abregogenera- tur multo frigidiores c&, quam fit vUa alia in Afnca, ex qua aut Cier- coautipfeABreeooriatur. Quidergbimpediacquo minus Afncs Cierco,frigidior fit Abrego Germaniae , cum a regione cahdiore na- fcatur'Hsc fors aliquis itadiflbluat, vt dicat.flare lUum a feptcntno- nequifricidusfit.Sednec idfanseft,nec cum reiveritateconuenit. iCamfi ooininoid itae(ret,fiêretnecefrario, vtCier(jo,m Afnca fpi- rans per omnem regioné vfq; ad Aquilonem perflarct ; quod tarnen haudquaquamexpenmur,cumvnoperf?petemporemregionibus, rionlons^diftatibusAquilonesfrigidifpirarcfoleant.Pr«tereaVen- dauali ( venti funt ex auttro & occafu flantes) plunbus gradibus cali- dioresfunt.quodlongaexperientiaomnibusiamnotumelt. _ Ex quibus iam diais.noftro ludicio clareintelligiqueat.non id ad fetafatisdiauelTe.quod regiones,per quas ventitranfeum,iisvim &pfóprietatemfuammfundant. Necinfuperinhoc qmuisacquie- fcere poteft.fi pr«têdi audiat, quod venti fuas diuerfitatcs adifteren- tiis& varietatibus aëris regionü, ex quibus fpiratit , fortiti iint. Nam etfi vtrumque fuo quidem more verum fit : nihilom.nus tarnen ne- gleaisiftis/palmariaprincepfqi&intimatamdmerforu eftedtuutn, aut ventorum operatiojium caufa nobis penitiusperquirenda elt. Quamrem,vtcuriqUongaaccurataq;incditationeeuoluamus5eius ramen veriorem conftantiorémq; caufam nullam indagare poflu- müs,quam quod ipfa efficientia.fcu vis, ventos producens , primam &pr'incipalemproprietatemilliscommunicet. Materia namque , ex qua venti fiunt.pro Anftotehs fententia ha- litus feu vapores furit , ex imis elementis_emergentes aut proledi. Oux cum & ipfa varietate diuerfa contineatur, fieri potctt, vt & ette- «Ssaut opcrationes diuerf» fint. Vt enim vapores alii craffiores, alii fubtiIiores:aliificciores,aliihumidioresafcendunt:ficexhocmaxi. msvarietatisinitiumexiftere,credituliaudabfurdumfit Porro vc- rb Ètfi horum effeduum haftenus varias , eafdemque plures cau- fas ènumerauenmus ; non tarnen omnis controuerfia illis lub- hta videtur. Compertiffimum enim eft , quod in eadem frequen- terreeiorte : (in qua exhalationum fimilis eademque omnino^o. neratio eft) niliilominusventieonfurgant,natur» operaaomfque planè diütrfx-. ,■ • a Idfeèque porrb nihil nobis fatagétltibus relinquitur , quam vtifta omniaadfiipremamc«lcftem45efficientiam(9toinfole,eiufdem- due mêk reuolütiöiie,ac «{bereis ihfluentus adiuerfis aftnsdmer- fitnode fefeinfinüantibus eonfiftit)poftliminio referamus. HuiuU modi verb operationuiïi aut influentiatum modum mortaLbus nobisquidem incögriitüm, rationique omni noftrae abditum cflc, id regius Propheta Dauid fpiritü Dei raptus , inter cetera creatons HISTPLIBER TERTIVS, miracülaprofundaperfpicuè teftatuseft. Cui leremiasquoquePro- uremw pheta adftijpulatur^diim aitiC^i profeit ventos deTh ItvereliiabrconditidominiTheraurifunc.quosomnipotesrerum conditor in omnibus fuiscreatufis nobis oftendit,dum pro diuina fuavoluntatcnulloanxio labore hominesaütpunit pledritq ue, aut recreat refici t, ven tos pro fuo confilio emittensinon iEoli quidem morcxiüempoëtaruni vanitas ventos in antro( ficut feras in caueis folemus) conclufos habere, commenta eft. Nee nos ventomm ori- gmcm videre polTumusinec , quam diu,aut vnde , aut quo vfque fpi- f aturi ünt,pr^rcire nobis integrunveft. Eorum vero effedus & ope- rationes diuerfas ipfishis oculis veriflime contuemur,proutlapien- tiffimus reaim omnium conditor conferuatorque veriffime tefta- tus eft,dum dixit : fpiritus, vbi vult, Ipirat, vocem eius audis,& ne- fcis vnde venit, aut quo vadat. - Ex quibus omnibus confedario quodam illuflri colligere poflu- mus : quod , cum ad illa ipfa, qu3e perpetuo apud nos funrfiuntque, imommtimisoculisobuerfantur,intellea:us nofter tamcrafTusóc meptusfit,valdènobis difficile & probrofum futurumfit, fiquse a ratione noftra quam longiffimè remota & abfconditafunt ( veluti lunt caufe & operationesS. fpiritus) mentis noftra alis rimari aut affequi fatagamus : Quibus hoe conueniat potiflimum,Yt illius vir- tutem,quatenus quidem nobis in facris literis prodita fit^cognitam aequibonique confiilamus» Qux ergo ha(5benus in genere de ventis , ^ eorum natura viribiid puepromodulo noftrophilofophati fumusjaut de eorum generi- bus & differêtiis, vt fummatim fieri potuit, nempe de locis, quaeper- flant aut tranfèuntrde regionibus feu principiis^ynde oriantur : & de virtutibus asthereis , vt proximis ventorum omnium motoribus óc agitatoribus , percenfuimus j hxc inquam nobis pro inftituti noftri confilioabunde fuffidant. III. 'uent orum nonnuüorumjn nouo orbe fpirantiumypeculia- ribm "viribm ^ froprietatihm, A LD E anxius&fcrupulofuseft AriftoteLinhacqu^e- flionedifToluendajan aufter,que nos AbregoLcue^ che/iue Zuyd vocamus,abipropolo Antara:ico,aut a fok linea aequinodtiali feu meridie flarc incipiat. Cuius quidem quseftionis haec vis fenfusqueeftian qualitates ócvires .caliditatis&pluuiofitatis,ipfi au- flro natiu^, fi lineam aequinodtialé tranfpirauerit , remaneant.Quse dubitatio non omninb nuUius momentieft.Aufter enim, etfi quide lineam diaampertranfierit^nihilominus tarnen aufter eft manetq,, Ka quia 7tf NJT.ÊTM0RJL.1ND.0CCID. auia ab i fta orbis parte egrefTus eft : non minus quidem, ac ipfe aqui^ lJ)noneffedefinit,etfiquidemZonamtorridamperfpirauait.Hinc ergo liq uet,vcrunlque ventum congenitani fibi proprietatem natu> ramqueferuare,&luftrumcalidumhumiduinqüe,aquilGnemv ib frieidum ficcumduc reuera nianere:Itenique,auftmm pluuias nubeTqueciere.Borelmverb.pfdemdiflare,cxlumqueturbidum lèrenare Scilluftrare. Ariftotdes autem ex lüorum potius ftat parn- bus,quifupermsdiaiscon«atium.fentiunt. Aquüoemmmturo- pafrièidusflat,quiaapoliregionefrigidiffimaproceffit.Contr^^^ regolruidusedquia a meridie,qu« regio omnium cahdiflimaeit, Quïbus ex verbmd fanè colligi 'poteft cquod ii.qui;ad linc» alte- rumlatus habitat, abrego feuauftrü fngidü,Cierco vero feu bpream calidum nancifcantur.lUis enim aufter apolo.his vero aquilo ameii- dieottusfpirat.lametficuipiamvideriqucat,auftruillicgelidiorcm cffequam hic fit Cierco, feuBoreas, cum polans regio ab omnibus ipfo polofrigidior(quodfit,quia Sol fingu is ann.s in latere tropici cancrifeptem integris diebus longius . quam in latere Capricorni» motatur^ficut iUulex «quinoftiis , & folftitus, in diftis geminis cir- culiscontingentibus,clareconiicipoteft)cenleatur. Ex quibu! iterum conieftura idonea concludere liccret, quod hoe paaoNaturaprioricatem& nobihtatem dimidiaeorbispartis, verfusaquilonemfit2pr«alteraauftrumfpeaante,expteffeindKa- re voluerit. Quo conftituto , conce(roque,videri qmdem poflet. ventorum namrasjineam tranfgreflbrum, ob id ncceffario mutari, alterarique. Sedrcueraidnonfierijongeeertiffitnumeft, apudnos comprimis,quimultorum annorum diligenti obferuatione.pere- arinationibus crebrisalinea verfus auftrum in hifce regionibus fa- Itis coUeda confirmataquc , contratium prscise animaduertimus. Verum quidem id eft, ventum aquilonem illic in generc nee ita trigi- dum necferenum flare,vt hic facit.Tum & circa Peru,tegiones funt. inquibusboreasinfalubris pariter & admodurn grauis fpiratrnon fecusacinlineaterrarumplanarü,& locis man fininmis omnibus, adauinscnta circiter notumift. lllicenimaufter frigidusvaldequefalubris hauritur,ad- coque vbiuisHmpidus&ferenuseft. Necenimvnquamibipluuia; fiunt. Qu» tarnen omniaomninb contrarie modoinhac Europa, cishneaïhfita,euenirevfus&diesdocent. Iam,etfiquidem,qua;m Peru locis maritimis fieri diximus , nullam nobis regulam condant. & vt fingularia Naturae meritb excipiantur, vtpote quod in omni traau mtritimo nunquam pluat; quodque vnus ventus ibidem al- fidubinceffanterquefpiret,necvlliaUi,contrariofibi,vellatumvn- ouemcedat,ficutidehis,fauentediuinagratia,dcincepsvberius,& quantumadremfacereputabitur,di(aurifumusanhoctamencon- ilans 6c immota verkas perfiftit,quod Aquiloinlinese aequinoótia- lis latere aItero,propneta tem illam non nabeat,quamaufterhabet in faoclatere, etli vterque quidem fimilitera meridie ortus , ad regio- jiem oppofitam impetum faciat. Ibi enim minimè vulgatum eft,vt boreascalidus&pluuiofusfitjficut hic aultrum exiftere nouimus: fcd flantcillic auftro,pluuiae omnino frequentiores fentiuntur,ficut id per vniucrla monwana Peru in Chile,& in Congo terra, vltra li- neam longè in mari abfitam, ob/eruare cuiuis Jiciturn eft. In Portos, Tomahariventus (qui meo cenfu nofterGierco feuboreaseft) ficr- cus, frigidus 6c aiper eft, ^què acin hifce terris. In iflis tarnen locis Cierco nubes promptius & expeditius dilgregat, quam in his no- ftratibus; in quibus,mea quod memoria fert,pluuias ciet. Sed & illud extra dubium eftquod loca,per quae venti feruntur,6c proximse regiones acrisjexquibus fpirant,iftam ingentem diuerfita- tcm, contrariofqueeüentus omnino producant, ffcut id ex mille lo- eiseuidenter obleruaripoteft. Sed tamen,ri ingencredequalitatibus & naturis ventorum loquendum eft, tum id omnino comparet, quod mailtb magis in illis orbis partibus aut regionibus,in quibus nati runt,{pirent,quam vel inhac vel illa linese parteificutsadem quoque, vt noftra eft opinio, Philofbphi fèntentia effe cernitür. Car- dinales hi venti, vt Eurus & Zephyrus , nee hic necalibi , autproprias aut communes qualicates,quales duo praedi^i poflident,habent:ni- fi quod Solanus ftu Eurus hic obfcurus 6c infilubris, Zephyrus vero ^lubrisadniodum& refeótoriusfit, In India autem,& per vniuer- lam torridam, ventus ab Oriente fpirans (ipfisBryfadidus) vtpriori oppofitus , admodum ialubris Öcferenus e}i De Zephyro verb nee priuatim nee communiter quicquam ftatui poteft, idebquod fub torrida aut nunquam flat,aut certè perrariffimè. Naminomni fpatio ieu regione intratropicosfita,iugis quidam perpetuoque fpirans ventus Bry fa dominatur. Cumergohocexna- turae ftupendis miraculis no poftremum fit? tum eius cognitionem, ex imo,quod aiunt,fundaméto,vt faélum cfl:,hauriri, omnino con^ uenienSjimbnecefTariumeffevidetur. ? Cap. IV. Smdintra Zonam torridam apduo Bry pi, extra eam vero Vendamli^Bryp jpirent^. I iE,quae in mari conficitur, non eadem eft ratio , qxxx terreftris itineris. Hancqua perredum eft, in reditu eandem terereliberum eft. A Thebis,inquitPhilo{b- phuSjviaeftAthenas: &abhisrurfus via Thebas.lVfa- ritimi autemitineris,longèdiuerfa fors eft. Alia enim mctavelisabitur,aliareditur. QuiIndias,tamOcci- K 3 denta- NAT. ET MORAL. JND OCCID. ^ dentalemquamOrientalemprimi fua pcriclitatione repererüt^did multumq ue defudarunt prius , quam longa expencntia , artium ow mnium magiftra difcerent , non eodem modo Oceanum trantmit- ti,quomareMediterraneum in Italiam tendennbusfukaritolet^im quo tam abeuntes quam redeuntes eofdem poreus ténent,repetunt- que, nee aliud i quam fibi cognitum optatumque ventum , qui pro anni ratione varms eft , expeaant. Vento autem dehaentcmm illi remisvtuntur, quorum incitatione triremes ruasprorfumvorlum ad arbkrium fuum liberrimè promoucnt. In Oceani autem certis definitifque quibufdam locis ventos alios nullos expearare licet : nautaeque pr^cifc cognitum habent,an ven- tus,qui eomomento lpirat,aut copiofior aut parcior poft flat urus fit. Tandem, etfi nonnunquam abeuntibusventuscommoduslit, reuertentibustamenplerunqueaduerfus&periculofusexiilit.Nam quamprimum vltra Tropicum in torridam deuentum fit^tunc m Oceano venti certi,exurgentes a folis ortu, quafi reliquoru omnium domini/oli, & inceffanter ibi fpirant , nee contrariis ventis vllis vim concedunt maiorem,quam quae contaétu leui fentiri queat. Hac in re ergo duo illuftria miracula pofita funt. Vnum cx eo elu- cet,quod in regione feu Zona, quae ex quinqueillis, in quas orbis di- uiditur, omnium maxima eft,Euri,quos Bryfasindigetant,domi- nantur, necvUo annitemporeameridie autoccafuventi fpirantes, (quosVendaualosnuncupant) ibidem vfpiam fentiri queant. Alte- rum miraculum eft,quodBryrarum nuUo vfquam temporeibidem inopia fit,quodque, quö propius ad lineam acceda tur , eo illi certio- reshabeantur. Et licet vidcri poffer, neceffanb ibi perpetuam tran- quillitatemvigeresquia regio ifta omnium maxime folis ardoribus iubieda eft : nihilominus tarnen contrarium omnino accidit. Nam non tantum rariftimè mare a ventis tranquiUum cuadit: verum öc Bry& illic multb frigidiores & periculofiores inundant.Qu? omnia, fi ab Indis rogentur , i ta reuera fe habere , omnino confirmabuntur. HincfitjVtexHifpanianauigationesinOccidentalem Indiam mul- tb faciliores tutiorefque fiant , quam ex hac in illam rediri queat. Quin& nauium exSitjiliafoluentiumjlabores&pericula maxima funt,vfque dum ad Canarias pertigerint: idq, iiis ex caufis^quoniam GolfFo deLasY€guas,ideft,SinusdeMerrienreu Ciuitatum,turbi- dus, inconftans, & multis contrapugnantibus ventis penculolus exiftit.QriodriCanariistranfmifris in torridam vltenus procurfum fit,tum illicbfeBryfeofFerunt,caeterorque ventos anteuertunt aut anticipant tanta quidem rapacitate aut celeritate, vt per omnem iftum curfum diredis vclis ne vel femel opus fic Ifti freto nomen GolfFodeLasDamas,ideft,Sinusreumarcvirginis,propterquietem perpetuam , & conftantem vndarum aequabihtatem mditum eft. Abhis porrb in Infulas La Dominica, Guadalupe,Defreada,Mariga» HlSr, LfBER TERTIFS. 7^ lahte 6c fin itimas alias, qtiac Indics terras quaedam quafi fuburbia funt^pertenditur: quolococlairesplerunquedirimirolent,ita,vtiIl^ naues quaead nouam Hifpaniam tendunt, ad reótum latus , verfiis inlülam Efpannolam defledientes, angulumS. Antonii adeant,& liinc vlterius in portum S. loannis de Lua decurrant. Ad quae omnia Brjfie feliciras ipfis quam plurimum commodat. Cseteraeverbadl^euamdeclinanteSjiuxtaquepraealtum Taizona montem nauigantes, tandem in Carthagena appellunt : vnde porro verfus Nombie deDios, ideft. Nomen Dei, vclificantesconfidunt. Ex quo terrcftri itinere deinceps verfus, Panamam, &hinc iterum per Oceanum auftralem verfus Peru contendunt. Sed ex Peru in Hifpaniam iterum nauigaturi nautae , hanc fui curfus ferè rationem inftituunt. Ex Peru ad Cabo feu angulum S. Antonii iuxta Cubam infulam fitum,nauigant. Hinc in Haucnnam, portum eiufdem in- fulae tuti(ïimum , ft conferunt. Flota autem , nouam Hifpaniam ad itura,ad Vera crus infülam , aut ab infula S.Iuan de Lua verfus Haua- nam peruenit, non tamen finemaximis & euidentiflimis difficulta- tibus.Nam Bryfe ibidem ordinarii funt , & curfiii nauium inftituto obluétantur. Quod fi ergo f]otxin Hauana congregantur , iunétse prius in Hifpaniam commeant,captand2e altitudinis caufa, vt extro- picisfèexpedire deinde dexterius valeant,fi ibidem Vendaualos of^ fendant. Hinc vlterius in infulas A^ores ftuFlaminiaspertenditur. Vndc iteria in Seuilliam inufitata feftinationeprocurritur,quia meta if^a nullam altitudinem attingens , femper infra gradus 20. fubfiflitj iiec vfpiam tropicos tranfcendit. In reditu autem eofdem tranfcen- dunt gradibus ad minimum as.aut 30. Cuius caufa, vt antea quoque diétum efljiasceffe putatur, quod ex ortu ventiperpetui fpirent, qui intra tropicos fuum quafi imperium agunt, valdècommodi alias & optati iis, qui ex Hifpaiiia in Indiam Occidentalem procurrüt. Nam tum curfus ab ortu in Occidentem vergit. Extra tropicos, ad gradus ferè 23. Vèndaüalifeft infêrünt. Vnde,quóaltius confcenfum eft,eo nauigatio ftcurior efl^ lidem iis quoqj optati vtilefq? funt , quibus ex India retrö'Commcandü cfl. Nam a meridie & occafii verfus orhim & aquilónëm nauigaturis y maximoperè feruiunt*! ikDübuo V dqu h ' Eadem liaec ineta é)^ noua Hifpania fèu Peru iii Philippi nas hólt Ghinam naüigattirisvtenenda efl t Et viciffim , fi ex Pbiiippinisaut China in nouam Hifpafiiam-naüigatuk Quod quidem irer , cum ex ortu in occafum fufclpiatur^fine ómni quidem labore aut difïicuita- re conficitur. Nam iuxta linêam?|f^Mper v^nti fecundi flare fueue- runt, qui ipfi funt Biyfae dióti. Anno 84. ex portu Callaode Lima naiuis (Jusepiam fbluit in Philippinas , & in Oceano milliaria 2700, cohfecit , priufquam terram vllam confpedtui oblatam accepifTet. Prima verb quae apparebat terra , Infula erat Lufbn , ad quam conce- dens nauisjin portu aliquantifper quieuit. Tantum verb viae bino- rum go NAT. ET MOR AL. IND. OCCID. rum meiifium fpatio nauis illa confeccrat , nee ventis vfpi^m dei ftituta commodis,nec vllis vnquam tempeftatibu5 concuffa. Cur^ fum fuum maxima ex parte fecundum Imeam tenebat. Ex Lima li- quidem, iz.gradibus apud auftrum fita foluerat , &c Manlllam , toti- dem verlüs aquilonem gr adibus Gonftitutam, appulerat. JEquc felicem öc expeditam nauigationem Aluaro quoque de Mendanna habebat , cum primum infulas Salomonis deteaum abiens^eafdembonafortunaattigiffet. Nam iugiconftantiqueafli- dub vento vtebatur , vfque dum infulas illas oGGupaflct, quac aPerUi vnde nauigationis principium erat/patio mille circiter miliiariumi fub eadem verfus auftrum latitudine aberant. Reditus idem eft,cum eo,qui ex India in nouam Hifpaniam patet. Nam vt Vendaualos ai: fequantur,qui ex Philippinisaut China verfus Mexico commeant, varias fortiri altitudines fueuerunt , donec altitudinem laponte- neant3 qua impetrata terram CalifForniae facilè inueniunt, & fecun- dum maris tradtus littorales vfque inportum A^apulco,vnde loluc- runcprocurrunt. Ex liifce nauigationibus pro certo compertum elt* quodintraTropicosabOrientenauigatiofacilis fit,quoniam Euri ibi fcrè dominintur. Quod fi verb a folis occafti verlus eius ortum via relegenda fit, tuni Vendauali feu Zephyri extra Tropicos qu^^ rendi funt,gradibus nimirum altitudinis 27. ficut id a Luütanisin IndiamOrientalem nauigantibusre ipfa comprobatur,etfi nauiga- tionis iftiuscontrariaferè ratio fit. Nam ex Lufitamafi eo nauige. tur^curfus laboriofus & difficilis eft. Reditus vero in Lufitaniam promptus & expeditus. Inde enim foluentes ab occafu verfulque ortum tendcntes, tam diu in altum afcendunt, donec ventos afle- quantur generales aut communes , agradu 27. in altitudinepi a- sentes. In reditu infulas Flaminias praetercurrunt: quae nauigatio ideb expeditior eft , quia ab ortu ^grcffis Bryfas aut auftri auxilio Porrb,vtremconcludamus,nautismarefulcantibuseareguIain- dubitata eft, quod intraipfos tropicos venti Orientalesdominëtur, vndeinoccafumcurfusfacilis fit Extra verb tropicos, nuncBryf^i nunc Vendauali fpirant. Ab occafu ergo verfus ortum nauigaturo feduloeaoperadandaeft,vtextratropicoseuagetur,Ócaltitudinem 27 araduumomninoattingat. Hacarteiqftrua:! adiutique nauta?^ nauigationes in diftantiflimas terras iftiufmodi confecerunt, de qualibusj prioribus feculisnequidcm vnquam HIST. LIBER TEICtTfs: St Cap. V. De differentiü Bryfrmm, Vendaualomm, ^ventomm nonnuUorum aliomnu. V M ergo, quae haftenus commcmorata fufius funt, reipfavere feitahabeant:fiiam porrb tantoram ar- canorumcaufas,cur in torridanimirumZonatanta tacilitatc ab ortu verfus occafum.nececontranaui- !gationesc5ficiantur,rimarifatagamus,operapolnec '"""«uolam nccinamabilem nosfaarurosarbitra- bimur. Idem enimcrit, ac fi quis rogitct , cur lUic loei BryÉc po. tius, quam Vendauali. Nam cum idfecundum Philofopiiorum dicendileges,pcrpetuum,vniuerfaIe,adcoquc,vtloquuntur,perfe fit,fiatq5 : turn eiusquoque caufamtalem eflèdebereromniho yero conlentaneum cft. vi.iv Sedantequam qu«ftionemhanc.notabilcmcertè&arduam vt nobis quidem videtur, excutiamusmominü iftorum, Bryfe & Ven- dauali, quidfignificent.cxplicationcm pra:mittendam cflè,omni- noneceflanurnducimus.llludenimtamadpropofitammatcriam. ^Quirerum fatagentes Oceanumfulcant,ventosdiftina:os32.nu- meiare folent Quod fi emm quem fors portum incurfuri fint.tum ventorum difterentias accurateattendere cosuntur. Nam fi negli gentiaquapiam autincuria vel tantillum in latusdextrumlxuüm- ^l"^''^^^!;'"^'^"™ m longitudine^prsfumpto fcopoquamlon- g.ffimeiUicoaberrantIdeoyerb32.tantumventinumerantur,quod itti ad nauiganones feliciter obeundas fufficerc videntur. Et licet nonnulhhisplures quxritent,addi(ftorum tarnen rationem omnes conferendierunt,vtquiexilliscducantur. Sica32.ad64.aö4.adi2S. £k ab 128 ad 256.contmuata duplicatione, vfquc in infinitum afcendi dam eft.ab ymuerfo Hemifphsrio circumferentia feuambitufuo vndiquaq; circumdatum: vt neminiambiguum effedcbeat.quin in ilIudcctrumcxomnibusHemifphxrii anfulisinfinitiventiTmpin- gcrcpofllntrficutcuihbetiftaitaimaginariT&apudfecogitareliber. rimum cft. = r fa «"^uuti- Nonnullisautê,cumquibus&facraScripturafacit,quatuorfta- tucreventosvifumeft,qui nimirum quatuor mundiansuloscon ftituant,bm.sdua:is Imeis decuffatim fcfeinterfecantes : quarum v- naabvnopoloadalterumralteraabaequinoaialisvnaparreitidém adaltcramdu^tur Ventiautemhifunt:AquilofeuBoreas,&huic pppofitus Aufter: Onens feu Eurus ad ortum folis.&Ponénte feu Zcphjrusad eiufdemdecubitumfitus. Sacra tarnen pagina adhuc L pluri. g2 NAT. ET MOR AL. JND. OCGID. plurimum meminit,& inter reliquos vnutn Euroaquilonem no- Linat, quem magni Oceaniaccolae Nordoft, mans vero meduerra- nei habitatores Gregalcm vocant.Huius & in nau.gationedmiPau- li mentio fir.Venti ergo Cardinales,omrii mundo lam notiu&lacra- rumquoquelitcrarum monumentiscelebran.funt.vt diaumdt, Septenmo, Aufter,Eurus,Zephyrus:quorum hic alias Poncnte,alter Oriente vocarifoletDum verb ortus, tres notabiks difFerennae iint: quarum du« a folis Dcclinationibus maximis , tertia vero in harum medio defcribuntur : propter hanc caufam duo adhuc peculiares ventiEuro annotantur,Oriens nimimm aeftiualis,& Oriens hye- malis: & in horum oppofito rurfusduo alu ftamuntur , Ponentefcu occafus xftiualis, & occafus hyemalis. Sic ergo ex oóto cdi pundis diuerfis,nimirum duobus polaribus,duobus xquinodialibus.duo- bus folftitialibus,&duobus aliis in circulofibioriginaliteroppoü- tis venri ofto difcrcti diftindtique primum educuntur.qui prodi- uerfis turn terra turn maris regionibus,diuerfa quoque nomina ior- tiuntur. Qui propiusadOceanumconfederunt veiKumapo^^^^^^ rantcm,eoaem cum ipfo polo nomine Nord infignmnt. Huic vero prox.mum,abOrientexft.uali flantem, Nordoft : ex. pfoauteinor- tu&*quino^^^f^^^'^'-^^ ptentrio,Aufter,Subfolanus&Fauonius:quorumlateraIes unt,A- SSvülturnus.Africus&Corus. ProfententiaPlinu Vulturnus ^u Eurus eft is.quem nos Zuydoft fiue Xaloque nominamus.Fauo- Nord,Nordoft fiue Gregal,Ttanfmontanus. Atncus & Libycus, qui li^icridie & Occidente feu Leuechc flat , Aufter & Notus. Qui ab auftro {èu meridie oritur Corus Öc Zephyrus, Aquilozephyrus, Mae- ftral.AquiloeurLis, Gregalis. Ncc aliter quam Plioenidas vocaiit. Sed & ventorum homm apud alios alia denominatio eft. Cum vcrb noftri iam inftituti non fit, Latina vêtorum cum Grac- cis vöcabula conferre : hoe loco de iis faltem ventis ^ quos nautse no- ftrates per magnum Oceanum in Indiam nauigantes,Biyfas & Ven^ daualos nuncuparc fblent, quantun^ id rem faciet, traótabimus» Quod ergbipfam nominum rationem attiriet,in illorumappella- tionibusnos diumultumqs primüobhaelimus,quod ifta nomina longèdinerfiflimarationevfurpariintelligeremusidum tandem ra- ta quadam ob/èruatione cognofceremus , ifthaec communia potius quamfingularia autpropria caeli regionumaut ventorum nomina exifterc, earum comprimis , qui in Indiam nauigaturis fècundiores fpirant. Nam fub Bryfis didbis com pleétuntur vniucrfbs eos , qui ab Orientefpirant, cum omnibus fibi ifto genere cognatis,autexiftis ecu primariis exortis. Quibusverbin reditufuo commodisvtun- tur , hos Vendaualos nominant. Et ifti a meridie vetfiis poneru tem aeftiualem hoe fere modo perflant, vt ceu binis ordinibus fègre- gati , quique fiio quafi priuato impetu fèorfim ferantur. Et horum qui corporales feu primarii funt , vno latere aquilozephyrum fiue Gregalem , exajtero vero Auftrozephyrum fiue Leueehen iundum habent. Porrb autem &id Icitu opersepretium eft, quod ex o6to iam enumeratispartibüs ^u ventis, tantum quinquenauigationibus &^ cicndisvtilesfint. Ternienim fuperftitcscxcauü nullum commo- dum praeftant : hoe eft , fi nauis qua^piam per mare fertur, turn quin- qucventis{pirantibus,propofitamfibimetam attingerepoteft: etfi quini ifti venti non promifcuè vniuerfi ^què conducibiles fint. Ex- tcrnis autem caeceris fi quis per(pirauerit3nauis,quó inftituit,appelle- re minimè poteft. Et ficut aquilone incitata aut inflata nauis verfüs auftrum feliciter decurritjfic illius laterales venti ad fimiliter oppofi- mm latus impellunt. Contra , A uftro perfpirante , nauis meridiem attingere non poteft, cum curfiii inftituto ventus omnino aduerfiis fit. Eadcm&auftricollateralium ventorum quafiseftAuftroeurus & auftronotus , ratio eft. Sed hace fimt nautis ita certa & comperta, vt hoe loco eommemoratione non indigerent, nifi demonftrari opusfuifletjipfiim Orientalem ventum cum lateralibus fbciiseos cue, qui in torridaperpctuo flantes , Bry& dicantur. Ventorum eo- lum autem , qui ex meridie verfus oecidentem , & ab occidente ver- lus ortum nauigaturis commodi fipt , in Zona torrida paueiftimi & rariftimi inueniuntur. Solent itaque nautae extra tropieos excurrenteSj^eos inquirererquos maritimiindi plerumque Vendaualos nomi-^ narcfolent, L 2 Cap, 84. NAT. ET MORAL. JNn OCCIP. Cap. VI. êluA cmfa fit:, quodnamgaturis apduo ^mti Oriënt aUs ^ Am verbdeinceps ad fuperiusquxftionem propofi- \ tam redeamus ? caulafq? veras expediamus , cur mtra ' torrida ab Oriente vcrms occafum jfacilimus tranfi- tus fit, ab occafuautem in Orientcm reditus difiici- limus.Frincipipautê hic duoimmota&indubitata axiomata ceu fvmdamenta nobis prxftituenda font. Pnmumeft,motionem ieuconuerfionem caelomm,a primo mo- bili caufatam,& raptam ceu diurnam vocatam,non xtherias faltem ret^iones fibi fubditas fecum ciere&conuertere,ficuti quotidiè id in1)ole Lunaqs & c^teris aftris perfpicuè videmusrfed reuolutionem illam ipfa quoq? Elementa attingere,modb ab aliis caufis id non im- pediatur. Nam terra quidê, cum caeteris Elemêtis raptum primi mo- bilis ideb communem non habet.quod & pondus nimis graue mo- tioniqj ineptüfbrtita,&a primi mobilis loco, diftantia admodum longa remo ta fit. Sed & ipfa aqua, terrse prpximum elementum,di- urnum illam conuerfionem mobilis primi non fequitur^quia terrae quafi limitibus quibufdam inclufa , cü eadem iunétim vnam fphae- ram conficit. Quin nee terrae fitus aut ratio patitur,v t in orbem cieri aquapolfit. , CaeteraverbreliquaElementa, vt ignem & aérem quodattinet, cum & natur^e fubtiliores , & fitus ad globos ca^leftes vicinioris fint, ideo pri mi mobilis conuerfionem facilius participant , & caelcftium corporummorein orbem verfantur. Atquedeignequidem,quod iphseram perfeétam habeat, dubitandi nemo cauóm habctjcum prxteraiia,ipfe Ariftoteles cum infinitis aliis illud affirmatcteftcn- tur. Aër vei b,de quo hoe loco nobis tradatioinftitutaeft, quoti- diè ab Oriente verfus occafum voluitur aut rotatur. Cuius rei docu- mentum firmiftimum a Cometis nobis ofFertur,quos expreflifiime ab Oriente verfus occafum , turn oriendo,tum afcendendx), tum oc- cidendo,moueri verfarique , ac circa Hemifphaerium noftrum , non fecusacomniareliquaaftra ad firmamentiipfius morem agitan vi- demus. CumverbCometaeinregione feulphaeraaëria,vtinquaet- iam generancur,tum appareantstum difpareant, ideoal^uibus fors videri poflet impoffibiie 5 eos in orbem cieri aut reuolui,fi aëris regio conuerfionem fuperiorem non fequeretur. Aëris enim Iphaera ftan- te,tum&ipfamComctxinaëreaccenfi molem ftare ncceffe foret: nifi fors angelos aliquos aut casleftes intelligentias , Cometarum per aëra motores & rotatores phantaftico modo introducere velimus. Anno falutis noftr^ partaz 1577. illuftris admirabilis Come- ■ tes HIST. LIBER TERTIFS. Sy taquidamfuIfit,faciepennsepauoni^ abipfoHorizontedimidiam ferc cdi coiifpicuipartem occüpans. Hic a Calendis Nouembris vC qucad dicm odauum Dccembris micuerar. Dum autem Calendas Nouembris, tempusprimxeiufdeappantionisponoidenobis, hoe loco degentibus,idintelligivolo. NamHifpanisillevixdumnono Nouembris die confpeótus efl , ficut id ex hiftoriarum fide patet;, quemtamênos,hkin Peru, oótointegris diebus citius, per o finitimamoram lucentem animaduertimus. Cuiuscjuidemdiuer- fitatiscauramnosaliis,enodandamrelinquimus. Quadragintave- ro illis dicbüs, quib. CoQieta fulfictam ab EuropiEis,quam hic a no- bisinhidia ille integer confpedlus eft:cuius reuolutionon fccusac Lunas casterorumqueadrorum ab Orientc in Occidentem fiebat. Exquibusfanèliquet, Tcdcm (eulocum Cometae,i^hiEram omnino aëream fuifle : & hoe ipfum Elementum quoqj fuperiorum corpo- rumimpetumraptumqs fequi^ Sed accuratioribus obreruationibus fadis,mukisnobifcumin- notuit,quod prater communem hanc motionem,peculiarem quo- quealiummotum^quocum Planetis ab occafuinortumrenitere- iur,haberet.Sin|ulis enim noólibus ortui plus appropinquabat, fie- utidem & Soli &Luna£, Veneriqueacaliis quoquc fteilis errantibus accidit. Simiiiter &tertium quendam alium illius mocum obferua- uimus, vtfècundum Zodiacumnonnihil verfusfèptentrioaemde- dinaret.Ancequam enim deflagraifet omnino, poftremis nodibus fignis fèptentrionalibus longè propior concurrerc vifus eft, quam cum primum oriretur. Cuius rei lia^cforscaufa fuit,quod ingens iftc Comeca omnium primo iis apparuit,qui auftro viciniores, vc Peruenfe,habitabant. Nam pofteademum Europan quoque vifus eft , cum iam ad feptentrionem acceffifTct propius. hi genere tameü diucrfitatis huius caufa patere pofTet om nibus,fi cogitaremus,ca:le- leftium corporumdiuerfas mocionesadipfam vfqueaeris^^hseram virtutibus fuis extendi. Nee enim vllum dubium fuperefi: quin cre- damus, aërem ipfum ad conuerfionem cdi ab Oriente verlus occa^ fum omnino moueri. Ethocpropofitionis noftr^ primum funda- mentumfit. AlterumiifHemperomniayeriratisfuIcrisnititur.Aërisenimfub linca a^quinodiali aut circa illam fiti conuerfio,defini tos planè fuos reipedus habet. Quantó enim aër lineae vicinius fube{l:,tantb rapi- dius mouetur:quantóque alinea ille verfuspolumdiftantiusabe{l, tantb fegnius & tardius agitur. ld quod extra omne dubiü eft. Nam fi ifthaec vera &genuina efficiens caufa eft : turn omnino neceüe eft, cdeftium eorporum motum eo loco rapidiftimum eftp & incita- tiflinium,quo loco eadem yelociflimè conuertuntur. lam veró Zo- nam incaelotorridam omnium velocifllraè rotari,6cfuperlineam cseteris omnibus caeli partibus concitatiusrcuolcti,idexeomanife- L 3 ftèU. Só NAT. ET MORJL IUD. OCCID. ftMiq uet , qüód in rota extrema partes, axi propioribus , lorigc Ccfo rius verfenturiduödque featiofiores eiusambitus nihJo fegnius cir^ cumacanturbreuionbus.Quief2omOeeanoabOnentev6r&sau. ftrürtixommeant, hi, fi nonnihil altius afcendermt ,perpetuo ven- tos fecuiidos adipifcuntur. Etquós<5uatorifiumvianM)res,eofe. Curiores ventos accipiunt. Contra vero ab oceafu verfus ortum na- uigaturi ventos perpetuo aduerfos habétf fiquidcm ^qe«o"3'; daconuerfioElementum aërisfecum vnarapit. Sie ergoaerfcmpa celi diurnam conuerfionem fequitur.ab ortu nimirum verfus ocea. futti, mu tatione nulla interucniente. Aëris viciffim velox& incitata conuerfioautvis.fumos feu exhalationes.eman &rg«tes,fecuin pariter impetu quodam abripit ; qua de caufa fit vt Bryte, venti üru cntales,perillamregionemaffiduofpirent. r c u.. Eiufdetn nobifcum religionis confors fraterque Alonfo Sanchcs. vir cxperientismultifarise.qui diu in Indiatam Ocadentaliquam OrieiitaH cgit.multoties rtiihi narrare folitus eft , quod uitra Uneam a:quinoaialeni, & in eius confinio aflidui venti fpirent aduerfi & D-riculofi : adeo, vt fententiam conceptam fibi diduro, omnino vi- dcretur.eos veros & natiuos ventos, ei loco familiares.neunquam eflè fed effc meram conuerfionem aëris, adiurno cxh motu taetain. Incuiusrei conficrtationem idem hoe affcrcbat quoque.quod la Golffo de Las Damas feu virginis, vt & in ahis fretis pluribus.qmbus fubtorrida nauigatur,tum temporis turn tempeftatis nerpetua Qualitas fit. Quadecaufaquoquevelaibinonproconiuetudinea- iJorum fufpendi aut attolli dicebat , quia iis fere per omnem curfum mutatisopuseffct.Vndeporroconcludebat.n.fi.sventus,meraau- rafeu aér.acdi conuerfionefufcitatus.cflèt.tumfane futurum ah- quando , vt aut is aliquando minueretur deficeretque,aut nonnun- Quamtempeftates&turbinesfurgerent. , , Etfi vero hsec opinio.aut fententia admodum proba & idonea lit. negari tarnen nulfo modo debet , eofdem qüoque ventos effe certos &teros,cum &exhalationesibiexOceanoafcenderevideantur,& Brvfx nonnunquam impetuofiores , intcrdum remiffiores fpirarc fueucrint. Tanto enim ilkperfspè impetu flare fent.untur, vt neve- avllavim illorum fuftincant. Sed&idfimulconcedcndumeftaut expendendum , quod agitatus aër , elatos vapores fuo fecum impem Zquo verfum pertralat & diripiat. Illorumen.m violentiatan. w el? vt contra eam nihilfufficiat. Optabihores itaque Bryfa firn. pUces funt,qui turn infr^ tum circalineam fpirat , vt& circa omncm Zonamtorridam,qusillaeftviafeuregio,inquaSol,duobus tropicis Cancri &CapricornimcIufiis,curlum iuum conficit, Cap» HIST. U'S ER TERTIF^. Cap.VII. Slua de cdufa Uendauali pit rmque extra torridam in altitu- dinefupremainueniaHtur. Am porrb,fiquis, quae hadtenus iri medium allata funt,probèairec|uitur:ispari ratione quoqueexcur- fum feu euagationem ab occaruverfusaullrum, ex- tra tropicos in maximam altitudinem faótam , com- mode intelliget : vnaque opera, Vendaualorum ean- dem rationem omnino efTepercipiet. Cum enim ae- quinodialis reuolutio tam velox fit: aërem quoquefibi fubditum impetu ifto vnaincitat,{ecumquevolutar,6ceodemabortuverfus occafum raptu illum rotat. Turn & vapores feu halitus, confertim ex vafto Oceano furgentes , eodem fecum motu abripit. His haliti- bus,fiexaduerfbcxhalationes in parte sequatoristorridaeleuat2e,& repcrcufïionis vi vibrat2e,potentia quadam contraria occurrat, turn Vendaualos feu auftronotos ventos 3 illic loei admodum frequen- tes, &:vaIidos,ftifcitant. Vnde videreperfsepè licet,flud:usalios ,ab aliis contrariis , adeoque potentioribus concufTos, aduerfa quafi fè- mitadeclinare,& poten tiorum impetu in diuerfum locuni abfcede- rc. Pari quoque modo fumi feu halitus , ventis occurrétibus vel huc velillucdifpulfijvelutifèipfis fortiores redduntur,öcdenouo quafi cxufcitantur. Vendauali autem hi magna ex parte fub altitudine me- dia, fub gradu videlicet 27. aut 37. dominari fueuerunt ; etfi eorum non tam certa & comprehenfa regula fit ,qua2 eft Bry farum in altitu- dine minore.Nccenim Vendauali,ab sequè rata & coftanti caeli con- uerfione iuxta lineam séquinodialegignuntur , ac Bry fae. His tarnen plcrumqj frequentiores,adeoqj perfkpè quoque importuniores exi- flunt. Quod fi per altitudinem 4o.graduum nauigetur,tum nee ter- ra nee mari tutos fecurofque amplius expedare ventos liceat.cum nonnunquam Bryfse, interdumverb Vendauali conuerfis vicibus fpirent. Ethacdecaufa,exillislocis nauigationesfadt3e,difficiliores & periculofiores fèrè cuadunt. Cap. VIII. IDtf nonnullü exceftiönihus fuperiorum KeguUrumivt^ de ventis ^ malacia , illic turn m Oceano ^t urn in terra notandü. de ventis hadtenus , tum intra tum extra torri- dam ordinariè fpirantibus , a nobis didla funt,eade aperto Oceano & fretis infignioribus faltemintelli- genda funt.Nam terrselonge alia ratio efl,vtquaedi- uerfis plcrumque ventis perflatur , proptér maxi- mam 88 NAT. ET MORAL. fND. OCCID. mam illius in2Equalitatem,confideratam tumfècundummontcs diuerfosjtum valles profundiofes, tum fluenta, &lacus paludefquc frequentes,exqtiibus plerumque peculiarcscraffiqj autdenfivapo- reseieiiantur,quipro varia ortüs mi rationc naturaque vel inhanc vel illam partem difpuifi , variorum diucrforumque ventorum eau- la & principium fiunt. Taceo höc , auod aeris a cacli rapida conuer- fione incitati vis , iugi traélione cofdem fècum quoquö verfilm al> riperequeat. Diuerfbs autèm tantopcrc ventos non folum in terreftri rcgionc, verum 6c in ipfius Oceani traétu fub torrida, turn codem mbdo, tuin ex iifdem caufis flantes obfèruare licet.lUic enim turn è terra fpi- rantes venti funt : Öcüinu qui c medio mari enati,ordinarièin Ocea- no dominantur. Et è man quidemgcniti/uaues (alubrefquefimtx terra verb fufcitatiplerümqueinfuaues &c inülubres.Maritimorum tamen ventorum, füa pro littorum diuerfitatedifFerentiaeft. Tcrre- ni magna ex parteaièptentrione flant, vfquedumSolin verticefit. Maritimiverb tum maxime fpirant,curafolardentifïimusflagrat, vlquc dum occidat. Cuius rei hxc quidem caufaefle poflit,quod terras moles denfifïima tum demum omnium copioüffimè efFu- metjfi Solvndeincaluitjitcrum abfceflit. Sicut id xquc in lignis ad- huc viridibus obfèruaturrquas vberiorem fumum emittunt, cum flamma non admodum lucida ardenteue aduruntur. Mare verb, quod corpus fubtilius & tenuius eft, nifi alicundeincalefcat,nec va- porem nee fumum vllum emittitEademque huius rei ratio eft,quac & foeni ftramimfve non probèreficcati: quod ignefubdito fiiccen- fum,fumumfundit quoquo verftim copiofifïimum. Flamma verb deficiënte , tum & fumus cefTat.Et hanc huius veram genuinamque caufam eire,indenobis confirmaripotefl, quod terreni venti de no- <5tepotiffimum: maritimi verb de die fpirarefbleant. In marislitto- ralibus nonnunquam aduerfi , nonnunquam impetuofi venti pet vices flant : interdum & fumma aëris tranquillitas efl, adeb vt ne Ic- uiffimseauraefpiramen fentiatur. Per fiimmum verb Oceanumna- uigantibus fiib linea aequinodtiali, adeb nullamalacia obtingit>vt a gnariflimis eqüidem naütis acceperim,quodvniuerfb2etatis fiias decurfu tranquillitatem omnimodam lUic nunquam experti fint. Vndepaucis quoque illuc curfiis efl ? propter aërem, qui rapidifïima cxli conuerfione tam violenter ibi torquetur, vt naues in aduerfum eiüS minimè propelli poffint. Intercaetera etiam noc meminimus fuperius, nauem quandam a Limavfqjin ManiHam,fpacio zyoo.milliarium perpetuo fub linea decurrifïëjitavtabillavltra io.aut 12. gradibus nunquam deflexerit. Idautemmefibus Februario&Martio,quibusSol redain Zenith illis eft/aótum efl. Hoe vniuerfb in fpatio nullam vnqua tranquilli- tatem, fed perpctuas frigidiufculasauras nadi, duorum menfium decurfu HIST. L/:B£R TERTIFS. Sg dccurfu citius, tam lonpinquam hauigationem confeccf unt. Siipra terram vero , aut luxta littora , aut vbi vapores infulas terram ve ür- mam attingere pofTunt , turn intra turn extra ipfam toiridam mala- cia frequenter longiffima Óf durabiliffima perfentitur. Similiter au- temderepente Gopiofi imbres.aliaeqs hortende tempeftates inaëre rurcitantur,quaepIerunqueiuxtaIittorapotius,&eafoca,inqu3Bva- pores ferri folent , der^uiunt,qüam in amplo vaftoque Oceano Sed haecdetorndafaltcmverarunt.Nam extra illam haudleuior perfe. pe tranquiUitascftquam in ipfbmet Oceano. Nihilominustamen ^m^rdumfublinea intra ipfam torridam tam repentini,prsecipi- tes,effufiq5 imbresruunt,vtmagnamquoq5 0ceanipartemomni- nopcruagentur. Cui aërisafFeótioni introducendsevnivapores^ex mari confertim erumpentes , &!in altü euolantes fufficiuntfcum'ex iifdem & fulgura , tonitrua , &:procellofae tempeftates plerumque gignatun Quae tamen omnia fupra terram potius,quam in Oceano contingere, notum eft» Nos,cumaliquando ex Peru in Hi/paniam vela facientes,iuxta littora mans alicubi decurreremus , toto illo têpore aërem ferenum, placidum,&corufcum habuimus : cuius caufa ventus auftralis erat qui ibi lugiter fpirare foIet.Hoc eodem vento ex noua Hifpania in ve- terem tranfmitti folitum eft. Poftquam verb obliqua declinatione verfus Oceanum altum, vitralineam aequinodtialem tranfcendi(fei. mus,aura frigidiore^ nobis fecudiore vfi fumus. Hincporrb in Ni* caraguae finitimadeuedi, cum iuxta littora iterum decurreremus, ventos aduerfiffimos, denfis nebulis, frequentibufqj pluuiis & tem» peftatibus creWis permixtos naóti fumus. Et nihilominus tamê no- fteriftedecurfusmtra torridam iugis&perpetuuserat inifiquodab auftro i2.gradibus,qua altitudine ciuitasLimafitaeft,decIinantes, ad i7.gradum, quo fitu Guatulco nouae Hifpanise portus eft,conten- deremus.Nec dubito,quin,fi meta a nobis fub torrida decurfa,accu- ratiore fupputatione numeretur , graduum diótorum is numerus prseciiè prpditurus fit. ^ Eth^c,deventlsinZonatorrida,& in ipfo Oceano dominanti- bus hadenus m genercpercenfita,nobis fufficiant. Cap. IX. editü ^notatü. Vi vniuerfos, adeoqüe memorabiles & prödigió- fosillos ornnes efFeóbus, quos in India diüerfis difcrê^ tifque locis vcnti edere folent , digna traóbatione ex- phcare vellet , hunc fublimi quodam atque féf è diuit no meritis mtellecStu praeditum effe * necë^-foret. Slim cnimintcraüosventi, qui aquam marinam iri ' . M aliam NAT. ET MOR AL. IND. OCCID. aliam naturam mutantes , eatn fub viridi colore tingunt. Eandem alii vicifTim itaeluunt, clarificant45,vt fpcculi kuoiem liabeat.Vcn- tusalius corpus expeditrecreatqUeialiusidemobturbat&fuffocat. Qui ferici caüfa bomby ces alunt ^ hi Vendaualis flantibus, fencftras cxquifitè occludüt eorum conelauium,in quibus feruantur. His vc- rb contrariis ventis {pirantibus, eafdem prouidc refèrant : cü indubi- tata longi temporis expericntia didicerint, ventorü alios infedbis iftis damnofós^ noxios,alios verb iifdem admodum {alubres efre,& co- rum multiplicationem procurare. Quod ipfum vel a noftruin quo- uispriuata expericntia fadta comprobari poteft. Venti enim diuerfi, omninodiuerfas corporibusanimantiumdifpofitionesinducütjüs Gomprimis, quae naturse aut partium funt tenerioru aut moUiorum. He enim quó infirmiores,eo alterationibus magis obnoxiae fiint.Sa- W/p.'-^. craScriptura quide ventos alios vrentes & tabetacientes Vocat : alios itbj7> èruauirorefpirantes. Nee mirumeft,tantama ventis mutationeni, lity. turn herbis,tum animalibus ac hominibus ipfis impenderexü fimi- W liametallorüquoq5rolidiorigeneri,vtpoteferro,acciderecopertum fit.Nam in difcretis Indiaelocis crates ferreas/eneftris pr^tedi folitas, ventorum vi penitus obtritas,& quafi eliquatas multoties vidimus. Quarum quidem fragmentum,cum aliquando tentandi caufa digi- tis preffis obtereremus, n5 fecus, ac foenum ftramcnve aridiffimum in tenuem pulueremfatifccbat, itaintima omnem eius fubftantiam penetrantiffima venti vis exederat. Contra quam etiamillius iniu- riam nuUum vfquam indigenis iftis remedium proftat. Sedexmaximis&comprimis admirandisventoruenergiis,duas faltem hic virtutes illorum commemorabo. Vna eft,quod,etfi venti nonnulUipfamorteacerbius torqueant,hominitam5vim non ad- modum magnaminferant. Altera,quodrmerenfu&doloreomni homines vitaexuüt .Et quidem homines,qui primo per mare naui- eaturi funt , illicb segrefcere, id vt notiffimü/ic nulli damnofum eft. Quod ni fic neceffario fieri compertum haberet homines, nullo du- bio, fe morbo lethali occupatos efle, perfiiafum haberent. Namqs ca ^pritudine omnis ventriculi fubftatia tam iugi & infefta rofionc , & diuulfione diftorquctur , vt dolor ipfa morte acerbior perfepe fit. Hinc immaniffimi capitis dolores : & tandem fymptomata infinita confequuntur aliaiquae omnia, ceu iam notiffima mala, ab vno no- uo&infuetomarisaëre,hominumcorporibusingeruntur. Etlicet incitatior nauis commotio , eiufdemqj crebra quafi fuccuflio, fenti- neq5praua& moleftaexpiratio ad iftiufmodi morburn eisnendun^ momentihaudparumconfcrant :aëris tamen piarini halitus cxo- mnibusiftiscauraprincepseft,quaeina{ruetorumhommumvcntri- culos lantoperè infeftet &rodat. Nam, vt accuratius dehis diflera- mus,nötum omnibus eft, aërem vitae noftrae pabülum effcEo mlpi- ratoxordis natiuü feruorem quafi attemperamus& reficimus. Ncc quie. M ■ ji . BIST. LI'BER TERTIVSi pt quiciquam eft, quod liominis corpus aut promptius aut violentius niutare poüit ipfo aërc: ficut id in conftitutionibus anni peftiferis clarcccrnitur.Marinivcrbaëris hauftum infolitaeilliusperturbatio- nis vim maximam habere, idlóga omnium obfèruatione liquidius cft,c]uamvtfcrupuIófiusenodandü fit.Nam&idadiligentioribus perfaspè obleruatum eft , quod aura è mari expirans , liominibus vel in ipfa terra habitantibus , fimilem ventriculi peruerfionem incuffe- rit;ex quorum numero velipfum meprofiteri liberèaudeo. Hi , quó mari deinde fiunt propiores,eo aegriores euadunt. Id nobis contigit in illis notare hominibus, qui , iuxta mare in fluminum oftiis naui- gantes,cü aura marina afHarentur,illicb naufèam fimilem paffi func. idem eorum quoq, nonnulliexperiuntur,qui autbigis,autcurribus itcr iuxta mare confecerunt, prout iliorum natura aut complexio af- feduiiftiaffiniorfüit. ^ Sed vtcumqj iftha^c fe habeant,certe ratu , & extra omne dubium nobis id elTe debet, ab aura marina illos omnino aegrefcere,qui mare grimum tentant^Quse omnia hunc faltem in finem a nöbis prolata i un t, vt in telligeret rerum abditarum cupidi. Indorum muitos , imb partem maximam avicinia faltem maris aura grauius afïligi,quam fi ipfuni mare tererent aut fulcarent. Sedfuntjquiiftiufmodipronugis&fabulishabent. Alii,nos rerri parua &liumiIe,nimioperèexagitare:autexaggerarecIamitant. Sed iftos,& eorü fimiles quis admodü curet? Quin potius,quod res eft>& quodipfifmet nobis experirilicuit, contra ipfos proferi mus ?In Peru prouincia mons quida infignis altitudinis eft, Periacaccadidus.Hu- iuscum ab aliquibus miram efficaciam depraedicari audiflemus , vi- 'mi!2 fèndi & adeundi eius nobis libido fuccreuit* Pro eorum ergo,quos yafquianos feu Peritos nominant,inftitutione,nos rebus omnibus, ad hoe iter & periculum fiiftinendum , neccfTariis , abundèinftruxi- mus.Probè ergo rebus omnibus muniti,"cü afcendendo Scalam ( ita locum montis editiorem appellant )attigifremus , tantus derepentè tamq3 acerbüs nos horrorinuafit , vt omnino de equis defultadum, in humumqj decumbendum efTe, nobis videretur. EtIicet noftrum numerus haudexiguusefTetiquifquetamen pro ft fociisnonatten- tis,quantumpoterat, per locum iftumperrumpebat, vtpauorem iL lum panicum velociter exuperaret. Ego verb ,qui cum nonnullis a- liisrem ifta exadius experiridefiderabam,poftqua cum Indo quo- dam dudtore foli ibidê reftitaremus : illum vt cafurü me de equo fu£. fulciret, amanter obfècraui. Quo faéto, vix tantilla mora elapfa vfqs adeb mefiaufeafbllicitauit,illicb, vtquicquid vel cibi vel pituitae in ventriculo & mteftinis efTet, vomitione vniuerfum redderetur,dum tandem violentiore exagitatione proledtus quoqj cruor emanaret. Quae ventris irritatio fi diutius cotinuata fuifTet , nullo dubio ipfi vi- ta^certumpericulumattulifTet.Vixquatuoraprincipioelapfisnoris, M 2 tandeni Pertacacca montis vk ::;}: '± KM ot :>i ::a: ::>ï :m .>ï :jt :m .m JE )ï ;.>i Dl :% :m :m :.M :>ï :,>x Dl Dï pl ^Jjk 0% Dï Dï Dï Dï 3 Dï as. .2 NAT. Er MOK AL. IND. OCCID. tandem auram tcmperatiorem naai.focios noftros plerofq; admo- dücóftcrnatos&paculfos,numeroi4.vel,5.ofFendi^^^^^ NonnuUoset.ai4fmodilaboribuspenitusexpiraffem Moseorum videbamus per folumporrcaos, jprae immanidolorc, ex montis Panacaccahalituconcepto.terramhorrendoafpea^^^^^ dercaliosverbconuolutis gyrisfequoquoverfutn verfire. Plcrum. nue tarnen accidentia afcenfutis grauiora nuUaobtingunt.quam ^uodvomitiQneeommventncuiTquatiantur.&doloresventnsa- ™HuTufSe;befFeausautmala,nonini^ tramitc percgtinantes obruunti verum eadem vis montanis vniuer- Sslongimdinefuaad5oo.milliariaexcurrentibuscongenitaeft: S qufquim pnmum appropinquaucris.hu.ufmodi peregnnam £molemndamtcmperié5l.cofenferis.Qu«tame^ fcafcSsvelintêfiorvelremiffiorexiftit.Sed&hismd^^^ n iu SSrntur,quiamarit.mis profedti afcendunt quairi,qu.ex Cntamfdefeenfuri planam tertampetunt. Nosauidemetiamex- Snacacc* montana per Lucanas& Soras.&aho itemlocopcr Collaeuas,&rurfus alioperCauanasperegrinati fuinius,adeoquc tuSndendo,tumdefcendendolocavaria&diuetfiirirnatr^^^^ uS&tameninomnibusloashuiufmodinoxasperpeflifiimus: etfi in dido primotranfitufymptomataomnmm truculentiffima S nuerimus. Idemeodem modo &c*ten c^P^^'^nt fenferuB - qucventos feu aërem,.llislocis vernaculum 'ncon^ueta^&admi- mnd«huiufmodialterationis,omninoautoremexiftere. Sedcon- tmhuiufmodicorporis fubuerfiones truculentas , quod excogitari notvu remedium omnium optimum eft,vt turn narestumaures ÏÏdL,quantumlicet,obturentur,&veft.busidone.svniu^^^^^ Sus,cómprimisvcrbvétriculus,probèniuniatur:Cumcaillicvi- iSsJis tenuitas&fubtilitasfit, vteflenna eius ad mtimavf- fue penetralia vifcerum promptiffimèperuadat&penetret. Supe- Susautemcommemoratisaccidentariis malis non hommes fo- lüm fedipfaquoquepecora tentantur & corripiuntur.quaevfquc, ;rod2nbusoèngefcunt.vt nee calcibusincuffis.nec feruh^^^^ S quoquammolocompdlipoflint, vt pcdemvelvnumeloco Resio^ifta,de qua hadenus taüa percenfuimusjocus videtur non faltcie^usconfi'nis,verüm &vniuerfi orbis omnium edinflimus STfllmus. Tanta etenim niius fublimitaseft&em.nenua con- fcendenda,vtcumlocoiUo,niuibusprofundiffimisvndiquaqiob- Sm?fiveiPiren«imontesinHifpania,velAlpesinItal.aconferan- tur,cómparationemaliamnonhaWevi^eantur.quamqu«TO^ga- rbm domorum eft.cum pr^alds turribuk collatomm.Qua dee^^^ ^quoque,vtmihiquiderrividetur,aëritafubt.hs&penetrantisna- ( \ HIST. LI^ER TERTIFS, pj turacfit, vtnullacumhominibus autpeconbus,craiïiore&tepcra- tiorenimimm auraindigentibusproportioncconueniat. Qu^ 'iph. quoque noftra fententia vnica & proxima caufa exiftit , cur ab il- lo aëre vis & robur ventriculi tantopere affligatur , & proteratur. Europaequidem alpes,quasvideremihi contigit, ctfipropterau- XX frigiditate vehemEtem quidem faciant, vt cumulatis & multipli- catis veftibus admodum opus fit: gelu tarnen iftorum locorum ani- malium appetitum adeb non deftruit aut euertit, vt potius ciborum defiderium maiusconciliet 5c inducat. Praetereanec nauftam aut anorexiam,nec vUuni alium ventriculo afFedum vnquam imper- tit,pr2eterquamquodinmanibus pedibufque doloris aliquantum concieat.Et vt fummatim dicam, Alpium Europae quas dant , noxae, partium faltem cxternarum funt. Indicarum verb iniuriae,nec ma- nus , necpedes , necpartes vUas exteriores, fcd fola viicera interna 6c penitiora attingunt . Qua fanè in re & id comprimis admirabile ftu- pendumque vidctur,quod etfi quidem in iftis regionibus,tum funi- ma amoenitas, turn lucidi folis radii nonnunquam micent,aeremq5 calcfaciant, nihilominus tarnen peregrinantibus iftiufmodi dolo- res infligantur. Vt vel fixa öc immota nobis ftet fententia, praedi- ^as segritudines a fola aëris infpiratione haufli attradique , qualita- tc & proprietate corporibus introduci. Vfque adep enim effentiae tc^ nuis & penetrantis efl , vt nee confertim irruens , vUa fenfus acrimq^ niapercipiqueat. Caeterüm, quod montana Pariacacca porrb concernit, magna ex partc illaincultadcfertaqueadeoq5 ileriliafuntjVtvixvrquamTam- bos feu Cafam , ibidem perno6taturis commodam , reperire liceat. S cd nee vllum ibidem animal> prauiimve boniim ve inuenitur, prat- ter Vicunnas,quarum nimis mira natura aut proprietasefl,ficuta nobis füo loco fufius explicabitun Hcrb^ & gramina aëris vi cxufta & nigricantia apparent. Deferta illius loei alicubi viginti, nonnullibi ctii m triginta in latitudinerinlongitudineverbvltra 500. milliaria OGCupantjficutrupranosdixifTememinimus.Sed ibidem & aliain* culta inhabitataque loca funt,quae Peruani Punas nominant. Sed iam ad praenarratum alterum miraculum explicandum di- uertamus,quo qualitas vifque aëris, citra omnem fenfüm huma- num corpus peruadit & permeat , öc ipfum tamen fuffocat aut perimit, Elapfisaliquam multisannisHifpani ex Peruprouinciain regnum Cliitae migraturi , viam tcrreflri itinere per motana fibi mo- lid)antur. Nupc autemnauibus paratiseóplerunquecontenditur, curfuferèperlittorum longitüdinem inflituto,etfi h^cviatumla- boris turn periculipleniffima fit. Et tamen terreftri itinere naualis tuti^r & fecurior efl. Nam montana tranfeuntibus multx fubindc planities occurrunt, in quibuscadauera, aëris yiolenta incurfione fuffocatafoeétantur. Nam per illa meaturorum alii bona fortuna M 3 perua-. ^4- NAT, ET MORAL. fND. OCC/D. peruadunt:alii verb membris refbluti & apoplexia concufli , ibidem opirantJllicleuisqua2dam&tenuisaumlalpirareientitur,qii^tan- ta vipenetrar, vt priufquam homines aliquam eius vim perfèntifcat, lam exanimes in terram prouoluantur» His nonnunquam è ma^ nibus, illis frequenter ex pedibus digiti truncati decidunt. Qu3E,etli quidemcommetiaut fabulae ipeciem habere ignarisvideriqueant: tarnen ipfaveritateomniaveriorafunt. Hieronymo Coftilla, vete- ranoin Cuf ociue, viro approbo, valdèfèmperhumaniter öcfami- liariter vfi (limus. Hic tribus aut quattior in pedibus digitis carebat, quos frigus, per defèrtüiii in Ghilam olim contendenti ipfi ademe- rat. Hic cum digitos iftos fiios aurae immani tate acerrimè afflatos & concifbs fpecStare vellet 3 eosfrigore rigidilïïmos 6c iam emortuos, non fècus ac matura è malis poma j non citra acerrimum dolorem, decufli t. Praenominatus Capitaneus mihi quoque commemorare fblebat,multos militum gregesj primo anno per defèrtü hoe in prae- diótum Ghilae regnum, ab Almagroipfis monftratüipergentes, ma- xima ex parteibioccubuifTe, quorum numerofa cadauera {eipfum adhuc vidiiTe deierabat,addebatquei nihil quicquam foetoris illa ex- piralTe, aut quamcumuis aliam corruptioneputredinem ve üibiiffe.: Sed quod inter castéra admodum notabile videbatur, hoe erat, quodaffirmaret,e^gregibus iftis fè fuperftitem adhuc puerü^uen- dam vidiffe viuentem ipirantemque: quem , cum rogaüetjquonam praecipuèpraefidioisfèfolustamdiufauafletjrerpondifle illum refc- rcbat, quod Cc interea in tabernaculo c^uodam feu cafiila fortuito in- uentafuftentaffetjcx qua quotidiè excurfumfecilTet, & de cornice mortua adaóto cultro particulam quandam, quaeipfi had:enuspro alimento {atis fuerit,auulfifle. Sociorum verb fuorum neminem vt piam iiiperftitem reli<5tum elTcfèd hunc,hodic,crasalium,animi defeótione encdtum , mifèra ftrage occubuilTe , vitamque expiraffe. Nunc verb & fibimet poft alios moriendi vnum votum fupereflè» vt qui iam nihil amplius appetitus vel cibi velpotus,quibus reficere- tur,reliquumhaberet. Quamremita inveritategeftameflèjab aliis quoque nobis fandtè affirmatum eft. Qui cafus {anè, fi penitius ex^ pendatur,meritb miraculi inftar eft , frigus quidem hominem inter- imere,fcd tamen eius corpus ab omni corruptione Ócputrefadtione immune tueri. Hoe ipfum nobis poft alios aequa narratione qui- dam Presbyter, Dominicanorü ordini addidus, etiampercenfiiit; qui fuis oculis ifthaec ómnia vidit , cum per defèrtum iter feciflet. Is commemorabat , quod no6te quadam in diéto defèrtopernocStarG Goaétus fuerit. Et cum praefidii nihil haberet , quod fpiranti illi tam penetranter aurae obuerteret: tum iè cadauerum, fparfiin illic per humum fufbrumdifiedorumqueingehtem ftruem comportafle, 6c poft eam veluti poft murum in latibulis iacuiffe iurato attefta- batur. Aurtu HIST. LIBER TBRTIFS. 9S Aurülam hanc quidam haud infipidi ftatuunt frigoris quoddam ge- nus cfle, virtutis aut qualitatis vfque adcbpermeabilis &:penetran- tis,vtcaloremcorporumnatiuum & gcriialem, velinimispartium medullis fuffocet &: extinguat. Quae cum iunétim fummae quoque ficcitatisfit5quó minus cadauera putredinc tabcfcant acdiffluant, prohibct.Nam omnis putredinis principium a calore eft & humore. Tandem verb, quod illud genus aurac, fub terra fluauantis Öc per- ftrepentis,adeoqueeiusfuccuffionem6ctremoremfacientis(cm^^ modi in India longè frequentius , quam locis alüs eueniunt) attmet. Decoillofigillatim loco tra^aturi fumus,vbiexprofeflbde terr«^ Indic(2 qualitatibus examen fufcipiemus.Hic ergo iam ventis & aere miflis,ad huic finitimum aliud elemcntum ,nimirum aquam di- uertamus deinceps,5c quid in ea fcitu memorabile fit,propiusin^ tueamur. Cap. X, ^eOceano,ipfamJndiamcircumcircdambiente:v^ honaUauftralicj^Oceano^nonmUa^ E aquis tradationem fufcepturis , ante omnia id in- cumbit curandum,vt primo de Oceano feu ma^no mari , vniuerfamindiam cum caeteris promifcue o- mnibus terris,fuccingéte aut ambiente , fermpnem: inftituatOmnesenim in vniuerfum terraE,fiüe illae - ^ infiiLjfiue continentes fmt, ab Oceano omnino diffeparantutjideb quia in nouo orbe mediterranea adhuc nulla ma- riarepertafunt,ficuteademinEuropa,Afia,^Africamueniuntur,m quasmundinimirumpartes bracchia quaedam ex magno Oceano fcfe effcrunt,öcmaria illicdiftinara conftituunt,quaepoftmodurn diuerfas appellationes ab iis prouinciis feu regionibus, quas autal- luunt,autftationefuaattingunt,fortiuntur. Mediterranea autem ifta omnia & fmgula maria propè conueniunt, öccum Oceano lun- suntur vniunturqueiuxtafretum GibraltkquodvetcresHerculis columnasvocatumvolueruntMareverbrubrum,amediterraneis feiunaum,in Oceanum Indicum fe exoncrat. Cafpium mare nulU quidemaliipermifcetur6cconfunditur. Sed in India tameri,vt di- aum eft, mare aliud non eft pratter ipfum Oceanum , qui m duas partcs ita dirimitur,vt alia Oceanus auftralis, aha borealis vulgate di. catur Indiae porro Occidentalis terra, nuperreperta,cumilla, quae verfus Hifpaniam Oceano finitima eft,omnis m parte mundiBo- f eali fita eft:& per hanc alterius quoquepartis detedus eft Oceanus, Auftralis hodiè appellatus , ideb,quoniam , dum nautae eum fulcan- tes dcorfum vltra lineam^quinodtialem portenderent,polum Ar- aicum ex confpeótu fuo amiferunt,acpro illo polum Antardicum, pó NAT. ET MORAL IND. OCCID. alias auftralem,naai funt. Vndefaa-um eft,vtmarein altero latete^ nimirum in India Occidentali detedum , auftrale vocaretur , etfi iL lud magna expartcin latus boreale excurreret, ficut eft omnis CvAc feu traótus in noua Hifpania, Nicaragua,GuatimaIa,& Panama. Multorum hxc rententiaeft,quod VafioNunnesdeValboa au- ftralem Oceanurn , omnium primus muenerit, per illam nimirum terram,qua2hodièFirmanuncupatur,quoillaloco anguftifrima& contradiflima fuifTet. Bini etenim ifti Oceani tam vicmis limitibus fibiiunguntur, vt interuallum vtriufque non plus feptem milliari- bus euagetur. Et quamuis plerique a Nombre de Dios, vfquc in Pa- namam is.milliaria completa numerent: id tarnen hancfolumob caufam fit, quia tot ambagibus & eircuitibus obeundis opus eft/ Quodfi verbilludinterftitium ad exquifitam latitudinis amuffim reuocetur,pIures feptem didis milliaribus nunquam fupputabun- tur. Confilium id verb nonnullorum fuit , vt in terieda hsec feptem milliarium terra penitus perfoderetur, curarcturque, vt tantillo fpa- tio mterfepta maria fibi inuicem coirent. Quse certè ratio commo- diffimam in Peru nauigationem praeftaret. Nam quae merces o^o- decim lUis milliaribus per terram traiiciend^ funt, fumptus longè grandiores requirunt, quam fi nauibus ad milliaria 1300. proferren- tun His verb ex aducrfononnuUi refpondent,fi id fieret,tum nullo dubio vniuerfam illam regronem aquisfubmerfum iri.Cum vnus Oceanus altero multo preÏÏior & humilior decumbat. Et ex hiftoriis^ inteIligitur,quodpropterdia:am vnicam hanc caufam tcmpore Se- ftoris Regis,& poftea fub Ottomannico imperio Nili in mare ru- brum dedudio intermiffa fuerit. Nos verb etfi id,quod iam didum eft, quó minus terra perfodcretür,minimè obftaculo aut impedi. mentoeftet, laborem iftum omnem non faltem fruftraneum,fed nullis omnino humanis vidbus euincibilem audaóber ftatuimus. Quisenim obfecrb compagem illam faxofam, tot rupibus & foli- diflimis cautibus , firmiffimifque montium eminentiffimorum vinculis , mirabili diuinae potentiae artificio quafi ferruminatam, &, vt ^ftuofiflimis frementis maris furoribus quafi aheneus mu- rus refifteret , in medium coniedam , carneis fuis manibus dif- fringere , & folo aequare poffet ? Et licet id quidem humana indu- ftriafacilèconfedum daripoftetjab aufu tamentamaidu^&pcri- culofae rei meritb,tumpietas honeftafque, tum impendentispoe- naemetus nos auocare debebat: vt quibus probrofum omnino & piaculare futurum fi t , fi, quae opera Deus inexhaufta fua fapientia & infinita prouidcntia in creando mundo ita condita & cónftituta voluit, eadem nos temerario & nefando moliminedeftruere, euer- tere,& in creatoris contumeliam emendare fatageremus.Taceo hoe loco ipfam rei leuitatem:ideo nimirum perrumpendam óc fiiftb* diendam terram efie,vt vnus Qceanus alteri quacunque ex caufa con- 'coniungi queat. Etlicetvnaquidem plaga altera tutiorfëcuriorquc iit:valdètamenmetuendü&: fbrmidandüeft, vtruduaehge abvffiin vnoeodemque orbis loco commode colligi&conuenire valeant. Per hahcviam olim primus tranfiuitFerdinandusMagellanes E- ques Lufitanicus^qui tu propter fummü ingenii acumen , tü miram animiconftatiam ampliffimalaudedignifiimuseft.Ismultaabdita & hominibus incognita mira fagacitate inueni t:inter quse & angü- ftia feu fretum Magellanes , ab autore fiio,primoq5 inuentore ita ap- pellatum,numerari debet. Eius nonmiraculumleuiuseft,quamvL lius in vniuerfb orbepartis. Exiftimant nonnulli, fretum illud,quod y erfiis auftrale c^lum a Magellane detedü eft,aut nihil omnino efTe* aut quod gradior quasda &porre(5tior in Oceano obturatio aut ob- flruólio fit: ficut talia Don Alonfo d' Arcilla in fua Araucana tradidir. Quin &noftro hocfeculo fuerunt,q audaderprofiteriaufi funt,fre- tum illud nufquam vnqua extitilTéjfed id meras fuiffe infiilas, conti- hctemqj illic fuos teiminos habuiffexuius reliquise feu extremitates omnes m in{ulas,in hoe aut illo mari quoquo verfum difperfas dege- nerarint:aut quod comodius di6tu eu,illud vniuerfum mare extitif^ fè. Sedlongè certiffimü eft, reuera ibi tum anguftias feu fretü,tii ter- rasjfecundum longitudinê ab vno latere in aliud excurrentes>xiftc- re: etfi,quoufqj terra in latere auftrali fecundum fretü illud exporri- gatui,nemini adhuc copertumfit, per fretu hoe Magellanes, Epifco- pus PlacentinusDon Gutierre Caruaial naueperrupit : cuius malus, vtfamaeftjVel dumhodie in Lima ciüitate ante palatiiintroitü fuf- fixus aut afTeruatus cernitur^ orrb &claffis quxpiam, aDon Garcia de Mendo^a, turii teporis in Chila Gubernatore, inftrudra ScemifTa €ft,ad partêillam Auftralem certius perueftigandam. Quae omnia fic reuera fe habere, a Capitaneo Ladrillero , cuius Relationem nobis le- gere contigitjcoperta funt. Qui tame fuis comentariis hoe quoq$ in- feruit , quod nunqua aufijs fuerit , per freti aduerfa furfïim nauigare: verum quamprimü Oceanü boreale interftinxiifetjquod ventorum fluduumqs graflantibus procellis retropulfus ht,cüiamdühyems inillislocis vigeretjfludufqj marisaquilonaris violêtoimpetuinful- tarêtjtaiitoqj fremitu& agitatioiie fubigerentur, vt quoquo verfiim ynda concuffionis furore fpumefceret. Noftris têporibus ide quoqs fretum Fracifcus Draco,Anglus : &pöft hunc Capitaneus Sarmien- tö,qui (ecüdü partem auftralem decurrit , pernauigauerunt.Et anno apartuvirginis i587.hasipfasanguftias nonnulli quoq? alii Angli,a diétoDraco edoAi & inftrucSbi , tranfmifèrunt : qui iam fecundum Perueniia littora habrtare creduntur. Gum verb commemoratio ifta,quam nobis fiinimus nofter Gu- bernator dehacrefecit,memorabilis admodum öcfruótuofavidea- turjearn huic loco infèrereplacuit : ideo comprimis, quod is ipfemec quoqj iuxta latus auftrale fretum illud permenfus fuerit. fr^ Gap. gS NAT. ET MORJL. fNp. ÖCCID. Cap. XI. 'Defiete MageUanes, ^quomodo per idin latere mfirali :N N O falutishumana: FranÉifcus Draco pcf frctum ! Ma<'cllancs tranfiniffurus * fecundum littorum Chi- Is^ Peru longitudinemdécurrit.naucmque S.Ioan d* Antona , tabulis feu orbibus ex puro argento fufis onerata prxdatus eft. Turn &Prorex Don Francifco jssi^isaaT^ de ToUeco, ad eundem finü patefaciendu duas gran- desnauesexpediuerat:quamprïfeausPedrodeSarmiento,Occa- nrperinlEmLfimul&Aftrottomi^gnanffim cxfcollao de Lima in initio menfis Oótobris foluens , cum mxra toravcntis impetercturaduerfis,.bi abauftroaffiduofpirarc folitis: ierfusaltumOccanum afceudens.intra So.dies ^^f^^^^^^^^ iftius frcti attigit. Quam tarnen cum mternofcere difhcilimeliceret. V rverlSs erfammtentes,traaumquendamoH runt dum Arce,Pelagusquóddam (vt vocant)infularumtenercnt. SseSsatmiencl.ib/neceffanoqu^fuumtranfitumfm fitumeflbJaboriofisexplorationibus plus integro menfeconfecit. vSintenmv.as&incurfusdmerfosfibimoliens,&nonnuqua^^ cmuptiffimosquoque montes.fpedandi caufa confcendens. V - EerSiinueniendiaditusnullamcop.amreftare,tandem col- legarum follicitationibusviaus,ex locodidtoiterum >n altumO- clnumfeceflit. Eodemadhuc dietempeftateimmanivfqueadfe- ram yefperam cÓcuffi & iaftati , pr«on* nauis faces fucc^^^^^^ Sdfuncrquas tarnen temporis breueinteruallumconfeftimeo- S^&lam eripuit iteruni,ita,vt nauis ne rametum quidem mi- no3ifvento dido . è nauisVummitate terram pandi quampiam Snt uTadilIamreaanauemimpellere &tutumcon^ cêuarum nraniam receptumfibi ibiqu^reredecreuerunt.Cumer- aliuxtaterramillampergentes curiofls oculis omma quoquover- ITS™ , eam qSam longiflimo tra^tu prorfum exporrigi rn?madmtemnt. Vndc non iitmeritb , iUud ïioc ipfum qusiï- SetureSfpicatifunt. Loei ergo alt.tudine captata5if;gra- ITnumemrun ,qL ipfa vera iftius finusaltitudoerat. Porroau- teTrrem adhuccertL compertam haberent, celoce expeditae- mSue ftcundum longitudinem marini huius bracchu multo- ï^rmiïliarium metam plrmenfi funt. Cuius cum nullos termmos iraue em^^^^^ taXneuar abikmconceperunt. Ergoprommndomu^^^^^ urn manifeftatum pernau4«uxi> eo foco crucem ex hgno fobü^ HlSr. LI3ER TERTIFS, mem crcxcrunt,infraquc littcras quafHam exlculpfcrunt, vcnturae haüi alterijim dudumvi flu6tuumdifie6tae,indiGaturas,quodhaG fcilicetmetaperrexcrint. Commodaitaquetempeftate,citralabo- i:em,fretum omne tran{mittentes,cum tandem in Oceanumbo^ tealcm inucéti elTcntjóc ibidem quafdam infulas attigifTentjex iis proncceflariis vfibus porabilem vndam hauferunt. Quoperaóto, porrbiterfuum verfiis Cabo Verde, &:hinciterum5fuaruimpul(iiq$ gubernatoris primarii per Cartagenam & Panamam in Peru veladi- rexerunt,repertifreticonditionê omne Proregi delincantes,6cqui^ diuerfis genenbni ^formü pifcium ^injndm C E A N V s immcnfim pifcium copiam alit. Quo- rum tum gcncra,tum naturae a fblo illorum condi^ toreperfedè cxplicaripolïint. Flurimi tum generis tum generationiseiufdem funt, cum ilIis,quos ma- riaEuropïea fcrunt,vt {iint accipenferes.quosElfcc vocantjCx mari in flumina afcendcntcs: Dorades, quod nomen inauratumiignificat : Sardinii , & his fimiles alii. Sed &alij ibidem pifcesinueniuntur,qui in noftris,quodfciam,regio- nibusjomnino noti non iiint. Ex quorum claflenumeran turCa- brill2e,quae Trüytisdidis quadamtenus fimiles fiint, aut iisetiam, quos in noua Hifpania Bobos nominant ? qui ex Oceano per aduer- fa flumina afcendunt. Befiigas fëu Prafemos , vt ^ Truytos nos hicquidem ipfi non vidimusr quostamen inChilefircquentes efTe, comperimiïs. In littore Peruano Atuni,etiam,{edpauci reperiuntur, creditumque eft , eos ftatis temporibus afcendere , vt fèmen feu oua in freto Magellanico excludant, ficut ijdem in freto Gibraltar Hi- fpanico congredi fueuerunt. Vnde eorum quoquecopia maxima in Ghilae littoralibus captari fblct. Quanquam qui ex his locis effe- runtur,ilIis,quos Hifpaniafouet,non admodü fimiles fint. In infii- lis , Laudatis did:is,ceu fimt Cuba,Efpannola,Puerto Rico,&Iamai- ta pifces Manatii didi 3 inueniuntur, quod genus pifcium admo- dum infirequens eft, modb hocnominedignum fit Hocnimirum animal eft, viuos foetus edens,quos tum cibis tum Iade nutrit. Idem camporum gramina depafciturifèd aetatis tamen partem maximam in aquis degitivnde quoq? propifce & habetur &cditur. Carnis eius faporcolorq, vitulinamapprimc semulatur. Pifcis huiusdifledi oC fa,Taccinis non valdè diffimilia fiiht, O Hajen lod^ NAT. ET MOR AL. IND, OCCID. Hayep vcrbfeuTiburonum admirandorum fatietas nos nun* quam capere potuit : quorum vnum in portu capi vidimus,in cuius capitelanionis culter,cum magno ferrco hamo.&grandi capitis bo- uini fuo cornu adhuc ftipati,portione,repercafucrunrSpca:aculum quoddam iucundum vifuri per otium,quartam occil^ gruts partem fupralacumproximum,in marecfflucnteni,ruffixam appcndcba. mus. Quofaa:o,diaocitius odorisviillearusTiburon aliquisad- liataiiit. Ergo vt fpeétaculi exdiuturnitatc gratia maioreCTeccura. tum erat , vt efca altius attoUeretur» Nihilominus tarnen Tiburon* vno momentoiUico praedam nadlus crar, in fublimefe tantafaci^ litate furrigcnsjvtpropèaduolitaffe videretur.Praedam arreptam mi. nutim illico difcerpferat: vt qui detibus acutifïimis & fortilfimis do- natus fit. Circa Tiburones alfiduèpifciculi minuti frequetcs ,Romc- ri vocati,obnatant,quos Tiburones a fe arcere non fatis queun t. Hi ex pr^darum detrimentis,qu« Tiburones amittunt,via:um fibi pa- ram. Boladores pifces volitantes funt, quos intra tropicos repenre h- cetHis infefta infedationeDoradesinfidiantur. QiiosdumiUicf- fugereftudent,perfepèlongius extra vndam inaëra lèattolluntauc euolant. Vndeavolatu volatores (indigenaeBoladores corrupte ap- pellant ) nominantur. Alas etcnim habent inftar Imtei crafïï aut persameni, bracchiis fubtenfas,quarum ope fe aliquandiu per aé. rem librare & promouerepoflunt: ficut pifcium horum vnum,in noftramnauemillapfumintentisoculiscontemplatirumus. DeLagartisautem velCaymanis,vtibivocantur,multaquidcin in hiftoria Indica traditaleguntur : quod certe animalis nuUuin se- nus aliud eft,quamaPlinio 6c antiquioribus vocatus Crocodilus. Hi in littoribus öc fluminibus caiidis,ftabulantur. Nam m gelidio- ribusiftiufmodilocis^iilorum nulla veftigia repenuntur. Vnde iri omniquoquePeruanolittorevfqueniPariam nulli oftendutunled in paulo calidioribus fluminibus frequentes funt.^ft autem Croco- dilus animal rigidum,öcadmoduminagile,iuxtatamenrobultiffi^ mum &:crudelririmum.Praedatum ilh ituri,m cainpos aut npas fèlc efFerunt. Quod arripuerunt , in flumen fecum abripiunt, & lufto. cant. Ncc tarnen illius quicquaminfra vndam deguftant,ledvora- turi in terram omnino egrcdiuntur : cum eam faucium conltitutio- nem a natura habeant, vt in iquis ridtum aperturis, vnda confertim irruensruffocationispcriculumfacilècierepoffit. Cum Caymanishisfataliodiotigrcsimmaniterfepepraelianm^^ Noftrorumenimfociorum quidam commemorare nobislolebat, quod Caymanum cum tigre auida vtrinque mfultatione faa:a hoe padto dcpugnantem aliquando confpexifletrCaymanum neni- pe violento caudx verberc feu vibratione, tigrem m vndam pr^cipi- tare voluifTe. Tigrem contra violentis vnguibus obluaiatum, ho- acmfuum interfam extrahere ftuduiffe:dum tandem velitationc acnui Bisr. Ll^ER TERTIKS. ror acrius^U(Cla, afpirantcque tigridi cafii,Crocodilusdilaceratus,vi^ ótori fuo fortitudinis praemium dependiflet. Quam taitien dilace- rationem a ventre initium fumprifTe necefTe fuit , qüae fola pars in hoe animali mollis Ócdomabiliseft. Nam dorfum tam cmftofum, rigidum & firmum habet, vt ne haftae cufpidi,aut fclopeti glandi pe-, netrabilefit. ^ CumfimiliCrocodiloaiiaqüóqüêlrïdid yiripugna certatame4 morabiliscft. Ea itacseptadicitur. Crocodilus qui^iam puellum» fortè inhttorc confidentem, corripuit,& infira vndas fècum abri-» puit. ld Indus , qui in vicinia erat, animaduertens, illicb quafi fiiriis percitus in Crocodilum irruit, cultrumqs, qucm manibusgeftabaty tam violento iadbu in eius abdomen extorquet^, vtpropter vulnes is graiiitatem Crocodilus in littus enatare coadus , infantem, etfi lam dum fiifFocatum,rurfiis dimitteret» Sed cum de Indis pugnacibus hic men tio inciderit , non abs re fu- turum arbitror, fi aha quoqj exempla illorü fortitudinis in medium adducam. IntercsEteraautemeapugnaadmirationedigniflimaefl:* quam Indi cum Balaenis aggrcdiuntur. Et fi verum fateri fas eft, mira pol ea bonorum apud Deum difpenfatio eft , quod Indis, genti tam inermi&imbclli, tantum tum mgenii tum roboris largitus fit, vc cum immanilfimis & truculentilfimis quibufuis beftiis pugnam nonfaltemordiri aufint,fed de iis quoqs miris modis triumphare poflint. Quam quidem rem quoties his oculis noftris propius con- tuiti fuimus,toties Regii Pfaltis egregium illud didum, Draco ifte, quem formafti ad illudendum ei , nobis in mentem rediit. Nam quod vfpiam fpedaculum ridiculofius elTe queat, quam fi videas, vnicum,eundemq5 püfillum virum Indum Balsenam.montis in- ftar yaftam,leui quodam funiculo religatam , ceu cum triumpho captiuam adducere ? Sed quo pifcationisgenere in captandis Balae- nis , quas Florida numerofas exhibet,Indi vtuntur , hoe ferèiè modo habet. Canoam feu fcapham infcendunt,& eam vfqs ad dorfum confpedae Baknae impellunt. Poft Indus è naui fiiperpifciscerui- cemexihens,&ilHc aliquandiu ceu in equo feftitans opportunum tempus yenatur, quo acuminatum palum , lècum in hunc vfum aU latum , in eius narium vnam profundius dc^gcïQ poffit. Nares au- tem hoe loco vocamusea foramina, perquae tum aerem beftiain- trolpirat, tum conceptam aquam copiofius eruóbat. Succedente er- gbprimo aufij,arreptis fuftibus aut fiidibus eam vndiquaq? alacricer contunditlndus^ Quibusirritatior balsena redditaplagis,immani habituceufurereincipit, &nunchuc,nücillucper vaftum marefefè iadat,ingentiq3 fremitu magnamaquarum moleminmontcsex- cutit: nonnunquam magna {uccuflatione in profundam maris abjflum fë demittit: paulb poft iterum in altum (èu aera erumpit, & motuspras infamamiros&alpedu horrendos editJnterimnihilo- O 2 minus loS NJT. ÉT MORJL f ND, ÖGCID. minus Indus ecu cxpeditiffimus eques in equo fuo immotus con^ fidet,& V t dolorem ferocienti befti? ingeminet,aut acerbiorem red- dat palum fecLindumquöq, in nares alteras pifciabflmdictamdm répetitis idibusincuffum , vfquc dum omnes trahendi aeris meatus ei ptaeclurerit.Ita probè confeda re .pifce reliao m fuam rurfus miu lit Canoam , quam fecum interim afliduó pertraxerat redalligatam. Ea ereb paulb longius a pi&e fecedit, fünemq>, quoillum ligauit, aliquantb extenfius remittit , fenfim tarnen poft fe pifcem nonnihii attrahens. ltapifcis,quamdiuratisprofundasaquashabet,niire tu. rit fuum duaorem lente infequendo. At m humiliorem locum maris excuffus, propter corporisinexpediti vaftam molcm lUico im- mobilis iacet, nee fe prorfum vorfum ve mouere poteft.Hoc vilo. In- dorum maenus numerus prxd^rpedia:ocitiusapproperans,bal^- nam conficiticuius poftea difTeét^carnes viritmiexaequopartiun. tur-exquibus reficcatis deinde probamfarmam,& ex hac tandem panes,longo tempore durabiles,pinrunt. Sic ergo,quod m alio Pfal- modeBalSna didum eft,Dedifti eamefeam populis iEthiopum, id hocpadtoapprimècompletumvidetur. ^ Dehocpifcationis genere Adelantado Petro Meiendes nobis fre- quenter admodum iocundè fabulatuseft. llliufdem quoq5 inemi- nit Modardes. Sedlndisaliusquoqs in man pifcandi ritus folennis eft De quo etfi dicere xquo prolixius videri queat:meo tamen mdu cio non erit inconueniens, cum de pifcatione femel dici caeptum üt, ficurfum inftitutum paulb longius vrgearaus. Fafciculu ex luncis, quosBalfasvocant,firmiter colIigantautconneaut.Huicinvndas uiiedo , ceu equo equites , infident , & vtraq5 man u feftucas agitan- tes adduo miUiariaverrusOceanumaltioremrepromouent.lbire. tiafua^eodem farciculoadueaa,iaaant,pircanturq5 tummterdiu tum noa:u,dum pifcium numero petitocapto,ktidoniumremi. eent. Pifcatores huiufmodiinCollaodeLimaiucundofpeaaculo aliquando rpeótauimus: quorum cum plurimi fimul pifcarentur, mirum erat,quanto ftudio alter alterum anteuerterefatageret. Nam in Balfillis feu fafciculis fuis ceu agglutinati fedentes, etiam ingentes fludus tranfmittebant: vt pifcatores hi men Neptuni & Tntones nutari potuerint. Ab opere fi terram rurftis attigerunt, rates lunceas L vnda extrahunt , humerifqs ad loca deftinata proferuntiquas tan- dem refolutas inlittore,vt ficcentur,dirpergunt Caeten vero Indi, quiin vallibus Yca habitant,pellibus lupmisfolliu mftar exufflatis, nemer2antur,pircationesfuasobéunt. \ . InvalleCannette,olim Guarco dida^pifcatorum ingens multi- tudohabitauerat. Quam terram,cum poft Inga occupafret,f^^^^ fed fimulatum & infidiofum^credulis vins obtulit. Illius ergo in ho- noremlndi quidmolituri,mernorabilempifcanonem decreuerut acinftitucrunt,ita, vt fimul vna aliquot virorum miUiapifcatum, .a»/xr. L 13 ER T£RTirs, fuisBdfisinaltum maris cxcurrerent. Sedapircatureucrfbs,miJiti. bus indudis Inga cos vniuerfos trucidari curauit, vt qu« alias ad- modum culta fuifTet, terra , poftca fterilis & inliabitata tota relin- queretur. , o.,../ i;: Sed&aHüMpi^cationismodürnlp cifco de Toledo Vicerex adhibuerat.Is non in mari,red flumine quo- dam,qüod El Rio grande, id eft,fluüiügrandem vocant, fiebat. Flu- uius autera ifte in prouincia Gharcasiituscft:cuiusincok,Chiri- guani , aquis mergentes , admiranda velocitatepifces infedantur. Manu dextra aculeos ferreos geftaban t. Siniftra ad natandum vte^ bantur. His armis , hac arte in venatu pifces medios transfigunt, & correptosin acraefFerunt. Sed hi homines è pifcium potius quam hominum genere orti videantur. Ca^terum cum hadcnus de Oceano didum fit : iam dcinceps et^ iamdefluminibus&aliis aquis nonnihilp^rccnfèamus. Cap. XVL T)eLacuhHs^pdudihHsJndicü, O c O marium mediterraneorum ^ quae veteris btbis regna habent , prouidus rerum omnium crèatór np- uum hücorbem quamplurimis ftagnantibusaqüis dotauit. Quarumnonnullae tam diSufefunt,vtbo- noiureLacus vocari poffint. Aquaenim,qu2einPa- kftina eft, in iacrafcripturalacusappellatur. Lacus omnium maximus Titicacca eft, in Peruana prouincia Collao fitus, dequo fuperius diximus. Huiusambitus ^o.ferèmilliariumeft:in quem flumma magna duodecim feruntur. Hic an fcaphis tranfinit- tl poflèt, aliquando tentatum eft. Sed prima illicb fcapha fluduum collifionibusobtritaperiit. Illiusaqua nonperindevtmarina acris eft:cra(fiortamen&turbidiorina,necipfapotabilisexiftit. Duopi- fcium genera alit , quorü v trumq, multis gregibus produci t. Vnum Suchesdicituriqui pifces graciles,&inraIubres,paIatotamenadmo. dum lapidiguftantur. Alterum Bogas vocatur. Hi minores & fpino- üores,prioribus falubriores funt. Hoe inlacu,tumanrerum, turn anatuni innumera copia vifitur. Quod fi fors Indi alicuipiam , ex ChucuitoautOfmafviovenienti, honorarium fteaaculiim exhi^ bituri funt : tum quamplurimis Balfiscoadtis colledifq^ , circukm formant,in quem anatcs^ut anieres itaconcludunt,y t vel manibus, quotvolunt,Ieuincgotiopra2hendant. Hoe venationis genus Cha' co indigetant.In lacus huius vtriufq, latere, vici totius Peru omnium amoeniftimiiacent. Idem lacus, etiam alterius magnipater&quaft genitoreftxuius nomen Paria, lllicnumerofepecüdes alijtur, com- primis veroporcunno (genus aprorum eft) qui ibi faginan tr & ad- Os modum UAT. ET MOK AL IND. O CCI D. modumpingucfe^nte^5tataTotora:quodpabulumexlacuprö^fti^ animalibusvaldècommodumenafeitur. _ ..4 -Ex montanis plutimilimpidiffimiriui&fluuu fcatent. Ab Are- auipavcrfusCollaotendentibus,fupcriórem loco duolacusUmpi^ diffimiintranfituvifunturiquimediointercurrentctramitclepara- ti funt Vnus eorum fluuiumparturit, in mareauftrale decurrentem. Dc altero verb affirmant nonnuUi.quod illuftns fluuiüsAporima fuos in i pfo fontes accipiat : vt alios hocloco, qui ex eodemroet pro- fluunt iilcntio obuoluam. Ex iifdem montanis etiam magni no- minis fluuius^deLasAmazonas, alias Marannon didtus, fcaturit. l^os auidem impendio perfepè admirati fuimus , qui ex montanis iftistotlacus emergere poflènticum tarnen incurrentibus aüundc fltiminibusillinonaugercntur,fedexipfisnumciofifluuiietiamin- fuDcr Dcrnafcerentur: maxime cum nulla anni partc vel tantillum iofi minui videreniur. Et licet nonnuUi refpondcre folcant, quod ex niuibus in montium prsecipitiis folutis, & mdecliuioradefluenti- busiftilacusau2eantur:iftoium tarnen ratio non per omniaaccu- ratioribus indagatoribus fatisfacit. Nam aliquamniulti montium ne^nlues aut pTuuias fundunt: & tarnen fubiedi illis lacus nihilo minuuntur. Exquo concludi pareft. illos ex viuis &infignibus fca- tebrispotiusgenerari,ali/oueri4ue,quaeinillorummeditullioana- tura iofa produtofmt. Nee tarnen interim inficias imus.pluuia- mmautniuium frequentia ipfosiundim quoq; niagisaugefccre. Lacus huiufmodimfummis quoq5 & praeruptiffimis montium faaiaiis.tam frequentes&numerofi funt, vt paucos.qui iniigncs fintffluuios deruerevideas.quiexlacubus nonprofundantut &.e- rmipant. Ipfa alias vnda lacuftrisadmodum l.mpida&pelluftris. mucishabitatapilLibuseft. Etquiinillis capiunturpauciir.mipro- pter ntenfum frigu^ praecipitiis iftiufmodi familiare, omncs mi- ""vic^Ölm autem prodigiofum quippiam videtur, lacus quoquc nonnullos admodum calidos reperiri. In conualliumTarapy ex- tremitatibusiuxtaPotofUacusvifitur.itarotundusexquifitequaft caformacircinodefcriptuseiret. Etlicetterrailla,vndeaquanafc - tu ?conftitutionis frigida: fit:aqua tarnen ipfa n.hilom.nus fem , di(rmafentitur.Adipraslacusripasquidemlauarihominesqueun: Denitioreautem loco.aquapropterfummum feruoremm olerabi- C^noeft. Inmedii,lacuaqua fpatio ao.pedum ebullit&^te attXur-quo loco eius fcatur.loeft. Etlicet iftaquidemfotebra vndarum vis maxima erudetur.nemo quifquam tamen lUms k. cum tumidiorem faftum vnquani animaduertu: vt cred.b.le fit, arntumilliuseruaatur,tantumabditiscun.culisilhcoKerumde^ 3n«/ Scdnec vnquam minui vifus lacuseftxtfi ex eodem prole- HlSr. LIBER TERTIFS: m cumlacui ^quac copia maxima detrahatur, vt tandem minuatur, o- mnino necelTariam vidcripofïit. Caetcrum Pemana prouincia iam relidba , ad nouam Hifpaniam kommcemus. Cuius lacus, vtinhac quoqjhiftoriacelebrenturde* fcribanturq5,Pemanisnon minus digni funt: Ex illisautcm prima- rius cft lacus apud Mexico, qui ex dupTici aquse genereconftat:Salfa nimirum,qualis marina:& dulci,qu<^ a fluminibus, in illum incum- bcntibus,gèneratur. In lacus medio rupes amoeniflimaprofpidt, fu- pra quam balnea calentisaquac, fponte fiia profluentis, &6nitatis caufa bibitae celebrantur. In rupis ambitu feu radicibus agri feu pla- g« circumduto fiint,quae fèmihibus diuerfis confèri fblenc. Quod non confpicatis impoflïbilc videri poffitrHoc ipfo in lacu ciuitas Mexico fundata efl , etfi Hifpani omnem eius ambitum, inieda ter. ra cxpleuerint , &vix pauculos fiuuios ciuitatem tum ambientes^ turn peruadentes reliquerint. Horum fluuioruni bencficio,quic- quid opusefl,advfus quotidianos, ceu funt ligna,herbae,lapides, frumenta , & fimilia, m ciuitatem infertur. Ferdinandus Corte- fius cum hanc ciuitatem occuparet , duabus Bergantinis ( naui- um paruarum genus eft ) in lacu fabrefadis vfiis crat. Quarum tamen pofteavuimiterum abrogauit.HodièCanoas,eafquemaxi- ino numero habent. Admodumpifculentus eflhiclacusifed pifces pmnes viks,minutiq5,Hincquireditusfiunt,nonvItra 300000. du- catos a^ftimantur. Ab hoe lacu alii multi non admodum longè diflantrexquibuspifciuni quantumopuSjin Mexico inuehitur. Re- gio idcb Mechoacon nominatur, quia admodum pifcofa eft. Nam jnea lacus infinitifunt,pifcium optimorum maximorumqjpromi largiffimi.Regio aÜas ex fe frigidiufcula Scfalubris exiflit ; cuius lacus vniuerfi propter multitudinem immenfam finguli defcribinon pofrunt.Et hoe comprimisnotabileeft, quod fiib ipfa torridaplures lacus reperiantur,quam in vlla vniuerfi orbis plaga. Cap. XVII. T>e diuerfis JndUfontibm^^rimlü. I c V T in aliis plerunq, locis,ita in India quoqs magni perennefque riui , öc fon tes , aquaeque paffim reperi- untur: quorum fiia cuique proprietas, mirabilefquc operationescompetunt.In Peruana Guancauelica, vbimineraehydrargyrifuntjfonsquidam feruidam aquam euomit : quae in auram eieda, lapideam du- ritiemfiibitjautj vt verius dicam , verè lapidefcit. Ex quo lapidum genere vniuerfa propè , modb di(5ti pagi, domicilia extruda funt. Lapis ipfè ferro,nonfècus aclignum domatur,&in quamuis for- mam fcinditunEt licet portatu tacilis iitrdiuturn^ tamen admodum = longin- iiÈ NAT. ET MOR AL. fND. OCCID: longinquitatis cxifticDehac aqua fi vel hominemlbrutaobbte rint , breui intereunt. Vnda enim , ceu in aura , fic in ventrc vniuerfa lapidefdtïidquödexcquis aliquibus, pötu eius enea:is,eoniperiri licuit. Eiufde ergö naturae vi , qua a^ua in auram protrufa , lapideam fubftantiam induiceadem fibi effluxus oftium feu fauees perfacpe obftruic : vt nouis cuniculis aut fcaturiginibus fubinde perruptis o- mninoopusfic. a / / « In S.Helenaefmu fonsviuuS€ft,perpctUöbitunien(mPerttGo^ pey dia:um ) eruótans aüt éuomens , cuius gcncris extra dubium ilU quoqj fuerunt , de quibus S. Scriptura men tionem faci ttdum defer- turn quoddam , bitumen fundens nominat. Qui in mati verfantur, huius bituminis certiffimos vfüs norunt. Ulo enim turn vela tum ludentes nauium oblinunt : quod ipfo effeau pice Hifpanieanon cft inferius. Gum aliquando a Peruanaprouinciafeeundum porre- a:a littora in nouam Hiipailiam traiiceremus:gubernator nauis mi^ hiinfulamquandam,alupis cognominatam oftendit,in qua ipfa vel dum fons huiufmodi Copey feu bitumen, quo Camelos illi* nant,profundat. Qum & picis promus ibrdem alius fons vifitur* Idem Gubernator referebat iuxta,quod cum olim longms ^ xtra me- tam euagatus , nefciuilTet , quo loco effet, vnius bitummiferi fontis elatofumoconfpeótojvbi moraretur,edoa:usfuerit* Nameruaa- tionem Gopey fumum denfum femper confèqui. Prope thermas de Inga didtas , Ganalis quidam perpetuas feruen- tesaquas fiinditrin cuius propinquiffima vicinia aqua,ipfa niuah gelidior,erumpit. Statio ergb vtriufque effluxum fufcipiens , omm* no temperata fit oportet ; id quod comprimis memorabile eft* resduas,tam aduerf^&difridentis naturae tam prope lundas per- cnnare. Similium aquarum infinitas adhuc recenfere nobis prö- cliüe fit: vt intcr caeteras in proüincia Las Gharcas,aqua tantac dit temperantiae eft, vt ineaferrimanüs,necbreui(rimoiateruallopoi: fintBcutdepofito pignore a noftrum aliquibus de ea re decertatum €ft.In Gufco aqua faIfuginofaquaepiatïi,adprimumciuidcm efflu- xus oftium in falem admodufti candidum probumque abit. Qui fons,fi in locis aliis haberetur , magni certè Thefaüh inftar eüet : qui tamen hoe loco propter miram fatis abundantiam nihili ^ftimatur, Huenta Guayaquil , in Peru fub linea aEquinodiali fitae , contra vcnereae luis,& affeduum contagioforum aliorum quoq3 maligni- tatem,indubitatumremediumpraiftant. Qua decaufainfinitiho- mines è locis quoqs diftantilfimiseomigrare fueuerunt. Medicata: verb huius aquae hanc caufam afFerunt,quod vniuerfa illa regio, quam dida fluenta pererrant, radicis Sarfaparilk, cuius virtus , con- tra diótamluem notiftimaefti feraeilTima fit. Bilcanoralocusmontanuseft,pro vulgi opmioncinomniPeru cmincntiffimus , cuius editiota Ipatia niue conftrata alibi funt, alibi carbo- tilST: LIBER TERrirs, nj carboncatrioracomparent. Exhuius diuerfis principijsduodiuer- fi fluuij emittLintur,quialiquovrqueprogreiïj,grandioresfiunt:ad- liucpaulolongiuseuagatijinfluminaabeuntmaxima.Eorum vnus in CollaOjÓcTiinc in TacüinfignemTitiacacca: alter verbind' An- des, Yucaydiótum profluit: vbi hic cum fluminibus alijs confuius fluduum magna exagïtatione in mare boreale fe efFundit. Quo lo- co fluuius hic primum ex rupibus & fcopulis Bilcanora elabitur, ciusaqualixiuij colore autcineris tinda,quoquo verfiim fumüfèu lialitum combuftaerei cuiufdam expirat,viq5 dum fluminum imbi- bitorum qualitate,fuligo,ipfi natiua,mitigetur&fbpiatur.ln Hiipa- flia noLia aquas nobis videre contigit , atramento fufb fimiles,ïèd ad caeruleum moderate declinantes. Et in Peru fluuius eft totus iangui- nolentusivnde fluuius quoqj ruber aut (anguincus dicitur. Cap. XVIII. Fluminihm* Nt E n ömnia,cumvniücr&lndiacjtumvniuerfi of- bis flumina nullum celebrius Marannono aut Ama- zoniojdequoinlib. i.nonnihil pertra(5tauimus,re- peritur. In hoe diuerfis temporibus Hilpani nouas terras quasfituri nauigarunt,quas etiam opulentiili- mas attigerunt : qualis inter caeteras & regio El Dora- \ do , id efl:, aurea , alias Payititi di&a extitit. In hos fines Adelantado luan de Salinas illufl:res quidem exercitus eduxit: fèd memorabile admodum nihil praeftitit.Fluuius hic vt praeter omnem fidem vaftiC flmus eft : ita , quod fretum habet,omnium in vniuerlb orbepericu- loflflimum & funeftiflimum eft: Situs eius intraduoselatiflimos feupraeruptiflimos fcopulos eft: ócyndadefuperceuexipfocacloin' profundifïimam abyfliim tarnhorrendopraEcipitio,&fremitüim-^ maniflimodeuolüitur, vt rapidiftimo illo fpumefcentis aqusevor- tice naues tranfituras vniuerfim & fimj^iciter abfbrptum iri nulli non yideripoflit. Nihilominus tarnen infatiata hominum cupido, fpretis & contemptis omnibus pericuHs , hoe fretum peruadere au- fa eft. Nam celeberrimam illamterram Dorado adeundiftudium, haccomniaviliora mortalium animisprasftituit. Itaqüe veritinon funt per hoe praecipitium fluminis raptufedemittere, ita vt mordi- cus arreptis & praehenfis ftiis Canois , velut agglütinati adhasre- fcerent. Et licet in ft upendo ifto praecipitio fundi tus quidem de- mergerentur: nihilominus tamen tum vi, tum miro ingenio elü^ <5tari, & in auram fè proferre meditati funt. Et vt verbo dicam, ex traieéto per hoe fretum yniuerfb exercitu , vix pauci merfi perie- runt : quod ftupenda admiratione nunquam non eft digniftimum* Sed & hoe adnairatione n^ultb dignius effe videtur , quod poft per P idem /7^ NAT. ET MOK AL. JND. OCCID. idem praecipitium afcendentes , nihil quicquam vel commeatus,vei pulueris pyrii,qU3e fecum rapuerant, pcrdiderunt. NamlaboribuS; infandis,&periculisfuneftisperrupisfublime non alio modo lub- repere poterant,quam,vt pugionibus ruis,m cautis poros defaxis , in- nixiconfcenderent. i • n • PrsefeausPedrodeOrruafecundum excrcitumhuicfluminiim. pofuit At vbi interea fatis conceffiflet, feditionc inter milites &cac. ieros capitaneos fufcitata , per bracchium quoddam huius fluminis in mare borealefeceffum & declinatui|i eft.Cui nauigationi,poft ah- nuod tempus quidam Iefuita,cum laicus elïet/e mterfuifle, mi hi lu- ratb affirmabat. Percenfebat idem , huius fluuij tradtum ad centena vfquemilliariaextendi. Namquo loco in mare exturbatur,aut lub ipfalinea,aut abea non proculefcteftabatur. Os verociufdem fc- ptuamntamilliariumeffc. Quodfieri nullompdo poffevidebitur: nifilatitudoeius ipfum mare mediterraneum exuperare ftatuatur. Cöiitra alij,fauces eiusnon vltra 25.aut 30. milliana latas clle pro- 'AfluüiohocfecunduseftElRiodelaPlata,i€ieft,argenteusfcuPa- raguay vulgatè nuncupams. Hic è montanis Petuenlibus in mare il- laBitur fuBgradu auftraliji- Idem.vtfamaeft.Nilimorefuaincrc- mentahabetquamms vberiora. Namquotiesexundat,excampis, fluos tribus intesris menfibus obducicmeros lacus autmariactti- cit Quo tempor?elapfo,intra alueum fe redpit. \&£ nauigia quoquc cranaiafuftinet.Sed&alii ibidemfluuij memorabilesfunt:quietli nonvfque adeb magni fint.Europaeis tarnen non cedunt,&non- nuUibi maiores iUis habentur.vt qui MadalenaapudS.Martham, Rio erande , Aluarodo in noua Hifpania nominan folet. In parte au- ftralViuxta montana Peruenfia fluuij plerumque non magni iuav. nee fui curfus tam metam amplam habent. Attamen, quia de mon- tibus detuunt, prsecipites funt,& euidenti periculo nauigantibus fubmerfionis facilitatem fpondent. ^ftuante nimium aere , flu- Sationibusincrefcunt. Nos aUquando m huius fluuij littonbus a7milüaribusdcnauigantes,traieaumfecurumnufquamimpctra- ïepotuimusJndisautéhuius tranfmittendimultaeartesfunt. W nullis in locis funes per flumen traijciunt.quos vtroqucinlittorc deligant aut firmant. Extenfo fune corbem fufpendunt.in auem „Surus confidens .a ftantibus in littore attrah.tur Alibi ve- r^> Indus Balfe iunc^ iijequitans . cum qui ^^^f^^^'^t^S! coUocat , & feftuca vndam firangens , vnum hoe paao polt alte- ïumtraijeit. NonnuUibi ftrucmquandamcxandiscucurbitiscon- cinnant quibustranfiturum peruehunt. Eodem vehiculo & bo- na feu mSs trai.ciunt. finita opera Balfas cucurbitmas humcris irnponunt, & flumen ipfi membrorum ineitatione «anant : id q3 frequenter in flumW Peruano Santa fien vidimus. Per^u- tticti ftouap Hifpaniae Aluarado , afTeribus impofiti tranfliecfti fiï- tnus. lllos deinde Indi humeris imponentes per fiumen pedant* Sólódeficiente,reliquumnatandoexuperant. Qui liuiufmodi na- uigindi artcm non vidit ante , is haud parum horrefcit. Indi tarnen fuae artis peritiflimi funt^ NcGpontem vUum alium quodam,quam ex iuncis lartum,nouerant. Nuncverb Gubernatorum nonnuUi pafïim pontcs extruxerunt , multb tarnen pauciores ^ quam vfus po^ fcat. Nam ob defedrum horum {libinde multi homines in vndis rubmerguntur:cum tarnen ipfiflima hxQ terra tam grandem auri vim miniftret,vtea noninHifpania {bla,fèdpa(ïïm in alijs quam- plurimis prouincijs integra palatia extrui poflint. Ex fluminibus, e montanis deciduis , Indi frequentes & fatis magnos riuos deri- uant,ad campeftrium 6c conuallium ariditatemirrigandam,quos tanta dexteritate & induftria producunt , vt nee in Murcia aut Mila- no melior ratio fciatur. Et hx diuitiae funt omnium maximae , quas Peruanae planities , & cxtera Indise loca fimilia habent Cap. XIX. 2)^ tem ^ndicA natura proprietateqm M AtVRA ipfius terr3eIndicae(qüonlamhoc tertiüm & vitimum Elementüm cft,de quo nobis tradtatio^ nemfuperius impofuimus) magnaexparteilloruni repetitione,qu^ fuperius de Zona torrida didra funt, planius intclligi poterit : quonia maxima pars Indias fiib diéta plaga fita eft.Quq,vt exprefïius intelligatur, fcieridum eft^nos tres diuerfas regiones terrarve,per quas profeéti fumuSjdefi^nafTe. Aliacnimhumilis:aliaedita:tertia,hisinteried:ai bona feraxque eft.Humilior tota fècundum littora Indica exporrigi- tur,plerumque humida feruida,ob id admodum in{alubris,& in- culta,etfi quondam infignia oppida ibidem floruilTe Annales Pe- ruani & Nouae Hilpaniae atteftentur. Nam in eodem folo turn n^i^ tijtumeducati, quondam illicpercommodè agerepoterant, pifca- tionibus maritimis , & agrorum cultura viótum qua^rentes. Hi in- opia pluuiafum diutius GontiiiuantCjex fluminibus riuulos cam- is infinuabant. Nam iuxta littora pluuise rariflimae fimtraliGU* i omnino nullae. HumiHoris huius terras fines quidem am- pli & porreóti (imt (ed propter arenam tarnen , vbiuis cumula- tiffimè congeftam , inculti &c ileriles. Nam ex fabulo integri il- lic montes vifiintur. Sed loca econtra quamplurima nimiope-^ i€ lacuftria & vliginofa exiftunt : cum è caelo delapfa aqua , non- xiullibi peruadere omnino nequeat, fèd intra fè ipfam collecSta & coadia , neceflarib ftagna faciat* Cui quidem malo nullo remedio P % obuiam l V 116 NAT. ET MOR AL, IND. OCCID. obuiam iripoteft,cum littorum Indicomm parsmaximaitafcha> beat, cumprimis verbilla^qua^funt mareauftrale. Noftra aetate humiliumlittoralium locorum mcolaetanta ruina dccreuére, vt ex trigintavix vnüsreliquus manferit. Et quiin viuis reliqui funt , hi certb fibi pcrfuafum habent , vniucrfos illos termi- nösbreui temporis decurfu defolatum iri. Ethuiuspraefagii caufae quoqs a nonnulHs adducuntur. Alii enim interitus caufam illis im- putant,qui iugo affiduènouo&intökrabililndosconficiücNon- nuUi ciborum potuumque, quibus ab Hifpanorum ritibus öcmori- bus acceptatis vtuntur,commutationem accufant. Quidam aebrae ebrietati eorum,&patratis exceffibus, momentum imputantiqua in fèntentia & nos perftamus,inordinatam nimirum&mtempe^ ftiuam viuendi rationem caufae illius vim magnam praeftare. In humiliore ifto tradu , vniuerfim inralubri,& ad habitandum inido- neo,loca funt quidem nonnulla temperata & fertiiia,comprimis auteminplanisPerucampis,vbi valles palTim frigidiufcuk&fera- ces inueniuntur. Littoralium verb locorum habitatores maxmia ex parte viótum qu3erunt,opera mercenaria nauigando Hifpaniapi. Is enim vit^ illorü ftatus praecipuus eft. Qii^ m littoralibus populo- fiores vrbes fint, ferè numerantur: In Peru eft Lima , Truxillo,Pa- nama &Carthagena. In terra firma eft Santo Dommgo,Puerto Ri. co &Hauanainlülaris.Sed6cvicinonnullicelebrioreslunt.vtVera CruxinnouaHifpania,Yca, Arica,acalij m Peruplures,quibusple- rumqueportusvicinifunt. , „ , r- -j « r Altera verb terra admodum alta & edita,plerumque trigida öc lic- ca eft,ficut montana folent. Hasc nee amoenitate nee fernlitate lau- dataeft. Solaaëris falubritateprioremelior,hominesadredesibi fir- mandas allicit. Turn pecorum tum pafcuorum promalargiflima eft-quibus incok potiffimum vidum parant. Nam pecoribus ma- gnacommercia inftituunt verfus maritima. Sed & diuites metaUo- mmfodinaeprsecipuè in caufafunt,quod h^cpars pr^ altera habi- tatior fit:quandoquidem notum eft auro argentove omnia alhci, omnia retineri. Sunt nonuUa oppida, quae propter fodinas has tu ab Hifpanis , tum Indis promifcue habitatur,vt funt Potofi Guanta- uelica in Peru, ac Cacatecas in noua Hifpania. Ipfi alias Indi Iparlim in montanis habitant. Foüinis autem plurimi frequenter hommes conficiuntur : tum & morbis Epidemicis quamplunmi occum. bunt velutinterreliquosCocoliftaeinnouaHilpania. In hac ad- modum frisidaficcaqueregione, Del munera duoinfigmora iunt, pafcua & aurifodin^. Vnde haec terra , fi ex reditibus fuis exaóte xi\u inetur,duabufque cseteris maritimis terris , vt quarum vna negotia- tionem in mari mftitu tam,alt^ra vberrimum vini,cuius nullibi tan- tacopiaeft,acinhiscalidis regionibus, prouentum habet,contera- tur-tum nullodubioh^c vnica duarum caeterarum pretium, aut HTST. LIBER TERTIFS. n-. aliquanto cxuperabit , au t ad minimum omnino sequabit. Porrb intra didas duas terras, prse caetcris cdcbres, tcrtia quidam mteriacct,quafi media tu loei fitü, turn aeris têperic Humilior enim eft lUacditifïïma: elatiorautern humiliore. Haecplurimü tritici, hor- dciq? ac Maijs (quae fruges in altiore terra non proueniüt) profert.Ea- dem acpafcuis & peconbus ditiffima eft.Quin & arborü,frud:uum- que viridium varij generis copia eft: 6c ipfa infuper regio habitatu tamamoena,quam £ilubris eft. Locorum omniü maxime exculto. rum, communis ferè illa ratio eft, qualis innoua Hifpania,qu^ extra cotroucrfiam terrarüomniu,quasSol colluftrat,optima eft,viritur. Per eam profè(5turi,ab humilioribus fèdibus,femper altius afcendüt. Etlicetalicubiquoqs delcendatur,metatamenpcrexigua eft,tetraq5 littorefemper elatior eft. Eafitus ratio eft, omnium Mexicoiiniti- morum , vfque ad mon tem igniuomum,quae terrarum Indicarum optimacft.Eodemodo & prouinciaeArequipa, Guamanga,6cCu- fco habet, etfi aliae aliis meliores fmt.Imb, omnis terra edita & mon- tofa eft , fubiedlis vallibus inasqualis. Eadem dida etiam de Quinto &SantaféinteIligantur. ^ Vt vero coroliarium quoddam addamusjfumma fapientiffimi conditoris haec prouidentia fuit , quod huius terr^e parte maximam editam&fublimempoiitam voluit, vteonimirum temperatior6c tolerabihorforet, Nam fi omnino humilis,preflaplanaque,fui{ret, proptcr Zonam torridam,cui fubeft, non potuiflet non efle vrentiC fima& flagrantiflima,maximè,qua parte a marilongius abeftet.S^. piftimè quidem nobis locum quêdam ofFerri optaueramus , ex quo yniucrfum Horizontem profpedare , caelumquc & terrse planitiem interftin^ucrcpoflemus, fi cut id in Hifpaniae millenis locis facile fie- n poteft.Sed in omni tamen India id impetrare nullibi licuit, fiue de infulisloquar, fiue de terra firma, etfi per ilüus longitudinem 700. milliaria peregrinati fimus. Sed , vt comprehendimus , admodum necefte eft, praealtos montes & colles editos ibiponi , ad folis immo- deratum fcruorcm attemperandum tantopere idoneos, Quo ergo iam modb diélum eft , vniuerfa habitabilis India fc Iia-» bet. De qu a vt m genere dicamus aliquid, ad fupra diófcorum confir- mationem, firmiter tenendum eft, eam cfTe terram, admodum viri- dem &graminolam,pafcuis abundantiflïmam, &fi:ugiferis arbori- bus paflim confertiftimam. Quae omnia, contra Arift otelis & vete- ram aliorumfententiam pugnant euidentiftimè. Nam exEuropa inIndiamquicommeant,hiadmirariêcaufis,fademibm,^tmf^^ Am anobisaliquoties in praecedentibusaffirmatum 'eft,inlocis quibufdam.cum primisverqplanis&aE* \ quatisnecpluerè,nectonare. Jtaquehaudimmerito ^ iftorum euentuü efficientcs caufse inquiruntur.Non- * nulli,quiprofundiusrem êcexintimiscaufarumpe- W netralibusmeditati funtjaffirmant^idcb illic noplue- re quiamateriahuiusmeteoriabfit. Nam ex littoribus nullos hu- mores aut craflbs vapores eleuari aüt fufcitari aiunt , qui faciendis pluuiisidonei fint: fed tenues nimis halitus efle,qmrolumnebulas reu(vtloquuntur)Garuacauraripo(ïint:ricutmEuropaquoquevi- demus &pè copiofasexhalationes afcendere , qui tamen non in plu- üias,red meras nebulas abeant. Hoe vt in Europa aliquotiesht : üc in Peru accidit perpetuo.Cuius hanccaufam arbitrantur cfle,quoniam Europaea regio admodum ricca,humorescrafriores emittat. Siccam autem efcex terra fabulora,cuiufmodi trac1-us plerique funt, coliigi, tum& ex eo patere certius,qüod illic nulli fontes fint^nifi profun- diüs orgiarum 15 . aut plurium fpatio eruantur. Hoe porro ad proxi- mumquendamfluuiumfierioportereaiunt,vt ex co fontium fca- turi^oalatur.ldquodipfo quoque euentu declaratum ht.cumaii- qua^o ex canali fuo flumina alio deriuata fint : Turn enim illico Ica- tebras eius exaruiffcnec fibi redditas efTe prius,quam in canalem pri- öinum fluuius redudus fit. Quöd non pluat , dicunt id a defedu materixefle.Efficientiamvero,vtitadicam,montiumaltitüdiniad- fianant, quod reda fub reótitudinem littorum decurrat , ÜU ëccam- ^ ^ porum Hisr. LITER TERTIVS. /i/ pórum planitics a vcntis i ta tutentur,vt nifi, a mari, nuUi ibi perfpira- repoflint. Qui,cum contrarium non habcant,vapores ibi elatos,{bli inaltum promouere non pofTuntjfcd coöcmininfcrioreftationc rcli<5tos,tantum in nebulas difponunt. Hanc noftram fèntentiam autem porrb exemplis confirmemus. In nonnullis turn montibus tü collibus littoralibus , vt & in monta- nis Arica & Arequipaideópluit, quia illa locanudiora ab editiffimis montibus nihil tutelasaccipiunt.Tum & flantibus Aquilonibusaut Bryfis ibidem aliquotiespIuit.-Sicutidannoapartuvirgineo i578.in planiscampis TmxiIloaccidit,vbi copiofiffimaepluuiae deciderunt: quodabincolisantènunquam vifumerat. Adde,quod inillisquo- quclocisplcmnquepluat,quaeaBrjf5s autaquilonibus attinguntür, ficutin Quapquil,öcillis cofinibus , in quibus terra altiusattollitur, ita vt a montibus fatis tutcl^non poflit habcrc, ficut vltra Aricam fit. Ha&ergó , vt nonnuUi autumant , verse caufe funt , curin planis non pluat. At verb ccrtiffimum eft, quod a motanis in planos campos de- fccndétibus,res ita appareat,quafi nempe duo colles effent , quorum vnus in faftigio clarus & iliuftris , alter verb preffior,obfcurus , & latè cxtenfp cinereo flammeo,quod vniuerfum littus obduxiffet, fimilis fit. Et licet non pluat,nebula tamc illa apprimè vtilis eft. Nam & gra- mini incrementum prasftat,& ftuges pröducinEtfi verp vniuerla hu- ius terrae loca, vndarum , ex fluminibus cduétarü , magnam copiam babeant;rostamen^natiuaca^lihumiditas plus efficacisE poflidet praeftatqs : ficut id indubitato figno colligi poteft , quoties garuae (m nebuIaBdefcd:us fit. Turn enim agricolarum res laboriola, Eo enim rore, fola arenofa , admodumalias arida & fterilia , non fblüm fplen- didè virefcunt,{cd pabulum etiam vberrimum nancifcuntur,qüo pecoi'apromptè&tacilèpinguefcüt. Cuius rei fingularedocumen. tum cxillomontecaptarelicet,qui arenofiisnuncupatus^ ciuitati de los Rejes,id eft,Regum,próximc adiacet. i)enouf.Hi^anh propriemibm, vt^deconditipnelnfuU- K L M AiiL nbü vniuerfis reliquis terris faci- lèprasripitfDitiffinia enim eit tum ab cquis,tum vac- cisjouibusquc, éc fiu(flibu$, agrisqj : adeb vt regióni- bus aliis Indiaé longèpfaeferaturinifi quod Peru a vim copia felicióTfit, quóS ibi & prompte & vberrimc prouenit : cum & ibi campeftria adniodü calida fint, & fèCündüm vineas pkrüEqj icrobesi quam a natura per proprietate fiiam intimam & congenitam habeantj perfijafumqs omnino habent, eos aliquan- do izt N JT. ET MOR al: IIJD. OCCID. do deflagraturoS, omninoas fuos fines habitüros. Pro cuius rei con- firmacionemontesnonnulios adducunt,ex quibus lapis leuiscrua- tur,aedibus extruendis idoneus, qualis eft Mcxicanus : cuius monta- na olim ignes aluiflc apparer.qui tarnen idcb nunc deflagrarint, quia materia^qua viuerent,defuérit. Lapides auteni iftiufmodiignis intc gros&inconfradosrtliquit. n /.• Scdhicnobiscommodè in mentemvcnicquod nulla ylpiam ratione fieri poflit , vt omnc illud, quod Vulcani erudarunt, in ipfo- rum interaneis conclufum eflepotuerit. Praeterca, montes nonnuUi igniuomi runt,quorum eruftatio non centum raltcm, verum mille annisócvltra,iugipcrpetuoque vigore durauit,quivel dumhodic tum fumos,tum öammasjtum cineres confertim crudtant. Phnius, naturalis hiftoriaercriptordiligentiffimus, vbi temporcquodam at- tetiflimè & in tim è fpeculari fategifret,qui fieret,vt huiufmodi mon- tes afliduo arderent:hiatui ïè nimium propinquè ofFerens,fumo. rum halituumque immani violentia confedtus occubuit : ficut id Plinius fecundus^illius patruelis fcriptis mandatum reliquit.Nos ve- rb contra illos ita ftatuimus, quodXicut fub terra loca quaedam funt, qux haiitus etiam diftantes ad fe alliciunt,eorque m aquam conuer- tunt , ynde iugis fontium fcatebra nafeitur : pan quoque rationclo- cotum nonnullorum ea proprietas vifque lit, vtcalidosaridofquc fumosproka:ent,quos deinde in ignes commütent,a quibus tan- dem generatus cinis & res fimiles foras excutiantur. hIc verb fe ita habcre, ex eo colligi poteft, quia montes iftiufmo- di non aflidub, fed interdum,aut fumosaut ignes euomunt,Gurn adeoselidendos nonperpetuofomitem fufficientemhabeant. Si- mile quoque in fontibus euenire videmus , qui per hyemem ma- onam vndarum copiam, per aeftatem vcro pauciprem fundunt:qui- que nunc cumulatius,nunc parcius profluunt. Sic montes quoque nonnunquam ignem quamplurimum , interdum pauciffimum aut omnino nullum erudant.Sunt alij,quipractedunt,ignem hunc ex ipfoinferni barathro afcendercnoftroquc in conlpeótu ideoet- flagrare, vt eo perterrefadi a peccatis, ignem asternum euitare ftu- deamusXumveroinferni,vtTheologitradunt/edesmtimum ter- raecentrum fit,cuius diameter zooo.milliarium longitudmem ha- beat :certè concedi nullo modopoteft,ignemillumex ipfocentro prbdüci:cumignisinferni,ficutS.Bafilius&reliquiP^^^^^ ruht^ ac huiusVükanij longè diuerfa ratio naturaque lit : enim non noftri ignis more lucet,& tamen hoe cor- poreo multo penetrantius & vio- Icntiusvrit. HlSr. LI'BER TERTIFS. Cap. XXVI. t^rm motihm* O N N V L L I opinati fiint , terrse tremorem, a Vulca- nis Indicis , qui ibi multi fint , fuam originem trahe- re. Cum verb terrae motus in illisquoqueregioni- bus fentiantur, vbi Yulcani nulli vfpiarn exiftunt: terras motus ea ratio vera&genuina concedi mini- mè poteft. Attam e fimilitudinis aliquid & familiari- tatis intcr fè habent. Videtur enim calidos vapores , in terrse intera- neis conclufbs, pr^cipuam ignis inTulcanis materiam efTejqua craf^ fior materia,quam ea,qu^ i^nis & halituum fpecie emdranturjredo- lcnt,aduratur. Quod u ergo dióti vapores arólius in tra terram con- clufi , eruptionis nullum locum inueniunt , turn agitationis impetu terram violenter fuccutiunt, vtquafitremat& nutet:quoetiamo- do cernimus, puluerempyrium fucceniiim in fodinis fcopulos &: cautes folidiffimas findere&perrumpere» Similiter&caftanea nux cum fragore quodam diffilit , fi carbonibus iniedta torretur. Terra; motus autem omnium maxime contingunt in locislittorivicinis> aut alijs aquis finitimis.In alijs vero regionibus,tam Europaeis quam Indicis, ab Oceano & vndis diftantioribus, huiufinodi terrae acci- dentia admodum infrequentia fimt : portus autem,&littora,&: quae terrae his finitimae funtjhanc affedionem frequentius fuftinent.Cu- iusquidem rei in Peru euidentiffimumexemplumproftat. AChile vique in Quito, quod fpatium 5oo.miUiariumeft,terraeconcuflio- nes tamcrebr3erunt,vtvnaaliam (ubirtdeexcipianetfialiae alijs quo- queviolentiores fint. In Chile littoralibus temporequodamterrae tam portentofafiiccufiatio accidit,vt ea toti monteseuerterentur, fluuiorumque tranfitus ita intercluderentur,vt latius exundantes lacusfacerent. Quin & aliquotvrbespago{querubuertit,&homi, num magnum numerum iugulauit,fecit(jue,vt mare multorum milliarium (patio exundaret,naue{que longe a ftatione fiia in terram compellerentur,qua£ omnia afpeótu horrenda erant. Et fi rede me^ minimus, terrae mQtumhuncadsoo.milliariaftcundumlittoraex- curriffcfama erat. Poft paucos interlapfos annos terrae motus in Arequipa infecu* tuseft,quo vniuerfapropèciuitas fiibuerlaperiit. Anno ijló.diep.Iu- lij alius terrae tremor apud ciuitatem Los Reyes , id eft , Regis accidit^ qui , vt Vicéregis ex litteris patet, {ècundiim li ttörum longitudinem i7o.fecundum latitudinem verb 5o,milUaribus portendit vique ad ipümontana media. In eo autem fingula'ris Dei mifèricordia elu. xit,qui bominesimmani progreflb ftrepitu&fbnitudefuturope- " ~ R riculo NAT. ET MOR AL. fND. OCCID. rlnlo Drsmonuk,vt fibi acpeditius cauere poffcnt. S^^^ .^^Znoiüs acJeptis folènt iUi defertis aedibus in vias publicas, commot onis accep^^^ Smrun tediqu dem otnnium maxima &pra:clanflirna ^d.fiaa ^,^frSrS nt,vltra 2o.tamenhominesnonoccul^^ eueriacorruermt, vii chilen duorum milliarmmfpatio ^"seoucnte illicb annoalius quoquc terrs motus in regno Quito obferuantes , Deum metuere difcant /icut Pfalmus ait . tecit n^ecv mèobTox:"fum.Cu>useuentuscaufe,quantumcu|^^^^^^^^^^ relicethsefunt,quiaoori&cauern*terr«,pcrquashalitusegrc^^^^^ emnrSa obturantur. Turn & fuperfiaci humiditas in caufaeft. 3 fementS vapores humorefque inte 2^uati maneant • qui fi pbftnimioperè mcaluerunt. latiffimedidu- S Squafid Intur.Nonnulïiobferu^ Tlffirmimexcitari cumficcumannumfrequentespluuixpoftin- ""1'nXquiauo,an^sLapk,ciuitatePeruanaresmcmorandaac- riHi anno H8. quóderepentè magnaparspagiAngoango,inquo ^ ftatium pmcurrit aut profluxit. Eodem terr*^ ^ omnesexpleti,®iovniuerfa,terrainieaa oppletaeft. Cap. HlSr. LITER TERTirS. 131 Cap. XXVII. ^uo modo terra ^ mare fejè inuicem compleStantur, E elemcntis autem dicendi fincm faduri, quomodo terra cum aquis vniatur, prius explicabimus. VtriuC que autem elementi amplexus varij & diuerfiHimi iunt. Nonnullis in locis terra ab vndis violentiffimè ceuabhofte alliditur & quatitur: alibi quafi amico plexujcadê ab aquis leniter cingitur.NonnuUibi ma- re magnistradiDUs quafi tentandi cauia,in penitiorem terramin^ greditur. Terra vicimm alicubi fiiis angulis aut extremitatibus lon- gè in mare extuberat,&: eius velut iliapenctrat.Hic vnum elemêtum terminatur, & alteri quafi ftationis principium impertit. lllic,vbi v- traque fibi inuicem iunsuntur , vtriufque immenla eft profunditas: ficutinmariauftrali 6c boreali infiilse reperiuntur,in quibus fundi demerfio yo.aut so.orgiarum eft. Eandem rationem quoqueinfiila- rumdeLobos,ideft,luporum & in littoribus nouseHifpaniae Co- cos di(Ctis,efle, agubernatore edoóti fiimus. In magno Oceano non- nullibiad multamilliarianulla terraperuifitur : & tamen duo editiC fima & altifti mè prominentia faftigia faxea conf|>iciuntur,iuxta qu^ nee vUa terra nee fundus {èntitur» Quse auten;i verè fit forma aut facies IndiaCinemini fatis compei?* tumeft,quoniam extremi eius finesnecdumhodiècogniti autex- plorati fiint. Quod fi tamen vtcunque quid fingendum fit: cordis fi- guram aliqualiter exprimcre videtur. Latifiima terra Brafilia eft , vfqs in Peru.Eius terminus feu apex fretum eft Magellanes. Bafis , qua per- ficitur, eft terra firma. Hinc paulatim vfque in Floridam expanditur, & ad illa loca , quae nondum nota fiint. Quae de India porrb quis fci- re volet , is eadeih ex commentarijs , qu^e Hifpani de fuis geftis & in- uentisediderunt jcomprimis autem ex peregrinatione,afbciorum iioftrorum aliquofada&defaipta,in qua multa memorabilia Ie- guntur , hauriat. lam ergo materiam fèu tradtationem de cle- mentis,quibus omnes plagae & regiones mun- di eonftituuntur&ambiuntur, finiamus. ' t I B R I T E K T ï ï F I H i «. R % NATV- N^r. INDIJE OCCID. HIST. NATVRALIS INDIiE OC- CIDENTALIS HISTORIiï:, L IB ER Q_V R A T V S. Cap. I. O s T c^v A M in anteccdcntelibro deElemcn- tis & corporibus fimplicibus , vt 5e corum af- feaionibus, per Indiam peculiaritcr notis, pertraaauimus:nunc deinccps in hoe quarto librodecompofitis & mixtis quoque.quan- tuminftitutinoftri ratio expofcercvidebituri tradendumeflèexiftimamus. Porro cum re- B^axiw^wii^^' ram quidem mixtarummulta eaqücdiuerla generafinc:nos in tres ordines vniuerfaspartiemur:nimirum in Me- taUa , in ftirpes , & in animalia. MctaUa autcm funt quafa abdits in terr* vifceribus ven* aut radices , quibus propter vanequoquo vcr- fum difperfamfobolemquadamtenusfimilesfunt. Namtumma- iores turn minores faas propagines ceu ramos & furculos ftirpmm inftar poffident. Vnde ipfa quoque metaUa non fecus ac herbas vire- r^vSaugefcerenonnullisperruafumeftmonquodreuera aefcant.&vitammteinamhabeantCquodfohsftirpiUcontingit.) ledquód adhorum fimilitudmê fub ipfaterragenerentur.&cHni folistumc^Eterotum Planetarüni vi & cncrgia augeantur & quafi éxcrefcant. Sicutergometallum non nifi plantam terra abditaexi- ftiffic viciffim ftirps vel planta nihil aliud eft , quam ammal , m loco fuö fixum & immotumperfiftens, vitamqueexeoahmento.quod naturaextcrr«finuipfiofFert,ttahcns. Animalia tarnen plantisno- Srafunt. Sicut ehim illa turn formam tum fi^bftantiam pe^^^^^ aiorem & prsftantiotem adepta funt:fic alimento quoqi nobiUorc &commodioreomninoindigent. \- r . ^.^^ Oua de caufa Natura folers ammalibus tum fenfum tummo- tumquoque impertiuit, vt ad cibum fuum quaerendum fe prom- ptiuspromouerepoflènt. iEquo mpdo.terram quoque fordidam Bcfterïlem metallis pro alimento effcnouimus. Terra autem te- cunda, alimentum plantis miniftrat. Plant* viciffim ammaLbus cibo funt: vt animalia hominibus. Et ea rat.one femper res vilio- res aut imperfeétiores ,perfei jt ::>i m ::>ï .>! :m )t M m HE 3E 134- NAT. IND. OCCID. HISTOR. plcx feu fingularis exiftat, virtute tarnen & operatione fua idem eft mnia. Aurum enim eft cibus,veftitus,domus,currus,equus, 6c quic- ncciej:io. quidvfpiahomini opus eft. Ideavcfapiensaicauroommafubieaja üint. Metalla autem,pro medio feu arrha rerum vniuerfarum paran- darum acqüircndarumqs ideo cleda & conftituta runt,prae fuMan- tiisaliis,quiaillarerumcaEtcrarum omniumrolidiflima,cormptio- ni 6c mutationi minus fubiacent, Sed öcinter ipfa metalla aurü prin- cipem ex durabilitate locum occupauit : & ab hoe argentumificut id non folum apud Hebraeos, Aflyrios, Graecos , Romanos , ac nationes tumEuropsetum Afiaecaeteras quoque videre licet: fed populorum quoque remotilTimorum idem fenfus eft, velutIndorum,qui metal- la huiufmodi in templis & palatiis, in Regum , Deorum , 6c virorum fortiumhonoremfufpenderunt. ^ Etfi barbarse quxdam gentes extiterint, qe^ nccauru nee argen- tum nouerint,ficut de Bloridanis traditur,quod nee faccos nee peras> auro confertas,è littore abftulerint, verum , vt rem nihili vanamquc piinJibXc. omninoreliquerint. EtdeBabitacisPlinius icribit ,eos aurum tam srandi odio profeótatos fmffcvt vniuerfum liumo defoderint , nc id in vfum hominum veniret. Sed iftorum Floridanof um êcBabitaco- rum hodiè magna penuria eft:vt contra eorum,qui aurum 6c argen- tum i^ifanius venentur,copia certiffima. ld, vt ab iis , qui ex India ap- puleriint,commonefiamus,operaepretium eft. Et quidemindorum cupiditatem ac auaritiam noftramultb minorem 6c parciorem elïe, nemini nonnotum eft. Quin 6c iidem aurifatagentia, iion tantafa- crilegia committunt,etfi cultoresïdolorum fuerint: quata noftrum aliqui,quiChrifto nomen dedimus, frequenter patrarcfuftmemus. IdeoquefapientifsimiDeiprouidentiaprobèita conftitutum efleap- paret, vt in locis remotifsimis,quoruni Refpubl. non adinodum bo- nis legibusfruunturjfodinae omnium ditiisimae 6c opulêtifsimaere- periantur: quibus nimirum homines velut efca quadam illicerentur ad ea loca accedenda, vt hoe nimirum confortio gentes, ven Dei cuL tus ignarse , vera religione imbuerentur , 6c ad falutem aeternam vo- tfa.,4> carentur. Vt hoe paóto diui Efai^ prophetia impleretur,dicentis : Di- ^aatalocum tentorij tui, 6c pelles tabernaculorumtuorumextendc, ne parcas : longos fac funiculos tuos, 6c clauos tuos confolida. Ad dê- xtram enim 6c ad kuam penetrabis : 6c ftmen tuum gentes haeredi- tabit, 6c ciuitatesdefertasinhabitabit. Quae verba, ficut diuusHie- ronymusautoreft,idfonant,Euangelium nimirum non ab iisfo- lüm,qui fimplici zelo ex mifericordia id faciunt , praedicatum iri : fed ab iis quoqs fpargendum effe , qui rebus Politicis 6c negotiationibus mundanis ftudeant. Ita reuera conftat, prse caeteris eas oras quoque lndicas,qu^fodinisprxftatifsimis 6c ditifsimis dotat^ftmt, in Chri- ftiana religione omniü primas inftitutas fuifle. Vnde , Deum fapien- tifsimumprofingularifuoplacito omnia optime difponercliquct;. £*t lü 33 lnr.»llSllirqnr?««KllIgrai»r»llK«llgII 1 LIBER QVARTVS, ijj Etinhoccafufapientifïima illa fapientiflimi viri fèntentia valet,di- ccntis :Sicutpater,fiIiamfuam elocatumSjdotis dplurimum imper^ tit : Sic Deus adoptandse in gratiam fuam huic terras fodinarum the- fauros locupletilfimos,metaIlaque copiofifïïma,vt cuprum,ferram, Ï)lumbum,ftannum,hjdrarg)^rura)aurum &argentum promentes, argiflimèdonauit. Et ex omnibus quideindias regnis,Peruano nul- lumopulentiuseft. Tanta euim auri,argentiqueac hydrargyri ibi abundantia eft,n fodinse recentes nouaequeindies attingatur. Tum & ex conditione foli animaduerti poteft,quod multb frequentiores, iam dum repertis , fodinas inueniendae^adnuc relknt. Et vt {iimma- timdicam,omnefolumquafi metallis confitum óccumulatifsimè confèminatumapparet: Curn nullus in vniuerfo orbetratftusme^ tallorum opulentior,quanii is vnicusjpromus fit. Cap. III ^(ijmliMte^ condiüone terra memüiferA : ^ quodinjndi^ non omnia metuUa parentur: & de hor urn apud IndosvJU'. Vr India tantis metallorum thefaurisfcateat,aDei voluntate , qua fola fiia munera difpenfat , id effe fii- pra diximus. Quod fi verb de his Philofophorum more Ioquamur,verifsima illa Philonis fèntentia eft, dicentis ; aurum, argentum & metalla naturali prin- dpiportus exfterilifsimis & defertifsimis terrselocis progredi maxime, vnde non inepta deduótione confici pofTet, eas terras,qu3etemperatiores,frugum,herbarum fruótuumque feracifl fimae fintjrarb aut nunquam fodinis iftiufrnodi abundare. In hifce etenim locis,quod folum firuges fruótusque , ad hominum fuftenta- tionem neceffarios proferat?natura eatenus contcnta eft. Id vt re ipfa verum effe comperimus:ita contraria ratione yicifsim infetimus,ay- ;rum,argentum,hydrargyrum & metalla fimilia , in aridis,incultis & fterilibus aüas locis , omnium copiofifsimè prouenire : vt in quibus montes vaftiores,pr5Eruptique fcopuli, 5c aër intemperatior difcant. Qusecunque ex India occidentali in Hifpania hadtenus illata Me- talla funtjomnia ex iftiuimodi defertis locis eruta fuerüt : quas tamen terr2e,aliasquidem rigidae,propter fuauempecuniae odoremabho- minibus excultifsimae fadias funt. In India etfi quidem metallorum vniuerfim omnium venae abundent : nuUorum tamen maior ca- ptura aut venatio inftituitur, qua quae aurum, argentum , êc hydrar^ gyrumfouent. Hydrargyro enimopus,inauriargentiquedilgrega- tione facienda. Ferrum autem eó exHifpania Cninaque inferri fo- let. Olim quidem Indi Cuprum quoq? feparare & parare folitabant. quod inftrumentis armisq? non ferreis fed cupreis communiter vte- rentur. TlinMr.ss-C' ,jö NJT. INDIJB OCCID. HIST. rentur. ïam verb ab Hifpanorum in Indiam ingreiTu, cupri parum ruunt , etü cius magna paffim copia proftet : Scd in pretiofionb. me- tallis efFodiendis omnem potius operam fumptumque impendunt. Ex nullo vfpiam documento fufpicio captari poteft, Indos auro, arsentóve ac aliis metallis pecuniae in permutandis mexcibusioco vilquam vfos fuifTe/ed eadem decori faltem ornatusque gratia adhi- buifle, & turn templis , tum palatiis ac monumetis mfignioribus tuliffe, m varias tüm exauro tüm argento formas , & mfinitigenens vafa confida. In contradibus veditionis & emptioms , pecunia nul- la vtebantur, fed rem rfc fimpliciter permutabant. Idefn veteres quo- Que faótitaffe, Plinius & Homerus tradunt. Indis quinimo res quae- piampeculiareseraiit,quasauroacpecunialon2eplurisextimabanr, auibus pecuniae vice vtebantur: ficut is mos adhuc hodie apud non- nullos viaetJn prouincia Mexico Joco pecuniasfrudu Cacao vtun- tur quem emptionis & venditionis arrham habent. Huius vicem m Peru Coca rupplet,quodfolium eftjndis maximiaeftimatum.InPa- ra2uay,id cft,Rio de la plata,ferreis orbibus monet^ loc© vtuntur. In S.Cruce,iuxtamontana,textumgo%iumpropecuniahabent. ht ficvt verbo dicam,rem re mercatores Indici permutant.tt licet mer- catus feu nundinas alicubi celebriores agitet, in quas hommum ma- xima multitudo confluat : pecunia tamen omni vacui vcmunt , nee nropolas vUos admittunt,cum mercium exquifite cenrendarum ipli lonsè peritiffimi exi{lant,& ad aequitatis normam ftipuari dexterri- mè poflint.Hirpanis aute in has terras delatis,tum öcipü Indi m com- merciisauroargentoque,vtic^pemnt:qu^tamenmctaliamprm- cipio cufa & fignata non eran t.Sed fecundum pondus eadem appen- debant/icut a vetuftioribus quoque Romanis olim faditatum legi- mus Tandem in Mexico & Peru fignari quoque moneta occaepit .In Indiaöccidentalinunquammonetaillamercantur,quxaliismetal- lis vtcupro,aut^repermixtarit5Sedpuroputoquevelaurovelar. gcnto commercia cofirmant. Cum enim lila terra duorum iftorum metallommlargitrixcumulatiffimafitjuonfumnentvfitatamone- tamfuam,quamBillioenvocant,aliismetallisconfundiautp^^^ fceri/icutidinltalia&promnciisaliisfiericonfueuit Nee abreeft, quodinaliquibuslndi^einfulis, vt Santo Domingo &PuertoRico, moneta quoq3excuprofabrefa6tavtantur,qu^ Hifpanica exiftens, SrolistameniftisinMstantumvritataeft,inquibusauriargentive ma2napenuriaviget.au^etri6cipr^quidemruasfodmasmeliores habeant,nemini tamen eadem aut emcndi animus,aut parandi dex- teritaseft.Atverb,cumIndiraltemaurum,argentum,&h^^^^^^^ rum ex fuis fodinis eruere foleantinos quoque de ittis tribus lal- AlU13XWV4i*»^-"W-»-~ l i tem metallis traótationem eligentes, caeterorum conditionem miffam faciemus. Cap. LIBER QVARTVS. 137 IV. 2)^ auro, quod in Jndia colligit ur. V R V M omni tempore metallis cseteris praelatum , & eorum prseftantifïimum ab omnibus habitum eft, "^^IM quod omniü folidiffimum & corruptioni mmimè obnoxium efler. Ignis enim, qui vniuerfa depafcitur &comminuit,huicfuamperfed:ionem potiuscon- fert.Nam in ignem auruni immiffum,coloris fiii na^ tiuamprobitateniomninófenixCt. Turn id 6c metalloruomniurQ fpeótatifïimumpulcherrimumque eil,quodobidrecundumPlinij fèntentiam Obryzum nominatur. Auri lacra quoque pagina perfae- pè mcminit. Vfus^qui omnia atterit,Piinio atteftante,de auri ponde< nin. ük.ss,e: re & fubftantia nihil decidit. Turn id nee rubigine aut yetuftate exe^ ^' ditur. Et licet externa (pecie quidem confiftens durumque appareat ; leui tarnen prefruiled:itur,& malleo promptiffimèdilatatur,vtres creditu mira iit.Quod qui tundunt, vim eius &c naturam hanc com^ pertifiimam habêt,quod in omnes partes fled:atur,nec fr angatur fa- cilè. Has auri virtutes qui attentius conriderat,is fcnfum facrarum li- 2«;.^'.^^'' terarumpcnitiusa(requetur,qu2eaurum amori comparant. Curve- p/^/^.^^. ^ rb auri tantum defiderium, 6c tam anxia operofaque conquifitio fit, aut admiratio,dicere hoe loco quidem nihil attinet.Nam,qua vi au- '^' [ rum maximapraeftat , eadem omnibus notiffima eft : cum rerum o- mnium,quas mundus cötinet , optimum potendiTimum cenfea» tur. Sed ad pro pofitum. Auri in India tam cumulatus prouentus e(l , vt , ficut ex hiftoriis nofcitur, Ingse in Peru vafis vel maioribus vel minoribus aureis , vt truilis, pateris,cyathis,la2enis,vrceis 6c hydnis grandibus minimè contenti effent :Sed&felias&vehicula integra ex auro fabricari cu- rarent. In templis eorum imagines folidae ex puro auro ftabant. Au- ri ipia quoque Mexico promaeft,fed copia minore. Qui primihas terras occuparüt, auri diuitias infandas 6c inaeftimabiles adepti funt. Sed,quodexiftorum con(pe6t:u Indi remouerant ócabfcondide- rantjongèvberiuserat. Primi ifti poffeffores totbonisauólieuafe- runt,vtferriloco,caballorumfuorumpedibus foleas ex ^rgento pu- ro induerent.Pro vno vini cantharo indiillis vltra 3oo,coronatos ad- numerauerant,&hisfimiliaplurimafecerant. Quaeetfiquidecom- mentifpeciemhaberevideantur^omniatamcnfuntqüamverilïima &atteftatiffima. Aurum illis in locis tribus ferèmodis fèparatur & conficitur: quos tarnen omnes non frequenter vidi egomet. Nam aliud granorum ïpecie in puluere 6c fcopulis inuenitur. Et hoe , auri palas feu fra= gmenta vocant,quod fblidum , nuUique alij metallo confufum , ita S kgitur. i^S NAT. IN D. OCCID. HISTOR. ksitur. ld nee liquari,nèc igne depuraii opus habet, fed cft cx fe puriC fimumjdebautem auri cx particuk grana vocantur,quiaplemn. quefeminum melonum aut cucurbitae molem adaequant. Et hoe . eft ,quod lobus ait : Glebaeillius aururfl. Mafliilae tarnen nonnun- , qu'am grandiores quoque inucniuntur: quales mihi videre contigit, aliquot libras omninb appendcntes. Et hxc eft lUa auri perfedio & nobilitas , ficut Plinius ait , quod folum ita purum acinadulteratum * reperitur. ld quod fimiliter Metallis aliis non accidit. Omnia etenim crudarurit,&rpumantia,atquevtbeneficioignisdepurentur,necel. fe habent. In India argentum vidimus, velut Efcareham. Fragmenta quoque argenti in India confpeximus integra, qu^ Papas vocant. Granorumhorumaureorumpaucareperiuntur,ri ad aurumcaete- rumconferantur. Aurumèfcopulis faxisque diaum,vena feu mi- nera eft, ex fcopulis faxisque eruta. In fodinis Carumanis luxta Sali- nas lapides srandes vidimus, totos auro perfufos. Eorum nonnulk vna parte aurum,altera faxum erant. Iftiufmodi aurum in puteis, fe- pè,iprisque fodinis, fuas venas non fecus ac argentum habentibus, reperitur. Cuiustamenpraeparatiodifficilior eft. . De modo id aurum praeparandi,qüodexlapidibus eliquatur , A- gatarchideslibro hiftoriarum quinto de lacu Erythreo feumariru- brocommentatur,ficutidPhocioinfuaBibliothecamcminit.Idem reses olim iEgypti quoque facere fueuerunt. Et quidem , res admira- tione digna eft, illud, quod memorat , cum iis , qu^depraeparatione auri argentive dida funt,ita praecisè conuenire & quadrare. Auri pars maximaex puluere feu arena ex fluminibuseieda, aut fuperfluenti- busdiutiusaquisirrigata,conficitur. Indiae fiquideni flumina hu- iufce auri admodum feracia funt. Ex eomm nu mero eft Tams in Hi- fpania3Paa:olusin Afia:& Gangcs in Orientali India: quae omnia iam apud vniuerfos nota celebrantur, Quod nos quidem aurum in puluere 6c arena repertum nominamus: id illi ramenta auri voci- tant Et huius e fluminibus extradi , ifto tempore copia omnium maxima erat. In fluentis Infulse Spaniok, Cubae, & Puerto Rico , au- ri quoque magna vis alitur. Sed id tum propter indigenarum ino- piam,tum &feparationis difficultatem,indeinHifDaniam exigua copia infertur. Non minor cius quantitas m regno Chile , ac Quito, G ranataque noua reperitur. Omnium verb nobilifllrnum ac pretio- füfimum aurum in prouincia Peruenfi Carauaya, &in Chile Valdi- uiareperitur. Eiusenim (vtvocant) Alloijfummumeft.,nonnun- quam 23I. Carat,nonnunquam plures appendens. Qum & quod in Veragua eft,praeftantiirimum habetur. Sed & ex Philippinis öc Chi- na auri quamplurimum in Mexico importatur, leuiorcs tamen cen- fur2e,prob^que. Aurum quoque aliquod argento Cuproqueperini- .^.xtum reperitur. Et Plinius exprefsè tradit,nullum vfpiam aurum ita cxquifitum purumque reperiri,quod argenti nihil fibi comniixtum naoeat» LI3ER QJ^ARTVS. ij^ habeat. Aiirum quoque,quod argento pcrmixtum eft , eo, quod cu- pri mixturam habeat longè pauciorum carat putatur. Quod verb quintampaitem argentiaecepit,idpro Plinij fcntêtia verü eleótrum eftiquod ad ignem tum auro turn argento purifïimo longè clarius iplendet lucetque : li eet aurum ex cupro pretiofiüs fit & praeftantius. Quod in (abulo arenisque aurum legitur,tarn diu ablüitur,dum are^ na , argillaqj vniuerfa leparata, aurum propter fui grauitatem in fun- dum vergat* Sed idem h jdrargy ro quoque , aut aqua forti di¶^ tur. Alumenfiquidem,ex quo aqua illaGonfit,ièparandi acaeteris metallis auri faculcatem certiifimam fibi connatam habet. Aurum ergo hoe rnodo {ègregatum , & in placentas fufione concinnatumj in Hifpaniam deinde conuehitun lllud enim , quod arenis pulueriq, adhuc confèrtum haeret , ideb ex India alïèrri non poteft , quia incer- tum eil,quo pretio in telonio redimi debeat. Ex fingulis enim, quinis Marcis regi vna appendenda eft : quae quantitas certè, nifi in depura- to auro,pr2ecisè aeftimari nunquam potefti Plinius fcriptum reliquit,Hifpania nullam vfpiam regionem au- ijh.^^c. ri fcraciorem eüe,comprimis verb Gallicia &Lufitania. Quibus ta- rnen omnibus prouinciam Afturiepraeferri ait,qu2equotannis auri 2oooo,pondoRomammifit:cuiurmodi quantitas innullavfpiam proüincia reperiri queat. His & liber Macchabaeorum aftipulatur, uUMchs, quo dicitur,eos diuitias fiias vniuerfas ex Hifpaniae auro argen toque collegifle. Hifpanicae verb opulentiae hodiè In^orum quoque opes accedunt : quod prouida Dei conditoris cura & fapientia ita eonfti- tutum eft , vt vna terra alteri (ubfidio veniret , fuafque fibi mutuo di- uitias conferrent & impcrtirent, Pretium auri eius , quod ex India in Hilpaniam auehitur,numerari aut aeftimari minimè poteft. Certiffi- mum tame eft illuxi,ea fiimma, quae quotannis ex Hifpania Romam importataaPliniodicitur, longè grandiusexiftere. Ineaclafte, quae ex terra firma An. 1587. fbluerat , qua & nos vehebamur, ciftae auro confertae duodecim erant; quarum vna quaelibet ad minimum qua- tuor Arroborum pondus continebat. Vnum autem Arrobum libris asvconftat. Ex noua Hilpaniamarcaeaüri 115 (5. aueétae fiintiquseo- jiines Regi addiótae erant : excepta ea fumma , quam quifque priua- tusïibi corrafèrat, in tabellas publicas non relatam.Et tan* tum de Auro Indico.Nuncad argenti confide* rationemdeinGq)sdefcQn- i damus* S 2 Gap. it:iifiyi.ijii..yi 1^0 NAT. fNDIJB OCCm HIST. Cap. V. T>e. O E T I V s,qüo loco in fodinarum primum inuentö- rem inuehitur,eleganterh2ec verba edidit: Heuprimm quü iüêfuit i (tAun quip onder at eóii Gemmas^ latere volenteÉ TretiofaperïculafödiU Pretiofaautem ideop€riculadicit,quia labores &pencuta,quL busmetalla,abhominibus tantoperè aeftimata, eruuntur,maxima & praefèntanea funt. Plinius quidcm autor eft , Italiam metallis co- piofiffimis opulentiflimam fuiffe : maiores tarnen , vt efFoderen- tur,& in apricumefFerrentur , ideo prohibuifTe , vt hoe nimirum pa- dio mifèfe plebis serumnae minuerentur. Romam vero metalla exHiïpaniainferebantur abHifpanis ve(5tigalibus,qui tributi ïoco fodinas eruebant. Nunc quae olim Hifpanorum cum Romanisica- dem hodiè Indorum cumHifpanis ratio e(l. Etfi veronuUodubio metallorum in Hilpania magna vbertas fitreorum tamê non admo- dum impenfam curam habent.Tum & illafuffodi ideb non eft lici- tum,quia, quae damnaillud inftitutum confèquantur, omniü ocu- lis expofitum proftet: jcomprimis vero hanc ob cauIam,quoniam ex India diuitiae multb vberiores aduehuntur, quse tum fumptu leuio- re,tum labore periculoq? longè minore eruuntur. Potofi montanaquatuor primarijs venis infigniafunt/ficutin iiiperioribus di(5tum eft:nimirum diuite,Centeno,Tyri,& Mendie- ta.Sed vniuerfk hiEinmontisparteOrientaliconftitutaefunt. Ver- luis occafümjfolum venarumfimilium omninb fterileeft.Venasau- tem Orientalcs verfus aquilonem &auftrum exporriguntur, apolo vno ad alterum extenferquse quo loco difFufiffimsefunt , pedum fè- morum:quo verbanguftiffim2e,fpithamas vnius latitudinem habet. ïPrseterhas auten>alixquoqucdiuerf2e,exilIis,ramoruminftarinar- bore,enat^ reperiütur. Vena quselibet definitosruos exporre(5tus,& quaii diftinótas partes habetrquarü fingul^ priuatim fuis polTeflbrib. ac dominis affigoatur,£cudu quos etiapeculiaria nomina fortiiatur. T 2 Fodina NAT. IND. OCCID. HISTOR. mphfiiram iuranemini fpatium knus concedunt. Minima qua- mo"vTrXconfbt. Fod.Lautem ind.es profund.us excauamur. n d u f vena fodm* 78. numerantur hodiè : quarum profund.tas no minera fodin» 14.. confpiciüntur.öo. aut 70. orgias plerunquc nXnd" SSert omnium in Eotofi fodinarum ratio eft. . ^ Ad cmam ofunditate fodinarum facnm Krenlmexco«taruntSocabones;.deft,fcrobesfeuforamin^ fnfer3atere|uodam montistranfucrfim pertuderunt.vfque^^ bfamminer^fedempertingentia. Cum emm venae.qu* auftruni SSueTpe^tant,è(Vfnisdeo^^^^ Z eorumVq Jdradicesmontisprofequ. oport« Ss vSt^an nonnu!li,,2oo.3eftadosfeuorg.ashabet. Porro,etfi foXnarum ea profunditas fit: fpatium tarnen in circu.tu StSmïusambienLmcft,ptiufauamadipfamm iuen atm quam diuitijs ingentfbus Jotatam, ficut de minerarum Jr^nSÏ mc S^notum it,pr^dicant. Contratium urnen ipfo cu^ntu & opereexpenri eft. Namfemper,quóaltiores&editiore Srepcttlfunt,lodkioresfuerunt.Contra,qtiantop^^^^^^ merfed'^fccnderunt.tantotenu.ores&pauper.oresf^^^^^^^^ mineras erao turn labore,tum fumptu peiiculoq; minoreettodien- Tas Sm Labones inuenerunt,petquast SeSSexpedKuf4uedatur. Harum at.tudos.pedume^^^^^^^^ Idoveroftantisvirim^n&ramhabetpaulbmaiotem quoque foribusrefcranturautoccluduntur. Exh.s f^'^^^^^"^^^ ^momniafacililaboreegerütur:quorumparsquintaSocabonum i?m°rrppendiautnumerari foïet. Olim Socabones nouem ex- ?rSeraffiubindenou*adduntur. Harum Yna F^^^^^ d uTt m procurrés,fpatio29.annorumabfolutaeft.Nam fnnris'rprimaruteminue^tionevnd^^^^^^^^ „ Aoril An.u85.extremammanumfortitaeft. Socaboniltaaave- ,^am d ukem gradibus 55. perting.t. Interualium a fomnmate fmnm id eft ab eo loco.quo Socabon venis vnitur.vfque ad mmerac Cm'1 akkudinem Ï5. orgiarum eft. Qua;omnis profund.tas ntSpiimoad ipfam vfque mingram, qu^viatranfuerfad.citur, BSstofeuvirgas\o.habet:quoinopere,itaconftitucn- onerarSipendantur.priufquamex interane.s terrx argentumm c2 "Sc Qua quidelnin re id quoque comprimis mo e- CÏodfublarraiSquafiinpcrpetu^^ fuasconffcerecogantur.nec fcirc poflint,qua hoia vel dies in,^a ,»M«i«qu^inmontanisPeruenfibusvberrimeproueni^^^^ vocatur,&fparto(vndecorbesficuumconficifolent)quadantenus fimilc eft Hoe foeno ignis alimentü continuat. Mira tarnen huiulce herb^vis,quamineliquadopra;ftatfingulariter,ommnoattcnden. davenit. Ham & de auroPlmiusfimilequid narrat, quod flamnia cx ftraminefiifcitataliquetur, cum tamen carbonibus ex optiino 11- enofuccenfis non foluatur.Solutumporro chquatumquehydrar. ayrumcoriaceofacco(namfolocorioa{reruaripoteft)inditur^m Bagafynum fiue munitionum Regiamm domos infertur. Hinc naulbusin Aricam,&porrb ouibus impofitum m l^otofidepo^^^^ tur.Eo loco , integro vnius anni decurfu 6000. aut 7000. hydrargyri Quintaliaproparandis metallis impendumur abfumunturque, vt cius quantitatcm iflam taceam,quae ex fbrdibuSjCjuae ablutionis pri- msemctallomm matrix autfcdimentum funt,indiesin(iipercoIli- gitur. Sordes huiufmodi coUecStae in fornacibus yruntur, vt, quod argenti viui retinucruncproliciatur & extrahatur, In terminis Poto^ fi & Tarapaiae fornacum narum circiterso. fimt, Metallorum, quot- annis paratorum quantitas,pro peritiffimorumhominumfuppu- tatione aooooo.Quintalia conftituit. Ex fbrdibus verb ac matricc ad minimum 2ooo.Quintalia hydrargyri excipiuntur, Exquibus omnibus videre licet, qualitatcs metallorum interf^ admodum diuerfas & diflentaneas exiftere, Mctalla fiquidem non- nulla cum leui hydrargyri impen{a,argenti plurimum f undunt. Alia argenti fimul multum largiuntur,& hydrargyrinon minus abfu- munt. Contra, quseparcius dant, minus requirunt.Penitufque,vt metalla fè habcnt 5 ita metallarij negotij vel proba vel improba fors, lucrumqueautia(^ura fèquifoletJilud interim,vt vulgatiffimum, itacertiflimumeft,quó metalla ditioraiunt,eb plushydrargyrire- quirere,óc fic vice verfa. Metalla in principio pilis mortariifque hanc inrcmparatis,minuti(ïimètunduntur,?ofteacribris,ex filis cupreis intortis,tranfcolantur, Quibusfiprobè & induilriè confeda fint, (horarum 24.ftatio 30, ad minimum Quintaliatranfmitti polTunt. Hoe modo coio metalla excreta,in amplumpatentemque cacabum conijciuntur,ita,vt fingulis 50, Quintalibus metalli,5P. Quintalia fa- lis addantur, Quod hoe fine coadijcitur,vt pinguitudinemlaeuigati metalli natiuam abfumat 6c exedat ? & fic argentum ab hydrargyro facilius implicetur pr^hendaturque. Hoe faéto , hydrargyrum per pannum canabinum exprimunt, vt roris aut fiidoris fpeciein metal- la fundatur. Interim metalla fudibusprobè fubagitant,vt cum hy- drargyro portiones fingulae exadtèpermifceantur. Ante hanc artem inuentam,hydrargyrum cum metallóiugifubagitationequafipin- rebatur,exqua mixtura deinde pilasgrandiores,non fècus ac exargil- la concinnabant,quas diebus aliquot reli6tas,obiter exiccabant.Eaf^ dem pofleaiterum pinfèbant. Et hanc fiibadionem tot vicibus ite- rabantjdum hydrargyrum cum argentoprobè exquifiteque com- mixtum cenfèrent. Qua prasparatione dies nonnunquam 2o.ad mi- nimum verb nouem conficiebantur. Hi poflea a nonnullis edoóti runt,quodmaximam laborum partemadhibitus i^nisillisdemere poffit: cum hydrargyrum, ipfiim argentum facillime amplexetur & arripiat. A quo deinde tempore fornaces extrui caeperunt,quibusca- cabos, falem ac hydrargyrum mixta continc,ntes,imponebant, & il- lapermifcebant. Cacabis iflisignis fubditur,dum die quinto fexto- ve, argentum cum hydrargyro integrè vniatur & quafi incorpore- tur. Si crgb appareat, hydrargyrum fiio officio defiindum eife, & cumargentoexquifitiffimècoiuifle, nee eius quicquam rcliquum fecifTcverum vniuerfum , fpongiae more , imbibifTe , & terram infu- V 3 per. ijE NAT. IN D. OCCID. HISTOR. T)er,plümbiimveaut cuprum,quae argentopermixtaerant,mtcgr£ Larata effe : mm vafis orificium referant . mixturamque argentumqueabhydrargyropurèprascifequefeparant. Idhoc vero modofaciunt. i • ^ Mifcellamomnemin modium aqua plenum conijciunt.par- üaquemolaadhibitametallumconuertuntautfubiguntnonfeGUS acïinapi moli teri4ue fokt. Qua commotione argil a fordefquea metallo defluunt cum ipfa aqua , argentumque ac hydrargyrum propter innatam grauitatem in vafis fundum fubfidit. Et hoe, quod. infundo remanet,arenaerpeciem cxhibet;quodexemptumclenuo lauant,vrque dum fordibus vniuerfis excuffis, argentum cumhy- drargyro folitaria & pura remaneant. Caueri mterim tam opcrole nonpoteft,quincumargilla,argenti etiamachydrargyn non^^^^ effluat,quodipriRelauesvocitant.Sedelaprumillud,pofteadüigen- terrequirunt&recolligunt. lam ergo argentoqueachydrargyro ita cxquifi tè depuratis , vt fplendefcere incipiantitum vtraqj m pannum coniiciunt,& fortiter exprimunt.Qua preffura,quicquid hydrargyn cum arsento non exadè vnitum erat , feccdit & perfluit vniuerfum, Ouod verb relmquitur,comprc{r3E pik focciem refert.non lecus, Quam qualem ma{ram,exprc{& amygdafe relinquunt. Pil^e ergo Huius rèfidu^ probè exprcfe,rexta tantum pars argentum v.erum eft • cxmx qmnx merum hydrargyrum funt. Vt , ü cxempli gra- tia vnius pife quantitaslibrarum öo.fitjtum ex his decem laltenx argentiam , quinquagmta refidux libr^ vero vnmerfe hydrargy. rum {urit. \' Porrb autem vt ab argeilto ipfum quoque hydrargyrum lepa- rent,maffam coadam in validumignemdant,varqueopercuioti. aili probè obturant. Opercula autem ifta Ruanicarum vittarum fimihtudinem habent. Succenfo itaque igne, hydrargyruni in tu- inumfatircit,qui caloris&leuitatis vielatus,fim vittas illasfiailes imoesit, illico coeitur, & craffefcit, non fecus ac vapores ex aqua feruenteelati,inopercuiooil^ guttefcunt. Hocitaque modocon- denfatum hydrargyrum , pef canalem, huicrei deftmatum, non Sac per alemïicum deflüit ac deftillat. Slcquicqmd hydrar. mrti metallorum fufioni impenfüm eft , recuperatur , argentum- que priftino fuo colore fulgens adhuc , renianet purum fimplex- oue fed quinta fui parte mmutum. ld vero admodum j-arum 6c Ipongiofum eft , vt non confpicatis antea, nefcio quid ipeciei ex. Exbinis harum pilïrum , paftillum feu quadram vnam fingunt, ^5.aut^é.librasplerumqucpenderitem.Eth^ deinde, vtprobentur, quintentur,&rignentur,ad locaconftitutadefemntur Quodar. 2entumhacperhydrargymmindüftriaproleaumeft,idtantaepro. bitatis&puritatiseft, Vtnunquam 2380. Alloys leuiusfit: tantaeque LIBER QJ^ARTFS. iso plerumque nobilitatis 6c prajftantiae eft, vt aurificcs,qui id tradaturi fiint, mixtura fada aliquot Alloys illud minuere cogantur. Idem &: in cudendo eo , atque in monetam conferendo faólu quoqj opus eft.Has omncs aerumnas torturafque ( vt itadicereliceat) argentum fuftinerccogitur,dum probumpurumqueeuadat : quod primo at- tcntius inipedum , mafla feu pafta rudis eft, ex qua argentum moli- tur,ccrnitur,pinfitur, fcrmentatur, & tandem excoquitur. Tum lauaturidem,6cficcatur,&: iterum abluitur,coquiturquc ae reco- quitur,pilo ftibditur,cribro inditur,fornacerque,& orcas,& hauftra, tandèmque ipfiim ignem aquamque experitur. Qu^ae omnia {igil- latim minutimquc ideo afferre in medium voluimus, vt ex his con- fidcratis in animos noftros ea reduceren tur,qu2e de iuftificatione hominum iacra Scriptura prodidit,dum inquit: Colabit cos , & pujTr ^^^^^* gabitquafi argon tum, Quo feniii alio quoque loco dicitur;SicutjyfXè!i. argentum purgatum terra jpurgatumlèptuplum. Nam reuera fè-« ptiesquafitorqueturj dumpurum finumque euadat. Talis ad vn- gucmSaluatoris quoque noftridodrinaexiftit,qu2e animabuspiis^ claritatis diuina? radiis omninoilluftrandisi QfFertur&prsdicatur, Cap» XIII ^efim^urü mt machinü, quihns 4t$ tunditur ac moUtur;^ €jua ^roHtasargentt arte cen^atur, R A c T A T I O, de argëto öchydrargyro ftifcepta,priu£l quam cxtremam manum impetret , duabus adhuc partibus amplificari & extendi debere , omnino vidc- turrquarum vnain machinis aut molis , altera in me- tallorum probatione verfabitur.Metalla itaque,vt ar- gentum viuum admittantjingenijs acftrudurisdi-» uerfiffimismoluntur &quafipinftintur. Molarem autem nonnul- laejafinariarum inftar, aguntur ab equis : aÜaj vero aquarum impetu mouentur. Vtriufque generis magna paftim multitudoreperitur. Cum vcro iftis in locis crebra vndarum inopia fit, nee alia,quam pluuialis, huic operi adhibcri queatj ideo molarum harum tribus faltem in anno menfibus vfus eft, nempe , in Decembri, Ianuario,&: Februario. lilHem ergo in finibus , quibus molse ftatutae {unt, lacus fèu foflae ampliftimaeradaeftint,quarum ambitus 1700. profundi tas vejro 7. Vacas ïèu virgas Hifpanicas habet. Molis itaque fi ad metalla opus fit, tum fores,qu2e foffarum labris obditae fiint, recluduntur,6c cmuxurae aqu^e via panditur. Diebus vero Dominicis aut alijs feftis, esedcm rurfiis oblerantur. Si a pluuijs , toto anno continenter dela- pfis, lacus turgidi pleniq> ftint:tum molarum vfiis ö.veW.menfium efte poteft. Hinc fadtum eft? vt Potofini Deo de argento & pluuiolo anno V J60 NJT. INDIjE OCCID. HIST. annofupplicentificut alijs inlocis frumentumfoecundumciucan^ num votis fuis erogant. . Similia ingenia feu ftrudurse in Tarapaia quoquc repenuntur, quse vallis triumaut quatuormilliarium interualloaPotor.diftans, fluuium infignemaccepit.Nonnüllis inlocis mokfuncquaen.aut i4pilis infipnésfunt. Metalluminmortarijs,diurnanoaurnaque cotinuatione tunditur.Hinc ad loca cribratoria effermrJn margin^ lacus Petofini mok 48. vifuntur , quarum quaelibct piftilla 8. 10. aut 12 adhibet. Praeterhasquatuor etiam inparte,Tanaconnunnolpe- étantcfolemnes funt. In valle Tarapaia 22.numerantur. IuxtaPoto< fm infuper molx quoquc afinarix 30. confpiciuntur: vt aliquam- multas hic taceam , quae extra Potofin funt. Tantum , turn operae turn fümptus ad occupandum argentum impenfum eft. Argentum vt par eft,pr^paratum,Guardinorum alicui (quorum areaemulticonftitutirunt)probandum offertur. Iscuiuflibetpla- cetS Alloyn rumit,& fingulas ex ordinefuonumero delignat. Islam turn fimul vnoque tempore multi paftilli probentur , de auolibet portiuncula faltem deraditur aut pr^ddKur,quam Guardmusex. quifitiffimèponderat. Singulaspoftea portiunculaslingulisollisex adufto cinere & puluerato ofTe concinnatis,& Carpopellis dia:is,in- iicit. Quo fado, ollas omnes & fingulas ex ordme m fornacem dii- ponit,firccenroque igne,metallifragmentadiffoluitliquatque.^ In his,quicquid plumbi eft, fumo cuolat & difparet. Xuprum vcro & ftannum abfumuntur. Ipfum autem argentum folum purum re. inanet,candenticarboniperfimile. Hoe de arge^ntoid cognitu mi- rum certè eft,quod nee liquatum profundatur. Etfi enim ollam pc- nituseuerïas,eius tarnen nevnaquidem guttula profluet,led vni- uerfumolklateribusfirmiteradhaerercet. C3eterum,argenti exploratores, eius primum colorem attendut, fi Hquatum eft. Potiea oUulas fornacerurfus eximunt, exadiüima- aue trutina quamlibetportionem feorfim examinant,&quantum ei deceftèrit/expendunt. Quod Alloyprob^eft,hocnonmultum perdidit. Quo5 autem vilioris cenfur^eft^hocp^urimoininutu^ eft Porro,qd^ntü quidem de quolibetdecefferit, id m paftillo anno- tantdercri1)unt4ue.Ponderum,quibusytuntur,tantaexilitascft,vt digitissePrèapprehendipoffint. Itaqueforpiculis genimarijs catol- lunt ponunt^ue. Sed&ad facem aut cereum acceijfum pondera- tiones iftsE fiunt , ne vel ventulus aut aura admifta bilancem motet, cuertatque.Etrecundumminutiffimaha.cponderapretiummtegti paftillitaxatuLAdquamcertèremaccuratadiligentialongoqu^^^^^^^^ Waexperientiaopuseft. Harum verorerum facraScripturap^^^^ fim multoties mentionem facit,vt nos commonefaciat.quod rn ris nosquoqueDeustentationibus probet, animarumquenoftrarum S dmnitatis diuerfiffim^ exiftat. Quo fenfu ipfc q^oquekre^ / miasPropliétaExcodtor vocatur, qui hjpniines fec'andum opera fiïa cxpendat probetque. Hsecce verbj quae haótenus de argcnto,asre, ^ horum fodinis cx- plicatiusdi6taftint,2equusLe(Storboniconfulat. Nuncenim&de alijs proppfitis partibus, vt de plantis &aiiiiiialibus,dicendi tradtan- diqsncceflitasnobisiwcumbit. m Cap. X i V. R JE T E R rei ordini^5 dignitatem lïiiniilie id effe vL detur^ vt principio de Smaragdis ordiamur : cum illi, quam aurum argcntumq5,deqüibus hadenus tra- pim.iiks'p,t^ Aatum eft,pretij non vilioris fint: öc vt csetera metal- Ia , ipfi quoqj fuis ex fodinis er uantur, ficut idPiinius explicitè teftatur. Olim quidem , vt diétus autorafti- pulatur, Smaragdi magna autoritas ac pretiü fuit cum ab Adamate öc vnionibus gemma tertia numeraretur. Hodiè verb propter fiim- mam gemmarü copiam, quam India gignit , nee Smaragdi, nee per- latum admodum magna autoritas eft. Adamantis iua quidem di- gnitas 6c prseregatiua adhuc viget. Ab hoe fccundi funt flagrantes Kubini. Qui &ipfi tarnen pro copia autinopiafua seftimari fblent: cumraravniuerfishominibusferècaraeueniantjÓcvulgariajCtiamfi pretiofiora, plerifque fordefcant. Hiftoria, quae deHifpano quoda narratur , iam palïim ommurrt ore teritur.Is^cü Smaragdi ex India primo efFerretur,Gemmario cui- damin Italiainfignis magnitudinis Smaragdum obtuIerat,& pre- tium eiufdernpercotabatur. Gemmarius lapide vifb , cum animum •ad eius magnitudinem aduertiflet , cetenis Ducatis illum aeftimauit. Prctio hocauditOjHifpanus Italo Smaragdü adhuc maiorem alium exhibuit : quem Italus 300. Ducatis cenfiierat. Id audiens Hifpanus, Gemmarium iiias fccum ad sèdcs abducit,& Smaragdorum confer- tam ilh ciftulam promitproditq?. Quibus tanta copia vifisjtalus ad Hifpanü verüis :Sennor,ait, haec gemma pretiumvniusDucati non ifoperat.Itidem 6c in Hifpania Indiaqj fic fadum eft,vt propter admi- irandam copiam gemmseetiam nobiliffimaevilefcerent. Smaragdi virtutes Plinius enarrans > eum vifui confórtando & rü&^^.^j, acuendo apprimè vtilem cfTcaffirmat. Quodetfi quide veriflimura lif.ipïa tamen gemma propter miram copiam hodiè non magni fit. Regülis quidem Mcxicanis eade m agno in pretio fuit. Nafum enim p^rfof antcs, S maragdum infigné illi inferebant 5 quem oroatus ma- loris caufapublicè oftentabant.fèd& fimulachrorumaut Idolorum fiiorum vultibus Smaragdos immittebant. Smaragdorum prouen- tus hodiè omnium felici(fimusinregno Granadae,&in regnoPeru iuxta Mantatn öc Püerto Ricco , aUt ih vetuftis portibus e(i Quin & X locui j(f2 NAT. JNDIJB OCCID. HIST. lacusquifpiam itica terra^aSmaragdorum fumma vbertatedenó. minatus eft :quem tarnen vel dumhodie nondümabHi^anisoe- cupari licuit.Smaragdi in faxis,yt & Cryftalli conditi latent. Nos fa^ xumquoddam vidimüs.qüödvén^autminer^ip^^ forinfeCüs exhibuerat qi^Mem j fèd paülatim taiméniï uafcrat. Eiushonnullaepartescxdimidiöalbkabant.virel^^ ali^ folum cafldebant : mmf^ pallore virebant. Smaragdos vidi- musnormet,iuglandem^nucèm 3Equarites,authacpaulbgrandio. res.Non tarnen tecordamiitr, jfoftró tempore Smaragdum vllum in lucem prolatum fuifcqui illum,in Clenodio Gcnuenfi defixum,^. quauerit. Qmcertèiutemeritöabijsmaximi^ftimandus,nec pro Reliquiis (vtVocant) ducendus eft: cum tantae magnitudinis nul- ]u5 vfpiam repertus , hodiènotus fit. De Smaragdo quodam Theo- phraftus tradit,aBabyl0ni2eRege,^gyptio muneri dato,qui 4.cubi. torumlongitudinem j&triumlatitudinemhabuerit.Commemo- ratidem autor , in templo iouis obelifcu ex quatuor Smaragdis , 40. cubitorum longitudine,latitudine verbinvnaparte quatuor, in al- tera duorum fuifTe-Seipfum quoque in TyroHerculis templo ftan- tem pilam è Smaragdo confpexilTe. Nobis tamen cum Plmio idper- fuafum eft, lapidem illum viridern quidem fuiftè , non verum Sma- rasdü/ed Smaragdiaemulum : qui falfo eo nomme mdigetatus füe- rit.Sunt,qui affirmare nihil dubitet,in templo cathedrali Corduano multas pilas ex mero Smaragdo extrudasftetiffe. Qua nam noscx ' India Anno 87. foluimus. in ea ciftae duae Smaragdis plenacmerant, quarum vtraque 4. ad minimum Arroborum pondus habebat. Ex quibus, quod India huiusgemmae feraciflima fit, facilecuiuis coUi- ^xod.29.s9. serelicet. Sacrapagina Smaragdum ceugemmapretioMmamap. Afoe. zu ^^^xnt commendat, vt qui in ter gem mas fummi pontihcis quoque conümeretur: & ad muros caeleftis Hierofolymx ftruédos cocurrat. Cap. XV. T>eVnionibm,feuMarganm, V M de prctiofis multis, ex India efFerri folitis , hade- nus pertrad:auerimus:propterargumenti fimilitu- dinem nunc quoqs de vnionibus,quos veteres mar- garitas vocaucrunt, deinceps quid agamus. Taiitac autem olim autoritatis 6c aeftimationis margaritae fuerant,vtrolisaregibus,autregioranguineortis,gc- ftaren tur. Hodiè verb tam vulgares ac communes faótx funt, vt atra quoq5 &foedalndorum mancipia,foemina2, ex margaritis confertas corollasgeftent.Haeèpirciumconchiseruuntur.Mihiiprihocacci- difte memini, vt, cum aliquado Oftrea efitarem , margaritas m con- chis reperirem. Teftse feu conchae iridis intus colorem oftendunt, ex quibus LÏ'BER QjrAR'TVS. 163 quibus nonnuUis locis cochlearia, Nicar di(5la , conficiüntur. Mar- garitae ipfae turn colore turn magnitudine variae fiint: fecüdum qua^, prctio quoquc maiori minorivc veneunt. Nonnullse Aue Maria vo- cantuf , quod minutorum coralliorum inftar fint. Craffiores autctn ócgrandiores, Pater noftervocantur. Invnaeonchaduasfkpèmar- garitas depraehenduntur, tuiti fpecic) turn magnitudine , turn colore nbi oninino firniles:quales,atteftate Pliniojideb a Romanis vnioiies p'w./^^^^ dicütur.Quae gemin^ in vna concha fibi per omnia fimiles margari- t^ inueniütur,in prctio magno haberi fblent, & plerunqs aut annulis aut Clenodiis infèruntur.Par vnionum vnum perfaepèmultis Duca- torum millibus asftimatü nos vidiinus. Quse tamegeminis Cleopa- tr^ illis margaritis nondum nobilitate correip5debant,quarü vnam fatuaprocaxqj regina aceto fblutam abligurierat,poftquam cü Mar- co Antonio, lè vna coena centies (cftertium cofumpturam , (pönfio^ nem fedflet. Alteram margari ta, in quam ipfam quoqj iam manus iniecerat Cleopatra,aiunt difledlavtrifqjauribus VenerisRomaein Pantheo appefam efle. Quin & dc Clodió Tragoedi iïfbpi filio mo^ numentis traditumèft,eumindapfiliquodam conuiuiointer casté- ra fercula , conuiuis fingulis , fmgulos vniones pretiofos accto fblu- tos ad guftadum exhibuifTe, vt conuiuij gloriam ampliorem prsefta- ret.Quaeetfi nobis hodièridicülofaadmodum videantunhis tarnen nihilo fipientius illi agunt,qui hodiè non faltem pikos, vittas,coro- nafque, lèd & ocreas,Chapinos, & fordidos ( vt vulgatiffirriac quoq^ Hifpanorü foeminae (blent) calceos contrufis margaritis obfèrunt & exornant. Vniones diuerfa quidê Indiae loca promunt.Sed pars eoru maxima in Oceanoauftrali luxtaPanamamlegitur: quolocoeapin- fulae funt,qU2e a margaritis nomen fibi vcndicarunt. Qui in borèali mariiuxta fluuium de LaHacha, id eft, de face, reperiuntur : illi tüm propter praeftantiam , tum magnitudinem omnium pretiofiflimi cxiuimantur. Ulo enim loco continenter hoe negotium tradiant: &: ex traliendis margaritis vrinatoribus grandia &pè periculaincum- bunt. Ad Oftreorum enim venationem capturamquc vberiorem fociendam,fèx nonnunquamautnoucm,interdum & duodecim orgiis infra aquam fe mergunt, vt eadem ex faxis,& fcopulorum hia- tibus , öüibus plerumque adhaérenr, auellant. Arreptis 6c colled:is nonnullis OftïeiSjin auram fè recipiunt, & prasdam in Canoasfiias cfFundunt.Vicéshasfubindefrequenter^uercpetunt. Domum de- inde reuerfijconchas apcriunt,latentemque thefaurüm promunt.lL licloci vnda marina quidem admödum gelida, adeoqj toleratugra- uiffima exiftit.Löngètameislaborgrauiort quod ad horae quadran- tem,imbnonnunquam ad integram eiuspartédimidiam mbaquis fè continere coguntur, vt aliqua faltem Concharü captura faciant. Hi vrinatoreSjVtebdiutiuscohibere animampofIint,parciflimèedüt, nee quicquapr^ter cibos aridos ficcofqs.Tü Yeneri parcius ftudet. X 2 Marga- i J64. NAT. IND. OCCID. HISTöR. \ Margaritae diuerfis omnino artibus modifque praeparantur per^ foranturqücvt filis traieais coUigentur.Harum paiïim omnibus in iocis iam {ümma copia. Anno falutis noftrae 87. ex fcheda quadam confignatoria vifaintelleximus, RegiHifpanomni ex India^vna vice i8,margafitarüm marcas, & tres integras infuper arcas plenas afFerri. Pro priuatis verb horiiinibus aduehebaftfcur 1264. maraae , cü feptem refertis ollisgrandibus : quae omncs nee cenfebantur, nee pondera- bantur.Et hsec ante fecula rioftra * mcra fabulamenta & nuga: maio- ribusnoftrishabitafuifTent. u-, Cap. XVI. 1^ A M porrb ad ftirpes feu plantas diucrtemus. Princi- pioautemde ijsaóturi rumus,quxhuicterraeverna- oAx funt. Deinde eas quoque attingemus, quas ea- dem cum Europa communes habet.Cum verb plan- tje in initio ad hominis fuftentationem conditae fint: ^ ^ ^ ~- Panis autem ex cibis omnibus primum&fbliduma- limentum exiftatmon inconueniens futurum arbitramur , vt depa- ne,quoIndi,vtuntur,primitus fermoneminftituamus. Paneni in Peru Tantam 3 in aliis locis aliter appellant. Sed quoad fubftantia & qualitates eius:is a noftro pane diuerfus eft. Nullatenus enini nobis compertum eft,quod aut tritico,aut hordeo,aut milio,auenave,aut firanis aliis quoque, Europaeis familiaribuSjVtanturifedgranorum radiciimque peculiare quoddam genus habent, comprjmis Maijs didum, quod iure merito traóbationis principium fibi vedicat. Fru- ausifthicin Ca(rilia,triticum Indicum: inltaliafrumentum Turci- cum appellatur.Sicut autem in veteri orbe,nimirum in Europa, Afia, & Africa ex frugibus vniuerfis tritico frumentoque nihil vulgatius extitit:ita pariter in nouo orbe frugum omnium Maijs communiffi- ma tum fuit,tum adhuc eft, quae in omnibus Indiae Occidentalis lo- cis in Peru,in noua Hifpania, in nouo Regno in Guatimala,in Chile, öc vniuerfa terra fi rma copiofe reperitur. Sed in infulis tamen,Cuba, Efpannola, lamaica, S. luan, Maijs in vfu vnquam fuiffcnemo quif- quam nouitxum vel dum hodiè magna exparte Vaca&Ca^aui v- tantur,de quibus deinceps nonnulla dicemus.Maijs autem frumen- to noftro viribus ócalimentofitatealiquantb inferius efcnobisper- fuafum eft. Craftius enim & durius iUo eft, & fanguinem copiofum sisnit Hocqui primüm vercuntur,aut id copiofius ingerunt,illi lequentibus abfceflibus & fcabiefatigantur. ExarundineMaijse. memit. Arundinum autem quaeuis quafi quandam botiyn emittit, in qua sranafiguntur. Grana,etfi quidcm craffiufcula lint,abun. dantiftimè tarnen proueniunt: cum vno corymbo grana nonnun- LIBER QTaRTFS, iSf quam 7oo.coh^reant.Sationis aut plantationis modus is eft,vt digi- dsinfoIunidefigantur,nec noftri fmmenti moreplenismanipulis cxcutiantur & difpergantur. Sedöc ipfiusMaijs,vtnoftri fumenti quoqucfLiae funt diffcrcntlx. Alterum enim craflius eftralterum Uibtilius & aridius , quod Morochen appellat. Ex foliis & virentibus arundinibuspabulum lastiffimum equi capiunt. Reiiccataplanta, foeni aut ftraminis vice quoque defungitur. Grana Maijs, equis mu--' lifque multb falubriora funt ipfb hordeo. Hifce in locis pecora prius aquatum ducuntur, quam Marjs guftent. Nam fi iam ab ingefto Maijs animalia potent, prompte intumefcunt,ac tuflireincipiunt, Idemdamnumtriticumquoquepra;ftat. ^ Maijs Indis pro pane eft,quo plerumque co^ro vefcuntur. Gra:. na adhuc integra &calentia,Mote vocitantur. ^Equo modoChi- nenfcs öc laponenfes , oryza in aqua decoda , aut interdum tofta fri- xaquevefcuntur. ExMaijsnonnulIum rotundum crafTumqueeft, vt quod è Lucanis tollitur,quod fub cineribus toftum,Hifpani in de- liciis habent. Saporem idpalato longè fuauiorem gratioremdue quam tofta pifa , ofFert. Qupd fi impenfis non parcant,Majis moiis frangunt^&exfarinaaquisfubadaplacentas finguntjquas^vbiigni imporuerunt , feruidas deinde menfis inferunt. Hoc genus panis nonnullibi Arepas vocatur. Ex eadem mafTa liba fingulari arte ita Gonficiunt, vt diutiüs d urent. Et haec in delitiis funt ac cupediis. Sed : acartocreas fingulari forma excogitarunt,cuius mafla floribus & faccharo fubigitur, E Maijs non folos panes, fed & vinum confi- eiunt. Ex eo flquidem potus quoddam genus parant, quo longe fa- cilius mebriantur, quam poto vino natiuo. Hic ex Maijs confedrus pótus,qui inPeruA^uaperomnêferèaliasIndiamChichavocatur, diuerfismodisfit.FortiflimuSjCereuifiaemodo hac ferèartcparatur, Grana Maijs in aqua macerantjdumgerminenr. Ea deinde arte fin- gulari torrent Ex hisconfedus potus tam validus euadit,vtbiben- tesfacile profternat. HicinPeruSoranuncupaturxuiushauftusle- gibus mterdidus eft,propter ea, cpx fecum trahit , damna. Ad infa- mam enim incbriat.Sed Indi,legibus excuflis,non nifi hoc ebrij fuas choreas ducunt,&tum dies turn noétes in tegras perpotant, Huiufmodi ex maceratis granis^confidendi potus ratio,pri{cis quoque temporibus (teftantePlinio) turn Hifpanis, turn GalÉs, na. ph, tionibufque caeteris familiaris ^ vfitatafuit;ficut & noftro tempore inBeigioexhordeocereuifiaoptimaconficitur. Indiporro A(^oam feu Chicham fuam alia quoque arte parantMaijs maftican t,& ex eo fermentum faciunt. Qupd hoc moao manfum eft , in potum exco- quunt. Indis perfuafum efl,adaciditatem manfo Maijs maiorem conciliandani opus eiTe , vt a rugofis & fordidis vetulis maftieetur: quodaudientibus nohleuemnaufèamincuterequeaL Indi tarnen ïühxc non admodum curant, fed potum confertim ingerunr. Toüi X 3 Maijs, 10 NAT, INDIj£ OCCID. HIST. Maiis, omnium raluberrimus vfus cxiftit,vtquoquamminimum corpus turbetur.Idem turn Indiprimarij, mm &:Hilpani medicinac loco vrurpant. Nam & renibus idconferre , & non vrinam nimiam prolicere,vruedodirunt:quodvitiumIndis alias admodum fami- liare eft,quia prsedi^o pötu Chicha plerunqsvtuntur. Teneruni ad- huc dein ariftis conclufum Maiis , tum Indi tum Hifpani pro delitiis cfitan t : aut idem torrent,aut cum ladte decoquunt.Capfulis feu foL iiculis Maiis,admodu pinguibüs öc oleofis , butyri öc olei loco vtun- tur. Sic ergo Maiis probum pabulum pecoribus : & hoininibus pa- nem,vinumq; & oleüm miniftrat. Qua caufa quoque ViceRex Don Francifco de Tolledo dicere folebat, Peruanos, quibus ditefcerent öc alerentur,duas potiffimum habere res:nimirü Maiis,&: pecora.Nam harum duarum rerum vfus ipfis ad infinita eft. Quomodo vero & quando Maiis primum in Indiamimportatum fit,quaque dccaufa ItalisfrumentumTurcicum appellitetur : quacrerc nobis,quamex- pedire procliuius eft* De hoe fiquidem frumêto veteres ne tantillum quidem tradidiffcanimaduertimus. Milium verb , quod Plinius m- tesro decennio citius,quam ifta commentaretur,ex India mitaliam iniportatum fcribit,nulla cum Maiis fpecie conuenit. NamjUud ait effe granum,in arundme, foliis ftipata ac in cacumine filamêtola na- fcens. Plantam eam admodum fcecundam efle,addit. Quae certe o- mnia milioaccommodarinópolTunt. Vtcorollariumaddamus,cx his iam probè intelligimus,rerum vniuerfarum conditorem fuas pe- culiares cuilibct terrae dotes contuliffe , quibus frueretur ad vitae nia- iorem felicitatem. Sic nobis frumecum & triticum , Indis vero Mans larsitus eft: quod, poftqua& hominibusóc pecoribus largiffimi^ alimentum praebeat, cü frumento noftro confern non mique pofljt. Cap. XVII. N nonnullis Indiae locis pane vtuhtur, qilem Ca^aui ' vocant.Is,ex radice quada Yuca dia:a,c5fit.Hxcgran. dis craffaqj eftquam minutim concidunt,& liman t Poftea fuccü expri m unt. Quod reliquum fit , parmae latiori fimile eft , Adaigam Hifpanica , qua equites ^ ^ - ^ tuntur,quadamtenus exprimés. Siccatam hanc radi- cem panis loco èfitat. Etfi verb ex fe infipida fit 5 nihilominus tarnen ralubris,alimentum commodum corporibus praeftat.Quo temport inEfpannolaverfareribulimiae praefeiitarieum eam remediurn ellc, cóperimusTutus itaqs iUius efiis , fi caueatur immoderata eiulde m- seftio.Qui Cacaui efiiri fiirit,€Ü durü & afperü exiftat, prius emoUire cosuntur. Na velaqu^velalij lufculpinieétu, prompte mollefcit,öc tumelcit. Si inlade aüt hydromelitc maccrctur,liquore no imbibit. velütispanisfacit,quiexfrumentocbnfeaLtóe4 Qym&edalium auoddam ex Cac^aui, cum floribusXauxau , iftisin finibus magni -Itimatis , conficiunt. Gqius tarnen loco nobis panis vel ficciffimus -gratiorefueffet. Succumfiueliquorem,exradiceYucapreCum,vë. inenum pr^fentaneum elTe, admódi*m mirabilcell. (^em , qüi for- -bet,nullo dubio monetur,cum tarnen panisveo fugco liberatus, ho- tmini falutaris & commodus fi t. Sed Yuc^e quoque genu? aliud eft, \^uod fucc0ifto venenofócaret Hxc cum rebus omnibus pro cibo ^Blixari alfan ve folet :guftatu cert^ non infuauis. Ca^ayi longse düra- tionk^ eft,&biscodi panis viceinnauigationibusadhibetur.Gibu^^ hic in inrulas,Sant Domingo,Cubam,Puerto Rico,Iamaicam,6c cse- tóasnonnullasfinitimasadmodümftudiosèinfertür,ideb;qu -diétislocisnecftumentinecMaiisprouctusflt.Eclicetfera^^^ dem illic : ad frugcni tarnen non teniunt. Frumenti femina, ^ ram codantur,emerguntquidem,redadmodumin^qualiter. Nam in vno eodemque fubinde agro frugcs , hic femimaturas , ilMc aridas, nonnullibi pnmum ex folo erumpentes , alicubi ariftis eueftas , iftic dcpreflas,has virentes,iUas liuefcentes öc flaccidas videas.Etlicet qui- dem,qui folum colerentpararentque, eb periti agricok induai fue^ rint:omnem tarnen 0peram,ruamifti,propter miram êcimperce- ptibilem foli natuxani temperiemqf.fruftia impenderuncQu^ verb exHifpamaautCanariafarmamfertur;eaabÖGeano tantoperèhu- tnida & madida rcdditur ; vt panes,ex ea confeibi, omni fapore defti- tuantur, Cum ibidem miffa? iierent,hoftia,mambusprehenra,vrqüe adeohwmeftebat,vtmadidaepapyrofimi]isfierer, CuiuseiFedus immoderata eius loei tum humiditas tu caliditas caufa exiftit. Huic vcroaduerfadjrpofitiQaeris,frigida nimirum öc ficcaanmontanis Jeruenlibus,&proumcjaCollao,qux vniuerfumpropèregnüam. bit,dominatur, Eoufque enim duae iftae regiones frigide iicc^que cxiftunt, vt propter intemperiei cxceffiim , folum necfrumentincc Maiis ferax fit. Fr ugum ergo loco in didis locis radice quadam Papas vocata,vtuntur,olIarum fiótilium magnitudinem h^bentc&fo. lus fere orba. Euulfam radicem, folique cxporitam,ficcant : ficcatam m partes diffnngunt,ex quibus deinde edulium, Chunno nuncupa- tum,admodum diu durans,conficiunt Hoe Chunno aliqui ingen- tem quaEftumfaciunt,inPotofinperegrèiIlatoinuea:oq5. Papasye- ro adhuc viridis interdum quoque vel coda vel aflata manducatur. Sed & ahud Papas genus in calidioribus fundis plantatur , ex quo fer- cula, Locro appellata,parant. Et hx omnes radfices ipfis panis vicem fupplent. Quarumprouetusfi quo anno felicioraut vberiorfit,op- pidbfibigratulantur. Plan ta tarnen, cum adhucemergens eft, afri. gore pruinaqs nonnunquam grauiter percutitur. Vt enim diximus, trigus illarum regionum intenfum admodum eft. Maii^ autem ex conuallibus&littoralibusoceani inha^c plerunqjlocaconuehitur, inqui- ^r^r. /NZ). occiD. msTOR. inquibuspropter fiecitatem & frigiditatcm natiuam facilms aflèl^ uatur.vEdeindemeliorexeopanishat. . '"'•"i""l:.f\r^r zamhabent,mmmictuminChinacopiofiflimenafccntern,&aH- mStumvefcenribusprobumfoIiduinquepr^ftantcm. Goaam SmfuoiureinpUameffundunt,&ficc^^^^^^^ mifcerit/Nonnullis inlocis exOryzapotu/icutimBelgioZythum^ &SeruA.^uamfaciunt. Oryz^fus vnmerfis P-^opcnatiombm. non minus quajnfrumentum autMaus.familiaris eft. Nam vtdc ST"apoShüippina,&maximaIndi^Onentahsparteb^ kam G)r?zacertè turn per Afticam turn ^tbomam vniuerfam , ci- ,busvSffimusadhib^tur.OrvzafologaudeAumid.ore.&qu^^^ Sofo. Europxis, Pemanis , éc Méxicanis , qui panes ex ftumenw habent,Oryzaobfonii vice efitatur aut lafte aut aquadeeofta. O- mniumoptimaexPhilippinis&Ctó disfamiliari. Cap. XVlIi 't)êdmerfisinIndianaJcentibusraSmat. N pleïifque paffim terraé ^rtibus , tuffl ptantaruiB* ' turn fruauügencrispromifcuè vniuerfi fumma quu dem vbertas & opulentia eft; In nouo tarnen orbe, ficut hsc ottinia felicioia proueniunt: Sic radicüm quoque efdium. , quam in aliis locis , copia multo du ^si^o-^^r^' nor prouenit. Sicut enim alibisraphani, rapa,Carot*, CichoresE,C3epx,alliafrequen£es radices funt : fie hsc omnia in illis nouiorbisregionibuscopiainfinitapromuntur.auasveroradices, prsterPapas,mm in memoria habemus infigniores , funt, Ocas , Ya. nocas,Camotes,Batates,XiquimasJuca,Cochucho.Caui,Totora, Mani,& innumers infinitsque aliae.quas in praefenti mcmona non omncsfuegerit. NonnuUarum quidemfpeeies, vtintcrcaeterasBa. tates , quaecibum fuauiffimum ptebent , inEuropam aliquando fe. rend^niat«funt.Sed viciflim &exEuröpain Indiam nonnulkim. portat«funt,vt periculum fieret.quónamin foloktms&fccGun. diuscmeracrent; Sed in India öiTnniameliusenata funt. Cuius rei hseccaufalffevidetur,quodIndiciaëristéperaturaEuropaeoa;quior &blandiorexiftat.Necinipfa quoque Hifpania tumc^petumallia vberius quam in Peru fuccrefcunt. Raporum folum tam terax eft , vt ca in viis quoque publicis fponte proücniant. Eta fide digiiiffimis natratumlccepimus , Indos , cum in locis nonnullis agros frugibus confitufieffenr,propteringentemraporurnpropagmem,^^ ximo numero contrufam, prohibitös , ab inftituto fuo difccdere co- a(5tosfuiffc.RaphanifrcqueiltéSjbracchijhüm?nictafluudinepro- Ücniunt :6c tarnen fubftantiae tenerae,fapons fuauis guflantur. Hi pro vulgari cibo fiint, vt & Camotes , qui tofti , piforum loco efitan- tur. Alias plantaecupidiariaerunt,vtexilis & dulcisradicuIaCochu- cho : quam nonnulli condiunt afTeruantque. Radicum nonnuUse vim refrigeratoria praeftant, vt Xiquima,admodum frigida &humi- da. Hsec per aeftatcm mefïïs tempore ad fi tim compefcendam & fan- guincm feruentem perfrigerandum manditur. Nulla tarnen Papas ocOcasalimentofiorcft. Ex omnibus Europaeis radicibus Indi al- lium eligunt : quo ventriculum fouent & reficiunt, ex rebus crudis durisque, vt è terra enatae funtjContinenter efitatis,prefrigeratum &corruptum. Cap. XIX ^ediuerJJs viridrnm herhamm pijorumq^generibm: vt^dc^ Cummenbm^pineüjJruóiupomoueexChi-' ' E plantis Iiucufque a nobis tradlatum eft. lam meri- to de fruticibus deinde dicemus,quiarbuftaLatinis dicuntur,ideb, quod ad iuflam arborum magnitudi- nem non perueniant. Horum genus quoddam in In- dia,guftatum,faporem admodum fuauemlingu^in- dit. Qui primiHifpanorum hasterrasadierunt, mul- eis rebus Indi cis Hifpahica nomina impofuerüt, prout quoduis cum hocautillo fpeciem quandam & fimilitudinem habere videretur. Ex hac claffe fiint pinese , Cucumeres , prunaque : qui tarnen frudtus hiclongèdiueiTi,neccumillisiidemcenlendirunt. Nam &faciem formamqueab Hifpanicis difcrepantempraeferunt. Pinexnuces a- fpeélu quidem externo & magnitudine Hilpanicas aequant : inte- nor tarnen conftitutio & fubftantialongèaliaeft, Non enim puta- minibus interfeptardiremptaeqjfunt, {èdquicquidhabent,pomum eft,erui vniuerfum aptum. Corticedetrado, fruélus fuauempretio- fumque halitum fundit. Is efitatus languentem ftomachi appeten- tiam acuit , & guftum dulcem fimul acremque offert. Efitandsein iamellasfèuorbiculos difcinduntur,qui deinde fale & aqua mace- rantur. Sunt , quidicant, fruótum gigncndae cholerae opificem, ac ob ld infalubrem exiflere cibum. Cuius tamen veritas , nondum flabilita , in ambiguo nutat. Nam ipfo efFci^u nihil adhuc ifliuf^ modideprehenfum fcimus. Nafciturinarundine,quaeèmultisfo, lus , liliorum more , media emergit furgitque. Qnm eadem & lilij aL titudinem aifequitur, paulb tamen eo craifior. In arundinis culmi- ne poma erumpunt. Loco gaudent calido & humente. Optima o- mnium in füpra diótis infuTisproueniunt. In Peru non prodeunt : y ied 170 NAT. INDIjE OCCID. Hisr. fedex Andesillucinferuntur,necfapidi,necplenèmaturi. Carolo V, Caefari pomomm horum vnum aliquando munere datum eft. Is quidem halitum odoremqueillius fragratem coUaudauit : frudtum tarnen, quidfaperet,guftarenoluit. Ex pomishisinnouaHifpania conferuas pretiofiffimas paratas inuenimus. Frudtusjquem CuGumerem indigetant,non in arbore nafcitur : Sedinhortisplantatur,vnoque anno debitam fuamperfeaionem fubindeaffequitur. Hoe verb ab Hilpanis nomine vocati fuerunt, q uod turn longitudine, turn rotunditate Hifpanicos aemularentur : cum tarnen in caeteris plurimis euarient. Primo enim,colore non vi- rercunt,redautalbicant,autflauent. Turn nee aculeisrugisque hor- rent, verum glabri l^uefque exiftunt.Porrb autem, maturorum quo- que guftus lüauior eft & dekaiabilior, cum fapore pineasquoque nucesanteuertant. Recentes fucculenti runt,&inftomachofacilè coquuntur,digerunturq5,aeftuantibuscorporibusapprimèvtiles. In cibumventuri,corticenudantur:quo padlro parati,iam efilesfiint, In locis fundisque temperatis ktius proueniunt, continentique irri- gationegaudent. Porrb etfi quidem omnes in genere Cucumeres n uncupentur,nonnulli tamen figur^ exquifitè rotundae:alij verb ita conftitutsefunt, vt cucumerum ne quidem inminin]iofimilesex^ flant.Necnosvllorecordari nifu poflumus,quod plantam huicfi- milemaut in nouaHifpaniaaut in Infuiis vfquam confpexerimus, praeterquaminplaniciebusPeruenfibus. ^ ^ . FrutillajinChilenafcensjceraforum ferè faporem offert :aqui- bus tamen multis modis differt. Nee enim arbor,fed planta eft, è ter- ra in altum furgens 5 ex qua diótus frudtus dependet , colore morum exprimens,adhue albidum,nec dum fatis maturum. Sed tamen hoe arandius eft : & in Chile campeftribus iponte fua prouenit. Sed mi- hi quo loco plantam videre datum eft , ibi ex teneris furculis , in ter- ram defixis,plantatur,& herbarum hortenfium modo fucerefcit. Frudus , quem pruna dieunt , noftratium fimilitudine pruno- rum,in arbore nafcitur. Huius genera varia & diuerfa fun t. Nicara- gua nonnuUa vocantur,admodum rubentia 6c exilia.Pulpa,quae cir- ca lapidem,pauca modicaeque molis eft:etfifaporishaudiniueun- di,imb ipfis cerafisgratioris & fuauioris exiftat. Cibus falubris habe- turadeb,vt segris quoque,ad fufeitandum appetitum frequentius offeratur. Huicfimiles frudtusalij quoque,fedgrandiores, in India promuntur,qui tamen eraffi durique alimenti , öciaporis non valdè grati funt. In his mediis bina ternave grana aut femina plerunqub in- clufalatent. - r c Sediamadplantashortenfèspergamus. Indis enimetüfruótus quam plurimi paffim fpontè proueniant: agros tamen infuper pecu- liaresiuxtafrugesdifponunt,in quibus peeuliare quoddam herba- rum 2enus,nobis hadenus indicStum , fcrunt plantantque. Herbas ° has \ LIBER QJ^ARTVS, /7/ lias Frifoles & Palarcs nuncupant , quas eo ferè loco cenfïiq; habent, quo nospi(a,lentes,fabasque. AnteHifpanorum ingreiTumjpifaEu- ropaeis fi milia,nulla habuerunt. Nunc cum ab his femel illata fint,v- berrimè proueniunt , tantaque foecunditate & fenore * vt agri in In- diareperiantur, hoe frudtu ferendo ipfis Hifpanicis longe feliciores. Quod &deMelonibus aequè affirmari poteftjin VallereruanaYca tanta felicitate pronafcentibus , vt radix caudicis truncive craffitudi- nem aflequatur,& viua aliquot annis in fblo vigeat. Haec quotannis Meloncs profert 5 cuius luxuries non fècus ac caeterarum arborü am- putatur : quam rem in Hifpania nunquam vidim us. Porro autcm & Calabafïi feu cucurbitse in India ad miraculum vlqueaugefcuncquae in hac fok prouincia nafcuntur,&Capallos nuncLipantur. Quadragefimarum tempore coqui , & caeterorum ci- borum more efitari folent.CuGurbitaru autcm ^ecies propè infinit^ funt. Qusedaimmenfamole monfl:rofaefunt:qüaedifle6tse&refic- catse excauantür, & ex iis deinde varia vafa, ad ömnia ca, quse menlas necelTaria funt, recondenda idonea , effinguntur. Ex minoribus gu- curbitis pocula aut pateras ingeniofa induftria cailatas,concinnant. Poftquam verb ha(^enus de minutioribus plantis a nobis pertra- él:atumfit:iamdeincepsdeprocerioribus & maioribus fèrmonem faciamus. Scd prius , quam ordiamur, mentio facienda frudl:us Axi eft,qui in prioium clailèm O mnino refoi debet* Cap. XX. ^eAxt,feuFifereIndico* India Occidentali nunquam prouenerantantèa- ' romata,qu2efpeciesdicunt,vtfunt,Piper,Caryöphyl- \ li,CaneIla,Nuces mulchat2e,&: Zinziber. Quanqua noftraefocietatis quidam, qui varias longinquafque terras perluflrauit , nobispercenfiierit , quodin non- nullis Infulaelamaicae fyluis,arbores, piper ferentes, Gonfpexerit. Zinziber ad Indos primüm in ïnfulamHiipaniolamiL latumerat. Vbi femel plantatum tantoilliGofoenorefiiGGreuit, vte- ius in aliquibusloGis extirpandi iam necelïitas fit. Annonati Chtifti ex India in Seuiliam 22053. Quintalia Zinziberis importata fiint, Quod verb aroma {umma Dei largitatelndisfolitarium enafceba- tur,hoGerat, quodin Caftilia piper IndiGum,nöminabant. Idverb in India, abinfulailla omnium primo oGCupata, AxivóGabatur. In C ufco , Veho : in MexiGO Chili appellatun Quod aroma , cum iam paffim omnibus notum fit 5 prolixiori eius enarrationi hic fiiper- fedebimus.De eo tamen id nofcendum eft,lndis veteribus in magnó pretio fuifle 5 vt quo ad multas res opus effet, Loca rigida & gelida, y 2 ceu ; 172 NAT, IND. OCCID. HISTOR. ceumontanaPemenfiafuntjhorretJn vallibus autcampiscalidiori- bus laecè germinat , crebrae irrigationis amans. Axi diuerfis coloribus reperitur. Nam öc viride,& rubmm,6c croceum eft. Nonnullum a- criuseft,quale Caribbe vocatum: id vehementer exurit ócmordicat. Aiiud itidem guftatu lenius 6c moderatius. Sed & genus quoddam dulciffimumexiftirsquodèmanibus vellunteduntque. Vïxtahxc quoddam aliudexilius eft , quod molchum fragrat, & guftatu m ad- modum fapidum obuenir. Fibrae&granajinguam vrunt&velli- cant:quod fubftantia tamen reliqua nonpraeftat. Axi, tum viride, turn reiiccatumjtum piftum,tum decoóhim in cibum datur. Et,vt yerbo dicam , ex omnibus aromatibus condimentum Indis prseftat fuauiftimum. Huius moderatus vfus , ventriculi coótionem firmat. Immoderatius ingeftum nocet. Nam cum naturaefacultatifquefer- uidae, humidae&penetrantis fit: non faltem inflammatione iuue- num corpora pèrtentat,fèd öcanimos ad libidine&impudicitiam irritat. Etfi verb hsec eius tcmperies natiua omnibus in tantum nota & percognita fi t , vt vrere a nemine non dicatur : non defunt tamen, qui ftatuant , aroma axi nequaquam feruidum fèu vrens , (èd admo- dum temperatum exiftere. Cuius tamen fux aflertionis fidem haud facilem ftatuent. Nam manifefto lenfii mordicatque, vritque. Qui qualitatis exceftlisvt ineocorrigatur attempereturq5,falemaddere Iblentiquo, cumvtriufque naturae feu qualitates contrariaefint,ad quandam quafi fymmetriam Axi reducitur. Pro cibo Tomates quo- que habent. Haecgrana funt recentia 6c viridia,quaE cruda efitari fo- lent. Ex ijs tamen plerumque condimentaparantur.Supradidum piper,in omnibus ferè infulis , vt in noua Hifpania, 6c Peru omnique reperta terra, largèprouenit. Sicutenim ad panis vicesfufficiendas Maijs primarium eftificquoquead embammata 6c condimentapa- randa omnium aromatum Axi commodiftimum exiftit. Cap. XXI. U^eTlatano, E D iam ad Plantas grandiores diuertimus,arboribus iw'^w'^l connumerandas,Principium autem a Platani confi- .-^i/-A ^ .v,. 4 derationeftatuemus:quonominepaflimab omni- bus vulgaritcr appellatur.Nos verb diutinagrauique dubitatione nutauimus , an Platanus, quam prifci tanto in lionorehabuerunt,cumhacIndica,fpecie eadem fit vel fuerit. Poftquam verb turn huius faciem nobis propius contueri,tum illiusdefcriptionemexquifitiusconferrelicuit: quan- tavtriufquedifFerentiafitjfaciliiudicio aeftimare potuimus. Quod verb hoe nomen Hilpaniarboriiftiimpofuerintinsecipfis caufafue- iat,quod intervtramquePlatanum quandam fimilitudincm depr (blosjlo^ resgignentibHS'.^quomodölndihü vtantun O vJE Hi{paniaeïndi,flomnipulchritudinc,ruauius, É^. vlla totius orbis natione afficiuntur. Ex floribus varij '] generis ièrta & corollas texentes aut inneólentcs , eas Suchilesvocant,quas tanta folertia concinnareno- runtjVt amocnius &: venuftius ^ nihil repeririqueat. Suchileshuiufniodiprinioribus&peregrinisfiofpi- tibushonorarioofFerrefolent. Cum per eos fihesaliquando iterfa- ceremus,tanto fertorum iftiufmodi numero nosimpertiebant,vt omnium alTeruandorum nobis ipatium non fufficeret. In haec flo- resHifpanicos omnium {plendicliffimos conferunt^ quos India ni- hilo infelicius Hifpania profert. Huius generis funt^ Angiers, Rofc li- lia,Iafmini,viol3e & fi qui fimiles ex Hifpania eo illati funt. Tcmpore quödam fortuito accidit, vt rof^ frutex exureretur. Is ab eo roiarum multo maiorem numerum signebat. Hoe itaque cafu edoéti , ro- fafumfrutices Juxurie fua liberare, eofque tempefliua amputatio- nevegetarecaeperunt. lamrofis omniapaffim plena funt. Pratter ro- fas ex Hifpania importatas , fpecies earum plurimae aliae quoque con- nafcuntur , quarum fingula nomina nobis lam in promptu non funt. Ali^ tamen earum rubeae,aliaecroceae, nonnulk caeruleac^uae- dam candidae , vifunpf : quas criflarum fpecie capitibus fuis ge- flant. In horum fiorumnonullis praeter colons amoenitatem nihil lau- datur. Namodoremauttetrum aut fortem habent. Etfi non de- fint,qui halitum quoque fundant fuauiffimum & fragrantifrimum. Ex cenfu horum funt, qui Floribondio didtijuafcuntur ex arbore quadam,pr2eterfiores fruótus nequicquam gignente. Floreshi,li- liismaiores, campanularum forma emergunt,albicantes,&intus liliorum fpecie, filamentis diflindi. Arbor haec , toto anno floret, necornatu fuo vnquam fpoliata vifitur. Eius odormirabilis, ma- xime fub gehdani auroram : cuius documentum in viridariis Regiis captari licet. Huius enim genus quoddam ViceRex Don Franci- fco de Tolledo , Regi Philippo plantandum tranfmifit. Indis no- Vix Hifpaniae flos alius quoque fingulari in pretio efl: , quem ^ ; lob LIBER QJ^ARTVS. tS^ lolo fiichil, id eft, florem Cordialem, vocant. Nam & figura & ma- gnitudinecorpraefèntat. Similes flores aliaetiaquaepiam arborpar- turitjaliusfrudtus non confcia : quorum odor,noftro iudicio,for- tior eft, quam vt commendabilis fit. Quamuis nonnullis approbè fragrarevideatur. FIos,aSoIe,cuius&faciemrefert,&niotum imitatur,didus,pe- culiarem & ipfè naturam habet. Praeter hos funt , quos Angiers Indi- cos,appellant. Hi holofèricum tadu referunt. Solo afpedu amabi- les,odoreomnideftituti. Inodoriquoquealij florcsfuncquimanfi faporem maluaepumilae reddunt. Granadilla flos,pr2e caeteris defaibi dignus eft. Nam in eo Paftïo- nem Saluatoris noftri defignari aiunt : tradun tque reperiri inibi , cla- uos,coIumnam,flagelIü, fpineam coronam, & vulnera : quae omnia diftindè ipedratoribus demonftrant.Odore tarnen non infignipol- let.Ex hoe qui frucStus emergit,Granadilla quoque dieitur,quam auc cdere,aut bibere,imb verius fbrberc licet. Sapor eius dulcis : vis refri- geratoria. Sunt,qui nimis dulcem praedicent.In fpeélacuHs fiiis ludiC que,nonnififloribus confpicui comparentrquimosetiamRegulis & magnatibus folennis eft. Vnde fa Aum , vt proaui eorum plerun- que manibus floresgeftantes , depidi videantur, quo modo noftra- rum imaginum manibus chirotnecse infert^ appinguntur.Tantum defloribus. Albahaca,etfi non flos,{èd herba fit : eam tarnen nihilominus vo- luptatis odorisq, gratia in hortis cum caeteris floribus excolunt. Gu^ ius tan tam fi:equentiam educauere quidem, vt iam pro triuiali herba habeatur. Cap. XXVllI. DeBaljamo. Erb AS ac plantas Deus Opt.Max.non ad corpus ho- minis {altem alêdum fouendumqi , fed ad idem quo- que finandum & ornandum condidit. De his , quae adfiiftentandum hominem faciunt,in praecedenti- bus capitibus diflèrtum eft. Quae verb ad medendum idoneae fiint , eas deinceps aggrediemur. Etfi verb o- mnes in vniuerftim notae herbae fanando homini conducantipro re- mediis tamc,quae porrb dicemu s, plus omnino facere videntur. Hu- iuscenfiisftint,Liquorcs,Olea, Gummata,&refinae, quaea nonnul- lis plantis funduntur. Qux velipfafpecie, quem vftipraeftent , illicb innuunt. Ex omnibus autemnobiliftimumBalfamumeft,propter vim diuinam & admirandam, quam in (anandis vulneribus , cxerit. Taceo quod rerum omnium fragrantiftimum exiftat. Quod ex In- dia Occidentali effèrturBalfamum, verum acgenuinum no eft cum illo^ Tlin.hkJ2.c. 26, Cant.h Strab. libr. t6. Tlin» til)Ut2,c. 04; lib.i2.C,26> NAT. IN D. occm histor: illcqüodex AlexandriaautAlcayro aduehitur,cüp rifco ilfoludaeas Balfamo idem : qucm thcfaurum,vt Plinius ait,terra ea praê cxtms o- mnibus orbis regionibus peculiarem habuit : vfque dum Caefar Ve- fpafianus & Titus eandcm planta quoqs Romam intuliffcnt. Occi- dentalis autem Indiae Balmmum, cum illo ludaeae idem noïi èffe, ex eo primo colligi poteft, quod arbores, quibus vtraque f unduntur, imer fe diuerfae fmt. Palaeftinae enim arbufcula erat , viti fimilis , qua. lemfevidiirePlinius narrat. Et quinoftrofceulo in Oricntali bus ter- ris eandem vifam defcripferuntjidem affirmant. Locum , quo Balfa- mum extillaretjfacra pagina Engaddi,propter fimilitudinem , quam arbufcula dióta cü vite habet,appellat. Quae verb in India Balfamum funditarbor, mali punicx magnitudine eft, neccum vite vlla parte Gonuenit. Apud Strabonem quidem legimus , arbores Balfamiferas, veterum feculo magnitudine mali punicae repertas fuifTe. Sed id hoq loco non excutimus. Certiffi mum tamen eft ,prifci Balfami opcra- tiones omnes adrnirandas extitifte,tum quoad odorem,tum quoad vim (anatoriam, ad colorem Jpfamqs fubftantiam. De hocBalfimo quicquidproditumeft:illud omne quadamtenus in Indico quoqj reperitur.Ëtficut veterum Balfamum ex incifo &:vuIneratoarboris corticeextrahebaturiitalndicum quoque^nifi quod copiofius ex- tilletalteroi Huius quoddam genuslimpidum ócpellucidum eft,quod Opo- balfamum vocant. lef nihil aliud, qüam pura extillans lacnryma, exi- ftit. Ab hoe genus quoddam imperfed-ius eft, quod ex ligno, cortici- bus &foliis,autex{^refïionis aut ignis vi prolicitur , quod Xylobalfa- mum appeÜatur. Uxc omnia genera & I ndis nota funt. Nam & pu- rum fponte fua ex arbore pro fluit : & ex lignis foliisque ac corticibus velexprimiturvelexcoquitur.Sed&adulterandihuiusarteshabent, vtquantitasaugcatur. Balfamum maximiaeftimatur. CuifiSmara- gdi & vnioneS iungerentur,pro re diuina haberi pofTet.Balfamum ex nouaHifpania,prx5:ipuè ex prouinciaGuatimala,Chiapaöcfiniti- mis ahis locisjn quibus copiosè colligi tur,in Hifpaniam infertur.O- ptimum & valentiffimum ex InfulisTolujiuxta terram firmam non proculaCartagenafitis quaeritur, fedid candidumeft, quod rubeo fempcrnobilius cêfetur. Primas autem Plinius rubeo, fecundas can- dido,tertias viridi,& quartas nigro cedit. Contra Strabo candidum caeteris prsefert : cum quo & nos facimus. DeBalfamoIndicoacGuratè&eleganter tradit Monardus parte prima & fecunda.de Cartagena & Tolu. Ex nullis fignis augurari po- tuimus, ante Hifpanos Balfamü Indis inpretio & honore fuifTe. Nee enimfuisipfumneceffitatibusadhibebant. Quamuis Monardus contra teftetur,Bairamo Indos fua vulnera ranafre,& hanc artem Hifpanos ipforum documento edoc^osefTe. Cap. LIBER QTARTrS. rSj Cap. XXIX* T^e Liquidambra,^ cAterü oleü/Jummatü(^,ac mercihta aüü ficcü^ahjndüacceptis^ B A L s A M O proximae cenfurae Liquidambra eft,qux Scipfafuccus mcdicinalis fragrantiflimus cxiftit,ex fèipfo tandem paftilli more iiccefcens* Eius natiua temoerics calida cft,ad fuffitus praeftantiflima* VuL ncribus & alijs afFedibus fanandis adhibetur, ficuc M ex Monardo videre licet,qui in primo fuo libro,de ifto liquorc ac alijs iuxta medicinis, ex India promptis, copiofe tradi- dicLiquidambra quoqueafferturexnoua Hifpania , quae regio citra GomroLierfia, propter gummata & fuccos, vbertim ex arboribus flu- cntesjcaetcrisnobilioreft. Eadem &odoramentis,& rebus alijs me- dicis admodum infignis eft: ex quarum clafTe óc Anime eft, quae ma- gna copia inde expor catu n Cópal & Suchicopal , altera Styracis & thuris genera , tü alijs vir- tutibus , tum maxime fuaui odoratu placent. Eiufdem generis funt Tacamahaca & Caranna^quse vim medicatricem fingularem poifi- dent.lnde 6c oleum, Aueto didum,efFerturiquod tum Medicis tum pidtoribusin vfu eft.IlIiinEmplaftraconferunt:hipro fernicehabêt, adpiarurarumpraeparationem. Eadem quoqj Cannam Fiftolam,vc YOj:ant , largitur, quae in Hifpaniola infula copiofe crefcit. Eius arbor gradis&proGera,Cannam,medullaintusfara:am,fruausloGopro- gignit. ClafTe ea , qua ex Domingo fblueramus , vltra 48. Quintalia Cafli^ fiftularis : & fal&parilia?, quinquaginta Quintalia veheban- tur. Huius maxima quoque copia in Peru , & terra Guaiaq uil , fiib linea aequinod:iali,admodum praeftatis reperitur. Illuc fè inft niti ho- mines fanitatis acquirendse caufaingcrirnt: quibüs idperfuafum eft, quod faltem potata aqua illius loei, conualituri fint. Nam per huius radicisnunierofamfbbolem vndaiUaperfluit,ficut fupra recenr«i- mus.Et vt comodius aut largius fudarepoflint, multis fe veftimentis operiuntiquas ca alias terra non exigerct. GuaiacanIi|num,aliasSana:um vellndicum vocatümjinpriEdi- disinfulispaflim magna copia crefcitjferri pondus habês.ïn aquam ilIudconie • - /r i De plantis , liquoribus & aliis rebus Medicis , Regis luüu praccla- rumopusDoótor Francifco Hernandes condidit,m quo vniucrf^ plant^adviuumexpreffxdefcribuntur,numeroi2oo,cornprehen. Tx In hoe opus aiunt vltra 60000. Ducatos impenfos fuifle : cuius compendium Dodor Nardos Antonios,Medicus Italicusmagna diligentiaconcinnauit:quóeos,quideplantisIndicis plura fciredfi- fiderant,miflbs volumus. Cap. XX X. q)e grandioribtuInduMoribHS,vtdeCed^ ^procerüaliü, ^r\ c V T abinitio conditi mundi, iuflfu omnipotentis Icreatoris terra arbores & plantas miravarietatepro- Iduxit: ficnuUa vbiuis terra eft,quae nonaliquidfru- ! 6his proferatrctfi aliac partes aliis minus. Namque ' prseter eas tum plantas, turn arbores , quae hominum .r^:^N,vy^«^ opera quafiproducit,& in varias terras tranlplantat^ infinitse ali^ exiftunt^quaefoliusnaturaeinftinau motuque prode- unt.Etharuminnouoorbe,quam Indiam vocamus,multo plura &rpeaatioragenerafunt,quam m orbe veten, puta Alia, Afncaöc Europa. Cuius rei hanccauramattexunt,quod India, temperaturae calidi&humidse rit,ficut in fecundolibro a nobis contra vetcres demonftratum eft.Qua temperie,Indiae folum auafi vberrime vegq- tatum,innumerastumdomitum foris plantas luxuriofopartupro^ ducit , adeb, vt propter frequentia fruteta , arborumque numerofam ^ vbiquc vbiquc fbbolem, tam in planis qua montanis emergeritem , per ma- ximam IiKjicse terrae partem tranfitus rÖmodus nullus pateat. Quos inlocis nonnuliis,maximis moliminibus machinari oportuit ; vt ad qu2c commeatione omnino opus fuerat. Ibi (ecuribus aetmncandas arbores/rutices euellêdi,& retas ignibus exurcndae omnino fuerunt: cuminprincipioviarum paflim omnium tanta alperitas&intriGa- tio extitifTetjVt (ficut a maiorib. rem expertis accepimus) in vno mil- liari Gonficiehdoperfepè fèx integris diebus impendendis opiis fue- rit. Exfbciorumnoltforü quodamfidedignoviro accepimus, cum in montanis aliquando exorbitafTetjquod vepribus &dumis , fyluiG quecontinuis ita inuolutus ócintricatus haefoit,vtmillistransfuL tandis,pcrrepèndis& perrum pedis dies quindecirn integrosinfum- pfèrit,2erumnis&anguftiisfanèinfandis* lam enim fibiarboresedi-^ tiflimas afcendendas fuifTe* vt aliquem commodiorem tranfitum difpiceret : iam vi dumetaperfringenda &perrumpenda> vt cx maio- ribus difficultatibus eludlaretur, atteftato iurabat. Quod ab ipfb ex^ antlatumiterjcumadmirationedigniflimüfitndeb eius dcfcriptio^ nemfingularilibro in vulgus dedimus :quoLedorem hinc aman^ damus. Quod fi quis incredulus odiodecim faltem illa milliaria,qu^ a Nombre de Dios vfque in Panamam excurrünt ^ emetiatur , is por- rbdehac re dubitandi omnem animum abiiciet. Eo loco nunquam hyems gliicit: Sed perpetuis imbribus terra madidilfima efl:,vtne- ceffe fit , ex hac fumma humoris abundantia, tum inmontibus fru- tices arboresque infinitas, tum in planis gramina & herbas innumc^ rasproduci óc quafiprotrudi. Porrb v^rb quod cuiulque arboris aut fruticis in fyluofis iflis lo- cis nomen aut genus fit, id a nuUo exquifitè vél Iciri vel dicipoteft. Cedrus,arbor olim praeftantiflima habita, ifto loco tam frequens na^ fcitur, vt ex ea tum aedes,tum naues magno numero extruantur.Hu- ius autem diftinótae fpecics funt. Alia enim colore alba, alia rofèa & fragrans eft. Harum copia fiimma in Andes , in terrae firmae m onta- nisjin infulis Nicaragua & nouaHi(pania,Laurosquoqueregioe- ditjvenuftas admodum & editasjvt & ingentem fyluam palmarum, ^eyuafque,ex quibus Indi fiias Canoas fingunt 6c excauant. Ex Ha- tiana & infiila Cuba(locis lyluofiflimis) pretiofiifimaligna inHi^. fpaniam vehuntur, cuiusgeneris fiint,Ebanos, Caouana, Granadil- lo,Cedrus, 6c fimilia^quae omnia a nobis enumerari non pofTunt. In noua Hifpania quoque grandes pini ftirgunt,etfi aequam cumHi* {panis craflitiem non habeanti 6c poma vacua nucibus fint. Quer- cuum ex Guayaquil fingularis praeftantia eft 5 quae fi reótè fèrüentur, durationis longilïimaé iiint. Cannae quoque feu arundines editiC fimae enafcuntur : quarum quodlibet interftptum Bottigias {cu menfiiraeHilpaniGaeGapaxeft. Eae ftru^uris aedium etiam adhiben- tur, Aa 2 Lignuni iSS NJT. INDIJE OCCID. HIST. Lignum de Mangles , ex quo malos nauium condunt,& antcn^ nas/erri duririem ^emulatur. Molle,arbor eft, multis virtutibus do- tata. Vu^ genus quoddam producit, vnde Indi vinum premunt. In Mexico vocatur arbor ex Peru , quod hinc primum alib tranflata fit. In noua Hifpania ktius tamen,quam in Peru emergit. Arborum in- nurner^ aliae quoque fpecics ibidem nafcuntur , quarum mukitu- docomprehendi nequit.Et iftiufmodi arboresplerumquevafta^ac monftro& magnitudinis funt.In Tlacoehavia,tribusaGuaxacain noua Hifpania milliaribus diftante, a nobis fpónfio de cuiuidam ar- bóris craifitudine fada aliquando erat. Iftius cauitatis p.ambitus cx- terioris prope radicem i6. pauib alcius vero 12. orgiarum metaerat. Arbor lisec c^litus a fulmine per mediam medulTam tada dicitur. Quam infignis iftius cauitatis caufam aftcrunt. Antepercuflionem looo.hominibustutamvmbrampraeftarepotuit. Subeaenimln- di fubinde congregabantur , ludos öc choreas ftietas ibi agitantes. Necdumramisacfolijsomnino orba eft. Haectartiengracilioraöc tabidiora profert. Cuius gcneris fit, nemo eft, quicompertum ha- beat. Cedrum tarnen nónulli autumant. Qui, qux de hac arbore di- Tin ximus,f:ibulora iudicat:is Plinium dePlatano & Licia egatiquarum cauernam si.pedes habuiffcteftatur. Qu^fpecies ^diumautantn potius, quam arboris videatur. Ramos autem ait,mtegra fyluam ad- umbralTe:&: vmbra m vniuerfiim campum obfcuraffe. Hxc qui au- dit,deinceps textorem illum mirari definet,quem m Caftanea arbo. rchabitaffe&operatumeffefamaeft. Necprofabulahabebitillain arborem,in quam odo lundim equites cum equis mgrefli, intus Ic conuertentes,inimpeditèrurfusegredipotuerunt,neminealterice- dente In prodisiofis & vaftiftimis illiufinodi arbonbus Indi pleralqs fuasfiiperftitionesagitarerolebanf.quodidemabEthnicisprioribus quoqj faditatum eife, fcriptorum monumentis notum elt. Cap. XXXI. T>eFlantü^arbonhmfiugiferü,exHij^amatn Jndiam delatü. :^Vo adplantas,IndipermutationemHirpanismultb M melioremfecerut. Nam,quxexIndiamHirpaniani illat2efiint,2egrèemergüt,&numerorariffimo.Con. tra ex Hifpanialndis communicatae , & numerose öc Ixtc erurnpunt multiplicanturque.Quodlihuius e- .^™^ uentus caüfam quifpiam anobis fcifcitetur: certe, an vish^cipfisplantis,anfoli^afcril.endafit,am^^^^^^^ Inliidiaomniarliafoecundius&vberiusenafci^q^^^^^ Hilpaniaprouenmnt. Contra, funtauaedam qux^^^^^^ lioraexiftunt. Triticum,hordeum,hortenfilesherb^,pila,la6tu^^^^ LIBER QVARTVS, tSp braffica, raphanus, caepa;, porrum, pctrofèlinum , rapa, radiculae, i^^u nachia,fpicanardus,& pultiferi frudus,pi{ajentes,fabae,finiilesq^ cuHnis feruientes plantsej hae vniuerfas ibi quotannis educatur.Nam qui ex Hifpania eo commigraruntjiarum femina fècum vna attule- runt,quae terra ea,omnia amplexata eft. Certum tarnen eft,alia alijs foecundius pronafci. Ex arboribus , in India frequentiores cxiftunt fru(5tus Aurantia , Limones, Citri , &: fimiles. Nonnullis in locis in- tcgraefyluae funtarborum,aurantiaferentium :quodnobis ingenti admirationifuit. Cumque aliquando,quis tam numerofam auran- tiorum ^luam plantaflet, quaefi fTemusirelponfum eft,eam fortuitb fuaque fponte enatam elTe. Poma enim matura,exarboredacidiC fc: qüae cum fic fparfim iaccntia putruiflent, fcmina quoquo ver- &m in terramirrepfi(re,& fucceflu temporis ingentisfyiu^princi^ pium dedifle. Frudushic per omnem Indiam notus & familiaris cft. Nee enim quoquam nos pertigifle meminimus,vbi pomorum horum inopiaefTet. Terra fiquidêomniscalida 6c humidaeft,qua- lem hic frudus poftulat, Non in montanis,fèdin foliscampeftri- bus&littoralibusproueniunt. Quaein Infiilis condiuntur auran- tia, tum cagteris Indicis omnibus, tum inhis locis alijs guftatis me- liora multb fiint, Perficoruni genera omnia , n Melocotoncs , Albercoken , & fi- miles frudus, in noua Hifpania & Perii vberrimè quoque proue- niunt* ExcipiotamenDucafnos,quièPerficorumgenerefunc. Hi a5grèibi,vt6cininfulis,cnafcuntur. Poma,pyra,facUècerafanon«. què. Ficuum fumma vbertas,comprimis in Peru:vt vicifïim Coto- neorum in noua Hifpania. Horum pro vno Regali 50. nos feligere permittebant. Mala punica &: ipfa copiofa funt: at faltem dulcia. Acida non germinant aut foetificant. Meloncs optimi tum in ter- ras firm^ nonnullis locis, tum in Peru redduntur. Cerafis tamen, vt diximus, folum illud non fauet. Alias,quod ad dclitias,nihil defide- ratur. Frudus nonnuUi , corticibus vcfliti, ipfis adhuc defunt; vc glandes , caflancae ; quorum nos vllibi vidifTc aliquos non mcmini- mus. Amygdalaejquoquc,fedrariores,reperiuntur. Has tamen, vt & nuces , & auellanas , pro opulentioribus , nauibus inuejfiunt. An forba, Mefpila,& frudus umiles viderimus illic:nec hoe ipfiim mcminimus.Pro quibus tamen omnibus alios longe fapidiores & delicatiores nadifumus. Aa 3 Cap. i^a NAT. JNDIjE OCCm HIST. Cap. XXXII. VHÜ ,'vitibHS ,okü ymorü cannü ftc^ charinü* EDiamdeprseftantibus&vtilibusalijsplandsjCxMi- fpania in Indiam tralatis , pergamus dicere. Vtiles au- tem eas vocamus, quaenon domi fblum nobispro alimento funt/ed foris etiam quaeftumparant. Ex his primaria vitis eft , quaepromit vinum , acetum,v- cv^^^w uas,omphacinum,fyrupof4ue.Interha2Coptimum vinum. Nee in infulis, ncc in firma terra, vuae aut vinum nafcitur. In nouaHilpania vinese quidem vuasprodunt,fed ad vinum funden- dum ineptas , vt quae nunquam maturefcant probè. Menfibus ete^ nim lulio & Augufto , ibi frequentiores pluui^ glifcunt. Ita tamen pleraeque maturefGunt,vt edendo fint. Vinum ergo ea loca ex Hifpa- niaaut Canariaacdpiut.Eth^cvniuerraepropèIndiaefors:nifi quod in Peru & Chileapprobum vinum nafcatur : quod lubmde genero- fius fit. Nam iam tadem vitium colendarum artem addifcunt : quae masniihefaurilocoipfiseft. Vineas autemplerumque mconualli- busTeruanis vifunturiiuxta quas,foflas aqua coUigendaegratia exca- uarut • ex quibus vites fubinde irrigant.Nam,vt diximus,tam m pla- nis quammotanisillisnififtatis teporibus,nunquapluit.NonnuUi^ bi vites nee pluuiali,nec colleditia aqua irroratur: & vuarum tarnen nihilominusferaciflim^fiint. IdfitinvalleYca,&mmontanis Vil- lacuri-vbi in folo arido & fabulofo campi repenuritur,toto anno^ad^ modüm virentesvernantesqucetfi illicneGpluuiasrentiantur,nec paludesvideantur, nee terra vllaabhommibus arte irrigetur. Cau- Lmverohuiusreiarbitramurhanceffe,quodterrailla,rara^^ siora,riuosexmöntibusdelabentes,inrenfili attradu imbibat: aut luod madorem aliquem,vt nonnulli cenfen t, imperceptibili mo- doexmarihauriatöcalliciat. Ex quibus inteUigipotefUquam non (vtPhilorophicontendunt)fterilem&infoecundame{re. Vitesbo- nitatchadenusadeoincreuGruntivtfexiespIusdecimarumreddant iam quam ante annosviginti. , -. Loca vino ferendo iam celeberrima fiint, Vidor in Arequioa: Yca in ditione Limae: Caracato,in territorio Chuquiano. Bl his lo- cis vina inPotofi, Cufco,& aliaplura,negotiatiomsrpecietraniue-^ hÜtur.Et licet vim multum in India proueniat, vna tame Bottigia li- ueArrobeminus5.veU.Ducatisnonvenit.QuodveroHirpanicum eftidio.auti2.Dücatisïedimitur.InregnöChile,3squebonum,acm Hifpaniavinumfit. Vtriufque emmlocivna tempenesac^loeft.11- lud tamen fi in Peru inferatur , perit. Vuae nonnuiiibi quidem pro- ueniunt,vbi vinum non fit. Sictotoanni decürfu inciuitateCuko Yuas L 1 E k QJ^ A k T V s: Vuas inucnire licet. Rei caufa iam cxplanata cft>nimirum , quod val- les in circuitu pofitaediuerfis menfibus frucSlus edant. Vtrum verb hocdiuerfisamputationumtemporibus,autpecuIiariterrepropric- taticuipiam afcribedum fit,ambigo.Hoc interim admodumcom- pértutn eft, diuerfas valles in tegro anno frudtus promere. Hstc ctfi mira videanturad tarnen admiratione multbdignius'^ cft, quod in Peru arboresreperianttir,vno(èmeftri ex hoe latere feu partCjaltero ex alia fru(^us protmdentcs Öcgignentes. In Mala 13.mil- liarium interuallo a ciuitate de Los Reyes , ficus eft ^ qu£e parte dimi- dia , qua auftrum fpedtat, frondet, & fru Piuerfitatis autem huius caufa,diuerfum aeris temperamentum eft, , vel ab hoe vel illo latere arborem afflantis percutientis. Vino illic operofe negotiantur.-quod tarnen ex finibus fuis non efFerunt. Seri- cum verb, quod in noua Hifpania paratur, turn in extera regna , turn in Peru traijcitur, prima Indorum setas ierico caruit. Nam mori in Indiamprimumex Hifpania illatse fueruntjquae tarnen laetumillic: nuncincrementum habent , comprimis autem in prouincia Mifte-^ ca, vbi & bombyces aluntur, ^ fcricum laudabile fit. Veftes ibi te- xuntjtum {èricasjtum Damafcenas,tum Sarranasrminimè holoferi- cas.Commercia, qux {accharofiunt,fi:equenti0imafiint,Eius enim turn illic plurimum abfiimitur, tum copiofè aüb exportatur. In in- fulis Peruque^ac alijs locis artificio peculiari faccharum effingunt: quo deinde amplimmse negotiationes inftituuntur. HasinNafca quotannis 30000. Pefbs feuKegales oótonorum fiffcofiindere, fama eft.Quas in Chicama apud Truxillo agitantur,cenfiis ipfae amplif^ limi fiint. Noua infiiper Hifpania pendebat nihilo minus, quam In- dia de conferuis & ficcharo, Toties iam didta clalTe, ex Infiala S.Do- mingo 898.ciftae faccharo confertas ( quarum meo iudicio qu£euis,8, Arroborum pondus habebat) aduebebantun In hac infula diéta? commercia facchari omnium ampliflima fiunt, Oleae porroetiam in India, comprimis in Mexico Peruque na- fcunturrfedquibus oleumexprimant,nec molas nee prselavUa pa- rata habent.Frudum ipfum hbentius efitant. Quem ob id exquifi- tiusmaturefccre permittüt. Multisperfiiafumeftjexpreflionemolei plus fumptus quam lucri habere. De oleo autem quantum necefle habent , tantum ex Hifpania ad illos infertur. Sed iam tandem matericm de plantis abrumpamus: & porrb de ani- malibus & pecoribusnarrationem continuemus. Cap. NAT. IND. OCCIB. HISTOR^ Cap^ XXXIIL ^èpecudibmJndiQÜ, tam rridgnü, quam minorihut. N I M A L I V M India tria genera alit. Vnum ab HU fpanis in Indiam illatum. Akemm Hifpanicis fimile. Tertium foli Indiae proprium &natiuumeft. Expfiw ma claffe funt,oucs, vaccae, caprae, fues, equi,afini,ca- ^A^^ ^^nes,feles,&hisfimiles:q«aê lamin ipfa quoque In- ^^^^^dia propagantur. Pecudcs admodum multiplican- tur Namproiprisparcuaktiffimarimul&vberrimafunt,adeb,vt quid depaftum fit, ccnferi non polTi t. Haec vbiuis m Peru publica & communia funr.Haec caufa eft,quöd tam ^quum pretmm carnium, laais, cafeorum 6c lan^. Hanc Ind i, diu quidem contemptam,nunc apaiinificiointroduao,diligentius afleruant. Quod m magnum pauperum vfum ceflfit. Panni enim Caftilianj, qui anteloli mtro. ferebantur,pretionimismagno venibant. Pannonuncmercaturae ingetes exercentur , maximein noua Hifpania. Hi tarnen Hifpanicis vilioresexi{lunt:autquialanaIndicacraffior:autqüiaparandimdu- ftria deeft . Hic è pleb'ecula quoque nónnulli 70.aut loo.pecudes pot fident : qui apud Europaeos diuites admodum haberentur. Secüs a. pudindos. Inmultis,imbpr2ecipuis Indiaelocis,prominoribuspe- cudibus pafcuafton admodum bona lünt :quod tumherbae,tum gramina,propter foliluxüriem altius aequo excrefcantJllaenim non tam prompte ac maiora animalis demetere f^ofTunc. Vaccarumboumque hic mira copia.Eaqueduum geiierum. A- liud Cicur, & obefum , quod in pafcuis ordinarijs apud Chaqcas^ 5c in prouincijsregni Peru, nee minus in omni noua Hi{pania,iugiter aait. Hocnonrecus,acinHirpaniaquaeftumfaciunt,vendendisca- feis,butyro,vitulis. Madatorum etiamcarnesvendunt. Bouester- ram vertunt. Genus alterum ferinü eft,neminipriuatim addidum. Hoe capientis fit. Ratio haec tum taurorum tum vaccarum eadem cft.Ifta enim pecora iugi-propagatione in tantum multiplicata funt, vt millenario per&pè numero m montanis diuagentur. Horum fal- tem coria indis petuntur. Venationes agun t eorum, ferui aeque ac li- berti. Secures miffiles manibus librates, vaccas aut tauros mfequun- tur.Quot ferire eorum pofluntjproftcrnunt, & excoriant. Carnem fub dio linquunt.Ea dein putrefcit : cum,qui auferat.nemo fit. Ea e- nimcarnis vbiuis copia & abundantia , vt ex ea paffim putrefccntc aurafiibinde grauiter afficiatur. Commercia coriacea m nouaHi* fpania omnium celcberrima agitatür. Tergorum enim mnumerusL- numerus inHifpaniameffertur. Anno s/.ex Sant Dommgo 35444- corijsbouinisvacdnifquenauesonerabantur.ExnouaHifpaniaau- tl 6o^^o.iungebanturjquacpretioaeftimata,9 6532.PcrosfiueRcgaIes ^ ^ oótcno^ Ll¥lER QJ^ARTVS. ip^ ödtonorLmi reddunt. Merces has qni in Seuiliaelittoribus expofitas luitrac, eo Ipedlaculo in ftuporem datur. Sed quaeftuifingularietiamcaprc-erunt. Pmerenimhoedorum öclaótis vfuram ,feuo lucn multum paratur,quod candelis turn pau- pcriores turn opulentiores adhibent. Nam & id prater abundan- tiam miram oleo viliüs aut minoris venit.Ex capris nullum coUigut aut vfurpant. Ex corijs calceos , ocreas, & coriaceaalia concinnanf. Qtiae tarnen cum corijs Hilpanicis conferri non poffunt. Indici qui a^auè gencrofi ac Caftiliani , turn ad metam, turn peregrè a^^en- di. EthodicpIeraqueitineraetiamvuIgarium,equis coniïciüntur. Mulis,ad geflanda cantum onera vtuntur. Idem & in terra firma fie- ri fokt. Aiinorum non ^qua cum eqiiis abu ndantia: vt quibus pau- aquoquelabores obeantur. Cameli,qualesin Peru ipedauimus, êx Cananaillati funt, numero non amplo, Cnnum in Hifpaniola infula incredibilis turba. Hi admodum grandes &rabidi,damnis YanjsmfuIamperuagantuR Gregradm m pecudesirruentes,easla. ccrantjdifcerpuntque. Horumvniusinterfeótor^certamercededo- natur: vt in Hifpanialuporum. Ininitio India Canes nullos noue- rat, pratter genus quoddampumilum, quodpatria voce Alconomi- nabant. lam propter fimilitudinem, canes, abipfis Hifpanis illati grandiores,hoG nomen quoqueobtinent. Pumilos hos canes Indi tantopere amant, vt fibi demant,illis quod obijciant. Peregrinantes, eofdemautdorfbautfinureceptos fecum ferunt. ^gri^non fecus ac congerrones aut confolatores eofdem fecum habêt: conuerfatio. ne ipibrum dolores fibi minui credentes, Cap. XXXIV. Deanimalthus nonnullüyEuropmfmilibm,qmm India Hijj?a^ ni offenderunt : ^ quomodo illa in hm oras in- fim^us^r-^^ Atvm conftitutumqueeft,pr2ediaaomniaanima- Jia ab Hifpanis in Indiam illata efTe : quorum fimilia primo apertis&inuentis illis terris, nufquam com> paruerut. Id annorum fpatium millenorum ne dum eft. Praeterquam enim quod teftibus viuis ea res con- firmari poffit : idem vel ex hoe euidéntiffimum eft, quodlndipeculiariaóc priuatanulla nomina norint, quibush^ca- nimalia indigctent. Sed vocibus mcris Hifpanicis vtuntur, iilque corruptis.CumenimigDötaeaanimalianunquam antea vidilfent; neceflano Vulgata nomina retinuerunt, cum fingere recentia diffi- culterpoiïent. Quo argumentoiamnobis fdrefacile eft,qu2e ani^ malja Indi^natiua, qua^queiilatitiafint. Quaeenim peregrina acce- B b perunti jr^^ NAT. IND- OCCID. HISTOR. pemnt:peiegrinisquoquevodbusappeIlabant. EthaemeraeHi^a- Kunt. led&rnUiarepertaanimal.afunt,abHifpanisneuu- quaminttoduaaQUidem,fedtamcncumEurop«isfimiha. Huius lnensfuntXeones,Tigrcs,Vifi3pri,yulpes,&feal.«anob.sh^^ troprimorecenfitx,vbifimulcontendimus,credmecpofl6necde- bere , fcias illas per amplum Oceanum in has terras ttaieftas eüe. cum res ifta vel primo auditu admodum ridiculofa appareat. i>cd ibidem & id confecimus , fieri minime potuiffe, vt tranfnatando Oceanum ad loca ifta perucnerint. Vnde tandem concluhmus,per eaomnino loca.ifthxcanimalia inhasorasingreffaeffe,quibusex- tremitates terrarum quadantenus iungercntur aut cohaErerent.Ab eodeinde , congreffu mutuo genus (üum propagafle. Nam, lila- crisliterisfuafarta debet effeautoritas.tumftatutunient.omniam vniuerfum animalia.qux vitam feruarunt.inarcaNohaeconclula fuiffe. Ex quibusfolispofteadimiffis,animantum genus vniuerlum propagatuni ut. ^ r i • • i. Quos in India fpedauimus Leones , non «que fului aut lubati funtXc Europsei pinguntur: fed color eorum fubcineritius eft:& ani- mum non habent vfq; adeb ferocem. Horum yenatione inftituetes Indi,eos vndiquaq; gregatim cingüt ambiuntq;: ac vel exturbatisla- pidibus confiauntivel futtibus & fudibus obtundunt. H. Leones ar- bores quoq; infiliunt:vbi ab Indisvel haftis.vel arcubus.vel fclopetis deiiciutur.Leonibus tigresindi multb ferociores & imtnaniores exi. ftimant : quorum infultus quoqs periculofiores , & curfus pernicio- res exiftüt Cute variegata funt, prout apud Zographos traditum ia- mus. Sxpius cómemorari proveriffimoaudiuimus.TigresIndoru vcftieia accuratiffimè internofcereicum tamen Hifpanoru nulli vim faciant. Imb,quod grauius.addi memi_nimus,ex medijs Hifpanis In- dumquendamaTigrecorrcptum&abduaumeffe. Vrfi,inCuf«) Olroncos dióti, noftris non diffimiks funt , in antris fpelunciïque & ipfiasentcs. Dealuearijsapum Indis nihil conftat.Fauienim aut fu- praad3ores,aut fubtus terram códuntur. Horum quos inprouincia Chaocas,ibi Lechiguanas diftos vidimus.colore cinentio funt,lub- ftantia nó admodum liquida, ftramini potius congefto.quam, melü fimiles. Apesipfas aiunt mufcarummolem non excedere,& fubtus terram ftabulati. Hatummêlacidulum& fubnigricanseft. Alijsin locismelfauiq;multbpraftatioresreperiuntur,vtinprouii)cijsTu- , caman , Chile , & Cartagena. De apris , parum eft , quod dicemus. Nam vix pauca quxdam ab alijs accepimus, qui viderunt raros. Vul- pium & ferarum ca;terarum noxiarü maior copia eft,quam quae pro opinionibus faciat. Praeter has noxias &infeftas,ferae inindiaali* Quoq; nofcütur.ab Hifpanis illats. Praecipue cerui funt,qui in mon- tanis totisgregibus vagantur. Maxima tamen eorum pars hnecor- nubus eft. Nam alios non vidimus. Ex coinutis funt, Tragelaphi. Hacc LIBER QVARTVS. ^ Haecporrbvniuerfaanimaliapropternatiuam pernicitafem& Icuitatem , qua quocunqs profugiunt , ex vno orbe in alium m igraf^ fe,non faltem crcdim us,fcd & pro immota veritate aflcrimus Jn ma- ioribusfiquideminfulisjquas atcrrafirma longius abfunt,ficutex- quifi tiflima iqdagine comperimus,eorum nihü vfpiam cernitur aut obferuatur. Cap. XXXV. 2)r ambmjndküt ^ qm modo ijh injndianu uiiuideuenerintj. % Vm paitlb ante dequadrupedibiis comemorata funtj ' eademdeauibusmultbfacilius credi poffuntsCÓpri- mis ill.is,qu^cum Hifpanicis vnogenerecoiicurrant, vt funt perdices,turturcs, turtüres coronarij, ^otiirni- ces,accipitres,qüaé aues in magno pretio iiint. Huiüs generis cx noua Hilpania & Pem, nonnullae magnatL bus Hifpaniarum donarib aliquando miflitatae font , vt & ardearum & aquiiamni diftinaiaé fpccies. Et has qüidem aues volatus turn per- nicitate tü diututnitate in nouas terras migraffe , longè ^cilius crcdi poffit,quam dequadrupedibus, vt Leonibus,Tigribus,Vrfis,& fimi- libus. Sed &: Pfi ttacorum volatus pertinax : q^oru copia in India frc- quens, cum pfimis in Andcs , in Infulis Puerto Rico, Domittgo, Plenis türmis ibi volitant,vt columbae. Auibus fua via fèmper & vbi^ uis patet:quam vibratis alis moIiüi)tur,quociinque k incitantes, quocunque impctum vrgentes. Vnde mare quoquc volatu trariC mittercipfis non admodüm difficile fuit. Vel Plinij fiqüidem tefti» Uhjolc^sï^ monio certiflimum eft, auium plurimas ipfiim mare tranruolare, öc nouas fèdes quaercrc. Et licet a nemine quidem traditum legamus, aues ipfum quoque vaftum Oceanum tranfhiittere : nobis tarnen i- dem non viqueadeb impoflibile videtur.Nam rerum maritimarum peritiffimi quidam atteftatb confirmat , quod nonnullas voluerum a terra 2oo.milliarium ifpatio volitantesaliquoties confpexerintSed 6c ipfè Ariftpteles tradidit , fub aquis aues iftiufmodi commode ali- quandiu degerepoffe, cü reipirationis minimè validae fint : cui fimi- le qüid in iftius maritimis auibus videre licet,qu^ (e infra vndas mer- gentcsjlongo tempore non emerguntEx his ergo non ineptè ftabili- ri noftra fèntentia poteft , quod volucres 5c animaliavolatilia,quas nunc in infiilis Indiae & terra firma reperiuntur^ volatu fiio ipfiim O- ceanüpermearintj&nonnullibi in infiilis minoribus, aut ipfius ma- ris fèopulis quieuerint. Quin &,afi:ipulante Plinio , in aquas feflk fe demittentes , & his aliquandiu innatantes, vïx reliquum commode conficerc potuerunt/ Volucres,qu3e in infiilis , terreftribus animalibus omiiino orbis, reperiuntur,citra cótróuerfiam hoe quidem modo , npuum orbem Bb 2 inua« NAT. mJyi^ OCCID. BIST. inuafefum. Cetera; verb.qu« ad voktumptopterpondüsinepo^ Naitï& in India aues terreftres grauiöres repenuntur.vtluntbftu- tliiocamdnnPeru,naucsoneratasplerumqucpertcrre&acntes.Dc GalKnismirandummerito cft,q«as ca terra vd ante Hifpanw inareffumiamaluerat. Quodvel ex eo quoque fufmcanlicet.quia nominibus Indicis appeUantur. Ipfis eiiini gallma Gualpadicitur. Prouerbium vetus.quoGaUinatn hommequadramm.infipidum &inconditurnvocamus,ipfisIndiseoaminvfueft.QuiSalomonis infulas detexerunt,galUnas illic noftris omnino fimiles rcpertas cfle, affirrnant. Sedparcredieftiprimosinfularum lUarum occupatorcs hasgallinas.ceuanimal deur &admodum vule,intuhffe:ficut & holèindosperegrinantcs gaUinas fubindefccumportarcconfpra^ musIndicorüanimaliumplurimaEuropsisfimd^^ fpanisreperta:qu^ fingula tarnen in fpecicenumerare prseterinftu tutum noftnim cft. Cap. XXXVI. T)eammalibmntontanü<. E prima quidem Indicorum animalium , quorum genaa veteri orbi ignota funt. origine ac progcmc commentari.difficneadmodumatquelaboriolum eft. Quod fi enim aDeo iniftislocis(vtautumant quidam)creata funt: tum fruftraneum fane eft.vt ca- wï?TO^»>s^ demexarca Nohaededucamus. Scd&nullaomni. noreceffitasfuiffet.animalium omne genus in arcamcondi.ferua, ritiue fiadiluuioDeusnouaomninoconditurusfuit. Necidinfu. per vèrum perfifteret.rexdicrum fpatioDeum omnemmundum, icqua:incofunr,.pcrfed(re&abfoluiire:cun»pofteanonaqu*dam anitnalium creacio fubfecutafiierit. lam fiammaliahaecin arcaNo- hse afferuata dicamus.tum conccdendum quoqj ent, eodem omni- nomodo,quoca:teraanimaliaexvetenorbeinnouumm]grarunt, h*cquoque.qu*vetcriorbiomninoincognita funt,mgrcfla efle. Ouodfidetur quidem :iam non iniuftequaerimus.qm fiaumlit, Wxifto2enerenobisnihilrelinqueretur,fedviiiuerfuminperegri- las terras concederet 5 Quaj fanè qu^ftio animum noftium dm multumdue torfit ac fatigauit. ExempU gratia : OuesPeruan*,& qu3eaniinaUaPacosautGuanacosvocantur,mnuUaahavfpiamor. Ès parte repenuntur. Haec quaeripoffit, qms m Peruimportarit?qui m venerint » Nam ne veftigium ipforum m vniuerfo alio orbevn, ™ruamobferuatumfft.Erg'o,fianullpalioloco.lIucmi^^^ ?unt qulrimus fanè, an ibidem ipfacreata fint, & genus fuum pro- duxerint.AnenimDeusadÜuuionouasan«naliumcreaturasaichi- L I S E K A K T F A ipt tcdatus dicetür?Porrb,qu^clePanacos aut Pacos diximus, eadem fi- militer de infinitis quoq, alijs turn volatilibus, turn quadrupedibus, intelligcnda funt, qu^ in yeteri hoe orbé,ncc de nominc , nee de fpe- cie cogni ta fun t , 6c de quibus, nee Latini,nec Graeci , nee nationes a- liae vll^ mentionem nc quidcm minimam vnquam fecerun His re- fponderipoffethoc modo. Etfiquidemanimalia vniuerfini omniü cxarcaprodierint:attametumpropterprQuidenuamdiuinam,tum; infitameuilibet naturam proprictatemquenondiuifi&dilgregata quoquo verfum eruperut, ita, vt in diuerüflimas terras vnumquod- hbet fe reeeperit.Poflèt & hoe ab aliquibus ad rem cofqrri; quoiqu^ nobisiameognita,Indisautemignotafunt,tanti temporis diutur- nitatcinterierint,{icut ea fors aliarumquoqjplurimarürerumeflc, obfèruatur. Sic verbforseaindias minimepropriaerit,Yerumcum iplavniuerfoorbijtum Europae,tumAfi«,tum Afrieae eommunis omnino exiftet.Ex hiftorijs enim eonftat, vel in harum nonnullis quoque animalia degere , quae in terrisalijs minimè reperiantunaut i\ fors reperiantur, aliunde eb importata effe omninodfto nihilomi* nus conecflb,quod ex Area omniaprimitus prodierint,Sed propofi- to excmplo rem elariorem reddamus. Elephanti Ibli Indiae Orientali vcrnaeuli fuerunt. Hine in oras alias illari-Eadem Peruanorum quo- que animalium,&eaeterorum omnium, nullibi ali^§ repertorum, ratio cffepotuit. Confiderandum autem hic ctiamcft,anhaEe ani- malia a Natura aut E)eo ita creata fint , vt a noftri^ diJlcrepen t : aut an diuerfitas hsec fortuita feu aeeidentalis tantum fit^ita, vt animalia haecrcrum aliarum oceafione formam diuerfim aeeeperint,fieut haec eadem in hominibus quoque accidere videmus, quorum ali- qui atri , alij albi , quidam Gigantes , nonnulli pigmaei exiffunt. Si- mik in animalibus quoque , cqinprimis in fimijs & cereopitheeis e- uenitjquorum hi caudis donatr,illi orbi fiint. Ex ouibus etiam quae. 4am glabrafjOuaedam villofae; qua^dam duriores & robuftiores,eum collo promiubjCeuPeruanaij; quaedam minores ócinfirmiores, cuin collo brcuijVt fimtCaftiliana?. Sed fatendum omnino eft, cum , qui genera animalium Indieo- rumeumEuropaeisperaccidentia fbladifFerreprobaturus fit, labo- rem Hcreukum fiiis humeris omnino impofiturum effe. Nam fi cundum intimas proprictates animalia illa cenfèbimusjtantp, pere eadem inter (è diftarc videbimus, quanto- percouum (vtaiunt) acaftancadi- uerfumeft. Bb 3 Cap tpi NAT. INV: OCCin HISTOE. Cap. XXXVII. ^gduibmjndidpropriü. I V I V M , Indiae propriarum , mentio omnino aliqua I faciendaeft. ExCliinaauesferuntur,pedibuscaren- tesjcorporevniuerfo admodum plumofö* Tcrram [nunquamattingfit:ied pinnula quadam,quamha- ^ bent,quièturae cx arborum ramis dependent, öcca* ^ ptatis mufcis aut infedis alijs viuunt. Auicuks Peru habet,Tomiiieios,vrqueadeoexiles,vteas vel apes vel mufcas ali* quoties arbitraremur. Verae tarnen aües funt. Contra, Condores tam srandes & robuili funt, vt non ouem falteni lacerent vorentqs , fednonnunquam&vitulum. Aurasautem (nonnumsgaUinaeha- bit3s)ex coruorum genere funt j admodum pondere leues, Acutim- mi vifus funcpurgandis in vrbibus plateis vtiles.Nullum enim mor- tidniimrelinquunt.Noduinarboribusautrupibusquiercunt:ma^ nèvrbesaduolant,prxdamvenantcs. Pulliharum pennisalbis (vt de coruis quoque narrant ) primum nafcuntur : quac deinde ni.- ^re^cont» ^ Guaca MajasjauesPfittacis maiorcsfont.plumarum mira varic* tateamabiks. Innoua Hifpaniaalia frequenti^^lmaauis,pennasto pra modum fpeciofas ócfubtilesoftêtat .quibus fimilesEuropa non vidit.Idex imagunculisiliis viderecft,quas fubtih mgcnio inanuq; cx pennis iftiufmodi ad miraculum fpcdabiles effinguntPer ü^^^^ multis non poffet, ex pennis opera tam artificiora ftiurpofle. Diltm- penicillo qüidem tam fubtile opus, tam graphicc expnmi queat- Imasuncuiashas fi cxlatere arpiGias,tanta amoenitate relucent, vt fpeótaculumiucundiflimumexhibeant. Intef Indos funtartifices, qui pennis huiufmodiviuas hominum imaginestantafolertiaicd- dant, vt ne penicilli quidem opera exprimi quea^nt exquifitiüs.^Qua arte^piaoribusHifpanicis rtelatum quidem vnguerncedünt.Hilpa^ niarum Principi, DonPhilippo apidore fuo tres huiulmodi ex pen- nis fabrefadse im agines aliquando tradit^ dono lunt.Has ^ eellentia patri Philippo dono tranfmifit:quiin%ea:mUis,fe nu^^^ quam in tam paruaimagincpluracontinerividiüe,aftirmauit. la- pa Sixtus V. huiufmodi tabulam , in qua fandus Francifcus depi- auserat, gefticnte animo accepit. Audiens autem ab aftantibus, hoe opus ab Indis ex meris pennis ita conannatumdTetdigitisin- iea:is,r€m ita fe habere expertus,miraculi id mftar efle teltatuseft. Pennatse huiufmodi imagines omnium artifiaofiUimae iiiproum. ci^Mechoacan oppido Pafcacoparantur. Eas autem ita effingunt, Voliel- i LT'BER QJ^ARTVS. i^p Volfèllis pennulas prehendentcs exmortuisauibuseuelIunt.Easte- nuiffimoglutino iungunt celeiitate promptiffima. Vndedemun- turpenn£e,auesinPcru Tomeneiosdicuntur,afpcólufpeciofi(ïïmae. Ex nis prseter imagines,alia quoque ornamenta pro decorandis regi- bus,primatibus,templis Idplifq5,faciunt. Sed 5c alias grandiores aues funt,aequèpulchras 6c fubtilespennashabetcs,exquibuscriftasfibi nitidas parant, quas in bellum ituri vfurpant. Has auro argentoque inne(ftunt, & magni aeftimant. Nee hodiè quidem iftarum auium penuriaeft. Verum Indorum nee parinduftria hodiè, nee aequa fu- perbiaeft,acolimfuit. ^ India turpes & monftrofas quoque nonnullas aues alit,quarum prater excrementa nullus eft vfus.In nonnullis infiitis, Peruanis litto- ribusvieinisjè longinquononnullibi montes prominent, itaniuei & eandentes,vt fpeétatibus eminus niue obdudi , aut albicante ter- ra eonftrati eredantur. Ad quos fi accedatur, mera ibi exerementa vi- dentur,ab au ibus marinis, illic continenter degen tibus,ibi depofita. Heenonullisloeis ereótaehaft3ealtitudineeongeftafunt,quoclhaud paucisfabulofum videriqueat. Adfimum hune auferêdum fcaphis infulas adeunt» Eo deinde terram ftercorantjnde feraciffimam eua- dentem.Fimum Guano vocantjvndeloeusquoqueLunaguanade- nominatuseft. Illum in valles Peruanasconuehunt. Namadrefi- ciendos agros fimus nullus pinguior.Ibidem , quae cotonea, punica, &poma alia nafcuntur,e2eteris, virtutibus longèpraeftant. Caufam ei aquaeimputant,quaha; arbores rigantur,per terram nimirum, hoe fimo conditam , diffluenti. Indiearum ergo auium, non fblum carncs pro alimento,cantus pro oble6tamento,pennas pro orna- mento: fèd excrementa quoque pro terras eondimento faeere, ex his abundè perfpicimus.Quae vniuerfa a üpientiffimo rerum conditore in humanos vfiis ae com moditates ifl:a,difpofi ta e(re,non eft vt quiC quam dubitet. Pro qua immenla bcnefieentia gratiae ipfi fint inae- ternum. Cap. XXXVIII. *T>eanimalihiiSmonlunü. T E R fiiperius eommemorata animalia, in mon- tanis agentia,alia quoque {unt,aliunde forfan eb im- portataivt fiint Saynos. Apri forma funt , vmbilieum in dorfb geren tes. Horum in montibus integrigre- ges. Feroces admodü & frendentes , nuUi homini ee- dünt , fèd obuios inuadentes , quantum poflunt, Ise* duntJrritati fètas, vt nouaeula aeutas, arrigun t, quibus infedtatores fiios fauciant periculofiffimè , nifi i(5tus declinent. Horum captan- dorum & interimendorum hanc artem aut dolum habent. Saynis fe quis {pedandum offert. Yifum illi rapidè infèótantur. Turn ve- nator j zco NAT. JNDIjE OCCID. HIST, natorinproximamarboremfuffilit, ócadpugnafeiriftruit. Interim Sayniarborisradicem mordicus infeftantesjodentefque, laborant» yt eam decutiant fternantque. Q^i in arbore eft,rparis aut miffilibus cxtortis,eorum,quotvult,confieit. Viaorpraedamoceupat. Caro eorumefu commodiflimaeft. Priufquamjiamen incibum detur, vmbilicitumore in tergo prominente, praefc<5toabiedoq> opus eft* Ni fiat,vno die caro putrefcet ac corrumperur. His , in montanis alia quoquerimiliaanimaliaagunt. HaecGuadatinayasvocantur. No. bis fic perfaafum cft , ante Hifpanorü in Indiam ingreCTum lam dum aprosiilicfuifTcEurop^isfimiles. NaminHiftöria occupataelnful^ Salomonis traditur,inibi gallinas & porcos Hifpanicos repertos fuif- fè. Hocgcnus m India vberrime mukiplicatur. NönuUis in locis ho- rum caro recens,nec faiita editur,&cibus non minus carne ouilla fa* lubriscenfeturJclemin Cartagena. Aprorum alicubi tantaferitas& immanitaseft, vt non prodomcfticis,redmefisagreftibushabean- tur : ficut id in nouse Hi (panias montanis vidimus , quo fe alia quoq> manfueta animalia receperunt. In dida prouincia,Maiis faginantun quooppidbpingucrcunt.PIurimosalunt^roliuspinguedmisfpcqua Hifpani loco olei vtuntur.Ex porcis alicubi pern^ o^tima; tolluntur, velut in Toluca nouse Hifpanise , & m Baria Peruenfi. Fatem ur qui> demSaynos porcis aliisfimiles elTcifed iuxta minores. Terraillaquoquealcesptoducitjbobusminoribusfimiles. H^c, fi cornuaiiliserumpunt,mulos humiliores asquant. Harum corium laudatur. Ex quo thoraces , & veftes alias farciunt , ad telorum idus impenetrabiles. Alces , velut ab externis iniuriis corium defendit , fic Armadillosanimaicruftae feu fquamae thoracis ferrci inftar tuentur. Animalculaminutafünt,inmontibuserrantia. Armadillosidebdi- a:a,quod fub fcutis fuis , ceu armis folidis , tuta lateant. Carnes horü guftauimus : faporem magnoperè nö commendauimus. His Ygua- nas fapidiores Öcgratiores, Hifpanicis lacertis obiter fimiles. In aquis degunt : & arborcs,in aquas propendentes , fubinde afcendentes , in- de ferurfusdeturbant. Admotisfcaphisfuomodocaptantur. Aliud genus animalis Cliinchillaseft,vt &Hardillas.quorum pellisadmo- dum mollis, pro pe^oris & ventriculi foucndi tegumento vfurpa- tur. Apprimè enim calefacit.Ex his quoq, tegetes confiunt.Frequens idanimal in Peru montanis ivbiquoque aliud quoddam,Cuyad- modum vulgare vifitur. Hoe Indi pro cibo delicato habent.Olim fa- crificiis fuis adhibuerant* Cuniculos iuniores ^quan t , & in foueis terrae degunt. Color aliis cinereus,aliis candidus,nonnullis varius. A- liud iterum genus Vifachas eft. Hoe lepori fi mile/ed maius.Cunicu- los regnum Quito profert. Sed meliores Hifpania intulit. Praeter di- aa familiare ibidem aliud quoque animal eft,quod propterigna- uiam Perico ligero , id eft, canis leuis aut agilis, ironicè vocatur. Ex y- troq5pedeprimore tres digitos feu vngues emittit. Facie cumfimiis conue- V I 3 E R QJ^ A R T V S. 2oi conuenit. Admodum vocale autclamofum, in arboribus degit,& vidtumcaptatis formicis parat. ' Cap. XXXIX. T>e Cercof ithecü^SimiüJndicü. E R c o p I T H E c O R V M paffim in omnibus infufa- ru riiontanis,in terra firma, & in Andes copiofus nu- merus vifitur.Exgenerc funt Simiorum,ctfi cum his non cóueniant in omnibus. Alijs cauda promiffior: nonnulIinigricat:quibu(dam cc>lorcinereus,c^fius, varius.MiracorumagiIitasacprudetia.Obquamra- tionis alicuius participes videri queant. In arborü ramis fedent, velut auium cantus aemukturi. Cum aliquando in Capira a Nombre de Dios verfus Panamam iter faceremus , Cercopithecum ab vna arbo- re in alteram late tranfilientem coipicati, hanc cius induftria fatis ad- mirari non potui mus. Caudis fe ramoimplicat,& fcquo voIunt,ita ceu eiacuiantur.Quod fi {altus interuallum longius fit,quam vt prc- fumptu locum attmgere , queat : miro & ingeniofo compendio hoe vtuntur. Caudis fe conedunt , vt catenae more coh^reant. Hoe mo- dolepromouent, prioribus femper apofteriorib. adiutis acquafi fir- matis.In faltu medio, ramum quempiam corripiunt, quem firmius tenent,vt didum eft.Qu^ agilitas eorüm merito fufpicienda. Tantse docilitatisfunt,vt de omnibus diligeti cura,inftitui queat. Ob quamt rationisaffinitatem non pro brutis,fedprohominibusnon ineptè haberipoflirit. Cartagenaeinpalatio Gübernatoris Cercopithecum vidimus, quem pro vino ex xenodochio afFcrendo emittere folebat. Hic vna manu Cantharum, altera vini pretiumgerebat. Ex cuius manibuspecuniamextorquerenullus poterat, nifi Cantharo prius vinum coditum accepiffet. Sannis a pueris in platea obuijs lufus aut exagitatus , pofito cantharo , lapillos prehendit , & in fannatores eos extoriit.Ita via munita,domum abij t. Etfi verb Cercopitheci fua na^ tura vim auidiflimi fint, citra tamen permifTum domini cantharum nunquam aperiebat. De eodem id quoq5 narrarunt nobis,quod foe- mims, qu^ facies f uco delibutas habebant,& flammea detraxerit,Óc eafdem pugnis probè contuderit.Quod fi verum fateri fas eft,noftro mdicio certe nullum vfpiamanimaleft,quodgeftibusfuis&a(5tio. ni bus propius cum homine conueniat, quam hoe vnicum. De quo tot nobis mirabilia a diuerfis enarrata fünt, vt omnia huic tradatio- ni credere nullo modo aufimus:ne prohiftoria fumosautfabulas vendere increduhs videamurJnterim vnicus eorum creator laudan- dus öc coledus, qui hüiufmodi animalia in obkaationem & rifum hominucondidit.Nonnullia{rerunt,exIndiaOccidentaliCercopi- thecos Salomoni tranfinifTos fuiffe. Scd nobis is error videtur: & pro AJccidentaii,India Orientalem potius legcndam arbitramun Cc Cap, 302 NAT. JNDIjE OCCID. HIST. Cap. XL. BeVicHnnas^TAraguasinTcm. X rebus praftantiffimis.quas Peru habct, Vicunnas funt, & Oues. Vicunnas feriorcs funt : oucs manfuc- tSE.Sunt,quibus perfuafum eft, de hisetiam Ariftote- lein,Plinium, ac caeteros autores tradidilTcquo loco de capreis egerunt,cum quibus propter agilitatem - ^i»-.^.^^ &montiumamorenifacilèconfempo(fint.Sedh^c animalia éx caprarum geriere, neutiquam funt. Nee enim Vicunnas cornua caprarum more habent, quas fuis Ariftoteles affignat. Mui- tb minus caprx funt Orientales , ex quibus lapis Bezoar demitur. Aut fi omnino huius generis cenfendae forent : lUarum dittulum ge- nus , ceu canum , omnino efle oporteat. ^qua rationc Vicunnas Peruenfes nó id animal funt.quod in nou^HifpanjaBczoar promit. Hocenimexceruorumgenereeft.cuifimile noftro ludicio nonm vniuerfoorberepenatur.nifi in Peru acChile fimtimis Vicunnas capns maioies, vitulis minores, colore leonino.fed fplendentiort funt.Cornua non habent, vt in capris &ccrms funt. Montanorum locaaelidiffimacolunt.Punas difta. Eas necglacies, necniucsla:- duntlimopotiusfirmatreficiuntque. Gregatim oberrant, &mira! celeritatisftnt.PeregtinantibustumhominibustumpecoribusQC- currentes , feftinb in fugam fc dant, cum fint timidiffimae. Fugien- tes pullos fuos ante fe agunt. Hae an genus fuum propagent,nuUi fcitumeft. QuacaufaIngsRegcs mandatocauetunt,ne figerentur, aTquouism3doferirentur:mfiidm(rupriuatodiebusliceretfeft^ MuUiqueruntur,Hifpanos in Indiam ingreffos.venationibusxrrc- bris harum numerui^ nimium confeciffe : vnde lam pauciores fint. Venatibusoperamdaturi,vno numero 3000. aut 4000. vin congre- diuntur : qui montis partem infignem ambienp, ex omnibus locis invnumpecudes compcUuntcogunt4ue. Ex hamm medio poftea 3oo.aut4oo.quantumvolunt,feligunt:cxteras,compnmisfcemd- las procreana^fobolisgratiadimittunt. Eas rondere quoqucfue- ucrunt Ex lana pallia & tcgctes texentes,quae magni aeftimantur.La- raSeSci^mulafdurationislong^eft^Coloremnati^^^^^ SaTtmauranonrariatur.Vefteshuiufmodnncalidisaeriscofti- tutionibusperfrigerat.&renumcomprimisardoremmukent^^^^ &aliGmodoadhibentur,nimirumm leftis. Haudpaucilana, ngc- nere prototiuscerporis fanitate firmandavtuntur :cuius viresnon i^uLExperiuntur.Exhacconfeaastegetes,podagncosdolores rnulcercautarcereaffirmant. , r-^ , r Vicunnascaroprobanoneft:ctfihancIndicdant,fumoj|uein- durent Quam verb vimmedicatonam habeat,noftris pei-egrina tionibus didicimus. Nam cum aliquando per montana Peruen fiaprofeai, vcfpcn inTambo feu horpitiodiuemflemus,dolorin ^eltimabilisQculosnoftros inuafit,tanta crudelitate.vtoculos no bisdifum iriomnino videretur. Quo morbo ij ferè corripifolent quiperaffiduasniuesiterfaciunt,necpraeter has oculis quicquam difpiciunt. Nobisergbcum intenfo doloreacriterludantibus foe- mina quidam Indica cubile ingreditur.de carne Vicunnas,recens captae (nam vel dum cruor emanabat ) aliquid promens, iubenf- que, vt ocuhs imponeremus. Qup fado.oculorum segritudo qua. lunmomento defa£uijt,6c nos in tutum illicb reftituic. Pra^terfu- pra dióbam venatus rationem, Vicunnas alia quoque artecaptant Eas in locum tam anguftum cogunt, vt emi^s glandibus allcqui queant. Ex Imeis funiculis plumbi glandem feu maflam reliaant His excuffis, ammalium pedes inuoluunt, innea:untque,ne^qub fugaprofiIirequeant.Hocmodo,quotvoIunt,captant.l^r2ecipuum, quod habent haec anmialia, Bezoar lapis eft,in ipfis conditus : de quoinfra. Sed & aliud animalis genus Taraguas vocant, ferum ócipfum, at pemicitatis maioris>& corporis grandioris. Color aduftior-au- > rcs propenduk. Non , vt Vicunuas , gregatim errant : fed fingu- Jis pafcua folitariaiidque in locis editioribus. Ex ipfis his quoque Bezoar eruitur , c^tcris tum magnitudine tum virtutibus pr^eftan- tion ^ Cap. XLI T>e T^acos , (^uanacos ^ ouibas Peruanis, E R V A N I s nulla r es maiori aut vberiori quseftui eft, W^Ê^ ^^^"^ pecudes, comprimisoues,ipfis Ilama did^. Quibus,vt vere dicam,niliil vnquam vtilius eflc pof: fir. Vt aIantur,rumptunulloopuseft. Ettumcibos tum veftesincokexhac pecudeaccipiunt:velutEu- r^^^^^ ^ ropaeiabouibusfuis. Pr^terhascommoditates indi ;;liancqiioquerentiunt,quod ouibus omnia neceflaria ipfis appor- tantur.Quajtamenvtequi necruffcrrantur,necfrenis incinPuntun irlisnecauenaobijcienda.Namgraminefatiantur.Videretamêhinc dt,voliiifle Deum Indis hoc animal &pro oue fimul & equo fcruire C.um;quepopuIusmagnaparte paupertinus efTet, fufFeao copiofo gramine penuriam hanc Deus ipfis demptam voluit. Harnas autem duorufuntgenerum: ynum,Pacos,Ianiferum : alterum lana carens, ledgeltandis larcinis&oneribus aptius. Europ^eis ouibus maioFes- mmores vitulis funt, collo obIongo,& Camelorum modoporre- cto. (^dnaturaitaftatuiti vt ereaiori corporiproceritas colli re- Cc 2 iponde- J «ï^ö^^-i^^S^ J«i J^ift ^jM J .* goj. NAT. mDIjÈ OCCIDrEIST. vSum gencribus rifpondcre oportucrat S-Srior&tenacior. Agni in cibum delicatiores.Sed horum paucosma£lant.Earumvfureft.vtlanam,panmsaptam,promaM Kraportent. LanamdctonfamIndiparant,&ex eapannos te- funtqufbusveftiantur. Sedhicraflloresfunt^quosHauafcanomi- mSbtiliores &pretioüores.Cumbiappe ant^^^^^ S'eSuc&fimiliatexuntqu^tumdurab.liorafunt.tum^^^^^^^ Stóicimodomicant. fextur* pccuharemmodumadfnbent: £wad pr^ftatiffimospannos faciédosopificesingemofiffimos olimadhibebant. Textores artificiofifllmiinprouinciaCapachica. anudlatumTiticacafluuiumhabitabant- ^ Smtódifcrctiscoloribus,exhetbisparat.s,&tingcndispannis admodumidoncis.imbuuntur. Hospannostumvin.tumfcemi- Smrnanishabitantesiampararedid.ceruntJnft^^ rorSibetdomifu^propriahabet.Vndepann.semptisnemoo- t,3Sx)ccifeanimaUscarnesinfumoexiccatIm ETortsLuin(vtdiximus)farcinarum^^^^^^ £n'Cq;gtcgen6nunquam40ointerdumiooo.plurcfq;^ rurin«wgtrunt/un>ina,Coca,Maijs,Chunno,Hydr^^^^ SpSSodib;faguntur.Sed&Barrasfiuequadrasargetea^^ S?otS Aricambaiultnc,quod interuallum7o.ma^^ HasoÏÏ vfquein Arequipami{nponabant,quoduerkucarumeft Ko H^cpXpèadmLófuimus.oueshas mterdum 2000. Barras faux ad Si^urii 500000. Ducatiscenferi poffunt) per™ ÖcorumTnterualIum progeftare, nullo comitatu aut fatellmo fti- lata NamprxterpauculosIïidos,quiyiairip^^^^^^^ Kenturirïefidijiiihilhabebant:adcb,y^^ £S5efLGngrederetut.Noaufubdioq^^^^^ K^Sbusculodit^-Ettamcrinefeinelargentivelinmirnu^^^^ ^Ifr meltififvfqueadeb fecursin Peruviasfunt. Onus cumflibet oui Suo^ÏÏ-ferèArroborumeft. Quod filógmauumuerfu- ™mS dedievltra 4.mmiariaiioncorific.unt PecuduadlorJ^ E^fSaquLvianase{reoportetJpfideoneratisouibus.fo^ tori^mrr gu , g ^|tuj_ Nam pr«cr hoe viam admodum frd,SbtSn"!s^^^^^^^^ onusoétopluridmvc arroborum geftarc poflunt.diurnu iteroóto VnSum hoe pecudis genus locis frigidis gaudet,mq«ubus LfBER QJ'JRTVS. 2os probèaugcfcit óc ftginatur. In campcftribus seftu facilè tabefcit & moritur. Turn pruinis turn glacie perfepè horridae oues inceduntjêc ramen optime ifaniflimequehabent, Lanae quse breuiorisfuntjVul- tumamabilemadmodü&iucundum habentjquae nonnunquam in media via reftitantes,ere<5to collo aótores fiios & alios quafi admi- rabundaelongotèmporcafpiciunt aut intuentur.nuUo mterimvel mctus velgaudij figno edito. Quae res multis rilum excutere poffit. Facilè tarnen terrentur 6c in pauorem dantur , adeb vt rapida feftina- tioncaltiffimosfaepèfcopulos alcendant, Qaodfiaccidit,necumi- pfis profugis argentum quoquepereat, fèlopetis ex edito praecipi tan- das &decutiendae fint. Pacosqumetiam v%adeb ira incandefcunt interdum , vt cum onere in terram procumbentes , ab iflo loco abigi non poflinr,etfi fuftibus fruftillatim comminuan tur. Hinc in Peru deiis,quinullorummonitis autiuffisparerevoluocnatumhocpro- uerbium eft 5 Hicimpacatus eft , id eft , Pacos temulatur. Quo dióte^ riojteo contumaciam exprobrant. Ergo fi qu^ fors iratioritaprocu- buit,tum cuftodes eius ftifcitandxreniedium nullum Jiabent aliud, quamvtiuxta Pacos confideantjillis abblandiantur,& quocunuis yérborum lenocinio deliniant , dum fponte fua refiirgant. Quibus blandimentis ternae interdum hora? conficiuntur. Vitio quoda , (ca- bici fimiliinfeftari (blent^exquoperfepè moriuntur, ld Caraehe vo- cant. Contra hoe veteres id remedij excogitarunt , vt asgrotas viuas humotumuIent, nemalumfèrpat longius etiam ad alias. Is enim morbus contagiofiis eft. Harum ouium, qui binas habet , no inopu- Icntus fibi videri folet. Vnaplerünq, 6.7.velpluribus argcnti puri re- fis vcnditur. Quod tamen pretium pro loei & temporis rationevel minuitur vel augetur, Cap. XLII. i :N omnibus animalibus? quac Peru peculiaria habet, Bczoar lapis inuenitur, de quo nonuUi autores noftro ' tempore mtegros libros condiderun t. Quos legant, 'quitradationemperfe^iorem requirunt, Noftro in- ftituto fatis eft faétum, fi, vbi lapis ifte inueniatur , fa!- tem indicauerimus. Coiiiditur autem in vetriculo an- tedidorum animalium : alias vnus,fi?pè bini , interdum terni , non- nunquam & quaterni, DifFerunt fornia^magnitudinccolore. Alij a- uellanisminores ftint : alij nucem iuglandé aequant. Hiouicolum- bini , iUi gallinacei magnitudine vifuntut. Vidimus,qui pomum au^ rantium aequarint.Formamalij exquifitèrotundam,alij oualern,alij latam compreflamque,alij aham exprimunt. Coloris funt nigri , cae- > fij,albi, fubfului, fubaurei. In prouincia Xauxa & finiti^nis Peru aliis. Cc 3 indi^ 2^0 NAT. IND. OCCID. HrSTOR. in dluerfi genef is animalibüs, tam feris,quam cicuribus i^^^ tur.Ex qüitus funt Guanacos, Pacos,Vicunnas , & Taraguas. His ca- prarüm quoddam genus adiungunt, quas Cipris vocant. Dc caeteris autem animalibus abundè tractauimus. Guanacos ku ougs ter- ïx illius i vt & Pacos , lapides pkrumque geftant omnium mini- mos,colore nigros, quorum necpretium magnum, nee vis peculia- ris medica eft. Apud Vicunnas lapides reperiuntur grandiores^vel cac- fii vel cadidijVel fubfului. Hi prioribus praeftantiores habêtur, Opti- mi ex Taraguas eruuntuijquorü aliqui admodum magni, colorem ex albo cinerefcentem habent.tum & cortices buius craffiores funt, Hi maribus sequè acfoemifiisfamiliares funt.Quaecunque vcrb ani- malia hunc lapidem fouenr,pleru mque fub niue aut fuper Punas pa- {cuacarpunt. Memorant India maioribusfuis fe aGcepifre,ïnpróuinciaXau- xa,&alijsPeruanislocistum herbas multas, tumvenenataplurima ^nimaliadegere,quaeaquas vnde potent j&gramina,qua2carpant, contagiofuoinficerefoleant. Contra verb herba quoque a natu- ra fingularis qusepiam ibi produda eft , qux arcendorum veneno- rum vim maximam praéftat. Hanc herbam folius ilaturx folertia ^ inftindu tum Vicunnas tum caetera animalia apprimè nouerunt: quam auidè quoque mandunt & efi tant , vt eius ope contra pafcuo- rum&vndarumvirukntiamprobèmuniantur. Exiftaefitatano- biliplanta, animalibus Bezoar in ventriculis fubnafciturrqui dotem quoque natiuam proinde rctinet,vt tum venenaomniaarceat,tum efFedus alios mirandos edat.Haec veterum Indorum fententia cum tih.ro.c.27. Plinio quoque facit, quide feris capris tradit, quod venena nulla noxa aut damno fuo depafcantur. Nos verb Indorum opinione de prim^euo Bezoartici lapidis ortu firmati , porrb ex ipfis quxfu uimus,quinam fieret,vt,quae ex Hifpania pecudes,ceu caprae,o- tles,vacc3Equeveni^^ent,quseque in eadem pafcua agerentur,eun- dem cum indicis lapidem aequa forte non nancifcercntur ? Qui tum mihi refpoderunt,nonfecredere,pecudes Hifpanicas quoque deiftaherbadepafci. Caeterum lapides hos in regnonouxHifpanias ceruiquoquepromunt,quotamenloconec Vicunnas, nee Pacos, fiueTaraguas vfpiam reperiré liceat. Bezoar lapidis vis princcps eft ifta,Vt venenis & morbis venena- tis aduerfetur. Etfi de his diuerforum diuerfas fententiae ferantur. Muki eum pro miraculo habent. Virtus tamen eius,tempeftiuead- hibiti,neutiquam temnendaeft. InmorboilloEpidemio,perTa- «ardetten fiue Tauardillam paflim grafTante, auxilij Bezoar lapides plurimum tulércmon aequèautem in Hifpania,Italia, nee adeo in ipfaPeru-Vfus illorum prxcipuus, in pedoris oppreffionibus/ebri- bus peftikntibus,& alijs contagijs. Triti aut kuigati cum aqmsftil- ]adtijs,vino aut acetpjproutmorbi natura poftulat,öcmedicovi- ^ LIBER QVARTFS: 207 fum cft,bibuntur. Ipficjf fenullofaporc donati rum,ficut Rhazes Arabstcftatur. Probationes quorumdam memorabiles,faciunt,vt huic lapidi meritb infigncs virtutes afcribantur. Bezoar,qui cx India Öricntali oliu^e colore afferuntur , praeftantilCmi funt. Ab his fecun- di Peruani. Tertij , ex noua Hifpania. Poftquarxi huius lapidis pre. tium augeri csepit, aiunt Indos arte hunc lapidem effinxilTc. Non de- funt,qui rentur, lapides hos aequo aut folito maiores , neceffario ad- ulterinos efle. Secf horum crror manifeftus eft, Reperiuntur enim, quigrandioresrunt,optimi:&econtraminores,nauciócinefficaGcs. Probatio tarnen falfitatis index eft. Lapides hifepè ramentisferreis, autaciculis,nonnunquam & lignorum fragmentis obuoluti funt, ita,vtindife6tis illisintushsecconfpiciantur. Qui obidimprobi nonhabendi funt. Iftaenimcumgraminefimul animalcula inge- runt: quibus in ventriculo reftitantibus lapis deinde fenfim annafci- tur.In Peru binos vidimus lapides,qui ouculis pineis ceu fundamen- toadh^refcebant. Idfpedaculum multis adniirationi fuit,quiPi- neas nuces ante non viderant, Tantum de lapideBezoar. Cseterumexindialapidesquoquealij medicabiles,prolienis ob- flruótionibus, &: matricis torn:iinipWs achaemiorrhagia , & ladis co- cretione in mulieribus afFeruntur.Sunt & alij pro corde roborando. Qupe tarnen pmnia cum extra claflèm animajium fmt, hoe loco rionattingcmus. Idfaltem hic repetitum volumus,ha2comnia,de quibus hadcnus pcrtraa:auinius,ad huncvnum finem referenda flTe, vt nobisinftitutioni fmt,quod Deus,fapientiflimusrerumo^ mnium conditor, vniuerfis orbis partibus dona, fècreta & mi. racula fua , cumulatiffimè contulerit. Cui laus & glor ria & honor,in fccula lèculorum, Amen. L I B R I Q_y A R T I F I N I h NATV. ^OARAL. IND: OCCID. HIST. M hh.4uv.vit. l^ch. 28. V.2. Tfalm.37- NATVRALIS ET MORA^ LIS INDI^ OCCIDENTALIS, L I B E R Q_V I N ^V Cap. I. I)iaboliarrogantiamcaufimIdolatrU^JkperJfitio^ S^^^^S>G>^(^!^ A M faftuofa &- violcnta Sathanse fupcrbia ac ^ arrogan tia lemper ab initio fuit , vt pro Deo & numine {èmpcr haberi colique poftularit , ho- norem illuni,qui fbli aeterno Deo debetur,fibi proterue vEdicans&afcribens. Hunc cultum autc apud eos fibi ftruere annititurprsecipue, quib.ücrofandi Euangelij clariffima luxno- dum apparuic.De fcclerata huius prseuaricato- ris tyrannideita apud lobi^m legimus, quod oculi cius fublime vidc- ant,& inter vniuerfos filios fuperbiae Rex fit. Perditiffima hsec 6c ma- litiofiflima temeritas eius, qua thronum fuum Dei maieftati alloca- re audetj clariflime & planiffime in facra fcriptura nobisdepingitur, vbiProphetainquit:Diccbas in cordetuojlnc^lum coi;ifcendam» fuper aftra Dei exaltabo fblium meum : fedebo in monte teftaipenti, in lateribus aquilonis. Afcendam fuper altitudinem nubium , Simi- lis ero altiffimo. Itidem apud Propnetam Ezechielem legimus : Eb quod eleuatum eft cor tuum,&dixifli,DE vs ego^um,&incathe- draDei^edlincordemaris,&:dedi^licortuum,qua^icor Deij&c. Sa- crilega haeccupidi tas, vt Deus fiat^velduminpenitifsimis meduUis Satban^glifcit vigetq,. Nam etfi quidem potenti manu , {iia (ancti- tate penitus exutus,& a Deo ad infernum vfque humiliatus & detur- batus fit , fi cut apud citatu Prophetam legere cft : Praefraótam tarnen {iiam arrogantiam ne dum omnino pofuit, fed quacunque occafio- ne poteft, vetera vulnera vlcifci fatagit,& velut rabidus canis , gladiu, quofauciatus eft,morfibusimpetitroditque. Nam quiDeumode- runt,eos fuperbia pertinaces tenet/icut in Pfalmis fcriptum eft. Hinc porro&cupiditasiIlapulIulat,quamhoftispei in principiohabuit, vt nimirum ab hominibus pro Deo ipfb coli adorariq, velit. Quam in rem obtinendam infinitis fuperftitionibus hominu fecuras men- tes hadcnus mifere exc3ecauit,tantaque fub iugum fuum tyrannide mundi LÏBER QVINTFS, sop mündi partem ferè maximam dedit, vt Deo cx eicdo Tuo populo Ifraël vixangulusaliquis fuperftes manfèrit.Poftea verb, cum vi6to- riofa Euangelij voce pelTundatus arma nefaria perdidilTet , regnis fuispraecipuis , quae violenter occupata , diu tenuerat, expulfus effet: turn in abiedifïimas terras & loca Barbaricis hominibus pleniflima furtimirrepensjcsepit omnes vias modofque comminifci,quibus mendacia fua & Idololatriam poftliminib obtruderct , iaminfan^ étaEcclefia, aChrifto ex omnibus fidelibus collc<9:a6ceonftituta, turpiter exadam öcexplofam.Cum erg6,vt didium eft, exprsecipuis mundi partibusfeiamturpiterrelegatiamfentirct:callidusperplexa- tor mundialteram partem inuafit öc occupauit. Qu^ etfi repurgata, nobilitate inferior üt: tarnen & latitudine Jongitudine eadem lon- gè maior exiftit. Quibus mb ex caufis tanto nifu & tot technis in diffeminanda illicidololatriaTualaborauerit Sathanas, id non obfcurum eft.Duos enim praecipuè impulfus habuit. Primus innata illius fuperbiaeft. Nam facrilega impudentia vel ab ipfb Chrifto,Dei filio, poftulare aufus eft , vt is ante fè procid cret & adoraret. Ad quam inaudi tam ar- rogantiam,quis pius non exhorrefceretMdeb non mirum eft/i idem impudensimpoftor,afimplici quoquepopello,vt adoraretur,po- fcere fiiftinuit. Alter impulfus , quo ad condendas fuper ftitiones a- étus eft,hic eft,quod irreconciliabili odio aduerfusgenus vniuerfum humanum aeftuct. Nam,vtipfèfaIuator nofterteftatur, Sathanas ab initio homicida eftj quas malitiaeeius compendiariadefignatioqft. Cui cum compcrtum fit, hominum hanc infirmitatem e(fe,vt facili perfuafione ad defedionem a Deo , & Idolorum creaturarumque adorationem compelli portint: ideb ad excitadas in ipforum animis Idolomamas machinator indefefTus eft,vt hocpado Deum homini infenfum & iratü reddat. Superftitionibus enim &Idololatria duo grauiflimapeccata,(^uaEDeus ex animo odit,comittuntur.Primum eft,quodIdololatraeaDeo creatore fuo turpiter deficiunt : ficutfcri^ ptum eft:ï)efèruiftis mecreatoremveftrum. Alterum eft, quodeo cultu homines fè rei multb viliori & abiediori , quam ipfi funt/ub- ijciunt: fiquidemomnescreaturae,homineinferioresfunt, Atlicet fècundum perfedrionem fuam,quam fub angeli forma habebat,ipfè olimLuciferliominemultb fancftior&nobilior fuerit:iam tameii oftquam aperfeótione fua degener fad:us eft,homine infinitis mo- dis abiediior eft, adeb, vt cum eo,ne qüidem vUa parte conferri poffit. Homo enim vitae xtcmx hseres eft:ad quam luafugae illi ne quidenx afpirare licet. Itaergb idololatria honor & gloria Dei iftultis modis euertuntunipfiq, homines de falute fua deci- « . piunturidiabolo interim fiiperbia, odiö,am- bitione liuore crepante» "'1./' . . " ' ^ Dd ^ Cap, 2io Sap.14' ^ORAL. JND. OCCID. HISTOR. Gap. II. ^jimvaruolmlndorumfuperftitionesfHeriwL:. D o L o R V M cultura , vt (piritu Dei aótus ftpicns tc^ ' ftatur.omnismaiicaufaeft.&initium&finis. Hmc iuratus ille humani generis hoftis tot & tam diüerfas idolomanias liumanis cordibus inftillauit ac infa- dit. Nam qui fuperftitionum omnia genera excogi- ^s^-^^-^- tatainmcdium afFerrevelit.nxisinfinitumopuso- mninoae2redererur/uisviribuslongemaius.Veruntamen,funge- „cral.aqSldamcapitaconferanturillammgenerapra:cipueduoc- runt Vnumeammrerumeft.quaeanaturaverèexiftunt. Alterum efthommum figmentis excogitatarum. Primmn genus in duo di- vÊZ Nam a!.t,qu*gene?alia,vulgata &paffimnotafunt,ado. rantur,vtSol,Luna,Igms:Terra&caeteraElemeta:autreset.amfin. gukre ,vt flumma,fontcs,arbores, montes,quoium cultus fpec.alis fft Huiufmodi fupcrftitlo in Pcru mmioperc viguit.quam Guala dixerunt. Mterum genus.quod rerum imagmanarum cft,fuas& ipfum dWcrentias habet. AUa enim ab arte & ingemo hommum Ctidolalignea,faxea,aurea,quxautMercunjautPalladis^utfi- Sm nomiL accepetunt.qui tamcn n.f. fcuipti aut pidtim re- mm mtura nufquam cxtiterunt. Alia comm funt , qu^ aliquid fuemnrSuc\nt,necidtamen,quodfuperft.t.ofusadoraa furiS^t.cuiufmodifuntmortui,&rcsfim.les.quashomoacme- [rvani ate adorat. Ac ex his iam liquerearbitror.quot genera fuper- cultuumEthmcihabucrint:dequibus demcepsora^^^ pertraCtaturi fumus. Cap. III. fndosveri'DeiquandamnotitiamhahuiffLj- T s I tencbrsE quidem incredulitatis,animos mcn- tefquegcmislndicae mifereobfcurarinf.bfo tamcn naturalis rationis lumine cognoucrunt, fupremum aliquodnumen,& rerum vniuerfirum creatorem aUquemexiftercHuncPer^aniViracochanomina- ^^^vjr^ runt. Alias ipfi nomina quoquefublimioraindide- runt,vtPachacamackfmePachayachachikadeft,CreatorcaEli&t^^ Sem Vfipu,hoceft,mirabilis,&fiqu*a lanommaDeifintho- ™:inc.iumoc^^^^ auamconfueradinem MexKani & Chinenfcs adhuc teruajit. His rnTbfimneaiudeft,quodmadtisApoftta^ gimus, quiAthenisarammuemt.lgnotoDcomfcnptam. Vndeaa L I m jS R Qjr I N T V S. 211 popülum concionandi occafione fumpta dixit:Hoc,quod ignoran- tcs colitis,annuncio vobis. Idem llodiè faci iincqui fanélum Chrifti « Euangelium Indis annunciant. Gredere autê non admodum difiici- lecftIndis,quodPrincepsaliquis Deus Ótrerum omnium Dominus cxiftat,&: quod is Chriftianorum Deus reuera fit, Ethac quidem no^ litiam de Deo etfi quidem gentesdiualuerint in India, in parato ta- rnen ne vocabulum vllum habuerunt,quo Dei proprietatem defini- rcnt. Etfi vniuerlaindicaelinguaenominacuoluamusjex omnibus tamcnne vnicuminueniemus,quodDeogenuinu fit£squè,acapud Latinos eft Deus,apudGrsccos ^"f.apudHebraeos El,apud Arabes, Ala. Idque tam in Cufcojquam Mexico.ldcoque hodiè Hifpanicum vocabulum Dios imitantur,illud definiuntacexplicant perproprie- tates Indicorum idiomatum, quorum fi:cquentia & varia fiint. Ex quo coUigi poteft,quam Icuem & fiiperficiariam Dei cognitio- nem habuerint>cum illum nenominare quidem, nifi vocabulis no^ Ilris norint : etfi de eo aliquatum verbis dilcurrere interdum pofiènt* In Peru etiam ditiffimum &fpeciofiflimum templum condiderant, quod Pachamack nominabant, & ipfiim pro re in regno ifto omnia faccrrima colebant.Pachamack vero ipfis idem defignat,qüod nobis Creator. Et tame nihilominus vanis & irritis fuperftitionibus in iflo templo diffluebat, Deiq, creatoris loco foedam Cacod^monis ima- ginemadorabant. Suo quocjue Viracochae ibidem vidimas offerc- bant,locum^5 iftum ex domibus precatoriis Regum Ingarum fiipre- mum & {acerrinium aeftimabat. Quin óc Hifpanos Viracochas ideb nominabant,qubd eos pro Dei filiis habcret5^quo modo ac alij Pau- lum ac Barnabam pro diis olim colebat , 6c huncloucm, iliü Mercu- rium nominabant,in quorum honorem ^ iam etia facrificia adorna- turicrantJdemBarbariquoqs in Malta faditabantjcum ferpentem diuo Paulo noxium non eflè aduerterent 5 quem ob id Deum effe ex- clamabat. Porrb , vt in nuUo dubio eft, quin fiipremus aliquis domi- nus ^cRexc^lorum atque terrarum exiftat,ficutid vel gêtes, etfi fii- perftitiofae 6c Idolplaf rae, in cordibus fiiis agnouerunt * velutid apud Platonem, Ariftotelem, Afclepium,Homerum 6cVirgilium videre li* cetificconcionatoribuslndicisinprincipio difficile admodum non fiiit) vt Deum aliquem efiè, Indis perfuaderent , etfi nationes quidem omnes, ad quas verbum edebatur, BarbaraeacpeGuinseefiènt. Sed in idmagnuslaborimpendenduserat,vtdocerentur6ccofirmarentur, Deum ^altem vnicü efle * fine cuius vnius volüntate csetera vniuerfa nihil quicq efientjuihil agere ac moliri poflent,nec ih feipfis quidem confiftere pofient , vllo modo , nifi aprimo creatore fiio Deo diuina bcnedidiione vegetarêtur 6c firmarêtur.HaeG ipfis ferib 6c indefi nen- ter inculcanda,6c cotrariae opinioncs efïicaciter diluend^ eran t,dum vnü Deum adorarent tandê , ac aliis fidtitiis diis nuntium mitterent, ncceos inpofteriï fuis neceffitatibus 6c votis auxiliares follicitarent. Dd 2 Gap» ^ORJL. INB: OCCm HISTOR. Cap. ' I V.-;^,.^;: , _ ^ ,V Htric^ ■ T>e primo fuperptionügenere,qmd]iekd^^^^ raliter exiftentihm. iiif i boop^^ ïbnli f : . OsT Viracoehani , id eft , fummum Dmm gcntcs Solem prsecipuè tenératserunt&adoraucrunt. Ab hoe etiam res alia^,caelis & elemcntis cögnatas,vt Lu- nam,Venerem,Mare&Terram.PoftViracocham& -j ^^^^ Solcm Ingse , téiiiüm Guaca fiue cültüm Ton R^^S^ praeftabant,cuj tria nomina indebant, ehaquilla, Caruiila,& I ntiflapa,tonitrumqüe virum effe fingebant , qiii in ftaret mftrudus funda , & cuius in manibus ac poteftate eflent, plu- ui^, arandines , fulgura & tonitrüa, qu3e oriinia pro nutu & arbitrio fuo modcraretur.Et hxc fuperftitio, omnium m FeruIndorum,ani- mos occupaocrat^adeb, vt Tonitrui frequenter facra faccrent.In Cu- fco Metropoli facrificijs in Solis hbnoreni datis, madVati mtantcs quoque oferebantur. Triah^cfiaitia numma, Viraeocha, Sol & Tonitrus a dmerfis diucrfimodè (vt Polus commentatur,qui fe rem fuis ociilis vidi (Te ait) colebantur. Adoraturi,rem quampiam Chiro- thec^e fimikm, manibus tenentes,ni altum porrigebant.Sed öc Ter- ram adorabant , Pathamamam ipfis vocatam , ficut ohm veteres Deam Tellurem quoque venerati funt. Mare vero Mamacocham appellabant,quod veteres fubThetidis autNeptuninommecom- plexifunt. Porrbautem&Iridem,quamcum duobus exporredis antruibus Ingx pro infignibus habebant,venerati funt.Ex ftellis Col- caSuem nos Cabrillas fiue Capeliam vocamus,muocarant. Et ftel- lis quidem alijs hocalijs aHud munus miungebant : qu^e demdeliri- Qu\x a fingulis adorabantur,prout cuiufuis neceflitas pofcebat.Oui- um paftores ftellam Vrcuchillay adorabant, quam arietem varijs co- loribusinterftina:umf]ngebant,cuiushaecvnicaefletcura,vtcufto- diret pecora. Hk putat ld aftrum fuifTe, quod AftroWi Lyram nun- cupant. Pr^eter bas duasetia alias inuocabant,Catuchilla7& Vrcu- chillay vocatas.Pr^tendebantqj alteram ouem,alteram agnum eflc. Sunt qui ftellam aha Machacuay venerarentur , ferpétibus imperan- tem:a quibus hoe pado fe tutos fore pcrruaftim habent. Iterualiam ftellam Chuquichinchay,id eft, tigrem vocatam adorat,quam tigri- bus, vrfis ac leonibus imperantem faciunt. Nullum vlpiam animal, tam qua drupes qua volatile in terra cxiftere credebant , cuius idca ac fimuiachrum in caelo no fplenderet, vnde fimilein terris fuam gene- rationem &accretionem feumukiphcationem accipcret.Itaq, cum diuerfiffimisftellisipfisreseratjquas Chacana,Topatatca,Mamana, Mircö,Miquiquiray & ahter nominabant.-adeoq, cum Platone , vbi de \dx\s tradit,apprimè cófentiebant.Mexicani poft fupremü Deum & creatorcm.Solem adorant. Hi Ferdmadum Cortes, (ficut ipfemet ftripto LIBER QJ^INTVS. 213 fèripto ad Imp.Carolum V.edito recen{èt)Solis filium nomiharuntj proptcrpotentia & miram agilitarem,qua vniuer^am terra fimul in- uaMct&occupafTet.Nihilominus tamê Idolu Vitzliputzli omniü deuotiflimè vencrantur, quem totius mundi fummum dominurn habcnt, vt qui vniuerfacódiderit pariter, & eadem perpemb fumma prouidetia mftcntec öcgubernet.Cuius in honorê cult umq> ternpli^ in MexicoauguftiffimUm extrudü erat.lllius magnitudo,eminêtia> pulchritudo Öcpraeftaria curri opere quouis certare poterat : iicut rij^ clfira,vel dum hodie in ciuitate Mexico confpicua , id aperte teftaturi Mexicanorumidolomanialongè tetrioreratIngarij,ficui: dein- ceps clarius tradetur.Ea rerum merè erat fidtitiarum, naex fe natura- liter liibfiftentiia. Iftis peculiares opera tiones affignabant, vtpluuias, pecora,bclla,rerumq5 generationem & multiplicationem . quo fine GrsEciquoqj acLatini quodamPhoebuixfe Mercurium,Iouê,Miner- uam ac Marte colebant. Haec ergo fi quis accuratius inter feiè cpferat> is pol videbit, eodé planèmodo Sathanarn IndosexcaecafTeac deme- tafle, quo olim Grsecos, Lat. &gent^cseterasprifcasinfodas fuper- ftitiones pr^cipitauit.Hisenim callidiM vcterator perfuadet,Creatu-. ras,Vt Solem,Lunam,ftellas,Elernenta4irf im potentcm & i nfignem liabere,qua hominibus vel noceant,.V(gterofint. Verum elementain vfus Öcferuitialioniinu primo condi^a^mnt. Quibus fetamehomi- nes cum non accómodare pofTent, altera parte De9 iapientiores elïe yolueru,nt5aItera verb creaturis fe loge vilioribus & contemptiorib. abiecerunt. Opera fiquidccreatoris venerationis cultuprofequetes, Creatoré ipfum fiipinè prxterierunt & neglexeriit,ficut id vir lapiens oppido perfpicuè explanauit, dü dixit : Vani funt pmnes homines,in sa quibus non fubeft fcientia Dei,& de his,qu2e videntur bona,non po- « tuerunt in telligere eum, qui eft,neq3 operibus attetiden tes , agnoue- cc runt,quis efTet artifex. Sed aut ignê, aut fpiritum,aut citatum aerem, cc aut gyrum ftellarum 5 aut nimiam aquam, aut Solem,& Lunamje- cc & digno honore Deum vnum verumqs no coluiffe. Cum fè fapien- „ tes putaren t, ftulti faóti funt, & mutauerunt gloriam incorruptibilis „ Deiinfimilitudineimaginiscorruptibilis,hominis,6<:volucrum,& quadrupedum,6c ferpêtum.Enimuerb nimis quam verènotum eft, quod iEgyptij Canem , Ofiridem, Vaccam Ifidem, Anetem Amon: Romani verb Deam Febrim: Tarpeiani anfère, Athenienfes Gallina- ceum coruumq, , & res fimiles putidas, quibus onines Ethnicorum libriconfara:iviruntur,quaridiuinocultuveneratifirtt. Imoeovfqs infani^ tande coniedbv homines fucrunt, vt vel rupremi vniurq5 ven Deilef^ibus quafi dedita ópefa recalcitrarêt & malitiosè aduerfaren^ tur:ricutid Athanafius contra Idololatrasperfpicuè docuit.Peruani verb infuper etiam fluuios,& fontes, rimafq, raxorum,rupcs gradio- res, mótes, horumqj faftigia, Apachitas vocata,adorauerunt. Quam fuam religionê comprimis etiam fanam exiftimauerunt. Et vt com- pendio dicam,res naturalcs promifcuè vniuerras,qu^ fingulare quid habebant,venerati funt, affirmantes, in ijs quid diumum effe. Apud f - •» LI 3 ER QVINTFS. 2is Apud Caxamalcam in Nafca,ftmes arenarum nobis maxima quaepiam cqnimóftrataeft, quam rem diuiniflimam arbitrati funt^ oc colueruntolim. Cum verbrogaremus, ecquidnam ibi diuiniet fèt:re(ponderunt,grande miraculum e(re,montem illum ex niero % buloin tantam altitudinem furrexifTe^cum tamcn in omni eius am- bitu montcs expuris faxis furrigerêtur. In ciuitate de Los Reyes tem- porequodamcampanamfundebamus. Sedligno deficiënte, arbo- remquandam detruncabamus,quam propter magnitudinê fiiam & actatcm Indi diu adorauerant. Ica , quidquid infblens rarumque c- ratjCtfi foedum interdum monftrofumque appareret , culcu diuino venerati fiint , exiftimantes , quia quid iingulare haberet, diuinitacis omninoalicuiusparucep3 efle. Et huncnonorempra^fl:abantlapi- dibus,Metallis,radidbus,&terra: fru6libus,quos Papas nomina- bant. Horum, qui formasautfpeciei percgrinae erant,eofdem turn adorabant,tumdeofculabantur,öcIlaIlakuasvocabant. Quinimq^ bruta quoquc, vt Vrfbs , Leones, Ty^res 6c Serpentes, ne ipfis da- mnumdarentjVenerabantur. Aliquoprofeduri,tum aut veteres calceos,aut plumas,aut manfam Cocam (cuius magna ibi copia eft) in viarum diuaricationibus,veIin montanis, ac corum faftigijs, quse Apachitas nominant, dilpergebantdllis fors deftitud , ad minimum tamcn biuiis lapidemimponebant,quiinftarfacrifiaj eiïètjiuxtaq, deitinerisfelicitate & incolumitate vota facicbant; quorum tune pro fbmnio fiio compotes quoque reddcbantur. Bthsec in concilio ^''"^"-/^ quodam prouinciali Peruana ita enarrata fuerunt. 5acrificiorurn ^'^'^''^^' liuiuimodi in yijsintegraeperfiepè ftrues pofit^rcppriuntur. In hanc fuperftitionis in{aniam vetus detortum prouerbium efto : Sicut qui ^romh.zé, mittitlapidem in aceruum Mercuij: ita qui tribuit infipienti hono- " rem. Sicut enim Mercurius lapidum vim non fentit : fic infipiens non attendit aut curat beneficia fibi pr^eftita. Mirum eft id (acrificium , quod inftituunt in fuperciliorum dc- pilationibus.Illa enim crinibus nudant.Euulfos crines nónunquam Soli , interdum montibus feu Apalchitis , aliquando etiam ventis, acrebus alijs,quas mctuunt, facrificio ofFerunt. Hac in c^citate tam cnormi Indiquondam obduruerant :Et fimili vel noftro tempore plures percufiï exiftunt , qui Sathanae filij ad quafuis nugas & fabula- menta credenda praecipitantur , ficut hujus in quadam Èpiftola D. Hieronymusmeminit, Diuinivcrbipra2Conesautem,quiIndosde rebus falutem aeternam concernentibusinftituturi font, laboris in idmultum conferrcdebent,vtcos atam crafïïs & fcrdis erroribus, ^- ternamdamnationemftcum trahentibusjfidelitcr abducant,&dc viavcraredaqucefficaciter commonefaciant. Verumquidemeft, cxxebus creatis corporeis omnibus , nuUü Sole efïicacius & fpecio- fiusautpraeftantiuscxiflere. Qua caufa etiam abvniuerfis gen tibus pras casteris adorabatur. Et tarnen Capitancus quidam nobis rccen- ' Tuit, 21Ó ^ORAL. IND. OCCm HISTOR. fuit, quod ab eius adoratione Indos leui perfuafione auocarit ali- quando, vt illum deinceps non pro Numine aut Deo, fedDei faltem creatura habuerint. ld hoe modocontigifle narrabat. Capitancus aliqüando Ca9quen fiueloci primatem rogaucrat , vt curforem In- dum aliquemconduceret,qui literas fuas teftinb aliquo proferret. Gratificatus petitioniillicoCa^iqueeft.ExhocergbCapitaneushis verbis percontatus eft : Quis ifte dominus ac primas Indiae elt,qui timta celeritate curforem ferendis literis praeftituit. E20 fum,refpon- dit Cacique.Nam cui id cquidem mandati dedi,nihiTquicqua aliud ap;it,quam vt mihi morcm pr^ftet. Optime , refpondit Capitaneus. Et ornnino eadem Solis quoqucnobis vniuerfis confpicui, ac ipfius Dei creatoris eft ratio.Sol enim non nifi minifter eft fui creatoris,cu- iusvniusiuftu tanta rapiditate voluitur & rotatur,vtlucem omni- bus tcrrisprxbeat,nunquamfatigabilis,nunquam Yix pertaefus. Ex quibus.inquit Capitaneus, iam intelligere poteftis , quae haec mfania autfatuitasfit,quodSolieam laudem honoremque a%netis,qui vn eius &rerum omnium creatori debetur. Hic CapitaneiTcrmo Cacique apprimè probabatur,adeo vtcumaftantibus omnibus dt- cerét ita reuera rem fehaberc , & de hacinftitutioneCapitaneo ga- lias a'geret.Sed& de Ingarumquodam viro prudente &fagaceaftr mant^eum dixifte aliqüando, Solem aut Deum effe,aut efle pofle,li- bi verum non apparere. Deum enim potentem efle dominum,qui masna manfuetudine 5c lenitate opera fua faciat. Contra autem, Solem nunquam quiefccre,fed moueri affiduo-Quafi didt urus tuil- fet,Remtam irrequietam, Deum efle nullo modo ppflè. Quaopi- nione non intempeftiuus fuit. rv-o Indisfiquisrecenfet,quammifereaSathana fedudtiócexc^caa fuerint,&eos fimul de reda via eruditdd&cum grams agnofcunt, & in veritate fe erudiri placidiflimc ferunt. Cap* VL Bealiofuper/ikionü gmerèyquodmdep^ admittufpL>* E D & defunétos illos,quos viuos pr^ ca^teris amaüc- rant,gentes adorationis cultu venerat^ erant. Quoa ipfum,fapienteatteftante,primumfcedaefuperftitiq- nis initium fuit Jnquit enimiPropter hoe 6c in idohs nationum non erit refpedusiquoniam creaturaeDci ^:^22=^^7s^m£^iJ in odium faótae funt, & in tctationem animabus ho- " minum.&inmufcipulam pedibusinfipientium.Initiumemmfqi. "iScationiseftexquifitioIdolorumr&adinuentioü^^^^^^ " vit^eft-Nequeenimerantabinitioinequeeruntin perpetuum. Su- peruacuitas enimhominurh h^cadinucnit inofbemterraruni,& LITER QJinrVS, 217 ideb breuis illorum finis eft inuentus. Accrbo enim ludu dolens pa- « tcr,citbfibifilij rapti fecit imaginem:&illum , qui tune quafi homo u niortuus fuerat,nunc tanquam Deum colere csepit, & conftituit m- quod agebat, folennitas hoe fcrè modo fiebat. Aurora pro- deunte,tubam mflabant. Ad huius fonitum palTim multi conflue- 'bant,tela,arcus,retia,&hisaliavenationibus idonealimiliaportan. tes. Poftea arrepto idolo fuo, ex ordine procedentes, verfus montem nuendam commeabant,turba plurima ponè confequente. In mon- as faftigio Prieel feu t%rnaculum quoddam , ex virentibus frondi- bus coiitextum ftabat:in cuius medio ara,concinnè 6c eleganter ere- aia/peótabatur. In hancldolum fuum coUocabant: circa quod cor- nubus,lituis,tibijs& tympanis continenter perfonabant. Caeteri, vniuerfam montis bafin coniedis hgnis obuallabant , quibus vndi. quaqueaccenris,omnisgenerisferas,vtLepores,Cuniculos,Vulpes, Lupos&rimilesèlatibulisexcibant. Quxignis fplendore perterre- faa^^vnoimpetuvniuerfae ad montis faftigium profugiebant. Has erabaterp;o venatores magno clamore edito infearantes , impullis tympanisinflatifqó tibijs,quafiadiprosruiidolipedesagebant. Por- rb autê cedendi nullo loco rcliao,inrea:atione continua feras in eas aneuftiasasebant^vt exeditionbus locisillarumpars aliquamme- diamturbam,parsaliainipramaramderiliret&pr^m fpedaculo admodum iucundèafficiebantur. Exillis crgocaptatis, aliquammultas idolo fuo facrificabant : quibus non fecus,aeip{is hominibus,corda euellere dc ofFerre folebant. lis peradis , & retibus colleais,cum idolo fuo eadem proccflione,qua exierant,domum reuertebantur : quod tibijs dc tympanis comitibus , fingulari ritu m templumouantesreponebant. Ferarum autemcarnescoquentes, publicum deinde epulum feu conuiuium adornabant. Lautecon- uiuati,adidolum redibant,ad cuius confpedum chöreas&varios ludosasitabant. Prater diaosDeosdeafqucdiuosaliosquo, que magno numero venerabantur. Namhi Mexica- nis,quorum fuperftitio omnium maxi- ma erat,fubditi fuerant. Cap. r LI'BER QSrNTFS. Cap. X. Depecwliariquodamfuperftmmüaliogenere.^exi' canü familiaru Vperi VS a nobis cornrtiemoratum fuit.in more apudIngasReges Peruanos,ac confuetudine fuifle, vtfuaslibi imaginescondcrêt, Guaoiquiesvocatas. quasfubdiononminore cultu ac ipfos Rcges vcne ^^^^^^^^^ rarcntur Hos Mcxicani adeo obftinatè «mulaban. ♦-^^2=^«^^ tur.vtjpfis etiamfuperiorcs fiercnc. Namexviuis hominibus Dcos conftituebant.co modo, quo lam dicemus. Man- cipium quoddam leu fclauum.e medio numero eligeban t Ei nriuC quam madaretur, Dei nomen indebant iUius, in cuius honorem' madandus feruabatur. Qum & huius habitu confueto fclauum in- duebanc : vt hocpadbo omnibus, quis futurus effet,repr£efentaretur. Interim dum h«c fierent(quod tempus menfiumplerumquefex, Dlurmmve acpauciorum erat)fclauus nullis honoribus non cumu^ labatur, nee mmus, ipfo Deo cxcultus, delitÜs omnibus tü cibi tum potus mmiftratis largiter faginabatur. Eo per plateas commeante, agminatim populus confluebat.vtipfum adoraret,& Iarsas Elee- mofynasimpcrtiret. Quin&sgros mfantes.vt ipfos fanafet&be- neominaretur,apportabant. Eidem quicquidlibebat,patrarelice- bat. Atnequoforsaufugeret.duodecimvirisaffiduoftipatusince. debat. Porro autem , vt nihil. quod ad venerationem cukumdue e. lus faceret, omitteretur, ambulans nonnunquam fiftulam in flabat vt eo figno vndecunqjpopulos, l quibus adoraretur, exciret & elice- ret.Tadem y ero abun Je faginato ipfo , cum dies fefti appropinquaC kt, corrcptu eum mediurn diflècabant, & exenteratum comedêtes. Jdfolenniprofacnficiohabcbantautvenditabant. fecquiferib a pud animum fuum euoluit.is abundè fatis intelligit.quam mife- re mifcros iftos hommes Sathanas fuo imperio fubiusarit, dum per ditis tot cum corporibus , ipfis etiam animabus, quafi ludos &fefta" cgit,&horrendaiftat7rannidemfuperipfasgentesvelutifupinana- relubiannant. ^ => r Sedcum hadtenusdelndorum foedis fuperftitionibus abun- depertra(a-auerimus:iamdeinceps,deeorumculti-«. bus,facnf5ciis,templis,&qua:hisfimilia funtnonnihil quoquc dicere pergamus. Ff Cap. r] Exod.7' lud.17' 226 ^ORAL. IND. OCCIV. HISTOR. Cap. XI. Quomodo Sathan^, turn facrificiü^tum rcUgionibHS (Sficra- mentü'mfimtis/DeumiimuUtmjit. ,NteoVam in materia prapofita pcrgamus.rem ! prius attingcmus confideratione attenta digniflima. •qua nempi audacia Sathanas ipfi quoque Deo bel, illimmouerit, in rebus illis.qusadfalutemhumano ;2eneri conciliandam primo & vnice inftituta; fue- 5^^tfs?^ runt. Abillisetenimbonis diabolus hommes lub- moturus , & in fuum honorem cum mortalium «t"na damna^^^^^^^ nc omniaconuerfurus fuerat. Sicut enim ab «terne ScimmortaU Dèrur!.Sacrificia,tumSacerdotes,acS Prophet^idebordinata&confttutaprimKusfuntniftiso^^^^ & f noulis pro vna omnium hominum communione iancicnda. SSo fuo cultu iUuarando&contmuando vteretur:& adDei S èSum, flaeitiofo liuorc inftigatus Sathanas & ipfe tumfa- nSZrcidc^esacmyftas tumWen^^ lumfibiconftituk, vtex i sommbus ceu mvnam infinitasfuperftitionumvarietatesexcluderetEtquKlen^^^^^ chnis inaeniolis ifta fmgulacondident.narratu fane vtile eüet.ni- Ecüralio omnium leduftio contra inftituti noftri confflium pinSoctameningenercfaédumeft,Sathana^^^^^^^^ FnfnapHo nrinccDS & pater mendacioru eft,idomniteporeomm StifrnXoa|uaire,vtprotcruo f^^^^^^^^^^^^ honorem fibiappropnaret, Sccimmerijs tenebns ' ^ ^mffimam^^^^^^^^ tisnoftrsluceii ofFufcaret. iEqua i^'o^^.f gp^"' ^,'S^„t3a' fuiprsccntorisDiaboliinftinaunutuque Moyfis acAaronismira- cuireTuXaufifunt. Similiter&inludicumhbroIegimusdeMi- SidMcultore,qui veftesin Dei «bemaculo fenduen^ das anteidolum faduminduit-Sic, quicquiddicaiitahj. aDomino IfauatÓrehofaoIcfuChriftopropènihilvf^ foiCn"ºatumcft,5«o'dSathanasvarnsm^o^^^^^^^ ri &in fupcrftitionesgentiles conuertere non annifus fit. Idquodex dSceps'drcendoxumWioneclanu^^^ Cap. X II. T>eTemplü,mJndiarepertü. Ed de Templis exordium ducamus Vt veroSum- ^'^^ mus & raus Deus, rerum vmuerfatum conditor, mus öc aetetnus l'cuj, ivi ui.» . • — — -. - - mi fmsulari mandatodomum.quanomenipfiusprae- tofc cipuè fanftificaretur. & requifiti cultus prsftaren- ^ tur, f.biextruivoluit:Sic quoque mfeftus Sathanas LIBER QFINTVS. blandoinfpiratu incredulos eb infanis prsecipitauit, vt ipfi tempk pretiofiffima extruxerint, &cultus admodum religiofos condide- rint.NaminPeruanoregnonuIlafcrèprouinciacraMusenonpccu- liareGuacafeutempIumac delubrum haberetiPrster qua: tarnen jnluper alia quoque Generalia pro folis Ingis regibus (olemnia rant. txhisduoprimana&pretiofiora coTebantur:quorum pri. mum, Pachacama diftum, quatuor \ Lima milliaribus diftabat, cuiusruin»acfiindamenta,veldumhodieadhucfpeaanda,deeius magmtudmcteftari queant. Hocex temploFranafcus Picarro, & iplms commilitones ingcntes & infandas diuitias vaforum tum au- reomm,tuni argentcomm accepcrunt,cum Ingam Atagualpam ca- P""^?^!èpt^Etvc^ffimumeft,inhoctemploSathanamexlocofuo, vihbih fpecicrcftonfa qua;rentibus fubinde dedifTcQuod & per cse- teraliidiampaffimtaindiufecit,dum illisoris fanaiffima Euagelii luxtandem cffiilfiffet,&S. Crucis %num in terrorcmluridihoftii erettu eHet. Hoe enim fadro, pcrplexator vniucrfus obmutuit illicb, licutidllutarehus,eoloco,quoqu2Erit,curcefsaritPythiasfundere oracuIa,oppidoteftaturSed&IuftmusMartyr,defiIentioifto,quod Saluator lefus Chriftus diabolis , ex ftatuis &idolis rcfponfa dStibus, jmppfuerit, accurate ócprolixe differit. H«c enim ita futura.in facrls iUtensdmanteapraediaafuerant. . Modum verb acrationem, exidolis neceflaria percontandi, luri- dusSathanashancfercmftituit.vtfubnodempr^cipuèammiftris acfacerdotibusconfulerentur: Quod hocgeftu perfidebatur.Retrö &conuerfiidoIumaccedêtes,corpusitainfle(aebant,vtcaputqua- .ftrefoIutunipropenderetantrorfum.Hochabitumiras,feaas6cln- conditasgefticulationes cdentes, qua de re opus eracqusercbant. Re- fponfum aurem non nifi per altos clamores &ribilram ftrepitus horrendos acapiebant , ita plcramque compofitum , vt aduerfa & anfdiaffiinaquïuis portenderet. Sed iam iUufiones magnaex parte, illuftri Saluatoris noftri potentia deted:*, euanuerunt. Al- temm m Peru templum , priore multb auguftius & fandbius habe- batur.lllud olim mciuitatis Cufcoeolocopofitumerat.quonunc coenobium S Dommici eredum vifiturJnter eius rudera c«tcra,co- lutnnam ,adhuc ialua & inconfraftam videre lieer, ex qua de tem- pil magmtud.ne,praeftanna,&eminentiacertiffimadocumcnta dc. lumipofluntliquidiffima.DelubrühocRomanorüPatlieo,Deora omniudomicilio,quadamtenus fimile erac.In hoe templum Inae iK! ommbus regionib.deuiais collea:aidola,fingulapeculiariloca Itatuebant &€ondebant , vt cuilibet fuus anatione addiaa bonor -iultjalqi prjeftari poflèt. Quam in rem fumptus certèimpendebStür rf rof uliflimi : cum perfuafum elTec vniuerfis, ab ijs fe omnino popu- hs tutos fecurofque foröi quorum Deos in templis fuisaifcruarenc ^colerent. Ipfo hoe quoque templo Punchao aflèruabatur, qui Ff 2 ' Solis 2,g^ \mORJL. IND. OCCID. HTSTOR. Solis faciemgerens,auro4ucacpredofi(rimis gemmis pulchernmc ornatus,faatmorientiSoUobuertebat. Soleergoemcrgentc,&ra- diis fuis rcfta in idolum , ex nitidiffimis metallis fadtum, impingen- te tantusfplendor&lumcnquoquo vcrfumƒundebatur,vtnouus omnino Solprodiiflèvideretur. IngxhocldolumproDeokove- nerabantur,vt&aliud Pachayachachicvocatum.quod creatorem cïElicrcdebant. Provero narrant.ih temphhuius direptionemiü- tum quendam pretiofiflimam hanclaminampraedatum.cumpoit- eaaleipertinaclus indulfiiret.eandem vniucrfam vnanofteperdi. diflè Ex qua re enatum prouerbium , poftea in decodores öcalea- tores torqueri folitum eft.Hic Solem pcrdidit, pnufquam ortus tuit. Cap. XIII. graduspaterentvAltitudinehaccoft^^ * Ef/ 3 latam, Q:M0RJL fNDi^ occm msT. latam , deueniebatur : in cuius latere conclaue quoddam , varij colo^ ris pannis pretiofis teótum vifebaturxuius porta humilis veloaffi- dub recingebaturi nuUi nifi facerdotibus accefTa. Ipfum alioquirif templum varij generis , ac coloris icunculis feu imaginibus approbè exornatum,{ped:atuamoenifiimumerat. Hsecficjuidem templage- mina , inftar Cathcdralium crant, tamfbatiofa Sein ambitu magna^ vt & collegijs {cholirque,& {acerdotum nabitationibus ftiffiGêrcnt. Ex hactenus commcmoratis iam ncffio non intelligit, quam mifèrè Satlianas, omni faftu ac ambitione ebrius,gcntes caecas öc fu- perftitrofas dementarit, 6c eó compulerit, vt turn ampliflimis opum lumptibus , turn crudelibus corporum propriorum impendijs,ipfi, tot laboribus 5c ceremonijs defèruiuerint. Qupd omne tarnen hoe vnicofinefatagebatjVtcum animabus ipfaquoq^ Indorum corpo- ra in cxitium^tcrnumprascipitaret. Indi interim f()mniabat,poten- tiflimos&robuftiffimosfeDcos habere, quorum cultibus&vcnc- rationiiure meritb tam religiosè vacarent. Cap. XIV. Sacerdotibiis ^eorum officiü. Nt E R omnes totiusorbisnationesacpopülösfèm* per extitere aliqui,gautvero vcriDeicuItu,autfi<5bi^ tijs idolorü minifteriis facilè caperentur.Et hi Deorü, quos venerantür , voluntatc,popuIis enunciare fole. bat.Iam vtDeus Opt.Max.fuaeecclefi^fanétosmini- ftros prsefecit , qui cultib.& ceremonijs, ab ipfb man* datisjfèdulovacarentificad eiüsaemulationern Satlianas quoqjmi- niftros fibi conftituit öc ordinauit , quorum aliquos fuiHmos facer- dotes,alios AcoluthoSjUonnullos Leuitas confirmaret. Et adtnira- tione,imb deteftationeomni dignum eft^quod horriduscacodsc- montantofacrilegiojtum meritumChrifti,tum cultus eius facra officia , fibi quaequeafcribere aufis fit. Nam fiimmum ex facerdpti- busMexicani olimPapam vocit^bant,quod velhodièexipfbrum geftis & annalibus videre eft. Sacerdotes IdoliVitzliputzli ordinata ierie fècundü generationes quafi ha^reditado fibiinuicem fuccede- bant. Aliorum verb Idolorum miniftri forte & arbitrio eligebantur, nifi fi qui fortè a teneris huic vel illi templo oblati & cónfècrati fint. Summa minifterij haec ferè érat,vt idolis thüre cremato fiiffirent. ld quater de die faciêduriï cratiaurora prodeurite;fub meridiem : vefpe- ri fub fblis occafiim : fubnlóétem taiidem mediam, quo tempore fa- cerdotes vniuerfi furgentcs cum campanis cateren t,tübis êclituis fi- gnumciaruminflatis edebant,aliqüandiu fonitum lugubrem fin- gentes. Hoe ftrepitü finito , veftc candida quidam prodibat, altera manu thuribulütoycarbonibus ignif is ( quös^x vafè quodam iuxta altare L I 3 E R QJ^ I N T F S, 231 altarcafliduoardentearnpicbat)refeiTum,aIteraverb facculum thu- re plenum geftans. Ex quogranamulta carbonibus inijciens ad Ido- lum propius accedebat,& cum veneratione quadam ante ipfum, fiiffitum faciebat. Hoe praePcito , linteum arripiens , turn aram turn vela eius exquifitè tergebat. Sacrificio peraélo ad reliquos colle- gas in area ftantes pergebant , & peccata iiia fèria poenitentia ex- piaturus , flagris fèipfum tam diu csedcbat , dum è corpore ftillatim {anguis emanaret. De quo pienius eo loco percenfebimus 5 quo di- dturi (umus , quo modo Satlianas fuos cultores poenitentiam agere inftituerit. Ab liac no(5luma miüa nemini emanere licebat : fblique ficerdotes facra peragere cogebantur , prout ordo quemque & fèries vocabat. Diebus feftis ad populos concioncs habcDant. Sed & redi- tus fuos peculiares, &oblatorum magnum numerum habebant. Deiacerdotum vndiionepofteatraélabitur. SacerdotesPeruani,ex Idolorum fuorum bonis patriis feu ha^reditariis Chacaras vocatis, fuftentabantur.quibus cenfus quotannis ampliffimus redibac. Cap. XV. De monafteriü 'virginalihm , in culturam juia Sa^ thana fundatü. I c V T in Romana ecclefia diuerfi Religioforum or- dines exiftunt : ita pariter Sathanas , mendacij pater, in his locis ita conftitutu voluit,vt miniftri ipfius du- ram,religiofam &doIorofam vitam agerent.InPeru virginum puellarumque tam numerofa coenobia erant, vt m omnibus paffim angulis prouinciarum plurima confpicerentur. Virginum alise annofiores eraot,quaeiu- niores in neceifariis inftituebant. Has Mamacónas vocabant. Caete- r2eiuniores,aliquandiuad minifteria Idolorum autlngarum educa- bantur. Et hoe monafterium Acllaguaci,idefl:, domus feleólarum appellabant.Cuiiibet monafterio fiius Vicarius aut Gubernator, Ap- popnacadi(5bus,prseftituebatur. Huicquas videbatureligendipote- ftas&arbitriumeratjCuiufcunque ill^velordinis vel flatus accon- ditionis cfTentjmodb annos oólo completos nedumattigifTentjóc coenobiisidoneaeeflepofTent. Quae inccenobiumpuellaairumere tur,ad Mamacónas duda,devariistum adcultum Idolorum,tum ad ceremonias , tum ad vitae caftitatem pertinentibus erudiebatur. Annos quatuordecim alTecutisejCoenobiis rurfum eximebantur,& in Guacas fèu domos precatorias abflrudebantur , vbi difciplina du- ra 6c accurata coercebantur. In his perpetuacaftitasvouendaerar. Harunicrgbnonnullse Sacrificiisordinariis,a fblis virginibus prae- ftandis : quaedam extraordinariis , vt lanitatis impetrationi , fi Inga- rum quis aut obiifTetjaut in bellum aduerfus hoftes egrelTus e(ret,ad- hibe- ïTa Ta la ta sa la sgigcariggi eihet HStHHia H H sa Eg h h Hl 1 inr* Jf^^Wü psH-gaL^gi^gi-g» ga ft ra< ^n» tmk^^j II II II li^— 'ban.14. (^ORJL IND. OCCID. HISTOR. hibebantur. Earum quoque rionnulk pf o Tngamm, &:horum c^J gnatorum Duciamq, coniugibus acconcubinis edu<:abantur.Qua- rum fi quam Ingse alicui dono dabant,munus prseftantiffimuin ob- tuliffe videbatur. Et hxc diftributio in anno femel fiebat. Pro harum virginum fuftentationcquarum frcquentiifima multitudo erat,pe. Guharcs reditus ordinabantür , quibus viuerent. Si quam ex pueik- mm medio numero Appopnacain cö&nobiüfelegiflet,neipfisqui- dempuelkparentibüsaduerfariautabnucrelicebat.Quinimofilias fuasiftisordmibus parentes plurimivitroofferebantyeashocpado, Ingiscopulatumirifperantes. SiquaeaMamacónis fiue AccliSyvir- ginitatem temeraffe deprehendebatur , ea aut viua fub terra defodie- batur jaut alio fupplicij acerbiflimi gencre pkaebatur. In Mexico Sathanas fibi quoque Moniales parturlueratiquarum tarnen prö- feffiovniusfaltemannierat.Harum ifthaec ratio erat. Inpatenteilla area,de qua fuperiusdiximus,du2E aedes fibi exaduerfo pofitas fta- bantaquarum vna virorum, altera foeminarum erat. Inaedevirgi- num,puell3e i2.annorum alebantur, vfque dum annum aetatis 13. at- tingerent. Et hsefili^e poenitentiac aüt caftitatis dicebantur,idoIo- rum cultibus pr^Eftandis prsefedae. Hs^rum munuserat,templum aqua confpergere & verrere , & mane turn Idolo turn eius miniftris, cibos, ex oblationibus öcEleemofynis colledis paratos,ofFerre. Ci- biverb,qui idolo apponebantur,paruae placentae erant,manuum aut pedum, vel rerum aliarum fpecie formaque confeélae. Praeter ve- rb placentulas iftas panem commiftum alium quoque pi nfebant: quem fingulis diebus Idolo obieótum, Sacerdotes poftea vorabant, ficut fimilequid deBaalapudProphctam Danielemlegimus. Vir- gunculis his primo capilli tondebantur,quos deinde addefinitum quoddam tempus renafci permittebant. Exdcm, fub nodis me- dium quoque non fecus ac viri ad miffae celebrationem (ou^ in xdc iftacontinuo peragebatur)furgerecogebantur. Illis&AbbatifT^or- dinarise erant,qu£é quaflibet ad ofïidj fui opera compellebant. Pan- nos etiam & cortinas prctiofiCimas vario genere texere addifce- bant, quibus idola &templa praeuelabantur. Habitus earum can- diduseratinec quoquam colore alio veftiriaudebant. Nodupcr- riitentiam agentes , flagris feincutiebant , öc aurium fummam par- temfauciabant-CruoreexvuIneribus manante faciemacgenas tin- gebanttadquasitcrum emacülandas,in cellis fuis vafa aqua plena afferuabant. Vitam omni modeftia & caftitate commendabilem agebant. Si quae fècus vel in m inimo facere depr^hendebatur,nulla cxceptione morti dedebatur, vt quae Dei domum libidine foeda con- ipürcalTet. Commiffi autem piaculi fufpicionem captabant, quo- ties aut glirem difcurfantem,aut vefpertilionem volantem,aut Idoli velum arrofum con{picarentur.Arbitrabanturenim,necgliremnec vefpqrtilionem,tantum arrodendorum velorum facinus patraturos ^ fuilfe. \ LI'BER QJ^ / N T r S. 233 fuiflè , nifi Deus , flagitio admiflb irritatus , hanc ipfïs poteftatem in- dulfifTet-Itaqueexquifita indagine omniacxplorabant. Readeprc- henfijillicb fupplicioafficiebatur. In haec coenobia nulk virgines admittebantur,nifi ex fèx illis ditionibus,in hanc rem fèlea:is,oriun- d« c(rcnt.Haj,vcluti didum eft,vnius faltem anni lpatio,quo in Ido- liminifteriumaparentibusdcuouebantur,in c(xnobio ifto mora- bantur.Eo cxad:o,ad parcntcs,fi Iubcret,rediban t,& nubebant. P orrb, quae hadenus de virginibus coenobialibus Peruanis enu- mcrauimus,iis ferè fimilia funt,qu(j de virginibus Veftalibus Roma- nis ab hiftoricis tradi ta Icgimus. Sed cur diabolo volupe fuerit , vt et- iamapuris,caftis&illibatishominibus,fingularibusminiftcriisco- lerctur , fciendum eft, ifthsec omnia non co animo faóla cllè,quafi is caftitate & innpcentevita delcólaretur^cum foedus&fpurcusfpiri. tus a natura fitiverum hacpotius ob caufam , vt in vniuerfis Dei ho- norem praedaretur, dcper protcruiam aemularetur: cum prima & pra^cipua haec fummi Dei voluntas fit,v£inperfe(5ta ócconfummata caftitate óc fanótitate ipfiim colamus & vcncremur. Cap. XVI. 'De aliü monafteriü religiofis,qmhHsSathanas adfirendas ^ propagandas horrmdiu fuperftkiones vtitur. Xliteris illis , quas noftrse fbcietatis quidam ex lapan mifïtjfitis abundè notum eft, m locis illis maximum Religioforum (quos Bonfbs vocant) numerumcxi- ftcrc.Ex ijfdem etiam,quam miras & inauditas fuper- ftitionesagant, quamqjputidamcndacia euomant, clariflimè conftat. Itaq; de his nos quoq, hic breuiter aliquid dicenaus. Qui in China Patres egerunt , Bonfos fiue Religio. fos diuerfts ordmibus difcretos efle, recenfènt. Nonnulli enim veft;. bus vittifqs candidisvturitur:alijatris5 Et hi nee vittas nee crines ha- bet,nec admodum magni fiunt,cum non minus quam vulgata po- puH fex a Mandarynis feu magiftratu fontes pkaatur.Nec pi{ces,nec carncs,nec quicqua aliud, quod vitam habuit,guftant, Sola oryza & herbis pafcendi.Furtim tamen öcin abfcondito nihil non, quod fua. ucfit.comeduntj&poDulopromifcuo multo nequiores func Reli, giofi aulici , in Paquin habitantes , maximae apud omnes seftimatio, nis funt. Mandarj^ni perfaepè in di<5torum monachorum Varellas fiuecofiüentüsanimigratiafèconferunt : a quibusraro nonprobè appoti dimittuntur. Monafteria frequenter extra vrbem ftint. Intra vrbcmfuntTemplaac deiubra.Jn China nee têplis nee IdolismuL turn tribuunt. Hoec enimomnia Mar: daryni in ri fum ludu mqj con- ucrtunt,affirmates,pr2Eter officium &pcteftatem Mandarynorum nullam aliam vitam aut Paradjfumrprseter lo»'2 tium verö carceres & 23^ qMORAL. fNDI^ OCCID, HIST. fupplicia,nullum infernü reftare. lidem etiam praeteïidunt , cultus L •c. aolorum vniuerfos ideb faltem excogitatos efle , vt hoe a . freno po^ puli ferociacoërceretur,quodi^füm Ethnicus quoquepliilolophi^ ftatuiflelegitur. Hocquoque veloipfe Aaronvtebatur,cum infani- enti populo aureum vitulum extruxiffet.Chincnfium mos eft , vt ia nauium puppis faccllo , quod jplerunque rupcrimponunt,dird^^^ aam quandam virgincm aut tominamfactitiam inrellamcollo-- ccnt. ante ouam duo Chinenfes,ft)ede angelommin pedes confé- derunt,fuperius vcrb Candclareulumen,noaibusacdiebus lugK^ ardens, fufpenfum eft. Quotics ergo velademifTuri iunt,multis nti- bus&ceremoniisidoloiftiracrificant , tiim tympana tumcampa- nas fimul impdlentes,& telis igniuomis acrem percutientes. Scd de Religiofispergamusdiccre. Exnullis odorari veftigiis poflumus/V^ fpiam in Peru peculiarem aliquam dom urn extitifle, m qua Religioft congregaci vixcrint. Caeterorum vcrb facerdotum ac Magorum nu=. merus propè infinitus fuerat.Mexicanis confuctudo peculiaris quas^ dam haud dubio ab ipfo Sathana introduaa^folennis fuit. Nam m- tra magni templi , de quo ante diximus terminos duo monafteria e- rant,quorum hoe ( vt iam comprehendimus ) virginibus;iUud viris, \annos is.aut 2o.natis eofeeratum habitabatur.Hi Keligiofi voeaban^ tur: qui monaehorum more radebantur quidem , fedpilos aliquatb longiores , & ad aures vfque promiffos alebant. Capillos au temper diredum verticem tranfuerforum quatuordigitorulatitudlnelam promiflbsenareipermittebant, vt q. eaerariespropendens .dorluni mtegeret , quos etiam floeei more torquebant aut inneótebant. Hi iuuenes,qui fuas Idolo Vitzliputzii operas vouerantjn paupertate & caftitate fumma vitam trahentes, Leui tieo offido fungebatur , tem- plique faeerdotibus primariis fubferuiebant , thuribula & cereos ac- curando , veftes faeras cuftodiendo , ioea faeratiora pwgando , 6c gnaeongerendo,vtloeo lampadis pcrpetuusignis ante Idoli faeiem aiderct. Fraeteriuuenum horumeertumnumerum , pueriquoquc quamplurimi veluthorum fimias alebantur, quorum opellae & of- ficia varia erat, fertis & herbis, acrofis aut iuncis templum ornandis aquas loturis faeerdotibus miniftrandi : nouaculas ad facificia nc- cefTarias acuendi :eos,qui ftipem rogaturi effent , eomitandi: 6c tan^ dem ipfas vidimas ad aras proeurandi. Singulis his Rdigiofis fui priores attendebant , vt caftè 6c innocêter vbiuis fegercret.ln loeuni fortealiquem,quo foeminae effent, ingreffi , <:apitibus pronis nuta- bant,& oculos in terram defigebat,afpea:um earum mini mè feren* tes. Veftes eorum retium inftar textse crant. Conuentuales autern pueri Eleemofynae rogandas eaufa IpcVultatemquotidiè mitteban* tur,quaterni quaternïs,aut fèni (^^lis femper iunóti. Horum inceffus admodum religionis&deiiotionisplenuserat.Quod fidiutmsob- errando ftipis nihil im'petraffent , licentiadata in agrosirr uebant, 6c ^ fru- frumcnti tantum,quantum necefle eflèt , vellebant, ncmine contra hilcente, aut eofdcm loco eijcicnte. Necenim vllos, quibus frueren- tur,rGclitus alios liabebantpraeterEIeemofynas. Horum numerus quinquagenarü nunquam excedebat. Poenitêtiam aduri de media node iurgüt,& tubis lituifq, in flatis populos ad preces exci tan t. Cer- to & ordinario numero Idolo fauiunt : öcligna, neignis emoriatur, tempeftiuè mijciunt:& thuribulu, quo facerdos fuffitum Idolo ciet, neceflariis mftruunt. Didi pueri fuis maioribus in omnibus promi* fcue obedientjffimè parebant.Sacrificio a facerdote peraa:o,pueri in locum priuatü abfcedebat , & acutiflimis ferreis inftrumentis malas fibi findebant : extillantemqs fanguinem temporibus illinebant. Eo fado m allo loco parata aqua cruorem eluebant. Quin & capita fua, {acerdotum more bituminc perfundebant. Veftes ex cannabe crafTa textasgerebant. Hacreriacontritione,cumfumma inedia,caftitate & tolerantia, vniuerfum annum exigebant : adeb vt ftupendum fit, vanam vanas religionis imaginationem apud iftos pueros potuifTe tantum , vt tani conftantia virili pro ordinis fui inftituto iftis foedis Sathanas abominationibus opcrari voluerint , cum verum & vnum Deum, nemo noftrum vel dimidia quidem religionis feueritate, co- lere fuftineat. Sed ifthaec fuper fti tio pra^cipuc illis admonitioni & ex- emplo fit,qui vclad quamcumuisfuorumpeccatorü fuperficiariam condolentia illicb infolcfcunt,6cvitaeconfidentiorisfordibusfede nouo illicb rcpoUuunt. Haec autem Indorum fuperftitiofa poeniten^ tiaideoipfistoleratu facilior obucniebat,quianonafliduoduraret, fcd vnius anni curriculo finiretur. Gap. XVII. DegrauialiapirnitentiaJndommJnfim^uSatham ipfis monfirata, Dhunciam locum deuoluti,operaefaduri pretium fumus,fi execrandam Sathanae ambitionem & fa- ftum adhuc clarius in pröpatulum effèramus: vt eo propius confpeótojnatiuam noftrafbcordiammit- tentes , ad fèrium &purum Dei immortalis culturn alacriores & religiofiores exurgamus.Indi dióti tan- ta tyrannide & caecitate a Sathana percufli funt, vt &Prophetis Baa- licis in omnibus fimiles euafcrint, qui fè ipfos casdebant (auciabant- que:&fimulimmanitatemeorum aèmulati fint, qui Beel-phegorfi- vfd.105. liosfiliafque fuasprofacrificiis mad:abant,& eofdem per igncs ii^^f^^-^s. iubebant , ficut deiftis S. pagina aperte teftatur. Sathanas verb per haec id affiduè molitus eft,vt cum perditione generishumanicuL töm fuum latius propagaret. Paulo ante haec rccenfiiimus,quo pa- do facerdotes&religiofi de media node fuo idolo fumigaturp ex- urrexerint ld iam pertexendum. Suffitu perado,iacerdotum primas Gg 2 fiuq mi qmoar jl, ind: occid, hist, fiue fupejintendens in latam aream fecedebat, in qiia cx ordine mul- tafcamna feu fèilae pofitae conlpiciebantur.in harum vna confidens ille, Puya cx Mangey, id eft , framea ferrea pedem iuxta digitos tranll figebat, vt cruor confercim ex plaga emanaiet. Eo tempora illinebat partim: partim frameam vniuerlam tingebat:quam itacruentamin globos ex ftramine confe6tos dcfigcbat, vt poenitentia,quam pro populo vniuerfb feciiret,eius confpedbu omnibus nota fieret. Poftea exlacunaecuiu{Ham, inhunc vrumfabrefa6tae&Ezapan,ideft,aqua finguinis didae, afpergine cruore capitis eluebat, In teplo huiufrno- diframearum magnuspaflim numerus offendebatuncumfingulae fingulis vicibus tantum fèruirent,& fubinde recentes adhibercntur. Prgeterea ieiuniis quoque corpora caftigabant, ita, vt quinque de- cemve diebus continuis perfsepe nihil gu(larentalimenti,fi feftapri- maria agercntur. Haec verb quatuor anni tcmporum primariorum fimilia erant.Caftitatis tam percinaces amatores erant,vt plurimi,ne carnis tentationibus fuccumberentjfibiipfis genitaliafinderent,6c infinitisartibusquaefitis generandi feu coeundi poten tiam deftrue- rentjfaltemjVthocpaóto Deosfuos propitios&pacatos {eruarent. Sed&avino,Vcncnsincitabulo,in folidum abftinebant,& fomno parcillimo vtebantur,cum no6tis partem maximam fiiis (uperfti- tionibusimpenderent:&: tandem dolores accruciatusinfinitosfi- bimetftudioacamorediabolicreabant. Haec verb vniuerfaeo ani- mo & fine patrabantur, vt pro poenitentiarijs religiofifïimis , & ieiu- natoribusftrenuis ab omnibus haberentur.Flagris fe plerumqjno- dofis csedebant. Eo verb die fefto , quod in lionorem Idoli Tezcatli- puc2e(is Deus poenitentiae erat ) celebrabatur, non facerdotes fblum, fed ipfc quoque populus certatim flagellabatur.Flagclla autem ex fu- nibus recentibus, vlnae maioris longitudinem habetibus , & ex can- nabe tortis conflabant.Funium extremitatesnodisexafperataeerat, quibus fcapulas- & dorfum percutiebant. Ad huic fefto fblemnita- temmaiorem conciliandam facerdotes diebus quinq? ieiunabant, de die femel tantum cibum guflantesA a cpniugibus fuis fe difTepa- rantes. His verb quinis diebus ne latum quidem pedem ex templo efferebant, ficuthaec omnia exlcfuitarum litcris cx India miffis,pro- lixius intelligi pofTunt. In Peru,cum feftum Ytu, admodum fblenne, appropinquaret,populus vniuerfiis duobus ad minimum diebus ie- iunio fè macerabat,eo interuallo a coniugibus penitus amotus. Nec quicquam, quod cum Sale aut Axi decodtum erat, interim edebant, nec Chicao potabant.Vt peccata quaedam definita expiarent, vrticis fe nonnunquam feriebantsnonnunquam faxis fefe inuicem con- tundebantjtamdiUjdumincuiuflibet dorfb conflitutusplagarum numerus emineret. NonnuUis in locis impulfii cacodsemonis excse- cataehuiusgentisaliquiindeferta&eremias profugictes, ibi vitam acerbam & duram longo tempore agebant. Interdum pro vidtimis feipfbs LI 'EER Q^V I N T V S. 237 feipfos oflFerebant,ex abruptofaxo fe deijcicntcs , & in mille frufta comminucntes.(^ashaótenuscommemorauimus,nihilaliudniri laauei Satlianae funt,qui nihil in votis magis optatifque vnquam haDuit,quam vt vniuerfum genus humanum in aeternum fccum exitium pertraheret acpraecipitaret. Cap. X V Ili. C^iujmodi "uidimas Jndi diabolo ohtulerint, R O F E s s V s Deique ac hominis hoftis , in omnibus {acrificiis iftis , ad quae varia & diuerfa mifèros homi- nesinftitutoscompulitjflendcnris fui odiiradiosv- biqueefFulgerefecit. Sicutcnim ifta reljgionis mira proprietas eft,vt ad culturam <5c venerationem Dei homines adhibeantur:ficparitermêdaci| pater con- ftituit , vt fibi velut rerum omnium audori ac domino , Dei creatu- raipfaproviótimaofferretur. Primx omnium oblationes,quasex- hibuére homines, fimplices rudefquefuerant. Cain pro (acrificio fruclus terrae : Abelus verb è grege fuo pecudem pinguem ofFerebat, Idem poftea fècuti lünt Noha, Abraham , & Patriarchae , vfque dum furgens Moyfes , peculiarem de ceremoniis librum Leuitis condi- dit, quo muita eaquediuerfa facrificia , cum ceremoniis quampiuri- mis populo Ifraëlitico deftinauit, Hoe ergo exemplo illeótus Caco- zelus i>athanas,ad qusecunque facrificia fibi quoque ofFerenda,fa- tuasgentesillicbcompuht. lUifdem etiam plurimas leges, ceremo- nias, ritufque prsefcripfit , non fccus,ac veteris a Deo latae legis fidifli- mus aemulus effet.Vnde fimiles ab eo in reb.quamplurimis ceremo- nias fèruatas videmus. Ca2terum,omnia facrificia,quae increduli Sa- thanaeofferebant, in triacóferri genera commode poiïiint.Primum rerum eft,anima carentium: Alterum animalium eft:Tertium,ipfb- rum hominum. In Peru Cocam ofFerebant,herbam magni seftima- tam.Sacra etiam faciebant oblato Majs, pióturatis pennis, Chaqui- ra fiue Mollo , alga marina, nonnunquam & auro,argen toque ac ex his imaginibus animaUum confe^tis rpannis item pulcherrimisex Cumbi , fragrantibus & caelatis lignis : ordinariè verb adipe, 6c fèiio. Omnium horum facrificiorum finiseratjvtcommodatempeftas, felix plantarum incremêtum , optata fanitas,& periculorum vacan- tia impetrarentur. Secundum facrificiorum genus Cuies dicebatur, ab animalibus hoe nomine vocatis,&plerumque ofFerri {blitis.H^c bufonum facie erant , ab Indis in cibum optari fbhtis. In ca{u,viros primates cöncernente, Oues feu Pacos,tam lanigerse, quam depiles, iacrificiis ofFcrebant: vbi ad numerum earum,&colorem,&obla- tionis tempus admodum curiosè attendebant, ceremoniis variis vtebantur. iEthiopes albi, Alquible vocati,pecora vel maiora vel mi- Gg 3 nora stsi ^ORJL IND. OCCID. HISrOR, norafacrifiGaturijhos ritus fèmabant. Pecudem, dcxtro braccfiio impofitam,foli obuertebantj &pfo colore eius maiSbandae/difèreta verba obmurmurabant. Nam ficolore varioefTet, verba ad Chu- quillam fiue tonitru fundebantur , vt nulla aquarum {èu pluuiarum inopiaemergeret. Siverbcandida&: glabraexifteret, aliis diftind:is verbis foli offerebatur.Vt eo anno is fèrenus luceret,6c rcru omnium incrementum vegetaretSiGuanacofiueC^fia effecücrificiumid Viracochae in honorem fiebat.Singulis diebus in Cufco huiufrnodi cumceremoniisfoli ouis non admodum viiïofa ofFerebatur,quae cum rubea Camrfia cremabatur. Quibus fic vna ardentibus corbes aliquot Caca pleni iniiciebantur , quod Villacaronca appellabant. AdhascftcrificiaperagendatumpopulostumpeGudespecüIiares fè- cernebant , vni huicrei (èruiente^.Quin imb 6c volucres ofFerebant, qui tarnen mos apudPeruanos non sequè ac Mexicanos , qui cotur- nices plerumque iacrificabant , frequens erat. Porrb , Peruani in Pü- na,id eft,in locis defèrtis vaftifque facrificabant , quotics bellum me- ditabantur , vt Deorum ibi impetratis iuppetiis adiuti , hoftium vim comodius obtererepoflent. Et li^ec lacrificia Cufcouic^a fiue Conteuic^a,aut Huallauic^a,vel Sopauic^anuncupabantur. Hsec his ritibus ficbant. Ex defcrtis varij generis aues captantes , fpinea afpera ligna plurima Ganlli vocata , comportabant. His accenfis vniuerlasaues imponebat : quam coniundionem Quico appella- bant. Poftea turn rotundos tum angulares lapides, depiótis turn an- guibusjtumleonibusacbufonibustigribufquc ornatos arripietes, Vfachum,id eft,vid:oriam nobis iargire,& his fimilia alia verDa,edc. bantsquibus hoe vnum diduri erant, Guacas noflrae efficacia ac vis, hoftibus noftris nihil fortunati, fed aduerfa omnia, imb ipfum in- terim maccieat. Finitisiftisjoues nonnullas , in caueis aliquot dic- busfamemaceratas& exhauftas,quas Vrcu nominabant , prome- bant.Has dum madabantjiasc verba pronunciabant : Non fecus ac horum animalium corda deficiunt 6c languefcuntific Dij noftri ho- ftium noftrorü robur & poten tiam confringant& pro terant. Quod fi carnis adhuc aliquid harum ouium cordibus adha^refcere videret, quaeinedia&famenonabfumptaeffct :pro augurio non faufto fèd ominofo habebant.Nigros quoque Canes , Apurucos occifos non- nunquam ofFerebant , quos deinde in camporum plana abiicie- bant. Tandem ab his demptas carnes peculiaris quidam populus cum fingulari ritu vorabat. Aliquando etiam pro Inga facrificabant, vtveneno nullo conficeretur. Hocfaéturi^afummomaneadcon- cubiam vfque noótem ieiunabant. Inde tum cibo tum potu fè confertim ingurgitabant. Et hoe facrificium,quia contra Dei hofles fiebatjomnium lacerrimü eratEtfi verb tü h^c tum alia huiufmodi, bellorum longis cótinuationibus maxima exparte abolita iam fint: fuperftitionum tamen reliquiaequsedam vel dum in nonnullprum Indo- LIBER QJ^INTFS. 239 Indorum cordibusglifcuntjta , vt obortis fors, inter dominos,quos Calques vocant, aut ciuitaces Pagofque diicordiis aut difïidiis,al- gaSjMollo didas , in riuis facrificent , dicantque,eos mans filios cfle, mare verb vniucrfbrum fluminum matrem exiftere. Pro colorum varietate, algis varia nomina imponuntur. Qua caufa etiam diuerfis Yfibusadliibentur.Algaevniuernsferèfacrificiis inferuntur. Homi- ncs etiam, reperiuntur, vel hodiè, qui tritam algam inani ftiperftitio- ne duóti cum fua Chica ( Potus genus eft)perfundant commifceant- quc.Fuerunt etiam Indi , qui in hoe conducebantur , vt profluentis, riuifque & canalibus , ciuitates , pagos, & oppida ac Charcos fiuc a- grospcrmeantibusjfacrificia facerentrquasiationis temporeprseci- puènebant,nefluminadeficerent,ai4t terram rigaredefi neren t. Pro facrificiis his obeundis Harioli feu magifortes mitcebant. Quofa- éto, a communioneplebis omnia ea, quae facrificio ofFerenda erant, colligebantur,&:eijquilaborem hunc praeftaturus erat,ofFereban- tun Horum facrificiorum tempus,initium hyemis erat,quo flumi- na alias ex (è augefcere &: exundare fueuerunt: quem tame efFeélum caecaegcntes (uis oblationibus affignabant. Fluminibus & riuis de- {ertorum locorum nihil (acrificij ofFerebant. Prilca verb illa , fcate- bris,riuis& fluminibus, oppida agrofquc alluentibus facnficandi Gonfuctudo,veI dum hodie apud nonnuUorum animos viget. Fon- tcs tamen & flumina defertorum non omnimodo afpernantur: fcd fi quo fors loco duo flumina fi bi aut occurrunt,aut inuicem per- mifcentur, ibi fingulari deuotione eadem venerantur, & hauftis vn- dis ft Iauant,ad nonnuUorum morborum ianationem impetran- dam. Ante lotionem tamen farina ex Maijs & rebus aliis ft illinunt, & ritus pcculiarcs edunt: quod ipfum quoquc fimiliter in balnei§ praeftant. Cap. XIX. ^^ihmritibusjndi hominesjkcnjicentj. X rebus omnium nocentiflimis & flagitiofiflimis, ad quarum patrationem Sathanas , infelix Indorum genus illexitjcrudeliflimacertè&immaniflimafuit ma(5tatiohominum,quos ad fui fimilitudincm re- rum vniucrfarurn condi tor Deus initio creauit, vt e- ius maieftate 6c praeftantia prae animalibus caeteris pcrfrucrentur. Muitis populis is mos fuit,vt,qui è ftruisdominis ftiis operas omnium fidiffimas praeftitifTent , iirque chariffimi fuiflent, cum defunótis heri^ occiderentur, quo fimiles illis operas in ftculo etiam altero praeftarent : velutfuperius prolixiusdiólumeft.Peruani autem :um fidis ftruisacmipi(tris,proprios quoqueliberos,aqua- tuor C:MORAL. IND. OCCID. HIST. tuor ad decem annos naftosjfacrificij loco madatos ofFerebat: quöd liigarumpkrunqucingratiam fiebat , quotics aut pcius habcrent, aut in bellum ituri dTent.Si Ingse nouo nodo filamctofb ( id fignum rcgisE eft po tcftatis, no fecus ac apud no&fceptrum ac Gorofia ( offer- returjiiberorum ab annis 4.ad lo. vfoj , ducentos circitcr yna mada- bant, quod (peétaculum horrendiffimü crat.Sacrificandi illi , primo focdè iugulabantur , quorü deindeeorpora truci aipcótu & ritu terra obmebantur.Solebat aliis tcmporibus liberos dccoUare , & ipfbrum cruore f aciem propriam poUuere, Nonnunquam & virgincs (acrifi- cabant^exiis , quasexmonaftcriis ad Ingam deduci folitasfuperius tcccnfuimus. Quorum (acrificiorum impoftura nocentiflima fi- mul & crudèliffima extabat.Quoties cnim vel ex primoribus , vel in- ferioribus ac priuatis etia viris quis aegrius habens * a mago fuo intel- ligebat, fatum fibiineluétabile om ninbimpendcre: turn fuos illicb filiosacfilias Viracochaeimmolabat,acprecabatur, vt hacvidima contentus , patrcm csefbrum fuperftitcm (èruaret. Huiufmodi im- manitatisücraquoquefcriptura meminit,dumait,Regem Moab primogenitum filium fuum fuper muros in ipfo popuii Ifraëlkici confpeótuimmolaffe 5 quo faóto horrendoillieb vfque incanduc- tint , vt deièrto fiicrilego loco ad terras fuas reuerfi fint. Quin öcin fi- crislegimus, facrificia huiufmodi quoque apud nationesBarbaras, vt Cananaeos Jubufitas &c2eteras , lolemnes fuiffe * ficut dehisliber tz. {^pientiaeexpre(feteftatur,duminquit:Etnon fuffeccrat,erfaffeeos circa Dei fcientiam,fed &in magno viuentes infcientise bello, tot & " tam magna mala paccm appellant. Aut enim filios fiios facrificantes, "autobfcurafacrificiafacientes, autinfaniaeplcnasyigiliashabentes, " neque vitam,neque nuptias mundas nunc cuftodiun t,fèd & alius a- " lium perinuidiamocciclit,autadulteranscontriftat,&omniacom- mifta funt,fanguis , homicidium , furtum & fidio,corruptio & infi- delitas, turbatio & periurium,tumultus bonorum,Dei immemora- '* tio,animaruminquinatio, natiuitatisimmutatio,nuptiarü incon- »'ftantia,inordinatio,Möecliiae& impudicitiae. Infandorum enimi. " dolorumculturaomnis mali caufa eft, &:initium,&finis.H^ctanta fapiens de ifta gente.Sed & propheta Regius Dauid acerbè conquerU tur,quodfilijlfraël a Barbaris iftishaecflagitia tam auidè haulèrint, vt filiosacfilias proprias Dscmoni immolarint : cuiufmodi tamen vidtimas Deus nee vnquam poftularit,nec probarit, vt oui vitae non dcftrudorfeddatorfit,&: inhominum vfus vniuerfaaliacqndidc- rit. Vilde Deo minimères gratapraeftatur , fi in culturam eius ho- mo hominem iugulat ac offert. Et heet leboua quidem cxquifitani illam Abrahae obedientiam in vnico immolando filio Ifaacapprimè collaudarit:vt tamen ipfum fadtum Abraham dcfignarer,nonper- . mifit. ExquibusiamfoleclariusexecrandaSathanaepr^uaricatioc- lucet, qui Deum aemulaturus , fe non faltcm adorari patitur^ yerüm ctiam r LIBER ilVINTVS. 2^1 ctiam hominum immolationibus, & innoccntis finguinis tot pro- fufionibusfaótisinfinufuogaudctj&hisflagitiis difleminatis turn, ünimas turn hominü corpora in exitium aeternum coniicit. Hsec iila rabics&irrcconciliabilisinimicitia eft : quam aducrfus vniuerfum genus humanum impoftor peflimusalitfouctque. Cap. XX, 2)^ horrendü hominum immoUtionitmi4pudMexka^ nosjolsnnibtu. Tsi Mexicani quidem non sequèacPeruenfèsIibe- ros fubsirnmolarefueuerint: ( N^m de Mexicanis id anullo Hiftoricoproditumfcimus)nihilominus ta- rnen propter casfbfum & madatorum aliorum ho- minum infinitam multitudinem , inauditaócenor- mif^uiriaaccrudelitatcnonPeruenfès folum , (èdo- mnes vniucrfi orbis populos acgentes multis parafangis (quod aiü t) anteuerterunt.Qui quidem populus,quantoperè aftutia óc tjranide ftygijcacod^monisexc^catus&;infatuatusfuerit,exiisritibuspius Icdor abunde coiliget , quos , prout {èruarunt, iam ex ordine enarra- turifumus. Primumautemhomines , quos immolabant, in bellis captos cfleoportebat. Quod fi fclauicaptiuideefTent , foienne fu- um ftcrificium fufpcndebant. Quare veterum morem aut fenfum fècuti Quidem videntur , qui ( vt autores teftantur ) vidtimas a vi- dis deducebant, vt 6c hoftias, ab hoftcquafi facrifidum oblatio ho- flis fit. Nunc tamen id vocabulum in gencre omnibus facrificiis accommodatur. Porrb,ne vllo vnquam tempore captiui deelTent, perpetuisinuieem bellis digladiabantur. Hinc fiebat , vt omni ftu^ dio viui viuoscaptarelaborarent , quo pro facrificiis hoftise fuppe- * terent. HancexcaeteriscaufamMote^umaadMarchionemdeDale praetendit : Qui cum rogafièt,qui fieret,vt, cum tanta potêtia auélus plurimafibi rcgna fiibiugarit , fbli prouinciae TIafcalse edomandx nó incumberet , cü eius tamé occupatio facilis videretur: refponfum a Motc^uma accepi t,cius rei caufas geminas efTe: vnam,quod iuuen- tus Mexicana perpetuis exercitiis & laboribus virefceret , nee tor- porc&ignauiaperderetur : Alteram , quod captiuorum ac fclauo- rum , quantis ad facrificia opus elFct , fatis inde acciperet. Sacrifi- ciorumhaecnormaerat. Madtandi in fupremam aream capitum mortuorum ( de his fuperius nonnihil percenfuimus ) ducebantur: vbifuafèriedifpofiti , firma cuftodiadiligenterferuabantur. Paulb pofl ^cerdos quidam prodibat , amiculo cinctus , cuius extrcmitas continuis fioecis innexa erat. Is ab editiore têpli loco defcendês, 1 m a- ginem feu idolum , ex farina Maijs cum melle fubaóta form^tü ma- nib.gerebat Jdoli oculiex viridicorallio : dcntes verbexgranis Maijs Hh con^ 24-2 qMoral. ma occia histor. conftabant.(^afummaverbfcftinationeraccrdospotcrat,pergr^^ dusdecurrebat. Ibi in media areagrandcm lapidem , thcatri Ipecie pofitum afcëdebat,quiQuaüxicalli,id eft , lapis aquilaris vocabatur> Ex hoe theatro, fcalas aliquot ibi vicinas fcaüm afccdebat: è quib. tau- men breui iterumde{ultans,alias inlaterepofitas exüperabat , firmis manibusfuumidolum continuo geftans. Pofteaadlocum illumu tabat,quo captiui confedeirant. Homm fingulis a fummo ad imum idolum apporrigcbat,dicêsiEcce,hic Deus tuus. Re perada, in altero latere per gradus quofdam fe proripiebat.iam ergo omnes ëc finguli» quï pro vidimis aderant ,ad locum {iipplido deftinatum iè confere- bant , 6c morti praeparabantrqui cxordinequoquefingulatim ncci dabantur. Immolationis autem forma comuniiiima illa crat , quod ma6tandorumpe6toribusdiruptis,corviuum ex^rahercnt. Ipfum cadauer,cruore vndiquaq, madidu ègradibus templi deturbabatur. Sacrificium vao fex facerdotes peragebant. Horumbinis,ma(5tandi manus,duokaliispedcs, & quinto collumfirmantibus, fextuspe- étus fciffim dirumpebat,& cructis manibus palpitans cor cuellebar» Hoe niu nus qui obibat , Chachalmua , id eft , rerum confecratarum miniftervocabatur:quod officium omnium digniffirnü j folanaere* ditatis fuccefTione in alios transferebatur, quo modo his in locis feu- dispofteri fuccedüt.Homicidij iftedefignatorpro (üinmo facerdote acPapahabebatur: cui protêporis&folennicatis códitionediuerft nomina indebantur. Pro dl ocrficate temporis iidem , vt nomen jic vcftes quoq, permutabant. Ab officio , Papae vel Topilzni nuncupa* bantur. Vcftis illius rubea , fimbriae vice in cxtremita te villis appêdc^ batur.Capitecoronamcxpulcherrimis ac flauefcentibus penis tex- tamgerebat. Exauribusannuliaurci , gcmmis ornati dependebant. Labiis verfus mentum gemmar quippia fimile infertu erat. Sacrifici fequi hoftiam madabant/acies manufq, atras & informes often^ debant,quorü quinq, capillos floccis intorferant , admodü crifpis Öc f intricatis.Mediocapitetseniacoriaceareuindtilpeóbabatur. In fyn- cipite fcuta exilia papyracea,variis coloribus depidafuffixa gercbat Veftcs exfilo candidoatroquecontextaevariabantur. Hochabitui- pfi cacod^emoni quadam tenus fimilcsj focdis vultibus , omnibus a- ftantibus terrorem certifïimum incutiebant, Sümus faccrdos , ma- gnum,latum 6c acutiffimumcultrum manibus librabat.Alius mo- nileligneum,fèrpentis forma excifumgcftabat. Sex hifacerdotes,L dolum fuum pr^tergrediêtes, fubmifla venerationeingeniculaban- tur.Lapis,in quemfontesillidebantur,pyramidisformamhabebat» &inoppofitoracelliIdoliiacebat. Huictanta acutieserat , vt in \l lumillilüsfacili opera totus diffindcretur. His omnibus facerdoti- bus ex ordine ftantibus, hi quiin bellocaptiprovidimisfcruaban. tur,magna popuii frcquentia adducebantur ad eum locum,qui fup. plicio deftinatus erat. Ducebantur vcrb nudi.Horum qui primus a- ftabat . L 13 E R (IV I N T V É. 243 ftabat,hihcpedibus,illincnianibus correptus jinacutum lapidem nudus ilIidebatur.Quo fadto, di(5to ocyus quintus annulü ligneüm collo innciaiaiBi,MiBa^M^ qMORJL, JNDIjE occid. hist. tradebant incolae,vt viuaidoli ima^o nunquam deficeret.Prouind- amergbhaciniturusfclauus,probeprimülauabatur, & mundaba- tur.ltavelutiinicktohabitum&infignialdoli , & ipfum illius no- men quoque conferebant , & in tegri anni decurfü fclauum non mi- nus , ac Idolü ipfum deftinatis cultibusvcnerabantur. Duodecim miniftris velut affeclis affidub , ne quo aufugeretjftipabatur. Si fors aufugilTetjCuftodum primarius in eius locum fufïiciebatur,qui Ido- lum refcrret,&immolaretur. Sclauo huiufmodi conclaue templio- mnium omatiflimum&fped:atifIimülocabatur,in quo ageret,& cibum caperet. Et huc ad eum fubinde eiiiitatis primates ingredic- bantur,honoris cauia cibum ei miniffrates , & alia officia honoraria deferentes^Animi cauia fors aliqub perciuitatcmprodeabulaturum primatum magnusponè numerus infèquebatur. Isquam manibus gerebatjfiftula nonnunqua can tillabat in plateis , vt fui prsefèntis po- pulis aliquod fignum daret. Ad perceptum fonitum ex aedibus certa- timeffluebanttumviri,tumfoeminae,vlnisinfantesgeftantes,quos ante pedes eius deponebant, & diuina veneratiönepcrgenteprofè- quebatur.Idem &popuIusreliquuspraeftabat. Nodtein admodum nrmamcaueam ferreamillü includebanjt , nefuga fècuruscluderet. Et hoe vique ad feftae diei appulfum {edulo ita c5tinuabant : qua pro vid:ima tandem fiftebatur. Hoe & fimihbus dolis fathanasfatuas gêtesludos fecerat. Eorum, qui huiufrnodi iniania abindis madtari folèbants numerus tantus crat, vt tutbpronunciari vixpoflit* Nam pro Gompertiffimo narratur , aliquoties vItra5ooo.homines mada- tos &inimoIato$ fuiffe.Adquaminfandam crudelitatem confidcn* tius patradam , Cacodaemon luperftitiofbs homines hac ferè aftutia inefcabat.Si commodum videbatur , Sathanas facerdonbusperfua- débatjVtRegulis fignificaret,parum abeffe, quin dij iam fame&ine- dia con£cerentur oc taberen t.Facercnt ergo , qubd ad rem conferrer: HisfatuiRegcsincitati,bellum confeftim decernebant,& fubditis fuiSjVt indicAo tempore armaticonfluerent,mandabant. Deos enim fiios iam viétimas öc alimentapoiccre* Scd & per feciales miflbs ho- ftibus fuis bellum denunciabant^ Óc denunciationi caufam adde- bant. Vbi ergbpr^Efentibus armis vtrinq, cócurfiim efl;,pugna com- mifFa nihil aSudmoliebatur, quam vt alter airerum viuumprehen- deret. Nee tam Ie inuicem caedere öc profternere , quam capere & li- gare ftudebant-.vtnimirum viuas pro diisvictimastrophaeisaddu- cerent.Hocloco &id fciendum eftjndos nullum quequam rcgem creaffe & coronalTe , quin is prius aliquod prouinciaru vidbor fadtüs fuiifetj&captiuorum plurimos antefcadDeorum facrificia egiflet. Eo paóto in honorem facrilegi & teterrimi Sathan^,fanguinis humaniinaeftimabilem copiam aflS dub pro- fundebant. Cap. LIBER QVINTVS. ^^^. Cap. XXII. Jndos cmdelimtis ^ immanimü Jus tandem faturos.morem (f conjuetudinem impiam quadantenpu mitigajfe abrogajfe. M\iriK ergo ifthsec , &fundendi (anguinis huma- ni nimia faciTitas , nonnullis Indorum tandem, nau- fcam & abominationem tantam conciuit, vt rem totam irnmanem & inhumanam efle, vltrbafTere- rcnt. Quibustamen Idolorum facerdotestotminis illicb & ominationibus obuiabant, vt foedam con- (uetudinem non omnino quidem abrogare èc è medio tollereau» dcrent:attamenexhocimmani iugo tandem li berari vnicèdefide- rarent.SingulariitaqueDciprouidentiaficconftitutumerat,vt,quo temporeEuangelium lefïiChfiftiipfis annunciaric^epitjiamfoedse iftius fuperftitionisquandam naulèam haberent. Concionibuse- nim aliquot vel rucfiter faltem informati dicebant, & doótrmam hanc fimul optimam , & Deum ipfum placidiflimum efTe oportere, quiculcu tam fimplice puroque adorari velit. Nou^ Hifpani^fa- cerdos quidam recenfuit nobis,quod,quotempore primuminln- diam appuliflet, fenem quendam Indurn rogarit, qui fadurti ficvt Indi praedicatum de ChHfto verbutampromptèaeceprarintyfuseq, veteri opinioni valedixerint , cum tamen nouam & peregrinam do- ótrinam nondum exaébè probaiïent,autvIlis difputationum mo- mentis conipulfi, fïiam erroneam deprehcndiffcnt. Nam ex illis per. fpicuume(Iè,quod legem patriam nullis euidentibus caufis moti, inconfideranter excuflifTent. Ad h^cautem refpondifTelndum tali- ter:Optimepater,oblecro,ne tibiperfuafum fit, nos de Chrifto obla- tam dodrrinam incogitanter & temerario impulfu (vt male infim u - lamur ) aceeptaffe. Per viuum enim Deum tcftor,iuroque,nobis Ie. ges, ftatuta ac mandata , ab Idolis recens quotidièiniundra, tanto o. dip iam dudum ae faftidio fuilTe, vt confilmm aliquoties obftina- tum plerifqjfuerit, legem patriam vltrbcitroque eliminandi,& no- uam oequiorem fandioremque adoptandi. Cum ergo veftraelegis doftrina nobis admodum veritati conientanea,adque vitam feh- ciofem & humaniorem accommodatiÜima videretur, neque tan- tam innoeentis fanguinis profufionem pofceret, fed in omnibus innocens, pura & fanóla elTet.-eam certè eum ingenti defiderio ac gaudiononacceptare non potuimus.Quaepiapiilndirefponfioap^ probè cum illis quadrat , quae Hernandus Cortes ad Caefarem Caro- lum V.litteris nunciauit: quod nimirum , cum ciuitatem Mexico vi occupalTet, &iam apud Cujoacan moraretur , exciuitateMechoa- can Legati ad ipfiim venerint , 6c prouinciarum nomine petierint, vc Hh 3 ad Tl 2^6 JiftORAL. IND. OCCID. Hl STOK. ad illos turn Leges & fidei fu^ arciculos , turn ctiam virosjillis clari^^ & dilucidius explanandis idoncos, mitteredignaretur. Statuiflee- nim fè, abominabilibus patrias legibus dcfèrtis & protritis, Cliiiftia- norum do&inae deinceps aftipulari,vt quaetumipfiNatur2e,tuin fummi Dei voïuntati apprimè confcntanea videretur, Quibus lu- bens gratificatus Cortes , fccit , vt vel duin hodiè multa Chriftiano- ruminnouaHifpaniaagmiiia fint.Hilpani,cum immanesiftasin- nocentiumhominum maótationes &dilacerationes vidiflencm^- gno zelo praefumebant illicb, ad laniones 6c Anthropophagos iftos, radieitas extirpandos & excindendos,omnes vires & copias fuas im- pcndere. Ad quod primo quouis tempore confecShim dandum, hae prsecipuè cau^ inflammabantur. Cum aliquando apcrto praeÜo cum Mexicanis coflixiflent, öcin pugnailla 60. circiter aut70. Hifpa- ni capti fuilTent : hos vniuerfos JVlcxicani fiib Hiipanorum ipfbrum afpedum crudelilaniena immolauerunt. Alioquoque tempore,in Tezcu€o,ad hofpitii publiciparietes carbonc hacc verba defcripta in- uenerunt: Hoe loco in vinculis fuit , infelix N, cum fuis fbciis , quos Tezcucani iriaóVatos immolauerunt. Hiftoriaporrb&aliaadmo- dum memorabilis narratur, plurimorum fide dignorum tcftimo umordtie, confirmata , quam recenfebimus : Hifpanos nimirum aliquot iftiufmodi facrificio ^eótatores aliquando aftitiffe : 6c inter caeteros vegetum quendam 6c robuftum adolefcentem pro viótima quo- que adduiStum fuifle. Huic per medium peótus diffeóbo, pro more cor euulfum , 6c corpus de theatro deturbatum fuifle.Cum verb eo caluadaftatesHifpanos fortc fortunaaduolutus effetjhseceumcla- ra voce verba edidiffe : Caualleros Muerto Meh an , id eft , ó equites, ifti me iugularunt. Quae verba Hifpanos admodum permouêre. ^Hi'^óf ^^^^ ' adolefcentem iftum vel dum corde exempto locutum cC ^Jltuuu4. fè,praeter rei veritatemalicui videripoflitmihilominus tamen 6cipfè Galenus teftis eft , accidiflealiquoties,vt vi<5timarum quaedam , cor- de iam extrad:o 6c in aras (èponto , fèfc non mouerint folum 6c ipiri- turn traxerint , verüm etiam altè clamarint,6c longo interuallo ali- quoufque procurrerint. Sed haec, quomodo cum ipfa rei natura Gonueniant, diiputatione exadtiore non expendemus hoe loco 5 fed adpropofitumnoftrum,quod (èruitutem Barbarorum intolerabi- Icm, ad quam aStjgio Satnanapraecipitati fuerint, explicabit, reuer- temur. Exquaconfideratione fimul maxima 6c inaeftimabilisDei mifcricordia , quam patefada manfiieta fua lege , mifèris 6c crrorneis iftis gentibus cumulatiflimè contu- lit,clari(Iimè elucebic. Cap: LI-B ER QJ- INT V S. 247 Cap. xxm Sathaném velipja S. EcclefiA DeiSacramenta étmulari Athan^ fcelcrataarrogantia,vtiamaliquoties di- ximusj&meta&modocaruit. Namno fuperftitio- nibus folum & facrifïciis, vemmetiam ceremoniis Sacramêtalibus , quas Saluator Chriftus in fidelium ^ folatium & refeétionem ftatuit,diuinamfibiauto- ritatem conciliare aufus eft. Comprimis autemfi. cramEuchariftiam, quem thcfaurü pretiofifrimum feruamus^di- ftmais ahquot modis aemulari cxpit, vt nulla re inaufa & inten tata, dubias hominum mentes perditioni xtcmx intricaret:quod hoe fe- xcmodopr^ftitit. Peruanis mos eft, vt primo anni menfcquem Ray- tncvocancappellcncc (iscum Decembri noftroconuenit)feftum Capaereymeagitentjquofacrijficijs fuis ordinariis muldplices ritus ac ceremonias aliquammultis diebus exhibent.Et hoe temporc nul- liperegrinoinaula Cufcana morarilicebat.Finitofefto,aduenis rur- im acccffiis dabatur, vt faerificiis & ipfi interefTent , quib. deinde Sa- cramenta hocmodo eonferebant,Maniaconas Sohs , quas fuperius mojiiales diximus, cxfarina Maijs,eum fanguine alborum arietum codem die maélatorum maffam pinfebant & rubigebant,ex qua poftea placentuJas , eodem die hofti^e vice ofFerri folicas , concinna- bant. Hocfaa:o,exdiuerfisprouinciis infinitihominesconfluebat, quos m eorifti tuto loeo facerdotes ex ordine confidere faciebant.Hi verofacerdotes poften ex generationelluqui Yupangi crant.Confi. demi vnicuihbctdeplacentis didis miniftrantes,diccnterqueideb defragmentisiftisrediftribuere,vtparticipantes,illorü medio Ing^, P eruanorum Regi vnirentur , óc foedcrc cCi eo perpetuo eoalefeerent. Quin^adhortabantur communicantes, nequamfiniftram&dii: comienientem Ingae men tionem vllibi facerent,fed in rebus ipfi pro- miuruè omnibus toto pedore faueren t, viuoque eundem amorc iu- giter proftquerentur : cuius debiti hanc porrcétam micam tcftem lam acciperent.Quaeperiurium & violatam fidem quoeunque tem- porc haudcunóbanter prodituraii t.Plaeent^ vero iftsemagnis ex au- [O areentoque laneibus praeferebantur, quas huic vni v&i paratas habebant. Peregrini verb, vbi fragmentumdeplaeentaacceperunt, Solidciftisbeneficiisgratiasdeuotas fundebant,&tiim verbis turn vultibus ingentisgaudij fignum edebant^dcierantes,qubd omni vi- tasfuaetcmpore neccontraSolem nee Jngam quicquam vel verbis vdopereJniquèmachinaturiiint,redquod vtrifque inomnibusfi- delcm operam & obedientiam perpetuo pracftare vehnt. Cuius in ld teftimonium indubitatum,mieam oblatam quoque incorpus fiium qMORAL. IND. OCCID. HIST. fuumiamingcrant.Diabolicas hasccremonias aequa rationcmett- fequoque decimorepetebant,quem Coyaraime vocabant,in Se- ptembrctn noftrum incidentcm.Et hoe corum feftum quocjue prac- cipuorum vnum , patria lingua Citua vocabatur. Nee verb foluni viritim hoe Sacramentum diftribuebant, fed placentas iftasetiam ad omnes Guacas öc finitimaldola per omne regnum tranfmïttg^ bant. Plurimieasetiaravltrb acceptum longisviisaccedebant:qui domum ad fuos reuerfi praetendebant , hoe a Sok Saeramentunci, fibi traditum cfle in fignum & vinculum, vt illum perpetuo ho- nofe&eultu vencrarenmr. Ca^iquc plaeentas huiufmódi multas dono aeeiprebant. Et hic mos füperftitione pieniffimus vfque ad tempora Ingae Yupanguv durauerat,qui bono fine plcrafque leges ritufque ae ceremonias abrogans^Numae Romano quadamrenus fe fimilem pracbuit, Poftea tarnen fanaaEuangelij vox fu^erftitiones has omnes in vniuerfum fuftulic, & vcrum viuificumque eibum, q ui turn animas tum eorpora hominum reficeret , ilkrum loco fub- ftituit. Dehisquiplura feiturit,is,quaeLicentiatus Polusad Archic^ pifcopum ciuitatis de los Reyes Don leronymode Loayfacomcn* tatuscft,euoluat:vbirerummirarum 6c variarum plenum Catalo- gum,magnadiligentiaadia:orcriptorecongeftum,r€penet. Cap. XXIV. ^tbui modis DidotHsfèflum corporü Chrifii,qu0 Sacrd^ menü diftributio ftt^AmuUriconatasfit, V R i D V s Dei ac hominura hoftis Sathanas,princcp$ omnisfaftus,apudMexicanös etiam feftum cqrpo- risChriftihocmödo imitatus eft. Feftum Mexicani omnium maxime fbleniiemenfèMaio in hönorem Vitzliputzli eelebrabant. Biduó ante, yirgines illas, quas monialiüm ritü inmonafteïiisali foTitas fupe- rius diximus,conueniebantj 6c magnum nunïcrum Bledos(femi- nis genus eft) eum tofto Maijs permixci nïolebaftt. Fatinam hanc cum mcllc fubigebant,ex qua deinde mafta magnum Idolüm, li- gnco fimile effingebanti cuius deulos eorallio cyaneö öc candido, dentes verbgranis Maiis infertisexprimebant,&ipfum infuperldo- lum linteis & velis pulchris exof nabant. Höc faao,6c abfoluto,pf i- mates confertim aceedentes, veftem prctiofam & pulcherrimam, formaconuenienteconcinnatamadoloinijGiebant.Hocidem poft- ea in feIlam,cyanco eolore indua:am,acleaic^ impofitam, vt baiu- lan poftet , collocabant. Porrb ipfo fefti die, prius quam aurorapro- micaret, didtae virgines candidis veftibus & aliis mundis amicka^, eonuenkbant. Quödie,faroresDei VitziiputzU ill^v€Kariincipie. bant. LIBER QJ^/NTFS. 24.^ bailt Eaedemfèrtacx tofto aut macerato Maijs capitibus,acexea- demmateria craiïascorollas collis gerebant, ad Iseuum vfque brac- chium propenden tes. Malae&vultusearumpigmentis fucati,biac- chia verb a cubito vfquead manumpulcherrimis ex pfittacis plu- mis ornata erant. Hochabitu ftantesjedicam Idoli fuis hiimeris imponcbant , quam ad locum, quo iuuenes ac adolefcentes , reticu- laribus veftibus induti , & fimilibus cum puellis fcrtis coronati con- grcgatiquemorabantur^proferebant^AdoIefcenteSjVifoidolovene- rabundi,accurrcbat commus, & fuis humeris leéticam fuföpienteSj idolum adgradus tcmpli in£mos vlquedeportabant , quo loco vni- uerfus populus expcótabat, ad confpedum idoli flcxo poplite felè demitcens,& puluere ex pauimento leólo capita fua confpergens. Hoe fado , plebs omnis in vnam procefïionem fc conferebat,qua maxima fie;ri polTct feftinatione in montem quendam ChapuL tepec, a ciuitate Mexico vnius leucae fpatio diftantem procurrens. Ibi conciuncula habita,{acrificia fiebant. Hinc iterumfefemagna ccleritate efferentes , in vicinum alium loCum Atlacuiauaya voca- turn feftinabancvbifecundam concionem agebant* Sednechig diutius perfiftentes , contentim ad oppidum quoddam , milliaris vnius interuallo indediftans, Cuyoacan vocatum, accelerabant: vnde in Mexico, nuUa quie^c media vtentes, tandem reuerteban- tur. Hociter,quod ad minimum milliarium quatuorerat, tribus aut ad fummum quatuor horis confedum dabant , quam pro- cefïionem Ypayna Vitzlipurzli, id eft,acceleratum iterVitzliputz^ li vocare folebant. In templi ergo gradus infimos reuerfi , Mam deponentes , fortibus funibus eam circumligabant , & nonnullis attrahentibus , c^teris verb protrudentibus & impellenribus in templi editiora ipfam prouehebant; qub propter graduum angu- ftiam humeris impofita baiulari non poterar. Interim du m hsec peragercntur, populus omnis , cum fmgulari fubmifïione metii-, que fpeélator aftabat. Sella haec in fiiperiora promota, porrb in fa- cellum quoddamjiuic rei extrudum,& rofis exorn^itiffim um,con- debatur. A quo deinde iuuenes confertimirruentes,fragranti(ïimis floribus loca templi vniuerfa quoquo verfiim confpergebant, Hos deinde excipiebant virgines, praedióto habitu infignes , ex cubili- busfuis fpiras de tofto Maijs &herba Bledos fadtas efFerentes. Has oflium grandiorum forma piftas , adolefcentibus tradebant , qui eas tanta ftrue ante idolum congerebant, vt locus capiendis non fiippeteret. Eas fpiras, offa ac carncs Vitzliputzli nuncupabant, His oflibus ita ftratis, Seniores, Sacerdotefque ac teuitae & csete^ ri miniftricontinuaferie,pro cuiufque a^tate&conditioneacccde» bant, quorum quilibet flammeumdiuerfis iifquepulcherrimisco. loribüs intertextum, prout cuiufque officium pofcebat, geflabat. Quin liorum capita fèrtis,&: colla coroUis e^ floribus concinnatis li confpi- ijo ^ORAL. JNDIjE OCCID, HIST, confpkuaerant. Hos ponè dij Deasque.quos varia formaaGhabita veneiabantur, infequebantur. Hi, cum ante didas fpiras & idoluïii cx ordiiie reuerenter confedifTent, multis ceremoniis pera6tis,€as cantu & fonis harmonicis quafi confecrabant , vt non minus quam ipfumidoium, venerationedignacoierentur. Hisperaais,ij quiini- molandis hominibus deftinati erant,progrediebantur,óc fuuni mu. nus (vtantèperccnfuimus) exequebantur.Sempcrverohifce diebus feftis,plures,quam alio tempore,homines maótabantur. 8acrifido finito,omnes turn adolcicentes turn virgines è templo procedebanc, binis vno ordinefemperiundis. Continua vcröferie fe ita locabat, vt virginibus adolefcentes Temper ex aduerfb ftarent,qui faltando öc tripudiando motus corporis ad tympanorum fonitum decorosia honorem Idoli moderabantur. Modulaminiilli omncs primorcs, feniorefque populi certatim refppndebant, choreas & ipfi in orbem agitantes,ita, vtin medio interiuscum virginibus adolefcentes afli- duo relinqucrentur. Ad hunc ludum fpedandi animo omnis ei- uitas gregatimconfluebat. Feftum verb hoe Idoli Virzliputzli ma- gna deuotioneper omnem prouinciam concelebrandum erat: quo dienemo aliud qmcquam prseter malTam illam,exquaidoIumer. fidum fuerat , guftare audebat. Quin & is cibus fiib aurora faltem ^xortum ingerendus erat, nee antemeridiempotus quicquamgu- ftare licebat. Secus qui faceret, facrilcgus cenrebatur,& ommofa, nefcio qu^E,ex eo facto prxnunciabantur.Ceremoniisexa(ftis,iam cuique quod erat , elTe licebat. Interea verb temporis , quo liaec agi tabantur,filios omnes domi ab aquaepotu arcebant,nceaguftata numinis iram incurrercnt, & dus manu fors occiderentur. Tan- dem verb tum facrificiis turn faltationibus vniuerfis finitis, orna- tum fuumnon facerdotes folüm deponebant, fed archipresbyteri etiam,idoIum habitu j[uetoexutum,confringebant,& cum Ipiris conf^cratis in frufta plurima redisebant , quae poftea diftribucntcs,| primnmprimoribus,abhisdeinckvniuerfbpopulo,maioribus,miJ noribus,vinsrimulacfoeminisofFerebant,nonrccus,acapudnosini coense Dominic^e adminiftratione diftributio fieri fokt. Fruftilla; hsecoblatacommunicantes cum tantadeuotioneac trepidatione»! accipiebant,vtetiamquari intimè poenitentes nonnunquani la-; chrymas profiinderent. Nee quicquam , perfuafum habebant aliud,! quam quod veram carnem&ipfiflima lui idoli ofTamanducarent: quibiis,vt vercerentur,re nimis quam indignos profitebantur.iEgris peraliosordinariospartesmittebantur,quas facerdotes fingularire- lioione impertiebant. Sy naxi hac finita, quidam è Senionbus fur- gens.ad populu m concionabatur , & clara elataque voce de Legibus & ceiemoniisfuetis verba faciebat. Haec omnia,quis,obfecro,non admiretur , tanta folertia & diligentiaaPhlcgethontaeoPlutonead cultum fibi ftruendum , vniformi cum Chriftianis ritu mueda LIBER ^INTVS. 2ji & introduefuperfimofisfacerdotum Mexicanorum ^aliomm vnBio- N lege Mofaicapromulgato mandato Deus fingula. riterconftituerat , quanimirumratione Aaronacla» cerdotesreliquivngendiefTent. Sed& in Papatupe- culiarichrifmateprofacerdotum vndionibus vtun- tur.In legeMofaica pratter idpriuatum aliud fragran- tiiïimü vnguentum quoqj ordinabatur.quod in fbla re diuina facicnda adhibendü erat. Haec verb omnia foedus ille ex in- ferno crumpês praeftigiator more fuo gemulaturus , res tam foedas & abominabiles molitus efi:,vt exiis , de autoreprimo documenta cer- tiffima vel intuitu primo eluceant.Mexicanorü facerdotüea vngêdi ratio erat. A capite ad plantam pedüvrq^feiniigebant. Crinesverb, cjui ex vnguêto prolixiores €narcebatur,intortis villis fimiles equorü iubas religatas regraefentabat. Capilli hi teporis diuturnitate tanta v- bertate excrefcebat , vt in medios poplites propêderet,adeb graues & ponderofi,vtgerendis iilis haud mediocriter fatigaremur.Ncc enim li 3 vUo 2S4. ^OKAU IND. OCCia HISTOR. vllotemporeeos tonderilicebat , nifi aut per ingrauefcentem aeta- tcm,aut officiorum jquibus recenter interea adhibebantur, admini- ftrationem peculiari permilTujinduIgercn t illi quorü intererat. Cri- nium hanctuxuriem taeniisxjlinisfex digitos latis reuinciebant aut infledtcbant.Fumos,quo {iimri folebancex fuligineparabanc. Ulae- nim iam ab antiquo idpla oppidbgaudebat,vt rcpuriore öc fandbio- re. Qui facra faciebant (acerdotes , (èmper fc aut atramcnto aut fuli- gine,a vertice ad plantas vfq> prius illinebanr, ita vt ^thiopes ad vn- gucm cxprimerent.Et hoe ipnsvngendi genus ordinarium erat,acq. perpetuum , domi fi rem mcerent diuinam. Atverbinlyluas , aut montium crepidines , aut fpeeus obfcurosdiis ficrificatum ituri , ti- moris exigcndi & fui ipfius animandi caufa vngucntum aliud fin- gularicumrituvfurpabant, ex venenatis&nocentiflimis animali- buSjVt araneis,{corpionibus,faIamandris,viperis acfcrpetibuscon- fedlum : quae venenatiflima animalia collegiorum alumni pueri in pa|:ato {emperhabebant,quoties a (acerdotibusin vfusdiólospolce- rentutHorumprehendcndomm & captadorum pueri ifti tam ftu* dioiierantjVtpaflim omni induftria eademvcnarentur jac de iis co- pi a magna colligêdis non {ècus acpro aris focifquccertarent. Nam a tcneris ita affuefadrijbeftiarum illarum nullo pauore tenebantuf . Vnguentum autem didumparaturi,colled:ahaec animalia in templo ante aras cremabant ,dum m puluerem abircnt:qucm mor- tarioexceptumcumTabacafèupetoaut Nicotiana (qua hcrbapo- pulusad ciborum 6c crudioris carnis in ventriculo firmandamco- d:ionem , & ad laborum m oleffias mitigandas vtebatur ) permilce- bant. lllacnimvenenorumvimhaudleuiterinfringereiblet. Haec dum in moitario agitarentur , pulueriilliinfupcrviuasarancas , ac fcorpiones 5c falamandras iniiciebant , & denuo congcriem tun- debant,exa6teque commifcebant.Hoc faólo , molitum (eme quod- dam Ololuchqui didrum , quod Indi pro vifionibus in fbmno cicn- dis potabant,infpergebant. Huius facultas ea tü , vt homines infen- ^ fatos reddat.Cineri nuic etiam pilofos atros vermes quoidam, venc- natos {iibigebant 5 öc hxc tandem omnia cum fuligine in vnam malTamcompingebantidequafidtiliaparuaimplentes ,eadem fiiis Numinibusproponebant , öc hunc eorumcibumdiuinumefTeaC- firrnabant. Sed <5cipfi facerdotes hocciboguftato nonnunquam fè ccftaticos faciebant , quo tempore velut cxanimes Cacodsemonem videbant,& cum eo colloquebantur. Quicunque facerdotum hoe linim ento perungebantur> pauore Öc omni confternatione excufTa , animum confidentiflimum öc planè fcrinum induebant , adeb vt quadam quafi cum truculentia muitos madare öc immolare ho- mines fuftinerent. Quin Öc per noótis tcnebras ac nebulas denfifli- mas in antra öc fpclsea pergebant horridiffima , fcras etiam immaniC fimasin fyluisgraflantes fpernentes,necquicquam aliud pcrfuafum ha- L I E R Q^V r N T V S. feabentes,quam quod illiti vnguéti virtutibus omnes in vniuerfun;! ^rae,vt Ieones,tigres,lupique ac ferpentes,cefrurx fint. Ad quam vn- guentivimaugcndam feritas ac immanitas illa , quam turn vultu turn voce acgeftibus edebant,tantum infuper confcrebat, vt vel tru- Culentiflimuni(|uoduisanimalad eorum occurfum expauefceret, & fuga fc quoquó verfum proriperer. Idem vnguentum segrotanti- busquoqueacinfantibusadhibcbant ceu remperomniafacramac ^liuinam.Nam adfeótus eorum ilio inungentes , opera admirancja e- debant.Quod tarnen fine dubio vniuerfum Tabacx fiueMicocaci^ Ololuchqui afcribédum fuerat: quae vim admodum digeftoriam & doloris mitigatiua a natura adeptae funt, Emplaftri modo Tabaca impofita, fola ex fe , nullius alteriusconcurrucarnemmortificat; quodvenenisacMta&ftimuIatamultbpromptius fad:urafit. Hoe medicarnento fi ablatum dolorcm {èntiebant , perfeótam fc fanita- tem illicb adeptos rati , medicinam adcdos cfFerebant. Ideóque adpresbyteroshosnonfecusac ad oraculum & numen quoddam certatim confluebant ,a quorum praeftigiis mirificè elufi , quoqub i- pfis libitum eflet , velut bruta agebantur & pellebantur, Res verb fuas praeftigiatores hi itaplerunque modcrabantur , vt qui pauperio- resclTcntjipfiegeftatisneceffitate compulfi , his remedii^omninb vticogerentur. Apudquosfacerdotum audoritas tanti erat , vto. mnia eorum verba pro articulis fidei acccptarent. Agjrt^ illinun. quam non nopas foperftitiones condebant, iam thura litando , iam radendopiloSjiamangLiiumofficulaècolIofufpendendojiampr^. cisèftatuta hora lauando , iam apudfocumdenodedefinitas vigi- Jiasagendo,iam panemjdolisoblatum , edendo,&fimiIibusaIiis dolisfatuamplébemdcmentando. lidem auguriisfuisplusnimlQ attribuebant , tumextaanimalium , tumcirculos vndarum obfer- uando. Jn Peru etiam hi magi prseftigias omnem & modum & nu- r icrum exccdentes , fubinde mifèlk genti ofFundebant. Qu^ fanè regio hariolis, fortiariis , efFafcinatoribus , fignorum interpretatori- bus , & nugatoribus fimilibus non olim faltem tota fcatebat: verum eorum yel dum hodiè etiam reliquiae quazdam paffim fuperftites funt/urtimtamenócclanculumfuosfumos vplentibus ofFundeii- tes,nec vfqua profeflb nomine fuas artes exercentes. De horum prae- ffigiatorum dolis & firaudibusprolixius & quafi per partes in confefl fionali,apr^ruIibus Peruanis congefto,agitur.Ingarum venia &per- miffu genus quodda Nigrpmantias Indi exercebanr,quo iein quam- cumuisformafacilèmutarent,&peracra,quocunquevelIenc!breui tcmpoie fpatiislongifiimisferrentuL Et his qui operam impende- banc , futurasresprseuidcbant , cumdxmonibuscolloquebantur, quiipfisexlapidibus faxifqueaut rebus aliisrefponfadabant. hdem quidni terrisaliisfieret5praecisèrecenrebant. Solebanthi,de rebus fi- cntibus vaticinat uri in domum peculiarem fe includere , & confer- tim ijff ^ORJL, IND. OCCID^ HISTOR. tim in^^urgitato potu fe ita proluere , v t velut amcntes omni ratiofté & fenfi priuarcntur. Poftero die furgentes , ad ea,quae quaerebantur, refpofa dabant. Sunt , qui affirment , hanc ad rem eosf eculiari quo- damlinimento vti. Commemörantetiamlndi,inquadam prouin- cia Guarochiri , vt & in alia Coaillo , pagum feu oppidum Manchai efTe, cuius focminse quoqj hancartem approbècalleant. Didti magi resautfurtoablatasautincuriaperditas ,quaerentibusprodiint. tt horum genus vbiuis locorum foecundutii rcperire liceL Anaeonas fiueChin^ , quoties Hifpanicorum fuorumdominorüautresper^ ditas,aut alias fcircitantur,ad hos fortilcgos canfugiunt. Sed &Indj, quoties in Hifpanicas ciuitates rei aut publieae aut pnuatae caula a> meanctumde euentu anxièpriuspercontantur , an vel mhrmitu- turi,an verb moTituri,aut falui & fofpites domum redituri,& an,qua caufa abeunt ea impetramri vel perdituri fi nt.Quibita rcifcitantibus poftquamfuos cum Diabolaconucntusinobfcuro quodam loco egerunt,magivelanniiiint, velabnuunt. Ethiconfukores Diaboh vocemquidem exaudiunt , fed cum quo loquantur , non vident. Sedadacciendos&rufcitandos Daemones magi iidem mhnitis ce- remoniis vtuntur.Quidam ebrij eosconfulunt,hoc modo. Herbam quandam,Villcadia:am,rumunt:exquaruceumexprimunt. Hune cumruaChicha(potuseftipris familiaris ) ant cum re aliapcrfun- dunt.Eo epoto , velut exanimes ruunt. Ex quibus cui no perfpicuurn cft, quantaeorummiferia&infelicitas fit , qui omnemfuumcul. tumimmundoillifpirituiimpendunt^a quo tarnen non nifimfini- tismodiseiudunturacturpiterdccipiuntur. Ipfe quidem rerumx- uentusdocet,adEuangeli; fanam dodrinam aeceptandam Indis nihil magis obftare , quam hoe vnicum , quod cum huiufmodi ma- gis habita comercia non tam facile dcferant , quorum pafTim omnes anguH pleni funt. Qtios tarnen vigüantiflimaprasfulumcurapaula- timexcindit&mihuit.Horumnonnulliefficaci Dei verboconuef- fi,errores.& impofturas facrilegas coram omni Ecclefia propalam confefli funt,magno multorum commodo 6c eonfirmatione. tt hoe ipfum quoque ex literis laponenfibus ita comperimus. Cap. XXVII Delndommceremoniü^ritiiu^ynoftraHbmnonmhiï E R E M O N I JE Indorum quamplutimas, cum Mofai- cselegis ritibus conueniebant.Habent,quibus etiam cum Mauris & Mahumetiftis conueniant. Nonnul- lis doarinse quoque Euangelicaerefpondentrex qui- bus prarcipuèruntablutioncs,ipris Opacunaediaae? Hoe enim vno finelauaniur,ve apeccatis fuis emun^ den- LI'BER QJ^INTVS. 2j7 dcntur.Mcxicanis infupcrfuusquoqjBaptifmusin vfucrat.Namdc recensnatorum infantum auribus ócpudendis portiunculas pr^fè- a:as oftcrebant : quibus ccrcmoniis populi ludaici circumcifionem quadantenus aemulabantur. Sedommü maxime h^c in regumaut magnatu filiis obferuabachocferè modo. Vtprimü in luccm infan- tes edcbantur,eos facerdotes lauabat dextris ipforü gladiolu, finiftris autcparmulammferentes. Plebeiisliberismarculisinftrumentafa- bnliamdebant:foen^eIIisautc,quod ad colum&linteafcedaret, Ec haec ante Idolu quatuor diebus perficicbantur Jn cotradibus matri- monialib.vtnnq5 ratis cófignationib. rem firmabat: de quibus Licê, tiatus Polus integrü traaiatü edidit. Qui in Mexico matrimonio fefe lunaun erant,hQc modo & ritu ligabatur. Tum iponfus, turn fpofa antefacerdotemconfidebant. Quorum prehêfismanibus/acerdos rogabat,vtrum matrimonij confenfum vtrinq, ratum haberêt. His ergo annuentibus /acerdos ex flammei,quo iponfa caput velabat, & fponfi pallij finibusnodumftringebat , eorq5 ita vindtos in fponfi «desduccbatJnhisfocusinftruvausluce^^ quem fponfi cumob- iiflent , pofteavnaconfidebant. HisritibusmatrimoniüftabiJitum cratJn fponfarum caftitate deprehcndcnda fponfi admodum feduli fcrutatores erant. Quas fi forspoUutas inuenirent,cum magno pro- bro tum parentibus tum cognatis vitium imputabant. Contra verb li quam pudiciti^ muiolatae óc intemeratjE deprchenderent , eam maximifaciebant,& parentesdonisofFundebant , diifque facrafa- ciebant,& mutuo tumin fponfi tum in fponfe^dibus,lautiscon. TUiuiis agitatis , dies ahquot hilariter fiimebant. Quod fi fponfo iponladomumadduceretur , continuo in libellos ( vt vocant)in- uentarios bona vniuerfa , cicnodia , & omnis praefens fupeUc^c configiabantur, cuius confignationis copia vtrifqueparentibus eo fineofferebatur, vtfiforsaliquandointeripfosnon conueniret , di- uortio (namid fireqlienter fiebat ) fado fiium quifque quod attu- lifret,reciperet Bonis diuifis,alter alterum folutüm pronunciabat, & vterque , ytifibicommodumc{ret,denouonubebat. Siquosdu- rantematnmonioliberosprogcnuiflent,tunGvirmares,foeminafi. Jiasaüumebat, & capitalipoena interdicebatur illis , ne poft hae vllo vlpiam congrefTu matrimoniali iungerentur. ld quod ftridè ac prs^. ciseicruandum eratHis &fimilibus ccremoniis.etfi quidem nobif- cum quadantenus ipfi conuenire videantur : attamendumincon- ucnien na & abfiirda plurima immifcent , a noftris ritibus abfunt 15- gillime. Indi enim plerique his tribus maximis criminibus obnoxii crat,nimirum, ferocia , impuritate & otio. Vno enim promifcuè fiil rore infaniebat adeb ,vt leui ex caufa fefeinuicê c^ederent & immola rent Jmpuri vero & defides in eo erat,quod fiib mentionem fiiorum Jdoloru vbiuis cderent &biberent , 6cm omnik leues ac m utabiles, plus f oemmarum moUitiem ,qua virorum conftantia xmularentur Kk Qux ^ORAL. IND. OCCID. HIST. QuscomniainipfisSathanasoperabatur , cuius hx artes funt propriïivt ad peccata & homicidia , & inceftas libidines ,ac defidcm ionofamvitahomincsfubindeimpeUat&pr£eapitet.Nuncvero poftquamfanaiEuangelijvoceperfonanteadfrugemredierunt^^^ &icrahsc&ineptias,quibusaSathana&idolisdiuelufifuerunt,fu. pinè vltrocitroaueridcnt , plus fe timorcne diabolus ipfisnoceret, q uam vero & fincero afFeftu amoreq; adtos , hos ohm cultus mini- ftraffcdicentes-Plurimi Indorum feipfos m hocdecepcrant ,_dum dc vnafalute&fehcitateextcrna folliciti.seternorum&pott hacvitaia caoiendorum bonorum nullam curam fufceperunt. Nam cum ex- tetnis bonis cumulatiffimè diffluerét, fuperftuionum fecuritas coii- fertim irrepfit : ficut huius exempluminMexicanis&Cufcams vi- dcrclicct , qui fupcrftitionüfuarumnuUumfincmmodumquclci- ebant Nam harum in Cufco ad minimum trecentagenera diitin- & felicem viótoriam impertire vellent, vt in iacrificiorum augen- ( daru LIBER Q^VINTV S. 263 damreligionem quamplurimos hoftes captarepoftènt.Huiufmodi ceremoniae decem diebus ante , quam feftü ipfum inchoaretqr, obi- bantur, quorum omni dccurfu facerdotes nftulisinflatishomines cxcitabantjVt precarentur, & terram ederent, & fimulachro fuas an- guftias Scpatrata confiterentur. Dum verb precarentur , cum gemi- tibus fubinde iteratis oculos in caelum attollebant,non alio geftu,ac fi profundiflima fuorüpecc^torumpoenitudmecontererêtur. Hsec verbyniuerfa ab ipfis fiebant mem? non ^terna? damnationis,fed poenae filtem corporalis. Nam de poena, poft hanc vitam facinoro- ibs mancnte,nihil quicquam fciebant.Yndeplerique morti ebpa- catius&promptius quoqueofFerebant,quod arbitrarentur,hacfi- nitavita nullos dolores,nullaspoenasreftare. Ga?terum primo fefti Tetzcatlipu^as die prodeunte,in loco prdinario yriiuerfa mukitudo congregabatur, ad feftü Toxcoalt (quod idem fonat, acrem ficcam) vna celebrandum. Huius verb finis erat, vtècaelopluuias orarent, quae menfi illi Maio admodum neceflariaefiint. Solennitas eius a dieMaij p.vfqucadip.maneextendcbatur. Poftrcmoverö die facer- dotes leéticam tegetibus & velis, vario colore textis inftratam profe- rebant. Huius tot anfae erant, quot miniftris feu baiulis ad ferendam . eam opus eflèt.Hi vniuerfi facies fuligine atratas oftendebant. Ipfb- rum verb crines, admodum promiffi^taeniis candidis inflexi & in- torti erant. Veftes verb,exldoliagnorumpellibus conftabant. Leóti- cae commemoratae,IdoIum hoe fine fculptum impoiaebant, quod imaginem Tetzcatlipucae appellabant. lllam verb humeris impo- nentesjvfqj adgradustempliinfimos proferebant,vbireligiofi qui- dam pueri acpuellae ex templo prodibant , manibus funiculos ex to- fto Maijs fados ferentes, quibus templum vniuerfiim cingebant. Eorum quoquc circiter quinquaginta Idoji collo innedebant, 6c capitiinfuperilliusfèrtumafïabrèparatumimponcbant. ld fèrtum ToxcatUd eft,ficcam óc fterilem tempeftatem appellabant. luuenes pannos,retibus exfuniculis 50. Maijs tortis obuolutosgeftabat. Vir- gines verb veftibus nouis ac aliis ornatibus infignes,ac quinquagin- ta coroUis coUum cincStas, 50. fcrtula ex tenerrimis frondibus innexa capite ferebant,qua£ omnia Maijs inftrata vifèbantur. Harum pedes Scpracchia plumis feu pennis, facies autem pigmentis delibutseerat. Hae eaedem limiliter so.coronulas ex tofto Maijs concinnatas prima- tum capitibus & collis obdebant, ^ flores nitidiffimos illorum ma- nibus infèrebat. Idoloinle<5ticamdepofito,pafïimperlatamarcam tum ramulos tum frondes ex arbore Mangeij , cuius folia lata & fpi- nofafunt,difpergebant. Jpftim idolum primo in circuitü templi edi- ditiorem afportatum duo facerdotes praeccdentes affiduofuffumi- gabant. Qui quoties carbonibus thus inijcerent,toties bracchia ver- {iis Idolum & Solcm expromebant,dicentes,non fecus ac fumus cae- lum peteret, fic fè non minus fuas preces in caelum eiaculari, Turba verb 264. ^ORAL. IND. OCCID. HISTOR. verb promifcuè omnis,quq Idolum ponè {èquebatur,funicuIos,ncN uiterexMangeytortos,oblongofquc,manibusgeftabat,quorumfi* nes nodis impliciti erant.His flagris {ua dorfa obftinate fencbat, non fecus ac confueto temporc Hifpani faciunt. Pinnae verbièu eircuitus vniuerfiis frondibus ac floribus confperfus , iucundum certè fped:a* culum promebat. Hinc ergo idolo in cofiietum loGumrepofito,tur- bavndiquaqueplurimaconflucbat,öcfloribus{èrtif^; variaartc in- nexis turn ipiam aram,tum eiu5 ómnem viciniam confertim confe- rebat , vt amoenitate fua locus vniuerfis arrideret. Hacc omnia vt a cerdote primario fblo confeóta dabatur 5 fic pueri aliüde accepta ipft iedulo ofFerebant, idolo interim ex facello {iio omnibus con^icuo* nifi quod tenui interiedo velo recingerctur. His peraótis ad facrifici* um ccrtatim vndiquaque irruebat turba,& tum tegetes, tum pepla, gemmafque ac clenodia,& thura, & refino(a ligna,frumentumq$ ac (picas Maijs Quartels,& castéra offerri folita in aras conijcieban^ Ve- rum^in Quartels oblationcquaepauperiorum erat,hic ritus feruaba- tuf , vt ofFerentibüs facerdos caput nudaret, & eofdem in pedem feu bafin arae tanto nifu illideret, vtftillarimèparte confauciata cruor funderetur. Eodem artificio ij vniuerfi tradabatur , quipro viótimis offerendï crant. De cibarijs caeteris^quantum cuiufque facultates fer- lent , tantum ofFerebant : quac omnia coUeéta templi mihiftri in arae bafin conijciebant : vndceadem deinde,remota turba,in fuas cellas öc cubicula afportabant. Peraót o facrificio domum fè quifquc fuam recipiebat,& fefli fblennitas ad prandij finiti tempus differebatur.Iii- terea temporis pueri puelkque iniriataeomnes templi angulos mi- rificè exornabant,& ldoIo,quicquidcibi opus erat,miniflrabat.Hos cibos verb parabant foeminas,mercedc pa<5ta vniuerfbeodiefuam operam locantes. Huius qui inftituti erant mulieres,primo manea- oud templi inrpe(5Vorem comparebant,vt,quodfingulismandaret lUe, attenderent. Mandata accepta tantafidelitate confeótra dabat, yt de paratis variis 6c diuerfifïimis ferculis fpedantes omnes admirario fubiret.Ciborum offerefidorum tcmpore appellente^ vniuerfi tem- pli alumnaevirginesordinarioproccfTu egrediebatur,fingulae altera manu panem in corbe^altera cibi peculiare genus in patina proferén- tes. Has ante ambulabat dccrepitus ac annofus vir , praefeéti viccm tenens,inrolitaque vcfle,candite cafiolaèfimilij & adgenua vfq, de- mifTajamicitus. Sub haccolobium fcorteum , manicis Garens,acha- bitum Inquifitorum Hifpanicorum Sambenito did:um referens, prominebat. Manicarü loco alas geflabat , propendêtibüs aliquarru multis rubris t^iiiis infignes.Ex medio harum cucurbita (Carabaca) mediocris magnitudinis floribus cxterius,interius rebus variis refer- ta propendebat. Vetulus ifle ante virgines fubmifTo gradu inceden^, caput in terram dcfigebat : & cum eafdem ad gradus templi adduxif- fct,fingulari deuotione in la tus fcalarum cofidebat. Virgines autern comi. L I *B E R Q^r I N T V S. 26s cominus arae accedentcs , allata fecum edulia ex ordine cxpromc- bant. Hoe fado, refurgens fencXjVirgines ad locum ordinarium in- de rurfus abducebat. Hae auamprimum dirparuifïent,pueri ac fa- mulitcmpli prodeuntes,ablatas dapes facerdotibus offerebant, qui fois iam in clauftris agentes , diemm cjuinq ue ieiunium egerant, nee nifi femel de die ederan t , &: a coniugi bus uiis penitus remoti , omni interuallo latum pedem extra tempIumnontetuIerant,&infu- perincuilisflagris corpus omne vndiquaque miferèconüuciarant. Dediuinoergo hoe epulo (itaenimappellabant) quantum appeti- ïus ferret,iam largiteringerebant,neepraEterfacerdotesiftiurmodi cibumguftare vllialijlicebat. Muititudo populi,prandio finitoin loco ordinario jam iterum conueniebat,vtfeftocoronidemadde- ret. Dum paulifper morarentur , fclauus ille, qui integro anno pro Deo cnutritus & excultus fuerat, producebatur. Hunc eodem cum Idolohabitu indueban^. Is paradis necefTariis omnibus ad facrifi* GOS duccbatur : qyi pr^henfis manibus ae pcdibus eum faxo illide- bant, &: illifo exdifgiTo pedore cruentum cor euellebant, quod fa- cerdos priniarius , Soli & Idolo, vt ante diximiis^ obuerfum o (lende- bat. Vidima ergo iani pro vfu mad^ta,pra^didi iuuenesacpuel- laefolitohabitudenuö prod?untes,ad tjmpanipuKatimodumfal. titabant.-quos deinde templi (acerdqtes primarijcum cseterisèple- bc primoribus ^eq^ebantur, & choreas mftitutas ita moderaban- tur,vt cumpucrispuelk ïèmper in medio relinquerentoL Hocdie fefto praeter didum fclauum nemo quifquam imrpokbatur : id quod fingulis quatuor annis iterabatur. Quod fi aJiquando cum fclauohoc alij quoque madarentur, id plenariarum indulgentia- lumindiciumerat. Ricibus his vniuerfis finitisjfuboccafum Solis virgines in locum fibi deftinatum itabant , & ex eo patinis pane$ melIitos,cum tritis caluis öc offibushumanispiftos&excodos ef- ferebant,quQs ante Idolum pro collatione deponebant. Hincrur- fusabfcedentesjcumduftoremfuum fcnem infecut^ efTcntjiuue. nes turniatim omnes prodibant, arundines qianibusgeftantes. Qui cum primum ex ferie longa con(edifrent,rurgentes tandem certa- tim ^d appofitas patinas procurrebant,quoIibet hoe fatagente, vt eas primus attingeret. Interim feduli fpcdatorcseranttemploprx- fcdi , vter ciirrcntiüm patinas primus vel fccundus vel tertius aut quartusattigifTet. Quosquaternos fi deprehendifTentjtumeos pri- mum in fui medium receptos,pof^ea ad ccllas abducebant,&eos ornamentispulcherrimisinduebant. Ethipofieaprofèledis&exi- mijs viris habebantur.Porrb autcm omni hoe tumultu exado,ado- Icfcentibus fimul ac pucllis his, qui iftotemporefua Idolo minifle ria praeftitifrent,eundi,quo liberet,licentiam ac poteflatem facie- bant. Virgines autem,velut liberae iam ad flios redeuntes,pilis ac iun- eis,& herbisaliisaturba impetitae, quafi fanna quadam exigeban- Ll tur, 26^ ^ORAL. mix OCCflX HIST. tur,quod afacrorum officiorum minifterijs fe tambrcui tempore% gre^rent.Ita folennitati huic finis impoiiebat¥w::vrrgines autcm,cm Yokbant,null0 vctante nubcbant. Cap. X X X. J)eFeftoQ:^ereatammyqmColut€ca5adhihentj. V A N A M de Mexicanorum ceremoniis ac culti bus fatis abundè traarauerimus: nihilominus tamen vnius adhuc Idoli , quod C^etzaalcoalt vocabant, mentionem aliquam faqiendam cenlemus. Huius feftumhoemodocelebrabatur.Quadragintadiebus ante, quam facrificium fieret, mercatores, bene ha- bitum,&omni tum macula tum plaga accicatrice earentemfcla- uum redimebant,&eundem Idoli ruetohabituinduebant,vtems vicem iftorum quadraginta dierum fpatio obiret.Pfiiiiquam tamen his veftibus illevelaretur,ex lacu,quem LacumDei nominabant, bis eum abluebant.Sclauus ifte quam primum Idoli ami6tu cindus cfret,m ferream illicb caueam de noa:e(vt fupra diximus)indebattir, nequopertenebras profugeret. Dieprodeuntefubinde e caueacx- cmptusjinconclaiie amplum & fpeciofum ducebatur,vtpromptis officiis fcdtilis,& lautis epulis honorifice ei miniftraretur. Ptanfo & benepafto coroUas floreas inijciebant, hifque ornamentis confpi- cuum magnacaterua comitanteper vrbisplateasducebant.Isjquo- quó itaret,tum cantibus tum faltibus vbiuis praefentem animurn exprimebat , quafi hac Idoli imapine non mediocriter fuperbirer. Domos pr^tergredientem, acmrrentes foeminae ac hberi reucren- tcrfalutabant,&mhilvel honoris vel oblationis omittebant. No- uendio prius cjuam feftum appelleret , cani duo & vcnerandi fe- nes ex editiori templi acceflu ad eum defcendebant , & deuoto Teligiofoquevultu ipfum alloquentes,in haec verba erumpebant: Sdas Domine , poft nouem dies tum cantus tum faltus tui omnino finem futurum, tibique certb moriendum efle. Quibus ille refpon- dere prompto & alacri animo cogebatur,^uodiftius temporis felid- tatem iam dudum magno gaudiovotoqjtumoptcttumexpedet. Hune ritum Neyóho,Maxilt, Hêtztli^id eft, pr^parationemjpfi vo^ cabant,H2ecverbdumfierent,obftinatèineumdefixisocuIis,obfèr- uabantaftantesredulo,anhocabnunciotriftioreuaderet,nec^qua alacritate, vt prius faltationibus fuis operam daret. Ipfo rnocfto & a- nimo abiedtiorc forsapparcnte,nouaeuIam,quainracrificiisperfi- ciendisvtebantur,continubpromebant,cuius cruorem obhacrcn- tem vnda eluentes , cruentam aquam cum Cacao & rebus aliisper- mifcebat , êcpotum iftum fclauo bibendu offerebant.Eoenim iiati- ftoXclauumomniücorum obliui{ci,qu9vnüuaipfiaccidi(rent,cfc-. debant. is ergo hoe paóto fiia forte exemptus, porrb alterius eaptiui inftar At^ER Q^VINTVS, 267 inftar alTcruabatur.Nam fubitaneam illam madandi fclaui conftci- jaationcm certum quoddam futuri mali augurium arbitrabantur. Quodfi vcro conftanti vuItiLic|ue ac animo is obduraflet,conimo- dum maximum quoddam portendi exiftimabant. Die,feftonun- cupato inftantc, hi, qui facr js faciend is deftinati erant , ex ady tis pro- dcuntcs, fimulatum Deum deuotè admodum venerabantur,«5c cer- tiscantiunculisprsemiflis,illum odoramentis êcffiffitibusfragran- tibus linitum,hoc modo maótabant.Ex difledo peóVore extrad:um cor, Luna? obtendeban t. ld deinde in Idolum conieótabant. Cada- uer vero eiüs , editiore de loco per fcalas exturbatü > accurrëntes mer- catores tollebant , &domum deportabant. Horum quiprimarius e- rat, ex madtato fclauo pro fefti (blennitatelautum prandium inftru- cbat.Vbi verb dies eluxiflèc&viótimaexcodaeirecadconuiuijfeT ftiuitatem mercatores vniuerfi confluebant , comprimis verbij,qui cmendis 6c vendendis f^lauis negotiationes agitarent. Nam quot- annis horum vnum ad fui idoli fimilitudinem madtandum ofFere- bant.Hoc eorum fimulachrum in omni illa orapr^cipuum erat, fic- utiupra didum eft.Sed & templi^quo colebatur,mira venuftas erat: quodnemo ingredipoterat,nifi gradibus öo.prius afcendiflet. In- grelTus area admodum lata,& lapidibus pulcherrimè conftrata vifè- batur. In cditioris planitiei medio ftrues qu^dam,rotunda,fornaci limilisllabat. Aditustemplihumilis & anguftus adeb exiftebat,vc curuato & inflexo corporeper eum incedendum eflet. Ipfiim tem- plum,fuis cellis & clauftris, reliquorum more interftinótum erat : in quo fimiliter collegia turn puerorum tum puellarum alebantur.His wnguÜs ftptimanis nouus ex quatuor facerdotibus templi informa- disiungebatuncuiusmunuserat, vt de die pueros literas ,denocbe vero pulfindi tympani modüm doceret. Huius enim fbnitu fiib oc- cafum Solis homines ad preces 6c facra facienda excitabantur.Tjm- pani verb tanta magnitudo erat, vt fremitus eius ac ftrepitus vniuer- lam paflirn ciuitatem pexfonaret,Hoc audito 5 quilibet, qui vel in fo- rovelalibiverfabatur,modeftè 6c tacitè domumproperabat. Hoe ipfo fub aurora? cxortum percufTospercgrinatores in viam fèfe dabat. ante quod acceptum fignum nulli per portas egredi licebat.Templo aula qusedam poten tiffimavicina erat , in qua diebus feftis, ludos, choreasjöcludicrainnumeraalia exhibebant. In huius aulse medio paruum theatriim quoddam extrudum ftabat,quatuor angulis ex- quifita arte inclufum, 6c lapidibus artatè compofitis conurarum. Hoe diebus feip:is ramis ac frondjbus,vt 6c arcubus actelis fiiffixis, varijquegeneris floribusacpennis difperfis eleganter condecoraba- tur.Huc fèaprandioinferentes ludicra 6c ridiculaquamplurima ex- hibebant, 6c iam {iirdos,iamdedepitoSjiamcIaudo$,csecofqueac aliiscorporis partibus mutilos perfonati 2emulantes,Idolo fuo de commoda 6c profpera corporis valetudine fiipplicabant. Surdi ab- Ll 2 furda ^Sé QiMORAL, IND. OCCID. HI^TOR. furda narrabant : claudi fuas mifèrias exprimebant, vt fpetS^atorcs iri riftim compellcrentur. Nonnullifpecieformaqjvenenofbrumani-* malium, vt ferpentum^bufonum ac Iacertarum,prodibant.Qui fi fi- bihochabituocGurrerent alicubi,affe(ftato cölloquio fuas fibi na^ turas ac ingenia inuiecm percenfèbant. Hispcraótis,fióbitios habi- tus cxcutientes, facie natiua ac habitu fueto prodibarit, ac fiftulis concentum fuauem modulabamur, vt harmanise ekgantia & eon- cinnitate Ipeétatarespramifcuè vniuerfi fiiauiffimè amcerctur.Pue^ ri verb formas achabitus muicarum ac auiculamm induentes,in ar- borumramis fuffultabant. Ex templo nonnulli fiphonibusinfub- ic&os Ipeólatores eiaculabantur,velut in hoftcsr qui quadamqua- velitatiuncula congrefruri,in duos ic ordines dirimebant , aliis im- petum facientibus , caeteris infultum reprimentibus. Et haec omnia additis concinnis rhythmis öc did:eriisiucundiorareddebant,qui> busfpedtatores longo aliquoties tcmporediftinebant. His exhibi tisjcum coronidis vicetripudia aliquandiu agitaflènt,fefto finem addebant. Cap* XXXI. haó^enm de Jndomm faperfihiomiii^ enarraU Vos &quam foedos fimulachrorucüItusSathanas in India conftituerit , haélenus longa deduétione ex- plicuimus. Quae fi penitius & accuratius expendan- tur,certas&manifeftas {uis contcmplatoribusvtili- tatcs haud dubio proment.Et primüm quidem quo- adipfas terras feu regiones illas, vtile,imb neceffariü Ecclefiae Euangelicae doótoribus cognitu eft,quam foedas&fïiper- ftitiofasceremoniasgens ea aliierit,vt, fi quando eas fors oras adituri fint,iacrilega ifta idoTomania extirpata , gêtes de vero & Deo placen- tccultucommodiuserudirepoffint. Et hoe fine multi iam an tedc hisapraeftantibusviris in lucem editi hbri funt. Quin&prouincia- lium conciliorum mandato accuratumeft,vt huiufmodiceremo- niaefecundum omnes circumftantiasexpofitae&explicatae turn ac- curate dclcriberentur, turn excufapafïim per om nemorbem difper- gerentur.Huius documentum apud Limanos videre eft. Indis verb ipfis huiufinodi cnarrationes hoe vtilitatis confcrunt,vt ex his lejftis tc repetitis,DeoOpt. Max.gratias agere,eiufqueinfinita beneficia, quibus mifèrrimo ^athanae iugo exempti funt, in aeternum extolle- re&collaudarediïcant. Exiifdem pariter intelligipoteft execranda êcfacrilega %gij Plutonistum arrogantia,tum virulentiaacimpo- i[l;ura,quibusmifèr5egentisanimosnimisquam longo temporema- litiola tyrannide effalcinatos tenuit. Is enim perpetub Deo fimilis fiqri fien affe6l:ans,Ieges ab eo latas aut veteratoriè semulando eludit , aut fcelerate cafdem pefTundat ac proculcat. Nam altera femper parte fuamdoarmam vanitatibusmerisac horrendis impuritatibus,nd. nunquam etiam immani fa^uitia ac crudelitate in tantum polluit & coinqumat, vt vel primoalpedu nihil aliud fatagere vidcatur, q uam vt fanam deDeo & falute interna do^irinam penitus aut ofFufcet,aut cxcordibus hommum vniuerfim elidat &excütiat. C^terum, qui obftinatas iftas, imb cimmerias tenebras , in quibus tot opulente óc pr^ftantiifimae regiones 15giffimo tempore verfat^ funt, & vei dum paffim verfantur , attentius trutinat : ifte,modb micam animi Chri- ilianihabeat , non poteftDeoimmortali non seternas laudes&gra- tes fonare , quod fe pras miferrima ifta gente ex tantis tenebris eri pue- rit,& ad clariiïimam fanétiflimi Eua^gelij lucem potenter euexerit. Vndeanfam quoque fibidatam commodiffimam fciat,Deum ob- fecrandiöcdeuotèorandi , vtfe in ifta diuinae veritatis lucetueri& conlèruare, inque debita obedientia confirmarc clemêter dignetur, vtnimirumhocpaa:oconuerfus,eos , quün via perditionisambu- lat,abinterituferiain{litutioncretraherc, &profundos diuinarum diuitiarum thefauros illis,in fe quantum eft, impertire queat. Pro quibus omnibus,Patri , ac Filio Spiritui farifto, fit laus & gloria in fècula fcculorum Amen. t I B ï Q_v I N T I F I N I s. LI 3 NATV, e^ORAL. IND. OCCID. HIST. NATVRALIS AC MOR ^ LIS iNDIiE OCCIDENTALIS. HISTORIE, uKff! L I B E R S E X T V S. Cap. L Vm hadcnus de Indorum religione longum fcrmonem fecerimus : maceriae ratio quodam quafïiureexpöicerevidetur^ vt decorundein moribus quoque, legibus, atqueftatutis , qui- busRes eorumtumpublicae turn priuatae fir- mantur & fulciuntur » nonnihil hoe libro du camus , idque ob cauias praecipuc duas. C^ua- ^,^^^^^^ - rum prima & palmaria haec eft , vt friuolas quorundam opinadones retegamus & diluamus , corum fcilicet, quibusperruafumfirmitereft^populumhunc omninb brutalemÖc pecuinumeffcnecquicquarnhaberc , cuiusmcritointer hommes recenferi iurè queat.Ex qua certè temerariaperfuafioneid emerfit , vt oneribus&feruitutibusplufquam humanis in principio obtunde- rentur,& pecudum more ad labores,viribus 5c neruis humanis loge maiorcsdamnarentur & abftruderentur , adeoq, omnium paflim ludibrio ac libidini exagitandi propinarentur, Caetcrum,h«c per- fuafio eb pol nocennor &damnofior eft,quó cum maioriiniuria & temerationeconiundtaeft. Et purum putum haecomniadeiisfig- mentum olere,ij certè locupletiffimè tcftabuntur , qui cum ipfis ah- quandiuegcrunt , & fecretorum acconfiliorum ab ipfis prompto- rum vel minimam quandam notitiamaffecurifunt. Vtnonfimile verojfed ipfa vcritas fit,eos,qui fcabiosè adeb &nimis difTolu tè de In- dorum brutalitate&ftupiditatenugantur, omnibus brutis bruta- taliores &bardiqres omninb exiftere. Cui noftro pronunciato in fè- quentibus c^Mubus tam firmum ac folidum fundamcntuni fub- ftruemus , vt omnis perplexandi & ambigendi occafio nafutisiftis intercludatur & obfepiatur.Nam ad nocenrifïimam illam eorum o- pinionemretundendam , commodiore medio nullo vtipofïimus, quam fi hoclibro perfpicuè & ex ordine proponamus cos Indorum mores acleges/ecundum quas, cum fui adhuciuris cflènt, omninb vixe- LIBER SEXTFS. ^;^, vixcrunt,&:poIitiam fuam moderati funt.Et licet inficiari non quea- mus rimpliciter,quodin aliquibus vitam barbaricam exegerint: plc- raquetamenrua,ea folertiamxta aqprudentia moderati funt , vtin plurimismeritbfufpiciendinobisfucrint.Sed&inhaudpaucis^quo ad ingcnium ac induftriam,ipros nos m ultis ( quod aiüt ) parafangis anrcucrtiflecertiffimumeft. Quod autem &in his nonnunquam ab exquifitasiuftitiaenormanonnihildeflcxerint : idY^Queadeono- uum aut mirum non eft : cum idem quoque olim legiflatoribus ae philofophis rummis,vtLycurgo öc Platoni vfu venerit :quo in cenfu nonuliae quoq, alias optimè & accuratiffimè inftitut^eRefpub. vtRo- manaóc Athenienfisconnumeraripoiïint , quorum ftatutamultis ludicns confufa fuiffe fcimus. Quod fi quidem Ramanorü aut Grse- corum feculo de forma ac ratione Mexicanorum aut IngarüRerum- pub.quid vfpiam compertum fuiflet : earumcertèfublimitatemac moderationem haud mediocriter admirati fuiflènt.Rerum quidem ignariahqui , qui fua fomniapotius fequuntur , quam vt ipfi veritati propius aftipurentur,id credunt acperfuafum habentjndos ferarum modo in montanis captos,feruitutis hociugum meritb fubiiffe.Qui vcroconfiliorum , morumqueac imperiorum ab ipfis agitatorum confcij funt,his Tenten tia longè alia ftat, oppidoque admirantur , in. teripfos totprudentes,peritos ac induftrios viros repertos fuifTe.Qui haEcpenitius&diligêtius attêderüt, ex illis primarius eftPolusOnde- gardus , quêinrerumPerucnfiumcomentatione autorêftquimur» Huic finiilis eft alter loannes de Touar, qui ecclefiae Mexican^ bencr ficiarius extitit,quem in defcriptionegeftorü Mexicanorum s^mula^ mur.Sed&noftro feculo quidam focietatis Ies v iufliiacmandato Viceregis DonMartinHenrjques ex annalibus Indorum vetuftis ho- rum pluri ma coUegit &c cdidit. Alios hic taceo , viros eximios & prse- ftantes , qui pa (Ii m de optimo Reipub. apud Indos ftatu literarü mo^ numentis editis abundè teftati funt. Caufa verb fècunda,propter quam deritibus & moribus Indo- rum commentariaggrcflirumus , haec eft, vteorumexemplisquo. dammodb informemur,de Rebus tam publicis quampriuatis com, modè/apienteracfoIidèinftituendis.Nam inrebus , verbo ócregno Chrifti haudquaquamaduerfisjomniiureleges&ftatutafuaprole- gitimoiuremunicipalitueri&retinerepofllint. Inquibusvcrb, ab cxpreflb Dei verbo vel minimü deflexerunt , defedionem eam mul- tiplices illico errores (ècuti funt. Ad fummam enim diuin^iuftitise regulam,vniuerfam exquifitiftimo rigore quadrare fas erat. Vnde fit, Vtmternos,quiadaccuratam (èueri Deiiudicisiuftitiam omniaex^ pendimus,& illos,qui traditiunculis fuis in quamplurimis ay- f oritatis nimium tribuunt,tanta diuerfitas & diftordiaglifcat ^ORJL. IND. OCCIU mSTOR. Cap. II. ^ibMfaflüJeHCalendanüMexicaniv^^^ Am verb,vt,quaediximus,certisrationum mömctis 'firmemusia partitione temporum , Indisv^ltata,cx- ! ordiumducemus,Hincenim, ccucoifidimus/corufa induftriae êcprudeniixdocumenta haud vana cluce- ^^,bunt. AnnumMexicani in menfes ig.diftribuebant, l^^^n cuiUbetmenfi2o.diesaffignantes.Quoïumvniueri[^ putatarummadies36o.conmtuet.Superftitesdiesquinq5,quaecom. pleto anno deerant , nuUi menfium peculiaritcr mfercbant , fed eai demfeorfimnotantes , dies anni vacuas feu abundantes nomina^ bant , quibus nee vlium opus faciebant , nee facra vlla vifitabant/ed temporisfallendicauracongrediebantur,&ludicra agitabant /acer^ dotibusipfisquoqueafaciendis facris feriantibus Jntercalanbus lus exadis nouum anno initium dabant, cuius menfèm primum a flo^ rumÓcfrondium germinatione inchoabant.Februanoipfommae^ què ac noftro tres dies deficiebant. Nam calendae ipforum lanuariaê in noftriFebruarij diem i^.incidebantificut id ex faftis illórumpubli- cis liquet,quibus noftra fupputandi ratio miraartccorTiprehenfa Vi^ dctur,Hos bis oculis noftris vifos .confideratuomnino digniflimos arbitrati fumus , vt ex quibus accurata quaedamlogirmi racio , &nu. merandi dexteritas fingularis emicet. Cuilibet mêfi fuum peculiare «omen,chara6ter,ac fign urn attribuitur. ld ^lerunque a fefto,quod eius menfis primarium eft , defumitur , vt & a variatione aligua mfi* gni,qu2e illo anni tempore incidit.Feftisporrb fingulis definiti,nque perpetuidiesdefignabanturiöccuiuffibetfeptimanaedies 13. nume- rabantur.Vnaqusequediesrotundo &paruo afterifcopofitoindica. batur:&a is.noua fubinde numeratio fiebat,ab i.ad 2.3.4.^öcc.Integer annus in quatuor partes,quatuor fignis feu figuris infignitas dirime^ batur.Figurae autem erant,prima Domus:fècunda Cuniculusrtertia arundo:quarta fulmen. His fignis anni quadran tes partiebantur & notabant,6cfecundumhaeceofdemdenominabant. Rota verofeu orbita,qua haec omnia definite ita defcripta erant , quatuor toima-i nas continebat-Cuiuilibetfeptimanae anni i3.erant. Quicollea:i52, annos ftatuebant. In rotx medio fol pidus , quatuor t ranfuerüs \u neas in ambitum pertingentes emittebat, qui illis in quatuorpartcS ^qualesdiuidebatur.Spatiumquodlibet,Iineisduabus interieélum peculiari fuo colore interftindum erat. Colores erant,viridis, c^ru- leus,ruber,&croceus. Nihilominustamen vnumquoduishorum ft)atiorumpeculiaribusi3. lineisaliis quoque ceu particulisfeorfim difleparatumvidebatur. Inmargineannigeftaadnotabantur. Sic, quo di^ & menfe Hifpani in Mexico ingrelfi effent ,fediilc) configna- ?jf turn I L / 3 E R S E X T V S. 2 7^ mm vidinius, Tempori fignato virum qucndam Hifpanicohabitu purpüreodepidüallocabant. EaeffigiesHernandi Certê^, qui pri- mus ibiimpreffionem fecerat,cenfebatur. Annis sz.quibus orbitafi- niebaturjexaótisjremmiram&ridiculam faditabantïndi. Nam in didianninouiffimanode , vafaacfidilia , quae habebant, omnia confringebant, &candelasextinguebant, óccumfineorbitaeorbis quoque finem fortafTc fore,perruarum habebant. Itaqj vt vel ederct, vel biberentjvel vafa afTeruarcnt/ruflraneum iudicabant, öc in tene- brisiflis integram noótem exigebant. Interim tamen nihilominus fèdulbproluce videnda matutina excubabant. Ergo fi difpulfis te- nebris auror^ comas micantes videbant,mirè ouantes,tibiis,tympa- nifqueactubis,& inftrumentis fimilibus, recensnatumgaudium teitabantur , dicentes , Deum aliam adhucorbitam , 52. annos comr plexam , clementer elargitum efTe-Eo paóbo noüum annum redin- choabant. Maneverbnouosignes,afacerdotibus filicibus elicitos accipiebant,& vafa fibi ac fi<5tilia recentia,quibus ad rem familiarem opus crat,denub comparabant. Poflea etiam proceffione publica in- ftitutaDeo veluti gratias agebant , quod nouiter illucefcerepafTus, annos & orbitam nouam ipfis largiffimèindulfifTet» Et haec eoruiti (èptimanas,mcfo,annos ac circuitus numeradi ratio modus era^, Cap. LIL modo IngAfuos annos acmmpsnutneramrint N hac Mexicanofuitifupputatione, quaminhomL nibus literarum vt maxime ignaris nópofTumus noii laudarCiis comprimis error notabilis efl,quod non fè- cundum tnêfès annum, nee menfes fècundum Lunse facies metiri fbliti fint.Qua certe in re PeruenfèsMexi- canispraefliterut. Totidem enim nobifcum diesanni illi numerabant,quos in duodecim menfes aequos quoqs partieban- tur,&inquosfuperflitesdiesvndecim ^qualiterdifpenfabant.Porrb adexaólram anni fupputationem hancinduftriaadhibebatjn mon^ tanis illis,vbi Cufco ( quas Regü Ingarum fèdes primaria,& regni vni^ uerfi thefaurorü ac facrorü veluti qu^daConda fuerat,ob id i ure me- rito altera Roma vocata)clarebat,column2e i2.Gertis interuallis exor- dinediftante^SjVifebaturdefixae. Harü quaeuispeculiarêmêfem figna- bat,ea nimirü parte qua fol vel orirctur, vel occumberet.Pik ill^ Suc- canga nominabatur.-per quas fimul & dies fefti , öc tepus fationis , & meüis,aliaq5 fimilia demonflrabatun His fuo pro more facra quoq, facere folebant. Cuilibet menfi propriü acpeculiare tü nomen turn feflü dabatur,& alanuar.anni initiü fiebat.Quê tamen Ingaru quida^ Pachaeuto,idefl:jreforrnator têporüm , mêfe Decdeinde exprfus efl, hacdecaufa, quodfolaTropico, quem admodumvkinum habe- bant illic , turn temporis reuertcretur. Mrn An 274- ^OKAU INa OCCID. HISTOR. Anhispopulisdeannoquoqjbiffextiliquidconftitcrit , nullis rerum indiciis colligcre poifumus:etfi , qui id affirnlcnt , non dcfintv Quas Mexicani feptimanas numcrabant , tales vere nonerant. Ncc enimexfeptenisdiebusconftabant. Necetiam carum apudlngas, comunis nobifcum diuifio fucrat , cum no «qiièad folis conucrEo- nem,aut Lunx renarccntiam,aut fupputationcHebraeoru, quam ab initio conditi mundi, atteftantc Moyfe fecerant , accommodari aut applicari poffencHi planctarum nominibus ^ quae Gtxds ëc Latinis vfitata crant/uas {eptimanas denominabant. Quaeomniactfi apud nos longe exquifi tiore & perfedtiore norma difpofita fint : dc homi- nibus tamen iftis nec libros nec litcras vllas norcêtibus,mcritb id ad- mirandu vidctur , quod annum , fcfta , & tempora primaria tanta in duftria 6c fagacitate dilpofuerint , ficut a nobis hadcnus rccefitu eft. Cap. IV. Nationemapud Indosnullam ejfe,qmliterisvtdtur. Iterarvm primoinucntarum iftefinisfuit,vtho- rum medio & ope , quae verba alias lingua profcrun- £ur /criptis definiant ur & defigncntur; Verba verb vt phiiofophus ait , pro hominü in mcnte coceptis reb. fonant.Sic ergb tum vox tum Utcr<^ diuino beneficio nobis dat^ funt^Tt vox pr^fentib.liter^ ver© abfentib, & pofteris,res geftas aut agendas cxpediantSc manifeftcnt.Solis ver3 imago,&: reru fimilium aliaru ideae ac figna , etfi quidem dcfcriban- tur,iiter^ vocari tamen minimepo{runt:fcd funt pi6tur« &prototy- porum quxdamcxprefliones.C^asquiprimicondiderunt, non vt voces ederent , perficere quidem conati funt , fed hoc tantum volue- runt,vt rerum quaeda muta fimulach ra effent. Hoc modo aftrologi fuos planetas,Martem, VeneremJouem,&c. puris fignis , non litens prsefentat.Signorum enim ea ratio ac natura eft,vt a quacunq5 gcntc veInation€üucItala,fiue Gallica, fiueHifpanicaexprimantur, vna femper faciem ac rpeciem,charaa:ere nihil mutato retmeat. Id quod literis ipinime copetitHse etenim a folis illis mtelligutur, qui linguae fcu idiomatis iftius,cuius propriae litcrae funt , gnari & callen tes lunt. Id exemplis manifeftius fiet.Hebraeus ftue Graecus qui cft,quid voca- bulum fol fit aut fignificet haud quaqua intelligit,cü vox ea Latmo- rum propria fi t,&: Hcbraeis ignota,prout ronat,&: literis pmgitur. A- lio fchemate fi fol exprimatur,imago feu effigies,n5 literae erit , & fic vel ab Hebr^o vel Gr^co intelligetur. Ex his duo prazcipue notanda veniunt.Vnum eft,hiftoriarum Scantiquitatum memoriam tribus modis condi folere-Primb literis, vt Hebraicis , Graecis , Latinis ac fi- miiibus. Secundb imagunculis fiue fignis , qualia paflim omnibus nationibusacpopulis vfitatafiierunt.Qua etiam c^ufa in Concilio Nic^noimasinesLaicorumlibriyocantur. Tertio cifiis feuchara- ^ <5teri- / L/BER SEXT VS. ^tj acribus anthmetids:vt 1.2,3.100. 1000. &c. Altcrum obferuandum, elthoc,nuIlamapudIndosvfpiam nationcm rcripturaacliteris,red mens fchematis (èu figuris ac cifris vfam fuifTe. Cum Indis verb prat- ter Peru ac nouas Hifpaniae incolas, magnam quoq, laponi^e & Chi- m partem includimus. Quae dida haa:enus , etfi nonnullis fiditia videri poücnt , cum locupletcs aliquot Bibliothccas in laponia öc Chma inuentas efTccompcrtum fitiverum tamen nos dixifle, ex po- Itcnoribusporroabundèquoqjintelligipotcri^ Cap. V. Sl^thwlibrisacUterüChinm[esMm % no« r ^7(^ ^MORAL. ma occia histor. nomen (brti tur.-cui perfkpe vniuerfa hominis aetas impcndendactt» ' JPrasterhocfdendumetiameftjhuiusidiomatis longèaliarationcm effe,acapudno5latinaevel grascae fit,quas fbli literati callent aut le- güt. Nam ChincEfium fcriptura ab omnib. promifcuè finitimis na- tionibusapprobè intelligi poteft. Qui etfi quidem ipfas voces , qua* Chincltsenunciant,nonintdligat^ nihilominus tamenfignomm quibus rcsipfederiotamur, pertpicuam notitiamhabent : velutifii- perius fimile quoque dc numerisarithmeticis protulimus. Hincct- iam fit^ vc ïapones & Chinenfèslitteris quidem , ièd non viua vocc coUoqui IciantQui fi quaelegerent , voceexprimerent, ceftèlènfus mutitos venari aut captare minimèpoflent. Èt h^c librorum ac lite- rarumin China vfitatarum ratio efl ,iam paffim per totum orbcm decantata. Typi chalcographici nihil aliud , quam figurae quaedam funt,quas tabulis ligneis incidunt. His Papyri , quod placetyfóliatx- primunt aut excudunt,n5 fccus,ac apud nos figurae aenese auilignex vtvocantjcduntur. Sed hoclocofcrupulofiorquifpiam rogaturus eft,qui fieri pol- fit,vtanimos (enfofque fuosperfigurasexprimantjcum tarnen vna eademq? figura diuerfae res mmimè defi^nari poflint.ExempIi caufa, exdepilinguis 6c fcripturis vniuerfis a- liis familiares,nulIo pecuHari fchemate praefigurari pofTunt. Sed his pro refponfo reponimus , eos pundtis^virguhs ac fignis pcculiaribus hunc defedtumomnem abundcexplerc pofle. Interim tamêid per- ceptudifficileeft* qua arte nominapropria , maxime vcrbrerüpere- grinarüm i acantènüfqüam vifarum,figurisvfitatis carentiumdc- fcriberepoffint.Cuius quidem rei,cum in Mexicoageremus , quod- dam pcriculum fecimus.Quendam cnim dodtorum rogabamus,vc ^fuahngua ha^c verba redderet (cripta : lofèphus de Acofta ex Peru ve- nit. Quod antequam Chinenfis faceret, diu quidem profundè mc- ditabundusaftabat , fèd tadem quodpetebaturitafolertercxarabar, vtapprimcquadraret fcripturapropofito. Eadeenim vel in diuerfis linguisle(5taidefbnabat,nifiquodnonin nominib.propriis eadem aut vniformis dialedus audiretur. Ea verb dcfcribendi hunc modü adhibebat.Nomen propriiï alTumentes , rem quampia ex omni me- dio diligenter inqui reban t , qux fua li ngua cü nomine ifto om n ium maxime cofbnaret.Huius ergo figuraloco nominis ponebat. Cum verodifficilefitrênominiifti vndiquaqjiimileminuenireihincipfa quoqj propriorum nominü {criptura perfaepè difïïcilior fit. ld quod Patri Alonib Sanches ante caeteros accidit. Qui cum in China agens ab vnoMandarjnorü fubinde ad aliia abduceretur^vix landc omnes illi magno labore 6c profunda meditatione nomen follicit atacomv meatuiipfius infcriberepotucrunt. ■ . , Haec Mi L I 'B E R S E 'X T V S. 277 Hxc Chincfium literarü ac (criptionis ratio ac modus cft : quib. laponenfcs in omnibus fimilesexiftunt. Quanquam dehis narrcnt, quod omnium nominum etiam propriorum (cribendorumpecu- harem artem aut induftriam , cum per Europam vagati cÏTerit , didi. ccrint, Nihilominus tarnen maxima eifpartc fignis ac figuris pro litais vtuntur^quemadmodum ^deChinenfibuscomnKmora- tumeft. Gap. VL Vi c China lefuitse redierunt, hi nullas Academias aut infigniores fcbolas, quae artes ac Philofophiam profiteantur, ibi repertas eflèatteftantur. Vniuerfum eorum fludium hoe eft,vtin lingua Mandaryna.qXi^ difficilisadmodum öclongi temporis eft,continen- tcr addifcenda ver(èntuf,& probè exerceantur. Ea ve- 10 Imgua nihil aliud, quam resgeftae, fè^tas, iura ciuilia &: municipa- ]ia , fabulae & adagia moraHa * ac figmenta his ïi milia alia continen- turactraduntur.Gradusac dignitates fuasmetiunturexcognitionc linguaepatriae, &tum ciuilis turn diuini luris fcitntia.In (cientiisna- uirahbus doccndis certa & artificiofa Methodo nulla vtuntur,fed nudis fakem propo(itionibus>pro cuiufquc magiftri arbitrio con- ftitutis, res trad untac docent. Sed &MathefeosIongovfii& accura- ta ftellarum crrantium obferuationequandamfibifcientiamcom- pararunt. Quin «ScMedicinxhaudmediocritcrgnariiiint.Penicillis in icn bendo vtuntur,quibus libros quamplurimos exarant Jidem & ludos Tubindc ^IC compedias populo cxhibentjquibus cum maiori pompa agendis,ampla ac feftiua theatraeriguntln eum vfum etiani pulchcrrimas veftes aut amidus, & campanas,& tympana,6c alia fi- milia parata habent.Narrant Icfuita^,qua{dam{ècomoediasexhibi- tasvioiiTcquie lo.vel 12. tüm diebus turn nodibuscontinuisduraC (ènt,dum om nes tandem fpeótatores, txdio fènfim difflucntcsjèlo^ co difparuiflent. Eae (cenis ac adoribus pluribus plcriimqUe con- ftabantiquorum dumhi,agendöoccuparentur>caeteri fbmnumac quictcm captabant.ln illis verbplerümquemorahatra<5tabantur,il- luftribus Ethnicorum excmplis perpetubadumbrata&firmata. Ex quibus iam iterum liquet , fagaces admodum & induftrios efle Chi- nenfèsjCtfi iii artibus mblimioribus non viqueadeo exculti &fubti-. les exiftant. Nam omnis eorum induftria in Icgendo §c fcribendo fe- rc pofi ta eft,&: non ex literis, f^d infinitis infinitarum rerum fignis ac idcis , (udoribus &vigiIijsimmen{i$acidiicendiscon{lat. Quorum ftudia ctfi ad furrimü euedta venerint quidem : intus tamen Peruen- fisaut Mexicanus vnus , qui legcndi ac {cribédipcritiam habet,quo- libet Mandaryno etiaperitiflimodoótior ac perfeótior exiftit.Nam Mm 3 Indus 27S qMORJL. ind. occid. hist. Indus 24JiteriSj artatèiun(3:is &:compofitis,omnia vocabulaac vef" ba,quae vlpiam in omni orbe rcperiantur,tum legere turn defcribert ^oteft : cum econtraMaridaiynus ^ vel iooogo. figuris inftrüótus vix magno laborc nomen Martnij fiüG Alonfo exarare poffi t. Taceo de lis vocabulis fcribendis,quae neGnoucriint, necquidfigncnt^com* pertüm habent.Vt veriflimum fit, Chincnfts longcplures figurasac Cifras, qüim litcras habcre. Gap. VIL aAnnalium in nom Hijpania vjltatomm ra- thfuerit* V I in lioüa tjifpania habitdnt,antiquitates plurimas cognitas habent Sed hiftorias & res geftas mira ar- te recondünt. Etfi cnim nonaeqüè,aG Chinenfesla- póniquefcdnli ac induftrij fint: nullo tarnen litera- rüm , quibüs fiio more maiorum gefta ad pofteros cömmententur, genere deftituuntur. In prouincia Iuc^ta4i,qua Epifcopatus Honduras eft,libri fiint reperti, quorum folia ccrta forma complicata & coUigata videbantur. Inhis Indi, tum diuifiones temporum tum planetarum motus,vt & anima- tium acrerum naturalium aliarum naturasproprietatefq? , vna cum rerum geftarum exemplis , operofa diligentia defcripfèrant. Cum verb conciönatorüm quifpiam ad populum fiibinde Vociferare- tur, libros eos mcrè magicos & nigromanticos exiftere,adeoque, vt vniüerfim cólleéti exurcrentur,vrgerct:facilc,quod voluit, im- petraüit. Quod tamen fadum non Indi folum , ftd ipfi quoquc Hilpani,vtqui terras ilïius fècreta & abditavehementerfciturirent, paulbpoft grauifïimè doIiterunt.Similia & cum rebus aliis,apopu- laribus noftris temerè fiiperftitiofis creditis, commiiTa fucrunt.Quo fadtum eftjVt yna cum libris omnem rerum antiquarum memo- tiani, multis alias vfiii fiituram , extirparint. Quas tamen temeri- tas ipforum a mera ignorantia & barditate ,qua pro fiiperftitiofis indilcretè vniuer(ahaDebant,enata profluxit. Quosfanèlibros,qui (bbrio&attento animo euoluiffet, ex illis certèquampIurima,ob- {èruatu digiiiffima excerpfiflct. È fbcietate quidam, vir doótiifimus &perïtiffimus, in prouincia Mexico, quondam fcniores vniuerfbs ex Tufcuro, TuUa, & Mexico congrcgauerat, & collatione de va- riis habita in familiaritatem fe eorum infinuauerat. Huic , ipfi poft^ ea fiias Bibliothêcas , ac annalesjfaftofquejipedatu certè digniflï- mos , vltrb videndos ofFerebant. Sed figuris ac notis Hierogly- phicis res vriiuerfae eorum hoe fcrè ïtiodo confignatae erant. Qiise rcs , certas & definitas irhagincs fua natura habebant , eas poft fi- guras fiias locabant. Quarum verb nulla natiua ipecics erat , ilias IÉ LI3ER SE XTFS, 2^p illas pcculiaribus aliis cxcogitatis chara(5l:cribus dcfignabant, mo- mento temporis addito , quo quseque rcs gefta clTct. Hxc vero o- mnia in rotasfèuorbes confcrebant, quorum quilibctvnum fecu- lum,ideft,annos52.complcd:cbatur. Inorbitarum harum margini^ bus,lupradi6tisimaginibus feu charaéleribus res eas depingebant, quae quotannis fierét. Supra indicem fèu gnomonem figni,tempus inftans monftrantem , piétus vir quidam eminebat, cuius caput in- tc^um piIeo,thorax vero tunicamanicataiubca cinCtus videbatur: quaimaguncula annumeum,quo Hifpani primum inlndiamin- grcfli fint , intendebant. Eodem modo & res caeteras exprimcbant. Cagterum,cum fiifficientes rebus vniuerfis imaginesautcharadle- res non haberent,necchara<5i:erum ctiamea,quaenoftrarumlitera- rum,vis eflèt ac faculcas : fcripturae eorum no tam vcrborum nume- ro,quam ipfius fcnlus aequalitate concordabant aut conueniebanc. Sed & interdum oratiombus ac variis cantibus,a Rhetoribus ac poë- tis fidVis , vtebantur. Cum vero praedi(5tas notas Hieroglyphicas ac fjgnavniuerfacomprehendcre aamodum aiduum efTetnacomul- tu laboris Mexicani impendebat in hoe , vt pueri inftituendi oratio- nes illas ac poëmata fideliter memoriae mandarent. Hunc in vfum fcholas , coUegiis fiue Gymmafijs fimiles , quibus tenera puero- rum aetasjhis vel illis difciplinis informaretur , fouebant. Semel au- tcm percepta pueri tam firma plerumquc & pcrtinacimemoriateT ncre iblèbant,vt eadem non fècus ac in libris deftriptaperfedtè aflèr- uarcnt. Pleraeque nationes hoe imprlmis fatagebant, vt ülij eorum inprqceptis Rhitpricis exercerentur>cui ftudio attentiflimèplerum- que vacabant, Poflquam vero ab Hifpanis in India diutius agenti- buSjIndinouisUteris legendi & fcribendiartem edo€a- dem imaginibus maioribus , Mexicanorum more, confignabant., Partem tamen maximam per Quipos obferuabant. Sunt autcm Quipos veluti codices rationum , aut libri memoriales , ex loris fèu funiculis conftantes,quorum tum nodi tum colores varias & diucr- fasresindicabant. Quoingenio,quam multafimulacarduacom- prchenderint,dici haud fatis queat.Vniuerfa fiquidem ea,qua2 nobis de geflis , legibus , ceremoniis ac negotiis populorum libri nunciant & expromunt, per Quipos ipfis exade&perfeare fuppeditabantur. Quibusfideliter& accurate cuftodiendis fmgularesquoque oiEcia- rijdeputabanturjquivelhodièQuipocamayonominari folent. Et horum munus erar, vt confulti de om nibus rebus rcrpondercnt,non fecus ac apud nos Notarij faciuntt quibus fidem derogare vel in ma^ xiffio vel minniio nefas erat. Quipos verb feu funiculi illi pro diucr- fis rebusjdiuerf^ crant materie. Alij enim bcllorum,alij RcrunipubL alij tnbutorum,alij regionum rituum indices érant. FafcicuÜ alij maiores,alij minores nodulos contineban t. Ipfa quoque intorta ila alias rubra , alias vuidia , nonnulla cyanea.quaedam candida^ac fum. matim L 13 E R S E XT V S, ^Sr matim colorum plurimorum & diuprforum exiftcbant : cx quibu.s, nonfêcus , accx 24. diuerfis litcris vario modo cornpofitis vocabula iiosinfimtacondimus,ricipfiIndi ex nodulis diuerfis, pluresacva- rias res concinnabant^acveluti dcfcribcbant. Prater Quipos verb cxfilisinncxos,alios quoquecxglobulis feu lapillis conftantes mo- dos habebant, quorum difpofitionc vocabula cdifcebant. Et hoe foedatu non indignum erat. Qui reiiioresfuerant,cxvnacorolla. Pater noftcr ( prccation em dominicam ) ex alia Aue Maria, vel Sym, bolum,vclquicquidaliudfacililaboreaddircebant:approbequenó- rant,qumam lapis hocdefignet: Concei)tus de Spiritu fan(5bo5& quis illud: PalTus fub Pon tio Pilato defignaret. Quod fi errata alicubi adniiflaemendarevoluccitrarifumipeaator nuriqua aftabis. Cqr- rcaionis tarnen alium mbdumnon habent, quam vtexordinela- pides fingulos exadms in{piciant.Qüipos verb etiam genus tertium tógranis Maijsparati habent, id quodrudius videri aliquibus tarnen poflii t. In rationibus enimgrauioribus confufi , & quantum cuiquc debeatur, ambigèntes,grahis multiplicibus dilpofitis & congeftis rem finiunt : quorum huc vnum , illuc tria,& fic fecundum propor- tioncmplura pauciórave conijciunt,iam hoe excumulo granum vnumdementes. &alij addentes,aciam tria,quatuor,plura,permu^ tantes. Et hac numerandiratipne tamagilesplerumqueacexpediti fun t,vt fpedVatibus res ingenti admirationi fit. Hoe ergo modo c;um numerandarum rcrum vfquequaqj peritiflimi fintran ratione & difi curfu valeat, vel peeudum mftarbruti fint , cuiuis faeileliquet aceui- dens eft.Nobis hoe certó conftat,quod in plerifq? quibus fludium a. liquod impendunt, noslongisfpatiis exuperent autanteuertant, §l^aJndifiripHQnü firkvtantur, O N in tranfiier/as lineas Indi fijas Ütèras feu chara<5bc- res depingunt,{6d aut feeundum longitudinis fèriem dcorfum, aut in orbem icribendo procedun t. Latini quidem ac Graeci a kua verfiis dextram literas ducüt, qüc & nos morem tenemus-Hebraei vcro dudtu con- . ti'ario a dextra in finiftram tendentes,libris fiiis ibi ini- tium dant, vbi nos eos inchoam us. Ghinenfes autem nee Hebrxo- rum nee Gr^corum more fcnbunt : fed fecundum folij longitu- dinem a parte fiiprema deorfum procedunt. Siquidem cum mi- nime hteris , verum integris verbis , a quolibet charadrere perfe- <5tc defignatis rem agant : vt illi literarum more conneélantur, minimè opus eft. Caeterum Mexicani nee tranfuerfim , vt Gr;3eci ac Hebraei , nee defuper, vt Chinenfès , verüm ab inferioribus ad fu- periora procedunt. In rotulas verb fiu orbes figna fiia depiduri a ccntro , vbi Solis facies videbatur,ad ambitum feu extremita- Nn tem qMORAL. fNDIJE OCCID: HIST. temcontendebant. Vt hoe modo quatuofdiuerfifcriptionis modi cxiftant:vnüs,quifitadextraverruskua:alter,alquaverrusdcxtfa^ tertius a fummis deorfum: poftremus ab infernts furfum. Vndc, quautpperc confiÜis & ingeniis euarimt hominesiclarcH C^oinftru^H*fnMfkósnHncm m% Ed rcriptionismateriaiamomifra,alibdiu^^ M Non autc incommodè ab aliquo quacri hic poflct, qui fadum fit , vt cum Indi necnoftro oioreicriben- darum,necetiam alió mittcndammlitcrarum com- moditatê haÊuerin t, nihilominus tarnen regnorum _ {iiorum,qu3e&plurimafimulacainpliffimahab^^ bant, falutcm acprofperitatem accurarciciuerint.Sèd fecum repetancguod fignis fuis ac figuris charadteribufque non mi- nus ac nos rioftris literisjrerum & cogitatuum omnium Indi cxpedi. tiiïimam fignificationêexpromere potuerint. Cui eorum ingcnio» curibrum etiam celeritas mira, haudparum commodare quiuit. Hi enima tenens pernicitati magno ftudio incumbebgntparandae.Eli- gebanturautem iftiufmodi ferè hpmines,qui citraanhelatioricm^^ defatigationem euidentem curfim editiffima fcandcre loca poterai: ficutfuperiusdepueris Mexicanis narrauimus,quoru quatcmipri- mi,gradus templi exfuperantes , amplis donis ac muneribus prae cas- terisaffici folebat.Sub feftum Capacraime Orionum quiuis inCu- fco magna pemicitatc montem Inacauri confccndcre properabat. Et Indi quidem omnes in vniuerfum curfu fè fèdulbcxerccbanto- lim,quod ëc iam faciunt. Res grauiores fi quaealió denunciandaefo- rent,easMexicani tabulisaut chartis depingebant,acperruosada. micos profeni curabant. Quod idem turn quoque faciebant, cum naues Hifpanicas, ad occupandam Toponchan fefc adornanteSjpri- mb confpicati effent. Et curforum in Peru quidem magna plcrumq> autoritas erat. Ingasinfuper Reges,in omnibus (iiis regnis atquepro- uinciis emiffarios peculiareSjChafquis didos alcbant,de quibus fuo loco dicereconabimur. Cap. XL Deformüjmperiomm apud fndos:^ de eomm Regibta. ^ E M I N I vnquam dubium fuit,quin ex formaRerum- • public.& imperiorum,qu2e nationes Barbar^ fint, vel üniinus, {èmper aequiflimoindicioaeftimari potuerif. ■ Quóenimplus humanitatis&aequitatisorfendunt: eb turn fplendidiores & beatiores cenfèntur, acmi- nus fibi ambitionis acfaftus arrogant. Vndefit, vt In- dorum LIBER SEXTV S. 281 dorum Kegcs ac domini fimpliciorcs ac fubmifliores dominanti- busaliis viuant, fubditofqueruoslongèaequius tia(5tent,agnofcant- que,fè illis ipfiusnaturas lure nihilo lüperiores , ièd potiusaliquan- toinferioresomnino exirtere,fibiqueceu publicis miniftrisciuium falutcm vniuerfam cmx cordique elTe debere. His verb omnino contrarium Barbari fad;itant, qui plerumque infblentcr & tyran- nicèfègcruncpecudiiiii loco fuos fubditos liabentes,&ab iis pro diis coh ac aeftimari (atagentes. Qupmm improbitate olipi multag nationes Indorum ofFcn(ae , regcs ac dominos fiios vi exegerunt^ac, Gommuni iurelibertatcquefruéntes,(blis bellorum tempeftatibus duces & prxfcdros conftituerunt, quorum diótis tamdiu mo- rcmgerebantjdumofficij ratio pofceret. MunerecefTantcadliber-. tatem deinde prifti nam redibant. Et hoe ferè modo noui orbispars maximagubernabatur , cuius reges ac principes rarb fucceflronis iu- re,(ed plerumqüepopüli fuffragiis creari folebant. Nee tarnen hoe dcvniuerfisindiaepartibus intelligi indifcretèvolumus. Sunt enim popuH,qui tum dominos tum principes fuos agnofcunt,viros ple- rumque ftrcnuos , & propter virtutes bellicas laudatillimos. Huius generis quoqüeprouincia Chileeftcuiusprimates, Auricani & Tu- capelijtot annis contra Hilpanos bellageflerunt.Eiu{dem etiam claf^ fisfuntjvniucrfaprouinciaacregnum Granada,Guatimala,cum in- fulis Florida, Bralilia, Lu^on & Fhilippina , aliifque terris plurimis & amplifïimis Jn nonnullis tamen harum non omnino nuUa vel dum glifcit barbaries. Quidam eiiim populi funt , qui segre ^periores agnofcunt admittuntque , fèd ferè vniuerfa , promifcua autóritate ac confilio moderanturjpro lubitu&libidineiuffacondentes,fta- tumque Reipubliese traótantes : ac vim pro confilio habentes,ita ftlutipublicae praefunt,vtfortiflimusqui{que regnumferèinuadat, &infirmioribus fii2etyranidirubiectis,malitiofi arbitrij iugum ple- rumque imponat. In Orientali quidem India regna qussdam, vc Sian,Bifhagar,&caetera tam potentia funt acampla,vtpofcente cafii 200000. mihtes è lui medio ledlos in acieproducerepoflint. At Chi- na tamen,huiufrnodi regna vniuerfa tum magnitudine tum poten- tia longè fuperat,euius reges 2000. annis continuis regnafle ferutur: quod vni corum moderationi & induftrise acceptum ferri debet. In occidentali verb India duo faltem firma 6c durabilia regna Inuenta (lint : Mexicanum nimirum in noua Hifpania:& Inganum in Peru. Quorum vtrumpraeftatiusfitjin ambiguoeft. Quoadaedificiorum .aulseque iplendorem ac maieftatem * Motei^umae quidem regnum Peruenfi pr^eftabat.Verum diuitiis^opibus ac thefauris, vt 6c prouin- eiarüamplitudine acantiquitatü i^ultitudinelngse Mexicanis lon- gè praeemincbant.Nam Ingarüregnum,ifthoc quoqs vetuftius erar. . Laude quidem bellica, 6c partis vid:oriis,pari meiudiccpalTu ambu» lant.Omninoqj certüaccompertüeft,binah^cre^na,caeterisomni- / _ , N n 2 bus qMORAL. IND, OCCID. HISTOR. bu&in vniüerfum prouineiis^in nouo orbc infignioribus^tiim boiïè Reipubl.forma,tumpotentkacopibus,compnmis verafuperftitio- nibns C|ü€)qüeacfodis idolórum eultibus, celebriora 6c pra^ftantio^ raexfifife Potóètfigemittorum horum regnorum ruainauibuC dam aeqiialita^ effet : iriter fefe tarnen haud modica qttocjue aiuerfi- talte diftabant. Meïköni fiquideiti regni moderatores fufFragiis Sc éltóiöne Grcabantur,{ieutidem iiiRomano quoque impcriofieri folet. Sed in Peru , defünóbo Rege, regnum in proximum hseredem aütconfanguinÈumdeuolaebatur, velutin Hilpania ac Galliafieri feimus. Sed de diélis his binis öpdmis regnis, deinccps nobis fulius ^Êproiixiüs comnxemorandumeiTcvidetun Cap. XII. ^ejm^erio Regum fngarum in Teru, ISI G ARVM quodaminPerudefundtoJegitimushae- res filius, quem vxor eius primaria (Coya vocabatur) peperiflètjregnofucccdebat. Coja veröplerumque Regis illius foror erat. Apud Peruanos etenim Reges fororesproprias pro vxpribus habere/requêsadmo- dum acfolenneeracPorrbetfi IngaecumalÜsquoqj coiiGübittis rem haberettcvnius tarnen Coyse filius regnum hseredi- tatefbrtiebatur. Et tarnen nihilominus,fi quis Regi germanus frater fupereffet > is filio prseferebatur ^ & fratri dcfundto omnino fticccde- bat* Ab hoe porrb regnum in patrueles promouebatur. Idem fucccC fionisius in aliis quoque officiis fimiliter Curacas feuPrimates fè- quebantur. Defunélo Rcgi pompofe admodum aGfumptuofi(fi- mse ceremoniae fiebant. Huius fucceffbr,reli(5ta a defundo bona ac thcfaurös attingereminimèaudcbat, fed rem fibi familiarempecu- liarenl ac propriam accurabat,ac aurum argentumq? dc nouo vnde- cunque fibi corradebat. Opes autem illae relidas, vniuerfaein Gua- cam fiii Sacellum defunóti Regis conferebantur,quibus pofteao ninesRegisminiftriacpofterialebanturjVt qui perpetuis officiis ac miiiifteriis illi veluti Deo cuidam defèruicntes , ücrificia & ceremo- nias quotidianas exhiberent , n^emoriam eius ^eternani colerent. Et haec caufa erat,cur infiniti in Peru thefauri colligeren turJngarum fiquidem quiuis hoe vnum attentius agebat,vt thefauros vberri- mos conquireret,quibus ab obitu fiio pofteriacminiftri magnifi- centius aletentur & fuftentarentunPoffidendi verb ac ogcupandi re- gni figillürubeusex lanaglobus (èu villus erat, pulchritudineipfiim fèricum vincens. Is Regis è medio occipitio fulpendebatur,nec prae- ter eumquifquamaliustaliinfignivti audebat,cum inftarcoronas aut diadematis Regij pafïim ab omnibus xftimaretur. Primatibus tamen regni casterisyillum huiufmodi ex capitis altero latere iuxta auricu» Lm EK SEXT VS. zEj auriculas fufpen fum geftaf e , nuHo verante licej>at! Villo Hoe a Rege accepto , feftum folenne illico magnis & fumptuofis ceremoniis ac facrificiis confiebat. Aci cuius roIcmnitateni\aiigendam confereban- tur, vafa turn aurca,tum argeteai& pretipfi flimi panni ex Cubi texti, variaeque ex mari ailatag alga2,acpennae ex aiïitos n ues mille var iis & diffin6tis coloribus infignes : qu3e vniuerfa pro fi- crificio ofFerebantur.Sacerdos verb templi primarius > & miniftri rc- Ij^ui,quedai|i pucrum fex vel odco annos natum arripiebant: quem. cüm Idolo Viracoch^ obtendifTehtJiaecferè verba edebac:Dominer facrificiumhoctibiiamofFerimus,vtnoftr^ traquiliitatistutorfis, vr bellorum tempore nobis auxilio venias,vt noua Regem noftrum Ingam,autoritate,maieilateacpotentiaaugeas,öceundempruden- tia,induftria , confiliisac felicitate bees , quo perpetua profperitate v- fus , regnum pacatc &: tranquillègubernare queat. Et nis ceremoniis omnis ex vniuerfo regnopppülus cohabitarefblebat. Ab eo têpore, vniuerfi Regem fingulari amore profequi incipiebant , & fummis officiis ei accurate praeftitis obfequebamur : ita, vtnemo quifquani vnquam contra eum rebelliönem moüiffe aliqi^am iiiuèntus fir. Caeterum ipfi quoque Ingae, non faltem po^enti manii ac robore re- gnum credltumadminiftrant j ftd juftitiamquoqsaccqratifFimam cxercent, neceuiquam velin miniino vim ac fraudem fieri patiun^ tur.Solent practerea Ingae diftantioribus prouiliciis fuis idoneos Gi*- bernatorespraeficcre: quorum nonnüllipraeteringam , fiiperiorem nullum agnofcuntralij verb his qüoq3,ceu mediis,morem gcrerefo- lentXthocir^odoornniaelegantioraine in regno conftitutaerant, Adregnifelickatem ftabiliendam vifiim Ingiscommodiffimumc- rataVtlndiperpetuislaboribusaflTuefierent , he quo fors otio torpi- diores aut jgnauiores euaderent. Vpdeinfandis laboribus tot tamqj latae&expeditas viaepatefada? &pa0iniconditae vifuntur. Siquam aliquandoprouiiiciam bellijureoccupafTcnt ,è populo ifto poten- tiore^&emincntiores (Mitimas yocapant) (ècumin aulas iiiasab- ducebantjóchorum loco alios cx Cufco , comprimis verb Orioncs, quiveluti belli Ducesex illuftri profapia plerunq; oriundi fuerant^ fufHciebant. Facinoröfirigida&éxquifitapledebanturpoena : ne^: jninore hi,qui patratorum facinorum confcij erant. Qua vna ccrtc rcRci fusepublicae autoritatem 6c Iplendo- rem latè cumulabant. Nn 3 ^ORJL. IND. OCCIV. Hisrot. r Cap. Xlll §lua induftria Inga [uosfiibdms diftfibmbanti IvE s acfiabdkos&oslngaehocpaaodiftnbuebant^ vt regi & coërceri quam facilimo labore poffent y etu regnifinesadiooo.milliariaextcnderentur. Quam- primum aliquam prouinciam occupaüent >CQtinua I ad cam RempubL gubernandam Indos ordinabaht, &indigenas velut in decurias fecernèntes/ingulis In- dum vnum,qui iufTa daret,pr^ficiebant. Ea quoqueproportio een- tenorum & millenorum erat. Et his qui hoe modo praefigebantur , Hunohominabantur , quorum dignitas & autoritas injigniserat. Gaeterumcuilibetprouinciae peculiaris ex Ingarum famiha Guber- nator dabatur,cui vniuerfi parere, rationem omnium reddcre Co^ gebantur. Rationes autem dabantur tarn eorumquotquouis tem- pore obiiffentyquam quot recensnati effent : vt 6c pecorum ,agro- mm^&firailium. GuWnatores huiufepdi quopnnis ex Culcö mittebantur , qui eodem ad regem deinde fub feftiRayme celebra- tionem redeuntes,regni eenfus leu veóligalia \n\ fecum apportabat. Extra illud enim tempus , nemini horum inaulamadituspatcbat. Omneporrbregnuminquatuorpartes Tahuantinruyo didasdiri- mebatur, nimirum in Chincharuyo,Collafuyo , Andefuyo ^^pon- deruyo^thseitaaquatuorillis plateis infignibus, èCufco , vbi ama regia&omnisregni congregatio vigebat ,ducentibus,denomina^ bantur.Quatuorhxtumplateas , turn regni partes , verfusquatuor mundi cardines portendebatunquarum Collafuyo auft rum, Clim- chafuyo feptentrionem , Gondcfoyo Occidentem , Andduyo yero ortum prindpaliter fpe6tabat.Omnis eorum multitudo duplici po- pulo conftabat,Hananraya fcilicet & Vrinfaya , id eft, fupenore & m- Feriore.Ex his,ri aliquando ad regem vfus gratia eohortes aliquot vo- cabatur,Decurionibus aut pr^feótis,quot nimirum decades ex qua- libet prouincia mitti deberêt , prius iniijgebatur.Ea verb eleaio>non Arithmetica,fedGeometriGaproportionefiebar,prout cuiufqs terras ratio ae conditio pofceret. Ea etiam ratio in aliis obferuabatur. Ex- cmpligratia. InpublicosvrusfiMaiisiooooo.modijconferendief-. fent:tunc regio haec partem dccimam,aitera reptimam,alia qumtam êcficconfèquenterfundebat : quod frumentumpofteamRefpubl Decurias & Aillos (iue familias diftribuebatur. Has vero rationes quorcfpeduitafiipputabant illi,qui Quipocamayos didi , serano publico curando praefeai erant,& funiculis feu fiÜs nodoris,qu^ cuiuflibet Indi portio eflet,dinumerare exquis fitainduftria potcrant* Cap. / LIBER SEXT VS. ^g^ Cap. XIV. Q^uam artem IngA in adificiüfimendütenuermt. O M I B y s ruis,ac caftcllis,tcmplis,viis, agris &c fimilL bus cxtruedis colendifqslngaelabores impenderunt grauiiïimos &aerumnofiflimos , idquod vel hodiè cxrudciibus,in Gufco , Tiaguanaco, Tamboqi con^ fpicuis viderclicet. Nam in his locis tam immenfse molis lapides viruntur,vt nee qua arte cxfcindi,nec collocan iungiquepotuerint,captu facile fit. Gum quoquo verfum m Cufcoregnoingaampliffima aedificia ac caftella extrua:uru$ efl fet, ex omnibus regionibus artificum numemm quammaximum accerfiuit, quimiras&anteanonvifisdomosex calccopereadmi- rando extruxcrunt.Hi auibus lapides fculperent /nee ferrum nee xsy nee vlla ex his parata inftrumenta quidem habebant : & tamen ex il- lis (axis tanta induftria ac fblertia domos coagmentabant, vt i uodu- rarum iiietanulliusetiam perfpicacifïimiocülisperuideri facilèpofl fet.In Tiaguanaco lapidem quendam vidimus,3o.pedes longum, i8. latum,6c ó.crafTum.In caftelli apud Cufcomuris inferti lapides funt* priorc longè vaftiores &grandiores:quos & ipfos fuis artifices mani- bus immiferun t. Qui etfi haud quaquam formaangulari excifi fint, ita,vt vnus alteri exadè congruatjcalce tamê interieda eofdem tam artatè&exquifitèiunguntaptantqucvt vnio oculosfallat. Sedad hosiungendosmuitorumopemanuquevtuntur.Vtenimexadius quadrent^fuftollendifaepius atqueiterumdemittendifunt. Opera- rij, qui ingenti multitudine confluebant , huic vniferèreioperam nauabant. Verüm enimucrb , etfi ha^c quidem sedificia ampliiïima cxifterent:nulIo tamen propèordineacferie legitima extrudavifè- bantur,redMefquitisconfufis quadantenusfimiliaerant. Domos fuas nyllis condere fornicibus nórant. Sed nee cumc^mentocal- cem mifcere fciebant.Cum aliquando fluuius Xauxa fornicibus pro tranfinittendo ponte fuper inftrudis integeretur : accidit , vt cum o- pere abfoluto fulcra lignea remouerentur, Indi certatim aufugerent, veriti,ne ftrudura , qu^ ex grandibus lapidibus conftarer , vniuerfa corruat &in feipfum concidat.Cum verb eandem firmiter ftantem, ^tranl^refrosHilpanosruftinentemcernerentjCa^iqueiiuedomi- nuslociadaftantcsfibidixit : Nos fanèhorummeritbfèrui fumus, quiipfiusfolisfilijexiftunt. Pontes verb, quibus Indi vtebantur, ex congeftis iuncorum acftraminis maqipulis conftabant , quos funi- bus,ex vndarum littoribus fortiter vtrinque deligabant & firmabat. Ligneos verb aut lapideos pontes in fblidum nefciebant. Vadum feq * tr^nfitus mans Chicuito in Collao tam profiindus eft , & latus , vt necligneonec lapideo ponte vUofiiperinducipofiit. At tamen nihi- lominus zSi K^ORAL IND. OCCID. HISTO& lominus cius tranfmittendi artem,ftraminis opc meditantes/ucccf- fum valdè felicem fenfemnt. luncorum cnim ( Totora vocantur ) fafciculos iungebant ac conneaebant , a uos ipfe maris motus ad n- pamoppofitamproferebat. Super hos deinde ex littonbusfirmiter vtrinqueredcligatosfecuropairuinccdebancóc flumen nulloperiw culo,multi vnaperuadebat. Et hocgcnus pontis multb nobis com- modius vidcbatur,quam quod aSeuiliainTrianam pomgeretuKCU- ius longitude Boo.pafluum erat.Huius tranfitus profunditatem ftu- pendam & inaeftimabilem effe praedicant : cuius quidem luperior vndaplacidiflima , praeruptis infernè vorticibus acabyflisf^uiflima acpericulofilTimafit. Sedh«cde^dificiis, aceorum rationedida fufficiant. Cap. X V. !De Ingarum cenjh,redmbmac tributü,qm Indipen- dere coguntur» u u IviTiAs Ingae inaeftimabiles colligéb^nt. Etfic- nim a fuorum antecefforum reliótis thefauris pa- trioiureomninb arcerentur : vniuerforum tamen vniuerfi regni incolarum bona fuis quafiinmani- ^^^^^ , busac poteftate habebant , ita , vt facili opera ingen- ^^^'^^^3^^ temvim,auri,argenti,pannorum acpecorumvn- decunque compararent. Vis tamen & neruus omnis Ingarum opu- lentisceratciuiumacfubditorumperfeótaobedientia , qua regifuo indifcretè in omnibus expeditiffimi parebant. Si quid in quada pro- uinciafingularenancifcebantur , id adregis thefauros ilhcb confc- rebant. Et prouincia quidem Chich^fragrantiaillislignaadmulti- plices vfus promebat, Lucana verb curfores agilimos , 6c leóticarum gerulos induftrios mittebatChumbibilcas verb faltatoresöchiftrio- nes exercitatos miniftrabat.Hocpaa:o,quicquid cuilibetprouinciae fmgulareerat , id vnacum tributoquotannisadregemmittebatut His verb, qui fodinis auri ac argenti praeerat , Rex commeatum quo- tidianum faltem accurabat. Vnde fiebat,vt in vno regno tam nume. rofi & ingentes thefauri colligercntur. Sun t qui pro compcrto^ ffir- mcnt,Hifpanos, cumprimumIndiaminuaMent, vixdecimathc- iaurorumpartemnadosfuifTe : quod Indipartêmaximamantefa- ciemHifpanorumfecretiffimislocisabfconrtdifTent. Ipfis verb Ingis videbatur,operasafubditis exad:as , illorüpotius felicitatem quam £ruitutem indicarcTributahocfercmodo numerabantur autdif^ pen^bantur. Quamlibet prouinciam deuiétam Jngaein tres partes dirimebant.Parti cuilibet lui reditus affignabantur. Primi verbReli- gioni&Deorumcultibusimpendebantur,ita vtPacha7achachi(is crcator erat) & foli & Chuquilk fme Tonitrui,& Mortuis , aliifque Qua- LI'BERSEXTFS. ,8p Quacasfiucfanis ,fua cuilibet terraeportiocederet,cuius fruAibus turn lacra herent , turn faccrdotes ac miniftri alerentur. Quseiibet vcro Guacas fuos ordinarios miniftros Indos habebat. Redituum vero pars plurimajnCurco,vbi cultus Deorum omnium maximus yigebat,inferebatur:etfi nullus alias pagus fuo Guacas feu delubro, mauoiidemcumCufcano ritus ac ceremonisecolebantur , etfiin- terlclenonnunquam loo.milliarium intcruallo diftarét,deftituere^ tur. Quaemcampisferebantur,meffisdeindetcmporc coltóa , in horrca congerebantur : de quibus tributi vice regi plurima eroga- bantur,etfipraecisè omnium fummam rccenfère hoe loco minimc queamus. Aliistamen in locis plurima , innonnullispauca , inali- quibus vniuerfa colkaa templis ac Deorum cultui cedebant. Et huiusfortis quiEeratterra,fideli&diligenti opera excolebatur. Pars terrae alterapro Ingaipfoieruabatur,excuiusreditibus , fuos cogna- tos,acprimorcsyCiuitatumquecxcubitores&milites , acminiftros caeteros fuftentabat, _ Hos verb reditus prioribus longe vberiorcs & opulentiores fu- ifle,vel ex mfpeaisgianarns aut horreis publicis colligere licet , quo- mmlongitudoaclatitudolongè maior&capacior , quam Guacas yifitur.Et hl reditus Vel in Cufco, vel alialoca , vbi caftraRema cuba- bant, conferebantur. Quod fi conuedi huius commeatus nulla tuni temporis indigentia effet,in granaria publica congerebantur o- mnia,&ad pluresannos aOeruabantunEthanclngseterramomnes promifcuecitraexceptionemcoIebantreduló.Quoddum facerent veftes frequenter pretiofiores induebant , & in Ingarumac Guacas honorem , cantilenas ac modulos concinnos fonabant. Quandiu vero huiufmodi operac fierent , tam diu qui laborabant , aut ab Inga, autafolcautaGuacaSj Vtquorum fundi agriquecolerentur , cibos ac commeatum accipiebant. Ab hoe vero colendorum ac^rorum penfo , tum fènes,tum aegfi , tum vidu^ exempti & immunes erant. Porro vero , etfi quidem hi agrorum frudlus aut in Ingse aut folis aut Guacas vfus conferrentunipfi tamen fundi agrique ab auito iure ^^^orumproprij erant. Tertia verb terraeparsab Inga interplebem diuidebatur. Quae,anlngarum aut Guacas partibus maior minor^ ue fuent,in dubio quidem eft. Talis tarnen ac tanta fuit , vt ex ea in- digenae hbi vidum fufficientem pararepotuerint. ^ Sedtertiahaecportionulliuseuadcbatpropria: nee quicquam fundi proprijpoffidebantlndi , nifi idfingulari Ingse indultuimpe, traflent. Tum beadem bona non haereditario iurein pofteros traC ferebanturifed quotannis quafi de nouo diftribuebantur, ac vnicui- que,quantoad vxoris&liberorum fuftentationemopuselTet , im. pertiebatunSi quoanno fors alicuius res familiaris aut liberis aut fcr- uis aua:ior reddita fuiffet , tum cidem pro menfura ordinariaplus Oo fundi ,^0 ^ORAL, IND. OCCID. HISTOR. fundi quoqueconferebatur. De his verb cenlus nuUi alij reddendif * rant,quam^vt Guacas & Ingarum terrae cxcolerentur. fteriles agri nihil fru^us promebant , iis rubditi ex pubhco granano, quo commeatus femper abundabat,cibabantur. Porro Ingae peco». ?a non minus acagrosinterpopulumdiftribuebant , qnx öc iplam tres partes fecernebantiquarum vnaad Guacas,akeraad Ingas, tertia ad ciuitates ac populos fpeaabat.Huic diftributioni venatores auo. que intererant,quifaemmam nullam ex pecudeabigi aut occidi per» mitcebantJofius verb Ingae ac Guacas greges , admodum numeroli crant , ac Capaellamas vocabantur. Plebis verogrexmmor,obid Guacchallamar appellabatur. Pecorum quidem curam Ingaatten. tam&fedulamgerebat , cumeademregnocuiufdamthelauriioco effencFoemin^ eorum nec in via:imas,nec alios vius adliibebantur» ncc venationum quoqs damnis proftabant. Si quod armenm lcabie obrideretur,illudviuumdefodilölebat , necohabitationeiuac^tc ras quoqs pecudes inficerecLanigerarum pecudurii tonfura ordina* rio quotahnis tempore inftituebatur, & de lana coUeda ratum vni- cuiqueappendebatur , quantumcumfuisliberisacdomeaicisnere aut in fiia cogerepofTet.Quain rene fraus fieret/cdulo cauebatur Jn dolopr^henri,poenasluebantgrauiffimas. Delngarurnlanapanni tcxebantur,tum pro ipfctum pro aliis cognatis ac mmiftris necelia. rij.Prseter hos certum quoq, genus Cumbi , admodum nobilc , öc ex vtroquelaterenitidifTimum, confiebat. Priusvcrogchusrudiusac vilius erat,ac Abafca nominabatur. Huius quidetn panni nuilus nu- merus autmenfurardebatunfed , quantum quifqs lanaeaccepiUet, tantu texebat.Diftributione viritim fadta , quicquid lan^e fupererat, id in horrca feu condos publicos congerebatur.Hmc fadum crat, vc Hifpani in Indiam ingreffi , eius maximam copiam paratam mueni- fent. Ethsectamprouida rerum omnium dilpolitio ac gubernatio meritb nobis omnibus admirationi efle debet. Etfi enim Indi haud quaqua Chriftiani e(rent,tamen bonis natiuis promifcuo quali lure vtebantur,& comprimis Regemac Religiorosneceflanis omnibus cumulabant. Cap. XVI. Beoficiü^opificiü,qmJndiexercent, E R V E N s E s Indi comprimis ctiam hoc ftudio rei fuse felicitatcm auótioremfaciebant , quodquiuisa tenerisartemquandamacopificium , humanaevitae commodum addifceret. Quasapudnos mechanicae quidem artes frequentiores funt , vt förtoria , futoria, textoria,&: fimilcsihas non admodum curiosc fcda- bantunfcdeam quifqs artempotiusaddifcebat^quam fibimet ipfi cs " LIBER SEXTV S. 2^1 vfii {ott cenfcbat.Itaq, textoriae comprimis operam dantes ,pannos fibi domiproprios finguli parabat,quibus, regcingaetiam nihilum cxpromente, commode veftirentur. Sed&colendorumagrorum peritiam captabant : vt ad hanc rem nullis condudis mercenariis o- pushabercnt. Pmcica domos quoqjfibimet extruebantproprias^ cuireifuasipfaemulieresoperas etiam conferebant : quse nullootio aut m ollitie educabantur. Cactera verb opificia , quae humanae vitse non abfblutè ncceflaria putabantur , a magiftris pcculiaribus excrce- bantur. Ethuius generiserant,aurifabri,pia:ores>figuli,naut^, a. rithmetici,mufiGi,ac fimiles.Sed & è textoribus,öc tignariis magiftri crantpeculiaresaliqui,quifuas operasprimatibuslocabant. Quan- tum tarnen cuilibetpriuatodomiruae opus erat i id ipfèmctaccura- bat,necmercedepad:aaIiumfacileextraneumadmittebat.Quifqué fibi tum veftes tum calceos ruebat,acaedcs condebat, & agros confc rebat,& metebat eofdê,6c qu^ alia rei familiaris opera erant, exeque- batur. Porrbquo^jvitamadmodumfbbriamöc continentemage^ bant : vnde pofteaquoqueadpuramS. Euangelij dodtrinam acce^ ptanda co habiliores ac procliuiores erat. Indi etfi veftitu admodum fimplice vterentur : nihilominus tarnen in eo difcretos ordmesac modos obferuabant. Capitü comprimis ornamenta de dignitate & gradibus eorum teftabantur. Horum enim nonnulk floccorum more intorta&inflexa erant : quaedam latiora capillisobiterialtcm inuoluebantur: alia pileolisacutioribus , alia rotundioribus Öclatio- ribus,nonnulla cribrorum extremitatibus fimilia erant. Et vt hi ha- bitus jaquouis pro perfbnarumrefpeótufedulbacdiligcnterobfèr- uarcntur,publico edic5to fanciebatur,neperomnêprouinciam quif, quamtemerèfuumhabitummutaretilicetin alia quidemlocaabf^ cederet .Idenimingaad commoditatem &falutemReipublpIuri- mum faóturum perfuafum habebat. Qui mos vetuftus veldum ho» die quoque,ctfi remiflius & fomnoIentiuSjibidem Qbüèruatun Cap* XVII n)eCur(onbHs^ChaJquü JngA mandata èxé-^ quentibm* Vr s ORE s ac Vcrèdarijiniundla Ingarum rtiandata per omnia regna incitatiflimo curfïiGubernatoribus expedkbant : & horum refponfa ad regem feftinaii- tifïimè quoquereferebant. Hi Cha{quis fiueinter- AuncijinTobo^duabus exilibus aediculis habitabat. Indorum autem curforü quatuor ptimarij fingulis menfibus in omniaioca quoquo verfum emittebantur: qui certam metam emenfi ^ aliis fubinde ChafquiSjiam inpröeindtu ftantibus, mandata fua imponebant , fingulis 24. horis , milliaria Hifpanica O O 2 5o.ex« 2^2 ^OKAU fNDIJB OCCID. HIST. 50.cxruperantes,ctfiviarum pars maxima afpera , inexpedita&diffi- cilisexiftcret. Hicumrcfponforesquoqjeaslngacreferebant, qiii- bus eum dektoi comprimis norant. Sic breuiflimo temporein Gufeopirces infeTrimarinipotefant , etfilocusamari loo. milliari. bus dimderetHis Ghafquis Hi{pani nonnunquam vteban tur , quo- tiesautfeditioaUcjuaaucaliaremminopia oborta eflet. Don Mar- tin viceRex ordinadös veredarios , qui omnia mandata confeda da- rent,irïfingulaqüatüormillfariadilporuerat. Quod quidem iftius regnibeneficium ac orftamêtum maximum eft, etfi hi curfores non ^equo cum prioribtis & curfa & numero conueniant. Stipendia ho- lum ampliffima ftint,6dequocumHifpanispraemio merent.Hi fin- gulis quaternis aut quinis milliaribus fafciculos litcraru nouis cur- ioribus inicf unt ac committunt. Cap. XVIII. I)eIuftina,legibHsacp(Enü,dpud'fngascon^ , . , eorumconmgiü^ O N mintts,acij,quiinbellisautaliisofficiorüman- datorum adminiftrationib.probos fe ac ftrcnuos vi- I gilantefque prxftitcrunr, cacteris ignauioribus ab In< gis !ongè prsefercbantur , ac tum prouinciis , tum in- lignibus ac coniugibus , è ftirpe Inguram regia pro- gnatis donabantur:Sic contra, rebelles , rcfradariiqj ac inobedientes graui fupplicio pledebantur. In homicidas & furcs capitalis pcrna decernebatur: vt & in adulteros , inceftuorofquc,liue inlineaafcendentcfiucdercendenteautreóla peccatücomiflumcf- fet, Apud ipfos tamen adulterium no erat,vt nccinceftus, fi quis plu- fibus concubinis perfrueretur.Tum nec foeminis , aliis permixtis in- uentis,poenavllairrogabatur:fed idfaltem adulterij vimqi nomeqj habebat , quotiesquifpiamcumakeriuslegitimaconiugecongrcl- fus depr^hendebatur. Harum verb quiuis maritus vnicam tantum habebat,quampeculiaribusquoqueceremoniis hoc fcremodopa- aoque fibi iungcre folebat. Sponfus ad Spofae aedcs,eam fecum do- mum dudum contendens, Otoiam ipfius pedibus innedebat. O- loiaverb pcculiarecalcei genus eft,iftis locis familiarc,ac Hifpanicos Alpargates^defuperreteaos&hiantes , asmulans. Sponf^ vero vir- giniOtobm ex lana inducbant. Siviigononefe , exiparto para- ram Otoiam iniicicbant. Ipfi verb omnes aliaefbemmaemmiftra- bant , & honorem exhibebant. Hoc apparatu in iponfi aedcs reci- piebatur. Quibusmaritus0bii(ret,hae integroannopulhsveftibus amiciebantur , necanteannielapfumcuiquam alium virummdu- cere licebat.Et foeminae quide maritis plerunque iuniores erant, Gu- bernatoribusac praefcais fuis Inga propriis manibus fponfas ad- duótas L I'S E R S E XTV S. sj^s duétasiungebat. Cacique vcrb caeteuinciuitatibusfuistumiuue- nesjtum puellas vno loco cogebant, & eofdem quos vcllent ibidem publicis ritibus iungebant. Hoe modo viroadduda muiier, fi poft m adulterjj crimine depraehenderetur, vna cum adultero fuo capitali poena citra moram pleétebatur. Et licet ipfc quidem maritus mulie- li crimen rcmittcret ac donaret » nihilominus tamen vindida publi- caineam obfèruabaturjqu^ipfam tamen vitam non attinerct.Idem rigor erga inceftuofos quoque intendebatur,quoticsquis vel cum matre,vcl auia,vel filia,vel filiorum liberis nefarièpermiiceretur.C^- teros quidem cognationis gradus quod attinebat > hi omnes nullo probro mutüó copulan folebant, primo faltemgraduexcepto, So- rorem fuam ducere nulli licebat:nec hoe matrimonium apud qucn- quam laudatum erat.Peruenfium quamplurimi turpiter hallucinati funt,dumarbitrareturJngisacprimatibus]alijspropriasrororesda Gerevxoresliccre,etfi quidem tam iponftisquamfponfa,abiilclem parentibus in vno matrimonio prognati effent. Sed indubitatis ex rerum indiciisconftat,hancpermixtionem omni tempore fócdam ac inceftuofam habitam fuiffe, ac cöniugium huiufinodi ad ea vfq> tempora ièucrèvetitumacinterdidum extitiffe,dum tandem To- pa Inga Yupanguy pater Guauiacapae,&: auus Atagualpae,cuiusre^ gnantis tempore Hifpani in Indiam primo irruerunt,rerum potitus cffet.Is Topa Inga Yupanguy vetcrum ftatutorum religionc excuffa, legitimam fuam ex vtroqjparcntefororemMamoello fibi vxorem fecit:& hanc infuper perditam legemcondidit,nequifquamalius prasteringasfororempro vxorehaberet.Huicnatusfilius Guainaca- paerat:vt (5c filia Coya Cuffilimay,Hi vt vna matrimonio iungeren- tur,iam mori turus feuerè mandabat, iubebatque» vt hoe exemplum magnates reliqui quoque imitarentur. Quod tamen cöniugium, veluti cum ipmnaturas lege pugnabat: ficdifponenteDeo vicillim fiebat, vt ex eo qui fufciperentur filij , quales erant Guafcaringa, & Atagualpa lnga,cum vni uerfo regno iplimet quoque breüi tempore poft interirent & excinderentur.C^terum,de Indorum Peruenfium matrimoniis,qui vberius inftitui volet,is tradatum illum,quem Polus poftulanti Don Hieronymode Loayfacondidit>huiufmodi quamplurima complexum euoluat. Eo enim edito^multoium ho- minum errores detedi funt , qui, quae Indprnm legitimae coniuges, vel concubinae (altem effen tjinternofcere non poterant, adeo, vt ba- ptifatis deinde Indis perfepègenuina$,eoniuges auferrent,& concu- binas relinquerent. Ex eodem quoque tradatu Jiec eos quicquam fundament! habereliquet,quicenfent,coniugium, velafratreac fb- rore femel initum ac confirmatum ,perpetub deinceps ratum ma- nerc debere ; cuius tamen contrarium in Synodo Limenfi decretum cft:cum óc ipfis Indis huiufmodi cöniugium non valdè probaretur, aut honcftum videretur, Oo 3 Cap. ^ORAL. IND, OCCID. HIST. Cap. XIX. ^ef ngammjn Pem l^ominómm natalihpu,ac eorundem ^iótoriü feu trophaü* V s s V ac mandato (èreniffimi Regis Philippi,de In^ garum'natalibus,cultibus religiofis &iuribus,inqui- lltionesaccurati^Iim^Binftitutae^unt. Quodtamcn ideo pracftari difficilius potuicquia Indi non more noftro litteris res öcgefta fka confignare foliti fue- runt. Nihilominus tarnen ex Quipos fiueRegiftris ipforum , qttse librorum löeo habebant , horum nonnuUa indagine curiofiore captari potuerunt. In principio autem fciendum eft,an- te vetufta tempora nee Reges nee Dominos vllos in Peru floruifle> fedeofdemcommuni populi opera regnum adminiftraffc ficut id êc hodiè in regnoChiie,& caeteris prouinciis ferè omnibus abHi- Ipanis in India Occidentali occupatis (regnum Mexicanuexcipio) fieri afTolet. Sed gubernandi regni tres krè modi Indis vfitatiores fuerunt* Prima acoptima,Regia feu Monarchica gubernatioerat, qualem öc Ingx, & Mote^umae inftituerant * etfi ijdem nonnihil tyrannidis permifcerent. Altera adminiftrandi ratio per tribus feu communiones fiebat,vbi multorum confilio & arbitrio res gere- bantur. Quibus hoe moderaminis genus placebat,hibellorum {al- tem temporepraefedos creabant,qüibus vniuerfae prouinciae mo* retri pra^ftarent. Bellis confedtis , ics ad tribus iterum deuolueban* tur:in quibus femper viri praeftantes & cordati cluebant , qui a plebe impenfius colerentur&honorarentur, Rebusitaqj grauioribusin- cidentibus,in commune cocilium coaa:i,quid fadto praecipuè opus efletjfèrib dcliberabant.Tertia regnadi norma merè Barbarica & im- manisetat. Hienim nee leges, nee reges, nee fëdes conftantes vllas habebant.Et ficut certis è documentis colligere pofTumusJndorum pars maxima hoe dominandi modoolimgauiia fuerat. Tales ho- diè etiam , Brafiliarii, Chiriguani , Chunchenenfes, Yfcaycnigcnfèsi Pikofonenfesjóc Floridanorum , noua^que Hifpaniae incolarum, ac Chinehemeckenfium pars potiffima vifuntun Horum quidem nonnulli virorum eminentium ^ quos in fui medio alebant,pruden- tiaac confilio perfuafijgenusregendi fecundum quondam accepta- runt. Ex cï^fle verö hac funt , incolae Arauco, Tu^apel, & Chilcac Mofcas in nouo regno Granada£, vt&Otomitae nonnulli in noua Hifpania, quoruniRefpubhcae tyranide excuffa, asciuitati impenfius ftudebatSed ex hac norma deinde inftindu fuafuq j pedtiifimorum ÉC confultiffimorum virorum regnandi forma meiior acpotetior, tcrtia nimirü Regia ac monarchica emerfit , cuiufmodi in Mexico & PaüinUenimus. Ingas enim paöBm omnes prouincias fibi fubiec^- rant,quibus deinde gubernatores & officiarios pr^ficiebant.ac leges ftatu« LIBER SEXTVS, 2f^j ftatutaque,fècundum quaequilque viueret,fequegcreret,condebat. Sicutautem cx Ingarum MemonaIiliquet,non vltra 4oo.annos hqc corum moderatio durarat:quanquam aliquandiu magnificentia 5c fplendor eomm Rcgius a Cufco non vltra 5. vel 6. milliaria extende- rettir. Hi autem è Valle Cufco primum progrefli, coUeéta manu paylatim omnes eas prouincias, quas vno liodie Peru nomine com- ple(:^imur, occuparunt, a Quito nempe verflis aquilonem vfquead finies Rio de Pafto , &: vcrfus auftrum ad Chilen vique terminos pro- pagantes:quod longitudinis interuallum 1000. propè milliaria Hi- Jpanica conftituit. Latitudo vcrb conftituti regni ab Occidente vlq, ad Campos, vaftos,6cmontana Andesporrigituriquoloco velho- dicarxqu^edam confpicuaeft, quamlngaeaduerfuspopulos Orien- tales cxtruxerüt. Porrb autem Ingae latius euagari minimèpptuerüt, propter frequerites paludes , & fluuios,fblumque vndiquaqiie vligir nomm.RegnilatitudQioo. milliaria non excedit. Ingse itaquenatio- nes Americae vniuerfas , Politiae &gubernationis prudentia, vt &ar- morumdcxteritate longèexuperabant:etfi Cannaresjqui Hifpanis aduerfuslnga^ auxiliares vencrunt,his nelatum quidem vngueni vnquam cederent. Et hae binasgentes veteris odij memoria vei dum hoejngarum autore primo , (fhuM fófterü, Ri M V M Ingarum autorem lodi Mangocapam crcf- dideruïit,qucm ex antroTambo,aCufco ö.millia- rium interuallo diftantc prodiifle, & duabus prseci* puis Ingarum pro{apijs,nimirum Hanan Cufccöc Vrin CulcOjgenus fuum contuliflè,ferebant.E prima ftirpe , qui deuiókis populis dominari caeperunt, Ingac profluxerunt. Huius familiae autorem accaput Jngarocam faciunt, qui genus id omne condiderit , & Vicaquiquirp nominauerit. Etfi verbprimi Huius (plcndorac magnincentianonvfqucadeoilluftris eflet: nihilo tarnen minus aukis atque argenteis vafis vfus fanciuiflc ac conftituiffe dicitur , vt omnes fui thefauri in cadaueris culturam, 6c miniflrorum aulicorum fuftentationem poft obitum conferren- tur & impenderentur. Quod exemplum poftea in confuetudinem abiitjVt nullus Ingarum fui anteceiforis bona ac thefauros hseredita- accipcret,fèd rem fibi quifque familiarem nouam conftitueret. Huius Ingarocae tem pore fimulachra merè aurea venerabantur. IIH deindeinregnorucceftitYaguarquaque,ideft,ploratorfanguinis,vir admodum fenex&canusiquem ab hoftibus aliquando viótum & pulfum,pr3E acerbiliimo dolore (anguineas fudifle lachrymas teftan- tur. Hic in vico quodam, Paulo di(5to,& iuxta viam Omafuyo fi to, fepukusdicitur.Ex hoe ipfo genus AocailliPanacaortüeft. Mortuo co imperii habcnas filius Viracocha Inga rufcepit,qui adm odum di- ues,aureaacargentea vafagrandiffimapararicurauit. Abhocfami- lia illuftris Coccopanaca defluxi t. Huius Viracochae cadauer, India potitus Gon^alo Picarro , diligenter inquiri ac perueftigari curabat, quodmtellexifletjingêtescum co vnatnefaurosfepultos fuifle.Indi verb, etfi primo loei illius indicium facere nuUo modo velictjtamen rigida torcura mifèrè excarnificati, tandem falTi funcipfum in Xaqui- ' xaguana fepultum iacere.Huius ergo cadauer inuentum ac cfFolTum Gonzalo exuri & concremari iuffit. Indi verb cineres ollis collcdos ac conditos, crebris deinde facnficiis colebant venerabanturq5:dum tandem Polus hos cum aliorum quoque Ingarum cadaueribusin- geniolb ftratagemate ex poteftate Jndorum aniouiflet. Horum ca- daueracopiofoballamoinungiiblebant>vndeincorruptaaIiquam- multotempore afleruari poterant. Polus ergo inuentoifto multas Indorum fuperftitioncs fuftulit, quas Indi in reconditis cadaueribus admittebant. Caeterum ob id quod hic Inga, Viracochas nomen, (quod folius Dei proprium putabant)fibi arrogaftetjindoshaud mediocriter offenfbs nabebat.Quam tamen ofFenfionem excogita to dolo ita mulcebat, v t diceret, Deö Viracocham fibi per fomnium appa. L 1% E R S E X T r S. apparuifle,&vthoc nomincvteretur,mandafre. HuncfècutusPa- chacuti , Inga Yupanguy,niiagnus triumphator & Rcrumpubl. con- ditor extitit. Idem & in fimulachrorum oikibus ac fuperflitionibus augcndis largusfuit. Cap. XXL PachacuH Jnga Yupanguy, ^quidah hoe vjque adCm" ' incapam geflum fit. Ic Pachacuti fèxaginta integris annis regni fceptrS tenuit,& multis illuftribus vidoriis potitus efl. Vi- aoriarum verb principiüm ac occafio ex boe emer- fit , quod frater eius fenior ,qui viuentc adhucpatre conftnfu omnium belli negotia adminiftrabat, in r u- - <^"^clamaqie,cum ChangascommifTa^fugatusefl let. Hl vero Changas vallem Andaguailas, a Cufco 30. auc 4ó.millia- nbus fecundum viam Lim« excurrentem , poflidebant. Pachacuti ergo fratre, vt diximus,in fugam verfo, &cumpaucis domum reuer- losipfe, vt rerum principatum folus occuparet , hunc dolum com- mentuseft.Viracocham afTcrebatfibitriftiori comparuifTc&cum indignatione grauiffima conqueftum efTe, quod, etfi quidem folus rerum omnium creator ac dominus elTet , qui fua manu ac potentia caelum,loIem,homines,acvniuerficondidi(ret&moderaretur:non tamen,prout deceat, debito honore coIeretur,fed quod homines fo- lem, Tonitrum, &res fimiles aequa cum ipfo venerationeprofeque- rentur , quae tamen ab fe vno oninem vim & virtutem fuam accipe- rent.Itaoj fibi mandatum effe dicebat Pachacuti, vt qui in c^lis eflèt, Viracocha Pachayachachic, id eft , vniuerfalis creator,ad c^terorum dilcrimen nominaretur.Porrb verb, vt hec i ta cffe a populo crederen- tur4)raetendebat Pachacuti Inga, fc, etfi folitarius fit, hocpromulea- toDei nomine ac titulo non folum numerofiiïimum militem Jc- aurum,fed & ipfös Changas, licet numero muItbfuperiores,vaIi- da manu ac viaoriofaproculcaturum effe.Viracocham etenim h^c cxphotè ita praedixilTe, & fe niultorum populorum dominum con - ftituiffe. Huic ergo eommentoipfcquoqueeuentuspaulbpoftre- fpondit. Pr^di^oenim titylonon folum copias ingentescolleair verum etiamilluftri viótoria potitus, fe dominum acImperator?m aliorum conftituit,ac tum patrem tum fratrem,qui in acie fuccubu- crant,vniuer(b regno ac honore exuit. A quo deinde tempore Chan- gas hoftes vniuerfim cxcidit. Hoe modo parta viótori^ gloria, vt Viracocha pro vniupfali rerum omnium domino haberetur,& tumSolis tum Tonitrus fimulachro facrapcculiaria fierent,decre- topromulgato ünciuit. Abeo deinde tempore Viracoch^e fimula. chrumfupraSohsac Tonitrus, öccreaturarumvniuerfarum ftatuas coiloc^batur, Etfi vero didus Inga, tü Chacras feu agros , tu pe^ora, pro z^B <^ORAL, JNDI^ OCCID, HIST, pro Solc,Tonitru,& c^teris Guacis deputaret:Viracochae tamea nuUa attribuebacipftim rerum vniuerfarum dominumaccreato- remhisminimè indigere affirmans. PoftquampraelioChangasvi. ciflet , ad fuos milites verfus dixit, hanc viaoriam minimè ipfórum virtutc & fortitudine partam effe , fed ope & ftrenua manu virorum nonullorum , quos in auxilium fibi Viracocha rnififTet, nuUi tarnen alij praeterquam fibi confpiGUOS : qui deinde finitapugna in lapides conuerfifincSibi verb,vtiftirequirerentur,admodum conrultum videri:quos repertos fe facilè cognituruna aifexebat. Hoe ergo fine in montanis magnam lapidum ftruem comportari iubebat : quos de- inde Guacas conftituit , & Pururancas appcllauit. His facrificia exhi» bebant,&adorationis cultumpraeftabant. Deiifdemetiamlapidi- busaliquotcummagnareligionefècum in belIainferebat,popuIis perfiiadens, quod iplöru m virtute 6c robore certam vidoriam con- fecuturi fint. Ab eodem hoe Inga, Ynacabannaca familia enata eft. Idemgrande quoque ac infigne fimulachrum , Indyllapa vocatum, cxtruxit,ac in fellam ex puro auro fabrefadam coUocauit. Huius au- rimultum poftea lytn loco inCaxamalcamadMarchionemFran- cifcum Picarro, Atagiialpam in vinculis feruatum collatum eft.Eiui: dcm Ingae domum,& famulos , & Mamaconas, memoriae cius afii- duo litantes,Liccntiatus Poius in Cufco fuo tempore inuenit. Illius cadauer ex Patallada inXorocachen tralatum eft,quo locohodic templumcathedraleS.Blafij extrudum vifitur. Cadauerhoccerto bituminis genere tam artificiosè conditum erat, vt fpedantibus ad- huc viuum crederetur.Oculi ex orbiculis aureis tam aptè & concin- nè inferti vidcbantur, vt naturales propèfallerent. In capite plaga feu cicatrix,incuflbinbellis lapidefaól:a,confpicüa crar, Totuscanus, nulla caluitie nudatus videbatur,tam viuidum omnium partium colorem pr^efercns , vt eo ipfo primum die expiraffe crederetur, cum tamen ante óo.vel so.annos obiiffet. Huius acaliorum Ingarum ca- dauera fupradidus Polus iuflu Viceregis Marchionis CannctemLi. mam tranfinifit^v t hoe modo fiiperftitionis foeditas apud Cufcanos quadamtenus eliminaretur. Eademcondita corpora Hifpanorum quamplurimi in S. Andrese Hofpitali , apraedido Marchione funda- to,con{pexerunt:quse tamen maxima iam ex parte fitu ac corruptio- ne pericrant. Don PhilippeCharitopa,qui in lineaeredas tertio auc quarto gradu ab h oc Inga defcêdit,affirmauit , bona ea ac thefauros, quaePachacutilngafuisaulicis ac miniftris reliqm(ret,qua^q5rubla- naconas, Amato,Titoque ac caeterorum manibus cuftodirentur, nulla ^ftimatione cenferi pofle. Hunc verb Ingam poftea Topa Inga Yupanguy, & hunc iterum eiufdcm nommis fihus , qui do- mus ac familiae Apac Aillo fiindator erat, fecutus eft. .o^ii'Jm^Viïm Cap LfBER SEXTVS. Cap. XXIL I s fupradidis in regiió tandem fucccflit Guainacapa, id eftjvir opulentia & prudentia infignis,qua vtraque virtutc prae caeterisvniuerfis fuistum antecefToribus tum fucGefroribuscumuIatiflimccIaruit.Nam &per omnes paflim fuas prouincias ftatuta ac leges faluber. rimas aequiffimafque condebat : & in beUis admini- ftrandis admodum prudens,acer & felix erat. Vnde multoties trium- phatoris auguftiflimi titulo falutabatur. Regni fui üncs,^. maioribus acceptos,quoquo vcrfumlongispomoeriis,amplifieabat5& tandem inRegnoQüito,olimarmis occupato quoda(èdeRegiarueta4oo. milliaribusdiftabat,diem obibat. Ediffedtocorporeexemptacum corde viïcera,prout moriturus c5ftituerat,in palatio:ip{um verb cor^ pus in celeberrimo Solis templo apud Cufcanos fepukum erat. Hic* quas vias,domos,caftella ac arces, & fimiles flruduras alias prasftan» tiflimas condiderit , vel dum hodie confpicuu eft. Ide genei is quoq> Tcmebambaautorextiterat. Viuohuic diuini honorcsexhibeban* tur,quodantece(rorum nemini obtigit.Defundo eodem^ ex dome- llicis looo.homines madati immolabantur, qui in altera viia ei mi^ ; niftrarêt,& famulaiêtur. Et hi omnes alacri promptoq, animo mor- tcm oppetebant,pr2Èter quos & alij plurimi vltrb fefè quoqs madan- dos offerebat. Gazae ac thefauri eius priorum regum vniuerfbrü am- plitudinê exuperabant.Qaorü vt pars maxima reconderetur/ub Hi- jfpanorum aduentum Indi quidem (èduIblaborarunt.AtAtagualpa captOjhorum numerus ingens pro Regis filio liberando in Ca^camal- cam conferebatur. Fidedigni quidam narrant,hunc in Cufcovltra 300. filips ac nepotes habuiffe/ Huius matri Mamoaclo, infignes quoqs cultus ab omnibus defercbantur:cuius cadauer balfamo con- ditü , CU Guainacapse corporePolus quoqs Lima tranfrnifit, vt iis re- motisfuperftitiohü impenfusvigornonihil laguefceret. Guainaca- pae, filiüs Tito Cu(ïiyguaipa,poftea Guafcaringa vocatus , fucceilit: cuius cadauer iufTu Atagualpae exurebatur. Atagualpa verb, qui & ipfeGuainacapaefiliuserat,poftquafedem regiam inCufcofixiflet, fratri infenfuSjCum cum inftru(ftiffimo exercitu adortus eft. Summi verbipfius belliDuces Quizquiz ócChilicuchina, in Cufco ciuita- te Guafcar Ingam captiuünl praehenderunt, etfi is legitimus Rcx ac dominus a plerifque declaratus cflet. Qtio faóto aulicorum plurimi in offenias dati fuerunt. In has itaque anguftias conie- (51:1, cum fuo domino liberando non fatispotentes eiïentjmulcis fa. Pp 2 crificiis i^ORJL. IND. OCCm HISTOR. crificiis inftitutis, votafuaeinfirmitati auxiliaria iungereftudebant. Nam qui duces Guafcarinvinculk habebant,admodumbeIlicofi ÖC fortes erant : 6c his fuas quoq? copias paulb pofl Atagualpa iunge- bat. Tanderh Vera cum Guafcaris fautotes viderent , quod fiia po- tentiadominum liberare non poffent,pietateprofundapulfi,Vira- cochaePachayaciiachicvniuerfali rerum creatori, facrificia lolennia exhibentesjdeuotè rogarunt, vt is dc cxlo milites, qui dominum fuum captiuum extricarent , mitterc dignaretur, Dum verb in hoc {acrificium omnes fuasfpes opefque coUoGatas impendifTencdere- pentè nücium accipiunt, populos quofHam trans mare vettos , Ata- gualpam comprehendi{re& captiuum feciiTe. Etcum,qui Atagual- pa m in CaxamakaHifpani ca^piflent,numero pauci effent: öc capti- ukas illa fuh idem lilud tempus,quo Indas Viracochse facrificium fe- ciffent,incidiffet:fa(5tum eft,vt ablndis hac de caufa Hifpani Vira- cochas nominarentur , quibus perfiiafum aliud nihil erat, quam ouod caelitus a Deo in ipfbrum fblatium illi demifli veniflent.Quod nomen obidveladhuchodièHifpaniretinent. Qui,fi,quafaserat> pietatem & ianditatern in confpe(!^u Indorumexercuiflent,id£n- comiumbonoiure ab Indisaudiuiffent. Ex his ergo mira Dei pro- uidentia,qua Hifpani in lndiamaddu6tifunt,iterumclareeffulget, Nifi enim mutuafratrum difcordiapmnis India pr2ecipitata,&:apud IndosHifpanica gens caelo mifla credita fuiflet,certe nullaratione fieripotuiffet, vt ia Peru irruendi Hilpanis vel minima occalio relin- queretur. Cap. XXIII. De pofierüjngarum nomjSimü. V JE c V N Qv E verb dc modo inceptis rebus latius & profufius diduci polTent hoc loco , ea vniuerfa in hi- llorias alibi perfediffimas congeftaiiint. Quashoc loco omittentes , de fuceefforibus faltem Ingarum poftremis paucaquaedam enarrabimus. Atagualpa ergo m Caxamalca mortuo , & Guafcare ipfbin Cu- fco qiioque defundlo, regnoquea Francifco Picarro occupato : qui- dam xMangocapa didus, Guainacapae filius,in Cufco ciuitateHi^a- nos rtiagna fortique obfidione cingere aggreffus eft.Qua tamen bre- ui iterum deferta,in Vilcabambae montana recedere cogebatur, vt in defèrto illo feque (üofque aliquandiu fuftinere poflet. Hoc ergo lo- co Ingarum pofteri longo tempore latuerunt , vfque ad tempora A- maro Ingae, quem Hifpani captum, publico in foro Cufcano fuppli- cio affecerunt. Quam quidem rem Indi iniquiflime tulerunt,quod naturalem fiiumdominum mfontem capitali poenaafficifpeétare cogerentur. Hoc è viuis rublato,poftca omnes è familia Ingarum fu- perfti- LIBER SEXrVS. perftites capti & in vincula coniedi fünt.Horum vnus, Don Carlos, Guainacapae filius , (acro baptifmo initiatus , foedus poftea cum Hi- {panisaduerfusgermanum fratrem Mangocapampepigit. Et Mar- chionis de Cannete tempore ex Vilcabamba, bona Hifpanorum pa- ccSaritopalngain ciuitatem de Los Re7esingrefruseft,cui vallis Yu- cay vna cum caeteris,quae filiae ipfius haeredicatis iure debebantuivda- bantur. Ethae ferèlngarumregum,qui 3oo.&paülbpIunbus annis imperium tenuerunt, reliquiae funt. Si capita feu pcrlbnae numeren- tür,plures vndecim non erunt. Ex quorum manibus dióto modo re- gnum iterum euulfum eft. Caeterum a primo alteriuslincae feu fam iliacMangocapa fècun- dusfucceffitCinchuocarquem pofteaCapac Yupanguy,& hunc i- terumlluqui Ypanguyiecuti funt. Hos exceperunt Maytacapaeftc Tarcoguaman,& huius filius innominatus,& Don luan Tambo May tanpanaca.Sed haec de Ingarum, qui terram Peru aliquadiu fub- iedam fibi rexerunt,origine êcprofapiaAaftenus dia:a fufficiant. Cap. XXIV. §lmdnam ^ quale Mexicanomm im municipale ' fuerit. T s I ex hiftoria,quae de origine & (ucceflu regni Me- xicani confcripta,breui in lucem proditura elt, huius argumenti pondera captari certiflima queant : nos tamê leui difcurfii, & quafi fummatim ea fakem hic praelibabimus , quae de Mexicanis (citu comprimis necefTariavidebuntur.Exfofmaverpgubernacionis, ip(bsadmodumpoIiticosfui(re,neriiinin5manifefl:uirifit;. ld quod ex ceremoniis etiam ac ritibus,quibus fibi Reges conftituerunt,ante omnia coUigi poteft.A primo Rege Acamapicb^vfq? ad nouiffimum Mote^umam eius nominis fècundum , nullus regnpm haereditario acceptum adminiftrauit : fcd iiifFragiis & eleótionc fibi inuicem o- mnes fua ferie fuccefTerunt. Prima verb fufFragia pen es populum e- rant: Altera penes primores .Ifcoati.I V.tem pore eleótores quidam or- dinabantur,^ui vna cum binis Regibus,Tezcucano nimirum &Ta- cubano,regem decernerent.Reges verb plerunqueiuuenes creaban- tur,quod bellaperpetuagerenda effent, Hoe enim finepraecipuo eos cligebant, fludiosè id agentes , vt ad dignitatesliasillieueherentur, qui rebus gerendis& bellis animosèvrgehdis idonei comprimis vi- derentur.Ele<5t:oRege,binafeflajnftitüebantur : quorum primum» Rege fceptrum capefTente hoe modo fiebat. Proceflu & ceremoniis fingularibus templum ingrefïi/uper thuribulis,diuinis diótis^&ante fimulachri aram perpetuo lucentibus,adoIebanr.Pofl:ea ex arte Rhe- torica multas eafque ornatas orationes,quibus impensè deleólaba- _ ^ Pp 3 tur iJt?7i m m im mr fr^ j ^ORAL. IND. OCCID. HISTOR. tur,recitabant. Feftum alterum Regi corojiando eelebre crat, Rcjf verbnemocreabatur,quinidempriusinacie femel vidtor extitiflet, &ccrtumcaptiuorumnumemprotrophaeomduxiireE,fimu;lachri^^ pro more immolanclomm.Hocergbtriumphoinccdens Rex , infi- gnipompatam areligiofis , quiproceCu publieo cum variisinftru-. mentisMuficiseidem obuiamitabant , quama fècularibus acauli- cis,qui 6c ipfi longa lerie rcgi occurrebat,excipiebatur. Corona vera feuRegalitatis figillum priore parteMytcrreferebat,pofticapartein- uerfum , ita , vt rotunditacem exquifitam non haberet. Anterior verb pars apicis modo furrigebatur. Tezcucani verb Regis ea prase- minentia erat,vt fua rnanu Mexicanam regem eoronaret. Hoc mo- do creato&firmatoRegifuoMexicani demceps admodum fideles & óbtempérantes erant,adeb,vt nemini conftet , ipfbs contra Reges fuosmalitiosevnquam confpirafle , nifi quod ex hiftoriis liqueat, quodTi^ocicoRegum quinto viro admodum efFoeminato & pu-» fillanimi , venenum propinare voluerint. Quod verb aliis ex caufij^ praeterhuncvUialij Regiinfidiati vnquam fint , id nullius aetatis hi- floria condocet.Quin imb ex annalibiis corum fcimus,plero{quc re- gium titulum oblatumjforti anirriorcfpuifTe, Ócalios, fè meliores &c peritiores {ufficiendos nominafle. Primis quidem annis in rc fami- liariaulicaadminiftranda, admodum parci, öctenaceserant , quod pleriquepauperes ad dignitatem regiam eueherentur. Poftca verb crefcentiDUS facultatibus , magnificenriae quoq? fubinde aliquid ad- debatur:ita,vt licet Mote^uma prseter domum, animalibus fèrüadis dicatam,nihilaliudpo(rideret:nancvnam tamenimpediismaximis illuftraret , quod eiusgencrisnuUa alia vfpiam vifa & cognita efTcf . Hacdomo,omnisseneristupi{ces,tumaues,tum quadrupedes no fècusacinarcaNonae alebantur.Etpropifcibus quidem marinisci- fternae aqua falfarpro fluuialibus verb receptacula,dulci vnda copleta erant. Praedatricibus ac venaticis auibus, velut etiam feris ac imma- nibus quadrupedibus fua quoque (pacia &: latibula fèorfim condita vifebantur.Sed 6c qui curam horum animalium ageren tjndi quam plurimi ordiriabantur. Quod fi quandoq? Rex , hoc vel illud pifcis, autauisautquadrupedis genus viuum diutius feruarinonpoflein- telligeret,tum eius effigiem aut lapidibus pretiofis,aut argento auro- ue exprimi curabat. Sed & varia pro variis animi affeétionibuspala- tia & diuerticula fibi ipfimet extrui iulTcrat. Aliae enim dom us amoe- nitati&gaüdio , quaedam ludtui&dolorijnonnullaeconfiliispro-. uincialibus agendis (cruicbant.Et in his quidem palatiis pro do- minorum gradibus ac eminentiaicubicula alia aliis puL ciirioraiampliora ÓC magnificenciora - exiftebant. Cap. LIBER SEXTV S. 303 Cap, XXV. De diuerfis Mexicanomm dignitatihtis ac ordinihits. Exic A Niruosprimatesacnobiles,diuerfisomnina nominibusactituIisin(]gniunc : vt ex iiscertumfir, quo quifque honore & falutatione compellandus veniat. AregcfaundierantQuartarij , quse dignitas noftrommeledorumhonorem aequabat.Ethipoft Regem ipfum creabantur , ipfius regis pkrunqueaüt fratres,autagnatiproximi. Hi Quartarij AtlacohecaIcad,ideit,prin- cipes lancese milfilis , qua in bellis frequenter vtebantur, nomi- nabantur.Poft hos Tlacatacalr,id eft,hominum üflores & perruptö- res erant. Quarti a RegeEfuahuacalt , id eft,fanguinis fufores appeL labantur. Ethititulitres omnes bellatoribus proprij erant : praeter uos quartus , Tlillancalqui addebatur , quod idê fbnat ac dominus edomoatra,quod facerdotes in facrisfaciédisatrafuligine fefeple- runque tingere fplerent. Ex his quatuor officiariis {enatus,finecuius decreto nihil quicquam ordiri fas erat , maxima exparte conftabat. Rege fato fundto , ex his quatuor nouus eligebatur. Prater vcrb di- dum fenatum aliquot etiam confi ftoria celebria erant , a tot tamqs numerofis virisconftituta,vthaudpauciores ipfis iudicibus Hifta- nicisfuilTca rerumperitifïïmis affirmetur. Diuerfihi Tudicesfiue Auditoresjfeorfimruosqiioquefubftitutos, velut corre<5l:ores,pr£E^ tores,& fimiles alios habebancqui &ipfi in fua ftatione finguh per- ft abantj&vniuerfididis quatuor principibus, qui Regi alliderent, fubieóli erant. Quatuor autem hi foh in caufis criminalibus fenren- tias ferebantiquibus etiam indices cseteri fua fuffragia conferre coge- bantur.In hisconfèffibus etiam Regi deliberanda proponebaturifia, uae in regno vel accidifrent,vel neceffario curanda eflent. Sed & re- ituum regiorum optima ratio vigebat.Nam in omnibus regni par- tibusordinarijrationumpraefea:i erant, qui cêfus acvedigaüatum cogebanr,tum fingulis menfibus in aulam regiam conferebant.Cu- rabantiidemetiaoccolligebantcontributioneseas,qua2 turn èmari tum terra reddcbantur,(iaeilIeadornatum,fiueadalimoniam face- rent.Praeterhos officiarios, mini ftrorum etiam aliorum,quiplebem de religione facris ef udirent,ingens numerus coftituebatur. Qua de caufa etiam quidam Indorum , Chriftiano facerdoti querenti, quod Ingi fègniter admodum & fbmnolenrer diuina m legcm addiH cerent,hocpad:orefpondit:Idamabbaccurabone facerdos , vt pa- tres in Indisad Chriftum conuerteridis , & de eius lege inftituendis dimidiamfaltemoperam , qualem fimulachrorum miniftri infuis docendisceremoniisadhibueruut , impendant : & videbis , Indos Chriftianos omnium optimos »^^^s?ceremur.QuacertèBuclla,vtnominant,p5nculoe. nidenti nó carebat. Apud eofdem Choreaiüm ac tripudiom mfanita L,venacorcf4acfimilesproducebat fpeaammus a^^^^^^ ludi ad fonos quofdam ccrtos cxigendi crant. Sed & pcrlonatoiuiai- «üs mïos cólicati fumus,qu. &ies laruis tam foedis obnubebat, ZnnvdSorumhLerisftantesfi^^^^^^^^ ferii tolét. Hi tarnen ludi vniuerfi prope foedis fuperftitionibu^cota- L I m E R S E X T V S: jo^ minati eiant. Eos enim in fimulachrorum feu Guacas fuortim ho^ norem exhibebant.PraEfuIes a uide Hifpanici,quantü horu ludomm potuerunt,banoinftituto fultuIerut.Caetera fakation 5 genera, quse criniine vacarent^adhucperaguntur.Choreis verb,pulfads variis in- flrumentis plerunque accinunt>quarü alia fiftulissalia tjnipanis,alia tibiisfimiliafunt.Hisveibinflatisnonunquam vniuerfi concinüt; alijinterdum duobus rhythmispraecennspraeambuliifaciuntjquos caeteri verfii refponforio (equuntur.Ipfarum etiam cantionum quse- dam iucundas niftorias fonabant:quaEda fuperfti tiones, ac iterü alise meras nugas olebant.Noftrum quidam conati funt , fidem feu fym- bolum catholicum ipfbrum melodiis includêre ; quod canptü Indi magna attentione audiunt,adeb vt nee integro die audiêdo fatigen- tur. Quin&Indicamlinguanoflrismodulis acmetrisexprefïimus: quosipficum magna exultationeaccipinnt. Quacerte rc haud pa- rum faluti eorum commodatum fcimus, Cseterum fuaslndi cho- leasvulgato nomine Taqui indigetabant : quas in prouinciis aliig; Atcy tosjin Mexico verb Mitotes appellabat. Sed in nuUa Indiae partei fak'adi cupidiores,quam in noua Hiipania inuenti funt: vbi vel dum hodieBuytelaers (itavocant) quidam agitantes , meritb omnibus admirationifunt.Horum nonnulliper tentum funem fakant.Non- nulli è palis ac flipitibus fufïikentes,ükus infinitos edunt. Quidam piant£epediscauampartemfuneextrabereligant,& conuerfi in al» turn faliunt , quaeres non fpeótantibus incredibilis videri queat» Tum&fuasinduftrisealiainfinitaquQqsdocumentaprs^flant , par- pm afcendendo, partim faliendo, partim ludando, partim pondera grauia geflando, partim plagas & verbcra ferendo , quibus etiam fer- rum frangi & comminui pofïït.Omnium verb iucundiffimum fpe^ (fraculum Mexicariorum èxhibet Solennele Mitote, quodgenus tri=^ pudij efl , apud ipfos admodumcelebratum , cuinonnunquam & Reges fpe6tatores,volentes quidem,nec coadi, ficut Rex Don Pedro de Arragon cum tonforeex Valentia,accedunt.Huiurmodi verb Mi- tote plerunq, in intimis templi penetralibus aut inpalatio Regio, vbi ampliffimus locus pateret,exhibebatur.In theatri medio duo inflru- mentalocabantur : quorum akerum tympano , alterum cauaepelui fimileerat. Duohaecinflrumenta aptam cÓcinnamque harmoni- am talem edebant,vt tonorum kui diflantia fakem diflbnarcnt. Ad horumpulflimgradibusitafimilibus faltitabantacsequis , vt ne in minimo vnquam difcreparent. Hi dum faltus fierent , in theatrum duo hominu ordines ingrediebantur. In mediü iocum , vbi inftru^ menta pofita erant,Seniores ag primorcs populi cocedebat , qui vno perpetim pedeflantes , tum cantillabant turn faltitabant. Circa hos bini cum binis irruentes , faltuum variationes miri-. ficas edebant,prout temporis ratio ferebat. Ad huiufmodi verb cho^ rcas non nifï veftibus praeftanuflimis & oxnamentis aliis pkirimis 2 con-» 308 qMORJL. JNDIjE occid. hist. conlpicuiaccedebant. Quas licctin fimulachrorum fuorumhono- rempotiffimum inftituebant : nihilominus tarnen ipfimct quoquq fuam inde oble(5tarionem quagrebant.Qui eomm finis quidem tan- tifper ferri poteft , dum nuliae fui^crftitiones eófufe eum fiifpeótum rcddantinTepotzotlan vico , feptem a Mexico milliaribus diftante, huiurmodiquoqjchoreasintemplipenicioribus agitari magnaob- lcd:ationc {ped^auimus. Quae; li in publico quidem fiant, nee cum a- liorumofFenlioneÓcdamnofint , recreationis ergbindulgeriindis haud cundanter debent. Et modb fupeftitio defit , huiufmodi ludi idebnonabrogandividentur , quiaomninb aliquareexerccri&re- creariiaiTialongo temporeafluetos ïndos neceflefit. Etinhis Gre- gorij Papae connlium valet,iubentis,vt haec exercitia & ludicra inDei honorcm & laudem terminent ur. Ca2terum,& de moribus ac politiis Mexicanoru m , vt & de co- rum origine,accretione &gubernatione,qu^ hadtenus diximas,{u£. ficiant.lam porrb autem in fcquenti libro de ipforum geftis ac fadtis narrationem ordiamur. LiiRï Sexti Finis. NAtV- •«MM LIBER SEPTIMFS. NATVRALIS AC MORA- LIS INDI^ OCCIDENTALIS, HISTORIE, L I B E R S E P T I M V S. Gap. 1. Qu&nam vtilitas maneat eos, quigefia acfaSiaJn- dorum confiderarpL), I s T O R I in viiiuérfum omnes,cuiufcunque vd generis vd materiae fint , modb verit;atis promae exiflant>certam&indubitatam vtili- tatem Ledoa ferunt. Ulud enim , quod fuit, (^ttcftance üpicnte) eft , &:quod futurum e^, ante fuit, Et;resfere humanae inplerifquefibi firniles funt , vnumque ab altero iugiter veluti ftabilitur & firmatur. Nee gens ylla vlpiam tam fera ac barbara fub fbleegit,in qua non aliquidlaudeaccom- memorationc dignum fuerit. Tum & nihil quicqua vnquam tam probè, eleganter ac ordinatè conftitutum fuit , quod aliqua fuiparte non emendari potuerit. lam ergo, fi Hiftoria quidem geftorum In» dicorum commodurn nullum aliud aut emolumentum pareret^ quam quod rem veram narraret : tarnen vel ob hoe ipfum oninino cognofccnda Óc legenda foret,cum videamus, alios quoque aurores non fblum animalia , plantafqj ac gemmas nobiliffimas & prxilan» tiiïimasjverumiuxtaetiam abie<3:iores&conternptiores fuiscom- mentariis defcripfiffcquod easdem ipfae quoque licet vulgatiores^ iiiasquafdam dotcsacproprietates ,propterquasiuremcrit6confi^ derandae elTcntjhaberent.peindc vero hs^c hiitoria ideo quoque co- gnofcenda videtur, vt toties didae nationis acgentis non fblum na- tales illuftres,fed & res fortiter,acpraeclarègeSascompertas&per- ipedas habeamus , fciamufque, qua fbrte veTprpfpera vel aduerfa in fuircgnivigore vfi fiint, Cuiufmodi rerum p^rceptio non certam faltem iucüditatem, verum & euiden^em vtiht^t^m impertit,com- primis illis , qui mutua cum Ipfis commcrcia vel agunt, vel agere ali- quarido decreuerunt. Quod fi enim nos rerum ac confihorum fiio- rumgnaroseflèvident, tum nobis faniora fuadcntibus,eb facilius aftipulantur. Praeterea leóta hac hiftoria, Indi ipfi quoque ex coa- Qq 3 temptu 'f ATK« f.'.T rST M ta EJ K.1 tlJ ttJ KJta B!g WJ t!J t'JWJ M.MBa BgBJ M MM,M|M1M1M.M,M,M M KTIWM MMmi //^ ^ cMORAL. IND, OCCID: HIST. temptu illo eripiuntur ae vindicantuT,quo ab omnibus paffimin Europa ageiitibus praeter mcritum onerancur. Nam nemini ferèno- ftratium non perfuafiim ©ft , Indos pure putè barbaricam yagxellem, & pecuinam vitam agere. Cuius rei vcritas, vê ex ipfb fundamento hauriri queat, nulla commodior viaac tatio proftare videtur , quam fi figillatim res ab ipfis geflas cognafcamus'& expendamus. Hoe er^ go iine,diuinaalpirantegratia ,deiftiusgentis origine,fucGeffioneac geftismemorabilibus,quam breuifïimè iïeri potcrit,tradabimus. Ex cuius dedu(5tionis appcndiee conftabit, quibufnam mediis potiC fimum, aeternus ac miJericors Deus faluifici fuiverbi acEuangelij lucê delcfu Chrifio miferrimae huicgenti accendcre voluerit.Quem eundemetiamdeuota pietaterogamus,vthuncnoftrum laborem, fènóti Spiritus allucefcentegratia ita regere & moderari dignetur , vt is in fiii nominis gloriam ac honorem , ac in gentis huius commo- dum emolumentumque vnicè vergat cedatque. Cs-p. I L primmü nom LHJ^anU mcó/ü, t^quo^ódó NaudtUcas meamingrej^ifintj. Mnivm primi ac vetuftiflimi prouinciarum, quas- nouae Hifpani^ nominc c5ple6tinlür, indigenae, bar ■ bari&agreftes homines erant,fblis venationibus o- peram dates. Vnde etiam Chiehimecas nominaban- tur. Agros nee colebant, nee ferebant:nec vnis etiam ièdibus cohabitabanti Vidum quptidianum exfolis venatibus,qua arteinfigniter pollebant^parabant* Hilatibula fua iii fcopulorum fifTuris ac {pecubüs,ac in möritanorüm defertiffim is Ic^ cis figebant, nulla foeiali vnione fcupolitia iuncti,fedpaffimpecu^ dum more palantes ac diuagantes.Ferae,quas captabant,erantXepOr res, euniculi, muftellae , talpas^ cati fylueftres, volucres , ferpentes ,1a- cert2e,glires, lumbricii& fimilia animalia,quibus omnibus vefce^ bantur,vna cum herbis ac radicibus. Somnum in montanorum fpekis ac hiatibus captabant. Foeminae virorum exempla fcque- bantur, venationibus & ipfae vacantes. In venatum egreffurx, i ofan» tes priusla£tatos,corbiq5 ex iuncis paratoinfatos,exarborü ramïs fufpendebant tantifper , dum a venatu redirent. Superiores nul los aanofcebant, & nee Dei,nec diuini cultus vllo modo gnari erant. Huius gentis hodierno adhuc diealiqui reperiütur , arcubus folis vi- tam fultentates. Gralfantium horum hominum damna multis no- ta funt. Irruptionê aliqub faéluri, gregatim confluunt. Et hos Hifpa- ni necblandimêtis nee minis vllisj vt fe magiftratui fubijcerêt, co pellerepotuerunt.Sednecextirpandorum eorumvllum conf lium meditari fciebantxüinnuÜoVlpiam loco gregatim inuadipofTent. Tum i LIBER SEPTIMFS, jn Tum&inmontanorum vaftitates ac praerupta inuiadue loca,ma- gnavelocitatecurfimiepronpiunt:adeó,vtftatarianulia|5ugna vin- ei poflint. Deagieftibus huiufmodi Indis.in iispraecipuèlibrisagi- tur,qui de Procuranda Indorum faluteediti {unt,vbivieosfub lu- gumagendoseflcdocetur. Aiunt familiasillas,quaeinnouaHifpa- nia Otomyesvocantur(homines funt pauperrimi,& inincultiffi- mis locis degentes)4b his barbaris defluxifle.Hi tamcn homines fuas definitas politias habencóc Chriftianis fèannumerant. Qiwnquam haud defmtjqui Otomyas , quoque ccrtam politiae rationem fouere affirmcnt.Sedadrhombum. Etfi verodidae Chichimecas & Oto- myes terram fuam ncc fererent nee meterent, terrae fcrcundiffimam quoque partemincultam deferentes : eam tarnen nihilominus Na- tiones , ex Hifpania ingreffae , poftea colcre caeperunt. Qui populus cum admodum politicus eflet? ob id Nauatlaca, id eft,gens,qux lin- guam fuam interpretari poteft^refpedtu aliorum Barbarorum voca- batur. Hiclècundus populus, quem Nauatlacasvocatumdiximus, cx fèptentrionalibus locis diftaniiffimis egreflus huc venit, ex ifto fe- rèloco, quo nuper recens regnum,Noua Mexico di(5lum,repertum eft.In hoccelebrioresdua2prouinciaelünt,quarum akera Aztlan,i(i cft,Iocus ardcarum, altera Teuculhuacan, id eft,terra eorum, qui di- uinos auos habent,vocatur. In his prouinciis Nauatiacas Tuaturn habitacula, tum agros, tumDeos, öcdiuinos cultus,tum ccremoni* as&commodam politiamhabebant. Omnes vero Nauatiacas in fcptemfamiliasfèunationesdirempti erant,quarum quaelibet fiias peculiares,quibus ageret,oras habebat. . Natales autem ac originem Nauadacas familiarum, depidis fpecubus aut antris, innuüt, aiiint- que,eas terram Mexico habitatum exfcptemdiuerfis fpetós egret fas erupilTe. Quare fuis pofteris natales fuos produnt ac teftantur. Qi^antum ex fcriptis eorum libriscolligipoteft,iamanni 800. funt, quod fuas terras deferuerunt.Quae fi ad noftrorum aniiorum feriem <:onferantur,annus nati Chrifti 82o.erit, quo primüm è terris illis ce- dere csepcrunt.In via autem,priu(qua regnum feu oram Mcxicanarn attinger ent, annos so.infumpferunt. Cur vero tam lento paffu pro- greffi fmt, hanc caufam praetendunt , quod hoe pra^cisè mandatutn afuis Diis accepiflent. Dij autem hi meri Daemones erant, qui vifibi- litercumipfisafïiduocoiloquerentur. Hiiidem illis quoquepr^fi- niebant, vt has, illas,hoc,iIlo figno notatas terras fedarentur. Quas populi illi tamdiu quaefiuerunt , dum tandem eafdem, pro Deoruni pr^efagio attigilTent. Ilias ergo continuo occupantes, tum fedes fibi ^ommodas figebant, tum agros colebant,ferebantque. Locis in yi- cinia adhuc commodioribus inuentis,oras veteres deferebant,ita tamen,vtillae a decrcpitis, ac a;gris timidifque feruarentur. Non- nullis in locis, quae tranfierant, ^dificia pulcherrima extruxerant, qualia etiam hodiè alicubi conlpicua funt.His ac fimilibus rebus 80. ' diótps ^12 i^ORAL. IND. OCC/D. HISTOK di(5bos annos terebantacinfiimcbant, cum alias viamdiredaprofe. tStionc vnius menfis fpatio emetiri potuiflent. Pro noftra ergo flip», gutatione, Anno Domini 902« in terram Mexico penitus ingrcC 11 funt. -UI Cap. III. ^m) modo fixfamilmNauatlacas terram Mextcffhabimre ^ colere cétferi?PÉL>. IcTM fiiperius familiajfèptem , vno comitatu iun- (fbae cgredicbantur. Harum prima Suchimilcos , id eft jgens agrorum floridorum vocabatur. Haec in plaga auftrali iuxta Mttora magni keus Mexicani, de (uanomine ciuitatem Öcaliaplura locacxtrucbat. Longo deinde ab his temporefamilk fècüda Chat cas, id eft, populus Menfium, ciuitatem , liio quoquenomine voca- tam , condidit, &lines cum Suchimilcos partita eft. Tertia familia Tepanecas, id eft, populus de Fonte , littus in parte Occidentali turn colebat turn habitabat. Haec familia in tantü augefcebat ac multipli- cabatur , vt loca regionis eius prsecipua Azcapuzako, id eft, formica- rücauernsenominarentur.Ethicpopulusaliquandiupotentiflimus floruit. Quarta, quaeTezcuco poftea occupauerat, Culhua, ideft, curua gens erat,ideo di(5ta,quod in patriaei us mons admodum cur- uus &gibbofus exifteret.Hocergbpadolacus omnisaquatuorhis familiis oblefllis 6c cinótus erat, ita, vt hi nouiftimipartem terrse O- rientalem, tertij vcrb Tepanecas,aquilonarem tenerent. Et quidem quiTezcucohabitabant, facundiadmodum &:difèrtihabebantur. Nam & lingoa eorum ipfb (bno amabilis & iucunda audiebatur. Quinta familia Tlatluicas, ideft , gens demontanis, omnium inhu- maniflima ac agreftiftima erat. Quae cum terram in lacus circuitu vndcquaque iam obfèflam videret,vlteriusin montanorum latus aiterum progrefla,oram amplam&: foccundam inuenerat,in qua oppida & vicos multoscodebat. Primariam autem ciuitatem fuam, Quahunachua,id cft,locü, vbi aquiW vox auditur, vocabant,quam nos hodiè Guernauaca , & alio item nomine Marchionatum appel- lamus. Sexta familia Tlaftaltecas, id eft, populus panis, dida,verrus montanorum partem Orientalem proficifcens , v%ue ad montcs niuofos pertendit , non procul a Vulcano illo celeberrimo intra Me- xico &deLos Angelos, confidens. Ibi enim cum terram optimam &latèpatentem inueniflènt,peream,quoquo verfumdiffufi^plures cum ciuitates tum vicos condebant. Caeterum tum ip{am ciuita- tem primariam, tum regionemomnem finitimam Tlaftalam voci- tabant.Et buius nationis ope Hifpani terras eas,vt fupradiximus,oc- cupauerunt ; quae ob id vej hodiè a ve^igali & tributo^immunisexi- ftit» •wn LIBER SETTIMVS. jr^ ftit. Hae Verb didas gentcs cum terras has primo habitatu intraflen t, nullam vfquam a Chichimecas, habitatoribus prim^uis, vim aut re- preffionepaffifunt. Chichimecas enimpra^iphsinhiatus cautiü& montium fpccus irrepebant.Ex aker^ verb parte iuxta montes niuO- fosjcum Tlafcaltecas aedificarêc, indigen^ qui, vt hi ftoria fert^pleriqj gigantes erat,arreptis armis extcros fuis fundis eijcere vi conabantur, iccus quam Chichimecas fecerat. Sed dolo Tlafcaltecas eos circum- ucnicbat.Na cum foedus primo fimulatum cum ipfis pepigifTentjad conuiuia fua eos inuitabat, & epulis lautis eos tradabat. Hoe modo vbi illos vino largo mcbriafTent^incautis atma fubmouebat^qu^ eac clauaegrandes,fundaeigladij%nci,&:fimilia. Exarmatos deinde gi. gates, quorundainftrudiffimèarmatorum virorü,quosin cauernas quafdaablcodcrantjopeacauxilioviolentaachoftilimanudefubitb cDprcfTerunt. Contra quos fe tutaturi gigantes , cum dolo fubtradta fibi arma vidcrent,èproximis arboribus facili manu ramos vellebat, êcimprcffionisimpctumquadantenusarcebant. At verb, quodin- terea ad arma Tlafcaltecas vniuerfi ruifTentAin aciemfefecongeÈ fifTent, Gigantes tandem tanta ftrage vniuerfos fuderunt, vt nev- nusquidemeorumfuperfles maneret. Iftisinlocisvelhodiernodie offa humana inufitatae magnitudinis reperiuntur. Cum Anno 86. in Mexico ageremus, in montanis, I e s v s didis ab Hifpanis, gigan^ tem reperimus,cuius mentum pugnum viri perfedc ^quabat,quam molem inufitatam impendib admirati fuimus. Ab hac parta vido- ria , perpetua deinde pace & tranquillitate tum Tlafcaltecas turn cum his familiae cxmx quoque potiti funt. Did^ ergo fex fami- liaeinter fefe non faltem mutuo amice conuerftbantur,red&con- jugiavtrinque firmabant,&pacificè tranquilleque admodum fefe gerebï^nt. Cuilibet familiae certatim hoe agebatur,vt honèftè ge- nus fuum augeret , & apud finitimos clarefceret. ld ergo viden« tes Chichimecas adhucBarbari, caeperurit &ipfi aduenarum exem- pluni imitari , & veftibus tedi cum vicinis fuis conuerfari. Per iftiulZ modi verb conuerfationem primo metuerededilcentes,poftea, quse ad vit^ commoda faceren t, attendebant, ac cafas fibi extruebant , óc formam quandamReipublicae conftituebant, &dominosfèuprio- res,quospro magiftratu venerarentur,eligebant, vitamque priorem brutalem magna ex parte exuebant. Interim tarnen nihilominus in montanis,procul ab aliis (ègregati , habitare non definebat. Et de- icrare quidem aufimus,hancaut fimilcm rationem fbrtemque o- lim casterarum quoq;vniuerfarum nationum Indicarum extitiflè, vtprincipioagreftes ac veluti ferihominesèfblis venatibus viuerêt, per defèrta & vaftitates diuagarcntur , nouas terras quaererent,& eaf^ dem agreftium hominummore aliquandiuhabitarent,ita, vt nee domos, nee teda, nee agfos, nee pecudcs, nee Leges , nee Reges fcirent. Cum verb iiicceflTü temporis terras meliores ac commo- Rr diores .j. ^OKAU INa OCCID. ^{f^Of diores inucniffent,C2eperunt fortè politias ac Refpublquafdam tamenforma,conderc,&feinvnamqXocietatcmconfep. Poftea^ qui inter hos aut opulentiores aut potentiores cflent ,inhrmiores ptemercócfibi fubijcere paulatim conati funt:dum tandem cum annisauaapoteftacefolidaregna^impcriacoftim^^^^^ momodoatraomncdubiüregnapleraq5>vtmM^^^^ prouinciisaliisprimitusenataacconftitutafuerutEx ter opinionenoftram, primo huius opcrislibro fufiuspropoüiam, haud inconucnieiiter firmamus ac flipamus: primes nimirum Lri. &x Occidentalis liabitatorcs tcrreftriitiïiere illas oras ingreflos efl<5 6c ipfam Indiam cum Afia, Europa & Africa , nouum fGilicet orbcm cum veteri omnino alicübi cohxrerc: etfiea quidem pars,qua lun. 2antur,& fefe inuicem continganf ,nondum cognita öc maniteltata fit Quin & ld arbitramur, inter vtrumqucorbem tam angultum quoddïfretumintercurrere, vtper iUud tum quadrupedcs tranare, tumhominesrcaphistranfirefadlepoflint. Sedhis miffisadhifto. riamreuertamur, . Cap. IV. D€exodo^peregrinationeQ:Mekicmomm,^ cjuaoccafwne , zMechoacancolerec/it>pen?pLj^ Nni s ab exodo fex harum familiarum 320. elapfis, poftquam nouanvHilpaniam condidilTent &habi. cafTent , populofque ce^tis ftatvitis legibus coëgiflent: feptima quoque familia ( natio Mexicana poftmo. dum faa:a)ex antro fuo egrefla,perprouincias Azdan «^^^«^ >^ & Teculhuacan tetendit. Populus hicpoliticus,agi; lis^amabilisfimuiacbellicofuserat Hic fimulachrum Vitzliputzli, de quoin prioribus multotiesdiximus,prascipueadorabat. Diabo- lus verb,qui per hoe Idolum gentes iftas regebat &moderabatur» mandatum ipfisdederat,vtredespatriasderercntes , oras alias quae- rerent: & promiferat fimul, quod èas principes ac dominos faaurus effet omnium illaruprouinciarum,quas fex priores familiaecoluil- fen t. Terram enim fe daturum iis perfoecundarri, & tum auro ac ar- gcnto,aemmirque, & rebus fimilibus nimiopere diffluentem.1 olli- citis ergo his capti populi ifti/olum auitum rehguerunt,& indagan. dis peregrinis terris fefe accinxerunt , fimulachru fuum quoquo ver- fum fecum proferentes, quod quatuor primaru facerdotes in arca quadam ex fcirpis contexta iugiterportabant. His vero lacerdotibus Idolum omnia,qu2e in peregrinationeeuenturaerantXecretoreue- labat,& fimul, qua arte fingula declinapda effent,docebat. Sed & ie 2CS finpulares,ac cultus ceremoniafque & racnficia,quouis tempore pr^ftanda,iisproponebat. Sinehuiuscónfenfuruafuquene iatum quidcm pcdem promouereaudebant. Nam 6cquaprocederent, vbi reriderent,fimulachrum fubindequafi digito ipfisdefignabar. Cuius L l'B E R S E P T I M r S, j^y Giiius q uidem coniïlium in vniuerfis prsecisè (êqui illos oportebat. Si quo loco habitandi gratia defiderentjprimum omnium, quod aggredercntur,opUs erat, vt Idolo fuo tabernaculum conderent.Hoc in caftrorum medio locabatur. Ara verö,cui fimulachrum impone- batur,adpapi(l:icarum ararum fimilitudinem extrudum erat.Sacris conftitutis,agrorum quoq, curam habebant,quos frumento,pifirq5 acfimilibus confercbant.ldolifuinutum tam fèribattendebant,vc jnconfultoipfo nihil agerent. Meflemipforuadentejmetebant.Dif: ccffionêimperante, caltra nulla mora, frugibus vniuerfis in agris re> lidisjpromouebant. Quas tamcn, qui velaegrijvelgrand^ui , vel ti- midiores in illis locis relinquerentur, in fiiospoftea vfus eolligebant. Horum fiquidem plurimosccrtocofilio poft ^e^ubindereftlteslin' qucbant,vtdegente^uaacnationeterraequ^euisimplerent^r. Hxc Mcxicanorum peregrinatio , filiorum Ifraël ex ^gjpto egrefTui qua- damtenus fimilis videtur : quibus Ócipfifmet iniundum erat,vt ter- ram benediaam occupatum egrederêtur , Dcum fuumin nube du- cem, & in arca foederis fuafbrem attente obleruantes. Idem quoque populus , priufqua in promiflam terram veniret, multis annis vaga. tus eft.Sic ergo non in hoe falte, verum & in plerifqj aliis, quorum in hiftoria Mexicana mentio fit, quaeda cumiis, qu^iniacraScriptura de filiis Ifraël narrantur, fimilitudo öc conuenientia reperiebatur. Ex quibus manifeftumeft,Sathanamomnis faftus acfuperbiseprinci- pem cxecranda cacozelia Deum creatorem femperin omnibussen mulan ftuduilTe, Diabolus verb nullus vfquarepertus aut cognitus fuit,quimifcroshominesautcrudeliushabuerit,acad cultus ac la< crificia immaniora öc fceIerarioracompuleritvnquam,ac vnus hic Mexicanorü Vitzliputzli. Quipopulos hos ducebat, fummus qua- Ci prmceps Mexij vocabatur : vnde poftea öc Mexico, & Mcxicano- rum nomen enatum eft. Caeterum hic quoque populus priorum excmplo lento gradü öc velut interpolatoirinereproceffit. Difcre- tisenim aliquot locis fefè dimifit,&: agros coluit,feuitque öcmcC fiiit, öc habitacula condidit : ficuri veftigia horum in multis locis conlpicua funt. Tandem verb multis exantlatis laboribus ac peri- culis in prouinciam Mechoacam,id eft,pifcofam,delan,cum lo- ei conditio &ferdlitas omnibus arrideret , ibi caftra metari decre- uerunt. At verb,cum, quid facerent,Idolum confuluiflent:hinc ^-pergereiu(fi funt. Deuotis tarnen obteftarionibus ac fupplicario- *liibus id ab eo tandem impctrarunt , vt aliquos de popufo fuo faL tem ibi relinquere liceret , qui terram illam foecundam ararent ac cxcolerent. Quibus annuens qua id induftriafacerent,inftrud:io- nem fimul 'neceflariam idolum dabat. Ibidem ergo, cumpopuli _infignis parS * tam viri quam foeminse in lacum Pazcuaro laua- ^tum abiiffent: casteris idolum hoe confilium dedit, vt lauanribus dam veftes furriperenf , öc fine ftrepitu tumultuquc mods caftris in- c Rr 2 deab» ji^ qMORJL. JNDIjE occid. hist. de abfcederent. Hoc fado, cum caetcri balnco fuauitcr rcfe^i, ex la- turiufü$afcenderènt,rurreptasveftcs(iniiil & fe lufos animaducr- tcntes,nonfolum serumnas fuasingentidolore&ploratuluxcrunt, federgaprofugostam acerbo & internecina odio exarferunt,vt&: habiturn fimulScrermonem patrium mutarcnt. Itaenimfadum effe hiftoria teftstturHoc tamen ad mini mum, eft certiffimum, Mc- choacanös Mexicanorum hoftes acerrimos fèmper extitifle. Vndc Marchioni quoquedeThaIe,cum Mcxicanosdomuiflet & fudiflct, fingularitergratulati fun t. Cap. V. acciderit. Ec H O AC A a Mexico 50. milliarium intcmallo di- ftat.In harum mcdio Malinalco eft. Hoc loco focic- tatis Cux quandam foeminam JDci fui fororcm voca- ' tam,acco{abantïquodincantatrix faeuiffimafafcino I fuo multos grauibus damnis ferirct, öc fe pro Dea co- - ^ liadorarique iuberet. Cuidam ver6exhis,quiarcam fcrebant , feniori per fomnum refpondit idolum , iuffitquc, vt popu- lum folaretur , & omnia illi faufta ac profpera poUiceretur. Vt vero etiam vitandimali confiliumhaberent, mandauit populo, vtforo. xem fuam, iracundam öt trucem foeminam defererent, atque lub nodis filentium caftra clam proferrent, nec vUum m vla , quaperre- xiffent veftigium relinquerent. Hoc confihum (ccuti , caftra lilenter mouerunt. Incantatrix autem cum fe deceptam 5c lufam fentiret, eo quo crat loco , Vicum Malinalco extruxit , cuiusincolae veldum hodièfafcinatoxes habentur,vt qui magicam artem a tam penta ma- treedodi effent. C^terum,cum Mcxicam tum propter hoc difli- dium ortum , tumpropter numcrofbs segros, fenelque acpulillani. mes,hic illicve paffim relidos , admodum eneruarentur & clarigue- fcerent - vt vires 6c robur repararent , in Tula , id eft , fcirporum loco, quictum confederunt. Ibi ab Idolo mandatum ipfis eft , vt vicmum quendamfluuiumperruptoaggere in decliuescampos,denuarent. Quo faa:o,poftquam ipfi in montana Coatepec dida fe recepiffcnt, cffufa aqua lacum grandem illicb conftituitim cuius margine varias arborum fpecies quoquo verfum plantabant. Inlacuvero infimti pifces^acinarboribus innumeraeauesconrpiciebantur.Pert^liemo londnquae pcregriBationis,& lociamoenitatc ille(5b,hocloco^de demittere,necpedemproferrelongius,vnanimiconfenruitatuebat. QuareirritatusDiabolus,racerdotibus crudelillimam mortcm mi- nkabatur,mandabatque,vtaggerereclurofluuiummalucumfuum reduccrcnt : öcindicabat fimul rebelles ac contumaces m proxima nocte LIBER SEPTIMV S. 317 nodcpocnas merito ftio dignas omninb luituros. Ergo , poftquam fubnodlem concubiam deic^entè in caf^romm locoquodamfra- gofus tumultus fufcitatus fuiiret:manè, vtveriiens filiam fü- am , quam deam initiaiTentiVeneraretur êcadoraret, Qui vbi multö comkatu & muneribus ampliffimis inftruxfVus veniflet , in {acellum quoddam admodum obfcurum ac tenebrofiim, vbicum Idcilo filia Eegisftabat^facrafadturusabducebatur. Cumveroearbonibusin- ie(5um thus flammam feciffet,pelle filiaeagnita, dolöqueintelleóto, lachrymabundus è templo exiiiens , Mexicanos animo manuque tam forti acbellicofaadortuseft , vtad ipfum vfque lacum eofdem profligaret, acin eas anguftias adigerct, vt , quin vniuerfi in lacu vna mergerentur,parumabéflet. Hitamen,cum iniummopericuloo- mnia conftituta viderent , recolleóto animo telis virgeis in ho- ftes conieótis,eorumvici(fimhaudpaucos{auciarunt,&ab inftati- bus LIBER SEFTIMVS. ^ip bus fè quodam modo extricarunt. Statione verb fiia dtCtndj^cum totimadidi&laflitranfgrcdiebantur , foeminis fimul aclibcrisma. gno vlülatu plan<5luque , de idoli liii,aquointotpericulaconie maioribus ^ mjnoribus , quantam gratitu- dinem {iio Deo deberent, praefatus,fignificabat,quam kta fibi , licet indigno,apparuiflènt.Facerent ergo,vt certatim locum iftum qu^fi- tumexircnt.Ianiergoprofu{bgaudiovniuerfis exultantibus , nulla moraprogrcdientes,vtroquelatereperiuncetaperrumpebant,&eo- dem ftatim die ad aquamillam^quam facerdotes fpedaflènt,pertin- gebant, quae iam quidem nó amplius argeteo colore nitebat, verum fangui- S2Ü cMORAL fNDIj£ OCCID. HIST. (anguiiiis inftar rubebat,ac in duos alueos diffluebat , quorum altcj? prae craflitie vniuerfus obfeurabatur. Cui rei omninb arcanü G[uoi dam fubcfie arbitrabantur. Qupquoüerfum itaque illis difquirenti* busjtandem Tunal arborem , è rupe nafcentem confpicabantur i in cuius fummitate Regia aquila excrtis alis flans , oculös fbii obuertc- bat.In huius ambitu pretiofae pennse,Gandidafjrubr«,croceae,cyaneq> ac virides fuffixae flabant,pulchritudine vel cum illis ccrtatesjcx qui- busimagineseoncinnarifuperius commemorauimus. Ipfa aquila vnouibus fuis pulcherrimam auem praehendebat, Itaqj vifa hac aue oraculi loco confirmato,in genua vniuerfi procidemes , aquilam ve- luti adorabant.Sed & aquila ipfa capite annucbat,êc oculos quoquo verfum contorquebat.Pofthaec magno fuo Vitzliputzli , cui vniuer- forum patri, veritatifque perpetuo afTertorijdeuotas gratias agebant, êcquamprimamciuitatemabeocondebant, Tenoxtitlam , idefl, Tunalinfaxonominabant. Sed & hodiè proinfignifuopraeferunt Aquilam in Tunal flantem,&auem vnguibus prementem. Poflera die raccHumrearafubaquilae Tunal extruebant , in quo fuildoliar- cam tantifper reconderent,dum templum auguflius &fublimim ae- dificarent^acellum autem è glebis öc'rebus aliis compingebatur , & ftraminedefuper tegebatur. Ab hoe deinde confultabantjquomodo a vicinisTuis^tum ligna,tum lapides Óccalcem , pro pifcibus, ranis & Garnaet,ac anfcribusjauibufque aliis,in diólo lacu captari fblitis,im- pctrarepofTent. Huiufmodi ergbresinoppidavicofqueTepancca- rum&Tezcucoruminferentes^quaecunquead ciuitatis aedificatio^ ncmnecefrariaerantjillisinforopermutatisredimebant : 6c ante o- mniafacellumgrandiuscxcalce&lapidibusruoidoloftruebat. Scd 6c magnum lacuspartcmafTeribusac caemento conflipabant. His peradis faccrdotumcuidamnoótuldolum vniuerfis in Mexico in- iungere mandabat , vtquiuis dominus cum fuis cognatisScadhae- rentibus in quatuor primarias vicinias abfcederet,ita,yt domus , qua in fignum quietis condidifTent, in medio folitariarelinqueretur , & vt qu£elibet Gognatio,vbi fibi commodifïimum videretur^domos& h abitacula faceret.Sic ergo quatuor '\\\x plagae exaedificatae excultaeqj fucrüt,quae hodie S.lan de Ronde,S. Mariae* S.Paul,& San Sebafiiarii vocatur.Mexicanis itaque hoe modo quatuor fpatiis diremptis Jdo- lum porrb iniungebat,vt quos ipfis Deos nominaturum efTet , intcr fefepartirentj&vnumquoduisfpatium , in difcretasplateasdiuide- rcntjVtdiisiuflaveneratiocommodius pr^flari pofTet. Spatiorum autem horum alias quoque partes minoreserant , qua& fecundum Deorum numerum , quos pro iufTu Idoli veneraturi effent , confli- tuebantur.Ethidij Calpultetco,ideftjdiiplatearum vocabantur. Ex tam leuibus ergo primordiis ciuitas Mexico Tenoxtitlan enata, tam auguftis increnientis pofl inualuit & exfplqnduit* Cap, t LJ'BER SEPTIMFS. ^21 Cap. VIII. re^em (unm CQuftituennt. L A T E A R V M ac vicorum fuperius dido modo diC tributione fafta , nonnullis nobilitategcneris infi- gnioribus videbatur , quod non pro merito a^ digni- tatcfualoca idonea acceptaffen;. ld ad fui ignomi- niam Ipeétare putantes , feditionc mota , ifto Iocq cum cognatis omnibus emigrarunt , & fèdes alias quaefitumprogrcffifunt. Perlacus ergo longitudinem protenden- tcs,tcrramqucquandamraramaccditiorem attingentes , eamTla- tcllulco indigetarunt , ac habitandi animo occuparunt. Et; hoe ter. tiumMexicanorum diuorriumerac , quod a primo ex folq patrio e- greflli fecerant. Primum fi^ba^ apud Mechoacain, Secundum a- pudMalinalco. Tcrtiuni hocloco, QuoquifèdeniittebantjMQxi, canos affiduis damnis iugiter laceflebant. Quicquid enim in ho- rum moliri contumeliam fciebant , inaulum certè non linquebant. Animaduertentesef2bTenoxtitlani,quod Tlatellulcos tamofFcn^ fos& acres hofteshabcrent, & quodilliindies tanto numerQau<>e- fcercnt ac multiplicarentur : np quando ipfis potentiores euad^rent, valdèmetuebant, -^y ; Ad quod prohibendum , nihil confultiusrati runt,quamvtè fui medio Regemconftituercnt,cui vniuerfiparerent , & quem cinihoftes pauerent. Tum&hoc modo fore arbitrabantur , vt ^ ipfi maiorem inter fefe concordiaixi fquerent: doi^ii , ócforis ho. ftium petulantia procliuius reprimeretur. Cqm ergo his decauli§ cligendi regisfententia imi^ota perfta^ret : confilium aliud interd- dit , neöuenquam è fui medio regeni creareiit,neele(5i:io non omni, bus probata diffidij ac diftordia; fenien fi^ret, Sen tentiis ergo in par- tesornnestrutinatis , Regera Culhuacanunï , quem obtruncataóc cxcQrJa.ta filia ludificatuiT^ grauifïïmè pffendiflent , placare& fibr rcconciliar^ ftatucrynt : ideb comprimis , vt ex R^gio Me^icano- rum (anguine prqcreatum imperatqrem , cui\is ^ignitatis in Cul- huacan plurimi eran t , impetrare pofTent. Prq r(?ge verb fibi decer- ncbant viruni iuueneni Acamapixtii , infignis i^uiufdam Mexi- cani princij>is fihum , qqi matrem Regis Culhpac^ani filiam ha-.^ buerat Huif vi Regia dignitas ^um ampliflimis muneribus haud cun^tanter deferretwr , ordinarij legati mittcbantur , qui manda- tum fibi munus his ferè verbis cxequ^bantun Maxime princeps, nos rui fubditi ac n^injftri Mpxi^ani ip vaftis & deftrtis iuncetis S§ agen- ^lM^ Tm)^ ÖCCID. HISTOR. aoentes,&abomnibuspopu!istotiusorbis deferti (namhucaDeo noftroadduairumüs,qiiil(^ü«tua^iurirdiaionirubicaus , adAi- capuzalcos&Tezcücospertinet)caputacRegêvniceoptamus,qüi nobis imperet,ius djcat,tüeatuï,de faeiendis iiiftruat,vitaeccrtum ac laudatummodumpr^Êrcribat.contraqüehöftesnosprotegatactu* eatur. lam verbjCum haud nefcij fimus , m familia tua filios , tam nobis quam tibi cognatos , ^e^vtrommquefangume prognatös, comprimis verb tuum fimul ^cnoftmm nepotem Acamapixtli , re- aundis nobis apprimè idoneum exiftere: ideoque Vt illum nobis dö> minum ac Regem prseftituas.deuotifïimè obfecrarïius : cui nos qui- dcm omnem , vt fas eft ,obedientiam perpetub pr^ftabimus , vt qiU ex Regibus Cuihuacanis , 5c fanguine Mexico prodient Delitxrata ergbre,RexAcamapixtli,hoccümMexicanis,populoingemóliflimó acbellicofiffimo initum foedus, ipfi non tenuigloriae futurum , re- fpondit : acadlegatos vérfus , vt nepotem fuum bonrs aufpicns io., cumabducerent, iuffit. In hoe enim fe iam confentiremon certe faóturum , fi pro Regina foeminam petiiffcnt. Quibus verbis vetus facinus clam ipfis exprobrabat. Tandem autem orationem fuam .hisverbisfiniuit:Ifilimi,Deotuorerui,durqueyicariumage,&crea. Turaseius, perquemviuimus, quidominus diei , noótis ócvcnto- rum eft,rege.I fili , öc dominus efto aquarum terrarumque , quas na* tioMexicanörunioccüpauit. ir - Adlegatos verbdixitrfecundis aufpicns hunc vobiicum abdu- dfé^cvtipfumprofilisemcaefiliocolatis, curate. Dciftoergbofh- cioMexicaniregigratias agentes , orabant , vt nouoRegifuamanu fponfam adduceret. Quod Rex faciens , puellam e praeftantiflimis illi coniugem faciebat. Nouum ergo Regem cum Regina Mexi- caniilluftripompainMcxico adducebant : vbiiuuenesrimulacle- nes^confertimadnouum Regem fpedandum confluebant. Hinc masno comitatu in palatium, tenui fane apparatu ornatum , abdu- dutfolio Regio imponebatur:vbi orator quidam fencx orationem cxorfus,itaferèdicebat:Fili Regie , óRexac domme, inhac pauper, cula domo ac ciuitate falue. In deferto boe ac lunceto ca pcrpetK mur,qu2e nobis créatornofterimponit. Tuergotutor , propugna- tór ac Mexicanse nationis,qüaE Vitzliputzli Dei noftri feminium eit, de cüiüs nomine gubernatio tibi defertur , audor efto, Ignorare vero non potes , quod iam afolo patrio exulemus. Ha^cfiquidcrtt teri:aiquatntenemus,nobisperegrinaeft,neQquisdiei craftinieuen. tüs fit futurus,compertum habemus. Ex quo colligere potes , non adotium&quietem tevocari , fedad nouosomninoacperpetuos laboresquaficonduci. Vniuerf^enim huiusmultitudinis,qu«tibi iam traditur,veluti minifter acferuus cris , ac eam contra hoftes vici- nos fimul 6c remotiores animosè tutaberis. - ^ , , . 3, Noftris autem comprimis vicinis te commendabis , & cum 1- r-sti plis LIBER S EFT I M V S. pfis , in quorum territorio habitamus , concordiam ales. Quibus verbis orationcm finiens fènex,prima verba h.xc repetebat : Salue & tu,&Reginano{lradomina,hocinregnotuo. Habitahaeca fenco- ratio aftantibus omnibus,tefte hift0na,probabatur.Cui refpondens Rexjdegratuktionefadajfuisfubditii primo grates agebat : deinde omnemfuamipfis opera curamque deferebat , qua ipfos profum- ttiis viribusadiuturuseflet.Hi&pcradrisicumRegiiuramentumprse- ftitiffent Mexicani,eius capiti coronam, Venetianis principibus im- ponifolitaefimilimam, obdebant. PrimihuiusRegis nomen idem lignificacacalga in manu. Vnde pro infigni etiam fuo manipulum arundinum oitentabac, Cap. IX. O V I Regis eledio tam felix, & aufpicata crat, vt breui tempore Reipübl. formam exad:iflimè conftitutam acciperent,ad quam etia peregrini attenderent. Fini» timiverbhisquipopulierant , partimmetu, partim odiojillorum exitiumriieditabantur : ex quibus Tc- panecas,quorum ciuitas primaria Azcapuzalco didta eratjièprimos offerebant. His Mexicani , quod peregre aduenien- tes ipfbrumin ditione confediflent, tributarij erant. ipforum ergo Rex , Mexicanorum pQt^ntiamadmodum formidabat , cjuod eos fiibinde magno numero augefcere videret. Horum excindendo^ rum occafionem captans , ad Regem Acamapixdidcnunciaricurac, quod tributumfunderent,nimis tenue cffercurarent ergo , vtdcin- ceps Tunal ac arbores aliae pro amplificanda fua ciuitatc ad eurn certo numero ferrentur. Porrb vero id etiam agerent, vt in media a- qua agrum conftiparent, qucnidiuerfe {peciei pifis ac fruétibus alii$ confererent : & hunc ipfum poftea , probè maturatis fruólibus per i- pfamaquam , fineomninoxa ac Isefione ad fè promouerent acve- herent. Id ni facerent,fcirent , non perpetuas faltem inimicitias fibi in, dic^as efle : ftd vniuerfaleipforum excidium lam iam parari Öc accü- rari. Qua poftulatipnc audita , mirum quantoperè Mexicani in- canduerint , cum poftulatum ita conftitutum viderent , vt nori fblum non praeftari pofTet , fèd & vnum ipfbrum interitum con- cerneret. Ipfis ergo trepidioribus , per no«5tis infomnia Vitzl:- putzli apparuit , & Regi nunciari iuffit^ vtbonoacprasfènti animo Ss 2 elTet^ raeftitit,vt nón quibus vellet,regnum exfedeferret/ed populo^ elcdtionisplenamlibertatemrclinqueret,cum & ipfemetfoliuspo^ Duh fuftragiis regno potitus eflet. ^ubditis ergo hortatör crat, Vt ta.^ lem quendam digerent fucccffor^m, cui regm falutem curae cordiqr futuram Qenferent. Quibus cürn vxorcs acliberos fuos commendaö fccauramcxtremam placide expirauit. : ? Gap. X. T>efemndo Mexicanomm Kege , ^deiü.qmimperante ipfo aBoffitit^. Orp ORE defundi Regis humato, feniores populi ac primarii de nouo rege cligendo concilium coé- gerunt. Ibi quidam anhofiflimus fari exorfus, fta- tum Reipubl. perturbatum omnium animis exhi- buitjdicens,confultum omnino ac neceffarium effe, vt taleicerum caput acRex ciuitati praeficeretur , qui fenum patronus , ac viduarum parcns , & prph anorum ac omnium in vniuerfum fubditorum tutor ac curator eflet. Populum autem fui Regis alarum pennas, ac oculorum palpebras, &faciei barbam viciüim efTe debere. NecefTarium fibi quoque videri dicebat, vt ReX nouusprudêsaccordatusfit,cum fubditi eodem fubrndemomen- to & arma & raftra traétarc cogantur , ficut id Idoli vaticinio ratum fit.Quibus fic habentibus , vnanimi confenfu defundi Regis filium Regempronunciabant,rperantes,eum patris^qui fubditorum fuo- rum falutem vnicè fpeétalTet, veftigia in omnibus fecuturum effe. NomenhuiusiuuenisVitziIouitlierat,quodidemronat,acinficTnis ac prctiofa penna feu crifla. lllius ergo capiti regalem coronamim. ponentes,corpusrega]i(aliasdiüino diao,quod eodem Idola quo- que linifol^rentjvnguentoperfundebant. Hoe riturexfiebat. Poft- ha:c rhetor quidarp priegnan tem orationem exorrus,nouo regi ani- mumaddebat, vtinredimêdo&èferuitute extricandofïiopopulo imperterritus duraret. Finita orationejobfequentiseiuramentum Regi omncs (iibditi exordine prseftabant. At vero quod vi(5E cseli- bis efretrfuaforesacautorcs ipfi confijiarij erant,vtvxorem fibi Re- gis in Azcapuzalcofiliampofceret. Hoe enim medio nouasóccon- Ikntes amicitias fartum,&duraefèruitutisiugis quodammodole- nitum iri, perfuafum habcbant. Ex altera vero parte verebantur, vt apudRegem,cm fubditi &vedigales effent, ignominiofam repul- famfcrrent. Verütamen cumfubmiffaacdeuota fbllicitationemif^ lislegatis hanc rem popofciffentjconfenfum a Rcgefacilemimpe- Ss 3 traue- T T.'.t w. Jehuimcru- deliobitu:^t&decaufis,quibHsMexicanimoti, helium adornmrintJ' E G E Vitzliouitli defuna:o,poftquamMexicanide K fucceffore idoneo diu deliberaffent, loco ems filiurn \ Chimalpopocam decennem fuffecerunt. Namal- ' ta cum Rege Azcapu:^ako amicitia omnino opus effcperuidebant. Quacaufanepotemipllus inpa^ .===:==.».-.-==:-^ tris defundti locum ac folium omnino euehendum putauerunt. Huic ergo Regia figna , ncmpe arcum cum telis, &gU. dium offercntes , indicabant , armis his ad vindicandam libertatem opuseffe. CxterumMexicani aquaepotabilispenuria maxima tor. LIBER SEPTIMVS. ^27 qütbantur, Lacus enim admodü coenofus & vIiginofus,potum in- (uauem fimul & infalubrcm dabat. Vnde, vt has difficulcates cuita- i:ent,rccens creati Regis nomine ad Regem Azcapuzalco legatos mi- ierünt,qui apüd Regem inftarent,vt aquaeinChapultepccqusea Mexico vnius milliaris fpacio aberat,ipfis copiam & vfuram faueret. Re a Rege impetrata,Mexicani, qua arte & ingenio eam aquam in ci- uitatem corriuarent, fedulb meditati funt. Cum verbtum ftratis canalibus , tum aliis machinamentis tentatis per lacum , vndam traducere fruftra diu annifi effentttandem ( forfan, quod Tepanecas bello infeftare (atagerent) ad Regem Azcapuzalco confidentibus Ie- gatis mifïïs , fignificarunt ipfi , quod aqua ifta, quam donalTecmini- nimè frui potiriquepoffint,cum aquaedudus inplarimis pardbus confringerentur.Petere fèergo,vt tum ligna,tum calc'soi lapidcfqiit ac^rtifices,qui canales putredininon obnoxios ftroerenr,adipfos Réï mitteret. Sedpoftulatio haecvt Regem, ficipfos comprimis fub- ditos haudparum ofFendebatjVtqux non {olum temeraria & fuper- ba,vcrum etiam iniqua vidcretur,<5c n^fcio quid rebellionis in rnagi- ftratumprsefcferret. Legatisitaqueconfiliarij Regij perferefponde- bant,petitionem eorum impudëtiae 5e tcmericatis plus fatis prome- re.Nam,qui,quod in terra peregrinanon tantum humaniter ferren^ tur,{cd&:aqua rebulqueaIijsnecQÖarijsadiuuarentui,contenti elTe tlebebant:hos,dicebant, iam etiam fuperiorespro fèruis quserere. lu- bcbant ergo,vt planè ac rotundè, quxdnam hisiniquis poftulatis, gens illa,inalgetisaciuncetisquafi fèpultaquazrcretautfatageret,fa- terentur. Praefiimptum enim libi elTcbreui temporeclarum facere, quantopcrè hasc fioi temeritas prob^tunquibus obftinatè decretum lit,npn faltempoftulantium rapinamtèmeritatem&infblentiam iftam retundere,fèdvniuerfbsipfos inftrudamanuimmaniterob- truncare, Ócexcindere. Hacexcandeicentia&indignationeprimo- rcsaRege, qücm propter nepotem Mexicanorum Regêiam dudum fufpedtum habebant,abfcedebant,&: pro (eipfis rem noua confuka- tionedeliberabant. Statuerunt ergo |)ublicavoce quoquo verfiim denunciandum effe,nequifqüarti porto Tepanecanorum cum Me- xicanis qüicquam com merci) agcretitum, vt nee Tepanecani Mexi- canorum ciuitatem ingrederentur, née hós m fuam intromittercnt. Secus qui faceret,crudeii morte afficetietür. Ex quibus ( vt hoe obiter dicamus ) colligere Ilcet , gentium harum Reges , non abfolutum ac perfeóbum in fuos fubditös impermnti habuifie, fed confiilum ac pri- matummore faltemfiios ciues rexiÏÏe. Rex ergo Azcapuzalco cum animaduertifTetjprimates fïios id obftinatè iam agere, vt Mexicanos delerent & extirparentrrogabat eos, vt furtim regem recentem è me- düs Mexicanis eriperent, Scpoftea , quod vellent* rnaturarent. Huic regis confilio haud pauci aftipulabantur» Contra hos verb duo èpri- mariisprofilientes, confilium hoe omnino damnofümefle,voci- feraban- 32S ^OKAU JNDIjE OCCID. HIST. ferabantur, dicentes , ctfi Chimalpopoca quidem, matris rationc ad fe pertineret: patris tamcn panibus longe ccrtius ipfum omaino ai hsefuram efïè^ Confultumergofibivideri affirmabat,vt idem ante cseteros omnes è viuis toUerctur. Et huic voto poftea vniuerfi comL nus aftiptilati funt. Qua quidcrcm Rex Azcapuzalcatanta indigna- tionc tulit, vt animi acgmudined«cumbes,paulopoft yitafungere- tuf . Porrb ergadcftwKSto Regc Tepanecani non diu feriabantur , fed furtim/pcr nodtem ad pala tium Regis , vbi fomnu captabat,conten- dentes , tanto fikntio eum iugulabanc, vt fadtum ne vnus quidcm obaudiret. Sub auro^am verb,cum nobiles Mexicani pro more fuo Regem falutatum venirent, vulneribus eum aliqüot perfoffuin ac mortuum in cubiculo inuencrunt* Tumultuariaergb trepidationc vduti furiis perciti Mexicani , regis mortem vindicatum arma o- mncs arripiunt,& furfum , deorfum r-prarfum, vorfum fremebundi quoquo vcf fum difcurfitant. Quam confufionem,cum nobilium quidarti primarius fpeaaffectumultus compefccndi caufahaec ad eos verba exorfus cft: Quo tandem pr2ecitamini,ó Mexicani 5 quo ruitis^uidfurkis?{latc,&quiercite,memores,furorcmöcfeftinatia- nem Temper fatales exitusbabere. Ita verb vobis perfuafum fi t,quQd, ctfiquidemRcxnofternobisfublatus fit,non omnis tanicn Mexi- canorum fanguis inaruerit. Nam öcpriorum Regum nobifcum filij funt , cadcm facinora ftrenue defignaturi , quae recens defundus rex nofter praftaturus erat.Hoc itaque fi furore gra{rabimini,quis vefter dux,quis eaput erit? Pede ergo cohibito, de rege primum ac domino nouó,quivo&ducat,firmet & animetjdilpicite.Tum&defundum prius honeftè tumulatc : 6c poftea huius vindicandi occafionem molimini* Hac oratione ergo Mexicani deliniti , exequias occifo Regi adornabant,ad quas honoris gratiaprimatesTezcucanos & CulhHacanosetiam inuitabant,6c nefandum Tepanecanorum la- trocinium ad iprosquiritabantur-.quosvna obfecrabantjVtTcpa- necanis nullas fuppetiasferrent.quosinfeftis armisomnino tentarc fibi conftitutum fit.Praeter hoc cnim fe nec arma ncc milite&ab ipfis cfflagitareihocfaltem agerentjVtotiofieuentus Ipcc^atoreseflent^ & in nuUo fibi quacunque re obftarent. Quibus obteftarionibus cum Tezcucani & Culhuacani in condolentiam pertraherentur, nonfaltemMexicanorum propofitumprobabant, verum & com- mcrcia omnia ac fummam amicitiam iis offer ebant,vt è fua terra £u bi omnia ncceflariacompararepergercnt. His tranfaa:is,vtad n'oui Regis vfquc eledtionem apud fe morarentur» ^exicani eofdera rogabant. LI'BER SEFTIMFX Cap. XIL 'DeqmmRege ffeadt.^belia Tepamcanü illato, ' O s T A M , qui noui Regis eledtionem accurare foIebant,conuenifrent, è Senioribus quidam Rhe> tor facundiflimus furgens , hac ferè orationeconci. lium allocutus eft. Vos,óMexicani,oculoruni,non cordium lumen defideratis. Etfi enim eum perdi^ diftis,quilumcn&dux vefter erat:vohistamen^u- per^tescorman^it,quod cogitat, etfi hoftes vnumquidemiugula- rint,veftrum tarnen tam muitos fuperefle, vt quod defideratur,ex iis commode farciriqueat. NobilitasMexicananondumextirpataia- cetinec fanguis omnis regibuseuanuit. Difpicientesitaque,non v- num aut alterum, fèd plurimos praeftantes principes ac Regis Aca- mapixtli,natiuinoftridomini filiosante oculos vobis verlari vide^ bitis. Ex illorum medio , quem vultis , deligite , & hunc vos veile, iL . lum nolle, planèexpedi te. Quodfi vnum quidempatremperdidi. ltis,m hoc ipfo tamen loco continuo alium patrem fimuf acma, trem,reperietis. Cogitate,ó fbcij, folem quidem tenebras exiguas of- fudi^rfed lucemeius maioribus radiis haudcundantervobi&rur- fus eftulfuram. Mexico quidem fiii Regis obitu obtenebrata eft: At è vobis Solrurfusprodeat. Eligite ergo Regem alium, in quem oculos ac corda veftra intendatis. Et is eft, quem Deus vefterVitzliputzli cliget. Hac oratione aliquoufque diduda , tandem vniuerforum confenfu Orator concludebat, vt Ifcoalt, id eft, anguis finuofus,Me- xicanorum Rex eftet. Is filius Regis primiAcamapixtIierat,arclaua progenitus. Qui etfi non legitimo coniugio natus eftet, attamen propter morum amabilitatem, ac fortitudinem & fiimmam pru- dentiam,quibus virtutibus vniuerfispraeftabat,eumelegerunt. Et huius eleótioipfis quoque Tezcucanispr^cipuepIaGebat,quodRex ipforum huius Ifcoalt fororem vxorem haberet. Quamprimum ergo recens eledus & coronatus Rex folio Regali impofi tus eftèt,fur. gens alius Rhetor,longa oratione inculcabat ac repetebat , quam ar, aovinculoRexfuis fubditis deftridus eftet, &quantoperèvfus exi- f eret, vtRex in aduerfitatibus fortem &conftatem fepraeberet, Ver- a autem talia erant : Nos vniuerfi,ó Rex,a te vno depedemus.Onus ergo höc tuis humeris no excute.Recordare feniorum,orphanorum ac viduarum, vt & filiolorum tuoru, qui manibus ac pedibus per pa- uimentum repunt, ne fi hoftes noftri nos vincant, illi pereant. O do- mincpallium tuum extende,& imponehumeris tuis filios tuos,qui funtpopulusiftetuus,qui invmbra tuipallijóc fortitudinecertao- mnem fpem fuamhabet.Circahoctempus,vtdiximus,Tepanecani dccreuerant,vniuerfos Mexicanos cu puluifculo excindere. Hoe fine ctiani iam inftruótilfimum exerci^um coëgerant, Tt Caste» . neret. Forefiquidem,vtilludinceptumtamciuitatisipfius, quam vniuerfi populi exitium crcaret. Rex, his auditis, quid ergo medij aut confilij promerent,rogauit? Cui hoc rerponderuminouumiri Azcapuzalco regem mitem ac mifencordem eflè: ab hoc pacern lot- licitandam,& feruitia omniadeferenda efceumque obiecrandum, vtciuncetisextraaos,ccrtaaliqua habitandi prouinoadonaret, vc hocmodo vniuerfis vnusRex.vnusdominus imperaret, Porroau- tem ad votum obtinendum , id cumprimis quam plurimum fadtu- rum eiTe, ficumlegatis pro mediatore & patrono m ledicaVitzli- putzli Deus mitteretur. Huic deliberatiom,cumruaquoquevota nobilmmnonnuUi addidiffenctanto ftudiocertatimab omnibus affenfum eft,vt videretur optimum Jedica a facerdotibus ornata primo quouis tempore iter iniri, His ita conftitutis , 6c fententia, pa- cem effe petendam,^ Tepanecas dominos agnorccndos,plene con- firmata.defubitoexomni populo iuuenis quidam vegetusadnio- dum ëc ipeaabilis exiliens,m hxc verba erupit : Quid hoc, o viri5 An inren{ati,anexcordes cftis> Adeoneratum vobispauidisaceftoemi- nads eft, vt Azcapuzalcorum tyrannidem tanta poenitudine redi. matis ? Pofteaadregem verrus,Pomine,inquit,curtepcrmittente hecfiut?Quiniubespotius,vtmediapr^ftituat,quib.honeftcviuere po(rimus,quam vc cum ignominia,ludibrio noftrorum hoftium appropriemur? Hxc qui perorabat iuuenis,TlacaeUel,di6tus,acre. gis conranguineus,Mexicanorum omnium longe prudentiffimus ac peritilTimus erat : ficut deinccps intelligemus.lfcoalt autem pro- bè,quae aconfanguineoaudierat, expendens,plebem lultinens,dice- bat ;media commodiora huic rei omnino aliqua inuenienda eflc. Itaque ad nobiles verfus, Vos, inquit,mei omnes cognati & confan- ouinci,acin Mexico primarij eftis. Inter vos ergo,ri quis cft , qui nun- ciumadTepanecas ferendum lüfcepturus rit,isrurgat. Vniuerlis au- tem confidentibus ,& fèfe mutub contuentibus , generofi animi lu- uenis Tlacaellel conrurgens,Regi fuo officia mancipat,dicens, fcmel omnino fibi moriundum efle. Parum ergb refcrre, id hodie vel cras fiat.Quod fi res feria acardua fit,tum fe , quicquid luberet rex,lubcn- tcm,omneconfea:um daturum effe. Etfi verb Mexicanipromifcue omneshancmeram audaciam cenferent : nihilominus tamen Regi placuit, Azcapuzalcorum Regisanimi explprandicaufahuncmue- nem citra moram amandare : ratus, multb minore damnofuum cognatumperire,quamfamam ac exiftimationemvniuerfipopuli penclitari. Mandatis itaque Regiis inftrua:us Tlacaellel , ad Te., ^ pancca. ■léiM Ll'B E R S E P T I M V S. ^St panecaiios cuftodes ( qui Mexicanos obuios omnes interficiendi mandatum habcbant)ingre{rus,variispr2etextibusaccommentisil hsperfuadct^vtadregemducatur. Quovirö,rex oppido admira- bundus, iuuems,pacem honeftis mediis roIIicitandis,poftulatio- nem audiuit , cique fe rem hanc cum fuis principibus dcliberatu- rum, refpondit Jubebat fimul, vt craftina die reuerteretur,& rdboii fum auferret. Cum veró TIacaellèl faluum a Rese condudum pe teret,rex id impetrari non pofle afTeruitrmonuit tamen, vtcautif: lime m re ifta yerfaretur. Hoe refponfo Tlacaellêl in Mexico re- uerfurus cuftodibus , fibi craftino die redeundum eflè, indicauit 1 oltero die Mexicanus rex hunc denuo amandans,iuffit, vt fiac' ceptum refponfum bellum fignificare intelligeret , ipfe Regis ca put pro more mungeret , & fuffixis pennis feu criftis exornaret , ab coquc viciilim porreóta arma acciperet , h^G verba pronuncians • Cum omninopacemabnuas,h^carmatibiac tuis vitam adiment' btli vero rex Azcapuzaleanus , vtpoteprobus , mitis ac pacificus , per fe denunciatam pacem minimè detredaret , fubditi tarnen, tamSiu inlolentia fua & importunitate ipfum obtundebant, vfque dum Mexicanis pacem omnem refignaret. Hoe re&onfum cum Lega^ tusaccepifiet,omnia,qu^ in mandatisregiishabebat,intrepidoa. nimo confeda dabat , fuumque regem viciffim Azcapuzalcano bellum denunciare,%nificabat. Azcapuzaleanus verb rex fetum vngi,tum criftis ornari nihil tergiuerfatus, Legato pulcherrima ar- inaviciüimproremunerationeobtulit,eumqueamicèmonuit,ne incautus permaiorempalatii portam, vbipIuiimipercufToresillum opperirentur, fedper pofticum oftiolum , quod ipfi pandcbat,clam lelcpronperet. Cui obfequens iuuenis,notisamba2ibus eb vfque penetrauit,dum fe m loco fecuro verfari fciret. Ex hoe erPo vigiles in clamans ; o vigiles , inquit , Tepanecas & Azcapuzalcos fomnolenti admodum excubatis, Sed hoe feitote, vobis vniuerfis iam ftatim moriendum efle, ita,vt ne vnus quidem Tepaneca fuperftes maneat Quoclamoreexciti vigiles, certatim ad eum fefe efFudcre quidem] led contra pugnantem luuenem tam fortem inuenerunt, vtexfuo grege defubito fufos ahquot defiderarent. Pluribus tamen fubinde lefeingerentibus fugaarrepta Tlacaellêl verfus Mexico conten» dens,quid refponfi aeceperit,refert:Regi nimirum ac Tepanecanis Mexicanos bello infeftare omnino decretum & conftitu- tum clTe. X t LLatBMM RW W» wa «J JJJJWf JagM WJBJ mga MM KJ W.'fJ■WMB^^M Cap. XIII. BefrJiaimerTepanem^Mexicanoscommip.^^^d^ Jfcoalt farta ^i^oria. Ex I G ANi , quam primum fibi bellum denunciaj ' tumefleintellexiffent,folito pauore confternati, ad i regem gregatim fè inferunt , & vt è ciuitate dimittan- 4ür,rogant. Ratum enim certumqueeffe dicebant, I quod in praelio fuecubituri fmt. Hos rex impcndio T^^^s^w-*^" folatusjibertatem folidam ipfis pollicebatur,lihe. ret vtabhoftibusvinccrentur:raltemdevia:oria fecun effent. Quid au& inquit, plebs ƒ1 nos ruGCumbimus,quid,inquit/aciemus? Qm^ busrcx,fiinprdio,inquit,ruccumbins,tunchoc nos pado yobis oblieamus , ac in manus veftras danius, vt nos iplos crudeliter inter- ficiatis, earnefque noftras è fordidis ahenis voretis, & ita de nobis di- ram vltionem expleatis Jiat, ergo,aiunt,vt conftituis,ri viatona non potiamini. Contra, fiviaoria vobifcum ftabit,vobisve6tigaksac tributarij omnes enmus,ac domos agrofque extruemus & colemus, arma veftra ac onera , quoties in bellum abitis, portabimus. Nee verb nos folumid faciemus, fed & omnes noftn poften, in omnem ae£emitatem.Ethocfoedusinterplebem&nobiles ita firmatumelt. Rex verb Tlafcaellelum fummum exercitus duccm faciens,eopias vniuerfasinaciemconftituebat.Optimos vero ac fortiflimosquol- Q-ueèfuis cosnatis & confanguineis centunones creans,reno ipiis inruns£bat,vt Oimmo duci in omnibus attente parerent.Hic autem feopulum omnem in duas cohortes dirimens , animofiiïimos quol- uis,quibusimpetum&impreflionemfaceret,ribi adiungebat. Par- tem alteram regi adiungens,expeaare iubebat,dum hoftium acicm apnmis irruentibus diruptam videret.Hoc ordine incedentcs eos qüam primum rex Azcapuzalco confpicatus cfTèt, atroci & trenien- ^eimpétu cum eopiis fuis è ciuitate erumpens,confliauifefelilte- bafcuius militesornamentis nitidiffimis ex auroac argento,pen. nis item ac armis pretiofifrimisconrpicui prodibant. Nam omnis iliius terr^ domini erant. Cum verb lfcoalt,tympano,quod e dorlo pendebat, confliétus fignum dediflet:dercpente clamore horrifo- L,Mexico,Mexicoingeminato,h0ftcsvelutifuruspercitiammo. fiffimè adorti funt. Et Reet numero multo infenores effent Mexica- ni, Tepanecani tamen è ftatione fua moti, confuse & fine ordinerc- tro ad ciuitatem fuamprofugerunt. Quod videntesqui inmfidiis ca^teri latebant Mexic^ni , pr^cipitata infedatione in protugos ir. rSntes,acaltavoce-TlafcaëkTlafca^^^ tantes,cumhoftibusfuisvnainciuitatepenetrant,mquadiicurlan. tes,nul!i, (vt rex pr^ceperat ) nee viro nee f(xmin^, nee feni. ^^^cpuc^ LIBER SEPTIMFS. ^33 ïoparcuntjfèdpromifcuèobuiosomnes trucidant , & ciuitatem i- p(am valdè opulentam quocjuo verfum diripiunt expilantquc. Sed ncc hae laniena conten ti , ciuitate miiTa cos infeftanter infèqueban, iut,qui in defèrta & montana vicina aufugerantHos omnes , quot- quot corripiebantjCafdebant.Tepanecanorum veró nonnulli,qui in montanis latebantjabieétis armis, Mexicanos , vt fibipropitij effent^ obfècrabanc&fimuladciuitatisfiias aedificationem, lapides , ligna & cakcm vltrb deferebant. Sed &: ft Mexicanos ab hoQtemporein ©mncmaeternitatGm dominos fiios agnofcere veile, lanótè deiera- bant.Quibus auditis Tlacaellél populo fignum dcdit , vt trucidandi finemfacerent , &fliperftitibiisvitamdonarent, hac tarnen condir tioncvtipfividipaóta&pionjifla fiia iurifiurandi figillo obfirma- rent.Sic ergo Tepanecani in Azcapuzalco, Mexicani verb fpoliis am- pliffimis in Mexico redibant. Poftero die Mcxicanus Rex Tepaneca- norum praecipuosconuocans, padlumpronunciatum iisrepetêdo proponiti& an fèruandi illud animum babercnt,denuo rogat. Cui mm nobilitas turn populus refpondit,rem ftmelproniiiïam apud ft Qmninb ratam foie , Sc vel dum aeternam Mexicanis ftruitutem vo- uere.Incuius rei fignum &flabllimenYna quoqj fidei facrametum praeftabant,&: iuramenti religionem omni poftero têpore firtam fa-, cramque colebant.Pofthseclftoaitin Azcapuzalcoreuerfiis ,fubdi-. torumfuorumconfilio Tepanecanoruagros acbona in ter Mexica- nos itapartiebatur,vt pars praccipua fibiöcregnojftcunda verbTla-. cacUclo, tertianobilibus, proutftquifquefortemgefïifTetjcederee. Sed ^ ex plebe nonnullis,qui flrenuaincaedendis hoftibus operam naua(ftnt,agrosimpertiebat,ignauioribus&timidioribus inanibus dimiffis.Tum &agrospublicosquofdamMexicanorum vicinisdi- uidebantjVtad facrificia&eultum diuinum prasftandum fuppete- lent.Et haecferè diuidendorum bonoru ra ratio erat,quamftruabat, quotiesnouasprouinciasoccupabant. Per hac verb difpertitioneni Azcapuzaleani ad tantam paupertatem redigebantur , vt agrospro- pri os nullos retincrent. Sed & quod grauiflimum rerum omnium erat,praeterMexicanum iarn nuJlum Kegcm proprium amplius ftie- bant. Cap. XIV. impetrata, T$ I Azcapuzaico quidc^m ciuitas Tepanecanoram primariaefftt : Prïieter hanc tarnen ali^quoquefu os priuatos autpeculiares dominos agnofcebant. In ter hasTacuba&Cujoacanerant. Harum ciues, cum ftragemfaiftamcognouiflent , Azcapuzalcanos , vt Tt 3 rebel- Sj^ eM:ORAL. fNDIuE OCCtD. Hist. rebelliönem facerent,6c bellum reftaurarent , continenter inftiga- bant. Hi verb , cum infirraitate ftia trutinata , Camarinam mouerc noilentrCuyocanis jpfisjeontinuandi bellilibido ïiïccflit.' Quod vt cumparatioremanuordirentur , vicinas amnes prouineias fibifa- cias qu2erebait.Sed his pkrifq? citracaufam Mexicanisimplicari, ftul-^ t;im videbamr.Tandcm vero,vbicumMexicanorü fortunavicina- rum quoqj odiu:& inuidia augefceret,caeperuntCuyoacaniMexica- norü vxores,rerü emendarumgratiain forum fuum ingrcfTas, omni petulantiaacludibriocotemerareJdê&vms,quasa£tingebat,fa6ti- tabant. Hifce ergo iniuriis & contumeliis offenfgs Mexicanus Rex^ mandato promulgato ciuibus vniuerfis edixic, ne quifqua ddnceps ad CuyoacanospergeretifèdnecCujoacani in Mexico ad mittercu- tur.lamcrgohacoccafionearrepta , CuyoacanidebelloMexicanis intentandoratèdecreuerant : fedita , vtprius ipfosinfigniquadam contumeliainuftaimtatiores redderent. Iditainftituebant. Adfe- ftum foienne quoddam nonnullos Mcxicanorum hpnoris gratia inukabant. Caeterum cum Óccibariis lautis , & ludis variis prolatis omnesabundèiaturieflent , bcllariorum loco veftes muliebres in- fèrri iuflerunt,&: Mexicanos , vt has induerent , ficque veftiti ad Me- xicanos redirent , vi ac minis compulerunt, hoe (commateanimi moUitiem & efFoeminatos afFeólus ipfis exprobrantes. Pro cuius iniuriaeretaliationenarrant Mexicanos ipfis hoe damnum repofu- iffc^vt in portisCuyoacan ingentem fumum excitarint,cuius hauftu nonpraEgnantes ükemplurimae abortum facerent , verum & infi- nitialijhominesiugularentur. Tandem verb mutaehuiufmodi ot fenfiones belli manifefta caufa fuere. Vtrinque ergo magnis copiis congredientes , aperta pugna dimicarunt : in qua magnanimitas Tlacoelléli vidoriam peperit. Cum enim regem fiiumCuyoacano pr^elium faóturum emifilTet : ipfcftrenuisaliquotmilitibusftipatus aciem ambiens ^ hoftemèparce poftica inuafit,ac fufisplurimisita GoërcuitjVt rupto ordine iam certatim omnes ad ciuitatem conuer* fi tenderent. Cum vero TIacaellel videret,hoftes profugos in templum viei- num approbè munitü fè recepturos : ipfbs cum fbciis tribus militib. anteuertens, templu vi occupat,&ftibie(5tis lignis ipfum exurens ? in campiplanitiE hoftes retropellit. Vbi crudeli ftrage quaplurimi fun- debatur, & viui in montana quoquouerfum cogebatur. Quos cüni Mexicani frendentes in{e6tarentür,excüflis armis , &: rrianibus fupra caput complofis, lachrymifqj largiffimis profufis , venia fiix temeri- tatidariobfècrabat i qüodperludibriumMcxicanosfoeminasdixifl fcnt.Et cum fè vniuerfos pro Iclauis ac mancipiis obtuliffent , tadem in gratiam recepti fiint. Itaparta viétoria cum ipoliisampliffimis, pannorum,armorij,aüri,argenti jpennarum & captiuorü Mexicani domum reuerfi funt. Hoe in €onfli€tu Culhuacani qüi Mexicanis aüxilia- LIBER SETTIMVS, s^f auxiliatum venerant , admodum ftrenuos fè&bcllicofosprseftite- runt.Qups cum in pugna intrepidè & animosè dimicare vidilfet , fi- gnis Mcxicanis inautos, fecumaflidubccuperitosmilitesquoquo verfilm agebat. Hisverbacfummoduci , ipfiqueadebregividtoriac partcm maximam afcribendam fuifTcnemo dubitabat. Captiui fi- öuidemvniuerfifatebantur , {iiorum partes duas ternafue omninb iïlo prselio captas efle. At vero quos ifti caeperant , his floccos capillo- rum praeciderant:quam notam plerique ferebant.Culhuacanis ergo de praeftita fortitudine , non gloria fal tem , fcd Öc infignia Ipolia & a- gri plurimi a Rege deferebantur. Hac liberalitate fiiorum quamplu- rimos,vt fortitudini in bellis ftuderent; deinceps quoqs inftigabat. Cap. X V. ^mmodo Mexicmi S^chimilcos demcerint. EpANjsqANis ergb ing^n^ ftrage a Mexicanis fufis, Suchitnilcos quoq? vlciïcendi occafio lam ipfis com- modavidebatur.Hij vtftipradiximus, fèptemfami- liarum ex antris egreffamm primi crant. Etfi vero in- ferendibelliMexic^ni caufas multas iuftafque habe- _ rent;nonipfitamenidpriniiordiebantur,fedduma Suchimilcislacefrerentur,prouidiexpeftabant. Suchiniilciergoid tandem inchoabantmagnofuorumexifio, ficut incautis plerunq, cuenit , vt dum malum vitare fitagunt , in peius praEcipitentur. Ve- rum tamen cum videretur horum nonnullis, fore, vt Mexicani fe quoqj füb iugum mitterc conaturi eflentrfuaferunt populo, vthuic malo maturo confilio obuiam iretur, & Mexicani pro mperioribus acdominis omninb agnofcerentur, Pars vero maxima feruitutem detrc<5tandam,&: cum Mexicanis aperta pugna decerncndum cenfè- bat.Et hxc potior fententia guoque inualefcebat. Horum itaque de- crctum,poftquamRexMexicanus cognouiflet , Tlafcaellclo cum copiismiiro/ipfbrumfinesoccupariiufïit. Etfi vero vtriquehoftes tam numero , quamarmorumparitateconuenirent : in pugnae ta- men mododiuerflerantSuchimilcietenimturmatim è ciuitate eC- fundebantunTlacaellel vero fuas copias in ordines,ac clafles alafque ita difponebat , vt hoftes promifcuo impetu vndelibet infultances facile turbar8t,& retro ad ciuitatem verfbs fugarent. Cum lioftibus autem ipfè quoque Tlacaellél in ciuitatem irrumpcns , templum , in quod confercim fèfè ingeiTerant , obfidebat , & fubdita flamma exa- dtosjrurfus in montana compellebat. Vbi dcnuo trucidari c^pti, manibusfupplicibus hoftiumgratiaeacarbitrio (efèdedebant.Ita& hac vidtoria partaTlacaellél Dux , infigni triumpho auólus in Mexi- co rcdibat. Ingredicntem facerdotes cum csEteris quoqueducibus fuffumigabant, & folemnia alia ipfis exhibebant. Rex vero cum fub- ditis. ^3(f QiMORJL fNa OCCID, HISTOR. ditis , poftquamintemplo Deo fuode felicifucceflu gratiasegiffetJ poftero dieadSuchimilcoseontendens , abiisfidem obediêtiaepo- pofcit,& fuum ipfis viciffim fauorem detulit: in cuius fignum iuffit> vt viam lapidibus a Suehimikó in Mexico , quod interuallum qua- tuor milliarium erat,cofternerent,vteo commodius inter fefècom- mercia & negotiationes agitare poflent. Suchimilci verb,quod iufïi €rant,non faltemlubentes praeftabantrfèd ipfis quoqs breui temporc bonum Mexicanorum regimen tantoperè arridebac , vt de mutata fuse Reipublforma iam oppidb gauderent. Suchimilcorum yerb ex- emplum vicini alij adcb non aemulabantur , vt vel odio & inuidia, vel timore damnorum aduerfari Mexicanis non defifterent. Inter cseteros CuytlauÉcani , rerumnaualiumperitiflimi,Mexieanósna- uali pugnaadoriridecreuerant. Q^areablfcoaltcognita, vniuerfas copias fuas cotra hos emittere ftatucrat. Tlacaelléli verö aliud confi- liumplacuit , nimirumvt folisiuuenibusemiflisCuytlauacaniop- pugnarentur.Nec cófilio fiicceflus defuit. Nam in templum abiens, ex cellis pueroseoseligebat,qui aio. adi8. annosprogreifi, inftituto fuo idonei futuri videbantur.Hos artepakftrica aliquantifper prius inftitutos , fècum aduerfus Cuy tlauacanos eduxit , & eo anguftia- rum hoftes adegit,vt trepidi illicb fugam capeflerent.Ipfbs efgbduiti ponèacriterin(ed;areturTlacaellel,dominusCuytlauacanus eioc- currens,&: fè & fuos vniuerfos hoftium gratiae fupplcx obtulit , ac vr trucidationis finis fieret, rogauit* Hoe padto dióti iuuenes fpoliiso- pimis & hoftium captorum magno numero ad fiia miniftem re- dibant.quibus ob id fblenni proceftione obuiam itum eft. Qui cum thurecxpiati effen t,pergentes ad idolum adorabat , humo fcdêtes edebat.Sacerdotes etiam frameis adadis fibi crura fauciabat,& fimi- lia alia folennia prsegaudio faditabat. Ipfè quoq, Rex iuuenes vido- fes deofculabatunpropinqui vero 6c cognati eokie comitabantur.Ec fama rei geftse quidê vniuerfam terram illam peruolitabat,nimirum quod Tlacaelld,Cuy tlauacam pueris expugnatorib. occupafTet. C^- terü tot ac tam illuftrib. Mexicanorü vidoriis partis Tezcucani vfqj adeoin timoré dabantur,vt fefe & fuam ciuitatê Mexicani Rcgis cle- mentise dedere decernerent.Itaqj Tezcucanus Rex legatos fuos cum lionorariisamplifljmisadRegem Mexicanumamandans,paGem ac amicitia eius fbilicitabat:quam labore fadli etia impetrabat. Confi- lio tamen Tlacaelléli res his ritibus peradtaeft. Tam Mexicani quam Tezcucani acies fuas proferebant,& pugna i maginaria decernebant. Mac nemo caedebatur ^ nemo vulnerabatur , fed Tezcucani faltê ho- ftib.fefe hoe ritu captiuos dedebat,& caput fibi Regemq3 Ifcóalt con- ftituebat.Nec tarnen Ifcoalt Regem Tezucanorum loco demolieba- t ur,fèd eum fibi fummum confiliariü ftatuebatiqüae deinde confue- tüdo ad tempora vfqjMotecum^ eius nominis fccundi,quo regnate Hifpaili illas oras occupariït , iugiter pcrdurauit. Iam itaqj ipfa quoq> Tez^r» \ LIBER SEPTIMFS. Tezcuco Mcxicanis fubicdra , deinceps Mexico ciuitatü ac vicorum finitimorumomniü metropolis erac. ircoaltverb,cumi2.annis rc- gnum felici fucceffu moderatus cfTet/atis concedens,regnum Mexi- canum Tlacaellélo reliquit:cui tamê,vt deinceps intelligemus , reges faccrc,quamregêfieri,longèpraeftantius&laudabiliusvidebatur, Cap. XVI. quinto Mexicanamm rege,Motefums, O V I regis cledio, vt fupra diaum eft>pcncs quatuor Eledtores ftabat.Tezcucano tarnen & Tacubano re- Igibuspraecipuè eligendi regis priuilegiumerat. Hos lexTlacaellel,vtcuius'iam autoritas maxima cfTet, conuocans,cum ipfis denouo regeconftituendode- T-i 1- ^^^^^^t)at:vbi omnium rentctiis,MotC9uma,primLis, Tlacaelleli cognatus , rex pronQciabatur.Eledio h^c vniuerfis oppi, do probata foTenni fefto illicb coornabatur. Rex itaq, ingenti comi, tatu.ad templi thuribula dcdudtus,poftquam rem facram feci(ret,in folium regaleattoIlebaturApüótis , tigriumqs ac ferarum aliarum, idolo maaatarum,pellibus ornabatur. Ipfe quoqj rex poftquam ex auribus,malis ac cruribus^copiofum (anguinêelicuiflet, Rhetorum orationibusaliquotexceptuseft, Regis huius temporeeacofuetudo inoleuit,vtantefeftumre2i2Ecoronationis , ipfi regi in bellu aliqub egrediundum effet , quo hoAium plurimos ad facienda facrificia ca- ptaret.Ea vim legis pofterioribus feculis adepta eft. Rex ergo Motecu- mam proumciam Chalco,cuius incolae hoftes declaraq erant,exiês, acn cum ipfis pugna conflixit, & captiuos muitos fecum reduxit. V. niuerfam tamen prouinciam hoe teporedomarcideononpoterat, quodpleriqueilliusciues virifortes &ftrenui effent. Adcoronatio. nem regis ex diuerfis vndecunqj locis turba innumera fpedand^e fo- lcnnitatisgratiacofluebat:quibusomnib.Iautaeepuk,nouieveftes, comprimis verb egentiorib.ofFerebantur. Hocipfo quoq, dieilluftri pompatributaregiainciuitatêinferebantur,vt panni varij Cacao, aurum, argentum , nobiles penn^^jgoflypij moles, Apij fiuepiper in- dicum, varij gcneris pifa, pifcefq^/ruélus &fer^ innumer^,& hono- rariainfignia,a rcgibus Öc regni primatibus nouo regi mifïitata Hsec omniadiuifim,procuiu{q5prouinciaerationc, ex ordineinciuitaté ingcrebantur.In prima ferie anteabulaban t aulae ac rationü prsefcdi, diuerfisarmisfignifqjcofpicuiicuiuspömpa? nó paucioresquaipfi- us fefti fpedatores erat.Coronatus &:cofirmatus rex,ad(uas prouin- cias fufcipiendas ab vno mari ad alteru pergebat,&: in pmnib. Tlaca* clleIi,qucmeritbamabat,confiliisobfèquebatur.C«terumbelIum, quod cü Clialconibusgerebat, magnas ei difficu|tatespariebat:cui|i ab hi§ int?r c^teros geripan^ quoq; cius frater ab h oftib.capt^ fuifTet. Vu Hunc dcfcrc» minus i» S3S qMORJL. fNDI^ OCCID. HIST. Hunc Chalconcs fibi rcgcm pofccntes, fceptrum fubmiflc ei c bantlsverbcumaliquotiestefragatus , Chalconcs nihüomi propofito obftinatos pergcre videret.rcfpondit ipfis.Si crgo.Chalco- nes;omninbvobbrententiaperftat,vtmeveftmmregemfaciatis,a- aitcerandcm mihi malum in foro veftro crigitc , & m fublimitatcc- lus (ucMftü.ex quo confpici poffim.extruite. Quod Chalconcs qui. dem , rati , h«c ipfum auguftioris honotisgratia cfflagitare,haud cu- aanter confeftü dederunt.Itaquc fuggefto afcenfo.cum Mcxjcanos cógtegatos vidcrccad eos hxc vcrbalocutus cft:o Mcxicani nobilcs, vitibetlatores,populushicmefuumfibircgéprxftituit. Sed Dij no- ftri haud quaqua facient.vt patris mcaeproditorfia.Vos autem meo cxcplo difcitcmuko honeftius effcpro patria occumbcrcquam ho- ftibus fcfe feruum dedercVix h«c cffatus, e fubhmi ic deturbauit , & totusfruttulatimcóminutus cft. Spedaculo hoe Chalconcs vlqsa^ deoin.furiasaa:ifuDt,vtlancdsomnesMexicanospcrfodcrct,dicen- tes,sentem ca contumaciffima & obftinatiffimaclTc , cmus cor dia- bolus obdurairecSequcnte nofte horrifonüac terribile duarum bu- bonü.fibi mutuo q.refpondentiü,vlulatum obaudiuerunt. tx quo febreuitéporcvniuerfimexcifuniiri.haudincaffumaugurabantur. Rex etenim Motecuma.cum omni fua potcntia aduerfus hos egrel- rus,oras regni eoru vniuerfas latiffimc vaftabat. Etperalpcs traiicicns cxcrcitü.tcrra omné vfq; ad mare aquiloniü occupabat & expilabat. EthinciterüconuerfusadmareAufttalc,fuoimpenopafliniomnes prouinciasfubigebat,ita,vtRcxlongèpotennffimusconftitucretur. ithxcomniadpcconfilio , acprudentiaTlacaclleli . cuivniomne Mexieanora regnü vclut iure quoda debebatur, fiebant.Inter cxtera hicetiamfuaforerat.ne Tlafeala prouincia occuparetur : vt hisni- mirumhoftibusreliais,iuuentusfininmahaberet , contraquosar- mis fubindc exereeretur , & vt ex his pro viaimis captmi fcmper ali- Qui prehenderentur.Namque. vtiam multoties repetiuirnus,plures fubinde homines fimulachris immolari opus crar. EtMotecuma quidcm,feu verius Tlacaellclcóftitutisiudicns, confiftoms, mdicib. prxtoribus & fcnatorib.tam clcgantem in rcgno ordincm codebat, vtoptimarcipubl. forma Mexico velcü ipfa Europa certare potuil- fet Autoritas ergo rcgni iam ampliffima erat , & ofhcianis idoneis o- mniaadminiftrabaturdexterrimè:rexqifibimagnafolennitatcnji. niftrari ab omnib.patiebatur. Sed &in cultu diuino augendo nihilo fesnior crat.Nam & tcmplorum miniftros plurcs faciebat, & nouas ceremonias plurcs vcterib.addebat, & leges religiosc tucbatur , tcm- plüq; illud auguftiffimü, de quo in priore libro didum cft . in hono- iê Dei VitzUputzli extrucbat. Quod dum initiaret aut coftcraret, in- numeroshomines,diuctfispr«liiscaptos,inimolabat.Quitandem &ipfe,cumz8.annisfcliciterregnüadininiftra(ret,eviuiscxibat:fuc- cciforibusipfinecfonunanecfottitudmepanrefpondcntibus. LI'BER SEPTIMFS. Cap. XVII. Ft Tlacaellêlregmm dekt urn detreBariti^qm fuh eleBio-^ nem^gubernatianemTifockaccidermt. Ro nouocreaiidoregccum ordinarij eledtores ite- rumapudRegesTezcUcanum &Tacubanum con- ueniiïentivota omnia & fufFragia vni Tlacaellelo ,vt digniiïimojdabantur.lpfc vcrb quamplurimis addu^ disrationümomentisregnumdetreaas , eleétores adnouameleaionéfufcipiendamcompellebat. Di- ccbatenim, multo magisidexregni vfuforcfi regis vicarius &coad iutor , qualisfuiirethadenus,maneret,auamriregnumiprej(ibiar- rogaret. Confidcre etiam vnmerfbs iubebacquod nö minoreni au^ gendi &lificandi regni curam habiturus fi cquam fi ipfemet rex coronajetur. Qgpd excmplum quidem taie videtur, vt fi mile vix in quoquaalio experiri licuerit:nimirum,labores & regni oneragrauifi limaquenquafibiimponerc®ni honorê maieftatcmqj tarnen dctreótarcTum & nemo facilè reperitur vfpiam , qui,cum fciat , per fe ynum vniuerfa expediunda efle ,alium fibi pr^ferri non dicam to- Ieret,fèd & vltró citroqj roget. Quas fi cominus paulo penitius expS- damus,videbimus fanè,Barbarü hunc ipfis turn Grsecis tum Roma- nis multo ^quiorcm & lapientiorem extitiflè. Pro exemplo nobis Alexander&I. Caefarfinr. Iftiparumfuit,vnimundoimperare. I- dem immaniffimo & crudeliffimo mortis gencre vel fortiflimos quofq, ac fidiflimos miniftros,obtracauit , quos de regni afFedatio- ne kuiter faltem fufpeólos habebat. Caefar veroprofefliim fc patrio hoftem dedarat,dicens,ius fledi aüquatifper & violari debcrc, vt re- gnum teneri poffi t.Ex guibus , quae horü regnadi infatiata libido ex. titerit,nernininopIani:ifit.Quanqua&idfieripotuerit,vtTlacaellel arrogantiagrauioreadusjregnidelatione refpuerit, id magnificen- tius &gloriofius efTe ratus , reges in fua q. manu êcpoteftate habere, quaipfümregemefre.Singulari quoqs priuilegio Tlacaellel Tiaram geftabat,quod foli alias regi licebat.Sed vt vt fint hsec, ipfum certèfa- djülaudefuanocaretrquaepr^textueo quoq^ illuftriorfit, quod pu- tauit,(e multo comodiorem regno futurü ,fi fubditus efTet, qua fi ca- putfiipremum conftitutus,moderator5nullum haberet. Tlacaellel itaq, ciim regnum obftinate detredtaflet : votü fuum defundi regis filioTi^ocicadmoduadolefcentulocöferebat. Cui cum reiponde- remr , humeroshuius ferêdis tot regni onerib.no pareseflè : vtfuos coiungcrent,&onera(cuiurmodietiapriorib.regib.eueni(rent)pro- ferreiuuarêt,iubebat.Sicergo Ti^ocicfuetisceremoniis regi eledo, nares pcrterebrabatur,& ornatus gratia fmaragd^ plagae inferebatun . quo vultu in Mexicanis lib.quoq, depid^ cernitur.Patri ac ^auis hic in nullo fimilis ,ob timiditatê ac moilitiê mak ab omnib. audiebat. Vu 2 Con- / 3^0 ^ORAL, IND. OCCIU HISTOR. Contra rebellantes quofHam prouindarios egreffiis , fuorum plurcs perdidit,quam hoftiucxpit.Cum his domum reiierfus, tot (choftcs afFerrcquotis ad coronationis facra opus efTetjprastendit.Ita cum cc- remoniisampliffimiscoronabatur. Mexicanos interim id peffime habebat,quod regem pufillanimem,6c bellommpertasfum nadbi eC fent. Propinato ergo vencnoè medio iprumfuftulefuntjcumrcgni habenasannisquatuoradminiftraffet.Vndeliquet,fortitudinenon perpetuo aparentibus in liberos defcedere.Quo ergo maior auorurn gloria ac virtus fuic: eonepotum pufillanimitas 6cdefedus ignomi- niofior merito habetur. Ti^ocici tamen vitia fucccdens cius frater Axayaca Mote^um^ 5c ipfe filius,magna parte refarciuit.QuemTla. caeikl defundo fratri furrogari curauit. Cap. xvni. T>e ^lacaelleli ohitu,^ Axayaca feptimi Mexicanomm regüfacinorihHS* I R c A hoc tempus {iimma fèneótute afFcdus TJaca- elleljfellasinfidensinrenatum proferebatur, quotics rerum grauioru deliberatio incidcret. Cum vero cx- haufta^etatc^gerdecumberét,rexnouus,cuicoronac imponendae lolennitas nondum appropinquaflet, Tlacaelieluminuifens , totusin lachrymas effunde- batur,quod perfuafum haberet,hoc obeute de patre patriae aclü fore. HuicTIacaellêiruosliberos,filiumpraecipuènatu grandiorem , qui ürenuè fe in bellis geiïcrat^comcndauit.Cuius cum rationê fedulo fè habiturü rex poUicitus e{ret,paulb poft ipfi fummi ducis infignia co- tulit.Qui honor filio delatus patrem tanto gaudio afficiebat,vt ex af- fecStu ifto paulo poft diem extremum obiret. Qui fanè vir, fi vitae x- ternsequoqshseresfieripotuifletjmeritb mortalium omnium bea- tiffimus habitus fuiflet.Sua enimprudentia,paupercülam 6c dcfola- tam ciuitate,in qua natus erat,tantapotentia, totqs opibus cumula- uitauxitq5,vtinregnum auguftiffimum & poten tiflimum cuafèrit. Quacaufatam pompofaeetiaacilluftresexequi^defundoilii fadae funt,vtfimiles ne vlli vnquaregicontigifTecoftet. Vtergo püblicum ludumgaudioaliquo refarciret ciuitas , bellum parare Rex ftatuit, quo Goronationi fuae iufta faceret. Qua ergo fumma potcrat feftina- tione in prouinciam Teguantepeca Mexico,2oo.milliaribus diftan- tem fefe recepit,& contra rebelles,qui maximo numero fefecotra re- gem fociarantjinftruaiffimaaciem eduxit, Incurfioneergo vtrinq, auidafada,Rex Axayaca fugam fimulans,hoftes in infidias,quib.mi- litum aliquot cohortes ftramine obteóti lateban t,prolea:auit. Hi er- go têporedifpedo cómodo èlatcbris exilientes,hofteni rnediucon- cluferunt,6cobuios quofqs mifere trucidarunt.Tü6cciuitateipfam occu- LIBER SEPTIMFS, occupantcs,eamcumtempIo pulcherrimo diripuerunt,&devid- nisquibufuisatroxfuppliciumfumpfèmnt. Quofadcverfus Gua- tulco portum maris auftralisjiodiè noti(ïïmum,deflexerunt,in Me= xico tandem cum fpoliis ampliffimis redcuntcs. Ergo quod fupere- rat,ibi cum folennitate auguftiiïima rcx &: pater patrio creabatur, vi- cinis vniuerfis ad nouum regem videndum vndecunque irrucnti- bus. Ab co temporc Axayaca Rex perpetua cum hoftibus bella ge- rcns,cumvia:oriisgIoriorisplemmquedomum redibat. Inprima acic fcmper pugnabat. Primus in hoftes impetum facicns/ocios ad cominus confligendum atlimabatHoc modogratiam,& boni Du- cis titulum apud populos vniuerfbs impetrabat* Sed nee cxteris pro- uinciis cdomitis contentus,vicinis iis quoq^ frenum iniecit,quos oninimodo coércere non potcrant antecefTores. Nam a Mexicanis quidamrebelles dcfccerant, non procul abipfa metropoli ciuitatem Tlatclluco extruentes eo loco , vbi hodiè S.iacobi vicus confpicitur. Scditiofi hi cum paulatim magno numero augerentur , Mexicanos* Regescontemptuihabentes, nihil nonmeditabantur,quam quod ad irritandos eos faceret. Ad hos Axayaca kgatos amandans , nequo temerario confilio defedionem faceret, amanter rogabat. iïquum enim eflTe , vt qui ab vno fanguine defcendcrcnt , cum cseceris pariter vnum Mexicanum dominium agnofcerent , & ipfi haud graua- tim pareren t. Princeps tamen Tlatellucanus admonitionem hanc irrifui habens, Mexicanum regem adpugnam inuitabat,& nonnul- los de fuis in iunceta mittebat, vbi lamantes in contumeliam Mdxi- canorum,inftaranatum,autcoruorum,acranarumcoaxarent. Sed ^infidias conftituerat, quibus Mexicanos,lacum tranfgreiïurosan- cautos obtruncaret. Cognita rebellium contumacia, Axayaca co- pias fuas diuidens,parteni fummo belli duci Tlacaelleh filiotrade- bat,vt in infidias locatos obrueretj & exigerer. Ipfe verb Rex cum cx- teris per vias incognitas acinfohtas verfus Tlacelluco feftinabat. Eb poftquaiTi peruentum eft, ante omnia ,principem ciuitatis,a quo ad duellum inuitatus erat,euocat. Vtrinqs ergo caeteris ftare & quiefce- re iuflis , duo hi monomachia confèrti , aliquandiu ftrenuè ac forti- ter confligebant,dum tandem Tlatelluco princeps acriusinfeftanti Axayacae tergum obuerteret,& retro pedem referret Jam itaque Tla- tellucanis fuum principem fugicare confpicatis , fugere & ipfis ani- mus inceflèrat: quos tamen rapidafeftinationc infeétantes iMexica- ni quoquo verfum dira caede fundebant & obterebant. Tlatelluca- nus princeps faftigium templi confcendens , vt ibi refpiraret,qu3ere- bat Hunc tamen exadè femperinfèquens Axayaca,prehenrum de fumniita te templi deturbabat, vttotus comminueretur mifèrrimè. Pofteafubiedisflammis tum templum.tum ciuitatem ipfamexu, rebat.Intcrirn,dumhaecfierent,caftrorumpr2efeétusipfè quoque in excindendis infidiariis apprimèoccupabatur.Quos cum ad deditio- Vu 3 nem CiMORJL' INa OCCID. HISTOR. nemcopuliffct.fiipplicibus tamdiupropitius elTedetredauitjduin denub prioreexemplo anatum ranarumq? more vociferarentür & coaxarent.Hoc modo contumeliam propriam augere ipfi cogeban- tur. Narrantjvelhodièiftiufmodi cantuTlalcllucanisludumfierL Qua fubfannatione oppidb gauifus Axayaca, triumphator ad Mcxi, canos redibat. Rex hic fumma induftria & felicitate regnum vnde- cimannismoderatus eft. Cui defunétonecvirtutenecfortunaim- parpoftea fuccedebat- Cap. XIX. 7)eQAut^l, Regü Mexicanorum oófam.rebHSgeJfü. Le c T O R E s Mexicani, vtdi(ftumeft, huic tantunt adeundi regni vota dabant , qui oinnibus maxime probaretur.SiG in defundi huius regis locum Autzol quoque (urrogabatur, quod is apud populum vni- uerfum maximi fieret. Quod enim in bono duce re- quiri folet, idem non fblumftrenuus,iediuxta quo- que mitis 6c humanus fupra modum erat. Quam expeditionem prima impetrandae coronationis caufa inftituerat, haecerat,yt Qua- xutatlan incolarum proteruiam , terrani opulentilfimam inhabi- tantium,vindicaret. Ea prouinciahodiequoque omnisnouaeHi- fpani^ optima cenfetur. Belli caufa erat,quod Quaxutatlani offi- ciarios & rationum regiarum praefe(5los,tributum palïim corrogan- tes,nefarie obruilTent , 6c contra ipfos feditionem fufcitaffent, Hos, priusquamtotosedomarctRex,laborisplurimum impedere coge- batur.Namineaillirelocareceperant,adquaE Mexicani proptcr ma- gnum iiiterieótum fluuium penetrarehaudpoterant. Itaquecoer- cendorum eorum baec via excogitanda erat. Machinam quandam, fluitandi inful^ fimilem,ex virgultis, tcrra,6<: lignis aliis conftruebat. Ea milites fuos traiiciens, hoftes pugna adortus eft, & vidos pro me- rito puniuit. Coercitis his, cum fpoliis opimis acvióboriagloriofa domum rediens,coronabatur.Hic rcx diuerfis expeditionibus fadis, regni fui pomoeria vfq, ad Guatimalam,3oo. fcrc milliaribus a Mcxi- co,protulit. Liberalisadmodum erat. Temporeappendendi tributi, multitudinem populi loco aliquoplacito congregans,& dapes,6c pannos, 6c quicquid his fimile erat, pauperioribus diftribuebat. Prcr tiofiora verb,vt aurum, argentum, clenodia,criftas,acarcus,duci- busacmilitibusimpertiebat,proutcuiu{quamdignitasacmeritum pofcere videretur.ldem Rcfpublicas multas condebat.&ruinofaae, dificia deftruebat , eademque innouabat. Cui cum yideretur, ci- uitatem ab aqua non fatis inftrudam efle , vt quae limofa & coe- nofa femiputeret : ideb bracchium quoddam illius aquac , qua Guyoacani vterentur, in Mexico dcriuandi confilium agitabat, ^ Quod L I 'B E R S E F T I M F S. 34-3 Quod cum ceicbri in ciuitate Cuyoacan imago cuidam reiiela- ret:monuitis, vt cautè hancrem tradaret, caucretque,nefluminis diótidcriuatione ciuitatem ipfam nimia inundatione opprimcret. Scd hoe confilium fraudulentum ratus rex , miniftrum aliquem magum comprehenftim & adduótuin emictit. Magus, vbi mini- ftrianimüintellcxiciuffitadfcvtingredcretun Is ingrefibs magum in vaftam &portentofarn aquilani mutaf urn videns, corripiendi e- iusanimum amittit, Sequentcdie,cumindignabundusRexmifiC {ct alium: magus prodigiofae tigridis formam induens, captorcm hunc quoque cluim. Tertio die, venientes alij , horrendum & ter- ribilc ferpens anin^al magum fadtum i onlpicati,&ip(i horrprc perculfi ftint. Qup diludio cognito adeb ira incandui t,vt Cuyo- acanis,nifi magum illicb vin^lum traderent, minitaretur, fè bre- ui tcmpore ciuitatem ipfbmni euerfurum eiTè. Itaque magus auc timore,aut Cuyoacanor um compulfu ad rcgem ingreffus , Hatim occidebatur. Poftea per canales aquani in Mexico deriuari rcx cu- rauit. Hanc Mexic^ni mukis ceremopiis ac ritibusexhibitis comi- tabantur,& Sacerdotesinfinu maris Ipfi fuffitus faciebant. Non* nuUi fluuij marginem foo (anguine illmebant. Alij tibiis , & mu- ficisinftrumentisfimilibus aduentantemaquamfalutabant. Sum- mus verb Saccrdos , Dea? aquis prasfeóta? habitu indutus,cum vni- ucr ipfos quoquc Barbaros ad tantorum honorum cul- men afiendere potuiffe. Cumverohoc regnante tempus idappro- pinquarit,quo Euangelium de rcgno Chrifti gentibus his annuncia. ri Deo placuit:ideo,qu3erubipfogeftafint,paulbfufiusenarrabun. tur.Mote^uma Rex tacitumus admodum erat, Ob id,quoties in fè- natu loquebatur, plerique obftupefcebant. Nedum rex defignatus, a pkrifqueimpenfius colebatur.Plerumqueautem in certo quodam tcmpli Vitzliputzli loco agebat , vbi, vt fama erat,cum fuo Deo con- uerfabaturjinitiatoperomniafimilis. Isergo cum propter generis nobilitatem,tum animi magnitudinem maximi femper aeftimatus, nullo contra pugnante rexeligebatur. Cum fadïc eledionis nun- ciumaccepi(ret,mdia:o templo fefe occuluit : quod vel graue puta- ret,tam amplo regno, totque pop^ulis iura dare : vel dominandi non admodum auiduseflet. Scdèlatibulis protradtus a populo in con- fiftorium educebatur.ls tam graui inceftu erat,vt vniuerfi, ipfum iu- re Mote^umam,id eft, grauem dominum appellari aflereren t.Ingre- dienteminconfiftorium eled:ores fiibmiffogeftu {alutantes/uum regem pronunciabant:qui ob id redadiis racrificatumpergcns,ex auribus,genis&Gruribus pro folito more fanguinem eliciebat. Or- natu regioinduto nafi imum pertundebant,& plagae fmaragdum infuebant.In folio fuo confidens, (èuero vultu recitatas orationes at- tendebat. Quarum primam aXezcucano regehabitam, hiftoriahis ferè verbis refcrt. Exapplaufupopuli öciubilopublico^ónobilisiu- uenis^quantatenobisrege conftituto falus regno noftro obtigerit, faris fuperque intelligi poteft. Magnanimitatem enim acfortitudi- nem fceptra tenentis,gubernandi populi numero corr eQ)ondentem cffe,omnino2equumvid€tur. Cum vcroaDeonoftrorcientia,pra- dentia mÏBÉR SETTIMVS, dentia ac animi moderatione fingulari donatus fis : meritb vniuerfi hanc ciuitatem Deo curae efTe dicemus, quod , quo imprimis egebac illa Iumine,ipfi largè id contulerit. Quis enim dubitecprincipeinil- lum,qui,prmfquamrerum potirctur,nouem cselos fuo fcmtinio penetrauit, nuncregem eleétum non fimilifagacitateresterrcnas, quibus populicommodaacfalutem vegetarepoffit, (èrib meditatu- rum efle? Quisambigat,quincum tuavirtus inaliisarduis.efficax fuerit,nuncquoque,cuniopuseft,eadeniviuïdafuturafit?(^iscft, qui putet,te regnante,viduas ac orphanos defertum iri?Qiiis inficie- tur^teafummorerum conditore nobisconceflb,imperij vigorem infummo gradu conftitumm eflTe? Quas fanèdum prodis, in eum digitum intcndis , qui te reipexit. Exulta igitur, ó feliciffima terra^da- tum caelitus tibi principem efle, qui tux quietis fulcrum & columna cxiftatiqui tibi pater & tutor fit: qui tibi opem & auxilium ferat : qui forte tua afficiatur: qui mifericordiam tibi prseftet. Tibi verb, o rex, hoe perfuafiim habe , dum haec fceptra tenes , non in otio tibi yitanj delitiofam futuram: fed fcitö, quod frequentes curae fomnuni tuum multoties interrupturae,&: cibusetiafuauiflimusinfipidus acama- ms futurus fit.lubila,ó felix regnum,iubila.Et tu q uoque , potentifli- me rcx,confidc , & viue. Cum enim,qui vniueria condidit,hoc tibi munusimponatreundem qnoque vires tibiac eiusobeundirobur clementerimpertiturumeffe,certb credere debe?. Huic ergoheni- gnolargitori in omnibusfide. Orationem hanc rex tam profundo öc attento animo aufcultabat, vt ter refponfurus, ter in jachr jmas ef- fufus fit. Tandem tarnen recolledto animo ita fari C3epit:c^cus qui- dem fim,ó rex,nifi quaecunque a vobis in me col%a runt,a mero a£. fe<5tuprofiuxifle videam. Praeterquam enim,quod;muldeximij & praeftantes in hocregno heroes reperiantur:yni tarnen mihi , omni umindigniflimomanus tuas imponere volui fti. Tantillum enin inmeinduftri^&:dexteritansinu€nio,vt,quidagam,nefciamahud, nifi vt omne perfugium meum in cum collocem,qui vniuerfa folus creauit. Quem de auxilio vt mccum inuocetis , oro. Vix hxc tanta profatus,fingultus in lachrjmas denuo erupit» Cap. XXL mQdóMotefiima rts fua^ cónflituent 'ut pró coronatwnü aujpicioexpeditionem^^ ' ' ,ui Ö t È 9 v M A , portquam modeftias & humilitatis fuae largis in eledione profiifis lachijmis aftannbus in- dicium feciffet : ca^pit paujb poll; conuerfus infolen^ tiae ac faftus fui figna non leuipra promere, Manda bat enim condnub,ne ^uiiquam è plebe ^ viliori- Xyi bus €hCORAL. ma occia histor. bus in domo cius qualecunque munus obiret:& praedecelTorcs fuas hacdccaurapraecipuècriminabaturauxtaqueconftitueto^ uerfi nobiies ac magnates in fuo palatio verfarentur,^ aulica mune. raomniaadminiftrarent. Obhancnouitatem cumaSeniorequo- dam,ma2n;s exiftimationis viro admoneretur,vtdiligcntercaue- ret,ne bocinfticutoanimos populifibi alicnosredderet: hociplum vnicum fefequ^rere,pr2EcipitatèIrefi)ondit. Nccenimfepaflurum dicebacvt nobilitascum pkbc/icut haaenus fadum ^Jecconfun^ deretur. Hanc enim palmariam hucufque caufam fuilie,quod tam contemptse autoritatis omncs anteceffores ipfius extitiflcnt. lube- batemb.vtabofficiis omnibus populares amouerentur,& eadem folisnobilibuscurandaolFenentur, His confedis^quaeadcorona- tionem maturandam porrb neceflaria erant,accurabat Eo temporc verbprouincia qusedamremotiffimaiuxtamarcborealeüta, r^no Mexicano rebellabar. In hanc expeditionem faciens rex , felediAK mos quofque fecum ducebat,armis acornamentis pulcherrimis op- pidb mftruaos.Hoc verb bcUum tanta feftinatione ac prudenna ge- rcbat,vt breui tempore vniuerfam prouinciam fubigeret. RebeUio- nis reos, gi aui fupplicio pkacbat, & captiuomm ad facnficia ingcn- tem numerum cum fpoliis opimis domum ducebat-Reuerlum vni» uerfa ciuitasgratulabunda magnificeniiffimèaccipicbat, & magna- tes manibus eius aquam minittrabant, 6c munia feruilia caetera obi- bant. Coronationis autem fcftum in Mexico, tot folennitatibus. comcediis,ludisicantilenis, poëmatifqs exhibitis,ac tributis tam am- plis ex vniuerfis regnis illatis exigebatur,vt fimile quid anteceliorum tempore nunquam vifum fi tPorrb & vndecunqueconcurrentium hominum tanta multitudo fefe aggefferat, vt capiendis yix locus effet Nam Öc Mexicanorum hoftcs,li mulata perlona,ex 1 lalcala Oc Meciioaca fpedandxpompae ac folennitatis caufa, contèrtim irrue- bant. Qui cumapudregcmproderentur,itifrit,vthorpitiis&epulis non feipfo quidem leuiusaut tenuiustraaarcntur: quorum mgta. tiam etiam theatra ac feneftras extrui curabat, vt certiores folennita, tisfpeótatores effent. \ . . i., • Recenfuimus fuperius, Mechoacanos aliquoties Mexicanorum copias fudiireJdem Tepeacae quoque ciues , qui regno Mexicano Ie- fe perpetub oppofaerunt/ecerant. Hacipfa in prouincia Marchio Ferdinandus Cortês,cum Hifpani è Mexico profligarentur,primam pro Hifpanis ciuita tem condereinccpit, fi rede meminimus Segura aeLaFrontera,ideft,Caftellumfiniumdi6tam. Tepeacanos ergo, cümTlarcalanis&MechoaGanis,Mexicanisremperoblua:atostwl. fc certum eft : 6c tamen hos Metccuma ideo fe extirpare ^olal^le, Cortes marchioni rclpödit, vtfimulhaberent ipüusmilitf s, quibus antagoniftis exercerentur,& iuxtacaptiuorum neeeflarius numerus ikicteexpromeretur. LIBER SEPTIMVS. Cap. XXII. Morihffi ac Tpmpa ^ Maiefiate ^q-^ tefum/t. A s T V hic rex vfqueadcb turgidus erat , vc pro Deo etiam coli & adorari fe iuberec. Ex plebe vultum eius intueri nemo audebat. Hoc qui fcciflet, occideba- tur. Pedem nudae terrse nunquamimponebat, (ed magnatum humeris affidue gerebatur. ExfeUade- fcenfuri pedibus tapetes pretiofts fubfternebant, per quas ingrederetur. Veftcm eandem fecunda vice non induebat : fed ncccxeadcm patina autpoculobis edebat potabatque,fedvniucr-, rishisfubindeinnouatisopuserat. SemelvfibuscxprQmpta,mini- ftrisobijciebatvfurpanda. Legesabipfo conditie ftridè&rigorosè feruandaeerant. Partisvid:oriis,cqin abexteris domum rediret,re, creationem aliquam captandam praetendens, mutabat hahitum,&:s qua fidelitatequapftores circa cenlus & tributavcrfarentur,venaba- tur, Negligentcs & infidos, vltimo fupplicio afficiebat. Idem in offi-, ciariorum caeterorum quoque fide cxpilcanda peregrino indutus habitu fubinde fitagebat. Scrupulosc etiam inquirebat,an qui mi- niftrorum ac iudicum aut muneqbus fe CQrrumpipaterentur,auc caufas iniuftas tueri folcrent. Qoa in culpa quofcunquedepraehen- debat,nulla mora iugulabat,nuHi nec cognato,nec magnati, nec fra- tri quidem proprio parcens, Parce admodum ac rarb cum fuis con- uerfabatur , nec in confpedum hominum facilè cfFerebat : {èd vtplurimü fecum fecreto in coclaui de rebus regni deliberabat. Prae- terquam quod feuerus iudex eflet , ftrenuus quoque dux & modera > tor nabebatur : in bellis fiipra modum felix & viótoriofus. Qua lau- de haud parurn etiam infoleftebat. Quae huius fatü antegreiïa pro- digia fint,cum in Hiftoria Hifpanica lotiga & eleganti (crie deduóba reperiantur,non inconueniens arbitramur,qpftrp idiomate rcddita hic aliquandiper ^rnulari. Cap. XXIIL J)e variis ^ infolitü prodigiü oftentis^ ante 0^exicmiregm fatum in (::JM.exïcoviJls ^uditü^, ► V A M V ï s diuinationibus ó^prognofticis fidem dari o^af. / (acra Pagina vetet : &diuus lereroias , ne a fignis caeli im/o, ' gentium more metuamus , fuadeatxontra tamen ex ipla quoque facra Scriptura docemur,quod qu^in mutationibus vniuerÉiIibus,a Deo inftitutis , figna &oftcnta infolitü alias & inufi tarapraegn;bulat,iion Xx 2 omni^ 3^$ ^MORAL. IND. OCCW' HISTOK omninofpemenda&abiicicnda fint ,{icut id Euièbius Cselarienfii innuit, caeli nimirum terraeque creatorem noua & rara in caelo , Ele- mentisjanimalibus&creaturis caetcris figna edercvthumanogc- neri partim adtiionitioni,parcim ïupplicio cadem exiftant. Libro s,M4ch.L ]^acnabsèörüm2xapit.5Jegimus,anteinfignernmutationemdcfi^ liorumIfraëIper(ecutidnem,quam Antiochus Epiphanes,infacris literis radix peccati didusjfecit, pervniuerfam Hierofolymorum ci- uitatem diebus quadraginta per acra equites difcurrentes auratas ftolas habctes,& haftas quafi cohortes armatas , & curfus equorum perordinesdigeftos,& congeftiones cominus fa6tas,& fcutorum motuSj&galeatorum muhitüdinem gladiis diftfi6tis,6c telorum iadus, &:aureorum armorum fplendorem , vifi öcconipeóta fuifle: &vnovotovniuerfosorafle,vt monftraea in bonumverterentur. saf.i7' Libro Sapientiae docemur , cum Deus populum fuum ex i5:gypto e- düceret,vtterram illampuniret,varia ibidem quoqueprodigia(quae illie recenfcntur)apparüifle, &popuIis horrorcm incuflifTclofèpnus BafehMi.de quöqüelibrodebdloIüdaicOiqüatuor diücrfa fpedra anteexcidi- hifi.Ecci. umHierorolyniitanum,& poftremam infelicis populi captiuitatem comparuifleteftaturrquaeEufèbius CaEfarienfis&alij ex lofèpho de- inde mutuatifuntj&prognofès iftas afErmarunt. Et in omnibus paflim hiftoriis huiufmodi monftra vniüCt&les Rerumpubl euer- fiones plerumquepraeceffiire, legimus: Paulus Orofius horum non pauca in fuis obfèruationibus recenfèt,certc non omnia vana. Etfi e- nim vanita^ fi t , ac exprcflb Dei verbo vetetur, fuperftitiofis fignis fi- dem dare: huiufmodi tamen figna,quaealferiusgenerisrunt,acre- gnorum 6c imperiorum mutationcs verèpraececlunt , non vniuer- fimexplodenda videntun GredamusigitUrfirmiter/ummamDei fapientiam hxc nobis figna ideo i mmitceres vt futurörum euetuum praeludio & nobis admonitioni fi nt , vt incumbentcrn pöenam eui- temus , & ipfius cxli reólorem cmendatione probrofae vitaspropi- tium nobis reddamus. Ideo a Deo quoque ifa conftitutum cft , vt mutationem omnium maximam &graui(Iimam , diem nimirum iudicij extremi antegrefiuram , maxima quoque öc truculentiffima prodigia praeceffura fint. Nam vel leüioribus etiam mutationibus impendentibus plerumque diucrfis locis apparitiones fingularcs fiunt,quas pro fua fapientia Deus certo fine immittit. Sciendum quoque eft,diabolum ipfiim, etfi pater mendaciorum fit , mandato ac iuflii fiimmi nlbnarch^,nonnunquam puram veritatcm fiiis qui- dem ingratiis ac inuito confiteri cogi* Ita ckra v oce inuitus per ob- ittc.4. ^efii hominis os exclamauit : Sine, quid mihi & tibi lefii Nazarcne ^ Aa. i6, venifti perdere nos.Idem per ancillam Py thonem habcintem dc Pau- lo & Sila teftatus eft itadfti homines fèrui Dei excelfi fimt , qui annü- ciant vobis viam falutisJdem per fomnum Pilati etiam vxorem tor- fit, vt fiio viro diceret , ne quid cum illo iüfto haberct. Praeter facras vcrii) LI'BER S E P T I M V S, VCrblitcrasalisquoquehiftoriaererum fimilium de Idolisprocon- firmanda Chriftiana doarrina locutis mcntionem faciunt, ficut ifta apudLadrantium, Profperum &aIios vidcripofTunt.IdcmEufebius in Iib.de praepar. Euangcl, & demonftr.Iongaferieexplicat. Qu^o- mniaeofinehiccitamus,nequiseaconteninat,qu3einfaftisIndicis de fpeads & horum prasfagiis occurrunt.Sed ad hiftoriam.Motecu! ma ergo cum aliquotannis rucceOuprorperrimoregnafreceb vfque infolennajacfaftuscontendit , vt non ftcusac Deus adoraricolique pofceret.Deusergbrcelerisiuftam vltionem parans , peripfosquos adorabat diabolos , illum priusadmoneri voluit. Quiinteritumre- pi rcgifque totprodigiis acoftentis praemonftrarunt,vt vel pkira vel horndioraibi nee vifa necaudita vnquam fuerint.Quibus fpedatis, Mote(^uma adeb pra^cipitabatur^vt porrb confiliorum fuorum nuL lamrationemfciret. Simulachrum in Cholola , Quezalcoak voca- tum,publicènüciabat,peregrinum populum appellere, qui regnum jd inuafurus & occupturus fit, Te:5cucanus rex , infignis magus , 6c foederc fingulan diabolo obftridus , Mote^umam extraordinano tcmpore vjfitans, ab Idolis fuis fe pwepiffe afferebat , ingenrem vni- uerfi Mexicani regni mutationem pr^ foribus eiïè.Similia alij quoqs magi teftabatur.ïnter hos vnus figilUtim ,qu^euentura efTent, pri dicebat.Quem dum rex ^dhuc loauêtem audiret , defubito fibi turn inmanibus,tüpedibusvniuerrosdiigitosdeefleanimaduertit. Qua leiratantoperèexcanduit , vt omnes magos in vincula coniiccret. Qui tarnen ex carcere breui difparuerunt.Ita delufus^cum ira eius ad- liucgrauiusexacerbaretur , miiïïsficariis, magorumvxorescumli- bcriscrudeliterdilaniari^domofqueeorumfundicus euerti curauit. C^tcrum confènti^ntibus omnium praefagiis/uum & regni excidi^ um prïE foribus efefen tiens,^4 pla(?andos Peos animum appulit, & grandem auendam Iapidem,in quo efficacia facrificia fierent,aduoL ui iuffit. Ad hunc cum operarij quamplurimi admouendum egrede- rentur,vea:ibusatquecontis emotionincceffariisinftruaixoniun. aiffimotamcnnifunetantillun^ quidcm eum Ipco mouere pote- iant, adeo vt tenrando vetopjerofque confripgcrent. Ipfis tarnen mctu rcgis in lapide emotando extrcmas vires tcntantibus, proximè apudlapidem vox talis perfonuitiFruftra qusefb nihil molimini.Qui cnim vniuerfa creauit dominus, veftras fuperftitiones diutius haud- quaquam tolerabit. Hocprodigio ad regem enunciato , vt eodem i- pfoloco {acrifipum fuper lapidem fieret, indignabundus mandauit. Quoddumadornaretur , voxalia tahs obftrepuii: ; Non dixi vobis, dominum,rerumommumconditorem veile, taliane deincepsfie- rent?Et hoe vt verum efle vidcatis , aliquopfque me quidem promo^ ueri patiar,fed ab eo viterius me non voluetis, ld hoe ipfb pado eue- nit.Nam primo aliquoufqueprouolutusjpofteatotusimmotusia- cuit. Rogantibus autem illis , vtporrb quoque moueri fepaterctur: Xx 3 ad ^ORAL, mD. OCCID HIST. adciuttatis Mexico introitumprolatus , nemine cauent^repenteiü aqtiam decidit. Diiipoftea & curiosè ibidem quaefitus,illic quidcm. inuentus non eft ^fed poft aiiquod cempus tamenin loco priorc , vn- deeuolutuserat , denub fpedabatur. Qui euentus ftuporemvni- ucrfisiniecit. Porrocirca Kocipfum tempus flanimaquaedam luciv difFima , forraa pyramidaliin caelo fpeótabatur. Qux media nöótc: afcendens , manè fmb ortum folis in plaga mcïidionali comparebat, &ibidemrepenteeuane(cebar. Et fingulis vniuerfi anni noóbibu* pcrpetuo morc flama hsec exoriebatur.lllaemergente,populi omnis, mukitudo alte vociferabatur , quod rem triftem inimmere augura- retur. Tum&ipfumtemplumarderecaeperat , cum tamenneem- tusfaces, nec forisfulgura ac tonitruafentirentur. Etlicetclamore vigibm mfinitiquiderahominesad flammam reftmguendam ac- cin confluercncomnis tame omnium conatus irritus crat, tepium- que ipfum m meros cineres deflagrabat. Nam quo copiolior aqua ardentibuslignisinfundcbatur,eoplus flamma mcrefcebat öc éüa- tabatur.Sed medio die cometam furgere videbant^cuius cauda ab occidentein of turn proiefta , fcintillarum ingcntem vim expuebat. Caudam hanc admodum promüTam fuiffe , & in extremis eius ma veluti capita adh^fi fcperhibent.Magnus mtra Mexico & Tezcuco lacus citra ventos ac terrae matus fubitb ebuUiebat,fluaurquctanto acftufremebant,vtvidnaomnia3edificiacorrucrent. Vocemetiam aliquotie&lamentabilem , queruk foemmse fimilem auditam cile perhibent , cmx itafonueritiOmeifilij iveftrum lamanteforesexi- tium.Et paulo poft:0 mei filij, quonam vos agere,quo abducerepo- tero,vt non vniuerfim pereatisïSed & monftra rionnulla , tribus ca. pitibushorridacaptarunt.au^anteregemi>roduaa,euanuere.Sed liis vniuerfis duo infignia monftra alia longe truculentiora vifa fue. rut. Vnum in laeu a pifcatoribus captum auem , gruis magnitudine, fpecieomniubperegrina&ignotareferebat. HocMotecum^exhibebatur,cumineopalatioageret,quod lu2ubrevocabat,fuliginevniuerrumatratum.Sicutenimfingularia eaudioparataconclauiahabebat : itatriftiti^quoqjaliadicatanon aefiderabatlnhocergocuDeorum cominationes & prodigiorum malas ominationes fecum profundius ruminaret:auis m onitrola i - la ad eum inferebatur, cmx fupra caput quidda pellucidum & fpecu i modotranfparensexhibebatJnhocMote^uma pulchritudine cx\i acvmuerforumaftrorum cum ftupendaadmiratione primo con- tuens,cum deinde oculos cxlo rurfus aduertiftet, illud ftellis penitus orbum vidit.Poftea iterum in fpeculum mfpedans^grandem exerci- tumaborientefurgétem,pugnantem,casdentem&profternentcrn cótuitus cft. Quod ipfum etfi harioli regis quoqj vidcret,tame quid e(ret,autfignificaret,explicareminimèpoterat.Hisvifts,auis,ni^^ Mote^um^contriftationcdifparuit. Monftrum fecundurn hoce- L I'S ER SEPTIMKA Ssr rat.Rufticus quidam pannofiis & vilis,Motc^umam alloqucns, hazc narrabat : Elapfo die cum agrum coleret , inufitatse magnitudinis ac vaftitatis aquilam quidam ad fcprouola(re,&: ad antrum quoddam illsefum abripuiffe.Hocfèingrcflb, Aquilam haec verba edidilTe : Po- .tcntiffimedomine,quemmeadducereiu(ïifti,enaftat. Cumveró, cuinam aquilaloqueretur , difpiccret> neminem , v(piam inuentum fuiflcrvocem tarnen fè compellantem audiuifTcquserentem ita : An, quirupraterramporre6tusiacet,virumiftumnouifti ? Tumverbfe oculos quoquo verfum contorquentem,virum ante tenfiim por- reótumque vidiffe, qui graui fopore oppreflus , paftillum feu fafcicu- lum fragrantem ellychniorum prout mos patrius fert,manu preme- ret,& regio habitu cindus iaceret. Quem cum accuratius aut atten- tius contuitus cfTct , Mote^u rnani eum cffe deprehendifle : Refpon- difle fè ergb,virum hunc Motecumam videri. Tum vero vocem red- didi(re:Re(5t:èais. Seddenuóvide ^ quam veternofus iaceacfècurus omnium periculorum,quaebreui jpfum opprefTura fïinc lam tan- dem illud tempus eft, vt, quöd tyrannide ac faft u in Deum peccauit, abundè luat öc expiet.Ipfè verb adeo fècurus quidem fbcorfque iacet, vt miièrias fuas ne olfaciat quidem, Hqc vt teftari poffis, en, ardens ellycbniumeius manibus euelle,ö<: illud femoriintenta,videbi(que, doloremipfumnonfènfurum. Idcumfacererecularet, vocem de- nao clamaiTe : nihil metuas , nihil ; n^an^ immenfp acinfinito modo lege potcntior fum egomet , quem vel delere vel fèruare mei arbitrij cft.Itaq5,quodiubeo,exequere* Turn verofeèiacentis manibus el^ lychnium extricafleA femori eius admouifle,necdolorem fèntien^ tis,necquoquam fe mouentis.Hoc fa<5to vocem dixiflè : Cum ergo videas,regem vfqj adeo focordem 6c foporofum exiftere : perge , öci- p(umexufcita,&quaevidifti,ipfifigillatimenarra. HilcetranfacStis, lubentc domino ab aquila fe in priftinum reduótü locum elTe. Narr rantMote^umamhisauditisfemore infpedo , ftigma inuftumibi deprchendiffe. Quodquifadum fit,cumnefciret,inmosrorema- cerbifllmum ruifTe. Permiflu quidem Dei haec aut a bono aut malo angelo patrari potuerun t,vt iftis Mote<^uma de futuris tragicis euen- tibus admonerctur.Tradunt enim facra^literap, vifa huiuütiodigen- tibus quoqucincredulis obuenifTe , vt Nebucadnezari, Baalamo , & 0^».^ py thonilTae Sauli. Porro, etfi hxc no omnia praedido modo fe habe- rent:certiflimumtameneft, Mote^umamadmodum obtriftatuni fuifle propter tot vna concurrentiaprodigia,quae de re-, gno eius intetituro tam cxadtè va- ticinarentur. Cap. j}z. fMOKAL, IND. OCCIV^ HISTOt^ Cap. XXIV. ^tnuncioadMofeeumamAUM,Hi^ano^ delegatüaiho&abipfamtps. , ' N N O regni Motecumae 14. nati verb faluatoris nö- ftri Cbrifti 15 1 7. ia bpreali oceano naues , muleis po- ALiX V^IJIÜXX i jr * / • «^^j-'^»^»-» — , ^ puHs €on%icu^ appamerunt, magna fanè Indoruni admiratiöne.(^ivtfci{citarentur,quaenailIaEgcntes ÊÖTent , Canoisfuis , crbariis varij gencris , ac pannis, vendendi fpecie onuftis , ad ipfas naues q,uapraximè fuceefferunt.Illis vero ab Hifpa^nis in naues jeceptis^pro cibis ac vefti- bus fikaliquot lapidum rubrorum Jauorum ac viridmm data funt: quos Indi pro gemmis accipiebant. Et cümde regis fui magnificen- tia multa iaaaffent.difcedentes dicebant , fegem mas has fuo domi- no donoexhibituf os elTe. HisergoHifpanimandabant, vtregifuo nunciarent,quod,qui dediffent baec, ipfum lam conuenire non pof- fint:faétüros tarnen, vtinredituruoiprumcompellent & muiiant HocnunGioIndiinMexicoproperabant inlmteis,qu3ecunque vidiffent, accurate depida ferebant, nempe turn ipfas naues , turn homines,6c horum habitumt&fimul acceptos ab ipfis lapillos qu^^ quepromebant. Quibus auditis , cum Motecuma oppido obitii. pefceretrnequicquam cuiquam de his reuelarent, nüciantibus ferio interdixit. Sequente die confiliarios fuos cogens , pannos ac la^ilb- mmlineasiisoftendens , quid his rebus mcdijobuertendumlit,m commune eonfukreiubebat.SententiisGoUeaiis, dccretumelt , vt in littorib.maris diligentes excubi^ fierent,& fi quid noui accideret, adregématurrimeenunciarctur. Sequeteannpisis.èlittoribusclal- fem illam profpeaarunt, quam MarchiodeThale , Don Ferdinan- dus Coftês moderabatur.Huiusindicio aecepto , Motecuma graui- ter percellcbatur. Et cum de iftis rebus cum fubditis conferret , vni^ naü rcfponderunt , haud dubio auum magnum Qiietzalcoal , quL iam aboriente,quo abierat,rediret,claffis illms prxfeaum effe.Nam per omnemlndiam pafllm magnusrumorvagabatuf , quod olim^ potentiffinlö quodam domino dcferti fuiffent , qui abiens iplis cer- tüm reditum fpoponderit : de qua re alibi planius adturi fumus. Tadem verb communideereto:, cum honorariis ampliffimis qum-^ que infignes legati ad Hifpanosemiffi funt, qui eos pro more excipe- rent & falutarent , dicerentque ^ nihil fenefcioseffé , magnum im- peratorem Quetzalcoal iamrurfus appellere ; ideöqueferuumems Mote(^umam ad ipfum legatpsamandaffe, qui dicerent , Mote^u- mam Quetzalcoal feruumefle. Legatiautem Hifpanos Indi cijiuC dam, Marinje, quemfecumadduxerant, mterpretationcmtelligc. LIBER SEFTIMVS, fj^ IsenimMexicanielinguseperituserat. Hanc itaquefalutatio- nem Ferdinandus Cortes admodum propofito , fuo jn ciuitatem ingrediundi idoneamfore ratu$,condaue fuum exornari iubebat, &Legatosadfè intromittebat, Hunc Indi tantafubmiffionc&vc- nerationeadibant,vtquinadorarent,parurn abeflet. Dicebantau- tcm,ieruuni Mote^umam ipfunx faluer^ iubere > &;gubernatoris lo- co ciuitatem eiushadenus modej^ari. Scireemmfè,iamaduenam non nifi Tolpicni efle ipfiilimum , qui ante plurimos annos ad Me- xicanos reditumpoUicitus eflet. luxta Ferdinandb quoquc veftes eas,quas;Tolpicni,cum inter ipfos olim verfaretur,geftarerolebat, ofFcrcbant ^ deuote rogantes , vt eas cum caeteris oblatis donariis ac- ciperenondedignetur. Acceptismuneribus Cortes feipfiim ilJum e{re,quem falutarent, refpondebat. Quod Legatis apprimè place- batjfetam familiariter&aniicè ab aducnistraétarihaberiqucQuse cercèDucishuiu§comitas meritb laudanda cft. Omninb enim fe- cuni decreuerat,gentem hanc beneficentia & lcnitate Iucrari:cui inftituto iam delatae occafionesnoninidonese futurse videbantur. EtfivcrbjVtdiximus, Cortes votum hocvnicum haberet,vtcomi- tate&manfu.etudine gentes hasad Euangelium agnofcendum in- uitaret : enormia tameq imm^niflimortun iftorum homicidarum, acSathan^ mancipiorum peccata de cdq ingentem poenam (olli- cftabant : adeb vt moderationi Chriftianse nullus hic locus efTet. Radix enimarefaótaexcindenda erat: vtvhius cascitas dicenteApo^ ftolo>alterius beatitas elTet. Poftero die Duces & claflis prsefedi vni- uerfi in prjietoria naui deliberabant , qua via , quo modo,cüm Mote- ^umaRex admqdum opulentvisó^potens fit,autoritatêfibiquan- damapudMexicanos conciliar^nt, vt abipfisftrenui Heroeshabe- renttir,&vt,licet numero pauciore§,pr^ mcolarum formidine in Mexico facilèreciperentur.Ifti captationiyt viam aliquam ftruerent, tormenta fipiul omniajquse in nauibus erant, certatim difplode- bantiquo fragore Indos,rerum harurn nelcios yfque adeo terrebant, vt ca^lum fibi in caputderyercputarent.Poftealndosad conflia:^ Hifpaniinuitabant. Quod cun^Indidetredtarentimagnainfamia timiditatem ipfis Hifpani exprobrantes , deinceps eos durius trada- bant,&gladios,haftafq5&bipennes,armaq5fimi!ia,metus&form dinis incutiedaegratia ipfis ollendebat. His iam fadis offenfi lndi,de Hifpanis longealiani fëntentiam ferebant, 4iccntes dominum ac re- sem fuiimTolpicni interip^oshaudq^aquam ver(ari,{edeosDeos hoftefque [^eregrinos efle,qui ad pefdeiidos fè huc contendiflent. Legatis verb in Mexico redeuntibus,Mote9umai|l domo quatuor columnarum facris vacabat. Ad quem priufquani itarent,infelix ho- mo magnum captiuorum num^rum madabat , quorum fanguine Legatos perfpergens, hoc ritu felix nuncium captabat. Cum verb de forma nauium armorumqj indicium accipcret , hprrore totus rige- Yj , bat: ir^ 0^ORAL JNDIjE OCCID. HIST. bat:tandemque multis deliberationibus habitis decernebat , hoJ aduenas exigendos & pcrdendos nuUum medium commodius pro- ftarcquam vteos vi magica,quam artemadmodum familiarem ha- bebantjöc per quammaximafaspius opera comunione diaboli con- fecerant^arcerent; Gongregatiergbvndelibet magi Mote<^uniaeiu- ratb ftipulabantur , hos peregrinos è fuo terricorio penicus eiicerc. Quofadtoin fecreta commodalocai vbi cum diabolo delibera- rent,& ex arte fua efficacius operarentur,fccedebant. Tentatis itaqj tentandis omnibus,nulla tamen parte Chriftianis nocercfe pofle vi« dentes , ad regem rcdeunt,dicuntque , qui foris in nauibus verfaren- tur, akioresöcpotentiores caeterishominibuscffe , vtquibusnulla incantatiojiiuUa effafcinatio damnum inferret vel minimum. Hoe ergo medio nihil fuccedente , viam Mote<^umaaliam ingreflus , fi- mulatiquafi aduentu holpitum apprimè detóaretur : & per omnes {iiasprouincias mandat , vt fubditi cseleftibus diis iftisiamaducnis in omnibus miniftrarent, & parcrent. Nunciumhoc&quodfi- mul Hi fpani de ipforum Rege , & eius regni ratione öc opulentia cu- riofiusinquirerent , Indosvniuerfos in mcerorem maximum co n- ie6tabat.Quae res velipfi quoqs regi id intelligentidiuidi^ erat.Cuni verb magos fuos iterum,quid faceret,confülui{fet, iuflèrunt.vt (èali- cubiabfconderet. Faduros fèetiampromittebant,vtincalocaab- duceretur, vbianeminè mortaliumvnquaminueniri poffer. Hoe cum ipfi confilium inane videretur, decreuit, holpites fuos expeda- re , etfi cum vitae difpendio ea res futura fit. Tandem vero è palatio TuoregioinaliamdomumfèefFetebat ,vt in illo peregriniDiJ com- modius haberent, Cap. XXV. §lua ratione acmodo Hijffaniin Mexico venerinU Vm noftriminimèinftitutifit,deHifpanorum, no- uam Hilpaniam occupantium , rebus geftis , vc & de fingulariFerdinandi Cortes prudentia ac magnani- mitatelongius traótare , fiquidem illa omnia ex co traa:atu> quem diótus Fcrdinandus adCarolum V. Imperatorem edidit , commode repeti poffmt : id ta- rnen hoe loco percenfèbimus , quod ab ipfislndis de nacre edoóti rumus,& quod in nullis Hifpanorum libris reperitur. ^ Motc^uma ergo intelligente , claffis prsefedtum cum Tlafca- lanis fuis hoftibus fcedus ae amicitiam pepigiffe , & Chololanos, fuosamicos , mifèrandaftragefudiffe : fraude excogitataquendam fuorumprimariorumfignis &ornamentis rcgiis conlpieuum fub- ^ oina- U'S ER SEPTIMES. ornaüit.qüifeMote9umam fimularct. Sed prafedodólumhunc Tlafealaniprodebant : vc ob id Cortés Motecum«id>>nn,^^n, i mulcograuiusperculfus^agosprio^nbusToS ipfiscrudelem nidrtem minitatur. Masi id resi recifii<^Zf ^ * gnonumeroznvmmillamfccundumclalcol^S^^ pcnetrareoportebat.tendunt, 6c ibi loca editiMma occupï^^ Wjzcabpuca.Deomm,quosimcyenerarentur,prS ftns Hifpanicis feinferebat.veftibus Chalearum ritu indutm & ne' aus funiculo ex fparto,cotp« oaics ambiente, cmaustotüm I. veromagorum venicm.reftitabat, & magna indignatione nS JcebatrvtquiddenuohuGred^ tur?Seriofeno,rapitilleJamcnimimmotèdccretueft,vthonoS^^^^ regno,acomn.busDofreffion,bus,propteri„fandam^^^^^^^ quamergafibifubditosexercuit.exuacur, Non enimisZwè tesmagi.cumfuumDcumagnofcerent, aduerfuseumftlncurnL ccns-Ad qu d pioditores vos hucredadi eftis ? Reditc, redite & Me xicociuitati fata fua annunciate. Ipfis ergbreconue STciüSs a mms .n flamma ftare yidebatur. p'oft xlcalipuca eSnuir terum,cumMag.nihilvltratentarcauderent,pergentesquod lis vcluti ftatua,verbum nullum ederepoterat.Paulo poftin hscver baerupu.-Ag,teergb,qu.dnuncfaciemus,cumnecDij,^ mici confihum &aux,lium nobis impertiantmihi tai'n^n w^^^^ cuentuscedat, ftatutumeft , nultóprofugere , autabSeS m,nus abicdi an:mi fignum quoldam^de/e ^num arm & nequeunt. Hisdi&s.repentèconfiluit, vfqueadeoanimuseiuwn partes vanasagcbatur Interim Marchione\lexico appTopZ te,Motecumaneceffitafem virtutemfacicns, ex ciuitatetribulm^ ^^^^^''f^^^' ^ bofpitemTl™ Smfch?nr s «aicftateauatuorprimates fuis liumeris nixum ftrebant. Supracaputeius caelüm ex auroacpennis pretiofis fulgentiffimumeminebat. Occurfuiaminftante. cfefcendensMo te^umacuMarchionccongreffus/amiliariteripfumfalutabatH^^^^ v^ro«affimMarchiobonoacpr=«fentian!mi^^^ Venifle diccns , vt regnum eius aufèrret , aut vl!a parte miWret Mote^uma itaque Marchmnem cum fociis rdiquls in au^ "C 0 iiiiiiii K^OKAL. IND. OCCID. HIST. fuum palatium abducebat:iple verb in xdes alias abfccdebat. Node pofteraiubiligratiaHifpani omnu fua tormcntaelidcbannquaeres ÏÏuetos Indos haud parum tcrrefaciebat. Sequcnte d.e Marchio resem cum fuis primoribus in amphffimo quodam a«io conuo- ^ auibus congregatis , ipfe in fella fedens indicabat , magni fe princirniacdomin. mmiftrum effe.hoc fineem.ffum . vt h>fce terns bene faccrec.& om ni beneuolentiaprofequeretur lam vero Tlafca- lanos.foedcrefibiiunaos.grauiter conqueftos effe, quod vanis& intolcrandis iniuriis \ Mexicanis fubindepremerentur. Poftu are fe er2o,vc,quireiillaruminiuriarumeffent,proderentur,fifortealiquo medio conciliari,& poftcra damna.futura conoprdia farcin poffcnt. Se verb cum frambus Tlafcalanis manfuros,& fi vfus pofcat , auxili- umipfisprseftituros. H«c Marchio per intcrpretcm 'pfisreddi.u- bebat. Motecumaverb ac c«teri primores ifta audietes, admoduni bonoanimocrant,{5cutexamicitia,quaHifpanosprxueniebant,id colli^ipoterat. Multiputant,hoctemporc&concilioaRege&ma- gnattbus Mexicanis, pleraqueiUa, quspoftpetebantur , impetran lotuiflefacilimè : & Soarmam pr^apuè deChriftocirralaborem illis inftillari licuifle. Sed hxc inccrta diuino ludiao relinquenda funcqui pro iuftitia fua,qu£E &quando vult,peccata vindicat. Ca:tc- rumHau^mukotemporeelap(ö,furpicionesfinittrïemternramq; narionem oborta:funt. Securitatis icaque roaioris gratia Marciiio Motecumaemanusiniicit , & ipfumcompedibusftnngit. Dcquo Marchioneidoppidbadmirationc dignumeft , quod concrematis propriisnauibus!inmediosfefehottesinimifent,vreosautvmcerer, autab ipfis trucidaretur.lfto tamen cafii hoe comprimis admodum incÓmodumreioptimègerenda:obtingebat , ciuodproprermtem- peftiuumPamphilodeNaruaesaceeffumCortesinprouinciamVe- racruxabfcederecogeretur,vtfeditionemibifurcitatamfop)ret. Ira cnimmiferumMor?qumamfuisfociisrelinquerecogebatur.quo. rumnoneademmodeftia&lenitaserat. Quacaufactiampoftmo- dum tumultusinfignis enatuseft.qui aequafacihtate fedari mmimc potuit. Cap. XXVI. De Motecuma obitw.^qut ex Mexico Hijftam rurfus excejferint. O s T Qv A M Cortes Mexico abfceffiffet , is cui vk^ abfentismandataccrant , fuppliciumaliquotdeMe. xicanis fumpturus,nobilium ex ipfis plurimosin tote feu ludo interfici curauit. Quainiunamulti- tudo Indorum ofFeiira,arma arripuit , &vimhanc pro- LIBER SEPTIMFS^ propulfiuit. Domum enim jn c^ua Hifpam erant,cingentcs nihii quicquam eadamna,quae fclopetis frequentibus fiebant , morahan- tur. Hocergbpropofitoaliquotdiebu&domumobfidebant , vtac* ccflaria omnia Hiipanis interciperent. Pugnabantautê contra HL Ipanos lapidibus , telis miffilibus , haftis,gladiiique , fuo more pecu- liaritcrparatis. Higladij nihil aliudlunt, quamferulae, quatuorvel fèxacunifimis nouaculis fuperinèreuinótacquibus vibratis,vtlfldic^ fcrthiftoria,vnoi6lucollumequi,quap3irtccra(nffimum eft , decu^ terefciunt. Glifcentcitaquediutiuspugna, Moteprnamcum alio èmagnatibus primario in fupremamaediumplanitiemHifpanideT ducunt,6c hos duobus fcutis pr^tentis contra tela muniunt. Mexi- cani, vbi primum Mote^umam confpicati funt, illicbquiefcunt, Mote<^uma vero , per focium magnatem elata voce populum ad* hortatur , vt rem fobriè agant , öcinfeftis armis Hilpanos npn acrius iritent, Horum cnim cum iam captiuus fit , fieri non pofïe , vt infign^ quoddam commodumfua ferociafadurifint, Haec verba iuuenis Guidam,Qiiicuxtemoc, quem populusregem eleóturus erat ^ exau- diensjclamofavoceadMote^umamficoriuscft ; Apage te ? homi- numignauiiïimc&contemptiflime. Necenimiamtibi audientes fumus;verumpoenam,quamgrauiffimam mcrituses , ipfimettibi accuramus. Cumqueignommiofb fbeminie nomine cundem crir minatus elTctjCaepit tela in eum emittere, quodidem faciebat popu-. lus lapidibus.Non defunt,qui affirment,hoc tumultuMote^uipam lapide percufTumjCx ea plaga deinde obiiflè. Qiiod t^men obftinatè alij inficiantur , eumque alio mortis genere fwblatum ab {iifpanis effe,contendunt:de quo poftea dicemus. Videntes itaqj Aluarado a^: Hifpani C2eteri,quibus in anguftiis verfarentur:ad Cprté? ^m^ndan^ tes ei pericula illa,quibus nuncpateapt,fignificant, Marchio verb fummaprudentiaaccelcritate cum Naruaes rcr bus cornpofitis,populi illius partcm maximam fibi adiungens , m^- gnis eonfeétis itineribus in Mexico rcdit,& tempus illud,qup Mexi- cani feriantur,praEftolatur, Nam quouis quarto dieMexicani fei^iari folent , cumbellagerunt. Itapartim dolo , partim Yi^dfuosinpa- latium penetrat, qui de eius aciuentu t^mpeftiuo impendib fibigrar tulabantur. In cuiusreifignumtormentaruaitcrum exonerabant. Indis autem nihilominus in furore fuo pergentibiis , nullaque vqI pacis (arciendae , vel inferendi commeatus fpe iam reliqua exiftente, confilium cum fiiis Cortes inibat,vt noóturop filentio da^m ex Me- xico profugerent. Binis ergo ppntibus magna celgritate ad duos profundos fluuios tranfèundos paratis, fiib nodis tenebras abfce- düt.Caeterum cum iam vnum flumen trafiiflent, ab Indica foemina prodebatur , quae Hifpanos fuga capeflere,altè vociferabatur.Repeiir tècrgb cpcurrerjtibuspnïnib.HifpanjpouoprasliocentaturiadeQ^ Yy 3 priuC / ^ji ^Ok JL. IND. OCCTD. HISTOR. priufouam flümén altcrum traiifif ent.ipforum 300. circiter caderet & vulncrarenturfec ftragcs eo loco editaeft, vbi hodiè facellü , imi^ qud nomineMartyf üdidum vifitur. Mülti^q^^ SiaÉruarc^^ónafeintui'jaut vitampcrdebant> aütaMexicaniscaptu crudelilanietiafimuiachris itiimolabantur. Mote^umam , multis pugiöniimtólkiSconfo{ïüm,v martiiu inucne- rumïquecadcmntóecüiïtcósterisprimö^^^ trücidamdfeexifti- mabant. In co ttaaaÊü.qui^dCaroluM V. Inipcratorem Mardiio perföripfi t,traditur ^Mexicl^ös el ftoa-e M cum muleis aliis^nobilibüsdhjgükfle^diefauros^^^^ aü4aitgentique acgeffimar5,c|üösiiiipanifecüm f uïifTcnt , in lacüm omnesillapros nee vllo vnqua deinde tempore repertos fuifle.Quae tarnen vtcunqj ferehabent,ccrtücft,Mote^umaexitumadmodum tragicüacfune^ llumfortitüeife , tyrannidéq5 fuam iufto admodüfuppIiGio luilTe, adeb, vt non modb non regio apparatu, led ne plcbeio quidê ritu tu- muktusfuerit Cadauer enim eius Mexicanorum ira inftar mortuae pecudis abiiciebacur. Ctiiüs tandê fortem miniftrorü quidam mifè- ratus^ipfumcöaemaüit^&cinerescolleétös inloeü non admodum «ftimatü condidit* Sed ad Hifpanos r edimüs. Qui cum hoftiü ma- nib*elap{ieflerit*mira6cmiferafame admodutabefcebatslndisquo- quovetfümipfbs accfrimè infea-aütib, Maiisaliquaquantitatem aliciabi adepti.eam granis intét fefe partiebantur. In hoe verb Indica hiftoriacumHifpanicaconuenit, Hifpanosmira rationem monti- culoquodam , in quo tribus a Mexico milliaribusdiftantehodie rei index facellum,diu2evirginis auxilium vocatum vifitur , liberatos fuifle. Tandem vbi ad confoederatosTlafcalanos iterum pcnetraC fent , expeditionem tam naüalem qua tcrr^ftrcm auxilio Sc ope Tla- fcalanofum adiuti ,cóntra Mexicanos illicofacmnt , quacelocum aa:uariarum,quasinlacuCortesfabricarifecerat, opera* fexagmta diuerfis,iifqüefuncftis&atrocibus praeliis priuscommifTis , ipfoS. Hippolytidie,quiini3. Auguftianni 15 2i.incidit * regiam ciuitatem Mexico tandem expugnarunt & occuparunt.Poftremus quem Me- ; xicani clegerant,Rex in magna Canoa profugiens,captüs eft, QuivbicumaIii$priniöribusadCortêsadduceretur,pugiönc diftrlao dixit;Haa:cnus,quapotui fide mcos ciücs tutatus fiim.Por- rb nemini qüicquam debqo , quam tibi hunc pugionem , quo me c veftigloconfodias.CuiCortêsrerpondit:remortemiprmsnonqu(j- rere, nee Mexicanis damnum dandi , vnquam confilium csepiiTc. Qipdverbtotftragibus&ruorumintcritufufi effent , id pracfiradac ipforumeontumaeiseimputaridebere : cumfciant , multoticsipfis pacem ac concordiam rationibus ^quiflimis delatam fuifle. Poftea captiuos vniuerfos lautè traélari & humanitcr haberi iuflit. In oc- cupanda ciuitate Mexico mira 6c memorabilia multa incidetunt Certumeftetenim,niri in huius terras occupatione fingularecaeli- tus :a%-^i.%-£ R S E P T Ï M V S. tiis miflum auxilium fuiiret,quod tam paruis copiis tam bellicofam gentemcoërcerc ^ domarc minimè licuifTet. Et licetnosquidcm diuinae opis indigniflimi fimus:id tarnen adDeigloriamachono- rem imprimis facit,per nos infinita§.anin;ia5jad filutcm ab ipfb dcfti- natas , iis mediis , modifquc , qui na,curae vim ac metam omnem ex- cedunt,redemptas cflci :ap. XXVII. D^miraculü nomuüüM fndiaconfirmanda Chrtfliam religionü cauja edkü. A N T A Crus dc La Siërra in rcgno Peru prouincia re- motiÏÏima eft , ciirca quam diuerfae terrae aliquot S. Euangelij Vocem vniuerfim nondum agnouerunt, nee de fodetate Patres admifèrunt, Noftro tarnen iam {è(;iiIo pauci aliqui baptifeti Indi ibi xeperiuntur. Chriftianifmus vero ad ipfos hoe modo introdu- (Stuseft. In CharcasprQuinciafacinorpfus niiles quidam, vitam va- iiis naeuis turpcm agens , cum fuppligij metü in penitiffimas oras profugifTet^a Barbaris fu(ccptus eft, QuQS ^um niiles ingenti aqua- rum inopia laborarc, &buii;s inf|petranda?cauft fuperftitiofa^ mul- tas ccrcmonias agi tare attenderet:ad eos dixit,fi,quod iuberet/adu- ri effent, tu m pluuias ilIicQ caslo decifuras. Annuentibus illis miles magnam Crucem erigens, vtillam adorarent, & vndas peteren t,iufl ^ fit.Quodcum ftgiflènt, dido citius copiofi imbres delapfi funt. Ex quo fadwm ^ft, vt Indi ad cruceni jam ynuinperfugiumi habeant,&: deidolis fuis non admodum (bljiiciti fint, Cru^eni deindeetiam fiio infigniaddiderunt>& facerdotes few pr^econcspppoïcerunt.quide diuinis myftetiis ep$;plenius erudi^ent,& cpnuerfos baptifinoini- tiaren t. E^ hac de i:aufa ea prouincia Santa Crus cle la Siërra nomina- t ur. Etfi verp hic miles aliquot continuis anni§ inftat cuiufdam Apo- lloii plurima miraqula (^didiffet ; ne^: tarnen ad vitae frugem rediit,fèd longius in prouinciam Charcas renerfus,cum facinprüfuetorum finem non faceret , tandem in Pptofi fufpendip ftrangulatus eft. In longa &periculola illaperegrinatipne,quam Cabe^a deVaca,poftea in Pariguay Gubernatpr conftitutus , confecit, mirabiliaac merno- randaplurima recenftntur, quae ipfi ac tribus fbciis , decennij illius, quo in ter Barbaros verfati funtjd^ciirfïi pbtigerint. Tradit autem in- tercaetcra,terram eamfe v(que adm^re auftraleperuagatum, a Bar- baris faspius coaótum fuiffe,vtmprbis incplarurn medelas faceret, qui reeuianti mnltoties mortem minitati effent. Curn verbnecipfe nccfbcijmedicinae cognitionem vllamhaberent,& infiiper ad has fes ncceffarijs etiam inftrumetis deftituti, nihilominus tarnen mor- 4 borum ^So kMOKAL. IND. OCCIIX BISTOÊ. bommcurationcm aggredi cogerentur: tam ad Euangdiéamedr- camenta diuertentes, precationrbus & dcfignatis crucibus fèfè mor- bos expugnarecaEpilTe. Quapofteafema increbrefcente,artcmcam ininnumeris oppidisacvicisabipfis extortamyprofpernmècefliflè», adebvcipimetdefuccefluinftuporemdaEentur.. ■ Cap. XXVIII. Ro Ihdic3ehiftoriaecoroTiide,quam admiraiïda rs- tionc Euangelium in has regiones introdu6bum fit, tandem planius explicabimus. Hocex libro edod:i fumusjtam nouaeHifpaniae,quamipfiusPeruregn» ad vigorem èc maieflatem fiimmam circa hoctêpus fr^^^rv^ conkendifTe. Ingaeetenim inPeru,vniucrfasorasa Chile vfqj ad vitcriorem Quito,interitallo looo.milliarium tenebar^ ac cx iis aurum, argentumque ac res alias pretiofiifimas capicbant.ïa Mexico verb Mo te^uma a mari boreali ad ipfumauftraledömina- batur,&: diuinis honoribus colebatur ac adorabatunlam ficut lapis, D4n,^ cuiusDaniel meminit,regna öc mundi monarchias eo demum tem- pore ronfregit ét eominuit, quoRomana Monarchia ad fummum cofcuidiffet: ita in India pari ratione idé euenit Occidentali. Et ficut, vno totius mundi domino ac capite conftituto Euangelium ad infi- nitos populos faeilè propagari potuit: ita in India quoqj Euangeli} ÖCCtDENïALlS HISTORIÉ LiBRi Septimi et vltimi, Finis. RELATIO HISTORICA, VERA.ET GENVINA CON- SIGNATIO AC DESCRIPTIO IL- LiyS NAVIGATIONIS, QVAM V. NAVES, MEN-, SE IvNio Anno 1598. Amste lred a>i o solventes, fretum Magellanicum in Moluccanas infulas tranfmutcndi inftituto fufceperant : quid nimirum ipfis vfque ad 7. Septembr. Ann* 1599. acciderit, quotempore frementium tempeftaturoacprocellarum vi diffipatishisnauibus , duo CapitaneiSebalt de Weert, & Balthaftr de Cordes,cuni binis tantum nauibus, foli iundi inanfèrunt:qui&ip(i tandem Menfibus quatuor integris in freto dido infandis laboribusacpericulisinfi*- ni tis iadati funt tamdiu, donec Capitaneus de Weert , difpulfa fibi focia naue iam (blusvnafaltemanchora,paucoquecommeatuinfl:rudus,relinquere- / turiqui poft biennium illi itineri impenfum.tandem infefta te in Hollandiam Aa i6oo.reucirus eft. OMNIA PER qMR, TERNHARDVM JanfZi Cimrgnii qmnauigationühuiwparsfuitfCon^ gefta funt ^ defcriftn ; Ac ELEGANTIBVS FIGVRIS TABVLISQJE IN xs incifis exprc(ra,5c cditaaThcod.de Biyp.m. vidua,&: binis filiis. FRANCOFVRTI, M. DCIL m m m m M m m m m m m m m m m M i i m i VERA ET ACCVRATA DESCRIPTIO EORVM OMNIVM, QyjE ACCIDERVNT QVINQVE NAVIBVS, ^nno Tjpi. Amfielredamiexpeditüi^per fietum ^Magellanicum ad oJ^ol^iccanas infulas pem^urü : nampracipuè Fidei, Capitaneo de Weert addiBé!,, qui poft infinitos labores ^arumnas biennio integro toleratas, tandem anno lóoo.nin- feóta ad Juos rediit* N N O a filuatóf e Chrlfto nato 1 5 9 8. Amfteire* dami quinque naues inftruebantur, tentatu- ra2,anper fretum MagellanicuminMolucca- nas infulas penetrare poffint: vt eo pa(Sbo com- mercia & negotiationes faciliores ac expedi- tiores fierent. Ex his praetoria 250. onerum ca- pax, Spes vocabatur.In hac iso.perfonse incrat. Nauium Praetoriae vicaria Charitas, 160. onerum, & iio. f»ina, hominum erat. Praetoria de nodte vocata, Fides,i6ó.onera,perronas lop.ferebat Quarta,Fidelitas, ioo.onera,86.viros vehebat. Poftrema, Liburnica, Laetum vocata Nuncium,oncra 75.viros 56. claudebat. Vniuerfaehae naues, tormentis,armifque tam nauticis quam bellicis, pecunia, bönis ac mercibus varij generis,peritis itidem ac prudentibus Capitaneis & Ducibus , optime inftru(Stae ac onuftae e- rant. Huic claffi fummus praefe(5lus Sr. laques Mahu: Vice Almiranti j^jomiM pu^ vcïo Sr.Symon de Coordes : 6c Fidei Capitaneus Sr. GerritdeBeu- /■f<5f'"'«»iö' ninghcniFidclitati Sr.kurian de BockhoU ; & poftremb Sx. Sebalt de Weert prasftituebantur. Omnibus ergOjVt ex vfii erat,conftitutis,27.Iunij exlittore Goe-> xcefblueruntjferentecauroprogredientes. Sedpoftquamfines An- glise iam tenerent, vento hoe mutato , in arenarum moles anchoras lacerecoadtifunt.Durauithaecaduerfitasvfquead i5.Iulij;quoven- tumex ortuiterumfpirantem nad:i,poflquamcommeatum&:ci- baria eamora abfumpta , refarfiffent, curfum fuum inftaurarunt. His diebus notatu nihil dignum accidit. Die 10. Augufti , poftquam ad CapoS. Vincent, circa ve(pcram vcniffent,quatuor naues con- AA z fpica-' ^ X^O N J 7 A R S fnicati funt.quarum vna phafdum Hifpanicum referebat. Vndc, cumnauesifta:Hifpanic3eputarentur,impetusineasconcitatiorhc- bat.Veruntainen,cumacceffupropiore,ill«nonHifpanic«fedAn- olicxnofcerentur.inftituta mctavtnnqueprocurfumcll. " Circahoctempus.cum Aimiianti indicium fieret,quod,quan- tum panisindies populo diftnbueretur.a fingulis abfumi non pof- fet fed in ciftas & vafa vacua contemptim abijceretur: ob id Genaa. lisconfenfuc*terorumofficiariorumconftituit,vtdeincepsparcius commcatusdifpenfaretur, & fmgulis ind cs panis féhbra.menfe ve- STuilibec (qu^ odo perfonas capiebat tres menfura (Mutsken) ^„,prLteral.afuetaopYonia.vtp^ temcontinuato 19. Augufti in primo nodis quadranteventolapy, ge flante in littus Barbaricum.longè alia quam intendcrant.meta impulfi funt-Etpriufquamterr^ veftigiunivjderent,iam u.pafluum profundKatemincurrerant-Ventisergo a t"gounpetuosefremca. fcus,cumregrediinaltiusmarenonl.ccret:nauesprofi,nditatC7.8.& ' fo paflüumfaftisanchoris firmare compulfi Capitaneusau- ■ em Beuninghen cum vix 5. aut 4. paf.bus fubfediffct eodem ipfo 1lltódie(qulmuisduro&inceffabinabore,cumanchoraefun.s^^^^^ cinofcopXitiiplicatuscffet)èfundonaueinfuamextricauit. Hac tien nofte, pretoria nauis fuis anchons non incumbcbat vtcx S^vidnater aprimbccnf^^ Ecurra & n Wntia gWrnatorum m ho Wj^^rX rfdiftaseffeconuocat snauium omnium praefeótis&gubernato- bufc SCperfenatumbellicummandauit vtdcmcepsM^^^^^ S fin^uli fuarum nauium ftatum,&aqu* profund.tatcm bis ad miSm hcbdomadatim metirentur,&eamcummappisfu>sfe. '^"^^S^cSimtovelavcrfusinrulamCapoVerde.nobisduIc^^ diaam dingétes, vltimo Augufti die S.Iago infulam confpicati funt. JummbilGekeralisnauieo.circiterinfirmiep &rorbb aliis decumberent : non confukum faltem,fed & neccffa- SrvidLur,vtadvnamharuminfularumexcurfusiieret.adres r^ecXl sreparandas. Nam&carnium.&fruduurn&a™ haudmediocrisindigentiacrat. Quod autemcompeitumhaberet. instTportupleru1iiquepharclosal.quotcbarusrefertosmorar.: uffi ffialis,vtfcaph\vniucrfeviiisprobèmun.renturi&^^ Cao tand de Weert nauem congregarctur Dudtu enim Capitanci ÊunSenfubnoacminportum!mb.fifieripoffet,mipfum fusexSmfaciêdumeffe.^^^^^^ dum eflètfacerent.vt omnes apud Capitancum de VV eert.cuius u- burnicainprox^m^tcrr^con^nioftaturafit,^^ r^nto cuSportum propinquaffent, diuerli^^ SXdtemerè^cólfli^^ A M E R I C JE, s Qua cau(a,6cquodfimulventusincom modus furgeret, poi;tu{quc conditio nulli nota eiïecre infcóta reuertebantur. Pofterodie , Calendis Septemb. Isl^ de Mayo propius ilicce- dcntcs, vniuerfiibianchorasiadamnijpraetervnum Almirantem, qui propter ftationis incommoditatem diutius illic morari nolebat. ExhoclocoCapitaneiBeunnighen&BockholtjCummilitumparte in terram egrelli,aqu3e nihil inuenerunt. Cumque vniuerfa ifta no- étejVotoinücniendorumhoniinunidrcumiuifrentjfubpoftcridiei meridiemadnauesreuerfi, annofum filtem quendamLufitanum cum capris aliquot ftrigofis adduxerant.Lufitanus hic, cum de Cl UI- Lufitanus ve- tatisS.Iagoconditionerogaretur , occupari eamidep difficilimum tuiusadnauet foredicebat,quodplerunque 500. Lufitanis,& 15000. ^thiopibus, '^* cum aliquot tormentispromptiscuftodiretur. A mcridiedifceffio- nis iïgno dato , vniucrfi vna verfus S, lago tendentes fecundum por^ reda littora vela fecerunt •* in quorum finu quodam contum,è naue in portuPraya mcrla,viderunt.Huncangulwm tranfmittentes , in i- Prajf* aHm, pfb portu vnam grandiorem,& binas minores naues ofFenderunt: quarum illa Hermanni VVcbbeNaucleri Hamburgenfis , inBpafi.N4«» mmi. liam nauigaturi crat, Claffis autern vbi tum ad latera turn tergum '^"'^^^''J'^' huiusnauisconfediffet: Generalis fcaphammaiorem, Capitaneus autem de Weert minorem fcaphamadgeminasconipedasmino- res naues mittunc,Sed viris vtralque vacuas inueniun t. Altera fiqui- dem phafclo fimilisj^thiopes aliquot tranfuexerat ? nee in ea quic- quampraeterduasaquaetonnas ,& miiij modicum , viniqueBotti- giam vnam reperiebatur. Altera i5.onerum, vtvidebatur , Epifcopi|s muu Mpifi*. quidam iiauigaturus inS. Thomamerat, Eius cnim in liac omnis^'^'*'' fupellexconditafuerat , ante,quammetuaduenarumintutioralo- ca,öcpartiminnauem Hamburgenfis efferretur. Ciftae plerseque inanes:pauc2e veftibus& libris refertse erant. Sed & vini dolium , öc alterum olei , öc quatuor vel quinquepanum ibidem reperiebantur, quseindeabreptaad Generalem illico comportabantur. luxtapor- tum hunc in editiflimo & prieruptiffimoloeo caftellum erat^de quq in naues aliquoties confulminabatun Quo animaduerfb , vt vni- ucrfaefcaphseHamburgenfinauifuccederent , & pofteam laterenr, ibiquecapitaneiBeuningen mandata morarentur, Generalis fuadc- b^t. Interim nauclerus V Vebbe in pra^torise vicaria nouem a ccitus, cu,m de ciuitatis coditione rogaretur, quicquid fciret, recenfcbat.üd hfic (c.Symon de Coordes fari orfus, caufas,cur h ucappuIifTetjexplL cabat : quód nimirumhoftile nihil meditarenturjfed pro^gris, re^ centem aquam carnefqueacfifuc^us quofdam, pretioiuftonume- ratofaltemrogarent. Quaepoftulatacumnulli vnquam iniquavi- deripolïint: nauclerumiüxtaorabat , vtruomm naiitarumhabitu indutus ad viceAlmirantis Franfoys Veruys praefedum haud cun* danter fc rcciperet,&: ipfi aduenarum inftitutum explicaret, refpon- AA 3 fum- i N O N J T J R S fumqueabcodemreferret , necommeatusdenegatiittopiagrauiu^ quidmoliricogerentur. ^ muckm Sollicitantibus Hamburgcnfis gratificaturus , cattellum adh mmburgenf ^uj^fèacdngit.Circanodem mcdiam rcucrfus , hocaprasfeóto re- l„'frVponrumtulit,quodamicivenerint,crcdereft cum id expilatione nauium mmimè declararint. Sed quocunque te ifta modo habeanccum fibi incofulto Gubcrnator e , qui in ciuitatcr Iago,hinc duobus milliaribus diftante agat , nihil quicquam nifi ca- pitis ruppliciipericlitatione, horum agerehceatiideb fe fualo^ fe , huiüs diei moram adhuc aequo animo ferrent. Pegafo enim feu curforefèicfeftinb hanc rem ad Gubcrnatorem nunciaturum lain eircvteiusanteauror^exortumrerponfumfcirent. Hoe prsefedi refpofoin deliberationcm vocato,mtutum & in- confultum fenatus bcllicus forecenfuit , fi moraprotraaiorcLuli- tanis comm odius arm adis , & tum peditibus turn equitibus ex lago consreeandis occafiopr<5berctur.Nihil ergo cunótandoCapitaneus Bcuninghen & Tcfferarius Rombout Hooghftoel cum fcaphis vni- céfiem myé uerfis 6c isö.circiter viris in tcrram eruperunt. Cumque in ordmes '^firit*'^' eoesilTentmiliteSjfragofotympanorum ac tubarum fomtu^acvo- lannbusbinis vexiUis verfuscaftellum (quod 175. paffuum akitudi- ncclatum , eaparrcqua marefpedtatjoricisvalidis , quatuorpedcs latis , ac ex grandibus lapidibus conftrudis , munitum , ac aditu an- euftiffimo , vixbinosiundum virosingredientesadmittente ,ob- feptumeratr cuiusinfuperpraecipitiumtamdeGliueacarduumvU^^ batur vt ex eo fex viri , folo lapidum conieau 1000. afcenfuros fuiti- nere poflcnt ) fefe proferunt. Capitaneus , nulla difficultate permo- tus cum fuis ad facellum quoddam feftinat:in quo fi decem vet duo- decim fake milites repugnaflent,aditum omnê fine fuo damno vllo interduderepotui{rent.Hoc exfuperato , afcenfum mtrepidi contu nuant,&infublimedireaisrclopetisefFulmmantes , Luhtanosho- ftiluertentant. Hiiamcrgb praerentefpedatopericuloterriti , cum deciesinnoftros ( quorum binikfifunt) eftulmmaflent,ecaiteMo, ex quo prius omnia abegerant & extulerant , furtim fe proripiunt. Noftriersöiamneminecontrapugnante ,idmgreffirunt. Vbi per- noaantes,diligentes excubias egerunt. Poftero diluculo , cum Luli- tani masno tum peditum turn equitü numero quoquouerlum c montanis erumperent:Beunhingen a Generali petiit , vt m auxilium plures milites,& certam pulueris pyrij quatitatem fibi mitteret. Ww crao ifta pofcentcCapitaneus de Weert cum 6o.viris miflus eft Jn- terim Capitaneus Bcuninghen tria ferrea tormenta , m campo lUo. per quem Lufitani profugerant,rcperta,in portasöc yiarum nonnul- farum adituslocauit,c2Eterorq5 acceffus, fcamnis /elh traequommirruptum,quarivallauit&obrepfit, Hoe exteporaneo inuento fefe vtcunque munitos faciebant : ctfi longius lUic morari A M E K 1 C JE. ^ iiullum propofitum Haberent.Maleban t enim,quod ópus erar,Gum pace impetrarcquam vi,quaE neceffitatibus maioribus prajfèruanda videbacur. Occafionibus crgb quibufcunquead colloquium mu- tuum captads:tandem in valk ifta , quse iuxta propugnaculum crat, Iuez,idcft , iudexloGi fiiperequo , vexillum paciferum pmentans prodiin Adhuncdidi Capitanei decliuius confereiites * quid pri- mumaduentantespoftulairent, longiusipfi enarrant.Quos excipi- ens iudex , magnam hanceffeiniuriam quiritatur , quod feamicos profitentes,quaeamicorum erant^non pr^ftarent* CuiipfiGöntra refpondent: Neceffitatis legem excufari non debere.Et cum iam apa- triafuaabfintlongius^grauiqjreruminopiapremantur : fibi omni- nbneceflariumfuilTe , vt quoadvitae fuftentationem indifferenter cgerent , idautpretioautviexigerent. Sed bic difputationislocüm non effcBréui igitur fecü ddiberarcn t,an,quae extreme defiderarcnti fibi ipfi conceffuri fint Nam fi id facerent minus : confilium è tem- porecapiundumfore. Quibüs iudex refpondit,ci tra Gubematoris confènfum indultumque fibi nihil quicquam praeftare intcgrum eire.AdillumergbinSJagofe fcftinantcr perredurum , vtvolunta- tem ipfius cognofcat ViceAlmirans vbiaAacögnouit, confultumforeratuscft , vt ad gubernatorem ipfum litterae mi tterentur. Puerum itaque fuum^ Lulitanic^lingu^peritum>fe{i:inbmifit,quieodemillicodieguber* natoris refponfum attulit. Literis autem illis Gubernatori expone- bant , quomodo commeatus & aqu^ inopia nimioperèpremeren* tur. Coadosfeergofuifle dicebant , vt ad ifta neccffaria paranda» qua^cunqueobuiaeflentmedia, vfurparent. Suum vero animum nunquamfuiiïè jbinasinportunauiculasinuentas praedarij multö minus cafdem fpoliare. Quae autem ex ipfis vacuis extuliffent , fe- curitatisfuascaufafecilTe. Eodemetiam animo ipfum caftellum oc- cupaflè^non vtilludfibiferuarent , fèdexeofaltemneceffariaacqui- rerent.Se ergo impendio de maturando ad haec refponfoinftare, Sed & hoe fe firn ulpolliceri* quod, quaecunqueperfaosincaftelloalie- nata fint,primo quouis tempore reftitui,curaturi fintihoc vnum ro- gantes,vt rebus iis,quibus oppido egercnt,maturrime inftruerentur» Quod nifieretjcerto fibi conftitutumefle, Gubernatoremipfum in ïagoinuifère. , f Amandato puero circa meridiem ipfèmet Generalis cum Ca- pitaneo BockhoIdt,ad fpedandum caftellum afcendit. Quo fado, cum vniuerfis Capitaneis ad vallem vicinam , Coquis feu nucibus Indicis confertiflimam profedus eft. Ibi Lüfitanis vfqj adeo familia- res fadi funt, vt illi fiib nodem pomerantia^ Limones, punicaöc frudus fi miles in portum ft adueduros effe, promitterent. Sed pro- mm & per^ miffum haudprseftiterunt. IntercaEterosFydalgo quidafimulabat,^^^^*-^^'*^ quafi S KON A T ARS quafi Hollandis nimiopere faucrct. Is vna etiam cum Bcuninghen, qui pr^greffse no^is laböribus admodumfatigatuscrat , adnaiies, ^uepergebatJbilautiushafeusjd^ dicebat, vtre.' föCiIlamSita, qusecunqueoptarent, acciperent , modoadeumlo- cum , vbi habicaret , hinc duorum milharium mtefuallo diltantem, fcaphas düas ternafue mitterent. Nam ad hoe accurandum occadoJ nemfibiccrtiflimamefle. Poftero die,cum fcaph^eoéxcumflent, pfohominemérid^citimipuenerunt. « • ' ■ Circa vefperam Öéfltéfalis $ cum viccAlmirante & capitaneo Bockhold ad naues recSueffus, Capitaneum de Weert cum 300 jni-, litibus in caftelïo reliquit. Sequcnte dié, quU^Septe^ iri omnibus montanis plurima fe turbafpedaridamded^^^^ quodpueremiffus cum refponfo nondum rednflet, luamltatione Hollandi omnes manebant. Circa meridiem puer cum litef is redut: H« ^quibusGubernatordeprasftitaeamicitiae genere raro yalde amaru- üubermme j^ntcr qucrcbatur , dicensquod fi amice egiüent,multommore la- ïr^'^^borcquibusegerent, impetraturifuilTent.Severb, quod Chriftiani fmt credere haud poffe : quorum focij templa tam facrilege Ipolial- fent Quoói fi tamen omnino id ita vellent,m ipforum fe crediturum efle<^ratiam,quodefFrenipetulatia militum ifta omniapatratafint: cuius araumentum ex eo quoqj liqueat , quod vafa argentea omnia licetconfraa:a,redditafiftt. C^ferumfenihilommusipfis omriem fuam fidem & officia fpondere. Curent ergo vt cum m ifto , quo de- serent loco,nihil in parato fit, primo quouistemporevfasadiplam S.Iagociuitatempertenderentióc caetera ex fuis praefentibus intelli- voUndi Gu- otrent His Gubernatoris literis ledtisjvifum eft Capitaneis,vt e velti- bnnatm re- j^^-^ aliquiscum Uteris ad Gubernatorc remittcretur ,quib.ipli ^ mdicaretur^iiiinimè opportunum effe,vt deferto caftello vmuerfain claflem in SJago ageren t. Veile fe tarnen aquam mde Liburnicis ad- uehefe5&quodrolücndümreftaret,integrèdependere. QuaêVlra- tiora & confirmatiora effent , obfides dare fe nilperplexari ,tantirper, dum cum ipfis nauibus,aut ipfa quae extuliffent , aut horum 1 uftum pretium reftitureiitur.Denub fe ergb inftan ter rogare , vt rotundum ad haec omnia refponfum det. Sin minus,cum vltro citroque mifli- tandis internunciis , temporis opportunitatemmanuiiiitterenon poffint,coaa:umfeiri,vtadmediadiüertant, iftiufmodi, quibuslc pro voto adiuuari poffc arbitrentur. Haec vt decreta , ita fcripta & miffa funt. Circa hoe tempus Capitaneus de Weert ex alui proflu. uio infirmus ad naUes rediit :cuius loco Capitaneus Bockholdt lub- flitutus (iicceffit. « /> n A meridic Generalis in terram cgreffus eft. Circa velperama Gubernatore Lufitani aliquot appulcrunt : inter quos &facrificu5 numerabatur.Hos vniucrfos, quod iam ferum effet , Generalis inui- tauit,vt ad naues fecum vnapergerent , has fpeótatum fimul, &qua neccl aJ M E R I C j£. > ncceflaria eflent,tradatum.Lufitani,cum viderent,HolIandos fum- lupmd ma2equitatc&: paceomnia tranfigi optare,non tergiuerfati funta- ^""^"^f^ f» pud eofdem diucrtcre.Ergo in Generalis nauem recepti , lautequcac «X/^'^'^'' magnificè ibidem trad:ati,no6temeamamotisferiis,Genioimpen* dcrunt.Pofkcro die,qui 5.Septemb.erat,conditionibus vtrinqs ae:quis propofitisjfacile conciliati funt-Iurabant enim Lufitani, praeftituros {t vniuerfa qux ab Holladis rogata cfTentxo tarnen modo,ac pad:o, fi cü nauib.lüis ad ipfam S.Iago pergerent. Extra hoe enim , paétum ratumefTeminimcpofre. Cui&ipfc Generalis tandem aftipulatus cft,eapropofitaconditione, vtproLiburnicarum reflitutione Lufi- tani aliquotobfides mitterent. Hoe modo rebus eompofiti$,Lufitani è nauibus in terram rur- fus egreffi funt.Mandato verb Gcnerafis , milites dcfèrto caflello ad nauesredieruntj&dum Lufitanosprsetergrederentur , vexijlis qua- tuorvolantibustameóeinnoordine&habituincefTerunt, vt Lufi- tani non ipfbrumfaltemagiUtatem,{ed&prudentiamfïngulareni admirarentur,neeeuiatesefrent,fatisratumhaberent , cum varias inter ipfbs linguas fbnare audirent. Ameridie 6. Septembr. anchoras emotie funt, hoe fine, vteo- dem die in S. lago portum incurrerent. Sed certo Hollandorum cómodo is obtineri non poterat. Conflituerant enim Lufitani,quas naues amice alledlafTentjinfidiosè & hofliliter excipererquê in finem etiam iam omnia fiia tormenta in littus extuIerant.Bona tarnen , vt diximusHollandorüfortunaventusaportunauesabflinuerat : qui tanta aduerfi tate Q)irabat,vt ipfiim non faltem non tenere, fèd ne iü- arimquidemprocurrerepofTent.CapitaneusfiquidemBeuninghen &deV Veert, quiiund:i manebant.fubauroram fe folos videntes,in proximoduasnauesprofpe(5barunt,iuxtaMaijoflates. Adquascum mempejias fpeculatoresemitterent, cognoueruntipfasillas effe, quas prius ad ƒ '''''^^"f"^ Prayam occupafTent Vnam enim cum clafTemetamtenere non po- ^*^* terat,quod nee remos nee gubernacula idonea & folida haberet.C^^ teri,nimirü Generalis, viceAlmiras,&: Capitaneus Bockhold , omni- bus velis id annitebatur fedulo, vt ea adhuc vefpera portü ingrederé- tur. Quetameneüobtineriminimèpofreviderêt,rcaphacui2.viris &puerolitcras ferêtead Gubernatorë mittetes, fignificarüt ei, quod nullo vfpia nifii portu potiri pofrent,rcd quod fiim ma neceffi tate co- pulfi inPrayaniredirecogerêtur. Faceret ergo primo quouistepore, vt eotradbus ibi eodi tiones prseflarêtur. Emifïïtij didi cü in littus ex- liiTentjid vniuerfiim tu armatis viris tu pofitis tormêtis occupatum "viderüt.Puero aute fblo ad Gubernatorë dedudtOjCaeteri in domum ^quanda recepti fiint. Cognitare,fijfpicabatur Gubernator» ex co- faótoHolIandiduas naues in rapidü&tumultuofiim mare eduxifi - sct.Manc ergo emifïïtiös iterü dimittês,interm inabatur ferio ne pofl lupanorum vn| hac rediret.Nam £ ipfis fè prater pulucrê & glandes nihil paratü ''^'''^' '"fi' PO haberc. 10 NONATARS habercGencralis itaq, hoe nuncio accepto , reéto curfu cum tribus . comitibus nauibus illicb in portum Prayae reflcxit, 6c ibi quatuor re- liquas altius in mari perua^antes , moratus eft. \ Interea , ne tempus ffuftra periret, Sr. fymon de Coordcs, cum virjsaliquotacdoliistriumfociarumnauium , aquam hauftum in terram egrediebatur.Et cum ad caftellu m paulatim afcenderet, Lufi- tani,qui lam redierant,ex eo rurfus profugiebant. Itaque cuftodiis v- mmé ^ï-^biquedifpofitis , Tefferarium Hooghftoel caftelli tutorcm&infpe- fcmjirumu ^^^-^j^ j-gjinquenSjdercenditicerurnjVtaquamjCuiusfummanccef- fitas e^^€r,inua^ari curarct. His agitatis , duo trefue Lufitani equites pecora aliquot pro- pius adducentes , Holiandos hoe pado cx caftcllo prolicere cona- bantur , vt eofdem pofteaex infidiis obtruncarent. SedviceAlmi- ransdolopercognito, fuosinordinecogebat, itavtininualanda a^ qua ftrenuè pergeretur. Caeterum hoftis , dolum proditum videns, cum 2oo.equitibus , quorum fmguli fclopetis inltrudti erant , pro- rumpens,rea:a verfus caftellum , qua id acceffum erat , per montana MoikndoTum contendit. Et cum iam in apertam caftelli planitiem fe intulifTct, tmmtr^ tcfferarius ei haud intrepidus ex caftello fortiter obludatus eft. Quod intelligens viceAlmirans , nonnullis apud fcaphas & dolia rc- lidis, ipfemetfeftinbincaftellumfeingerens, hoftemanimosèad- ortus eft,ac eundem breui in fugam vertit. Sic ergo porrö nullo ob- ftante dolia fua complete aqua HoUandi poterant. Confliaus au- tein impetum videns Generalis , expeditè cum vexillo fUo in terram aliquammultosmilitesexponiiuffit. Et tarnen iuxta, cum verere- tur , vt cseteras naues in maripaflim peruagantes , necportupotm valentes,ex confpearu amitteret ; & diutius ibi morandi nullam vo- luntatemhaberet,cum propteraëris infalubritatem ^gri mdies in- firmiorcs fierent, & ipfèmet quoque febricorreptuseflet : ideo his caufis omnibus motus viceAlmiranti mandauit , vt cum vniuerlo populo ad naues rediret. , caMü mi Quod is haud cundanterexpeditum dabat , prius tarnen fub- Jirim, ieais flammis caftello ac plerifque aedibus fucccnlis & exuftis. Hmc €rPib,c3eterasvagantes naues confecutump.Septemb. foluentescir- ca vefperam Generalis fcapham in finum vicinum, vbi armentaali- quot confpiciebantur , amandarunt : vnde taurum vnum ^ tem, cum longius in terram penetrare inconfultum videretur,abftulerut. Interea Capitaneus Beuninghen , harum rerum omnium nefcius fcapham fuam in littus emittens , illud tum viris tum difpofitis tor- mentisvndiquaqsefTeoccupatumcognouit.Quacauramdefepro. perè rurfus amouit. Die Septembr. lo. Generalis parcendi temporis H./w/4ratiaftatuit,vtSJagoInfuladeferta,velainInfulam lagodefirmt. yaftam ac defertam fifiiettt . v t quantum aquae de^flet , ibi mualare- tur. ■ A meri- .BW.WIBII.Wl» tj» WW Km wfM H.W Kvuwtijut WMim.m mm wm rm nu wm rm >n t.'ji r w >.w r 'j n'jt r;w wjm tfn r w f / T/m/i A M E R 1 C JE. u A ixieridiediei ii. Infulae didae propius appukrunt. Cartemm Cjuod ad figendasanchorascommodusfundusnone(ret,(iquidem fcopulis faxilque omnia inuia erant:obliquis velis fècundum Infulae longitudinem pronauigantes, Jfiib nodlem aquam puteanam inue- nerunt. Qikk etfiquidemnoii nifimagno& aerumnofo labore au- ferripoffet : nihilominus tarnen fcaphae Capitanei Beuninghen &; Bockhold cum doliis in terra emiflae funt. Quse poftea fub nodem, magno labore ad naucs redierunt. Hoe die lan Eldrix chirurgus in praetoria naui obiit , & in dida Infula fepultus cft» Interea Capitaneus de Weert cü praetoriae fcapha finum quendam incurrens,poftquam ingreCTus terra omnia attente ifpexiflet, iEthiopestandeniöcLufitanosaliquotoffendit. Quos defonginquocompeUans,rogabat, vtconimodurn fibi locumali- quem oftendcrent,in quo aqua haurire poflet : & fi quid vel frudu- um vel carnis habexcnt , a^quo pretio fibi diuenderent. Cui illi re- ^onderunt: Anglos quidem & Gallos ibi aqua fe plerunque inftrue^ rclèdnaues tarnen femper in marirelinquere. Caeterum quod fru- dfcus 6c carncs attineret , illorum fe quidem nullam copiam habere, nee quicquam etiam inconfulto Tuo Capitofo , qui in edi^o monte liabitet,diuenderepQfleJnInfulatamen DelFuogo copiam eorum paratilïimamadipircilicerc, Hisdigreffis, Capitaneus omnes terr^ angulos perquirens, tandem quat uor vel quinque ruinofas cafas in- uenit,quarumvniusadituscongeftisgrandibuslapidibus obfèptus &obftru6tuserat. . ^ Hunc referari iubens Capitaneus , cafam frumento turcico co- ^fff^^^^- ferta inuenit.lbi ergo cum tribus fbciis manere coftituens , fcapham ad Generalem remifit , öc ei,quid inuentü eflet, impcrtiuit. Velpera nminumm, autem appellentc , cum metueret , neLufitani frumentiauferendi caufa fors redirent:commodum accidit,vt eodem momento v na e^c nauibusEpifcopi in finum incurrcret,in quam ob idCapitaneus fru- metu m inferri iubebat. Hoe labore vniuerfa nox infumebaturjcum faccosjquibus frumentum portarent , nullos in promptu haberent, led caligis follicantibus ad hoe vti cogerentur. Eodem in loco teftudines grandes quoq? binas inuenerut,qua<^ mm quselibet vltra öoo.oua fouebat. His ad naues allatis , gaudio o* Grandesu. mnes perfufi funt Lufi tani ac iEthiopes , cum fub nodem fru men- ^«^'«'^* tum ex cafa efferri viderent, ingenti cla more per dediue montis pro- ruerunt.Quostamen Capitaneus , quiduösfaltemfcloposfecuha- bebatfortiafeanimopropulfabat, Et cum frumentum iam vniuer- fum ferè naui intuliffet.cum ea ad altera fcapha,quae a terra non pror culaberat,perrexit,vt ibi diei ortum expedaret , öc contra quofcun. Gue impetusfefortiusinftrueret ac muniret. Exorto ergo cjieLufi- tani cum Capitaneo , propius ad terram progrelTo , ftrmocina- tum defcendunt , grauifTimè querentcs , quod ne vcibo vno BB a admo. n NON A T M R S admonitis fibi frumentum ademiffef.qüo orbati , cum viótualia re- liquanullahabeanc , iam fame moricogantur.^HisCapitaneusr^. {ponditjongè fibi cercius,quam praetenderent,coftare : necnefcium efle,quod idem frumentum ibidem enatum fit: quodhocfineiniL lam cafam congelTerint , vt ih S. lago i nferrent. Nee enim credibilc efle,cum in montibus degant/aauros, vt vniuerfum fuurn comea- tuminlktorerec^ondant. Scianttamênihilominus, pervim fenon ftatuilfeipfos frumêto fuo fpoiiare /ed prctio muko ^quiore, quam Infulanifaa:urifmt , id seftimantibus foluturumeffc , modoaqux hauriendaecommodumlocummonftrarenondetrcétent. Idenirri sequumelTer&apudGubernacoremexcufaricommödèpofle, fi vi fibi furreptum frumentum/eq, ad aquaé locum monftrandü com- pulfos effepraetenderent. Lufitani conditioneprobata , aquarum focum commodum monftrare promifèrunt , ü naues in alteram partem Inful^ ageréht,adillum locum,vbi fuccenfo ignc fignum ac- ccpturi elTent.His tranfadis difceffum eft. Genmiüfo- PofthaecCapitaneusadprastoriamnauemreuerfus, Generalis %dZfmm laguorem valdè audü cognofcit.ls enim iam vniuerfos Capitaneos v/ff^te»f;adfeacciuerat,vtcum ipfisde neceffariis conferret,dicens,diutius imfonit. ^j^. obhgerefcere fibi neutiquam commodum efle , & fimul viceAl- miranti omne fuum munus demandans, roganfque,ne porrb rebus alienis moleftaretur, fed vice Almirans tum vexillis tum ignibus no. (Stupraefedruseffet. ^ , Itaqj viceAlmirans,cum , quantum aquae cuilibetnauiadhuc deficeret,a cseteris Capitaneis edoótus e{ret,conftituit, vt qui appara- tum maiorem haberentjcqteris indigentioribus aliquid impenirct, diurnamqj portionemminuerent, &quamprlmumpluuiacfierct> aquam colligeren t,&: quam parcifirimèpofrent,viuerent,vtinconti- nuando itincre minus unpcdirentur.Tribus enim vel quatuor men- fibuscitiusimpetrandae vllibi aquae fpem nullam efflilgere. Porro autem fi opus futurum fit , Capitaneorum quiuis tres quatuor ve gros ex pretoria ad fuas naues transferrent, & pro liis totidem fanos remitterent. Pofthaecetiamviniparciordi{penfatiofieret,adep,vt tertia parte minus quilibet acciperet. Hoe ordine omnibus confti- tutis,curfum redintegrantes vcnto cauro intra Aquiloeurü die 15. Septemb.perrexerunt. . . Die 22. in naui prsetoria tormento explofo , & ex puppi yexillo fuffixo , Capitaneis accedendi fignum datum eft. Venientes lUi Gc neralem vfque adeb infirmum inueniebant , vt vitae longioris nulla fpes fupereflet. Idem flatus curatoris guoqj eiufdem nauis Daniclis Refteau erat : qui ipfè cum Generali ardentiffima febri vrebatur. Sub mediamnoótem intra 23.& 24. Septembr. Generalis pracfentib. G.«.r./«viceAlmirante&capitancoBeuninghenexpirauit:quempaulopo éit. circahora tertia Daniël Refteau quoq, eodê exitu fecutus eft. Quoru duorum g V8f.1t wirw.Bvt tfhWiriar tj» uw vn wjt wm w.w hwm kw i.w iw i. w w/i§ vu uw f .'Ji r w r.w r.w t.'w t.'b t.'W t/b t.w r bt» vmimm varrn vit t.-j; t.'j \ ^ M E K I C j£, IS duomm intcmpeftiuus obitus certè vniucrfbs haud modicè affli- xicNam Gcneralcm^ropter infigncm prudentiam , & multifariam pcritiam , {iimmamque numanitatem , qua promifcuè omnes pro- fequebacur,vniuerri certatim impendio amauerant & venerati e- Subdiei 25.Septembr.cxdrtuhni , Cüm vexillum Iu<5tuideftina- turn in pretoria credtumefTecnaues ad eam vniuerfe congregatae liincvtdefunóto Generali nouiffimum honorem praeftarent. Ca- dauer i tacjue feretro lapidibus, vt citius mergeretur,oppleto>impori- Cum , öc linteo inuolutmn , aque Capitaneis ex puppi ad proram vf- Generaiu ft. que portatüm , tandem a nautis in rubrum fabulum demittebatur: quo tempore etiam obtecarorum tympanorum 6c tubarum lugu- bris ftrepitus , bombardarumque fragofus fremitus paffim perfona- bat. SimiliproceiïU DanielRefteau quoquein marepromittebatur. His curatis , cuni inconfultü vidcretur , claffem, quse Generali jam in omnibus pareredidicerat , comprimis verb praetoriam , quae frequentibussegrisplenaeratjdmtius gapite &: moderatore fiiode- ftitui : fènatubellicO coaóto, decretum eft , vt }iter^, quae apatronis nauium obfignatae datae effent, proferrentur , 6c refignatae, publicc NouiGeneri. audientibus omnibus recitarcntur. Exhis intelligebatur, parronos nauium ita conftituiffe,vt ü fors prs^feétus generalis Sr. lacomo Ma- hu in itinere obiret , ipfius loco ViceAlmirans Sr. Symon de Goor- des fubftituereturacpraeficeretur. Quibuscumgaudioab omnibus perceptis,Coorde§ citra moram dominus ac(ummuspra^fe(5tusfi^ lutatmcft, Hicergb cum iuramentum obcdientiaeêcfidclitatis a Capita- neis,nautisacmilitibus pro more fumpfiffet,litcra2 modo didaede noui Generalis elcdione vniuerfis denub recitat^ funtrquibusau- ditis moeror vniuerfalis quadamtenus lenicbatur , hoe in(uper acce- dente,quod eodem fine Capitaneus Beuninghcn grauem öc elegan- temprationemadpopulum cderet, Porrb,vt temporis ratio ahqua haberetur, Generalis nauem fuarn , quam iamdefcrendam videbat, nouo capitc inftrudurus , fenatum belHcum conuocauit, & com- munihabito confiüo curauitjVtproViceAlmiranteGeriitdeBeu- ninghen;prohocrurrusCapitaneusdeVVeert:& item pro iftoSr, capimtorU DirrickGerritsz ChinaEnckhufanus fufïïceretur 6c conftitucretur. nomconjiuu' Singuliautem hoe vefpere ad fiias naues redeuntes , manè reconue- nerunt: vt de curius ae itineris modo exa<5tius decemetetur, lam e- nimvix2(5.pa(ruumprofiinditatemhabebant Dehisergofèquen- tedie confl:ituebatur,6c in inuentarium, quae & quanta bona Gene- ralis defundus reliquiffet,referebaturjnaujbus ninilominus curfum fuum (èruantibus. Abeo tempore rcorbutusinterpopuluni,prseci- MorbUnter puè autem in praetoria naue , ita inualuit, vt vniuerfae naues acgris re- '^'^"^^ fèrtae effent. Die iz.Pieterlansz, praetorias^nauisgubernator die obiit. '"^''^*'^' ?B 3 Die 7^ X^O NA TAKS Die 28. Generalis . qui mm temporis in priore fua naui adhuc a2cbat,fignodatoCapitancosadfcaccer(5uit. AquoadoTOH ues pergens, generale iuramentumfibipraEftari mffit. Sed&Capi- tanei omnesl fuis fibi reccns addidtis nauns ac fubd.us peculia. re iuramentum pofcebant. Generalis autem 29. Septembris, na- uem veterem deferens , a prsetoria nautis cum gratulationc exce- His dido modo curatis , continuandi itineris gtatia cut&m fuü prorfum direxerunt,vfq; dum U.Oaobr.^6.pauloexqui{mus intraauftrum&occafum^&poftiterum intraMtum&meridian pertenderent. Circa hoe tempus cx naueFidelitate figno dato.Ca- pitanciconuocabantur.quodBockholt adniodum infirmus effet. Quod verb ventus admodum importunus flaret.folus ViceAlmi. ransadeumvifitandumperrexit. , . . Die 27 Oaobr.Genetalis ad Capitaneos vniuerfos enuiiciauit, vtin omnibus promifcuè nauibus turn preces tum leiuniafierent, & Deus oraretur, vt in tot anguftiis , non folum ab aqua: inopia, fed& segrorum multitudinc pofitis , ipfis fidelem opem &auxi- lium cxlitus afferat. Hoc tempoteauftrialtitudmemii.graduum „k«, i». S*2.NoUemb.G5 fcotbutl vis tamlatc ferpfiflèt.ac inualuiffet, vt inpra:torianaui vixiam tot fani fupereflènt.quib.reginauispol- fettCapitaneus etiam de Weert 7o.™ recum haberet.us non ■ . „umeratis,quicontagionequideminuafi,fednondum tarnen pe- nitus deiedS effent : ficut & in cjeteris nauibus vkra 30. aut 40. morbofinumerarentur:GeneraUsobh*ccopulfusCapitane.snau- tifduc ac aubernatoribus vniuerfis ad fe concitis difficultates lUas exjofuit , dicens , fibi impoff.bile v.deri , vt diutius in man citra ma- X^E populi partis difpendium & internetione verfarcntur.Collatis LofentLtiisvniuerkecreuerunt,vtal,cubiterra.nqu*rerent,m qua«gricurariacreficipoffent:quemmvfumInfulamAnnoBue. nofiulNobon,vtquïEfargiffimamcopiamcamium^utanciorum ac csterorum frudtuum haberet, omnium commodiffimam puta- bant. Intra Aquiloeurum ergo curfum fuum ad nominatam inlu- lamreftacontinuarunt. . . . . Circa noais medium faè, Almirans i qui pnorcaeteris nauiga- bat,difplofotormétofignumdedit.Napr*tcromneopmionem& fupputationégubemator5.propinqHatertavidebat,quamnonnu!. liadhucccntenis,alijducentenis,quidam centenis vicenismilban- bus abeffccrediderant. Cacteri ergo in nauibus qui erant, figno acce- pto.cum&ipfi terram propinquam confpicarentur.inlittoreMa- niconooancLras miferunUubaltitudinehneaeauftralisgraduum ferètrium : &binorum milliariü interuallo a terra ftanonem agen- tes, 8.paffuumprofunditatemhabuerunt, fiA M E R I C jE, ts Hoe loco nauemEpifcopi cum ii.perfbnis defiderarunt,quam n^k» e/>»/«^ ab ep tempore non vidcrunt iterum. Et licet nonnulli affirment, f'^^'^^f^'^^^'^' quod eam feren te vento declinantem confpe3cennt,ac ob id eam vo- liantariam difceffionem feciffe fulpicenturipofteris tarnen tempo- ribus diuerlum omnino compeitum eft, eam nimirum poft diutur- nas iadtationes ad Capo de LopoGonfalesappuIiflejVndepauIb an- te Hollandi foluiftent. Hic ergo illos naue relid:a,cum Monfr. Mu- cherone in Indiam Occidentalem pronauigafTe. Manè diei4.N0uembr.cum Capitanei in praetoria nauicon- ueniflent: Generalis ViceAlmiran tem cum fcapna vna,&Liburni- cajntcrramemifit, vtquaeloci ratio eflct, & vtrumportus aliquis, in quonaues commode verfaripoftentjconlpicaretur. Quitamen propius ad terram impellens , tantam fundi eminentiam attigit , vt magnopcrrumperclabore vixpoflet, Nectamenin terra quicquam praeter arbores quafdam ofFendit,licet fecundum littoris porrecStum tam diu procurreret,vt etiam propter nodis interlapfis tenebras ibi- dem morari cogerctur. Pofterodiehocad nauesreuer{b,deliberationehabitaGenera- lis mandauit, vt vela ad Capo deLopo Gonlales verterentur. Nam, quo morabanturloco,fundusadmodumincommoduserat,adeba vt anchorse fuftinendis nauibus haudquaquam fufficerent , cum fi- xnul & venti impetuofi, ac maris vnda? aeftuofae furerent. Practer hoe &anchorarum funesadmodum obtriti erant:6cnauisinfuperFidei anchora vncum vnum perdiderat. Afèxtodievfquead nonuminÜttus Guineaeperuenemnt, vbi mmdi m- iEthiopes aliquammultos ad colloquium, datis mercibus viliori- ^*'^^''*''"' bus illexerunt. Qui cum populi tantum numerum viderent ? pauidi ^^""^'"^' fc ne fpoliarêtur, in pedes conieccrunt.Nihilominus tamen Genera- Jis,cum locum commodum difpexifret,mandauit,vt aegri in tenam AEgriinmra efferrêtur, 6c cuftodia Capitaneo Bockholt cum tot militibus , quo- '"^'^^^'^"^*'' tisopusefTevidebaturjincumberet. Caeteri Capitanei nodu in na- uibus delituerunt. Poftero 10. die , cumvideret Generalis, illic nihil quicquam nee frudtuum nee carnis adipifci liccre : confultum putauit,vt ad lo- ei Regulum ahqui mitterentur, qui tentarent, an ab illo quid com- meatuspretiodfato impetrare polTent. Huicergp prouinciseobeun- daeCapitaneumBeuninghendefignauitjqui cum ruafcapha,&iti- de cum Icapha Capitanei de Weert, quam cius curator lan Kloeck'^o^^'''"^»»» tencret,mercibus aliquotimpofitis egrederctur. Hi tamen i2.diedi- '^^z'^^^""""- a:imenfisreuerfi,praeter gallinam vnam,&paucosPlantanosfiue Bonannos, nihil attulerunt : adeb, vt cogerentur cibum ex obuiis herbis,incampoenatis[, vtfuntP^recildeia Mer,nafturtium,&:au- rantia fylueftria infipida fimul ac inodora , parare. Hx enim il- lie , licet eopia minore , parabiles erant. Pifcium tamen tantam multi- mit- iif :n:^o n a t a r s multitudinem caepemnt , vt vniuerfos abfumcre non poflent. viceAtmirans pig 20. ViceAlmitans fcbri ardenti correptus , tam grauiter de- morbo ^ubuit.vtde vitacius omnesdefperarent. Paulo poft tarnen rcuale- ^'^*''' fcensfcferefecit. Die23.inportumceloxquaedamdeBarent EricksiS appulit,inqua Gallicus pilota fiue nauta adueauseft,quMnteriE- thiopes diutius vcrfatus , rcgi familiariter notus erat. Is habito cum noftris colloquio,apud regem curaturum {popondi t, vt quicqüid c^puntns vellent , impetrarent. Generalis ergo vna cum hoe Capitaneum dc l^r/ï rt V Vert öcbinas fcaphas amandauit. Cum ad littus veniffent , Gallus \mZtZ. Regi Hollandorura aduentum nunciatum abiit,vt is more fuo fe ornatum & fplendidum ipfis exhiberet. Vocatus itaaue cum luis ad reeemCapitaneus,regeminhumili,öc vixpedem alta fellai:epent. Pedesisfubiea:3epelliagninaeimpofuerat,öc veftem ex pannovio- orMmregK j^^^^ paratam, ac tseniis ex auro fpurio fuperinftratam induerat: mhofm, ^^j^^ i confpexerant,proremige quodamparataineam putaf- fènt.Caeterumnecindufio,ncctibiaIibus,nec calceis cmaus,lupra caputpileolüexflauo,rubeo&cyaneopannointertextumgeftabat. Idem fociem dealbarat cinere,ita tarnen, vt nigror cutis obiter tranf- luceret. CoUum corollis precariis , margaritis cx vitro fadis mnexis cindtum erat. Poft regem rotundo orbe omnes eius nobiles conle- derant,qui capita fua pennis gallinaceis ornarant,& atram cutcm pigmentisrubristinxerantJuxtaregemfcabellumpofitum erat,fto. reaexiuncistexta inftratum,inquoCapitaneus (quihacpompa& maieftatc fpedanda occupatus,vix a rifu fe contmere poterat) conli- K:4iunm j^jgj Hic cr^^o cum Regem iftum more iEthiopico faiutaflet.iuxta eumconfedir,eique fui aducntus caufarn expofuif rquerens,quod CX. locihabitatoresnulla data caufa profugifl^.nt,adquos tarnen ami- ce traaatöveniffent. Caeterum cum eorumnaues omnes aegrotan- tibusopplet^fmt,impendio Te rogare,&promercibus,qüasrecum attuU{rent,fru6tus,gallinas,oues&hoedosaRegeimpetrem^ HoUandi petitione audita , cos humaniter primo laluerc luüit. I olt, Quibusopushaberent,aequa ratione omnia detulit. Capitaneum ipfumquoque fecum in ^omum resiam (quamdefcriberehoclo. coftultitiafit:cumapudnosftabulaT)oum commodius& elegan- tius condita fint) abduxit. Quo cum perüentum eft, Rex pernium. tione fa6ta,pro linilacinia,6cferriportione Capitaneum Caboto fiuehocdulo,&paucisplantanisremunerauit. Interea dum epuk adornarentur , tubicines füos & muficos a- c.,.>.«mlios Capitaneus cantare iulTit. Exquo concentu^voluptatis longe W-»»- olus Rexhaufit, qua Capitaneus, cui animus lariidudum in patinis erat.Poftlongamtandemmoram^uadamf(xmlnaregIampaa^^ ImneaPlantfni aliquot tofti, cum fumo duratis aliquot pifcibus promebantur.Dequibusferculisetfirexparccauftaretquidem,Ca- pitancotamenlongèauidiusacvberiusingeretat.Pofteavinum^^ CM dst. 9A M E R I € 17 iam dcpalma propinatum eft , potus certè non afluetis admodum ingratus. Cumaliquandiu (èflüm efTecremotis primispatinis,fè- cundarium nihil appofitum eft. Quam parfimoniam Capitancus oppidb adniiratus,optabat,vt omnes veteres fcriptores (ecum habe- retjqui temperantiam Lycurgi,Socratis, Cyri,Pori,Phaotis,Pompcij magni,C.Fabritij,Mafinifrae öcaliomm plurimomm literarum mo- numentisinfèmiftenn Certusenimerat,cos huncregcvniuerfisil- lis prselaturos elFe, qui tarnen , etfi procero effet corpore,óc valetudi- ncvegeta,cum temperantia ifta longèmcIiusagebar,quamqui va- rio apparatujautifqueepuliscontinenterdiffluerenc. Exad:o prandio, cum efurie Capitanco laótes adhuc rugiret , vc quiintegrodieprioreparum comediftetiper interpretem fignifica- uitregijli aegrènon ferret,appofiturum{èquoquecibosillos,quibus in nauibus vterentur,vt dia^taenauticae rex quoddam documentum haberet.Quod hoe falcem fine agebar,vtdilatamfamem familiario- ribuscibis compefcerepoflet. Mappa ergo inftrata, Capicaneus pa- nem , cum infumata carne & cafèo Hollandico <5claguncula vino '^exvmuoU Hifpanico plena appofuit. De quo vino rex tantum guftabat > vt t^- brUtZ!"^'' muien tior in conclaue quietum abducendus effet. Interea temporis CapitaneusanimigratialocumilIum,in quo 2oo.circiterdomuserant,perambulabat. Caeterum vefpera appel- Iéte,cum Rex nedum euigilaflet, Capitaneus cum fociis ad fcapham redireinftituebatjVtillicpernodrarent.Dumvero fbcijconuocaren- tur,iEthiopes magno numero probè arriiati confluentes.traniitum, ituris ipfis obftruebantQuod videns Capitaneus , cum primo in pa- uorem datus effet : poftea tamen 5 quid vellent tot armati , quaefiuit. Quirefponderuntei,quendam è Capitanei comitibus,aedibusaIie- nis vim feciftè. Inftitit ergo Capitaneus, vt violatorem illum digito intenderentaut monftrarent:promittens , quod fub afpeiftum ip{b- rum illum fèuerê puniturus fit. Sed finxerant ifta iïthiopes in con^ citati concurfus excufationem. Hoe enim potius verebami, vt HoL landijfi dimitteretur,rub noóté regrefli,rege cü aliquot miniftris pr^- héfum abduceret.Ia ergoCapiraneus intelligês,(j> nifi per vim nullus fibi ad naues reditus paceret , ad regis domia reuerfus , & vbi rex eflet, fcifcitatus eü, domo egreflum efte,re(p5{um accepit. Quo trutinato nihil fecundi ia ominabatur: verQiniidias nefcio quasfufpicabatur. Vi ergo dü fibi trafitum parare mediraretur , tumultu rex fufcicatus, vt crat nudus erupit , ac fuos acriter reprehedir. Tumultus autê caula a Capitaneo narrata,Rex eum,vt (ecu pernoótaretjobfècr abat.Cuius capitamas petitioni Capitaneus facile parebat,vnatamêrogitans,vt fociorum Jff^f^^f^ll parti po ti fli m ae ad naucs redire li cere 1. 1 ta c u m 8 . a u 1 1 o. è fui s Capi ca- ncusmanebat.^thiopesverb nódumomninopacatijpafiinöfont, vt inasdibusregisperno(5taret,fcdin domumaliam eundemabdii- xcrunt:quam difpofitisarmaristo'Èanot^eexquifitècuftodieronr, CC MaiiQ jl X^O N A T A R S Matiè cum in foribus ftaret Capitan cus, ad rceem pcrgere fe ac- Girtgens^afpedils foedi ac horridi foemina,tota nuda ad eumpropius Fff«i«prie/N aoaf e(ra,cap{ukm, cuius opercu^ itTvt foUis inftar intendi ac remitti poflet,manibusgerebat. Uxq ter Capitaneum ambiens labris nefcio quid murmuns edebat,rubmde caprula,cineribusplenaitapuirans&deprimens,vtprouolitantibus illis veftes Capitanei vndiquaqj obfideretur.Qu^quide,quid his vo- luerir,incertum eft.Poftea tarnen Capitaneus ridens ad regem reuer- fus rogauit, vt, quae promififlet, haud cunaanterprasftaret. Rex ergo mandatum fubditis faciebat,vt, quod cuiuis venale effet,coferrctur. Sed prater Plantanos,& duascapras , quatüorquegallinas nihilalla- eapiumtu a tum cft. Qusc cum Capitancus cmifTet , nee vberioraallatum iri Ipc- ^''S*'^^^'^'^- jaret, valere iulTorege ad nauesferecepit. ' Die 26.Nouembr.nauis Barent Erickfz portum ingrefla elt,qu^ inlittore negotiationibus aliquandiu vacaucrat. Calend.Decembr. Generalis itcrumduasfcaphas cum eodem Gallointerram emirit,qui tarnen prioribus multbpaucioraadue- xerunt. Interea quidam èmilitibus Capitanei de V Veert inlyluavi- cinaaprum&duosbubalosferierunt^nonnullafqueauescaeperunt, Generaik quac vniuerfa inter sgros viritim um^gtos. etiamindies tammanèquam vefperi circuibat,vt qui traararentur ^egri,attenderet,eordem rolaretur,6c,quaéCunq5 neceflaria ipfis tutu- rafint,promitteret. . Die 4.Decemb.ex infula Del Principe nauis Den Mopen in por- tum venit. PofterodieLaurensChiftiaenscum celoceéodeappulit. Diligenti ergo habita cura aegris magna ex parte reualelcenti- bus & fcorbuti lue liberaris,c^teris verohaótenus fanis propter aeris scftum & infalubritatem loei febribus contra frequetibus correptis: Generali tempeft iuum videbatur, vt inde difceffio fieret.ltaque vni- uerfis in naues recolledis circa 8. diei, horam s.veUdecrctum eft, vt poftero die vela eo loco rurfus proferrentur. Quo, quamdiu moratr capitaneus runt,i6. petfonas fepeliuerunt. Ipfe quoqs Capitaneus hic acutiffima de V veert fe- f^^je dciedus, priufqua malum euinceret,& libi reltuuerctur.binos bncitat. integros menfes impendit. '/^>iu>ui.^ Diep. circa vefperam foluentes , curfum luuminlnfuiam Anno Bueno direxerunt.tentatum, num recentcs carnesacfrudus tam proveteribusquamnouis infirmisadipircipofrent.lSlam&exclaüe Monfe Mucheron 13. viros accepcrant* ad curfum inftitutum conh- ciendumprompDffimos.Illitamen,quircorbutopriusliberaticén- febantur,bidubpbftrecidiuam paffi funt,itavtmacukipfispercu- tem erumperent. Ex quo intelligi poterat , ipfos nondum ad lanita- tem perfedam rediiffe. Quacaufa vnicaferc motus Generalis, fena- tu bellico confulto ftatuit,YtinNobön infulamdiuerteretur.quo jeeri in tcrram rurfus exponipoffent. ^ Dis ^ M E R I C JE. 1$ Dició.Infula^didaE: fuccefTerunt^Cum vero Generalis Capita- '1''^'*«^"»^^ ncumpierickGerritfzcumbinis fcaphis interram amandafTecde- ^^^^^^ (jibitbinlittus aliquotLufitaniiïthiope{(|uc prompcrunt,qui,nc propius aecedcretjprohibcbant.Cum vcro clonginquo Capitaneus cxponeret, quod non nifi amici vcnirent, qui cibos oc commeatum proacgrispretioiuftoiedempturi eflent: admiffis,quaepeterent,fpo- ponderuntjöc iufferunt, vt diei fèquentis aurora rcdirent. larn enim vefperam efle: & Gubernatorem , in editiore montc habitantem, de his prius monendum videri. Hoe accepto refponfo Capitaneus ad naues rediit. Poftero,ncmpe i7vdie,idcm Capitaneus cum duabus fcaphis in tcrram rediit.Sed incolae terrae, fclopetis muniti in littus iè effuderat, & alta voce,ne quó fè propius admouerent, interminabantur. Nihil lufitmi mu enim in his terris pro hoftibus (upercfTe. Capitaneus redta ad Gene- [f^f^jf "^" ralein reuerfus , reni geftam ei narrat. Qui ob id continuo fcaphas o- mnes impofitis mihtibus munit, & eafdem Capitaneo Bockholt & TefTerario Monfr. Hooghftoel ducibus,cü eredtis vexillis in terram cmittit, quorum alter ad la2uam,binis fcaphis, aker ad dextram,curn cohortibus praecipuis in terram egrediebatur. Quod videntes Lufi tani ac iEthiopes, cafas fiias , quas praegref^ lupanifu-. fanoéleeuacuarantjigncfuccêdcrunt, écdefèrtopropugnaculo fiio^^*"^* inmontana fè fugaproripuerunt,poflquam in aduenasaliquoties prius defulminaiTentj&Capitanei Bockholt tubicinem oblasfifTent, Generalis autempoftero die, cum occup^talöcaprobèmuniuifTet, aegros in terram exportari curauit, (Scparteha horum in templum , lios in rehquas ab incendio fcruatas cafas difpofuit, ita tamen,vrcu- iuflibetnauis aegri feorfim cubarent. Interim cum recentium fru- AEgriinterrï ótüum, copiosè ibi crefcentium , admodum auidi omncs eflent, nuUo ordine habito ad eos decerpendos quoquo verfum euagati funt. Quod tarnen nonnulhs male ceflit. Lulitani enim, qui paf^ fimininfidiislatebantjoccafione captata,nunchunc,nunc illuni profilientes feriebant, & fuccefTu temporis haud raros laeferunt. In- ter casteros autem erat Wouter VVouterfz, qui 19. huius menfis die trucidatus,in opprobrium 6c ignominiam Hollandorum maioi^ rem pubHcae viae expofitus inuentus cfl. Vitandi ergo maioris 'm^ Generaiüma. eommodi gratia Generalis fmgulis officiariis fimul&populo vni- '^^l^^'f^/'"*' uerfbfèribmandauit,ne quifquam fine confenfu CapitaneiBock- /erf»^/«f, holt metas fibi pofitas tranfgredi attentaret. Nihilominus tamen confidentioribus nonnullis,cont5pto mandato,egre(Iis,& domum cum vulneribus reuerfis, coa(5lus efl Generalis, in tranfgreiTorunri poenam patibulum furrigere.Poflero diepopuii quaedam pars arraa- ta cmifTa efl,quae tentaret,an quofdam incolarum captiuos adduccr repolTent. Nullis verb inuentis,cum 27. eapris abaétis in caflra re, dicrunt. QC % . Dic NO N A 'P A RS u.n^ «, Die 24. Generalis 150. cirGitcr inftruaiffimos yiro^^ ad mon. «,« ««^ tem auendam altiorem.in quo Lufitani fe obuallatant,&cxquo " ^ ciup ^ propiores monti fietent , gcminas m eundeifl Tc^entesiks inuenerant. Vndein duasfequoqueCoJiortes diri- icrecoaSrMagnoitaque Sfafcendendunferat. lamergoLufitan exediuslocismfub- fjos mm elaridJbus tum kpidibus tam Violentet c.aculabantur, vtl^a orimoSto infuku lan lanfz Kloeck Capitanei de V Vecrc CifKreSrator , iuucnis quidem , M reuera prudent.^ ftu^- A\ priam HoUandi fuas partes agunt.crebnfque tulminibus viieic iofa^ntadeSvtrxquecohortesvnaadfaft.^^ fe^^ n,ontc,cum.quosperdidijrent,numerare^^^ fipniferi obitus cerrèaplerifque a:groanimo auditus eft. Namim- 5&bomnibusamabamr. E^ndemtameir cum.^^^^^^ mk2adGeiierakmmiferunt5cuivria.quolocoreseffent,f.gm^^^ S maiK}arunt,eius mandatum expeaantes Dum ergo fedul^ fKSasage;ent,gramineobteaaduovafa,pan.busreferta,& ^ ÏUOS cafeo ti>lland.?os,& vrceosaliquot vmo Hifpan.coplenos inuenerun:q^ «funtTandem&ipfiiuffuGeneralisdefertamum ueSm poftquam prius duas cafas.golTypio plenas.m tranfitu ''''"''^Sfer Kloeck in infula pomposè tumulatus eft. Etfi verï. . u ibidem vfque ad Calend. lanuar. Anno 1599. morarentur , *gro- r/r-'numtTmernumerusn.haominuebatur Eae^^^^^ fi aliauotfcorbuto liberarentur.totidemillicoardentibus febribus colStur Eodemloco plurcs 3o.viris fatis abk SaTeSt Anglicusin pra:toria gubernator, Thomas Spnng. luue- SrSmuf & prucfentiflimus. Interea tamen paulaam tuma- qua3Sna,vt&coquos&aurantia.magnonumeronau.bHsil- J Poftquam ergo Gencralis,qui ipfe m terram egreffus, acgros :?.^X.r„ynde v?fuabatlfolabatw nd » m immoderationem augefcere & mulaplican vi- deSSuesrefertétur,&exlocomodifceffiofieret,confultum Dutadt Mortuis itaque fepultis,& tcntorus cum teriiplo exuftis. f ^fnuar v^ucrfi innaues tcgitSi funt, viris 5o.except.s qui tnbus SoSs d"rempti,fefe occultarunt,vt aliquos è Lufitanis pr«- hÏÏKt Sed cumnechoc confiliumfeKcitercederet.innaucsfe SerunSoftero^ I tA M E R I C jE. 21 turn Magcllanicu curfum direxcrunt,ratum liabcntes , in nullo alio munëm quam hoe loco appellere. Gum ergo aliquandiu vento fatis como-M«^^^^^^- do profcrrcntuF: 9,Ian.Fidei nauis malus maior, infernè totus putre- u^^Z"'"' dinofusóccariofusjcorruit, Quae tarnen aduerfi tas curfum nauium vtdei maiw nihil impediebatjctfi in ifta naui vix 7. aut 8 Jani fupereiïent , caetcris '"^'^^^*'- plcrifqj ardentibus febribus excarnificatis jdiater quos paulo poft et- lam Glacslanfzeomorboexpirauit. Morbihuius lues per hocpr«- cipuè diffeminabatur,quod Generalis omnes nautas ac Gubernato- resinFidemnauemamandaflet , qui in rcfarciendo malo vniuerfi laborarentlfte tandem i4.die eredüs , etfi ex partibus 0^0 cofta ret, commodus tamen fatis erat,nifi quod aequo breuior videretur. In- terea temporis ipfa hxc nauis rudentibus ex praetoria religata profe- rcbatur, Die2i.altitudincmauftri8f.graduumattmgentes, circa meri- diem Infulam Afcenfionem confprcati funt. Die huius menfis vlti- mo folem rcc^a in vertice pofitum habuerüt.ita, vt nullan} vmbram funderet,gradus 20. öc minuta totidem tencces.Circa mendiem br^- uia Abrollos tranfmiferunt,aclap7geimpcllente,ad 9» vfquc Martij diemverfusLibonotumprocurrerunt:quodiealtitudinemgrad.4i. & min. 30. cenfebant. HoceodemdieexviceAlmirancisnauetpjles^^^^^^^^^ quidam fententiisiudicumdamnatuseft,qui{iQ(5tucocirecondito. num diuerfis vicibus effregit, & exeo panes abftulit.Is ergo die 10. ex malo fufpenfus,circa vefperam laqueo iterum exuebatur , & in mar^ deturbabatur. 1 • /i- C«teru cum xffls ciborum appetiifus paulatim reltitueretur, fed opfonianon fans probèferrent;Gapitaneicogebatur bis in dies aftare & edcntes moderari , quoties opfonia ipfis proponerentur, TantaenimauiditateiUaingcrebant , vt öc labra exurerent, ac ora, quorum partes exulceratx fruftillatim poft excideban t. Generali quoqueaduertente,vini quantitatem admodum defeciffe : longin- qui reftantis itiueris ratione habita , hunc in eo difpenfando ordi^ vmmm ttem prseftituit , vt fingulis dietim duo cpthi pleni miniftraren* "J^'^J''"' Dieio.altitudo42.graduumerat,nonproculaRiodeplato, Eo loco mare vfque adeb rubrum comparebat , vt mero fanguine com- mixtum putaretunCum verb vndam haufiflfent, eam totam vermi- culis rubris fcatentem repererunt : quiin manus repofiti , pulicun^ more exiliebant. Hos nonnuUi putantftatistemporibusaBakms f^*;;^^-- eiici.PoftoaiduuminnauiFidehtate, Anglusqmda miroquodam morbo pcriit.Cum enim ad menfam fedens ederet , retro repente la- pfusvultumtoruumexhibebat , & fpumas copipfas ore reddebat, voce ne minima edita.Hoc habitu iacuit vfque ad fequentis diei me- dium,quo vitx finem fecit. Biduo poft, codem fere morbo luuenis Quidam ex Vtrccht contaótus eft. Qui noótu ab cxcubiis reuerfus, ^ / CC 3 interna 2t K.0 N A T A R S intenta voeéderèpentcclamareeaepiti Adhunecummilitcsaliquoi accurri (Tent , ipfè illostoruo vultu inipexit ,& turn mordqndo , turn vnguibus lacerandö,tum pugnis tundendo eöfdem grauiter infefta- uit. Quem tameneorreptum eum in loca frigidiora intuli0qnt,die^ bus quatuorintegris nuHo ncc cibo necpotu vfüs , ore tandem ali^ quid obmurmurare obfcuric^pit. Cui curn panis porrigeretur , tru- culentis 6cfeuis geftibus illüm auidiffimè arripuit , 6c crafïiffimè deuorauit. Ab eotempore mente motiis diutiflimè manens , tan- dem in freto miferabiliter expirauit.Gum enim ad naturae opera red- dendaidoneum fe praeftarenonpolfet , in perpetuo vdore cubanti; tandem pedesperfrigerati ad tantam gangra^namdeuenerunt,ytiis. praefeótisomninbopus fuerit. Die23.nebuktamcra{raeinciderunc,vtnaues lelemutuo fj^e* élarcnonpoffent. Circa vefperamtamen vnaiterumconueniebat. Poft triduüm fimilis nebulamcidit. Caeterum vfqj ad 28.diem curfu continuo procurrentes,gradus 5o.tenetes,bolide mifla , ^o. palTuum Tumia profunditatememenfifiint. Circa nodem ventovfqjadebvalido uhnmai ad ^mgu\m i«- quam viceAlmirans cumCapitaneo de V Veert poftero lo.die April. ^""^^^ appuleruntjVt officiariorum quendam Jan Dirickfz de Dort,qui pri- mus in freto obierat, ibidem tumularent, Appelleiites ibi ,ingentem volucrum copiam inuenerunt,quas mergos nominabat > quoniam lèfèfubmergentesèfundo cibum quserebant. Harum auium 1300, . auti4QoXuftibüs6ccontiscaefas,fecumadnaUtsattulerönt. . fufiibusmtp. Hifce auibus vniuerfam claflem ex hoe loco inftruerepotuid fènt:Sed quod fèrena tempeftas fulgerer,& ventus com modus fpira- retjtemporifque aliqua ratio habenda eflet , vcpote qood iam hjems prae foribus ftaret : Generali diutius ibi morariinconfultumvifum cft,(peranti,in auftrali oceano viólualium neceflariorum fè quatum opusefTet/acileimpetraturumeffe. Indeergbip. ApriLrurfusfolue- runt. Circa vefperam fub editiore terra quadam inparte fèptentrio- nali24,paffibus anchoras mifèrunt, öc poftero die integro , qui Pa- (chatis erat,qubd aura quieta eftet, iifdem ibi moratifunt. Ex loco ifto Generalis viceAlmirantem & Capitaneum de Weert cum 50. viris in terram emifit , vtauthomincs,autpecoraqu2ererent, 6c an nauibus ibi aliquis fuetus trafitus fit, perueftigarent.Sed re infeda ad nauesredierunt. Scquente die leuatis anchoris aqailone& lapygc ferête verfus meridiem direóti , tota node tempeftate quieta vfi pro- tenderunt Die 13, ventofatiscommodofeingerente * in latere aquilonari portum quendam amoenumincurrerunt , quem Angli propterin- gentem numerum concharum , ibi parabilium Conchiferum ap- pellantPortus hic intra fretum 2i.milliaribus fitus eft;in quo iadatis anchoris 2o.pafrus fundi argillofi repererüt : ex quo in terram egreffi, limpidum oc clarurn riuum feu flumen inuenerunt, in cuius ripa concharum lignorumqüe ingens multitüdo erat. Eodem loco ad diem quartum commorati,quantum poterant * lignis ac aquafèin- ftruebant,& i/.dieEuro flanteintraeditam didam terram penetra- ^ntes bantjvbi tarnen propter altiffimos montes ibi incumbêtes , & niue "'""^^^^^^^* pcrpetub tedos tranfitum nuUum datum iri in principio videbatur. Eodem 2 ^ N O N A A R S Eödcm die cirda vefperam i n parte aquilonari anch oras lacien- tes,ii.i2.i5.i8.^20.pa{ruum fundumarenorumhabuerunt. Poftero dieiterumfubtradis ancborisEuro impellente aliquoufe procur- rerunt. Sedboe vento breui mutato , coadi denuo in linu quo- dam aquiloncm fpeaanteanchoris rubrederunt,paflibus 14. m tun- doamillolb. j ^yiM Sinus iftefubgrad.54.fitus viridisdiaus , eurua quadam emi- nentia in feptentrionem excurrit , in cuius medio tresparuae Inluis vifuntur.Quarum minima orientem fpeftans , nauibus fabricandis, fiopusfit/valdècommodavidetur.Eaenim admodum arenolaac elata eft virentibus arboribus, Lauris fimilibus, heet procerionbus, ornatiffima:quarum cortcxpipcris modo faporem acrem & morde- temwsbet. Ibidem aquspotabilislimpidiffimusqupqucfluuius eft conchisvndiquaqueconftratus , quatum nonnuUa dodrantu e.»d^ «4. lonsitudinem habent.Sed & anatum ac anferum hic inlignis copia: ita vtfinushiccommodiffimusfitcoruniomnium,quiintretoifto /re{^riunturanquoperpetuou.i5..2o.3o.&45.paffuumptofundicai . effe fokt.^ _ ^ ^^^^ ^ 23,Augufti cómorandum ipfis fuit , quod ventum nuUum idoneum conlèqui poffent. Et cum nee vcntife nyms infn. cómodi ofFerrent,ac fimulhyeftis infultaret,ibidem «rumnis maxi- " misobtriti.vltraioo.virosperdidcrunt. Continuisenimprocellis S'f^.t«'"tconcuffi,totosdiesnuncvdaftringendo,nuncpandendo,nuncan- chorasmittendo,nuncretrahendo,&innumeraaliaagitando,mex- hauftis laboribus terebant. lam & naues inuicem coUidebantur : & fluftuum infultu in littora difpellebantur : vt ad easredigendas& fitmandasHerculeilaboresrequirerentur. Tum& fubinde pluuiis, ventis,grandine,& niue vetbctati,in terram egredi cogcbantur, latn lisna,itmaquam, iamconehas , lam aliudquod ex vfu erat , alla- tum&adueftum. Quibuscertèomnibusiniunis&incommodis populi pars maxima omninbcneruabatur. Poftea&tameshorrida inaruebat, quod infrigidiore loco verfarentur. Quam caufam ex nawr«modoelegantfrdecbrat,celebi-isBartasinfu«nauigationis P«»«„/.diefecunda,his verbis : Qni inlocisfrigidionbushabitant,propter f"^'"- auftum internum calorem plus cibi pofcunt digeruntq;,quam qui incalidislodsmacrigtacilefquefunt,quiabexternofolisardoreni- arioreseuadunt.Ead?mratioeorumquoqueeft , qui in temperato lërehabitanf.quorum ventriculi hycmecalidiores funt, qua in xlta- te.HsecBartas. ,j- i Acciditersb.vtvétriculi externe frigorecalidioresreQditi.nul- lo cibo fatiari pSfl-ent,eorum cóprimis , qui in Fide naue verfabatur. lienimopfoniisomniummaximèdeftituebantur. ltaq;,quicquid vfpiamobuiüarripiebant, incorpusingerebant, vtcrudasconchas, radices,herbas:qu«dumadignemcoquerentur,expeaareiUisdift- A M Ë R I C u^. 2S cile erat,etfi in nauibus perpetui ignes fouerentur, ad qüos turn cale- fierent,tuni ciboselixarent. Et, licet Generalis quidemiftiusnauis Capitaneö , tonnas fexpiforum fabarumque ex fua naue tradidifTet* ilta tarnen omnia nihil profiiciebant , adeb vt fames eorum deinceps nullocibo caftigaripoffevideretur. Sed ócveftibus non vfqueadeo probemunitierant. Vnde motusgenéralis,ciftas non nullas pan nis rcfertas referari iuflit,quibus diftributis nudiores veftirêtun Nihilo, mjnus tarnen ex frequenticoncharum & crudiffimomaliorumci- borum ingeftione , acaëris perpetua rigiditate , pleriq, hvdrope tam ^y^'^P'^^ violento inuadebantur,vt plütimi ex eo fatis fungerentur. "^*'''- I Die 22. April, fufpendio nautarum duo adiudicati fimt : ideo , '"^^^f"" quodeffraótopenoreoleumfurtimabftuliflent. (^orüvnus,cump1r ' lamlaqueofufFocatus eflet, alterinterceflionemultorumiiberatus cum aho quodam,qui furti confcius ,illud Capitaneö non prodidifl fctjvirgiscaefuseft. ;Die 28. ApriLCapitaneus Bockhold,qui phthifi longo tempore cap.Bockhoid ablumptus erat,in freto obiit.Huic tumulus in terra fadus eft.Cum- que more folenni fepeliretur,ex fingulis nauibus ter tormêta difplo- fafunt.HuicomniumvotocledusSr.BaltharardeCordesrucceffit:B.M.o,^.. qui3.Maij nauisFidelitatisdiótaeadminiftrationemfufcepit. Biduo poft,panis largius difpenfari caepit^ita, vt finguli dietim libram dimi. mt!'^'^'^' diameiusfortirentur. HocipfoinportuIoannesCorput,pr2eton^ nauis fignifer,quoque (èpultus eft. Die 7. Maij viceAlmirans cum fua & Generalis fcapha verfus auftrum in Infulam quandam,finui viridi reda oppofitam , Gobio- nes captatum egrefTus eft. Eö delati feptem Canoas feris hominibus óbfefTas repererunt,quorum, vt coniedura dabat, longitudo lo. aut septemc^nm ii.pedum erat , corpore rubeocapillis promiffis ex capiteobdudö.-^7^ ''''^'"'^' Hl fcaphis animaduerfis feftinanter in terram impellentes coniedis ^ '''^' Ócextortis confertim lapidibus in Hollandos adeb:falminaruot,vt viceAlmirans InCuk appropinquarenon auderer. Videntes autê feri, quod viceAlmirans porro progredi dubitarct , repente vniuerfi in Canoas fuas infiliunt,& magno clamore ad fcaphas inuadendas fe(e proferunt. Cum ergo iapropiusappulitfent, iuiïlt Capitaneus,vt inipfos Mufquettas (uas milkes exonetarent.Quo fado, vno momento iili- Hoiimdoma^ co 4.vel 5. ceciderunt. Eo fpedaculo terrefadi , verfus terram denuo f^^^ ^''^ feftinantes,aliquoufq5 profugerunt.Et euulfis craffis arboribus, mo-^ adamur!'"^'^ les&vallacongeiTeruntjvndeinaduenaslapides eiaculari,eorumq5 impetum fuftinere po (Tent. Sedimraanes ac truculentos hos defe- rensCapitaneus,reinfedacircavefperamadnauesrediit. Proptqr ventorum autem incommoditatcm ibidem aiiquot diebus cómo- rantes , in terram indies fcaphis egrelïi fimt,vt conchas , herpafque acradices,&aliaobuialegerent. Cum verb quxrendo loiigius afc DD ia- ^ N A T J R S inuicem difcelEflènttcx arbuftis fcti in proximos irruentes , tres c6- L^s,SebaftianusArentfze.Mofö,&MarcusMarcufzAmftJeda^ mus Sed&AlbThuniffendeCalenburch.&Ianlanfz Amftelrcda- mLgrauitervuliiaatifüüt.Csfosimmamtcrttaaabant:&hosge. mrnlsquoq;mdrtiddi(rent.nifiCapicarteusdcCordesinteruen,-: . Siscosaip^ifletJerihihominestoti nudicrant, vnoexcepto, qiu ^r'^-SïiiScölIocircuml.garat.ArmaeorumeranW^^^^ riflimo.quxexpeditc vibrare norant. H^ec crems feu hamulis lö exa|aataerant,ytfnnCotpüspcnetraren^ nouaculisexcindieasopuseflet Interea,cum Hifpanicanauisilla.quam anteS.Iago occuparat. tempeftatum violcntiaadmodum quaffata in terram eiefta effet, SSrciric5modèpoffevideretur:Genera^isconlenticntefenatu bS codecreuit.vtexeaconfraaa, pr^tonsfcaphamaior extruere- tur Svtrinaflk vfum pra:ftaret. kaq; die .6. aflères auulfi m terram S at funt. Exquibus iundis magnafeftmationet.gnarij oAidm C fcapham ita condidcmnt , vt lUico m aquam ptomitteretur. K*^«i.lr£tferr.atorprxficiebaturGm.sIanfe famiM «M«-i:U fjjjj.jigne(;onctemataelt. . . Die 17 Capitaneus de Weert ( quod lam ommbusopfoniis ronfumptis , foUs iufculis viaitarc cogetentur) pifcescaptatum in Iktus excurrit.Interim violenti(Gmo c«cia furgente mate tantopere Xare caepit , vt nolentes volentes biduo mtegro in terra ilia fe continere coge™r. Qui tarnen poftea vacui ad naues reuerfi ^""^DieiS. ventoadhucnonnihilfrcmcntcviceAlmirands nauta Dierickde Groot, qui in pcrgulanauis nefcioquid operabatur, m marèdelapfus eft.Cui cunïpropter magnam ventorum v.olent.am foSSiLllxferripoffentlinconfpeaufodorumfufFocatuseft. DrerAug.Generalis,populoomniinterramegreffo, etfimue omniacandetlnt, concionem publicam fien mandauit, quaDeo pSicerentur,quod integroiam anno m tam penculofo itmerc Imati effent : Scidem deuotis precibus rogarctur , vt porro quoque grSrnfuam&mirericordiaipfisclementerconferat,vtmcaeptum iterfeliciterconfeaumdarevaleant. n viridihocfinu,cui (quodclaflisibihybernaffet, & ex fame accxterislaboribus«rumnifquevltrai2o. hommes extm^i effent) ..«*c,4omendeCordesdederunt,porroquoq5Cumimbnbus,^^^^^^ ventifq;perpetuiscumfame&in£eftimabilimffena,vfq5ad25.Aug. H,».«yF./°™SIiÏÏÏ^.ncfoIucntestandem.ventoIapygeiiitraAquil^^ fmd,fii»m,. ,epi„ruin impulerunt. Sed quod vis huius venti admodum ignaua eSiofteriLauroraancïiorasdenuomitterecoaaifunt^qua. Cetieio bahtta innme. e/i M E R I C ^7 ve^eri attollentes iterum,circa noótis horam decimam in grandem finumpartisauftralis cum reflua vndaingreffi fiincpoft quem In- (ula quaedam parua 16. 24. 30. & 40. pafluum profunditatem habens fita confpiciebatur. Locus hicanchoris mittendis omnium aptiffi-^^J^^^^ '® mus erat. Exeo cnim,quoties lubebat,ventis optatis excurri poterat. Generalis ergo vt ad fe vniuerfi Capitanei 6c nautse congregarentur, fignodatoiuflit, Virtutcenim&conftantia officiariorummotus, in freto ifto monumentum quoddam fiiffixurus erat, quod teftare- tur , Hollandicam claflem nullis autpericulis aut aerumnis abfterri- GeneraHstrS- tam hac tranfiifle , & primos cos è nationibus vniuerfis cum tot "^-f^X^J^"' uibus tranfitum iftum patefed{re.Ad fraternitatem ergo feu focieta- ' tcmiftamftabiliendamfèxètotaclafleprimarios fècreuit, quiiurifl iurandi religione fèfè mutuo obftnngerent , quod nullo vfqua tem- pore, aut fummis periculis a^rumnifque, autipfa quoque mortepa- uefadi , quicquam admifTuri aut defignaturi effent , auod vel infa- miam propriam,veIpatriae opprobrium ac dedecus , vel femel huius fufcepti itinerisremoram vel m minimocaufari pofTet : fèdquode^ contra potius vitam & fanguinem ipfiim impendere velint , ftltem, vtinfeflifiiihoflis vim quadamtenus proterere aceleuarccurfumr^^^'^'^*^' que inflitutum feliciter exigere valeant, Itaque Hollandicum infi- gneeoipfbinloco furrexerunt , ex quoRex Hifpanorumthefauros fuos , quibusfretus had:enus vniuerfoBelgio tam hoflilia armain^ tendit,magna ex parte colligit ac conquirit. Haec Fraternitas in freti illius parte auflralij illiufmodi ceremo- niis ac fblennitatiKquales loei ratio tulitjConflituta efl : quod fcedus padUjFraternitatemliberatiLeonisindigetauerunt, Ineiusreime- moriam tabulaecuidamfua nomina infculpfèrunt; quam,vtapr2e- ternauigantibus omnibus clareperfpicipofTet, columnis altisfuffi^ xerunt.Etcumin foedere hoe fanciendo omnifarias ceremonias e- queflresadhibuifTentrobidfinum huncequeflrem nuncupauerüt, sinu$ tque- ex quo tandem 28.diéli menfis die,fcrente vulturno foluentes>dimi--^''^' dij milliaris fere fpatio fècundum littus aquilonare pronauigauerüt, vbi in breuia quaedam inciderGt , cominuendis nauibus admodum prócliuia.Inde verbinduflriè fè rurfiis extricantes in finum quêdam auflralem recedentes,anchoras 20. pafTuum profunditate iac^arunr, Ibidim aquae potabilis proniffima copia erat. Pro mandato ergo Generalis , Capitaneus de Weert fcapham fuam viris necefTariis munitam , \n finum Equef^rem rurfus egit , vt fraternitatis tabulamibiere6i:am,rcferretinde, & in loca commo- dioraflatueret. Eiusverbfinusangulum nauibus ambiens, so.cir- citerferosvirosjinterracofidentes , acinvicinia 8. vel 10. loUasfiue canoastenentesjconfpicatus eft. Hi quaprimum fcapham appropin, quantê vidifTentjingéti clamore fufcitato , vt propius ad fe accederet, manib, iacftatis innuebant. Kx Capitanpus quod fè nimis ^4 hos edo-. DD 2 mari- mandós infirmum videret, illicb retro ad naues commeauit ,vt £cm hancgenerali ocyus impertiret. Sed eum difcederet , feri eum per lit- toris lonCTitudinem cocitatius infcóbantes , fubinde alta yoceclami* tabant,^ vt ad fe rediret amarulenti quafi inuitabant. Generalis ergo re comperta , tres fcaphas viris plurimis muni- tas fubitb in didbum fmum amandauit. Qui tarnen in littus cgrcfli neminem corum loco priore inuenerunt. Immanitatis tarnen ab i- immmim pfis cxercitx certa veftigia repererüt. Nam qu« defundorum focio. Barkaremm. rum cadaueraibidcm nuper tumulauerant,ea Barbari non fblum fepulchrisiterum eruerunt , vcrumetia immani lanienafoediffimè difcerpfemnt.lnterc^teros M. lan.Ianfz Generalis chirurgusinhu- maniffimèconrauciatus^miferandumfpeótaculüexhibebat : cui& buccasdifciderant,&fuftib.caputcotuderant,&telocorperfoderat, &pudendumamputarant, öc tanden itamutilatum in vndaabie- cerant.Tali enim habitu inuentus,& a fociis denuo %ultus eft. Sed 6c archimagiri fcpulchrum patens inüentum eft , cadauere nuUibi confpicuouta, vt fufpicio eflet,id a feris iis ablatum fuiffe. Truci hoe {peótaculo militum animi vfqj adeb in furorem da- tifunt, vt öc locapaffim vniuerfa perquirere, & Barbaros iftos dira rmumtum vltione vindicarc fatagerent. Sed quod loca ifta pleraque vafta vide- Hdiandomm j-entur, & adpcllens vefpera reditumad naues fuaderet, fragmenta f^jumm. ^^^^^^^^ qusedam iftius tabulae, quam Barbari fruftillatim cóminue- rant/ecum ad naues attulére. Boiiandi cx Poftridie 2. Sept. eo loco rurfum cxcedentcs , ferenti cauro icfc freto m öf^'^- crediderunt,& circa s.dièi nodem fines freti attingcntes, commoda "^^^''^'tempeftateoceanumauftralemingreffirunt. Die 5.&6.folito cauro adhuc pertendentes,mctae priori tclici ter iniïftebat. Hoctemporerenaenaues,quibusetiamrcaphapridemcx cremata Liburnica faóta connumerabatur,vniuerrae adhuc coniun- Pm.if.i» topergebant. Circa dieifcptimaeverbinitiumventisimpetuofio- «M«p 4«/w-ribusmareitaexxftuauit,vtviceAlmirans , quam fcapha iundale- quebatur,anchoras iadarecogeretur.Eadem & Fidelitati naui , qu^ fcapham fuam non extulerat , neceflitas incumbebat. Capitaneus verö de V Veert,qui fuam fcapham , quam primo fretum egreffiis eC fet,intro receperat, Almirantem praenauigantem infequebatur. Interim maiori celoci,quae ad Fidei Ixuam concurrebat,ailuer- fitasqusedamobtingebat , quaeprincipium &caufavniucrra2claffis cufu rfi/ïr^-difTeparationis erat.Cum enim crebris fuccuffationibusja fluduum pnnctpiH. yentorumqj vi fadis , pars quaedam de naui excidiflet , 6cantennam prioremnonfinegrandimalipericulo fecum abripuiflct:contradis Slicb velis elifo tormento caeteris anterioribus huius rei fignum datum eft. Quod vbi Capitaneus de Weert audiuiftèt , anchoram êcipfeemifit, acfuavela feftinocollegit, vthoc pado fibiopemm- uicem pr^ftare poften t.Fidelitatis vci;b fcapha cum e©de fine ad pen- A M E R 1 C JB. 29 clitantcm ccloecm emittcretur, fludt uum concitatione frcmcntc e- Mer(a,ftinditus periit. * - ^ >^ Interim tarnen Generalis riaue,propter non auditum fignum ftrenuè ventos {èquentcfaófcuni cft, vteadem a cseteris intcruallo ^^uamlongiffimoeuagaretur. AttamenVic?eAlmirans,cumcarum viderct , caepi 1 6c ipft pro ferendo auxilio vela fua legere. Paulb poft, nebula tam denfa & crafla illapfa eft , vt ab vna naui ad alteram pro- fpeótusminimèpertingeret. Commorantestamenvniuerfi,celoci r€Örcicndx,& quae exciderant,reponendis, maloque firmando cer- tatim laboriosè incumbebant. Die verq 8. Septembr. fiib auroramj commorantium trium nauium binae fcaphae defiderabantur , quas tamen, cum óccseteri vela ven tis rurfiis dedifTent, trium horarum {patio iterum confècuti llint,lperantes fore,vt breui tempore nauem quooj praetoriam cum gaudio aflequantur. V bi conuentum eft, CapitaneusDierick Geeritfz poftillionem ad ViceAimirantem amandat,rogans, vtis Capitaneisde Weerde & Cordes mandet, quo fuos tignarios illicb ad celocem mit^at,qui frada fiia opera redintegrent.Qupd cum impetrari facile poflct, bini ^jdei&Fiée. illi ( nam in vtraque naui vnus faltem tignarius erat) vna , cum ma- tdTha^l gno Fidei & Fidelitatis damno, ad celocem mifti funt. Hx fiquidem tumur, duaenaucsabeo tempore pofteanunquam iterum lpe<5tat2e cseteris fuerunt. Nam cum iq. Septembr. caecias tam violentus irrueret , vt cx curfum fuum omnino inuertere , 6c intra medium auftrum ac occafum procurrere cogerentur 5 celox circa vefperam fïia vela, vt ëc Almirans,quaeduaepr£ecurrerant,legit, Quodcum Fides&Fideli- tas vidiflent, lenfim ferentem ventum {ècutas funt,quod arbitraren- tur, celocis malum iam iterum aliquid damni accepifle. Intcrea ta- rnen, cum nox obfcurior incubuiftet , celocis ac Almirantis vela rur- fus vcntis data ftint (ficut id poftea Thuenis ThueniiTen teftatus eft) &: figno ne minimo quidem , quod facere dcbebant , dato, perrexe- rantCum vero duaereftites naues horü omnium nefciae effent , vna iunéfcac manfcrunt , (perantes forc , vt Charitas , fuum aduentum o- mninopr^eftolaretur. Die erumpente, iam hinx hx naues fè penitus defèrtas efle, cum magno dolore deprashenderunt. Capitaneo com- primis de VVeett haec defertio magnassegritudini erat, quod duos lalteiü Guberuatores peritos ftcum haberet , & nauarchus in ledto aeger cubaret,6<: caeteri nautae plerique viribus fuis exhaufti effent.Ita- qüe ad Capitaneum de Cordes exiguo velo procurrens , impendio illum obfecrabat , vt cum nauem inftrudiore haberet , fiii aliquam cura gcrerct. Hi ergo citra infignem caufam vela fua nee augere nee minuerefè veile compromittentes,recuperanda? fbcietatis magno defiderio ita paulatim iam procedebant. Die i6.did:i menfis ferente auftro procurrentes,poftcra luce Li- bonoto impellente ad gradum 54. lineae aequinoótialis alcende» DD 3 runt. N O NA TA R S N.v./^^vr/.-runt.EodemdiéNicolaësYrebrandtsZiCapk^^ brandts:{mo^ magna iftius nauis iaótura obiit.Iam enim,qui naui imperitareCj nemoillicfupererat. , Die i9.cum caecias primo perflafTetjpoftea Argeftcs tam violen* tus infonuit, vtmetu cuerfionis nauium, contradis velisomnino pergerecogerentur. Nam&vndaeaeftus tamhorridus fremebat,vt Defenamna- extcrior Fidei pergula tranfuerfi poUicis latitudine emoueretur,& nium ferku- fidelitas, irrucntibus defuper vndis ita oppleretur , vt in tabulatis ^ nautse vfque ad genua in aquis peditarent. Vnde fadtum, vt panes plurimi madefierentj&humore corrumperetur.Quin & nauis Ca- pitanei de Weert carina, per rimamcaecam faótam, tantum iam a- qu2eimbiberat,vtea exigenda integras nodes diefque occuparen- tur,priufquaminuentamrimam materia idoneaiterum obttruxiC fèn't.Intottantifque periculisacaerumnisbinaehaenaues 24. diebus verfatae,nonnunquam cum, aliquando fine velis agitabantur, adeb vt a inuicem quoq, multoties difiieerentur ac dilpelleren tur. Prx- Tantes duaru ter hxc dira quoque fames milites mifere lancinabat: vt qui confuc- mummagna.-^^ dudum conchis iam in folidum orbarentur, 6c iblo paneac ficca* tispifcibusviuerecogerentur. Itaque dumbinc fame & inedia,illincpl:oGellis&tempeitati- bus crebris colliderentur,adeoque medullitus eneruarentur : diein- fuper25.Septembr.nouisproceliisconcu(ri,noa:uin freti terrama* quilonarem , quam proptcr denfas tenebras videre non poterant, fêdabeademfeadhuc 2o.milliaribusdiftarearbitrabantur,impegc- runtrex qua tarnen miraagilitate fe iterum expediebant illicoacex- tricabanr. Quoddum annitercnturjides, quae propter diótas crafl fas tenebras, longius profpicere non poterat, in medio extricatio* nis molimine redtain oppofi to duos pr^fignes fcopulos erigianim- aduertit, quorum vnus viri ftantis altitudine ex vndis extabat, al- ter procerior in altero latere eminebat , quos maris aeftus fremi^ tu horrido conuerberabat. Hic quantis in periculis verfarentur, cuilibet facileiudicatueft. Nam effugij nullum humanum medu um fupererat: fiquidem omnino perrumpendum videreturj&re- grelTus propter pofticorum fcopulorum metum nullus etiam dare- tur. Taceo,quod vrgentcs tenebras etiam boni confiiij omnem co- piam difFerrent. Interim vero Capitaneus de Weert, qui debaf non minus quam fua naue feruanda fèrib laborabat, fuccenfo multoties puluere pyrio tot fplendores faciebat , vt loei ratio aliquantb melius peruideripolTet- t- t ^ Inmediis bisanguftiis adDeumpreceseftundetes,vcla,quan- tumpoterant,conuertebant. Quorum mifertus Deus nianifeftam quoqueopem inmomentoillispraeftabat:adeb, vt facilè feindeöc fine vllodamno non folumextricarent,verum & inlocarecuriora breui efFerrentur. Dum ^rgo loei conditionem de die inlpiciunt, vix \ .... ft4 M E R I C JB. 31 vix tribus a freto milliaribus fè abefle animaduertunt. Vnde in fre- ^«'« turn recurrendij&portumquendam expec^andis ventisidoneum "ummJr^t. quaerendiconfiliumcapiunt. Circa velperam itaqueadfretiangUr; lumauftralem,duabus eminentibus infulis conjpicuum,aca terra firma ftadij meta diftantem,peruenientes,ab hacinipfum freturn icfquimilliaris ferme Ipatio incurrunt. Vbi cum portum commo- dum confècutieffentilocotamêpropternodistenebrasj&frequen- tium infularum viciniam parum fidentes , verfus terram fe reciperc A "^f^ conftituebant,ideb comprirnis quodfluöuwm via freto iam ft fex ' '^'^ niilliarium ipatio abados efle peruiderent. DumergoFideIitaspraecurreret,paulbpoft,commodiinuenti fundi fignum dedit;qua caufa &Fides fe finui ifti propius ingerebat, Ibiautem vixtantillum morari, fundumfèufinum eum non pro o- conmofims pinione prima optatum efTeanimaduertebant. Capitaneus cnin^ de Weert reótapounauemfuam cautem caecamfeulatentemdepraew benderat. Itaqueprocommodiore ftationequ^rendagubernato- rem amandarc coa(5tus eft. Is verb finu vndiquaqj pererrans , proeter faxofum fundum nihil reperire potui t, Calend.Odobr.procellis horrendis ex aquilone & oriente me- proceUx gra^ dio ingruentibus , tribus anchoris naues fiftere cogebantur. Breui ^e^- tarnen remittente tempeftatcfècurèvfquead lo.diemOótobr.ha- bueruntjquofunisanchorariusFideidiicrepuit. Itaqj nouaancho- mifTa , proptcr fcopulos diótos tota nofte manifeftis periculis ex- pofiti erantjdum tandem die ori^n te>anchQris fublatis,oommodio- re alio loco confiderent , vna hac fpc fuos anim os la(5tantes,fore for- fan, vtpropter seftatem iam appellentem breui tempeftas optatior inundet. Sed fpes haec eosadmodum turpiterfefellit. Nam ab eo tempore binis integris menfibusnulIadiesadebrerenailIisefFuIge- bat,qua madidafakem velareficcare poflent. Di6ti menfis die 14. tam vrgens iterumcseciasfurrexitjVteius violentia plerifqjanchorarum funibus obtritis, & nauibiisconcuC mesdman- lis Capitaneus de Weert, deferto ifto finu portum tutiorgm fèdari, f^omfcrdiu fèrib fuaderet. Itaq? in anchora quotidiana recuperanda laboratum cfthaud tenuiter. Quamtamen,quodinfoueam4o.paflibuspro- fundam incidiflet,redipi(ci iam impolïibile erat. Casterum ancho- ram alteram iaótatoriam recuperarunt quidem , fèd fraótam. Ita,vt hac node duaeanchori^pcrierint. Nihilominus tamen,eum cogi- tarent,diurnam anchoram pifcationis ritu in littus aliquando ex- trahere,in dióto finu adhuc diutius commorari placuit,nauc tamen paulb ajtius in loca fècuriora ab his fcopulis deduda, Difcretis ergo vicibw^ ab eo tcntatum eft , an didam anchoram quacunque indu- fl;riaextrahereliceret.Sedfruftraomnia.Tum6cFidelitasnauis,qu2e ipfa hadenus firma &quieta ftabat, procellis crebris emota die 17. " ' inodem verfus terram difpelli csepit :quae tamen duabus illicb aliis S^O N A T A R S aliis anchoris miffis périculum illud quadamtenus effugit ac decli- muit.Exortodiepoftero,cumadprioremIocumredeundiomnem operamimpendcrent,funesruostam profundèobtntosdepraèhen- derunt,vt omnemfruftra in hac reimpendi operam liquido vide- rent. Icaque cum omnem longiorcm in hoe linu moram fadt^ cum certo forepeticulo putarent i die i8. inde foluétcs , alib concefle- runt i Capitaneo de VVert inuito quidem anchoram fuam póft fe ftKw/'mf«.j.^ljj^Quei^t;e, Sinum feu portum hunc Periculolum nominaue- runt,quod 2o.integris diebuscum certo vita^periculo in eo verfa- ti fuiffent. ^ . v r • Cseterum poftquamportuscommodiorisquaerendi caulain- dedircefri{rent,Thrafciaflante verfus ortum milliari vno penitius in fretum incurrentes,portum vfqueadeo commodum & tutüm atti- xci^m.. - .^^^ _ -5 j^ujiis ventorum iniuriis expofitus effet. Hunc ingrelTi naues prope terram óo.paffuumprofunditatefixerunt. Capitaneus autem de V Veert, qui prius anchoram in man perdiderat, duobus isauis de ar. craffis funibus ex arbore religatis nauem fuani reuinciebat, quod iore reitgé- ^^^^^^^^ ^ minorccum periGulo ibi ventorum opportunitatem pr^ftolari pofle. ^ capkamu,,, Itaquccum ifto modofatisfirmiterreligatam nauemarbitra- tZZt rctur : c^it 22. die Odobr. nauem, in cuius fundo duas reliquas an- ra^^rofert. choras condidcrat bonis exportatis omnibus euacuare aut exinani- re: Circa meridiem, cum iam tabulata nauisomniadohis 6c ferri mölibus fuperius conftrata effent , dido ocyus tempeftas inualuit tam horrida ac procellora,vt nauis, quae parte inferiore lam alleuiata suhitaneat^ nonnihil erat,in latus tota declinaret,& funis,quo religata erat,rum. ^'^^"^' peretur. Hoe vifo , celeritate incredibili anchoram iactantes,quod poterant, corrigebant. Cum verb is locus admodum profundus & raxoruseffet,accidit,vtpriurquam'anchora firmaretur, nauisiltain Pidelitatem ventorum vi incuteretur.adeo^vt lam penculo euidenti .«M^vö,; omniadubia effent. Nam ex collifione naues manifeftecrepantes A&tn V j-^^ f^nt. Et nifi funes,quibus nauis terr^einnexa erat, tam vaiidi extitiffent,certèarediffepararitamfacileiliaenonpotuiffent. ^ ïides interra Csetcrum cum vcutus fubinde inualefceret , & viokntior de expeiikm. j^ontibuscontinenterincrebrefceretffuniumdiaiaEnauisnonnoi iis folutis,nonullis ruptis.adeoque anchora ipfa laxata cadem vaiu^ terram violenter compeUi caspitiita, vt, priufqua firmari iterum | fet, iam terram ipfa cum ruafcaphaferiret. r j Etfi vero Capitaneus miUtes nonnullos ad naues hgertdas o.: fiftendascumfunibus emitterettacex altera nauiThunisThunilz cum lo.aut iz.viriseiauxiliatumproperaretrtentatu tarnen omnia difficihma videbantur. Hifceinextremisanguftuscum &noótisöc confiliorumfummac2ecitaseffet,hocomiffis cafteris,vna operao- mnes agere caeperunt , vt ad minimum panes fuos mature eripcrent fèA M E R I C jK ac efferi-ent,nc pcreuntibus c^teris,tandeni ipfimct mifembili quoqs cfüne ibi mori cogerentur. Sed mifèriGors Deus, quiprompta opcm Mmm ipfis iam aliquoties attulerat, ita hserentes manifcfto auxilio i terum f iuuitaccripuit, ventos aquiloniosviolentosconfertim immittens, lus'^rLZü. quorum impetu naues a littore difpellerentun Ita ergo periculo ex- empti, cum poft dies illuxifTet, funibus valentibus nauem è terra itc- rum firmarunt, öcanchoram fradam attraxerüt* Pofteaad opus in« caeptuni redeuntes,binas anchoras è nauis fundo emoliti funtA va- cua dolia aqua replentcs,ventum idoneum expeóbarunt. Interca dum ibi morarcntur, totos dies ac nodbes qu^rendo in terra cibo,&nauesfirmado,&:vclacuradotrafigebat,nimlperpetuis pluuiis,acniuib.yentir45obftatibus:ita,vtnouêilIismenfibus,quib. in freto obhaeferat^velum antennis nullü foluercntadreficcandum, ^ iugiter ventos cómodos,quibus feftinb fbluerent,praeftolarentur. Pcrfeuerantibüs ergo tot laboribus, 6c frigore in tenfo,&: vdore molefto,& fame f^ua continuo durante» Capitanei de Weert mili- MUmm cm. tes tandem vfqueadeb indignati funt, vt fè vniuerfbs segros fimula- fracapitanei tent. Cumqs Capitaneus ipfc quotidie vna cum militibus , aut con- chas le<5tum autaues captatum in terram cgrederetur;nautaec55teri, qui in nauibus man{erant,ex compado rem agentes cófilium caepe- runt contra Capitaneuni infurgendi , eumque, vt domum tandem rediret,compellandi:dicetes,had:enus (è iuramento fuo fatis^fuperq, defundos effcvt qui vétum expedrando idoneum fuorum partem maximamimpencliflent,partemalteram morbis & laboribus itac^ nedtos habercntjVt muniendis acregundis nauibus iam non fiiffice- rent. Porrbautem&commeatustantameflepenuriamjVtdiutius moratibus is facilèpcriturus fit. Sed & vniuerfbs anchorarum funes obtritos , öt anchoras ipKas amifTas reditum in patriam ita obftinatè fuadere , vt non probitas , fèd mera temeritas & ftultitia futwra fit, fi porrb extrema tentando fiifceptum iter continuetur. His ac fimilibus militum caufationibus , Capitaneus , quod ex temporepotcrat,re(podebat,impendiorogitans fimul&obteftans, Vt Dei mifericordia? fidentes, eius auxilium patienter expedlarentjóc dati femel iuramenti probè mcmores eflènt. Sibi enim tamdiu non ftatutum efiè domum reuerti,donecyeIad minimam fcapham mu* niendam virifiippeterent. Histamen nonadmodummotimilites, frigide omnia tradtabat: adeo, vt Capitaneus,quoties anchoras fiias attollere vellet>vocato fubinde aiterius nauis nauclero opus haberet. Pr^fènte Capitaneo,omnes infirmi erant.Eo abfènte,diris omnia ex- ccrabantutj &porro ne vlli quidem operi manum admouereprom^ ptam deierabant. Quod etfi cuiufda indicio omne Capitaneus qui- dem refcifcerer,nüllius fc tarnen eius confcium fingebatjfed folgqdo populum &ipftim animando iugiter inftabat, 6c operas omniü pri- mus aggred jebatur , adeo, vt fiio exemplo nonuUos in pudorê daret. EE Tandeni N O N A T A R;S Tandé tamen,cüm a Capitaneode Cordesadmoneretur,pra., cipuosquofdamin nauiofficiarios.militesfuos pufiUanirnesacpa. uidos reddereconaritcorum quemlibet feorfim cpmpellans.feno intetdicebat,neporrbquicquavcWicerentvelm^olirentur,quomi- litumanimieneruariacignauioresfieri poffcnt/edponusomniaad fufcitandoseos idoneameditarentur. Recitans etrarncofaderatio- nisarticulis,eofdeinfui iuraméti prjeaitimemoreseffeiubebat.Of- miitiim Ur- g i i j pro excufatione fui Capitaneo refpondebant, quod aili- S;jS:duismilitu^querdisfatigatieoiumfolandor^^^^^ oiamhaberent.Nam &famelonginquacxhauftosiUos,nullis labo- ribus porrb ferendis aptos effe. Turn & fuftmendis d.utms imbnbus impares,obftinatèeosfibipropofui(re,quamprimummOceanum aXlemperuenirét,defemone faftafcaohisaufugeraNaue enim iamvfqueadebdefertam cffe,vtnullodubiobreui peffum uuralit. Hocrefponfo audito Capitaneus quidem turn temporis acquielcc- relefin2ebat:fedcumtempore£adendammprecurnpofteacongre- satiomnese{rent,hacorationeeoscompellarecaepit. o,fi,.mi .i ^ Quantis,ó focii,tumlaboribus,tum pencuLs acimpenlis nos «mm«M«. Quidemperftctum hocinOceanum auftraletrauaetes hucdenuo riuolutilfimus,veftrumnemoeft,quiignoret:adeo,n,quodnonu^^ lorumindiciisdevobismihinunciatumeft,verumeffcaederehaud facilèqueam. Meitamen debiti acipfiusreigrauitatemotusfacere non po(rum,quin fignificem vobis , fufurris ad me baud obfcuns re- faSffe,qS,dintlrvosmilitesquidamrefraaani&rebellesf.nt. qSSeterósad laborcs & obuia pericula fuft.nendapromptosaca- llcres,feducant,&,vtfugaelabentesdomumredeant,proterueftu- deant Quod fi quidem vemm eft, Deus, qui tot lam nencuhs preffis mLifeik& futótatieam nobis opem multoties attuht, caufam hac videat&iudicet.Mihi tarnen hadenus petfuadenmimmepotuit.e vSuemquameffe,quitottantif4üamduinexantat.slaU^^^^^^ Ic m feriis,nüc demum frafto animo fuccumbat , nulla cura habita flUusdolo isacdmidi5,quam Generalis.quifummo nob.s vniuerCs ftudiofemperfauit,exaSfentianoftrapercepturusfit,dupernosvm. uerfainftitutanauigatio hocpaftoannihilaretur, &isincaffumnG- ftmm aEmfillpolUcere m^^^ rCminpatriamreditumvelab.mus,fnufiurandumrana5W^ ftitum.temerario periurio fceleratiffimè violauerunus ? 0"° tadem locovelAnglivelHifpanivelquicunq;alijextenHolandos,rulcado Occano vefuti natos habitunfunt.fi nos integr* hyem.s miurias conftatianimotoleraiTc&nuncaeftateappeUentedemummpatrw xedkum molitos audiant?Non ea tempeftatum &procellamm pcr- petua duratio erit:fed cum Sol iam ad fummum confcenderit.dief^, ion2iffimifint,fpeseftfore,vtferenitasaëns&tempeftatisconimo- d3reuitandemnobisiterumefelgeat.Patiemetergotantd^um A M E R I C \jE. SS moras feramus , Deumqs Opt. Max. rogemus , vt fèliei fuo nutu cur- fumnoftrumexpeditiflimèdirigat. Mequidcmquodattmet,duih hos artus Ipiritus moderatur,domum reuer ti prius non ftatui,quam iter fèmel inceptum feliciter,aut certè quomodocunque confecero, Quin & mori mihi procliuius erit , quam cum dedecore cur(um re- fleótere. ld quod dc me vobis penitus perfuafum fit. Sed hoe fcitote tamen,me primü quemuisjporrb redi tus meri- jtionem vlIam faóturum,crudeli mortis genere obtruncaturum efie. Quanqua non dubitem datae veftrae fidei vniuerfos vos & memores ^ tenaces poftmodum fiituros. Exemplo vobis ea focietas fit , quse Fidelitatem riiuem tanto afFedu tuetur. Huic enim vel mori prius obftinatumeft,quacurfümc^ptumnonanimosèprofequi.Qupdfi pauciores ifti continuandaenauigationis tam tenaces fiint : quid vos amabo non deceat , quorum & numerus Öcapparatus maior eftïRe- uerfionisergomeditationem longèexanimis ac peótoribus veftris cxigite. Sed & hocfèdulbcauete, nepronasachiantesaures iis prse- beatis,qui ignauiores reditum vobis quandocunquc fiiafiiri fiint,ne vnoeodemquecum ipfis fupplicio aoripiatnini. P^riurorum enim loco ifti mihi vniuerfi erunt,& poena asqüalis vtro% nulla exceptip- ne manebit. Hae c vobis, boni commilitoncs , ita in genere prpponenda du, ximus.Quaquam &id malim credere, indicium hoede vobisad me fiétum relatum potius , qua in rei veritate huiufmodi querelas a vo- bis agitatas efle. Hoe tarnen fine a vobis meam liane orationem ac- cipi voIo,vt nihil quiequam dubitetis,quin morigeros &induftrios certis praemiis cohon eftaturus, rebelks verp ac cöntumac^s merita, ^oena vindicaturus fim. Hac Capitanei orationecoorta feditio qucwammodo (èdata, umtumfedi. militibufqueabiedioribus quafi nouus animus additus eft : fed is 2fi£T^ flatus non admodum diuturnuserat, Namtaedium&rebdliomir Iitumpaulbpoftrecruduit:ita,vtCapitaneo prouineiahsecdurifli- ma incumberet , cum tam paucisprocliuibus tot onera, totncgotia confe<5ta dare. Et nifi Fidelitatis nauclerus h uie naui tam tempefti- uum fubinde auxilium attuliflet,haud dubio eadem multoties in ia- xaaclittora illififuiflecSediniuriasaeproteiuiam hancdiftimulare, locus öc tempus inftans, vt maxime cogebat. Tcpcftas interim fera,ac crebri imbres,proecIl^q5 ftequetes,è mo- tanis violêter irruetes nihilo minus cotinuabant,adeb vt naucs totas euerfiim iri,fingulis propè momentis videretur. Quod fi eo loco flu- ^uü vis liberè vagari potuiflèt,nullis certè vfpia aut anchoris aut ali- isquibufcüqjmachinationib.nauesfèruarelicuiflet. Itaqs^fluótus quietiores effent, vêtorum infi:ementiü vis no tanta fprmiclinê eiere jpoteratrqui tamê 3.Nou^inb. tato iinpetu 5c cocitatione irruerüt,vt EE 2 Fidei 3S H^O N A T A R S mi fums Fidei tres funês,quibus è terra religataerat,rumpeientur. Etlicetan- rumtmtur, ^j^qj^ quidetn pro fiftenda & firmanda riaue expeditius mittere- tunferuari tarnen ab illa non potuit^fed Aaolenter in b^euiacom- pulla eft. „ ^ . Gum autedrcavefperani proccllarumfremitus^^^ fiffet,CapitaneusdeCordespericlitantideV\^certnauclerumruum cum aliquot nautis auxiliatum mifit, quorum induftria nauis faci- lè rurfus extricabatur. Hanccrgp funibus longè pleqitioribus de ter- rareligatamiteruobfirmarunt. Hsec jdum ifth^fie^^ etianunterea rudentes,quibiis de terjra fixaerat, brocelkrum v^^ lentia rumpebantur : quae ob id periqulo tentabatur haud leui. Sed quod illico tres anchoras prompta^ iaÖiaflent , declinato non. nihil infortuniö ibi vfque ad pofterum diem naüem continue- runt,donec: funibus relartis eandcm it^rum de teaa finrment & fifterent. , , ^ Hac in ftatione quamdiu moraban^ur , commeat us nihil deli- derabant. Conchis enim finus omnis rcfortus erat. Quas licet pro- pter crebras pruin^s milites aegrè quidem legerent , praefenie fa. men Gapitaneo perplexaTi nihil audebant , quod ipfemet cum illisriibindeegrederetur,&:neceffaria quae effent, accuraretaccon- ueheret» Porrb cum nönnuUi rationibt^s cbaais ( licet penarium con- dümipfum non conlf)éxiflènt,cui Gapitaneus cum archimagiro Tcribam TuQ Arnoiit Houdasen infoedore conftituerat) affirmarent, fieri minimè poffe , vt cum tantillo penu diutius ac longiusproce- deretur: Gapitaneus, vthuncquoquercrupulumfuiscoipmilitom- buseximcret,incameram feucellam ingreflus,apparatum praefen- tem cum futuro tempore fupputauit. Et heet a vero haud multum abefle miUtes videret:nihilominus tarnen egreflus,ad focios pracfèn- ti animo, pro quatuor integris menfibus panem fufficicntem ad- hucfupercfre^edixit.Bonoergoomnes animo effeiubebat. Quic- quidtamenfit,pr2Ecisè fibiconftitutum efle afferebat, autventum commodum cxpedarcaut hoe nonimpetrato,inlndiam Orien- talem ad claffi redeunti occurrendum pertendere. Quae verba ideo gr^dpuèrepetebat,vtreditus omnem fpem exanimis fociorum e- Die 2.Septembr.Gaurum adepti flantem funt. Qui etfi in ipfo quidem finu non admodum validus efletrcurfui tamen contipuan- do non inidoneus videbatur. Magna ergo velocitate attradis aii- choris ,& funibus refolutis , vela adornarunt,vt cum dido vento m Oceanum auftralem pergerent. Dum ergo h^c fedulb agitarent, propter implicitos permixtofque varios ventos intra fcopulos fre- mentes,acipriusrinusanguftiam,locoifto nc tantillum fe emouc- re quidem valebant. Quin & in medio ifto conatu Gapitanei dc / r tM M taf H'Jt VB ffa^vavavavBVB^vava^mvaxürvjivaiLB vn vnwn wi rm i üA M E R I C jE. 37 Weert nauis verfus terram tam propè proiedra eft, vt Capitaneus al- tfero pede in exteriori nauis pergula ftans , altero ipfas littorum crepi- dinesattingerepofret,periculocertèvniuerrorumnonleui, fi vcnti violentiamaior&concitaciorfuiflet. Nee fè inde quidem vlloextri. careiterüni nifupotui(ret,nifi Capitaneus de Cordes tempé puliffetjqui binis totis horis è finu exitum molitus , tandem tarnen infecSla ré intro redire goaétus eft.Communi ergo opera nauêaterra iterumdifpuleruntöcintutioralocaftatuerunt jrh; f/ CamveroCapitaneusdeVVeertapudFidelitatemfeiamcon» tineretpropius,citr^anchorarum opem folo fune,de terra firmaCo, nauein figebat,quod nee vUus ventusipiraret,&nee anchoras iacere illicif)fi volupeeflet. Nam diutiusin eo finiimorariomninb noje- bat.Poftea circa nieridiem vtraequeiunétimiiaues è flnuifto (quem simtkufw^ clauiiim aut obfèptum nominarant ) egreflae funt ,euidenti (anè Fi- delitatis periculQ^quae in cauteni valide uiipegera ti A qua tarnen illi- fione nihil danini accipiebat Girca vefperarn etfi caecias fpiraret minimè placidus , nö(5le ta- menifta anchoras haudquaquani mittere volebant. Itaquepaulo poftjhorisaliquotelapfis , ventusinortum perflabat : quoanimad uerfo laetati fünthaud tenuiter,gaudio eertè non admodum diutur- no. Nam vbi diefceret , zcphyri cum caeciis tam validi &impetuo{i perflare incipiebant , vt cótradkis velisjfblis ventoruminfultibus du- óti in latus auftrale fècëdere cogerentur,vt ibi finum aliquem tutum öcidoneürn reperirent. Intereaautem,priufquam(èntiret,Fidelitas terrae vicinaerat : adeb, vt de damno feeuturo haud parum timeret. Dum tamê de ter- ra iterum ertieretur, fcaphainterproram nauis &terram a6ta vehe- mentiffimè concutiebatunquae ab eo incufFu quoque pefTum itura fuiflet nifi r^ftio SanderSanderfz continuo ineam infiliiffet, óceani tandiunauteaexoneralTetjduminnauemalciitsattolleretur. Quod dum fieret , fors aduerfa euni ipfum corripuit ; qui declinandae eius caufa tantoperelaborauerat. Cum enimreftioin exigenda vndaad-^e/?« f»*f"tff mbdumftrenuuseflctjfludtuuimpuiru ^ fcaphaisrepenteexturba- ^^'^«^''«^»/^ batur,vt auxili O feréndo nullus locuseflet, Porro ergo trium milliarium fpatio a loco priore fecedentibus nauibus,Capitaneus de V V^eert 25.paflibiis anchoras figebat-SedCa- pitaneus de Cordes vnius milliaris interftitio in eodem finu poft humilem quendam angulum 26. paflibus nauem fuam tendebat, Poftero die,nempe 4.Decemb,Capitaneus de Vyeert,cui,quod tan- tis a Cc interuallis diftarent,non placeret , fcapha fua ad Cordes defcc- ditjdelociratione, anfiiae quoque nauicommodus eiret,difped:u- rus.Sedinidoneo eoinuento, Cordes Capitaneum de V Veert rogat, vtfuam (capham,proquaerendoinlittoreeibo,fibialiquantifperv- furariam faciat.Quod etiam facile impetrat. EE 3 Die 3^ V Ü^O N A T A K S Die6. procellis iterumconcuffitamrapidisfuntjVtFideif»^ nis anchorarius mmperctur.ipfaqs anchora in fundo relinqueretur. ^«.fcri^^i Aliaemomifla&iaóta , pofterodiede illa eruendacum ftudioseab fungmr. omnil^uslaboraretur , caepitrepente de nouo tempeftas tam valida inaruere, vt fimilem prius non experti fint. Ventorum enim freinitu maris vnda tam altè attolkbatur , vt antennas etia multoties fenrct. Ou3e procelk,cum biduo integro durarent ,Fidei funisanchorarius continua fuccuffatione maximoperc obterebatur , magno Capita- nei moerore,vt cui is folidus funis folus iam fupereflet. Nihilommus tarnen vfq, ad lo.diemifta aduerfitasitatolerandaerat. , A nieridie , cum tempeftas tranquillior efTet, Capitaneus de Weert ad Capitaneum deCordes abiit ;vt de ftatu eius fcircitaretur, r»^*/.> êcfcaphamruamfimulfccumadduceret. Sedcumpr^diduangu- lum obiens,illum nuUibi profpeaarct, magno moerorecocuflus, 6c varia animo fuo fufpicatus, adnauemfuamredit.poftero dievm- uerfosfinusanguloseiusquaerendicaufaperuagaturus. ^ Node ergo illa variis cogitatibus ac conliliis exacta inane, etli turn venti turn pluuiae incumberenccum populifui maxima parte esrelTus^poft longam tandem nauigationem in decliuem quendam angulum incidit ,ex quo , magno omnium gaudio^fuminitas nauis mnmn- defiderat^ eminebat,qu2e poll Infula quadam feceflerat , & ex ea tu- nib firmabatur. Cum ergo Capitaneus propius adipfain cotendere anniteretur,aurum huncgubernatores incónfu turn arbitratilunt, Quod ventis idoneis inde redire non liceret.Nihilominus tame hor- tatu Capitanci proceflum eft.Ibi ergo cognouit,qua caufapulfi , de- fertaftationehucfepotiirimumrecepiffent. Recenfebatenimnau. clerus,quomodo 5.Dec.elapro anchoram fuani perdidiffentAob id ne in breuia illiderentur,ftatione antiqua excederecoaóti, poit Inlu- lamhanc excubuiffcnt.Eo nuncio accepto lamCapitancus iaetior,ii. Decad nauem fuam rcdit,apud Cordes fcapha reliaa,qua in perdit^ anchorae recuperatione vteretur.Sed turn temporis,(e lociam lalden- tatem iam nouiffimamvidere,nihilquicquamommabatur. Caeterü, cum propter crebras ac diuturnas proceilas , öcancho- raruperditarumiaóturam, rudentüqjacfuniuminopia, actumfe. mis,tüfri2oris,laborirq5Continuam exacerbatione naut^aniniuin iterum derponderent,ac morteipfam fibi imprecaretur , ideocopn- mis quod ob panis penuria tandem omnib. moriendu efle augura- c.;if.«.«. riturrCapitaneus repertae fociae nauis gaudiü pr^^^^ ^.««««/./oa •^•^Jjj^ ïndicere ftatuit , ad quod vniuerlos lanos inuitarer. Nam in binis nuper excurfibus fadis , an(eres ac anates & aues ali- nuot alias c^perat. Hanc verb occafionem iibi parabat , vt po- pulum eo commodius adpatientiam adhortari , ac de nouo ani- mare pofTet. Dum ergo genialiter omnes epularentur , ca^pit de fideiipr^ilita opera ipfis ex ordine graiias agere, & bcneuolentianx M E € JE. omnemruamvicifïim deferre , & obfècrare, vt inpropofitolauda^ biliiftoporroquoqueobdurarent , deumque de fiiccefTucommo- diore&optatiore prccarentur, vt cuius aiixilium opemque pater- nam ha(^enus in fummis periculis fèmper promptam impctralFent. Cönuiuio exaélo dimiflis mandauit , vt fefè ad ciborum vena- tionem pro more iterum accingerent. Interea & ipfèmet fè ad excur- fuminftruebat. Cumverbinangulumquendamoccidentalemin-F^woyj? ho^ Gurrerenr, tres Canoas hominibus ferinisplenas coniJ)idunt. Qui *»inHm tres cum fcapham appelletem vidi(rent,interramilicetexilientes,mon- ^"'""^' tium praecipitia ccrcopithecorum more agilimè inuaferunt. Hos cum Capitaneusaliquantifperfruftrainfcdtatus eiïèt , ad canoas pofteaeorumperrexit,vt, quidiisveherent,videret. Prxter vero mergos fèuvrinatrices, & hamos ligneos, & ferarum vellera, nihil inuenit. Quibus in canois rclidisjiunétim in terram exilierut, qusefi turn , an ex feris aliqui fè fors alicubi occultaffent. Dum ergo quoquouerfumprocederent, adpedem montisfoeminacumduo-'^f'^f''' busliterisadmodumfeftinantem ofFenderunt, quam ob id in ca-^aZumdut noarum vnam comitibus hberisabduxerunt, nullum vlpiam motionis fignum pra^bentem. Hanc in nauemallatam quid ageret,^'""^* valdècuriosèobfèruarunt. Sed moeroris au tconfternationisne mi- nimum quidem indicium exhibuit.Haecmembrorum conftitutio- ne mediöcri crat , ventrem promihulum aepropendentem gerens, corpore rubeo,geftibus agreftibus & iadabundis,capillis atris, quos conchis ob defeótum cultellorum, ponè rcfecare folent. Nam in ca- pite an teriore eofdem vfque ad aures enafci finunt. In quibus hoe Barhamum ; lingulariter notandumvidetur, quód crines viri non radunt , fèd J^^Jfï" coflempromiffosgeftant/oeminiscontrariuminmorehabêtibus. »1^ ^^^^ Mundi ac ornatus loco conchulas ex collo fiifpenfas gerebat, ^'^^^^f^ dorfum hirfuto vellere , fidibus ex inteftinis fadis in collo anteriore ^'^'^"^ colligato veftita.Castefo corporeomni nudacrat. Mammaeeiusin- ftar vbcrum vaccinorum pendulae eminebant.Ore diftorto ac vago, cruribus intortis, ac calcibus longecxertis erat. Goétos cibos nullos edebatjCtfi Capitaneusipfiapponeret. Gum verb ex canoa auis afc ferretur , eam pennis maioribus deplumans , öc tefta a dextra ala per medium pedus vfq? ad anum diuidens,vifcera extrahebat,bilis foUi- culum,ac inteftina öc cor abiiciens. Hepar verb obiter faltem fiiper flammis torrens , id auidè vorabat adeb,vt cruör è labris exundaret, Porro ventriculum arripiens,& ciborum reliquias exprimens, extre- mitatem alteram dentibus;alteram Iaeuapraenendit,aclignorum ra^ mentis ( qualia canoisruisfèmper fècum vehunt) ventriculum bis térueperfricuit. Quem poftea iuper flamma modicè calefadtum, Vtantea hepar, confertim ingurgitauit. Reliquum auis corpus deti- bus mordicus carptum , tata abominatione dilacerauit,vt emanans cruor per decliue peétus fluitarct. Eodem geftuin fantes quoque de aue ftto. auegaftabantExhisnatugrandior ,quatuorannoscum femifleJia- semejlrk fu^ bcbat. Alterminórfemeftris, non folum dentiü ordinem integrum trmbuuu ^(^gntabatiVetum etiam quocunque lubitum e{ret,expedite ambu- ^^^^^Hocferèritu epulabantur^ vultum affiduè tam feuerum ptö- mentesivt nee effufiffimo militum caehinno in rifum vel femel age- rentuL Ciböfumpto^n cake confi debat foemina. Dormienstota incuruataiacebat,ita, vtgenua orivieinaelfent, Öemfans vbenbus admotusexpe(ftöredependeret. , _ Foemina hanccum propter aduerfam tetnpeltatem integro bi- duo fecum retinuiflenttCapitaneus mandauit, v t die 14. dióti incfis rürfus in terram efferretur ,vna cum ipfa iis quoq, euedis , quae a Ga- pitaneo donaria aGGeperat.Haecverö erant,pea:orale, cum manieis detruncatis,adgenua vfqj demiflum,ac indufium, ac vitta ^ cum co- rollisaliquot,acvnofpeculoicultroq5& rebus vilibusaliis* Quaeo* mniaadmodumgeftiensaccipiebat.Minoretiaminfans tunica ex panno viridi farta,vt & corollis aliquot precariis induebatur. Cum verb fignis 6c nutibus datis intelligeret , infantem maio- rem^filiamibirelinquendamefleddfibino admodumquidempla. cereinnuit/edtamenihildifficultatainfcaphamdefcendit, &cum militibus verfus terram tetendit. Cum qua poftquam in terram e- erelfi effent, pr«terveftigiaqu2edamaBarbarisreli<51:a, nihil repere- runt.Ideoque citra moram ad nauem redierunt Quam,curn vix in- greffi effent, c^eciasinfremere repentè tam violentus acfuribundus C2epit,vt omnia elementa in nauis eucrfionemSc oppreüionem con- iuraffealicuivideripotuiffet. Nam Scvndae fupra nauem tantoin- tepefi44 collidebantur,flua:uumq3 asftus tanto impetu eam conuerbe- rabant,vt, quin fuprema ima fierent,parum deeffct; Hoe difcordi ventorum prselioj fune anchorario iterüm ruptoj iam inbreuiaviolenternauiscompellebatur, adebi vt etfi quidem anchoram nouamiacerent, ipfa tamen neutiquam firman poffet* Vndein periculo extremo conftituti, cum prater anchorani vnam> finefunein nauiiaeentem , nihil reliquum haberent, velum quod- dam paruum patefecerunt,quo angulum illum ambire conarentur^ vnam fortem effe rati,aut in obuios fcopulos illidi,aut diutius in iflis vndarum furoribus agitari. Tandem tarnen mifericordis Dei gratia, Sinus infeii. maximo labóre ex finu ifto ( quem ob id infelieem nominabant ) e- lapfifuntProquoimmenfobenefieiorDeo gratias debitasprome- bant.Vixè finu extrieatidie 14. Deeemb. illicb iterum quatiebantur fluaibus,adeb vt eonfilij iam copiam nullam haberen t.Nam&iam vefpera ingruebat,6c anch ora fuo fune orba erat; Sed & portum ali- quem qu2erere,ideb fruftraneum videbatur , quod anchoram vnam ^ltem,eamq5 nudam haberent ^ cum tamen ahas quat^or anchons fiimat^nauesfatistut^nonfuiffent. Pofro,vt pernoótutnastene- ^ bras ^ M E R I C br^s ventorum vioicntia quoquouerfum fe agitari pateren tur, mul- tommusconfultumerat. Tandem ergo in tot tantifq^aerumnisid ynum fadu comodiiïimum cenfebat , vt vento idoneo eum finum mcurrerent.quem CapitaneusdeCordesnuperoccupaflet , infreti medio i4,aut ij.pafTus profundum Eius enim conditionem iam an- te perlpediffimamhabebant, ac interea fe anchora fuam inftruere comodiuspoirecenfebant. Hücergo finum in latere auftraliingref Tide^M 11 luntjVt a naueFidelitarepromptius conipici polTent. Ad cuiusTau- ^'''^?«*^^. ces feu introitum cum difplofo tormento fignum dedifrent,a Capi- taneo de Cordes fimili ^xgno refponderi fibi,clare obaudiuerunt , ac ob ld multó confidentiuspcrgere caepeilit. Etfi verb vnicum ültem, idemq5paruum velum tetendiffent, nauis tamenpropter violêtum ventorum impetu tanta condtationeproferebatur,vt fcapha,quam duobus funibus nauis quadamtenus retardandsegratiaponereligaf- fènt,iis ruptis auelleretur, & vna cum anch ora iaaatoria a naue Ion- gifïimo interuallo difpelleretur. Quam ab eo tempore nemo q uif ^'"^"fi'^P^'*^ quam deinde vnquamconfpicatuseft. pZi^^'^^ ^ Hoe ergo recentiinfortunio iam omnis folatij copia ipfis prae- ' ' cidcbatur.Nam necin terram commode appellere, necin alto vUas anchoras lacerepoterant.Has aerumnas ex fe grades nox quoquein- gruens infuper cumulabat. Nam cum intra binas terras medij ver- farentur,metuserat, vtautatramite reóto deuiarent,autinfcopu- losaccautesahcubiimpingerent. Deus verb fummèmifericorsin his penculis fua ope lUis iterum aderat , ita , vt exoriente die ante fi- num optatum verfarentur: quemobidexpeditèiiacurrebant, vtFi- dchtatidefiderataspropiusiungi pofTent. Hoe die èfundo nauis an- choram fuam poftremam efFerebant, vt binas,eafq5 folas,iam fuper- Ititesvfurparent. In finu commoran tes , cum in terram exeundi ,öc cibaria ne- cefsariaqu^rendi occafionem nullam fcirennpoftero die ló.Dec. ex parteOnentalifcaphamquandaadfè properantem confpicatifunt, quam a Capitaneo de Cordes focios qu^fitiï emifsam nonnullj een- c^p f^^phm lebantiAIij èclafseiam redeuntepraecurforiam mifsamputabatiqui- "'"^"^ dam lUam Anglicam arbitrabantuncasteri (quorü fentêtia vera erat) Generalis Oleuier fcapham eam efseexiftimabant, qui nauclerum fuum ( vt poftea compererunt ) cum viceAlmirante lacob Claefz emififset,fpeaatum,vbi Fidcs quam trium milliarium fpacio angu- lum finus praetercurrere vidifset,cuna:aretur. r u- - ï?^^ ^^^r infperato accefsu non parum exultabant,iam certam ceneraiiso. iibi a Generah opem pollicentes.Itaqs Capitaneuspoftqua cos cum ^'''^^t fingu ad gaudio accepifset , 9 ta obefo acbenehabito corporeefsEt, m^^^^^ haudleuiteradmirabatur,cü fui tamêmilites admodu ftrigofi ac de- formes exifteret.Sed mirari tamê facile omittebat, quaprimü fèeum animoeuQlueret,quodintegroannonihiIciborurefocillantiüaecc- FF 4.2 J^O N 4 "F A R S piffentj&vniucrfoifto temporeperpetuislaboribiis, frigorè,madö. re,2erumni(q5 aliis mifèrè exerciti tabuiffentxam tarnen intelligeret, alteros non folum nullius reiinopia vnquani laboralTcverum cibo- rum neceffarioracopiam Ccmpcr prompta ac paratiflima habuiffe. Qftid Oleuier Iidcm ctenim primo reecnfiieratjfe in mari f lifpanico duas Bu- fortmx ha- fchiacas naues , pifcibus oneratas ofFcndifle > ex quib. quascunq, fibi vfui fuiflènt^exeniiilTen t Tü & in Porto Defir^vbi hyberna egi&nt, iuxta Infulam quandam a continent! ternorum milliariü interuallo diftantem ingentem pifciuni marinorü,acpinguinaru» ouorumqj copia Te naólos effeide quib. fale conditis vel duni hodiè adhuc viue- rent.lbidem Ie quoqj v berrima aquam haufifle , 6c naues neceffariis aliis omnibus ppimèinftruxifTe. Porro fe curfum fuum in fretü de- flexifTe : in quem cum 25. Nou. incurriflent , paulb poft tarnen vnda augefcente inde ft emotos iterum f uifle , 6c biduo exaéto in Pingui- nis Infuli.s,i5.miIIiaribus intra fretü fitis , anchoras feciffe 5 ac ibidem cumferinisfèuBarbarispraelioconflixiffceorumqj 25. vindicando- rum trium militü,pridem ab ipfis caeforum caufeobtrucafTc. Gom- Barbarorum mcmorabant etia,quanto robore ac animo Barbari ftft tutati eflent. mpraiiofm- jj^j-^jquos foeminaquandam,excuiraglandeinpedeconlauciatam, in genuaincumbentem telis mittendis tam diu mftitifle,dum altera miffa glandepenitus occumberet.Ibi ergo praeter fexfilios^quos Ge- neralis nouitatis gratia in naues recepiffet , neminem viuiï relidum fuifTe.His pro coroUario tandem addideranr,fc in illarum Infularum maxima vltra 2000. pinguinas csepifle. Qpo fermone efurientcs nii- litum ventres vfqj adeb inflammabantur illico , vt nemo efTèt , quin fein illa Infula verfari optaretrpleriqj , etiam Capitaneum,yt tantilla via ad Infulam illam pergeret illico, aperte hortarentur. Sed obfti- nate Gapitaneo conftitutum erat,a Generali ne latum quidc pedem recedere,aut cibi quarrendi caufa alib dcfleótere. Sequente die Generalis Oleuier ipfemet ad Capitaneum per- rexit,ac eidem neceflaria vniuerfa ac paratiflima opem pollicitus cft, curaturum ft addês,vt tignarij pro Gapitaneo ftapham primo quo- uis die extruerent,&: deinde claflis vniuerfa dilpedta prima opportu- c/^/«iffr«i«pitate Gapitaneo iungeretur, Dieergb is.Dec. vbicumingentigau- tonuentu omnes conueniflent , Generalis Gapitaneum amplo^ votiuo conuiuioacceptumlautctradauit. Porro verö inde 20. Dec ventö vulturno ferente vnafbluerunt. Vnoergbcomitatucumiam tribus vel quatuor horis vela fèT. ciflentjGapitaneus Generale rogabat , vt fibi ftapha fuam cü quinq? militibus mutuo dare velit, qua fiise naui addita naues caeteras ali- ca},itan,de quznto anteuettens, Capitaneum deCordcsqua£reret,cumquede Wem cor- caeterorum aduentupraemoneret,vtparatis omnib.cum clafTe tranf^ des qumt. -j^^j^^jj-j^^ morapergeret.Gui cum Generalis facileaftipulatusciret, aciUeabiifset : ye^itodefubjtomu.tato>acexmcdiQftptentrioneoc. calu- ^nA M E R I C 4^ cafiiqs pcrflante, cu in aluei medio verfaretur, anchorasmittere co- a(5tus eltvice Almirate dimidij milliaris interuallo a caeteris nauib. re moto. Poftero ergo die , cü attradis anchons ip{iim infecuti eiTent, no<5beillaod:opa(fuu_^funditatein fundo ftbqloib vna cofederur. Is locuscum non admodum tutus videretur, 22. Decemhris ex codem iterum {bluerunt,ac ih finum quedam paruum, ab equeftris milliarisvnius fpacio abiacentem, incurrere annifi fiint.Intenm ob- errans CapitaaeuSjin humili quadam Infula , quam iam ante quoqj pr2eterue<5tus, nullis Barbaris cultam fciebat , difcretos duos ignes fulgereanimaduertit.QuaefignacumaCapitaneo deCordesibiedi arbitraretur,obid adlocum illum feftinopertendit.Sed egreiïus pra- ter figna tarnen nihil inuenit,adeb vt infeóta re inde rurfus ab(cedere cogeretur.Quod verbfcaphailla,quam aGeneraliacceperatjadmo- dum putris & cariofa eflet , v t quae biennio integro ne ièmei quidem emundata fuifTet : cum caetcris claffis nauibus aequali curfu eer tare non valebat.lftis ergo finum equeftrem attingentibus , Capitaneus cumreflua vndaadpriorem Itationem, vndeegreliuserat,omnino éfocktMn recurrere opus habebat. . Podero diluculo ad Generale pGrtcdere,fèduloannifiis eft. Sed cum caecias valdè importunus flare inciperet,denuo retrocedere co- a(5tus,circa meridiem fortunam iterum tentauit , acad clafleni tam propea^usvenitjVttormentisfefèinuicem contingerepoflent.pro- prertranfitus tarnen anguftiam , & ventorum ex ortu öc occafii vio- lentam colluótationem , qua vorcices tam turbinei debatur,vt quo- tiesperrupturus effet, toties violenter retropelieretur , coniungio- ^-^*^f^'^^{^ mnino claifi nonpoterat.Dic 24.pecembris cum tempeftas lam pa- fmtmdih catiorefTetjpfiqj ex al ueoeludari iterum tentaren t, opera omnem fruftra impenderunt. Nam breui iterum increfcentibus fludibus jndein ftationem veterem retroadbi fiint. Cum ergo iam animad- iierteret Capitaneus, contra fluótus dimicare, adcoqueadelafsem penetrare fibi rem difïicilimam praeftitu e(se:mutato primo confilio " ibi ventum commodum ac vebentem expedare ftatuit , ne fruftra- neislaboribusfuosnautaspenitus Gonficeret, Interim vero Gene- ralis 25. Decembris ad portum optatiorena quaerencjum foluens,è Capitanei confpeótu fe extulerat. Isergo iam omni ad clafsem re- pitanei fer~ deundi fpe orbus : cum fine fcapha na uigare inidoneumacincoa- ^^^;* {iiltum putaret, confilium caepit ,fcapham fuam ,qu3e in alueo nauis erat,grandioremfacere,& contra quofcunqsinfultu^munire. Qua fabricata,cum interea Aparólias cómodus fpirareinciperet,attra<5tis cap./capbam anchoris,velavetis iterum credit, fiduciahaudparua,adminimum/'''*'*^*^''^'^' pr^dicStum finum paruum obtinendi , in quö commodiora omnia prseftolari poflet.Hocitaque vento vfq, in Imum equeftrêprocurrit: mquocumpropterminantesprocellas confidere minime tutu vi-. dereturjfpe altedus finus occupandi,porro tetendit. Ventis interim fubindeaugelcentibusaccocitatius infultatib. malus anterioradeb FF 2 con- Uberau NO NA T 4 R S concuflus cft,vt quin deiiceretur pcnitus,parum deeflet, Maioris er- cap.fmum de oq pcricuU vitandicaula ad finum deCordes recurrcrccoaélusieufi- cordes ingre. vefperam attigit.Hoc ipfo in finu die 26,6c 27.Dec.ex fepti- t rione ac occafu tan tie procellae infreniiuerunt,y t fcapha in litt us mi, nimèeducipoiTet.QuareindignabunduspopuIus, iamitemmob- murmurareincipiebat,necquidcmcitxaeuidentemcauram. Nam quatuordecimintegris diebus folopane arido,cochispriuati,cum modieooleorefiiflentarat.Metuensitaq>Capitaneus,vttumultufn capifanem tx compaao icm agetttes cierent,in conclaue fuum vniuerfos voca^ ^«»1/5«» fef^ verbis altocutuseft* Caufa,comilitonesacamicichariffimi,propterquam huc vos cogregari voluerim,haecvna& palmaria eft, quodhaud obtcurein- telfexerimjintervosnonulloseffe^ quianguftiis&aerumni&noftris comodum eonfilium inuenerint, quodmihicomunicare lubenter vellent.Cum verb fanoac expedito confilio pmninb equidê indige- am:id a vobis praeftitutü non grato ialtem animoaccepturus , fèdea omninbfidelitate executurus fiim , vt me boni publici curatorem haud fomnolentü vifuri fi tis,etfi vel ab ignauiffimo quouis veftrü id profiGi(catur,modoad itineris cónioditatê & fölutê facere videatur. Verumtamen,cum intelligam , veftris confiliis vniuerfis nihil aliud quam reditü in patriam decerni :deco quid fentiamequidem, & quam pr^eftitu iddifficile efieputem.Yobis vniuerfis a meprius ex plieandum videtur. vScire vos auttm in principio velim,milii,cui nuncsetasac anni florent, vitam meara quam vobis nihilo minus curae cordiq, efle,adeoq5 pro eius ^lute curada me haétenus fumma & faluberrima quaeuis operosè molitü efie.Ex omnib.autem iis,qu3B varia mcditatus fiim,mediü nocentius nullum reperio, qua fi viasac laboru pertaefi pedem referamus,ac in patria reditum üifópiamus.Id enim fi femel ordiamur acconemur,nullo dubio vniuerfos nos prx^ fenti morti mancipaturi fimus.Recuperandi fiquidem commeatus tantifper nulla {pes eft,dum aut in Anglia aut Gallia redierimus. Gui itineri conficiendo cömeatus non fuffecerit quidc, etfi finguli 4. vn- ciis panis indies cotenti futuri fint, qua tenujtate , viditare nulli poC fibileeft,tum comprimis,fi capturaconcharum acvolucrum finem habeat. Porro etfi quidem alimentis fufficientibusiatis inftrudi eC femus:nihilominustamen,cumrefe(5toriadefiiit5 ex fcorbuto vni- uerfis pereundum erit , quam primum loca calidiora tenuerimus; cumcorporum omneshumores cx crebro ac iugi concharum cfii admodum contaminati ac corrupti fint, ficut id aprxfenti chirurgo veftro commodius doceri poteritis. Gontraverb,fioceanüfemelingrcdiamur,quododiduovno ventis idoneis impetrari poterit , tune rerum vniuerfarum comodi* tatibusfruifacilimèpoterimus , cum & carnium,&:variorumfiu* duum ibi vbertas fumma fit. Et quamuis propter moram hanc, quam fiA M E R I C ^uamhicfacimuSjGencrali iterum coniungi minimèpoteiimus: ica vt vno cum ipfo comitatu Peruana littora occupemus: ad Philip- pinas tamê aditus nobis latè patct,in quibus nos commodè inftrue- re,& obtritas vires recolligere valcamus , dum clalïis onerata ad nos redcat.Adeb vt extrcma omnia in hoe freto tentare confulcillimum fit,cumöcconcharum,acyolucrum,remmcjueefculentarum alia- rum ( quibus in reditu fadto certè carendum erit) nulla penuria aut inopia fit. Quod fi quideni in Pinguinas diuertentes infulas, certam iftarumauiumcopiamadipirdpolfimusiearum tarnen nonvfquc adeb iniignis vfuseritjcumin aëre calidiorenondiutiusobdurent, fedfitufacilècorrumpantur. Subiftum itaqueremmftatun:i,quó tandem perreduri eritis? An acutae famis gladio vos ipfbs tune cru^ delesiugulabitis? Iterum ergo ac denub,cum omnia exadifïimè cuoluerira, vo- bisaffero atteftorq^ , turn aditincris continuationem,tum vicas no- ftras confcruatione id vnicum iam fuperefle, y t Iiac in ftatione ven* toscommodostantifper expecftemus,dtim prsecurrentem claflem ocyus confedari valeamus. Quod fi eaquidem moraparcius,ac fb- lo panecum auibus & conchi^ efitato, vmendum fit:aequi bonique tarnen ea tcnuitas a vobis confuleturjfi recordemini,qua obedientia ^ promptitudine Hifpani^Pudorifuo Petro Mendofae in Rio del W Plata,vfque adextremumfpiritumparuerint&obfècutifuerintiqui cum in principio tres panis vncias tatum dietim accepiffent , poftea^ dum in ciuitateBuones i^eres extruenda occuparentur,portionen[ï m/>?>-4H/|^4* adhucminoremaequiconfulueruncac fèdandae famis gratia(cuni f„"^"7/^p^^' tarnen ad naues redire facilè potui (Tent ) glires , mures , fèrpentes ac r". ^ llr, bcflias alias abominandas efitauerunt. Quo ten^pore idctiam acci- dilTememiniflis, quod, cum propterdelii^lafuaaliquandotresfures fufpenderentur , nodu tres alij irruerint , 6c pro fame fbpienda , pen- dentiumbracchiaaccruradetruncarint. SedintercaeteraHifpanus quidam Germanum fratrem fuum , in praedidta ciuitate mortuum, ramis atroci tate compulfus vorauit. A quibus tamen extremis,nos diuinagratia,longèadhucabrumus, necdubitaqiusjquin,fi vel leui quodam ventoidoneoiuuemur, claflem ipfam breui afTecuturi fi- mus.Et haec mihi ad vos ita declamanda efTe ratus fum.Quod fi è vo. bis fi t,qui contra ifta, quod inferat,habea t,is aperte rem agat,&cau- famfuamproponat. Mihi enim vniuerfbs melius fèi1itientes,tan:i minores quam maiores audiendi certum propofitum efl. Ad haec ergo diuerfis diuerfa rerf.^^g^j^^3jnvnaafFerebat,quam eo loco auulfam,vbi aliquotpafZ ruumlatitudineglaciemmediaaeftaterigere,öctamenBarbarosibi nudosincederedkebat. I 4 MER 1 C^j£, ^7 Hismutubfermoncadtis, Capitaneus Generalem rogauit, vt, cum velpera iam appellat, fècum in naui pernodtare Vellet, Cui peti- tioni cum Generalis annuiiïet,Capitaneus ei in cellam penariam in- trQdu(5to,quantum penoris ac conimeatus fupcreflèt, commoflra- uit, yt eo infpedro , aliquando , fi opus ac vfuspofcat, tenuicatis eius teftiseffepotrecPofteraaurorajGeneralis a Capicaneo recfsdensro- mnia ei officia acopem auxiliarempollicitus cft. i c^^bn v . Poft haec ftapha Capitanei integrè ac folidè farraconcianataqs, acvelis,quibusopuserat,inftruaa,eaRegiftratorem ac figniferum fuumcumfocioalio,nauem Fideiitateni quaefitum Capitaneus a- mandauit, & fimulad Generalem literas perferendas dedit , quibus cum orabat, vt pro duobus menfibus panes, fuis fociis impcrtiretur, ac 10. vel 1 2.remigcs fuo %nifero daret , qui iufta mercedis fpe cmifTi- tiosiuuarent. Sqd e^dcni hxQ fcapiia,i9.Tan.die ad nauem rediit,quod per tot tamque aduerfos ventos pcrrumpere, nulla vel extrema induftria liceret. Namquinquemilliaribusconficiendis iam integrum qua- driduum obtriuerant. Hi refponforias Generalis vnafecurareuehe- bant,quibus Capitaneus folatij haudmuImniaccipiebat.Scrip{erat cnim Gcneralis,commeatus fibi nihil fiipercffe , cum , quamdiu iter hocduraturumrit,exploratuni nonhabcret. Tum&aBarbarisfb* ciorumduosnouiterobtruncato§^fre:adeb,vtnecdebisaliquosde- fiderare commode queat. Relponfb hoe Generalis probè exaniinatOjCum Capitaneus in telligeret,omniaruainextremisverrari,&tandem vniuerfis dirafa- capitanen^ me (vixenim pro tribusmenfibus iam panes rupererat)pereundum ^*"^^^' efcnificertius cotifiliumcapereturiad Pingumas infulasdiuertere^^fr.'"'^'"* decreuir,vtadniinimum 5opo.aut6ooo.pinguinis captatis nauem ijiftruw,adeoq3 hocpado diftribuendipanis compendium facere pöfepf opofitum tarnen (iium de infèquendis nauibus caeteris per- petubratum habens. Antequam verbindediftederetjliteras cxamuit, quibusCapi- \ taneo de Cordes fuum confilium exponebat. H^s ad arboris radices depofuitjcx qua fi mul tabulam,in qua haec verba icripta eran t: Quse- ^ j:einfraarborem:rufpendit:vtealea:a, Capitaneus de Cordesautad in{iilasipfumrequeretur,aut eo locorditum eius expedaret. His peradis ii. die ferente csecia in Capo Virgine,exhocin finum Con^ chiferum , & tandem hinc in Pinguina? infulas pertenderunt. Die i2.xnbarum inrulamm minimam , vtpoteiam ante cognitam , con- federuntJtaqj Capitaneus cum 3P,viris in terramtgrejfus eft.C^ cmxi vix primore pede attigiffent, tantani illicb auium copiam vide- runt , vt captandarü ingen tiauiditate moti ex icapha confertim exi- lirent. Tribus ergo vietoribus,pro tutela (caph^ relió'^isjarmis inftru- di palatim per infulam difcurreruiit , quod ab Oleuiero ibi aliquot csefbs 4^ N O N A T ARS caefbs Barbaros mtcllexiflent. Cum verb practer canerti liihil ófFèrl- diflènt : ad csedendas aues conuerfi y earum ingentem copiam breui- ^fTinit " temporelegerunt. Qua captura dum exercerentur palïim vriiüerfi, prseter omnê Ipem calamitas noua , caeteris vniuerfis grauior , exor* ta eft.Procellarum enim vis tan to fremitu irruit defiibitb yvt anchora , fcaphaerupta,&hacinbreuiaimpulfa,priufquammalooccurripof^ (et , vndae confertim fcapham mifèrè quafTatam implercn t , &: qua- damtenus mergerent. Hic ergpprsetcr certam & indubitata morte nemo quicquam aliud fperabat.Nam eitra feaphse opem ad nauem redire i mpoflibile erat.Sed nee tignariosjnec iriftrumentayneclignfa (quorumibi mera flerilitas ) quibus auc fraébarrt fcapham refarcirét, aut noeam condc- rentjfccum habebant. Turn & cibis deftituti ac orbi erant:& frigori- bus adeb rigcbant, vt membrorum (ïiorum minimè cópotes eflent- Nam pleriq, ad emotionem fcaph(^ in vndas tam profundè fc demit- tebant, vt toto corporeadcoUum vfq? madefcerent. Cseterum cum dcfluavnda maximo moliminc fcapha tande in fiecumeuoIutaeC fèt:ineafccurim,aeinftrumentaferreaaliaGum clauis aliquotrepe- rerunt,quibus fcapham fraótam vtcunqj larcire de nouo poflènt. Intcrea nauis cum duobus gubematoribus,ac tribus aliis fanis^ Ibla quafi in mari verfabatur. Quae retineri non potuifTetjfi vél leuis tempeftaseo témporeipiam incuffi(ret.C2etcrum,quod,vtdiximus, omnes in infiila miferè rigerent , in fcapha corrigenda perre<5i:ü igna- ^^Cuuiignu Tandem verb, cum in omni infcila nuTia ligna elTentjCom- ^ p0rtatisafferibusignemfecerunt,&in eiusambituftantes,autcon- {identes fub dio , fèfc quantum poterant , fouerunt , captatas aues fe- miaiïas finepane efitantes,6c vix tantu aquae^quanta fiti reftinguen- dae fcippeteretrhabentes. His calamitatibus ac asrumnis nódlem eam tranfigebat, vnius Deiopemcaelitusexpedlantes. Nam ad nauem redeundiiamnuUa cuiqua fpes fiipereratifcd hoe vnicum expedtabant, vt primo nauem in httus ac breuia incuflam poftea funditus pereuntem fiiis oculis vi- derent: deinde vnum poft alterum crudelifame in infulamifcrèca- dentem &expirantem contuerentur.Etfi enim auium ibidem nuib penuria efTetjtamen his fc)hs efitatis diü fanitatem protrahi poiTe mi-^ nimè videbatur.Capitaneus ergo frequenter id vnum optabat^Vêfo- cijvniuerfiinnaue elsent,ipfcverbfc>lus vitae impendio infaittóiia iftacrebraexpiaret. capHantus His cuHs acqucrehsiteraos noótem eamjicet breuem,Gapio- ^ugetf^'^^"' ^^^^ admodum longam exigebat , mifcriam fuam imó ped:ore f^n- gultiens,& exantlata cum tot aerumnis pericula ingeniosè fccurn re- uoluens.dolendamqj hominum ac funeftam fortem deteftans , qui eo maxime tepore,quo florere acin altum furgere incipiüt, demum rtialitacpefium eant. Tandem verb a querelis ad preces rclapfusjfor- tem 1 A M E R l C JE. tem vt {uam,fic fociorum omnium in Dci manus dcponebat Jpfum eximopcdtorerogansobteftanfqj, vtvelhacextremain neeeflitate ipfis auxilium ac opc afferat , cum de humano omni roborc a(^um acdcfperatumfit. Porrb autem exorta luce, Capitaneus focios fiias ad opus ten- seaphamter^ tandum adhortatus eft:qui tandem ingenti machinatione fcapham ^^^^1 in aridum extraxerunt , vfqj adeo laceram, difruptam ac difTolutam, citur, " vtadnauemreuehêdis aegrèidoneafutura videretur. Eodem tamen dicjatus (caphae, quod omnium maxime attritum erat ? admodum opcrose ac induftrie compegemntacconglutinarunt,afleresfartu- tx neceflarios vndecunque diuellentes,&: clauos diligentpr colligen- tes : quorum defeótui paxillos ligneosfubftituebant. Procannabe cllychnia ac funes vulfbs obturandis rimis adhibebant. Hac fbcio- mmindu{tria(& fedulitate fpedata, Capitaneus iamtr5quiliior,no- étem fequentem pacatiorem tranfigebat. Sequente die latus quoq? alterum larciri cospit : quo reparato, lcapha iterum in vndas deduéla eft,nauteam quatuor miniftris fub^ inde exigentibus. Circa diei i4dan,vefperam,cum 45o.c2efis pingui- ^oUanM fia^ nis,magno vniuerforum gaudio & gratulatione ad nauemreuerfi ^redemT'^ fiintjDeo fummo benefaftori de ope ac auxilio praeftito ingetes gra^ tias fundentes. . Milites autem,priufquam fcapham ingrederentur,ferinam foe^ minam, qu^e in Pinguinarum cauerna toto co tempore,quo in infii-. lamorati runtjdelitueratjCaptamadduxemnt.Eth^cquidemfolaex Taimim fen illis remaferat , quos Generalis in infula oppugnatos obtruncauerat: ^"^^"^^' quae & ipfa ifto conflidtu vulnus ( quod oftendebat ) grande accepe- rar. Ea faciem pigmentis tinxerat , & corpus pajlio ex pellibus tum pinguinarum tum ferarum aliarum,fidiculis ex animaliumintefti- nisfadisinduftriefartarumcoUigatarumque contextoinduerat,ad genuaviqjpropendente. Pudendum fuumpcculiariquodam velle- revelauerat. Corpore admodu proceroaclacerto{berat,Eadem nesrafbs geilabat: cum viri tamen ipfis promiffis&Iongis confpi-^^^*- ciantur,ficut ex eo colligi potui t,qui occi&s in infula repertus eftxu- ius caput accacterum corpus varij generispcnnis pulchre ornatum,"* ac tenui reticulo indudlum erat. Ex eo fingularis ornamenti loco re- 0^»^'«^ cafi ficcata quaedam oflicula ac lapilli propendebant. Pro armi^ arcus ac ^^*^^ telahabent, quorum extrema filieibus acutis praepilata funt,qui in faótisvulneribusrelinquuntur. nhv Pr^diótafoeminaad Capitaneüdedu£ba,cü cultellodonaretur, illum valdègefties accepit , nutibus fignificas, in maiori infula volu- crum longe maiorê copiam reperiri,roganfq5,vt in continetcm pro. ueheretur.Capitaneus verb qui adeudaenauis defiderio flagrabat,r^T Ikfta foemina, fcapha proferri ac porrb agi iuffit. in reditu iplara, quo luberetjexpofiturus. Quam tamen abeo deinde tempore xion vidit. GG Die bar'u jo N O N J T J R S Dic25/ercnoc3elolucentc,ac fcapha a Gubernatore aptiusin- ftruda, verfus maiörem infulam , tiiilliaris interuallo diftant?6m per- rexerunt , plüriüm c^dendarum aüium inftituto , rdidis in naui, qui iam captatas ac exenteratas fale condirent. Gum attigiffent in. fulam pingüinarum tam largarn copiam inuenerunt , vt us 25. na- ues commödiffime dbari potuiffent. Hamm , cum 900. circitcr, in fcapham duarum horarum fpatiOintuliffent, ventisiamviokn- tius fpirarc incipientibus,ad nauem redire confultum vifum eft.De- creuerat enim Capitaneus poftero die , ad eundem locum ipfam na- uem quoq5,quamproximèfieripoflet,adigerc,&eamcaptatisaui. buslargiffimèadimplerc. Cum vcrbfequente dieinexenterandis ac condiendis auibus vniuerfi occupati eflènt,procellis csecias tam horrendis infremuit,vt citius,quam tolli poflet , anchora fune folueretur , ac nauis m breuia 4 paffüum difiicerctur. Quod cum videret Capitaneus,paruo velo invicinumangulumexcurriiuffit, vt ibi iuxtaterramanchorismif- fis nauis firmaretur. Quod tamenconfilium, cum gubernatoribus nonprobaretur,non€onfe6l:umdabatur. Poftea Capitaneus rignificauit,cum tam paucispmgumis ü- ceanum de nouo tentari tutum non effe. Confultum ergo fibi yide- ri dicebat, vt denub ad infuiam acceflus tentaretur,& nauis pluribus auibus onerar etur.Sed prius quam defaeuiret tcmpeftas.iam ab infu- lis lonsius difpulfi eranr. Capitaneus ergo cum lam de infulis denuo adeundis defperaret, noua difpenfatione inftituta ordinauit,vt cuili- bet indies panis libr^ quadransporrigerctur. Pofteadiei 17. aurora prodeuntccum ventus Orientalis perflaret,leuatis anchoris circa meridiem ad maiorem pingüinarum infulam iterum appulerunt, ac nouseauium capturae fe accinxerunt,ctfi fcapha admodumtragilis óccorrupta videretur. 1- j r • ,in.uin.rm H^aues,quamm forma,rationemacnaturam nondudefcn- J^npm. pfi,PinguinsfiuePinguin^nominantur,propterpinguedinern,quae ipfis natiua eft. Ex his annofiores, 13.14.aut 16. libras pendent.Iunio- res verb 8- ac 12. librarum pondus habent. Ex dorfo nigro , ac aluo candidafunt,vtpennarumalbarum atrarumqueaequaicmferenu- merum habeant. CoUum plerammque circulo candido obditur ' autambitur. Detraa:acutis,pellipifciummarmorumfimilis,luilli tereoris craffitie eft.Roftrum coruino grandius,minus tamen incur. uamm vifi tur. CoUum breue ac cralTum eftXorporis moles anferi- nx fimilis,inferius contradior fentitur. Alis carct,quaruin loco pin- nas duas,alarum fpecie enatas oftendif , quibüs nare velociffime pof- funt.Ma2naanniparteinvndisdegunt,nccnifiouisincubitur^,ter- ram adeunt.Harum ternae plerunqs ac quaternae vno nido repcriun- tur. Pedes nigros, anferum figura cxpanfos , fed ansuftiorcs tamsn habent.Incedétes,erea:o corporis fitu funt, acbracchioru more pin- niSLS. E R I C }t nas demiflas fluitare finunt,ita, vtèlonginquo pigmaeisincedentb^ bus fimiles appareant.Solis pifcibus viuunt: quos tameii codse non refipiunt,fedfaporemadmodumgratumfundunt. Latibula fuain tumulis arenacejs,profundius fubtus terram cuniculorum more, condunt. Vndc terra paflim vfque adeo excauata eft, vt prsetergredi- entesnonnunquam adgenuavfquein foueasinGidant,ac abmcu- II bantibus pinguinis mordeantun i?*» Harum ergo auium certam adhuc copiam veiiandi Hollandisi ad infulam denub tendentibus inftitutum vigebat : Qui tamen die is.didi menfis tantis procellis iterum infeftari caeperunti Vteom^ motione violenta anchora funditus euerteretut; Cum ergo Capi^ t^neusnouam anchoram mittendi confiliumdaret,gubernatores jd apprimè difluaferunt, metuentes , vt malè eedente re, vtraque an- chora (quasfolasiamreliquashabebant) IpoLarentur. Confultius autcm duxerunt , anchora recepta , è freto prorfus egredi. Quod óc ipfum tamen , cum Oceanus iam refluens augefceret,& flu^us vio^ lenti inundarent , tentare minimè audcbant. Interim anchora dil^ rupta , foluta nauis tanta fuccuflione agitari caepit , vt metus non leuis eflèt , ipfam violenta difpulfione m infulam coniedum iri. Nam ad recuperandam anchoram, autfunem recoUigendum nul- la occafio efFulgebat. Tum 6c illo loco efFerri impoflibile videba- videmè^s tur , quod infulae longiflima eminentia in mare porrigeretur j^^^*^^- quam obire minimè potuiflent, nifi funem longo tradbu feqüeii' tem prouidi abfcidiflent. In^enti ergo moerore & conturbatio. ï neventorumimpetum requebantur,quod anchoram perditamre^ linquere cogerentur,cum praeter vnam nouiflimam, nullam reli- quam habercnt. ^ lamcrgoGapitaneusjnquibusextremisperieuiisverfarentur^ capUanem videns, delerendi freti ac adeundae rurfus patriae confilium ratum ac ^^^^^^^^^^^ promulgatum fecit. Circa meridiem verb vnda tanto fonitu & con citatione appellebat, vtlongius duobus milliaribusinfraangulum didum difpellerentur. Qua periclitationemoti anchoram fuam po- j[lremam,in qua poft Deumvniuerfaeorumfalusacfpes pofita erat, dnodecim pafluum profunditate excuflerunt, ftrenua opei;a<^auen ' 'tfiM rem tes,neinbreuia longius exigerentur. Hac follicitudineacanxietate dum ferè corificeren tur, prater omnemfpemfubito caurus exortuseft,qui vitandiinteritus vnum medium reftabat. Magnoergogaudio anchoram attollentes,vcr-H« ad fus infulam dechnabantjVt in vicmo finuconfiderent tentaréntn- Pingui an perditam anchoram quocunquenifu iterum eruere pofTent. Sed '^'''"^' breui fors prior eofdem repetiit.Nam,cum vix infula attigiflent,C^- cia illicb tam violêter grafiante correpti (unt^vt ad fauces freti nolen- tes volen tes diuertere cogerentur .Itaq$circ;a meridie angulum illum obeuntcs,ifthmum primü trafmiferunt,&alt;eru quoqs futeodem , lii^q GG 2 conlpi- confpicati funt: quèm tamen,cum fludus aduerfi inundaret,öc nox ingruerct, ingredi mctuentes,aliquando impetum euincere malc^ bant. Scdinfultantibusfluaibus verfusterramtanta violentiapro- ieaifunt,vtanclioramfuamdenubmitterecogerêturvmagnocer- HoüMfmn- gjyg periculo , proccllae rapidiores infremüifTent. Quanquam tumtl. crebris^rumnisacpericulisiaaatijeren&omnibuseu ^irm, callumobduxiflènt. .bofo e^o ^t>niq Pofterodieterrae (etampropinquos viderunt,yt cxlocoilloe- lu(5tan minimèprocliue effctjcum angulu faücium öbircnullo mo. limine liceretv lam demum ergo verè fenièruncin quas anguftias cótemptu periculorumconicéti effent* Ibidem tamdiuh^^^^^ erat, dum venii vis mitigaretur, quod circa mcridiêaccidit i vbi mai gnaacexpeditaceleritateanchorasa{rumêtes,ferêti ventoFauonio vela crediderunt. Antcquam aduelperafceret,iam ifthmum alterum quoq? tranrmiferatjin tranfitu quatuorToninas,quibus omnes lau. tè epulabantur,ferientes* ¥oiUnêfre^ . Dici 2i.aurorafretumMagelIanum(quodhaudimmeritbperi* tofxtum, ^uiöfüm vocari po(fit)po{l fè relinquentes,Libonoto aufpicato vela pandemnt , poftquani nouem menfibus integrisin freto dira fame, iaboribilsacpericulisinfandisexhaufti ac exerciticontabuiflent. t^^hi^tm -Bd-iJipfum itaq, iam Oceanum ingreffi,circa meridië,fcagha fuam, 'qttq fluduum collifione lacerata 6c rimofa tota erat,dimifèmnt.Die 22.véntum Fauonium nadijcurfu inftituto perrexemnt. Die 24. cir- ïnfiiU m(^- ca auroram tres infulas paruasconipicati (iint, antea in nulla mappa nötatas ac defignatasiquas nouo nomineSebaldinas initiarunt.Ha verfus ortus ac auftri medium a continenti (5o.milIiaribus diftabant, fubaIitudinegrad.5o.&4o.minut.fitae.lbidem miramquoquepin- guinarum copiam repererunt, quas, nifi (capha carui(rent,practerire yfv.vv gegrèpotuiflent* iüi x Die 26. csecia impellente infulas has praeteruedi , perpetua me- ta vfque ad so.diem procurrerunta quo tempeftate quadam percelle- bantur:Nihilominus tamen curfui inhserentes, Cal.FebrXibonoto intra aquifonem ac prtum impulerunt : quo temppre alcitudinem grad. 46.habuerunt. Turfu^ndio Hoc codcm dic dc capite cuiufdam Bruxellani , Nicolaës de admdmm. giiéd^^qui conio ferrco noótu effraóta ianua vini Bo ttigia , faccu. lum Oryza plenum füratus erat,comitia ada funt.Is capitis damna- tus, feqüête die fufpendio ftrangulandus erat, Sed capitalium rerum pr^toreexecutionem iamvrgentcmilites congrcgati pro eo apud Capitaneü interceflerüt.Cumqjvice prima repuifam paffijpoft acri- us &foïlicitatius inftarent : Capitaneus reo quidem vitam donauit, fed, ne porrb pro fimilibus facinorofis intercefli ones fier6nt,edixit. i ' Die4.cum aduerfb vento nohnihil quaterentur,pofteralucc *Zephyfösé3ècia vfouead diem 2«. Februari) vfiiunt:quo vulturno . perflantc A M E r'J C JÈ. ' ^ jj perflante obliquiuspertenderunt.Pridie cius diei, facinorofus idem, qui nuper intercefïjone militum liberatus erat, denuo a pr^torei quod iterum fores cfFregifTer ,& ex pcnore non necefTaria faltem , ve-' rum & ruperflua,quas poftea aliis diuendifTet/urripuiflet , accufaba^ tur.Dc hoe ergo facinore denubcapitisdamnatus, Calendis Martij '^'"''^MerA^ cxmalo ftrangulatus, acdemüin mareproiedus eft : vt huius excm- 7J7'^'^'' plo csEteri territi , rebus vciitis manus intendere rapaces dedifceren t. Hocipfo die Aan te cauro Tropicum capricorni tranlgrefli funt. Die 7. Martij, cumaltitudinemis. graduumtenierent,Capita- ncus tormenta, quaehaderiiusinnauisaluoconditalatebant , pro- ferri ac expediri curaui t, quod iam in ea delati loca eflent , qu^ aperi- culo&infultuhoftium non omninö fècura viderentur. Itaque&^*'^^"''*/»^»* milites fuos tani ad defenfionem,quam ad ofFenfionem ( fi opus (11)^"""^'*'' armauit & inftruxir. Die 14. folem reda vcrtici incumbcnteni acceperunt , ac die 15. fercntevulturnolineam^quinodialem tranfmittentes,curfufelici prouedi funt. Poftero die so.minutiis alinea aequinodiali verfusa- quilonemnau[igabant,quaediesadeftrtofreto54:.numcrabatur^ Ab co tempore vim difpenlatio omnisi abrogata eft : q lodeius vnum faltem dolium fupereiTetjpro fblis aegris ac aliis vfibus refèruandum. Poftea aliquandiu malacia vfi , die 21. Fauonio pèrfpirante curfiim antiquum tenuerunt. Sub auroram diei 24. terram quandam verfus aquiloneacoc- carumritam,peruiderunt,quampoftea, CapodeMontein littore GuineaefubgradufèptimofitameflTejaduerterunt. Quamdeclina- tionemlongèadmirabanturimpenfius, qtiani aliud quiduisiniti- nerehpcnptatum , vt qusepr^eter rationcmac cQnaputum vniuer- fum fieret. Capiraneus ergo indignabundus , gubethatores acribus verbis reprashendeb^t , quod ftudio ac dedita öpera eo deflexifTent, fècumitaforeconftituentes,vtcumlittoriadeö vicinifierent, Capi- taneus omninb egreffurus,&carnes,oryzam ac fimilia,quibus opus c(ret,paraturus,ac redempturusefTet. DehacigiturCapitaneiindi- snationepopulus ipfè quoqj obmurrnurare caEpit,cIamas, fe terram benedidam quidem fiiis oculis videre? &c2elum vndiquaq, patens elTeiSc fibi tamê eorundem adeundorurii nullam copiam dari. Non ergo fèdubi care, quin breui multis vlulatibus eam diem ac horam deploraturi fint, qua terram eam felicemprasteriiffenf. Capitaneo verb illic appellere ideo non tutum vifüni eft, quod nee celpcein nee fcapham vlla haberenr,quibus in oram egredi liceret. Tum, & quöd - * vna faltem ahchora inflrudi e(rent,metüebatfore , vt ibidem d uo- bustribufuemenfibuseoriiorantes , tantunitamêvixcomparaturi fint,quantum diebus fingulis abfiimeretur.Itaqj eum rationé com- meatus reliqui fubduxiiTet : tantum eius fupereffe vidit , vt de pane fmgulis dictim librae quadrans,& oryzae duae vneiaéi 'ftiénfium qua- I N O N J T A R S tuor fpatio diftribui pofliht.His ita trutinatis , reaadomum perteri- derecogitans,vtateriAfèulittoreillodeuiarent, mandauit. Quod etfi quidem nautx omni molimine anniterentur , vt in altius mare redirent : propter fummum tarnen ventorum filentium , nihilad- modumpromoueripotuit. r« • • /r *-t Calend. Aprilcum fub noaem ignem confpicati eflent , rati il- lum è naui quadam propinqüa micare 5 manè fe delufos efle anim- aduerterunt Js enim in vicina terra effulferat , ad qüam fluauum ae- ftuatione fubbreuiaS^Anna^reaaabduaierant. Circa höc tempus Tinguimrüm pinauinarum ( de quibus haaenus cuilibet dimidia in dies ceflerat ) apparatus omnis infumptus eft.Porro ergo 4.vnciis panis, & duabus oryzae,quemlibet contentum elTe oportuifTet , nifi mifencors Deus, qui in extremis femper fideliffimus auxiliator praefto eft, copiolis pi- ftibuseoskrgiter cibaffet.Nam Toiinarüm ac Hayen , fimiliumque copk pifciit. pïf^ium tantam quotidiè copiam captabant, vt omnibus abfumen- dis vixfufficerent. Cum vcrb iuxta hoe littus quinque feptimanis ab omni vento quietidecubuifrent:Capitaneus,metuens,vt diutius Scapha para- jj^j morandum,tandemque inGuineae ipfum littus concedenduru fit,fcapham quandam exilem curauit extrui,cafibus omnibus com- modaturam. EtUcetadeamfabricandam nee tignariosnecafleres necelTarioshaberent : eius tamen extruendae media vndecunque arripuerunt.Nam de trabibus interaftéis tabulas auellentes , eas , vt poterant,decentibus iunauris aptabant. Hacnauiculam iz.dierum fpacio Gubernator lan Outgherfz, olim f ignarius , cónftruxit : quo temporefolemiteruminzenithhabuerunt* Etfi verb diligenti operafcapha hsec tandem abfolueretur : eius tamenvfus nullus fuit. Nam 24. April, cum primum caurus valen- tiusrpirareindperctJdié24. idemtanto impetu&fremituinualuit, vtvefanauisvtraqstotadecuteret. Quod m eius quidêfingularc co- HoU. maque modü ceflit,cum alias afubuerfioneimmunis futura no fuiflet. 1 o- nU amittut. ftridie uauem quanda fibi vicinam confpicati ftint. Ad quam cum Ie conuertiffent ,eam ex confpeau fuo breui iterUm perdiderunt. Cur- fum ersb fuum adFlaminias Infulas femel casptum,continuarunt. Die 2.Maij,cum ventus optatus incubuilTet,Capitanèuspreces uiunia aciciuniafieri mandauit : qUaeeademetiam 6. Odobr-Annoii 99- precesfiunt. ^^^^^^ O ccauo auftrali iu fretum Magellanicum iterum illa- pfus eflet,inftituerat. Hunc ergo diem feriis precationibus exegerut, Deo rerum omnium Gonditori pro imn;ienrarua mirericordia ^ter-. nas gratias dicentes,quod toties , ac in tam defperatisipalis ïpGs fcm- per clementifTimè fuccurriflet , 5c nuper quöq3,tamem mi (errimam omnibus pafllm minitantibus , oblatispifcibus copiofis , pen uriam illorum cumulatiffimè fubleuafset : vnacotritis cordibus ipkim de^ uotilTimè inuocantes,vt caeteras quoque , a focietate difpulfas naues dementi fua cuftodia protegat , earumq5 curfum ita rnoderetur , y t probereconfqaa>cummultorügaudio tandem domureducantur. M E R I C JE. j/f His peradris , die 21. Maij commodo vcnto Tropicum capricor ni tranfgreffi pifcium adhucindies tantam copiam captabant, vt eo- rum plurimos condire ac reficcare cogerentur. Ad Flaminiarum in- fiilarumaltitudinemproued:i,vanefc5tibuspifcibus viuis deinceps rcficcatis aut falitis velci opus habebant. Cum qua Diaeta mutata, nouiquoqsmorbiillicbinuadebant. Nam quicunqj de falitis pifci- bus illis comederantjcorum cutis tam rubris paffim maculis fufFun- ^ debatur,vt leprofis non difïimiles videren tur, AfFe(5i:us hic cum par- nmï^lmium. tiuminternarum tanto ardoreac infïammationeconiunótuserat, vt nuUo pótu fi tim vrgentem commodè reflinguere pofTent. Quof^ dam fcorbutus infuper etiam lancinabat.Hac nouaplagapercuffi,de fbfpitando itinere Deo vota largiffima faciebant:cum a;grorum nu- merum indies valdè aügeri ac multiplicari viderent. Die 7.Iunij , certis indiciis cognouit Capitaneus ? ex cella pena- ria furtim fubinde panes furripi.Sigillum enim , quo fores referaban- ^^^^^ry fmjs tur , rüptum ac violatum comparuit. Omnibus ergo vno numero coadtiSiCapitaneus fingulisexordineclauesademit, &qu3eforibus refèrandis aptsefad^e effent, probauit, Quo ingenio fures perfacile deprehendit. Cum verb quatuor è fortifïimis èc validifïimis huius criminisreiefTentrcaiteriverbnautaspleriqj adeo cnerues ac dcbiles vidcrentur,vtvixnauibus fuam operamimpenderepoffcnt : hac ta- rnen vicepoenam difFerri omninb confultum vifiim efl , etfi ^.vel 7. iflius facinoris rei , quatuordecim menfibus integris èpromptuariis clam,tum quaeipfi ederent, tum quae aliis diuenderét , fiibripuifTent. Hi,vt diximus , poena merita ex caufis haud nihili turn temporis exi- mebatur,etfi ipfimet iam quidem vitam defpondiiTent , ac , vt in ter- ram isnotam exponerentur,fiipplicando inflitifTent. Die7.Iun.cum proptermalaciam sequorisyelis obliquatisper- gcrent,fub diei i2.auroram naues binas ad fe redaincurfantes prp* uiderunt.Quas dum expeótarent, Anglicas effe deprsehenderütiqua^ AngiicAtiA- rum Capitaneus, vir canus,a Capitaneo de V Veert, valdchumaniter cxceptus eft. Ab hoe enim prater noua de patriae flatu communicata opem aliquam cibariam impetrari pofre>fpcm fibi fecerat. Sed cum Angli aequè ac HoUandi indigentes effent: re infeéta vtrinque difcef fümefl. Dieö.IuLaditum Angli^tenentes , poflea 9. die cum procellis concitatiflimisinuaderentur, magno nauispericulo inlittus Galli- cum eiedi runt,non euafliri,nifi ventorü vis breui defaeuiifTet. Nam nee angulum ante Cales , necakeruhuicaduerruxn exuperarepotc- rant.Sed ventis tarnen quiefcentibüs,tandem in Angliaé finitimare- dierunt.Cum verb Capitaneus minimè ftatuifTet fecüdum Mofam pronauigare,fedpotiusin arenamm tumulis anchorasfigere,&ibi nauispatronorumrefponfa, an nimirum de nouo illic inflrudrus, acadditaceloccauótus , fbcietati reliquasiuxtaCapodeBonaE^e- ranca j-^ N T j4 R S ranca occurrercaut eoflem alibi perquirere debeat, expedarc decf uifletiiuxtaDoeueren in terram egremis eft , vt ibidem anchoram ÖC funesemeret ^ cum vnafaltemanchorain tumulis illis vcrfariintu- tum videretur.Gum autem eomm nihil ibiparabile eflet : cómeatü modico aduedto ad nauem reuerfus eft. Et quoniam diutius ibi mo- randi nuUa opportunitas eflet : circa vefperam reda ad Mofam pro- currerunt. Triduo antè ex ipfis Anglus quidam obierat,qui in reditu primus,in tota verb nauigatione 68.extiterat:quorum 44. in freto (è- pultijfèx verb in Oceano auftrali merfi fuerant* Die i4.commodo ac optato vento ad Mofe oftium appuleru t r mhndi Mo- itï qüo fortunam priore non multo benigniorem experti lunt.Nam fam attingiit. ^^yj^ ipfo Mofse vado anchotis niterentur , Ócrefluxum vndarum expe(5tarent:repentè tam nimboftis ac violentus ventus incubuit, vt nolentes volentes in alueum Goreeticum (ecedere cogerentur. Vbi dum ver{arentur,adhuc è fociis alter , fèxagefimus nimirum nonus mlltïk'^ ac vltimusdiem extremum claufif.ita, vtin nauiiam 3^^ tantum fii- tmen e te- ^^^^^^^^^ Quibuscertèfatiscaufaeerat,vtDeoomnipotcntigratias m aximas agerent,qui in tam diuturna nauigatione, in tot frementi- muigamnu buspcricuhsac scrumnis ipfbs clementer feruafietj & eofdem poft quod tempus. ^^^^^^^ 25.interuallum fofpites ad focps patrios reduxiflet. . nifterk cUu. Et hxQ eft vera atque accurata defcriptio omnium laborum , fi^^"*' periculorumque,acinopiae & mifèriae, quseinfeliceshinautaeiniti- nere fuo connciendo perpefli funt. Quae quidem vniuerfa in fèfè longè grauiora & maiora funt , quam verbis exprimi ac defcribi pof^ fint. A me enim nihil illis addi tum, fedpluradetrada funt. Quam equidem recitatiohem ex diario Barent IanfzChirurgi,vt & reliquo- rum gubernatorum libris,excerpfi & cofignaui , in eorum praecipuc gratiam ac vtilitatem,qui & ipfi aliquando fimilium nauigationum focij futuri funt , vt horum nautarum cxemplo inftituti,omnes as- rumnasacpericula,ibidcoborta ,^quanimiter tolerare,acin hone* ftofuopropofitoconftanteracfirm.iter perduraredifcant, necfè fa- cile adduci patiatur,vt rc tentata quidem, fed non confeda domum illicb feftinét,eo comprimis tempore,quo itineribus illis Dei honor, patriae falus,accommodum eorum, quimaximisimpendiisnaues inftruxerunt,quaeritur&accuratur:ficutihicertèArgonautaeextrc- ma&duriffimaquaeuistentare, quam cum dedecore& infamiare- üerti maluerüt. Qqibus hunc quoqj librum iam claufum vohimus, caeterarum nauium aduentum indies expedantes : quarum curfiim Deus Opt.Max.potenti fua dextra ita moderetu r,v t fi nobis ex vfu & falute fit,cum maiori commodo ac quaeftu ad patriae limina fofpites rcuertanturé u F I N I S. I D ^ A VERA ET GENVINA, PR^CIPVARVM HISTORIA- RVM OMNIVM3 VT ET VARIORVM RITVVM, CEREMONIARVM, CONSVETVDL numquegentis Indicae : Sicut 6c primariarum ciuitatum, Infularum- que & arcium feu propugnaculorum : de quibus in hac ^ nonaAmericaereulndiaeOccidentalishift®. riarum parte pertraótatur, CFILIBET HISTORICA DESIGN ATIONT, faciliorü inteUeéïm ^maiomq^ ohkStationis caufa, Jcones alt-- c^uammHltasartificiopJ^imèin^zsmcifisannexa Sumptibus , Studio & induftria T H E O D O R I de B R Y ,p. m. relidtae viduae, & Ioa.nn. Theodo- ri acio ANN.IsRAiL.filiorum. F R A N C O F V R T I, EXCVDE^BAT o^MATTH^VS "BECI^EB. M. D G I 1. I. ©E INDORVM IVIIRA PISCA- TIONIS RATIONE. Isc AT VI opermdmriIndtMncfer}mdumténenf. BAUnti gundtenhmnfi- dmMuHSMmuis in mare remigant^uoühetfmfrmtafcafham^^^^ Cemmern* nuUi eos , qui traiici fatagunt , in fafciculos ex iuncis contextos coUocant , 0* hocpaBo feftucü hints ligneü remigantes,flumen tranfemt. ^ltjexarefa^ ^ ótü reficcatüq^ cumrbitüfatelamfacmnt,& tum homines,tum eomm mer- cesiijdem commode traiicimt: njt clanm omnia in hifioria patenytj. ^a L ca, tK^ «■■.■» ^« -^- r, m INDI, QVA ARTE AVRVM EX MONTIBVS ERVANT. mi XP oros SI montanisy aurifödinis omnium Mtifimupero- mnem India ^aumm Indi hacarte ejfodiuntyqm in noftrü ferè regionihtis itidem faBitant. Ma ex mpibm excindenda omnia funt. Operariosin duos ordines dijj)ef:unt.§lmrum hide die la^ horantes, noBu quiefcunt: iüi noéiu operü vacant es , interdiu dormiunt^. ^luamuisnecdiurnam nee noBurnam cdifacem 'videat,fedvniuerfm fuc^ cenfis cereis opus haheant:CHm 'vltr^ifo.orgiasinfra terramfejè demittant. Nee tarnen ifta tamimmenfafodinarum profmditasimpedit ^qtiomintu omne effojfum asfitü dor fis foras ejferre cogantur. Sluem in vjum [calas ad- hibent,ita firuBoJS paratasq^/ut bina fibijempercomnBA hareant, ScaU "ue-^ ró ex iniortü boum coriü confeóia funt , quA tranjuerjls radiü ligneü (ujflr* manturita/vtternis 'virü femperex ordine de fc enfin 'vno latere, alt er o 'vero tot idem ajcenftis fit. Cumq^ in afcenfus labore 'utraq^ manu [calas corripert^ cogantur, id€o,quiillorum primus eft,cereum ardentem de poUice religatum gefiat. Porro,quia meta afcenfuris nimis longa eft, iccirco in media via(ur^ néiaqu&da fcamna junt, quibusonera fiia quadamtenus deponere pojfunt. L Eg •.-/^ -n~ -ft^ IV. DE INDICIS OVIBVS, METAL LA EX MONTANIS EXPOR- tantibus. R O V I N c I A Peru peculkre quoddam ouium genm.ah Indis lUmas diöfumMhet. Hu- rum,fmerquam quodcarnes pro cibo fint y& ex lam panmtexantur,vfm quoqueinfi. gnmnhoceH,quodequ(frurnafmorurnvevice prtmdis onerihm admodum comoddfint. fii^emmquicquidonerüferegretrarisportaturifuntym^ turn èff 'rmt,qmd a Potofi Aricam vf^ue , qmd interuallum feptuaginta millkrium eH, trmsporunt. Hagregatim ambuUnt,trecentisaut qmdringentis vno numero coacïü. Cu- ibm aden muit Ia maliafküt necqmquamaltopabulo,quamqmdmcampeflribmcarpunt,'vefcuntur. Hos tarnen quiamm, accurata di- ItfrttMcauent^nequamtttart^mforsaliquainiuriaopnda d^^tt^bAt,turnnecvUUmmis,nec additie (<>^itibu6qmdamtuxtaammalmhurnurnfeproft^^^ n^j^uambm-verbisetadblandiaturJurnfeattoUensMéireliquurnconficiat. ^uod fi'uero fors cfuxdam alt- ^^'^itn^ontesexcurrat.tumillimindeabducend e'ijMclopettgkndefigatM:r,drhocpa£iodemontmmiugü hb ["■■rwfiiii I %' I- ï: % r *: s: *: »' x: n at r: r.1 1^ li iiB ïM la na m M IB mma BB M mg va ma timtatgiaBaKgMKgM ta cj La ia ia ca ia m rara rarran IV. DE INDICIS OVIBVS, METAL- LA EX MONTANIS EXPOR- tantibus. Ro VIN CIA Peru peculiare quoddamomum gentMtnh Indis lUmas di6fum,hahet. Ha,- rum ffraterquam qmdcarnes pro cibo fint ex Una fanmtexantur,vfusquoquemJl- gnls in hoe efi,qmdequorum afimrümve vice portandü onerihus admodum comodét (int. Uk en'm quicquidoneris peregre transportatun funt,mfomnt. lü&dem ex fodinis argen- tum efferunt,quoda Pot óf i Ancam ijfque , quod interuallum fepuaginta millmium eBy transportant. HmgregAtim ambulant, trecent is aut quadringentis vno numero coaiJis. Cu- Jiodibus aut aBoribm adeo muit is non ofm habent : vnoque die milliaria fere quatuor promeant. Jjlhac ani- tnaliajuis dominis minimejumptui fiint. JS(jmnec ephippiagejlant,necjrenis ,ferreijve file is opus habent-, nee quoquam alio pabub-,quam quod in campeflribus carpunt,'vejcuntur. Hos tarnen qui agunt , accurata di- ligentia cauent,ne quam illarum fors diqua iniuria ojfendant. ^uod ft enim indignabunda vna in humum decumbat , tum nee vUis minis, nee additis plagis rurjhs ad iter excitari poteU :fed necejfe omnino esi , vt ex comitibus quidam iuxta animalin humum feproflernat , hocj^ habitu ad horos vel binas vel interdum ter- nas fitauibui verbis ei adblandiatur,dumjè attollenSyViareliquum conficiat. ^uedf ver o fors qu&dam ali- cuhi in montes excurrdt,tune illim inde abducendi,nulla medela-, nullum medium fupereH ahud^quam vt ex- cujfa flopetigkndefigatur, & hocfaBo de montium iugis deturbetur, hh V. DE MIRO MEXICANORVM DEFVNCTOS HVMANDI RITV. '^mfoUuMexicmorumfiosntmmslumuUndifuperJiiM ria. Primatum qmpdtn defmSio , cadduer eius , in cuUUs fmimentum locxtum , ex- por rigunt, Adjpe&aculu vocantur omnes eiiu amkh cognati^ : qui longa (èrie ad mor- tttum introeuntes , 'vitria, ca^ prdjiantia mm era ei offerunt. ^ued (i isydum in vtuU eJfetfortU & bellicofus fuit : turn omnia eiw *rma iuxta kttts fiffiguntur aut fujpen- duntur.HocJitufiiantAUquAndiudecuhuitjé'exequiarumhora afpuUt:tum üaja- frificulispompofifroceponetadlocum fipultura defiinatumefehur. Procejfus hunc modumhabent. PrirnumordinemaUquAmmultioecupAntfaicinestariquafrdambu' Unestqui tibiü ^ muficts inJlrumentU aliis lugubremfonum AdmoduUntur. Hos facerdotes aliquot , thuri- bukpraferentesyfequmtur. PoHiJlosipJumcadauerinfertur. %^ quopotiè defun^UrmAgeruntur. Tan- demomniaé'fingukydefmóioAcognAtisobktadonAriAfeqmnturyqHA a mAmipiif illls gejlAntur ^quété* ipfi defunBo honorario donAtA,ipJt^ in Alter o féculo feruitWA^ cunt eodem comburuntur, ^uod ft ergo Adlo- enmfepultur* dijpe£ium peruentum fitttum ingentiJuccenfipyrK,éfHn^mcum omnibw yfibi in futuri Jè- > , jidqmdacceptumfgnum 'venatoresomnes confiuunt ^ar^ mhiM Jpiculist}^ y ac retihus , &JÏ qm alia 'venatihpu necejfa^ _ ^ ^ y'i^ (untjnftméii. Deinde Idolo fuo arreptofiemente tumuU tu incïmti curfm iugum montü^ njémtioni deftinati,occupat : in\cmHs ^ver* tke &dkula ex ff-ondtl^HSy (f m hacara qmpiam, in quam fuum Idolum fm- gulari cum deuotione fiatuuntiextmÜ:a eU^ Poftea defcendentes iinmtis ra* dices pmfis retihm quoquo verfum ohuallanti^ citcumcirca fuccenfis igni* htis feras dumetis exigunt : quas deinceps gregatim admontü extremum ruf- que apicem copuljas pro [uo arhitratu ferimtfigunt^ve^ Eo peraüö , Idolum fuum humerü impofttum rurfus auferunt,cumq^captisferüy'vtleporihus, cuniculüiVulpihusJ^fmilïhm alïis ordinata> ferie domum redeunt^ac Ido- lo priftmum templilocum repofito, captarum f erarum prmpuarum cor» da facrïficant> Sic vmatum finiuntj. bh ji m m mm MM'tSMiaam I VII. QVO PACTO INDORVM SA CERDOTES PRO POPVLI PEC- catis poenitentiam agant. Ie s qmdamordinarijfeculkres£fum,qmhmTndorum inUexico ficerdotes ,ldola [jitortulipu'^lificrafacmnt.Eorum ^ iMlumaccedmt.&mUfdciememlm^^ Mdunt.AbhK,ficerdotumTnncep,thnnhulumfere^^ mquomte Idolum ftante perpetuum ignü fouetur,ignede/umftoidolothurefuccenfi )Mfit' Poftea in kcum quendamtemfliMncmvJumdeftimtumyfecedemyarreptA ' framea (cmufmodiflurimapafimmtemflodefixéifunt) coxam vel crus fibiperforat, excepto^qmex.vulnerefudatfan^^^ iUimf.fiameam vero.fanmim vmuerhmprim ^ipJumflageUtscedtt.&autfmibusmm^^ conus fmm percHtit.-fmt turn exhac fi^ura, tumtfjohiftorucontextuplmmviderelket. _ ^ WM VIL QVO PACTO INDORVM SA- CERDOTES PRO POPVLI PEG- catis panitentiam agant. l£ s quidam ördinaryfeculiares^funtjC[mhm Indorum inUexico ficerdotes jdolo fuo V iztUpu'^li facrafaciunt. Borum aliquo apfrofinquante , coUeóïi illi congregati idolum accedunty ér ^nte faciem eim lituisy dr tihiis.fimihhmj^ infirumentU Muficis ludunt. Ah hls, facerdotum PrincefSythuribulum ferens , ingreditur , Atque ex cacdo, in quo ante Idolum (tante perpetum ignis fouetur , igne defumfto idolo thure fmcenfi fuffit. Poftea in locum quendam temfli , hum in vjum deftinatum ,fecedens , arrepta Jramea ( mufmodi plurima papm in templo defixs funt ) coxam veler us fibiperforat, excepto^quiexvulnerejudatfanguineyfiontemfibimet iUinit -^fiameam vero .fanguini vmuerfim pnus tntinêiam dr madefa^am, in certo kco frffigity vt eapublice conj^eófay vulgtu videat^quam feriam dr doio- vofam panitentiam pro populipeccatls egerint.Sua quoque in annopriuata tempora habent,qmbui populus fe- ipfumflageBscediti&autfunibtMintBrtisyAutincufrfaxis corpus fuum permtit :fmt turn exhae fgura, turn ipfohijleriiè contextu pknius videre licet, ^ ■I^JriL^aWi?^^; ,11 Krf VIII. CLVA RATIONE INDI MEXI CANI, MACTATIS HOMINIBVS, {acrificent. E M p L V M Mexicdrnrunii cm i» hijloria dejcriptumyfic hicgrdphice depSium eH. In Ulo vi6imas moBAtU hominihus taks offermt. Feflo quodam fingukri , annm , omnes \Jms hojiesyhelli temfore captmtosy in vmm numerum cogunt, & eofdem in mundum tem f li collem^afitum c&firuntydeducuntyOtque ex ordine fingulós cofidere iubent, Pau^ lo poBaJuprefnoqmdungulmmonteJacerdos, cafulaamicitm ,mambus^ iddumge- ftms progreditur, ^ceremeniis nonnullis peraBisdmnatosadityquemlibetaJummê adim»mexordin€perluftranS)&ei idolum , hacverhaloquens ^Ecce ,'hicDeusve^er efi,appomgens. HocpatratOyferJcdasiterum dejcendit. Porro , dmnati,fonicuftodiiL JlipatiyperJcdasaliafjfifiligiUatiminuicemconfequentesdmunturadmontem fes,ficrifimtra£latttriyCo»Jpiciuntttr. Horumnumerofix ex ordine JlanteSyilüc mormtur. ^eiitaquefett Jontes^cum Idelo fuhmifUgenuhmfm iufla fecermtytum injperata, celeritate quijque eomm primtim a qua- tttor facerdotibm inuaditur,tum bracchiaytumpedesfortitercorripientibw.^ntm vinculum ligneum eim (ollo inne£iit :quo fa£to,fublatum miferum homimminfubieSiumfaxum dorfi tam violenterillidunt , vt o- mnia illi lumborum ojfa crepent. Tandem apliens fextus , qui fummus facerdos esi , ruptim ei turn ventrem turn medium peBus difcindit , & eunlfum eiw adhuc fumigans cor^poflquam verfus folem obtendit , Idok in faeiemfroiicit.Cadauerautem e fcalkvolutatim detmbant yvbiis, quiufum captiuum primo fecit , acci/,v. rens, corpus exanime domum aifert,coquit^ydr cum fuü,fe(liuitatis conceUbrandagratiaiVocatU wuitajtk^ êmicisjeuoratj&diemillumgenialiterjumit, Eadem&cAterorum omnium fors eH, CC IC y VIII. CLVA RATIONE INDI MEXI- CANI, MACTATIS HOMINIBVS, facrificcnt. E M p L V M Mexkamrum, ceu in htjloria dejcripumypc hk ^aphkedepiêfum eft. In Ulo viBimas maStatü hominihus taks offerunt. Fefio quodam fingulm , annm , omnei fms hojlestbelli tempor e captiuatost in vnum numerum cogunt, ér eofdem in retundum tem f li coUemycafitum cAfirum^deducuntiHtque ex ordine jingulos cofidere iuhent. PaU' lo poBa fupremo quadrangukrimonte facerdos, cafula amicitm , manibus^ idolumge^ ftafisprogrediturt & ceremoniis nonnullis peraUis damnat os adit , quemlihet a fumm» adimum ex ordine perlujlrans , & ei idolum , h&c verba loquens , Ecce , hic Dem vefier eB,apporrigem. Hoe patratOyperfialas iterum dejcendit. Porro , damnati , forti cuflodix ftipatiyper fcalas alias, Jèjè [ïgillatim inuicem conjêquentes ducmtur ad montem fupremum , quo loco facerdo- teSyficrificiatraSiaturiyConjpiciuntur. Horumnumerofex ex ordine ftantes, iüic morantur. Reiitaquefeu fontes,cum Idolo fubmiflsgenubmfita iufia fecerunt,tum injperata celeritate quijque eorum priuatim k qua- tuoifacerdotibtu inuaditur-,tumbracchia,tumpedesfortitercorripientibm.^nti*s ■vinculum ligneum eim collo inne£iit : quofaBo,fublatum mifirum hominem inJuhieBum faxum dorfe tam violenter illidmt , vt o- mma illi lumborum ojfa crepent. Tandem a/iliens fextm , qui fummus facerdos est , ruptim ei tum ventrem turn mediumpeBus diJcindit , é'emlfum eim adhuc fumigans corypoflqüam verfhsfolem obtendit , Idolo in faeiemproiicit.Cadauerautemefcalüvolutatim deturbant ^vbi is , qui cafumcaptimm primo fecit ,accur- rensy corpus exanime domum aufirt,coqmtg^,& cum fufs,feftiuitatis conceUbrandAgratia-,vocatis inuitatis^ mkisjdeuorat, & diem illumgenialiterfumit. Eadem & caterorum omnium fors eïi . CC I iBiaMta Bdia Mia laaa M taxa m la MMia M w mmMmmvtisisiViiamvium mmMMMvaMMmi^m va va yjg kj i/jt^kb ^r^i^^^^ IX. DE ALIO (IVO DAM IN- DORVM SACRIFICANDI RITV. E D /acrifcandi aut maBmdi hommes modum Mexicmi folemem hnhent, ,^end(imvelcaptmorum,vel etiammamipiomm fuorum deligunt ,quemint€mfli conclme omnium fulcherrimum aut am«nipmum includunt ■,é'eundem fut idoli 'uejlihus ormtug^fukherrmo induunt ,dapibué^ Imipmts large faginant ymim- jlrantibm iffi Dommis maximls drff^i^^^^ii^- Noóiu vero iSi ne quo aufugiat, magnx cAueA induditur. De die , quo luhet^ liberrimm ifficommeam efi. Firma turnen cufto- diaferuatur,aliquammultüceuminijlrls foHillumincedentibm. ^dfi üergo fer fUteam alicubi ingredtatur , tum illi obuijomnes loco cedunt , & Ante pdes eim in ge- ma fromluti,ipfum adorant. Idem manu fiftulam qumdam temt , qua inflata cedendi illis fignum dat.qui aduentantem fors non attenderint. Huiciffieotempore ,quodcunque vjpiam libuerit ,fatrandi omnino li- centia eB,anni nimirum integri decurfu. ^o exa^o.fcfio quodam feculiari conftituto ex f ede de lapide quo- dam reUgatur,manibmg^ illiu4 fcutum vnl mm gladio inditur , 'vt cum eo,a quo ma^andm tU , lulia decer- nat. ^emfivicerit , tum non faltem liberatur , verum etiam omni vit&fuA tempor e pro infigni belli Duce habetur.K^f&crificoueioautfacerdotefuperatm.tuncfuperillolapide.inquem 'uolutmcecidit yvium exco- riatur illico. ExtraBam vero illi pellem quoquouerfum ofiatim circumferunt, &ad idoli fuifuflentationm Jlipis m uit urn colligunt. CC imtrnKTrnwamm m m m m 'M m 1 m m m PI & m m m BI m m 2-' Vl* ïlil" ■'■" r-iT ri-if jir/TT,rm.Vir.ffm'ffJ^ IX. DE ALIO QVODAM IN- DORVM SACRIFICANDI RITV. E D aliumficrifcanèliaut moBmdi homines modum Mex'mni folennemhahenf, ^Mndm vel cdptiuorum^vel etiam mancipiorum Juorum deligunt , quem in tempU conclatte omnium fulcherrmum «.ut amanipmum indudmt téf^undem Jui Idoli 'vejlibtts ornatu^ fulcherrimo induunt ydapibm^ Uutipmk Itfrge faginant jmini- 'Jlrantibus ipJiDominis maximis drfrimariis. Noóiu vero is, nequo aufugiat, magna uucA includitur. De die , que luhety liberrimus ifficommeatus eft f irma tarnen cujlo- diaferuaturjaliquAmmultUceuminiJiris pUillumincedentibus. ^uod fi is ergo per plateam aticubi ingrediatur , tum iüïobuijomnes beo ccdunt , Ante pedes eitts in ge^ maprottolutiyipfum adorant. Jdem manu fijlulam quandam tenet , qua inflata cedendi illis jignum dat , qui aduentantem fors non attenderint. Huicipfieotempore ,quodcunque 'vjpiam libuerit ,patrandi omnino li- centiaesiianninimirumintegridecurjit. ^uoexa^o,feJioquodam peculiariconfiitutoex pededekpidequo' dxm religatur,manibu«^ illius feut urn vnacum gladioinditur , vt cum eo,a quo maöianduseB , lu£ia decer- nat. ^em fivicerit , turn non faltem liberatur , verum etiam omni vitA fua tempor e pro inpgni belli Duce habetur. K^facrifico vero aut facerdote fuperatfttytunc fuper Ulo lapide,in quem volutus cecidit , vium exco- riatur illico. ExtraBam vero illi pelkm quoquouerfum opatim circumferunty & adidolifiiifujlentationem JlipismultttmcoUigunt, €C 2 m W w m )ï )i m m m m m Dl m m Ëm m m m m m m JE m m m m m m m m m X. DE MIRABILI SVA PECCAT ZIXilJDI RATIONE. 'ï' 1 étmautmmdet. ^emperegrimnUsQquosXamahuxis'voca^t) velde longtnqm ' ïtumMcfemueJcunt,tremuntque. nxhkmonmmturofendenté^^^ tuminmrecipiquecit. WveBisextremolrnxfuf^enfa grmdmeïL Itaqueft Xama^ CC s r *■ r ï'. X. DE MIRABILI SVA PECCATA CONFITENDI RATIONE. Nt e r cetera hijlork memorabilia, modus qmque mirahilis fua peccata confitendi l^'^nmnvfuen.RegioOcacaprö^mftü&altipmUfcofulU^^^^ itces 200 oygmmnmnquam eminent. InteriUosvnHSfr^reliquüfon^pmiexbon^ giturautfrofendet.^empregrinmtes(^quosXamabuxUvocant)veldeh^ tntum,tlltcoexpaue/cmt,tremuntque. BxhUmontiumitapropendentihusMiliis '^eatsferreusexemurfeuemimtur,itafabrefaam,vttom^^^ mmmtrorecipiqueat. InveBUextremolanxfuf^enfa grandioreH. ItaquefiXamL Jf^^^ffod,aomhberumaeraexforquetur,^^^^ '^^Jodeorfumruat.rnterim,pa^mtemiariusab^ ^dpeccatorumfmrumcon^^^ *^t»»itMur,ahofroxmoineimillicob^^^ ^^rccatumdtpmukrevideatur^tumadaccumamconfepo Uf^tfipnoprafra5fHsomnu&fmguUconpenrecufe^ exlance fua it a-violent er excutitur autelidl ff^^y'vtprmJqmmadtmafvaUesdectderitMmexanimüinmHltafrHjlilhcomminutm ' CC :i mmm lA'- .J %1 %-.] ^■^ Xj s: tin 1- l 2- .' ï- ï ï Ï.J X' X *: iC ï: ri i;;: ï Tsaixa.mrjiaxnjbi Mm XI. DE VARII GENERIS TRIPY- DUS, AYT S ALTATIONIBVS, Indis confuetis. , N HiJ}?ania nomi comprimü 'uero in Mexico , Indi varias \ faltationumj^ecies yquibus feobleó^ant^exhibent. Nonnuüi \ ^per tenfo fune {aliunt : dij diü (uper humerü ^Aquè acin planaterrafiantes^tripudiant. Sed^ diflindiis ordinibm a-- ^ liüadJkltationemcolliguntur.Adquommtenoremfaltant, inftrumenta noftrü tympanüfere fmilia [unt , quibw ^ cmtoresnonnun- quamimguntur. Sdtantes autem 'vniformem perpetuo cumtympanis^ canttlenü modum tenmt.pedibus adrhythmorum Aquabilitatem [em- per promotü.^lupd^eBaculum admodum imundum ejfe vipi^exhiJioriaUquet^ m m m m m m m i m m m ÏHttiStflMwr VIT r'jrr.'if r-'ff ii!gRWjaRFgJ^[;j|j^^^^ DE XI. VARII GENERIS TRIPY- DUS, AyT S ALTATIONIBVS, Indis confüetis. N Hi^ania noua, comprimü veró in Mexico , Indi varias faltatiommjpecies yquibtif [eohle^ant,exhibenU NonnuB faper tenfo fune faliunt : dij dïü (uper humerü, aqiiè acin planaterrafiantesytripudiant, Sed^diftinötü ordinibma- Itisadfaltationem coüiguntur. Ad quorum tenor em [altant, infirumenta noftrü tympanü fere fmilia funt , quibus cantor es nonnun- quamiunguntur, Saltantes auten^ 'vniformem perpetuo cum tympanü^ cantilenü modum tenent,pedibm adrhythmorum aquabilitatem fem^ perpromotü.^luodjpeéiaculumadmodumiucundumejfe 'vi^i€xhifiorialiquet* m P m P m Si P m m m i lm -M m m m m m m m in SU I X- J r: X *: n ï: i ï ri ï ac r: ^- 2 I ï XII. MEXICANI, QyOMODO A SVQ DEVNCVLO SEV IDOLO PRL mumduótifucrint. Ac fguraqmdamteiwsexprmituryqM Jfecie modoveMexumi frimoperloude- fertamigrarintidonecfroldoli fut Vitz,liputzü vAtkinio ad ea loca , vU Tunal ar hor, ex faxo mero feu rupe emergemjlabat yferuenijfent : Juf er qua arhore , iüis aduentanti- bm aquilaifulcherrmam auem vnguibui fremens pro accepto augurio confederat. ^uam,vbi primum conjpexerant, ingemaprouoluth eam adormerunt : éodemg^ mo- mentö in idolifui honorem tabernamhtm , & tandem juccedente tempor e vrbem M E- xjc O ifio loco extruxerunt. Hk etiam vna tributum adumbratur , qmd Mexkani Reg( Auapu^dcó qmtannkpendere coguntur. Cum enim olim Mexicanos fuoterrito- rio eikiindi caufas quAreret,ifiiufmodi eos torquere cenftivomtyquem ipfinon facik comparare pojfent. Sed ipfirurn tarnen IdolumViztlipu':(^liijlhacomniaiffisfacilefi^ Cenfus vero eratjjortm omnis gemrisfiuSiibuSfVt Maijs, & pifis abundans. Ckonis, itidem, qu& in hoe horto fibi mdesjlruebant : & anfe- res, qui pullos excludebantjits^jimilia alia. tarnen omnia fupra aquam nata , & per eandem regi oblata ^traditaoportebat, dd m m m 'M m m m m m -i XIII. QVOMODO MEXICANI BELLO TENTATI, CVYOACANOS SyPERA- rint&coercuerinti ÏNiriMi ergo populi ^ideteSy Mexicanos indies (èipjls copio^ \fiores in magnum numemm excrefiere, adeos , ui exigendos ^ ' eiicie^dos uaria media commentijunt: Et intercAtera^Mexi^ canomm uxores fios regiones^ fora vifltanteSy omni contu- meliAgenere ludos feeerunt. Mexicanü 'uero ne ficquidem ad helium irrim^ tisfiujoacaniaUudflratagema teritarunt, Nam temporequodamfefliuio' CO y'veftihpu muliehribm fe induereeoscoégerunt ,quos deinde itaamicitos, cum magno pudore ^ ignominia ( quajlhomines effceminati,nuUi viro con^ trapugnareaudeant ) domum remtferunt. ^ImdindigniJ^imè ferêntes lAe- xicaniyinfiruéio derepentè exercitu valida manu Cuyoacanosinuafèrunt^^ urhemc^ipfam Cuyoacanoccupantes^hofies fuos addecemmilliarium Jpatia truculenter infeéiatifunt^adeo y vt illi Mexicanü Je tandem dedereomninb cogerentun . 'm.V» mffgf fif^ , r m » r: 2 {■:, r; IC c i; XIV. DE CVIVSDAM MEXICAN CAPTIVI MIRA CONSTANTIA. inégcnMum,nfenet,fmer eiufdem Ccrmmm, vni mm aliquammnUh diUk qmd,RfiemUo ChAo^„hernaremr,recoUigmHhm: CMiüum fm TéiRLema» dd ^ m 3 m m m m m m m m lm m 3 m m m XV. Sequmtur nunc deüneationes ^effigiationes aliquot cimtatum]cafiello^ rumque : vt ^ defcriptwjtes remmpopulommq^ , ah Hoüandü in m-* mgationeperfretum Mageüanicum annü ijq8. ^ lygg. fadta^ notatorum ^ ohferuatomnu. I. VER A D ELINEATIO C STELLI PRAIiE. AE c mJuU S. lago metd eB: in qua Cajle Hum Praia fitum vifituruui Guhernator Lufttanus cum H^ankofraeïi. Caftellum hoc,eapart€,qua marejpe&at.elatum in aU ta rufe confidityé' vallps efofis admodum munitum eli. K^fcefifm eim valdepraceps ad faffus cir citer i ys forrigituryita anguftm , njt aditus eim a cordatis drfirtibm fex 'uir Is, contra mille afienfaroSyCommode feruari fopt.Hic Hollandi tria maiora tormen- i tatA Lufitanis abJccndita,off'enderunt. ibidem Hollandi fr^dam fe infignem impetra- turos, primo jperauerant. ^ui tamen a Lufitanis, con/utis per dolum verbis tam diu e- hdebantuYydum omnia.qtu HoUandis commoda ejfe poterant,longim amouijfent. Eo faSio^ caflelium deferue' runt : qmdHollandideindenullorelu^anteoccupantes ypofleaé'ipfireliquerunt. " r ' % Dl I- ï J S. ï( ï: ï *: r ï; ï V- * r w ao T.: r: ïv: .(■:.: TC ^:: X 4 XVI. GENVINA ET EXPRESSA S. lA- GO CONTRAFACTVRA. II. j^N c taJa g Oyk Lujitanis^tum viris turn tormentü pro-- hèarmatayrnHnitacj^y vtroque latere 'vallüfortibftijirmam eB. HacciuitasapradidtaPraia duohmferè miliiarihus di-- jftat.^dillam Lufitunifidtis ^erhü HoÜandos exciuerantj» ) fuh Ipecie amict contraBia ^ conuentus necejfarij. §luo cum Hoüandi applicuijfent , hinünauthm idolum fihiintemtum illicofinjèrmt Lujlmmenimnonfaltemmultüordinibpfs iuxtu littoraar" mati comparebant, Sed^iptr Ut tor is jpatia plurima tor ment a dijpofuerant^ quibm aduentantes incautius Hollandos exciperent. Infidiü itutj^ deteóiü, HoUandi retro comearuntiterum , quod ^04 hoe loco 'vires experiundi nul- lumpropofitumhaberentj. ee {"""•"■"■"—-"n— — m m m Bi m m m m m m M m M m 7M m m m m m m m m m m m XVII. QVIDNAM HOLLANDIS, IN IN- SVLA BRAVA, ACCIDERIT: ET de Almirantis obitu. IIL ^ Ancta Iago reti^a,Hollandire5faddin/uUmBrauamveldpromouerunt.\_^i 1 quamcumappulijfent^ ^LuJiunünonmllüyinfuUincelisyde^aitomomeconfbicuU, ^ viSfmtta, necejfaria mmemo iufio fretio mercmtentarmt. lUi'verocuminopum ffintmamimuentes,feferurJus0ccutmJfent:tüHoU^^ dem ruinofas diquot cajulas imenerunt,c£teras quidem omnim immsyvnavero, cu- \ ^usiamacon^eJiülapdibusoccl^Jaera^,vütüfmopta^^^^ 'l^mhanc, cumHol- tmdiferfregiJfentyMaijsfeufrumentorurcico confertam repererum : quodomnein busMahUyOhnt. ^tferemMpidibmplunmisgramtoMpofim,& Capitaneorum bdukm a puppiadpra^ rAmpormusytmdemkmutkc^terUfecundumnAuisUtus mfundumdemiJfuseB. Hum trthus LrU poB, ^odemfatojecutmeHBamelRepAUjquipoHmodumeodcmrituin maricontumulatuseB. ce 2 m ï;4 ï-tl X *: ï ly. i^opiacofliam,multtsfmrummfrmatU&decumbennbuslm^ I legmsfuoscummterfreteMlocieimRegulumamxndArmt. RexitaquedeHouLdo rtfmappülfuedoamMhitufuofuferbipmoadilb^ numduftO0ectibultbm,neccdceisümicitm. Caputiüim lorna, eaaue in apkemderi ^oU.ndosre^huM ^nmummduonfeder^^^^ Holknduoiuc^u^^^^^^ r [f; tn{lraUconfiderempt.^ofaao,ci^^^^ ^nPmosexnambmtnterramex^^^^^^ r']omos,terr^mandé^^ ee 3 XVIII. QVOMODO HOLLANDI RE^ GVLVM QVENDAM LITTORALIS tra(5tus Guineseinuiferint. Mi P % 13 '1» I r % li m XIX. DE QVIBVSNAM PRAEFECTVS HOLLANDICVS CVM REGVLO TRA- ótarit, öc quid ibidem illis euenerit. V. V iC A if T E adhuc prdfe^i cum Regulo traSiationei exfceminU regiis quadam , Regi^ quodederety afferebat , 'vafè ligneo ^faucos mmirum ajfatos -pantams , er ficcatos pjces \ Jèueqmlosmarinos.Potm^rattvimmex falmiéconfiölumXjHriesvero^ ^ prdi- feBum torqueretynec ijlhipotus cthique generi ddmodüm ajfuetui ejfet ,per miniftrUm ' I Juum^mfumattz carnüpartem longiufcuUm cum cafioé'paneMm^ HiJpumciUgena, qux, in omnem euentum fecum ex mui attuleratjfibi promi iubehat. j^'^'"«t»''deremufmit.ECm,aumenrumicuUmarm^^ ff 4 m m m m p m m m m m :m m m m m \m m P ¥m :m m m m m m m m m m M m m m m m m M 1% m m m m :m m m m m m 3 XXIV. OyiD HOLLANDIS AD PIN^ GVINAS INSVLAS DELATIS acciderit. :: ^ ' ""-^ ^^^^^ Vm intetmerA noUandi/uislmtribmad PlnguinasinfuUs pergerent ,fbefnMmm Tinguimrumcofum ckptandi rderefente ,cum 'vix 450 Pmguinas cxpijfentfunu tempejlatum njiscoorUen.-vtfArumaheffit.quinmueseorum in fmfla minuMtma. comminuerenmr mmg^ Umdum matorfiapha fluetuum comujfu ita ohtrita erat , 'vt 'vtxmnaumfuisextremücohAreret. Interim pammaberat,qum,qui interrakn- guinismfidtdmtiir^metu&perciflfionedeficetent. CoUeSiis tandem tarnen animü, &anteDeumpmprofuftsprecibm,magno aufu invndam Profiliermt Scaphamain tenamextraxemnt. ^a deinde ex temporerefeaa &reagglminata ,feciorummnnulÜinPiniuinarHn^ camquodam rndtcamfa;mtnam,pallioexpeaibu6ferarumconfatoteótam,imenerunt. Vim dioquin nullos inomminfuUconJpexemnt,pmervnum,mortuuminterramprollrmm,é'volucmmp F^mnamautemcaptam,cumexiguisqmbuJdammuneribHsdmajrentMeram& jerunt, ^ m Si X.: 1 l:'" ï X,: t r au ar.: :(:: :c3 2' IC XXV. OVAE pingvinarvm;magn NVMERO AB HOLLANDIS C A- ptarum, facies fuerit. i XI» les. rergHmmgmm^kumveroc,n£d,mhdmt. Sed&nhrüpediZs J&S/ T vv '''•'mexhocfihema,e,t«me:cipf„hiprUcome^midereC^^^ F I N I S. XXV. QVAE PINGVINARVM, MAGNO NYMERO AB HOLLANDIS CA- ptarum , facies fuerit* XI. OsT AM ergo /uperftes HoUandorum nmls vnicajequa in hiflompatet ycmti- mandopro njoto ttineri minime fufficere videreturjeumpftmoinptriamredm confilio habit0,frmo omnium, qumtum quidem fieripotuit, de alphit is feu commeam neceiïknoconuehendo,fideliterlaboratumesi. Itaque cumadhucin freto Mageümico morarentur,adeasinfitlasconceJferunt,quaspropteringentinumeroib^ cresypinguinas diöias , pinguïn as 'vocitahant. T mU enim tamquefrequennccpia ^^^.^^r^M»^ ibiprehendebanturyVtonerandlszS.nauibusfifficerent. Nam éiamnongentascoS' feramm,cumproperventorumaduerfitatesditmMibimorannobUnoneSfetinteg^ ^uiumformahïcdepiaaeH.MagnitudinemanfirühabenUopptdoptngueSyahb^^ tes Term niqrumMutm vero candidam habent. Sed& nigrispedibmanfennisjpeaefmiltbmfant. Ca~ rentalk,quarumbcopnnéiipfisenat4unt,quarumagitatupernicemnAt^^^^ ütumexhoc fchemate,tumexipfihipriAEBAr rrHAEVS ^Be C K:E R V S- M. DCII. m m 'M m m m m m m m m m m m ■m m M :m m m m m m m m M m m M M M m M , % m m 03 m M m m V E RAD E S C RIP T ION A- VIGATIONIS ILLIVS, QVAM O- LEVIER A NOORT, QVATVOR NAVIVM f^2^8.hommumG€neratüfrAfe^meonfiitutHsconfedt:qmtm ' fr^^^ Mageüanico , triennalijffatio 'uniuerfttm terrxglo-- hum circumnauigauit , ^ memorabilia multa eo itinm ohlemamt. N N O anato faluatore C h r i s t o i 5 9 8. die 0«? temport, lul. 2.nauis vna Mauritius ,oc altera Concor- ^^„f. dia dióta Roteroddmo foluit ; quae 18. menfis praenominati die oram Goeree ingrefla eft. Vbi cum Generalisde ordinario ac mêftriio militum nautarumque ftipendio conftituiC fetjbinaehaenaues poftea Gal. Aug. ad vada Anglicanaperrexerunt, vt ibidernnauescae- teras focias ,nepe HendrickFredrick 6c Spem didas opperirentuL Quaecumdiei3. Aug. illucappulifrent,die22. vento boreali verfus Pley m ujen recefTerunt, naues reliquas Rotero- damopropediem aduenturas ibidem expedaturae. Die 27. Aug. in Portlandt venerunt : vnde Generalis fcapliam maiorem cum nonnullis militibus amadauit,qui vbinam locorum expedatae naues tam diu morarentur , perueftigarent. Hi cum ad o- ftium Mof^ vfqs pertendiflent , nee nauium ftatum vllum expifori potuiflent : die 28. vifum eft Generali ad littora Goeree reuerti, ma- xime quod&procellae turn temporis obortae naues loco illo haud kuiter quaterent. Circa verfperam diei 31. Auguft Jittora iila rurfus attigerunt. Ex quoloco cum Generalis inRoterodamum iterum excurrerettnaues reliquas in littora Zelandiae tetendifecognouit. Die 13. SeptembriscauroferenteèlittoreGoereeinfretumZe- landicum vela facientes , naues fibi expe<5fcatas in media viaoccur- rentes viderunt. Quse poftquam hora a meridie quarta magno o- mniü gaudio iungerêtur i vno comitatu curfum verfus Pley muyen direxerunt,quod Pilotta quidam Anglicus,CapitaneusMelisnomi- natus,qui prioribus annis cum ThomaCandifch idem iter confece- AAA 2 rat^ ^ ADDITAMENTFM rat,ibidem res quaOam jnauigationi faciendae idóneas ac neceffarias reliótasjauferreconftituiflet. Die i6,Sept.venas aduerfis agitatï in Wicht difpulfi funt , quo- mmviviceAlmirantis nauis inbreuiatantoimpetu illidebatur , vt viteAimiram nianifcfto periculo fundum iam attingeret* Ex quo dum rurfiis clu- fundoimum- ^afètur,tribusintegnshonsiögentimachinatione defudatum eft. DieïS.ventoËurónotopef flante,ex VVichtinfuIacum 80. cir- citer iiauibus aJiisjverfus occidentemituris,{bluentes,diei9.Septêbr. Pleymuyen attigef uiit. Diè iLpoftquam Generalis cum Capitaneo Melis ante exortü diem ad nauesïediiffent, leuatis anchoris itineri pertexendo feaccinxerunt.Vento itaqj lapygefpirantecurfum intra mediu m occidentem auftrumq j direxerunt-Sed cum è vado digreffi viceAlmirantis fcapham , fex viris ftipatam , longo interuallopoft fc relinquividerent:hancexpe6tatum, anchoris naues defixerunt. Et cum paulopoft apraedatoria naue Anglica appellente intelligerent, YiceAimirans ^aucm reftitem ad clalTem minime rcdirc veile: illicb leuatis ancho- Tkjfm'defe-' ris,inde fc rurfus extulerunr* rif. Die 23. annonaediftribuêdaeacdifpenfand^ Generalis modum Anmmdiiï. ^onflituit^ita, Vt cuilibet indiespanislibradimidia , aquaemenfura vna,& vini modicum porrigerctur. In cuius rei tcftimonium ratifi- candum,cum difplofo tormento fignum dedifTet , preces adDeum de felici & profpero curfu nauium fieri mandauit. Die 27.duas exBifcaya naues corripuerunt:quas cum Generalis aliquandiuperluftrafTetjtandemliberasafcdimifit. Die 4. 0(5l:obr. quatuornaues exBarbaria venientes attigerunt : quarum vn4 Hol- landicaexAmftelredamo,duaeGallicanac, & quarta Anglica erant. Barharia lue Horum rclatione acceperant,quod peftifera aéris lueBarbaria mifcrè ^iurT^'' vaftata fit , cum in vna Maroockec:iuitate 250000. homines breui tempore horrenda nece abrepti fuerint.Hoc loco altitudo graduum 32 erat. ' Die ö.Oótobr.intraCanarise maioris infulas & TencrifFen , fub gradu 28.fitas,nauigantes,curfumin Auftrum fledebant.Die 8. vice- vkcMmrans Almitas fcapham luam,a naue ponèreligata,cum viro vnoperdidit.; fiaphaptrdit. ^^^^ ^uj^ flxis auchoris praeftolaretur aliquandiu , eam demceps non vidit amplius,quod tum nodris tenebris.tum ventorü vi quam longiflimèacla(redifpuirae{ret.Hicalritudinem44.grad. &40. mi- nut.habuerunt. , 1 1 t Die9.inlittoraBarbaricaeieai,altitudmemgrad. 22. habue- runt , terrseiam iamillidendi, nifièfpeculaexcubitormalumdeui- tafTet. Huius declinarionis caufa mandatum Anglici Capitanei erat. Quicumintraauftrumacoccarumcurfumfieri,iuiïiflet, im- prouidinaut^ verfusauftrünimiumdeclinauerHnt,adeb,vta terra dimidij milliaris {patio non abeffent. Verfus altioren^ occanum ergo recurrciltes,cum angulum boreakm iuxtaCabo Blanco attigiC SPI NONjE TARTIS\AMERIC^, / fènt, diredo curfui priori iterum incubuerun t, terram tarnen a con- ■ipedu nünquam dimittentes. Die 13. naucm poft fe quandam fiib grad. 17.& 26. minut* conipicati ftint. Dieis.fubgradu ii.nauigantes jaduerfum Libonotum adepti funt,pluuiis denfiflimis permixtum, Quibus coUcdis aquacpluri* mum inuaftrunt. jjiiravni Die s.Nouembr, venrus auftralis inundauitipoftquaïn ab n. ■ Odobr.perpetuQ Libonoto fatigati fuilTent. Circa dieiexortum terram Guineaeprolpexerunt,quatuor ferè milliaribus ver(us ortum fèptentrionemquea fèdiftantemJbigrad.3.&minut.4o.habcntes, 3D.circiter milliaribus a metaprasfumpta fèabeffeperuiderunt, quos aeftu Orientali (edudos poftmodum resipfa docuit. Die 4.Decembr. iuxta Cabo de Palma tribüs a tena milliari- bus aberantjvbi p.Canoas viris nudis redas, atcigerür, Hine malacia freti, iuxta littorumporredum affiduèperrexerurjt,intra ortum ac meridiem medij incurrentes. Haec Cabo de Palma fub grad. 3*. fita eft. Scd vcnto ibi Africo fatis idoneo adiuti, lineam tranfmirrere at- tentarunt.Aquaetfivixgradu dimidioabeflentjhac tarnen aura il- lam penitus exuperare mmimè licuit. Die lo.ftib exortum diei infii- lam de Prince, verfus medium ortum ac iepten trionem fi tam con- ^nfuU k fpicati funt. Qua de caufi largo vniuerfi gaudio perfufi fiinty quod ^"'^^*" ventorum importunitatein sequorediu iadati fluduaflènt. Gene- ralis itaque coado fenatu bellico ftatuit , vt ad eam infulam excurfiis fieret. OfRciarius fiquidem Daniël Gerretfz , hanc fibi infulam no^ tam,acrerum neceflariarum cpmodam promam efle prsetenderat. Itaque cum & aquaepenuriairreperetj&luemultiiaminnauibus tentari jnciperent,diredo curfii in finu didae de Prince in(uk naui- gatum eft,fundo paffibus 16. naues recipiente,ad quem tentandam, praegreflanode Generalis exploratorem amandauerar. Quireuer- {lis,pr2Eter loei commodiindicium hoe quoquenarrauit,quod nul- los vlpiam homines ofFendereibi potuericHsecinfula in line^eparte feptentrionali fub if.gradu fita eft. Caeterum exploratore ad naues reuerfo, fènatus belÜcus fuafu Generalis decreuit, vt emiffis fcaphis loei eius vniuerfi conditio difpiceretur exadius, Quo fine fcaphis binis&nauiculavna 40,circiterviriemifij funtjquorum caput ac pra^fedus Rejnier Poppes conftituebatur, Huicadiungebantur Ca- Timfiapha pitaneus Pieter Efaias, Capitaneus Melis, Daniël Gerretfz, & Corne- lius fi:ater Generalis,ac loannes Bremenfis,nauis ViceAlmirantisgu- dmur. bernator. Hi cum vadum ingreffi effent, vexillum pacis fiiffixerunt. Quo vilb Infulani fimili vexillo munito virum quendam ad ipfbs amandarunt,qui,quidqU2ererentautadum venirent>rogaret. Huic cum reiponderetur,folius annonöe gratia iufto pretio aoinfulanis redimêda; fe aduentafie : ipfos optimè fperare?&: in terram nullo me- tuexireidem iuflit,dicens,rcrum omniurn copiam ibiadmodum AAA 3 parabi- m m imm d 14DDITAMENTVM parabilem proftare. Primus ergo Gerritfz in folumegrefliisaNêgro fèü iEthiapejLufitanicamlinguam callente? adipodum humaniter exceptus eft,v t qui iam olim quoqj eandem infulam obtriuiffet-Hic, vbicum tribus foeiis in caftrum aoduceretur, praefeótum cum caete- ris inicaphis reliqüit> vt milites in ftatiöne fua cogeretJn caftro vera nonfaltemiunótisdextrisquatuor illi humaniflimèadmifli, fed & ferculis vinoque lautè traa:ati fuerunt. Emifènant etiam infiilani nunx^ios, qui praefe<5tum a nauibus in caftrum abduccrent. Sedis ex- cufandofe^apud milites manere maluit. Videntes ergo iam infulani, j quod plures in caftrum allicere nonpoffent * quajtuor didos fuos hofpitesproditorioaufu inuadentes , tres eorum primo illicbimpe* Tm ahinfu-m obtruncatunt : Hempe pfa^fedtum Daniël GerretfZjCapitaneum unise^dum. j^^üs ^ aubcmatorem loannem Ëremenfèm. Quartus verb Ca- pitaneus Pieter Efias è manibus ipforum elapfus , pernici curfu ad fcaphas fe recepit. Quod videntes in littore palantes milites, prodi-. tionem fubodorati , gregatim in fcaphas irruperunt. Qups tameii GeneraHsfra. Lufitani infularcs tantainfcftatione crebris fclopetorum eiaculatio- terferitur. j^j^us ad littora vfqueinfèdati funt , vt in (eaphis etiam,fratrem Ge- neralis ,ac itidem alium , Canter de Amftelredamo , vocatu m , glan- ' dibus obtruncarent : adeb , vt vix fpatium daretur prxkOio , cum fuis ad Generalem redituro. Cognita re hac nefaria, Generalis co- ado fenatu bcUico confultum ratus eft , vt nulla mora obftante re- aa in portum infulae incurreretur, Quo faa:o,nauis Concordiadi- óta, reaa caftrum fubiit. lila 120. militibus ftipata, ducem Reynier Poppeshabuit. Vniuerfi hilcaphis in littora expofiti.impetum re- aaincaftrum Lufitanomm fecerunt,eius expugnandi animo eer- tiflimo inflammati. Sed propter veprium obftantium impedi- MoEandi cum menta,6c vicini lacus tranfmittendi profunditatem , crebrafque Lu- ufttanis fru fitanorum effulminationes, quod tentabant, obtmere non pote- firaveuumr. ja^t/cd tetto pedem referrc cogcbantut. Vno ergo ex ipriscaero,& i6.vulneratis,ad fcaphas redierunt. . Die 12. circa vefpera Generalis iterum so.mihtes m littus aman- dauit,vt locum fonti proximo vicinum obfiderent, & haurientibus vndam tutum commeatum praeftarent. Eo ergo loco Caftellum ex- truentes 5 rebus neceflariis k commode mu niebant. Interim etiam Generalis armatiscohortibusverfusmolasquafdam,vbifaGcharum parari folebat.irruens , eas fubiedo igne omnes concremauit. Quo iumultuglifcenteLufitani,qui in dumetislatebant, vnumexHol- landis dande perfoderunt,&:c^terosdefertoloco ad Caftellum re- pulerunt. Ibi dum morarentur , Capitaneum Cleerhagen aliquan- do in hac infula egifle certis fignis animaducrterunt. Nam 6c afciata qu2edamligna,&iapides,calcemq3,6clocum iftum,in quo ligna cae- fafimtjinuenerunt. ^ n ^i -n Ex veftisiis tamé quibufdaliqüebat a Caftello ifto,nondu peni- ^ tus m NONJS TJRTIS ^MERICjE, 7 tuscxtrua:o Capitaneum aLufitanisabaduacdifpulfum fui{re.C<^- temm Generalis ad finü alium quoq, (capha emifcrat. Quam tame, cum hominibus plurimis habitatum videret, 6cde annonae illicpa- randae fpc aóbum efTe iritelligeret: circa vefperam diei ly.ex munitio- ne ad naues militereduéto, poftqua naues aqua recenti vbcrrime in- ftruxifTet , leuatis anchoris booo & idoneo vento inde (bluit, licet ae- grorum ac vulneratorum Iiaud pauci in nauibus effent. Die 21. denuo Guineas orae propius admoti funt, reótafub linea ae- quinodtiali agcntes,& lo.paffibus naues anchoris firmantes.Ventus enimauftraliorcurfumintercipiebat. Die 25. CaboLopeConfaluo attigerunt:quibus in finibus de no6te ventusplerunque rerrenus,dc dieverbmaritimusperflarefbler. Ibi in terram egreifi,nauesbinas Germanicasinueneruncquarum vna BarentDirickszex Amftelrc- damo,altera Zelandica Cacus dida , erar. Ad has cum Generalis Ca- pitaneum PieterEfias&IacobumlanfzHuydeCopperfcaphaemi- liflet : areducibus his compeiit, in hoc ipfo Cabo naues Pieter N^ff« p;V/^y Verhagensnuper integri mcnfis (patio obhaififle, & fbciorum non ^^'^%^«^- pauciorcs ss.ibidem (epultos fuiflre,magno aegrorum numero m na- uibus relióto. Sed & quendam , qui è nauibus Verhagens aufugerat, in naue flia Generalis aflumpferat : a quo de rerum plerarumqj ftatu informabantur.Is recenfèbar, quomodo naues Verhages poftquam fluuium Congo iam ingreiïae fuiirent,nihilominus tamen ad Cabo reuerticompuififuntjóc inde iterum ante dies i4.verrus Anabonin- fulam veia fecerint. Sed & de Capitanei Cleerhagen ftatu percotatos ckerhagenm intellexit,quodinin{iiladePnncecum (bciorom magnapartecaefus ^"f^l^^^'^"^' occubueritj&cseteri vixfummolaborenauibusprofugis vitaruam leruarinr. Eodem die Generalis decreto fênatus bellici quendam èguber- natoribuSjHanfz Volckers dc terra Sanóta nomiaatum,propcer mo- tamieditioneinterramexponicurauit. Die 2ó.exdi6toCaboCon- (aluo (blueruntjverfus Braliliae terram curfum facientes, Cal.Ian.An.ispp.Anabon infulam confpicati, ameridiefblisal- ^^fnuamsan. titudine2.grad. adeptirunt,deexuperatainftilaillaadmodQfibigra- "^'■^^^' tulates.Dies.folis akitudo3.grad.&4o.minut.inline3e parceauftrali fuit. Die i2.eadem 5 1. grad. fuit:quo têpore quida in nauibus morbis tentari incipiebant. Die 2o.curfum intra mediu auilrum occafomq, torquebat, cu iam Abroles (e exuperalTe cenfercot. Ibi altitudo grad. 12.minut.40.erat.Die 28.fblem reótaverticiincumbentêhabuerunt, soimzenkk fubgrad.is.&zminut.io.nauigantes. Curfumergbitamoderabatur, yt a meridie folem in feptentrionali latere reli nquerent. Die3.Febr.cuma]titudinem2o.grad.haberent,deno(5le media Tebruarim terram quanda humilem libioppolitam confpicati funt: parumqj "'""^ '^^^^ abfuit,quin nauisConcordia,t|U2e iam trium paffuum profundi- tatem habebat, in oram impingeret. Curfum ergo fledentes , intra occafum m 'M m m m M m M m m m m m 'M m m m m M M i DITAMENT VW - occafiimac meridiem naues egerunt, 5c die 5.terramBrafil attigerüt cabit 4c Br4- A culus edltiore finu,in apertumOceanum concitatius declinantes* duobus tribufvemilliaribus a terra bolidem 4^pa(Iïbus miferunt. Sinus ifte^Cabo S.Thomq vocatus,cxeolocQ verfus terram Brafiii^> in Occidentali ad Cobo Frib latere porrigitut. Hic fub altitudine grad.22»eraiit. ii^xu Dieó.finumquendam grandiorem,Baye Formofè nuncupa- turn incurrëtes ^ circa vefperam Cabo Frio admodum editum tranIC milèruntw Ab hoe curfum in Occidentem fle6ténfes,impDrtünO cauro adeb obruebantur> vt non ftltem colle(5lis velis öpüs haberct» verumafèinuicem longis intéruallisquoqjdiigregarentufjÖciuxta littoraanchoras mittere nolentes volentescogerentun HsecVenti aduerfitas integro biduo durabat. Circa diei 9. medium Rio lauero attingentes,anchorais cxtta ipfum finum iaótarunt.Vbi cum 14. paff. profunditate intra duas in», lulas boreales inniterentur, dercpentè alterius anchorae funis ruptuis eft. Poftea euro recenter fpirante, velis in Dobaert contenderunt* Quo loco p.pafTuum anchoras extra Caftellum quoddam iuxta faü- ces magni lacus,in quem riui muki k exonerant > iadlarunt. Genera- lis itaque gubernatorem Barentlanfö cum binisremigibus exilifca- pha emifit,quideannonae parandsecommoditatedjlpiceret Qüi cumpropter importunitatemventorum ex finu illo ingruentium terram attingere non pofTet : poftcro die ad naues grandis Canoa, 7. vel 8. viris munita appulit. Inter hos quidam eratLufitanus, Pieter Tack, linguae GermanicsE peritiflïmus,qui cum finusilliusGübtr- jioUandi,jMi natotcnupcro temporesoo.milites illucinduxèrat. Is a Gübernato- fmt.rogatur. ^ emiffiim prsEtendebat , Vt ^>ercontaretur, quinam in nauibus iftis homines veniflent. Cumque intellexifTet, aduenas meros Ger- manos efle^qui commeatus acannonaecopiam pro pecunia praeftn^ ti aut mercibus promptis peterent:a Gencrali humaniter kuteq? ha* bitus Canoa fiia ad terram rediit,refponrum Gubernatoris primo quouis tempore relaturus. Circa meridiem idem Lufitanus ad naues Canoa fiiareuerfus prseterfèxagintaaurantia nihil fecum attulit.Sed nee definitum Gu- , bernatoris refponfum exprompfit. Vnde, cum Generalis ac fenatus bellicus inanious fè verbis difFerri viderent:ac ab ipfo Lufitano intel- lexiflent, nifi retinereturipfemet^parum admodum rcrum neccfTa- Itifiunnsin riarU ibi paratum iri: confilio inito Lufitanum cum Meftifche quo^ naunetine- ^ hm\s fclauis fccum detinuerünt,ac Canoam cum caeteris '"'^* (quibus Pieter Tack ad Gubernatorem litteras vna dabat, quibus rogabat, vtaduenis pro pecunia 6c mercibus fruótus da rit) ad Ca- fteïlumremifit. Noótemeam quatuordidiiinnauibusexegerunt. Dieiii.auroraprodeunte,nedumvllumaGubcrnatorcrelpon- fiim cxtortum eft. Multas tamen Canoae per Caftelli finitima ex ci- uitate S^ONjE TARTIS AMERICJE ^ uitateagivifkfunt. Itaqjconfilio {ènatustresfcaphae, 6o,aut7o.viris munit^ adparandos fifudVus öcalia annona emifl'^ abierunt.Hi iuxta cditum motem quenda,Panê faccharinum vocatü,in finum auftra- lé reóta impetumfecerunt,quëfrud:ib.omnifariisvberrimèabun- darea Lufi tano acceperat.Quo fine etiaMeftilchen (ex cocubitu Lu- fitani acindi prognatü) fibi adiunxerant, vt in paradis neceflariis au- xilio eflèt. Hi cum terram attigiffent , dumeta latitantibus militibus omnia referta efle videmnt. Incerim cü bini ad explorandu reru ftatü cx ipfis HoUandis emitterentur: derepentè ex infidiis inuafi,ac capti^ "lapmttT ui abdu<5bi funtabincolis Lufitanis,qui prater hoe numcroiis quoqj iaculis in fcaphas extords, Holladorum 7»vel 8. haud leuiter vulnera^ runt. Hunctumultumcum Goncordia nauis iènfiflèt; Icaphis auxU liatum, quapotuitproximè,adlittusprocurrit. Veruni propter cre- bra fulmina , è Caftello fa6ta,retrocedere coaéta eft , poftqua glande emiffa Holladorum vni caput totum decuflum fuiflet. Harum vio- lentiarudêtesquoqjvndiquaqj haudtenuiterobl^debantijr.Hisita glifcentibusjfcaphae ad naues, militibus binis defideratis , redicrunt: duo verb caeteri captiui in Rio lauero abdudi fünt. Generalis aute li^ teris ad Gubernatorem miiïis rogauit , an nó fiios captiuos cum Lu- fitanis retentis permutare vellet. Has lit eras fclauus quida , in terram cnatans, ad Gubernatorem extulit. Circa vefperam ex Caftello qui, dam,pacis figno,ad littora egreffi funt. Ad quos cum Hollandi fca- pham emitteret, rogarunt Lufitani, quem adiocum duo captiui de- ducendi eflent. Quibus refpoderunt Hollandi , iufleruntqj^vt in op- pofitam nauium ftationemferrentur,& fuos ibidem reciperent.Sed eadem ipfa node procellae ex auftro tam valide incubuerunt, vt pa- rum abeftet , quin naues in fcopulos ac faxa penitus illiderentur. Die captiui mt- verb i2.in definitoLufitanis loco vexillum quoddam pacis confpi-'^^^'^^^^^^*- cati lunt. Quó cum (capha captiuos fuos eduxiflent, a Lufitanis vi- cilfim fuos fbcios receperunt.Poftca Lufitani quidem res necefTarias omnes Hollandis fpopoderunt : quorum tamen verbis fidere nemi- ni iam amplius libebat. C seterum cum Generalis Lufitanum captir uum in terram emitteret, madauit militum prasfedOjVt {capham in breuia illius loei ageret,quod alibi tutus ad terra aditus propter seft us frcquetes Oceani non pateret.Cumdj iam Lufitanus inde in terrarn cnataret,quidam ex Holladis Wilhelm Potter è Delphis diótus, vna uoaandm de- cum ipfb veftibus depofi tis nuUo generalis madato enatauit. Is cum hitm. vix littus attigiftet , nudorum Indorum ex dumetis magna caterua prorupit , & nudum Hollandum , quem iam fcapha quoque ad claf^ fem reuerfa deferuerat, correptum abduxerunt. Die i2.Febr. circa velpera Generalis tormento difplofo diceffip- nisfignum dedit.Itaqjanchorisattraótis, vehête auftro finum eum cgreüi fiint.Quo curfix cum ventü admodü dubium & copiofis im-. bribuspermixtumhaberent, velaad S.Sebaftianiinfiila direxerun^, BBB Diei 10 ^iAD DITAMENTV M Diei 16. aurora prodeunte,intra duas infulas anchoras mifèrütï quod fe S.Sebaftiani infulae vicinos aibitrarentur.Nam locum ceirto intcrnofcere n©n poterant, quod ora illa admodum lata, continend quadamtenus fimilis eflet. Ad rerum Gonditione ergo cercius explo- randam Generalis fcapham fuam amandauit,caEterasinterim,naues indidaruminfularum ambirucontinens. Cum verbnullacertafi- gna^quibus locus cognofceretur,pateret,illarum infularum alteram Moffel, akeram palmites Generalis indigetauit. Ibidem praeter coii^ chas aliquot ac palmites, vndamq, recentem nihil inuentum eft. Die 2o.anchoras iterum alleuantes , inde verfus fretum Magel- lanicumcurfum ruumdeftinarunt.Sedeum metsealiquatumcon- feciffent, die 2i. ex altiore Oceano ventus defubitb importuniffimus infonuicqui naues haud leuiter quateret. Rati ergo confultum funt, vc vela curfufque inuertcretur,& de relid is infulis certi us documen. müadi s. se- tum fierecReuerfi autem , cum candem ipiam S. Sebaftianiinfulam w>-g^gpfQui(jej.£nt,nauibus fuis intrainfulam&cöntinentem impu- ''"""'""'^''^•leruncacinportuibi admodum idoneo, acaventis omnibus tuto confederunt. In hüiüs eminentibus tumulis numerofi pifces ca- ptati funt. Frudus verb nullos inuenire licuit,quod fterilibus ar- boribusinfulaomnis horridaeffet,adeb>vt nctranfitus quidemiri locis plurimispateret. Vnde tamen recentis copiaadpladtum daba^ tur.lbidem in fittore enatas aliquammultas petrofelmi radices quö* queefïbderunt. _ 'iq;^.:.:^;-/-^!,,.,: ■ Die 27.dum in ea S. Sebaftlani infula ageréiit,Gapitancus Huy. decooper fex viros parua fcapha in terram emificquideobuiis re- iiciiadifex ah bus indicia referrent. Hi verb ab Indis,qui in fylua illa fe abfconderat, mdu imadü. ^ q^^Iq lauero naues infeótati fueracinfperato inuafi funt:quorum duo primo illicb infultu ceciderunt.De caeceris quatuor quid adtum fit,nedumcomperirelicuit. Die28.cumpraeterpirces&:lignainfulaillanihilpromeret,circa meridiem , ab vnda rccehti optime inftruéti y anchoras iterum attra- xerunt,& ex Orietali parte portum egrelïi funt, quo loco infula qu^- dam Alcatreffe did:a,rita eft.Sed intra Moffel dc S.Sebaftiani infulam exeuntesjgradus 24. numerauerunt. Ab eo tempore Oceanus incèr- tisacplanè ambiguis ventisferèfèmperaefluabat* auftro tamen plè- rumq; primas libi vendicante. MARTivs. Die 14. Martij vulturno vfque adeb valido 6c frementeiadati funt, vt colligere vela omnino cogerêtur. Hifce ƒ cellis maior fcapha vndarü violêto illifu tatoperè laxata 5c obtrita eft , vt iam mergi inci- peret.In quo cü viri quatuof agerent , vix magno nifu ac labore eripi ^t^/)i^^j/?^iorpotuerunt.Quib.extrad:iSjnauis demü cü rebus omnib.peffum iuit. mrsitur. | j^- yndarü furoribus durantibus Vice Almirans ac Spes naues è cae- terarü confpedu difiedrae funt. Hoe turbine fine velis quadriduo in- tegro in equore ia<^ati grad.32.in lineas parteauftrali numerauerunt. Die NONjE tartis ^mericje. pieir.difpulfaenaues magno omnium gaudio claffi reiunxe- lunt iterum iqua^ poftea iunaae curfum fuum verfiis ortum lento paflu promouerun t. Hoc tempore , qui in naui Concordia erant,fo- concordkps^ cias naues magnis clamoribus inuocaban t,vt in exigenda profunda nauteaopemfibicelerrima praeftarent. Namamerüone eademna- uis vix magno labore feruaripoterat. Die ip.Capitaneus Picter Efias ad GeneraIemcontendit,que- rens , panes plurimos in naue fua vdorc corruptos efTcnautafq, fuos tcnendae acftluandae naui, vt qux aflidub ingenti aqusecopiaper- flueret,minimèfufïicere. Generalis itaquecoactofènatu optimum clTedecreuitjVt Concordia nauis,cariofa admodumacrimofa,füis bonis exonerarctur , ac maioris periculi vitadi caufa omnino defère- retun Hacnoótevelis omnibus contradis ventorumimpetum fè- quentes,altitudinem 32.grad.& ij.minut.numerauerunt. Die 2o:vento nedum remittente,exonerato tormento Genera- lis fignum dedit nautis acgubernatoribus , vniuerfbquefenatu bel- licoconuenturis. Cumcnim viderent,perprocellarumcontinuam vim bona ac annona, refqs alias è Concordia minimè exonerari poC ic.öc ia hyemis principium ante fores e(re,aërem q, perpetuis imbrib. ac feuis tempeftatibus horrerejac continuando per fretum Magella- nicum itineri minimc fauere intelligerêt:deniq5 etiam ^grorum nuw merum indies augefcere fentire t: ab ea tepeftiuum,imb neceffarium omnibus vifiim eft,vt cum nauib. vniuerfis in S.Helenae infula tcnderetur, &ibi tum hyberna agerentur,tum aegroti comodius cu- l'^'^'^s^*'- rarentur &rehcerentur,dum tandem aens ac ventorum iniuriae mufmt. tefcerent,& fènatui ftatutum eflètjouando curfus denuó per fretum Magellanicum inchoandus fit. De his articulis, vt fua quifq, énten- . tiam fcriptaconferret. Generalis mandauit. Cumqj Iperaret/e breui tempore S.Helenaeinfulam attingere pofle: Concordiamtantifper fèruareac fècum agere confultum putauit.Quae vt regi commodius, &:apericulis vindicaripr^fentiuspofletradeiuscuram Generalis plu- rcsaIiosordinauit,hacetiade caufa pr2ecipuc,quod nautarumpars magna ex fcorbutograuius infeftaretur. Harum verb rcrum decreto fa6to,ad naucm propriam quilibet rediit, curfum fuum in occafum ^ftiuum impellentes.Hoc tempore fblis altitudograd.31.minut.25.in lineaeauflraliparteerat. Sed ventus ferè fèmperEuronotus vela ferie^ bat,adeundae S.Helenae infulae non admodum idoneus. Ad naues er- go proferendas cura & labore non tenui opus erat. Die 3o.in Concordiajan de GroLex fcorbuto obiit.Qui primus lande Grol ex omnium hacluein nauibus extinólus efl. Ibi altitudinem fblis 30. -^^*'^^"^*' grad.inlineseauflrali facie habuerunt. ; Die2.ApriI.nouaaquaedifpêfatioinflitutaefl,ita,vtcuiuisquo.^pRiLr5. uisbiduoduoeiuscanthariporrigerentur. Aquadipi- Die s.pcr pharmacopoeum & Chirurgos mandato Generalis se BBB 2 grorum m j2 ADDITAMENTFM grorum luftratio fadta eft: qua quinque ex fcorbuto admodum lan- guidi, ex morbis veroaliisquaEuorinfirmi rcperti funt. Circa velpe- ram vcntus Fauönius fpiraf e caepit. Diep.cuiiï vetusidemincumberet,eiusopc curfum pertexen- tes,circa meridiem altitudinem 29.grad.&: 23.minut.habuerunt. Ibi- dem etiam comparfum integri gradus menfura in occafum ^ftiuum deflexifTe notarunt. ■ • i • • Diei2.priore Ventoceflantc,vulturnus fpirare cacpitivbi circa meridiem altitudinem grad. 'o.&: 24.niinut.occuparunt. Die 18. ventusiterum Fauonius furrexit : quo cum in occafuni V ^ftiuum iterum peruaderent, altitudinem 31. grad. 2o.minut.adepti funt.HocdieprimusinnaueViceAlmirantemortuuseft. Die 26. Vulturnus admodum placiduscontinuauit. Vbi cum grad. 25. &8. minut. altitudinepergerent,intra medium boream & ortum cuïfum fuum dirigcre coaóti funt, modb infulam S. Helenae mUandifcoT' tenere vellen t. Nam &tum temporis vcntiplerumqueinidoneifpi- fl'Lr^" rabant,&innauibusmoibiitainuaIefcebant, vt quotidiè ferè terni quaternive occumberent : ad quos vifi tandos , Generalis indies na» ues omnes adibat, &, quod poterat , infelicitatem aegrorum ex tem- poraneo folatio leniebat. uAivs, Cal.Maij aquiloneincumbente,akitudinem 23.grad.0c 26.mi- nut.numerauerunt.Circa meridiem, cum Eurus flarccdie 4.grad.2i. & minut.i^.habuerunt. Die 5. Generalis ViceAlmirantem ac Capitaneos, nauiumque pr^fedos ad {è vocatos,impendib admonuit, vt ad infulam S. Hele- nd attingendam operam diligentifïimam nauarcnt. Cum vcrb Vi- ceAlmiranscumfuisgubernatoribus nautifq? , infulam eamverfus caurum ac aquilonem ante fe fitam affirmarent , & ad ipfam adeun- dam Argeftevehente opuseflepr^tenderenticaeteris dehoclèriten- tia alia piacuit,infulam nimirum eam in latere euroaquilonari a diftare. Itaque cum turn temporis ventus Orientalis fpiraret,decre- tumeft, vt eiusoperavela reóta adinfulamflederenturApoftero die , nifi ventus mutaretur , in fèptentrionem curfus torqueretur, vt hoe nimirum pado defideratiffima pridem meta teneri ac occupari portet. His publico omnium voto ita decretis,difcelIione fadra, fin- auli ad fuas operas & munia redierunt, fore fperantes , vt breui tem- poreS.Helènaeinfulam attingerent. Die 8. ViceAlmirans cum Capitaneis caeteris exadius difquiu- uit 6c trutinauit,an cum hoe vehenteEuroinfulamadiri pombile effet. Vniuerfis itaque mappisdiligenterinlpeais,fèinfulaevicinos iam efTe, cognouerunt. Curfum ergo antiquum vrgentes,gradus 17. habuerunt. . , Die 9.altitudograd.i6.&minut.8.erat. Amendie Capitaneus Huydecooper difplofo tormento fignum nauibus casteris dedit,ar. ^ bitra- rautt. T^ONjE "PARTIS AMEKICjE bimtusfciIicet,fèaIa2uainruIamconfpicatume(re.Etca£tenquidem vniuerfi etiam eiufdem cum eo fententi(j erant, vifam infulam S.He- lenaeeflTcquod viderent , terrae angulum infulam fua prominentia icaocculerejVtexadeinternQfcinópofrct. HoccumviceAlmiranti indicaretur : is ad Generalemfèconferensjredèfepridemdeinftilae ftatu iudicaiïè atteftatus eft,dicens terra aliam ibi nullam finitimam cfle , &S. Helenanilongius a fè verfus occidentemiacere. Cui et- iam Generalis iam non ampli us refragari poterat , vt qui pra? cseteris omnibus huic vni vclutrerummaritimarumperitiffimo,fideiplu-^^^'^^^^^ rimum ftipularetur, Decreto ergo nouo illico ftatutum eft , vt circa »«^7^1 vefperam naues verfiis occafum agerentur. Ratum enim erat , S. He- ''^^é/^''"'*^- lenamrubgrad.i6^.fitarriefle.VtergbducemviceAlmirantemnaues omnesfèdulofèquerentur. Generalis (eribmandauir. Circa ve{pe- ram tormentis figno dato , nauibusverfus occafum procurricsepit, vcnto vchenteEuro Ducem fuum vniuerfis fequentibus. Dicii.viceAlmiranscumCapitaneisjgubernatoribufqjacnau- tisaliisad Generalem commearunt,vtde neceflariis exadtiusdelibe- rarent. Dum ergo deliberationibüs fèriis intentè vacarent , (è longè infra S,HeIeBam iam a6Vos eflejanimaduerterunt.Ita, vt eius tenedae jj^^^f^'f^- fpem iam nullam reliquam haberent. Quicquid enim tum ex map- '^' pisjtum viceAlmirantisrelatione antea ratum erat, idnuncvniuer- fiim fefellifTe , liquidb apparebat, id ipfiim indignantibusquoquc vniuerfis gubernatoribus,qui vice iam tertia viceAlmirantis {ènten- tiamfèquicoacftifunt. Denouo ergbiamiterumvotisócfufFragiis colleólis, proximum vifiim eft, vt verfiis infulam Martjn Vaaz iiue A(renti5,autquamcunque aliam finitimam diuerteretur. Quarum, fi quidem nullaobcinenppflTet, fi:atuerunt,re(5l:aterramBrafiliaiin. currere. Nam adita terra ideb comprimis opus erat , quod in naui* bus aegri fiibinde magno numero augefcerent. Hoe ergb inftituto, recens firmato , circa vefperam bonisaufpiciisventis vela de nouo datafunt. Die ii.paulo ante meridiem terram quandam verfiis medium aufl:rum occafumqucantefe fitam depraenenderunt. Ad quam velis diredis contenderunt , ibidem fuos aegros commodius rcfeóturi. Nam cum ab initio regioncm viüm, infulam Martyn Vaaz efTeper- iuafum haberent : inportu eius , non admodum idoneo anchoris naues defixerunt. Capitaneus verb Pieter Efias binis cum fcaphis , aliquammultismilitibus rem is verfiis infularn impellens , vbi pro- pter a?fl:uantis oceani vim nullibi in terram egredicommodè poffer, tandem tamenpofldiuturnos grauefquc niïus aditum quempiam naótus eft.Qui tamen & ip{è longius non ducebat , quod üxis ac ra- pibusdenfiflimisobie(5l:isviaeomnesinacceff3e & impeditaerigercc. Fruftra ergb egrcffu qu2efito,ad naues redeundum fuit, Quod priuf- quam faceret , fcaphis obiter infulam ambiuit , viditque,pro asgris BBB 3 lUic ^DDITJMENTFM illic nec commodum fatis locum ,nec frudus refedtorios vllos tcpc- ririlieere. Didahgeeinfulafub grad. 20^. verfus lineae partem auftralem fitaeft. In hae tamen hoccommodi acceperunt , quod numerofam 'MatteMeu-^^Yacmmydh ipfis Malle Mcuvven diótarum eopiam reperirent. ftiblT&itUx enim manfuetiffim^ tanto numero ibi deeunt , vt fuftibus vo- uibus capu. lantium earum muhi greges caedi poffint, Claffis autem iuxta in- fuk plagam auftralem so.paff anchoris confedcrat. Cum ergo pro* pterfaxofaprsecipitiainfulamhancomninbinacceflam efleviderêt, diutiusrefruftranea obteri inconfultum rati funt. Non defuerunt tamen,qui putarent,moram ibi adhuc vfque ad diei fèquentis auro- ram trahendam efle ^ an forfan noua eaque diligentiore perueftiga- tiorie afeenfus aliquis in infulam inueniri poflet* Poftero die Gene- ralis ad viceAlmirantempergens,redeliberataftatuit, vthocdeferto portu in infulam Aflention vela fierent. Hanc viceAlmirans fibi apprimè notam,ac fub grad.vigefimo verfus occafum vlterius fitam chfisadAf^^^^^^^^Q^^^^ Stantehacrententia,manèleuatis anchorisindena- fmm per. gj^ouerunt , intra boream ac occidentem curfum molientes. Nam ad hunc tenendü ventus Orientalis nó inidoneus perfpirabat. Sub diei 3o.auroram, cum ventus ab Euro iugiter duraret,circa meridiem altitudinem 20. grad. êc minut. totidem habuerunt* Ibi rurfus terra qusedam ipfis incofpeótum data eft . Quam cum primo Aften tió efte arbitrarentunpropius ei admoti continentem Brafili^, a qua sö.milliariü fè interuallo adhuc abeftccenfèbant , efte viderüt. jv mvs, Calendis lun. anchoras ftaas in loco quodam , Rio Dolco voca- to,paft^2o.mifèrunt.Inde ergb,cum generalis aliquot viros emififlet, quiterraeconditionéj&rerumparabilium rationemexplorarcnt:a Lufitanisjqui magno numero eos adituprohibebant ^ repulfi , reda iidemadnauesrecurrerunt. Generalis itaquecognitare,acindeIi- berationem vocata,ftatuit , vt a meridie illicb inde rurfus folueretur. Quofaa:o,curfumfuum verfus hybernum folftitium impenderüt, fore (perantesjVt tandem alicubi locum , reficiendis ac curandis in- firmis idoneum ofFenderent. j Die 2icircaaurorammalaciafummaglifcente infulam fèquan- dam terrae vicinam confpicere arbitrati funt. Ad quam propius ipedandam cum binis (caphis Generalis fanorum partem magnam fxkrain- ^j^ïfiffet : a teuerfis S. Glaram infulam eam efte cognouit* Itaque nauibusreótocurfu verfus eam impulit. Quam cum circa vefpe- ram attigiflent , viceAlmirans cum Concordia in infulas latus au- ft:raleconfedit : Generalis verb, cum Spe fua partem borealem ob- fèdit. Vbij cum fundus vadi non vltra vndecim aut duodecim pe- des altuseftet,nauiseius in illumincubuit, ita, vt integrarum qua- Aimirantü tuor horarum fpatio ex eo fe emoliri non poftet. Quodcertcfme nmufmda cuidcnti periculo faótum minimè fuiftet , ft vel Icuis oborta tem- incumkt. r p^^^g :NipN^ PARTIS AMERICA, ij peftas mare conturbafTet. Magno ergo fudorc, ac fingulari Dei bene- didione (è tandem inde citra omnepericulum eruerun t. Hae poftca Coniun6tae,vna pa{r.6..in loco idoneo confcderunt. Die 3. Generalis cum Capitaneis, duabus fcaphis in infulam cotendit, vi funi ac di f{)eduni, nurn qua co m m odi tate i n ea m a(cen- derepofTet. Sedomnisinfulae ambitus grandibusfaxis fcopulifquc xigebatjócvixaddimenfumdiurnum vndafuppetebat, exquadam didudione montis profluens. Nihilominus tarnen Generalis iulTu ^^^^f^'"^^' infirmi omnes in terram exportati funt, quos fcorbuti vis plerofquc tmuu''^'"^' mirèacmifèrèlancinabat.Nonnullivtinfuisthalamis iacebatifuni^ busextrahendierant , quodfeloGomouerepraefumma infirmitate nonpofTent. Haud pauci , quam primum terram attigerunt,dieni obierunt. Hocrerum ftatu vigente , pro segrotis cafulas actuguriola ..^^ixm extruebantjfanisinexcubiasproinfirmorurn tiiteladifpofitis. Quo fiebat , vt node , vitra/r vel 8. in vna qualilKiMwe nonrj^linque- rcntur, .-..^ Hac in S. Clarae infiila pr^eter palmi tes, & herbas virides > quas velcoótas, vdcrudas efitabant^ nihil parabile erat. Quanquam & binsearborcs ibidem inuent£eiunt,aciqaprunaferentes,quaeguftat^ AEgn ex vfn aegros non parum reficiebant,adeb, vt frequentioreillorum vfü , di- ^™"*^ iiina annuente ope ac gratia , mirabiliter lanefcerent, ac ex morbis yf«»f. diuturnis eluétarentur. In hacinfula cum dies li.exegifTent , a^griferè omnes illa mora conualuerunt, praeter quinos, qui raorborum dm- tumicatefupramodum attriti&eneéli fuerant. Nam hinullame- dclaopitulantejvitarnininfula exuerunt. Totiushuiusinfulas am- bitus miiliaris ynius fpatium non excedit : qua meta quoqueacon- tinentejn qua plurirni obuerfari homines viii funt, diftabat. Lufita- pi fiquidem illis locis vniuerfis imperitant , ac regionum illarum fbli moderatores funt , cum Indis, quorum imperium affedlant , per- petuis bellis ac velitationibus concernentes. Die 18. Generalis populum omnem , fanos fimulacaegros , ad naues recolligi iuflit,epdem adhuc die motis inde caftris expeditè fb- luturus.Sedcumderepentètempeftas aduerfaincumberet, vnodie morari ibi coadi , bonis vniuerfis Concordiam interim omninq Cxonerauerüt,& tum tormenta , turn annona, tum merces ac alia fi- milia in naues carteras di ui fi rn ex tulcrun t. Ifta m fiquidem nauem , quod vt diximus , admodum laxa 6c rimofaefifet, longiusproferri minimèlicebat.Dum vero in dióta infiila agerent,Generalis decretp fenatusbellici, quêdam lan ClaessinviceAlmirantisnauitormen- tispraefed:um,vt&alium GerritVVilIemfzPrins,Concordi2earma- mentariü propter multa facinora&incasptasnefariascólpirationes adexpofitionemdamnauit. Sed&tertius , GerritAdrianss Vlifliur genfis, qui pa ulo antequcndamgubernatorum , VVill^mGhyfen ^ultro confoderatjhocpoenaegenereafFedus eft , vt manüs eius dex- tra, m jS ^additamentvm tra,tranradaaocultroadmalumdefigeretur , quem faucia mzmu pfemetextrahereGogebatiir. , r n- concor£a Dlc 21. Concordia fubdito igUe cremata , tribus ruperttmbus emnm. j^^uibus in latere infuk atiftrali iterum folueruntA pertexendi iti- nerïScaüravekadS.Sebaftianiinfulain verterünt , vt in hac aquam necelTariam inüafarem.Diata autem S^Clar^ infula fub grad.2i .& 15* minüt.a linea auftralius fi ta cft. - ^-^x Di€^o.intraS.Sebaftiaminfukm ac continentem portuiUum ingrelTi funtjquem antea cjuoqj t enuerant.Diligentibus ergo contra infperatös inrultusexGubiis habitis, quatum aquae neceffanum erat, haüriebant. Pro ^egrotis verb, quorum nonnullos (ècum adhuG ha- bebant,pragter pifces nihil ibi promptum erat. ivLi VS I^ic ^^"^^J ' exönerato tormento , Generalis vniuerfi s ad naues red[eundifigüümdedit.Quo faao^attradisanchoris, ex latere bo- reali ab infula fecefferunt. Antequam verb portum egredi poflent, propter aëris fummam tranquilUtatem magno labore ac molimine opus erat.Exquotandemeludati, triduo integro poft, apudPalmi- tas infulas obhserefcere coadi funt , quod glilcente malacia curfus proferri tninimè pofTet. Ea tamc inora palniites ex dida infula Gopi luftacolligebantur. ^ . Die 16. Generalis cumfènatu belhco re deliberata, ad infulam Porto Defiercfubgradu 37^. fitam diuertere dccreuit , vt ex ea naues rebus neceflariis omnibus commodius inftruerentur : ftatutumque eft, V t fi naties fors a fe inuicem dilgregarentur^i n eodcm loco iterum contienirent,& abfentes expedarent. Itaque Palmites infula deferta curfum fuum verfus auftmiii agentes,intrainfulam S.Sebailiani , & Porto DefiercAfriconotoqueadmodumaduerfo impetitifunt, ita vt propter procellas & tempeftates violentiores in obtinenda meta non parum retardarentur. AVGVBTirs CalAugufti , Libonotovfq, adeoconcitatoacimportunoin- feftabantur,vt cotrahi vela omninb opus elTct. Aliquandiu ergo fine velisnüdöventorumarbitrio fluduantes, iuxtaRiodePlataaltitü- dmem 35.graduum attigerunt. Hac ventorum vi perdurante , cum Velisnullisvfqueadio.Aug.vtipofTentitandemlapygeGommodiore perfllnte,Gurfum ftatutum , innouarunt. Sed hxc commoditas diu nonvigebat. Namdieillicbi5» denouoApardiatamfuribundoia^ a:aric3eperunt,vt fineVelisiterünauigarecogerentur : quaequidem aduerfi tas^vfque ad 18 . Aug. continuabat , quo aër tranquiUior Scpa- catior redditus eft.Hic fub grad.73. in lineae parte auftrah erat. ^ Die 2ó. Aparaia importuno iterum concuffifunt,adeo, vtvi cius celocem difpulfam manè defiderarent. Quae cum ad naues po- fterodierediiflet,iunö:imfinevelorumope,ventorumimpetumfè- querites ,die 29. vulturnum commodiorcra adepti funt , poftquam gradurii4i.iamexupera{rent. ^ONjE PARTIS AMERICJE, 17 Die so.cum iterum procellis concufli fine velis iad:arcntur , al- titudinemgrad.42. tenuerunt. Die 3.Sept.LibonptQ ii^priiigipio fpirante,paulo poft capp^s in- ^ £? te mr cubuit. " i Die i^xumfubgrad.45.&minut.i5.agerent,miiroplurnbo pro- fundi tatcm paff.6o.inuenemnt,Boreali autem aura flante curfum in mcridiemimpulerunt, .>mm Die i9.bolide iaótata profunditas 38.pajflrinuenta eft.Vbi ante fè intra auftrum ac occafum terra quanda longo traótu exporreótam , cofpicati,ad eam binis fcrè milliarib.properarunt. Ad quam propius appellentes, eam humile preflamqj inuenerunt, Anglicanae orae non abfimilé.arborib.carentem, &:propter aditus comodos trafmiffioni non inidonea.Circa meridiem altitudinem 47.grad.habuerüc.Circa vcfperam^cumadduos jfcopulos perueniflcnt.quidagubernatoruni Barcntgen vocatus,Porto Defiere in finib.illis fitum elTe , teftatus eft: ^ fe tu téporis obfèruaffe dicebat , quando cuMr. Thoma Candifch eodc loco tranihiifilTetJbidê ergo anchpras miuerevifum eft coni- modum.Cum ver b flucluumvis valdè illic frem eret,& vêti i ncu m- berentvnavalidiflimi,anchoraniibidévnam cum funeperdiderüt. Abeo Generalis fcaphamemifit, quaecertju^percóntaretur, anhsec Amhupe^ ip(a reuera Porto Defiere eflet. Quaeproperèreuerfa , vadum ialtem '''^* ibi quoddam poft duos fcopulos effufiim efle retulit. Subdiei 2o.aurora,rerumptis anchoris , inftitutü in Porto De- fiere curfum continuarunt : cuius finum circa meridicaftecuti funt Adcuius borealelatuscumaliquotparu^infulaeeminerEtjiisobiter circumnauigatis, è parte auftrali portum eius reóta incurreruut^Quê vbivixingreifi effent, dcfubitoventi vistamvalidaac impetuofa m- cubuit, vtinli(;torisauftralis valium nolentes volentes adigerentur, Anchoris ergo i2.pafl[ibus demiftis naues ex têporefigere coaóti funtr Etlicet puppes nauiumiamquidem vallo tam propinquè immine- rent, vtiilidendarumearummetusnonleuiseuet : fingulari tarnen Dei ope ac auxilio eitra dam num fe inde rurfus eruerunt. ViceAlmi^ rans quidem cum celoce fuajin penitiore portu agens ,tota noóte fu- retib. procellis iaótabatur.Sed, quocunq, nifupoterat,vim omnenu declinabatEoferelocofluuiusfèquidalimpidus in finum duorum paftuumprofunditateexonerat. Ca?terum,ipleportusfubgrad,47. min.40.in lineae auftrali facie fi tus eft. Generalis, etfi nonnuTlis mili- tibus ftipatus diftipdbis vicibus interramegrederetur, homines ta- rnen nullos i nuenit.Tumulos tamen aliquot, quibus fuos mortuos condiderant infulani , reperin Hi ex congeftis mukis lapidibus , pi., gmentis rubeis tindtis conftabant.Iuxta quos quas pilas ere(5t:ae vife ramimr. bantur,pennisplumi(q5ac rebus aliisornataeerant. Die 25. Generalis duas maiores fcaphas adinfiilam quandan^t in auftri parte a portu tnbu^ (^irciter milliaribus abfitam emifit. CCC Nam ii ^DDlTJMEISfTFM Namabillis , quiolim cum Mr-ThomaCandifch ibidem eger^t; P;«j«,».é'locumeumpinguinisreferu(rimüeffeintell^^^^ Hammergovo. fifies mmnu iucru,vt6cpircium(Robb€n vöcaht)tantam indecopiaadduxemt, vt inftiuendis nauibierc fatis effcnt.Volucres ift^ad volatü incptio^ res,duas exiks alas ,cxpaffispcl!ibus fimilesoftendunt. Anferis ma. snitudinc funt,Öc Viaum exoceano quaerut. Harum multas mvna- das in terra prehendere lic€t,tum comprimis quando oui^incubam cxcludendis. Ad haricinfulam aliquoties venatum cgrefli , iltarum auium vltra joooo.cum öüorum i magnacertè^grorumrc&aione&gatidio. Die29. paulopenitms in portum fecdTum eft , vt naues inlöco tutiorc ftarent. Cum vcrp duorum milliariurri fpatiö longius inprcfli e{rent,iuxta mfda quan- dam,quamConincxappellabant,andiomsmi{kunt,qüodibitum fundus comodus eflei,& fluauum vis ignauius fquiret. Tande v.ero naues omninb inaridum exegerüt,ica, vtforis circaeas obamburarc liceret.Quod comodum nadi , eafdem probc expürgarunt, &a no- centibus fordib.extricarunt. Generalis quoqs ibidc m contincnte ta- bricam ferrariam excrui curauit,vt comodius , quaj neceflaria erant, ibi cudi poffent.Qu^^vt abindis rio obrueretur , contmuisexcubiis probe feruata cft.Hoc ergo loco non fake fe pleniffimc refecerut , fed Óc naues vniuerfas rebus ncceflariisvbernmèmftruxerunt. ^ ocTOBER. Die5.0a.Generalis,binisrcaphis,armatismilitibusprobemu. nitis per aduerfum fluuiom arcendit eo vfque, vt propter defluam o- ceani vnda in arido relinqueretur. Cum nonnullis itaq3 fociisin ter- ram eerefTus longius,pr^ter tumulos , quofdaprioribdimiles , nihil ofFendit.lnouoiü vnocumfurrcads duosfern contos inucniflent rocii,eordem' fccum ad naues retulcrunt. Ipfa alioquin terraplana ac vaftaerat,nullisarboribusconrpicua. Incaferasqualdam, ceruisac bubalisrimiles,vt&ingentemftruthiocamelorum , admodum ta- &truth\,u- menfer©rumnumerumviderunt. Innidoquodamip^ oua reperc- müort copu ^^^^^^ ^ ^^^^^ profuga rclida/ccum afportarun t. w uns Eodem die Capitaneus nauis Spci,Iacob lans Huydecooper,cx BHydaoofer fcorbuto obüt , quo longo admodum tcmporc milere lancinatus öc capnm^us ^^^^^^y 5 fuerat.Quem ob id generalis in terra ilia, confucta pompa acceremoniisordinariisfepeliricurauit Funuseius nauta; fere vni- uerfi fequebantur. Sed & tabulam quandam aeneam, & nomen & diemobituseiuscontinentem,ètumuloeius Generalis luttixit : m cuius cxtremu honorem vniuerfa etiam torment a cxonerata funt. i,.uimno- Diep-inlocumeius PieterEfias deLint, quiprius Concordi» mna mutan- pj^gf^^^us fucrat/utrogatus eft.proptcrquam mutationeipiaquoqj '''' nauis Concordiaenouum nomen acccpit. Die zo.quofdam in terrae parte boreali hommes obcrrantes vi- dcrunt.Generalisitaquecum25.virisarmatis duabus fcaphis ad eos compellandosegrefluseft. Quinqj verbexiftis focus apudfcaphas :^ONyE "PARTIS AMERICA ip reliquiccum mandato reno,ne pedem ex illis concifum efFerret , fed inaridoprofaluce omnium diligenterfcaphascontinerent. Gene- ralis autê cum caeteris vnius ac alterius milliaris Ipatio penitius in ter- ram pertendens,hominesinuenire nullos potuic* Cseteri verb, qui pro tutelanauiumreliótierant, cótraexprefTumediduminterram fècontulerunt, vtfrigus, quopremebantur, motuócexercitatione corporis mitigaren t.Hi ex improuifb ab hominibus feris,qui in in* fidiisoccultarant, gregatim eiaculatis telis vlqjadeoobrutiÖcinfc- ^"^^«'^' ^*^- ftatifunt, vttresipforuminmomento caeficaderent, quartus verb r'^^t* vulnusinpedeacciperet.Quovifo,quifuperftitesadhuceratj infca- phamproperèinfilientes,eaprofugerunt.InterimGeneralisadlittus reuerftis, cum fcapharu altera abfèntem, alteram in ficco foluta vide- ret,de rerü ftatu admodum follicitus fieri caepit.Nihilominus tarnen reMa fcapham in terram extrahi mandans , cum nullos vfpiam ho- mines (namferidefignatacaede profugerant) ofFenderet , adnaues haud cundanter rediit. Vbi ab iis,qui fuga fe raluarat,indiciü accepit, quod a 30. feris hominib.violenter inuafi fuiflent : quoruproceritas* admirandaextitiffet. Hiscrineslongeacapitedemiffi propendebat, & facies colorib.fucat^ vifebantur,afpeau certè horridx admodum ac truculentaj-Caetero corpore fufco erant. Arcus eorü exiles eran t,ex Anm ae tek quib.{picula,tritisaclaeuigatis ex faxo mueronib. prsepilataeiacula-^'^'''"^*^' batur.Hasc denfo agmine in HoUados vibrarant. Qui cum a Chiriir- gis i nfpicerentur,eor um interanea omnia,vt cor,hepar,pulmonefq5, perfoffa vifa funt. Die 24. Gillis Marifal viceAlmirantis fubprsefe- d:us infblito quodam acprascipiti morbo extindus eft, "^"^' Die 29.omnes fefe ad iterproferendum accinxeruntj poftquam pinguinis6cpifcib.marinis,quorum"maximünumcrüfaleGondiüe-^ rant nauesomnesprobe inftruéta^ effent. Maneitaqs circa horam O- (Stauam leuatis anchoris, casciavehenteverfusortumcotenderunt, dumcomodamoceanialtitudincattingerent. Vadumhocfeupor« tus egreffum ingreffumq, facilem ac tutum pr^bet. In cuius tamen introitu medio duo C2ecifcopulilatent,aquaauótiore minimecon^ fpicui.HosHollandiinparteborealireIiquerant. Sed&in latere au- ftrali breuia aliquot cminentiora verfus ortum & auftrum medium exporriguntur.C^terum huncportum egrefli^verfus folftitium bru, maletantifperdeclinauerunt, dumPinguinasinfulasexuperafTent* A quibus porro curfum intra occidentem auftrumqj adigêtes> circa yelperam procellis auftralibus vehementiffimis concuti csepertpt, ita vt rcceptis & conftridis velis opus eflet. ,:.ïia,_ Die 3oxum adhuc fine veHs ferrentur, circa meridiem altitudi- nem48.gradi5.minut.habuerunt. Vefperec^ciav^hentefreti,, cur- fum fiium quam maxime poterant,continuarunt. Die4.N0uemb.fub auroram, quatuor milliarium intenjgUp nofemb, a terrailla,quaead Gabo Virgineum vfijuep ertenditur,aberanc. Hxc CCG 2 humilis lm sas mi 20 ttdDDITAMENtVM humilisacpIana,candoreruooramAi^glicammcntitur. Hin^ verfus fretum Magellanicum vela facientes , circa mendiem giad. HoU. caho 5i.5c45.minut.altitudinem naótifunt. Circa vefperaTiiiuxta Cabo rirgineii «- y jj-pineum tranfmittebant^terram candidam,editamq5 6c Doeuere nonmultumdiffimilernJllicergbaCabo dimidij milliarisint^^^^^^ tio paff. lo. anchoris confidebant. Ab hoe Cabo Virgineo humihs quidam terra verfus occidentis &auftri metam duobus tere.itiillia. ribusexcurrit.lpreverbCaborubgrad.52.&min.4o.fituselt. InhOG naues anchoris firmatae noa:u requieuerunt. DicsXub auroram boream cum tempeftatc non mcommoda adepti funt.Interim Celox , qu^propter fundi afperitatêanchoram perdiderat,a cseteris nauibus aliquanto longius abaéta elt. . QH^t m,nfis ^ Sub horam ^.diei 6.animo fretum Magellanicum adeundi,itct HoUandianre ^^^^^^ ingrelTi funt.Nam,ad hoe tenendum lam dum n.meiibus m- tegrisdefudarant,excomitatufuoccntenisferèvirisdefito A prsediaro Cabo Virgineo terra verfus auftri occafulqs medm cxcurrit. Sed cum iam freti fauces adiren t , reda m oppofi to terram Fueeodidamconfpicatifunt, viccAlmirante perpetuo cum celoce fuaviasprsetentantcacquafipraelibante. Quitamen,cumhmcdc. repentè ad Cabo Virgineü recurreret,Generahs,quid ifto re^ reretur,admodümiratuseft. CaEterisveronauibusmterimtnufcrc milliarium fpatio pergentibus, ventus fubito aduerfus intremuit , vt Hottjhtum anchoras iacere vniuerf^ cogerentur. Pauktim tamen Afneus ac Li- j^^^^^^^ mixtim tanto impetu inualefcebant , vt vix vtrilque an- ^*""* chorisnauesfirmarifatisGommodèpolfcnt. Die 8 fub auroram Zephyro turbidomcumbete, aduerlis tem- peftatibus vel dum percutiebantur. Circa meridiem, cum acr paca- tioreuafi{ret,GeneraUsadviceAlmirantéfcaphamemifit,qua^fa(ai recurfus indicium certum referret. Qux dum m reditu eflet^borta tempeftateeademadcelocemviolenterrepulfaeft.Dumergoeano- scafha mr- éteiüxtacelocemmaneret, vernis violentervndecunqsincum ben- tibusfubuerfaacfubmerfaipfaperut. ruA Die g.procelk nihil remiferant , fed multo yiolentius fubmde fpirareperrexerant.Etcum naues binis anchoris firmatxftarent , ac- cldit vtviolento ventoruminfultufune rupto, altera anchora pen- ret Cum ersb iam vnica anchora tenendam nauimmimefufliceret, ..^.r. eadeq^expeditiusattollinopofTetxoaófci funtfunes a^ hoccompendioavalliillifututioresfepr^ftarent. Maximacrgofe. ftinatione vela adornabant , quorum beneficio , humilem Cabo Virsineifinumobirepoflent. Miratamen Deiopeexfreti faucibus, quasiamincurrerant, iterum edudti&eruti funt, vt^adCabovice- AlmirantisfefeconferrepofTent. Vbicumanch^orasfuasmififftn^^ dititiüs,tamehimmorariminimepotueruiu , fèdilhsite^^ aisintravallumhumilepreirumque cyioddam lo. ^^^^'^'^^^^^ I 2t ü^nWl^AKriS AMEKICJE. deruntrex quoloco circa vcfpcramfèrurfusextulerunt, & commo. diore fitu anchoris naucs crediderunti Die lo. Generalis excuffo tormento , & vexillo fiiffixo, Vice Al- mirahti fignum dedi t,vt adüeniret. Nam fcapham fuam Generalis pcrdiderat.Quo animaducrfo, ViceAlmiras ad Generalem fcapham cum nautafuo mifit. Cuireuertenti Generalis ad ViceAlmirantem perferendas literas dcdit,quibus ad colloquium ipfum vocabat,indi- cabatque,quod propter fadum difpendium,vna anchora cum fune maxime opus haberet. Die II. Generalis (ècundas ad ViceAlmirantem literas emifit, ^J^^'^^^j" quibus ca damnaquerebatur,quae tumanchoris turn funibus per- ï";.^'" ditispcrpelTus eflct , rogabatque ViceAlmirantem,vt nouis fibi mu- tuocfatishaudgrauiterfuccurrerevellet. CuicumViceAlmiransre-^^'^^'^/^^ Ipondiflet , fc id praeftate nee veile nee pofle , iadaffetque, li bi qua m /4/7 Generali non minus poteftatis conceflum efTe : admodum indigna- bundus Generalis littcrashas in tempus cömodius & opportunius diligcnter afleruauit. Die 13 circa diluculi horam s.vcntöcauroperflante. Generalis ^-^^ cotinuandi itineris fignü dedit.Tribxrgo nauibus ad freti oftia iterü ZJ^fidj^ul perre<5tü eft.Priore vetera quidë celox iam egrefla erat,ad anchoram Ai. Generalis requirenda 6c recuperanda.Na illi prqter duas anchoras,& funcs loo.circiter orgyas logas,nihil amplius reliq^uum erat,quoruin iblatiofretum incurrerepoflet Sedininueniendonofolumomnis opera ludebatunfèd etiam iam fretum quatuor milliaribus ingreflos proccllarum tanta vis adorta eft , vt reuerti omnino,& ad Cabo Vir- gineum , vnde haud pridé foluerant, redire cogerentur. Is enim por- tus contra hos impetus tutiflimus erat. In quo dum moraretur,pro- cellarum,imbrium,grandinum,niuisac ventorum nullus foris finis fadtuseft. ' y Die i5.Celox,CohcÖrdiavocata,poftrémamanchoramruam ceiox vttim^ perdidit,vt iam ad nauis ftabilimê nulla {upercflèt. Tribus ergo con- ^«^h^ra fcr- tinuis dieb. folis velis prorfum yorfum ada, terraeFuego tadem fuc- ceffit , CapitaneoPieter Efiasinfuperex fcorbutoadmodu infirmp* Die is.celox feu Liburnica ad naues caeterasrediit,quaetuma ViceAlmirante anchoram vnam pro cafibus necelTariis accepit. Ibi- dem, quiè Generalis nauis pridem ad ViceAlmirantem emifli funt, adfuasnauesredierunt. Hoctempore vcntusLibonotus perflabat. Die 2i.circa meridiem aquilo (pirareéaepit. Feftinb ergoattra- <5tis anchoris , tertia vice aditum fren tentarunt. Sed cum ad locum ff^tyjj^^ priorem penetraflent iam,caecia aduerfo non nihil incum|>ente, ob- {X«"»r liquare curfum coaóti funt. Quse dum fiercm , malus anterior tanto fragore crepuit,vt parum abeffet, quin in tres partes difliliretSic ergo iterum ad Cabo Virgineum in ftationem priore rccurréndum fuit. Sub diei 22*medium ventus iterü aquilonaf is {pirare c^pit. Itaq> CCC 3 Vice. ADDITAMENTVM ViceAlniirans,qui fèfquimilliari intcruallo auftralius in terr^ humL lis medio a caeteris nauib.aberat,viae tentad^ de nouo fèprimü accin- xit.Interim &reliquac naues,cum lacerus malus vtcunqj refartus eC {ètjvicecjuarta iunc^tim fauccs freti ingrefl^ funt.Quas cum aliquati- fperexuperaffentjfolitus vêtus aduerlüsitemincubuit,& nauesim- petiuit;Attamen,quod caeteroquin tepeftas ac aer non admodü tuï- pidus exifteret, obliquado vela tent arunt, an fretum, 14. miliiarib- a Cabo Vifgineo , dimidij niilliaris amplitudine difFulö, diftarct,pc- netrare poflent. Prsetoria quidc nauis in ipfas freti anguftias peruafi t. Sed cum ven turn nimis aduerfum haberetj curfum proferrelongius Fm' inë de- minimèpotuit.Inifthmihuiusparteauftrali virum quendampallio firiftiQ. fiuc tunica veftitum , a^ ob id Chriftianum putatum,ad feproperarc oeyus peruidemnt. Sed eü Generalis ipfius in occurfiim fcaphaemi- fiflèt, eumhominêferum , ae tunica feu pelle hirfuta amiótum efle, viderunt.Is miros laltusac tripudia edebat , corporis proceritate vuL garibus yiris non maior,& faciem pigmétis delibutus. Vt propius ac- cederet vocatus,abnuit.Pr^tcr huncm ora illa homines plures quoqj viderunt,ad quos cum (clopos fuos (èxics exonera(rent,primo quide ferus prior pedem retro non tetüIit,quod, quid id fulmen vellet,non intelligeret. Poftea tame cÓfternatior lento gradu (èfè alio proripuit. Hoe ergo nouo nuncio {capha ad naues rediit,qu2e diutius vêtorum aduerfitate concufla, ex ifthmo iterü eluétari coadti fuerunt. Quem cum enauigaflent, verfus ora auftralem (èceffer üt > vt in angulo quo- da,terrae auftrali vicino anchoris de(iderêt.lbi,cum fluótuum vis co- citatifïima fureret j crebrafucculfationc funis anchorarius adebin- Anchmptrit. caluit,vt veiuti exuftus fili ritu creparet & rüperetur^Perdita anchora, in fundum 4.pafluum impegerunr. Itaq?, vt ad altius mare prouehe- rentur,maximèlaboratum eft. Celox in boreali plaga longius a terra Tntumquin. anchoris incübebat, vbi fludtuü vis no temnêda glifcebat. Circa ve- to^dituu ipera,cum vetorum impetus qefceret , adeundi freti negotiü iterum fufceperunt. Circa diei 4.aurorafumma aeris traquillitas erat, nifi ^ aurula leuiffima ex orientefpiraret.Vniuerfisitaque adeundi freti ipe curfiim fiiü vrgentib.lblus ViceAlmirans (ubftitit.Circa hora 8. cum fundoineum- a crepidineboreali no abefsêt logiüs,bolide s.paffib.milTajpauIb poft hunt, fundum incurreruntjjn quo cum trium horarum fpatio immorare- tur, perdêdarum nauium metu liaud kuiter pcellebantur. Anchora tamé iaótatoria fè tade magno molimine inde rurfus expediuerunt. VétoautêEuro flate, Almirascurn celocetadiu prexit,dum véto co- Trimasffeti modo ptimas anguftias freti ^ dimidii milliarisratitudinê non exce- angujifM fu' dit^exiiperaffent.His trafinifTiSjnoua têpeftas adcb i nualui t, vt ex fpu- ^**^^"'* ma frequeti vnda totius freti ad altcrü yfq? ifthmum,a priore 11. miU liarib. diftatem, ac milliare vnum cum dimidio iatum albefceret.In- tra has duas anguftias verfus latus borcalcii.paflibus anchoras in bo- no fundo miferünt,quo loco flu(^uum vis refradior erat. Die NONJB TARTISfiAMERICjE. 23 Dica5.vcntocauropcrflante,anchorisattra quae de ciuitatePhilippi,ab Hifoanis condita,quicquam teftarentur. Hasc cnim ab Hifpanis , frigus illius loei diutius no ferctibus,defcrta, mifcra ruina tota vafta vidcbatur,{axorü congcricipotius iam,quam ciui tati fimilis. Ab co loco fretum Magellanicü quatuor circitcr mil- liaribus abcft* Vtriufq? lateris motes emincntiflimi acpra^ruptiflimi, tam aeftiuo qua hybcrno ccporeniue copiofaobdudi vifuntur.Sed & terra eadc dumetis ac arboretis frequentib. dotata,{atis lignorü ad nouamfcaphamfabricanda ruppeditabat.CorticesarborumhisinCtfrrw finibus enatarum, faporis vfqucadeb acris &pcnetratis funt, vt non '^'^*'- pipcre ignauius linguam guftati vcllicent ac exurant. In cuius rei fide fafciculos aliquot iftorum corticum fècum attulerunt. CaLDecembr.poftqua ex loco illo copiam aquae nulla parabilc ^^^^^^ cffe videret: &praeter hoe quoq5dubitarent,an vereis porto Famine feu ciui tas Phili ppi effetiborcali vento inde rurfus foluêtes,fortunam alia experiri maluerüt.Sed cum vix duorü milliarium metaproueóti fuifrent,aëris fumma traquiUitate fada,fluuio cuida limpido fè pro- pinquos efTe viderunt. Apud quem anchoris incumbentes, quanto aquse modo opus erat, nuUo impedimeto hauriebat. Ibidem expro- xima fylua arborum certa copia promi poterat. Qua caufa arborem vnam deiecerunt, vt ex ea trabeminfimam fcaphae maioris effingc- lent. Hsec nox ibidem magna tranquillitate exada eft. Die 2.ventus lapyxperfpirauit.Dccreucrüt ergo leuatis anchoris circumuagado quaerere,an ciuitatis Philippi certa quscda documen- ta vllibi captarepoflcnt. Qua tarnen rcgioncm cum iam du tranfmi- iilTentjVerfiis auftrum diredtis velis, angulü quendam terras humilis öcprominentis obiueruntHinc terra ad fblftitium hybernum por- rigitur : quam ambicntes , tandem ad prominentiam editiffimam appulerut,Cabo Frou vvaert vocitata. Et haec eft totius auftralis pro- mmctiae in frcto defignatio. Hinc ergo cü ad terram ex parte aquilo- nariimpuliflènt, vento dubio propèinoraillifi fiint. Nam locusiftc omnis admodüprofunduseft,ac motes defupcr in mare longiffimè incumbüt,niuibusperpetuistedi.Abeoloco fretum quinis circiter milliaribus deeft; Ab hoe angulo terra logo tradu in aquilozephyru porrigitur. Quam cü ambiguo vento obiuiflent, quatuor ab eadcm milliarib.grandi iniinu is.pafs.anehoras fundarunt, Ibi aquaeprpm- pta copia. Terra quoqj herba profcrt,nafturtio fimile , curando fcor- Ma mtra Duto adm odü idonea. Arbores longa ibi fcrie vfqs ad littora procede-^'"'**^"'"* bant.Quida è militibus herba ibi euulftm guftantes,piopè ad furore f'*^"'' &infiniareda(5tifunt. QuitameafFcd^paulbpoftiterümitefèebat. DDD Eodcm 26 ADDirAMENTFM \ Eodem ilatimdic cx loco diéboitcrum foluerunt , portü com- modum &idoneum,in quo fcapham condcrepolfcncquaBritantcs, Sed propter ventum aduerfum flantem,milliarc vnum %^ poterancfed portum alium patentemincurrcrccoadtifunt. Quo loco difpcao. Generalis cumfcnatuftatuic>cumcxtruen iatisaptum fore. _ Dieergo p.tignariicum certamilitumarmatorumparteemii- fi {Unt,qui tcntorium,inftituto ncccflariumiCrigcrencSed &: inilitcs in excubias diljjofiti funt, qui ab incurfu infulanorum tignarios tu. sc4pha37.fe-x2ixmxm. Ad fcapham ergb,cuius trabs inferior 37. pcdumlongitudi- jfawf«»rf/r«f..^g^y^j i^Qj-a inchoandam feft res effent, fabricam ferrariam etiam in littorecxftruxerut, Carboncs exlignisipfiparantes. Infcaphaconficiendadies 12. in&roptifiint: quo tcmpore ferè femperFauonius pcrflabacnonnunquam adeb impetuofus, vt fuftinendis nauibus anchoraj propc non lufficerent. Sinus enim feu portus ifte vndique patebat, acventisirruentibus a- pertus crat.Interim ¥ice Almiras adhuc infra fretum agebat. Locum sinmou. huncHollandiSinumOlcuiersvocitarunt. timic. Har. Diei3.HenricusHarnienfzinpractorianauicoquus,quidjfèii- teria diu excarnificatus fueratjdiem obiit; Sub diei i4.auroram,cum vcntus ob Oricnte Ipirarct, Vice- Almirans tandem ad cxteras naucs magno vniuerforum gaudio rcdiit. ataukArerha^ Die 15. intta aquilonem ac occalum naucm quandam anguio gmfim, fin yj^ino fuccedentem confpicati funt,rati eam ex Pieter Verhagens fo- cietatc effe. Itaque ViceAlmirans circa velperam fcapha có peruafit, vt quid nauis effet,certius compcriret. Idê poftero die reuerfus,%ni- ficauit,nauem eam antedi(51:i comitatus fociam cflè, & fbmnium cx sthait de Amftelredamo dici, ac in ea Capitancum Sebalt de VVecrt,qui cum Yvmtinfu. -^^ Oceauo auftrali pridem haefiffet, vehi. Hic idem,cum altera naue,quam Suarte Tem nauclerus gubernaratcx Occano in fretum repulfus fuerat,c2eteris tribus nauibus curfum {uum in Occano con- tinuantibus. . , , Die i7.Generalis coa6to fcnatu deliberauit, quomodo quaquc viaiterin Oceanumauftralemproferendum cffctjCum iamrerum omnium neceffariarum copia (uppeteret-Omnibus ergo rebus pcn- fitatisitaconftitutumeft,vt,riquaforstempeftatis iniuriainOccar no auftrali difiicerentur,difpulfiadcacterosinS.Mariainfulaoppc. sututH H(./.rientescouenirent.Haecinrulaalincae auftrali parte adlittoraChilc, undortm in grad.36.fita cft. Hacinquam in infula vt difieótae naues a carteris ;f ,^2^: expeaarentur, necante exadosduos menfes quoquam roluereiur, iunótis votis ac animis ftatutum eft.His {ancitis,Gencralis icapha rc- centi ad nauê Somnium pertendit, vt cum Capitaneo de rebus non. nullis colloqueretur. Dl© :NipNjE PARTTS AMERICjE, zV Die is.anchoris emotis ex Oleuiers Sinii,inSinum illumve- kfeeerunt, quem pra^didanauisSoiïïhium occuparat. Hica loco, inqüafcapham condiderunt,ternomni circiter milliarium fpatio aberat. lllic ergo fecundum editam crepidinem quandam, Cabo Galanti vocatam anchoras firniarun t. Quo in Sinu praediótae focie- tatis naues quinque hyberna potiffima exegerunt. Poreus hic o- ^*'^^'^ ^**' mnium in frcto optimus ac tutiffimus eft : iuxta quem inful^e quotin medio freto confpicuae fiint. Pratter has ac Pinguinas ali^ nullas in freto vniuerfo notse funt. Quae etfi in medio quidem adi- eu intcriaceantrlecundumeas tarnen tutotranfiriacperuadipoteft, lignis, acïecenti vnda commodiflimas alias, & opportuniilimas. eochaeetiamjacmuriceshisfuauiore^, CIipcontennominat^,ma- gno numero ibi leguntur.His ac fimilibus teftaceispi{cibus,qui ma- xima indies copia fuppeditabantur , ipfi maximam hjemis partcm cxegeranti': ' '^-^o^-^" ■ ■ Diei9.CapitaneusSebaltdeVVeert,eumGenerali,incuiusna- ^^^^^tde uc omnes Capitanei acofficiarij conüenerant jad clairempcrrexiL ^"^^f^**^^* Quem cum de Itatu ptaelenti rogitallent, lignincauit,felogius qum- adducmu que mëfibus in freto obhaefiffe, êciUa möra (uorum plürimos,mor- bispartim,partimaliisaerumnisconfe(5tos(èpeliuifre» Gapitaneus ifte , qui primo nauem a iió.pef fönis inftrudam e- düxerat , iam plures 38. fuperftites non habebat. Et poftquam cum cseteris nauibus ex freto eludatus eiet , in Oceano auftrali procel- lis tam faeuis ac violentis concuflus eft , vt cum binis nauibus in fre- tum recurrere cogeretur : caetcris nauibus , a viris ac rebus aliis ne- ; ' J ceffariis munitioribus in Oceano fèfè fuftinentibus , ac mitigatis ' .t.' procellis curfum praefumptum continuantibus. Praedidarum na- ; uium altera ad freti introitum in Sinum quendam admodum pro- fundum& nauibus infidumincurreratiQuam Gapitaneus fecutus, cum vidiflet,& vitam & nauem ibi praefèntem interitum exfpectare: duabus iam dum anchoris procellaruiii vi^lentia decuffis & perdi- tisjftationem illam ipfè ocyus deferuit. Ad quas recuperandas dice- bat (è fcaphani fuam apud nauem alteram reliquifle:fed ab eo ipüm nondum vidiflc. Haec,de qua diximus,claflis nee annona neceftaria, nec fufficientibus viris ad tam diuturnam nauigationemconficien-. dam fatis inftruóta fuerat. Hxcöc alia huiufmodidum Gapitaneus ita longa feriein Ge- neralis naue praefènte ViceAlmirante recenfèret: Veto auftrali ac me- dio Euronoto incumbente, ViceAlmirans nemini valedi<5to repen- tè ad nauem fuam properauit : cumqs elifb tormento difceflionis Vu gnum dedilTetjiter magnafeftinationearripuit. Sed quod ventus breui quoqj rcmitteret,parumabfuit,quinviolentius increpidincs incuteretur.Quod cqteri è nauib. fpedates, fefe immotos in ftatione vkeAimham ftacptinuerunt-ViceAlmiras tamennihilo ignvaius proceffit,quod^^^^' ^''^'^'^ DP0 % ventus^^' tS. \ADDITAMENTVM ^ y ventusicefumaliquatumlpirareincipcrct. Eo aufufieti ctiamlimi- tes extremos felicitcr eriauigauit:&gratwlationis er^^ ' torrtientaexonerauit. CaEteraeverb nauesadpofteruBgiv^uediem. in ftatione (ua decubucrunt. Circa diei 2o.horam nonam, vcnto vulturno Q)irate ^ difecffio- nis è pmoria figno dato* Generalis, cum Liburnica,& Sebak dc VVcertnaui locofuofoluerunt. Cumqueeollemterrseprornifluni pbiifTent, curfum fuum intra occidetem & aquilonem impulerum* quod via ea fretum euagaretur. Vento ac tempeftate admodum du- bia fex horis proueóli , vento mutato , fluótus violento impetu fibi occurrentes experti funt, ica, vc in aquilonari latere anchoras iadarc ömninocogcrcntur,êcquidembngiusa terra, quamvteius quali- cunque tutelafruipoflent.Bidub ibidem haefitantes, fludusadirio^ dumineertos perpeffirunt,cum aeftus iam continuis horis 12. vio- lentius fremeret,iam horis duabus vel tribus remitteret,&:itcruHi grauius exafperaretur. Ea terum viciflitudine cum fcapha maior damnumaccepiffetjVtreficereturin terra eduóta cft. Nam ibi terra admodum amoena,&arboribuspulcherrimis confita videbatur. Die 22.rubmeridiem redu(5tisanchoris,cumfluduum impe- tu freto exire annifi funt. Sed cum Fauonius aduerfus repente in- cumberet,ad CaboMauritij recurrere coadi funt.Obliquatis autem velistamdiu vfi fiint,dum iugum quoddam in partc auftrali freti fitumoccuparent. Ibi in partis occiduae fecuro iUnu iuxta orbicu- sMt it laremparuaminfulam anchorasfecerunt. ScbaltautemdcV Veert vvetrt kfo- iugum hoc fiiperare non valens,reftes ad Cabo Galanti ventorum jgpyjfjjs eft. Sinumhunc GencralisMauritii nomine initiatiit: SinmUnHti- cuiuS aditusadmodumamplus 6c patcnseft,nullo tamcnportuin- fignis praeter eum,quem in infuk partc Occidentali fitum diximus. Infula haec, 20* aut 30. paflibus a continentc abcft:ad quam cum tri- duo excubareilt , cochleas ac Clipcontem magno numero college- runt* Idem locusaquam copiofam miniftrat. Vcntus hoctempore ferè femperocciduus fpirabat* uauesiterHm Die 2$. ab üs , quos Gcnctalis pcrcontatum cmifèrat , nuncio iun^Hntur, j-gj^jQ ^ ViceAlmirantcm in alio quodam finu vicino anchoris in- cumbere:re{iimptis anchoris vniucrfie naucs ad eum certatim ve- la fecerunt. Quem Sinum cum attigiffent 3 anchoris iaótatis haud cun quibus in marcexonerantur, ingentem glacicicopiareperit, quasnoftroiudi* cio nunquam ibi foluitur ac liquatur. Nam fune 10. pafTuum longi- Miragkm tudinem habcntc demifTo , fundus glaciei attingi minimè potui t , '^^"^"'^* cum tarnen iam acftas media vigeret. Hic ergo penetrans fcaphis , in fretum* quoloco Cabo Galanti obuertitur, iüxtainfiilas ibi fitas re^ diit.Hinc in finutti, vbi Sebalt de Weert morabatur,pcrtcndit:apud quem Gfeneralis perno6bauit. Poftcaminorefcapha eodem denuo tranfitu crupit,acad naues feliciterrediit.Maior verb {capha foris per cam metam, qua naues prius cotenderant , obiuit. Hac via confcdta terram cam admodum diuifam , ac inflïlis cohaeretibus plenam effe augurati fiint , etfi propter editos montes , continentis ritu , omnia conaererc vidcrentur. Casterum hoe tempore in omnibus nauibus , adhuci5i. maio* rcs minorcfqj fuperftites homincs numerabantur , inter quos qua- tuor ex morbis decumbebant. Hifce in finibus morantes pluuias continuas{iiftinuerunt,captatumIe<5tumq5 conchasnonunquam cxcufrcntcs.Nampraeterfaas quodcaptarent,nihiI erat. DDD $ Sub Sub diei8.medium maior fcaphaaCapitaneo de V Veertadna^ ues venicquatcfrerariuscum fignifero ^cquatuoraliisaduecftusCa- pitaneilitterasGeneraliinfiniiauit. Hisfuam ad Generale inopiam conqueftus Gapitaneus, orabat , vc binorurri menlium panibus fibi vfeeTLt haud cundanter fuccurreretur.Cogitare enim fe femel aditam viam foUicitamM. continuarc i 6c ad fbcios fuos prima quauis opportunitate appellerc* Generalis autem refponfb dato i eur eius pctitioni obfecundarc non poflet,cauras expliciiit : fibi ipfimet longam adhuc exigendam mc- tam proftare indieans. Nam fieri pofle tacile diccbat , vt diutius du- ranteitinerejnecribinecfbciisannonaefatisparatumreftaret. Ame- ridie lcapha maior cum minore celoce , cönchas venatum in littus ABarbaris Q^YQ{^2L€Ïh. Cum verOjquiin minorefcapliacurfu reliquosantcucr- ^Idumn terant,in terram exfcendiflent :a feris Indis,qui è dumetis eruperant, duo illorum in contincnti caefi (unuèc tertius vulnus accepit.Caeteri inicapliam refilientcs fcfè faluarunt Jntetim dum fcapha maiore c^- terijfuisarmisinftruóti, approperarcnt, Barbariinfugamfc dantes* csefos lècum abripueruat, naud dubio breui vorandos, Hi pro armis poniierofas clauas ,è fune rcligatas habent, quibus obftantes feriunt. Sed & lignea oblonga tela mittunt:quorum vnum inuentum HoU landifccumad naüesattulerunt. Cseforumnominaerant, Harman de Bitter vgubernator , 6c TamesdeLangenteich» Caeterum,Gum è fcapha maiore reliquiin terram cgrefli fuiflent, Indos omnes profu- gifle magnodolore compererunt. Eadem terra multas arbores ha* bet:fedadneceflaria extruenda non aequè idoneas cum his,quasla- tus oriëntale promit. Diei4.ventusEuronotusfpirarec2epit. Itaqj coficiendoitineri (èfc accingentes > ad occidentê düorü ferè milliariü fpatio promoue- runtjiugo cuidaboreali,CaboBoIutodi6to,intédentes.Hmcfretum reóta ad occafum ac fcptentrionem porrigituri ex quo breui meta in mare profpcótus fertur , cum idtdmenabiftoloco 2o.integrismil- liaribus adhuc diftct; Freti latitudo hac meta duorum milliariij eft. Hinc I z.circiter milliarib. exfuperatis ven tus ex fcptentrione occafu- quetantofremituincubuit,vtad portumredire omninbcogeretur. Circa vefperam finum quenda exilem attingentes, eundê tribus (iiis nauibus occuparunt.Quae tamen ftatio,propter loei patorem & hu- militatcm non admodum fècura erat.Itaqj ad fcopulos cominus ita pellebantur , v t in eofdem manifeflè impingerent. Et licet anchoris quidem firmiter fifterentur : propter ventorum tamen violentiam ètnusMemJle. periculonontemnendoexpofitierant. Sinus hicMenifte, a guber- natore quodam,eius primo iriuentore,nuncupabatur. Poftcrodieinlitt' egreflisjtres Ganosein öccurfum data2Ïunt,a feris hominib.adlae ac promotse. Qui vifis Holladis canois illico ver- fus terra contenderunt , 6c monte eminente mfu quem naues fuas reliquerant , confcenderunt j vt cas contra HoUandos tutarcntur. Qui- XJiNjETARTISAMERICJE ^ Quibus fulminarunt , adfurfum cmiflasHolIandorum glandes euitandas, admodumexpcdite&induftriefèfèpoftfaxaoccultantes. Cumer- gbcxlapidumconiedunonnulli in capitibus & peótoribus plagas acccpiffent , ncc ad Canoas penetrare poflent : retro ad naues redi- tumeft. Diei^.pauloante meridiem vento vulturno ipirante , exiinii Meniftc fbiutum eft. Cum circa vefperam fèx circiter milliaria conv feciflènt , vêtum iterum infeftiflïmum , imbribus confcrtis pernxix- tum adepti funt,vtad finum Meniftereditusparandus eflet. Die 17. vento auftraliipirante,ad fignum ab Almirante datum iterum foluentes, fub horam matutinam quintam, Menifte finum cuafèrunt. Cumq? tribus vel quatuor milliaribus véto bonp profer^ rentur, tranquillatempeftate alias vigente , pluuixdenfiflimaedeci- derunt. A quibus furgenscsecias , naues iterum rctropullasportwm ^^""^ ^**^*' quaerere coëgitJtaquem fïnum alium, Anfcrinurn VQcatum , a Me- nifte tribus milliaribus diftantem diuerterunt. Vbi etfi quidem fta- tiolccuriorvideretur^duastamcnancboraspaflibusii, iacSlauerunt, Eo loco anfères plurimi degunt , ad volatuna cjuidem inepti , fèd na- tandi tamcnperiti.Horum glandibusaliquotferieruntHoUandi, & conchas (imul neceflarias legerunt.Ibi durn agerent , ventis aducrfis &pluuiis continuis liaud parum infeftati fuejrunt. Die 24.Gcneralis vniuerfum fenatum ad nauem Mauritij conr . uocauit, vt iudicio viceAlmirans fi ftetetur,& caufa eius cognofcere- ^2fuT'^& tur.Qui cum fiiam caufam tueri fatis no poflet , (cd reus in plurimis inueniretur : colled:is fcnatus fuffragiis , vt in terra freti Magellanici, priufquam difccderetur,exponeretur,damnatus eft.Et fcntentiahaec publicc coram omnibus ledla 6c recitataeft. Die 26. fentêtiam publicatam ordinarij executi fiint .Itaqj vice- ^»ferram «x*. Almirans (caphainlittuseuedus, acmodicopanevinogsdonatus, ^*"''**"- ita illic defèrtus eft.Qui quidem propter loei vaftitatem cffugere non potuit, quin aut fame moreretur , aut a feris deuoraretur acTaccrarc^ tur. His confc(5tis , Generalis publicas preces fieri mandauit , quoC libetexordinemonens , vtex huius pocna fuperioribus parere ad* difcant. Die 28. vento auftrali perflante , ex Anfcrino finu fc efFercntes cundembreuircpeterecoadrifunt. ^.uji.j Poftea Generalis Capitaneum PieterEfias vice Almirante COn- Vleuntvieè' ftitutum,expofitoIacobo Claess furrogauit.Lambertum verbBiefè- ^^*"'^^' ^'^^** man Capitaneum nauisConcordiacftatuit. '"'^' Die 3i.ante aurorae cxortum vento ex ortu (pirante , leuatis an- choriscommodo vento decem circiter milliaribus prouedlifiint. Calcnd. Febr. vento caecia infurgente , ad quaerendum fïqum ^^^Rvam, aliumretroaclifiint. Quem cum ingrederentur, praetorianauisin laten- j2 ^DDITJMENTFM latcntcm fcopulum impcgit, cx quo tarnen nullo damnoacccptofe ocyusitemm eruit. Itaquein finuiftoanchorisn. velis* pafluum pröfunditateconfèderunt , ftatioilccertèpropter valium depreffius, &irruentibus ventis nimium expofitum, non admodum iècura. sinus Tapifli- HuncfinumPapifticum vocitabant* Inquodümhaererent', labro- ^*'' cerat,procellacque,fulguribus ac tonitrubus (kuiflimis permixt9,vn- decunquc violentiflimae irmerunt. In finum huncfluuius quidam latuisic cffundcbat , cx quo magnam concharum copiamlegercli- Guit. Sub auroram dici 6.fènatumGcncraIis ad nauem fiiam conuo- caüitjVt de ftatu pracfènti dcliberatiofieret. Nam propter crebros ad- uerfos ventos , dc magnam «ftatis partem clapfim , metus erat , vt è freto eluótari deinceps non pofTent.Quod fi ergo fors fieret , vt fimul & ventis impedirentur, & ingruente bruma obruerentur , certiffi- mum interituspcriculum iam ante fores omninb excubare non im. meritovidebaturrcuiufmodiinfortunio naues quoque Verhagens eoncuffasfint. Hisergbacfimilibusexquifitalancepenfitatis, binis adhuc ibi obhaerefcere menfibus placuit. Quo tempore fi fretum e- uadere minimèpoffentiftatuium eft,retrb ex freto ad Cabo deBona Elperan9e,& hac meta porro in Indiam oricntalem nauigare , tenta- tuni,an ibi quid commodi ac quasftus fieri poflèt. Die i2.vento priore adhuc durante , 6c crebris pluuiis acre ob- triftanté^xfinuhocegreffis , alium quaerere comodioremplacuit, ^T*"" modoextrertioniruexiDfoeludtaripoflent. Rumpendorumfiqui- dem funium ibi pencuium impendebat non leue. Quodfi fieret, quin in pofticum valium illiderentur , nuUa induftria vitari poffe vi- debantitaq? in finum Mauritij incurfiiri , vento tum temporis flatc linum antiquum egredi minime valebant. Hocdiepractoria in naui - mör ex pia:or,Gerf it de Bonfèlay , qui fcorbuti immanitatc diu excarnifica- M**»» ö^»^- tus fucratjdiem extremum obiit. Die i7.praetoria nauis, quae in antica finus parte morabatur , ad finum Mauritij obtinendum,fbluit. CiBteras verb geminac naues , c- gredi nondum poterant. A meridieaëre mariqs tranquilb exiftentc, pretoria circa vefperam finum Mauritij attigit,in eo anchoras i8. pafffundans. Die is.euro perfpirante, Generalis ex finu Mauritij iterum folu- turusjcumrepentefiimmatranquillitasrediret , öcpoftea venti ad- uerfimagnoimpetufiirgerent,adeundemreuerticoaduseft. Cui paulopollc5Eteraequoq5 nauesfc{èadiungebant. Diei 2i.aurora micante,cauro vehente curfiim conrinuaturi, vela explicuerunt. Sed & ventusbreui iterum refidit , & üuótus ad- uerfi violenter impulfi fiint,vt CaboBoluto tranfin.it timinimèpoï^ fet.Itaqs in finum Mauritij retromeantes,valloferèillififiint,neceai nodcporiumaflcquipotuerunt. Die24. KP^^ '^^RTIS AMERICA Die 24.manè Eurus flans, nouum ipfis ad fretum cxuperadum animum addidit.Cum crgbaliquoufqs vento comodo in fretopro- cefliflèncpoftmeridiemventoZephyroingmente ad finum vfque anfèrinum pertendcrüt.Itaq, circa velperam in ftationem antiqüam recelferunt. Quo loco etli mulei quidem anfères conrpicerentur, praeterduos tarnen tune capere non poterint, quodfub vndis com- mode aliquandiu latere polFent. ^ Poftcro die vêtusiterumhorsefpatiocommodusflabat. Dum ergo fèfc omnes itinen pararent , nondum inftrudis omnibus idem iterum mutari csepit, vt eo manere loco cogerentur. / . . Die 27.Zeph7rus fpirare pergebat, tempelh^^ acre folis radiis iIluftri.IbiGeneralis cü Capitaneis aliquot fcapha per frctü traiecit,vt motem ibi glaciale, altc eminente propius fpecularc- tur.Eo loco freti latitudo duorü milliarium erat. An verb fludlus ex ^"«'f^w auftro,an ex aquiloneinundarent , certb interftinguere non poterat, fiefo!"" '^* quod mira agitationc,ac diuerfis vorticib. incoftanter aqua nüc huc nuncillucfluitaret. Circaeiufdêdieihoramö.velz.vefpertinajcum tempeftate cómoda ex ortu ventus incubuit. Quamprimü ergo Ge- neralis ex latere oppofitoreuerfiiseffet , ex finu anferino emigrandi fludioanchorasfuflulerunt. Subnoótemitaqjtotam, cum ventus fibi conftaret,è freto peruadendi ftrenuam operam nauarunt. Die 2».manè vulturnus cum fole & tempeftate claris incubuit. Magno ergo animo ac fpe die illo eo vfqueprogreffi funt, vr circa ve- iperam Cabo Defirado,quod iugum admodum eminens , ^ in freti ktereauftraliconfpicuumeftjViderent. Circa vcfperam CaboDefi^ rado (alias Defiero nominatur)commusacce{rerunt,quo loco pro. Z^"*^^^/^'^*'. pterLun^facem nonnullas paruasinfulaspro^exerunt. Dieip.anteexortum folemiam dum ó.eircitcr milllariacmefi, Gabo Defiero tran{ierant,vêtoidoneo Libónoto fpirante, quo con- citatius intra aquilonê & occafum fefe ingerebant.C^tcrü in feptenl tnonali oceaniparte,rcrraitahumilitateSaocculitur, vtiugo nullo promineatjfolis infulis aliquot , iifqs exilibus in cófpedum it crigen tibus , qu^ 5. milliaribus a terra aquilonari , & 8.a Cabo Defirado fer- mèdiftant. luxta modo didum Cabo vfq, in parte aquilonarê freti latitudo 7. circiter milliariueft:quo loco perrumpétes, expericulofo fj^^l^. fretoeodemadhuc dieinapertum oceanum auftralem tandem in- ceTnuml"' currerüt.Dequorucce(ru,vtfaserat,Deorerumacitinerislargiffimo^^'*^^'»- fblpitatorigratias êclaudesinfinitas dixerupt. Calend. Martij, procelIaimportunaexfeptentrioneconcuffi/^/i«r/K^^ plenis velis minimèprocurrerepoterant. Scapha verb quam in freco condideran t,poft nauem religantes , tandem propter violen t u rbi- nu colludationê,vela vniuerfa colligerecoadti funt. CLiq5 vicealmi, rantê ex cójpedtufuo amifijflènt , tertia quartaue vice exonerads ror- metis fignu dates,eü tamêhaudanimaduerterüt. Sedpoftero die ad EEE * ipfos UDDITAMENTV H ipfos rediit. Hocloco fub altitudinegrad.53.pofiti erant. Die 3. Zephyro perflante,terrarri quanda in tra ortum ac (èpten- trionem eminentem conlpicati funt , quam primo cenfèbant eflc freti oram borealemjquodpraegrefla node longius in {cptetrionem declinaflcnt. A qua terra vt fe latius efFerrcnt , v^la altius inauftrum direxerunt.Hocloco aëradeb obfcurus&tenebrófiis eratjVtaltitudo capinonpoflet Die 4.procella^ex occafu pcrpetuo adhuc frementes , fcapham maiorem , poneè naui rcligatam fluótibus aeftuofis tam vioknter il- lifèrunt , vt forameii aut rimam patentiffimam contraheret. Ipfam ergo cum deferendam peruiderent , vix magno labore ex ea nautas redemerunt&extraxerunt. Tempeftas interim nihilominustanto fu rore selluare pergebat,vt parum abeflet, quin Zephyris violentiffi- mis 6c tumukuoiiflimisin valium vicinum humile impingerent. scaphamaior Quantocunqjigitumifu&moliminepoterant , verfusaltiusmare defmtuu eludariconabantur. Die ó.auftro perdurante circa mcridicm fblis altitudinêgrad. 51. & i; .mi n .habuerun t,a freto fe 40. milliaribus diftarc rati. Die8.rolisaltitudograd.49.erat. Hoctemporeinnauibusvni- üerfisi47.viri{uperftki:;snumerabantur, Diei2.fubitt^ridiemaltitudinem grad. 46. tenuerunt. Horaa meridie2. ventuscaeciasexfeptentrioneperflauiüquovedoreintra folftitium hybcrnum cum feuis procellis impulerunt. Hoe loco viceAlmirans,qui ferius veftigia priorum nauium legerat , longo in- teruallo ab illis adhuc aberat. Quem paulo poft , propter cralTiHimas acdcnfifïimas nebulascirca vefperam incumbcntes , ex confped5mno,^;>v, Circa /1 NONjE TARTIS ftAMERIC^. jy -ii Circa dki 20. aurorani, acrcadmodura obfcuro acnebulofb, borcaferehte verfiis terra vifam contcnderunt ,;A:eandem cireame- ridicm attigcrunt.Cominus ergo acccdcntes,eam continentê Chili, ÏBCraS.Mariam 5cLaMochafitam,deprehendcrunte(re, . ,r ulriZ&u Dic 21. Acutum promincns iugum quoddam confpican,id in- fuIatoaliquamcffeccnfLierunt. Secundum hoe tranfèuntes, com- pcrerunt , ibi firmam terram cflè. In hacprominentia muitos eon- gregatidshomines viderunt , quorum haud paugi equis infidcntes obermbanc- Terraipfa ad confeeétum arïic3ena , multis paffi m loei excultaachabitata videbatun Èthicciuitatislmpcrialangulus erat, in terras penitis introrfüm magis fitap. Hincdiuertcntes HoUandi ad 5.vcló,niilliariainrulam quandaprofpexerurit^aïein oceidctem ver- gentem :adquameum velisineitatis properafrent, ineiusparteori- cntali i4.paflib.anchoras fundarunt.Et hsec c^infiilaLa Mochacrar, auampauloantefubgradusg/itampereqnfuimus.Haeelataadmo-^^^^^^ dum ae magna,in medio fiiimontem editiffimurft emittit, qui me- diüs vclut rima didüótus & diuarieatus , limpidiflimarum aquarum fcatebraamoenusadmodumaciucundiffimuseft. Apedemontis ad ripam vfqj planities mera intereurrit. Generalis itaquc quendam fcapha in or.:m emifit,qui tencaret, ^^*^ c^^^^ ancum indigénis amieè traótareacdeneceÜariis contrahereliceret XÏlE Hane prouiriciam folusfubibatlanClaesSjquijVt in terram peregri-M ^?^^^- nam exponeretur,iam anteaeondemnatus fuerat, Contradus ergo alcam tentaturus , mereulas quafdam, vt eultellos , ferrum , eorollas precarias & fimiles,fèeum a(portauit. Quem indigenae quidem hu- maniter&cumgaudio admiferüt, Sed quodferumeflet,vtpoflero die rcdircc iufferunt.Is ergo ad nauesreuerfiis, Ipem in animis plcro- rumque haud tenuem fufcitauit, annonaeaccommeatus neeeflarij copiam ibi fatisgrandem paratum iri.Nam & alias numero fi greges boum ouiumq5inpa{cuisoberrare,6c terr^omnespalïim fed ulo ex- cult£E efïcjvidebantur. ■^jUi^^h'^ Sequente die binis fcaphis in terram cgrefli ftint,aIiquot {ècuri- bus,êc cukris Norimbergenfib.in omnem euentu inftruóti.Cumqs altera fcapha quaproximè in terraeangulü ( na ora feu margo om nis alibi admodu icopulola erat )appuHiïcnt : indigenaecüipfistradracü ^^'^^ confcrtim irruerunt:pro qualibet (èeuri ouem,pro eukro autem gal- ^^^^^'^'^'^' linam vnam aut alteram permutantes.Sed & varij generis frudusjVt Maiis 3attatas, Kadiees, Pompones, & fimiles,ibi enafci fblitos , cu- mulate conferebant. Quibus fcapham minorem replentes , eum bi- nisprsecipuis Caffiquen feu loei primatibus , qui vltroad naucsper- gebant,ad fbeios redierunt. Primates hi non humaniter faltê a Generali admifli,{cd & laurè opipareqjtradatifuntjnodeeam totaeumHollandisexigêces. Scd a nemine,quid vellent , intelligipoterant : nifi quod nutib. ae figois r:-. . EEE 31 Dl IS m m m m m m lip TE m m mm ■ m m „«^ m Wm m m M M m m m i m m m m m m m m m m m m m m m m lip m mm m quibufHatti fignificare viderentur ^ quofclam Hifpanorum in Baldi- uie nuper capitis fiipplieio affeétos fuifFe. Nam 6c loca eadera^com- vu ttiodèpmnunciarepoterant, nirnirum Arauco &Tuccapel, quacin aduerfo Chili litCore fita {unt iidut,ddnGcps fafios & cxplicatius de ■ his aóburi fumusV " - ^ _ ->uv^ vix nouem ianos ac vegetos (ècum aduexifTe. Summa ergo (c neccC fitatecopulfum , ipfummet cü vexillo pacificatorio in terram egrcf- fum e0e, accum indegenis amico eotraftu deneceflariis pacifci vo- FFF luiiïe; tur. 4.2 ^DDITJMENTFM luilïe : fèdobrutum ex infperato , ac glande per femur traiedtum, cum fbciis omnibus captiuis in S. lago abdudlum elTe. Porro» quod nemo fanus amplius in nauc reperiretur , eandem ab Hilpanis cxpilatam,ac in Ly mam miffitatam abiifle. Haec & alia literis fiiis ad Hollandos conqueftus eft:hoc addito,quod cum fcriba fuo , iuuene ex Hagis oriundo vinculis duriffimis obtereretur. Ex quibus certè ia non oDfcurumelTepoteratjquamproba, fida, & fecura commercia cum Hifpanis agitariqueant. - Praediótus Dirick Gcrritfz a S.Maria infula abcrraucrat. Qua caufa (vt literis querebatur) incdiam acfamem acerbiffima perpeili funt : ita , vt aut &me mori , aut hoflium libidini fè ofFerre omninö cogerentur. , Af-RiLu. Calen.April. circa vefpcrae horam 4. grandem finum,Porto La Guafco di<5tum,ac fub graa.28.minut.30.in line^ auftrali parte fi turn incurrerunt,qui admodum idoneus,fcopulorum ac impedimento- rum aÜorum periculis omnino caret : in cuius cönfini fbns etiam limpidifïimus , La Guafco vocatus , fcaturit: cuius tamen vnda hau- flu admodum periculoftefl. Domosibi nullas viderceflxüm indi- gcnseterram penifioremoccuparint,variorum fruótuum fcracem, ctfi arborum copia non magna ibi fit. io$ picm Poflcro die Generalis ad naucm Los Piccos contendit, fpe<^a- qmiia bona turus,quibus mcrcium generibus onufla fit.Moles ergo plurimas fc- nxmf, ouilii ac prseparati corij inuenit : vt 6c ciflas aliquammultas po- mis vulgaribus refertas, multas ollas vino oleoque ac adipe fuillo plenas. De quibus prolatis , Generalis partcm quandam pro vfibus fiiis referuauit : partem alteramin mareexturbauit.Nam,qu2e fbcic- taticommodaefrent,pauca reperta funtpraster obtritas nonnullas vefles,&res alias leuiufculas. Nam prctiofiora iam ante cxinanita fuerant. Eoloco tres vel quinqj dies infumpti funtjdum commode nc- ceflariis naues omnes inflruerentur, Captum apud S.Mariam Capi- taneum cum fbciis quoquo verfiim fccum prouchentcs. Capitanei n omen, Francifco di Buarra, Pilotti verb luan de S. Aual crat.Hi cum fèptê aut odto aliis Hifpanis , binifqj fllauis conflianter afïïrinarc pcf- gebant,quod praeter primo recenfita bona , merces alias nullas vcxif^ fcnt.Cumq3 Generalis ipfèmetquidédiligêtifiimèomniaperluflrari curafTetjpraeterso.faccos farina plenos,6cn5nullaligna,rogo alendo deflinata nihil reperit. Nauis ha^cBon lefus vocata, jo.onerum erat. Dum in pra^dióloLa Guafco portu morarentur,recentemcx fonteaquamhaufluri, propter maris inundationem acillifum fca- phasadigereminimèpotuerunt Fontisenimriüus minor efl,quam vtadiri fcaphisqueatvEmilitibus Hifpanicis quidam ad penitiorem rerram 4. vel 5.mi]liaribus profe(5tus,fru(5tusoptimos,vtMelones, noftris mukb pleniores öc fapidiores , ac vuas, ficufquc cum gallinis ac :Nip2s(jE TARTIS AMERICjE 4^ acoüisnonnulIls,fecum retulic. Illiustraótuslndiomnesrubiugo Hifpanorum (èriiiunt. Die 5. Generalis CapitaneumFrancifcodiBuarracumfociis O- capiunem mnibusliberum dimific poftquam (ümmam ei familiaritarem&^i^^'^'**'^'" donaiiamultaobtuliffechocnncvt vicifïim 2ec|uahumanitateac'"''^''*'' fide HolIandiGum Capitaneum Dirick Gerrit(2 , in Ljma captiuum tradtaret. Quodcum GeneralirecepifTetxum omnibus fuispraeter Pilottu , duos fclauos iïchiopes , duos pueros Mefti{ches,ex Hilpani ' ac Indi congreiïu natos, in terram expofitus eft. Sed turn temporis nondum quicquam compertum habebat Generalis, de ingentibusillis diuitiis,qLias nauis Boniefas vexerat. Eas enini Hifpanicus Capitancus in mareproiecerat, ficutpofteain. diciis ièrioribus cognouerunt. Die Ö.Generalis fenatum bellicum conuocauit , vt dequodam d^m lacöb Dirckss,LeydanO) remige, comitia fierent. Is enim furti alliga- ^^^'^^fmiicin tus eft,quod nautis panes furnpuiiret , & ex cella penuaria Bottigiam ^'*"'*''* oleiabftuliiïetj&furta plurapraEterhaecdefignaiïet. Cuiusaccufa- tionis cum fe reum profelTus efTet , damnatus eft , vt glande pcrfo- dereturaut traijcerctur.Qua poenapublicèrecitata,paulbpoft ctiam afFcdus cft. Eodem die Generalis cum Capitaneo Lambcrt Biefman ^CTresnamm Claess Pieters, Bon lefus nauis pra^fedo deitinere continuaodode-^''"'^* liberauitDequare cum HifpaniciPilottiïuandeS. Aualconülium ^it!'^''"'" peterent, refpondit is,m Lyma tres expeditiffimas naues Regias mo. rari,quarum hocvnicum inftitutumfit, vt aduenas aliunJe naues infelkrent. Sed &: ipfum ViceRegcm in Lyma refidere, ad quem co- pixomnesexomniPeruacChilcimo vniuerfoauftraliOLeanok- toconfluxiiïènt.Caeterumipias naues robufti(fimas,24.tormentis ^reis,ac3oo.peritiflimismilitibusmunitasaciüftru(ftaseflè. Moni. torinfupererat,vt resfaasprouidi agerent,ac citrafanamdelibera- tionemincauti nihil molirentur. Holiadis itaqs optimum vifum eft, vt (ècundum littorum Ion- gitudinem vfq^ad i5.gradum procurreretur, ScpofteainfraLymam adgrad.8.velio.declinaretur,cumdiaa metropolisLymafubgrad.^/./.f^R.^^i, i2.oc30.minutis5Aricka verbciuitas fubgrad. 18. & minuL40.fi ca fit, in qua omne ferè argentum oneratur aut co nquiritur,quod illinc ex Potofi hincinLymam porrb infertur. ExPilotti fermonelique- bat,ibidem alias quoq, duas naues,Rcgium argentum aued uras,ex. pedare.Quibus omnibds penfitatis opportuniiïimum vifum eft,ad S.Francircipromontoriü,lubgrad.i^.inlineaeparteborealifitumde- currere, vt,ad quod omnes naues ex Lyma,Panama,6c Acapulco co- gregari Iblerent. Hoe ergo fine fub nodcm mcdiam foluctcs, portu La Guaicoj grad.28,minut.3o. iqxta Chili Httus fito egrefii fiinr. FFF 3 ~ m ' ^1 1, m I i •f4\ li m m m m P m m i m m m mm ■ m m m P m li m m m m m m & m M m m i 1 4> 1 m m m I m m m m te m m p m flip m m m m ADDITJMENTVM Defcriptio Caetcru littof isac rcgionis Peru & Chile,haec ferc ratiQ& con- Teru Acchik j^iocft, ficutaFilotto,quidchaccaufaa Generali fcrib rogatuseft, regtonunu . a o ' acccpimus. c*i/f. Chile,{ubgr.44.in lineac parte auftrali fita,grandis & patens in- fulaeft, inplurimarum infiilarum faucibus pofita : quasomncsin ambitu Hi^ani habitantj Gubernatorigcncrali fubieóti. A quo ta- rnen integri anni fpatioHifpani nulla mandata acceperat,iccunduni quaefefegcxeredeberent. Ouibusaclanis maxime abundat:exqui- bus veftesjomnium in Chile nobiIiffimas,parant. ofom, Olbmc ciuitas grad. 42. fobeft , continent! contigua , Baldiuia aliquantb maior,ab Hifpanis habitata,qui fuurn ibi Gubematorem attendunt.Inhaclinteaacpanni laneiplurimi parantur. YiBt ^hh. VilleRiche in terra firma Baldiuiae orientalis eft,ab ea 20. aut 30. milliaribusfèiunóta.Haec&ipla multis Hifpanis habitatur. Lintea acveftcs Indicaein hac numerof^ conficiuntur,quibus {iia in ifta ter- ra commerciaagitant. EafdemetiaminCoquinibo&locaaliafini- timaexportant. saidiHM, Baldiuia iuxtafluentumfiibgrad.4o.pofita,in cum4.fcremil- liaribus efFunditur. Locus is Hifpanis multis,fub Gubernatione A- lonzo del Campo , excultus eft , efFoflb vberrimè auro , acafTeribus radcndisadmodurainfignis.HiinLymam acloca alia tranfuehun- tur. Hanc Baldiuiam ciuitatem Indi , Chile accol^e Anno 1599. in Nouembr. expugnarunt, ac Hifpanos vniuerfbs in ea obtrunca^ runt. Hodieveröiterum apraedióto Gubcrnatore 6c2oo,Hilpanis habitatur. TeitjffK Intra Baldiuiam ac Imperialcm gentis effcrsE quaedam familia fub 3.vel 4.Hifpanis dominis agitjToltyn vocata. Hxc &c ipfa contra Hifpanos fêditioncm mouerat. Ibidem panni quidem plurimi,fèd rudes tamcn acignobiles texuntur. imptriai. Imperial ciuitas , in principio ante Hifpanorum aduentum a 300000* indis habitata fuit : ex quibus , 20. tantum Hifpani 200000. circiter trucidauerunt. Hi Hifpanos immortales efle crediderant. Pofl hanc flragem editam , eo loco Hifpani Epifcopatum fundaue- runt.quitamenhodiepropter crebraslndorum fcditionesvaflatus acderolatusefl:velut6chodieabintegro anno nihil de ipfis,grauif^ li ma obfidione cindtis comperire licuit, vt metus fi t, eos funditus ac radicitus excifbs aut extirpatosefTe.In Imperial auri grandes mafTae cruuntur.luxta hanc fluuius recentifïimus in mare ie exoncrat,pro- pefaucestamen itaaridus , vt nulla fcaphaadiri queat. Hascs.vel ö. milliaribus in penitiore terra rubgrad.30.minut.30.fi taefl. -^«g»'- Angol 30. ab imperial , öc a Conceptie 12. milliarium intcrual- lo diflat. In hac plerunque 200. Hifpani milites aluntur , Gubcrna- tori Don Guan Rodolpho Lufperge , cuius parens VVittcberga o- riundus erat,attendentes. Hic veflcs Indicae copio^ farciuntur, öc auri :NipN^ F ARTIS AMERICA. auri haud modicü eruitur: cuius tarnen efFoflioncs propter frequen- tia bella ferè languefcunt. TuccabdintraLaMocha&infuIam S. Mariam in terra firma TttMaheu fubgrad.37.min.3o.{ita,portu nullo infignis eft,(ed ftatio in littorali- bus qua^renda eft.Hos f]nes,exa(5tis Hilpanis , Indi pro fe fuifq, tuen- tur>ad quos illisacceffus non datur. Promontorium deLauapieiu- uuape. gum illud cft,quod infuk S.Mariq opponitqr.Hoc alias inexcultum tutam contra auftrum ftationem habet-quoloco Symon deCordes ^ cum fbciis trucidatus eft. AraucoaS.MariaeinruIa4-foèmilIiaribusdiftans, abHifpanis Amtg. colitur, quicaftellum ibidem , so. ferèmilitibusferuatumextruxe- runt.Extra quod tamcn ab Indis , iuratis hoftibus,fatis tuti non fünt, S. Maria infula fub grad.37. rnin, 15. duobus circiter a terra firma i,Ai4yi* milliaribusfita,Hifpanisgubernatur, Conceptie in ora feu margine oceani fita portus eft,in quo Gu- conceptie,, bernator DonFrancifcodeQuifonesdeChilercfidet. Eodemloco caftellu quoqj celebre eft , ex quo nuper propter Indorü feditionem, 700, circiter miÜtes aduerfbs illos eduóti funt, Promendo auro lo^ cus hic cum quouis alio certarepoflit, Siliaupenitiusintraterram,3o, circitermilliaribusa Coceptie ^'^^^^^* abfita,Hi{panis 150,6c CapitaneOjMichiel de Chiluecuftoditur.Haec regio,etfi quidem parcius aurum gignat,vino tamcn & frudibus c^- teris,ad victum commodi(Iimis,naud incelebris eft. Terra Iiaec cum S.Iagoquodammodo conuenit. Et liucufqjHifpani propter conti- nuos Indorum infultus bella gerunt, S. Iagociuitas,i8. milliaribus intro verfus terram fitaportum s.ug», ValParaifo,fubgrad.33.habet. Hic locus omnium de Chile pr^eftan- tiffimuseftjVtpoteEpifcopatu infignis. Gubernatorispraefedushic agens, Bifcarrevocatur. Vinum,fèuum,pomavulgaria,ócfrupauperculishominibu$,quipi- fcatui foli vacant , excolitur & habitatur. rempAca* Terrepacajfub 2i.grad.pofita portum Icaife habetiEadem pifca* tu quoqj infignis cft.Bituminis hic quoddam genus odoratiffimum legitur,quod Ariccae incolae inde auehunt. f'/^i^» Piilago portusfèu finus admodum idoneus,{ub grad. 20. iacct Hucvinuminfertur, quod Pottoifi incolaecum aliismercibusaue- hunt.Gjseterum ab habitatoribus locus fterilis eft^ Ark(4, Ariccaadmarislittorarubgrad.i8.min.4o.fitacft, Ibircgis ar- gentum ex Pottoifi adue(ftüni,nauibus imponitur.Qua de caufa vi- cinocaficllomunitaeft, inquoquatuortormenta, duomaiora,& duo minoradifpofica viftintur.Eadem ab Hifpaniscolitur, quorum prasfcóti fiint Martyn de Vallet &: Meiftro del CampOi TuntddetiiU. Punta de Hile portus quondam fiieratante Pottoifi. Ibidem sedesadhucnonnullseviruntur.Hincfarinaócannonaaliaauehituri ctiee4. Ciloca portus efi:,promontorioinfignis , fèdpropteranguftias vidnasaditudifficilis. IsanteArcquipameft, ciuitaternHifpanisre- fertifiimam.In terra hac vinum,triticum , ac fi:udus plurimi proue- niunt. Sed eadem öc ouibusindicis ac mulis abundatjfubgrad. 17. & min.30.fita. camana. Camana, müliaribus viteriusfècundiï littorum porredlum cxcurritjvini ac variorum fi:ud:uum ferax , Hifpanis fiibie<5ta« Hinc bona omnifariainChilcaauehuntun _ öconghe. Oconghe vallis eft,vini feraGifiima,ac Hilpanis exculta* Les Lorna Les Lomcs de Attico iugo feu monte infigni confpicua eft : a deAtmo. cuiustergo vadum quoddam vifitur? adquod Accarylocushabita- tifiimusfituseft* umfu LaNafcaportus eft i iüxtaPorteS. Niclaess commodiflimus, Hilpanis vndiquaqshabitatus, quieoloco prsefeétü fuum habent. Ibi vinum nobilius vniuerü Peru ac Chile prouenit. Tarac0& Paraco öcPifco , portus duofibivicinifubgrad. 31. min. 30» fiti ?}fi0. f^j^f mill. inceruallo in penitiore terra ciuitas Ica collocata eft.In nulio Peru loco vinum abüdantius prouenit. Nam quotannis 3ooooo.Pottifèn vini ad minimum ibi capiuntur. chittcd. Chinca portus littoraliseft, cuipraefedusHifpanicusimperat, Locus hicingentem quotannis hydrargyri vim promit. canguet4. CanguetaipüquoqueHifpanisfubieéta,abundantertriticum Maiis,Gafeos,& varios firudus promit* ijma^^ Lymafiibgrad.i2.min.3o.inlineaeauftraIipartefita, Metropo- lis totius Peru eft,& (èdes Gubernatoris Regij , Don Lov vys de Vala- féodióti,quivnacumArchiepi(copo omniPerii acChile imperitat. Ciui- NON^ TARTIS qAMERICJE. ^7 Ciuitash^campIi(Iimaeft,nullisportismunita, acvariarum natio. num populis habitata.Ibi naues militares in ftationelatcre folêc. Sed ad hanc aliiE quoq, ex o m ni Ii ttorc naues congrcgantur , in finu eo, qui CallaudeLymadicitur. Generalis nauium militarium pracfedus Don Guan de Vala- fcopr^nominatiRegij Gubernatoris affinis cft. Terra hsecpluuiis aut nunquam aut ranlfimè têtatur.Nam ab omni eo tempore, quo Hi(panicaIocatenuerunt,plui(revnc{uaninonmeminerunt. Et ta- rnen folum frumenti ac variorum fruéluum copia foecundilli mum cftjica, vc yna tritici fpica duplo plus Hifpanicis fpicis fundat. Fruges <}UotannisbiscolIigunt:itanimirum: Siagroszo.milliariumfpatio in penitiore terra feminar, eodem tempore, in paree altera mantima ue^is iufU. frumenti mefTcmfaciunt. Vjciflim fiinLjmaagriconfèminantur, tuminpenitioreterrameflisfit, ita, vt frugibusea regio fum me ab- undet,ac panis i n prctio vili (ïi m O (i t. Lcsijalinasis.aLymamilliaribusabeft. Ibifalis magna copia r,, ^^/i^^,. colIigitur,mvaIlequadam,vndi^acaquacinacccfra.Obuiafragméta tam plerunq, magna func^vtex iis adplacitum decidereliceat. Qua- tum eius demitur,tantum fubinde renafcitur. Guau^reportus duobus mfraSalinasmilliaribus/itus^copio fa Gumtre. ffUgeacmeUe,ceIebriseft.HuncHi(panilndiq5mixtihabitant. La Barancqueportusgradui ii.fubiacct, qopiofis frugib. prom- x^b,™,. ptjstamolus.HuicprsefearusHirpanicusintendit, Guarmey,amerisIndiscoIitur , nee in bacquicqua pratter car- G^mty. boncs ex ligno fados nancifó licet. SantaciuifasHifpanisparet,qua2obidpr2efcdumhabet. Ibi^-^"'^ tnticum,Maiis,meI,faccliarum öcftudusalij enalcuntur. Antepau- cosannos ibidem fodin^eargentiferaerepcrt^funt. TruchilIelittuseft,tribusveIquatuorvrbibu5infigne. Harum ttmuiu. caputacprimaTruchillequoqjnominatur. Portusafmubus nihil hic dl fferu nt.Hinc mei , Eleduaria , Sapo HiQ)anicus, Coria,& mer- cesaliaeauehuntur. Cherepelocuseft, ii(demcum priorcmcrcibus promendis in- c*^''*'/"- fignis. Paita ciuitas eft, ex qua naues in Lymam fèfc refedurse com- meant. PafragijliincinLymampcdeftriitincreproficifcuntun Locus HifpanicQ prsefedo moderatori fubditus cft, GuaiaquieIfluuiuse(l,inquoinruIaPunafitaeft. Ipfa ciuitas ^;^"^" SJagode Guaiaquieldicitur,in qua numerofe naues parantur. Quo ^***"*'^"''- tempore Hollandi ibi agebant,ciuaf naues condebantunad quarum tutelam mulri milites praefidiarij aicbantur, In terra vero paulo intc- riore rudentes funefque ,& alia nauibus neceffaria conficiun tur. Ibi - dem alius quoque locus Vieiodidtus , porto Guaiaquiel maioryi-^'""- fuur.In hoe Hifpani grandes fmaragdos repcrerunt,quos Indi adora. ueranr. JDDITJMENTFM «erant.Littus hoc a Guaiaquiel vfque in Panamam paucis locis ha- bitatur,in eoque ij potiffimum Indi degunt , qui nuUis com merciis gaudent. panma. Panama ciuitas,admittendis ac recipicndis nauibus regiis celc- bris efi Hse aurnm argencumqac ex Peru ac Ghile aduehunt , quod porro terreftri itinere in Mombrc de Dios , &porrQ in Hiipaniam in- uehitur.HaEcportumkabet,duobusmilliaribusinfraquandaniin- fiilam diftantem.Huius loci pr^fedus Don Alonfo de Sotto Mayor dicitur:qui qitondam in Chile Gubcrnator,& in Belgio, vnius eqtri- tumConortisCapitanensfuerat. In Panama nauesetiamplurimai conduntur. A & adhanc rem Ducequo^ dam opus foreextimaflentrgrandem trabem feu truncum ex ordine humerisgeftarunt,attendcntesfedulo,qüisexipfisiIIumdiutiusfuf- ferr^et. Hücenim Ducis titulo (Schonoredignü forecenfebant. Cum quo rm m vero trücum nonnulli 4. alij 5. quida iènis horis baiulaflent:tandem ^«cesbeUi prodiit quidam,qui illum 24.Gontinuis horis fuftinerct. Et h mf;ê^ ""'P'^^mu mumfuumDucemacmoderatorem conftitueranc Proptcr pr^didtam Indorum fèdidonem ac tumuhü , contra jpfos è Lym^ vitra 700. Hifpani edudi funt, qui rebelles expugnarêr, & iugo fuo fubiicerent.Prseter hos totidê alij quoqs exped:abatur,ita vt totus exercitus ijoo.mili tes fpe haberet. Sed quod interea Hoilau. dicae naues in httus ibi appulifTentjCseteriinLyma fubftiterunt. Regio ChileaS.ïagovfq, in Baldiuiam, terrarum omniü ,quas 3.,,,^^^^ fol radiis colluftrat/oecundiliima ac fcraciffima eftjn hac enim \\n^^fJm4tftml. cunqueconduntur,vegeti0imè&laetiflimèenafcutur.pr^tereaaëic quoqs vlque adeb falubri perfruitur,vt pauci illic ^gri repenStur.Eius enim tanta puritas eft ac lübtihtas,vt,etfi quidem gladius , a rorc to. tusmadidusacvdusinvaginamcondatur, rubiginetamenis nulla contaminetur.Fruges,Mans,porci>equi, vaccae, boueSi oues,hoedi & alia animaiia tantis ac tam frequentib.ibi gregibus oberrant, vt com- moditas loei eius cum terra etiam fehciiïima conferri nondebeat, Aurifodinas autem quod attinet» eaedem iftic tam opulentae ac diui-^ tes exiftunt,vt hic commode defcribi om nia nequeant. Caeterü , Indi poftqua ciuitatem Baldiuia occupafTent , domos vniuerias , ac templa coenobiaqs quoquouerfum exulferutjdirueruc &:vaftarunt,acfimulachrorücapitibus detruncatis,nunc tandem dij Hifpanorum occumbunt,clamirarunt. Sed & au rimaffisHifJ^a- mdi Hijpanos iiisinfaucesabftruderunt,dicentcs, ó auariacaurifttagentes,auro vkifmm. iam fatiatriini,fatiamini auro,pf opter quod vnum tata perfècucione nos premitis ,& cuius vos nulla vnqua iatietas capit.His ac iimilibus ftommatis Hifpanis illuferut. Et licet crudelia quaeq, in ipfos adm it- tercnt:2Equa tarnen tyrannide cü illis certare non potuere : quod Hi- fpani, hidisprimüpotiti, crudelitatisextrcmae nihil quicquacómi . niftipoffentjCüiusexempIainmiferagentenonfunemfhm Die z.Apr.HolIandi finii La Guaïco egreffi funt.Et cii praegreüa noóteLuna clara micalTecnauc Los Piccos, antequa è finu efFerren^ ?icmna~ tur,ignecocremauerunt,dimidiam onerumpartê,vtftuum &fimi- ^^'^ liaadhuccontinentê, Quaevniuerfavnacumipfanauiexuftaperie- runt.Extra fmum iam ergo conftituti, Auftrozephyro vchête fccim. dumporrcdalittoraprotenderuntj triuma terra milliarium (patio, Dicii.AngulumquendamagnumVMorreGorchdidü tenue- runt.Exquo lo.milliariümterualloangulum quendaalium , Mori^ Morrene nuncupatüprolpeótarepoterat.Is èlonginqiio infiil^ pr^- • ■ - GGG " len= Marrc Gonb. Korre Mer~ rem. ji, ADDITAMENTFM lentabat. Ad quam cum codem ipfo die acceffiffent, terram in Ion. oum exporreótameflè depreheiidcrunt ? ad cuius latus aquilonarc §ona nauium contra auftruni frémcnteni ftatio eft,finui cuida,Mc» sinus utxil' xillones vocatójvicinainullis incölis habitata. i'nes. ^ praedidtö Mörré Morrene littus v(qj in Ariccam cxtcnditur, quoomnitraduad iügüS* Francifci vfij^aufter vtplurimüperflarc confueuit. Vnde,irt mare akius afcenfuris * vetusl illicö alius offtrtur. Die 17. Ariccae altitudinemgrad. 18. min* 40* habuerunt , cum a terra 5.vcl d.milliaribüs abelTent. Itaqj prasnominato vento intra oc- caiüm ac feptentf ióncm promouerunt. Ria / ^ j < Die 2ö.aër nebulis aC obfcuritate tcnebrorus erat, v t logius pro- ipeausferrinortpofTetjquaadiadtümlapidis, Quasnebulapulueri mbuu pul. aridoii milis erat,no fecus ac fatina vel pollen per aërem cofertim vo- mruima. litarct. Vnde veftes ac indumcnta eorü etiam vfqj adco inalbefccbat, vt farina confperf^ omninb viderentur.Qu^ res muleis admirationi no leui fuit.Sed Hifpanicus Pilottu^ id loco illi admodum familiare elTe teftabatür,nebula Arenales vocitans. Haec nebula toto die dura- bat: vt per hanc Generalis naues duas caeteras amitteret.Quas nee ex- ploiis aiiquot tormentis,vbi morarentur,comperirepoterat. Circa vefperam , nondum folc occumbente , terram profpcxe- runt,a quo vnius milliaris interuallo aberant. Haec vcrfus occafum boreamq^ , ac auftf urn ortumqj excur rens vfque ad angulum Porto Formofcfubgr.ii.ritumporrigitur. Et licet vel dumaër admodum obfcurus adhuc eflct , ninilominus tamen curftim in auftralem o- ceani partem intorquebant.Poftcro die , nauibus difpulfis redeunti- bus , vno curfu tantifpcr in occafum nauigatum eft , dum a tcrraio. m illiaribus fè abefTe arbitrarentuf . Die25.fubauforamgr. i2.tenentes, ciuitatem Lyniam antcfe verfusortüprofpexerunt. TumtêporisCapitaneusnauisBonlefus ad Generale contendens,fignificauit ei , Negro quenda Emanuel di- dtü, quem in Bon lefus naui cepifTcnt comemorafle , q? Hifpanicum Capitaneü,Fraci(co deBuarre, tres integras fcaphas auro plenas,quod c4/.H#-*«i-ipremet Negro in Bon lefus nauem ex S. Maria infulaimportareiu- cusingentts ujffej; ^ in mare exturbare viderit , ea node, qua fè HoUandos euitarc nonpoflefenfiffet, easnimirum diuitias fuishoftibusinuidentem. His indiciis generalis motu$,eodem illicb die Pilot tü & Negro alium Sebaftianü de hac re examinauit. Qui primo quidem faólum inficiati funt.Sed poftqua cxamini rigidiori fubiicerêtur , rem omnc ad vngué confelfi prodiderüt, biniqjNegro teftati funt,tanta vi auri, quanta tres fcaphae caperct ^praedida nauem reuera oneratam fuifsc, quodipfim'et cum fclauis reliquis fuis humeris in eam intulifient. HispraecisèPilottus quoqueaftipulabatur , qui hoe addebat , ciftas aurorefertas52.fuifse,quarumqua2libct4. Arrobencepifset, prater fidilia 5oo.quorum quodlibet etiam 8.10. 12. libras auri continuifser, Quae diuitias m mare eiicit. au-- Bon 3^0Nj£ PARTIS AMERICjE. jr Quaefiinvnamfümmamconferantur , lozoo.Iibrasaurifiniacpu- Quantitas rilfimi conftituent.Ex quo vnicuiuis colligcre promptum eft,quam Jj^^/"''' ' imniéfae \\\x diuitiie fuerint,quas pr^fatus Capitaneus Hifpanicus in ' '''' potno merfifset. Qupd verb inuidiae documentum longe expreffiüs eft, idem Capitaneus, poft comperifset, fociorum quofdam auriali, quam quantitatem fub tabulisac afseribusnauisoccultafse , quic- quidhuius ctiam fuerat,proferri,acin mareabiici curauit,ita,vtaun nequidemgranum vnuminnaue illarclinqueretur. Quod tarnen fadumPilottus cum aliquot aliis inficiabatur. Generalis ergo de nouo perluftrari nauem curauit. Sed nihil quicquam vlpiam inuen- tumeftjnifiquodin Pilotti caligisauri fafciculus reperiretur, cuius quantitas libram non excedcbat.Haeerant maftuk, (acculo diligen- terconcinnatx. Praiterhaecomnia Pilottus iridicabat , quód pauïo ante cum binisfociis militaribusnauib.exportu ante Ljmam Callauvocato foluiilet, nauibus 250Q. Annegues farinae&:2oo. militibusprxfidia- riismunit3s,acinftrua:is:quosin ConceptienadduxijTer, vthorum ope naues Sjmonis de Cordes obrueret. Quas cum inde iam fol- '''1^'^''^'^ uifle deprehendi(ret,dicebat , eofdem in Ariccam traietftos fuiiïe , vtjür^slll' argentumregis indeauehcret. Hancvero Bon lefus nauem hunc in rudembui-^ v{umrefèruatamfui(re,vtinS.Mariainfulaaurooneraretur, & ads. Martii vfq, ibi moraretur, hoe fine, vt, li quaeinterea naues aduense appellerentjid nuncioprsecipiti in Lymam fignificaret, cum ad cele- riusconficiendaitineraeadena valdèidoneaefsct. A 3. Martij autem* in Arauco qux quatuor miliiaribus a S. Maria ex aduerfo fi ta eft, veia faceret,<5c3o.farinaefaccisexpofitis,cogeftumillicauruminLymam aueheret. Sedvtdiximus, nocconrilium,Hollandorumaduentus intercepit. Quanquam ex eo vtilitas Hollandis nulia infignis emer- fit, quineperfomnium quidem cogitauerant, hanc infulam tam , grandemauri vimpromere,vtqu3eantetriennium primumreperta fuiflet. Hanc 3. aut4.Hifpani fbli ter^ebant,2oo. circiter Barbaris , qui ^«/«''«^- ^**- eruendo auro operam nauabant,ac folis arcubus vtebantur,ftipati. '^Z'a!' Pilottus quoqueporro confitebatur , fe cum Capitaneo HilJ)a- mfmum ntanet nico,quando in La Guafca dimitteretur,cóftituifse, fèdulam nauare ^f'^ .. operam, vt Hollandis ad Cabo S.Francifci diucrtere perfuaderetrpro- mififTequcinterea fè de omni ftatu ad Capitaneum in Lymam nun- ciare veile , vt tempeftiue Hifpanicae naues ad opperiendos Hollan- dosillucleconferrent. , Hifce omnibus cognitis,poftero dieGeneralis fènatum coegit, vt cauia rerü cognofceretur.Apud que tum Pilottus,tum duoNegro propala ac vltro citroq, ifta om nia confefti funt.Itaqs euolutis rerum circumftantiiscómodum vifumeftjVtin CaboS.Francifci no mora longa fieret,fed qua primum is in cofpedü daretur , continuo curfu föcundum littorum longitudinem ocyus yerfus infulam quaodam, GGG a Les S2 fiADDITA MENTVM Les Coques diaam protenderetur. Intra Caurum ergo ac feptcn- tnoncm concitatis velis tam diu deproperatumeft , dum altitudo grad.9.mlinea2auftraliparteincuniberet. Quoloco, vtprofoeótüs diétabaca terra socirciter milliaribus abcrant. Die 29.rub auroratn ante fe in latere occidëtali duas naues con . murndra Tt^^ quatum altcta duobus, altera dimidio milliari abefle vi. In hasexcurfufadcdie toto vela obliquarunt , vtcurfiim fi&mur. caruminterciperent.Sedincaiïiimearestentataeft. IpfaquidemLi- burnica circa vcfperam ad eas fequaproximè admoucrat : Sedcum Lunafaccm fpamduarumhorarum /patio abdidilTet , tenebrarum benehcio , fugicntes naues tantointerualloeam anteuerierunt , vt nulla vel incitatiflima velorum infedatione corripi poflent. Et hu- iufmodiquidênauesringuIariinduftriaitacodita^acextruasBrunt, vt in oceano auftrali expeditifïimè aducrfus ventü peruoli tare queat. Nam&ventusibiferèperpetuo vniformiseft : öc quiex Panamain Lyma comeaturi funt, contra ventos eludari omninb cogütar. Po- fteroergbdieadmetam fuam terendam Hollandircuerrifunt,cum altitudinem grad.7.min.22. obtinercnt. UAivs. Cal. Maij deliberationis caufa Generalis Capitancum Clacss Pieters & Lambertum Biefman ad fe conuocauit.HicCap.Pieters in - dicaui t , quod pro fua opi nione a terra meta nimis longinqua abfcet fumeflet,cühocinteruailünoninfra24.milliariavideretur. SedPi- lottus tarnen lo. vel ii.milLinterftitiumilludratuseft. C^perütergb de nouo fecundülittorisporreaum verfus CaboS. Francifci coten- dere.Quem fi inprofpedu accepiffent, turn velareda in oppofitum ad infulam Les Coques fubgrad.i.fi tam verteredeftinarant. Circameridiemfubgrduö.min. 30. idoneo vehente vulturno metam percurrerunt. Die 9. ventoprioreiugiterinftantc, verfus ortumadlittusite- rum nonnihil declinauerunt , quod iam diebus aliquot tcrram nul- lam in conlpedluhabuilTent. Sub nodem altitudinem lo.minut.in Iine^e auftrali facie teniierunt. Diei lo.bono manc,cum terram nedum conlpicarentur ,ctfi ad eamiamdenuo naues impuliflent : Gen eralis gubernatorêrogauir, an cofideret , fe Infula Les Coques attingere pofte,etfi Cabo quidem incofpedu&oculishaberet.QuodcüpraeftaripolTeGubernatoran- nuiflet:Generalis,vtèveftigioillucpertêderetur,mandauit. Nihilo- minus tamen ad meridiê vfq, verfus terram velis deflexis deprope- ratü eft.Quam tamen cum affequi oculis non poffent : reda vela ad Les Coques impulerunt. Hoe tempore altitudo lo.circiterminutia- rum eratjcum a terra i5.aut 2o.miIIiaribusïè abeffe cenfèren t. DidaLes Coques infula reda fubgrad.s.inlineaeparteborcali, iio, circiter milliarium interualloa Cabo S. Francifci fita eft , tum aquïEjtum Coques feu nucumpromalargifïïma. Sub node lincam a^qui- I ' NONjE TARTIS ^MERICjE. jS «quinoaialem iterum tranrmirerunt:quod hoe in idnerc iam de mnuUneam nugtecerunt. équmiijr^f Dieiö.Libonoto ferente in feptentrioncm curfum promouc-/*"'' runt, circa meridiem altitudinem folis in 4.gradu 30. minut. habuc- runt. Abhocinoccarumdeflexerunt,vtLcsCoc}ues propiusattin- gerent. Sub vclperam altitudinem 4grad.4o.minut. borealium ha- buerunt. Die 18. Hifpanicus Pilottus vltrb,nulla quaeftionc coadus con. feflus eft,ex 5. praedidis nauibus militanbus,m Lyma ftantibus duas adPanamam cuni argento ex Peru properaturaseflerc^teris tribus vniucrfum lirtus vfquead Cabo Acapuico cuagaturis, vt Hollandos vcncntur&rcorripiant Die 20. cum mane ventus auftralis incumberet,n)etam propo- fitam ad Les Coques dccurrereperrexerunt.Scd Gubernator hic Ge- Les Coqms nerali fignificauit, propofitum Les Coques obtinendi iam déinceps •^"«'''''^i?" omnino fruftraneum eOe, nee eam inueniendi fibi fpem vlla r eftare. Qiare conuocato fènatu,mappis omnib.euolutis deprehenfum eft, cófulturnminimèfore,vtadlittQranouaeHifpani3e diuertaturpro- pter naues nimirum Hifpanicas, quae Hollandicas naues opperiren-. tur.Curfum ergo ad Philippinas dirigere placuit,ita,y t in tranfitu in- fulas Ladroncs vifitarent. Quod vt commodius obtineri pofTet, commodum vifum eft,primb omnium ad Bona Vifta infulam,alias Guanam dia:am,contendere. Infulahaecis.grad.inline^partefe- ptentrionali, 25o.circitermilIiaribusdiftataPhiIippinis,qu2Eipr«vi« ciflim a Peru 2400. milliarium interuallo fubgradu 5. minut, 13. abfiinr. Cal. luniis , vento valdè ambiguo pergentes , 30, gradu fèptenr trionern verfiis altitudinem tenuerunt : quo loco (è a littore nouse Hifpaniae non vltra 20. milliaria abefle cenfebant. Et cum fmgulariï nuUo vento vehercntur , fed magna parte malacia cum ingentibus pIuuiisimpenderet:curruiprasfumptoinIi^rcreminimèpotuerunt. Interim pluuiae tam confertse irruebant, vt aquse ad potum pluri- mum coUigerent. Qupd vnum ab iftis imbribus beneficium acci- piebant,poftquam ab omni illotemporcquoexfretonauigafTent, aquam nullam haufiflent. Eodcm die Generalis Hifpanicam Bon lefus nauem, cui Capi- b,« jef^ an- taneus Claëss Pieterss prsefedus erat,certa panis quantitate 6c rebus • neceflariis aliis inftruxit,vt quam, licet admodum Iaxatam,vfquead Philippmasagercftatuiflet. Namadhanc obtinendam annonseac apparatusfatisnonhabebat. Tumócinnauifcaphamnouamcon- diderunt. Cumqueclauorum inopia pren3erentur,eofdem in naui fabricari curauerunt, cum carbones adhucadid fiifficerent. ^^'^p^'* P"^^^- Die 6.ad continuandum iter , leui vento vtebantur. Cumque priorem altitudinem adhuc tenerent, commodius fè fadurosgrbi- GGG 3 traci ranea. I S4- ADDITAMENTV M trati funt, fi paülb longius in auftrum pertêderent, vbi melioris ven-^ tl obtinendi fpes effet. Nam fi fubgrad. 12. ventus aduerfus incubito rus fuiffet , turn ad terram firmam propius iuxta Cabo California fuccedere opus habuiflen tEt tarnen interim nee ad hoe nee ad littu^ alterum propius admoueri poterant. Die i2.Zephyri fpirabant,cum altitudinem ilgrad. explicitè te* nerent. itaque, velut antea decreuerant,vt,fi illic ventum idoneum adipifci non po(rent,reaa ad littus nouae Hifpani^ promouerentrfic lam curfum fuum intraoccidentem ac feptentrionem imprimere coad^i, toto diegrauibus procellis ex folftitio hjberno incumbenti- bus Goncuffi & agitati funt. Die 14.EX feptentrionc csecias incubuit.Curfum ergo inumere €oaa:i,trigoredenfiflImo illicpercutiebatur.Quod multö penetran- tms & violentms infeftauit, cum fub grad J4.agerent/Quanquaillic tempe^ftasambigua&incertaeflet. Qua,cummetanontemnen- da verfusocGidentemabftrufi effent, iam de nouoaltitudinem Ca- bo Californias attingendi Ipem non frigidam concipieban t. Die 3o.Caurus crebris ac denfis imbnbus inff emuinHoc die Ge- pHotmfuffe- neralis ac fènatus decreto Hifpanicus Pilottus è naui in mare eiedus eft.Cui etfi Generalis omnia humanitatis officia abüdèpr^ftaret,cu- raffetq?, vt in fecreto cubiculo folus cibum caperetinon tamê erübuic adquofdam queritari, fibiaGenerali venenum appropinatum effe^ cumpauloinfirmiore valetudine depraehenderetun Cumquemen- daciumiftudinfenatu publicoconhteretur :eo,quo diximus,fup- plicioreusaffeduseft. Nam&iam ante idem euadendi quafdam occafiones captauerat : Sc in perfidam eruptionem pueros quoque Meftifches illexerat. Quam proditionem vt euitarêt : è medio ipfum tcmpeftiuè tolli,& in vindice perfidiasfaloproditorênefariumfuf- focari,2equiflimum &iüftiffimum rati funti Poitea ex medio ortu auftroq, ventum admodü opportunum adepti funt, magna & votiua omnium cogratulatione, cum iam bi- nis integrismenfibus circa littoranouae Hifpani^ potiflimum am- biguis ventis,& crebris imbribus fluauaffent. Gurfum ergo felicius continuantes,tum temporis fubi+.grad.pionauigabant. AVGvsTvs. Aug. Die 6. 6c ven to & curfu dióto adh uc pergebant. Cgeterum cum fcapha illam grandiore,qua in littore Chile apud S.Iago prsedati fuerat, ponèè naue quadam religalTent: eadem rupto fune hicfoluta eft. Quam tamen expedita celerirate fedantes , brèui redadepti funt. Dieii.AntiquoGurfiiiugiteradhucpertendentes,decreuerunc fub altitudinei3.gr.&Bo.minut. autcertèfubgradu 14. vela fubftrin- gere,vt aLadrones infulis non deuiarent.Pro plerorumque ergo fup- . putatione ab illis infulis 5^5.niilliaribus ad minimum aberant:etfi in- teruallumiftudalij 300. tantum milliaribus cenferent,fubgradni. mirum i3.&4o.minutiis* Die / jy^ON^ TARTIS AMEKICjE jj Dieii.Bonlcfusnauisrimis crebris vfque adeo clidu<5l:a eft, vt, quac confcrcim aqua irmerct, nulla opera commode exigi poflet. Quodcum Capitaneus ad Generalem cnunciaflet : nautse illicb ac tienarij fèunaupcgimiiïiftint,qui,anvlla induftria (arciri rimaeac opftrui poffen (pecularentur. Hi cum mcdelam omnem irritam'^^" viderent , eius dclercndae confilkim dederunt. Commcatu ergo ac annona omni cxportata, duobufque sereis tormentis educStis, ipfam «leferueruntjiamaquaex mcdioplcnam,priusquam fe inde efferré polTent. Sic ergo de grandi illo thelauro, quem cum naui caeperant, parumemolumentiacvfüs (enferunt. Caeterum Gapitaneum , qui huic praefe<51;us fuerat, nauclerum Concordias naui aadidit:&: caeteros nautas viritim ad reliquas naues diftribuit,Haecdumconficerentur,anchorisnauesnitebamur. ;^ub vefperam Euro vchente iter iterum ingrcffi 14. grad. 15. minut. altitUT dineprocefTerunc. - Die 28. manè fcapham eam Hifpanican? , quae è naui pone reli- Hijpankam gata, crebris infultibus damnumacceperat, perdiderunt,cum ean.-J^^^*'" f''" dem i5oo,milliarium meta fècum prouexiflent Jam ergo praeter fca* * pham,recens in naui conditam, fuperftitem nullam haoebant, cum caeteras omncs in tam diuturno itinere perdidiffent. Sub nodem cumterram fèquandam profpicere putarent;manè ie oculis lufbs cfledepraEhcnderunc.Namrei certiusexplorandaecauft, totanodc anchoris nifi ibidem morati funt, vt, fi terra reuera eflet , eandem te, meiè non jpraetcrmitterent Cal.Septembr. vcntoprioreadhuc durante,curfLim{uumin-5EPr£M- tra folftitium hybernum immiferunt.Hifce diebus Generalis edióto * aqua nulla diftributaeft , fèd quilibet fibi fuam colligere portionem iuiïi funtjcum totis diebus pluuise copiofx deftillarcnt. Quin & de- inceps fèmper fub nodem anchoris incubuérunt, aut paftu certè progfeiïi runtadmodumlento,cum terram nonlongiusabeflenau-, tis videretur. Hic fub gradu T4.agebant. Interim cum fcorbutus po- pulatim recrudefceret, Ladroncs inful^e magnis omnium votis ex- optabantun Die li.altitudinem i3»grad,3o.minuthabentes,circa horam fer- me a meridic tertiam infulas Ladrones prolpexerunt, terram editam Ladïonesin- prcflamque, fèd collibus multis maequalem, quilongius remoti:^ in-^''^ fularum jj)eciem exhibent. Circa vefperam infulis tam propè iundi^*"^' (un t,vt trium milliarium fpatio tantum ab ipfis diftarent. Velo ergo maiorecoUedo anchoris fe firmiffitnè fufïipebant,ne quó fors ven- tis ab illis ruriiis abigerentur. Die lö.fübauroram in terr^Iatus Oriëntale appulerunt.Et cum intcgroab infula milliari adhuc abefrent,Canoa,quam ponè alise plures fcquebatur, ad naues remigio delata eft. Hi Indi fruótus quoC oani,acpifces,öc CoquesA Bonnanas, radiccfquc,& cannas faccha- rinas. cum jö ± ftdDDITAMENrVM Mige-r rinas,^aiiafimiliaaduexerat,qu^proferm attritispetöiut^- nu comercM t)ant. Nam ferri admodum eupidi funt , quod ab Hifpanis fumpto trdiam, j^Qi^jne Hiero nominabant.Hoc fa£l:o,iècundum infulaelongitudi- iie perfexerünt,quq ad auftrum acfeptentrionemT-aut s.miliiaribus exporrigitur. Cumqueangiilum eiusauftralem obiuiffentvemin^^ humtlem quendam finum profpexerunt, in quo ancharas iadtarüt. Huc adeos ex omnibus angulis plurimae certatim Canoaeappell©^ bant, ita, vtearum vno profpcdu 2oo.drcitcrnumerarilkeret,qua- rum qu^elibet duos, ternöfye, aut quinos Indos vehebat. Hi vniuef- uimeifer- fi fcm cupidiffimi erant,elata voce HierO;Hiero,id eft, ferru, ferrumi tt cupidtfiimu fubindtelamitates, &tantoimpetii confertimadn^uesfèingeren- t€Sj vt nonnulli ex iiscum fuis Canoisomnino euerterentur. Quod ipfi tarnen non magni penddbant: vtqui non folum natandi peritii- fimi funt , (èdeuerias Canöas ctiam facili labore icjponere ^fuaqs.ex^ euiïabonarecolligerenorunt. * -^iv^'-^'':'-^''^- - . uifbms fn- Hae infulx natiuo augurali nomine Ladrones voeantur.Ha- yaces. foni fiquidê indïgenas vniuerfim omnesin forripiendo tam fubtf^ les & induftrij funt, vt manibus expeditis etiam intentiffimorum o- eulos fallant. Quo fadum eftj vtabipfisHolIandi multoties decipe- rentur. Dolihunc ferè modum habebant. In corbem ex Coques coirticibus paratum manipulum vnum aut alterum oryzae fupernè iniiciebant. Qui corbes externo afpe£tu oryzaemultumeontinere videbantunfedcumin naues illati euacuarentur^foliaautres finiiles infundoftrataerepertaefunt. Hidummcrcarentür,autinlaterena^ uisautin eiuspofticaparteinfernè fuis Canois fc continebant,ncc ih naues afcendebant. Ad hos ergo ferri maffa , è funiculo religata de- mittenda erat. Gontradu firmato, quod pro ferro appeildebant, eo* dem funiculo attrahebatur. Illorum tamen quidam etiam naties afcenderuntjquibusHollandi tum cibum tumpotum apporrexe- runt. Cum verb Hollandi in nauibus fuis gladiis ihftruóti ftarent: Ladronum quidam ; cuidam difpeóta commoditategladium è ma- nibus extrieaüit,& cum co propere in mare exiliit.Qua iniuria irrita- mianh Hollandi, in hunc 6c caEteros,qui&ipfifurta manifeftadefigna- iaAtom gu- rant, haud trepidè fclopetis defulminarunt : qui tarnen ómnes è Ca- (Umfunipt- ^^.^ • ^^^^ exilientes , fub vnda fefe abrconderunt vt a glandibus tuti effent. Cseteri verb ^ qui fontes non erant,qüieti in fuis Canois feiidentes^rem hanc parui feeerunti Gens hxc ^qua commoditate&: füpra terram & infraaquam degit.Quod ei eo Holladi cölligere poterant,quod viderent,eos tata facilitate vndis fefe mergere, ac fub illis nulla noxa tam diu latere poC 4. Et hac arte foeminae viris non ignauiorcs funt Quod vt certius ex- plorarcnt Hollandi, quihque fragmenta ferri in mare demiferunt, qu^ omnia vnus Indus è fundo eruit i &extulif,ru^gnac0|è^^^ torumHoUandoruni omnium admiratione. ^ >: ■ Canoas J^ONj€ TARTIS AMEKICJE s7 Canoac illorum affabrè admodum ac artatè faiSbae funt: quo- nmacano. ramfïmilesnoninomnialiaIndiapriusHollandi viderant.Pedum '"^*'"' ^*''''^ pkracque i5.vel 20. longitudinc, öc uJatitudine funt. Quibus expedi- tèquoquo vcrfum {èproferunt. His rcdtain venti oppofitum naui- gant:& (i obliquato curfii opus eft, naues non conuertu nt , fèd pup- piantrorfumvndam ruIcant,non ftcusacproravtercntur,velo in- terim quod cx cannis paratum eft , nee colledo , ncc quouis alio fitu mutato. His CanoisnonnuUae quoquc foeminae appulerant totaej Fmm4rum vt viri , nudse , nifi quod pudendo virens folium praetenderent. Hx ^'^"""M''- longoscapillos alunt, vt viciflim viri,cos curtant. Hi fpeciem quan? dam cxhibct cius iconis,qua apud nos Adam eum Eua depingi (biet, 5 Corporiseutifque colorc fufco funtianimo admodum libidi- udronet vpinasattingerent. Sex intesris (èptimanis mcrampluuiaiem tant. aquampotarunt,vtaltcrms compendium tacerent. ocTOB^R. Die 14. Odobr. circa aurorse horam Kcxtam, terram quandam conïpicati iiintadmodum cditam,afe verfus occidentem & fèpten- trioneffl fitam. A qua cum io.ferè milliaribus abeflcnt,putabant eam Cabo Ipiritus Sandti, fub 13. gradu iacentis elTe, quod pr^egrefla die Gubernatores akitudinem.u.graduü , minut. y.dmumerairent, Itaque cum curfum fiium ad terram illam dirigerent , fauces lèu in- tf óitum vt portu idoneo inuento fefè quodam- modo tueri póflent.Nam in auftrali latere fundus anchoris idoneus nullus erat. Ibidimidij milliaris interuallo a terra anchoris fadtis, cum paulopoft venti vis nonnihil remififfet , CapitaneusBieftnan cum nuper occupata (capha feu Barque ad Gencralem contendit. Is ergo bonis repertis extra(5tis,Barquê fccuribus concidi fecit : quam ïndicus Pilottus fuifTecuiufdam Hifpani dicebat,quipraeterorjzam acgallinas,aiïeres quoque,in tranfitu impóncndos , in Manillen in- uedurus erat. Eo loco propter aduerfï venti renifum ifta noéie an- choris obhaerendum fuit. Die 22.cauro fpirante , obliquatis velis è finu illo eludari tenta- iKUBaye runt. Nam totius diei malacia mira erat. Circa vcfperam mare i- ftnueiuaari ^-grufQ omnc infremuit ( ctfi ferenitas aeris magnaeflet) vt longius nenqmmt. ^^^^^^^^ lïiinimèpoflent. Huius vi in valium auftraleagebantur, ex quo longa eminentia duobus milliaribus in oceanum porrigitur, in quamfludusconcitatiflimèac asftuofiffimè illidebantur. Hucna- ues quoque tanta violentia impellebantur , vt interitus periculurn iam proximum elTet. Nam nee ad ancharasfigendas fundus dabatur, &ventiscon- vdte ftricii- trariis enid impoffibile erat. Hoe ftatu , cum iam feruandas vitae fpes tmur. tenuisefFulgeret : fingulariDeiprouidentiaaccidit, vt cum repentè obortoEurononnihilnauemdefleólefent, & naufragium inftans euitarent. Sedeodiugaudiofrui nonlicebat. Namcrebrisaldrque fubinde inundantibus fluótibus ( ventis etiam iam pacatis ) in val- ium nihilorninus tam viojenter fubinde coniiciebancur , vt citrae- uidensdetrimentumindeelabipofTefenonviderent. Nam fundus merè faxofus,anchoris havid quaquam com modus erat.In terim dei immifTione ventus caurus magno omnium gaudio fpirare caepit, cuiusimpulfuavallofeextricantes, infmus mediumconceiïerunt. Sub noaemadeb mare tranquillum fuit, vtprorfum voxfumobli- quisvelisperfinumagitarentur. . Dieis.maneadvalluriiborealeduorumcirciter milliariumin- terualloabanguloextremo , & pofteaad finus angulumaquilona- remeuminlocum,inquemprimoincurri{rent,coniedifunt. Hinc Generalis cum nonnullis militibus haunendse aquas gratia in ter- ram , defolatam quidem , ac faxis arboribufqs fterilibus magna parte horridam,egrefruseft. QuamprimuexfcendifTent, ipforunonnulli Palmites ibi repertos efitarunt,ac è riuis aqüa potarüt. A quo fadum i««fm«eft,vtlienteriapleriq5corriperêtur. Quanquafatiscompertumnon fiunu ^{fet ^ vtrum hoe affedu tentarentur ab efitatis frud:ibus5 an potius, qüod iam diu nullam terram tenuiffent. Die24.mancfubexortumfbliscaurusitcru,m{pirauit. Refum- ptis itaquc anchoris,ftatione illa,quaE milliaris quadrante circa finus LaBayeanguIumborealemfub 14. grad. fita erat, cnauigarunt. Et eum ad aeftiuum fblflitium ingrcderentur, angulum auftralem am- bireconati funt. Quo circumueóto , curfum verfus auftrum ad freti ^^'f»»'^*- Manilleintroitum 6.circiter milliaribus direxerunt.Circa meridiem fretum Manilleingreffi , in medio eiusinfulam vifam prasternauiga- mnt , ac circa vefperam , Capulinfulamjinpenitofreto/.milliarib. fitam,attigerunt. Quam tamê, priufquam proximè fubiirTcnt, mui- tos difcrctos vorticcsin mari obnotarunt.Quos cum primo afpeótu brcuiaefTeputaflent, fundum tamen dcprehendere nullumpotue- lunt. Sub noélem anchoras in infulai latere occiduo non longèa terra 25.pa(fibus demifèrunt, iuxta angulum quendam finu arenofb infigncm,cui pagus vicinus erar. Dic25.Paganosomnesexfèdibusfiiisprofugi(re,&:inintcriora tcrrae conceflifle deprxhêfum. eft.Nam cum Pilottusindicus ,vt qui- dam prodirent,èlongisinclama(ret:qui rcfponderct, nequifquam comparuit. Sed quod vndae impetus ep loco admodum violen tus cffetjemotis anclioris inde in finuni alium , a priore dimidio milliari diftantem,proce(rumeft. ( Naminomniinfulseambitufundusan- choris idoieus erat jac infula s.circiter milliarium amplitudinem ha- bebat) vt tormenta innauemfuperioremfimulefFerrentur, ^t^^- mo^^I^% uesquadamtenusfordibusemundarentur. muesTdor- Die 27.cum indigenarum neminemquenquamprodireGenc- ralis videret:quofdam fuoruni expofuit , ac tormentis in domos ad- uerfas fulminauit,vt hoe terrore iniedjo,ipfbs prodire faceret. Bom- bardarum ergo hoe fragorcaudito , ChinenfisèPago aiio quidam accurritj quem ex infidiis emiffitij Hollandi captum , ad Generalem dcduxerunt.Isetfi a nullo quidem, quid loqueretur, intelligipoflet: nutibus tamefignificabat, fèpoftero diecum certafruduum quan- titatead nauesrcditururn.Cuiobid Generalis quid doniimpertiuic innuitqjjprséfenti pecunia, quaecunqueadueherentur,aequèomnia: fblutumiri. ^nr Chinenfèadterramreuer{b,HolIandi,quiinridiarijininrulam ^«/^«'"'»- abiuerant,adnaues rcdierunt,defideratoIoan Calevvey Londinéfe, ^^"^*"^' mufico excellentiflimo.Huncopinabantur ab Indis opprefTum eflè, quodafociisaliquantolongius (è protulifTet. Indi fiquidem Pilot- tumquoquequifrudluumnonnuUorum aduehéndorumgratiac mifius erat,{ccum retinuerunt. Die28.IndicusPiIottus alter quoquc, quemfolumiamadhuc puettvsaw. iecum habcbant,per noóturnas tenebras in terram enatauit , &: fuga^'''^''- HoUandos elufit , etfi ab his non faltem humaniter habitus ftmper, fed Sclautefubinde tradatus fuiffet.Huic nomen Francifco duTelo erat,quod a Gubernatore Manille , fufceptore fuo^acceperat. Indos enim vt Hilpani ad religionem Papifticam commodius illicerenr, W^'^mmII baptifmo initiandis primatum nomina impofuerunt , &c eofdem,, pro III 'ADDITAMENTFM proforma (quodaiunt) nönnunquam ad officia eucxerunt. Cognita delan Calevvey re. Generalis ipfèmet viris 32. ftipatus, vkos aliquot ininfülamegrersuseft.Cumqsvidifsetjindigenasvniucrfos, cumo- fttccendunt. j.^ ^ {iipellcélilelongèaufugificivicos aliquot fubditaflam. ma cxuffit & concrcmauii.iiides fi m plici rudiq> ftruótüra cx fto- reis ac ftramine conditae , viri ereóki akitudinc fupra terram cleuatae crantreirca quasCoquos arbores plurimae dilpofi cran tjqmbus in- digenae magna exparte vi<^titabant. Ibidem Hollandi porcos etiam aliquot fcricruncquosfecum ad naues aduexerunt. Generalis autem dclibcrata eum Gubernatoribus re, ftatuit, vt in Manillenpergeretur.Monuitergö, Vtprouidiomneseisent, dili- genterque fecum expcndercnt , an commodum confukumq? cfsct, in portum diuertcre. luflit etiam quoflibet inftrudos ac paratos in omnem euentum efsc , vt pofcenterc mutuas operas tradere, fibiqj inuicemauxiliarcsmanuspracberepofsent. .ijriiii; vms Die 30. Negro fiue iEthiops alter , Emanuel , qui in Capitanei Biefman naui erat,noa:u per tcnebras fuga crupi t. Nam in fcapham ftfèdemittens ,ea in terram erupit, omnisfideipromiffiqueimmc- mor , quibus vltro ac lubenter fefe cum Hollandis mafurum eflè, fpoponderat. Generalis itaqueNcgroaltcrum , quiinpmorianaui agebat,Ba{lian vocatus,examiniacquaeftionirubdidit. Quifaflus i^egro aiitr non folum coufilij huius confcium fuiiTejfed ipfummet quoq> giande tmi- ^^^^^ matutrimam meditatum efle, cum conuerlationis huius tas- dium iam dum c^piflet non Icue. Turpi ergo hac ingratitudine Ne- gro fcu jEthiopum , qui tamen liberrimam cundi 6c redeundi agen- diq? quo & quid velicnt ,potcftatem habui (Ten tjpenfitata, Generalis proditorem confcflum glandetraiici curauit, vtpcrfidiae meritam po^nam reciperet. Is vel ante cxtrcmum hoe fupplicium conftanter adhuc affirmauit , quxde immenfi illa auri vi , quam Francifco di Buarra èBon Icfu in mare exturbarat,anteadi(5^a & afferta fuerant. Die si.quaerendicibianimo populi pars dcnuo in terram profe- da cft. Hi loco quodam 31. modios óryzae reconditos inuenerunt quidem ,fed homines ( quiindumctis ac lyluis longius latebant) nullos oéènderunt.Earecommoti,quatuor vicps alios , quorü qui- libet5o.aut6o.cafisconftabat,ignecremauerunt. :.i ; CaLNouembr. vento vulturno {pi rante, è Capul infela foluen- tesinManillepertenderunt. In eius latere occidentali plurimae paC fiminfulaeconfpicuaerunt, quibus, nifi attendatur, naues itaintri- cari poffunt , vt reditus perfepe non facilis fitjiis comprimis,qui loei eius nullam peritiam habent. Intracaurum ergo ac (èptentnonem eolatercperrexerunt,quoManillc,aCapul infula So. milliaiibusdi- flansjfita eft.Hinc autem vbi vix breui itmere perrexiflent,ventorum fumma quidem quies incubuit,{èd flu(5tus ita pr^cipites inundabat, vtnauesmtramediasinfulasquoquouetfumdifiicerctur. Attamen mur. Cryzjm 'm- ueniutit. yiccs^. txu rant^ res y^ON^ PARTIS AMERICA. V rcspericulo vacabacquod&vndaprofundifTima, óclocus breuiis nullis impcditus eflet. 2. fub auroram c^ciafpirante, a Capuliam 4, ferèmillia- nbus aberant, Infularum earum aliae ab aliis tribus circiter millia- nbus diftabant. Jbi iuga quoque feu faftigia illa , qu^ in La Baye prouideran t , vnde ad hxc terreftri itincre admodum compendiofa commcan potuilfet , attigerunt. Poftea hauriendae aqusegratiaia auftrali latere anchoras fixerunt , vbi terra inculta ac inhabitata ia- cebar. Die 3.^nguidum Africum {pirantem nadijcuatis anchoris,in. tfaoccarumacfeptcntrionem immiferunt, 5. circitermilliariapro» grell]>cum in boreali lateregrad.23,anchoras iadtare cogerentur. Die 4.pergêtes, cauro curfum fuum meta obuia intra occafum boreamquc impulerunt. Nam cum Pilottum vi^peritum nullu ha. berent,ad mappas confugerecQaairunt, qusetamêmultislocisin^ certa^ erant. Interim cum fcaphae , a Generj^li praetentand^ visegratia pr^mifTae, è longinquo Canoa quasdam ofFerretur , ad eam propius remos dircxerunt.Sedquihacvehebantur , continuo interramfèfè efFundentes condtapffimo curfuprofugerüc , ac in dumetis fefe oc- cultarut. Cumqs in colloquiij neinin? allicer^ poflentjCanoa ad na. ues fecum abduxerut,in ea praetcr oxjzx acciboru aliorü modicum nihilinuenientes.Quib.exemptis Canoamrubmerferunt. Pofth^c ca^cia vrgentior^ incumbente , naucs anchoris firmare compulfi funt. Dici.^ub aurora iterumCanoamquandamverfusoccidcrem, in infulam quandam fubiedam currentem confpicati funt. Aduer, rushuiusaarotes , cum Generalis rcaphaquofdamemififlTet : com- prxbenfosillosadnauesadduxcrunt. InhacGanoap. Indiinerant,N.«m més exiVjanilienuperdigreffi, quos Hollandorum nemointelligerepo- ^«-«c^;?- terat. Canoam hanc Generalis expilari mfsit.Sed cum in ea prater ci. ftulas aliquotjinteis refertas (qu^ in Manille emerant ) ac viles quaC damveftesIndicasnihiireperirenf,con(ilio mutatolndos, intadis rebus , a fc Iiberos dimifit, duobus eorum tamen fecum feruatis , qui viam redam in Manillen oftenderent. Apud hos literas Gubernato. ns, figillo regio munitas, acfacrifico, in Bouillan habitanti infcriptas repererijc. Earum is tenorerat, quer^las fcilicet aliquas ad Regiam ip fius MaieftateindelatasefredequiburdamHirpanis, qui iügo &in h# mriisnimisiniquismiferoslndosgrau^rent. Iubcbaturitaq5facrifi^^^^«^'"^«^ cus, vt deinceps in ifta diligeter artenderet, & reos accufanonis, fu m- ptibus regiis è veftigio viiidos in Manillen amadaret, cuius officij * pIenam_acconfirmatam poteftatem hifce fibi traditam lciret. Die 6. cum in ftationefua propter aduerfos ventos adhoc re^fa- . rentur /ub diei exortum excufsi fclop^eti fragorem obaudiuerunt.rp» qac iXzx,m4m fcaph^ cuni ^o.mifoibus fcu Mufquetari js ad locum lll illnm ^DDITJMENTVM illum,vbi crepitus fclopeti auditus cft,emi(rae funt. Hi rctnis eóttfq» fe promoucrunt,dum tandê Barquen Hifpanica oifendcrent. Cuius vedores, quaprimum appulfum fcapharu vidcrunt , in terra egrem, {yluisrefeimmireruncac Barquen dcferuerunc.In hosquoties Hol- landifuIminabant,toties illi eodem figno refpondebant.Nam in illa naue4.Hi(pani cum aliquammultisindis vearierant. Tandem ta- men Hifpanus quidam prodiit , cum HoUandis fcrmones caefurus. iü^anusin Hunc cum bkndis verbis Hollandi diu rogitaflent , vc citra omncm nauem '«^^w- j^^^ju fg^um is ad naucs commearet : perfuafionevidus , idfecit. Hic de rerum ftatu rogatus , retulit , fe cum tribus Hifpanis è Manille nunc venire,& ad Saubon properare.Hoc enim in locoHiijpanorum plurimos congregari , qui expeditionem in Moluccanas infulas fa- conmuo- auri fint.Harum enim incolas , certa manu leda non nullas miiilas uiccanoiex- y ^Qnas iuuafi flcjeafdem diripuifle ac expilafle , ac {acrificum loci Hi- fcdimfiu r^^^^ obtruncaffe. Ad hanc ergo iniuriam vindicanda in Manille copias cogi &inftrui,aduerrus Moluccanosdimicaturas.HiHifpani Canoa fuadoliumpulucrepyrio fcmiplenum, cum multisj)ilis miC iilibus,ac Mufquetta folitis longe maiore vexerant. Praeter haec nihil ^ fingulare inerat,ri excipias fragmenta quidam ferri,& veftes corum, qui profugerant , & parum comeatus. Quibus omnibus a Generali exemptis,multis foraminibus nauem pertundi iulfit, vt ad nullos v- fusdeincepsfaceret.Hiiamdieio.aManilleaberant. ^ Die z.mane circa horam nonam , nauem quanda verfus Itatio- chinenfem nis faciem Orientalem confpicati , emiffis fcaphis duab. ad eam pro- nauem nan- '^^^ jUj^^ appulerunt.Hauc correptam,ad Generalem egerunt. In ea cifiunm. j^gnfes , 2i5.modios oryzai , & certam plumbi quantitatem , ac maenam concharum copiam,in Manillam inueduti erat , ex Con- bou^a Manillei zo.milliarium interuallo diftante , quo luflu Guber- natoris40.{lipendiarios militesHifpanos ad pr^nominatam expe. ditionemtraiecerant,aducntatcs. HaEcnauisquinqsvelfexonerum erat, adfpeciemCliinenfium effiaanauium, proracaminiforma> fufpenfis ligneis anchoris eminebat , quarum funes ex fparto feu a- rundinibus coftabant. Interius,proluuies feu emi{rarium,cum foro concinnè,ac artatc conftruaum erat. In nauibus munditiei lumme ftudehtrnec nifi ligneis anchoris vtuntur ad nauesetiam 200. one- rumcapaces. Dominushuiusnauis Chinenfisex Conton:Pilottus vcrb cum cseteris nautis ex Ghincheo oriundi erant.Quac du^^ egio- nes etfi inter fefe certis ritib. diftinguantur : nihilominus tame com- munilingua vtuntur, &diflidiisplerunq5grauiflimisdircordat. Re- sionis huius peritiflimi erant,coprimis autem Pilottus^qui inter Lu. lltanos in Malacca & Macca tepore longo egitrex quorum conuerfa- tiöneLufitanorüquoqslinguamaddidicerat. ItaqsHollandoruvo- tis is admodü opportunus accedebat : cii fine moftratoreeo curlum fuia cóficerc seerè potuiflènt. Generalis ergo dominu nauicuk cuin ° ^ Pilott® ^ONjETARTISAMERICjE (f/ Pilotto fua innaue fecum retinuit, & Chinenfib.caeteris lo. velii. viros addidit de fuis, quorum moderator erat lacob Theunifs Jn ifta Chanpan feu naui Chinenfi, quinqj Chinenfes relinquebantur,qui camfuomodoproferrent&gubernarent. NaHollaiidiiDfavtimi- nimènorant. Exhuiusnauis opuIentiaHolIandiio^modiosoryzae fibi vendicantesjcsetera omnia intada relinquebant. Dieg.inCabopr^diélomoratifunt. Ibi Generalis nauclerum ac PilottLi Chincnfem praefente fenatu bcUico de omni Manille con- mnandh. ditione ac ftacu rogauit.Qui refponderunt,cx noua Hifpania ibi duas '««^'«jM^»''- grandes naues fubliftere, qu^in Mexico quotannis velafacerefole- ^dm'.*!' rent. Eodem in portu nauem quoq, Teutonicam agere , a Malacca-P»'«^- nis pretio redcmptam.Et has pmnes naues in portu Cubite dido,rc- da ante Maniilam confpicuo, duorum milliariu fpatio,anchoris in- cumbere:acante portumhuncduo caftella feu Propugnacula , pro defendendis didis nauib.iam inanibus,inftruaa efle. Cseteru, quod Manitte dt^ ciui tatem Manille attineret,eam diccbat,hoc temporc aggere firmo ''^P'^^'f acüxorovndiquaq5cina:aeire,6c extra hancplures 15000. Chinen/""'* fibus habitarc,qui opificiis ac comerciis variis vacent. Ad hanc prse- terea quotannis vltra 40o.naucs ex China,nimirum ex ciuitate ac re- gione Chincheo cum ferico acmercib.pretiofis aliis comearcacillis perm uratis, argentii pro mercib. auchere : nauefq, has certo anni tê- pore,nempe a Decemb. mefè vfqj ad pafchatos feftu,appellere fblere. Tum addeban t hoc etiam,praeter diótas naues , duas alias quoque ex lapanpropediern appulfuras elTe , quscferramenta , ac metalla alia, cum lardo ac cibis fimilibus adueherent. Haec vniuerra,poftquam Generalis cum fènatu accuratius pen- iitafret,optimumefreflatuit,adfmumvfqueanteManillepofitum curfum pertendere* Pilottusfiquidemr£cenruerat,ibl paruarnquandalninfulam Marabilles vocataaci5.circiter milliarib.a Manille diffitam,anchoris fundadis ad modu commoda efre,& ex hac flatione rerum omnium i^atum diurnis excurfionib. fubinde explorari pofTe. Eodem erpb iL lico die ex f] nu enauigarüt : in quo partim propter malaciam,p3'rtim propteraduerfbs ventos diebus integrisquinisobhaeferant , &inde Hifpanicam hanc Barquen interim corripuerant. Die 9. vento Euro perflante intra occafum ac feptentrionem peruadentes MafTabaten infulam praeternauigarunt , & ad Manille metam intenderunt. Circameridiem cumfinesMafTabate attigif^ fcnt, curfumfuum propter venticomoditatem tota node intra oc- cafum ac feptentrionem incitauerunt. Die lo.circa véfperam fpatiofam infiilamBankingle attigerunt. Gui durn fiiccedérent , repente tanta ventorumtranquillitasincu- buit,vt vicinam flati onê occupare nonpofTent. Tota ergo nodte na- ues propter vetos incoftantespaffim in ^quoreia(5tatae fluduarunt. III a Dig 6S AD DITAMENTV M Die n.exorto (blo fè aprsedidtatiniulaintegri milliaris metaab- adtosefle videmnt-Etcum malacia prior continuaret,hoc die ftatio- nem vicinam segrè obtinerepoterant. Nihilominus tarnen vcfpera appellente a praedi da infula interuallo dimidij milliaris anchoras fc- cerunt /ündumbonum is.paffuum tencntes. Die 1 2. Cuni vtrilque icaphis hauriendse aquae inftituto in ter. ramegrefïifunt. NamdifcrctisilliGlocis aquaecopiamagnaparabi- liserat.Quamvttutiusinuafarepoflent , armis inftrudospraefidia- rios quofdam dilpoflierunt,qui lndos,fors è fylua ex infidiis eruptu- ros arcerent &profligarent.Confe<5t:a rcfub velperam pluuiofam ad nauesreuerfifunt. lAbtimu Die J3.ex auftro ortuqucproccllis tam fkuis irruentibus vcrbe- ftrdtt ancho^ j-^ti fimtjVtLibumica, Concordia didtaanchoraefuaciaduram face- ''^' ret,öchaclpoliata iam mero vcntorum arbitrio agitaretur. Parira- tionc funis quoque prsetoriae nauis diruptus eft : quam tarnen alia anchoraiadtata prompte refixerunt. Circa meridiem,cumaër fère- nior & traquillior effet , prsetoriae anchora recuperata , curfiim pau- Ib longius ea promouit , & iuxta Liburnicam fub praedida infula confèdit. Quae^quod perdicam anchora recipere non poflet , aliam a Generali accepit : qui tarnen ipfèmct praeter duas, 6c totidem funcs^ fuperftites non haberet. Die 15. cüm infra praedidam infulam anchoris incuncibcrent, tantum aquxhaufèrunt , quanto fibippus forecen&crunt Nam dolia pleraque impieuerant: cui negotio ea inlula comoditatis pluri- mum contulerat'. Ventus tameii ambiguus,acaër denfis imbribus horriduserat. Dff^ Bar- Eodcm die duasBarquasgallinis ac porcis onuftas pr^dati fiint, quse tributumfuum , exaliquotvicis , Hifpanorum imperio fiibic- ótis colledum , in Manillam conuedurae erant. In his 250. gallinae , porei autem so.capiebantur : pro quibus Generalis Indis lintei fafccs aliquot,pretij locoimpertiuit, cum fcriptoad Gubcrnatorem dato, quoaduentum (uum illi nunciabat. Ha^cpraeda HoUandis admo- dumtcmpeftiuaac opportunavenerat : cum illic loei alias Indivni. uerfiadconfpeótumcorum fugitarent, necquicquam alicundere- dimerepoffent. Die i^.leuatis anchoris , ex Bankingle infulajata ac edita in am- bitui2.veli5.milliariacomplexa,fbluerunt. Eaab Indis, Hifpanovc- ótigalibus habitatur: in qua olim quoq? facrificusegerat , qui tamen ttmc temporis abfènsalibemigrarat. Itaqjcurfumluumintraocci- dentem feptentrionemq, verfus infulam Mindore , a priore ftatione g.circiter milliaribus diftante,direxerunt:in cuius aduerfo alia quoqj infula Lon bou dida, duorum milliarium interuallo abfi ta eft,ita vt eo loco propter oppofi tas infulastranfitus anguftusfit, cum in ha- rum medio alia adhuc minor infula cubet, iuxta quaiji vtrinqs naui- bus KP^^ P^^'TIS AMERICA. €9 bus tranfiri poteft. Antequam vcro pcnitus Bankinglen defercreqr, Jterum duas alias Canoas nad:! r«nt,3o. porcis &: 100. gallinis,in Ma- i^u^aimm- nillam vcnendis oneratas. Et cum hsec quoquc fibi omnia vendica- rent , partem carnis fuilJae falc condmerunt , vt diutius incorrupta^"""* perduret.Canoarumautemdominos,cumlitterisruisad Guberna^ torem in ManiUam dimifèrunt , quibus %nificabat, fererum fum, mapcnuriacoa(5l:ostributumibiintercepi(re. Circa veiperam ma- ri tranquilIiore,anguftiasante Mindoren tranfmittere nonpotue- runt. ■ Die 2i.cum incerto palTu proptcr malaciam adhuc ferrentur in- tra Mindoren&:BankingIen,vbiquatriduointegroiaa:atiperuadere no potcrant: coadi ad infiilam retro commearunt. Ibi ergo Barquas aliquot fiue Champans ex frcto Manille egredi vidêtes, 12. Mufquet- tarios fcapha ad eos fuftinendos emifèrunt, vt cxipfis ftatum Manil- le percontari pofTcnt. Sed & ad fcapham defendendam Capitaneus Biefman ponè infecutus eft. Interim Mufquettarij incitato curfu ad nauem quandam auidi properarunt, vtcampriufquam terramat- tingeret,corriperent. Sed hacvelispernicibusHolJandosanteuer- chm^my*. tente,quicunque in ea deueherentur, confertim exiliuerunt, & fuga ^*»^? f^''^- quoquouerfum efFufi funcSic Hollandi nauem vacuam , (loreis có- ftratam occupantes in ea habitum facerdotalem,quem profugus fi- crificusrciiqueratjnuenerunt. H3ecdumagerentur,a ManilleBar- öuaaliaappulit. Quam cum Generalis infea:aretur, Hifpani cum Uiislndiscertatimadterram rem os agentes, fuga fèfe proripuerunt: quos pra^toria fcapha deftituta,obid lèdari minimè potuit, Media noótejacob Thunifs, Chanpan ChinenfisQccupatse praefe(5lus,ad prsetoriam contcndcns Generalem rogauican in latus auftrale euagari debeat,vt Capitaneum Bicfman,cuni fcapha fua ad- liuc abfentem,requireret. Huic Generalis per gubernatorem fuum renunciauit, vt non egrederctur , fed hac node prietoriae vicinus ex- pedarct. Quemobid,cum propter denfasnodis tenebrasaccura- tiusnonobferuarent,proacceptomandatomunus fuum executu» rum exiftimauerunt. Cum verbilluxifTet, rerum ftatudifpedo, nee Chanpan , nee prsefedum eius vllibi locorum viderunt : vt iam cer- tbfufpicarcntur,aquinqueinisChinenfibus,quivnainnaue illae- rant, mcautos acparum vigiIes,omnes caefbs ac obtruncatos eilè. Die 22.CeloxfiueLiburnica Concordia,qu2e in huiusinfuk fi- nuquodamanchoris nifa fuerat, & proptcrincumbentem ternpe- ftatem grauiorem praetoriam è confpedu amiferat , manè ad Gene- ralem pcrtcndebat.H^cin tranfitu nauiculam quandam ex Manille venicmcm confpicata eft. Ad quam priufquam appellere poften t , il- la iam oras admota, omnes aufugerunt.HoUandi tamen nauem ftue Fregatten adformam triremium induftriè concinnatam inuaden- tes,animaducrterunt,eadem Hifpanos nonnullos cum fignifero ve> UI i dos ADDITAMRHTVM 6tos fuiflcrc-uiüs rei documentu ex vexillo relido Hifpanieo non-.' nullis veftibus fiimpferunt; Sed mercibus ae repertis rebus extradis. Fregatten funditus mer{èrunt;Hocconfe6to adGeneralem^quiiam iamporrbvadendiin procind:uerat,redierunt. Etctumventusad- modum comodusefTetjCurfumfuumintra occafumac feptentrio- nem per anguftias Mindere inprimentesj metam adManillen,3oin* de milliaribus adhucdiftantem kgerunt, HoctemporelacobThunifs , cunj Chanpanac fodis nedum redierat.Itaque de iftis quid aétum elTetjadmodum folliciti fuerunt* Etlicetfufpicarifacileliceret, Hollandosomnesa Chinenfibus ob- truncatos effc : certa tarnen veritatis documenta haurire ex nülb pöterantiCumque nauisillius Pilottum,quiin prsetoriam tranfla- tus erat, quid de re ifta fentiretj interrogafïent : quidem dicebat de iftis nihil certiuscompertum haberemauem tarnen fuam cümer- cibüsperditamhaudleuiterdoleo. Nomina, quiin Chanpanfue- rünt,runt,Iacob Thunifs Oftervvick,2ubernator:CornelirsDiergk{s exVtrecht:CentAdrianérsexVliflinghen:NicolaesCa(ricr:IanIanfs Aep:& Fieterlanfs tubicen; Die 23.manè Argeften adepti funt. Nam prggrefla nodle ferè to- ta propter tranquillitatem ventorum , vela obliquare cogebantur. I- taqj curfum fiium intra oceidentem ac feptentrionem intendentes, cireameridiem Mindore anguftias attigerunt, Mindoren quidem iplam cum alterain medio pofita infula a dextra,Lonbou verb infu- lam a Iseua relinquentes.Intercurrens inter has infulas latitudo , mii- liare vnumfupplebat. Fretofeu anguftia tranfinifta, propiüs ad fe- ptentrionem declinarunt jVt iugum fuperius, a quo in continentem Manillae tutus exeurfus datur,occuparet.Nam illic ex vna parte terra firma,ex altera apertusOcean^ pater. Eo ergo toto die ac nodte cursu fuum intra fèptentrionem acoccafum impulerunt,terramip{am è conipedununquam dimittentes. Die i4.fub exortumfolis lo.circiter milliaribus a fmu anteMa- nillen pofito aberant. Iugum eius verfus auftrum ac feptentrionem adangulumvfq? finusexporrigitunquod circa meridiêeuincentes, in vicino loco ingreftum amplum,5.milliaribus difFufüm deprehen- derut,quae fauces erant finus Manillae.In medio eius Mirabilles infu- la fita eft:a qua fi profpedus feratur 15gius,orbica infula alia apparet, formanvpilei forinfecus exhibens. Caeterum hmc ad ingreflus latus occidentalepronauigarunt,cumadMirabillesinfulampenetrareno poifentjin finus parte occidentali anchoras firmantes,cum a Manil- leciuitatcil.adhuc milliaribus abelTent. Ibi terra admodum defèrta acinculta qusedam vifitur. Secundumciuam Canoam quandam corripuerunt,fèxHifpanisac aliquammultisindisoneratam , fedex his de ftatu Manille nihil expifcari poterant, quod fe Mirabilles infu- k incolas cfle praetenderent. Die 2d.!n practoria naui omnis fenatus bellicus conuenit, vt de- libcratiofufèiperetur, quonamodo rebus omnium optimèconfii- lipoflet CumqucdehacreIndusfingulanexamineaudiretur:con- fiiltiflim um ac tutiflimum effe decreuerunt, vt in littore ad lo.aut 14. vicjue Februarium morse fiercnt : fiqqidem a Pilottis Chinenfibus, qui tamlociiftiusquam IndisBorientaliscxquifitam nodtiam habe- bant, intellexcrant , intra octiduum duas ex lapan naues ferro acfari- naoncratasin Manillam appulfuras efle: quaspoftea, menfe vella- nuarid vcl Februario vel Martio,naues quoque Chinenfes infècutu- rSE fintjficut fufius fuperius commemoratum eft. Has ergb in littore cxpeótandi confilium erat,vt periculum fierct , an cum his commcr- ciaiufta&idoneaagitaripoflent. Ethocdecretum,{criptoexceptu, propriacuiuflibet manu fübfcriptum eft, Eo ergb in loco fua quafi caftra cgeruntj iarn quidem prorfum, iam iterum vorfum nonnihil procedentes , & magna parte anchoris quicti incumbcntes. Hoc enim anni tempor e folus iftic Eurus per- nare (ueuit,nullamutationcaut viciflitudine variabilis. Circa fines i- ftosfinusacangulidiuerfifiintjfundisidoneisomnesinfignes, Eca finuaiiteManiIlam,terraadpccaftmaciepcentrionem cxcurrens,in angulum quendam fub i5.gradu in lineae parte borcali pofitqrn ex- currit,i2.circiteradi£tofinumiIliaribusdiftans, Ethinctcrraiterum ad Fagefoiany : quse continenti Manillae cohaerec , diducitur; quae in- fula LuUon dicitur,ac ipfa Anglia Scotiaque iunótis maior eft.In con- hfuh finibus iftis complures ali^ magnaequoqs infiil^vifunturjHifpanoru ^^^*^*- iurifdi(5i:ioni vniuerf^ rubdit^,ac ve wgales.Ea enim gens cu egena & paupercula fi t > atque nuda ( qii^e tattien propcer Hilpanorum con- ucrfationem tunicis lineis nunc vti caepit)ab Hiipanis cogi ac fub iu^ gum agi,facili opera potuit. Hae quidem infulse ex fe & foli fertilitate nonadmodum opulentae fiint: negotiationibus tameincolsecrebris cum Ghinenfibus operarndantes,frcquentcradmodumditc(cunt, Nam commerciorurn traótandorum peritiffimi fiint. Die 3. Deccmbr, cum Generalis fixis anchoris incurnberet : Ca- mcmm^ pitaneus autem Bieftian naue fua prorfum vorfiim peruaderct : ma- gnas cuiufdam nauis , cx alto Oceano accurrentiis vefligium accc- pit. Hanc captam ad Generalem adduxit. Haec vna iftarum nauium ^^ppfic*^ crat , dc quibus Pilottus antca indicium fecerat , ferramentis , farina- ""^"^ ^*'^^'*^^^ que ac pcrnis onerata , cuiufmodi merces ex lappon in Manillam vcndendae conuehuntur.lfta nauis önerum 5o.capax,25. dies eo itine- reobtriucrat, aliaruni trium,quae tempeftatum vidifieóta; funt^co- mesacfbcia. - ^ Harum nauium mira ftruétura ac forma eft,Parte anteripre lat^ ''^^^'X" ac camini Ipecic expaiae fiint. vela earü ex arundine aut alga contexta,^™ voluulo attrahuntur-.quas anchoris ligneis firmant. Funes harum ex < ftramine parati funt.His iter fuum mira &incredibili cekritate confi^ cérè 72 ADDirJMEMTVU uppmumde- ccrcpofluiit. Huius nauis Capitaneum>exIapponiaoriundum,Gc» fcnpm. ncralislautèaccepit. Nomen eiuserat lam ifta Citiflamundo. Vefti- busIapponesactunicisoblongisvtuntur,habitui Polonorumferè fimilibus. Capitanei(quigenerenobilierat) veftesexfèrico lucido, foliis ac floribus intertextis , mira arte ac induftria veluti piótae vifè- bantur. Capillis nouacularafis lappones fè vniuerfi caluosreddunt, in fblo occipite floccum vnum retinentes. Bellandi gens peritidima Amx irf/'^o- &prudentiiIimaeft,corporeproceroacquadrato.j Inlapponiaquac nenfitm. arniacuduntur,omnium tociusindiae orientalis optimaacnobiliC fima funtjVt funt acinaces,lclopi,arcus,tela, quorum HoUandi certa genera na6tifunt.Acinacesacutiflimiacpenetrantiffimisüt,itavt in lapponia dicantur inueniri homines, qurvno i(Stu tres viros dctrun- care vakant.Emptores bonitatis indicium a caelb (clauo fümüt. Prc- tio magno veneunt,& ab omnibus magni fiunt. lapponia olim muitos Regesnouerat, quifè mutuis (ubinde bellis conficiebant.Nunc vniuerfa vnius imperio fubiedta eft. Lufi- tanis quidem in lapponia negotiationcs ac commercia liberrima funt : (ed iuris acpoteftatis , eorum , nihil quiCquam habet prseter le- fuitassquinegotiationesillic omnium ampliüimasagunt. Hiverb, pleriqueomnesLufitani funt: quidum in lapponia egerunt , maxi-i mam primatum ac plebis parté de religione Papiftica informarunr, êc eos variis fbmniis perfuafbs in fuas partes adeó pertraxcrunt, vt ab hfmtarutn IiJsiam quafipro deunculishabeantur&coIantur.Hiipfi lefuitaefe-; mn.mrci^& ^^\^ ctiam caucut , ne quifquam alterius ordinis monaclius in has terras rccipiatur. Sic fe rerum ac hominum omnium dominos | conftituentes, ibi commercia opulentiffimaac frequentiffimarraw <5tantj Horum perfüafu aiünt ipfum quoque lappon um regem eb perdudtum eiïe,vt acceptand^ religionis fpem omnibus mouerit.II- lucLufitani quotannis magnanaui mercibus onufta proficilcun- tur. Ac olim quidem ingenti commodo quaeftuqueilliccommea- tum eft.Hodie verb vltra duplum lucrari non licet. Nam & ipfimet iampleraque parare didicerunt:6cexChincheo Chinenfèscumfè- ricoac mercibus aliisabundantifrimisillucrubindecommeant.Iap- ponibus cnim in Chinam propter continuor um bellorum pericula tutus tranfitus non eft. Tum 6c Rex nullam cxteram nationem in regni fui lim ites ad mittit. ! Huius nauis Capitaneum Generalis de pifcium ac farinse certa quantitate compellauit ac rogauit , pretium pro iis iuftum ofFerens. Is ergo lubcs vltrb ^pxorbes farina,& 8.corbes pi(cibus refertos cuni Anmnam ex lafport ueacc * nonnullis pernïs ei obtulit. Abeodem Generalis etiam.anchoram ^''^^'^%mt. ligneacum ftramineo fune accepit : quo dedie ad naues fiilendas is vtebatur,cüabanchoris male inftruótus elTet.Pro liifceGeiieraiispre tij locoCapitaneo fafciculos aliquot linei panni cum tribus fclopetis rcpofuit : qua folutione is facile coritentw^ ciat. Idem a Generaü COm- NON JE TARTIS ^MERIC^, 7^ commeatum etia ac vexillum petiit. Qu^ in honorcm fui principis Hollandi haud facilè elargiti func.Poft hxc vtrinq5 difeeffione fada, lapponesporrbin Manillamcontenderunt , Hollandisinlittorum prioreftatione continentcr agentibus. Honorarij loco Generalis a . Capit^neo etiam puerum oóVoannorum , patrio more veftitum ra- fumqjaccepit.Corporiscolorehifufcofuntj&lingualoquunturno .ineleganti : Charaéteribus in fcribendo ilfdem cum Chinenfibus v- tuntur.Vndeficvtetfiidiomatequidemaclinguisinterre differant ^momm & adeb,vt ne quidemfyllabam communem habeat:literas tarnen fcri- ^'«S" ptas vtriq5 legere,& fua lingua explicare haud difficulter poffint. Diep. Caurum antiquum flanteni adhucfenferuntjuxta val- lu m fcfc anchora lignea nixi con tinen tes.Qu(^ tam e paulb poftcum foluta fuiflet, vela ven tis dare coadli funt. Interim Liburnica,qu^ an- te biduum Cabo obiuerat , ad naues reuerfus vino onuftaBarquen, cxquaHifpaniprofugerant,aduexit.Hocgufl:atum,vinofublimato Nauem vme quadamtenus fimile apparebat.Id ex Coques arboribus parare folêt. T^*'*'" Vino hoe ad vfusneceflariosaflumpto , Barqueperterebrata demer- fa eft. Vix hanc nauem exonerarant; en, defubitb aliam quoq, oryza acgallinis onuftam corripiuntrquibus fèiam haud leui ter reficiebat. C^terum tempus prout conftitutum eratjn littore morantes,ex China appulfuras naues pr^eftolati funt. Nam cum his,ifthacne^ cefTario tranfituris^negotiationes certiffimas meditabantur. Die 12. Argefte admodum incitato infonante/unis anchorse li- gne^diruptuseft.Itaq5nouaanchoraprolataopusfuit,PofteaGene- ' raliacCapitaneoBiefmanconruItum vifum eft,vtpaulb penitiusin fretum pergeretur:quod comodioris portus qu^rendi temporis fatis reftaret. Smum itaqjanteManillamiterum tranfmifcruntadlatus occidentale decIinantes,poft cuius angulum feu prominentiam ,30. pafT.anchoras miferuntr Vbietfiquidem fundus fatis commodus daretur : ventus tarnen Caurus violentus naues haud leuiter qua- tiebat. ^ Circa vefperam fcapham ad finu quendam,in quo du^Chinen- fium Chanpan agebant,emiferunt. Harum altera oiyza nödum de- corticata onufta: altera nodum omninb extrucSta ac parata erat. Has verb,quod Chinenfes vniuerfi ad Holladorum confpeótü profugif: fènt,&in fyluas fefc abfcondifTerir^rei indignitate moti fubuerterunt &meiferunt Jnterjm tempeflas prior nihil remittebat.Diei 4. louis, cumvisventi adhuc coHtinuaretjfubexortumfolis duas naues ex Manilk freto ad feproperantes confpicati funt.Quas cum primo in. e uamHana. tuitu Frepattas crederent: Generalis fcapham fuam cum aliquot mi- litibus adXiburnica emifit,iubens , vt eius anchoris emotis,Capita-A'^'"'^'''"'^" neus m nauium occurfum fefè accingeret. Sed propius illis appeilen. tib.nonFregattas/ed naues maiores eas efTeapparuiLCum ergo ma- gnafeftinationetum tormcntarua, tum arma acnecefTaria aüaex- KKK pedirent. ntt ftnt 74, ADDITAMElSfTFM'^"^" pedircnt,quibus pofcente cafii contra naucs aduentantes vtcrentur: manchoraextricanda quidem maximonifulaborarunt , (cdeandc larMmi- ^^^^^ eruere minimè valuerunt. Inftante ergo periculo coa(5ti , fu- cm. nem praeciderunt , quod naues hoftiles (èfè iam propius intulifleht: ^ quas militares elTe ex Manille emiflas^tum ex vexillis, turn indiciis a- liis aeftimare facilè quiuis poterat. Porrb autem & ipfè Generalis propius ad Liburnicam fèfè con. ferens,Capitaneum aahortabaturprimb,vtresIêtètradaret,óctor. HoiUndwutH menta fecundum ventum dirigcret.Sed breui iterum mutata fèntc- nfliHm. tia,cumfèlasuamtencrevidcret,Capitaneüidê inclamauit,vtinua- fionem nauiü maturaret^Öc data occafione primitus vteretur Js ergo redta in hoftiles naues impetum fecit. Caeterum poftquam in Hifpa- nica pr3etoria,quse prior & propior acceflerat,Hollandi fua tormenta explodifTenf.eadem Hollandicis nauibus tam prope fucceflit, vt mi- litum turmagregatim cas ia occuparet , öciri tabulata fuperioracon. fertim afcenderet. Hi pleriqj galeis acclypeis auratis infignesjalta vo- ce,Maina Peros,Maina Peros,damitabant , vt Hollandi in naues fuas defcendere omnino cogerentür lam ergo Manillani fèfe nauibus po- titos omnino perfiiafumhabcbantjcumeorum ö-velyxontra vnum Hollandum fubinde dimicarent. Hollandi tamê nihilominus infer- nè haftis ac fclopetis hoftes fuos tanta for^ udine exceperunt, vtplu- rimis corum funs,ia ferociam fuam nÓ obfcure deponerent. Interim & ViceAlmirans ex Manille propius fèingerens,cum fbcia pr^toriam naue aduena potitam cenfèret,curftim fuü ad celocem intendi t.Quo vifb CapitaneusBiefman, velis conuerfis a Generali difccrfit, fperans, cumfècundovetofèfèmanushoftium ita comodè declinaturu efle. Interim Almirans ex Manille toto die cum pretoria Hollandoru con- (ertus cohqrebat.Sed tormentis vtrinq, nó feriatü eft.Manillani fiqui- dem violen to bombardarum incuflu Hollandoru pretoria tranfuer- fim pertuderant.Contra Hollandi nee ipfi quidem frigide cotraluéta bantunqui tamen propter raritatem fbciorü tandem laffiores redditi^ deditioni iam fefè parare incipiebant. Na ex ipfis plurimi vulneribus attritierant.Generalisergo,ignauiam &defperationcm fuorummi- litum animaduertenSjin nauem defcendit, ac minitatus eft, nifi ani- mo ac viribus refumptis inftantcr contra hoftes pugnatum afcenfii- ri eflent, tum (è haud cun(5lantcr in puluerem tormentarium ignem coniicercac nauem omnem mcrgereftatuifle. Hoe audito, contra hoftes yniuerfijtam vulneratiquamc^teri fani, tan to iterum impetu Hollandi irruerGt,vt hoftium pars magna iam è naue pr^ecipitaretur. Porro etfi quidem Manillani duas alias quoque Chanpan pra:- fidiariasatergohaberentieae tamen propterhorrida bombardarum fulmina propius admoueri non fuftinebant. Et cum caeteri Manil- lani iam a pugna? diuturnitate admodutn eneruati cftent, ortini ftu- dio id agere caeperunt , yt nauem fuam afe Hollandica expedircnt, & ocyus ^KONjE F ART IS AMERICA, ocyus extriearent. Quod dum molirentur , maiora fua tormenta Hollandi innauem hoftilemcrebris vicibus difploderunt , &qua- cunqueagilitatepoterant,eidaninum intenderunt. Tandem verb, cum vix eandem emotis vncis liberaffent & extricaffent , ac breui in- tcruallo ab Hollandis abfcefliflen t: eadê ia manifcftè mergi animad- ueifa eft.Nam violendili mis globorü diuerberationib.ita patens ac mmi mo. lacera reddita erat , vt propter confertim irruentê aquam ftruari mi- "^poduntur, nimè poflet. Qux oh id tam pr^cipiti ruina abforpta eft,vt nee vela m uamt^ nee malus fuivllum veftigiumrelinquerent. una ahjèrk^ Hollandiergb hoftesfuoshaudpridê admodumferocesacia-'"'^" d:abundos, iagregatim antepcujos üios obnatates , óclugubri voce Mifericorde, Mifèricordeclamitantes^confpicati funt. Quiin vndis ranaruni more natitabant,2qoxircitc:rerant:aquo numero illi exce- ptifuncquiveliam dummerfiperierut, velgladiisacglandibusoc- cubuerunt.Rebus ita pacatis,HolIandi vela fua recollegerunt , quod malus maiorprasfeaus, rudentelquevniuerfimifcrè obtriti effent. Tum öcpropter crebras tormentprum exonerationes^tabule acalTe- miUndorum res nauiüita incaluerunt,ytiam maiiifeftèardere viderenrurJam er- ^^^if^rdet. gb,quin vidoresigne vincerentur & vniuerfi confiagrarent, parum aberat. Atcamen,cumadflammasreftingueodaspfomptiffimaso- peras omnes fludiose conferrent, Deibeneficio fingulari,iis fbpitis, ctiarn ex hoe interitus periculo Hollandi erepti funt. Dici fatis non queacquata deuotione HoIlandiDeoOptimo Maximo iam gratias ingentes habuerint,quod ipfbs tü ex hoe ineendij tum oppugnatio- nisgrauiflimopericulo forti manuelementiffimèeruifTetaeeripuiC kt. Nani vidoriam hanc a folo eoelorum moderatöre promanaffe, quiinfieiaretur,nemo erat. Hoftium iam viribus artritis, cum Hollandi deinceps periculo vacarent , extemporanea opera vtcunqj nauere^rta &reparata, per medios Hi{panos,in oeeanogregatim adhue natitates,peruaferunt, muitos eorumintranj[ituhaftisperfodientesaeeonfieientes,& tor- menta grandiora in eosdifplodêtes.Inter hos fpeótaeulo ridiculofa- crificus quoq? quidam,ex infigni fuo faeilè nofcibilis natabat. In na- ue Generalis Hifpanorum e^fórum quinqj reperti ac in falum extur- bati funr,qui pyxides argenteas fecum habuerat.Qu? adaperc^e fchc- dulas paruas, diabolieis confccrationibjnfignitas, quibus cotra tela tutos (e praeftarêt, continere vife funt. De huiufmodi fiquidê prsefti giis afuis {aeerdotib.plerunq, inftituuntur. Vndefit,vt diabolieis fü-f^J^'^^/''"' perftitionibus qui Pape in his locis fua fidem iurarunt,muIto conta-ptiones^^^^^ minatiores lint,ipfis illis,qui vel in mediaRoma vel Hiipania agunt. Hoeconfliélu Hollandorum quinqj cseli,& 26. vulnerati funt, mandomm Caeforum nomina erant,Huyberc lanfs de Trojen : Simon lanfs de *^ Opda: V Vouder Adrias deVVoerdenJaeobLockdeAmftelredamo: ™' Adrian Claeis Conigck de Hoorn.Tot adêptis,pra£toria nauis pri^ 53. KKK 2 viris 76 fiADDltJMENTVM virismunita,iaminfirmiorerat. yèlneratiiutemaperitiÏÏimo Chi- rürgOjAkxandro Coürtmahls AiitVverpio,|)robè acdiligenter cura- tiiunt. Caéterüm cum iam in niari pergerenr,ViceAlmirantëm ex Ma- nillecumLiburnica, duorum m'illiarium interü'allo cum fecundo ventö ccicare curfu confpicati func. Et tarnen , quae eius fors autfta* tïis èlïent exadirè videte non potuerunt. Pleriquc tarnen fufpicaban- tur,eamab hoftibusbreui&captum&occupatumiri. Propterme^ tam enim longiorem non oiiinia exaótèprofpicipoterant. Obfcurè tam en apparebat,HolIandico vexillo adempto , Manillanum Libur- nicseiam fuffixum elTe. Quiii Sc Holland ös hoftium manus haud quaquam efFugituros vel ex eo colligi faciic poterat , qüod in Libur- nica vkra 25,viros iam non fuperefTent , cum Hifpanica nauesoo. cir- citer armati veherentunQuië infupcr io.tormentis,maionbüs & mi- rioribus, inftructa erat. Hse naues , a Gubernatore in Manillé inftrudr^é &emiflae fiint, quod is Hollandos in littdf e excübare intellexiflet:& ill^ esedem erat, cjüae quotan nis ex Manille in Mexico , fèrico acpretiofismercibus a- liis oneratae proficifcifblitabant. Hasiam ad obtruncandos ^excin- dcndosHollandosemifèrantrquodferrenonpoirentjexteras natio- nesillucnegotiatum venire. Inhismagnapars Hifpanieranticseteri Indi 5 ftipendiarijcumillisveniebant,qüi turn ftlopetis tumarmis caeteris , quorum vfum ab Hifpanis edodi erant , dexterrimè vti po- terant. Gubernatoris in Manille nomen Francifco Telo eft , qui regen- ru in mahjUc ^ (ètuandae 'mMx gratia a rege Hifpaniarum eb milTus , tributa 6c cenfus Indorum corrogatac colligit. Is fedemordinariam in Ma- nille habens , negotiationes cum Chincnfibus ampliilimas agitat, quifèricum,aurumque,acmo{chumcum mcrcibus aliisnobiliffi- mis in Manillam iriferunt, vndcporrb illae in Mexico traiiciuntur , öc commerciisaliis diftrahuntur. Nulla commerciorum cum Manillanis ipc apudHollandos ia BoüMdt tn bidefèrtain{uIaea,adBorneoin{lilam fefèdirexerunt,vttum Bomeo mju- .... -i • /: o i t- li diuemnt. quodmprimis opuserat,ibirencerentur,ocnauem laceram dirupta- que redintegrarent. Nam & velum maius concirum,6c rcliqua vni- ueria corriminuta,6cfcapha comminuta laxaraq5 erat adeb, vt adue- nas naues ibi praeftolariiam non integrum elTet. Circa vefperam curfum fuum ad fblftitium hybernum intcn- deiites, noótu intraduas infulas medijpernauigarunt, ventocauro non inidoneo perfpirante.CsEterum Borneo infüla a Manilla iso.cir- citer milliarium interuallo (ubgradu quintoiManilla vero fiib grad. 14.5c 45.min.in sequinodt.latere boreali fita eft. Die 16. Cauro adhuc continuan te , curfum fuu intra fbiftitium hybernum intenderunt,iuxtainfulam quandam magna,verfusor- tum NONjÈ TARTI¥%^MERICj£. 7^ tu m longo tradu fec'urrentem,&rïn Ibngitudine i8o. circiter millia. riahabentem. EaHifpanisfubieaa , GubernatoriSarmientoparet, ac Bo uton i nfula dicitur.Secuindum hanc 5. vel 6. milliarium featio pergebancduobusChinenfibusPiIottis , inBorneo paffimnotifli mis,inftmdi. ^ _ Dieip.manecurftimadhucpertendebacquQddicercntPilotti Chi nenfes^circa fines iftos breuia quidam fi ta efle,tam edi ta,vt fun- dus eom m commode confÏMci pofïir.Iuxta h^ecpra^tercuntes, a ma- gnainrLilaó.terèmillianbusaberant.Is locus tranfituadmodum pe- ricuIofüseftiiscompnmis,quieius nullam notitiamhabent. Hmc vento cauro vehenteantiqua meta pronauigarunt. Die 23.Bomeo infulam iuxta latus habuerunt. Ad cuius ciuita- rempnu(quamaditür,aliiEquoqucinruk2,v€l$.ciratermilliarib a piu-dida terra confpiciuntur, adquas veladirexcrunt,tentaturi , an hauriendaeaqii^copiam illicadipifciliceret, etfi nullam fcapham o- pitulatricemliaberent. NamdiTcedentes Manillani^hancfccumauexerant: vtcolligra- tis trabibus concenti eiPe cogerentur.Circa meridiem ad didas infu- lasperrexeruc:cumq5duorum ferè milliarium (patio ab lis diftarent, breuia qu^xdam faxofa a latere declinauerunt. 8ub vefperam i^. mil' Lanuminteruallologiusabinrulaeieairunt.quodpropternimiam ventorumaduerforum vimmetamreaamtenerenonpofTent. Ea nodcigituranchoris incubuerant, Die 25.aquam hauftunt ad infulam appulerunt : qua> tamê pro^ pter orae liumilitatem propius adiri non potui t. Hinc ex Manille na- uemquandamdecurrentemprofpexerunt, quam eofineemiiTam putabant,vtdeHollandisad Malaccanosnunciüdefcrrent. Quam quodiamnoxingrueret, & eademinfra valium dccliuiusdeprope- raret, aflequinonvaluerunt. Reergbfruftratentata,abinruladida refoluentesadBorneociuitatem, inde 15. milliaribus adhuc diftan- tem,currum inftituerunt. Hicanguftiapreflseacdecliuis terr^erat, qu^ ex Borneo egrelTa , intra infulam milliaris intcruallo excurrir quae ex ortu adnauigaiitibus , firma ac continens videtur. j /r ^^^^"^^^^^^^^^-fi^u'^anteBorneoingreflifunt.Isgrandisac diftufuslongis ambagibus nonnullarum inlülarü adhaefu in mare ™ extenditur,ita vtambitu fuq tria fere milliaria compledatur. Huius vndaplacidaacquieta , fundus veróanchoris admodum commo- duseft.In vicinoincurrentefluuio pifcium maxima copiacaptatur, quadecaufalocusiftepifcatoribus mulüs habitatur , qui greeatim' ad nauem fcaphisfuis fcfecontulerant, pifces pro linteis permutates. HoUandiinhuius linus occidêtaliparteiuxtaangulumquen- dam non procul a terra diuerterunt : apud quem Rex in Borneo claf- remparatamhabet,quapircatorumtuteIa accuratur, & exrerorum miun^arcentur. EiusclaffisdecurioadHollandosftatimfeingeres, KKK 3 ipfis 7^ JDDTTJMENTVM ipfis per Pilottos Chinen(es,lingu5c iftiusgnaro?iridicauit, quqd re- gio nomine ibi prxfidiarius effet,nccpofiet , quin Regi fuo , qui in ci- uitatetriumindemilliarium interuallo diftanterefideret , ipforum aduentumocyusnunciarec. Generalis itaqj Chinenfium eorum , quos fccum in nauib. ha- mf^umZ' bebat,vnum cum teflerario emifi t,qui regi in Borneo,exhibitis non. tu»t, ' ' nullis muneribuslignificarent , quod regiones illas non nifi amici adiiflrent,nec quenqua fuorum fubditorum aut defraudare,aut qua- cunuis alia iniuria afficere cogitarent ,red vnice cü ipfis ^qua ratione negotiari optarent.Rogarc ergo fiibmifre,vt annonam ac aquam iu- fto annumcrato pretio ipfis impertire vellet. Poftero die Prauvvê feu naues plurimae cum variis fi:udibus,ac gallinispifGibufqj & vndaad nauem appulerunt, quaeomnia Gene- ralis linteis redemit. Indigenae hi linteorum Chinenfium , quorum faices aliquot anteManilla Hollandi acceperant , auidiffimi 6c cu- pidifiimi erant. Quse ver b ex Hollandia fecum aduexerant^, ea non . magni faciebant. M ulti quin etiam è nobilibus loei fpedatü nauem adüenam venerut :quosplerofq5 Generalis munufculisimpertiuit, vt iilic nimirum fccurius negotiari liceret. Die 28.Pilottus,qui ad (alutandum regem emiffus fuerat,reaer- fiis 5 in comitatu fiio grandem Prauw liabuit , qua miniftri quidam reoij aduentabant. Haec fiiperne vexillo regio infignis erat , ^reis tor- men tis duobus munita, quib.curandis cradandifqs Chinenfisqui- dam ex Patana,qui magno apud rege loco erat,aftabat. Pilottus itaqj a rege refponfiim Generali attulit , Borneos diais no admodü fidere potuiflè/ed omnino pèrfüafiim haberceosHifpanicx fadionis efiè, cum quib.Rex bello fiibinde decerneret. ld ex eo fi bi ver fi mile fieri, quod in littöre alia quoqj nauis moraretur,qu3e h uius aduenae baud dubio focia fit. Tum &Lufitanica quadam Barquen praetcreunte m Borneo fignificari curafle,aduêturos haudquaqua negotjatqres , fed potiusmilitese(re:5cvtindigen^fibicauerent,adhortatiïfuifie. In- terim tarnen cum miniftri regij omnia intente jdifpexi fient , longc a- liudiamfentiebantjdicentes, verèfcnuncintelligere, quodnonex Hifpanis effent , qua de re fibi comprimis gratulentur. Redituros itaq30cyus,&quodvidifrent,regiannunciaturoseffe. Praetendebat hi Gudq5 Regem , vbi nationë quandamperegri na appulifle intellex- ifepetiiffe, vt ex aduenis quidam ad iplum fpedandus mitteretun R?ArB«»m<;Q^jj5y5Qj5ij Generalis refpondit , feingratiam regis haud grauatè paan^^^^^ modode fuisRex viciffim quenda ad naues interea niitteret. Quodproponereregifevellepromireruntminiftri. Difce- dentibus Generalis fclopos aliquot êc loricam dedit, qux munera re ipfiim fèdulo adhortatus eft, vt fibi ftudiósè e^uerct, HoiiandüBor- Screbus ncceflariis omnibus profpiceret. Certis enim lèindiciis fèn- mmfidtatur. ^^^^ dicebat,Borncos proditionem ,& opprelGfionem Hollandorurri moliri,modoid vIlaarteacingenioGonfeótumdarepoflint. ^ Ipfi tarnen nihilominus moreflio inpermutando perrexerüt, indiesvariosfmótus, gallinafque acoua, quae Prauw feu nauiculis füisindigenaefubindemagna copiaaduehebant , aequopretioredi- mentes.Jntercaetera verb,quidam exBorneo,ex Canton Chinenfis, fèd animi fimplicioris Ócapcrtioris , ad nauêaccefïit, rogansetiam atq5 etiam, vt in Hollandorum naui abfconderetur. Nam in Borneo (è debere dicebat, cui non efletibluendo.Rogabat itaq5>vt pro fclauo ipfum deinde diucnderent» Hic Pilotti ièrm ones dato teftim onio confirmabat , referens^, magnum turn virorum tum rerum aliarum inBorneo apparatum fierirex quo non temere fiifpicari liceret, ftatuifle eos fiib fpecie nego- tiationisproditoria&nefariainuafionenauemfubigere: cumaiias, fi fibi diligenter Hollandi cauerent, & in excubiis vigiles eflent, nul- lum fiiis copiis vniuerfis,ipfis damnum dare poflint. umAmvs. Cal.Ian.An*i^oi/ub exortum fblis Prauw plurimas fiir&m de- orlumperlinumagianimaduerterunt 5 quaepoitvniueriaeapuclan- gulum quendam , vnius milliaris interuallo a naue diftantem , con- gregarentunifa vt vno loco Prauw vltra loo. coadtae numcrarentun Adeasergbexcipiendasfèfèvniucrfbs inftruxerunt , & tormenta a- liaque adrem pertinentia , 'expediuerunt. His agitatis,Prauvv quae- dam ad nauem appulit , duos pipere faccos rcfèrtos afFerens , dicenC que, eos a rege mitti, petente» vtproiftisarma qusedam ipfi repone- rent.Quod generalis nullaquide mora aut perplexatione fccit : frau- dis acproditionis intelledtse fignum ne quidem minimum edes.Scd Borneoindi- exhisprseterduosinnaucmnonadmifit. Paulopoft Prauw aliaöc fariTZfilL ^cunda ad nauem accedit,qua so.circiter vehebantur,ftoreis tam en ac velis,iniregioni familiaribuspleriqjinteéli. Hacbos cum multis fi"ü6tibus aduehebatur:quaedicebat> Regem aduenis honorarij loco mifiitare.Et hi vniuerfi fimul in nauem afcenfuri erant, iubêtes HoL landos , vtbouem fiirfumadnaueminferrcnt j&apporreótosfiru- (Stusaremigibusprehenderenr. Quodolofeidimpetraturoscenfe- bantjVt fimul in nauem recepti,eam csefis Holladis commode occu- parcnt.Caeterum Hollandi prouidi,nauem prius angulo cuidamad- mouerant,interdicebantque,nenauemillicon(cenderent. Quod ipfi tarnen negligentesjconfertim acviirrepereocca^peruntifedpoft- quam cum fclopetis fuis Hollandos in procinólu ftare , ac ellychnia iam efFumare viderent,a propofito defiftentes, quid vellent, rogaue- V runt. QuibusAlmirans,hocfevelIerefpondit, vtexomninumero duo faltemtrefue in nauem afcenderenr, caeteri verbabillolongius abfcederent.Id quod prompte confeiSlum datum eft. Poft. Poftha^c quidam Patanus Chinenfis cum nobilrbus ac mini- Itns aliquot naucm afcenderunt. Cumqj viderent,ibi diligences ex- cuoiasf]en,&confilij fui non compotes pro votorcddipofseiex- cufatione longiffimapraetexta indicarunt,ex Prauw illis colleais ni- hilomnmofufpicioniscapidebere/edcognatumRegis cum torna- uibusacvniuerfisfuis vxoribus animi gratia ad fpedandam adue- namnauemillucdefcendiiscnecquenquam quicquam hoftiliani- mo medjtan ac voluere. Etfi vero Hollandi rogaren t. cur, fi res ita fe haberent,eiusipfispr^iudicium quoddam non fecifsent:tamen ^ö^^3cfmudisintentataeverègnarosefre,necdumprodiderunt,red fadu diflimulates , quodpoterant, fupprefTeruncac regis illu cogna- rum,nonnuIIis muneribus infuper afFecérunt.Hos poftea Generafe aiedimjfit,admodum roIIicitosacmetuentes,nemeritam proditio- nJspornamluerenr.HuiusverbpcrfidaeproditionisquidaChinenfis Patanus folus caputaccaufafuit: qui huncludumiam ante quoque Juferat. Nam haudpridem quinque fociis ficariis adiutus,Barquen quoqjLüfitanicam occupauerat,eademferè,quaiamquoq5,pcrfidia fretus.Namadhancperegrinantiumpr^textuingreffijCum Lufita- n os fècu ros vidifrent,mruku in eos fadojvninerfis capita amputaüt, êchoftili manuBarquen occuparunt.Quas tamen poftea violentis procellis adBorneodepuira,abalijsiterumoccupataeft:ita vt ab eo KegiBorneo cum focijs iam èminiftcrijs eflent.Caeterücüm indige- naeBorneo viderêt,fperato ruccefTuproditionênon cóficijCu Prauw vniuerfis è ftatione fua eruperunt, & quoquo vcrfum diffipati funt. HaccBorneo infula vna ex maximis eft , quas India orientalis mfuu Bome, habet.Ipfa ciuitas in loco coenofo ac vliginofo fica eft , vt Prauv v ïïiis ^'f'^'P^'^o- a domo vna ad alteram fubinde commeare poffint. H^c sooo. circitcr domibus infignis cft. Praeter has aliae plurim^ pafïim in terra penitiore vifuntur, Locuspopulofiflimus eft, viri habitatores proccri ac fagaces,armis inftrudi omnes incedunt, ctfi fortis fi nt ab- icctiiïimx,velutagricok&pifcatores.Armahabenr,arcus,haftarq5, quarumexcremitatesferropraepilat^funtjfurcas noftrates referen- tes. Turn &pharetrasgerunt, 2o.aut 30. iaculis plerunque refertas, ^omeo i^jdh quicpleraquefucata&venenatafunt.Hsecconfertim in hoftes eia--^""*''"" ^'^"^ culantur. Quibus qui feritur,ita,vt fanguis profluat, propter fumma veneni,quodelibuta funt, vim, baud dubio moritur.Mohumeti- cani religionem omnes profitentur,citius acerbifsimü mortisgenus fubituri, qualardumgulknt. Qua caufa nee porcos illicalunt.Tot vxoresducuntjquotfealerepoirecenfènt. Foeminae eorum pruden- tifiimiKacmgeniofifsimaeruntjquariamultae adnaues quoq3vene- rajitjVtcommercijs operam darent, quorum tradandorum adaio. düperitasfunt.Audaces acanimof^ funt. Nam cu vnaillarü ab Hol- ^^^^^ccs do quodam paulb crafsius c6treaaretur,ad arma ilhco diucrt it ^ ha~ fta ipfum traiedura etiam,nifiimpetus interceptus fuiiTct.Corpo, L L L rc fii- Èz ADDirAMENrV M rc fulco funthoc a cseteris Indis nihil differcntes 3 Lumbos veftc linca innedunt.Sedpkbisfextotanudaincedit.Quamuis & ex his non- nulli tunica crocea vel rubra vtantur,quam cotpori apte circumuoL uere norunt.Porroin capite fafciam geftant , ex tenuibus gofsypinis velisconftantem. ;r Rex Borneo,admoduffii püer , per vicarium ièu gubernatorcm regni habenas moderatur:cuius vices iam cognatuseius,annofus admodumadminiftrat. SédesregiainBorneo ciuitate eft. Magno miniftrorum ac Sclauoruni numero ftipatus eft. Nobiles ac cognati regis admodum faftuófi ac fupcrbi funt.Quorum cum nonnulli ob- tedis Pravv ad nauerii appialiflènt ,gcftibus ac fèrmonibus admo- dum grauibus vtebantur,apudplerofq5 magno loco habiti. In naui- bus eorum médiis abacus feu menfa ftabat jVafculisaliquot argeteis grauatajquib.fuü Betele^ac calcem, quae alliduo comafticacafleruat, HoUmdiex CumHoliandiinhocBorneo finu diebus aliquot cgilTencSc B^rneo ditM- ^^^^ vnda,tum variis cibariis fefe inftrüxiflent : viderentqj porrb ne- gotiationes nullas ïperari pofle,quod pr^eter eam piperis quantita- tcm,qu2eexPataneeb conüeóta erat,nimirum<5o.picos,dequibus PataniHollandispicos 2o.vendiderant,fednondum tarnen, vt pro- miferuntjproptertumultumintercurrentemtradiderant: Generalis cum officiariis casteris fèntentiam fecit,vtindedifccffione fada , cur- fus in lauam & ciuitatem Bantam dirigeretur,tentareturq5, an nego . tiationes ibi quaeftuofiores & feliciores agitari poiTent.Omnibus er- go expeditisjiter de nouo magna fpe ingrelli funt. Die 2.tanta tranquillitas mare occupauir,vt eodem die inde foL uere non poflent. Intera ad obhaercntem nauem éx Borneo Piavv „ „ appulir,qua Chinenfès Patani mercatores piper venditum aduche- ftumpiper baut. Quidiccbant, quodproptcr incumbentem tumultum pndie mdim. promiffis ftare non potuerint.Borneos ijdem cxcufabant,qubd nihil quicquam hoftilc machinati fuiiTent. HoUandi ergo piperis picos 20» recipientes, pecuniam & merces , prout padi erant , repofiierunr. T onder a Chl- Chincnfe omnia fua bona merceKjj per Euanaer fiue Romance ncnftum. pondcraut , & Cattas 100. pro yno Pyck numerant. Quaelibet verb Cattepondo vnum eft,cum quadrante,librse Hifpanicse. Chinenfi- bushisexpeditis,illiad Borneo reuerfi fiinr. ptietm chi- Pilottus ifte,quem Hollandi ante Manillam acccperant,cum in nmfismamu goj-neo amandatus fuiflet,ad Hollandos non rediit , fed mifïis literis fignificauit, fe segrum admodum ac infirmum decumbereexdyfèn- teriajqua repentè correptus fit. Itaq:,quöd non reuerteretur, fè excu- iauir^rogansjvtpro fedulisiftisminifteriis, quse iamdiu ipfis praefti- tiiïer,aljquid remunerationis accipcrct. Generalis itaqi,quiapudfè euoluebat,qubd is & nauis & bonorum fiiorum iaduram fecifTetjÓc iam,vnde viueret,nihil reliquum haberet,fa{cem Arras cum merci- bus aliis honorarii loco ei mifsitauit.Nam quamdiu eü nauigationis NONJS ^ARTIS <^MERICjE. ruaefbciumhabuit,minifteriafidirsima&comodifsimaexpertuse^^ Dic3.rubnoa;em,cum teoebrae dcnfac eflent^quatuor Bornei adnauemadnatamnt,eoinftituro, vt funem anchorarium prseci- dcrent: vtita,Iibera fa6ta nauisin terram coneitatius illideretur.Id quod cerrè nullo ipfis dubio, vfu quoq, veniflecnifi tempeftiüè con- filium idfènriflent.Nampra2teranchorameam,quafixi ibi excuba- bantjvnam Taltem in naui fuperftitem habebant. Quarum viia pcr- dita , nulla arte longius (c ruftinerepotuilTent, Sed , vt didtum eft, confilium tempeftiuè oIfacientes,proIatis fclopetis in eos glandes excu(rerunt,acinftantesin fu^am egerunt. Hi Prauw vnam fecum aduexerant.Exquainvndasillapfi,eadem poftvacuam ad nauem a- étaeft.Prioribusnodlibusiidemaliam quoqs Prauw ab indigenis pretiocmptaiii,abfciderant:ita vt noua parata opus haberent. Sca^ pham fiquidcm fuam ante Manillam perdiderant, ita vt cogeren- tur, deficientibus aliis commodioribus , hifcc nauiculis contenti Poftquam illuxiffet , ventum ex terra perflantem Iiabuerunt. Anchorisitafublatisjindefoluerunt. Alib quoufq, progreffi , poft fè nauem quandam confpicati funt. Ad quam cum decurriflent, vide- runt eam Chanpan efTe^ac ex lapponia in Manillam tendere: fed pro^ pter obortas violcntiores tempeftates, in littusBornco compulfam etfcvt ibi reficeretur.Hsec ibi 4, menfes exegit,priufquam in Manil- lam redirepolfet. Huius capitaneum, virum fenem ac obefum , nationeLufita^ num exPortaport,Emanuelê Louis vocatum,Generalis ad feaccerfi. uit.Idem aliquandiu inMalacca & MaccaJocisGhinenfibusJiabita- uerat olim : tum temporis autem in lapan ciuitatis cuiufdam Lar- guafacque incola erat , ex portü feu infula Goihinochoe dida pri- dem egreflus, vbi duos integros menfes exegerat.Quos fecum focios habebar,fercomnesIapponeserant,eomodorafi,vtftipracomme- morauimus. Pilottus autem natione Chinas erat. Ex hoe capita- neo in tellexerunt , in lapponia magnam Hollandicam nauem appu- li(re,c^ux ex föcietate Picter Verhagens efret,tempeftatum iniuriis^^"^^2^*t« niifèrè concuifam & laceratam, adeb^vt fame partim,partim d\^^upponU is morbis plerifque confedis extinótifqucfoli i4.in ea fuperftites^''^'^* eilent.Locus quem primo acceflerant,Bongo vocabatur,fubgr.34.6c minut.4ó.ritus,Sedlappanusrex eandem nauem in portum alium Atonzam nominatumjabduci curauit. Isfub sót gradibus fitus eft: vbi 4.anchoris m portu peropportuno incumbebant Jdem quoquc Capitaneus commemorabat,popuIüeius nauis vniuerfum hberum tutumq5ibicommeatumimpetrafre,&eundi,quovellenr,prompt5 licentiam haberc.lifdemquoqsfadtamefTepoteftatem referebat/ca- pbam nouam condendi,qua qiio venent,comearcnt. Quib.omnib. cx fignisaugurabantur^nauem eandem Verhagens prajtoriam efte, LLL ^ quag quarurti tarnen akeram deftrerc coadi fucrunt. Vt cnim Capitanc- us refercbat,multis tormc|itis,ac Regalibus odtonorum , mercibuC que aliis inftruótiffima ca erat. Hunc Capitancum Generalis humanitcraclaute tra6tauit,& a difcedentepernasaliquotcum annonaaliaemit, impendiorogitas, vt in lapponiam reuerlus , Hollandos cx fè falut^ ftiauiffima imperti- ret.Quod cum ei recepifTetrviciflim rogauit Gcneralem>vt vcxillum cicumcomeatuHollandicocIargiretur. Quodnominellluftriflimi principis ei liaud cu6tanter datum eft,&: vtrinqueita difcefTum cft. Dic 5.cum Eurus itineri commodus fpirarct , refumptis ancho- ris in finus ante Bornco (eptentrionalem partem velaimpulerunt. Cumq5exfinuelud:atifuiflent,curfum fuum intra feptcntrionem ac occa(iimdirexcrunt,altius mareoccupaturi. Die 6.cum ferenum cselum fulgeret , terram Bornco adhucin profpedtu habucrunt. Ipfi vero in occaiiim intendctes,mctaadmo- dumpericulola&infidapronauigarunt. Nam in feptcntrionali la- tere nonnullabreuia,& inauftrali facie aliquotinfiilie conlpicuacc- rant.Sed & loci eiusgnarum nullum Pilottum habebant , & mappae inl uper non fatis correótse fidaeque erant. Itaque dubio aufpicio cur . renaum fult, diencbulis acimbribus admodum trifti. Diei p.aurora Generalis cum cseteris nautis commodum arbi- tratus eft, vt iuxta continentem Malaccae verfus boream ad Pulo Ty- monnauisdirigercturadgradum tertium,neabinrulaPuloTymon aberraretur.Hanc cnim prius in con(pe6tum dari nccefle erat , qu od Ghinenfis Pilottusaloco illovfqjin lauamviacpcritus eflèt.Indcer- gbverfusauftrumacZephyrumtendentes , circa ineridiem folisal- titudinems.gr.tenuerunt. Hincadauftrumfitamquadaminflilam confpicati,camPuloTymon e(recrediderunt.EaruDgrad.2. minut. 15.(1 ta erat. Ad eam cum (pedtatum propius appuli(rent,quae clTet, Pi- lottusChinenfis internofcere haudpotuit.Eam tamen Bornco fini- timam eflcratus eftibi plumbum ip.paffibus iaótantes , apraenomi- natainfula milliaris vnius interuallo aberant.Ea no(5te dubio cuetu, Die 20. fub auroram aliam itcrum infiilam intra feptentrioncm occafumque fitam confpicati,propius adadti breuia illi vicina deprc- hcnderunt. Quaecum tranrmi(iflent,paulopoftprofunditatcm 24. isabant. coaéti coadti funt. In littore illic forte nauê guandam confpexerat. Ad hanc fcfeingcrereftuduerunt,fi fors quofdam Indosin colloquium per- trahere poflent. Sed cum fubindc magis magifquead iniülam con- iicercntur,&:nouis malisimpedirentur,tcrrore perculfi funt haud modico. . Die ii.fub auroram coelum admodum turbidum ac imbribus infcftumcrat-Vcntoautem Cauroflante Hollandifine velorumo- pcvUa in mari verfabantur,{icutpraegrefla omninoótefeccrant. Na noa:u adinfulaappcllereintutumvidebatur. V bi dies illuxiflet, vela itcruni tendentes , & intra fèptentrionem occafumqs curfum agcn- tes,circameridiemin{ulamquandamad occafum auftrumquever- gcntem confpicati funt . Quod verb nox incumberet, vela ite- rum coUigerc coaa:i curfum fuum obliquabant, cum eo tempore imbres frequentcs incumberent. Die i2,cum terra vi{a è con(pea:u euanuiflct , velis iterum vco- tisdatis intra fêptentrionem 6c occafum impulcrunt ; circa meri- diemalcitudinemgradusvnius.5o.minut.tenentes. Gubernatores verb puta ntes,fe ex mfulis iam dum eludatos cfle , curfum fuu m in- tra occafum ac auftrum intenderut. Sed circa vefperam terra iterum quandaiuxtaauftrum occafumq, videruncQu^cum mer^einfulse cirent,intelIexerunt,fenon fatis in occafum deflexifle, &has infulas in littore Borneo adhuc fi tas effe, cum tamen littus Malaccanum fi- ue Pochau teneri neceflè cflctjm odo via ac tramite rcdo pcrgere veL lent.ltaqueconfilio Gubernatorum commodum vifum eft , vt am- bagibus nullis obitispergeretur, fedredaper infulas, viacompen- diofioreocyuspcrrumperetur. > Die is.exorto /ble,aertotus illiiftris erat , ipfiquc vifas ante infu- }as iam tenebant. Vbi intra occafum ac feptentrionem inuedi , cum 7. vel 8.inde milliarium fpatio alias quoque minutas infulas contuc^ rentur,an per eas tranfire poflent,periculum fecerunt. Circa meridiem fohs altitudo grad.i.minut. 15. erat. Hac node tota curfum continuantes , poftero mane intra fco pulos nonnullos cmincntes tranfmifèrunt ; poft quos cum iam nullas amplius conl fticuas infulas habercnt,fe eas vniuerlas declinafle tandem arbitrati funt. Et tamen nihilominus ven to Cauro node ifta obliquantes a- Terf^h uman nimaduerteruntjfèiam iequinodialem lincam vicetertiatranfini- ^qi*inomd? fifle. mnfeum. Diei6.aëradmodumturbidusincumbebat.Seddeindej[erena- to eoelo , verfus auftrum a fe magnam infulam confpicati funt , ad quam obtincndam pofterum metam omnem impcnderunt.Cum- iqueintranfitunauemquandam vidiflem, adeamcurfufadoope- ram daturi erant , vt ex illa Pilottum quendam nancifci poffen t.Cir. ea meridiem eam attingentes/ScIncónam cffe vidcntes.ipfam inter- ceperunt , ac fpoliauerunt.Hi ex lor fe foluifTcregno nimirum Mala- LLL 3 ca^fini- ió ^DDITAMÉNTVM. ^« esefinitimöjÓc negotiandi animo ad infülasqüafdam contendere ^diGebant.Huiusmoderatorem Generalis {ècuraretinuicquodeum induftrium,&finitimorum locomm omnium ac infularumMo- luccanarum quoqueperitum efle videret* Is cum filio fuo in practo- rianaueremanensjnautisfuiSjVtponeeandemconfequerêturlonc- ka,mandauit. lam ergo ad infülam propius delati,aggere eius preflb ac humi- lianimaduerfo, decaptotempeftiuèPilotro gaudio magnoperfufi fu nt» Si ne hoe fiquidem duce ac moderatore naufragium yix euita- turifuiffentjcum ex locorum imperitiamctaadmodumpcriculofa decurrerent.Pilo ttus ergo monitor erat,vt ex infulse illius latere occi- dentali peruadentes j reéta in Bantam curfiim agerent. Sed quod a- quilo admodum importunus ingrueret , intra infiilae occafum ac (e- ptentrionem ambiuerunt. Cum illum angulum tranfadigere non po(rent,ea node a vallo recedere compuifi llmt. Inliila \iXQ Ban ta erat, verfus feptetrionem occaftimq5,vt öc au- flrum acjortum T.milliarium fpatio fub gr.4.excurrens. Nodu ven- tus vaiidus adeb & concitatus infonuit, vt metu excruciarentur non leui,ne in valium propius coniedtarentur. Ibidem èconfpeótu fuo lonckam comitem quoque,^.vel ö.onerum capacem,perdiderunt. Diei/.obliquènunc prorfumnuncvorfüm commearunt,vt angulum didü inful^ exuperarent.Sed quod ventus ex fèptentrione perflaret,nullainduftriametameam tenerepotucrunt. Hisvi(is,Pi- lottus aliam fibi viam per infulx angulum orientalem cognitam efZ (èjinnuitjcuius dudtui lubentes vniuerfi parebant.Nam fefè differre • longius non poterant , quod rudentum pars maxima mifèrè obtrita êcconfrada eiret.Itaque intra ortuin ac (epten trionem intendcntes, profunditatem 19.& 2o.paffuum tenuerunt. Die ip.Cum meta praefumpta iugiter adhuc peruaderent , circa horam p.infulam a fè intra ortuiïiac fèptentrionem fitam confpe- xerunt.EaCrimati vocabatur,alittoreBorneo 4-vel s.milliarium in- teruallo abfiftens. Hinc ergo primo intra ortum ac auftrum , poftea circa veiperam intra auftrumacpccafum decurrentes, qua^damin- ^lllasnonlongèaBancka,breuiisvicinis plurimis conipicuasanim^ aduerterunt.lntra hasa Crimati mcdiasc;urfixm fuum verfus auftm ac occafum perpulerunt. Inrulaeh2eomnesabIndishabitantur:& in Crimati adaman^- tcs erui rolent,quos venumpoftea in Malaccam inferunt. Hi in terra fuam pcregrinis nullis aditumdant.Curfiim fuum hinc cum vento bono mtra auftrum ac occafum impulerunt. Die2o.pauIb antefolis exortum, breuiaredlafibioppofitavi- dcrunt. lnquaenullodubioimpegi(rent,fimetacanod:upercurri{i fènt Nam &ipfi Pilotto ea incognita fucrcHocloco profunditatcnci 25.pa{ruum habuerur>t. Die ^ON^ PARTIS AMERICA, 87 Die 22.inruIaE illi vicini crant, quas 10. milliaribus alittorelaua- uo diftabat:srnde terram editam lauas etiam profpicerepoterant.C^- tcrum verfus auftrum ac occafum pergentes , circa vefperam angu- lum quendam terrse humilis Gurabon attigeruncqu^ verfus ortum aBaqtam 2^.6c lacatra i2,milliaribus diftat , vbi littus verfus occafum ac ftptcntrioncm , ^c viciflim in auflrum ac ortum effundi tu r. Hic cuC^cias incumberet , la. paffibus anchprgsiadrar e compulfi fun^, cum^terra2.ferèmilliaribüsabefrent. ^ TerraIau$ibirubgrad.6.pofita,magna parte ex ortu in occa- fum excurrit, fènfuuma?j[limationelongirudine2oo.circitermiIlia^ numcomplexa,curn latitudinenon admodum magna. Die23.yentus matutinus a vallo fortisipirabac. lcaquepaulb profundius in mare fedantcs, verfus occafum ac feptencrionemin- tenderunt. Ameridieproptcr mutatum ventum, in occafum cur- fumflexerunt, circa vefperam tamenad ancliorasiterumdiuertere compulfi , quod venti vis magno fubindeincremento inualelceret. Itaqüe ferream anchoram iacientis,funem eius ruptura obmtum ^"^*' '''''^'^ efle animaduerterunt, perculfione certenon leui. Nam hiiiiispo-^r'^ ftrcmaj fi iacl:uram feciirent, contra maristempeftates deinceps nullaarteafTererepotuifrentJcaquepIagamilIamfarciences^ad mc- diamv{queno6bemibiegerunt5aquacumventus auftralisiaciim^- - - bcrer,curfum fuum in Bantam coiitinuarecaeperunt. Die 24.vento Casciaadmodum valido infiiltanre, curfui inh^e- rcrc minimepotuerunt, fed circa veiperam retrb iuxta angulum an- re Curabon paflibus i5.anchoram facere compulfi (unt. Sub auroram diei25.Fauonio omninoaduerlo impetiti funt, nimirum in Bantam permeaturi . Qua de caufa officiarios Generalis omncscoëgit,vtdeliberatiofieret,quidfaclununc optimum &co- modiflimumvideretur. Namprseteranchoram vnamfuperftitem nonhabcbant: cuiusinfuperfunis admodumobtritusöcinfirmus cratTum&cuiuisobuiumpromptumqucerat vidcre durationem cius non admodum diuturnam fore,nec fpem in co certam colloca- ripoffe; idebcomprimis,(iuodhocloco perfepe obliquandumef fct,& propterinftansanni tempus Zephyriiftic perennes ac conti- nuiflarent.Quibus omnibus exquifitetrurinatis,proximum vifum cft, vtcurfum fuum in latere laux oriëntale intendentes ad fauces fcu anguftias Balamboam contenderent , ac interea locum qucn- '^'^^^f^^^hoam dam,in quo {eft reficere ac de nouo inftruere poflent,qu2Ererent. ^^^'^^'^™^- Die 25.dccreto hocpublice firmato, aca fingulis fubrcripto,an^ choram, tribus ferè crepaturis infignem,emouentes, intra ortum auftrumqueirruperunt, &ad fmum Chirabon delati Jonckasduas, pro ipforum opinione in Bantam vela faduras, viderunt. Nodu vela ftringentes, arbitrio vni maris lele mandarut, quod per noiftur- nas fj^nel^ras plenis velis nauigare minimè audercnt. Die i ^ - Die 26.cum vento oborto Zephy roborea , lauanain lorickam infedVati funt. Quae tamen,cüm expeditior ifto vento vti poflet : co-- rum manus breui euitauit. Sic ad viam pertexéndam fèconferentesv intraChirabon&Iaparamprocurferunt. ; Die27. temporematutino terram quandam editam ttiitïe- ïunt , in cuius paite ofientali aditus humilis , & ante hunc iterü duac infulseconfpicuaEerantjiuxta quas lonckaeprsedi^ae anehorasfece- runt. Ad fines iftos lapare fita eft.Ipfi verb toto die ad ortum vchentc C3eciaintendentes,circa vefperam finüquendam attigerunt,cui ro- tunda acorbica qusedafïi infula Mandalccca dióta accubat , quseini de verfus folftitium brumale & plagam huic oppofitam vfque ad Maduram infulam exporrigitur. Ea no(^e lento paflu intra ortum acmeridiem impulfum cft. Die28.manèa vallo fèlongius abiedos videruütjita, vt nee in- fulam amplius profpicerent. Hinc itaque in auftrum agentes * cir- ca meridieni terram Gindaye viderunt , colle, pileum referente, & inferius latioreiinfignem. Arbores pleraequeibicandefcunt. Por- ro fècundum Cindaye littus pergentibus , Pilottus Indicus figni- ficauitjinfinitimoillic locoquodam , Iortanvocato,annonamac lorujUus* refeétoria com mode parari poffe. lorta verb in terra firma lauae fita eftjMadurae infiilae oppofita, ac portu peridoneo commodiflima. Is ctenimlicetvnius milliaris amplitudmem nonexcedat : indicabat tarnen Pilottus,profunditatem ö.paflibus non minorem efle, ita, vt ibiexcubaripercommodèpoffit. Maduram Eodem die circa meridiem Maduram infiilam,grandem,aci». infukm ad- j^^iUj^fia in complcxu habeutcm , videntes , perpetuum in eam cur- lum feceruntjvadum nimirum leu mtroitum intra continentcm ac infiilam fitum perueftigantes : vbi in breuia impulfi , priufquam in- de extricarentur,fènis horis ftren we laborar unt.Cuius vnda quidem 2equabilis,acfundus mollis cxiftebat. Tandem iuxtapraedidum va- dum intra continentem 6c Maduram infulam penetrantes,profun- ditatcm i4.pafluum receperunt.Eius ibi latitudo milliaris vnius fpa- tioterminatur,cüialiaquoque infula vicinaeft,quaminhoc , Ma- duram vero in altero latere reliquerünt. Apadiortam Tribus niilliaribuspropiusad brumale fblftitiumjortanciui- ^mhommit fitacft.apud quami5.paflibusbreuiaciuitateip(ainterftitiocon- fèdcrunt. In huius portu lonckas lö. vt& alias in tumulis arenarum agentes viderunt.Nam is locusiacicndis anchoris,6cnauibusemü- dandis admodum idoneus eft. Ibidem multse de nouo lonckae ex- trucbantur,forma admodum peregrfua,ponè acuminat2e& coar- (5tat2e,20.3o.4o.aut5o.onerumcapaces. HincinMoluccanasinfiilas ac Bantam crebrae excurfionesfiunt, nauefqueeo loco rebus variis, inprimis verb c2epis,aceto,& v\x neccflariis aliis inftruuntur. Indigenarum hac vcfpera nemo ad naucs acceffit^praeter loncka vnam^ vnam,ibiinportu asentem.Huiiis dominus denunciabat,iam nibil aromatum ibi parabile elTe, fed omnia hincin Bantam aucaapri- dcme(repropternauesHolIandicas,qu3eifticappwli{rent.Idemrefe- rebat,iam id tempus opportunifïimum inftare , quo in Moluccanas infulas ( ad quasftmel tantum in anno nauigationesfierent) contê- dcrctur:ad quas fpecies aq aromata poil 4.aut j.menfes dera^jm con. uchcrentur. r^ri^^ .1,^. Die 29.ventus occidentalis Ipirabat, Hpllandi autem ante lor tameoloGoerant,vbireficiendaepauIatimnaui operam impenderc maturam poflen t.Poft nieridiem,Lufi tani aliquot, qui & ipli ibi fta- tionem agebant,ad nauem aggreffi,HolIandisporceIlana vafa & alia fimilialeuioravcndiderunt.Hiipfiquoq5Coniirmabantidem,quod nuilaiamaromatumGopiaparabilis.quodquelonck^Eilk^antélor. tam ftantcs,breui in Moluccanas föluturae effent. Abeo deinde Ca- ^oU. nfea». no(^auoquealiquotappulerunt,exIortaBonnanas,&ffuausaIios/'''''''^^^^^^^^ acgallinas vehentes. Poteftatem itaque generalis fociisfecit , vt pro arbitrio fuo liberè cum iftis permutarent,óc fe quifque ncceflariis re- bus inftrueret, Poftero die Lufltani ad nauem denub accefferunt , Generali Barren vnam Macis emptum ofFerentes.Pro qua Generalis ipfis pan- ^cm emnt, nos reporuit,dicentibus,anteelapfum biduumfè mercesiftasnon traderepofle. Diesi.iidemLufitaniredierunt, quendamfecumadducentes, quem m lortam è fuis prmiorem diceban t. Nam non procul a ciui^ tate domum peculiarem , vallo munitam Lufltani habent, in qua 7. vel g.eorum agentes,negotiationibus vacant.Nam ibi merces varias vndecunqueemptitantcolliguntque, quaspofleain Malaccamre- • uenditummittunt-C^teripopulareseorumomnes inMalacca ha- bitant, quotannis hucfüiquaefluscaufacommeant. HiGene- ralem frudibus nonnullis , ac rebus leuioribus aliis per fuos fcla- uosallatis donarunt. Quos Generalis viciffim linteis remunerauit, & in honorem eorum aliquot tormenta cxonerauit. Cal.Febr.praedidi tres Lufitani iterum in nauem afcenderunt, fclauos fecu adducentes omncs Meflifches, id efl , ex dimidio albos, exdimidio atros. Interillos quidam etiam in Lufitania natuserat, qui commemorabat , fe in Holiandia quondam captiuum egifTe, cum clafïïs Hifpanica ibi impreflionem fecifrct,ac CapitaneiDon Diegominiflrum ac fèruum fuifTe. Idem quaedam etiam germani- caverbapronunciabat, ócexparte Gallicam linguamcallebat, an-' noscircuerso.natus. Isex Galis oriundusvidebatur,quod ex mo- rum ac gefluum grauitatefingulari augurari licebat. Eorum pri- mus hac vice in terra manferat. Hollandicum deMace aduehenda percontarentur:refponfum acceperunt,nondum vniuerfa parata ef^ ferfacfturos fe tarnen , vt poflero die certb ac indifFerenter adue- MMM> hantur. '4 \J>t. m m m m ^DDITAMENTVM \ h ahtür.Qüae verba Generali fufpicionem mouerunt,quafi Lufitani quidmonftrialerent j&fiótis verbis Hollandos elufos nefaria qua- miiandiLuft- dam proditioneGircumuenturi effent. Securitatis itaque fu^gratia mimnr Lufitanosfecuminnaue retinuit:acPilottumfuuminterram emi- fit, qui de Filotto difpiceret , ipfos in Balamboam proueóturo* Is e* nim ex MalaicaPilottus caufabatur,fe finium iftorum nullam noti- tiam habere. Hxc dum fierent,interea HoUandi cum lortanis de frudibus ac gallinis cöntraxeruntipro quibusipfis cultellosNorim- bergenfes, fpecula, aciculas, lintea , vefteslaneas , & fimilia alia repo^ fuerünt. Regales tamen odtonorum his omnium cariffimierant. Tam foeminse quam viri conféitim ad permutationes cum HoUan- disfaciendasirruerant. / ^ • j Eodem die loncka lauana lortae portum ingrelTa , fui aduentus fexiesexoneratistörmentisfignumdederat. Die2.c8edasfatisimportunusfpirauit,ibihocahnitêporepef- Tiiotm chi- ^jjj^js IsMonfoiisdicitur. Hoe die Generalis Pilottumdenub in ter- ne^ dimit- ^^^^^^^^^ ^ dimifit, qUod porrb eius tradus is minimè peritus effet. Cui difcedenti muneris ac mercedis loco, pannoSj ac linteaiöc merces ümiles propter officia ac minifteria aliquandiumagnafide pieftita largituseft.Cuiusoperaficaruiffent,propterpaffimmtrafi- tuinteriedta breuiaac tumulos, tantameta curfum fuum proferre haud quaquam potuiffent.Hunc ante Manillam , m Chanpan qua^ dam oryza onufta corripuerant : quas Chanpan poft ea cum fex Hol- landis,vt fupra didum eft:,ami(ra ac defidera ta fuit. Ibidem alterum quoquePilottum^inBorneocondua:um,afedimiferut. Quostoto eo tempore,quo naüigationis focij ac moderatores fuerünt , huma- niteraclautèfemperhabuerunt. . ^ t r xk - a- uacu atiquid Cnc2i vefpctam , Lufitanorum quidam duos taices Macis , di- ^ccifiunt. jiujnfer^Barconftituentes (Barverbaoo-libraspcndit) naui ad- üexit Praeter quam quantitatem nihil vltra parabileefTepraetendit. Nam &hanc non nifi magno labore comparari potuifle,ideo corro- 2atam,vt verbis fidem pr^ftaret.Hollandi autem facile hinc lülpica- ri potuerunt,merces eas non admodü probas fore: quod re ipla quo- queitafehaberepaulbpoftcompererunt. ^ , Pofterodietormentafuainnauisprotundiorademilerunf,iti- ncri nouiter adeüdo fe totos accingentes. Na iam frudibus necelTa. riis vt Bonnanis,Limoniis,Granatis,& Tamarind is, contra lüe Icor- buti admodum falubribus ,fatis inftrudi erant. Pro cibariis ahis prae- tergallinasnihilcompararuntiquodindigen^omnesMahumetan^ fedse affeclae effencqui nee lardum cdunt,nec fues alunt. Die 3.Gcneralis officiarios vniuerfos, vt Gubernatores,nautas, tefferarios & alios ad fe conuocauit , & fignificauit , vt poftquam iamafrudibusfatisinftrudi effent, necfpesvllapluriumredmien- darum ibi mercium affulgeret, iam fobrio confiho & prudenti medita- NON^ T^RTIS ^ MER IC JE, pi meditationc deccrncrènt , an cum ifto & nauis & rerum aliamm ap. paratu in Moluccanas infulas pertendi & pronauigari deberet. Offi- ^'^tm jia. ciarjj verb omnes vno ore refponderunt , fe ad iter hoe conficicdum '«'''"'^y*' nee anchoris , necfunibus , nee vUis aliis , Vix neceflariis , fatis \ni\m- fiT 6tos eire:quib.& jpfè Generalis haud ambigue aft^^ cuolutis omnib. Generalis cum ofiiciariis cseteris dccreuit,vt primo quouis tem pore reditus in patriam maturaretur.Hoc adeb fine com modu eflèrati funcfi per fretum Balamboam fecundumlau^ maio- rislatus oriëntale, &porrb vltraCabo deBona Efperanca curfusin HoIIandia inftitueretur.Quod iter, vt Deus,terrse,maris ac coeli fum- musmoderator,benediaioneruadementerrofpitaret,fuppIicesei votaprofundifïïmo fpiritu fecerunr. Generalis ergb,dimiflis Lufitanisjqui de fiiis quendam, Augu- %n Nunges apud Hollandos reliquerant , quaecunquc ad y'ïx felici- tatemneceflariaerant,prouidusadornauit, ^ lortan ciuitas , iuxta littus fita , loop, circiter domibus infignis Hmpm cft. omnes ex ligno fabrefadae funtrnuUis muris vallarae. Rex ci- """^ uitatisac regionis illius Hollandorum tempore inPaffaruanaberat, vbi maxima anni parte agere fokt. Hic ipfus cft , qui ante annos quinque Balamboam duitatem obfidione dnxerat, cum naues ex Amftelredamo ibi appuliflent. Qua etiam ciuitate tandem potitu^, Regem cius cum omni familia ac cognatione extirpauit & deleuit. Durante dus ciuitatis obfidione populi numerus maximus interiit. Nam regionis eius aër vfque adeb infalubris erat,vt breui Ipatio infi^^ nitosabripuerit. CuiusmalignitatisafTerunt caufam fuifte ünguinisprofufio- nem crcbram ibi fadram : qui putrefadus aërem fèminariopeftiferp polluerit. Praedidus Rex,Rey de Sorbay quoque falutatur , quae ipü quo- que ciuitas a lortannon longè diftat : ita vt hodiè vnicus Rex , fimul Sorbay, Iortam,Pa(raruan& Balamboam imperio fuomoderetur. Regiones has vniuerr^Maliumeticam religionem profitentur , qua Mahumetani tanta fuperftitione colunt? vt contra ftatuta eius ne tan tillum quidê i^Sm '^^ delinquan t,etfi vitse ikx iaduram facére cogant ur. Ea pertinacia in '"^'^^' cdenda carne fuilla comprimis infignis eft. Pagodes fiue templa fua pleraq, in g^luis habent , a via publica ^^^" certis interuallis fèmota : ad quae magna ex parte circa meridiem precum faciendarum caufiproperant. In templis idola venerantur, cacoda^monis Ipecie horrida , exertis cornibus truculenta , & triplici capitiimpofitacoronafpedanda. Inlortan facerdotum primarius P'ip* in lor. habitat, qui cseterarum terrarum velut Papa ac Pontifex eft; Huius '^"'È'''^^' aula extra ciuitatem,domibus frequentibus confpicua erat : &c idern "•^"""^*"' i2o.annos aetatis attigerat.Is tarnen multas vxores alebat, quse ipfum fouerent&calefacerent^acladefuonutrirent. Nam propterextre- MMM 2 mum mum fènium cibo alio nullo frui poterat. Chriftianorum is iura- tus hoftis eft.Rex tamen Lufitanis acquè ac nationibus aliis quaedain priuilegia ac libertates indulgct,quod ex horü negotiationibus qua?- flum vbefrimurti (entiac* uumwumo- Hi lauani belli périti acgnariflimi funt.plerique tamen fraudu- lenti & infidiatores : qui propter leuis quseftus fpem hominem tru- cidare non verentur. Ad vxorcs corum propius vno paffii adire non licetine quid dicam de contredtatu.E^ pannis lineis acgoflypinis ve- ftitae,BeteIeperpetub mandunt. uoUandi ur- Dic 4. quamptimum Sol illuxiflet , Hollandi ex littore lortan tafiimm» fbluemnti Pilottum Malaicum,cum interpreteLufitanicofecum vehentes : quorum hic in contradribus : illein via, ipfis commodus eflet.Itaque^vt inBalamboam penetrari poflet,opus erat,vtin finum teüertereiitur. Nam intra Maduram ac lauam verfus ortum itemm pcrrumpendumerat. Hacmetaergbcumredirentjalicubiquidem aliquandiuobhaefèmnt, fèd tarnen eludati tandem, & in viam Ba- lamboam perduóti,circa vefperam vela ftrinxerunt,6cventis nauem crcdiderunt. Die 5-manè vela iterum panden tes, a Paffaman non longè abe- lant j Panerucan a tergo relida. Circa meridiem in editiore oceano nauem cumgradimaloconfpicatiruntjauxilioac moderamine (vt GuniutfU apparebat)deftitutam. Ad hanc cum properafTcnt , eam caccis ac ab- rmü ditis breuiis incumbere animaduerterunt.Ea nauisgrandiflima erat, nemm eapax. ^j^gjm^ circitet 6oo.capax,in qua nonnullos nautas adhuc fuperfti- tcs viderunt è longinquo. DehacnaueLuutanus, Auguftyn Nunges , iftiufmodi refere- bat t trircmem nimirum eam ex Malacca effe , in hoe inftrudtam , vt in Infulam Amboynam peruaderet,& Lufitanos,illic in extrudo ca- ftello fuo ab indigenis grauiter obfeiros,praefidio reficeret. Lufitano- rum enim confihü elTccaftellum forti praefidiö munitü, ita amplia- re 6c firmare,vt in eo fecuri,ac foedere cum Bandanis vnid, vniucrfos alios , eb negotiationis gratia appuifuros , inde exigere 6c propulfarc, fbliquedeincepsinMoluccanas infiilas commercijcaufacommea- repofTent. Quod tamen confilium eorum , vis maiorècöelo,iflo naufragioinduétOjclementerelufitacimpediuit. Quamquaquiin hac naui erantjfuffocationis nullo periculo premerentur. Tota ete- nim naüis fupra vndas eminebat , ibio fundo altius in vndisdefixo: cuius puppis quoqueponèiamliberatafuerat. Exquo cplligi pote- rat,eos ibidem ad minimum triduo integroobhaefifTe. la^nimmif^ fis aliis hoe vnicum agere videbantur , vt bona ac merces commode faluarcntaceriperent. Sufpicabantur tamen Hollandi, etiamfui in- uadendicaufaiflos metahac anteuertifle,quod fors comperiiTent, iibi perBalamboam tranfitum praefumptum cfle. Huiufce nauis tanta vaflitas crat, vt in ca sooxirciter viri perue- heren- NONjE TAkTTS ftAMERIC^. hef cntur , neccflariis infuper rebus inftruaiffimi. Nam vt didum clt,cumapparatu b^ud tenuiin Moluccanas infulasquoqueperua- luri erant. Ad hos HoIIandi tampropinqui appulerunt, vt pmpter ia notataaquarum mutationemad fcopuloseos Jatentes prnpius ac cedere non audercnt. Quem fecum Malaicum Pilottum HoIIandi habcbant, is tecénfebar, hociter fequidem aliquotiesconfeciflè, fèd brcuiommiftorum nullam vnquamnotitiamaccepi(re,quaBaIaua 2Lmilhanum circiter fpatio defleóberent. Casterum periditantcibi ^^'tum Ba: nauerehdtajHolIandicominusadterramfèfèextuIerant óc circa ve ^"'^'"""^"^ fperam freci Balamboam vcrfus auftrum declinantis, acintraBaly'"''^''^''"''* inlulam maioremq, lauam intereurrentis fauces ingrefli funt. Baly inrula,terra edita & fublimi conftans, ibi ex ortu in occasu porngi tur.HincHolIandi propius ad Infulam lauam fefe ingerentes infigncm profunditatem,obiedis tarnen fréquentibus fcopulis pe^ riculoüm, acceperunt : vbi anchoram fecundum crepidincm Prac- cadcdeorfum ferèad vndaspropendulam iadarunt.Ea verb breuia, inquib.diaa trir^mis6bhaerit,hincadortumauftrumq54.ferèmiL liaribus diftabat,quod ex prominente adhucmalo facilemetiripo- terant;.Ve/peratranquilla,vcntusterrcftrisIeuipririundabat. ' y Die ö. vento {pirante caecia,anchoras emolientesjongius in fre- tumpènetrarunr. Sedinauftralilatereaditumnóadmodumdidu- <5tum notarunt:a quaBalyinfuIa 2.vel 3.milliaribüs adhuc aberat. Hic tranquillis ventis,iterum anchoris incumbere coadbi funt. Vbi dum (laren tjfex lonCiW ex Balaniboam appülerunt.propter malacia iuxta nauem HoUandorum confiderecoadse» Itaque Generalis Malaicum & LufitanicumPilottos ih löntf- Jcas lilas emifit,vt,quovelIent, deincepsprofidfcerentur,cumip{b. rum minifterio amplius non opus haberet Hacin ftatione tum no- aeni illam tum diem fequehtem exegerunt. Nam etfi quidem di- ftindis aliquot vicibus anchoram emouifTent \ eandem tamen pro- pter nimiam ventorümyim & miram loei profunditatcm illicbi- terum iadrare coadi fuerunt. Die^.borealis vèntus fatisidoheusincumbens, fccit anchoram iterum attolli,&recundum longi tudinem a freti faucibus4.ferè miL liarium fpatio nauem proferri. A meridie,cum freti medium praecisè tenerentiexaIterolatereBal7,exaltcroverb lauam reliquerunt. At- qucjcum caeciam kuiter Ipirantem fentirent ^ tota node felicitcr promoti funt,admirantés impendio,quod a fludibus retro non ab- licerentur. Ea nod:e freti trad:um extremum exfuperaruntiad cuius limites collis rotundus quidam , infulae fimilis emicat, poft quem longa eminentia verfus depreffiorem terram vbiBalamboafita eft, porrigitur. Die decimo cum fretum egrcfli eflènt , ponè refpedantes , quo modo anguftias poft ipfos contigua Balj infula glauderentur, MMM 3 animad- lllllllllll^^ ^7 ADVirAMENTVM animaduertcrüiit.lbi porcinum angulum Baly ;intra ortum ac me- ridicm a fe declinantcm habentcs , curfum ad hybernum folftitium intenderuncytakiorimaripropiusrefeconfererent. Hinclauaetcr- rain occidenrcm tanto traótu procurrebat , quantum pro{peótu vc- narifüopoflent. DieiLmanèventusZcphyrusperfpirabatTcrramlauxautcm a fe intra ortum ac feptentrionem conlpicati , vcnto aduerfo non le- uiquaticbantur. Ameridieinauftrumfub altitudine ij.grad.deflc- xerunt.-^quoiterum propcer ex aduerfo vrgentes ventos in fepten- M Cd» de trionem abadi funt.Caetcrum hinc verfus Cabo de bonaEfperan^a S^r! ad folftitium hybernum depro^^^^ p Die is.vento ab occiden te fpirantc , fub meridiem folem reda ycrtici incumbentem attigerunt , ventis magna ex parte qüietis & soïem in Ze. tranquillis.lllic latitudo ii.grad.& 2o.min . crat. Hpec autem malacia nith héenu di^busioJntegrisduranSjquo minus metare(5tapergerepoflcnt,ad- modumobftitit. . uAKTïvs. CalMartijcircavefperamcommoduEuronotumadepticur. fui interruptohadenusinflitcrunt , altitudinem gr. 12. numcrantes, nimiruminlinea^parteauftrali, ^ - Die i4.altitudinem 2o.grad.44-minut. teréntes, fe nimis longo cfeflexu in auftrum exorbitalfe depr^henderunt.Curfum ergo corrc- a:uripropiusadoccidentemintcndebant. , Dieip.Martij Euro fpiran te, circa meridiem folis altitudmem 24. graduum , 45. minut. tenuerunt. Itaque intra feptentrionem ac occafum impulfi,die vigefmio quartp adgradus 28.minut. decem e- uedtifunt. , A?RiLi s. Cal. April.vulturnus admodum potens mcubuit : quo tempo- re altitudo so.grad.io.minut.extitit. Die4. venti confertim tam yiolentiin{onuerunt,vt nonnul- lis coUeótisvelis opuseffct-Etcumiam 32.gr. & 15. min. altitudinenx tenerent,intra auftru m ac occafum intender.i^nt, vt defidcrati Cabo altitudinem adipifci pofTent. Die 8.altitudinem gr.34.& inin-45. occuparunt, vcnto bono & optato continuante. Die14.altitudograd.35.0c10.min.erat. Die ip.tum malacia,tum aduerfo vento ambiguoque incum- AqHA «OU* bentibus, generalis difpenfandaeaquaemodumpraeftituit, vtporrp diipenfatio. ^^^^{^^^ jn^jgs quatuot faltem (èmunciac miniftrarentur , quq quan- titas quarta menfurq meta minor eft. Ad hanc parfimoniam propter diutius aduerfos ventos inftantes reda^Sti funt.Hoc tempore altitudo 34.grad.30.min.erat. Die 24.colorvndaemutatus plus virefcere incepit: quolocoa- uiumcopia magna comparuit. Circa vefperam,cumiam tcnebrae incumbcrent , verfus occafum acftiuum a (e fulgorcm , corufcanti igni jgni fimilein viderunt. Qücm, cum tcncbrae magis magifqs dcnle- lcerent,pofteamultbdiftin(5tiusinternouerunt,a quo nonlongius 4,milliaribus fe abelTc ccnfuerunt : Rationeq? loei inita colligere ali- ud nihil poterant, quam ibi terra eam fitam efTc, quaeintraCabo FaL fo&CabodcbonaEfperarK^a intercederet. Hoe ergo igncoftcnfo, Deus eos iterum aiingulari infortunio praefèruauit.Nam pro fiippu- tationcgubernatorum ibi aCabo debonaEfperan^a 2oo.milliarium interualTo adhuc aberant,^ fi dudtorem huneventumieeutifuin fènt, in tcrram facillime illidi poterancQuem tarnen igncm cum vi- dilTentjinaltioremOeeanunifefèrecipienteSjterram vicinam decli- nauerunt. Circa meridicm altitudo folis 34.grad,& 35.1ninut.erat. Ibiproj. pter malaciam obIiquantes,vela fiia,quaeprioribustempeftatum in-* fultibus obtrita fuerant, rcfarciri curarunt. Sub vclperam occiduo vcnto {piranie,pa(fis iterum velis intra auftrum occafumque incurrf rentes, nod:ü fulgorem ignis alium in ortu acfèptentrione medio confpicatifïint. Die 26.manè terra quandama fèfe iuxta ortum acfèptentrio ^ ncm animaduerterunt.Ibi ventus ex occidente tam validus incum- bcbat,vt velis vhiuerfis eonftridtis opus eflèt. Sine velis ergo ad con- cubiam vfque nodem ventorum vi adi,poftea vento meliori vti Goeperunt ' ^ ^ ; n Die 27.cum ventus tranquillus ejOTet, circa meridiemlblem in grad.34.min.4o.habuerunt, a terra antea vifavixiex au tfèptem mil- iïaribusdiftantes. Cal. Maij veliente Africo intra occafum ac fèptentrioncm in- kaïts. eurrentes,a Cabo deBona E(peran^a 45.circiter milliaribus fe abeflc extimarunt.Circameridiem folingrad.37.min.T5.errabat. Diei.ventus praecipuè occiduus fpirabat. Itaqs altius proeurrc- re ipfis vedlore eo non licebat.Sub nodtem auftro inualefcente,intra fèptentrionem occafiimq, fueceflu valdè optato promoti funt,grad. 35.& i5.min.altitudinem numerantes. Die 3.aurora terram quidam intra orientcm ac fèptentrionem fitam,preflam admodum,ac extremitati infulac fimilem conipicati funt. Aqua cum (cnorum milliarium interuallo adhuc abefïent, bo- lide mifla scpafTprofunditatem aeftimarunt. Indiciis itaq? non leui- bus fibi perfuadebantjquod a Cabo de bona Elperanga non abeflen t longius. IndeergbEuroimpellente,felici & propera mcta ad occa- fiimintenderunt. Circa vefperampraediótam terram verfiisfiptcn- trionem fitam adhuc obnotarunt. Die 4.fubauroram terram praeuifamè confpedtufuo prodidc- runt,rati iciam Cabo de bona Efperan^a admodum propinquos efle-Curfumergoporrb verfiisoccafiim ac fcptentrionem continu? antes,ad S. Helenae infulani magno gaudio fefè protulerunt , Dep Ads.HfUnam MMM 4 tiin-^r^f^'^rrtint. Ik M trinuho,ftimmo benefad:ori,de haexaR^s meta fdieit^r jpbtma;,v gratiasingentespromentes.nri- ^ , ' ! £ jDie ^.Gaecias incubuklbi altitudo üölis^si grad. ló. min. nume- kibatur: Hoe vento diebus (èx integris proue<^i, ii. die folis grad.jo.v min. lo.habuemnt. Poft haïc circa velperam a folis occafu venms commodior,niniimm Libonotus incumbens,nauem propius ad S. Helenampepulit.";<'^.rv..*^*.:A^ï'H,x:^^.,^r4ji,^i»ia;ai ' Dieis.auftrolpirantGintrafcpténtrionem&océaft tropicum ca- inentes,{bUs altitudinem 22.grad*min.3o.habucrum;, cum iiam Tm^^ m«m»^««r. picumcancri iterum attigifTent. Die 22,aItitudo i^.grad.so.min.crat. Ibi verfiis occafum velajn- gef«ntes,aS.HeIena i2o.milliaribus iefèabeffeaugutófi fijnt. Die i3.vento auftrali vehente , üih meridiem folis altitudinem iS.grad.tchenteSjCurfuipriori inhsefèruntjdiftincflis vieibus iam plu-- uiisjiamfèrenicatercueftciite» om i:i\/manM;^ - O. Die 26.S.Helenam iuxtaoccafum acfeptentriónem afè profpi- cati funt-Ea terra editiflima, duo in longitudine milliaria comple(5ti, videtur.In borealilaterepraecipitiacdecliui monte infignis eft.Por- . rb erï^d toto die viilcurnum bónum & opportunum adhibentes, fulam impe- citca \reiperam portum JD.Helenasmgrefli funt. Is in partem fepten- tmit. tdorfalem pandebatur, terra verfus medium ortus ac auftri promi*. nente.Infmuergbquodam priore,i4.paflibus anchoras ia€tarunt^ pdftqüam editumeum angulum tranfmififTentjfupra quem in prae- s. mtenA de- rupto monte fuffixa crux videtur. Ab hoe anguloglandis iaétu alius firipm fècundus abeftjfacello proximo infignis : iuxta quod rqcentis ynd^é tiuus deruit: quem poftero die ingrefïi funti Generalis, poftquam praefidiariosdifporuifret,&: modum hauriendae aquae conftituifïet, in terram ipfemetegreffuseft.NamjCum vnam tantum Ganoam ex Borneoadued:amfècum haberentipropter infulae crepidines aquae inuafatio ipfis difïicilior fada eft. Aqua , vt diximus i poft facellum v- niusamarilapidisiadtuderiuatur. Iuxta cuiusripamficosplurimas confitas deprehenderunt.Malaaurantia ibinullainuenerunt. vnam tamèn palmsearborem ibidê quoqs nadi funt.Hacipfa in infula no . mina quorundam defcriptainuenerunt,eorüm,qui ex Hollandia Anno i599.inlndiam orientalem velafecerant.Hoc verbanno,prac- tervnamLufitanicamjquaeinAngolam curfum tenuerat, nauesin portu nuUae egerant. Die 28.hauricnda& aquseinftituto iterum in terram egreiïi funt. Sëd quod pluuise fories praegrefTa nod:e decidiffent , vnda turba- tiorerat, quam vtpotaripofTet. Circa tarnen meridiem ^ cum Solil- luftrior emituifTet , aqua rurfus inclaruit , vt turn eo, turn fèquente toto die dolia fua vniuerfa complere pofTent. Quidam a nau- tis ingentem pifcium copiam captarunt; Quo cibo prsecipuo illic vfi ftint.Etfi enim in ea mfuladamaeaccapreae, numerofaequeaues paffim paflim videantur,c^ tarnen vfque adeo ktx funt, fu^aces, vt feriri acgrèpoffint Dieso.Generalispotcftatem vniuerfis fecit, vt in terram eere- dercatur,tentarentq5,an fcras ac aues capcre pofTcnt.Confertim efgb nonnullisiuean^ontis afcendcntibus, prater damas duas tcrnafuc ad nauem nihil attülerunt. Circa huius diei velpcram,binis ante folis occubitum horis cx didaS. Helend mfula iterum roIuerunt,quae fnb gr J5.m Curlum fuum inde intra occidentem & feptentrioncm rpirante^'^«««^- Africoimmifcrunt. r CaUunijventopra?diaoadhuccontinuantc,curfm fufceptoi^^^^ lugitennhaefèrunt. ^ Die 5.circa meridiem altitudo lo.grad.só.min.attigerunt. Die7.Eurofpirante,maneInrulam Afcenfionemin feptentrio-^ nalilatereareprouiderunt,aquatüm temporis fcptem ferè milliari- busaberanr.Ameridiealtitudinem s.grad. ac2o.minut.habucrunt, viüm infulam ftibgrada circiter 8.fitam cfle arbitrantes. Die i4.continuante Euro circa meridiem altit.min.5.vel 6. in la- tere boreali line^ habueruntrquo die lincam aequinodialem iam vi- Quani Hna ce quarta tranfmifèrant.A qua cum ab occafu paulb magis in fepten- ''^^^""^^^^"9 trionemdeuiarencdie is.circa meridiem gr. Lminutijun line^fe-'"'"'^^'''*'''" ptentrionali plaga tenuerunt. Die i6.ex feptentrione 6.ad fenaucs appellereconfpicati funtiad quas cum deproperaffent^eas Hollandicasefre,& Generalilacob He^ ^''''^ ^'"""^ emskerckparere,acin Indiam orientalem pertendere, intellexerunt. ïtlZm Hun hoe itmereiam duos menfes exegerant, öc ViccAlmirantem "^^emaiem cumLiburnicaperdiderant,poftquam cum 13. Hifpanicis nauibus confligere coadi fuiflent. Hae enim propè Salinas infulas illas inuaft- rant. Celocemdicebantabhoftibus quidem captam e(re;fed Vice- Almirantemtaniènfperabanr,è manibus eorum elapfum efle. Ex hisipfisHolIandiquoqueindicium acceperuntgloriofö eius viaro- j:ia?,quam illuftriflimus Belgij Princeps in Flandria contra Hifpanos acquifitiiirctrquapugnaaperta, Hifpanorum ad 8000. millia c^fi, iplemet yero Almirans de Arragon cum capitaneis ac dominis pluri- miscaptiuifddifint.Referebantiidem, quodpropter tumultum öc feditioneminAngliaconcitatumMilIoortExceftercumprimatibus aliis capitis fupplicio afFeótus fit. His cognitis dc euolutis Generalis ftatuit poft Angliam ac Hy- berniam reditum in Hollandiam maturarqJtaq, circa ve(peram,diX ce(fioneluetomorefad:a,curfum fuum intrafcptentrionemQCca- fu.mq5direxit.Hoctemporealtitudograd.2.min,4o.inIine£e feptcn- trionali latere erat. ip.cum altitudinem 7.gtad.attigiflent,no6tu imbr ibiis im* pctiti runt,quadriduQ integro durantib us. Die ^DDITAMENrVM fteZmZtt. Die24^oreaf3ante,rub nodem polumaraicum itérum con- ipicati ftint fubgrjLtnin. lo. ïVLivs, DiesJulii Cauruspotens fortifojperflauit.Hiciblemitemmrc- ticebabmt^ (Stavtef tici impendentem habuerunt. 5 Oi Die s.ventoEuro fpirante intraoccafiim ac {èptentnonem cur- rumimpulemnt>ameridieftibgracl.27.agentes. Ibi in mari copiofis herbas flu<5tuarevideruntjSaragoflavocatas. Die i3Xubgr.32.min.3o.malaciaincubuit, diebus i5.integris du- SAugojfa, rans: quo tempore SaragofTa omn ia plena erant. Die 22.qui Dominicus crat, Generalis , quantum vfpiam panis lmnes%"ü- ftipererat,viritim diftribuit:vbi 2.1ibraevnicuiuiscefrerunt panis, ad- buumur. modum vermiculofi öc corrupti , cuius vix portione dimidia frui pofTent.Deinceps ergbpraeter oryzam nihil reliquum habebant. Die 28.circa velperam Fauonius per(pirauit,ipfiq5 vcrfus fèpten- trionemnauem impulerunt,vt Corues & Floris tranfcendere pof lènt.Pofterodierubgrad.3^-erant,adiei3.adhunc vfq? perpetua ma- laciaferevfi.Hocverb die Fauonius iterum fortis incubuit,&Sara- golTaipIurimum apparuit. AvGvsTvs, Cal.Aug. curfum fiium intra occafiim aeftiuurti impulétunt, circa meridiem gr.4o.tenentes,& a Corues acFlorisinfulis occiden- talioribus 45.circiter xnilliaribus diftantes.Hinc verb vifum cft Gene- raliac gubcrnatoribus,ytmetamporrbfuam intra Angliam acGal- hamadHolIandiamcorriperencquodpropter annonae penuriam, Öc fiipelledtilis nauticae inopiam poft Angliam commode tranfinitti non pofte videretur.Itaqs curfum füum inde intra ortum ac fepten- trionem impulerunt. ;u e« Die II. verflis ortum nauem confpicati , ad eam procurrerunr. Quam tamen,quod meta ftia rcd:aprofèftinaret,aflequi non potue- runt.Huicergb exoneratotormento fignum dantes,vela maiorade- mifèrunt.Quod cum,qui in altera naui erant, prolpexiflcnt , curfum ftftentesjdifplofb tormento expedtationis füturseindicium fecerunt. ^^l^^"^^^^*^Jt2LqóC^ in prora fta- J tormento. bat,re{pofum daturi eftènt:id violentifti mo fragore difcrepuit,& fru* ftillatim diflilijt,ita,vt fragmina nonnulla per aërem grandi tonitru peruohtarent,aliainmalummaiorem incuterentur,quiobidin tres partes confraót us eft. Tormentorum magiftro , qui aliqupt paflus retroacftus ftje- rat , pes detruncatus eft , prater alios , qui & ipfi nonnihil oblaede- bantur. lllius famulüs , Pieter Reyner , eodem momento occi- ftiseft.Adeoqjhoc periculó non multb plures laefbs efte , omnibus ceftè admirationi fingulari ftiitNam ipfè Generalis cum multis ftiis tormento illi admodum propinquus aftiterat. Porrb , cum ,quae fie- rentjin altera naue ifti viderent; curfum ftium citra moram promo- uerunt,& inde fbluerunt.Hollandi verb vela colligcrcs&malum no- uum lIBMiMMiBaiMillBillMiKBilMiMIIMiliBiimiM uumconderecoaétijpofteaintra ortum ac fèptentrionem concita- tius iterum procurrerunt. Die i3.(ub gr.48.minj5.nauigamnt.H1c cum m^ppis (uisguber- natorcs ad Gencralem ingreffi fignificarunt ei,quod aSorlingnes 80. adhuc milliaribus abe(rent,nonnullis contra contendentibus, inter- uaIlumhocio5.milliariume(re. Curfui nihilominus ferib inhaeren- tes,pofterodie bolide mifla, 110. pafluum profunditatcm fè habi- turos fperabant.Scd fundi nullum veftigium comparebat. Altitudo grad.49.erat. Dieiz.manèiüxtaoccafumaeftiüum terr^m quandam fibi vi- dere vifi funt.Itaqj plumbo mifro,9o.pa(rus deprehenderunt.Guber- nator lacobjqui fè loei iftius peritumcen{èbat,quodrubvefperam autAngliamautLyfaert occupaturi eflent,promittebat. Nam circa meridiem 49.grad.25.min. altitudinem tenuerant. ( Die 18. verfiis ortum manè tres naues confpicati fiint quas at- tingentcsjöccuiates eflènt,rogantes,intellexerunt,easex Embda fol- ^fr'f^ uiflèjöc maiorem in Bra{iliam,caeterasverb in S.Lucas vela facere.Hi ^ °cJ2m emifTa fcapha HoUandis panes & carnes impertiuerunt: quibus Hol- landi viciffim nonnihilpiperis & oryzae reddiderunt. Ex harum gu- bernatoribus HoUandi etiam intelligebant,quod metam illam , qua in Angliam perducerentür>nondum tenerent , etfi Goutfteertfèfè iam tranfmififfeputarent.Tresfiquidemhae naues, elapfb diei5. ad- huc in Pleymuyen ver(ataeerant,& ante biduum primüm Heyfant viderant,ita,vt a ftatione illa Angliam i2.aut i5.milliaribus adhuc ab- effe omninbperruafum haberent.Hisexpeditis,vtriqueaditer fiium rediuerunt. Die 19. manè terram quandam a fè intra ortum & fèptentrio- nem fitam,proipexerunt. Ad hanc auftroimpellentes, Sorlingcs efle deprehenderuntjvbiperfaxaac fcopulos muitos tranfmittere com- pellebantur.Vbiiam Sorlingcs in icptentrione poft fè reliquifTent, curftimruumreólaadanguIumLyfaertintendcrunt.Sed quod iam tcnebras increbrefcerent,iilum diutius prouidere non potuerunt. No(5tu ergo metapraefumptaad occafiim aeftiuum pracproperantes, pofterodieangulumGoutfteertattigerunt, quem a meridie circa noram tertiam tranfmifèrunt. Die i4.exorro fole,hora fexta,in confpedum Doeueren öcCalis adepti fiint:a quo iterum poft horam dimidiam nauem quanda fibi occurrentem prouiderunt.Haec ex Amftelredamo militaris erat , cu- ïmem & pi- ius Capitaneus a Generali percontatus eft,rerüne quarunda penuria ^^"""^ '^"^' ispremeretur.Cognitaq, rerü multarum inopia, ei funê anchorari- um cum Pilotto dedit , cuius duótu Maes ingredi tutb poffent. A meridie diuortio fado , vtriquead legendum fuum iterperrexerunt. Die vicefimo quinto ad oftium Maes fiue Mofae appellenfes, anchora nauem firmarunt, a meridie eam penitius incurrentcs. Sed cum / löo ADDITAM^^^N.FART.^MER. curti ventus violen tior reniterccur,compulfi (iint auftralius luxta Brielanchoramiterumexcutere: vbiparum aberat,quin in valium impingerent. Die 26.rubexortü fblis , vcnto auflro & Libonoto perfpirantc, cum anchoram cmoliti effentjcirca meridieni,cliuina ope ac auxilio In patriam adiuti Amftelredamum appelIentcs,profufb omnium gaudio &gra- redeum. tulationeacccpti funt. , auimtionü HoüandicA Finü, GEN VINA S Ê D B RË VIS TAMEN ET COMPENDIARIA DËSIGNATIÖ IN- SVLARVM, CIVIÏATVM, LÓCÖRVxMOVE ALIÖ. mmmaritimorum.qu^HollandiinftitutariauigationeiriaffnaeJC parte adiuemnt : vbi finiuLqü^ durante eo itinere finaula- na ipfis acciderunt autriotata flint,paucisex.^ plicanturedunturqj; üAc :KarrJTio F IGF ris sev schema^ tthm arnfictofipmümeüexpreffa.ac editaeftaTHE oD.déBRr p,m, feliSiavidm.^binüfiltjsJoAN.THEóBORico^ J O AmJ SRAÈLE ^ciuibpf^Francófur-^ tenjlbusi FRANCÖFVRTÏ, EXCV'DË'BAT (^JTTH^VS "BECKEt. L DELINEATIO ISOLAE DEL PRIN- CIPE, SEV INSVL^ PRINCIPIS: ET EORVM, quasibidem geftafunt, narratio. jNsriAhdc ^bgrad. njn linea ^cjuinodiidü parte boreali )fitaeB. Vbi, cum prof ter a^orummagnam infirmitatemy ^ ^ rerumaliarum penuriamyHoIIandicum Indigen^funt ems loei, tam -vmquamfomm^, Vir, quidam primanor urn eH,qm peltte aclanceu tnftruai incedere folent.. Fceminéicultrüfdcatü qua4mambusgeftant,armatAconfpiciuntur:quarum coüa coroÜApreca- na, crucibus appenfis infignes, cingunt : quas infittutione LuCuanorum ^agnademtione'uenerantur. aaa [laglMMWfltïiaiMiMillBiMIMilBiMiMilMfM IIL INSVL AE RIO I A VERÖ DELINEATIO. eft, In qua gum HoUandifefireficere^acidoneü rebus iri-^ ftmere^eÜent: prater ^o.autjo.pomaaurantianihilnaBl [unt. Caterum vbifcaphü in terram egrej^i ^ jEthiopem oh^ uium cum Lufitano corripuijfent ^ ac eofdem 'vu common- flratoresfecumabduéiuri effent: Indi confertim irruentes , in HoUandos tanta'üiolentia fua tela extorjerunt (f conuibrarunt , ^vt aliquot eorum grauiter ^uulnerarent , & duos caperent^, Gj^os deinde tamen.reftitutis ^thiope ^ LuJltanVy'Velut permutationefa^ajterum libero s dimi[erunt, A . 'velit at ionü locm eft. "B. locm eH, quo captiuorum permutatiofacta eB* CJnfuhcmitaseH.D.Lufitanorum propugnaculum eïl* m IV. INSVLAE S. SEBASTIANI RRiEFIGVRATI O. ^Olland i,fofiquam adSSebaftianiinJulam appulijjènty \jcapha fex fmmm de infkUftatu percontatum emijèruntj. iHi 'vero ah Indü^ex dumetü ac fyluü gregktim irifultanti^ ^ husobmti [unt^^Qm confli6^u cum duo cecidijfent ^quatuor Ic^teriablndücapti ahrefti funt^. Qui prmjqmm abirent , Jcaphamquoque HoUandommconfregemnt^ comminue- runt:quodex Aditerapatet. B.LocmeH^exquo ^ndamacltgnaauexe- runt. C.]\detaeft,quanouamJcapham extruxeruntj. D. Immenfamadeo pifciummultitudmemcapiunt y 'vt retibus eojdem ^ix magno lahoreiun- Üoc^ nijk in littus extraher e pofintj. c bbb mm V. DE LI NE ATI O INSVLAE S A N C T C L A R JE. ^ c cE in infula Hoüandiétgros [uos expofuerunt , ac eop dem accurata diligenticj^ dUta ita curamm^vtdiemm I j^aüo vniuerfireuakjcerent, qmnü exceptü , qm prop ter ^ dmturmtatemmorhorum nimü attritis ^ elifis ^iribm, ^ ibiextremam auram expirmerunt. &c hac infula , quod ^dannonamfaceret.pr^tcrkrbasacduasprunos^quarum rt^^^hushaudlemterrecrmi^refeaifunt^ étgn ahtnfuUms opprmerentur , dtligentibm pr^fidtjs ac excubm isloci^s cuftodttus eft. Non longo ab hac infula interualio locuseB, ^bicopiam grandcmptfctumcaptamrunt. Jpudhanc infulam .nauium quandam bomsacmercibuspriusexmanitam^acitineri conti ineptam , inie- cïis igmbm concremauerunt, ' hbb 2 Uk 15 m i 1 m m m m 1 m 11 I /fj (I rj, ji t VI. PORTO DE SEYRO. O c in loc O Captanettsïacohmïanss Huydecooper esctinSim eUypoflquam immmu tateScorhtttikngotemforeAttntm&confeBmfMjfet. Is ceremonijs ac exequijsjue- tlsmeademinfaUfepultus esLT erra hachomimm quidem ac arhomm fierilis erat, 'JedmAgmm tarnen f er a.rumy'vtcermrum, bubalorum,ac firuthiocamelorum copkm alehat.lbidem Generalis duahmfca^hiscerto cummiütum numero in tittm egrejfus ^ eU.Cumwroneminemindigenarumoffendere potuijfet : quinis Hollandü cumex- prefimandato,nequaexfcaphisfealiorfumefferrent,reli£iü,leóia militum manuin terrapenitiora locaperuafit. Interim ^cum^quiprofcapharumtutelareli6lifuerant\ pllendifrigorUinftitutolongtm^caphisexpatiatiejfemiyepentee^ vibratis ita imfetiti funt, vt treseorum illico caderent,ditoprofugi vero in fcapham fefe ingerentes , vix ela^ berentur. ReuerfmergoCaptanem^cumtresinUttoreexanimesiacere.&fcapharum alteram abadiam ejfe videret : latrocimum fuorum in IndU vindicaturm ter ram omnem quidemperuagatm esl ,fed nemine in- uentoadnauestandemredqt.EodeminlocomultilndorumtumttliconJpiciebanturyereóiü ac fupxis telis pennis^coornati. bbb s m P m m W % m m m m m m m m m m m m m l'At TM l'M'MMiBlitoaiiaiiEaiiwinaiiiamwriwagirai! ■"'iV'i'.:- VII. QVID HOLLANDIS IN FRRTï QJADAM VICINA INSVLA acciderit. -fi^^^fiq^demp^acMndos ■videmes AL r^^''''^''>',^nd.::::2t^^^^^^ iiiiiiii'iMSiiMMai^^ VUL OyO RITV HOLLANDI IN LA MOCHE INSVLA TRACTATI SINT. N LaMocheinfulaHollandi humanitatü nihil dejlderd^ üemnhNamadindigenamhabitaculaduBi ^ 'virümtruncünjicinis cónJldere,Aduenasjj^eBandicaHfa, ] foeminA vniuerfc èdomihus [uü cortjluxéfunt, aca vim fe- orfim tribus ordinihus cónfédermt Iriterèa ^aula qm- ^ dam'vrceHmceremfid(cicidiêd)plemmHoltmdüo lity quopotuipfinónpdmmdffemju^^^ Hoe potiönis genus hac f ere ra- tioneconfiu V tt uU,qua exfenió tarn dentibus carentfruges mdflicantma- fticatasèUom^nt.^incertumcumulumexpuuntAtailkm^ trit A, poft er ü dié bus efferuere iricipiunt. Vnde tandem ex mifièUd ifta potus conficitur.Fefiörumpómmfólemnitatesad hunc potum magna gratuta- twne exequuntur. Vbicertó loco quodam conuènientes^exordmecónfident, Etdum quida eorum, qui editioréin trunco flat, óre certum quoddame^ tru admodulat ur, fAteriin orbemfibiinuiceappotant/ujc}^ dum inebrietuf* ccc m m m m m m m m m m M M m m " m m m m 'M M m m m m m miiigiMiBiiaiMiiiBiiiaiiaiMiMiMitaiiaiiM^ IX LADRONES INSVLAE DESCRIPTIO. N s r L A hachumilü eBacdepreJfayarboribmacJcopulü frequentibm afjfera. £x remmen ea mfuta ohtinuk : cuius incoUadmodumfumcesfitnt^ dolofiiadeo^ 'vt fatis fihi a furto eorum Hollmdi caum mmimè potmrintj. Nudi in- ambulant piftqmd pr^zJkJpenfQ folio pudmda fua fceminin, obuelent^, Corporefufco funt^. Viri capillos mduntif osmin a fromijfos alüntj.Sine legibm inter fefi pecudum ritu cohabitnnt , coeunt- que. Vndejity'vtmultommcorporaluü mnere^venenomiferècormpta ^ defosdatu conjpiciantur. CC0 $ 3' 5. 1^. 2'. "RPJCBJ X. QJ^ID IN LADRONES INT SVLA HOLLANDIS ACCIDERIT. tntesvtuntur. m m m m §1 mm m m m M m m m 1 m M m m 'M M imm m 1 ■•1 ^ A cl V.I O ■ A. vl i' :v i' * X' id r * t t r jf ï [iE3Z'IUiKXilifI