A

M

wm

5| f

._■'„

m

^MERICAE

PAR5 5EXTA. SIVI

EnSTORIA; AB HIERONYMO BEZONOj lMediolanefcfcript3e,fec?io tertia,res no\g I minus nobiles & admirationeplenas conflf^ tinens,quam praecedentes duae.In hac |fj«jW l enim repenes, qua ratione Hifpani opulef^r^ I tifiimas illas Peruani regni provincias ocl f/, 1 cuparint, capto Rege Atabaliba.deTde ortall N [inter tp&s Hifpanos in eo regno civiliabellal^

^fdditure/ibrevtsdeJvrtunatisirAlis CommtaWh^ riolus in duo capita di/tinclus . vk^

1 Jtem additiones adjingula Capita Jfisfo=M\ '\wm fiam ttlusfrantes . I*"

S || Accefsit Pervani rqgni cnorographicaTalrala.

INVICTIS hvdolph : H : ROM . IM : AVG : |

J Omnia elegantibusjigurts tn aarinci/ise)vpnsfiai 0§ aTheodoro de$>ryteodcioe autemfmcqfurte/e\ A° M D XCVI . Cum privilegio s^c.JtCa *".

fs?!:

"i

"y?T;

^s

■(iM>»)i''1

i^-^iyS

rrUO HPTT T TRD I (?\T MA ET ARGVMENTVM.

IfpanLfuba&isjautcertetentatisJndic^ continentis oris aliquot.Caftella Aurea, NouaHifpania,NicaraguaJucatana,alijP que quas Septentrionem fpe&ant; nunc quoque verfas in auflros prouincias affe- (Stantes^Peruanum inprimis regnum di- tifsimum, Pizarro & Almagro ducibus,occupant, & legi- cimo rege prster fas interemto y in prouinciae formam re- digunt.Moxintereos.vbihofhisdefuit/oedadeprincipa- tucoortadifsidia,bellaciuiliaaccendunt,nefublatisqui- dem partium ducibus exftinfta.

Interea graui cum tyrannide feruitus glifcit aduer- fuslndos, cuitollendas & fimul componendis prouin- ciaemotibus, mktitur a Caefare vnus 6c alter. Mota in •vtrumquecontumaciterarmajfedinvltimum^Proregem ividelicet,pra2cipue,abomnibus ferecolonis faeuitiaEdi- iftorum offenfis^Gonzallo Pizarro duce, publicum bel- lum fufcipitur. Prorex praeliovi&us interficitur. C#far I A 2 quan-

4 HIST. NOVI ORBIS

quandoviapertanonproceflerat^afturemaggrediendam ratus.vulpem mittit inlndiam.PetrumGalcam. Is,pre- cio& praemiorum fpe pelle6lis in fe hoftium ducibus ac copiiSjPizarrum viribus exutum St facile vi6lum morte adficitj atque aegre compofitis Peruanis rebus in Hifpa- niam reuertitur.

His exa6tis,Benzo in defcribendam Peruanorum re~ ligionem^mores&inftitutaexcurritjdocetquequamHi- fpani non tantum de fejed de omnibus quoque C hriftia- nis, opinionem apud eas gentes conciuerint; Nimirum noneffehominesexhominum ftirpegenitos/edimma- nes quasdambeluas ex barbari elementi fpuma concretas adhumanigenerisperniciem.Vsqueadeobarbariemin- terBarbarosipfos exercuimus. Poftremo librum fuoex India in patriam redit u claudit.

NOVAE

NOVAE NOVI ORBIS

H I S T O R I AE,

LIBERTERTIVS.

Fr. Ttz^arrus, Dtd. Almagrus, {$ Fern.Luquesjnitaficietatcexpeditionem tn Per* uanaj regwnesfetjcipm&tj. Jndt Ti&arrum f$ Almagrummale accipiurvL>. lHi tandemmultospoH labores infyeratatopesinctdunt.

C A

P V T

&

A m (i) Francifcus Pizarrus, Didacus AlmagrUs,Fernandus Luques **&& facerdos,Panama?,certispartisqueopibusfruebantur,quum pro 2JV ccrtoaccipiuntomnem illam oramMeridiemverfusauro,argen- *"W* to,eranis,&fmaragdisaburtdare. Itaque tres ifbe fimul fbcieta-"^'' temineunt,quumque inter eos re communi confilio deliberata, fententia ltetiiTet, nouas terras ire vcftigatum, fide inuicem accepta & data pro- mittunt pro fe quisque fidelem ad id operam collaturos: partasque opes, terras &gentesfubac~tas,cxsequointer fe fraterne diuifuroSi

His vbiconditionibusresintereos tranfacta eft,naues,arma,commeatus,

omniaclafliornanda3neceiTariacomparant.Moxducentis& viginticontradhis

militibusatquein nauesimpofitisjPizarrus & Almagrus anno M. D. XXVI.

paucis alius poft alium dieb. Panama fbluunt: facerdoteibi relidtcvtqua: ad ex-

peditionem necefTe efientjCuraret.Pizarrus ea ora tercentu millium fpatio perna-

uigata, tandem litus tenens in terram egreditur. Ibi obuiam Indiprogreffi ad li-

tus, terra: adi tu Hifpanos prohibent,multisque interemtis,Pizarrum ipfum cum

aliis aIiquot,faucium prelio excedere cogunt.Ipfe tam inaufpicato principio de-

? tcrritus,Panamam reuertitur,iam fufcepti confilij pcenitens.Diucrfain parte AI-

magrus flumine aduerfb fubiens,quod ipfe S.Iohannis nuncupauit,benigne ab

; indigenis exceptus eft,&ab iis tria amplius aureorum ducatorumillia dono data

retulit.Inde ad mare fecundo amne defluens,& ore aliquantum preteruec~tus,in

i eundem forte incurrit locum vbi fbciumeius male acceptu fuiffe diximus. Ergo

Almagrumquoqjibi egreffum Indiferociteradorti,alterumeiusoculum lapide

grauiterferiunt,quempaulopoft amifit: maximamque militum eius partem

foede trucidant. Itaque multis amiffis Panamam quoque & ipfe regredi cogitur.

P o s t qj a m eo peruenit,Pizarrumibi naclus,ei fignificattcrram ab fe dete-

A 3 ctam

G HIST. NOVIORBIS

ctam ditifilmam auri effe. itaquefibi videri de integro inftaurandam clarTem , Sc

denuo ad eam fubigendam eundum. Quare percuratis vulneribus,cum ducen-

tis militibus, &multis Indicis mancipiis , duabus nauibus, & lintribus aliquot

patriis quibus Indi fingulis arboribus cauatis nauigant,portu (bluunt : quumq;

maximis laboribus per altum eandemillam,quam priusoram tenerent: non

tamen eodem quo primum loco,in litus egrediuntur. Indigen$,quum gentem

Mira in iHam barbatam haud fatis probam effe iudicarent , ftrenue m Hifpanos impref-

ittdicjf ji- fionemfaciunt,multisqueeorumca:fis,ceterosad naues fundunt fugantque.

gMitM^m Hiipani appulfu litoris prohibiti in Gorgonem fecedunt, perexiguam & defer-

btncnopt. tam infulam, quasfex tantum mill.freto a continenti difcretaeft.

Ibi quumeaprouinciapotiricuperent,propteringensauri oblatum fpeci- men,nec adidperficiendum fatis militum haberent,Almagrum adfupplemen- tum arceffendum ire placuit.lpfe eius rei caufa Panamam regreffus,quamquam paulotardiusibimoratus,cumocl:ogintaquinqueHifpanisreuerfus eft, & Pi- zarrumcumomnibusfuispropeexanimatumfame reperit. Mox tamen vino, pane bifcoclo aliisque cibariis que^ Panama fubuecta erant,refe<5tis corporibus, indefoluentes,vigintimilliapaff longiusappulfi,ingentidiuitiarumfpeinIitus defiliunt.Sedvix egreffis Indilanceisfaxisque armati fuperueniunt,&inHifpa- nosanimofegradum inferentes , interemris aliquot,ceteros efinibus fuis ar- cent.Hifpaniremhaudfatis obuiam ccparatam experti, in infulam defertam concedunt,quam quodgalli gallinacei effigie promontorium haberet,infiilam Galli nuncuparunt.

P i z a r r v s ira & dolore in eam gentem incenfus , ob tot interfe&os ab ea

milites, vlcifcifuorum caedem cupiens, fbcium Panamam remittit, eique nego-

tium dat vt quam maxime multos milites contrahat &adducat. Parantem abi-

Hiftmi mi re Almagrum plerique Hifpani fequi volebant, fux cupidini infenfi , terramque

ftt*exter& ipfam &fperatas eius diuitias exfecrantes : fedquum illis duces ipfi poteftatem

tUT- abeundi, imo etiam fcribendi ad fuos, dare abnuerent, neforte aduerfam de ea

ora fpargerent famam, & nouum fubfidium impedirent, remanfere. Sed ne ita

quidem fama cohiberipotuit, quominus Hifpanorum clades & miferias vulga-

ret: fcripfere nonnulli Hifpani clanculum ad amicos de morte fiiorum,de labo-

ribus intolerandis, aerumnisq; in quas incidiffent : quam mifero ftatu res effent,

poftremodeafperitate ipfiusregionis iplurimum de Almagro & Pizarro que-

rentes,quodpleriqueipforummorbis impliciti,quum Panamam ad curanda

corpora regredi vellent, liberum commeatum ab iis impetrare non potuiflent.

Fort e paulo ante quam Almagrus Panamam appelleret, ei prouinciae Pe

trusFlumineus(vulgo delos %ios) impofitus fuerat. Istalide Hifpanis nuncio

accepto, fiibito domefticum quendam fuum ad infulam Galli expedite ire iu-

bet,acPizarroedicere,grauiconftitutapcena,ne quemquam Hifpanum inui-

tumibi detineret. Pizarrus exeo Gubernatoris mandato ingentem cepit dolo-

rem: quum maxima pars Hifpanorum qui cum eo erant, infula excederet.Cete

ris qui

L I B E R III. 7

ris qui remanferunt,(quatuordecim erant,omnes ferefodales nautici ) plurimas gratias agit, acfpe ingenti fplendidisq; promiflis onuftos rogat, v t patientcr du- rarealiquotdiesvellent,donec Almagruscumnouofubfidio rediret. Ergodies Duramin- I aliquotininfulatolerant,oftreis,cancriscVpifcibus vefcentes,doncc tandemab 'faurtm- Almagro nauis commeatus fubuehens venit: fed finemilitum fupplemento, »«**»/?- propterimprofperam famam quasde ea ora Panamse increbuerat. ^a £'

1 n ea infula Pizarrus aliquamdiu moratus,cVcum eo pauci illi, in fumma re- rumomniumanguftia, fine vllaauxilij fpe,poftquamdiu multumqueinter fe confultaiTent, quid facto effct opus, tandem communi confilio oram eam praeterlegendamefleftatuunt, fiquasforteipfis diues ccprofpera regio occurre- ret. Quingentummilliumfpatium emenfi, quum ChinePeruaniregni prouin- ciaditus tenerent : ibi exfcenfu in terram faclo,pauca indigenarum pecora & In- dos adolefcentes aliquot excipiunt, qui linguam Hifpanicam difcerent.

I n d e Tumbefiam regreili,de magnis videlicet eius populi opibus ab Indis cdocti,quum ad tentandum terra: adi tum non fatis animi Hifpano cuiqnam e£ fet, propter ingentem Indorum multitudinem, qui per omne fpatium litoris ef, fufi confpiciebantur: Petrus quidam,Creta infula ortus, periculum vltro ipfe fa- cereftatuit. Itaquemacha2raoblonga,exiisquaeambabusmanibus tractantur, armatus,inlitusegreditur,Non parumadmirationisincuflit indigenis barbati liominis tunc primuma fe vifi fpecies: ille intrepide per medios progrefTus, ab e- iusorasPrasfecliOComiter&honorificeexcipitur. Moxab eoin turrim prafidia- riam introductus, in qua templum Soli dicatum inerat5poflquam id tantis opi- bus,quantasvixanimocaperet,excultumornatumq; confpexit,in admiratio- lemadeodefixusftupefa&usquehsefitjVt eaperfomnium intuerife duntaxat :rederet. Adportam animalia qusdam fpecie leonum 6c duos tigres, fed inno- dos, reperit. Quumqjabeuntemaliquotaureisemblematis &monihbusPra> ectus donare vellet, Cretenfis,velut talia afpernaretur,abnuit,diilimulans fe ea Auam '<* juaerentem in eas terras venifTe. Regreflus ad nauim, quae & quanta viderit , re- }ul d'p.

:ert. mukns-

i F r a n c . TiXarrus is eft, cjuem Hoieda Vraba decedens , legatumfuis militi- vus pr&fecerat.fupr.lib.i. cap.ip. 'Tum vero, quumfortunam fibi tpje laboribus, aut, Vt maxtmapars Hifbanorum mtlitum , qui tum m Jndta eran4L>,rapinis ,feajf&t, iPanamA in re ampla ^lautn erat.Fernandus LuquesfchoU cantorum primicerius vt euocantJ) diues, ibi ettam manebat. Isposlea exhau/iis in qu&fitu Teruani regni pecuniis^eo inuento abfbciis exclufiss , Faz^z^o vulgo vocatusesl, id es~i, Jiultus ^quodfortuna bene 'vti, f$ certis iam opibusjrut nefii- mjfet. (jom. Htfl-gen.lib.jL.cap.i.

Ti&arrtts,

8 HIST. NOVI ORBIS

'Pifarrus, mijfufbciorumjn Hifyamam adimpetrandam repert&prouinchfubigert* d&poteflatem^nauigat. Sibifoliimpetrai. Almagrum abfealienat. Moxrecon* ciliati , tertiumfecium extruduwL>.

A p v T

II.

N c r e d i b i l i gaudio Pizarrus perfufus, quod in tam diuiteni oramincurrifTet, extemplofignoabeundi pronuntiato,in Pana- mam vela dat. Ibi fociis Chiras felicitatem>&(i) Tumbefiae orae di- uitias,aperit. Illi quUm fuperfundenti fefelaetitiae, quantam vix a- nimo caperent, temperare non poffent: ambo, Almagrus videli-* cet,& Fernandus Luquez,Francifcum Pizarrum mittere in Hifpaniam ftatuunt, qui a Csefare Tumbefise fubigendse poteftatem petcret. Verum a pecunia impa- ratLconfumptisvidelicetin carumterrarumqusefitu fortunis omnibus,milIe quingentos ducatos aureos ab amicis mutuos fumunt, & ad fumptus illi ero- gant. Pizarrus in Hifpaniam appellit , Senatum Indicum adit : & orae a fe nupet repertaeindicem & relationem exhibet : fimul fumptus a fe in eafactos & labo- Tfyrm resexhauftosreferens^atqueingentesdiuitiasregiaeCaftellsecoronxpollicitus, frMukrT TumbeiiaepotiundaefacuItatem,regimenquefibitantumpoftulat,nullafbcio- rum mentione addita. Qusecumque petierat,obtinet.itaque diplomate ineam remafenatufcriptcaCsefareconfirmatOjinftruclus contractis aliquot militi bus e portu San-lucari de Barrameda Cum quatuor fratribus, Ferdinando,Gon- zallo, Ioanne Pizarro,& Martino de Alcantara/vela in altum facit.

Q v v m breui fecundo vento vfiis ad Nomen-dei, atque inde Panamamper* uenifTet, magnifice aiociisexceptus eft:fedmoxvt illirefciuerefibi tantum Pi zarruminHifpanianegotiatum,faispriuiitimrebus,noncommuniter fbcieta- jyiftdiorti ti,proipexiiTej»3equisoculiseumdeincepsintuciinonpotuere:Almagruspraefer-

ljr tim,qui tot fumptusa fe,&maioresquam aPizarro factos reputans.&exhauftas

Almagrt imria.

Pt

s

EZl

facultates , & tres totos annos in ea expeditione cohfumtos , & amifTum ocu- lum: &fuper hsec etiam vtpecuniaab femet mutuo acccpta, Pizarro ad impen iam praebita elTet: vt is ad vniuerfse focietatis vtilitatem,non fuam vnius, procu randaminHifpaniammiiTusfuiiTet,memorianimoreuoluens,impatientifsimci idfactum & implacabiliter ferebat. Pizarrus mitigare vltro eius fpiritus conaba-i tur, Se nihil videlicet a Caefare impetrare potuiife caufatus , praster Tumbefiae fubigendse poteftatem: bono tameninterea Almagrus animo effet, quippe fl- dem fuam ipfi obftringere, daturum fe operam, vt & ipfe aliud aliquod impc- riumineadem prouinciaobtineretj Adhaec quum efTet inter eosibcietas ,pofTe / ipfum,tanquamfummum Gubernatorem,de rebus omnibus pro arbitrio& ^f pari fecum iure ftatuere. Sedparuaeius verbis apud Almagrum fides : imo etiam!rr ifteobhaxnugarum ludibria multo aduerfuseum indignatior,pa!am dicere,f^/ Pizarrum falfum &perfidum efTe.

Deniqje quumaliquotdiesinhisfimultatibus&iurgiis confumpfifTent

Pizarrus |

ppfij

L I B E R I I I. ■ 9

Pizarrus tandem neceflitate magis quam voluntate adductus : quum fe videli- cet fumtibus exhauftum,& pecuniis ac commeatu vacuum (quibus contra ab- undare Almagrum,nec quicquam erogaturumob difcordias intelligebatjquu fe, inquam, nifi cum Almagro in concordiam rediret, &ab eo nummis iuuare- tur,prouinciamfuamtardius initurum cogitaret: doctoremGamamrogat,vt interipfbsconcordiamreconciliet- Quidmultariftius interuentu in gratiam inuiccm redeunt: iubet doctor AlmagrumFrancifcoPizarroarma,equos,& quicquid commeatuum prouifum haberet,& pecuniae infuper certam fumma, tradere. Pizarrum vero viciflim quofcumque honores & dignitatum ornamen- ta a Csefare acceperat , ea cum Almagro participare. J ta conditionibus & pactis 2§2 j redintegratis,tertiofbcioFernando Luque exclufo,pacem&concordiam de- *"■»*«- ! nuointerfeineunt:acfanciendis arctius promiflisconfecratamHomam^a^m-^r^w" ! mentes,iureiurandofirmantfeintegrafidemutuam amicitiamad mortem vfjf^"' «*■. ' que inuiolatam conferuaturos. muwL

H i s ita tranfac1:is,Francifcus Pizarrus cum centum quinquaginta militibus/<w;f* &equismuItis,PanamamoIiens,Almagrumcumquantopoffet maximo fub- fidio quam ocyffime fubfequi iubet. Inde Colonchiam appellit prouinciae Guancauilichiae portum, vnde in Punam infulamtranfgreffus a Praefecto pera- mice exceptus eft. Verum vtille foedanefandaque Chriftianorum facinoracx- pertuseft, per fingulas domos aurum & argentumquaerentium,fceminas adw#"»

imprumrapientiumjceteraqueperpetrantium^queamilitibusfieriamantxum/^X- validalndorummanuHifjxanosextotainfulaexpellere nititur. Sed quum \m-mnf'um<'

preffionem ab hoftibus ex aduerfo fa&am ferre non poffet, cum multa fuomm^ieZtt/

iacT:ura,filuasfuga petiit. Pizarrus crudeliflime victoria vfus, cum multis Hifpa-

nisin Tumbefiae continentis oram l. mill.interualloab infula diftantem tra-

iicit.

S i m v l a c continentem attigit,indigena? auditis, quse Hifpani in Puna per-

petrarant,inarcemaliquantumamaridiflantemconfugiunt. Pizarrus prouin-

ciae Gubernatoremper nuncios arceffit , eius amicitiam multum fe appetere te-

atus: is vero non tantum ire abnuit, fed etiamhoftiliter omnibus viribus inful-

:ans ei quanta maximadamna potuit intulit. Itaqj Pizarrusnoctu flumen tranf-

TrefTus cum parte copiarum, praeeuntibus peritis kinerum ducibus > fpinas, fal-

:us & afpernmaquaeque locorum penetrans, hoftes incautos & fbmno fblutos

)pprimit. Moxingentieorumcaedefacl:a,Tumbefiam reuertitur,vrbemqj ca-

»tam totam diripit,& omnibus ornamentis delubrum Solis fpoliat.

1 Tumbez^, feu Tumbefia Ptruant regni or& marttim& proutncia» non procul xib &quinotltali ltneay Q^Ceridiemnjtrfits , (£ fndorum njrbs eimdemnomtnts^mox

tftfbanorum colonia, xn. leucisa Tuna tnfula dtftanswnde ^Piz^z^arras Peruana- um opum primum fpectmenpr&cepit.

2 Idab tllis3fecundo rupmconcordta^ denuo reconciliam ^faclum fcribit (jo- iara: atquehorribtltiureturando fancitum ab aAlmaqronouumtlludfceUH*,nempe:

B Vter

I0 HIST, NOVI ORBIS

Vterpriusfcedm rupiffef>tum *ut Deus tllius corpus antmamfy adinferosdetruderet. Sedambitto auarittaa^ ommafacra tuxta acprofanaproculcawL».

3 ^puna infula ex aduerfo ^Tumbefm prouinct&ftta , duarum leucarum freto a Qontinentidifcretn, x l vi i i. mtU.paff.tn circuttu ampleftitur. Hodte San-Iacobt tnfklaab HtJpanis njocatur.

sAttzibaliba ^Peruanm ^eXyfinibusfmsHis^panosexcedereiuheti^PontificemRom. nonagnofcit. Veiut negletti Guangetvjreus^ viabHtfpaniscapitur.

C A P V T III.

Er eos dies Attabaliba^OPeruanaeprouinciaerexCaffiamalca»

erat. Isauditoperegrinamgentembarbatam in fiios fines ingrefc

{ani cum terribilibus quibufdam ac prodigiofis animalib omnia

llocapercurrerc&caxlibusac latrociniis infefta facere: legatum

ladFrancifcumPizarrummittit, minitansnifi fubditos fuos tran-

quiiiapaccfruifineret,patriamquerepeteret,breui infortunium inuenturum.

Ad hax Pizarrus refpondit, fe non eo veniffe cuiufquam offendendi animo , fed

vt opc atque opera eos iuuaret,qui fuam amicitiam expeterent: id fibi diferte ab

lmperatoreprincipefuomandatum:neq;fepoffefinemagnodcdecoreadeuni

reuerti,nifi prius Rcgiam ipfius perfbnam vidiffet , eique res ad felicitatem tum

vfynui corporis tumanimipertinentes exponeret.Sub haec Pizarrus Caffiamalcam ver-

fl»itJ>.fuscontendit:&perChiraeprouinciamiterfaciens,aRegulisvltrodeiungenda

cteamicu fecum amicitia interpellatur,qui ob occupatas ab Attabalibafuas terras cum eo

jatu ugit. capitales inimicitiasgerebant. Ac quia eo forte loco nauigabile flumen erat,qua

tutofubirenauespoterantjCondendseibicoloniasfedemeligitjCuiSan-michae-

lis nomen fecit.& quo quifq; fuum diligentius afferuaret, manubias & prardam

omneminterfbcios partitur.

1 n t e r haec AttabalibaChriftianosaduentare atq; vlteriustendereaudiens;

fedeospaucos,defatigatos ck molles vfqueadeovt nonnifi ingentibusPachis

(ficilli equosnominant)iteringredipoiTent,debarbatisillisridereipfe,&remif-

wjpanos fis ad cos legatis dcnunciare fi fua illis vita cara effet, ne longius progredi aude-

Vxpnm rent- At ftzarrus, Enimuero fibi necefferefpodet, Maieftatem ipfiuscoram cum

eotemmt. debito honore vifere : fimul exercitum procedere iubet : quumque Cafiiamal-

cam perueniffet, prarmittit legatos & magiftos equitum, qui regis animum fta-

tumq;explorarent:>eique indicarent,veniffeHifpanum ducem adeundi eius co-

gnofcendiqjauidum. lllefubaduentum Hifpanorum duofermemilLinterius

feceflerat. Legati, vt in confpectum regij agminis venere, agitare equos & glo-

merato greffu fbloinlultantes huc atq; illuc circumflectere mcipiunt. Indi ver _

ad noui huius monftri confpeclum obftupefcere. At ipfe rex nihil eo fpectaculo 1 J

moueri,non mirari: interea tamen irafci,quodparum reuerentie; atque honoris

fibi cxhibitum abarbatis lllis crederet.

F E R D i-

1

tan.

n Itiis,

[enna

k

L I B E R I I L ii

Ferdinand vs Pizarrus perinterpretem fe imperatoris fratrem eiTe fignificat* iqui Papae ac Caefaris, amicitiam eius vltro appetentium miffu e Caftella, venerit. ltaque veniendi ad fe & coram colloquendi ei poteftatem faceret. Quippe ha- ,

bere ad Regem ipfum fummis de rebus mandata,eaque coram expromere velle: quibus editis mox in patriam reuerfurum. Attabaliba ad haecJEa fe cuncta factu- rum inquit, dum ante omnia fuis finibus excederent.

E a lata conditione,reuerfus ad fuos Ferdinadus, magnificum regis paratum ^JZ muim & ftupendam opulentiam praedicat: ceteru eum in fuo regno aduenis fedes con-JPamrum cedere nolle. Quae eum diem fequuta eft nox,quam longa fui t,tota ab Hifpanis a&f*wti ducibus inftruendis ordinibus & animandis militibus confiimta eft: Victoriam imum' videlicetefTe in manibus & cum ftolidisignauisq; rem fore,quos vel fblo equo- rumhinnituacfremituperterritos,pecorumritu,adfatietatemtrucident. Inde Pizarrusjinftructis ordinibus Sc difpofitis circa palatiu & in ipfis portaru limitib. aliquot maiorib.tormetis, fuos hoftile quidqua cceptare,nifi figno edito^vetat.

Simvlato. i!luxit,ecceRex amplius xxv. millibus Indorum ftipatus,velut in R'f***

•11 • i ■ 1 • ii tabattba

folemni tnumpho, hominumhumens portabatur, circumpendentibusvndiq;*/>/w<««^ aureis monilibus,verficoIorib. auium pennis praefulgens, interula fine manicis veftitus,& pudenda bombycina fafcia velatus. Siniftrum regi^ frontis latuspur- pureus e lana tenuiflima floccus honeftabat,fupercilia eius & genas inumbrans: pedesjbreuiffimo obftragulo calceoli ornabat.Tali cultu & paratu triuphali ci- uitate&palatiuminiit,ibibarbatoruaduenarumlegationeperotiuauditurus. I n t e r hxc viam fibi ad regem faciens frater Vincentius de Valle-viridi ordi- nis Dominicani monachus,altera manu Crucem,altera Breuiarium geftans,ra- tusfortafTeAttabalibamrepenteinmagnum aliquem theologum euafiffe : per interpretem ei fignificat^fe Sacraemaieftatis CefaresmandatueiusexcellentiamBS'/ adiiffe,idque cum autoritate Romani Pontificis , cadeftis Seruatoris vicarij, qui f »&«»* aefan terras ante incognitas,& nunc primu muentas dedent,vt eo doctos piof- mvtutba que homines mittat,qui fanctjiflimum eiusnomen publice apud eas gentespre^ jjf,':r4~ icent, easq; a fcedis ac diabolicis erroribus liberent. Inter haec verba monachus egi c Legem Dei exhibet,<3t ab eo omnia ex nihilo creata pr^dicat.Inde ab Ada- csuaie no & Eua exorfus ordine exfequituo vt Chriftus e ccelo defcenderit, vt afTumta SH™ lumana carne in vtero virginis, in cruce mortem obierit ; atque inde refurgens fcm l mortuis,ad plenam generis humani redemptionem,in coelos afcenderit.Mox idrefurrecl:ionemmortuorum&vitamaeternamdelapfus,vtramq5anirmat:c< Chrifto Petrum primum eius vicarium , Ecclefiae gubernandae impofitum te- tatus,fimul authoritatem Pontificum ipfius fuccefforum adftruens exponens- ue,poftremo Caefaris & regis Hifpaniarum,totius orbis Monarch£,opes ac po- entiam exaggerat. Itaque pro officio facturum Regem fi illius amicitiam acci- iat,fi vectigaJem clientemque eius fe ferat : denique fi abdicatis falfis diis, diui- iseLegiscc Chriftianaereligionis fidem&obfequium induat. Idnififpontefe- erit, pro certo habeat fe eo vi atque armis coa&umiri.

B 2 His

i

It HIST. NOVIORBIS

H i s auditis Rex , fe haud grauate fummi orbis Monarchae amicitiam acce-

pturumait:fedfe&hberum&regemei quem numquam viderit tributa pen-

vontiftxde dere,idverofibiparum aequum &honeftu viderL,^) Pontificemautem lnfigni-

aiittuhbt- tcrfatuum&impudentemeire,eo facileprodi, quod alienatamliberaliter lar-

giatur. De Religione verO,fe fuam abiecturum plane negauit: ac li ipfl in Chri-

ftumcrederent,qui in cruce mortuuseffet,feinSolemcrederequirtumquani

moreretur.Indeamonachopercontatur, vnde fciret ChriftianorumDeum ex

nihilo creafle ornniaj&in cruce mortuurri effe. Monachus ab eo quem haberet

libro ea doceri refpondet. Simul librum Attabalibae porrigit : ille acceptum in-

fpectumque afpernatus &irridens[, Hic liber, inquit, nil mihi dicit: mox ad ter-

' ram afflixit. Monachus illico librum recolligere,& quantum niti poterat clami-

„ tans,Hifpanos ad caedem accendere : ( 3 ) Agite Chriftiani ( aiebat) agite> & tam

crudtiu f^jj facinoris pcenas expetite: Euaneelia ludibrio habita & proiecta funt. Tru-

cocionator* . . .n r ., r> • • ^r

cidate lftos canes,qui legem Dei lta contumaciter afpernantur.

H & c & talia quum magrta voce dixiffet, Francifcus Pizarrus explicatis vexil- ik - Iis,fi2numpu2rtae, vtipropofuerat,edit. lndefulminantiatormenta primum

Htjpantru . & ro r r 4 , . r

tyutpro Indisterroreminrerunt:moxiam lnlueto itrepitu attonitis fuperuertiunt equi,

Sf'a ameistintinnabulis&crotalis late tinnitum cientibus colla cVcruracircumdati:

poftremo circumftrepentibus vndiq; tympanis admifto clangorc tubarum ex-

trafe raptos barbaros & ancipiti circumUentosmalo,Hifpaniinuadunt. Indi

quos non tantuminfolitus machinarum fragorperculeratifed equi quoque,fe-

rociffimum animal, &tam acutisenfibusfceda lllatavulnera turbauerant^ab-

wjpwZ rumpunt ordines,& quq cuiqj patebat ad fugam via velut lymphati erumpunt.

!S2T£ Tum vero Hifpani equites ferociter in hoftem velut profligatum incurrunt, &

dkvitioM, £ ugieritesproculcant: W1 quumob nimiam multitudinemalijfuper alioscu-

mularentur,ruine. fimilem ftragem dedere. Hic horribili ce.de Hifpanilanceis &

gladiis in cadentes barbaros debacchari. \

Pizarrvs peditum agrtien ducens 3 recta ad Attabalibem tendere , querri Indi multicircumftipabant: quurrtque pugn^ immemores corpora tantum an- teipfurnregem obiicerent,Hifpanic^dendogradum promouebant,donec ad $ Attabalibam viam fibi per hoftium ftragem facerent. Vt vero tandem ad eum peruertere,tum quifq; capti tegis opimum decus expeterts > lndos lecticarios ce- dere.Etiamcladeferentiume fublimi llla fella delabebatur, quum Frartcifcus Pizarrus amiculo illum corripiens ad terram detraxit. Ad eum modum proie- ctus e fella ac prouolutus A ttabaliba, nullo reflftente, capitur, & Pizarri fidei ac poteftati CcCc permittens,cuftodie. traditur. Ea res bello finem impofuit, fine vl- lius Hifpani ce.de ac vulnere, pr^terquam Pizarri,cuius manus^quum Regem ca- pere vellet, a milite Indum appetente, ferro i<5ta eft. Ferdinandus Pizarrus cum equitatutotumeumdiemfugientibus inftans, omnes vias Indorum casdibus repleuit,quum nulli neque etati neque fexui victorum crudelitas parceret. P e r omne prejij tempus ipfe quoque monachus milites clamore incertdere

non

i

kj

h

L IB £ R III. ,5

non deftitit, monens vtlndos punctim magis quamc^fim ferirent,ne videlicet Mouubm enilumlaminasperfringeret.Hifpani quum fanguinolentam eam viCtoriam de ZZtT^- infelici illagente retulinent, totam noctem quse eum diem excepit jtripudiis & *$* fefto luxu ouantes tranfegere.

i P e r v proprie prouincia exigua ^ inops eff, quam Francipus PizArrus Pa- namafeluens, impetratod Tetro aAria Gubernatorecommeatu, primam aperuit, quinquaginta leucisPanama dtftantem: a quapofteatmproprie totum illud ingens Attabalib&regnum & >fvniuerfeprouincia,qmper omnem eists or& iongttudinem,mtU le &ducentarumieucarumampiiusft>atio,repert&fant,?ERv ab Hisfanis dtcl&fant. eAug. Zarat.Hifi.Teru lib.i. cap.u

2 Alexandri v i. \Ponttficis exfeat buila, qm has terras Ferdinando f$ Jfabella iorumquefetccefforibuS donat. Eius^verbaqmhucpertinentjh&cfant: Vttantme- « gotij proutnciam Apoftolic&grati&iargitatedonatijibertus {$ audacius affumatis-.« motuproprio, non ad veflram <velaiteriuspro 'vobisfaper hoc nobis oblat& petitionis « infeantiam,fedde noftrameraitberalitate & ex certa fetenttaac de Apofeoiica pote- " featis plenttudtne omnes infeiUs £$' terrasfermas inuentas & inueniendas, deteclas & «< detegendus verfus Occtdentem £$ Aieridiem (fabricando (g conftruendo vnam li- le neam apoio ArcJico,fctiicet Septentrione,adpolum Artarfficumfecilicet Meridiem: " qu&linea difleta qualib&t infuiarum ,qu& 'vulgariter nuncupantur de los aAcores te (£ (abo-<verde, centum leucis 'verfus Occidentem £$ Meridiem) Auttoritnte omni» potentis ^Dei nobis in beato Tetro conceffa, ac vtcariatus Jefa Qorifei quafungimur in terris,cum omntbus tllarum dominiis, ciuttatibus, caftris, locis f$ villis, iuribuscL tfiurisdiffionibusacpertinentiis vniuerfistvobis h&redibusq£$faccefforibus <vefiris (CaftelUtf Legionis regibus ) in perpetuumtenorepr&fentium donamus,concedtmus fC i$afiignamus:<vofque gf h&redes acfacceffores pr&fatos, illarum Dominos cumplena, c e Itbera f$ omnimoda poteftate, autorttate tf iurisdittione3facimus, confiituimus £$* rt deputamus, z$c. Gfuo ture h&c dare potuit ^Papa, in qm nuUum ius <vmquam ha~ buit? Nififorte, quia Chriftus c&liac terr& h&res esl, cuius bonus ifte *Pater vicariu* esl,fctiicet.

3 SofaBofactle prodidit hic 'Pfeudopropheta quo fpirttu ageretur. Quippe non fic Chrtftus: qutarundtnemquaffatamnon confiringit, & linumfumigansnon exftin»

guit, Matth.12.20. Jtaquetalem mox frugem Spifeopusmeffuit, qualem mo»

nachus feuera4 : nimirum a Barbaris in Puna infula

fufte poftea eltfus.

B _? <i4tta-

<<

cc

<c tc

Attaltliba

r4 HIST, NOVI ORBH

Attabahba Ubertatem abHifpanis ingentipreciopacifiitur. Hifpanorum defua nect confliafibolfacit, (fde/e commotasfifjticionM purgat. Hifpam eius jbokis di*

tefcun£->.

C A P V T II II.

^^^^^1 Os t era die Pizarrus Attabalibam inuifit, confolatur, &vetat: dcHjpJf,o: $$ |||| JgJ metuerc ne interriccretur. Rex jniquiiTimam fuam fortunam m-

rum fiui. £3 W^Jr&WF r • • o r\ • • 1 • • 1 t t • r

tiaficurm, Jfe Ij|gp8| cufans,iniectas libi catenas conqueri : dcin gnarus quid Hifpani aumtiam », |9|jf J£ concupifcerent,Pizarrofpondere,fe li libertasipfl promitteretur,

torumex US **38&&$wh o r \

pure niti. l&*vE&zs$8s tantum aureorum oc argenteorum vaiorum daturum,quantum

'frf^"' implendo ccenaculo in quo erat, fufficeret, ad id altitudinis quo fublime elata

manupertingipoiTet:ea tamen lege ne vafa frangerentur quoad pactam fum-

mam tradidiffet. PromittitPizarrus libertatem, & coridirionem accipit.

Attabaliba libertatis cupidus,6c Pizarri promiflis innixus Prefectos quo£

damfuosperomnesregniprouinciasXuiconmaximcdimittit^eavrbsfexcen-

tamilliaCafliamalcadiftat)dii^rtisadditismandatis,vtquamocyllimefleripo{-

fet,redemtionis fux pretium properarent.) taque breui ex omnibus Regni parti-

bus afnuunt Indi aurum &argentum vehentes: kd quum iam menftruum fpa-

tiumexiiffet,&vixdumdimidia pretij pars aut pauloamplior efTet contracla,

HtfrmiAt- propter immanem pecuniae impetratae fummam: Hifpanifremere incipiunr,

^^riAttabalibamnempefpcciecontrahendaepecuniaE}ingentemconflare exercitu,

nuiftru. &in fua omnium capitaconducere Jtaq; maior pars FrancifcumPizarrum hor-

*"*" tanturjVtdeeocapitalefupplicjumfumatifeciiTetque iamtum hauddubie,ni

nobiles aliquot viri illum de ea fententiademouiffent. Anabaiiba. Attab al i b a exitij fui confiliaCoquifubolfaciens,muItum dePizarrocon- S'/^*queriacdicere,Nihilcau& effequamobrempriftinuminfe animum exuerer: nesrebmi neque vfquamin fuoRegno vllallominum conucnticula autccetus freri, nifl ad otjtdfil- curandum &conuehendumcorpOrisfuipretium.quod quidem quialongin- fir*- quiseregionibus comportaretur,adtam breuemquam vellet diempraefto effc nonpoffe. Quodfiverbisfuisparumfideiineife fu(picaretur,aliquos ipfe e fiiis Cufcon mitteret,vnde maxima pars pecuniseimperataeventura eflet. Itaque Pi- zarruseoSottumtrib.mil.& duospraeterea Hifpanos mittit. illiquumin ipfb» itinere obuios fubinde Indos aureis &argenteis vafis onuflos haberent , rem ita -¥ effe vti Rex dixerat/acillime comperiunt:quum tamen Cufci opulentiffima: vr- ^ bisdiuitiasipficapelTereoculisconcupifcerent, regredievianoluerunt.

Ferdinandvs Pizarrus,fratrisiuffucumequitibusaIiquot diuerfaloca fe peruagatus,inmultos&ipfe]ndosincurrit,quiaurumCafliamaIcamconuehe- f°" #"' rent. Indeininterioraprogreffus in Pacamam peruenit,vnde quoque ingens H abucvt. auri&argentifummadeportabatur. Summa pretij proredemtione Attabali- W uenrif, vt- ^x perfoluti, cum eo quod praeda contractum erat , duos auri miliiones, id efr, haimerfi vicies centies aureorum caltellanorum milua fuperauit. fca pecunia m vnum wn **** collata A

L I B E R III. ,j

collata,poftquamqumtaRegiofifcofepofitaeft:(i ) vtfinguliquod fuum erat feruarent, interomnes pro meritis & dignitate cuiufque diuifa eft.

Qjvm interhsecforteadueniffet Didacus Almagrus, eiquoque,nequem tumultum moueret,debitam pecunie partem,eiusq; militibus.nonnullis quin- gentos,quibufdametiammilleducatosPizarrusdedit. Secundum haec Ferdin. Pizarrum & vectigal quintasad regem Hifpanise mittit,eumque de rebus a fe ge- ftis edocet: cum Ferdinando multi Hifpani, triginta & quadragin ta millium du- catorum precium referentes, in patriam reuerfi funt.

1 Ex eapr&daRegi in quinU 'vecJtgal quadringenta aureorum cafellanorum millta obuenere^. Htsfano equiti cuic^ otto mtUe^nongenti caflellani.feupefi aurei, *vt vocant:^ trecentafexagtnta argentipondo. Peditt mille, quadringentt ^ qutn- quaginta aureipeft: ^centum oclogtntapondo argentu ^Qulli vnquam mtlttes ad- eo dtuites, nec tam breui3nec tamparuo laboreacpericulo euaferuwL,. SedplertcL qua facilitatetantas opes qu&fiuerant \ eadem amifere: ganeis alij3alij alea. Jntentis qui- dem interim adeo rerumprectis3 intanta auri argentic^ eutlitafe3 <vt caltga e panno triginta cafiellanis aftimarentur: ocres. tantudem:penula nigra centum :fcapus char- tA9 decem: amphora evini)evtgtnti: equus tribus3quatuor3immo eiiamqutn^millibus ducatorum 'ventret: quopretio ettampoHeaaliquandiufetere.lta ex eo qmftuplus ftmttts quam lucri3 ^infummis diuittisfumma inopia. (fom. Htjigen.ltb. ^L.cap. ii.j.

sAttabalibamorte adficitur d ^Piz^arro. QutfqutZj eius legatus prdio abHtfbanis •vincitur. FrancifcusPiz^arrus (ufcon3Peruaniregni caput, captamdtrtptt.

C A p v t V.

I s ita^vti diximus, confectis,Francifcus Pizarrus , Didacus Alma^ grusjceteriq; duces communicofiho deliberant quid de Attaba- 'libaflatuipareffet.Nonnullinecandumeffe:alijfoluendumcen- febant: erant etiam qui in Hifpaniam mittendum ad C^farem di- kerent. Tandemquumomnesfententiamrogati dixiifent,vicit ca pars qux necandum cenfebat.

Traditvm eft a nonnullis^ Indi euiusdam Philippilli ( i ) indicio proditum ac necatum Attabalibam,quum videlicet llle Francifco Pizarro oceulta Attaba- llibae confilia enunciaffet,clanculumIndos ad Hifpanorum caedem follicitantis. 'VerumipfeaudiuiaccomperiPizarrumexquo Attabalibacaptum mpoteftate A^uh^tha : habuerit,iam tum ftatuiffe eum e medio tollere,quo facilius easprouincias fub- mmmt,* [igeret: quippe fublato capite^membrahaud difficulterin perpetuamferuitutem ft^~M Iconceffura. Atque id verum effe,perfpicueex eo apparet,quod Pizarrus, nifi At- fitbtugum itabalibse necem fuft ragio fuo comprobafTet, poterat eum honorifice in Hifpa- nm> Iniamad Casfaremmittere.-quodvt faceret^multis precibus ab eo Attabaliba tcontendit. Ergo non fine omine ac Dei nutu contigit,vt omnes qui de necando |Attabalibaconfenferunt,poftmoduminfelicemvitasexituminuenirent.(2) A t tum Attabaliba, accepto mortis fua:nuncio,lugubriterinfufpina &Ia-

ciymas

conatur qutm au: ntquiut rat.

l6 HIST. NOVIORBIS

Attabaiiba crymas efTufus,Barbatorum aducnarum fceleratam perfidiam incufare exorfus TwIfrH- eft- MoxquumPizarrusfententiamineumlatam ipfi edidiffet , totus inpreces ftraflcettre abiectas verfus, eo prorfus ritu,quo Solem praecipuum fuorum numinum Indi adorant,taliad eumorationevfuseft:PLVRiM vm te miror,inquit, Impera- tor,quodquum fidem tuam iureiurando obftrinxerisjtejfipecuniaepromifla: fummam darem, non tantum mihr, exemtis vinculis , libertatem redditurum, {ed etiam ceffurumfinibusmeis.' mihi tamen, poftquam pactum pretiumacce- pifti i libertatis loco extremum &infame fupplicium indices. Si Philippillus me apudtecriminatuseftSdefubditis clanculumadveftram caedem follicitatis,fi- cto crimine ab eo circumuentus fum : nequeid mihivmquamin mentem ve- nit. Itaq^ vite, vfuram mihivtconcedas te rogo,quando aduerfum te nihil mor- te dignu nec admifi nec cogitaui. Ac fi mihi parua apud te fides eft , mitte me in Hifpaniam ad Csefarem, cui ingens auri argentique pondus muneris loco defe- ram. Quod fi vitam mihi eripisjpro certo habeto,fubditosmeos non priuscon- quieturos quam alio creato rege,veftra omniumBarbatorum internecione ne- cemmeamexpiauerint.fivero vitaconceditur,Regnum quietum ac tranquil- lum continebo: neque erit quifquam qui commouere fe audeat. Vtfinem ora- tioni Attabaliba impofuit > manantibus vbertim lacrymis , Pizarrus excipiens, iam reuocari pofte fententiam negauit. Itaque eum Numidis, quos talibus mi- nifteriisaffuetoshabebat,adfuppriciumtradit.illi laqueu ceruicibus innexum cuneo ligneo intorquent ( id Hifpani vulgo Garottum vocantj & fauces regi elidunt. (3 )

H v n c vitae finem Rex Attabaliba habuit: vir mediocri ftatura,prudens,ani mofus, ckimperij cupidus. Quo tempore primum Pizarrus eius regnum ingref fus eft,cum Guafcare fratre natu maiore , qui in Regnum paternum fuccefferat, bellum gerebat: eumque mox captum necari iuflit. Vxores multas habuit,qua- rum praecipua & legitima, fbror erat,Paghanomine: & ex iis aliquos liberos fii- ftulit.Ceterum omnium rerum noftratium quas Hifpani ei oftentarunt,nullam libentius infpexit quam vitrum,dixitque Pizarro,fe plurimu mirari quod quum Attabaiiba in Caftella rei tam pulcre; copiam haberent,perueftigandismetallis adeo vilibus aurockargentojperegrinasterras&mariaobeundojfemetipfbsfatigarent.

E 1 v s parens Guaiuacaua diclus eft , populari bus dum viueret adeo carus & venerabilis,vt eum etiamhodie lugeant, ac vulgo perfuafum habeant illum ad vitam propediem reuocatum , regni gubernacula fufcepturum. Iacet in Qui- tenfis vrbis finibus, maiorum fuorum tumulis illatis , cum immenfa auri cV ar- gentielaboraticopiaJiominum,fceminarum,animaliumqueomnisgenerisac pifciumeffigic. Hifpani fedulo fepulcrumeiusacompluribuslndisetiam tor- mentis vehementiflimis,quaefiuere: fed fruftra. Neque illi vnquam eum locum indiciofuoprodiderunt,etiamfiomnesadvnuminterficiantur.

Interfecto regcFrancifcusPizarrus Cafliamalca mouens, Cufcon re- ( gni Peruani capukoccupare properat. Obuiam fitei cum exerciru Quifquiz At-

tabiliba:

:

vitru auro a/tttponit.

Pn

L I B E ' R III. 17

tabalibaelegatus^&precipuus ducum,quicum magnamultitudineinaciem Quifim^ progreffus Barbatos perfequi & Regisfui necem vlcifci masno animo ftatu- Atubd:

t Sd ,-/...* R. _. O prmctpts

crat.EumtumultuarijsaliquotpraelijsexpcrtusPizarrus3tandcmcumingen-y&i»f«»i ti Barbarorum ftrage in fugam verfumj Almagro cum parte copiarum perfe- vJt"f1^ quendum&reliquiasbelliexftinguendasjrelinquit. Ipfe quinque tantum HiipanorumiaclurafaclajVlteriusprogreiTus, quumiam Cufcoin confpe- clu effet,& multi paffim ignes apparerent : ratus fugiife ciues &ignem fubie- cifte vrbi , equites ad rem explorandam praemittit.llli ignes eiTe e fpeculisac- cenibs deprehendunt,qui BarbataegentisaduentumPrarfecl:o fignificarent: procedunttamen animialacres, & iam ferme in collem vrbi propinquum euaferant , quum repente fefe oftendentes Barbari fubeuntes Hifpanospro- pellunt & faxis obruunt.

1 n t e r hax fupemeniens Pizarrus , fugientes fuos colligit, occum omni equitatuin Barbarorum cuneoseffufishabenis inuect-us, vertit pugnaefor- tunam, &feriendo accaedendo obuios Indos in fugam auertit. llli furiofbe- quorum impetu & acri gladiorum acieperterriti , arma etiam pafTim abiece- requoexpcditiusfugerent. Interueniente nocte Pizarrusinfidiasmetuens, eo ipfo loco in quo eum nox deprehenderat fuos confidere iubet & caftris locum capere. itaquelndisfugiendifpatiumdatumeft, quorum plerique cum pecoribus , veftimentis , & fale, deuios montes petiuere. PofteradiePi- zarrus Cufcon ingreffus praefidium obtruncat, ceteros capit, vrbem diripit, &ditiffimum Solistemplumfpoliat. Itaquemagispraedae e Cufcoquamex Attabaliba Cafliamalcae contractum eft. Sedneita quidem expleta hiante militum auaritia , omnes infatiabili auri cupidine ardentes , captiuos omni genere cruciatus torquere, v t defoifas pecunias &fepultos thefauros prode- rent:vtverequidemhicexclamarenobisliceat, OquotNerones, (\\xotD o- rummiiu mitiani , quot Commodi > quot Bafliani , quot immites Dionyfij,eas terras 2^~ peragrauerc $ Ibi reperti funtHifpani qui trucidatos ad ludicrum oblecta- ««*. mentum Indos vorandos canibus obiicerent. (4)

Di rept a Cufco,&diuifainterHifpanosprouincia,Marchioinmariti- mam oram regreifus,Didacum Almagrum ibi repertum nuper victe prouin- ci« Gubernatorem defignat , & ebcum imperio mittit. Ipfe ciuitatem-Re- timaftu gumnouam coloniamad fluminis Limae ripam condere incipit:inde Trigil- «££££* lium proficifcitur, vt captiuos Indos inter Hifpanoscolonos diuideret^ quo- lonia- rumoperainfubigendaprouinciavfuserat.

1 Philippillvs hic , vnuserat ex ijs adolefcentibui jndis} quosHifpani irincipio in Tumbefm ora exceperant , <vt Htfpanicam linguam difierent : de quibus hmus lib. cap. 1 . Hic quum vnius ex Attabalibs, concubinis amore deperi- ret}paciusque duclurum eam mconiugem.fifortemoreretur Attabaltba-.explen-

C d&

18 H I S T. N O V I O R B I S

d& cuptdinis auidm, Regi tnfidias ftruit , f$ conciri acfolltcitari ab eo clanculum popuiares aduerfm Htfpanos Piz>arro defert. Gomar. Htfi. gen. Itbro 4.. cap. 1 \8. Attamen,fiBenz>oni credimm, totns hicmimm ab Htfpanis fiHm f$ compofitm <videtur, *vt Attabaltb& necis inutdiam abfe tn aitum dertuarent.

2 Francifcm Piz^arrm & eimfratres T)tdaco Almagro gulam laqueofran- vicurarunt. Didaci Almagri filtus Ttdacm Fr. Ttzjarrum domifu& interfi- cimfiit-.quemmox Vaccade Cafiro capitaltfitppitcio adfecit. loannes Tizjar- rus ab lndis in Qufio vrbe macJatm efi, Vtncentim de Valle- viridi monachm ille, cjiiiprimm Htfpanos ad c&dem Indorum accenderat , in Tuna wfulafuftibm eli- fits a Barbaris. Ferdin. Tt%arrm in FJtfpania tn vinculis confenuit. Gonz^allm

Ttz^arrm njltimmfratrum Tiz>arrorum, quumaduerfm Regem Htfp.be Uum in Terumcuiffet,captm a Tetro (jafea & evltimapcenaaffecrtm es~l. Jta iniufta Attabaltb& c&des omnium prope eim autorum trifit exitu tandem penfata ^ex- piata esl.

3 Trodigia nonnulla mortem eim,& qu& indefequutafunt mala,portendere. ^Qam xx. dtebm antequam h&c acciderent , ingens cometes 3 Cufeon verfm, ma- xtmam noclispartem effulfit.T. ' errtficum tdfidm repente confpicatm Attabaltba\ fub vefperam, eo dtefortefolito l&iior, 'verfoad Htfpanosfermone. Breut , inquit, tnhis regionibmmagnmaltquis Trtncepsoccidet. Jta ntmirumimprudensmor- temftbitmminentempr&dixtt. Qetcrum (vt Htfpantferiptores tradunt) Tizjar- rm eum prodttionis damnatum, nifibapttfaretur, vtuum comburiiufitt. Quum adfuppltcium duceretur , Chrtfiianum fieri cuperefe dixit. Itaque Tt^arri tujftf baptt^atm : mox remiffapcen& acerbtiate , alligatmadpalum, medto CafiiamalcA

foro firangulatmefi. Adeo non puduit ifiumfubulcum cum Indm regetamfcedo

moreag-tre.

4. cTant& huimfeuitt& , cuim nonpauca exempla exfiant , adeo nonnunquam canesipfospuduit, *vt crudelitatis alten& miniftertofunginonfufltnerent. M.emo- rabtle <vnum referam. T)tdaco Salazjari, (cutm tnter San-ioannis inful&primos occupatores cekbre adhuc nomen eft) canis erat molojfm, acer {$ Barbaris inpri- mis tnfeftm , Bez^errtlium vocabant. J\Qoc7e qu& dtem , quo Cacicum Mabodo- macampr&lto Htfpani vicerunt,fequuta efi, Salaz>arcane 'aduerfm Indtcaanum qu&intercaptiuos erat,emittere confiituit. ldvt comodimfaceret, eptfiola tradit *vetul&perferendaadGubernatore,qutduobm indeforte mtltaribm aberatfedeo conftlio njtfimulatfy afuorum confpeelu ablata effet,cane in eamfelueret. Ea quum

rvb'tmolojfumfuribundum adferetta tendere <vtdet,humi refidens,his eu tdiomatis fiii verbis mulcere tncipit.Domine canis,domine canis,egoferotficulitteras adGti bernatoremiobfignatam eptflolam ei oftendens: &f addens, Nefeuias in me, domtnt canis. Hiccanis, 'velutflupplicestllas&abieclasprecesfenfijfet, protinmmttigato

impettA

L I B E & III. I9

impetu fubfiitit , $$ fublato altero crure , *vt canes ad parietemfilent, eamper- minxit. Eares Hifianis , quiferociam f$ fiuitiam animalis nouerant, miraculo fuit.puduitqueipfisfzminaminterficefe cui canis peperctjfet* Ouicd* Hifi.Ind. lib.16.cap.11.

nAlmagru* Peruaniregni Marefihallus defignatur. Chilenfimprouinciampe* tit. Mangus Attabalib&fater rebeiiat. Cufcon <vrbem capit.Pi&arrus *vndi- que m eum auxtha contrahit.

C a p v t VI.

E r e o s forte dies Almagrus litteras a Casfare accipit , quibus fe ab eo MarefchallumPeruani regni defignatum intelligit: & vltra fines prouinciae a Pizarro deui<5bc trecenta millia pa(f fuo vui%Zl 'imperio attribui.Hoc tamlaeto nuncio au<5his,quum Cufcbri iw' vrbem extratermirtosprouincias Pizarri, &fuiimperij elTe fibi perfuaderet, repetepriuato confilio Indicamancipia & agros deintegro par- tiripro fualibidineinftituit.

Id vbi cognitum Pizarro,extemplo Ioannem fratrem fuum eo cum Hifpa- nis aliquot &imperio mittit, qui Almagri conatibus obuiam iret: ne videli- cet abfque fuo permifiu quidquam ab eo in prouincia nouaretur. Ioannes re inchoata, necdum perfecla 3 reuertitur. Itaque Pizarrus ipfe per difpofitos e- quos Cufeonpetit, Almagrum conuenit.illeprimo Csefareisliterisfretus, pizarro obfequi negat : ad extremum tamen , vbi viribus fe imparem co- gnofcit,fe ad omnia paratum quas ille vellet , effe fimulat.

Cetervm Indi quum terras fuas defolari quotidie,haud fatis asquo animo ferrent,&noua fubindeauxiliaHifpanisfummitti,priufquamampliuscre-^^«» fcerent, libertatis recuperandaecupidine,Chriftianorumvires difpergere fta-^J.^6" tuunt.Itaque difTeminant,Chilen prouinciamCufco millepaff millia diftan- tem,verfus(i) Magellanicumfretum^auri&argentiditiflimam effe aliifque rebus omnibus abundare quse ad tuendam vitam fufficerent. Hanc tam fpe- ciofam occafionem extrudendi Almagri oblatam amplexus Pizarrus, non mciJiZ priusftimulare hominem deftitit quam illum ad eam expeditionem fufcipi^ fnou'nc1' endamimpulit. Conuenitmter eos vt ii relicemeam ac commodam pro- ie>»,perjpe uinciam iudicafTet Almagrus, eius adminiftrationem propriefibi zCx&-™Zbu7*. repeteret:finminus,reuerfusprouinciae iamparatas &communibus armisr"r- partae aequam portionem acciperet , ex padtis &conditionibus quae in- tereosPanamas conueniftent. Itanouisde integro facramentis mutuama-

licitiam fanciunt & inuiolatam ad extremum conferuaturos confir-

lant.

C 2 Inde

ft0 HIST. NOVI ORBIS

I n d E Almagrus deftinata exfequi pergit, & equis, armis, rebufque aliis adexpeditionemneceiTarijs comparatis, cumquingentis milinbus multi£ quelndicisieruitijsmouitracquamquamimmenfislaboribus&intolerabi- lipropetcmpeftate vexatus permontes perpetuisobfitosniuibus iter faci- ens, v bi maxima pars Indorum, & aliquot Hifpani equiquc frigore obrigue- re : procedere tamen quo intenderat perfeuerauit , ac vix tandem in Chilen prouinciam peruenit.

Havd multopoft AlmagridifceiTum,FerdinandusPizarrusLimamap- pellita Caefarediplomata ckpriuilegia afTerens: Vnum videlicetfratrifuo, quoisMarchionistitulo augebatur:alterum Didaco Almagro,eodemex- emplo quo Iiteras quas iam llle aCefare de honore fibi delato acccperat. Atqj hic fons fuit, vnde mox atrocia inter eos orta bella tandiu durauere, quo- adalteroin vinculis ftrangulato, alterodomi fuse interfecto vtriufqueexi- tio finirentur. Sed haec, quum ad inteftina bella ventum crit, fuo loco dicen- tur:neq5 de his alia fere trademus quam quse vulgo nota & omnibus manife- ftafunt. Quumenimhifcederebus multa a multisaudierim,aliosaliterea narrare atqueinmultisdifcrepare interfecomperi,ftudijs videlicet partium autfauorecuiufqueinfuumducem propenfb prseoccupatis animis. Addo etiam ampliusjinillis terris veri perpaucis curam effe. reruam, I n t e r hasrerum vices Manguslnga Attabalibe, frater>cuiuscapitiFran- ™"^~cifcus Pizarrusdiademaregiumimpofuerat, quum tumultum&nouasres jusMjp*. moliretur,aFerdinando Pizarro oppreiTusefUs regulumferreiscompedibus Ea- onuftum Cufcenfis arcis cuftodia inclufit. Sed breuiab eius fratreloanne vinculisleuatuseft, quum praetermagnum auriponduseidatum,etiamfe fidum atque amicum fore promitteret. Mox tamen vt emiffus eft, Hifpanos animaduertens difperfis agminibus , casdibusincendiifquelacrocinij verius quam iufti more belii,omnem prouinciam peruagari:clanculum contraclis militise ducibus & rebus omnibus ad bellum neceffarijs comparatis rebelli- oneceptat.AcrepentinoimpetualiquotlocacircumuolitansmultosHifpa- nos aurifodinis intentos opprimit,&cum Indis quoq^ ipfis.,quorum illi opc- rain auro effudiendo vtebantur, interficit. Mox vnum elegatis fuis^cum lndorum nonfpernenda manu adoccupandamCufconmittit. llleneco- pinanticiuitatifuperueniens,arcemquoq5eodemimpetucapit,&Ioannem ^Pizarrum cum aliquot Hifpanis interimit. Eam quum breui recuperaflent Hifpani , paulo poft Mangus Ingacentum amplius millibus Indorum cir- cumfefTam denuo expugnat, incendit, &maximam Hifpanorum partem trucidat.

MARCHioauditarebellioneMangi, nectantam armatorummultitu- dinem quanta erat., ab eo excitamratus 3 Didacum Pizarrum in eum cum fe-

ptua-

L I B E R I I L it

ptuagintaquinque Hiipanis mictit : ied iftorum cladisnenuncius quidem fuperfuit. Nec difpari euentu cum Barbaris pugnauit Morgouius tri b. miL qui Guamanga profectus vt opem Guico ferret, ablndis cum multis Hi- ipanisoppreifuseft. Itaque Marchio Gonzallum Tapiamcum octoginta equitum Turmaebproperare iubet : fed&iitecummaxima fuorumparte non procul Guamanga occubuit : Gaeta quoque alius trib.mil. & quinqua- gintailmul Hiipani,paremexitum habuere.

I n t e r e a Marchio anxius animi, quum multo elapfb tempore neque a fratribus, nequeabalijs ducibus &legatisfuisnunciumvllumacciperet& nonullimalifulpecl:ans:pr2terfuperioresducesFranciicum Codoiumcum quadraginta equitibus eo dimiffum , quas compererit renunciare iubet. ille in angufto faltu depreheniiis , quum vndique irruentibus barbaris fcedam fuorum caedem ante oculos cerneret, vitae magis quam decoris memor> quum fortepr^ualenti equo veheretur,eum in fugam vertit,& in ipfb itinere dererumomniumeuentu a quibufdam Hiipanis certior fit. VtLimamre- greifuseft, Marchionicladesfuorum,obiidionesvrbium&exicidiarenun- ciat.infuper etiam addens , aduentare ingentem hoftium exercitum & recta Limamtendere.

M a r c h i o extemplo Petrum Lermam cum quinquaginta equitum tur- ma&multislndisamicisobuiamirehoftiiubet.-acpoftridieipiequoquevr- ,.n „

i rc i ni i- • r • « • • o Ht/pantrS

be egreilus , hoitibus pugnandi copiam racit. Acernme vtnnque &a?quo «.bind» propemarteresgeritur: tandem Indi, quumimpetumChriftianorumferre^"^'" nonpolfentjtergavertunt&collemnon procul Limaeditumacmunitum occupant.Multi co preliolndorum cecidere:exHiipanis duo rantum:multo tamen plures iaucij,& Petro Lerma: dentes lapidis ictu excufli funt.

I n t e r e a Marchio, tanta rerum anguftia conftricl:us,quadringentisHi- pifyr* ipanis amiflis 3 & ducentis amplius equis : quum neque a fratribus nuncium "*****• vllum acciperet,& Almagrum in Chilenfi prouincia mortuum eife crederet, t«g*u & in tanta militum penuria tot repente hoftibus circumuallaretur .-primum Alphonfum Aluaradum, qui Chiachiapoiosfubigebat,quamocyiIimear- ceilit,& cum fuo exercitu accurrere in fubfidiumiubet. Simul literas & nun- cios diuerfa in loca dimiiit , Trugillium , Panamam, in Nicaraguam, in No- uam Hiipaniam adFerdinandum Corteiium & alias Hiipanorum colonias; atqueexomnibus auxiliaexciuit.PrimusomniumducumHiipanorum Al- phonfus Aluaradus Limam peruenit : quem mox Marchio legatum fuum & totiusexercitusfummumimperatoremdeiignat.

Is cum trecentis Hiipanis, maximam partem equitibus, obuiam ire hofti properat, non prius conquieturus quam deletis funditus Indorum copiis Cufcon obiidione foluiifet. PrimumigiturdeieclisIndisemontibusLimas

C 3 propin-

n HIST. NOVI ORBIS

propinquisquos infederantjongius progreiTus Tizoiam pracipuumMangi

t *tsf!us ma? legatum quinquaginta amplius millia Indorum in aciehabentem,pr£-

ohm \ngm lio fufum tergavertere coegit.Ipfe quum inSaufam vrbemad faucios curan-

vtca unt. ^os conccffiflfetjbi Gomezium Tordoiam & ducentos Hifpanos fibi a Mar-

chione miffosin fubfidium reperit. Moxinde degreiTus Tizoiam denuo ob-

uium habet.isnouis fupplementis inflaurato & aucto exercitu, folutosre-

centi victoria .Barbatos oppreffurumfe fperauerat. Vbiin confpectu fuere

acies,neutriscertamendetrecl:antibusjftrenuepugnatur:donecingentiedi-

ta ftragejndiin fugam verfi funt.

i Magellanicvm fretum^quod a Ferdinando Magellane Lufitano re-> pertum efl, anno m . d . scx.quum adAuJirum vltra AEquinoclialem plagam tres £$* qmnquagintagradus confecijfet. Ex ea clajfe, *vna nauis, UiclorU nomine in~ fimis-> anno m. d. xxn. totumcircumuetfo orbe^ Hijbalim redijt. Itaque eius nauclerus , Joannes Sebaflianus de Cano 3 Jcutum fuum infigni orbis ejfigie,^ Lis circum tnfiriptis verbis , nobilitautt , Primvs circvmdedi-

STI M E.

oAlmagruse (hilenfiprouinciaredit. M.angusfugamontespetit. Almagrus Cu- Jci ingrejfu a Ferd.Piz>arroprohibitus ciam vrbem intrat. Per [j?ectem collo* quifflruBasa Fran. Piz^arro infidtasdeclinat. M.oxprdto ^uiclusaFerd, Pi> z^arro capitur, tfin cujlodianecatur.

C A P V T VII.

t

,Vm hi motus agitantur, diuerfaparte Almagrus Chilenfem iregioneminopem & fterilem, nonvtfamaerat,diuitemna- ctus, ex ea prouincia excefferat. lamque appropinquabat Cu- fco, quum Mangus Inga, audito eius aduentu > metuens ne i- pfiusfimul& Marchionis copiis circumfufiis atque inclufiis vndiqueexitumnonhaberetjabiecliarecuperandifuiftatusfpejCumviginti ampliusIndorummillibuSjfoIutaCufciobfidione^montesquofdamGua- mangae imminentes infedit. Sed quum locus incultus & afper tanta? multi- tudini alendae non fufficeret, paulatim dilapfi fere omnes m diuerfa ab- iere. Ipfe Mangus tribus tantum aut quatuor millibus Indorum comi- tantibus amicitiam Hifpanorum in totum afpernatus, inter illos montes M^wconfedit.

Tujibios Qj v M aliquantopoflpraefes Gafca,regno huic componendo qusefitus, y«^«i «o» poftquam Gonzallum Pizarrum capitali fupplicio affecerat (vtinferiusdi-

cetur)

L I B E R III, 23

cctur)mihisad Mangumlndiseumad fe arcefFeret,iuberetquefubimpeii-><M«»- um fuum fine vllo metu concedere (quippe fe eo veniffe vtpcenis noxios & ™m." premiis bonos afficeretrfe componendisprouinci^motibus&remcuendx omniumlibertatimiulimeireOquimijinquam^Gafc^mifru^ndicilegatih^c Mango expofuiffent: Tum ilIe,Ecquid putatis, inquit,vos mihi facturum huncApum(ficilliprincipesvocant jpoftquam meipfius fideiac poteftati permifero 3 Hic Indi , Idem de te ftatuet , inquiunt , quod Francifcus Pizarrus de tuo fratre Petet abs te plenam auri & argenti domum : mox teftrangulandum carnifici tradet. Ita urita legatione Indi domum reuerfi fiint.

Qvy m ,vti diximus,Mangus Inga deuios montes fuga petiiiTet,Didacus Al- magrus breui Cufcon peruenien s,ciuitatcm velut fuse prouincise, Guberna- torisiure,ingredivoluit.SedFerdinandus Pizarrusintroireparantemrepulit Morm caufatus,Sibinon licere eum in vrbem accipere abfqueMarchionis fratris fui "fXl- permifTu,cuius nomine atque aufpiciis ei prouinciaeipfe prseefTet.Ceterum fi gnm & tanquampriuatusintrarevellet, eum vcromulto libentiflimecum militi-^™7»- busfuisexcepturum, tamifperdumde fratris voIuntatecertiorefTetfacftus. '* HicAlmagrusdicere,Vtdomumfuaminiret,nihilfibieffeopusfacultatema quoquam petere. Tandem multis vltro citroq; inter altercantes commuta- tis verbis poftquam Almagrus Pizarrum perftarein incepto nec fe admittere velle comperit : noctu amicorum quorumdam ciuium ope vrbemintrat, dc FerdinandumacGonzallumPizaiTosincautosopprimens,vtrumquefepa- rata cuftodia atdneri iubet. Ac Ferdinandus quidem, vt totius mali caufa, ab comoriiuffusefTet,niamicoruminteruentu&accuratis precibusprotectus Al veniam obtinuiffet.Luceorta Almagrus ex Regij diplomatis praefcripto , ap- »*«/?«» probantibus ciuibus , publice praeconis voce Gubernator pronunciatus '1^'^

e{^ tXttloft.

1n t e Rhsecnuncius adfcrtur Almagro, Alphonfum Aluaradum,Francifci

Pizarri legatum, cum valido Hifpanorum exercitu caftra habere ad Abanca-»

iamflumen. Ergo metuens neillecopiasaduerfumfe duceret,Hifpanosad

( cumaliquotmittit, quidenunciarent,vtautCufconinfidem&imperiufu-

I umconcederet,autexiret e prouincisefusefinibus.Sedvbilegatinonreuer-

! tebantur, nempeab Aluarado retenti, copiasinftruit,&fidifhmisfuorum

\ tum ciuitatis tum captiuorum cuftodiam committens, Cufco cum non

fperneda manu mouet. Quuni fub noctem ad Abancaiam perueniffet, nun-

1 tiatumque effet eius pontemmagnoHifpanorumpraefidio obtineri:tran£

imifforaptim vado, deimprouifo Aluaradi caftra ingreditur, eumquefine

jcuiufquam caede cum multis Hifpanis capit.

Almagrvs eius victoriae fucceffu inflatus, Cufcon reuertitur, & iureiurando amrmat fe non prius quieturum quam omnes Pizarriftas ex

Peruano

14 HIST. NOVI ORBIS

Peruanoregnoeieciffet. Aluaradumineartdemcuftodiam quaGonzallus Pizarrus attinebatur,condit: illi praemiorum ingentium fpe corruptis cufto^ dibus^nocte quadam ambo vinculis elapfbin vrbem-Regumperueniunt, & Marchionihaecomniaexponunt. llle quingentorum militum manufacta, rectain Almagrum ducere conftituerat : ni loannes Gufmannus,Didacus Mercatus procurator eius, &monachi aliquotordinis D. Marise Mercedis, eius deftinatis obuiam iffen t. Illi enim ex apparatu Marchionis in Almagrum incrensaliquodmalumoriturumpraEfagientes,reducereeosinmutuamgra- tiam conati funt. Itaque tota controuerflae decifio iftis concordise fequeftri- bus committitur. Illi ita pronunciant, Placere vt vtrique arma ponerent: Al- maorus Ferdinandum Pizarrum e cuftodia emitteret:ambo in Hifpaniam ad Ca?faremfcriberent,quideintegro eorumprouincias atque imperiadefini- ret : poftremo ambo Malam locum colloquio deftinatum conuenirent ad fanciendam concordiam> decemtantum equitibusftipati. tjfanw j^ conditionibus latis , Marchio Lima Malam contendit^ & Gonzallo

/pec$ertco- x . r .

(tiiationis fratri fuo negotium dat vt cum omni exercitu f equatur: ceterum m tranfitu, tyS^qua Almagrusiterfadhirus erat* aliquottormentulariosirtinfldjjs condat, Pat- qui hominem incautum interimant.Eius confpirationis monachos quoque confcios fuifTe fama eft : cuius tarrten non is fucceffus fuit quem exfpectaue- rant. Simul enim vt Almagrus Malam pemenit, cum Marchione congrefTu- rus, Pizarri miles quidam propius fuccedens ei in aurem dicit , Si cara illi fua vita effet, ftatim nulla interpofita mora abiret. Ille extemplo in equum afce- dens cum comitibus abiit: quumque infeffum a tormentularijs locum forte animaduertilTet, diuerfo itinere Cufcon trepide repetit. Multum interea de Pizarriftisckmonachis conquerens,dicenfqueJnde aPilatitemporibus non iniuftioremvmquameditamfuiffe fententiamfaudemque quamquamifti molitielTent.

M a r c ir i o res patefactas & infenfum Almagri difcefTum cogitans,ac ve- ritus ne de fratre Ferdinando, quem adhuc in poteftate habebat,grauius ali- quid confiileret : Didacu Aluaradum Cufcon ad placandum eum mittit,ro- gatq; vt quacumque ratione pacem concordiamq; inter eos conciliet : iure- lurandoaftirmansfeinfidiarum quasfraterparaffetplane ignarumeiTe* ea- que omnia haud volentifibi accidiffe. Aluaradus vera ea effe perfuafus,ad Al- magrum properat:ei quse audiuerat aperit : rogans vt vel in communis inter ipfbs amicitie, gratiam pateretur fibi perfuaderi,vt pacem quam bellum mal- let. Quippe non effe confcium Marchionem ftructi aduerfus eum doli: deni- queillumfidemfuam iureiurando obftrinxifTe > imperij fiii finibus conten- tumnihiladuerfus Almagrummoturum, donecaCsefare nouaconftitutio afferretur. JJJJ, Almagrvsj etfi anonnullisamicorummonereturneMarchionispro-

miflis

L I B E R IIL 15

miffis fidem adderet:precibus tamen Aluaradiperrnotus conditiones acci- mutuhu pit,&conciliatadeinteCTroamicitiaFerdinartduniPizarrumliberat.Marchio-/?m''yi't'rt vbi fratrem folutum habuit, eoltimulante,fidemdatam&toties tamfan- »«1* <aisiuramentiscortfirmatamabrumpens,breuiAlmagrumdoloaggreditur/,'f* miiTis Chincam quiei fignificarent.Recentiflime a Caefare allatas eife literas, quibus iuberet vt ipie m prouinciam a fe repertam & domitam actutum concederet. Ad haec Almagrus refpondet, Se quidem, fi rnandati Csefuis in- p%*™* lpiciendi iibi copia neret , protinus obiequuturum.iin minus, certum elle \\-ff9 ,nft. biProuinciafua nondecedere. Marchio refcribit,nifiprotinus iponte Cu- '«•*•"*• fco excederet, feillum inde vi eiedturu m:idque non fcedera inter lpibs pacta watur. violante, fed nouo illo Caefaris mandato fretum, quae fiia effent pro fno iure repetentem facturum. Almagrus perftare in propofito, & rtegare fe pnus de- ceffurum quam vifis Caeiaris literis.

H o c accepto reiponfo,Marchio,Valida Hiipanorum manu contracla & multis Indis, Lima mouet: palam ferens fe ad expellendos Chinca inimicos, prouinciae fuae haud ambigue oppido, contendere. Almagrus vt hoftem ad- effe cognouit , viribus haud fatis fidens, in Gaitaram montem editum & fa- xofum conceflit : fed inde quoque vrgentibus inimicis dciectus, Cufcon ra- ptimaufugit, atqueibi fuisextrepidationecollecT:is, ablndisgaleas&alia munimenta corporis exauro6cargentofabricandacurat:omnes Hifpanos quiaduerfarijspaulum modo fhidere viderentur, cuftodiaetradit: primores etiam nonnullos maxime fuipeclos ftrangulari iubet.

M a r c h 10 itineris labore fatigatus, Ferdirtando fratre fuo fummo luris trtiknt Praetore defignato, alterifratri Gozallo legato fuo & Praefecto militiaecurai"wr*fc bellipcrmiiTa,vtrumquecopiisomnibusinAlmagrum Cufcontendereiu-^T^r- bet:ipfe ad vrbem-Regum reuertitur. Almagrus hoftium aduentu cOgnito> '#*• obuiam egreifus,duobus millib.paftprocul ciuitate,mUnito Ioco caftra po- fuit:diftributifquevtpotuit copiis, Hordonio trib. mil.primam aciem du- cendam tradit : ea expeditis velitibus , cetero peditatu & Indorum quorun- dam ibciorum auxilijs conftabat. llle militari via ducens , inter montem & , ciuitatem ad ripam exigui lacus conftitit.Equitibus Francifcum Chlauenfem ! &IoannemTellumpr3eficit:AlphonfumPerefiumaliaHiiJ5anorumturma ckmultislndis anguftoscallesadmontemfpe(5tantesinfidereiubet:Vndefi ( opus eifet,inhoftiumlateraincurreret<

Ferdinandvs Pizarrus e monte in planum degreifus, poftquam ho-

i!flesquietosanimaduertit,Mercadilliumtrib.mil.cummagnaparteequita-

tus&Indorum fubfidio numquid infidiarumautlatentisdoli fubeiTet,ex-

'.ploratummittit, Illequumin AlphonfiPerefij cohortem incurriifet, Indos

(bciosinaduerfarioslndosirruereiubet. Ita contractis pugnae initiis, Pizar-

rus tormentularios in equitatum hoftium cmittit: illi pilularumgrandinc

D multos

t6 HIST. NOVI ORBIS

multos deiiciunt.FrancifcusChlauenfis quum fuosmalehaberi cerneret,ali-

quotmachinasdiiplodiiubet.ldtig!obisnonnullihoftiumcccidcrant:ceteri

perculfiterga vertebant-.ni fuperuenientesPizarri fratres caftigaffent terri tos?

cxconfirmatisfuorumanimispra:liuminftauira(rent.Acriorindecoortapu-

Aimagm gnafumma vi vtrimque res geritur : tandem funduntur Almagrimilites:

iFe,dH-X>\zznm crudelifiime viCloria vfuseft. Almagrus aegrepugnasintereffenon

puda. potuit:fedecollisverticepradij euentumcontemplatus,vbifuosfufoscon-

mnatur. Jp exi t, fugam & ipfe capeflit. FerdinandusPizarrusfugientiumtergis inhae-

rens Alma^rumaffequitur, captumqueincuftodiam tradic. Indequaeftio-

nedeeohabita, reumperagit&capitedamnat : arguens, quode Chilenfi

prtHiinciareueriusvi Cufcon irrupiffet, quod fe & fratrem nullius flagiuij

compertos in vincula conieciffet rquod prouinciae agros pro libidine , nullo

imperio aut mandato Caefaris fretus , iterum diuififfet : adhasc multis Hifpa-

nis necis caufa fuiffet :poftremo ruptis induciis & iureiurando aduerfus regi-

um magiftratum pugnaffet.

Almagrvs poftquamcapitaleminfe latamfententiam indicta morte

nzarrus cognouit,ingenti animi dolore ictus,ad Csefaremprouocat.Pizarrusprouo-

^w»iwx.catione*m admitterenoluit.Itaque Almagrus totus inpreces verfus, lllumper

•"^•"■'Deigratiamac mifericordiam orarevt fententiamreuocare vellet : Seiam

Mat. prouecte^ astatis,debilem,podagre_ etiam doloribus infeftari:ni foluere fe vel-

let,atcuftodiaclaufopaucos illos qui fupereffent vitae diesad meditandam

peccatorum pamitentiam concederet. Adhaec meminiffet fua maxime opera

Alarchionemcariflimumeiusfratremintantumhonoris&diuitiarufaftigiu

euectueffe.lpfum quoq; Ferdinandum aliquando apud fe fuiffein cuftodia:

in que etfipro fuo iure anifhaduerterepotuiffet,vim tame ab eo abftinuifle.

Svpplicavere praeterea pro eo apud Ferdinandum multi nobiles,in

primisDidacusAluaradus^quiquumeosinpriftinamconcordiamredigeret

vitse Cux fponficne,Ni datam fidem feruaret,pro quouis eorum pacifci fe pa-

ratum afrirmauerat. Ipfe quidemtum, acceteri,manantibus effufe lacrymis,

& verbis eiufcemodi que. ferocifiimi leonis animu frangere,& cor adamante

durius emollirc poterant,Pizarrum flectere conati,fruftraoperam confum-

ferernequeiftejobftinatus&claufusnequoafFec^uperrumperetuGperuinci

vllis precibuspotuit vt miferationis fignum vllum ederet. Ergo Didacus ani-

moaduerfumfupremafirmato ,confeftione defungitur&teftamentum fa-

^ 0cit.Pizarruslaqueoeigulamfrangiincarcere:moxexanimisceruicesampu-

guu u- tarimedio vibisforoiubet. fi)HuncvitasfinemhabuitDidacus Almagrus.

S.; MvLiisca feuitiadifplicuit:maximeomnium Didaco Aluarado.isergo

paulopoft in Hifpaniam tranfgreffus eft, vtmeditatasin Francifcum&eius

fratresquerelasad regem deferret. Sedquum in id vnum ftrenueincumbe-

ret, breui Vallasoleti moritur , veneno,vt fertur , fublatus, Ceterum Alma-

grus

L I B E R III. 37

grusobfcur£cWltim£fortishomo,quando &eius adhucignoraturpater, Aimapi litteras nefciitxeteroquin diligens, honoris auidus,fi quempraemio donaret nataks- id ab omnibus volebat intelli^i : faeuitia aduerfum Indos infimiis .* Didacum nlium ex Indica concubina Panamx fufceptum eiufdem fecum nominis re- liquit.

i Hjec in <vrbe Cufio3anno m.t> .xxxvm.acciderunt .Eius autemmortemnon tantum Utam Ptzjarro JVlarchiontjfideius quoque fionte ac iujfu perpetratam, fiquentta prodtderunt: quumplertq^ ettampaci confultum ferrent diremta &mu- latione inter Almagrum & Ptz^arrtfratres, quorum altertfifratres imperantis, alter confertemimperij, cogttaret. Itaq^prudenter d Ptz^arrofaBum exliiachia- uellt placitis3 qui ReipublicA nomfiatum condi {$ componi nonpojfe ajjerit fi plu- res pari imperio rerum arbitri exijlant. Quippe cornmune duobus aut pluribus imperium quumraro concors Jit : eunius homtnis ingenio atque autoritate omnta confittut multo efjefatius.

Piz^arri^Almagrofublato^ariasexpeditionesfufiipiunt. Ferd. Piz^arrustn Hi- fiantam tranfgrejfus cujiodia claudttur. Franc. Tiz^arrus ab Almagri fatlto- ne interficttur.Dtd.Almagrusfilius tmperiumproutnct& occupat.

\ C A P V T VIII.

I z a r r v s , fiimpto de Almagro fupplicio , pradam inter mi- lites diuidit&res Gufcenfisciuitatis componit. IndeadMar- .. chionem fratremregreifus, de npuis terris veftigandis cum eo >«>«« vJ. deliberat.Idvbi vifum,Petrum Valdiuiam ducentis cum mili- naJocaex tibusin Cnileniem prouinciammittuntrGonzallum Pizar- rum inColiaum ditiflimam auri regionem.*qua fuba&a mox in(i) Caflie/vul- go Canellas)oram tranfijt.vndepoikapauper&accifis rebusreuerfus efbPe- trum Vergaram in Bracamorios.-fed is in inopem & bellicofam gentem inci- dit,qua: propterea ad hanc diem inuitta & indomita manfit.Duces praeterea & tribunos mil. plures Trugillium, Chiachiapoiam & ad alios populos di- , uerfiscum agminibus mittunt. ItaHifpanivariis expeditionibusaliaatque alia appetendo loca , innumeris hominum caedibus atque infinitis fseuitia: ; exempliseditis,maximampartemeius regni, vtcetcrasoccidentalis India: prouincias,in folitudinem&vaftitatem redegerunt.

M a r c h i o expeditis ad diclas prouincias f ubigcndas legatis ac ducibus, Aimagri i fratremfuumFerdinanduminHifpaniamcum Almagricaufa&(vtdicunt)A?"» I proceiTu,acquintseRegi£evecl:igali, mittere conflituit. Ferdinandus quam- ^rr«»£ I quam diiTuadentibus amicis ne iret (quippe ipfum nullis argumetis mortem ^vfjflT i Almagri Cefari probare aut excufare poile:adhaec Aluaradum adCuriam gra- pxnascx- uiffimas querelas cum de ipfo tum de fratnbus eius deferentem prseoccupa£ J£^£ feanimos) foluittamen,ingentifuimetipfiusfiducia, venditansfe profum- »«-•

D 2 mis

i8 H I S T. N O V I 6 R B I S

misinRegiam maieftatem collatis officiis, compofitisvidelicecprouinciae motibus&feditiorispenacoercitisjingentiapr^miameritum.Vemmquum in Hifpaniam appuliiTet cum magnaauri vi,non multo poft quam inRegiam venerat,Caefarismandatu correptusin arcem Medinae-campi (vulgo Mot- tam vocant)inclufus eft\neque quid de eo factum fit deinde auditum eft.

PosTEAQyAMFerdinandusPizarrusLimaioluesinHiipaniamvelafecerat,1 multiineaciuitate& aliisprouincixlocis vtnufque Almagricum parentis tumfilij, amici fupererant: fed ij fparfi , egentes, nullaneque re neque fpe,o- mnibusvidelicetfortunisa Pizarri factione euerfi &fpoliati.!ntereosprin- ceps vnus maxime eminebat Ioannes Rada. ls primo clanculum cum Dida- co Almagri filio de vlcifcenda patris eius morte confilia agitare ; mox vt eius primuminftinctuconf]atacVortaconiuratioeft,occultearma conferunt, a- micos&confoederatosaggregant,mittuntqueadremotosvtquamdiligen- Erp:^- tiffimepoflintLimamomnesconuolent. Nondefuerequi Marchiomim- befitum matura adhuc cortiurationis confilia proderent : fed ille quum fignificatum conttmrus tffct Almagriftasperniciemipfi molin: ifta haud fane magnifaciens,ratufque ha?c renunciantes odio potius in eos quam vero moueri, fere refpondebat, Sinerent lllos fuis miferiis conflictari:fatis iis infelicem fuam fo rtem oneri ef. fe,vtvexarigrauius nihil opusefTet. Quinetiam quumdenuo decauendis infidiis moneretur,quippe hauddubie csedem ipfi ab inimicis parariretfi ali- quantulum commotus eft,id tamen fibi credibile non efte dixit.

ATTAMENne plane lentus in fiio periculo effe videretur, loannem Ve- lafquePretoremvrbisaccerfiiubet.Isquodfortesegrotaret^profedoclorem Picadam collegam fuum Sc Iudicem ordinarium (ex eorum ordine quos Hi- fpani ^/c^/^nominant)mittit.Hunc Marchio interrogat,num fui occiden- dioccultaconfiliaa Didaco Almagroiniri alicunde fubolfeciffet. Illenullo fe ea indicio comperiffe aut fenfifTe affirmat:ceterum nihil ipfi timendum vi- deri,dum rectum integrumque magiftratus fceptrum haberet in manibus. His verbis acquiefcit Marchio.

D v m exfequenda: cxdis occafionem exfpectant coniurati, admonentur, nifi facinus maturarencomnia mox emanatura.l taque loannes Rada,& vn- decim coniurationisparticipes armati tranfuerfo vrbis foro decurrentes & vociferantes,VivAT rescet moriatvr t yrann v s.-domuniMarchi- onis irrumpunt.ls tumultu exaudito, & quid effet fufpeetans,claudi atrij fo* res,firmari aditus, iubet:ipfe ad muniendum corpus vertitur. Tr. vfyT. Interea dum ariTiatur Marchio, Franciicus Chiauenfis, Praefectus- wf W» praetorio, fores palatij recludit:ratus autoritate fua coniuratos cohibiturum: £ fed vt via patuit, Almagnfbe viclenter irrumpunt,& ipfum Prefectum gladio incaputalte impadto interimunt. Doctor Velafquez fceptruni pranoriuni mordicustenens,neintercideret,perfeneftraminhortumpra:cipitifaItufe-

metipfs

tur

>J

L I B E R III. u,

metipS^deiecIt.MartinusdeAlcantaraMarchionisfratefnatumaio^uma-- liquot domefticis,ratus ie aduerfus tot manus parem futurum,coclauis ofti- um tutabatur.Inde tandem armatus foras profilit Marchioj qui quum vnum exomnibusfuisfratremfupereiTecernerefEugcmifraterjinquit^pugnemus » itrenueadueriusproditoresiftos.-per DeUmiuro nosduosfolosiitis omni- bus caedendis pares efle. Sed Martinus multis vulnenbus confoffus breui ce- cidit.-ipfetamenfblus egregieiedefendebat, donecirruentibus vndiquein- >» imicis, vnus cufpidemin medioeiusguttureitafixit,vt exanimis in terram procideret. Hic Pizarro vitaefinis fuit. Trugillio Hifpaniae vrbeortus erat,ro- bufto & vegeto corpore^ftrenuus manujngentis animi.verum falfus^crude- jis ac negligens& literarum ignarus.Gonzallo Pizarro patre genitum ferunt, quiinNauarraeregno ordines duxerat:&alij quidemlegitimumeiusfilium, alij fpurium tradunt :expofitumqj in cunis ad templi portam, nec repertum qui tollere autalere velletf z)moxa patre agnitum,vtadoleuit,pafcendisiui- Fr.pi^rrf bus rus ablegatum : quum gregis pars aberraifet, pauitantem nec aufum re- IZttZl uerti domum,fugiffe Hifpalim,atqueinde in Indiam cum Alphonfo Hoieda Vrabenfis prouinciae Praefeclo tranfiiTe.

V v l n e r e lerhali i&us Marchio animam agebat: Almagrifta? nihil cun- <5latiforasfeproiicere,&pervrbemvolitantesvociferari, Viv at rexet d i d a c v s a l m a g r v s. Ad eas voces multi amici Marchionis tumultu ex- T>idMm^ citi concurrunt: inde vulnera& csedes partium:fed quum Almagriibe multi- %2tL tudine & ammis longe fiipenores effent, facile aduerfarios fundunt:Marchi- ?«»«« onisdomumaliorumquediuitum ciuium amicorum cius diripiunt, quo-J2™ rum alij captr, alij metu dilapfi fuga aut latebris difcrimen vitauere. Didacus JUmagrus Gubernatorem fe ferens,omnes iurare in fua verba coegit^quoad CadarPeruanisrebusproipiceret.Mox fceptrum iniigne Iuridica2poteftatis familiariflimis fuis tradit : trecentos milites legit : arma & equos quibus non fldebatadimit:&fummumPraefec1:um-militiseIoannemRadamdefi«nat.

HisconfeclisXuiconproperatiibiqjanonnullisaduerixfaclionisciuibiiS difiimulanterexcipitur. lnterhaxiurgiumforte interGarziam Aluaradum &Chriftophorum Sotellumnobiles Hifpanosoritur: AluaradusSotellum mucronetransfigit:quumqueDidacuipfumperinfidiasinterficeredeitinaf^ fet:Didacus,patefacl:odolo,inGarciaEcaput,quajpfiflruebat,pernicievertit. i P o s t mortem Almagrt.nuncius adFr.Ptz>arrumaUatMsefi de inuenta regi- one Canett&feraciin Qmtmfi prouincia, Orientem ^uerfus. Jtaqueadeam occu- pandam Gonz>allum Ptz^arrum fratrem mittere fiatuit. Torro arbor fuc, Ca- nell&ferax inpromncia Z,umaco 3Jub Aequinocliali linea fita, reperta,ampla efi, \foliis lauri^mmutisbaccisracematim coh&rentibus,qmcalycefuberino aut querno fimiliiContinentur ,ampltore tamen ^ magis cauo, colore ni^ricante. Actametfi mult&pafim hmus generis arbores fduejiru extent , ddigenter tamen f$ magna

D 3 cura

I

3o HIST. NOVI ORBIS

cura eas infiis pr&diis indigen& colunt. Jtaque ex cultis longe nohilior Canetta

ciuam ex altis nafiitur : eamque tlit tnprecio habent, quia e circumuicinis regioni-

bm->merces alias & cvtt& tuend& necejfaria omnta, huius aromatis ope redtmunt.

j4ugujl.Zarat.Hift, Teru.ltb.^. cap.\.£$2.Petrm Cieca parte prtma Chron.

cperuaniiCap.j-o.

2 Eum ettam expofitum & Suis vberihm alitum aliquot diesfiribit Goma- ra. Porrosquamquam tn tanta trepidatione omntum>mors eimtamen multo mi- ferabilis futt : nec erat qutfquam adeo rerum humanarum tmmemor, quemnon commoueretillafacies:l\darchtonem f$tot opumpaulo ante dominum :quitot afi rcpertas proutncias occupaffet f$ diuififfet:nonteftamenticondendt,non rveni&pec- catorumaDeo rogand&^octo dato-.mfiuacoiontajnterjuospopularesac mtlites,per infidta4Ciutles,quasmultiprodidere, nemoprohibuit: media luce duodectmhomi- numconiurattone interfecium:quumintantoeim difirtmine nemo colonorum, quosfere omnes clientes ^ beneficiisjuis obflritlos habebat, adopemferendam ac- curreret. M.ox etiamfefttnato f$ 'vtxplebeiofunere raptim contettum, ne ampu- taretur caput ludibr'tofuturum:direpta a coniuratis domo repente adtantam in- opiam redaBum effe ^vtfunerifumtm deeffet. H&c Lim& in ^Peru accidere, anno m. d.xli. dte xxv 'i. lunij*

3 Chrifophorm Soteilm f$ Gar&ias Aluaradm Cufcon vrbemiDid.Aima- grtnomine.pr&fidio^ pariiure obtinebant. §luum in iurgio SoteUum Garz,ias mterfectffet,eimque magno defiderio angt Dtdacum antmaduerteret:<vlttonem ab eometuensyoccuparefactnm, ^^Dtdacum tpfumtottere flatuit. Idquumperpe- trarepalam nonauderet,occulta moittur. 'Dtdacum ad conuiuiummuitat,inter epulas incautum obtruncaturm\ni ccena iam condtffa <Didacmmonitm,paratas fibi ab GarT^tainfidiaSy &gritudtnefimulata>fvaletudinem excufijpt. Stmultrtbu- nos cum milttibmaltquot, Soteliiamifos, tnpenetrale cubtculum condtt. Garzjas parato conuiuio, ipficumamicisadarceffendum domo <Dtdacumprofictfiitur,tf quamquam ab^vno^ altero in <via de infidtis aDtdacofiruclis monitm,perrexit tamen ire:donecDtdaci&des ingreffm rventreadconuiutumrogat.lileprimo excu- fansjandem&greajfentiri, {$ e cubtltfialleuanspr&euntem GarTJamfiqui.lnterea fores clauduntur , & ab erumpentibm ex omntbm cubicult partihm coniuratis, GarZjias confoditur. aAug.Zarat. Hift. ^Peru.hb.^.cap. i^.

Vacca de Caftro a C&fire componendis cPeruan&prouinct& mottbm mittitur. Js ^Did. Almagrumpr&lto viffum captumquecapitaltjupplicto afficit.

Vacca ad *auros in-

domiros

C A P V T IX.

Ox fequuntur alij rerum fuccefTus. Poftquam enimCasfarfunertas Toenendes | l^^j j|Hifpanoruiri difcordias, Almagri mortem , Pizarri & aliorum cxdcs, nlf*™ 3IS@y?audiuit:Licentiatum Vaccam de Caftro in Indiam mittens,quadftio-

nem

L I B E R ■ I I I. 3I

nem acrem exercere & vindicare in noxios iubet, ac prouiciam quampaca- tifTimefieripoffecextinclisdiiTicliis componere.

H i s cum mandatis Vacca ex Hifpania foluens, Panamamperuenit: vnde inPeruanumregnumvela faciens, propteraduerfbs ventos portumBona- uenturaepetere coactus eft:vbi in terram egreffus, fummiscum laboribus o- mnem Venalcazaris prouinciam terreftri itinereemenfus , vix tandem Qui- ton vrbem attigit.Ibi exploratis Didaci aCtis &confiliiss auditoque eum Go- mezij TordoiaeimperiumfpreuiffejCuivtCufconvrbe Vaccaenomineoccu- paretmandatumerat:Trugilliumpetiit,eiufqueciuitatistutelaMorelegato fuo commiffa, cum ducentis militibus , quos variis e locis raptim contraxe- rat, Limamcontendit.Ibiregiisliterismandatifque coram editis,abomni- busciuibusGubernatorPeruana?prouinciaeagnofcitur. - •

I n d e , decem millibus ducatorum mutuis fumtis adftipendia & fiimtus belli milites contrabit , arma cV equos comparat, & cum quingentis Hifpa- Vacu Di^ nisGuamanguamproperans, exeolocoadDidacumAlmagrumfcribit,qui^^w^ iam Cufco cumexercitumouerat:vtpofitis armisfefidei eius ac poteftatif^Xl permitteret. Si vltroobfequeretur,pollicetuyiontantumquaecunqueanter<;^r' peccaftet eicondonaturum.-fed&liberaliter daturum, vnde honorificein prouincia viuere & ordin is fui dignitatem faftigiumque tueri poffet. Ad | hascDidacusrefpondetjSiabeopatrisfui praefecturam obtineret, & diplo- j ma CaffareuiYb quo veniam prateritorum confequeretur , his fe contentum | fore:Sin minus,fe eius verbis paru fidci habere:quando quo teporede federe &pace palam fecum ageret, clam milites fuos aftu ad defeetione fblicitaret. V a c c a Didaci animo cognito, Guamanga,quod is locus afperior effet, [ mouens progreffusque,editoin planicietumulo^quemindigenaeChiuppa 1 vocant,in confpectu hoftium,confedit. Hic Didaco rei bene gerende precla- I ra occafio fe oflferebat,!! ea prudenter vti nouiffet.Nam Vaccasmilitesquum „&$„" I asmen in cliuum montis eri°erent,fi defeffos &fblutis ordinibus fubeuntes ni *&"• adortus eftet, parua manu fundere poterat.Poftera die ambo duces copias ir». aciem educunt,fuofque profe quifque hortantur : victoriae prasmia ingen.tia \ oftentantes:vietoscontra,vitam,decus/ortunas,imperiu^ amiffuros. Dida- t cusfuis tormentis loco plano conftitutis,quibus PetrusCretenfis praeerat,re- j cl:a in hoftilem aciem fulminabat : magnamque cladem hoftiintuliifet,ni id tempeftiue animaduertens Francifcus Caruaial, VaccaeCaftrij prinaariusfi- : gnifer, aciem paulum ex eo loco in vicinum obliquans,vbi a tOrmentorum ictibus tuta e(Tet,exercitum feruaffet. Didacus ab vtroq; machinarum latere : equitatu,pedites in medio conftituens:ipfe in dextro cornu ftetit,vbi multos Indos lanceis,lapidibus,iaculisckvariis mifliliu genenbus armatos locauerat. Vacc^ de Caftroacies hocmodoftabat, ipie interprimorescumtri- inta equitibus ceteram aciern antecedens ; poftea tamen fuorum rogatu,

inpo-

gl

3r HIST. NOVl ORBIS

in poftremum agmen fefe recepit.Equitum ale duej ab vtroque cornu locatej dextrum Alphonfb Aluarado , Iseuum Petro AluarezOlguino,cumRegio vexillo tuendum datum : pedites in medium accepti.Indi quiin Didaci auxi- lijs erant, primi ante ceteram aciem progrefli, pugnam laceflentes, ab hofti- bus ftrenue pclluntur. Tum Didacus ferociterin hoftem inuehitur;iamque acrivndiquecoortocertamine,Caftrijpeditestormentisaduerfariorumpo- titi:& Didaci milites multis hoftium caefis^duo rapta figna referentes,omnia tumultu &ditfbnis clamoribus repleuerant:quum iam propinqua nox& dubia victoria omnes ad pugnam acrius incenderet. Ergo vtrifque adextor- quendam hofti victoriam ingenti animo connitentibus multum ibi fangui- nis fufum eft. Ad extremum Vaccae victoria fuit, fed ea non incruenta. A parte Caefaris, trecenti amplius Hifpani cecidere, &ducum ipfbrum pars maxima: Almagriftarum centum ferme & quinquaginta : nonnulli Guamanguam & alia Ioca , prout quemque fuga tulerat > diuerfi petiere : fed Vacc^ iuflu capti4 Licentiato Gamsetraduntun

Is cognitisomniumcaufiSj innoxios,fedmaximein duces ipfbs&ledi.

tionis capita, animaduertit : quofdam diuerfisequis diftrahi, alios epatibulo

Aimagm fufpendi iuflit:milites aliquot exilio damnauit.Didacus ipfe a preho,tequen-

'flmfatu- tmus tantum quatuor mi!itibus,Cufcon fuga petierat, eas fibi latebras tutas

tiafidem fore ratus:fed Rodericus Salazar vrbis Praetor, quemipfe multis beneficijs

7nZur. donifquehoneftauerat,cladc eius audita,quorumdam aliorum ciuium con-

fenfueumcorreptumVaccastradidit. IsDidacumcapiteple(5tiiubet:eius

^.f^/e.morteprouinciaepaxreddita. MoxVaccaIndoscaptiuosintermiIites,quifi-

iMur. delem ac ftrenuam operam ei bello nauauerant, velut praedam diuidit: cete-

ros adnouas terras fubigendas dimittit. Inde Indisde integro calamitates

glifcere,quos Hilpani> vacui bellis,aurifodinis exercendis,aliifque intoleran-

dis laboribus vexabant.

Blajcus ^(unnez^ 'Prorex, $C. de Jndorum Itbertate rigidiui vrgens Hifbano- rumodiainjeconcitat. Gonz>,rPizjirro duce publice aduerjkt Proregem beU lum ab tjsfuJcipitur.Prorex Procuratorem regium interficit.

C A P V T X,

Vm apud Peruenfes hirerum motusagitanturJndicusSena-

cus, Csefaris iuffu,(i) Edictum de Indisin libertatem reftituen-

uttmn- * jflJfSS { disde integro confirmat : & Peruanxprouincia; prorex defi-

jtautndu. ^ ^^^^ gnatur (2) Blafcus Nunnez Vela, irtgentis lpiritus atque animi

vir. Hic Caefareo diplomate inftru&us, cum quatuor adfeffo- rjbusjicentiato DidacoCepeta,PetroOrtizio,IoanneAlpharez&Doc1:ore Lifbne^ab Hilpania fbluit.

Qvvm

scde m- dii tu libtr-

L I B E R III. n

Qjvm fubfinem Ianuarij menfis,anno m. d. xliiii. ad Nomen-dei appuhffet, ibiqueHiipanosePeruana prouinciatranigreffos reperiifet, cum magna auri & argenti vi difceffum in Hiipaniam parantes: cognoicere ex illis voiuit quibus artibus aurum illud qua?fiffent. (3) Quippe iftos Indica manci- piaquaeipiisinpartepraeda^obtigi(rentvendidi(Teacceperat,contralegesnu- perinHiipania latas. Itaque Regiis magiftratibus vtaurumillud retineant, quoad verum querendo cognofceret,imperat.Eares multisciuibusnouaat- que infblcns vifa eft.-praefertim quum in ea vrbe id ab eo tentaretur,quae extra ipfius prouinciae fineis efTet. Ipfe tamen nihilo fecius, nifi adfefTbrum &,alio- rum Hifpanorum, quorum opes in ea colonia multum pollebantjnteruen- tu ac precibus mitigatus effet,pecunias eas omnes hauddubie infifcum reda- cturus erat:ac fic quoque egre admodum omnia dominis reftitui iuflit.

E x 1 n terreftn itinere Panamampetit vfqueadeo Adfefforum pert^fus Prongm proptercrebrasipfbruminterfealtercationes,vtfubindediceret, AbCsefare '" Ad>e#u &Senatulndicofe quatuor AdfefToribus ineptiflimis inftru<5tum, quorum /*//*<*«?*. vnus adolefcens effet,alter ftolidus,tertius ftipes, poftremus infcitia infignis. Quippe Cepeta adolefcens erat, Ioannes Aluerez ftolidus, Petrus Ortiz, lm- peritus literarum,&: Latinae linguseplane ignarus,& quartus ftipes & ineptus homo.E Panama in Peruanum regnum velafaciens, decimotertio quam foluerat dieTumbefie^ oram tenuitmeque vllanauis tam breui curfu fpatium illud vmquam percurrerat.

A b eo loco reftituendse Indis libertatis initium faciens, vetat ne Hifpanis mdorum quidquam commeatus aut mercium dent,nifi perfoluto pretio,vetat ne Hi- f'™um fpani ipfisadbaiulandaonera&vecturam farcinarum inuitis abuterentur. Namquianteeumeiregno prafuerant Gubernatores , edicto iufferant,vt omnibus Hifpanis qui pedibus itcr facerent, eorum locorum Cacici tres In- dos baiulandis eorum farcinis attribuerent: equitibus vero quinque:infuper fingulis pullumgallinaceum,cuniculum,&patrij vini(quod i\\\j4 z>w appel- lant)Iagenam vnam,fine vllo pretio praeberent.Hax omnia Prorexfiiftulit.

Qv v m forte Tumbefise in facerdotem & Gonzalli Pizarri clientem quendamdomefticumincidiffet, qui pradio aduerfus Didacum Almagrum gefto interfuerant,vtrumque in patibulum egit:in vrbe San-michaelisDida- cum Palominum Indis vaffallispriuauit, quodeos durius & inclementius haberet.Grauiflime fe in eos animaduerfurum minabatur qui ipfiusimpcriis

iatque edictis audientes non effent.

Inde TrugilhumtranfgrefTus Edi&um de Indorumlibertatepromulgat: Iquumq; ab eo ciues prouocare vellent, prouocationenon admifit, caufatus fe a Caefare expreffum difertumque mandatum habere Edicti ftricle adeo & " :xacte feruandi,vtappellationem ab eo nu/lam aut exceptionem admitteret. ^Omnes obftinatam&inrlexibilemProregisduritiamexperti, &ipfum &le-

E gcs9 &

34 HIST. NOVIORBIS

<*es,& earum latores diris exfecrabantur. Qui feruos regio figno inuftosha*

bebant, vulgo fortem fuam miferantes dicebant, nuliamfibi aliam fupereffe

opem, nullam praeterea rationem quavxores,liberos & domum fuftenta-

rent. Qui easprouinciasfubegerant, conceptum animis dolorem perferre

non poterantj palam cortquerentes:Poftquam pro imperio & gloriaCarfaris

corporibus & fortunis confumtis,ei opulerttiflimum & pulcherrimum Re-

gnum fuis manibus qu^fluerint,egregia fcilicet fibi precia laborum perfblui.

S e d eum acerrime omnium perftrinxit monachus ordinis D. Marias(Pe-

tro nomen erat) quum in has voces erumperet * Indigna prsemia fuam maie-

ftatem iis reddere,qui tam fidelem & ftrenuam operam ei nauarant:& cas le-

utnathus ges, explendae auaritiadatas rapirtam potius quam fanctitatem &iuftitiam

mewpcfti. redolere. Neque alio fpectare omnia Edicta quas ex Hifpania venirent,nifi vt

\l panT au^erentur Regij reditus. Itaque his verbis offertfus Prorex noctu carnificem

vmitiutt. fXimmific qui monachogulam frangeret.

Iam fuperbise Proregis&durarumeius legum fama vbique fparfaerat, quumHifpani mallefemortem oppetere, quameiufcemodimoremgerere legibus,palamferentes,omnibusIocistumultum&feditionemagitant.Mi- ferat forte Prorex Cufcon ad Vaccam de Caftro legatum quendam fuum. Is rogatu ciiAum admictereeumirt vrbem noluifjac breui cum multiHifpa- nis, quopropius.rerum ftatum infpiceret, inciuitatem-Regumcontendit. Appropinquantem vrbi cum magno comitatu ciues admonent ne ingredia- tur, quippe vereri fe ne aliquid fecus quam velletipfiaccideret, ob exclufum Proregis Legatum. Praeterea quod tanto agmineftipatusveniret,fufpicio- nem de fe aliquam moturum. Itaque Cufcon potius reuerteretur, cVciuita- temRegis nomineobtineret.Sed Vaccaregredi haudfatisautoritatifuaede- corumexiftimans, maximamcomitatus partemdimittitquominus fufpe- cluseifetj&coeptumiterperagit.BreuiLimamingrefrus^commotumciuita- tisftatum&resperturbatasotfendit.

Nonnvlli ciuium Proregem mortuerartt, vt quamprimum poffet, Trugillio vertire properaretpriufqua Vacca de Caftro Limamingrederetur: is ergo feftinanter oppido egreffus Limam magnis itinenbus contendit. In itinere,eo loco cui Foffaenomen eft,infcripta parieti haec verba rcpcriv Quit- quis fortunas meas ereptum veniet, mature videat qutdagat. nam idquidem ca~ pitis [uipericulo fecerit. Vrxtctcz. ei fignificatum eft, decreuiffe Limenfes ciues eumPeruenfiprouinciaeiicere,nifi£didoruniefredtumfufpenderet,quoad a Caefare rebus aliter profpectum effet.

H i s fimul de rebus plurimum indignatus ProrexFoffa mouet.-quumque iam Lima: appropinquaret, GuilielmusSuarez Regius procurator(Factorcm vulgo vocant)obuiam ei egreffusiufiurandum ab eo nomine fenatus exigit: Pnuilegia videlicct,beneficia,&iura ipfis aCe/are conceffafarta & tecta con-

feruatu-

L I B E R I l I. 35

feruaturum, prouocationemque a nouis legibus admifTurum. Prorex iufiu- randumitaconcepitjSequaEadobfequium&honoremC^farispertinerent, TmexdU eaomnia facturum. Itaciuitatemingreditur: maximaeparticiuiumparum^A»»»» gratus eius aduentus fuit:fed multo acrius odia omnium in fe accendit quum 'HZItme Edictum de liberandis Indis promulsjalTet : quumque a familiaribus rogare- *****

r • rjj ' ! \ r ■ • r-r-r omntum,

turneraceret, quippefeditionemaduerfus eum concituros Hifpanos, con- moxrtki. tumaciter refpondit,Se voluntatem fuam & Cefaris mandata prorius exequi l™m**z velle.Moxetiam Vaccam de Caftro in Cuftodiam tradit,EdicT:a fua Cufci ad- mittere noluiffe eum arguens, & affumta Gubernatoris autoritate Indos in- terHifpanosdiuififfe : proftremo,nonfacl:aaRegepoteftate> armis aduer- fus Almagrum certaffe.

P r o r e x tum ceterisfactis, tum maxime Vaccaevinculis, cuius in fe be- neuolentiamftudiumquemulto quam anteamaius Limenfes experieban- tur, tantam omnium ciuium inuidiam,tantumodium in fe conciuit,vt ple- rique Hifpani Gonzallum Pizarrumcrebris literis fblicitarent, vt Cufcon quam celerrime veniret. Incidiffe res magni momenti de quibus cum eo ibi agere vellent. Is tum forte erat apud Ciarchas fodinis fuis prorfus intentus, nec dehis rebus quidquam cogitans:tum vero frequentibus nunciis& literis excitatus,Cufcon venit.lbi coniurationis principes faeuitiam Edictorum ex- ?■£ ?'-■

1 • • r ■ 1 i i- ■ Zjrrusdf,

ponunt,quseProrexattu!erat:quametiam lpie intolcrabili contumacia o- t«mm. nerare:,omnemabiisprouocationemrefpuens.ItaqueGonzallumorareo- mnesvt propugnandae vitaeacfortunis morumfummumfeDucem&Pro- curatorempartibus oftenderet. Polliceri aciurare llnguli feftrenuamflde- lemque operam nauando fidem illi datam ad vltimum praeftituros. Abnuere primo Pizarrus, & id a fe expectari petique non debere dicere: quippe Edictis repugnare,quid aliud effe quam repugnare ipfi Caefari, qui eoru obfequiu ef- fectumq; tam exa&evrgeretfVerumquieasterrasiubegerant coloni ,ince- ptum fuum ab omni rebellionis fufpicione purgantes, & caufam probantes, flexeretandem vtimperiumiliud a fe fufcipi pateretur.

His fuffragiis Gonzallus Pizarrus Gubernator & Procurator generalis iPeruanarum prouinciarum defignatus, vexilladepromit&breuiquadrin- gentos amplius milites contrahit. Hax ita Cufci gefta effe pofteaquam Pro- regiallatum eft, Hieronymum Loaifam Limenfem epifcopum Cufconad Gonzallum mitrit, oratum vtfufceptaaduerfusRegem fuum belli confilia omitteret:ac Limam ad reconciliandam fecum concordiam veniret. Id qui- dem eum pro certo habere poffe, nullam ipfi incommodam Legem ab fe al- datam effe:imo veniffe vteum ingentibus praemiis & meritis afficeret. Verum Epifcopus a Pizarro neque auditus neque admiffus,irrita legatione redii t.

Prorex, cognitoPizarrianimo, metuensneille priusadLimamcum xercitueffet quam ipfobelloneceffariaparaffet: quinquagintatormentu-

E 2 larios

Trorex Procur. n

$5 HIST. NOVIORBIS

lanosadpr^efidiumfuicorporiscomparatrquantummilitumpoteftcontra- hit : e variis locis noua fubfidia arcelTit : Quintas vectigal retinet, quod Vacca deCaftroconfeceratvtprimo quoquetempore inHifpaniam mittereretur: ac praeterea pecuniae fummam in fumtus belli&ftipendiamilitum mutuo fii- mit. Itaque breui ad eum Petrus de Puellis Guanuco,Gonzallus Diaz e Piu- ra cum multis Hifpanis e Quitenfi prouincia profectis confluunt.-fedifti pau- cispoftdiebus quam Limam venerant cum omnibus fere militibusaliisqj trib.mil.ad Pizarrum transfugiunt.Nec multo poft aliquot nobiles qui apudt Factorem feu Procuratorem regium in hofpitio erant,cum duobus eius ne- potibus a Prorege ad Pizarrum tranfiuere. Id vbiProregi nunciatum, extem- plo AlphonfumdeMontemaiorecum quinquaginta equitibus adcapienr dos transfugas mittit. Illc fugientes aiTequutus^proditurafuis&abiisquos perfequebatur, capitun inde omnes vno agminead Gonzallum Pizarrum concurrunt.

I n t e r e a Prorex^quem nonminus defectiones fuorum quam hoftium giumin- apparatus angebant, Factori in primis fuccenfebat, ei vtique vehementer in- fitimux- fenfus,quem totius mali caufam effe fufpicabatur.Tandem hominem noctu tuum ad- arceiTit.-vixqj ille domum eius ingrelTus erat, quum irx impotens,Ecquae tan- dem funt iftas quas moliris proditiones, Faclor? in malam tuam rem huc ad mevenifti, quem tutechnis tuis peruertis. AdhaxFactor:Ego tambonus Regisferuusfumacdominatioveftra. Prorex:Mentirispergulam,inquit,fi- mulquepugionemftringensgeminoidlueumconfodirdeindeingeftisvul- neribus confectum a domefticis,proiici in pr^ceps e ccenaculipergulaiubet: corpus eius a Proregis mancipiis licentia tenebrarum,quum nemo prohibc- ret,pedibus tractum & multis ludibriis vexatum eft.vtilluxit, honorifico fu- nere efTertur.

Licentiatvs Caruaial,vbi fratremaProregeinterfeclumcognouit, iurauitfenonpriusquieturum quammortem ipfiusvltus efTet. Eaquidem Fadtoris cxdcs plerifque ciuium tantum terroris iniecet,vt neeadem a Prore- ge in fe exempla ederentur vulgo pauitantes, Gonzalli Pizarri aduentum ar- dentibus votis optarent, qui ipfis perpetuam eam formidinem demeret.

i Qv i b v s de caufis tdfactumfit, ex Hifianis firiptortbm paulo altms re* petam. Per eafermetemporatranjgrefii ex Indta Occid.in Hijpaniam aliquot 6c~ clefiafttcihomtnes:f$ bonowt ftbi ^uidebantur^elotmpulfhKegi ^Jndici confilij proceribus renunciarunt , quamprofligata licentia Hijpant aduerfm Indosfeui- rent, Quippe non tantum eorumfortunasferreatque agerejpfisad oneraferenda, velut tumenta^adigereiimmodicis tributu grauare,^ ruerberare:fidetiam, *velut mancipia admetaUa damnata, inaurifodina*f$ pifcatwvntonum demergere* Jtaque quemadmodum ininfulis San-dominici, Cuba, San-loannis deportu dmite f$ jamaica3omnepropeindigenarumgenm mi(eriitf$ laboribus interitjfet:ita m

Noua

■)■> ■)■>

L I B E R III. 37

Noua Htsjania &in Peru breui omnes Jndos afiirpe abfumtum iri, nifimature obmam iretur. Porro eius mali maxtmam culpamfifltnere Gubernatores tpfis3eo- rumlegatos, & o^hCaiefiatistpfius Procuratores, Epifiopos, Ccenobia3ceterafque euismodt Spectofisperfinas, qu&fauore^ optbus Jubntx&3 nullam ex legtbus atti- onem autpcenam metuerent. H&c f$ Jimtlia, tum alij3 tum maximeinter ceteros <Dominicanus quidam3 TSartholom&us de Cafis^fidulo inqutfita 3 ad C&firemre- tulerant.His tlle acceptis lndtcofinatuinegottumdat3<vtadtunclis Iurisperitis f$ reltgtofts altis vtris, usmalis remedium adhtbeat. lllt,rebusjat cognitis & deltbera* tiSyEdtffumxL. capitumfiu legum condunt, quarumfiummah&c erat : Place- r e Indos liberos ac Juiiuris ejfe : ac proinde neminifas in pofterum Indumnjllum aut adfodtnas aut adpifcandos vniones adigere: imo ne adpr&bendam qutdemge- rult operam3nififorte ijs locis *vbi alta rvetlur& ratio nonfuppeteret3ac ne tum qut- demyntfi perjoluta laboris mercede. Tr&terea Indis qut 'vecligales HtFbanis efjent, pro cenfks habitu ^modo trtbuta indici. Omnes lndos fitbdttos patronorum aut feniorum fitorum morte rvacuos:omnesfundos3agros3lndos rvafilios,qui6'pi/copis, Monafierijs, PtochodochijsfiuHoJpttiispubltcis per totamlndtam afitgnatt ejfent, fib regta coron& domtnimn ac dtttonem redigi : adeo vt ne tpfiqutdem Gubemato- res,eorumuelegati3 & Regij procuratores 'vafiUum vi/um Indum atfiruum reti- nerent. ^Porro omnes lndos , qui extra natalis filtfineis quoquomodo abducli efi fent3 eo remigrare ac reduci, f$ Chri/i. religionem docert. Haclenus de legtbus3f$ caufisearum. ZN^unccur Trorex cum Adfijforibtts in ^Peruanam proumciam mtjfus fttipaucis expediam. Quum TerUitottus lndt&dttifiimaprouincia3e l^e- eia curia3cuius fedes Panam& erat,Jupremum ius peteret, quodduo tantumluri- dici Adfiffores redderent, nec maxtmaanni parte commode vtrinque naut^ari poffet-.tndeaccidebat <vt longa caufirum dilatto ^tardus litium exttus effet, ItacL quum ^Peruanarum rerum maxtmt momentifiatus idexigerevideretur, "Pr&Jh dem Troregis titulo^Adfefforib.comitatum eomitti^nouamq^ ibiffuriamfiatui placuit. Ceterum h& leges Madricij lat& & promulgat&fint3anno u . d . x l h . eafi^ manusfi&fubfcrtptione C&fir Barctnone confirmauit.Ex Hifianis Jcrtptortbus . 2 Pnmus Trorex tn Peru miffus esl iJlaficus Nunnez, Vela Abulenfis, tum regiorum Cafiellafatellttum Tr&fettus. Magno*vir antmo3rccltts3f$ quiaduer- fitmblandientesincorrupttisfimmoscumtnfimis&quoiureregeretJnprtmisRegta mandata exacio cum rtgore necfimulate exfiqui fiudtofits. Expertmentumfiide~ derat inMalac&^Cuenc&pr&fecluris.Attamen f$tr& impotentemfuiJfe,tfJufpi<. cionibtisproperum3 ^credulum nimis3 f$ pr&cipiteminpcenas3 resipfia £$ exttus pofieadocutt.

3 ln alienaprouincia intempefiiue imperium exercere 'vifits esl:quum{ex eo ca- pite Legum3quo iubebantur Indi nataltfolo reddi3 quocumque modo inde abducli effent)Peruanos Jndosper ^PanamenJem prouinctam tonquiruatq^ inde nautbm tn Peruauehiiufitt. Aug. Zarat.Htfi. Peru.lib.j.cap 2.

E 3 Prorex

3s HlST.N0Vl.OR.Brs

TrorexTrugtUiummigrareconfittuit. ^IumultuLim&orto , capitur & cuflo- du traditur. Gonz> Ti&arrm parttum imperium tf bellum in Proregemfa- fcmt. MachicausPanamamdiriptt.lnoiofaeifafficitur, Verdugm Nomme- deipotitusjnox tndea Tizjirrifiiseijcttur.

. w C a p v r XI.

Rore x vtperfeclodemumfacinorc magnitudinemeiusin-<

tellexit:, omniumque in fe accenfa odiajioftis debellandifpe

amiffa,cumRegiofenatu Trugillium migrare conftituit. ln-

ftaurare eo loco vires cogitabat : itaque quamuis repugnanti-

bus Affefforibus> duas naues inftrui iubet,& AlphonfumRi-

*"* chelmum Regium Prsefectuin serarij, Alphonfum rationarium Quaeftorem,

pTfcque^ aliofque praterea nobiles euocari iubens:negotium datiis vt in diem crafti-

u/ng*m num prsefto fint. Quippe Trugilliumnauigarefibie(feinanimo:&VeIam

Nunnez quidem fratrem fuum terracum militibus mittere: fe vero cum co-

iuCTibusacfortunis omnibustum Adfeflbrum, tum colonorum,maritimo

itinere abituros, Nulli eorum fatis animi ad contradicendum fuit: ergo ma-

gis non aufi repugnare quam confilium probantes abeunt> 6c omnia Adfefc

fbribus enunciant*

llli quum inter fe ea de re deliberaffent, Lima non excedere ftatuunr.fi-

mulq; edicunt ciuibus , ne coniuges neu quid rerum fuarum exportari & in

naues imponifinerent. Ipfi quoque Proregi fortiter obnunciantes* com-

monefaciunt fi Lima difcederet, hoftibus au&urum animos: manentem

contra frenos eorum audaciae iniecturum. Prseterea fibi a Csefare diferte

mandatumvtineaciuitate,nonalibisfedemfigerentinequeaIiomigrare,fal-

uo eiusimperio, fibiefle liberum.Prorextamen omni obnunciatione & ob-

iim£ « teftatione neglecta, pertinaciter in propofito perftans difceffum parabat,

trtfidatk- qUUm irtciuitate ingens reperge tumultusoritur. Raptaarma:VelaNunez

"gJlZui- ftansinforo cumaliis Proregisducibus,moxdefertusamilitibus,metuho-

m antuu ftium irt ccenobium San-dominici confugit : alij domum Proregis irrum-

punt, & foresoccludunt: circumfufiaedibus ciuesquadrantis horae fpatio

Proregem obfident:quem milites clamoribus magis quam armis propugna-

bant:quuminnoxiislancearumhaftilibus,cufpidibusq5retroverfis,fubeun-

tem propellerent hoftem, 6c fiftulas ferreas fineglobisin vanum difplode^

rent.

T a n d e m Antonius Robles fcala irt murum euadens,domum irrumpit: portam recludi iubet:Dominicani quidam monachi Proregem adeunt & vt fefe dedatadmonent. llle tandem eorum precibusexpugnatus,Laurentij Al- denaealiorumque aliquot trib. mil. fidei fefe permittit : & ad licentiatum Cepedam deduci fe iubet. Vtin confpectu fuit,ingenti doloreanxius , quod

obuius

L I B E K I I I. ,*

obuius quidam,ipfum,dum deducitur ,infefto tormenti iclu appetierat,Ce- pedam ita affatur, Domine Cepeda, inquit,rogo te,nequis me interficiat,vt rnei curam habeas. Cepeda cohortatusnepauefceret,eumdomumfuam deducit. Moxetiam Adfeffores confblantur hominem, &feeiuscalami- tategrauiflime affici affirmant : fe vt caperetur neque operam nequc confili- um dediffe, fedquando ita accidiffet vt in ipfbrumpoteftateeffet, pro bo- noatque ipfius vtilitate facturos vt eumin Hifpaniam adCaefarem mitte- rent. '

1 n eo ftatu res adhuc erant, quum ciuitatem noui de integro motus inua- dunt. Nonnulli Proregem fbluendum, ahj contrainterfkiendum cenfe- bant,autcerteeciuitatepellendum. Tandemdiu multumqueinterfealrer- caticiuesineamfententiamomnesdefcendunt.-RemittendumefreinHifpa- niam ad Caefarem, vti paulo ante diximus. Quippe eius difceffum multafe- quutura commoda : Pizarrum videlicet armapofiturum: pacatam fore pro- uinciam:atque ea Ce.fari fatisfacTura.Ergo qu^ftione deProrege habita eique culpa totius motus aflignata , cum fratre in nauim imponunt , centum am- plius millia ducatorum domum referentem, quaepartim muneribus,partim ftipendiis,partim rerum venditarumpretiis, contraxerat. Eumque cumo- ^«f» mnibusfortunislicentiato Aluarezin Hifpaniam deducendum tradunt. IsSf^* ad Tumbefixoramappulfus, Proregemliberauit:quofacT:oeimoxexitium^f,,r''r' attulit.

Eod e m feretempore Gonzallus Pizarrus Cufco mouens (paulo antein-

terfectis Philippo Gottierez aliifque aliquot nobilibus,quod ad Regem mul-

ta aduerfus ipfum fcripfiiTent) duobus aLima mil. paff caftra locat. Quum-

que ibi accepillet , Proregem fblutum Tumbefise exercitum contrahere: pri-

ufquamvrbemingrederetur, quoinfeanimo AiTeffores & nonulliciuesefc

fentcognofcere voluit. quippe nonpaucos inclinatis in Proregem ftudiis ef-

feaudiuerat. Ergoafenatu,omniumcolonorum nominequieasorasfube-

gerant, ciuitatis imperium poftulat, quantum ld Regij obfequij refpedtus &:

totiusprouinciaecommunisvtilitaspoftuiaret.Maximaciuiumparsdeferen-

dum ei imperium cenfebat, metuentes ne vi irrumpens vrbem ipfam diripe-

ret:alij, Cepeda maxime , valida militum manu contraCf a fretus, omni ope

propulfandumcontendebat:fed vbicognouit maximam militum partem

tranfiiffe in caftra Pizarri : tumetiama nonnulhs, quod vim quam lenio-

'iresviasexperirimallet, correptus : quum illi fine vtriufquepartisgrauifli-

' mo damno pradij aleam tentari poite negarent , fpecioliora fuadentibus

acceffit. Haec enimfimulatatantumerant : neque alio animoabiis iacTa-

■ bantur , nifi vt Regis os fallaci obfequij fpecie fublinerent. Omnium ergo <?•»£«-

confenfu GonzallusLimamingreffus Gubernator,additaexceptione, dici- YaZtT

tur : Nempe ealege vt quoties Csefar de rebus aliter ftatuiffet, ipfe eo fe mu p"« <¥-

nere^W4f"r"

4o HIST. NOVIORBIS

nere vltro abdicaret.interea illud fideliter pro boni & Chriftiani viri officio,

fubDei&regisaufpiciis&imperio,gereret.

Gonzallvs iam Gubernatorem agens res ciuitatis componit, Sena-

tum abolet, infidias ab eo metuens : quadraginta millia ducatorum a Regio

i/$l«r hTco mutua fumit ad ftipendia militum : Machicaum trib. mil.Panamam

fmptom niittit:Doc~torern TeiadaminHifpaniam delegat,quiCacfarem deprouinci^

flatUj&quasnouaslegesrequutaeiTentincommodajCertioremfaceret.

Machicavs penuria maiorum nauium, duobus phafelis vefa fecit cum l. tormentularijs : & oram praeterlegens duas naueis ad Trugillium, & vnam in Tumbefi^ oracepit: Proregi terrorem intulicloannem Lanez in fu- gam vertit :aliquot milites inportu-vetere contraxit:&prope Tabogam na- uevnapotitus, eiusmagiftrum,quod demifiispropere velisin deditionem von veniflet, ex antenna fufpendit. Mox in Panamam appulfiis,quum Ioan- nes Gufmanus qui militu pro Blafco Prorege delectu habebat,eum ingreffu vrbis prohiberet,intercefiiteiusprouinci£ Gubernator. Nam quum audiffec Mahicaum non alia de caufa eb appuliffe qua vt dodtorem Teiada, legatu &c procuratorem a comuni Peruenfis prouinciae ad ipfum Caefare miffum comi taretur: Gufmannucohibuit.quippeacquumnoneffeinquienslegatismora ck impcdimentum offerre,& nulla de caufa humanis caedibus materiem oc- cafloncmq; pr^bere.ItaqueMachicao patet aditus.ipfe cum maxima fuorum partein terram egreffus, naues aliquotquseinportuftabant occupat:milites qui Ioannem Gufmannum deferuerant omnes fibiadiungit, cummultis TM*mm volonibus erronibufquequi Nomine-deiebconfluxerant:Bartholomaeum diript. Perefium trib.mil.eiufquefigniferum interficit:acmulto plures interemiffet, quod initis de ipfb occidendo confiliis ad exercitum eius tradendum Prore- giconfpiraffent, nififibiconfiiluiffentfuga : tormentavrbi propugnanda? comparatacapit:negotiatorum tabernas veftiendis militibus exhaurit,fe ali- aspro mercibus pretium perfbluturum polhcitus.Exadtisperhaxfcelera alia- quemultaaliquotmenfibus, oclonauibus 6c quadringentis ampliusmili- tibus auctus,Panama in Peru renauigat.

P o r r o metuens Gubernator Pizarrus ne Prorcx e Panama bello vires fa- cillime repararet, quod is locus nauibus que^ ex Hifpania ad Nomen-dei ap- pelluntopportunus & commodus effet, eum portum fibi occupandum fta- mm tuit. Sed quum audiffet Panamenfes ciues & mercatores de Machicai latro- fu$Mut. cinns ocrapinis plunmum quen,abdicatoeimunere Petrumlnoiofam in ei- us locum furficit. Nondefuere quiintercederent& Machicao munusillud continuari vellent : fed haec fententia obtinuit. Inoiofa^Propr^toris leu fum - miclaffis pracfecti titulo auctus , cum centum quinquaginta tormentulariis e Calliao Limas portu fbluit : inde oram preterlcgens Velam Nunez in portu I Bonauenture cum xx. millibus ducatorumcornpit. Is in eo portu duos my-

oparones ,

L I B)E R Ilt/ 4l

oparonesinftruebat,traiicerein PanamamcogitansibiqueProregi fratrifuo Pmigk militesconfcriberc. EumcaptumInoiofaLiimmadGubernatoremmitcit:{''',fr/'''" qui mox eum tumukus cientem ck colonias ad Prorcgis partes fouendas fol- **• licitantem capiteplecli iullic.

1 n o 1 o s a prarerea Gonzalli Pizarri filium,quem captum Vela Nuncz fe- cumducebat, recuperac:&cumeapra:daeporcuBonauencura:foluensrri- busnauibus&duobusmyoparonibus, Panamxoramtenuit. ibitum force Ioan.Lanez militesProregi concrahebac.is vc naues confpexic,excemplo pul- faricympanaiubec, &inforumcummilicumagmineprogreilus,quantum nici vocepocerac ciues jnclamar.-Prodice foras Prodicores, 6c Regiam prouin- ciam acyrannis defendice. Hsec verbamulcorumindignacionem odiumque in eum commouerunc.

P o s t e r a die Petrus Cafaus fummus eius prouincix Pretor([uilitiariuni maiorem vocantj Ioannis Lanez rogatu, milites Noimnis-dei coIon;a excit: fimulqueadlnoiofam miccicquicaufam aduentuseius quasrerenc. lllcfead Ferdin.Machicai nominaluenda&dilfoluenda veniffe, refpondet:eo ficto, mox in Perufium regreffurum. Attamen vbi ille Panamce armain fe fumick: vimparariinrellexic.necpacivllomodo Velleioa.Lanezvcvrbeinrrarec.-mi- lites in cerra exponit, ccincer prominences licoris fcopulos collocac: myopa- rones cum aliquoc cormencis oram radere iubec. Alcera exparce io. LanczPa- nama obuiam egreffus,cum crecenrisampliusHifpanis,cafcraprope holTem locat. lamquetormentarius, iuflu lanefij , machina:vni ignemimmiflurus erat:quum monaehusquidamordinis D.Maria^crucifixi lmaginem «cftans, cumPetro Cabrera mulacircumuectus,P a x, P a x, alca voceprociamat.

PROGRESsiad colloquium vtriufque partis duces,his legibusfcedus in- «, J""*'*'

eunt:VtIfjoiofaxxv.tantummilitibuscomitatus vrbemintraret:Rcliquum n*. '

exercitum Scnauesad Tabogam infulam procul vrberemoueretdonecMa-

chicaidebitaperfoluiffet:pofiremonobiles virosduos, quofcumque Lanez

| legiffet^fidciobficlesdaret.InoiofahisacceptisconditionibusjBalthaffarem,

comitisGomera;filium,&PaulumMenefium rnb.mil.obfidesrradir.Irafil-

lacibuspromifljscircumuento Lanefio,paxintereoseomponitur. Atpaulo

pofc^quumperfoluendismilitumftipendiispecuniaLancfiodeefletj militcs

eius terni quaterniveexvrbein Tabogamcommeanresc>dudiais.cantioni-

bus, quominus fufpecla res effet fcfc oblecrantes, per omne induciarum

jtempus, paulacim omnes duci fuo elapfi ad Pizarriflas transfugere. Ipfe tan-

demabomnibusdeftitutus, vnoreliquopedifequo^fugxcomite,Panama

;decedit, &Carrha°inem iefe recipic.Inoiofa orbam pra:fidio vrbem cum ex-

jerciruincrar,feflasinrermilirumvocesclamanciu,V i vat Rexet Gon-

zallvsPizarrv s.Mox ad Nominis-dei coloniamoccupandam & eum

borcum cucandum Pecrum Cabreram &generum eius cum duabus cohor-

ibusmiccic. F Non

Vtrdugus Troregis partes fo- uens No- men-dei (*ptt.

Vtrdugus Nomine- dii eiici- tur.

41 H I S T. N O V I O R B I S

N o n multo poft Melchior Verdugus, Pizarri partibus infeftus., cum dt> centismilitibusper emiffarium Nicaraguenfis lacusfecundo amne defluit, Ad Nomen-dei noclufortequum appulifTet,milites exponit. Egredientium interrammilitumtumultuexcitaticolonbGalloseiTearbitratijinfiluascon- fugiunt.MelchiorinCabrerseaedesigneminiiciiubetjillumiimulcoiiflagra- turum cum domo ratus.-fed iam ille m Panamam cum genero aufugerat. Ad eum modum Verdugus Nomine-dei potitus,eam praefidio munit.

A t ciues, quum multas a militibus iniurias quotidie paterentur filli e- nimmilitarilicentiamerces & quaxjueobuiarapientes, aliaqueinfandae- dentes facinora,iusetiampraetexebanticeleribus:Idnimirummeritoiisac- cidere qui Tyrannosaduerfus Regem defenderent-)graues deillatisfibi a Ver- dugo damnis Sc iniuriis querelas ad doctorem Riueram, eius prouinciat Gu- bernatorem , deferunt. h Panamas manebat : ac tum Petri Inoiofas auxilium implorans,cum eo Nomen-dei cum centum & quinquaginta tormentula- riisproperat.Priustamenquamvimadhiberet^VerdugumobteftaturjVtprse- ftitis impenfis & penfatis damnis quaecolonis intulerat,prouinciam fuam externplorepeteret,Idnififpontefaceret, vim&armaexfpectaret. Ad hax Verdugus^Et eum & coionos grauiora mereri,quando tyrannos in regia pro- uinciafouerent,refpondet. InoiofatamcontumacireiponfoofTenfus,ciui- tatemirrumpit, fuos vndiqueinuaderehoftemiubet. Verduguenfes tanta tormentulariorum copia perterriti, adhaec, vt qui nihil praecauiiTentjincom- pofiti inordinatique , omiffa defendendi fui cura, tergavertunt ; & princeps fugae ipfe Verdugus in myoparonem raptim infiliit : certatimque milites na- uigiaeportumoliti indeomnes, praetervnumvulnereimpeditum,trepida fugaexceftere.

Centenm a Caruaile funditur.Trorex prdij fortunam aduerfm ^Pi&ar- rum expertm vincitur & interficitur.

C A P V T XII.

AEc Panamae& Nomine-deigerebantunintereaGonzallus Pizarrus ad opprimendum Didacum Centenum,rebellionem aduerfumfemolientem, Francifcum Caruaialem Praefectum caftrorum legatum fuum mittit. Is Centenum ad Potofiam 'afTequutus,aggrediturfunditque,viqjadeo captiuismilitibus immitis vtomnesfuipendi laqueo iuberet. Centenus ipfe inter tumultum cumLodoico Riuera ckfamulo vno in montes quofdam afperos Indis habi- tatos elapfusnon proculArequipa, perniciem effugit. Caruaialea victoria infblefcens&variaperlocainfeftaarma circumferens,omnia fanguine,fer- ro flammisque mifcuit, Ciarchas diripuit: atque ex eo loco Arequipam, dein CufconixgrefTus,latrociniis,fufpendiis,&corporumdilacerationibusquof-

cumque Regis partibus fauentes cepit,atrociter vexauit.

EoDEM

L I B E R I 1 1. 45

E o d e m ipfbtemporeProrexinPopaiano, prouinciae Venalcazarisagro mm w- crat:a Gonzallo Pizarro inftante acriter cedenti diu iactatus , eius manus vix rr"t'nJiaHz cfTugerat:tum vero ibi delitefcens quum mendaci fama accepilTet Pizarrum cQuitoLimamconcefliiTe, etficaptiuitate fratris non mediocriter angere- tur,ipcm tamen recuperandi imperij^vindictaeqj a Pizarriftis expetenda^non omnemabiecit.ItaqueSebaftianiVenalcazarisopequadringentosHifpanos contrahit^aciequeinftruclaprocedenstvbiOttabalumperuenitiGonzallum nec Limam profectu , nec procul abeffe cum valido exercitu aduerfus ipfiim venientem cognofcit. Hoc taminopinato nuncio perculfus fub vefperam crebris ignibus ad fallendum hoftem paflim excitatis, inde prima fere vigilia mouit:&perinuiosfakusatqueafperatefquaraptim exercitum ducens,ne vllo quidem quietis momento ad relaxandum laborem dato, totameam noclem&magnamfequentis dieipartem,ducibuslndis, ingens viaefpati- um emenfus eft, ac vix tandem fatigatus & prope exanimatus fiti , Quiton peruenit.IbiquumNumidica mulier aquae ampullam vnam ei porrexilTet, fitim reftinxit : & a ciuibus de exercitu Pizarri diligenter fcifcitatus , vbi validum effe comperit , aliquantulum expauit : mox collecto animo, mul- tis confulentibus vt pofitis armis Gonzalli fidemac clementiam experire- tur: Vel mori ftrenue fibi eiTe meliusrefpondit, quamfe tali viro,id eft tyran- no , dedere.

ExiNDEnonnullorumrldeiciuium diftifus, Quito egreditur,& tribusab ftw*i

vrbe palT.milibus in modica planitie,caftris locum deligit.Pizarrus quem dif- ^r

perfis paflim exploratoribus nullae hoftisresfallebant,fuga proregiscom-M«>'-

perta & quanto flexu vi^ copias circumduxiffet,milite fequi iufTo cedentiin-

ftareconftituit, & poftera die patentibus locis eumadeptus, caftra caftris

contulit.Prorex animofius quam prudentius fuos in aciem eduxit: neque illi

IpugnamdetrecTant.AcprimocongreiTutormentularijPizarripilisplumbe-

lshoftiumaliquos obtriuerant, hinc trepidantes cquitum alas Proregi cir-

cumfunduntur:illeanimofe pugnam ciensomnespariterinhoftemduce-

(bat. Sed tranfuerfim Regiorum aciem equitum turma duce Cepeda incur-

jfansj facillime perrupit. Prorex ex equo deiicitur , quumque oppreffus pon-

idere armorum niti ad refurgendum non poftet, ignotus aliquandiu inter fu-

iorumhoftiumqueftragem fefellit. MoxquumQuitenfisaedituusillacfortc

orxterueclusjpropiusfeadeum applicuiffet, tumProrex:Abftineamema-

ius, inquit: ego fum Prorex. Sacerdos, Opportune:tu is es quem nos quseri-

mus.AcconfeftimadlicentiatumCaruaialemaccurrens,Ietumillihocnun-5^.«,

i,:ium perfert. Is Factoris fratris fui caedem vlcifci ardentiftime cupiebat, quem

1'rorexmanu fua,vtantediximus, interemerat. Ergoproperabatvtiacen-

em hoftem confoderet : ni Petrus de Puellis defcendere equo parantem co-

dbuilTet, Haudfatisdecorumipfiusauthoritati eiufcemodi facinus edere,

F 2 admonens.

arro vi- inter-

44 H I S T. N O V I O R B I S

admonens. llle igitur, feruo adcaedem eius mifto, Proregem obtruncari iu- bet. InteifedicaputabfciiTum(^itonCaruaialisiuiTudefertur,&patibulo, vndecapita noxiorumpependerant, affigitur. Nequeeo ludibriocontenti nonnulli,barbam etiam contemtim vulierunt.Tandem tamen corpus fub- latumjdeportatur(^iton,&pofteradieiuiTuGubernatorishonoriricecon- ditur.

Eo praelioPizarriil:arumquinquececidere,aliorumpauIopIures. Guber- natormodcrate victoriavfus,cumhofhbus clementer egit. Venalcazarem quoquejquamquamaduerfusfcpUgnafTet^donisprofequutusJnfuampro- uinciamremiilt, &aliquotpraetereaPr2etores&duces.BoniliamPr3efecT:um- a:rarij, & alios Quitenles ciues captos,Chilen in exilium mifit. Sed illi com- parata clanculum naui in nouam Hifpaniam aufugere. In Guaiaquil Manu- elem Statium Proprafectum mifit:ad Poitum-veterem, Lupum Aialam: SauiamAlphonfumMercadilhum:Trugillium,DidacumMoram.Adhunc modumceterarumciuitatumimperiisdiftnbutis^PetrumdePuellisquoque legatumQuitopracrlcic,&indeprogreirusinciuitate-Regumingentiomni- um Letitia exceptus eit.

^Petrm G^fiacomponendis ^Peruanx, prouinchmotibiu mittitur a Cdfire. ^dCfmz^alium Piz^arrumfcrihit.PiZjarri ^rebeUmm refj)onfum.<&5%lult& <vr- bi.sa "PiZjarrodeficiunt. Centenus Cufcon occupat,

C A P V T XIII.

Nter hos Peruenfium motus , nuncius aflfertur Csefaii Pro- regcmaLimeniibuscaptum,aGonzalloPizarromotamcon- tumaciter rebellionem & fumta aduerfum fearma. Ex quo in- genti dolore afFe&us eft,grauiter AdfeiTores incufans^quod ta- liaconfenfufuoapprobailent Moxcomperto,pra:cipuamma- litauiama Proregeortam.-illumque quumnollet prouocationemanouis legibusadmittere, ieditioni materiem& flammamfubdidiffe:aliquantum mitigatus, ne prouincia maius detrimentum acciperet, fuperioribus vulne- ribus fanandis quietiingenij hominem Iegere inftituit.Nemo ad eam rem li- centiato Petro Gafcaaptiorvifuseft,viroquemai1:utiilima2 vulpisquamfe- ^,j/^%ociiiimileonisfimih^

fifficit, omniqueimpcrio,authoritate, &quibuicumque voluitpetiitque literisac jHitur. diplomatis jnitructum, mPeruiium mittit.

IslicentiatoCiancacV Renteriocomitibusadiun<5tis,annoM.D.xi.vj.ex Hiipaniavelafecitjacprofperovfusventoquinquagtfimoquinto quamfol- uerat die ad Nomen-dei appulit. Inde terreitn itinere Panamam progrefliis, quamoccukiflime fieri poterat,quo flatu Pizarrires eifent,fagaciterodoran-

doSc

L I B E R ' I 1 1.

4$

do&fcifcitandoperueftigabat. SiquandoaPizarriftisforte interrogaretur^ &&% quam ad rem ex Hifpania miffus effet, omnibus comiter ac fepe capite ^p^-^ZT"" to refpondebat, Se ad componendos Peruenfes motus,& abroganda Edicta «V* mi. quxProrexattulerat,veniffe:acobliteratisvenia omnibusquaedehquerant,^ " fummopere fc cupere easprouincias in priftinum ftatum reducere,vt omnes honefte pacificeque viuerent. Interdum etiam familiarius cum gregariis mi- litibus fermonem fbcians , bono animo & hilari effe iubebat: fe omnia velle recta & molli via confequi:quin etiam diuitiis omnes expleturum pollicitus, nonfe aliotendereaffirmabat quamvtius earum prouinciarum recupera- ret:&ipfi agnito errorefubimperiumCaefaris redirent-

H i s & aliis multis eiufcemodi fplendidis dictis omnium ocnlos perftrin- gens,fimul Inoiofam asereditur, & ad tradendam fibi cum exercitu claflem '•'- r ..

r i- • • i • • • r -i Ga,c£ faU

folicitat. DeinadPizarrumlitterasmittit,(2)quarum fententia na:cerat:Si/^«<«rfpi- ]mpe^um&armafponteponeret,veniamip^lomniumanteac^orumaCa:-^''w/,- faretribui,&abrogatislcgibusnouisomnibusfortunasfuasrelinqui. Porro neeorum qui ipfius partes hactenus fequuti effent,fidei nimium inniteretur. quippeillos,fimulacvocem Regisaudiffent,veniam&pacem offerentis, o- mnes ab eo ad vnum defecturos,&perniciem eofdem lpfiallaturos, quibus falutem fuam crederet.

H i s acceptis litteris Pizarrus, aduocato primorum confilio, omnes fen- tentiam libere dicere iubet. llli, re diu multumque deliberata,tandem con- gruentibusferme in vnum omnium fententiis decernunt,Primum omni o- peGafcam Peruanas prouinciaeadituprohibendumeffe:deindemittendum. legatum adCsefarem, quideProregismorteeiexplorata omnia &certare- ferret:tum Regia? eius Nlaieftati fupplicaret, vt propitia volenfque prouincias imperiumGonzallo Pizarro confirmaret. Idfiabeoimpetrarent,magnam vimpecunia:eifevltrocontributuros.Hisdecretis,F.HieronymumLoaifam & Laurcntium Aldanam in Hifpaniam delegant, ac Epiftolam ad Gafcam Praefidem communi omnium nomine fcribunt, legatifqueeam,fexaginta quatuor Prouincialium,qui eas terras pro virili parte manu ceperant, chiro-* graphis fubicriptam & obfignatam ad eum perferendam tradunt. Exem- plum eius infrafcriptum eft. c^jw

Magnifice domine,te Panamam adueni(Te,& nunc quoque de traie- &w"*m ctuin Peruenfem prouinciam cogitare, accepimus. Equidem fi paulo matu- mfffUmi rius & ante Proregis mortem vemiTes, id nobis non minus iucundum qua m n'umre vtile futurum fuiffe teftamur. Nuncautempofttotinteftina be!la&Hifpa-c< norum cardes non tantum parum tutus in has prouinciasaduentus tuus, ve- tc rumetiam detrimentum aliquod grauius allaturus eft. Quare multo fatius <c videtur,&cumpublico omnium bono coniunclum vttu inHifpaniam cum c<

F 3 lcgatis

33 33 33

33

4<j HIST. NOVIORBIS

33 legatis noftris redeas,quos ad Caefarem mittimusjvtei horummotuum cau- 3, fas fuccefTufque & confilij noftri fummam exponant : petantque ab eo vt „ Gonzallo Pizarro huius prouincise imperium prorogetac confirmetjperitif- ,3 fimo omnium viro ac longo rerum & tra<5tandae prouinciae vfu aftuefacto: ,3 qui etiam propterfingulares ipfius virtutesab omnibus merito velutparens 3, patriae habetur & diligiturrqui prouinciam pace & iuftitia regit:quiRegia ve- ,, ctigalia acreditus fartos tedtofque praftat. Acnos quidem eam gratiam a Caefare accepturos confidimus, propteregregiaineum merita&conftan- teminobfequio &fideperfeuerantiam:quam,etfiabipfius Legatis&Prae- fedtis bellis ciuilibus &rapinis adeo voracibus,vt ne vectigalibus quidcm re- giispepercerint,crudelitervexati,integra hactenus retinuimus. Facile quoq; nos ei probaturos fperamus, qusecumque propugnandi noftri caufafumptis ,, ineosarmisgeffimus.quidquidenimhuiusfecimus,quodlegespermittunt, 33 iuris noftri tuendi gratia fecimus. Quare veniam aut gratiam criminum nul- „ lam ab eo petimus : quando deliquiffe in eum aliquid nobis confcij non fu- „mus. Te veroproeoftudioaczelo,quo hadtenusfemperin Dei cultum& „ Regis obfequium afFedtum efTepraetetuhfti, magnopere oratumvolumus, ,-, vtHifpaniamrepetas,&quaehis prouinciisrecreandis commodanecefTaria- 3, queeflepro tuaprudentiaperfpicis, eacoramipfe Regiam maieftatemedo- „ ceas.Quod te quidem ita facturum fperamus.

L i t e r A s quoque dant ad Inoiofam(& hoc idem Pizarrus Laurentio Al-

danx i n mandatis dedit) vt Petrum Gafcam L.milhbus ducatorum donatum

inHifpaniamremitteret:autfipotiusitavideretur,euminterficeret. Idmox,

allatisPanamamliteris,Laurentius AldanaPr5efidiCafcaeindicauit,monuit-

que vt ab occultis hoftium infidiis ad ipfius caedem ftructis caueret. Pra:terea

eiprocertoretulit Pizarrum numquamfponte pafTurumvtPeruanampro-

uinciam intraret:quamqua alioqui complures bene in Regem animati eum

inoiof* multo libentiflime vifuri efTent. Ceterum quum Inoiofa nullo paclo adduci

%am, g*- poffet vt claftem Cafcae proderet, nempe fidei Pizarro datae nondum imme-

jufnfo. mor,advltimumtamenCa?fareisliterisinfpec1:is,quibus anteadtoru omni-

busquiaPizarrifaclionead Regemdefciuiflent veniadabatur,expugnatus

eamtandem tradidit: Tantaretam facile potitusGafca,finequa fruftrain

oppugnando Pizarro fe fatigaflet, ingentibetitia,eundem Inoiofam vt ante

claffi prseficiens : ceteros quoq$ clafliarios duces fiio quemq^gradu atque or-

GafcAh*. dinequempriusobtinebatrelinquit. SimulNomine-dei aliquottormenta

fttumdu- & machinas aduehiiubet, quas ex Hifpania tranftulerat:mox etiam Mcxico,

&homru Guattimala,Nicaragua,Dominica,miffis ad preTectos htteris,miIites,equos,

■|^'e'w"arma, commeatus,contrahit:pecuniasinftipendiamiIitummutuasaMer-

catoribusfumit:Laurentium AldanamadpromulgandasVenicegeneralisIi-

tcras&nouarumlegumabrogationem,tribus nauibus inPerufium mittit.

Ille

L I B E R I I L 47

I l l e Panama fbluens,nullo loco prius terram attigit,quam in Calliaum Lime, oftium peruenilTet.Inde nauim vnam e tribusTrugillium,alteram Are- quipammittens,pluribusilmullocisRegiadiplomata&claiI]sclefe(5tionem Ami»cum euulgat.Qua ex re factum eft vt maxima pars ciuitatum, famade claiTe ab In- dtmml.' oiofaGafcae prodita fparfa,aGonzallo Pizarro deficeret. Primum Trugillij tmt$- Djdacus Mora,Quiti Rodericus Salazarab eo defciuere,quorumhicP etrum de Puellis iacentem in lecTulo pugione confodinFrancifcus Vlmeus in Gua- iaquil Emanuelem Statium interemit, iam tribus aliis in Puna infulaciuibus interfecTis. Quae quidem catdes iam refixo explicatoque aduerfus rebelles Sc profcriptosvexilloregio,impunegraiTabantuL

Qv v m forte tantas inter rerum procellas ad portum-vcterem eiTem,Di- dacus Mendez Lupum Aialam cepit,Moralem trib.mil. ftrangulari iuflit: (cd ab iftis he^c vlciicendi potiusrabie quam ftudio iuftitie^ fiebant.DidacusCen- tenus a Didaco Aluare Arequipa excitus,e montiumlatebris,in quas fe abdi- derat, prodit, & fe Aluari iungit, affluentibus quotidie aliis , cUm octoginta Hifpanorum globo 3 quos eiufdem caufae fors aggregauerat , Regis nomine Cufconoccupareproperat.-eamtum trecentommilitumpraefidioAntonius Robles obtinebat,quos paulo poft ad Pizarrum ducTurus erat.ld vt comperit Cetenus noctu vrbem intrat : hoftes incautos & fbpitos opprimit. Multi tru- cidati, vulnerati plures: dux ipfe viuus capitunei Centenus ceruices abfcindi iubetjCKceteramultitudinem^amiiToducejfubimperiumRegisfacileredigit. Qva victoria admodum inflatus,Cu(co mouet,&: Potofiam aduerfus Al- phonfum Mendozzam & lo. Silueiram contedit.Hi duo Pizarn legati erant, eo loco iuiTa eius cum valida manu expectantes: fed vbi Centenu aduentare intelligunt,eiobuiavltroegrefiicopiasiunxere.Quibusillevirib.au(ftusTi- quacacenfislacus clauftra occupatck cum exercitu ibi confidit,eo confilio vt Praefide opperiensjfimul obfeiTo eo trafitu omnia itinera hofti intercluderet» i O m n i v m qu& tn Peru acctderant nuncium accepit Carolus C&far tn Ger- mania^vbi tum aduerfksProteflantes bellum gerebat)perDidacumAluare7 Pro^ ' regis Vel&cognatum (f Franctfcum Maldonadum Gonz>. Ptz>arri domefticum, Sorumporro malorum remediu altquandiu dtlatum efl, tum quod C&far Ca/iella abeffet,tum quodmorbis nonnumquam implicittss 3grauiortb. curis non vacaret* ^Tande Tetrum Gafcam eomitttplacuit \quttumex Inqutfittonis Hiffanic& coUe- vto f$ confdio eratjCautum ^cordatum vtrum tfcuius antmum tngenttb negotiis paremfiUerttamcLexpertusfueratff&farjum eo apparatuyquem paucis ante annis tnregno Valentt&aduerfusTurcarumtf Maurorum claffemfecerat, quamtm- minere Hifbani& allatu erat-.tum altis negotiis, qu& proprie adlnquifttionis munus (f Infideliumconuerfionemfpeclareht. Hunc virum C&far^abrogatis duriortbus illis edi£tis,qu& Biafco Vei& exitiumattulerantMtnbuto libero tmperio,coponen'- dis Prouinct&mottbus delegit.Ne^ iilegnarus plura confdto & afiuquaviperfict,

fuperbt-

'

48 HIST. NQVI OiBIS

fupcrbioremtttulum afciutt , quampr&fidis ^RjsgtA audtenti&fiue Curi& Peru : ni- hilahud palampr&feferens , quamfemtffum ejfe,<vt omnibus ignoperet^ ' quam- molliftma <via confequi poffet omma tnprifttnumfiatum reftitueret : acceptista- mena C&fiare litterisfgtllts ^ chirographis,quorum autoritateftopus effet^irei {£ mtlitescontraheretfedidclam. AuguUZarat. Htftor. ^Peru.ltbro.6 captte 6.

2 Tetkvs Gafca longa eptfiola Gonz^. Ttz>arrum monuit *vt abdtcato Gubernatorismunere, sf>ontefubfidematque tmperium C&faris concederet.Etus cxemplum exftat apud Augufi. Zarat. Htft. Tew.ltb. 6 cap.^.Eamper cPetrum Hernandum Paniaguam mtfit , fimulque CaroltC&faris litterasad(jonzjallum Ptlarrum firtptas, Anno m.d. XLVi.Earumittterarumfenterittah&cerat:

Rex.

Gonzalle Piz>arre, tum literistuis , tumaliorumrelatu , certioresfacTt fiimus de exortis in ^Pcruanis prouinctis mottbus, ceterisque rebus qu& tbt acctde- runt> exquo Trorex "Blafcus Nunez^ TJela legttusnofier, ^j) ' cumeo 1{egi&cM- rti Audttores eo mifiifunt : quodnimirum tlltnouas leges atqne Ediclaanob'isfa- tfa ad iufium earum regionum regimen , & clementer tractandos earum tndue- na<$ , rtgtdius exfequi <vellent. Ac certum quidem habemus, nec te, nec eos qutte fequuntur,eoconfiiiofecefitffe "Vt tmperiumnofirum exueretisfed tantum vt rioo- rem ^f asferitatedecltnaretis, qua diclus Prorex ita vttftrtcJe volebat, <vt nulia ab tis legtlusprouocationem admttteret .jta^i otius 'veritate accurateperfpecla, fimulaudito Fran. Maldonado, quiabste £$ Prouincialib.colonis mtffus nobis o- mnia retulttdtcentiatum (jafca, efancla & generalis Inqutfittonis corpore ac con- filio nofiro eo mtttere 'vtfiim efi.Qjfeidctrco 7nandatisacpoteftateinftruximus,<vt eis terris pace ac qutete reddtta,qu&cumc^ adDet cultum,prouinciarum confittd- tionemacdecus, & ' colonorum, clienttumnofirorum, f£ tndigenarum,commoda pertinereipfivtdebuntur, eaomntacuretac prouideat. Quare vobis mandamus atque intungimus, <vt qu&cumque diEtus Lffonttatusnojlro nomine vobis edtxe- rtt,eapr&ftftis,ac pertndedtcJo audientes eifitis, <vtfieaa nobisipfis mandataef fenf.tum rut quantocumquepoterttis,fauore^ opeeumiuuetis, quofaciltuscom- m ifta a nobts perficere ^exfequipofitt. Qttod <vos pr&fitturos confidtmus. Acme qutdemfcito habere in memorta , ^ habtturum benefatta £$ officia in me <vefira, tum qu&cumque Marchio Franctfcus Piz>arrus fiater tuus imperij meipropa- gandt caufa,pr&clare ^fortitergefitt: atque eorum tum liberis eius iumfratrtbus , fuo tempore pr&mia perfoluturum. VENELOiS.Yi.dte Februarijs Anm

M, L>. XLVI.

EGOREX

c^CandatofuA Matefiatis:

FrancifcusdeFfa/b. Gonz*.

L I B E R I I I. 4,

Gori^. Pi&arrumamicommpracipm defermt : Centenus ab eot prdio vincitur. ChilenfemproHinciam,faadente Camaiale, petere abnuit.

C A p v x XIIII.

iNT erea Pizarrus e Regum-ciuitate miferam partium rui- nam, &paulatim diffugientescum fortunaamicos, confpici- ens 3 cos prsefertim qui fufcipiendi huius incepti prsecipui ipfi autores & participes fuiffent : ac iam a Petro Inoiofa,in quo v- nomaxime fpem ac prsefidium rerumfuarum collocauerat, clalfem Gafcae proditam,atque ab omnibus fere fbciis populis fumta in fe ar- G . . ma:ingentiquidemdolorepercutbnontamentotaduerfiscafibusfrangiaut^mi««/- animum abiicere.Itaque aduerfum malainfiftensfpeijoannem Coftam du- Mtfuli\. centis cum militibus Trugillium aduerfus Didacum Moram mittitrfedis"»*' quum Didacum Caffiamalcam concefiiffe & fe validiorem effe comperiffet, Limam reuertitur. EummoxPizarrus cummaioribuscopiisCufconable- gat, vt inde Centenum eiiceret, quem in ea vrbe effe exiftimabat. Paulo pofl iftiusdifceffum,Laurentius Aldana Limenfemportumquatuornauibusin- uedlusJnsentem Pizarri exercituiterroremintulit.

In eatrepidatione IoannesRoias&AlphonfusMaldonatuscummul- tis aliis Pizarrum deferuerc. Pizarrus ne plurcs ad hoftem transfugerent veri- Pizmut tus, Lima Arequipammigrareconftituit:fed neea quidem reslicentiati Car- *»mw*m uaialis fugam morari potuit, qui cum omnifamilia,cognatis &amicis repe- ™"£/£ te a Gonzallo defciuit. Eius hominis tranfitio Gubernatoris animum vehe- m°ntbM menter pupugit, quod is e primonbus exercitus ducibus erat,& mter omnes m. amicos praecipuo honore cultus a Pizarro. Ergo ipfe Lima excedens,per cele- res equos ad Ioannem Coftam fcribit, vt quam celerrime Arequipam veniat. Quu prope Guamanguam effet, Sottus fummus Praefectus caftrorum, Mar- tinus Vlmeus trib.mil. cum maxima cohortis parte, eumdeferuerunt. Inter- ea Arequipam ipfe , Laurentius Aldana Limam ingreditur , & vexillum Re- giumattollit.

Gvbernator, reuerfo Ioanne Cofta , dubius animi , eum & reliquos amicos , qui fidem non mutauerant , in confilium adhibet, quid optimum factueffet exquirens: nequeenim iamdeimperio, feddefaluteagi. itaque quandoretinenda^prouincia:nullafpeseffet,vit32faltemconfulerent.Quum omnibus noua exilia,nouas qua*rendas terras placeret,&adidChilenfis pro- uincia opportuna videretur: Pizarrus militem irein ordines&difpofitoa- gmine ingredi iubet. Quingenti ferme Hifpani milites 3 multis Indis lixis & calonibus admixtis, erant.

ATPizarrus cogitans recto itineretendentibus neceffario tranfeundum effe , qua Centenus cum mille ac ducentis Hifpanis anguftias quafdam infe-

G derat,

■Jd HIST. NOVI ORBIS

derat, FrancifcumSpinofamcum triginta equitibus viam propter alueufri Tiquacaccnfis lacus fequi iubet, vt hofti velutillac ituri fpeciem praebens, eum ad impediendum tranfitum in illam partem auerteret. Ipfe vero diuer- favia, Caruaiale Praefedto caftrorum cumtotoexecritupraemiffo,perVfco- uium afperrimos Guamangse montes prseftringens tendebat. Ibifacerdos fbrterepertus, Caefarei exercitusexplorator, ab eo fufpendi iuffuseft.Cente- nus ab Olea trib. mil. qui ad eum tranfiuerat, de Pizarri confilio edoctus, ex eolocomouet& Pucoranumproperat. Pizarrus vbihoftemrectaadfeten- derecomperit, fe Guarinaefaltu &hoftilibus copiis claufum ac viribusimpa- rem ■ mittit ad Centenum, Se prouincia omni vltro excedentem in Chilcn .? migrareiproindetranfitumliberumabeunticoncederet.Centenusenimue- ro negare f e daturum» fed petere vt fe in ipfius fidem ac poteftatem permitte- "ret.AtPizarrus Tv non esRex, inquit,vtmetibidedam:tu nupervnuse " meis clientibus & domefticis eras:verum quum forte aliquid a me flagitanti " negafTemjtu aduerfum me arma fumfifti.

Ab lioc refponfo , Centenus vlteriuspergensjemiffanj Tiquicacenfisla- cus ponte interciiTo , Pucoranum peruenit, ibique xv. milhbus pafT. aPi- zarro caftris pofitis aliquot dics confedit, ratus hauddubie Pizarri milites prrfK«maclfetranfitionemfacT;uros. Verumvtabillisnihilmouerividet, oc~to roil- liapaffuumpropius hoftem admotis caftris: copias Alphonfo Mendozzse ckloanniSilueraelegatis tradit. Ipfe, lateris dolorem caufatus,cum Ioan- ne Solano CuTcenfi epifcopo in tutumlocum fecedit. Alphonfus Mendozza & collega , quibus hoftem vltro aggredi certum erat, aciem tumultuarie, ac contemtuhoftisnegligenterordinant.fiquidem iamcertam vicloriae fpem praeceperant animis, multa & vana iactantes & ludicra inter fe cientes certa- mina.quum videlicet fe Pizarriftis,etiamfi triplo tantoplures effent,facile pa- rcs efTe dicerent.

CARVAiALde ordine & loco in quo hoftium acies initructa ftabat ab

cxploratoribus edo(5lus,confeftim ad Pizarrum,llluftriflime Gubernator(in-

" quit per Deum iuransjecquidproditores iftos inuadimus?quid ceffamus?vi-

33 cloria quidem in manibus eft. Simulque difpofuis agminibus,cum maxima

tormentulariorum parte ceteram aciem ftrenue antegreffus, repentinoin-

curfahoftiumftationesirrumpit.AcprimoquidemcongrefTutormentularij

ingentem ftragem faciunt. Sed Alphonfus Mendozzacum xl. tormcntula-

riis, & omni fuorum cquitatu in Pizarri alam vehementer inueclus, prope in

fugam verterat:ni Caruaial huc illuc ad animandos milites agmina obequi-

tans , quanto in difcrimine effet Gubernator, animaduertiffet. Simulque is

9> Ioannem Torrem ad opem ferenda nomine ciens: Agedum,inquit,patrono

„ noftro fuccurramus,qui in magno periculo eft,ni mature fiibueniatur. Ergc»

accitis promtiilimis ineam partem accurrentes, prxlium inftaurant, nec

tantum

T'r.arri cu Ctnteao.

L i B £ ft i t t. *t

tatttumlabantemfuftinuere aeiem,fed omnibusviribusad w&oriamconni- ^m^ fi, pepulere hoftem. Tandem Centeniani quum furentium inimicorum im- cmaL petum tolerare non poffent, abruptis ordinibus & defeffi funduntur. Simul ac fuorum fugam Centenus e tuto confpexit,non exfpectato Epifcopo,infi- liens in equum aufugit.E Pizarri exercitu circiter octoginta Hifpani ceciderc. Cepeda &IoannesCofta vulneratifunt. Exhoftibusquadringertti&quin- qUaginta defiderati funt : in iis loannes Siluera, & alii tribuni mil.

Secvndvm eam victoriam Pizarrus Caruaialem cum xxx. tormentu- lariis verfusArequipam mittit,{iforteCentenum fugienteexciperet. IsCen- tenononreperto,vrbeintransaliquotciuespecUniis (poliat.PizarrusBobadi- lium trib. mil. cum totidem militibus,Ciarchas petere iubet, & quidquide- quorum armorumque nadtus effet capere: Machicao & fex aliis Hifpanis gu- lam laqueo frangi curat, quod fub initium pugnae ad Centenum transfugif {ent:ceterisignofcit,quumfidelemipfioperampra:biturosinpofterumpro- mittcrent. His geftis,Guarina mouens Cufcon petit:vrbemque intrans cum ingenti omnium ciuium metu, licentiatum Martellum & duodecim alios e pnmoribus ciuitatis fufpendi iubet ;ex auro & argcnto arma fabricanda cu- rat,vrbemque excubiis & valida cuftodia firmat.

T r a d v n t nonnulli , Pizarrum a Caruaiale moni'tum,ne militum quos trodmri cx Centeni clade collegifTet,&aliorum pratereaquorumdam fidei credcrct, 2$5J* quippe prodituros eum vbi fe occafio tuliffet. Verum potiusinChilenfem prouinciam concederet, quacumque tranfiret terram vrens populanfque & fcquentibus hoftibus omnia vaftitate praeripierts, ne commcatus militi, neu pabulum equis fuppeteret.Porro ad hsec refpondiffe Pizarrum, Sibi ftarc ani-yi»i „J, kio, aut vitam amittere, autprouinciam feruare. TumCaruaial,horribilitcr %vtint' deierans:Age,inquit,pergamus,quandoitalubet,llluftriffGubernator:mihi quidemfcias tambonasccruices effequam Dominationi tuae. Equidemfi

tam fapientis confilijratioa Pizarro accepta effet, fruftrain eo perfe-* quendo Petrus Gafcacaput fcaberet, & incaffum fe ac mili- temfatigaret, nihilexeoincepto praeterirritum I laboreminHifpaniamrelaturus. Verum- •

tamen Pizarri reseum exitum habereneceffeerat.

Gajca.

5i HIST. NOVIORBIS

Gafca in Teru traiicit , Ti&arrum pralto vincit. ln eum» in Caruaidlem {$ ce* terosnoxios animaduertit.

C A P V T XV.

N t e r haec Praefes Gafca duodecim onerariis naiiibus cum magnis tum modicis Panama foluit,quas omnes ferme merci- bus onufbe erant> cum quingentis militibusquos inomnes naues diuiferat.Ex iisLiburnicam vnam,feu biremim celerem, quae remigio impelleretur, efficere conatus eft:fed fruftra,pra> rapida aquarum celeritate i mpeditus, qux iis interdum locis torrentis inftar decurrunt.Ergodecurfumeummarisaduerfumfubiensatqucaegreindeelu- ctatus,hi berno videlicet tempore; vix tandem in Mant# portum peruenit.

Forte tum portum-veterem Francifcus Vlmeus cohortis vniusprasfi- dio obtinebat: is audito Prafidis aduentu , cum Didaco Mendez aliifque ci- uibusadeumexcipiendum obuiamegreflis, eiad mareoccurrit.lbiabillis cognofcit quo in ftatu res Pizarri effent,& vtab eo omnes prope ciuitates de- feciffent:vndeincredibili arTe(5tusl^titia,poflquamtamenMoralis,Emanu- clis Statij tnb. mil. aliorumque ciuium patratas cxdes accepit, tali oratione

*^"^ eosincrepu^

nsr.ujtos & hominum caedes patratis & priuatas iniuriasvlcifcimini.Rexeiufcemodi

«»r,J«ri«obiequnsnoncget.

t&fdh Mox indedigreffus, breui TombefiamappeIlit:tribunummil.adSanp<

\rcitiunt. michaelis coloniammittit, qui transfugasa Pizarro deficientes coliigerefc Mercadilium trib.mil.a Bracomoriis arcefiit.Breui quoque eius accitu Quitfr Salazar,Popaiano Sebaftianus Venalcazar cum multis Hifpanis venere. Exit. nuncio acceptOjDidacum Moram Cafiiamalcseeffecum valida manu, & o-« mnibus ex locis ad partes iuuandas auxilia concurrere,Pre<fesmifiis ad Nouaj I Hifpania: Prefidem literis , remittere fe illi cogendi fupplementi laborem fi- gnificauit, quippe eo opus non effe. Eodem exemplo ad nominis-dei,Nica- raguae5c\:aliarumregionumPra!fe(5tosvndeauxiliaexciuerat;fcribit. Neque cxiis vllus venit, praeter licentiatumRamirem: isnauim vnam militibuscc, commeatu onuftam ad Gafcam adduxit.

Int erea Gafca Inoiofamper montana cum maxima parte copiaruni mittit,vt Hifpanos qui Saufae erant colligeret.-ipfe maritimo itinere TrugiIIi-| I um profechis deCenteni cladeibinunciumaccipit. Exquonon mediocrj! doloreafTed\us,aliquandiuhefitauitanvlteriusprocederet.Donectrepidan|| temconfirmaruntfuihortantesnehac vnacladeterritus irritum inceptun4j omitteret: quippe ipfiadprofligandum hoftemabunde fupereffe militumj- adhec hoftilis exercitus maximam partem inuitam Pizarro feruire: fimulque- vtvexillum Regium con{pexiffent,ingratam militiam deferturos* Quibus ille monitis acquiefcens, verftifque in confilia belli Alphonfum Aluaradum

4

<

1 I B E R I I I. g

adcohortes accipiendas quas Laurentius Aldana contraxerat>Limam dele* gat:exploratoresmuItoscumHifpanostumlndos ad itinera &confiliaPi^ zarri fpeculanda prsemittit.

In t e n t o-in hsecGafca, Epifcopus Cufcenfis & Alphonfus Mendozza, cum paucisviclri exercitusreliquiis Trugillium fuperueniunt: 8c diuerfa ex parte Didacus Mora Caflimalca.^etrusinoiofa&alijducesaliis elocisfuas eo quifquecopias adducunt. IamPrasfes circafe non fpernendam manum^J mille & quingentos milites habebat.itaque quodfupererat,armainfpicit, vehendis machinis carros inftaurat,plures globos& pilas ferreas,haftas;, <3c lanceas, fieri curat. Quibus perfectis, cum toto exercitu mouet:Indi fircinas &commeatushumerisferebantJiiqueIongoverfuvindtineaufugerent:fub iniquoonerumponderelaborantespleriqueagmenfequinonpoterant;ali- os adeo vehemens fitis fatigatos exurebat,vt linquente fpiritu humi cOrpora profternerent. Ergo iftos, quum alleuare fe non poffent, Hifpani immaniter k$.0i gladiisdetruncabant: quorumdametiam^quibus catenacolloinferta erat* 'i- *"**""

& . *. | , V , Jtu lnduA.

capita amputantes.ne videlicet m ns eximendis longiorem moram tererentj W4»<^«. aut fi funibusreuincti efTent>coftas & latera ferro transflgentes : nonnullos quoquecruribus,aliosnafb,quofdamlacertis,aliquosetiamcruribusampu» tatis,truncos&lacerosabiiciebant.donectandemPr£efesSaufam,IndiGua- manguam peruenere-

P o rr o iter facienti primum obuius fit Valdiuia,ad eius opem e Chilenfi prouinciaaccurrens,acpofteumCentenus:fedquumAndagolianorumpro- uinciam ingreffus effet, alimentorum inopia atq; infalubrium ciborum per* niciofi fucci(quippe exercitus Maizio duntaxat immature cocto, aut certe ra- ptim tofto,vefcebatur)tum etiam continui imbres & humidum terrae,per o« mnemfereexercitumorbosvulgauere:DonecAbancaiafluminetranfmiffo» allata ab indigenis & finitimis populis cibaria>militem vtcumque refecere.

Eo loco quum interfciffosab hofte pontcs omnes Prsefes cognouinet (iungunturautemfluminaearumregionumeiufcemodipontibus:PracIon- gas arborum virgas, eademfere craflitudine qua perticse falignae apud nos {iint.fimul connexas,moxque inftar rudentum intortas, reticulato opere ab vtraque ripa deligant:ex his ita contexti ponticuli,quamuis non equiti,pedi** titamen facilem tranfitum praebent) quum ergoeius formae pontes abru^ ptos nunciatum eiTet, eos Prasfes ab Indis reponi & inftaurari iubet. Quibus incredibili celeritate refe&is, Apurima fluuium haud procul Cufco cum ex- ercituincolumitranfaiittit : praeter paUcosmilites &equos,quiprserapida vi fluminis ablati & aquis haufti funt. Inoiofa & Petrus Valdiuia quum in vl- terioremripam euafiffent, cum lxx. tormentulariis editum collem^munitu natura & vtrifque opportunum, dum totus exercitus traducitur, occupant. Vixeumlocuminfederant,quumIoanesCoftacumquinquagintatormen-

G 3 tulariia

j4 ' HIST. MOVIORBIJ

tulariis ad eum capiendum Cufco egreditur.Scd vbi hoftes in vcrtice confp^*

xit,extemploinvrbemregreiIusGubernatori,adeiTehoftes&aPr^fidetrarJ^

niitti flumenjrenunciat. i He cum nongentis Hifpanis & multis Indis Cufca

egrelTus, in confpectu hoftium ad Saguifaguanam caftra locat.

P r je s e s 3 traieclo fluuio,quum forte locum frigore ac gelu infeftum, \i*

gnorum&comrneatusinopemJnfediiTetjVeritusnefuiadPizarrumtranit^

jent, cui cx res abunde fuppetebant, mature acie decerncre inftituit. Itaque:

bonam no6tis partem in expediendis armis confumi t:ac luce orta militcs m-

gentium prsemiorum fpe ac promiffis implet^quod fepe dixerat etiam atqu^

etiam inculcans;Irent fortesac pugnam ftrenue capeiTerent : fe qui omnia

eorumcaufi vellet, bene meritos defe milites prsemij expcrtes numquam

&.fctk paffurum. Mox fignis explicatis re&a ire in hoftem iubet. AtPizarri clades,a

ft&fri Cepeda ccepit. Quum enim eum ad anguftias quafdam colli vicinas , qua3

hoftis petiturus erat, occupandas pramiififTet,ille repente ad Pradidem tranA

fugit , &poft eum quinquaginta tormentularij tranfeunt. Ceteri deftituti &

fociis Stfubito pauore perterriti, abiicere arma, & qua quifque potuit, alij itt

c iftra Casfaris, alij alio erumpere. Tum Inoiofa quantum niti poterat clami-

t ins,hortatur fuos inftareperculfisj illi nullius rei magis quam praedandi mc-

moresj addiripienda impedimentavertunturrminustamen praedae quam

fperaucrant ex hoftium caftris redactum eft. Csefareanorum vnus tanturri

Hifpanis in acie cecidit : hoftium quinque.

t\z.*m in Gonzallvs Pizarrus ab omnibus prseterquam a paucis Iegatis & tri-

vebiudt- bunismil.deftitutus,adIoannemCoftamconuerfus,Nosvero,inquit,tribu^

ftodfrm* ne, quid faciemus ? Cofta i quidfupereft, inquit,IIIuftriff Gubernator,nifi vt

Mtas. exemploRomanorumfortitermoriamur ? TumPizarrus excipiens : Abfit,

> " abfit,inquit , vt honore ck opibus amiffis, animam quoque perditum earm

Secundum haec dicta forte Villam Vicentium praetereuntem confpicatus,

fcifcitatufque quiefTet,poftquamisrefpondit,feexercitus Caefaris primum

TribunumefTe (Sergentem-maiorem vulgovocant) tumipfe,Etego,in-

quit, male fortunatus Gonzallus Pizarrusfum. IndeabeoadPrasfidemde-

ducituncultuinprimiseodienotabili. Infigni &praeualenti vehebature-

quo, quem praefulgentes argenteis bullis phalerae vndique adornabant;

ipfe munimentumcorporis leue indutus , nitentem ex auro puriflimo ga-*

leam, criftis & figno plurimis clarifiimis fmaragdis diftincto decoram ge*

febat.

Gdfa *d Prveses vero eum in confpectu adductum fic alloquutus eft: Quam recte

Sa™ fetife riDi videris, Gonzalle Pizarre > qui occupata Csefaris prouincia aduer-

*?*. fus eum arma fumferis , & vectigalia cius confumferis ? Pizarrus. Meos

>* reditus, inquit, confumfij non Caefaris : prouinciam vero mihi pro meo iu-

*> re vt Gubcrnator poffidere vifus fum , quam videlicet cgo ac fratres mei

armil

exnus.

LIB ER III, ;j

armls fubactam pro virili manu ccpimus. Hoc refponfo audito, & Pizarro e conlpec^uamoueriiuirojPrsEfeseiusiudiciumliccntiatoCianc^committit. ls vbieditain reum criminacaufamquecognouit:, eiperduellionis acpro-*^'* ditionis noxamiudicat.Praefes damnatum ad capitale fupplicium poftera die m abduci iubet.Corpus Cufci humatum, caput Limam delatum eft,&: in foro * fepto cancellis ferreis loco,pila; lapideae impofitum. Hic Gonzalli Pizarri fuic exitus.,Vegeto ac valenti corpore vir fuitrvaletudine profpera, animi magni: auarior tamen quam liberalior,litcrarum planc imperitus,& facili in omnes credulitate.

P o s t in alios quoque noxiosanimaduerfum.Caruaialem femiqiiadran- Oww* tis horae fpatio ad caudamreligatum percampumtraxitequus:mox e pati- bulofufpenfuminquatuor partes diffecuit carnifex. Quumad fupplicium traheretur, imperatorem fuum Gonzallum Pizarrum crebro fufpirans flagi- tabat. Pridie quam moreretur, quum eum Didacus Centenus forte inuifens ita compellaifetjDom.prefeclic-caitrorumjinquitjvbi nunc funt tui ilh mili- >> taresvngues?itaeirefpondit,Mihi,inquit, ereptifuntin ipfaacietanquam >» bellaton ftrenuo : fcd tu v t vili & ignauo proftibulo ortus, e pradio fugifti. In » eo viro faeuitia auaritisepar fuit:& exiguo illo temporis fpatio quo in Gonzal- li Pizarri exercitu Pracfecti caftrorum munus obiit, amplius trecentos Hifpa- nos occidit. (i)Quumaliquemfufpendcret,f3rpenumeroridensei dicebat: Audiui te effe equitem : aequum eft igitur eum tibi haberi honorem qui tuae >* dignitati & nomini conueniat. En tibi aliquot arbores : ex iis quamcumque » libucritdeligito:catibiamefietgratiavteiquamoptauerisfuipendaris.Mox vbi miferum talibus farcafims ahifque eiufcemodi ludibriis eluferat, fufpendi jubcbat,-afiiduefccumadeiusopcrisminifteriumquatuorNumidascircum- ducens. Longum ciTet commemorare fceda omnia & crudelia facinora quae iftepaflimedidit.MortuoCaruaialeJoannesCofta&IoannesdeTorrealii- que vndecim Tribuni mil. fufpenfifint : multi milites virgis caefi & in Hifpa- fiiiam ad triremes damnati, alij in Ghilenfem oram exfulatum mifli, Valdiui- am cius prouinciaeGubernatorem fequuti funt.

^i Octoginta annorum tum erat (faruatal. Sub Gonfaluo Ferdinando} Itk* eratore celebri,Jiipendiafecerat. TSettatorpnmw Rauennati pr&lio figntfericete- rumfimttaadeo infignis vt de eoprouerbmm 'vulgatumfit inter HJfranos: Crudc* Hsttt Caruatal. lneoprdtoquo 'vifttt* esl ad Guartnam Dtdacus Centenuta cJ>izJarro3Ferdinandus TSacicaptsjnclinatamad Centenum <vi£{oriam cernens* nectranftre aperte aufus, clanculumfecept : neque tamen adeofefellit, cjutn eim rei tertiorferet Caruaial Ergofufo Centeno> cBacicaumcorrtptens:& Compatrem foumper ludtbrtumappelians, <vt rsucra erat3multacjuealta in eumjalfeiaciens, ttt wttbulum egtt. <±Adeoneftmplict quidem fiuitiatn amico contentttsfuit. Aug.

arat.Hisl. Temltbro7< cap.tertto.

Cjafca

SS HIST, MOVIORBIS

Gafca rti Feruanas componit. Militespromifis explerefruJlracond~ tur. Contrer* fratrestn eius pecuniat rinuolant.IHe recupe* ratii omnibuSy tn Hijfantam traiicit.

Capvt XVI.

VBLATopartium duce Pizarro , Prsefes Cufcon ingreflus, HifpanosomnesquivafalIos&fubdltoshaberent,quofdam donis,plurespromiflisonuftos,domumremiiit:deftrenua& fideliergaregemoperaeorumgratias agens. Dein Gonzalli Pizarri aliorumque qui perduellionis damnati fuerant, xdcs ioIoaTquat, c^areisfaleminfpergitrmoxCurcoexcedensPurimam petit. Ibi cum Hieronymo Loaifa Archiepifcopo Limenfi & Petro Lopezfcriba fuo de aflignandis agris diuidendifque inter colonos Indis vafallis, confilio habito; Gtfdtf«bt- Inoiofsecentummillia ducatorum annui reditusattribuit:Valdiuise paulo mmtn- minus : fedhicpofteanondiu vixit. VenenofublatumfuifTeferebant.Cete- afficitml rum Praefidem in hsecpraemia&annuos reditus amplius decies centena & fotsnegfc quinquagintaducatorummillia pluribuserogaiTeconftat.

V e r v m vulgata eius diuifionisfama,muIti milites, qui fummis periculis ac fudoribusftrenuam fidelemque operam Regi prabuerant , ac gaudio ala- creshaud ambiguaipemercedem laborumexfpecl:abant:vbifefolosindo- natos & prsemiorum expertes praetermitti videre , vehementer conqueri de Praefide ac fremerc aperte ceperunt. Mulcebant iratos benignis verbis ipfe & Archiepifcopus quantum poterant:Sibi quidem non efTe in praefentia dicen- tes, quod vltra largirentur : fed breui daturos operam vt omnes dignam me-» ritisgratiamreferrent. Sed illididtis vfqueadeononplacabantur, vtetiam vecordesfeditiofisaccontumeliofisvocibuseosincrepare&ferociilimeob- loquiauderent.

E a r v m aliquot haud illepida exempla referam.Haud multis ab hinc an-

nis Cordubae Monacha erat (Magdalenam de Cruce appellabant ) non tan-

tum plebis opinione, fed Hifpanise quoqueprocerum iudicio pro diua & fa-

tidicavuIgohabita.QuinipfeC^farexpeditionemnullamfereautinceptum

aggrediebatur,vtadeamvelutadoracuIumnonmitteret,rogaretquevtfu-

uiittum fispro fe precibus rem Deo commendaret. Tandem aliquando fraude pate-

nfi.in facla,compertumeftfbrtilegameam mulieremeffceiquecumdiabolo fa-

faife iic~i*. miliarem confiietudinem intercedere. EiufcemodiMagdalenam de Cruce

ipfum Praefidem efTe,eiin os exprobrauitmiks,eumq5 iniri a diaboIo.-Archi-

epifcopum videlicetiis ambagibus defignans , quod Prsefes nihil fineeius

confilio &fententiaageret.

A l i v s obiecit, aftutiorem eo vulpem caelo non tegi. Aliusfurens & ex- fpes ei dixit, Se in quamremotiflimas terras abire velle , vnde ne nomen qui-

dem

L I B E R I i i. $7

dem Hifpaniae audiret. Iri hunc adeo exarfit Praefes, vt nifi optimos precato- res habuiifet, qui a Praefide ei veniani exoraifent, eum illico in patibulum a- clurus fuerictum vero remifla vltimapcenain Chilen relegauit. Quidam et- iam miles ridens Praefidem fic affatus eft:Domine Praefidens,date mihi,qu#- ce foj de gratia birrettum illum quem vos habetis in capite. Tum Prsefes & ipfe t< renidensrEcquid visillo facere?inquit MilesrVolo comburere,ait,&:redigere te in puluerem ad facienda maleficia rquandoquidem vos cum illo tot bonos it viros decepiftis. Alij vulgoin eum iaciebant,Veniife eum vt veniam daret ty- ie rannis,&fidos Regis feruos occideret.Nonnulli minaciterdicebant,Nifi da- ret vnde vi uerent, icmet vltro vndecunlque poifent rapturos.

H i c tam praeterturbatus rerum ftatus eo tandem erupit , vt non pauci coniuratione factalnoiofam interficere, Praefidem vinctumin Hiipaniam mittere>Ca?Iaremperlitterasoraredecernerent,vtfanc1:um atqueinnocen- tem aliquem virum eo mitteret,qui agros & ditiones prouinciae omnibus vt quique meritus eifet, de integro diuideret. Verum quum omnia foras ema- naifent , captis confilij autoribus & in Hifpaniam miilis (in iis erat iacerdos Cantaber, qui ie eo bello operam nauantem Caefari quadraginta millia du- catorum confumfiife dicebat)ea tum quidem coniuratio in praefens repteifa eft. Verum nonmultopoft quamPraefesPerufioinHifpaniam velafecerat,?^""^ noua feditia erupit. Ocbngenti exciti Hifpani quendam trancifcum Ernan- veru. dem ducem Sc caput fibi impOnunt : Petrum Inoiofam, Balthaiarem Caftel- lanumequeftrem ducem, fratremeius, & Didacum Palominum obtrun- cant, & quoicumque alios tribunos mil. & illuftres viros adipifci potuere, quiprimoGonzaUiPizarripartesfequutiadGafcamdefecerant. Sedismo- tusftatim reftinctus eft,fublatofeditionis capiteErnande, quem noctufui cum aliis aliquot tribunis interfecere.

Ce tervm Praeies,nequidincommodiabiratispatereturmetuens:tum ctiamnecontumelias&probraquisa militibuslacerabatur coramipieau- dire ac videre cogeretur : Purima reliLta Limam concedit.lbiRegiam curiam &iuridicosmagiftratusconftituit.prouinciaeftatumcompofuit,qua:quead G*fcatdi- eiusregimenpertinerentdeicripfit.Inprimisedixitvtfacerdotesacmonachiri/'w '" in fingulos Indorum pagos tributi & Chriftianam fidem edocentes, falfas Sc peruerias opiniones ex eorum animis euellerent. Hifpanos omnes, qui fub- iectosfibivafallosckclienteshaberent,omniumIndorumcenfumagereiuf- fit, tx vniufcuiufque fortunarum recta aequaque ^ftimatione inita, pro cen- futributi modum defcribere.Ceterum infingulisquairentpagismiffam v- namSpiritusfanc1;i(vtvocant)ceIebrarivoluit,quemaeftimatoresorarentvt diuina ipfius ope adiuti in cenfu peragendo fancle atque innocenter fefege- lerent.

Sed eo demumperfeclo,fummaetributiimperata:Indireclamauerunt:

H Sibi

H I S T. NOVI ORBIS

Sibimultoplus indici querentes quampendere poffent.-maxima videlieet indifrenarum parte vel afliduis bellis exftincta, velenecta laboribus, quibus abHifpanisinclementius vexati elTent. Edixitprsetereavt Indicivaffallifuis Senioribus feupatronis ex earum tantum rerum genere tributum pende- rent, quas tellus fuafunderet. Quippeantehac Hifpani aurum & argentum* quamuis deeflet, ab lllis flagitantes, vt qusererent, tormentis vrgebant: ac fu quiforte,quumnecpoiliderentaurum,necvndepararepoiTenthaberent,in Hi^./iw-filuasfeabdiderant,Hifpanieosvelutiferasindagantesfagacicanumodora- mtxtm- tu perueftjgabant:multofque ita repertos efFerati canes dilacerauere.-ipfi ve- ro,damnata vitaefpe^tantasamimnasfufpendio finiebant. Vetuit praeterea Praefes ne inpofterum Hifpani Indos inuitos ad ferenda onera adigerent; quamquam m n onnullis prouinciis, praefertim in Quitenfi, penuria iumen- torum eosonerari permifit.

Porro earum omnium rerumcuram Archiepifcopo Limenfi&qui- bufdam Dominicaniscommifit :qui tum Hifpanorum tum Indorum caufis infpectis,vbi verum comperiffent,pro fua prudentia de rebus ftatuerent.Ipfe vero totusin accumulandis Caefari pecuniis , Hifpanos prouinciales omnes quiJbus agros & ditiones affignaueratjftipendiarios facit, penfione impofi ta quam Csfari foluerent. Licentiatum Gamamin Quitenfem prouinciam, Gabrielemde Roias diuerfapartein Potofiamludices afliduoscumDomi- nicanis aliquot monachis mittit, ac nominatim eis negotium dat vtpera- grantes omnes eas terras, tum ab Hifpanis colonis,tum ab Indis ipfis pecuni- as quantas maximas pofTent conquirerent. Atque illi ad eam rem minime fe- gncs, non ius aut verum in cognitionibus,fed folam opum magnitudinem, fpectabant. Itaquepaflim fpecie iurisobiiciendo,Tu inRegemrebellaftirtu Gonzallo Pizarro operampre^buifthtu euentumfpe&aftivtfortunsetuacon- filia applicares: tu optafti vt vinceret & prouincias imperium occuparet : his, inquam,&aliiseiufmodi fpeciofis accufationum coloribus,amboingen- tem pecuniarum vimcollegerunt. Inter hxc Gabriel de Roias initinere y fubita morte extingujtur : ac plerique ferebant iufto Dei iudicio interce- ptum:&a Deo tandem exauditas effe diras, & maledictiones vulgoami- feris prouincialibus in acerbiflimos illos exactores iactas : moxque iftum horribilis cacodaemonis fpecie quibufdam Dominicanis monachis appa- ruiffe. ctfakit- At Praefes,pofteaquamquantammaximampotuitvimpecuniarum col- r« dutdit. Xegit:qu3e decies centenum & quinquagenum millium Caftellanorum fum- mam 3equabat,Propraefidem in fui vicem licentiatum Ciancam relinquens, Lima deceffit, &myoparonemIoannis CaietaniconfcendensbreuiPana- mam appulit : moxque inde ftatim Nomen-dei cum pecuniarum parte pro- fectus,Quaeftorem regium reliquamfummam, quamprimumpoffet,mitte- readfeiubet.

BlD vo

L I B E R IIL 59

B i d v o poftquam inde deceflerat (i) Rodericus Contreras eiufque frater, inconfultiiuuenes, Roderici Contrerae GubernatorisNicaraguae,rilij,cum centum octoginta militibus de improuiib Panamam irrumpunt. cmnn

lfti fratrem Antonium Valdiuiefam illius prouinciaeepifcopum intereme- J?*T * rant,quod ad Caefarem multa in ipfbrum patrem fcripfifletcui obid abroga- G^ape' cummunus&ereptaprouinciafuerat. pmt. "

Tum vero ingrefli Panamam quadringenties millies amplius ducatorum auri inuolant : neglecto argento vt grauiore & minoris pretij. Nec ea praeda contenti nonnulli milites., qui cum ad triremes a Praefide damnati in Hifpa^ *

niammitterentur,nauevnaraptainNicaraguamaufugerant:vindicl:aecupi- dine ardentes, Nomen-deiquoque petere ftatuunt. Ergo diuifb trifariam ex+ excitu, Rodericuscum feptuaginta quinquemilitibus terreftriitinereNo* men-deicontendit:fratereius cum totidem fociis fecundo amneChiagro defluens,eodem iter capeflit:ceteri ad prasfidium nauium &partae pradascu- ftodiam remanent.

V i x Panama egrefli praedones erak quum ciues manu facta cum centum & quinquaginta amplius mancipiis, abeuntes infequuti , primum eos afle- quuntur qui per Chiagrum flumen delabebanturjeofqj adorti facillime fun- dunt. Mox alterum quoque adepti agmen, & illud profligant. Rodericus 6c monachus quidam cumquatuoraliis Hifpanisin vicinas filuas fe abdunt: nec deinceps quidquam de iis compertum eft.

R o d e r i c i frater quum non compareret, diligentiflime inter caefbrum cadaueraquaefitus:acreperto forte adolefcentiscuiufdam corpore, quum il- lum ipfum vnus militum eius efle diceret, etfi lutulenta &confufa facie fatis quis eflet internofci non poflet:quifquis tamen ille effet, auulfum corpori ca- putinmedio Panamaeforo ferreis cancellis fepto loco pilae impofitum eft. Tres & triginta Hifpani capti , labore acvulnenbus fefli reuindtis poneter- gum ad ligneum cuneum manibus in vrbem tradti funt &in cuftodiam tra- diti. Eosibipraetorquidamrerumcapitalium,propriomotu,crudeIiterpu- gionum idtibus confodit. Ceteri qui in nauibus erant, audita fuorum clade, fcaphis fubitofugam capefluntrfed breuiomnibuscaptis,praxipuiquique fu(penfi,ceteriadtriremesdamnatifunt.IntereaPraefes,auditoContrerarum latrocinio, cum valida manu Nomine-dei aducrfum eos egreditur: fed acce- ptoin itinerede eorumclade nuncio,&receptispecuniis,invrbemregref- fus,breui inde m Hifpaniam traiecit(2.)

i Qv o tempore Petrus Arias Abulenfis Ntcaraguam prouinciam afeinuen- tamregebat^filiarumvnam Roderico Contrers, Segobienfiinmatrimoniumcollo- cauit. lsmorte Tetri oAnaprouinciam, Regisconcejfu,obtinuit, eamquetanti- fher rextt, auoad noua Curta in Gratia dei 'urbe in GattimaU £$" Nicaragua con- £mis3confituta esl.Nam turtdici eius Adfejfores}non tantumimperium Roderko

H 2 abrogarunt,

Cs HIST. NOVI ORBIS

abroParunt,fed$ eum Indis,quosin ditione tum ipfetumfilij eius habebantiCX Levumpr&fertptopriuarunt.ls de iniuriafibifacla^ vtputabat, queftumad 2^£- tiem tn Htfbantam nauigat. SedRex £f Senatus lndiciproceres,quamquam muU tapr&clarefafia, merttaque tumfua tumfocerifui proferentem.repeliunt f$ ob- firuationemlatarumLegumfancientts, quodab Adfefforibus tudicatum eratjuo hdicio confirmant. ld*vbi ad Fernandum £$ TetrumContreras eiusfiliosin ln~ diam allatum eB,feroces tuuenes arcere eam contumeltam ferro, f$ quodiure ne- qutuerant, <vi extorquerefiatuunt. Etforte iamfuafionte &gris animis fuperuem- ttntex Teru mtlttes, loannes ^Bermetus altique contubernales , partim extis qui Gafcam aduerfits ^Pizjarrumfiquuti^nulla ab eofirenue nauat& oper&pr&mia ac- ceperantipartim ex iis qutfracltPt%arripartibus,quastutati erant ,extraP erua- n&proutnci&fines, Pr&Jidismffu, deportabantur. Jlit,diuerfis caufts Gafi& infenfi> incendere adolefeemes, hortarfvt rem flrenue capejferent : hauddubie,fiducentis aut trecentis mtlttibus tn naueis impofitis.Peruanum aliquemportum tenuiffent, fore <vt quotquot Gafe& ob nuila aut maltgne reddttapr&miafuccenferent, inpar- tes tranfirent.His ergo f$ aliis ftimulait tHi,miliies occulte contrahunt,arma con- ferunt^ c&pta accelerant. 'Porro quum eius prouinci& Epifiopum in omnibusfe- re negotiispatrifko aduerfatumfufffe memimJfent,<vltionemab eo ordirtfiatuunt. Ergo dte quadam ingrefii ex compofito mtlites Epifcopidomum, quum tefferarum forte lujufefe obleclaret,hominem obtruncant.lndenouofanguineimbuta circum- ferentesarma, <vexillum palam erigunt, ^femet Ltbertatis tvindicem exercitum nuncupanf.moxraptis 'vndecumque nautbusper Aufirale peiagus in ^Panamam 'veladant.Aug.7jarat.Htfl.<rPeru-iltb.y.cap,\2.

2 G a s c a in Hiffaniam reuerfits, Vall&oleto in Germaniam ad Car. C&fa- rtm tranfiuit: <vbi rebus afegeftis expofitis, ^Palentia eptfeopatu ab eo ornatus eft.

tN^auigattonise ^Panamain Peruratio. Portu-veterenfis prouinci&incolarum morcs,fuperflitioperuicax,f$nautgandt ratio.

C a p v t X V I L R i v s Qjf a m Peruanis rebus & falfis opinionibus quas esegen-

n vanava Ui pg» ggl tes fe nobis concepere, finem imponam: quo modo quove

inPeruna f^ \ zffljjP&T C < n I ■ p1 -i-

vtganuum JU iSiP?lBi curiuePanamainhocregnumnauigetur, exponerehicmihi

confiliumeft. ErgonauigaturiinPeruanasprouincias,ferein- deamenfe lanuario vfqueadfinem aprilis fbluereconfueue- runt ,quippe haec totius anni maxime idonea ad nauigandum eo tempeftas cft:actumapertaillamaria, acftatevidclicetobtinente, draflidue Subfbiano & Coro fpirantibus. Quaenaues quacumque alia tempeftate vela faciunt, in- gcntimarisfkuitiackpericulisconflidtantur.PorroonuftasnauesPanamapri- mumin Tabogamaut alias vicinasinfulas aquatumdecurrunt(qiKePcrIa- rum,ideftvnionum,nominantur, ob rcpertamibi ab Hifpanis vnionum

copiamJ|

itirfii!

L I B E R I I I. a

copiam)mox in altum prouectq circiter centum &quinquaginta millia paff. verfus occafum nauigant, flexo videlicet in edm partem curfu, propter rapi- dosaquarumaeftus, quitorrentis inftarperpetuolapfuin Ortum decurrunt. Inde correcto curfu recta in Perufium tendunt.

Q^v o tempore primum Panama eo nauigaui, nauis qua vehebar menfe Iunio foluit.itaque quod ea hiberna tempeftas illic effet, omhes fere vectores morbis impliciti funt , quia naues quas ea maria nauigant conftratse ac te&a; non funt,vt quaein Septentrionali vehuntur Oceano(id eft, eo qui aduerfam continentis Indicaspartem alluit) itaquein illis fub dio morantes perpetuo verberari imbribusnecefleeft.Ad huncmodum nauigantes tandem ad Gor- . Gror&cn* gonam infulam appulimus.Nauis-magifter(Patronum vulgo vocat) vbi fein eamdeferrividet,Hasc,inquit,terrada2monumeft:quippenullatotoeoitine- re peior nauib. nec ftatio nec nauigatio occurrit. Tradidere nonnulli aftidue in ea infulapluere: fed in eo falluntur. Octo quidem certe continuos anni menfes, inter tonitruum fragores, & corufca fulgurum, adeo eflPufus ibi ru- ere imbres verumeft,vt elementaipfainterfe certareac mifceri videantur. Quumnos eaminfulam attigimus, iamverisinitiumerat, quodibifubfi- nem Maij incipit.itaque quod tempus in Panama hiemis eft initium,id in illa altera regione ineuntis seftatis principium eft.

Porro vicini continentisoraaccolae auroabundant,&cacuminibus arborummapaliafuajVelutnidosjfuipendunt.Eamoram^quiapaluftris&in- equitabilisefcHifpanifubigerenondumpotuerunt.CafparAndagoiaquum ad Baiam,id eft finum San-matthan eflet, cum cehtum 6c quinquaginta mi- litibusaeftatepopulabundus eam prouinciam percurrebat, tabulas fepe ad protegendum militem aduerfum incidentia circumferens.Quippe Indi ftre- nue faxa,tragulas,ollas feruida aqua plenas,& quidquid fors in manus dedc- rat, fubeuntibus ingerebant. Hifpani vero fecuribus arborestandiu casderc, quoad ckiplae & fuperftrucla: domus ingenti fragore prociderent: interea ta- oomm *n- men fepe non inulti Barbari,nec nifi mutilatis aliquot Hifpanis,interdum et- Zpla^ iamelifisatqjobrutis,cadere.T3ndemquodafperioreaeiTetregio,nequein tam informi omnis humani cultus folitudine alimeta exercitui expediri pof- fent, Andagoia cum fatis magnaauri copia inde deceflit; neque ealoca vllis Hifpanishodiehabitantur.

Iam quia hi tradhis maxima anni parteimportunisquibufdamventisab Occafu vela Meridie perflantur, tum etiam propter rapidosmaris 2eftus& torrentes aquas,velut praecipiti alueo perpetuo decurrentes : neceffe eft quo- tidie vefperi adtis in falo ancoris ad ea littora confiftere : mox Iuce orta flan- tema tcrraventum fequiatqueindemoliri. Inquo fiepenumero vfuuenit> vtdumnaucs prouehicogitant,in contrariumrepulfae peractumiterrelege- recogantur,ac totos interdu quindecim aut viginti dies circa promontoriii

H 3 vnum

$% HIST. NOVI.OR B I S

vnum hserere, ficuti nobis cqntigit. Quum enim caput S. Francifci in con- ipectu habcremus, centum ^riginta millibus paff a Capite Paffao diftans fquod quidem caputin Portus-veteris finibuseft) rati eum locum Indisha- bitan, vt quondam f olebat, quotquot vectores in ea naui eramus, victus pe^ nuria(iamenimtertiusmenlisabieratexquo Panamafolueramus:&faciIe mercatores qui eademnauivehebantur,nos miferrima fame contabefcere potius paiTuros, quam vel bucceam panis elargituros,apparebat) confumtis igitur prope alimentis, terreftre iter capeftere decreuimus.

E r g o viginti quatuor eiufdem fortunae focij in terram exponimur, & fingulicumquatuorMaizijfcutellisignotumiterquocafus&errorferebant; ingredimur. Peruenimusadflumina.,quibus Quilimiaenomeneft.-quatuor funt haud magno interfe fpatio difcreta.ea nos fummis laborib. ac periculis». pragrandibus arborum ramis quse in ripa forte rimantibus occurrebant, fi- mul iunctis & colligatisanfidentes, tandem fuperauimus.Ceterum quum a- qua falfa effet,a:ftuvidelicetconfundentedifpares vndasf quippe ftatavice exeftuans mare non tantumhis fluminibus fed Sc aliis qu^ in eum Oceanum defluunt,mixtum fubit,& xv. amplius millium fpatio alueos inuehitur)ergo Vtbiberemusputeosfodereneceffeerat.

T a n d e m ad Caput Paftaum peruenimus.Ibi Indos crematis tuguriis pe- nitus fe in fyluas abdidiffe vt comperimus, in alteru promontorij latus tranf- greffi, adfinumCaraquamprocedimus. Isfinus Aequinoctialilineaefubie-.. c^tus eft. lbi quo iremus incerti, quum nequein aduerfam finus partem traii- cere poffemus , nec alimenta fuppeterent, cancris & cereis quibufdam pru- nulisvefcebamur^quiscum parumcarnis ineffet,lignum feuos interiusfi- mul comedebamus : &aquamcertefalubremex lacuexiguo* quemhaud procul mari in filuis reperimus, bibebamus. lbi xxn. dies morati quoad na- uis portum intraret,quum pro certo omnes haberent nos vel fame exftin&os vel ab Indis mactatos effe : vbi a Nauarcho confpecti fumus,miffa confeftim fcapha excepti, ea notte in nauirequieuimus. Ttrtw.ve- P o s t e r a die egreffus Portum-veterem petij. Id oppidum habitatum tm (o!oni* Hifpanis viginti duas ferme domus ex arundine contextas & palea tedtas tu. ' ' continet. Ea prouincia propemodum in vaftitatem & folitudinem redacta eft:indigen2efmaragdorumcopiaolimabundabat,&earumgemmarumfe* races fodinas penes fe occultas habent.neque ha&enus tamen vllis tormen- tis adduci potuere, quamquam multis f^uitia torquentium exftinctis, vt lo- cum Hifpanis indicarent. Mihi tamen aliquando retulit Ioanis Dolmos trib. mil.difpenfatorquidamjndicammulieremipfiusconcubinamlocumillum eiedidiffe:neceumidpofteaeuulgarevoluiiTe,veritumneRexeasfibifodinas attribueret. Multa quoque aurea&argenteavafa in fupellectili quondam habebant.fed ea Hifpani omniaconuafaruntutaque hodienihilPatronis fuis

feu

t I B E fc I I h c$

feu Senioribus pendunt,nifi ex iis fru&ibus quos e fua terra percipiunt : vnde fitvtpauciHifpanicolonieamoraminhabitent.

Tradidere nonnulli, eius prouinciae indigenas fcedos fuos mores & .f„°^„f^ falfae religionis errorespaulatimabiiceremeq; vltra falforu fiiorum numinu7'. *.*./?/. refponfis fidcm addere^ ex quo facerdotum & monachorum opera fancti E- uangelij vocem audierint. Ego vero,quamquam itaeffe optauerim,Deumq$ orem vt id propitius faxit, vere tamen teftari pofTum,nullos adhuc neque fa- cerdotesnequemonachos ad concionandumautfidem noftram edocen- dum cos populos peragraffe. Quin ipfi quoqueeam derident,palamquc ac Zllfium publice dicunt, fe nolle Chriftianos effe> fcelenbus videlicet & nequitia no- Ptrut(** ftradeterritos. Acquantumuis Praefes GafcaedixifTet, (vtifupramemoraui- mus) vt in fingulis earum gcntium pagis facerdotes & monachi manerent ocerudiendis Indorum potiilimum filiis operam darent : Hifpani tamen hu- ius colonia? municipes , & aliarum praetcrea aliquot , vehcmcnter reclama* runt. Quippe facerdotem vnum quadringentos ducatos in ftipendium an- nuumpetere : id vero pretium efle maius quam quantum omnes fimul Indi Patronisfuis tributi penderent.

A c quia eo fere tempore Perufio excefli, quorfum res poftea euaferit,ne- fcio:fed duminca prouincia morarer, faepe fallenditemporisgratialndicos illos pagos tum maritimos tum mediterraneos perambulans, in eiufcemodi quiddam incidi. Ingrelfus forte aliquando viculumquemdam ignobilem (Chiarapotumappellant)indigenasinfanofblitis facnficiis faciendis occu^ patoscomperi. Quumqueinterftrepentiumtympanorum fbnitum patria quasdam carmina canentes audiuifTem , propius vifendi cupidus, delubrum ineo. Sedvixpedemintulcram,quumfacerdotes,totovultuiracundiamte- ftante,propemodummihiinfaciemdefpuentes, feftinanterme foraseiici- unt. lbi vidi Idolume cretatigridisefrlgie, ac duospauones aliafque aues, quasfuorum deorumfacrificiisdicatashabebant. Ibipraterhaec forteado- lefcens aliquis mactandus aderat (quomodo apud eos humanis victimis li- tare fas ac follemne eft) mihi tamen tunc videre non licuit.

Alia quadamdie vfuuenitmihivtPicalancemamprofec1:us,Indoseius pagi incolas compotantes deprehenderem:quumque propius accedens,per otium fpeclare vellem quomodo fe largius potu inuitarent:quatuor repcnte exillisminacigraduadmetendunt,& OHChriftiane,inquiunt,nebuioim^ pure,pcrfide,facefrepropereefinibus noftris. Ergoquumprseterhasminas,^^^ fimul illosin meum enfem manum iniicere velle animaduerteremj proripio trifcibji. me m fugam : & apud me conftituo Indis numquam deinceps mteruenire, noknu qua die fbllemnia fiia agitarent.

Pr£Ter eos quos commemoraui, plures quoquc perluftraui pagos, qualesfuntCaua,Camulioua,Camuxioua,&aliaearumgentiumloca,quo-

rumincolasindialiqui filiosfuosenccant, ne Hifpanis feruiant. Procerto re-

fertur,

*4 HIST. NOVIORBIS

ttantup. fertur,Mantaeregulospulcherrimum& nobilifiimum fmaragdumhabere*

tidm. 0uiCTaiiin3emagnitudine,qUeminterpraecipuanuminacolunt.Mantapor-

ro,oppidum ad mare fitunbvna e praecipuis eius orae vrbibus quondam erat:

&priufquam Hifpanieam prouinciaminirent,amplius duobus Indorum

millibus habitabatur: quum ex tanto numero vix hodie forte quinquaginta

Tttuenres fuperfint. Nec difpar folitudo in aliis eiufdem prouinciae municipiis facta eft.

inuitichn Quumaliquando Lupus Aialaab huius ciuitatis Regulopeteret,anChriftia-

juTemt! nus effe vellet : refpondit ille, Se nefcire, &, Faceret ipfe vt vifum effet.Ita Lu-

pus Indum baprizari iubet,& Didacum numcupatrfed ne ita quidem cicura-

tumHifpanicuiufquamcontraos intuenrem vmquam animaduerti. Eius

fubditi fcedis morib, bruti,fpurci,maicula2 veneri dediti & vitiis omnibus in-

quinatifunt.

Per omnem eiusoraelongitudinem,Indiomneseiusmarisaccokea-<

quam falubrem bibunt, quam e puteis manu factis hauriuntr&peregreituri

omnes cucurbitam ea aqua plenam efFerunt:nifi qui forte Man ta in Portum-

Mine^ veteremiter faciunt.QuippeiIliaquamputealemferrenegligunt,veritinein

Vmhbat aliquemforte Hifpanum incidant, qui eam eripiat&bibat: fed duomillia

/mf,?«.r«pafluuminmediterraneaprogreiii aquam quadamex rupe manantem>ni-

^udeZ."1 gram,fpurcam& fcetidamsexcipiunt;hauddubijnimirumtaiem Chriftia-

nosnonbibere.

E a regio calidi & humidi temperamenti efbitaque ferenum ac purum ca*-

lum vix vmquam ibi confpicias. Ceruis,porcis, gallinifque ex earum genere

quae ab Hifpania ad ftirpem propagandam tranfuectse funt, abundat : neque

«Timf' vllainlndiae parte melior ex Maizio panis fitquamillic. quamquamiis ta-

tib.s.c*p. mennon affentiorqui panemillum triticeo anteponunt. Mellis pra?terea>

*'J' fedacerbi,ac cer3e,fedignobilis,neque admodum bonae,fatisferax;peculiare

quoddamfructuumgenushabet (indigenaeP^/^vocant) ficuumfpecie,

modicorum magnorumque quale nufquam in India , praeterquam in eo re-

gno, vidi. Arbor quse illud pomum gignit, procera & gracilis ; fru(ftus fapore

dulcieft.lbietiamaliudficuumgenusexiguorumviiiturCJ^^^nominant)

fed &illialiis prouinciis, vt Nicarague, Guattimale & totinouse Hifpanix

regno,communes funt.

Cetervm omnes in vniuerfum Portus- veteris prouinciae Indi fere pu- ftulis quibufdam obnoxij funt, feu verrucisrquse e facie aliifque corporis par- Tofiuh cibus erumpentes , quum maximae funt , nucis iuglandis craflitudinem se- em,njes. qUanc idmorbigcnus &ipfe expertusfumrnullo doloris cruciatu afficiunr, fcede fanguineae, ac ne aliud quidem remedium defiderant quam vt maturi- tate exfpe<5tata,tenui filo conftrictae abfcindantur. Indigenas eius gentis ora coloribus fucant:nares,Iabra,aures&genasperforant, acfeftisfuis diebus aurea monilia, vniones,iis foraminibus velut emblemata incjudunt. Quod

ad cul-

L i g e & i I f. ^

adcultum attinet;maximapafsfubuculishon mariicatis veftiurittir .* ceteri hudi,& faepe totum corpus riigro fucantes,iricedunt

1 n d i vniuerfadiliUs maritimse orae accolaepifcatui in primis fiudent. Lin- tres quibus tum adpifcandurii tumad nauigahdum vtuhturjinftaf ratiumj'''™^ tribus,quinque/eptem;ihtefdumetiamhouemaut Vndecim tignis \cmfi\~ f"mT mis iuncl:is> expaffaemanUs efngie, contexunt, ita vt medium tighum ceteris longiuspromineat: eofq;mOdolOngiofes,modo breuiores fabricahtur, ac prolongitudinis&latitudinismodovelaexpartdunt.Porrovbipertranquil- lum eiufcemodi rates diu remigio fubegere, panc, fructus,aliaq; eiufmodi in marejVelutfacrificium^proiiciuntrorahtesVtproiperumventumimmittat: quippe fe defeffos effe , neque ad remigahdum vires vltra fufficere.

CjuancamlichU regionis incolarummores^ cultus. GuainacdmtranfituL Zarzja-partlla herba. Chimbosmons. C a p v i X I X.

O r tv-ve t e re n s i sprouinciazfincs proximeGuancauiliqui regio excipit j regni Peruani prouincia infefior. Eius orae mari- timae prifhus pagUs > Colonchi appellatur , S. Helense promi- nenti proximUs.Eius pagi ac populi Prihcipem fsepe vidi , ah- norum ferme feXaginta hominem. Digna certe Principe ei fa- eies,corpus vegetum robuftumque & profpera valetudine erat. Subucula nonmanicata,&rubrotin6la,amicl:usitorquemexauropuriiiim0,fextupii- cato circa collum circulo , quafi maiores cofallii furculi , aut baccse , crafiitu- dine , geftabat , annulumquein digitisf illi quoque ex auribus perforatis bac- cse&aureaflalagmiapendebant.Siniftetiorisbrachijcarpumpellucidagem^ mainftarfpeculi,tuendaeocuIorumaciei,exOrhabaf.

' Q^ ° temPore Hifpani primum eas terras ingfeffi fuht,principatum obti- nebat in ea prouincia Regulus (Baltacho ei nomen efat) qui apud fuos vene- rabilisnon magis imperio quamautoritateealocaregebat.ifteneminiade- untium autvifentiumaffurgebat , prseterquam Colonchio illiprincipi, de quo ante dixi. Attamenifte Cacicus nullavnquamadduci peffuafione po- tuit, vt Legem Dei vellet audire . Eum aliquando Patronus fuus me praefente* *""*%' ita alloquutus efb CoIonchie,inquit, volo vt Chriftianus fiasratille abnuens: cbrljt.re* Domine, inquk,iam mihi prope acta eft astas $ neque idonea , vt ChriftianUs JjfJ^**" fiam : at filios meos potius, vt voles,cape,& eos quidquid vifum fuerit edoce: « quippeillimunia minifteriaquemoristui facillimeobire affuefcent: fneve-« roidaetatismaiorummeorumlegem&inftitutarelinquerenohiuuat. «

Eivsprouinciaehomines e fuperioremaxillaquinque autfex dentes ex- cutere folen t: ac fi caufam qusefiueris,id elegantiae fe caufa facere refpondent. Subucula non manicata, vt Portus-veteris indigenac ,amiciuntuf. Puden-

I dafa-

Cc HIST. NOVl ORBIS

dafafcia bombycina vclant , cuius extremae vittse ad talos vfque demiffas , in- ftarequinaecaudae ab tergo dependent. Feminae praecinctorio aut caftula, no- doreuin<5ta& admediumcrus demiffa,integuntur. Eius prouinciae populi Hiipanis in vrbe Guaiaquil habitantibus feruiunt.

E a m coloniam principio Hifpani in planicie Chioni fluminis ripae impo- fuerant,quadraginta millibus pafT. procul mari. In illis autem regionibus immenfequaedampandunturplanicies,velutinfinitacamporumpatentium fuperfufis aquis merfa aequora : tum denfiflimae filua^ cum incredibili copia ftrmnfes cr0codilorum. Adhaecodtoannimenfibustantavisculicumeas terras infe- fi/ii. ftat,vt mirer vlIosincolasibipofTeviuere.ltaqjHifpanoseoIocomancntes, vbi nox aduenerat,vt quiefcere poffent, vela & conopaea circumpandere ne- ceffe erat, quod & ipfi quoque Indi adhuc faciunt. Quamquam ctiam illi cu- biliafublimequatuorfcapisarudineisfirmiflimisjleuitabulato^fufpenfaim- ponunt:&inhuncmodumquiefcunt,minusvidelicetitainfeftisculicibus.

Anno veroM.D.xLvi.continuis imbribusau&us fluuiusillenoningen-

tem modo ftragem dedit 3 fed totos circa campos & maximam regionis par-

GuaiaquU tem,illamque adeoipfam vrbem,inundauit&obruit. Quare Hifpanivigin-

jatio. ' timiliiapaffuumpropiusmarenouaevrbi fedem deligunt, eamque adripam

Gainaraut eiufdcm fluminis colliimponunt. lslocus Tranfitus-Gainacauaeappellatur,

tranfitm. tali de caufa. Gainacaua ducem quendam fuum cum valido exercitu, ad fubi-

gendam eam prouinciam quondam miferat. Dux quum traducere exerci-

tum decreuiflet, indigenas tranfuerfis tignis trabibufque iniectis , quomodo

fchedias & rates compingi folent,fluminis tranfitum pote iungere iubet. Per-

feclo opere^quum iam exercituscum impedimentis tranfiretjioftes funibus

abfcifiispontemfbluunt: multiinflumen fepraecipitantes gurgitibus hau-

riuntur : ceteri interclufi a fuis ab circumfufo hoftiumexercitupropead in-

ternecionem caefi funt.

Gainacava vbi fuorum cladem accepit , magno contradto exercitu, Quitomouet,&exillis montibusin plana degreffus , eam gentem ingenti caede perdomat, Poft eam victoriam , iungendi aggere fluminis cupido eum inceffit > vtpedeftri tranfituin vlteriorem eius ripam tuto , quum vifum effet, tranfcurreret. lamque aggeftis faxis & terra ingens moles iaci in alueum cce- perat , & aggeris longitudo iam viginti & amplius paffus impleuerat , quum Gainacaua propterlatitudinem , altitudinem&rapiditatemfluminis quid- quid ingerebatur abfbrbentis , incepto deftitit. Hanc ob caufam eum locum Hifpani Gainacauae-tranfitum nuncuparunt: vrbemque ibiafe conditam, Imnah- San-iacobum , quae aedificiorum & incolarum frequentia a Portus-veteris ma. colonianihildiffert.

E 1 v s fluminis oftioPuna infiila obiecta eft, & eaquidem in ditione Regis. Eius indigenae , quomodo & fluminum accolae & alias earum prouinciarum

gentes*

t I B E R IIL . c7

gentes , quoad fuppeditarunt vires » continua aduerfum Hifpanos gerentes uomhut bella multos interfecere. In iis, auum F. Vincentius de Valle-viridi , cum xlii. primuJ Pia

ri> • t\- l t ii ' r l r > futnlium

Hiipams Didaci Almagnfurorem fugiens , (quo tempore llle Francifcum Pi- htHmm zarrum Marchionem interfecir)in eam infulam feabdidiffet , nodle quadam ^nfopL Jndifuftibus &clauisomnesad vnumtrucidarunt. Hiceratmonachus \\\cir<f Prm>* quicum Attabaliba Cafliamalca;colloquutuserat»quum isaFrancifco Y\- ' zarro captus eft (vti fuperius dictum efts) Eum Caefar Epifcopum Peru.anae prouinciae defignauerat.

In Puna&rinibusGuaiaquil&Portus-veterisJierbaquacdamramofare- peritur: foliis vt roboris, (i Zarz^aparilliam vocant ) quse venereae conta- z*r^p^ gioni& aliis morbis medetur. Ea nempe duobuslilicibus tritaexprcflu$&i'w^£ percolatus fiiccus, admifto aquse calid2smodico,^rotisbibendusporrigi-^ ad~

1 , , n • • •? • r i ° mrfus ve

tur. 1] moxnauita eius potionis , quantam natura patitur , menfura loco ca- nertami» Iido compofiti , quoad tolerare poffunt exfudant. Eo medicamento tres aut m' quatuordieSjVtvifumeftjVtunturibifcodtotantumintereapane&puIhgal- linaceiaflipaululo vefcentes. Alijeius herbae ramufculosduntaxataquain- coquentes , ius eliciunt quod interdiu bibant ; & eo fbrbitionis genere non- nulli duos trefve continuos menfes vtuntur.

In prouincia Guaiaquil & aliis verfis in Orientem regionibusjiiems men- feNouembriincipiens vfqueadhnem Aprilis durat. Maio verisinitiumeft, Odlobri exitus. ln ora eius maritima, inde a Tumbez Auftrum verfus , adeo rari imbres funt j,vt vix triennij quadnenniive fpatio paucismifere expreflis pluuias guttis planicies illae afpergantur. itaque ibi partim ob nocturnos rores qui copiofecadunt, partimdiurnis accolarum irrigationibus humentiafa- ta adolefcunt. Arenofaequoqueibi planitiesiacentjn quas nunquam im- pluit: in montibus contra octo menfibus anni pluit: nonnulli etiam ob- flti niuibus & perpetuo rigentes gelu confpiciuntur. Aeftate ventiquidam affidue a Meridieincolis noxij infeftique admodum fpirant.

Q^vvm e Guaiaquil Qiiito lterfacercm, Chimbonmontem,inaItitu- dinemxL. milliumpaff editum&omniprorfushumanocultuvacuumtraf^0*'* greffusfum rquoin itinere^nifilndus quidam pauxilIuloaquaeoblatomihi^ww. fubueniffet , fiti plane extinctus effem. Poftquam tandem in verticem per- ueni^paulifperconfiftens^nouasillas&mirabilesterrasfubiedtasoculisefub- limi tanta cum admiratione defpexi , vt inufitata qusedam , velut in fomnis, vifi fpecies oculis meis oblata videretur.

iNhacingenti prouincia Quitenfi,vt&in aliis nonnullis Peruani regni regionibus,quumpleriquepopuli peculiar6idiomahabeant,vulgotamen Cufcenfis lingua in vfu eft. Quum enim Inguae (id eft Peruani Reges)eas pro- uinciasditionifuae adieciifent ,edixere vt omnes Cufcenfem linguam edi- fcerent 3 eamquepatres filios fuos edocerent. Ex eoigitur illud idioma per

1 2 vni-

Ct HIST..NOVI ORBIS

vniuerfas eas prouincias qua; eorum imperio fubie&ae erant , prortliicuo

vfuobtinuit.

i E a m herbam vbiprimum viderunt Htfpani tum in noua Hifpania , tum in prouincia Hondurenfh ZarzJA-partUxnomenettndideruntiob cognatwnem quam cum Smtlacc afperahabet ,quam Htfpani Zarzja-partUam 'vocant. Ceterumde <variti huius exhibendd f$ vtends, rationtbus , coptofe agit Ntc. Monardm tn lib. deftmpltcJndt&Occid.Medtcamentis.

^eruanorumrelkio^ritHSy Culttts. Pecora. Ebrietatis Jludium. Opifcia. Vtni apudPeruenfesfamma carttas.

C a p v t XX.

AEgentesetficumdaemonibuscolloquiamifceant,(i)SoIem

tamen pro numine praecipuo habent. Abeo beneficium ali-

quodpetituri tum Principes,tum facerdotes,mane,orienteeo

fuggeftumquoddam editum,lapideum, confcenduut: lbi-

orm&i v- l|J§|H|||L-|p que demiiTo capite ftantes , complofis ac confricatisinuicem

to'2m. mambus,moxinca:lumfublatispaiIifqu£VtfiSolemipfumamplecl:ivellent,

certas quafdam preces concipiunt,petentes ab eo quibus indigent. Nunc ve-

roetiamquumabHifpanisvexantur,eosvtiSolemadorant,precantesvtmi-

• fericordiainfevtantur,neueipfisnoceant.

Ingentia ibidelubranuminum,pra?fertim Solis^&immenfkopulen-

tia?erant:incruftatiintus auro &argentoparietes: multa? quoque facris di-

catas virgines( oyxCamaconaappdlabantm) nulli operiprarterquam nendis

texendiiquetantumornamentisdeorumvacabant.Humanisvictimislitant,

virosacpueros mactantes, quorum tamen carnesnon mandunt. Pecudes

quoque,aues, 6c alia animalia immolant : & hoftiarum fufb fanguine Idolo-

rumora &templorum portas inungunt. Quum dsemonis colloquium expe-

tunr,autfeminare,autaliud quid aggredi in animo habent,facerdotes aliquot

dies ieiunium fibi indicunt.

S"pe!kndi Mo r t vo s regulos magnificis &ingentibus fepulchris inferunt, accum

ritus. eis multum aurum argentumque eIaboratum,formofifiimas vxores &quas

viuentesiplimaximedilexerunt^famulosjveftes^frugesjvinum&quxquea-

lia caiiftirna 3 fimul defodiunt : ne videlicet eis cibus ac potus defit quoad in

titatani- alterum mundum peruenerint. Quasfepeliendi ratioinplerifquelndiasregio-

rti*Apud nibusvfurpatur.fzjAtqueiftilmmortalitateanimsecredunt.Eiufcemodimul-

P<ruenles * v / i

tndita. ta lepulchra ditiflima Hifpani reperere : pauca tamen illa prae iis quae adhuc fuperfunt. Multosdiesdefundtoslugent.

Viri fubucuIaexlanaautbombycenonmanicataveftiuntur,&penden- - f T tenodo exhumero altero penula: nobiles caputfafcia inuoluunt, &flocum tuUus. elanageftant,qui in finiftram auiem propendet. Exherba quadam candida,

cannabis

L I B E fc Hl. 96

cannabis fpecie , calceos conficiunt. Feminadonga palla ab htf meris ad talo* vfque promiffa inclut2e,& fafcia quatuor digitos lata prascinclae {Chmmbi apf pellantj adpedtusacusaureasck argenteas affixas prseferunt ,quas TopititT* minant:acfuperimpofitum aliudbreue amiculumgeftant , quod Liauida appellatur:capillis quoque promiffis cklibere fluentibusconfpicuse. Ataue hic veftium mos & forma apud Cufcenfes in vfu eft.

Peregre profe&urirubroquodambituminefaciemoblinunt,aduer-<- fus ventosjicrbamqueore claufam (Cof^wip{iappellant)velutpanchre(ium cuuherts quoddam pharmacum circumferunt. Quippeeius praefidio freti integrum medt*™its diem^nullius nec cibi nec potus egentes,iter faciunt. Atque hoc quidem her^- baegenus earum rerum , quibus mercaturam exercent , pnecipuum eft. Eft 6c apud cos radicis genus( Tape vocant)tuberum fpecie , fed exigUi laporis. Ab^ undareolim peconscopia(id afini amplitudine,(3)fpecie prope cameli eft)m/. fed,vtipfi referunt , non fta dudum tetra quaedam lues , lepraeinftar , armenta corripiens maximam partem extinxit. Verum multopeior lepra Hifpani v^ niuerfumpropeid pecudum genus abfumfere. Horum animalium caro feri- num quiddam fapit: eorum vclleribus indigenae quondam veftiri abunde confueuerant:quxnuncinfummararitatecariftimahabent.

C e t e r v m cx gentes,ficuti omnesfere Nouiillius orbis,fummam vo- luptatem cVprxcipuumvitaeprsmiumincrapulacollocat.Itaquepoftquam EMet-^ multomeroincaluere,feminamquifcjue,qu£eprimacollibueritiampIexusli-^OT.'''" bidinem explent, fublato prope omni matrumffiliarumaliarumqne necefli- tudinum difcrimine : & ipfi adeo Reguli ac proceres eafdem fbrores & coniuges in matrimonio habent. Panem nullum plane faciunt , excuffo gra- notantumcocto cVtoftovefcentes. Atquehaecvna lexeftSquam interalias Gainacaua tulit: quum videlicetexpeditioncaliquam ingreflurusj fuos in pa- nefaciendooccupatoseffenollet.Ergoetiamnunceummoremobferuant.

E i v s Regni primaria quondam ciuitas Cufco^eratjlnguarum imperij ca- put.-queprifcisteponbuslongoabhincseuofvtindigen^memorantjaMago- cappa condita eft,primo eius ftirpis rege. Cuius mox fuccefTores, amplificatis ^»«»«- imperij flii finibus &c multis gentibus fubactis , leges iis fuas morefque tradi- CL.'* derint^ multaque paftim 2edificia,tum cultui deorum tum Regis vfibus defti- nataexftruxerint. Eorum parietes, leuiffimo lapidcpumieeasdificati funt: ftraminibus 6c paleisinteguntur: cuiufmodiego aliislocis, maximeinpro- uincia Quitenfi 3 in Tumebambasfinibus non minus fumtuofa & magnifica quam in Culco vidi. Acquamquam plurima abHifpanisdirutaiaceant:mul- ta tamen etiam nunc in militaribus viis vifuntur ( qua? indigenac Tambos ap- pellant ) ex quorum femirutis maceriis qualis fueritingentium eorum #difi- ciorumfabncafacilecolligipoteft. GaimaM

Inter alia Gainacause monumenta , nobiliflimum opus via ftrata, mommtn-

v • i i tA,

I 3 com-

70 HIST. NOVIORBIS

complanatis ad aequum aliquot monticuiis,adhuc fpectatur. Quitenfis iftius nrouinciasaer temperatus&falubriseft.Cufcenfesregesplerumqueibimo- rabantur:multifquepartibusaurificinasinitituerant.AcaurifabriquidemIn- di^nullo ferreo inftrumento vtentes , mirabilia opera , quamquam paulo ru- dius,non infcite tamen fabricabantur.

Porro inhuncmodumoperantur. Primum aurumvelargentumfuiuri

catinolongo aut rotundoinuciunt; eum expanno terra incruftato , & car-

Awificum bonecontuibfadum, moxqueexikcatum igni imponunt cum ea metal-

'Imya*. licopiaquantamcapere poteftrmoxquinqueautfexiiphunculisarundineis

tandiu circumflando incendunt, quoad liquefaclum metallum omni exco-

clafcoria, nitefcat.Indecat]noeduclumaurificeshumiiedentes,nigrisqui-

bufdamfilicibus,apteadidfadtistamqua malleis, opuspariterinterfefortiti

elaborant & ex eo faciunt,au t(vt magis proprie loquar)faciebatproiperis fuis

rebus,quidquid iubebatur,puta diis dicatas ftatuas, vaia,moniiia : pecudum

etiam omniumqueanimaliumquaeviderepoterantiimulacra effingentes.

Qy o d ad res ex Hifpania eo traduclas attinet , frigida omnia ac tempe-

Gcm. bifi. rataloca triticofatisfidafunt, &iniis abunde prouenit.Ibi etiam vitesali-

na ritb. 4. ux . ^j parum feraces funt. Dicunt nonnulli fpem efTe fibi fore vt breui vi-

tesin iis regionibus adoleicantfiantquevina: imo vtfruclius prope omnes

rgJttr Hifpaniae conceili , ibi quoque nafcantur. Verum , etfi fpem fuam nemo illis

Mimiu w-toiijt ;r ritatamenerit ,nequemeoquidemiudicio,effeclusquaIesillifperant,

tu. vmquam apparebunt ; quippe aens temperamento oc cadipoiitione noftrae

planecontraria.

Adhxc quando in Noua-Hifpania aliisque locis vbi melior mitiorqiie tel- luseft,quamquamconiitisvitibus,vinumtamennoncollegere;quantoini- nusinPeruanis prouinciis? Addoetiam Dei bonitatem brutisillisgentibus tam praeftantem Iiquorem concedere noluifte : fed attribuifle rantumpro eo- rum captu habituque res ad tuendam vitam vtcumque neceffarias.

Hispani quicoloniasibipofuere,Raphanorum,lacl:ucarum,melonum, cucumerum, braflicarum , copiam habent. Limonum etiam & Aurantio- rum,quamquahifruc1:usnonnifilococalidonafcuntur.Ficuummediocriter. Pecoris propemodum inopia efl>idque ob continua bella: &quum ibi eiTem, Limaevaccavnacentuducatisa^ftimabatur.-ouisquinquaginta&fexaginta.

P e r v a n 1 regni fertiliftima prouincia Quito eft ; ea frumenti admodum ferax,magnametiamvimporcorum&gallinarum,Hiipanic32fobolis5alit: infuper cuniculorumiucundiilimi faporisingenti copia iemper abundans. vini uri- ^c^ vmi ft*mma ibi caritas. namin ipfa Quitenfi vrbe,vtquum viliflime ven- tv appd ditur , viniferiavna, duodecimcirciterlagcnarum capax(lagena feu boca- lium , vt vocant , xxvm. vncias capit) quatuordecim aut quindecim ducatis aur eis valet;Limae ocaliismaritimislocis ,duodecim:fedPotofia2mediter-

ranea

L I B E R III. 7i

ranca vrbs eft,quingentis amplius millibus palTintrorfus a mari retraclioii vulgo lxx. & lxxx. ducatis venit. Ad eum modum ceteris locis , pro ratione ac fitu regionis quo importatur, maius vel minus precium fbrtitur.

A t qj e hic n oua faepe interuenit calamitas. quum enim cadi, feu feriseaut n"deliae,quib. vinu ab Hifpania deportatur, fi<5tiles fint,quum e loco in locum circumferunturjplerumqjfranguntur. S#penumeroetiam,morantibusdiu- tius nauibus, tata iis locis vini penuria incidit, vt eiufcemodi cadus vnus qua- dringentis, quingentis interdum,imo etiam mille,ducatis aureis ematur.

/ *De eorum optnionibus nonnuUa qu& adbunc locuperttnent ex Hifipanisfcri* ptortbus attexam.^luum nullamcertam,exficrtpturis <v11isaut Ittterarummonu-* mentis, (reattonis mundi aut diluuij notitiam habeant, quoda Patrtbustradtium permanus habent,memorta retinent Ntmirum tnfignem quendam virum^Con tpfi vocant) a Septentrione quondam in eas terras ventfje mtra pedum pernicita-* te^nullis ofitumflulturis aut neruorum 'vinculis compaBo corpore : quifolo nu+ tu montes m planafibfidere cogens ^proflunda evalltumcomplanans ,viamfibtper inuiafaceret . Eumporro prtfios earum terrarum homines ^foeminascreafje : at- queillisherbas ^fruclus filuefires,flufltnend& <vtt& dedtjfe. Aiox ab Indis planatn- colenttbus ojfenflum, terras anteaferttles tn arenas flertles vertijje, atque tnhibmjje piuuias. 6x eonthtlautraroapudeos plutjje. M.tfiricordta tamenmotum,nefiqua^ lidaficcitate regto animantia refpueret , fontes aperuiffe ^fluuios , quos accoL ri- gantes riuis carperent. Huncquondam , quum Solis f$ Lun&filtum ferrent , pro fiimmo numtne adorabant. T)onec ab Aufiro fiiccefitt alter ,?achacama nomine (td Qreatorem apud eosfonat ) Sole ^tpfiac Luna ortus ,priore longe potentior* (uius aduentu Con dtfparutjje : tjium autecreatosaprioretllo mortales , in aues, cercoptthecos, <vrfos,leones,pfitacos, & altas <volucres mutajje : atque Indorum qui nunceasterras obttnent matores creajje : tllofque terr& atque arborum culturam docuijje. Itaqueexeo huncproDeoab tllishabttum, tempLum £$ diuinoshonores obttnuijje: f$ nuncupatam eius nomine proutnciam ,quatuortantum aLtmaleu- cts : <vbt quondam etus Regnt proceres quum excederent <vita ,fipultur& locum eli~ gerent. Porro tflum Pachacamam multas &tates duraffe , ac tanttfper dum Chri- fiianiPeruanum regnumtntuere. Ex eo nunquam detnceps ejje <vtfum. Credtbtle

e

?fi d&monemfutJJe,qut taLibus pr&fltgtts mtfiras tllasgentes deluderet, cui rei argu- mento esl, quod ante Chrtjitanorum aduentum ex celebrt illo Pachacam&fano, <ve- lut publico oraculo, <vulgo l^efponfapetebantur , qu& d&mon humana aut altafj?e- ctefacerdottbus,flacerdotesflctfcttanttbus,ederent.

C r e d i t v r pr&terea ab tUis <vulgo ^adhucnarratur, ingentemprifcistem- portbus terraruminundattonem accidtjje : eaque omnesflubmerflos mortalespr&ter taucos, qutaLtiflimorummontiumfiecubusabdttt,prouiflo commeatu ,{$ cauer- narumfauctbus obflruBis ,communem(6rtemeflflugerint. Porro eos,quumremi~ re tmbres comicerent , emtfijfeduos canes: quos quum madentes & elutosrece*

ptjjent,

7i HIST. NOVl ORBIS

ptffenti inde iudicajfe , nondumexird omnid ddhuc obttnentibus aquis, opportu* numeffe. oJfyCoxrurJus emtffos ,quum ccenooblttos & fordtdos regredt vtderent, (tfjubfedtjfe aquas , nthttquepr&ter Itmumfuperejfe , tnde deprehenderent, tum de- mumecauis erepereaufos^ magnam 'Vimfirpenttum ojfendtjfcquasdtluuiorecenti lututenta tetlus edtderat , eafquemagno laborepaulattmfufiultjfe. Ceterum mun- dum quoquetnteriturumperhtbent ,fednonprius quam ingens qu&dam ficcitas f$ 'uetut confiagratto aeris accidertt,qua Solipfe f$ luna haurtantur. Itaque in eo- rumfiderum,ac potifitmu Sotis ,defecltbus ivutgo lugubres clamores £$ planBus edunt , labiorbem ^finem rerum adeffe extflimantes. Qu&narn , obfecro, h&cfunt fincertoris <Theotogi& njefttgia , qu&ne adhuc quidem intanta barbarie ex earunt gentium animis delere Satanpotutt.

2 Ineorum exfequiis tum multa aliaabfurda erant,tum hoc maxime, quodali- auotfui tiquoris(quemillt Cicha appellant) poculain feputchrum inuergentes, eumper caiamum <vfque admortui osperttnentem ,feu infundibutumy tranjmitte- rent. Ceterum non tantum Immortalitatis anim&,fedettam Rejitrreclfionis corpo- rumfenfum aliquem habereeasgentesiumfepultur& rttustndtcatjum quodvulgo Htfbanis dtcebant , quum illieruendo auro & argentofepulchra aperirent. Qutppe orabant eos}ne ojfa humatorum dtftparent, quo «jtdeltcet itti octus ^minore nego* tto rejurgerent. Aug.Zarat. Htfi. Peru. lib.i. cap. 1 1 .

^De Brafilienflbus quidem Barbaris ita fcribit Lerius: ZJ\(on modo ,inqutt, Jmmortalitatem anim& credunt ifedpro certo quoq ue habent,poft mortem eorum ammoA qui <vtrtutem coluerunt (vtrtutem autem ittt definiunt fuomore , nempe 'ultionem fumere dehofitbus & quamplurimos mandere) posJ altifiimos montes euotantes,patrum {$ auorumfuorum antmis aggregari,ibtque in amcenifiimis hor~ tisperpetuisdeltciis ac tripudiis l&tum &uum agere : ignauorum contra manes, qut fine^ttapropugnad&patri&curaingtor^evtxerut,abrtpiabAigtian(ficitticacod&- monevocant) ^ cum eofempiternos inter cruciatus ^viuere. Nauig.Brafit capA 6.

3 cPeruan& oues infiar cametorum ( quos,fitubera demferis ,Jpecieprope refe- runt)magnis oneribus ferendisfuffictunt. Equitandi vero etiam <v/u eas ita affue- fecerunt HiffanitVt duodecim aut qutndecim mitliarium fpacium,equttem dorfd gefiantes in die conficiant.ltinerefatigat&proflernuntfehumi : actumfodiedo aut feriendo frufiraimpuleris: nunquam nifionere leuat&Jurgunt.Pecuptanefrucluo- fum,<velin efu carntum^elin ifu ^vetlerum^quibus optimis ^tenuifiimis vefiiun- tur, pr&fertime&,quasiUi Pacos vocant. Qutppe tfitt&paruo aluntur, ^infum- ma laboris tolerantia,JMiaizJiopafl&, quatuor (£ quinque dtesfine vitopotufacit- lime tranfigunt. Augufi. Zarat.Hifi0.Peru.ltb3.cap 2.

4. H m c fiatiua ,feupatatta, qu& Tambos 'vocant, Gaiuacaua, Attabalibt pater , adripasfiumtnum maxime , (*? in regiis <viis exfirucla , non tantum com- meatu, quantumexercttuialendofufficeretffedetiamarmis, 'vefltmentis, tfomni telorum generetantacopiatnflruxerat , *vt tis trigintamitlia hominum expedite

<vefiiri

Abfurda Peruano-

L ! B £ & ' 1 1 1. n

^oejVtrt {$ armari pojfent . Eaautemcrebris interuallis dijpo/tta , plerumquediei *Unitts ittnerejnterdum octo aut decem leUCarumjrartfitme quindecim aut ^uigin- ii^Jpatio dtjcretaab altis aiiaerant. Augufl.Zarat.Hifi.Peru.lib.i.cap.i^..

Peruam Chriflianos ex maris [jjumaconcretosejfeputant ■, AurifodinA exhaufi^ Coloniain Peru ab Htjpanis condttd.

CapvtXXi. Atvrvm iammihivideturfalfaseasopiniones quas illaegeri- tes de nobishabent j expromere. PoftqUam ingfeflisPerufium Hiipanisjmoreseorumifacla&atrocialseuitiaeexemplaquaspa^ fim ab iis edebantur, infpexere : nunquam ex eo rion modo fa- rUm de terivoluerunt,nose(feChriftianosfiliosDei(ficutiab Hifpanis audiebantj &&& fed ne ita quidem in lucem editos vt vulgo nafci homines fblen t. Quippe fie- ri non poffe vt tam ferox & truculentum animal ab vllo homine genitum & feminaspartueditumfit.

Itaq^eorUmanimispenitushsecinfedit opinio,nosmarieficortos:acpro- indenos Vtracochte vocat.quippe^c^apudeosvaletmarc&i^/r^fpuma. fignificat. Ergo nos e mari cocretos &coalitos,fpumaq5 nutritos, vulgo ferut: ac venifTe in terras ad vaftad um ac perdendum mundiLNeq; eam opinionem vllus,pr£etef Deumomnipotentem,eoruanimiseuulferit.Nempeinterfeita ratiocinantur,Venti domusprofternunt,arbores frangunt ; ignis eadem vrit: fediftiViracochi2eomniadeuorant:terrainuertunt,vimfluminibusafFerunt, neq$ vllum tempusremittunt.-perpetuO irrequieti modo huc modo illuc va- gantur,aurum&argentuin(atiabiliterqu^rentes:moxvbiqu3efiuere,aleaco-B^r. mmunt,bellagerunt,mutuiscsedibus fe conficiunt , latrocirtantUr,blafphe- cbrfu. mant,Deum exfecrabiliter eiurant abnegantque : veru nurtqUam loquuntur, ^^ & nos noftris ditionibus &fortunis fpoliauere. Deniq^Indi mare diris exfe- *ri**»t- crantur,quod tam faeuam &trucuIentamfbbolem in terram immiferit.

S,epe variaeiusregnilocaperluftrans, fiquemforte Indumobuiumha- berem,animi gratia, vt mentem eius nudarem, fcifcitabar ex eo vbi hic aut il- le Chriftianus maneret. Illi vero tantum abeft vt refponfum aliquod darent, Wt neinos quidem contra me intueri fuftinerent. Verum fimulacpetieram vbi maneret Viracochie ,confeftimmihi reipondebant. Pueri quidem eo- rum vix verbum vnum balbutire incipiunt, quum patres digito noftrum ali- quem indicantes , En tibi , inquiunt , Viracochie.

Po r ro quum in multis huius Regni pagis,nempe quia opulentum eft ,fa- Reiigio- :erdotes & monachi erudiendse iuuentuti dent opera,vtinam tamen bonum m ?hriP'

* . contemtus

aliquem fructum edant. Neque hic omiferim quod in Quito a Flandro quo- *p*d Per- iammonachoFrancifcano audiui,cuiIodocus nomen erat. Is mihiretulitfe^^ n prouinciam Cagnariam profectum , exftructo lbi coenobio , omnes eius «*«^&. J. K gentis

74 HIST. NOVI O-R B I S

^entis regulos & primores euocalTe. Quum tres tantum ex iis veniffent, lucti* lentiflimam apud cos orationem habuiffe, vt qui linguam Cufcenfem opti- mecalleret.,eifque quasad fidem noftram pertinerentjCOpiofeexpofuiffejfce- dos fimuleorum ritus ckdiabolicas ceremonias damnantem:moxpoftulatu eorumomnesbaptizaffe,atqueitadomumreuerfos.

VERVMVtviditmonachuseosad(acrumintemplunonvenire,denuoho- minesadit,rogatq3VtinfancT:0propoiitoperieuerent. Donecadextremuvbi viditieoperaludere,necfru(5lusvllame(reipem,quumillipalamcumriitidi- cerent^res Viracochiorum fibi non conuenire^nec fibi tantum ab fiiis rebus e£ fe otijvttemplofrequetandovacarepoifent:(i)hisJ)inqua,compertis,mona- chus6.poitquameoveneratmeni^,(^iitonadiuummonafteriureueriuseil:. > A c quando in eum fer monemincidi,age hbens ab Hifpanis ipfis quaefiue- rim>Siapud eosnulla vmquam antehac notitia,acne nomen quidemipfum SacriEuagelijauditum3atquehoctemporegensaliquainHiipaniamadpro- mulgandam Chriftianam doctrinam commearet, quomodo ipil in Indiam iuerunt:atquecVeaipfisfuasfortunas,vxores &liberos eriperet, atque ini- pibrumcorporatormentisc^dibuiqueiaeuiret,acpromancipiisvederet,mul- tafquealias mdignasiniurias in eos ederet:quaero quidipfi effentfacturi. Ego quidem non dubito quin ipfi non tantum capitali cVperpetuo odio eam gen- tem profequerentur,&in eam probra omnia & fceda iacerent: fed etiam atro- ces de ea , fi poffent , expeterent pcenas. Si hocHifpani ipfi alteri genti fa&uri fint.quis mireturhuncin modum lndosHifpanis,fipofiint,vfuros?

I a m fuperius de immenfa opuletia egi ab Hifpanis reperta > quum primum

hoc regnum fubegerunt. Attamen vtcuque tantum inde opu exhauferint, In-

di etiam nunc grandem lancemplenam Maizio tenentes , granu vnum ex o-

mni aceruo eximunt,& , Viracochia^ inquiunt , hoc foras exportarunt : & il-

lud(lancemintuentes)apudnosremanfit.Itaq;illinetamingetigazaHifpani

potirentur,partim proieceruntin mare,partim defoffas in terra opes abdidere.

H i s p a n i prater hsec argenti & aun fodinas ditifiimas aperuere,& argen-

Totofienfa tearum quidem nobiliffimae funt apud Potofienfes. Non procul Cufco in

fodtm. fiUmine Caluaia auri puriflimi ramenta inuenere : deinde rn Quitenfi pro-

uincia auriferum aliud flumen^quod ab Hifpanis San-barbara appellatun

rminex Aurarias quoque inquibufdam montibus nacli , cuniculisper magna fpatia

bMriendts a&is&tellureligneis columnis &fulturisfufpenfa , vfque-adeo fodere, quo-

Lr'm ' adaurarisevenaefineminuenirent. Ac faepe accidit vt fidentibus rimis fra£ti

montes,&omnes operarios &Hifpanos ipfbs opprimerent. Aurum quod ex

iismontibus eruitur,minut3e arenaefpeciemhabet:id,eiToifa terra, argen-

tiviuiope colligunt quode fluuiis tollitur^ingrumos &granatuni exigua

tummaiora diicretum eft. At nunc quidemomnesfereaurifodinseexhau-

ftse funt: argentariasabunde quidem adhuc fuppeditant, fednon ea copia

quapri-

L I B £ R t i L j}

qua primum. Neque enim tantae magnitudinis vllus mons eft5quem , fi ferrt- per inde tollas acnihil reportas,aliqUando non exhauferis.

CoLONi^ab Hifpanis irt eo regnO conditae haefiirtt : Lima^ Arequipa, Cufco j Neapolis , Argyropolis,TrUgillium,Guanucum,Chiachiapoi ■, Qui- Ct)lotlU to,San-michael,&: Portus-vetUs^ Earum ampliflima Lima eft , quadnn- *#J»'^ gentis & quinquaginta circiter focis habitata: ceterarum alise viginti, alia£wmtf' triginta , quaedam quadraginta, nonnullae quinquaginta , aliqUas octo^inta domus contirtent. Deniqueficftatuoatqueaffirmo, omniuearumvrbiunii quotquotHifpani inealndia condiderunt: ( quasilli amplius trecentis efle iactant)etiamfi in vnumaceruumconferantur,non tot effeciuesac muni- cipes,quot vel vnius fiiburbij Mediolanenfis extra portam Comafinam olim effe meminimus. Namrlorentibusilliusvrbisrebus>exfoloeOfuburbioxii. amplius millia hominum,exceptis fenibus,emitti fblebant : at in India Occi- dentali 3 annumeratis etiam fenibus ac puerisjuftro facto nunquam amplius xiiii. autxv.millibuscapitumrepertaeffeconftat.

i Is Chrift.religtoniscontemtusin^BarbarisnulliveriuscaufiquamHifpano- rumfieleribus ^fiagitiis afiignaridebet. Nam alioquinonplaneindoctlesneque a pietatealienifunt. Id vnius rei documento 3 quodex Lerio noflro fumam, demon- JlraJJefufpciet. Is enim Americ.Hifl.cap.\6.narrat3 Sealiquandocumtrtbus jBar- baris Brafdienfibm iter per filuamfacientem,nouaarborum herbarumq^fipecie ,ft- mulcanoro amum cocentu, tnuttatumadpr&dtcandas T>eilaudes3totum Pfialmum ioj..alta njoce cectniffe. M.ox qu&fiutjfe vnum extUis quidnamfibi vellet quodceci- nijfet. actumfi coptofiProphet& ?nente '{$ ' Pfialmtfintenttam expofuijfe, lllos vero, tfbi omnia h&cattente audtutjfent 3ingenti cum admirationein exciamattonem eru- ptjfe3 OHquam <vos Mair(/fc tilt GatIosappeIIant)feIiceseftis3quitotarcana/ciatis, qu& nobismtfiris occultafunt Uta nimirum cum altquofruftu docentur liaybart* non Itbtdtnis tfauaritt& exemplii.

'Peregrinia (Jaficae Peru arcentur. Htfj?anic& ctaftis naufragium. ^Ben^onis ex Indta Occtd.tn Htsfaniam3atqueinde in Italtam reditus.

| C APVT XXII.

V v m iam tertius agereturannusexquoin Perufium veneram, ac me,iam collectis aliquot ducatorum millibus,earum terra- rum fatietas & faftidium cepiffet, reuerti in patriam conftitui. Acceftiteo etiam edictum Praefidis Gafcse, quo peregrinoso- mnes Perufio excedere iuflit: quumvidelicetaquibufdam Hi- ilpanis accepiffetJLeuantinos (fic nimirum nos vocantj perfidos acfeuos efle, ac multis Hifpanis exitij caufam fuiffe. Ergo quum tuncin vrbe Guaiaquil ef- fem,eoque forte acatium e Panama mercibus onuftum appuliffet, abire inde &patriam reuifere ftatui.

K 2 V t pri-

l4 HIST. NOVI ORBIS

V t primum,confe6tis ad quae venerat , magiftro nauis abire vacuum fuit, nauim cofcendivm.dieMaij,annoM.D. L.ioluimus&inportuZalangiprae- fidem Gafcam inuenimus. Is Panamapetebat, vnde in Hifpaniam traiiceret: actuquodfolusnauigaret,Nauarchumnoftrum comitemfibiireiuilit.ille, quum JVIaizio nauem onerare vellet , Praefidem rogat , vt propter neceffarios quofdam vfus ipfum ibi manere pateretur. Praefes abit^nos tandiu in eo portu hseremus quoad onuftum efTet nauigium.

M o x inde fbluentes, breui ad Mantam appellimus:fed ibi nauigium fco- puloillifum fracTumque mergitur:omnesvedtores & nautac cum maxima auri & argeti parte incolumes , ad terra euadut.Ea calamitas Naucleri feu pilo- tifuasaitisn6fatisperitiinfcitiseacceptaelt:isveroquiPanamaacatiumdedu- xerat, fubftiterat in Guaiaquil eiufcemodi ob caufam. Allatum forte erat per eos dies ab Hifpanis Csefans ediclum ac omnibus Indiae partibus promulga- tum,mulierum poftulatu quae viris iuncTse effent: Vt videlicet Praefides ac Gu- ■E&fcimdt bernatores, viros qui in Hifpania vxoreshaberent,in Hifpaniam remitterent: anfndis aut juberenteos de arcelfendis eovxoribus fata^ere.Ergo metuensNaucle-

vxotibtss . .

rusillene Panama in Hifpaniam remitteretur, nulliusibi fauore fubnixus, quum eo reuerti nollet,inPerufio fubfhtit.

A m i s s o verojita v ti dixi,nauigio,exfpectare aliam traiiciendi occafionem neceffenosfuit. Tandemquinquagefimopoitha^cdicquumnauisLimave- niens co applicuifTet, ei iungimur , & breui Panamam peruenimus. ibi com- perto Praefidemcum omnibusnauibuseNomine-deiinHifpaniamvelafe- ciffe,in Nicaraguam tranfgredior. Ibi grauiac diuturno morboimplicitus,ac vix tande recepta valetudine,pofl quadriennium e Guattimala vbi tuc eram, ad Portu-caballoru me confero,quo naues ex Hifpania appuliiTeacceperam.

Conscendo nauitn , foluimus : fed quum iam haud prccul Cuba effe-

mus,faeuarepentecoorta procclla nauimadbreuia i!lidit:nos,omniprope

amifTa pecunia quae in naui erat 3 segre in fcapham tranfgrefli , omnes tamen

incolumes trigefimoquarto demum die fummis cum laboribus & peri-

culis portum Auanae tenuimus: vbiclafTem Regiam reperturos nos fpera-

bamus. Sedeaiam octiduo ante, fummoipfiusprafecto Didaco quodam

Caietano , in Hifpaniam vela fecerat : atque eam quidem vix medio itinere a-

citftisM- troxadorta tempeftasmiferabihter amixit. Exduodeuigintinauibus,trede-

ftMU* « cim fluclibuspenitushaftae funt, fquarumvnavehebatur ClauifTus Pana-

m w- mceGubernator, & duo AdfeiTores iuridici noui regni Granatae, qui ob mul-

ta iniuflitiae & repetundarum crimina 3 Regis mandatu e prouincia in Hifpa-

niam deportabantur) duae quaffatae ccfemilacerae adDominicae infulas iit-

tora eieclarfunt. Tribus rehquisin Hifpaniamabreptis , vnalittoribusPor-

tugallia? illifa eft: vecT.orum pars , amifTanaui , aegread terram enauit : al-

tera Calicium portum incolumis fubiifcPrsetoria, haud procul portu San-Iu-

cari di

L I B E R III. 77

carideBarrameda, cumducentisfermehominibus periit. Praefectus fcaphae praefidiocumpartenauticorum&concubinaeuafit.

Mo x quum Hifpalim veni(fet,iuiTu Regis in cuftodiam coniectus eft. Ob- iiciebatur , eo tempore ex I ndia lbluiiTe vt ei neceiTe eflet hieme in Hifpaniam appeliere , littorum praefertim egrellu ea tempeftate periculofiilimo. Itaque ipfius culpa tantam calamitatem e(Te acceptam. Ille veroculpam omnem in neceilitatem transferens,fequum tantae alenda: multitudini commeatu Auanaexpedire nonpoifet, indefbluereefiecoa&umdefendebat.Tandem hax atque alia afferens emittitur,fed abrogato ei munere.

E g o interea Auanadiaerebam seger animi ac merens, idque duplici de cau- ?«*£«»* fa. Primum quod fortunarum mearum partem in fupradicfa naui ami- mam,wj£ feram: deinde quod claifem Re^iam , cuimeadiunsere co£itabam,profe-'w/,,"!i cfam compermem. Verum tam funefti naufragij nuncio audito, Deum diui- namque eius gratiam Iaudaui , quod ei claill molien ti me fuccedere non effec paifus , hauddubie fi id factum eiTet , cum aliis periturum. Tandem decimo poftea menieclafiisRegiainlndiamappulit/moxquein Auanarportuaggre^ gatis quatuordecim nauibus cum modicis tummagnis,breui vela,Deio- pe , in Hifpaniam fecimus. Trigefimonono quam inde folueramus die, hor- nbilem vnam tempeflatem ineo curfu perpeffi , infulam quandam Lufita- niae(vulgo Maderam appellantj tenuimus , quae iuxta Cofmographorum ra- tionem ab Auana amplius iv.M.millianbus diftat.

M ed i o ferme itinere iacet exigua quaxlam & deferta infula , qua: ab Hi- fpanis fi)Belmuda appellatur.-fedeam neque nosin confpecfu habuimus, neq; multi nauta: illac pra:ternauigantes vident. Sumto in Madera pane > vi- injuu" no,aliifque commeatibus, vela damus : Sc octauum poft diem,xm. Septem- bris, m.d.lvi . San-lucari portum ingredimur , atque inde Hifpalim procedi- mus. Ipfe , fimulac expeditis negotiis dimiifus fiim , Calicium portumpetot ckonerariam nauim con(cendens( Vrcam vulgo vocant) Genuamquebi* meftrinauigationeperueclus^&incredibiliexconipeclupatriseperfufusgau- dio,breui Mediolanum peruenio.

Q^v a m o b r e m immenfaeatque ^ternum laudandej Maieftati Dei,poten- tie^que eius , ac Seruatori noftro lefu Lhrifto , immortales gratias ago , quod conceffo mihi hoc beneficio vt res adeo nouas , tamquc a nobis diuerfas ac Gratkru remotas terras viferem , meab innumeris periculis liberauerit : vt quoties"3"^ pr^terita in memoriam reuoco , humanum vnum corpus tot tantifque ma- lis tolerandis fufficere vix potuiife exiftimem.

/ H m c llelmudafeu ISermuda infula, Garzji etiam alw nomine dicitunquod nauiSiCut eaprimum apparutt,Gar7a vocaretur : tUim <vero Q^Cagtfler , loannes ¥>ermudez, Palenfts. Ad xxx> n. gradum in Septrentrionem ftta eH :parua f$ de- fertacredita.0med.H?fl.Ind.lib.2.capp.

K 3 BREVIS

BREVIS INSVLARVM QVAE CA-

NARIAE APPELLANTVR, ET RERVM

1N IIS MEMORABILIVM, DESCRIPTIO.

sARGVMENTVM.

Mnibus nauibus, quaein Indiam Oc- cid.curfumdirigunt.primaflationcm ora^bentCanaria^feuFortunataeinfu- ae^oo.leucarunvjionnullae etiam 240. interuallo ab Htfpanla ^27. ad 29. ab Aequinoftialilimite.inSeptentrione, gradumfitx.Earumprifcanomina.Pluuialia/iueOm- brioSjCapraria, Niuaria,Canaria Junonia, & eodem nomineproximajextantumveteribuscognita^hodie feptemnumerantur.lllaepofHubx&aliorumveterum inquifitionem,diu noftris hominibus ignotas manfe- runt,donecIoannis,fecundihuiusnominis,CaftelI^e regis,denuo,annoDomini i405.aut(vtalijtradunt) Petri regis Aragonia* , temporibus s anno 1334. Hifpa- norum nauigationibus aperte funt,moxque(vt hic fcri- bit Benzo) partim ab ipfis Hifpanis , partim a Gallis fuba<5ta?.

Canaru

DESCRIPTIO. jf

Ganari&tnjul&ftptem. Indigen&paucijuperjunt. Quando f$ aquihutjub* acl&. Earumferacitas.

C a p v t L

v a n d o, Deo bcne iuuantejfinem tandem breuis huifce mea£ Hiftoriae aflequutus fum,operas-pretium facturus mihi videor> li quxdam de Canariis infulis memoria nonindigna conte- xam. Hx fepte funt:Gran-canaria videlicet, TenentFe, Paima, Ctnarl*> Gomera,Ferrum,feuFerrea,Lanzarotta, ccForte-ventura.Ex^ mfiu non magno interuallo inter fe difcretae, ab ortu in occaflim , eontinuo verfu /*»Ap"w* hi ordinemporrectae, xxvu. gradibus&dimidioab Aequinoctiali lineaab- funt: AbHifpania^promontorioBoldorinongentisckoClogintapafT milli- bus:ab AfricaLxx. Perhibetur a veteribus nonnullis fcriptoribus Fortuna- tasefTedi&as, quodomnibus quaevitahumanadefiderat,iifque fponte ge- nitis abundent. (i) Verum Solinus multofeciusdeiis fcribens,plurimum iftius fertilitatis famam eleuat.

Porro veterum earum incolarum & ind/genarum ftirpshodieprope- modum fubJata eft. Ego quidem vnum duntaxatin Palma infula vidi, annos CanaT- ferme lxxx. natum : cui,quode praecipuarum & veterum infulse familiarum «*»«* ftirpeefTet, RexHifpania^certumannuumftipendiuminvi&udabat. Quura mihifortealiquandofermocumiftoeflet,&abeomoresatque inftituta gen- tiscognofcerecuperemjnunquamavinointegrumvacuumquereperi.quip^ peeiuspotus dulcedine femel deguftata,omnem voluptatem in ebrietace collocabat.[taqueeaderenihilcertitraderepofTum,nififortepaucaquardam que velipfe vidi,vel ab Hifpanis nonullis magno conatu audiui. Sed priufqua id aggrediar , exponendum videtur que_ prima gens ( vti a nonnullis fcripto- ribus proditum eft) eas infulas fubegerit.

I n Hiftoriis Petri Aragonie regis , eius nominis iv. traditur anno m.ccc. xxxuii. ad eum adiiffe nobilem quemdam Hifpanum (Ludouico Cerdij no-^w-^ men erat) virum bellicarum rerum artiumque peritiffimum , qui quod ei ad- ?'""*"* hucomnia incepta profperc proueniffent, arroganter Principem Fortune, camuh fibimetipfe cognomen fecerat. Is aRege, vt eius autoritate atqueaufpiciis Canarias infulas fubigere liceat, fimulque auxilium petit: moxque lmpe- tratis ab eo pecuniis ad celoces duas armandas , clafte inftructa e Calicio por- tufoIuit.BreuiGomeramtenetj accentum& viginti militesin litus expo- nit.SedvixegrefTos,Infulaniferoces animis acriter impetufacto repellunt: maxima parscefi : ceteri trepida fugacompulfiadnauespartim eo nantes, ali) fcaphis raptim confcenfis euafere: ac cum fuo duce,qui Principatum Fortun<£ fe amififTefero tandem agnofcebat , fpe irrita m^fti in Hifpaniam teuertuntur.

Tra-

&> I N S. C A N A R.

Tradvnt nonnulh miftas e maioreBaleari nauesaliquot ad fubigendas eas infulas : fed omnia foede atque improfpere eueniffe. Proditum eft ab aliis* anno m. ccc. xciii. Hifpalenfes& Cantabrosaliquot naues militibus , equis &commeatuadeamexpeditioneminftruxi(Te.Hi quumclafTeperarmataad Lanzarottam appulifTent,exfcenfiiqueadterram facto expedito agminc ad pugnam procederent,ne indigenasquidemincautos & folutos opprefTere* ltaque multis horisacriter vtnmquepugnatum: tandem victores Hifpani, plurimis hoftiumcaefis* multiscaptisjpra^da&fpoliisonufti in Hifpaniam reuerterc.

A L 1 1 eius rei gloriam Galfo tribuunt ,. Nobilem videlicet quemdam Gal-

Ventaw- luiTbfc) Ventacurtium nomine , contradtis ex caftellicuiufdam fui pretio pe-

JToi- cuniisclalTem tanta:expeditioniparemarmafTe,primumque easinfulascce-

tiJtttit- piitefubigere. Isenimquumad Graii-canarise oram nauesapplicuifTet, atq;

indigerta? egrediert te irt litus vim aduenarum cOrtfpexiiTent , id protinus Baia-

noriinfulseregulorenunciant. lsfriftidcCeptonuncio,haudcuncT:antercon-

citispopularibus quantampoteft multitudinemcolligif :moxqueomnese

viciniscollibusactumuiisadlitusdefcendentesferociterinhoftemincurrut.

AcGalli quidem primo furentium Barbarorum impetu pulfi ac perterriti,

ingens damnum accepere. Sed moxconfirmatisanimis efFufe cortcitante-

quos, & multacaede hoftium inuedti ,turbatos in fugam vertunt. Baianor

praelio fuperatus, fimulatque ex fuga feferecepit, ftanmad ducem Gallum

legatos de pace mittit. Qua benigne data , Ventacurtius , Reguli huius con-

fenfuarcemin infula codtili latere #dificat,eamquequinquagintamilitum

praefidio munit.

Exind e cumreliquisfuorumceterasinfulasordinepra?legens,Palmam aggreditur,qua paruo negotio fubacla, breui quoque Gomeram in potefta- t:mredigit. Hastresinfulasitaperdomitas Alphonfo comiti Nebulenfi Hi- ipano,magno preuio vendit^quimoxceterasditionifuaeadiecit. Ex quibus apparet iam multis abhinc annis has infulas Hifpaniae regno fubiectas effe.

Iam quodad moreseius gentis attinet & fertilitatem terrae quae vel ipfe vidi,velabaliisaudiui (vtifupenusfumpollicitus) eapaucis exfequar. Pri- Gran ca- mum ergo earum infularum maxima(Gran-canariam Hifpani appellant) ro- }aluit" frtndapropemodumfpecie,cxxx.circitermilliumpafTambitu,vrbeminpIa« nicie modica fitam haud procul mari Orientem verfus,habet:qu2equum ibi efTem,quadringentiscirciterdomibushabitabatur.IbiGubernatores&prae- fe(5titumfeculares,vtvocant,tumEcclefiaftici,manent. Nullusantevrbem portus,fedduobusabea milhbuspafTSeptentrionem verfus , prope exigu- um montemftatio qusedam eft. Ibi nauesancoras iaciunt: quibus fcilicer tu- tandis vicino inlittore Hifpani modicam arcem cxcitarunt: vbi tum tor- menta quatuorferrea erant,eaquefituacrubigine obducta. Ac fapenumero.

equidem

«

bESCRtPTiC, 8i

cquidem demiratus fum, quum Galli eodeni ip(b iri littore naues aliquot ce~ perint , fatis validum ad impetus hoftiles arcendospropugnaculum abHifpa- nis non exftructum effe.

lNeainfulamagnaflt facchari copia,plurimique propterea mercatores eo riegotiandi caufa comrneant , maxime Genuerifes. Omnes arbores ex Hifpania eo tranflatae, facile * prseter oleam , comprehenderunt. Ea qua: Pal- madiciturfru(5luumvbertate,maximevini,imprimisinfigniseft.Itaquetan-p4/»»<« »». tum ex illis vitibusprouenit, vtnon infulis modo vicinis vinafuppeditent,'&r^" fed etiam dentquae nauibus in lndiam, in Flandriam & Angliam porten- tur. Caprarum etiam &Ouium greges cx infuke habent, ex quarum lacte ca- feumingenti copiafaciunt: cuniculorum vero vimprope innumeram. De ceterisi TenerifTe quoque &ipfa rebus ad victum neceflariis abundat .* fed tres illae priores palmam obtinent: reliqua2,vtexiguse,inopes& ignobiles fpernuntur.

i Pomponivs Mela iib.j ca.ii. itade iisfcribit: Fortunat& infiU abundant

fiafponte gemtis ,fibinde aliis fipsr altis innafientibus nihilfblicitos alunt ,beattus

quamait& rvrbesexcult&. Idem prope Plutarchusin Sertorio. Soltnus contra capv

20. *De harum nominibus (tnquit) exfpeBari magnum mirum reor , (edintrafa-

mam vocabult reseFl , %$c. Idquemultoquamalij verius.

2 loannes TSetancurtius^nobilis Gallus, Robini cBracamontq , FrancU , Al- mirantis , cognatifitgratia ^interuentu , Annou.. c c c c x v 1 1. easinfilasfubi- gendt facultatem fuis aufptctis ^ cR^egiotitulo,a Rege CafleU& obtinuit. Itaque 'vendttis qu&cumquetn Galltapoflidebat,claffemarmat,^ Galios admiflis Htjpa- nis , ducens , in (anartas expedttionemfifcepit. Habebat mcomitatu monachum, Mendtumnomtne,qut,Martini V. ^Ponttficis iuffu, ZBarbaros Ethntcis fiperfli- ttombus dedttos ad Chrtfltamfmum <verteret , & Epifiopitttulo illis pr&effet. ZBe- tancurtius Lari%arottam, Forte- venturam, Gomeram,Ferrum f$ Paimampar- uo labore tnpotefiatem redigtt. Gran-canariapotirinonpotutt, jL.mtUtuarmato- rumexercitu Barbaris tnfilam propugnantibus. Indeeteflus inLanz^arottam fe recipit : atque inde , exfiruclo latericio veliaptdeo cafleUo,fubacT;as tnfilas regere tfcoiontisoccuparetnflttutt. Moxetiam^artis merctbus.quas abeoacceptas Ht- ' fpan& $ GaUtc& nauesexportabat ,puta mancipus,melle, cera^coriisbubults £$hir- cinisfebo ,ficubus , alhfque ,pecuniarum 'vim ingentemfacere : donec multifama opum quibus e& infil&abundarent exciti , ad cererasfibtgendas confluerent. Cete- rum Betancurttus quatuor infilarumimperium Menaido^confanguineocuidam \>/uo,moriensreiiquit. Poslh&ciurgioforte tnter hunc £$f Mendium Epifiopum or- ,tto: Mendius aduerfimulta deimpotenti eius in Barbaros dominatuad Regem \€afleU&firtbtt ; Itaque cupere eos in Regtsfi.de , ac dttione effe. Rex trium nauium \ claflem eo mittit, Petro *Barba duce. Is dtues f$ cautus, 'vtm etiam adhtbiturus fi opuseffet,<Menaldofacile,vteasfibivendat,perfiadet.EaspofleatpfiFerdinando

L Terafy,

Arber per- tmes a- qvas exfii' dans.

H I N S. -C A N A R,

TerafyyHtftalenfequiti^vendtdit : aut *vt alij tradunt » Alphonfb comiti Ne%u~ lenf,quieas altis ditiontbus cum Perazjapermutauit. Teraz^a quidem, quocunq, modo iispotittts,Regium nomenprimus afctuit. Gom.Hift.gen.itbj. cap.222.

oJXCiracutum arboris in injula Ferro. Canarienfummores. leneriffes tnfula mons.

C A p v t 11.

E s pofcere hic videtur, vt priufquam hunc de Canariis ferrrio-* nem abfoluam , memorandse Arboris miraculum referam. In infulaFerrOeit:pcrennesaquasefoliisex{udansmllan{que& quidem tanta copia vt no incolis modo , fed etiam multo plu- ribusfuffTcerepoiIit.Eaarbormediocrimagnitudincnucisiu^ glandisfolio,quamquam paulo maiore, muro circumlapideo feptajnftar fontis,eft • 6c eo crateredefluens aqua fufcipitur. Arcanum equi- dem naturse mirabile : non reperiri tota infula vllam aquam prseter eam qua; ex illa arbore manat.Porro arborem perpetua ac denfa nebula circumuemt: qux tamen interdiu vbi fblis xftus flagrare incipit, paulatim difcuti ac refblui videtur.

P r 1 n c 1 p 1 o, Hifpanos eam infulam fubigere aggreffos , quum necj; fon-

tes^necputeosjnecfluminainuenirent, ingemadmiratio ftuporqueinccffe-

rat.Quumque ab indigenisfcifcitando exfequerentur, vnde aquam fibi para-

rent : illi pluuialem aquam in vafis colledtam, reponere ad neceflarios vfiis fe

refpondebant:arborenimirumpriusarundinibus,terraaliifqueintegumen-

tisoperta.quippeitaratiHifpanos,vbiaquamnonreperiffent,exomniinfula

Arhrtm exceffuros. Sed parumaftusprofuit. NaminfulanamulierHifpanocuidam,

bS*b£+ ^ cum ^amiharis eiconfuetudo intercefferat,arborem & arcanam vim eius

nisprodit. aperuit : protinufque ille Hifpanorum duci. At dux , qui rerh tam inufitatam

profabuladuceret>rifutemperarenonpotuit: mox tamen detecta arbore &

reicertitudinecomperta, omnes rei tam nouae miraculo defixi obftupuere*

Neqj mulier indicium impune tulit , fiquidem primores infula: proditum ab

ea arcanum quum cognouiffent,breui necem ei clanculum intulere.

canmen- CETERVMhi fere Canarienfes quondam idololatraeerant. Caprarum

&cultm.S pellibus,quibus abundabant,amiciebantur : neque alias domus, quam fub-

terraneos fpecus norant,eofque fere ad radices montium autfiib collibus po-

fitos.Quumnullumhaberentanimalpraetercapras,qua!noftrismultogran-

dioresfunt,iisvice boumadcolendosagrosvtebantur, &earum cornibui

terram velut bipaliis fodiebant. Miliumillis pro omni fruge erat,ex quo duo»

canar.p*- rum lapidum attritu commolito panem faciebant^ab ipfis Gofio appellatum.

Vinu epalmis,vt Aethiopes,moliebantur.CoIore cutis prorfus tali fiint quali

errones

D E $ C R I P T I O. §3

crrones illi quos vulgo Aegyptios vocant. Earum infularum caduni calidius quam frigidius eft, etiamfi Tenerife montem erigat^P/c^wT^eVulgo tmt'tfo vocant)totius prope anni fpatio opertum fldumque niuibus. Quod quidem primum fignum a mercatoribus ad eas infulas nauigantibus eminus con- ipicitur.

i V v l g o crediturea ejfe , quam Pitntm f$ Soiinm Ombrion feu Viuutaiiam *vocant : fic dtttam quodnuila tn ea effet aqua ntfiex imbrtbm. De qua hac Titnij rverbafiint Itb. 6. cap.32. Iuba de Fortunatisita tnqutfiuit : Trimam vocari Om- brton.nuiiis ddtfictorum vefitgiis : habere inmonttbm fiagnum : arboresfimtlesfe- rui&jx qutbm aqua exprtmatur : exnigrisamara, ex candidiortbm potuiiucun- da. Hacienm tiie. Qu& qutdem non iiidentur admodum dtfirepare de tis qu& de ea lnfula ab Htfpanis expioratafunt Quamquam illi nullo tbi necfiagno,nec iacu, nec fiuuio , necfonte inuento ,foiam eamfalubrem &potut aptam aquam exmirabtli ea arbore [itliantem compererint : & quidem tanta copia , vt non Infuianis mcdo eorumque armentis ,fid etiam nautbm eoforte adaquandu appeilenttbmfiifficia*. 2 QlM^qtis hic in tantam altitudmem edttm efi^vtxv. ferme ieucas abtmo ad fummum verticem coiiigensjnde ab ducentorum qutnquagtnta milliariumHifpa- ntcorum interuaiio emtnm confptctatur. Eim imafdua & ^viridanttapafcua <ve- fiiunt : medta mues occupant : <vertex nudm & 'fiertiis fumos plerunque ex- haiat. Vulgo Gaiii naut£ eum Le pic de Tanariffle, appellant. Caterum Tenertffe ea creditur ejfe, qu& a 'vetertbm Nuiariadicitur.

L 2 DE

g4 EXPEDITIO

DE GALLORVM EXPEDITIONE

IN FLORIDAM, ET CLADE AB HISPANIS

NON MINVS INIVSTE QT AM IMMANITER IPSIS

illata, Anno 156;. Breuis Hirtoria.

CVl ADIVNCTVM EST, SVPPLICIS LIZELLI

^ auereU^a^uiduisJtberis, cognatis & 'amicis Gallorum , abHifpanis

inFlorida contrafas acfidem c&firum, ad Carolum i x.

GalliA regem delat&jxemplum.

ARGVMENTVM.

V N c libcllum fuperioribus Benzonis libris adiUnximus,tum quia eiuf- dempeneargumentieft, quum & rei in iifdem illis terris geftathifto- riam,& Hifpanica? f^uitixinfigne exemplumcontineat : tum vt Hifpa- nis ipfis fpeciofam illam laruam excuteremus,qua vulgo vti folet. Non, mirumeffevidelicet, fe aduerfusBarbaros&Artthropophagos homi- nesnihilhumanipre/rerfpeciemoris habentes,quorumimmanitatem! fruftra per benignitatem & modeftiam efrugeris,fxuitia fkpius quacle- ^mentiaefTevfos. Namquidhicfimileadferent? ExpeditioncminFlo- ridamfufcipiuntGalli, idqueRegisfui iuffu: nequeinalienampoffef- fioncmviolenterirruunt.EtfienimnuIIoiureHifpanilatifSmasilIasin; Occidente tum Infulas tum lndicxcontinentisprouincias, nififortc vmbi-auliPoinificisdonatione,cuiuseanonfunt,pofIident: ab illis tamenGalli, velutiuftotitulo poircffis,nonvimduntaxatfedappuIfumquoqueabftinent: &iamHifpanisvifamquidem, nuliis tamenadhucHifpaniciscoIoniisinfeffamoram,veIutvacuam,occupant.HicHifpaninonconten- ti vi exiis litoribus arcere Gallos,vt pedem in fua inferentes : non inarmatos tantum in quospar pe- riculum&ardorcertaminis irritat, fedimbellem quoque inermcmque inturbampueros& fceminas plufquam beluina fa^uitia debacchati fun t. Et hoc quidem per me occultum fepultumquemaneret, niflHifpanipluraatqueatrociora&pridem&ho- dieinBelgioperpetrarent,quam quxapudlndos vnquamcdidcre.

Aquo

IN FLORIDAM, §5

^Aquoprimumreperta&nuncupamftFlorida. Joannis ^Pont^Ferdin. Sotti £5* Htfpanorum JMonachorum tnfelices in eam expeditiones.

C A p v t I.

Va m inclementer& parum humane Hifpani viClorias pacem- queaduerfdmIndosOccidentalesexercuerint,fuperioreslibri abunde docuere : nunc vero etiam quomodo Gallos in Flori- da acceperint,breui narratu exfequar. Sed ante omnia qusere- gio llt Florida , vbi fita , a quo primum reperta & tentata } ex-

ponendum eft.

Non procul Hifpaniola Boriquena infulaeft, qUamhodieS.Ioannisde

Portu-diuiteappellant. EiusprimusoccupatoracGubernatorlodnnesPon-^'^/-

r r ii r i *-*• i 1 r» iu$,6'qu*-

tius Legioneniis , pro certo habens rore vt ab Didaco Almirante otProrege doprm w Indiae, magni illius Chriftophori Columbi filio , aemulantium calumniis ac- mm**fo- cenfb,prouincia demoueretur,cedere inimicis ftatuit , & nouas fedes qusere- re.Itaqueanno m. d. xii. celocibusduabus armatis, flexoinSeptentriones curfualtumtenens,tamdiu nauigat, quoad aliquantum progrelToBiminise lnfulae fefe aperuere : quae ad Septentrionem Cubae infulse iacent.

E o d e m tempore de prodigioib quodam fonte famaincrebuerat, cuius »»jM* aquis epotis fenes,exuta canicie,in iuuentam reuirefcerent : neque eam fabu- lam cupidius fparferant lndi,quam crediderant noftri. Eam famam fequutus Pontius,dum circa eas infulas,fontem illum fabulofum querens,fcnefcit po- tius quam repubefcit,fexamplius menfesirrito errore abfumit. Tandem ta- mendiuvagatusnouam Ind;caecontinentisoramdetegit,eamquepartemaci quamfoneipfbRefurrecTionis die appillerat (quem vulgoPafchafloridum appellant)ve!uterenatafumptonomine, Floridamipfenuncupat. Idteme Fiorid* prominens,ljngue aut manice inftar,fe ingentifronte in altum euehens,cen- "™iUi*- tumleucasinlongitudinem,quinquagintacirciterinlatitudinem,patet.Eius extremumcornuab AequinoclialiIinea,Septemtrionem verfus,gradusxxv. diftat : moxque extendi ac dilatari incipit,qua in mediam in tcr aquilonem &c exortum sequinoctialem regionem verfa eft.

E x ea nCua terra reperta ingentesfibi diuitias defpoiiderts Pontius , breui ad S. loannis infulam regrefTus,mox inde Hifpaniam petit. ibi a Rege Catho- lico expofitis quaeinuenerat, non magis meritorum refpecTu quam ami- corumgratia, Biminenfem&FloridenfempraefecTuram, Adelantadi titulo, obtinet* His auctus, inBoriquenam reuertitur; coloniaxjue iri fuam pro- uinciam deducenda^certus, milites fcribit, clafTem comparat, multofque in easresfumptus facit. Sed vix in Floridas littus egreffus, vrbe condenda?fe- vmmth des quserebat,quumBarbari claffe confpecTa accurrunt, expediunt arcus dcyeMt^'. nimbo fagittarum Hifpanos obruunt. Pontius ipfcin turba , venenata fagitta *******

L 3 grauiter

sc EXPEDITIO

grauiteri&us,pra;iioexcederecoac~tuseft. IndeCubamauectus, paulopofl ex vulnere moritur. Neq; ipfe tantum, fed multi quoque Hifpani qui eius au- fpicia ad eam expeditionem fequuti fuerant , partim Indorum telis confixi, partim morbis &miferiis abfumti funt.itaiam tum Florida inaufpicato ten- tata, inuentoris fui caede nobilitata eft.

Exeo quum ob truces & bellicofbs incolas vulgo infefta atqueinfamisha- Ferd ^"beretur, perdiu intaclamanfit. Donec tandem multis poft annisFerdinan-

tn Florida ' r . ... . £

expcdttw. dusSottus tnb.mil.Attabalibe Peruani regisfpoliis dmcs,&; ex lam partis ma- tu^iZ'. Iora concupifcens, eius prouincise fubigendae adminiftrandaxjue poteftatem a Carfare petii^Qua impctrata,cum multis Hifpanis Floridam init : & omiffo condenda? coloniae cura , in mediterranea progreditur. Inde incertishuc at- quciilucerransfedibusvexareindigenas, &vni parandi auri curaeintentus, metalli eius fodinas quaererc pafTim mftitit.Parein videlicet vbique effe terra- rum felicitatem , qualem in Peruanaprouincia naclus erat 3 credens aureos ibi montesopinioniserrorefinxerat. Adextremum,quumnon tantum Bar- baros omni tormentorum genere,fed femetipfum quoque & fbcios c^ca au- ricupidine&irritolabore totos quinque annos fatigaiTet, & fuorum fpem ipfe,&eum vita,deftituit.

S e d nctriftiquidemSottiexemplocasteri a fimili incepto deterriti funt. cm, n<fl. siquidem anno m. d. x l i i i l.Floridaein ditioncm redi^endaemulti decus pe-

j,tntr. Itb.i. i . . *-> *

(ap.4i. tiere.In iis 1 ulianus Samanus & Petrus Ahumada. Verum neque Carolo Cx- fari, qui tum in Germania erat , neque Philippo filio eius , qui prsefens Hifpa- niam imperio regebat, ex Indici fenatus confilioj mittere quemquam in eam prouinciam cum imperio placuit.

Erant tumforteinHifpaniaDominicani qui ferocesillasgentesverbis magiscicurandasquammalo &armisexafperandaseffe dicerent,quique fe eastumadChriftianamfidem, tum adCaefaris imperium accipiendum fo- la oratione adducluros profiterentur. Neque ld facilius didtum quam credi- tum. Itaque anno m.d.xlix. aufpiciis & fumptibus Caefaris mittuntur eo monachi F.Ludouicus Cancellus de BaluaftroDominicanus & quatuor eiu£ demordinis.

Appellvnt, exeuntde naui F.Ludouicus cum collegis& nautasali-

quotinermes ( neq$ enim dodtrinam pacisprae fe ferentes arma oftendere par

erat.) lllis confpectis , protinus Indi non ad concionem,fed ad ca^dem aduo-

vommic*- lant.MuIcere alloquioBarbaros conabaturconcionabundus monachus: fed

"Jullt"' verDa fiebant apud furdos. Ergo nequicquam vociferatem inuadunt,& cum

turu tru- duobuscollegis trucidant.-cseteriquum forteConfeiTorumlaudem inter fuos

quam martynj palmam apud Barbaros confequi mallent, proripiunt fefe in

fugam & nauim repetunt.

A t Barbari ( ficut poftea ex adolefcente quodam , Ferdinandi Sotti olim

pedife-

INFLORIDAM, «7

pedifequo, auditum eft ) in laetitiam atqj epulas verfi faginatis monachorum carnibus opipare vefcuntur,&detractas corporibus pelles,cutim etiam capi- tum inorbem attonfam, ferale tropaeum,in delubro fuo fufpendunt.

Hje c igitur Florida eft,de qua acturi fumus,inter caeteras Indiaeprouincias multis Hifpanorum cladibus notiffima : nunc vero etiam ( vt ex fequenti Hi- ftoriapatebit) Gallorum.

A t o^y e haecquaefequUrttur,prope vfque ad flnem,ex breui Gallice fcripta Hiftoria fumfimus,cui pra&a epiftolalSficolai cuiufdam Challufij Diepenfis nomen praefert: qui e Florida regrefliis,fuos & fbciorum cafus memorise pro- didit. Hunc ergo potius quam nos,quae cum aliis viderit & perpeffus ficvtin Galhco illo fcripto loquenteminduximus*

1{ex Gal/ia clajfem in Floridam mittit , ctii loannem Rhibaldum legatum pr&~ ficit. ^Profpera de Floridafamafparfa multosad eam expeditionem inuitati ApparatM clafiti <Diep&jfit.Multimetuinceptum deferunt.Retraclt afugd tmponnntur in naues. Gallt ab Anglis comiter accipmntur.

, CapvtII.

A v l o ante ciuiles Galliae tumultus Rex ex Principum & con- ttx Gdi* filij fui fententiadecreuerat in eam Indiae oram,qu^ Florida ap- JjfijjjL pellatur, nuperrime a Gallis animaduerfam & cognitam, mul- ta, tarum nauium clafTem cum non fpernenda manu mittere.Ita- que compofito primo ciuili Galliac bello,paceque regio Edicto fancita , intermiffa eius incepti mentio reuocata eft. Moxqj in eius rei efFectu loannesRibaldus, virmagnianimi confiliiqj&longorerummaritimarum Vfu peritiflimus,in aulam a Regeaccitus milites fcribere,& feptem naues viris commeatibufqj inftruere regiis aufpiciis iubetur,eiq$ ipfe clafli,Legati regij ti- tulo, prsefkitur. Mandatum difcrte erat vt recto curfuin Floridam nauigans, ab omnibus Hifpanorum littoribus atque infulis, quaecunque in ditione Re- gis Hifpaniseeffentjvim atque egreftum abftineret.

Vvlgata protinuseius expeditionisfama> muItosvtilloPrxcore&re- giis aufpiciis ire vellent,& fe ei clafli adiungercnt,perpulit: fed proprie quem^ que caufce & varij afFectus trahebant. Alios cognofcendi orbis cupido ac- cendcbat, aquancmovnquam ingenuus abhorruit. quippenauigationem plurimum ad id ftudium conferre. Alij recenti a bello adhuc calentes , naui^ gandi fubire moleftias quam conflictari prioris vitae fordibus&ingratola- borimalebant.

S e d in primis ftimulabat omnes fecundus de Florida rumor per Galliam r*m* * difperfus. Ei videlicet terrse omnium rerum , quibufcunque vita carere non JSS^. debeat, copia abundanti, mitiflimam etiam, vitalis ac perennis falubri- **«*&

tatisfi"&tt'

Appara

gg EXPEDITld

tatis,caeli temperiem effe Conceffam. Quippe neque infefto rigore ac gejii Septemtrionis premi , neque nimio fblis aeftu exuri : fed falubri vtrimque mixtura, iniulTos etiamagrOs fponte natis frugibusincolasalere. Quodfi ex- colereetiam liberet, hominibus tantumgnauisatque induftriis opuseffe, quinatiuam foli eius vbertatem irt humanos vfus labore & cultu elicerent. itaoptimam terrarum fore.

Ipfam ab Auftroin Septemtriones prope pari cum Europa longitudinc porrecTamJatitudineetiam x x 1 1 1. feregradus amplecTi. quumque fblis per- culTa radiisplufimumgenkaliscaloriscortcipiat : eo tamen ita temperato vti nontantumroreacffigorenocTurno ,fedlastis quoqueac mollibus pluuiis, vt e pingui cefpite magnarri vim hcrbidi graminis mirandam in altitudinem crefcentisfuafpotetellusefTundat.Adhascauriomniumqueanimaliumdiui- tiae , fpaciofae planicies , aprici colles montefque clcmenter editi : mirat am- nium fontiumqueamcenitasi varietafque arborum gumminobilc & ddo- riferos fuccos exfudantium,profpera famapaffim celebrabantur.

Ergo talibuspollicitismuItiinuitati,pleriqueetiamauaraditefcendifpe, m gxWi- diuerfis e partibus Diepam confluebant. Eo Ioco luftrari multitudinem con- Dimfit. uenientium atqueinfpici oportebat, vt exomninumero,quosmaximead eam expeditionem idoneos iudicafTet,Regius legatus legeret. Segnius tamen quampro nonnullorum ftudio totarcsadminiftrata &perfecTaeft: eorum maxime qui militcs domifuaeexceperant,indignantiumtamdiuignauos & immunes homines fuis fiimptibus ali,etiamfi fpe precij & fplendidis promiA fis la&arentur.

Qy AfvoR menfes & amplius otiofe inambularttes irt ea vrbe confum- ferunt.doriec tandem fide datafeRegiftrenuam fidelemque operamnauatu- ros,in veibalegatiiurauere.fimulque vt facramento obligati fuerant, ftipen- diuminfex menfes accipiunt :cuius rei mox Praetore ipfum pcenituit. Quip- peirteunteMaio,AnnoM.D.Lxv.quum naues confcendentiumnumerum recognofci oporteret , multi eorum etiam qui ftipendiumacceperant,fiue longitudine itineris,feu formidabili barbari elementi fpecie perterriti, muta-* to repente propofito,cIancu!um fe fubducunt. Ei defertioni vt mature obui- am iretur,ne latius exemplum ferperet,conquifiti defertores atque a fuga re-^ tracTi, feuereeodemipfbmomento nauesconfcendere iubcntur. Id x. die Maij facTum eft: nostantifperdumpecorum &farinaecommeatusinnaues' in falo ftantes imponitur, in ea ftatione vfque ad x x 1 1. diem eiufclem menfis haefimus. Multitudoeorumquiconfcenderant,inquibusaliquotcumfami- liis fiiis opifices , trecentorum numerum cfficiebat.

Qvvm ibi commodum & imperium Legatiregij fimulque fecundum ventumexpecTaremus,x x i i.eiusmenfis vcntirepentevehementesvtrimq; ingruunt. Inde inhorrefcens mare , &concitatiexaltoflucl:us ictuquecon-

trario

1N FLORIDAM, 8*

trario inrer fe horribilem in modum arietantes , nautas quoqj ipfbs turbaue- ranr. Ergorrepidi&ancipiti malo attonitinihilopisinuenere,nifivtincifis ancoralibus,amiilis ancoris,nos ventorum arbitrio permirrerent. Vehemen- tiflimus omnium Apar&ias erar: is ranro imperu vela noftra ex alro percuiTir, vrprorinusad Portum-gratiae (vulgb Haure-degrace ,Norm2imx portuseft) volantibus fimiles deferremur. lbi rriduum morari.,quoad miiTus a nobis Dieppam myoparo,nunciainde referrer^ab eaflatione xxvi. eius menfis fol- uimus.

Qv_ v m rectain Floridam curium corripere cogitaremus,aduerfb prorinus yenro repulfiadinfulam,cui ^w<r£nomen,AngIica2dirionis, deferimur. lbi Angli de noftrx Expeditionis cofilio cognofcere quum voluiflent , poftquam inuellexere , fe fuaque nobisiuuandis benigne obtulerunt. lbi a x x v 1 11. eius lnenfisadxn 1 i.iunijquumnauesinancoris ftetiflfenr, eaipfa dieafpiranre Aquilone fecundo,fublaris velis rectu in Floridam curfum capeflimus, quam velur nouam Franciam apperebamus.

T o t o s duos menfes Oceanum fulcauimus,priufquam Floridae oram vl- lam aur vicinamaliquam ei terram 111 cofpectu haberemus , praterquam AnT tiliarum vnam(quam indigenae focatouques, Ga\\i Magnam-lucafiam vocat: Lucafi* noftrum aliquibus eam Carharinam,Regis ipfius marns nomine, numcupa- **f"*'*~ re placuir)Eam x x v 1 i.gradibus ab Aequinocliali circulo in Sepremrrionem «i»««/«- diftare ferunr. Ducenriseriamabea leucisinalro nauimquandamanimad-/tf* uertimus,fedadquamnonpropiusquamquinque autfex millibus paff ac- ceflimus.

Gallica clafiis in Floridam appei/it. Flortdenfium cultns, mores^ctbi.frugeStpottts. Crocodilt & oAlat&ferpentes. Florid.reltgio.

Capvt III.

Andem xiin.AuguftiFlorid$litoranobisfcfeaperuere,mox igne,quod Indi nobis fignum dabanr, eminus confpec1:o,pha- ielum ad explorandum terrse acceffum mittimus. Isfluuium quendam exiguum fpecularus,oftium ipfius inuehitur. Accur- rcnresadlitusaliquot Barbarirtummos mercibus noftrisper- mutant.Eam autem pecuniam fibi parram aiebanr ex naui quadam qua: ab Antiliis reuerrens carinam ibi vadis fixerat.Reperrum quoque in eo litore Hi- fpanumvnum,quienaufragrioanrevi2;inriannosibifac1:oeuaferar,innauim »#**» accepimus.Mox fcifcirari ex eo, ecquid de Gallis audiuiifet & vbi fedes habe- kG*u»ex- rent,docemur.Nihil fcire ipfum ea de re, nifi quod ab lpfis Barbaris didiciifet: ttfnur' Gallos videlicet quinquaginta leucis Septemtrionem propius quam qub ap- puliffemus,confedifle.

M

E R G O

wm

90 t *X P E D I T I O

E r g o inde retro oram praeteruecli (quaenobis deprelTa , & fblo arenofo arbufculis confita: leni ctiam neque admodum profundo aeftu, qui ab Occa- fu brumali adlabitur,inundari vifa eft)medio fermecurfu flumen detegimus, hu' quem Maij fluuium noftri ante nuncupauerant, vbi xftus quoque,ab Occafu folftitiali affluentes,modice intumefcunt: ac proptertenuitatem aquce fiden- tesinvadisancorae facillime confpici poffunt. Sex quidem aut oci:oalitore millibus palTnon profundiorem quam lex aut ieptemvlnasaquaealtitudi* nemcomperimus.lnaliudpr2etereaflumennosincurrifTememini,interMa* ium&Ayumfluuios,aMaio Septemtrioncmverfus quatuor miliibus paf£ diftans : ad cuius os fingulis nocftibus iadtis in profundum ancoris, octo aut nouem vlnas altitudinis arenamque interdum in fundo,nonnumquam cal- culofam terram , aliquando permiftum limo vliginofb fabulum , reperieba- vtipbmo. mus. Fluuij quoq^ qui Delphinorum dicitur, iacta bolide altitudinemexplo- m jiuum. ranteS) juarum ylnarum effe in aluei faucibus cognouimus : quamquam ibi aeftusquatuorfupercubitisintumefcit.

P o s t haec commodum aliquem egreflum in ea ora fpeculati, x x v i u Au- gufti ftatione in Maio flumini obiecta , quatuor a litore millibus paff ancoras c«fa «advii.aqusealtitudinis vlnasiacimus. Vigefimanonadieeiusmenfis tribus £5*«T minoribusnauigiis flumineaduerfo fubeutes, recta adCarlinaeCaftellu ten- dimus.Id propugnaculum noftri paulo ante^vt perfugio ac praefidio Galhs eb appulfis efTet,exftruxerant, fatis commodo atq$ opportuno fitu. quippe hinc alluete fluuiorab altera parte vicina filua^campbqj inter filuam & munimen- tum interiec"to,cui amcenus collis imminet, que denfa altaq; gramina omni ex parte veftiunt.Semita tatum vnaadibatur filua,vnius paffus latitudine, vix fingulis peruia.-quam noftri aperuerat vt ad fontem quiin nemore erat,com- mearent.PoftquamadeumlocumperuenimusjPraecornofterexportariena- uibus cibaria ceterbfq; commeatus ad recreandum praefidium iubet, nofque opifices cum fceminis ac pueris eb cocedere: negotio dato nobilibus viris Vl- lio,Bellocairo,& aliis,vt nos eb educerent,quibus etiam rerum quas in impe- dimentispreciofiflimas habcbat,cuftodiam comifit.Ceterum eos,qui in Ca- ftello erant non mediocn lsetitia aduentus nofter affeci t. ejuippe anxios mse- ftofqucqubd iamdiu nihil e Gallia audirent. Onerabat dolore,qubd alimen- ta etiam defecerant,nifi forte indigenarum , agreftium & barbarorum homi- num,ritu viuere vellent.a quibus etiamnihil,nifi vi ckrapto extorquere pote- rant,ficuti fuo loco fufius dicemus.

Simvlac nobisquiesconceftaeft,indigenarumfpeciem cotemplari cce-

rtofidtnfi- pi,quse mihi fatis liberalis &humana vifa eft.Quippe viris rectus & quadratus

n*rU$i. corporishabitusmatiuus cutis colorin rubedinem vergit. Regulos effei!lis&

m &cui~ flngulis praeeffe pagis accepi : corpus diftinctum colori bus & maculis varium

gerere^pro omamento habent. Nullo veftitu , ncc magis viri quam fceminse,

coluntur;

tnwe nun (upatum.

um mortt.

I N F-L O R I D A M, 5>(

coiuntur: nifiqubdillaepeplo autplagulaexCiofi alteriiifve animalis pelle, C'^'4"J* quam nodus altnngit,extremis fafciae tamiis in finiftrum femur pendentibus> muliebriaoperiunt.Ceterumplenarotundaq;orisipecie,nec{iminequechi- lones funt.truces vigentefq; oculi,promifTa caefaries, quam & concinne circa caputcolligunt:itainnexiscomis,quotiesbellaineUnt,pharetr2eillisvicem praebentibus. quippe ibi fagittascortdunt,quibusrtiirumeft ,quamprocul, quamque certo i(5tu,de(tinata feriant.

Q v o d ad mores attinet,foedi & flaeitiofi funt : liberos fuos, neq j vlla do- f/#t«»/- meftica erudiunt diluplina,nec cOercent:nec rapere, nec pro luo vti quod ra* puere,ipfisreligio vllaeft. Attamen fuacuiqjvxor &feuera lllic matrimonia iunt.Bcllaadueifusfinitimasgentes,fedfermonedi(ronas,gerut:telaillispra:- cipua,arcu^k(agitt2e.Domusfererotunda:vtcolumbarianoftratia,robuftis impofic^ arboribus cvpalmarum foliis contedtas,nec ventos,nectempcftates metuunt.Infeftistame vexanturculicibus,quosipfi-M4r/^«^v0cant:neqj alia ope quam crebro igni,maximc fubcubilibus accenfb,ab eiufcemodi pe- ftibusfelibcrat.Acritereainfccl:apungerereferunt,&corporispartemmorfu ab iis appetitam in lepr^ (peciem ycrci.Nih.l fere preciofius autelegantiusdu- cunt,quam verficolores auium pennas: pretiu etiam apud illos calcuIis,quos expifciumoftibusfaciuntj&rubnsquibufdamacviridibuslapillis.

C l b i ecru, radices,fruc~tus, herbae 8c varii generis pifces. Pinguiifimq pifcc vtUntur,quemexenteratumfumodurant:patrialingua TSaucjUaue nominat: cuius exemto adipe pro butyro autalio liquamine Vfuntur.Frugu noftrarum Fhridenfi. nihilhabent,fedMilijquoddamgenUsfummacopia,quodinfcptenumpe- ^w' dumaltitudinemcreices,culmoarundineo,granumpificraftitudinc,fpicam feupanicuIampcdalilongitudinefundif,reccnfiscerjecolore.Cuiufmodio- mnes fere tum infularum,tum cotinentis Indise Occidentalis indigense vtun- tur, & vulgb M uZj vocant in Hifpaniola : Brafilienfes verb Auatt. Quum eo vefci !ibet,piinrum tritum in farinam foluunt,moxeo diluto mirtoq; Migan fuum(vf ipfi vocant)informant:idoryza:noftr£efJ5eciemrefert. Protinuscor- rumpitur.itaq^quamrecentiillmumedioportet. Silueftres labrufcasmagna utn/i, copia ea"tellusalit,qua:,vt multis Galli^ locis videre eft,amplexu arborum in. dJuiJ nixx furfum reptant.fed cultu mitefcere, vinumq; reddere ab inColis rtort do- Centur, neq-,eiusrei vfum ipfi norunt. Potum exmultiplici herbarum fucco, Fj£'J%£' ipfifibi moliuntur: C^/T/w/appellant: Ceruifiasfermecolofem fefert, acne mihi quidem ipfi bibenti admodum abhorrenti guftu vifus eft.

RegiO mihi motafa ac filuofa vifa eft: irtde ingerts ferartinl cOpia,quarum fcultie; ipfi indigene,nifiacri cuftodia femetfepiart t,obrtoxios f^pe fc elfe me- morant. lammira multa de animalibus c\ux ibielfe auditutantumaccepi, confifttbpra:tereo.Eaexfequifatishabeoqu3emihivifuc6pertaj&qu32nurtc mcmoria:prodatur,fatis digna iudico. CroCodilos in primis plures vafto hiaT Sj*jfil

M 2 tuex

Flori

n EXPEDITIO IN

tu cx arenis praedam captantes vidimus : in iis mortuum vnum , cuius caro tc-

nera &candida, mihi fbciifque vefcennbus vitulinaeguftum referre vifa eft. Is

; tormetuli globo duas inter fquamas adacto,caefiis fuerat : alioquin cute con-

tra omnes iclus inuicta. Ore vafto hic erat,maxillis horribilem m modum in-

uerfis,pe<5t.inatimftipante fe dentium ferie.hiatu quidem adeo patenti, vt fb-

lidam iuuencam vorare poffe videretur.Ceterum x i i.aut x 1 1 1. pedes longus>

breuiora crura quam pro cetera corporisproportione habebat, vnguibus fac-

uis armatus.cauda longa & valida , in qua praeeipua eius vis roburque confi-

ftit.Nullam in eius ore linguam animaduerti,nifi forteintra fauceslateret. O-

reenim^vtdixi^itaprodigiosediftortoeratjVtfuperioremmaxillaminferioris

loco pofitam haberet,foedum plane ac tcrribile vifu fpectaculum.

AUtafir. A l a t a m quoqueferpenrem,anoftrorum vno interfe&arrifhonprocul

*""' nemore,vidi: alis,vt videbatur, eatenus inftructam vt tolli a terrapoffe, &de-

miffe volitarejvideretur.Eius defectum caput Barbari fumma cura abftulerut:

rationem fcire no potui.Noftrum aliquibus opinio erat,id fuperftitione qua-

damaBarbarisfieri:nequequantumanimaduerteremihilicuit,planereligio-

nis expertes funt.Immb, quemadmodum fignis &argumetis quibufdam de-

lonprorfus prehendi, cos no tantum ad ciuilem aliquam morum honeftatem, fed etiam

i fUmt acJ pictatem,fi Dominus cocederet,aifuefieri pofTe exiftimo. Quippe fimulac

are campano in caftello fignum ad preces datum audiueranc,extemplo in vi-

cinum campum concurrentes, fublatis , vtnos in cadum manibus, attentio-

nem aliquam acreuerentiam prx fe ferebant.

Htfpanica clafiis ad Floridam appeUtt. HiFpani (jaUorum caftellum de impro- utfiadortt Gallos njirosfeminast^promtjcue trucidant.

C A P V T I I I I.

! N t e r e a Praetor nofter,iniu<5ti muneris haud immemor,pro- ipugnaculomunicndointentuserat,vtincurfionibusBarbaro- i rum fuftinendis par effet, fi forte in nos impetum facerent. Ve-

uffiTmfe. Itfijp lis§rurn vnc*e mmmie metuebatur periculum atrox ingruit. Nam

fttGaius C^^^^^^i xin.Septembris ,repenteclallinoite quinq^ Hifpana?naues

mlitliT fuperueniunt,Pr2etoriaquadringent9ru,vtvidebatur:fcapha centu&quin-

quaginta doliorum capax : tribus dromonibus comitata?. Ea claflis ad eam i-

pfam ftationem appellit,vbi quatuor noftrse naues in ancoris ftabant, circiter

horam nonam vefpertinam.No<5tu noftri in colloquium Hifpanos euocant,

petuntque quo animo quidve quaerentesfuis nauibus adeo propinqui ftete-

rint.Illi refpodent fe Gallis pro hoftibus vti, mutuumque inter eos bellum fa-

f$HC,Zlftls mPerclue indidtum effe. Noftri Hifpanorum infefto perfpe<5to animo, neq;

t.mfuptSib'1 fatis adrefiftendum virium , fubjatisconfeftim dolonibus altu capetFunt.

Hifpani

IN FLORIDAM, n

Hifpani fugientes paflis & ipfi velis infequuti , affequi tamcnnequiuere. Itaq* Ddphinoiumfluminisoftiuminuec1:i,exfcenfum ibi faccre ftatuunt. Mox cum Barbaris (v t ex euentu apparuit ) confociatis de pernicie noftra confiliis> h#*»*3 occultos militum g!obos,quantum fatis ad rem patrandam eife vifum eft,in- ^gX™ de ab eo fkimine emittunt.Sexcetos in armis fuilfe cxpeditos,aBarbaris poft* **««*£-

1 r lutfctunt.

caaccepimus.

pAVLopbft,quumtresnauesnoftrseefuga collecftaead ftationem reuerfae clTent , (nam Praetoria, Trinitas ea vocabatur , paulo longius in altum proue* Cta a reliquis difcefterat) loannes Ribaldus Prator , tribus ilHs Hifpanis vltro occurrereeafqueaggrediftatuit: poftquamvtiqjexConiilijfententiainftru» cTam in alto claflem oftendere hofti,vt ncceflarium,decreuit,&: fe toto Ocea- nodefendere,nifi nauium iacluramfacerevellemus. Noftris enim militibus in terram expofitis, facillimum hofti erat, naues praefidio vacuas,nullo impe- diente occupare & miecto vnco abducere:quod fine graui noftro inconimc- do accidere non poteratquippe fupremo erepto auxilio & fublata vnica ope> quaregemGalliaedererumnoftrarumftatupoftemuscertioremfacere.

1 t a o^v e x. Septembris , hora tertia pomeridiana , Praetor luftrato & re- cenfito exercitu,le£tifque non iis modb militibusquos ipfe nuperadduxerat, fed eorum quoque praccipuis qui Caftellum praefidio ante obtinebant : in iis nominatim , legato , fignifero , & praefecTo-ordinum Laudunerij tribuni mil. omnefque ad ftrenuam Regi operam nauandam cohortatus , fimul na- uim confcendit. Is tribunus tum qubd iam diu nullum eGallia nuncium ac- ciperetjtum in fummacommeatus anguftia tsedio vidtus , paulo ante aduen- tumnoftrumindeexcedere&reuerticogitabat;paruminterimfblicitus,ne- quid Barbaris iniuriasa fuis inferretur,quo eorum animi a Gallisalienarentun £*g2 ltaque illi tolerante ipfo,vulgb indigenas vexare,& vi captefs in caftellum tra- mstifc here:milium,ceterafque eorum fortunas agere ac ferre.denique omnia facere al,enant' quse neceflitas impanens legum iubebat. Quibus ex rebus ingens breui Bar- barorum odiumin noftros conflatum eft. Ergo(vtconiicere exeuentueft) ftimulante partim mfita humanisingeniis vlcifcendi cupidine,partimprote- gendi corporis appetitu, omni animantium generi a natura tributo , pcr- niciem nobis clam ftruere & occulta cum Hifpano confilia inire , inci-

piunt.

V n d e c i m a die Septemb. circiter oftauam horam matutina , quum iam louptfi* noftrse naues haud procul Hifpanis abefTent , vehemens repente turbo exori- J^SJi tur,eflfufo imbre miftus,cum ingenti fra<K>re ceh tonitribufque & ful^uribus eU& c*n-

. . . , ° Y, i . J , * . ;° . ;. curfum di-

prafftinguentibus aciem oculorum,vt peneipfum canum continuo mcendio rimiu ardere videretur. Turbataevtrinque clafTes diuerfasabiere:tresnoftra: naues demillis antennis procellx vim declinare, Hifpana Prartoria &fcapha ven- tum fequi » coactae funt. ea tempeftas , vfque ad x x n i. Septembns diem

M 3 tenuic.

9+ . EXPEDIT 10

tenuit.Tntcrea Hifpani in terram egrefli fatis ocij ad noftra explorandahabue- re,eaque comparanda, quibus nos per dolum opprimerent. Neque cos falle- bat^nos praxipue claffe pollere,eoque vires abdudtas ceteram multitudinem in caftello relictam.imbellem numerum > partim aegrotis , nondum ex lacta- tione maritimarecreatis > partim opificibus , fceminis ac pueris conftare. Du- centa ferme& quadraginta capita ibi crant, Laudunerii tribu. mil.fidei ac tu- telse commilfa:militare robur in nauibus : neque is , cafus eius qui fuperuenic fecurus,vim vllam hoftilem ab terra metucbat.

A t Hifpanus incredibili celeritate , filuas , ftagna , & flumina tranfgreffus,

tfjpatii ducibus Barbaris,xx.die Septembris improuifus aduenit , & paulo ante fblis

Imllluifo exortum,pluuiofo admodum tempore , Caftellum nullo refiftcte ingreditur.

opprrffos plerique vigilum fblutis mane excubiis , ad refkienda quiete corporafceda

guknt' totius noctis tempeftate vexata , dilapfi erant. Hifpani portula aperta irrum-

pentcs , fbpitos vigilesin cubilibus fuis obtruncant : fccda inde trucidatio in

caftello fit.viri acmulieres , aegroti & valentes , fenes ac puen promifcuacaede

iugulantur. Quis immania eius diei facinora> quis ftragem huic parem aut a-

nimo aflequi queat,autorationecomplecl:i? Atnoftriintereatamen in tantis

anguftiis no fe deferere:quimaximeimpigri erant > e ftratis inter tumultum e-

lapfi celcri fuga fe m nauigiaad fluminis ripam religata proripiunt , quorum

Praetor lacobo Ribaldo,nauis vnius Praefecto (cui Perla nomen erat) &Ludo-

uico Ballardo legato eius>euftodiam commiferat- Alij repentino cafu oppref-

iijvallum tranfihunt;in iisLaudunerius tribunus mil. cum domeftica ancilla

illacerupit.

1 r s e> vix e tugurio egrcflus, quum ad opus diurnum fabrile fcalprum ge» rens profkifcerer,in hoftes incido.-acquum neque vllanifiin fuga fpes,neque vllum effugium mfi pcr vallum pateret,& iamia tergo mco duo Hifpani cum hafta & farifla hsererent:ibi rcpenti>qua v i nefcio,haud dubie quidem diuini- tus^geminati.s in fenili hoc meo & effoeto corporc viribus>vallum nouem fe- re pedes altum , quodaegre alias per Ocium reptando afcendere 6c fenfim traf* gredi potuiflermexpedito faltu fupero, & in filuam accelero. Ab ea quum no longius.abeffe viderer,quam quantum teloadigi poteft,refpiciens&:in caftel- lum oculos retorquens , pauhfper etiam in colle fubftiti , idque eo fidentius HifrMiu quodnemomihifugientiinftaret.AbeolocofaciliintocumCaftellum&in- tntpiubor ferius adeb hypaethrum profpectujfatuientes Hifpanos, & horribilem noftro- ttkit. rumlanienamvideo,triaqjiamhoftiumvexiIlamunimetisimpofita.Quam- obremomnidenoftrisfpeamifla,colle(5tis conieclifqueinvnumDominum fenfibus,meamfalutem eius gratiae commendans, in filuam meproripio. Quippe nihilo immaniores ferasexperiri pofle vidcbar , quam hoftcs,quoru plufquambelui.namfaeuitiaminnoftrosexundantemconfpexeram.

Cetervm horribiles illae.anguftie^inquas conieclus nulla circa fpem neq;

viam

IN FLORIDAM. <>y

viam filutisin terriscerncbam,nifi Dominusfinguiariquadam6pe,&pre^er £"'«««» omnem opinionem,me ex tam praefenti periculo enperet;erumpere in fufpi-,,^"^ ria & fkbiles voces cogebant^arque eiufcemodiclamores,crebro (ingultu ac oomwum: gcmituintcrruptos,ad Dominumedere : O D e vs patrum noftrorunij Deus^,» "S mifencors>qui te exipfis inferorum faucibus& media mortis abyiTo muocari triP,tt0S- a nobis iUfiiftijteq; nobis laborantibuscertb adfuturum es poihcitus : quaefo (i vt pro ea fpe acrlducia quam in tercpofui , viam mihi aliquam oftcndas * qua <t exitumtotmalis^atquehuicinfeiicimeacieneduti^inprofundosdolorugur-tf gitesdemerf<ofinemtandeminueniam.Saltemhocvnumconcedito,nehinc « ex ferarum rabie, iilinc ex hoftium tuorum noftrorumque ftuitia conceptus <• < pauoi , omnem ex animo meo fidcm & certa de promiilis ruis perfuaiionem < < excutiat. illi nos magis propter facrofanclum ruum nome, quod inuocatum < e eft fupcr nos,quam vllam alia ob rem oderun t, Domine. Fcr opem mihi Do- <• r mincfcropcm.nammetotvndiqjcircumuallantmala^vtemergerenequea. <(

I)vm haec mecum anxius agito,inuium interca faltum dcnfilqj inter pro- ceras arbores virgultis ac fpinis , veluti perperua fepe obiecta, contextum pe- netrans.vixfcmihor^fpacioproceiTeram^quumecccrepcnteeproximoftre- pitus hominum lugubri eiulatuplanctuque permixtus, ad aures meas perue- nit.Ego,Dei auxilio fretus,progrediorac circumipectas, primum vnum c no* ftris nobilem,cui Blonderio nomen erat,reperio:neque longo ab eo interual- lo alium,quem D.Robcrtum vocabant , nobis omnibus faeiie notum, qubd eiprecumincaftclloconcipiendarumcuracommiiTaeiTetiMoxetiamin Vllii nobilisviripedifequum,D.Belli nepotem,IacobumTui^um,&multosalio5 vnoagmine,incidimus. Ibicolledbckcommunemmiieriamdeflcntcs^quid facloopuseiTctvtfaluticofuIeremus, vnadeliberamus. Tumnoftrumvnus, quemvuIgbomnesinSacrarumlitterarumlecT:ionepIurimum verfatumat- queexercitatumiudicabant,huncfereinmodumdifteruit;

Extremvm hoc miieriarum eft,Fratres:quocumqj conuertimus oculos, < « nihilprairerimmanembarbariemcernimus:C3jlum,terra,mare,filu£e,hoini- <c nes,omnianobisadueriaarqjinfeftafunt. luuattamenhumanammifericor- <e diam experiri.Ecquid fcimus num forte Hifpanus, fi nos eius iidei ac clemen- <■ <■ tiaepermittimus,deditisacfupplicibusparcat?Interficiatnos:breuisinmorte <* dolor,harum etiam calamitatum finem afferet. Homines funt : rieque extra < < fpemeft,quin furore placato nos in deditionem accipiat.Nam que_ alia falutis < e viaautrationobisfupereft?Nopr^ftatfubiremanushominum,quamauthicff lacerari feraru vnguibus aut miferrima fame tabeicere? llle ita loquutus eft:& * < maiorpars,confiliuapprobas,ineamfentetiam ibat:mefruftradiiTuadete,& cruetas adhuc ab recenti vicloiia hoftiu manus fubiiciete.Neq; verb cos pro- ™f**'Htm prerc6munesre»uacpopuIorudiicordias,authumanaccrtamina,taimpo /"<»g«//« tetirabief^uiiiTe^fedobidmaximequbdintellexerintnosexeorunumeroeiTc0'

qui

*S EXPEDITIO

quiEuangelionomen dederint.Non pudere nos in hominespotius quamin Deumconiicereoculos?quifuorum vitamvel in media morte incolumem praeftat , iifque fere , quoties terrena fubfidia deficiunt , & humanae fpei locus nullus eft,falutarem manum e cadis porrigit. Simul in eam fententiam petita e Scripturis exempla adferebam,IofephbDanielis,Eliae, & aliorum Propheta- rum: Apoftolorum etiam , irt iisPetri &Pauli, qui extraordinariis, & humanas rationi incognitis modis, periculisereptifunt. An breuior aut imbecillior E/S.;e./. nunC,eft ( aiebam) Dei manus quam olim fuit? Non meminimus exi tus Ifrae- >>JitarumexAegypto,quumaPharaone fugerent? Quae fpeseratpopuIo,vt

> >

tampotentis tyranni manus effugeret ? Ipfeatergo fugientium veftigiis hae-

» > rens: mare afronte,vtrumque latus praerupti montes claudebant. ltaque qui

a > tum mare diuidens,quibus nullae ad refiftedum vires, ac ne effugiu m quidem

* > patebat , hinc a fronte , hinc ab tergo, inclufis , iis per medios fluctus nouum

j>iteraperuit,nonpoteftidemper inuiosignotae huius terrae faltus nosintu-

> > tum locum deducere?

mumqui H <e c & talia quamuis dicerem , fex tame ex omni numero minime affen-

deiqkaDei fi\deferunt nos,ac fperantes fe aliquidgrati^ apud hoftes inuenturos,ad eos fe

Komd'tdl* conferunt.Verummoxtriftiexperientiadidicere,quamparumprudenterfibi

maiutjri confulant^qui plusfideiin hominibus quamin DeipromiiTis ponunt. Vixe-

ftutxim. nimf]]Uaegreiiipercliuumadcaftellum defcendebant.-quumab circumfu-

fis protinus Hifpanis capti,ceterorum exemplo iugulati funt, & ad ripam flu-

ministracl;i,vbicumulata;corporuniftruesiacebant,eorumquosinCaftello

Hifpanicus furorabfumferat.

Hijpani (jallts qui in nauibmerant dedittonis legesferunt. (jatii deditionem afpernantur.Hi/pant in mortuosf&uiunt.

C a p v t X.

Ingvlare faeuitiae exemplum hoc loco non praetermittam,

lacobus RibaldusPerlaepraefecT:us,(nauigii id nomen erat) na-

ueis in ancons centum ferme a cruento illo fpoliario paffi-

^Supfidi. W^MSmM^ busjhabebat^multoiqjecarnificinaelapfbsexceperat. Hifpa-

» txttpm ^^^^^^^ ni cgregia de inermibus vi&oria inflati, & rehquum Gailo-

JJ./3J* rum fanguinem haurire cupientes, Caftelli tormenta in naues & lenunculos

peiiicere co dirigunt^fed tum pluuiofb tempore, tum nofatisparatis machinis, efFectum

eft,vt fine vllo noftrorum vuInere,omnes eorum conatus in irritum caderet.

kaque tubicinem adnaueismittunt,qui noftrosad deditionem compellc-

ret. Verum vbi his parum moueri Gallos intelligunt, legatum vnum e fuis re-

mittunt , qui Dom-Petri dc Maluendo , huius cohortis Prafecti autoritatem

prseferens^cumiliis depacehiscoditionibusageret:vttraditismaioris form^

nauibus,

1NFLORIDAM. s>7

nauibus,ip(i cum fuis rcbus atque impedimentis, fcaphis &Ienunculis ad ce- teram claffem euaderet,quae in falo ad oftium fluminis ftabat, a Caftello qua- tuor millibus paffdiftans.

A d hoc poftulatum noftri refpondent: Nullum fibi cum ipfis bellum cfTe, ?4* etri

i i- • r • r r r duteomne

quod pace autdedmone nniri opus fit. Se fextum ante menfem eam nauiga- tu h$m» tionem Regio mandatu ingreffos : actantum abelTevtcam hoftiliin quem- JJKJ quamanimo,autpraedandiconfilio fufceperint, vtdiferte tumabRegefuo, nMtur< tum ab ipfius Almirate,feu ArchithalafTo, vetitum fit, ne in vlla Hifpanorum litora exfcenfionem facerent : immo, quominus illis iuftam ofTenfionis cau- fam preberent,ne propius Hiipanicae ditionis oras naueis appellerent. Nos < « verb ( inquiunt) hoc Rcgis mandatum fancte atque inuiolate feruauimus: ac < < ne id quidem vobis relietum eft, vt ca:dem hanc noftrorum hominum , quos < «■ con tra omnia belli iura trucidaftis,noftro vllo merito aut culpa accidiiTe cau- « < femini.Itaque nil mirum eft,fi vos eius rei aliquado paeniteat. Decetero, quas «« petitisnaues vitapotiusnoftraquamiis vos potituros (citotcac fivisadfer- *« tur,nosarma&corpora,&quidquidaDeoaccepimus,oppofituros. <«

H i s p a n v s reuerfus , Gallos verbis nihil flecti renunciat, immo animos * < atquearmaexpedireadcertamen. Tum furiofailla cohorsomnem incazfb- th^mHh rum corpora iram effundere, eaque procul noftris qui in nauibus erat, often- f£%4 dere.vt eorum pectora fauciarent,quorum corpora laniare,vt vellent, no po- terant. Nam mortuorum exfculpentes oculos , & pugionu mucronibus pra> fixos geftan tes , amaro cum rifu atque vlulatu in Gallos , qub illis oculi dole- « « rent,verfus aquam torquebant.

Gallt aliquot ex Htfpanorum manihus elapft, &gre admareperueniunt,

In aliquos efictis incidunt.

C a p v t II.

A m, vt ad nos qui in filua manferamus redeam , quum porrb ire &ignotum tranfgredi iterpergeremus , admare , quantum ancipiti aeftimatione augurabamur, tendentes : tandem , Deo grefTus noftros dirigente,in montis cuiufdam iugum enifi,ma- re inde profpicere ccepimus.Sed multum adhuc via?,& difficil- 6dBt Hl&4

r a r ' norum ms

hmaequidem lupererat.Mons,qua defcendcndum erat,arduus,adeoque prae- »« </«#<- ruptus & praceps , vt ftabilisgradus vllo loco infiftendi minime fpes effet : ita "£££* rectis faxis,vtaegre nemo,nec nifi tentabundusmanibufque retinens virgulta cuitMibm acftirpescircaeminentes,dcmitterefefepoiTet. Ergomodbfaluticonfulere-"'""' mus,manibus non parcimus,quamquam iam laceras ftirpium furculis ac fpi- nis cruraque & totum corpus fcedecruentatum haberemus.

N o b 1 s tandem aegre e monte demiflis , interiectum nemus, impofitum

N colli

c,3 E X P E D I T.I O

colli maris > confpeclum abftulit , quo per ingentem planitiem prsealto limo atque vligine informem,paluftrique vlua, calamis, ckinufitato quodam cari- cumgenere confitam, perueniendum erat.quippe earumherbarumcaulis duritie ligni, folia etiam praeacuta crura nobis & pedes ita incidebant, vt fan- guinem elicerent. Nos interca in aqua pubetenus, continuis etiam imbribus adeo perfundebamur,vt hinc paludibusjillinc nimbis obruti,perpetuo quo- dam diluuio demerfi videremuivcx: qublongius procederemus, eo altiores a- quarum voraginesoccurrebant.

Ita^e, quum extremum tempus vitae nobis tum adeiTe crederemus,

vltimo complexu inter nos dato , collacrymantes fuum quifque & fociorum

vitlmxn caium,multiscumfuipiriis&lacrymisclamareadOominuccepimus,&cum

^r</«r»/f. fcri<) peccatorum fenfu iufta eius in nosiudicia pcenafque agnofcentes , mae-

pm. ftas eiufcemodi voces iupremosintergemitusfundcre ; Hev Domine,ec-

9 > quidin vilibus hiice vermiculis conterendis^dextera tuam fatigas?anima;no-

j > ftrae ingenti dolorum aeftu retorridae , toties experta ciementia tua fretae, in (i-

3* num tuum femetreiiciut. O Pater mifericors,libera nos ab his anguftiis mor-

> > tisrautil adfuprema ventum eft, & in hacfblitudinenos interire iubes, ne pa- ^jtiarisviqueadeoienfusnoftrosmortishorroreconftringiyVtgrati^tuajobliti, >> cuius tot documenta propterChriftum Filium tuumnobis dedifti , locum » > demus Satanae , diffidentiae ac deiperationis fpiri tui. Nam feu rnoriamur, nos

> > tibi velle mori , coram Maieftate tua hic teftamur; feu viuamus , non ob aliud >>vi<5turos, nifi vtmiracula tuainmedio Ecclefiae &ccetu feruorum tuorum >>enarremus.

H i^ precibus conceptis,segre ad nemuscontendimus. Sed prius traiicien-

duseratingensamnis,eapratainterflucns;cuius alueus latitudjne quidem

modica,fedimmenfaaltitudine,traniiripoirevadoipemademerat:prefertim

tovp". quu procliui ad marecampo , praerapidaceleritate aquaseuolueret. Hincno-

>Mw/«ir.bisrurius noua laborumfacies; nemo noftrum committere feprarcipitial-

ueo &natatu perichtari audebat.In tantarerumdifficultate hsefitantibus, ve-

nitmihi ln mentem reli&a nobis ab tergo filua:itaque fbcios ad tollerantiam

&bonamfpemcohortatusebreuertor&longumramumfabriliiIlo fcalpro

' » cum quo deprehenfus fueram,amputo. Mox ad noftros regreiTus qui me an-

» * xij exipecftabant, Agedum (inquam) fratrcs ; experiamur an huius longurij o-

»> pe Deus ad perfieiendum iternos adiuuet. Simul longurium a terra in a-

mnem porrigimus: quumque non plures vno traiici poifent, cui primo ob-

tigit , is ligno infidens aquam ingreditur : nos ramdiu pertice. alterum ca-

put retinuimus,quoad fere ad medium alueum enaifet: tum ne fecunda aqua

deferretur,viin alteram ripam impellimus. Jbi exftantium cannarum aiia-

rumqueherbarumadminiculointerrameuadit. Itapnmisad eum modum

expofitis,alij deinde repetiti ckfinguli traiecti funt : neqj idtamen iine mgenti

periculo.

INFLORIDAM. ?5>

periculo.Quippe & multii falfae aquae bibimus,& labore ita debilitati fumuc, vt prope femianimes in vlteriorem ripam euaderemus.

T a n d e m collectis animis progredimur,&ad vicinam illam marifiluam a nobis notatam,quoadeius fieri poterat,veftigia dirigimus.Quumque aliud par priori flumen obiectum cfTet,eiufdem pertic^ ope,haud minore quam il- ludalterumnegotioacpericulo,tandemtamenDeobenciuuante,fuperaui- mus.Sub vefperam filuam inimusribi quum nox opprefIiffet,ingenti cum pa- uore,applicati arborum truncis & f ant:s,pernocT:auimus. Neque nobis, quamquam fumma continuati laboris fatigatione aflfectis , fbmni vlla cupi- do.nam quas animis inter tam ancipites metus,& omnia circa horroris plena, quies effe poterat ? Itaque ea nox perpetuis vigiliis nobis extrahitur : acprimo etiam ferme diluculo feram quamdam , quinquagintacirciterpafTuum a no- bis interuallo praetereuntem , cerui magnitudine, confpicimus : cui enorme caput,fcintillantes&ftantesoculi,aurespromiffas erant,pofterioribusparti- bus,veIuttuberequodam,eminentibus.£amvelutprodigiumquoddamex-F«'**« horruimus, maximeobradiantes &enormiter grandes oculos : quamquam J5S. ad nocendum propius non acceflerit. mmm.

O r t a luce egreffi efilua , mare rurfum profpicimus , quafecundum Dei opem,velut ad vnicum vitae fubfidium, contendebamus. Sed nouae de inte- grointerueniuntmoleftiae.Qmpperurfuminlimum&paludesdemerfi,can- n is & vlua conftratas,neque prionbus illis abfimiles, quumnon aliud como- dius oftenderetur iter,feffa illac membra trahimus.

1 n t e r haechaud procul via quatranfituri eramus, repente hominum agmen apparuit,quos quum primohoftes effe fufpicarcmur, qui ad interclu- dendam nobis fugam ex tranfuerfb incurrerent.poftquam ex propinquo tre- pidos ac nudos,pari ac nos habitu cofpicati fiimus , facile e noftroru reliquiis aliquos effe cognouimus.lj verb erant Laudunerius tribun. mil. miniftra eius domeftica,(acobus Morguefius Diepenfis , Francifcus Vallius Rothomagen- fis, HofpitiscoronaeferreaeRothomag. filius, Nicafius Crottenfis,NicoIaus Min utarius , Ludunerii tribun.tubicen, & alii praeterea aliquot , viginti fex o- mninohomines.

Vix praefletu vfurpata confalutationc, &deliberantibusquidfac^oo- pus efTet, duo e noftris in praealtam arborem connifi , vnum e minoribus na- uigiisnoftrisafpiciunt,cuiMalIardus praefectus praeerat:Eique mox fignoe fublimi edito , nosipfius auxilio egere admonent. Is minorem fcapham ad nos mittit : fed priufquam ad litus perueniremus , carecta rurfiim & duo flu- uij iis pares quos ea ipfa die &fiiperiore traieceramus , nobis fiiperandi erant. Ad eam rem plurimiim longuriusille quem nuperexfcideram,& duajpraeter- sa perticas a Laudunerij comitibusprouifae,vfui fuere.

S e d quum iam prope ad fcapham cuafifTemus, inedia & labore refbluti,

N 2 pofteaquam

ioo EXfEDIT I O I N

pofteaquam linquente animo vires ad connitendum vltra non fufficerent,

fSmi/hm prope exanimes collapfi fumus. Ac nifi nautae, qui nobis tum non vulgarem

GaUos hu- humanitatcpraeftiterunt,auxilium ferre propcraffent,eo loco exanimati efle-

mus.Illi nos exceptos ordine in fcapha portarunt^atq? inde ad nauim,vbi hu-

maniflime accepti fumus. Mox quum panem & aquam nobis appofuiffcnt,

fumto ci bo vires animofque paulatim reparare ccepimus; perfpicuo erga nos

diuinaj bonitatis,& accept^ ab eo falutis,argumento,qui nos tot pr^fentibus

periculis & mortib.pre^ter fpem hberaffet, vt ei immortalcs gratias agcrcmus.

35*" Ergo miracul s Dei enarrandis&mutuisinuicemconfolationibuspcrpetem

cam noctem traducimus.

:£{

Ex (^alltca clajfe du& naues Galliam repetunt. Hifpanicam nautm in fugam vertunt.ddRupellaportum appellunt.

C A I» V T V 1 ' 1

T primum lux reddita eft , TacobusRibaldus , Perlac nauis prae- fedtus , proxime nos adnauigans , quid fadtu optimum elTet, quasve ratio iniri poffetad reliquiasnoftrorumhominumna- uesque feruandas,nobifcumddibcr«.*lbitumquantis com- meatuum anguftiis Idboraremns^quamdebilitatae vireseffent, arma Sctela noftra ab hoftibus capta.* iftfuper de Prsctorisnoftri ftatu mcerti- tudo,inmedium adferuntur,quemvtrum naue alicubmdis illifa periiifet, an tempeftateprocul abreptus errarct , incertum effe. Itaque nihil potius effc dccernimus quam primo quoque tempore in Galliam vela facereJUque hec quidem fuit primorum fententia, vt qui elaniena euaferant , bipertito diuifi, pars in naue,cui Perlae nomen erat,manerent:alij fub imperium Mallardi prc. fecticoncederent.

Gf "m^ai * * A °^v B re non *am vltra cunc^atJ°nem recipicnte, x x v. dic Septem-

tum iFit- bris , vento Septemtrione vehementi ab ea ora profecti , celeriter confpectu

mw*"' terrae abtati fumus : moxqjin alto alij ab aliis difiecti, vt numquam inde poft~

eanoftra?nauesm eo curfu mutuumin confpeChim venerint. Quingentas

inde leueasiatisprofpero curfu emenfi,tandemmanequodamfub ortum fo~

tis Hifpanam nauim,quae repcnte ex alto in nos inuedtacrat, ita ftrenue repu-

"^g^hmuSjactormentorumfulminibusobruimus^vtmanantefanguinealueum

lica m«.pcrcolumbariaperquelateranauiscerneremust lamqjnobisabhofte de vi~

ctoriapropalam conceffum erat : vcfoementius tamen concitato maripro-

pMscongredi,&nauim Hifpanamferreamanu inie<5ta,abftrahere nonpo-

tuimus.hocvnum adplcnamvicloriamnobisdefuitQuum enim exeocon*.

curfu nauium magnum fcqui incommodum ncccffc efTct , acpericulum, ne

alhfa

tur.

\

IN FLOilDAM. ioi

allifa nauigia mutuo attritu demcrgcrcntur : ficut ipfi libenter eo difcrimine defuncti pradio abftiterunt:itanos abiis abftinuimus,&qubd nemo noftrum cx eo certamine vulnere iclus,aut casfus occubuiffet, praeter focariu hoftrum, Deo l#ti gratias egimus.

R e l i cMrv m deincepsiter pacatum & fine vllo hoftium incurfii tranfe- gimus:iniquioribus tantum vcntisflibinde confli&ati, quinauimnoftram fc^pe in litora Hifpani^ eiecluros minati funt.quod vnum,veluti calamitatum noftrarumcumulum, exhorrebamus. In vndis prarterea quidquidmalorum toleraripoteft,inopiam,frigus,famem,pertuIimus. Quippenobis,quierepti G*f« carnificinse e Florida redibamus, pro omni tegmine noclu atque interdiu ni- deuntilm hil prarter fimplex indufium aut lacera quaedam pannicularia ( miferum ad- *"&UM uerfus ftigora &ceteras acris iniuriaspraefidium ) velando corpori fupererat. Panis quam parciifime dabatur nobis, ifque fitu corruptus ac mucidus. Aque^ etiam,quamquam fcetida;, nonadfatietatem,fedindiem cvathumdunta- xat vnum,& auidem cxi^uum^bibebamus.Ex hac tam infalubri victus ratio- ne, multi e noftns , vbi terram attigiflent> periculofis morbis impliciti,pleriqj etum exftin&i funt.

- i -^T a n d e m masftam hanc noftram &laboriofam hauigationem, laetus, vt in malis,excepit exitus. Quum cnim ad Rupellae litus appuliflemus, ab eius fgJ^T oraeaccolis&ipfiusadcbvrbis ciuibus perbcnigne &humaniflime cxcepti rnbtmgm fuimus: multain nos ab illis publice ac priuatimhofpitaliter fa<5ta,munifice- que adeb collatse opes, vt quae in fuam cuique rcdeunti patriam necelTaria e- rant,nemininoftrum deeflent.

Io.Rtbaldus Vr&tor Hifpanicam claffem qu&rens, naufragiumfacit. Galitfama

£$ mtfertis conflictantur. ^Tandem ab Hifpanis m dedtttonem

acceptifcede trucidantur.

C a p v x VIII.

tas.

^fflk V n c eorum quas de Ioanne Ribaldo fiipcrius retulimus,redire in memoriam oportet.Is,vti ante dictu eft, cum lecto militum noftrorumrobore,obuiamHiipanisadcertamenegreflus:eos quidem , quum quinque dies per altum qusefiflet,non repcrit. Sed Prsetoriam fuam nauim(Trinitatem vocabant)quse a cete- ra claffe aberrauerat,forte nactus: omniumignarus quse in Caftello nobis ac- ciderant , totius orarappulfu prohibere Hifpanos conftituit. Pratoriam con- fcendit , vt facilius inde, ex naualis difciplinae more> omncs Praetoris edi&a & iuflaacciperent.

I n t e r e a aduerfam perfe tempcftatcm quum f^uirc ventus ccepifTct, continui etia imbres fcedabant.Quinto dic vento vis addita.-geminatur tem-

N 3 peftas:

,or E X P E D I T I O

peftas: ncqj vllaope impediri potuit, quominus terrae illatae naues carinas va« ^" dis figerent.Quinquagin ta fcrme leucis fupra Maium flumen ad oram euec~ti> irqwn. fractis nauibus,& commeatu amiiTb,incolumes tamen 'ipfi euaferunt. Vnus tantum Grangius tribun. milit. fradto nauismalo infidens 3 flu&ibus hauftus eft : cuius magnum merito defiderium fuit. Erat enim in eo homine non iiimma tantum ingenij confiliique pre.ftantia , fed mirifica etiam in familiari congreiTucomitasacdexteritas,quaceteros ad virtutum fuarum imitatio-

nem alliceret.

Cetervm noftrosaegrc emerfos vndis , omni tempeftate truculetior cx*

GaBorwm cipit famc?:neque adeamfedandam,quidquam opis,omnibusamiilis,fuper-

^unZnln. eratmifi quae terra vltro prseberet,herbarum videhcet, radicumque omne ge-

M nus,mandere conarentur.Quumque alia alimenta deficcrent, ea nccelTe erat

vbiqj rimari qua latranti ftomacho obiicerent. Neque tantum fames fed fitis

quoque miieros fatigabat,cui pellcndae nihil pr^ter veteres cifternas &putres

lacunasaderat,exquibusfccdam adeb&turbidamccenoaquam hauriebat,

vtvelfolusfpumae eius confpectus etiamvalentiflimisnaufeam&asgritudi*

nem cieret. Attamen indomita famis fitifque rabies omnia , quamuis fpurca

&infalubria,ingerereinventrem fubigebat: totos octodiestam mifero vi-

cluextrahunt.

N o No demum die exiguam forte fcapham reperiunt.lerum id inter mala: cius ope fperant fe fociis qui incaftcllo erant naufragium fuum fignificatu- ros. Quippeabeojterreftriitinercduodecimleucarum interuallo aberanr, maritimoquinquaginta.Adh^cinteriecl:umflumenDelphinorum,quatuot in latitudinem ftadia diffufum, profundo aiueo &nufquam vada aperientc, npn nifi nauigio tranfmitti poterat. Itaque excepta laete eaicaphajinteas fuas tunicas feu indufia concerpta, ftupas vice,nmis explendis infulciunt, & com- mifTuras eius ferruminant. m*w*i T v m Ioanncs Ribaldus Praetorpro foli ta comitate & modeftia, multos

JOCtOS tTtt- , . * - i .

tu. corum quorum confilio vtebatur , conuocatos, in eam fermefententiam al-

loquitur :Hvmanam patientiam 6 focij, miferiae noftrae vicerun t. neque in

tanrisaerumnisvitatoleraridiutius poteft. Etmulto quidemoptabiliuseiTet

morte femel defungi,quam tam perdito rerum ftatu ceties mori verius quam

viuerc,nififidesvetaretprouidentiajDeidiffidere,cuiusvelinextremisrebus

auxiliumfperandum atquc exfpecftandum cft. Intereatamen,quod noftra-

rum partium eft,verfanda nobis funt fedulb omnia, fi quem forte induftria a-

»>.nimi&laboreinueniamus malorumexitum. Itaqueanobisaliquos fcapha

adcaftellum mittendos cenfeo,qui noftris deploratum rerumnoftrarum fta-

tum renuncient , & auxilium petant Acprotinus magnam vim lacrymarum

profundens, pofitis humi genibus,preces ad Dcum orditur. Qui bus peractis,

quem potiflimum huic obeundas legationi dcligerent,circumfpecT:ant.Tho-

mas

91 » > »9

91 1 *

1 J

) 1 i»

IN FIOHIDAM. 105

mas Vaffor Dicpefis ad eam rem maxime idoneus vifus : ei negotiu dat Ribal- dus vt qua celcrrime pollit fbciis quam mifero ftatu fint fignificet. Ei fe comi- tes adiunxere Vincentius Simon,MichaeI Gouor,& alij vfqj ad decem & fex. N o s t r 1 , qui (vt paulo ante dictum cft) trans flumen erant, eadem die in vltcriore parte Caftellum verfus cohortem armatorum , expaffo ve- xillo incedere profpiciunt. Poftquam coniecturis quantarcumque ex tan- to intcruallo capi potuerunt , Hifpanos effe innotuit : noftri, qui in tan- tis rerum anguftiis hoc fibi fupremum perfugium fupereffc crederent, nonnullos e fuis ad hoftem mittunt , qui cum eo de deditione & vita pacifcantur . Legati Galli primb fatis humaniter ab Hifpano excepti funt.

Hispana illiuscohortis pra?feclus(Vallemandum vulgo appellabant) wjpanida virinobilisjequitis&ChriftianifidefuaminGallosbeneuolentiamaffirmas:^^^ & eum Hifpano victori fblemnem femper morcm fuiffe teftatus, vtfupplici m*ftrot' hofti,Gallo prcfertim , clementer conf uleret : neque fe ab eo inftituto difce- xlerc velle, autquidquam grauius in eos ftatucre , quod poftea in mutua vtri- ufque gentis intcr fc odia & publicas clades erumperet: omnes liberaliter pa- lam per interpretem affatus , fidenter vcnire ad fe hortatur. Simulque inftrui fcapham & quinque Hifpanos traiicere in vlteriorem ripam adnoftros iubet. Hifpanitranfmilfofluuio,GallosValIemandipraefe(5linomineIiberaliterap- pellant. loannesRibalduspraetor primusnauiculam cum trigintafuis con- fcendit:ipfe a Vallemando fatis comiter excipitur: ceteros ab eo aliquatulum feduc~tos,Hifpani manibus pone tergum reuinctis, binos fimul colligant. : Interea GaIIi,vnoquoquetraie&utriginta,transflumenexponeban-tt^** mr: tancifperdum Vallemandus Ribaldum, hominemminime malum,qui cibmvabu deipfmsfidenondubitaret,fallacibusverbis produci&ladtaricurat. Noftri^4'* jnterimquumomnesflumentranfmififfent, biniadeum modumcolligan- tur,fimulquepermiftiHifpanisGalliadCaftellumprocedunt.Ribalduspra> tor&aIij,inprimis Ottignij dominus,vbifuosita nexos& iugatosvidenr, nefcio quid finiftri cx eo augurari & toto ore expallefcere. Interea tamen rur- fum Vallemandi fidem appellant: ille fedulb confirmat eos, neque alib indita Gallisvincula teftatur,quamvttutbinCaftellum deducipoffint. ibifeillis cum fide praeftiturum quas pepigerit.

Q^vvm iamnonproculaCaftelloabeiTentjilletumfcifcitatusquinamin- tcr Gallos nautae, remiges, fabri nautici , tormentarij , aliique maritimis mu- neribus vtiles effent : triginta cius gcneris inuentos a ceteris fecernit. Nec longo inde cemporis fpacio armatorum cohors Caftello egrefla, pleno gra- du in noftioscontendit,qui feorfiim a Vallemandi agmine ducebantur.Gre- eemouiumadlanienaamdiccres.Tumcornuaoccinereincipiunt,cVHifpa- ***fc. norum militu furor erumpere : caedutur vincli & inermcs Galli ad nitularum, »/«»4.

N 4 tympa-

vo4 EXPEDITIO

tympanorum & buccinaf um canhis>ita vt queritantium clamor exaudiri no

poffet.lbigladiis &haftisftrenuefleuireHifpani , &quam fcediflimum quifqj

vulnusfecerat,tammaximegloriari.£rgovixfemiharae fpatio facile & egre-

giam fcilicet victoria deinermib. ac deditis tulere, quos ipfi in frde acccperat.

DvMhaxperpetrantur,IoannesRibaldusVallemandi fidemimplorans,

vitx fuaeparci orat:ipfeetiam Ottignius ad pcdes eius prouolutus , promiffo-

rum vt mertlinifTe velit,fupplcx obfecrat.Sed omnia haec fruftra fuere.Nam il-

wugZ*^ fccglcctf rfl obuerfo tergOipraeteriit : fimulque vnus carnificum eius,pugio-

*>on. nem in Ribaldi auerfum corpus defigifmoxqjeo vulnereprolapfum,vno al-

teroq^ fubinde ictu iacentem conficit.

Hic fuit miferabilis noftrorum exitUs,quum fe in fidem &clementiarrt Hi- fpanorum tradidifTent,quse Punica religione feruata ab illis fides eft. Neq$ fa- tis habuere feuitiam innoxio fanguine explere , fed vt omnem barbarierti fu- perarent,Legatiregijbarbam abrafereluculenti facinoris fpecimen:eamquc inclufimlitterisHifpalimmifere,quemadmodumanauticorumnoftrorum nonnullis,quorumoperaHifpaniadeUmnuncium inHifpaniam perferen- dum vfi funt,nuper bonafide nobis relatu eft : in iis nominatim Chriftopho- ro BritonejPortu gratienfi,quiclamHifpaliBurdegalam tranfgrefTuSjBurde- gala Diepam naui reuectus eft.

P o s t hatc Hifpani memorabili vicftoriaetropamm imponunt.Legati Regij corpus membratim difTecant,&: eius capite in quatuor partes diffiffo , mifera- biles lllas quadras totidem arrectis contispraefigunt , eofque quatuor Cafteili ^tangul.sftatuunt*

hHijjoTia: Postremo( quod cx Nobili quodam Britone qui Floridam vidit , ipfe ijjiur^. accepi)Hifpani,vtinfignialiqua cataftrophe eam tragcediam clauderent, Ia- d-imm. cem ji)a corpora,truncos artus , putres puerorum , fceminaru & virorum for- i#4»i mas,exftructa extra Caftellum pyra,igni cremarunt,vt facile appareret id non SSsw- mag's hoftili rabie quamveraeReligionis odio, ab ipfisefTefa&u. Sed vtcum- fon cre- que caefbrum reliquias flammis aboleuerint,tam fcede/rei tamen memoriam nequcaconfpe<5tuipfiusDei,nequcexhominum animis delere adhuc po- tuere,neque vmquam potcrunt.

CETERVMin tradendaGallorum caede quae plurimis & oculatis reftibus memorata funt,retuli : fedrtort omiferim eorumdem temporum rumorem validumadeovtnondumexoIefcat.Expeditionefufcepta,Hifpanumab Au- licis quibufdam pcr occultos nuncios de re tota certiorem efTe factu: & qui eo nauigarent,maximam partem Hugonotos efTe, Regni perturbatores & Regis ipfiushoftes,obuiampraedam&quaeimpuneinuadipofTet. Harcvulgotum ia&atanccaffirmare,necrefellereirt animoeft. Sed poftquam eagefta funr, qubd tamatrocisiniuriasexemplo nonGalli tantum,fedRegisquoqjipfius Maieftas,cuius aufpiciis caexpeditio fufccpta fuerat,violata effe videreturret-

fiea

''

IN FLORIDAM, 105

fi ea in focminas puerofq; immanitas omnium queftus anteiret , caefbrum li- beri, viduse , cognati & amici , vltionem orantes, Carolo I X. regi Galliae fup- pliccmlibellumobtulere. AcCarolumquidem de co queftum apud Regem Hifpani2e,atqueillumfacinus prorato non habuirTe fatis conftat: quumin- tereanonminusimpunitasmaneret fkariis, quam mors interfectis;donec fenefcentefa<5tiinuidia,mcntionemomnem acmemoriam eiusreimaiores cafusoppreffere. Porro libelliexemplum infrafcriptum eft.

SVPPLICIS Ll^ELLl EXEMPLVM, C A-

rolo lX.Regi GalltA oblatt a 'vtduisMberis^pupillis & orphanis , proptn- cfuis & amtcissfubditorum etus qui ab Htfpanis in Francia Antarclica, mtam njulgo Floridam *vocantfade tructdattJunt>Anno m.d.lxv.

Iserabiles plancpcrfbnae atque opis cgentes (Chri- ftianiilime Rex) viduae 6c orbati parentibus pueri puel- laeque prope innumerae,pedibus tuae Maieftatis, plenac lacrymarum &fupplices,aduoluutur:&aerumnas fiias apud te deplorantcs,lugubre fpectaculum patrum,vi- rorum, filiorum,fratrum,nepotum & propinquorum fuorum (qui circiter nongenti , mifti fccminis virifque pueri,in Floridaa * Petro-claudio & Hifpanis militi- '/«*»*/! bus fcedc trucidati funt ) prope prafens oculis tuis ex- SmSm hibent.Id verb facinus quum per fe vel auditu foedum atque horrendum fit: »"»*»f« tum hodie maxime fubditorum tuorum fanguis perfidioiiilime fufus , Dei fi- dem & iuftitiam aduerfus fceleratos latrones implorat.

I t a o^v e iam tuarum partium eft, 6 Rex, cogitare, ea lege imperio tuo fub- iectos populos,tum vt eos iuftitia regas,tum v t fub pr^fidio ac tutela Maiefta- tis tuse incolumes conferues. In primis verb miferis atq;afrtictis, qui fecudum Dei opem ad tuam fidem confugiunt,praefertimrecentiadhuc vulnerum do- lore fuccurrere:eorumque,haud fecus atqueherus fidelium feruorum,aut et- iam pater filiorum , aerumms ingemifcens , orbitatem & lacrymas confolari. Nam querelse quidem quas ad te deferunt,non minus miferationc dignaj vi- dentur,quam Petn-claudij Hifpaniimmanitasconfuetisbelli commerciiso- mnibufque diuinis ac humanis legibus aduerfa eft.

1 d qub facilius intelligas , nos rem paulo altius repetentes patienter, vt fa- cis,audito.MeminitMaieftas tuafubditos illos tuos regiis literis fretos, quas loannes Ribaldus abs te accepit, tuo mandatu,tuis aufpiciis, in Floridam na- uigafte. Qub quum perueniffent, quinque Hifpanae naues (quarum maxima o&ingentarum amphorarum,proxima,ducentarum,ceteraemediocris for- mx , erant , repente plufquam hoftili impetu tuos illos homines adortaj

iunt.

ctrat

m .

xo6 EXPEDITIO

funt. Mox clafliarij earum milites in terram lapfi , Caftellum tuo nomine at-

que aufpiciis a Gallis exftru&um irrumpetes,viros,fceminas, pueros, & quid-

quid obuium fuit obtruncant: neque his aut illis setas aut imbecillitas mifera-

tionemattulit.Quinetiamtransfoffapueroruminfantiumquecorpora(hor-

rendumvim)prefixahaftisadludibriumoftentabant.

I n d e octingentos ferme Gallos^cohortem Ribaldi Pratoriam (quam- quam fide data, fiarma tradidifTent , abire omnes incolumes pafluros) mani- buspofttergum reuindtisjferuilibusprobrisfcedatos: fceleratos, leprofos, pedicones &latrones Francos vocantes,in ore ipfius Ribaidi iugulat Quum- oue is tam fcedi fpeCtaculi horrore perterritus , ad Petrum-claudium accede- reconareturjVtfeineiusfldemactutelamjVelutafjdumjConiiccretjabeoru- perberepulfus,m6xqueeiusiuiTuam]lite,pugioneintergumimpreiro,per- cufTuscft. Quovulnerequumcorrui(Tet,idemhic miles iacentispedlusvno ^ & altero i£tu haufit. Mortuo quoque Iudibria adiedta: ceruices incidit miles: barba?pilosabradit,&quadrifidumcaputquatuorpilis eodemincaftello,v- biceterorumcorporaexanimaiacebant,praefigit.Poftrem61itterasadregem Hifpaniae , prseclaras victoriaenuncias , & in iis pilos aliquoc Ribaldi barbae in- clufbs, mittit: perfpicuetali ludibrio prodens,quam parum Regiam tuam maieftatemvereretur,quamadc6fupeibacotumelia,perclientiumtuorum iniurias & dedecora,violare aufus eft.

Neqve vero credibile eft , Principem vllum aut Regem Chriftianum, imo necBarbarum,tam abhorrenti ab omni humanitate efle animo, vt exfe- crabile illud facinus approbet,& eo quidem fcedius quod media pace in tuos admiflum eft , quum tibi neque cum Hifpano , neque cum vlla cxterna gen- te,bella aut hoftiles inimicitise intercederent. Perpetrati tamen huius Jatroci- nij Hifpanos , nulla iniuriaabs te violatos , reos ^z , noftrorum fanguis &la- crvmaenoftr2eclamant,&quidem iislocisacperfbnisquaefubnulliusiureac ditione,pmerquamtua,funt. Nififorte Petro-claudioimpudentiamfeui- tiasadiungere,acdicerelibeat, Ibiius eflcvbivis &armapluspolleant:licere peregrinis latronibus in prasfidia & ditiortes tuas , in tuorum fortunns & cor- pora,cum exercitu imperioque inuadere:Iicerepro fuoiure ineorumcerui- cesfaruirejquosDeusMaieftatituaefubditosattribuitjCkquidemtamarclofi* dei&obfequijvinculo tibi obftrictos , vtmillies mortem oppetere malint, quam in noui Principis fidem ac ditionem concedere.

Qv a m o b r e m fiPetri-cIaudij facinus Hifpaniserex ratum non habeat, nihilfiipereft,nifi vt veliftius fupplicio iniuriam tibi faClam expiet, veltibi eum noxaededat:tibiqueinpofterum ius acpoflefiionem vacuamFlorida? tradat, qux pndem tuis aufpiciisab tuis occupata , regni tui finibus ac ditio- nibus adiedta eft. Neque enim fubditi llli tui,qui , propagandis impenj tui fi- nibus, eam prouinciam pro virih parte manucepere , pro fugitiuis eo redacli

fimr,

INFLORIDAM. 107

funt, aut vt rei cxfulesve in vltimas terras deportati; fed eos Maieftatis tuae legatos , miniftros mandatorum tuorum , eb nauigaffc iuflu & miffu tuo,ht- tcris ipfemet regiis Ribaldo datis confirmafti,qui tuam in eo vicem ac perfo- nam referret.

Indig NASverbillas&atrocesinvnoicelerepericiniurias,etiamone- ratiftorumimpunitas. Q£ippefiinultajomittantur>liceatquenefariislatro- nibus, violatoribusomnis humaniiurisacfideipubhcas, nonluce hactan- tum, fed fpoliis ctiam tuis noftrisque impune perfrui : ficuti doiorad nos, fic adtededecus, &manantelatiusexemplo, periculum ad omnespertinebm Sedvt abaliis impunitate alaturiftorum immanitas,tetamen fubditorum tuoium.iniurias , per quorum latera foderis , lente non accepturum confidi- mus.Neque verb meritas ab iftis pcenas expeti,tua tantum aut noftra,fed pu- blici exempli & humanae Ibcietatis, intereft , quam Petrus-claudius cum fuis, quantuminfefuit,fbluit, 38

P oe n 1 ceterique Afrifidem ac fcedera quoties commodum erat,frange- bant.i taque Punica fides vt llhs quondam exitio fuit,etiam vulgb hodieinfa- mis eft.Romanis contra adeo fancla erat fidcs,vt eam fallere etiam hofti peius omni pefte fugerent.Vtinam ha'c lausraeritb aiiobis Petro-claudio eiufcn fo- ciistribuipofTefquibusadeo vilispromiflbrumveritas&fidesfcederumfuit, vt ad eam violandam facrum Dei nomen vertere veriti non fint > ac fi eum in fcelerum fuorum fbcietatem adfcifcere vellent. Deum equidem non ignora- mus,interdum improbis frena laxantemeorumquoqueopera vti,fiue ad nos caili^andos,fiuevtipfiiuftumfcelerumfuorumaceruum,iuftispcenismate- riem,cumulent. Idcj;ne luftitixipfius &iudiciorum obliti,paternam eius in- dulgentiammale a^endo fati^emus. Sedviciflimhocverumeft:vtidemad opus hominum fcelera & Dei mdicia concurrunt : ita Deum graues tandem ab impiis pcenas pro meritis exigere.

Q^voDreliquumeft(ChriftianiffimeRex)totpupillorumorbitas,totvi- duarum folitudo,ac iuftae noftrum omnium Iacrymae &fquaIor te moueant, qui parentes , qui fratres , qui propinquos , clientes tuos ,per immane Petri- claudij fcelus amifimus. Liceatpriuatarum iniuriarum obliuifci : nihil ad te mala noftra pertineant. Quid augufto Regia? maieftatis nomine fpreto , quid pollutis aufpiciis tuis, quid non fcedcrum modb fide,fed etiam lure gentiimi m legatis tuis violato, racies? Fortiflimis viris,tribunis ac ducibus tuis, contra omne fas & belli commerciainterfedtis.non iura experiere,non arma capies? fedhorrendos iftos carnifices tuorum ftrageouantes&fuperimpunitatem praemia etiam ferentes fcelerum,tacitus intuebere?

M e l 1 o r a equidem de te ominamur & fperamus (b Rex ) Deumque i- pfumOpt. Maxi.obnixe quaefumus vtvere heroicosintefpiritusexcitet. Ifti cruentos a recenti tuorum ca:degIadios,manatia fanguinefpolia,&reliquias

infclicis

xo» EXPEDITIO IN FtOR.

infelicis exercitus tui in Hifpaniam ad triumphum & ludibrium deferunt. Quumfibitantumlicereintuis tefcienteacvidente pulcrum ducunt, poC funtne apertius demonftrare quid facturi fint,fi teipfb potiantur?

Qv AMOBREM,vt tuae Maieftati & Gallico nomini inuftum dedecus meritis paricidarum fuppliciis deleas , generofum & dignum te, dignum auis tuis,fpiritum indue: Deo beneiuuante , fubditorum tuorum caufam fuicipe, fufceptamque qua potesacdebesfidetuere;vt coramtoto Chriftiano orbe

tuaminprotegendisfubditisfortitudinem,tumetiamtuoruminnocetiam teftatam facias. Nulloquidem maiore piaculo(6Rex)tum innoxio noftro-

rum fanguini,tum iuftaeiraetu^parentarepotes^quamlatronumpcenarvt

non tantum ceforum vidue, coniuges , propinqui & liberi defiderium

fuorum & graues fuos dolores eo fblatio leniant: fed etiam

te omnes vere Regem tanto parem nomini,

& Patrem populi tui,agno-

fcant.

F 1 N I S.

A D C A P„ I.

FrancifcusPizarrusJacobusAlmagms&Ferdinandus

Luques focietatemineunt.

■1

V d i t a opulenta Regionis illim qu&ad <>Auflrale mare Jpectat ,fama, tres Hifyam Tanam&ciues^aldeopulenti^Francifcm 'videlicet Tizjarrmjaco- bmAlmagrm, (fjacerdos quidam cut nomen Ferdinandm Luques,ficieta- tem interfe ineuntwt commumbm fumptibm exploratumeant diuitem tllam auro-, argento ^fnaragdis regionem, data & accepta fide.fe finefi'aude &fi- dcLKtr mterje diflributuros honores & quidquid diuitiarum (£ emolumentorum commum- bmjumptibm adquirerent. Eim rei cauja binas nauesfibi comparant, rebmque neceffariis & mdite mflruunt. Piz,arrm £$ Almagrm ,paucis interieclisdiebm ^Panamafiluunt» reliclo domijacerdote Luquefio, <vt omnia qua vfoi ejfe pojfent, curaret. Verumpnma illa expeditione ex animt fententianonjuc- cedente,multis militibmamifis^ Tana- mam regredi coguntur,

A 2 Imper-

A D C A Pt I.

ImperterritusquidamPizarrimiles^Cretenfisnatione,

per medium Indorum agmen tranfit.

Xvulnertbtts ,qmin primaMaexpeditionePi&arrm & Almagrus accepe- r<*nt,curati,nouomttttetfrebtisneceffariisnaucs comptent, tfdenuofortu- namexperiri<volunt:fedmultismtlttibus defideratis,tn infitlamcuinomena CjallogaUinaceomdifiumfiferecipere coguntur. 6xea Tt&arrus collegam Pa - namam ab/egat, adfitpplementum comparandum. Interea plertque mthtum

^^arrnminiUatnfidadeferunt,^Panamamreuertuntur,prAterfiolostredectmautqua- tuordectm (quorummaxtmaparsnaun) qut apudtpfum h&firunt. Illispropter confiantiam tffidem ncn tmmerito magnasgrattasagtt3multa iliispollicttusfiAimagrt redttumpr&fiola-

rentur:tandemmittitqutdemAlmagrmnauemcommeatuonujiamfidnuIIummihtumfiup- plementum. Itaque Pt^arrtts dtutttts tn infitlaftbt non ejfe confiftendnm ratus, cum exigua tlla fiuorum manu^ ortmPerumartttmam tegerecapit, donec Tumber peruentret, quam valde o- pulentam effe a qutbttsdam Indis tntellexerat : nullus tamen mtlttmn tn terram excendere au- dcbat,ttmoremmomniumanimosperuafirat,confiecJotamingenttfodorumt?umero,quilit- tus occupabant. Vnus Cretenftsnatione,cui nomcn cPetrusfitam ofertopcram.Magno tgitur arreptoenfecjmbamingreffus,exeaintreptdusin terram extht, & permedium Indoruma- gmenperuadtt^iriifitusbarbatifbrmanonmediocriter attomtorum. Eius regionis Tr&fie- ctus humaniter illum excipiens, tempium Solidtcatnm ofiendtt: de cuius oputentia^adfuos re- uerfits,Pt7arrof$altisrefert. A 3 Fizarrus

Ad Cap, II.

Pizarrus in Hifpaniam nauigat, & eius Regionis quam

detexerat, Prafecturam impetrat.

> Is rebus ihteUectUi Francifcus TtlarrmVanamamrepetitfociisquenarrat, '^uamfertilefitChtr&folum^Iumberopulentiam *valdepr*.dtcat. Alma- ^rus&Luqueftus Pt^arrummHisJaniam ablegant3pofiulatum a C&fare & Tumberoccupanda hcentiam, tum etus Trtfetturam.In Htsjantam cumap- lpultffet3relattonemfacit inconflto ]ndtarum3regtonis quamdetexerat,quan- tosjumptm m eam expeditionem fecerit3 quotque laboresfufttnuerit, expomt: eam ob caufim illiwprtfetturamfbtconcedtpoftulat, promittensfemagno cenfu^ ingenttbm thefauris Ca~

fte!laregnumlocupletaturum,nemtnimaquidemfoctorummenttonefatta.Obtinetquodpete- bat , infuper diploma C&fareo figtUomunitumtUiconceditur. Qutbmrebmperattts3adtter(e comparat3mtlttum delettum agtt3 tf adfumptis Ferdtnando 3 Gonfaluo, loanne Pt&arris, f$

MartinodeAlcantaraPanamamprofictfcttur.SedtntelligenteseimfocijjUumfibiduntaxat, ipfis neglettis3pr&fetturam petttffe,grautter tdferre,pr&fertim Almagrm, qut omnesfaculta'- tes in eam expeditionem abfumpjeratjongeque matoresfumptmfecerat,quam Tt&arrm.

Pizarrus

V

A D C A P. II.

Pizarruscum Almagroin gratiamredit,6c vterquefi-

dem feruaturus folenni luramento pollicetur.

O c t o r (jama Almagfum *Piz>arroreconciliat3nomquef6cietatisconditi- onesfiatuuntur3 *vt videlicet Almagrus Piz>arro (quifine alterius auxilwfu- am pr&fetturam adire nequiuiffet) arma> equos> reliquaque ad expeditionem neceffaria, qu& iamparata habebat , cum certapecum&fumma traderet. Ex aduer(6 Ptz^arrus &qualiter cum Almagro partiretur honores,fiatus3 dignt- tatesquea C&fare ipficoncejfas. Hanc nouamjocietatem (exclufo tertiofocio Luquefio)interJe Jolemni iuramentofupra hofiiam facram, quam "jnajumpjerunt, confirmant.eamque confir- uaturos admortem <vfque 3 poUicentur. Hisperaclis, Tiz^arrusnauesconfiendttcum cen- tumquinquaginta milittbus, multifque equis3foluitquee Panama3 reliclo ifiic Almagro3 cui datumnegotium3 njt breui fubfiqueretur cummaximo quodcogere pojjet fupplemento. Tan- dem ad oram maritimam Teruaniregni peruenit3& anchora* adpagum Colonchyfixif.inde ininfulamPunamnauigat3 a cuius pr&feBo comiter ($ ' peramanter excipitur-.fedconJpecJa tiijpanorum infolentia-, arma aduerfits illos expedtt} vt ex infula expellat.

B Ferdinan-

■

A D C A P. III.

Ferdinandus de Soto militum Tribunus cum aliquot

alijsad Regcm AtabalibamaPizarroablegatun

I z a r r v s cumfuo exercitu ad Caxamalca perueniens, nobilem quendam In* dum reperit, qui ipfim quoquam diuertere vetaret, donec Atabaltba aduenif fit. llle nullo dato refj?onfi, &des occupat in quibmfi gf/uos recipit,atque con- • fejiim Trtbunum Ferdtnandum de Soto cum aliquot altis equtttbmad Ataba- kbam ablegat,tp[um eius nomtnefilutaturum^ renunciaturumjamfiadue- ntfie, atquepetere, euttpfimconuenireliceret. Sotm equumtn gyrum agens, ^contraclisha- benisfibfiltrefactens , adeo prope Atabaltbam accedtt , <vt equt fpuma tn eimfactcm ab aura ferretur-.tlletamen ea re non comotm, grauitatem vultm non remtfitfidmultos exfiis qutat- tontti refugeratab equisfibtmctuentes,macT;ariiufiitjniqueferens barbatos tllos viros nullam habuiffemaiefiatis tpfim rationem, ^tpfum non effe reueritos. Ferdinandm Ttz^arrm deinde adueniens tpfifigmficat fe Hiffanorum Pr&feclifratrem effe, quiex Caflellamandato Pontifi- cis f$ Imperatoris aduentjfet , ipfirum nomine cum eo amtctttam contraclurm, cutm reigra~ tia tllum 'valde rogare , Caxamalcamfifi conferre dignaretur, i// de rebm magni momentitn- terfi conferre poffent.

B

Ataba-

A D C A P. III.

Atabaliba magna cum pompa Caxamalcam ingrcditur.

Erdinandvs ^Pt^arrm intelleBa Atahalib& evoluntaies adfuosredtt? Regi/que diuitias & magnificentiam pr&dicat:deinde eiusjententiam Hifpa- nisexpontt , nempetpfum minime permijfurum> 'vtinipftm Troutnctah&re- ant, amicitiam quidem Jmperatoris nonrefluere \modo Tr&fettm aurum argentum & reliqua qu&fuis Jubdttis ademerat , reflitueret : atquepoflrtdie Caxamaicam adtpjum <venturum. Ttz^arrm intereajuos ad pugnam , fiita cpmforet, dtjponit, ^ tormenta bellica adarcisportas colltmareiubetfuos cohortatus <vt intrepidefige- rerent.Poflridie Atabaltba cumplurtbus quam <vigintiquinque Indorum mtUibm aduenit , $$ a quibufdam ejitis gefiatm , magnacum pompa Caxamalcam tnfertur,pertndeatquein fumma pace <verfaretur^ donec adPalattum, in quo barbatorum legationem audire debebat, peruentret. Geflabatur autem mfella lammis aureis ornata , f$ <verficoloribm Pfitacorum pennisJuffulta,infidenspuluinartlaneo multis gemmis ornato. Conjptciens porro Chrifiianos quofdamquos Ptzjtrrmtn turrtcula dtfpojuerat.&greque tdferensjllos indeetict,<vel maffiari pr&cipit.

B 3 Atabali-

AdCap. III. 7

AtabalibaRexPeruanus a FrancifcoPizarrocapitur,

I N t e r e a ad Regem Atabalibam Dominicanus quidam , Vinccntius de valle viridi nuncu-

patus, pcr mediam Indorum turbam penetrat, manu crucem geftans & fuum breuiarium, vel,

i vt alij voluri t, Bibliorum codicem : atque per interpretem illi (ignificat, fe ab Imperatore ad i-

! pfum mifTum ex authoritate Pontificis Romani, vicarij Iefu Chrifti, qui Imperatori ignotas il-

jlasregionesdonarit,eaconditionc vteruditos&taliofficiodignos viros eomittat,quifacro-

1 ianttum Euangelium iftic doceant, & impuros errores tollan t. Deinde oftendens fuum breui-

! arium, in eo legem Dei contineri adft"rmat,qui omnia ex nihilo creafTet, atque ab Adam & £ua

fermonem exotfus, de hominis creatione & cafu agere ccepit, tum Chriftum ex ccelo defcendifte, carnem in vir-

ginisvteroadfumpfifre,deniquecruciadf7xumfuiire,&refurrexiire,vthumanumgenusredimerct,poftrcmoin

caslum afcendiffe, & Ecclefix fua: curam Diuo Petro reliquiffe, tanquam fuo vicario, deinde ipfius fuccefforibus

Papis. Interrogatus monachus ab Atabaliba,vnde ha:c fciret,refpondi t,librum illum quem oftendcbat,id dicere.

Sumptum a monacho hbrum Atabaliba euoluit, atque fubridens, nihil, inquit, fimile mihi dicit hic Iiber, & cum

dictofimulabiicit.Monachusreceptoadfehbro,PizarrumincIamareccepit,&advindiciamadhortari.Pizarrus

ftatimtormentaexpIodi,fratremFerdinandum cumalijs equitibusimpetumin Indosfacereiubet, quitonitru

tormcntorum,& tintinnabulorum phaleris equorum appenforum ftrepitu attoniti,diffugiunt: ipfe Franci-

fcuscumpeditatuimpreffioneminRegem Atabalibam facit, multifque hoftiumc^efis

Atabaiibam ex fella quageftabatur dctrahit & capit.

Hiipani

A D C A P, III.

Hifpani cum mulieribus quas in caftris & balnels fu-

perato Atabalibarepererunt, libidinem fuam explent.

S

A p t o nAtabaliba3 ^relata tam tnfigni3 (nuUum enimjuorum Viz^arrm a- mifit) de Indis vifforia, Htfiani3 de tanta pr&da3 {$ adeopotente Regejupera- tofibi plurimum gratulantes, totam tUam noclemparttm gemo 3parttm quteti indu Ifirunt , ^ualde enim erant fatigati 3nec integro iUo die cibumfit mpjerant. Toflridte in vicina 'vrbi Caxamatcaloca excurfionesfaciunt^tnueniasm balneis, <vnQ miliari a Caxamalca difiantibus3 multeres raptunt 3 atque cum ttlis, pertnde atcL cumaltis quas in Atabaltba caflris repererant, libidinem fitam explent: Scribunt autem rerum in lndta occidentaltgeflarum Htflortci3repertasfuiJfiecum in tllis balneist tum Atabaltb& caflris3adquin- qutes miUefeminas.

C Atabaliba

•

•'

A D C A P. I I I I.

Atabalibadefuolitroperfoluendo cum Francifco

Pizarropacifcitur.

9

A g n a s diuitias in Atabaltba cafirisinuenerunt Hifiani^inter illas aureum vas ducentas auri Itbras pendensfola etiam eiusfipellex aurea f$ argentea cen- tiesmillenis ducatis &Jlimatafuit. Pojiridie Ptz^arrus Atabaltbam adtt confi- ^^ landigratia , grauiter enim querebatur fibt iniefiasfuife compedes : atquando- quidemin tftudinfortunium inctderat, a ^JPizjarro petit, vt bcne eum habere veltt.Agnofiens autem Htfpanorum auaritiam, fitiit compedes adtmant , iiberumque dimittant , profua re- demptione tantum auri ^argenttin <vaja elaborattdatummpolltcetur, cjuantum caperet id in quo erat tricliniumadlmeam ^ujque quam ipfemetinpariete duxit .quamque deinde rubri- caper totum trtcltnij ambitum notan tufitt, addita tamen condttione, ne vafa elaborata con- frtngerentur , autliquarentur. ^Piz^arrus illum confolatus > htiari ammo ejfe tubet ,fidemque dat humaniterfeipjum habtturum,pofremo etiam liberaturumfipro Ittro tdperjoineret quod polltce batur.

C 2 Atabaliba

i I I

V

A D C A P, I I 1 I.

Attabaliba,fideaccepta<eliberatumiri,addiuerfaloca

fiios ablcgat adferendi auri & argenticaufa.

>o

Onfidens A tabaliba promiflls Pizarri, fuos confeftim in diuerfaloca rnittic, qui vndecun- queaurea&argenteavafa,&aurum argentumquein quamcumq;formamelaboratum adfer- rent,illos orans,vt quam citiflime iieri poffet redirent,fi eius libertas ipiis cordi eiTet.Breui pro- pterea aduenirecoepcrunt Indi auro & argento onufti. Sed cum triclinium amplum eflet,&o- neraquxferebant lndinonmagniponderis,licetmulta,ipeciantiumoculosminusimplcbant quam triclinium, nontamquodpaucaeflent,quamquodta:deret Hifpanos tam longs morar, vt eainter ie partiri poflent.Eam ob caufam plcrique dicere, Atabalibam de induftria iftas mo- rasnec~tere,vtclamfuiseuocatis, omnesChriftianosinternecionedcleretrcenfebant proptereanonnulliipfume medio tollendum,atque in eam fententiam referentibus plerifque , hauddubie itum fuiflet, niii Ferdinandus Pi- zarrus obftitiiTet.Atabalibafimiliaconfiliaagitarifufpicatus, Pizarrodicitinanemefleillorumtimorcm, quan- doquidemvin£tusabipiisdetineretur,nec maturiusilla aurea&argenteavafa adferri pofle,perpenfalocorum vndepeterentur diftantia: Quitoenim,Pachacama&Cuzco (vndepotiflima redemptionis fua: ftimmaadUehi debebat)procul a Caxamalca diftare.Si tamen certiores elfe vellent, fe nihil in ipforum pernicie moliri, integrum ipiis eifc aliquos e fuis ablegare per eius ditiones, ad obferuandu, an vlla fieret fubditorii ipfius congrcgatio. Ferdi- nandus de Soto in Cuzco,quod ducentis milliaribus a Caxamalca diftat, profectus,& FerdinandusPizarrus in Pa- chacama,centummilliaribusabcademCaxamalcadiftantem, nullum militum delectum aut conuocationem, ied folos Indos vafa diuerii generis Caxamalcam defcrentes offenderunt.

C 3 Francifcus

A D C A ?. V.

Francifcus Pizarrus , contra hdem datam , Atabalibae

n

su.arr. iicueorran^: .uccc.

Liqj: r r r:": esrrjrr. ArabaJ.bam . dicbu.rrrrrre ccsrcru-:r.z.i.\-j.rr. H-V-ar.:, -r:rx::;-i

adqu:tjtam,5c qj£ rcdcmpaon:; A :?slibz nonv.ne adac&a eranr,IiceT Jocnm dengnatum

£* non cxr' ercnt, inccr ipfosparriretur. Aorum & Argcncnm.a^ftimarioac

1 'icrciuflitrinuentxfuntargcnripunbbrcviccficsfcxicsmilicnx-,;

cx millcni & quingcnti pefi" abHifpani$appclIari,fiuc Ca&lum,quorom finguli i jefqtricornna-

pcraton ex eafumma ccfi£Tuntproqumtapane,quaccrcencenimiljcn: ocnes millenos &nonics ccntcnos auripcibs,&ccnrcrmocloginuquinqae argcnn li bras a c ccpcru n t : finguli vcro pcdiccs quatcr millenos quadri ngentos & quinquagin ta anri pcfbs, atgeari h b ras nonagi n :a : mili ru m Tnbuni ad rrides,e nam ad quadragics millcnos anri pefbshabuetunc^iinquai^flub. tes cambrcui tcmporisfpario,ramquenncpericuJomuitcscuafetunc. Francucus Pizarrus chuifionepraxlxuciU, Ferdinandumrratrcm,camqu:nrapancqueIm!>craroriccflerar^nH^paniamablcgat. IUoprofecto,contilia,demoreeAubalibxinferendajdenuoag^

gandum, ncqnc tantum Principcm mortcamcjcndnm , criam h culpanon vacarec. Sedpriorlcntcnnaobrinuju quarlitus mortis inf "crendar prxtcxtns, quod videlicct fratrcm gcrmannm Guafcarcm afuis Prxrccfas capcumoc- cidicuralTet, &pemiciem Hifpanisdammohrerur. Audiutamcrudchfentcnoa^deFranafaPjzarriiidcvaloe quefrus clt, qua fe obltrinxerat Jiberumillum dimuTurum, acccpto litro : u1umddndeorar,vradCxiarcm 10 H*- fr^n:ammitrarr>orius,quimmanuspolluateiusunguinequiipfum nunquamottcndinct. ScdPizarrusauresad cius preccs c c .:: j er. . . r : : . Jtos Aechjopeslaqucogulam illi rrangi iulIir.Cererum,quod obfcruarioncdignum e . : . illius Pnacipis mors nonmanfic impuniu :nammalcpofceapcrierunt, quocqnot inausexddium conlpiauc- rant. IHosutcm e\:.uao, atrarnveikm fumpujPizaJ^us,&honori£caiiJJicujrauitcxc^-^.

01UJ: .-

n

-

5uD,»clh

--

-

. . . : ■ ■ -

... K3JH

- --)

1 >1.Ti

)

■ ilujn: . •

■ .

■ .... iqol

•6,^:

		.
	■
	.
o	■■
rir.fii ■	. .

j

A D C A P. V.

Cuzco,totius regni Peruani vrbs opulentifsi-

ma, ab Hiipanis occupatur.

n

Ntelligens Francifcus Pizarrus quarri opulenta efTet vrbs Cuzco Ingarum Imperij Re^

gia,Caxamalcamdeferens, eoproficifcitur i circumfpe£te tamertiterfaciens,quia Quizquiz,

vnusexprimariis Atabaliba; Prsefectis, magno cumexercitu per cam regionem va^abatur.a

quo aliquot velitationes cum Soto,deinde cum Almagro fa£ta?,in quibus aliquot Hifpani mul-

ti vero Indi ccciderunt circa ViIcas,quo tanddm Pizarrus cum rcliquo exercitu peruenit. Vici-

nioresCuzcofadi,frequentesignesconfpiciunt:camobcaufamdimidiaparsequicume6mif-

fa ad ignem cxtinguendum,arbitrabantur enim hoftes vrbeni incendifle,nc Chriftiani ea poti-

rcntur.Deprehenfum tamcneft nullumfuifle inccndium,quoddamnuminferre poflet, fedignes dumcaxacexci-

tatosadfignumdandumvicirtisincolis&vrbanisvteoconflucrent. Et certe tatti multi armati ftatimexvrbe

profiIierunt,vtfololapidumia£tuHifpanosinfugamagcrent. CeterumfuperueniensPizarrus, hoftemmultis

cscfis in vrbem fc recipere cogit.Sequente nofte qui bclli auchores cranc.fublata fua fupellec"cile,vrbem defe-

runt.Poftridienemincrefiftente,vrbemCuzcoHifpaniingrediuntur,SolifquctempIum, & G uainacapa: arcem fpoliant.Brcuiter iftic & vicinis locis, maiorem prazdam na&os fuifle aiunt,quam captoAtabaliba*

D Pnelium

i^lbnsluqo hyii

fJ79

.

i -. !

'

A D C A P. VI.

Praeliuminter Hifpanosficlndos comifTumadvrbem Cuzco.

I? An g o Guaynacapxfilius, Atabaliba:frater, cuiuscapitiFrancifcusPizarrus diademaimpofue- rat,clam fuos ad rebellionem follicitat,armaque aduerfus HiipanoS ccmparat,cuius rei caufain vinculafuitconie<5tus,&inarcevrbisCuzcocuftoditus.Aliquantopoftfamiliantatemmaiorem cum Fcrdinando & Ioanne Pizarris contrahit,ipfofque orat,permittant ad folenne quoddam fe- ftum, quod in Hircay celebrabatur, fe conferre, fidelem enim inpofterum fe futururr>,& inde fo- lidam exauroftatuamallaturum,patrisfuiGuaynacap2vultum & magnitudinem referenrem. DimiiTus,multos illico iatrapas Indos ad fe euocat,& ad rebellionem aduerfus Hifpanos faciendam concitatrHo- rum pIerofque,fimulque etiam Indos qui ipforum cauia in metalhcis Iaborabant,occidi curat. Mittit deinde e fu- - is Prefedtis vnum cum iufto exercitu,qui vrbem Cuzco occupet:ille adueniens,Hifpanis arcem adimir,eamq; per fex aut feptem dierum fpatium inuitis Hilpanis retinet. Hifpani tamenacriter & ftrenue pugnando,defideratis a- liquot e fuorum numero, & inter eos Ioanne Pizarro, recipiunt. Superueniens porro Mango cum centum milli- bus Indorum,vrbemobfidione cingit,eamq; fingulis pleniluniis impugnat. Marchionem Francifcum Pizarrum, intelledaMangonisInga;rcbelhone,magnainceflitiolicitudo,eamobcauiamperinteruallaquofdamefuisTri- bunis Cuzco mitti t, qui videant quo in ftatu fint eius vrbis res : omnes ab Indis intercepti catd untur. Cum au tem nemo ex iis quos emherat, adipfum reuerteretur, magis anxius efle ccepit: itaque Tnbunum Francifcum Godoy ablegatcumquadragintaequitibus,quicertiquidpiamperdifceret:isinanguftijsquibufdamviaruminIndorum infidias incidit,& vndique ab illis cindus,omnes fuos amittit,ipfe folus generofi & pernicis equi,cui in fidebat,au- xiliopericulumeuadit.-atquead Pizarrumreuertens,Hifpanosquofdam,exeorum numero qui ante cum ahis Tribunis mifli effugerant, in itinere oftendit,a quibus edodtus quann Cuzcoaccidiflent,Limam rediit.Pizarrus, hisauditis,vndequaqueauxiliaaccerfit. Huicprimusomniumadfuit Alphonfus Aluaradus,quemtrecentisHi- fpanis,maximaexparteequitibuspra:ficit,iubetquenufquamconfiftat,quin debellatis Indis Cuzco obfidione hberet. Uleprofe6tus,initinereGomeziumdeTordoyainuenit,quifecumducentismilitibus Hifpanisipfiad- iunxit : Cuzco vicini fafti, impetu fa&o lndos adgrediunrur : tanta autcm contentione vtrinque pugnatum cft, quanta nunquam poftca. Indi tandem, plurimis iuorum amiflls, in fugamfeconiiciunr.

D 3. Iacobus

•

~.q a 3

jni:;v

- -

h

-

<

'

iJClJ''

t G\

A D C A P. VII.

IacobusAlmagrusaFerdinandoPizarrolnvinculaconiici-

tur, in carcere ftrangulatur, poftremo publice capite pkaitur.

H

EvERSVse Chilenfi expeditiohe Almagrus , Cuzco vrbem hodtu occupat, & Ferdinandum Pizarrum,cxHifpaniareducem, quivrbisadituillumprohiberevoluerat,cumGonfaluofra- tre in vincula coniicit. Qua re a Marchione Francifco Pizarro intellecta,sxercitum confcribit aduerfusAlmagrum:fcd monachorum&aliorumquorundam magna? authoritatis virorum inter uentu, conditiones proponun tur ad ipfos reconciliandos : vt videlicet vterque exercirum dimittat, Almagrus Ferdinandum Pizarrum e vinculis foluat ( ante enim corruptis cuftodibus Gonfaluus euaferat) vterque ad Csfarem mittat petitum, vt ipfius Maieftas de his qua: ad lpfo- rum Gubernationem pertinerent, noua mandata dare dignetur, vtque in Mala conueniant finguli cum deceme- quitib.duntaxat,adpacemfanciendam.AlmagroMalamprofedo,vtdiciumerat,Gonfaluusinitinereftruitinfi- dias. Almagrus eare intellecla Cuzco regreditur,militemque cogit ad fe tuendum,multum conqueftus de Pizar- riperfidia,rumdemonachisquifimilesconditiones propofuiflent. Marchio metuens ne Almagrus ira percitus FerdinandumPizarrumfratrem quemcaptiuum detinebat, necitraderet,ftatimIacobum Aluaradumadcum. ablegat ,quiaffirmarct Marchioncm minime confciumefle eorumquas Gonfaluus fraterrentaflet. Almagrus, tametfi Marchionis fides ei valde fufpe&a eifct, precibus tamen Aluaradi euictus,propofitas conditiones accipit, & Ferdinandii liberum dimittit.Marchio recepto fratre,toties datam fide frangit,&Almagro fignificatCuzco vo- lens excedat, fin minus, vi ipfum inde expulfurum. Vterque fe ad prsehum accingit:Marchio fuis militibus Ferdi- nandum fratrem prxficir, praelium committitur,vincitur Almagrus,captumque Ferdinandus in carcerem conii- cir,deindemortisfententia(fruftraobfecrante Aluaradoneidfaceret)inipfumpronunciata,illigulamincarcere

frangi iubet, poftremo cadaueri in publicum producto,ceruices prazfcindi.

QuifuerintAlmagriparcnteSjincertum. Coelebsvixit:filium tamenreliquitexIndamuliere3cumquacon-

fuetudinemhabuitinPanama,ciufdemcumipfonominis.

D 3 Marchio

j '

... miROfl

■ ' . i

)-J j , ■

.

A D C A P, VIII.

MarchioPizarrus alacobo Almagroiuniore, Sceius

confoederatis , in propriis aedibus caeditur.

»5

-'■rmil1iWBWnTOtffiliWmWWJI!|ii'lljiW|IMWHi|,|Ul|lli

'""'""i""' ii1"'Wii"iiiiwiiiiiii«iiiii!iiiiiiiiii ni.in ijJtujjmimmj-jTiitniiiiTiimTJ* >jj iuumimnnii i muiunmn ufniTMiJ^iTwrw*ui iimjiiuuri7Tjrm»>^i'.'j'.'l '

NvrbemRcgum reuerfuseCuzcoFrancifcus Pizarrus, cum Almagroiuniorcingratiamrc» direcupiebat,fedinanemfumebatoperam:namillcvmdi&amfumerede Patrismorte(prae- fertim ad id facinus impellente Ioanne dc Rada, cui A lmagrus moricns filium commcndauc- rat) omnino conftituerar. Pizarrus indignatus,ip fi & eius fequacibus Indos adimit,vt cgcftate compulfos, ad fe confugerc cogerct.atquc ifta ratione clandeftinaeorum conucnticula diffol- ueret. Ifta re magis irri tati Almagriftae,clam arma comparant,& ad Iacobi Almagri a:des com - portant.Nuntiantur hec Marchioni Pizarro,fed negligitjillos iam fatis miferos cflc dicens,nec occafionem quasfituros , vt magis miferi fiercnt. Interca rumorcm fpargunt illi Pizarrum ipforum vkx inlidiari. Admonetur denuo Pizarrus, vita? Cux confulat : nam hauddubie Almagriftas in ipfius ncccm conlpiraffe. Ille ni - misconfidenterrcfpondit,eorumcapitafuumconferuatura:pra:tereanonvellefevllospra;torianos adfui tute- lam adfumere,ne ipfi obiiccrent aducrfarij,aduerfus Vacam de Caftro (is recens a Cjefare miffus aduenerat)armis fc munire. Coniurati ftatuunt ipfum die Diuo Ioanni facro in templo occiderervnus e coniuratis Parocho fummi templi coniurationem indicat , is illa ipfa nodte diflimulato habitu fccretarium Antonium Picatum adi t, certio- remque facit de his qu^ intellexifTet:ille porro Pizarrum,qui conftituto dic templum non accedit.Coniurati eare obferuata^coniurationemdetedamintelliguntataquefeperditos.nifiMarchionineceminferrematurent.Ioan- nes de Rada, vafri vir & acris ingenij, nec minus ftrenuus, confeftim fub meridiem hora prandij Pizarri ardcs petic aftumptis fecumvndecim comuratisbenearmatis,quieducl:isgladiisidentidem altavoceclamarent, monatur tyrannus,moriatur proditor,qui Vacam de Caftro nccari curauir. Pizarrus ftrepitum cxaudiens,a?dium fores oc- cludi iubet,intereadum cubiculum ingreditur arma fumpturus , Rada quendam e fuorum numero ad sedium Pi- zarri veftibulum plateam fpedlans fiftit, qui nudum gladium fanguine hirci quem iftic confoderat tindhim manu tcncns,exclamaret,necatuseftPizarrus,idautemeoconfilio,vt Almagrift^,quicirciterducentiinvrbelatebanr, loannideRadainfubfidiumvenirent. ChauesexiftimansfuaauthoritateconiuratosreprimerepolTe,ianuama- perit,&loquiexorfus,ftatimconfoditur,perquegradusdcturbatur,fimulquea:desingrediunturconiurati,quo- rum impetum,foli feptem qui Pizarro aderant,aliquamdiu fuftinuerunt: quibus occiiis, Pizarrus folus diu adhuc coniuratisreftitit,donecacceptoiniugulovulnereconciderct. FuitMarchioPizarrusrobuftus,animofus,ih v- nuus,vcnerabilis,fedvitajfuxnimisnegligcns. Pugna

■

■

♦ ¥ *■

rnn

o

A D C A I\ IX.

Pugnainter Vacamde Caftro&: Iacobum Alma-

grum iuniorem commiffa.

\6

C c i s o Marchionc Francifco Pizarro , Alm agrifbe pcr vrbem difcu rrcntcs, con clamant, Vi- uat Rcx & Iacobus Almagrus, atque Pizarri ahorumque diuitum ipfi amicorum, ardes diripi- unt. IacobusAlmagrusiuniorafuisfequacibusPeruani regniGubematorproclamatur,do- necalia mandata aCarfare accipiant , & loannes de Rada totius cxercitus Prxfectus conftitui- tur. Vaca de Caftro, intelledis in Quito iis qusab Almagro facta erant, Limam profkifcitur: indelitteras dat ad Almagrum,qui iam Cuzco difccfTerat,monens vt poiitisarmis ad fe veniat, omniaipfi condonatum iri , infuper accepturum, vnde fecundum fuum ftatum honorifice vi- tam traducere pofTet. Almagrus ad eas refpondet, fe obfequuturum, modo Gubernationem quam parens ipfius obtinuerat,incumconferrer,&remiflionisdiploma,CxfareoiigillomunitumipfImitteret,alioquiminimefeid fa&urum. Itaque confidens militum numero ( feptingentos enim Hifpanos habebat, ducentos videhcet fclope- tarios, ducentos quinquaginta equites, reliquos fariflis vtentes, & omnes bene armatos,muItis praterea tormen- tismaioribus,inftrucT:userat,&:Indorummagnaturba) bellumindicit, fuifque militibus hoftium quosmada- rent facultates & vxores pollicitus, confcftim caftra mouct, & collem quendam binis a Guamanga milliaribus di- ftantem occupat. Vaca porrodeCaftro,obferuata Almagriintentione,Guamangam,inquatuncerar, reliquit, propterafperalocaequitibus(quorummaioremnumerumhabebatquam Almagrus)incommoda,&:pIaniciem altam deligit Chupasvocatam: ibifuosadpugnam hortatur,quos vtaiacriores redderet,inAImagrummortis fententiampronunciatrfigilloqueformatampublicepromulgariiubet. Vicinioredeniqueexercitu faclo,con- curritur:multoautemtemporedubiafuitpugna,vtvtervicl;oriam referret,efTetincertutn,tandemtameneapo- titus eft Vaca de Caftro, fed multis fuorum defideratis. Almagrus in Guzcum fugit , vbi comprchenfus, Vacx de Caftrotraditur,atqueciusiufTucapiteplecT:itur. EiusmortepacatafuittotaProuincia.

£ Blafcus

• -

-y, ■•■

A D C A P» X.

Blafcus Nunnez VelaProrex, Guillenum Xuarez,

Rcgiorum negotiorum Procuratorem confodit.

»7

^»^ Mperator, intelle&is Peruani regaimotibus, quarfitlnciorum qualitas,quomodoab Hifpanis tra&entur,i

TfjH li^ra Vrzfe&is, aliisquequibufdam, &virisreligiofisquiifticvixer3nt, perquiriiubet. Referentibus autemnonnullis $M\ fTp&> monachis, non pofle Regionum il"

illarumpoircflionemadquiriaurretineri,nifimutataracionecumincolisviuendi _ ha&enus obferuata : viris doctrina & vica; integtitate claris negotium dat, vt ftatuta qujedam fiue leges condan t, ad T**^ illarum regionum gubernationem Chriftiane inftituendam idoneas. Circicer igitur quadraginta fcnbuntur.Cxfa- reoqaefigilloconficmantur.Veruquiafatisacerb2erant,licetbona;,Ca:farmonituscft,delig£nduefle virummagnaeauthotita- tis.screm & integrum,qui eas Peruano regno promulget.quonia Hifpani iftic viuentes feditiofi eranr.Eam ob caulam deligit Ca»- faiBlafcum Nunnez Velam, virum primarium,& rigidum.quem Proregis titulo exornat, illique quatuor Iurifconfultos audito- rcs addit ad Summum Senatum in ea Prouincia inftituendum, in quo lites & controuerfiae iftic exortae deciderentur. Ille,vbi in Peruanum regnum aduenit, confeftim leges promulgat i iubet, licet plurimum rogiretur, ne adeo properaret,donec aliud man- datumaCaefareacciperet:delectosenim quofiamin Hifpaniamablegandos,ipfiusmaieftatemorarum,easleges moderaridi- ^narecur, neque adimere pateretur, qua: illarum Prouinciarum adquifi tores ipfius licentia & clementia pofliderenc. \ erum fur- do canebatur fabula : imofufpcndium minatus iis, qui aduerius eas leges, fuppliccs libellos pra:berent. Earigidiras omnium fcre animosoffendit:&antequamLimam fiueRegum-vrbem perueniret, inceiiigic illiusvrbisciuesipfumnonadmifluros,mfim- ramencumpraeftaretfefupplices illorumhbeliosaccepturum, &fecundum lcges conditasvlterius non progrefluri:m:eam ob ciufamquendam prarmittit, quiipfis nunciaretProregem commutaflepriftinum rigorem inmanfuetudinem, confic!eraroda- mno Sc indignatione qua-omnes affic-erentur, fi legum rigorem cxequi vellet. Antequam tamen vibem ingrederetur„Guiilenus Xuarez Rtgiorum ncgotiorum Procuracor, eum cocius communicacis nomine iubet fidem dare, fe priuilegia, libertates, immu- nitates,honores,quosCa:farillarum Regionumoccuparoribusconceffi(Tet,conferuaturum. Illeiuramentofeadftr;ngir,omnia tctuiumquaiadCiefarisferuicium, &Prouinciaicommodapeitinerent. Vibem veroiugreflus,legespromuIgnr,&fecundumil- larum fencenciam omnia excquicur, Vacamque de Caltro in vincula coniicit. Hinc orri motus & feditiones.pierifque ad Gonial- uum Pizarrum profugientibus:hospaulopoftfubfeqisutiiuntaffitiesProcuratorisregioium negcciornm.qui communes cum illoidssh»bebant,&pleriquealijprimarijviri,&milicumTribnni.Prorexindignatus,AlphoDUimdeMoutemaioremittitcum quinuuaointa equitibus , qui illos ex fuga retraherc t : fed ille ipfc a fugientibus capirur. Qtoa re tnagts ira pcrcitus Prorcx, Regi- orumne?o:iorumProcuracoremaccerhiuber,cui,cumadiieni!kt,qua:malum, inquir, cfthnrcprodirior Ad liaec Procuraror, proditornonium,fedtamfidelisferuusRegis,quamveftradomiriatio.Prorexrurfum,proditio&fceluscft,ablegareadPizarrum veftros affines cum tam frequentibus primariis viris. Conantem fe ab iftis calumniis putgare Procutatorem,Protex pugione bis ic^arepctitocoufodit,&fimulcxclamat,occidireillum,occidiceillum,occiditc:occifumcporticuinp!ateamgbiiciunr,&pedib. comprchenfumprotrahunt.MagnosmocusexcitauicProcutacorismorsmamvirerac magna:auchoritacisiniIiaprouinci.-i. r r E z Pn

>i'orcx

■

A D C A ?. X I. jg

Prorex Blafcus Nunnez Vela in carcerem coniicitur.

f Agnvs, vtdiximus.exortuseftrumorin LimaobPrbcurat6risnecem:dicebantenimProre- gcminpofterumvfurpaturumlicentiamoccidendiquemcumquelibuifTctiideopIeriquePizarri aducntum defiderabant. Sed &ipfe Prorex valdeanxius erat:eam ob caufam,ne in !oco,vbi adeo inuifuserat, hasrerct, cum Pizarrus adueniret, Trugillumfefeconferre, &CancelIariamcum _ Quxftura regia eo traduccrc in animo habebat: idcirco tres nauesarmariiuber,in quibus mulie- ^3 res,Auditorumquefupellcdilemtransferret. Ulisimponit VacamdeCaftro,& MarchionisPi- zarriliberos.Auditorib.perfuaderenititur,vtrelidaLima,Trugillumproiicifcanturcumvxonbus,auro&ferro quodpofliderent.Auditoresveroipfiusvoluntatifefeopponentes,aiuntnequealiofeconferrefibiintegrum,ne- que Rcgum-ciuitatem deferere,quia Ca?far in Iegibus promulgatis iubebat ipfos fupremum Scnatum iihc confti- tucrcdebere,tumctiamneviderenturGonfaluumPizarrumformidare,quifeptuagintamillianbusindeaberar, ncuc aninu diffidentiam ciuibus atque aliis qui iftic erant in feruitio Rcgis,& eius partes foueban t,crearet. Audi- toipforum refponfo, femanfurum pollicetur : fimulatq; tamcn illi e concilio, quodin ipfius xdibus habitum erat, cgreffi|fuerunt,Tribunosmilitum,&aliosregiamuniaobeuntesaccerfit,quibusmentemfuamapent,&caufasre- fert,cur,defcrtaRegum-ciuitate,Trugillum fe conferre velit,illifque imperat,vt poftridie parati fint.certifllme e- nim profedturum cum impedi mentis & mulieribus,mari: Velam Nunncz fratrem terreftn itinere cum milite. O- mnespra:animimolIitie&pufillanimitate,inipfius fententiamiuerunt.QuodcumintellexiffentAuditores,fta- tuun r, ncque fibiabeundum, nequepermittendum vt ciues Proregem fequantur.Itaque aProrege petunt,ne di- fccdat,& ciuibus edicunt,ne fuas vxores ingredi naues permittant,etiam fi Prorex difcedacmihilominus llle intc- reanauesonerariiubet,&equosaddifcefiumadornat. Cepedacademnottearmainfuasxdescomportaricurat, adquaspoftridiefecontuleruntreliquiauditores. Prorexhisauditis,armaexpedireiubet,adquemilicoconflu- xeruntqiiadringentiHifpaniprimarij,quorumnonnulliipfumorarunt,vtfedomicontinerer,necfepericulisob- iicerct. Auditoribus interea a Cepeda egreifis turba hominum fe adiunxit.Tnbuni militum Proregis id confpici- cntes diifugiunt , oppugnantur Proregis 2des,& ipfc a Martino de Robles capitur.

E 3 Plcrique

orn

■

i"'OI

A D C A P. X I I I I.

Plerique praetextuobfequij Cxiari pracftandi, priuatas

iniurias vlcifcuntur.

19

ETRvsGafcainPeruanumregnumaCa'rareablegatur,cummotuumeXorforumcomponen- dorumcaura,tumvtadmifrorumveniamconfirmetiisquifubC^rareampotefl:atemredirent. Is vbi Panamam venit,adGonfaluum Pjzarrum fcribit,ipfum monens,vtpofitis armis,fefe Gu- bernatione quam vfurparat fponte abdicaret : id fi ageret , Imperatoris clementiam expertu- rum,a quo poteftatem accepiifet,facinora admifla ipfi & ahjs condonandi,legesque lacas reuo- candi,&permiffionemconcedendi,vtfingulifuisfacultatibus, velutantea,fruipoflent. Porro nenimiumconfideret iisqui hadtenus ipfurneirentfequuti: namiimulatque fuircgisvocem exaudirent, eis gratiam & veniam conferentis, omncs eum dcferturos. Pizarrus ad ha?c,verbis quidem petit, ne Gubernationem ipfi adimere velit,re tamenipfa clam eius vitarftruit infidias.Petrus Gafca intereaPetrum de In- oiofa, claffis Pizarri prsfeclum in fuas partes pertrahit, & Aldanam cum tnbus nauibus Limam mittit,vt inde di- plomatis, Carfarisgratiam &cIementiamcontinentis, exempla,per locavicinafpargi curet, &Inoiofam Vvxfidi Gafca claflem tradidifle fignificet. Ea promulgatio magnam mutationem in regno Peruano attulit : nam multas vrbes Prasfcdtique Pizarrum deferuerunt,& Csfareaspartes amplexi funt. Sed &pleriquefub eoprxtextupriua- tasiniurias vltifunt. NamRodericus deSalazarPetrumde Puellesin le&odecumbentempugione confoditin Quito:Francifcusde Olmos Emanuelem Statium in Guaiaquil occidit : lacobus Mendez Tribunomilitum Mo- ralesgulamlaqueofrangiiuflit,&mult2huiufmodica:desinPizarriiequacibusfada::quibusvaIde ofrenfusfuit PrxlesGafca,&ipfoshomicidasgrauiter incrcpuit. Vos,inquir, pra:textuobedientix&obfequijergaCa:farem, particularesveftrasinimicitias&iniuriasvkum itis:Cxfartaliobedientianonindiget, nequelimile obfequium avobisrequirit.

Hifpani

A d C a p. XVI.

Hifpanilndos oneribus fuccumbentes crudeliter

10

tra&ant.

Vu Pr&fes Gafcain TrugiUo h&ret, Iribuni militum adipfum <variis e locU confluunt cum non contemnendo milttum numero , fic <vt breui tempore mtile cjmngentos egregios milttes cogeret. Rebus omntbus adprofeclionem paratis, TrugiUo difcedtt cum vniuerfo exercitu , & magno Indorum numero ad im- \ pedtmentaferendaierant autem illt omnescatenis evin£ti,nedtffugerent, atque iliorum nonnulii adeo grauibns oneribus prefii, vt vixpedtbus confifiere poffent, aliquiettam pr&fiti nimia ^ lafttudine conciderent. Immites nihtlominta Htfpanijantum aberat vt eos nonnihtlfubleuarent, qutnpotius crudeliterconcidebantiquotquot autem coUa catenis vincla habebant, neferro adtmendo tempusperderent, capttapr&cidebantwelfifunibus duntaxat e- rant coliigati,gladiis confodiebant : cum quibus mitius agebatur, tis nares,aures,brachia, vel poplites fuccidebantur, ^ita mutili relinquebantur. sAdeo crudeltter habitifunt a milttibus Htfpanis Jndt,donec Saufam,f$ tnde Guamangamperuenirent.

F Gonfal-

A d C a p. XVI.

GonfaluusPizarrusvincituLcapitur&fupplicioafficitur.

Vperato nonfinediftlcultate ApurimafluminejPrs/esdecommittenda pugnaferioco- gitar,&orationeadfuosmiliteshabita,fttenuefefegeranr,adhortatur,magnapra2miapoIlici- tus. Contra Pizarrus Cuzco egreflus, ex aduerfo caftra figir. Altero die pugnx fignum datur: deferunt interea plerique Pizarrum, & inrer ceteros Auditcr Cepeda. Pizarrum vaide com- mouir,&eiusmilitumanimosvaldefregitiftorumfuga,pra:ferrim Cepcda::nihilominnsfuos hortatus,eosinaciemdiftribuir.^nearormenraintereadifploduntur,qua:magnamfaciunt ftragem, prasfertim Pra?fidis Gafcann Pizarri milites: q uorum magna pars fugiens ad Pra^fldis caltrafe conruln.-plerique etiam abieclis armis negarunt fe pugnaturos. Hac rarione breui folurus eft vniuerfus Pizarri exercirus, & attonitus remanfi t ipfe Pizarrus cum Tribunis ipfifidis,quia neq; pugnare potuerunr,neq; fu- gerevoluerunr. ConipiciensauremVillauincentium^inrerrogatquisiitireipondentifeprimariumefleCenruri- onemC2fareiexercitus;&ego,inquit,fuminfortunatusGonfaluusPizarrus,fimulquecumdicT:oenfemilIitradir. Valde fibi gratulatus eft tali capriuo Villauincentius, ftatimqueillum, vri armatus erat,ad Pratfldem Gafcam du- xir: is porro Iacobo Cenreno cuftodiendum rradir, Poftridie darum mandatum Licentiato Cianca, & Prarfefto Caftrorum AluaradojVtdecaptiuiscognofcerent&fuppliciumfumicurarent.Pizarrofuerurttceruicesprxcifar. &caputinRegum-ciuitatemdelamm,marmore2quecoIumna:impofltu,ferreareriincJufum,cumhacinfcripti- onc:HoccaputeftprodirorisGonfaluiPizarri,quiinvalleXaquixaguana,acieaduerfusCa?fareavexilladecertare nondubirauit.Illofublaro,PriefesGafcaCuzcoprofecl:useft,Pizarrique&aliorumproditoruma:desdiruta:&ia- le coniperfse, lapis item fubre&us cuiinfcriptum erat : Ifts «cdes fueruntproditoris Gonfalui Pizarri.

F z Milites

.

1%

A d C a p. XVIII.

Milites Ferdinandi Sc Petri de Contrerasjn vincula conle&i,

PanamaeaPraetorequodam, pugione confodiuntur.

Omtositis Peruants motibus,Pra;fesGafcareditumin Hifpaniam parat, cuiusreicaufa Panamamproficifcitur,indepraniiiflis Carfareispecuniis adNomen-dei,perChagreflumen, brcuifubfequutuseft,relic~tis m Panamacirciterquadringentismillibus peforumin argento, quosvecl:orumpenuriamitterenonpotuerat.Pleriqueeorummilitum,quiinpremiorumdiC- tributione a Prajfideneglecti fuerant, indignati confluebant ad Ferdinandum & Petrumdc Contreras fratres germanos, Roderici de Contras fiiios, grauiter etiam ferentes parentera fuum officio fuifle f ummotum : itaq; collecla circiter trecentorum milirum manu, nauibus ad PanamxportumappeIlunt,quointellexerantPrefidemaduenifrecumpecuniisRegiis:noftemergoexpe£tantes, portum fine ftrepitu ingrediuntur, exiftimantes Prafidcm iftic fe reperturos, &illum cum pecunns comprehen- iuros. Scd audientcs illum ad Nomcn-dei vrbem fe iam conculiffe, a?des Martini Ruiz Quxftoris iftic regij occu- pant^atqjargentumilludreliduinuolant.&illudvnacumauroreliquifqiopibusquasineaciuitatefubripuerunr, infuasnaucsconuehunr. DeindeadNomtn-dciproficifcendufibinecefleefle ftatuuntadPrarfidemopprimen- dum,antequamintelligatquaePanamaJgeftaeflent.Ciuitateegreffi,IoannemBermeiocumcentummilitibusiii collevrbivicinorelinquunt.-ipfe Ferdinanduscumreliquoexercitu verfus Prsfidem proficifcitur, iisexceptis quos Petrofrarricomites addiditadnauesfeconferentiadpraxiam conferuandam. Quasftorregius,&Ioannes deLarezobfcruataiftorumfeiun<5tione,exiftimanteosopprimiautprofligaripofl'e,eamobcaufamconuocatisci- uibusarrna fubminiftrant, cumquibus Ioannemde Bermeiooppugnatumeunt , pnustamenmiflisperdiucrfa itineraduobusviarumperitis,quiPr^fidem&Nominis-deiciuesmonerentdeiisqua:acl:aeirent,&aFcrdinando fibi cauerent. Bermeium faclo imperu profligant , multofque ex eius militibus capiun t : deinde Quasftor ftatim Ferdinandi veftigia adNomen-dei profe&i fequitur, fperansillum adfequipoffc: fedilledeQujpftorisvidtoria certiorfaclusabm'squiefFugcranr,atq;ipfumadfetendere,fuosdimittit, &quapoflint viaadmarefeconferant, hortatur,v,bi frater naues habebar:illorum tamen plcrique capti & in vrbem pertradli.Petrus audi to fratris & Bcr- jTieioinfortunio,fcaphamconfcendit,&rclidtisnauibuscumpra:da,profugic.Captiuiinforumprodu6ti,&iftica Pnctore quodam vrbanopugione confofli.

F 3 Hifpani

A i> C a p, X I X.

Hifpanilndosdomiciliain arboribus habentesoppugnant.

*j

,Nd LW ^ftrfmtBamjlagam.fiueltttUfitludmaripacifico obie. ■ Oum coluntfua «dtficta mfummo arborum faftigio fabrtcare dnt ama \folum valiehumtdum (fpaludofumeft. TrJptcw Htsjani nond^Z , perdomarepotuerunt, nulltenim equi tftic verfart queunt. Trtmus Valboa

fSHt^anorummtlttum,quicomttabantur,rtfuconfpeXtt:namretnouttateatton^ «rumautPtcarummdosfeviderearbttrabantur. Adeo autem celfi erant ifa arbores Z

robuftmvtr,pro,eaulap,disearumaltiludinemfuperarevixpoffet>mom -vtoaobomtnum vln,ampUc7tnequtrent. Stmtltettamrattonehabttant quidamaltistcis humtdu tffiagnanttbmfum autem t/ltftrenut bellatores, auriquediuttl, & fuamrerio

^tutattfitntaduerfusHtfpanos^uorumpUrosquetrucMrmt.IftommettaJ memtntt Tetrusde Cteca.prtmaparte ChronictPeruantcapp.XI,xxvl. tf^Lbttaue

yaldecapttcttteJlcvtpluretetiamtntegrasfamiliatcaperepofitnt.

Hifpani

Ad C a p, XIX.

Hifpaniarbores^nquibuslndorumdomicilia/uccl

dunt, lllofque deturbant.

*4

E n z o refert.eo temporequo iniiia ^Prouincia^verfabaturtHiFpanumquen* dam Trtbunum miittum3cuinomen Caffarde Andagoya, Stnui 'DiuiMat- th&i Pr&feBum , cumpr&ftdiario miltte ( qui ad centefimum & quinquagefi- mum numerum accedebat ) &flateper eam prouinciam excurfionesfacere, f$ affcres ligneafque tabulas ctrcumferre feittum3 evtmdttemafaxis ^iacuiis Inuorum tndemnem pr&ftaret. JSlam cum eius regionis tncoU Htfbanos aduenire tntelligebant adfeoppugnandum, comparabantfeadreftHendum f$ laptdum taclu,&fartfiis, f$aqu&fer- uentiseffufionewt Htffanorum capita perluerent. jnterea Htfpani (ecurtbus arbores c&dere nondeftftebant , doneceascum domictltis deturbarent : deinde miferos Indos crudeltter neca- bant. Non tamen inulti moriebantur Indt; quia non cadebant qutnaliquot Htfpanos f$ arte (£fia ruina opprimerent, autgrauiter affitgerent. Qma tamen regio tnculta ^deferta erat, totque homintbus alimenta pr&bere nequtret } aAndagoya regionem tandem deferuitt f$ma- gnam auri evim3quam ijiic corraferat3abJiuiit.

G Indorum

.v«

'

A d C a p. XXI.

Indorumpontes ex funibus contexti

V vKkjlumen Chiouo,incoUe quodamnominato Guaynacapatraiec7us,pons eft efuntbus contextus. Eius nominis origo inde exorta. RexGuaynacapa regi- onem iliam infuampoteflatem redigere cupiens,efitisPr&fec7;is <vnum cum ma- gno exercitu mittit adeam occupandam. Adripamfluminis cum venijfet, in- colaspontem ftrueretubet adtraducendum exercitum. Sxtrutturpons,pro re- gwnis ems conJuetudine,e crafisfunibus, oblique & 'tranjuerjim aliisfuntbus connexis. Fatto ponte,exercitum traducere tnctpit : hofles qut ex altera fluuijparte erant, illico crajstores illos funes depalis aut arbortbus vtrtnqffrmiter reltgatos, refctndunt, omnemr., turbam pontiin- fiftentem m flumenpr&ctpttem agunt,{$ vndequafy in eos quiiam pontemfuperauerant,quiq^ in alterafluuij rtpa adhuc h&rebant,impetufac7;o ruuntjotumquefere exsrcitum concidunt. H&c 'vbiintellexit Guaynacapa,§luitodtfcedttcummatore, quamcumfuo Tr&fettomtfi- rat>exercttu,totamque eam regionemferro & tncendio 'vaftat & fcedaf.pontemque lapideum, 'Vtfactltor eflet trateBus^conftruere ^voluttfidtrrtto conatu,obflumtnis raptditatem £$ <vor- tices. Similmmpontium meminit Gomara cap. cxc v. Htflori&fu&generalis Jndtarum,& Pe- trus Ciecacap.x. & lxxxix. prim&partis Chronici Teruam.

G 2 Princi-

n D ^y A P. ^V^VXl.

a&

Principum&SatraparumindixOccidentalisfepulturx.

E f v n c t i s Kegtbmaut Satrapis, magnifica exetjuu {$ funebresritutfiexi foitbant:namtngentesfodiebantjpecusfiueJcrobes,inquasextincT:umdemitte- bant,detndeaurea ^argentea vafaireliquamcjue eius prectofioremfipellecli- lem exauro fiue ar^ento eiaboratam aduciebant,pojiremo ex 'vxortbus non- nullas veiformofiores, 'veicjuas habuerant chartores, nonnuilofiue primarios feruos, "vejiem^potum, ^cibum inttciebant, 'vnde 'vefcerentur cjutextinclum comttarentur donec ad iocumdeftinatum perueniret, ^cjutbus frutpojfent, tn eo ioco conflttuti. Ex cjutbus apparet eos immortalitatem anim&non tgnorajfeifeda Satanaperfuafos , aito transferendosy *vbi viuerentgenio induigentes quemadmodum ante obttumfaciebant. Atque vtfactitusper- fiaderet eis certa effe qu& dtceret,tnterdum {permittente ^Deo) Principis aitcutus defuncltfor- mam capiebat,qutftgnificaretfein aito regno nunc beate 'viuere, magno cumapparatu & aia- crem, quaiem tpfimet confftcerepoterant. Eam ob caufam fafctnatt ifit lndt maiorem curam tncondendis fepulchris quam tn 'vlla alta re, adhtbebant. H&c porro communis eHfepeitendi Trtncipesin muitisregiombus Peruanis confietudoitametfiin nonnuilisftt dtuerfa. Hiftani multas eiufmodtfepuituras <valde diuttes tnuenerunt :fediongepiures adhuc tect& iatcnt.

G 3 Peruanos

vw w

•A-

■

.

A d C a p. XXII.

Peruanos valdeinduftrios eflfe aurifabros.

»7

Nt e qya m Perdanifublngarumimperium redigerentur,eainduftria&politiequamnunc nabenr,deftituebancur,vtabipfismecincolisinrelleximus.SedpoftquamIngx,hoceft,fuprc- mi illi Peruani regni Principes ipfis dominaci func,policiores & culciores func reddici.Nam In- gasillivaldedeledtabantur ornaciorc fupellefrile , ftacuis, &vafis egregie fabrefa6cis:eamob caufam aurifabror um oflicinas variis Regni fui locis infticuerunc,qui aurum & argencum in va- riasformaselaborarenc. Eccerceconipe&afuncvafaabipfisfabrefa&aranca arce& induftria, vc quocquoc ea viderunc non potuerint non admirari , eoque magis , quod pauca inftrumenta h abeant, & exiguum apparatum ad ea qua? cum facilitate quadam elaborant,peragenda.

Occupato ab Hifpanis eo Regno , confpe&a funt elegantia & admiranda vafa de quibus (inquit Petrus Cieca prima? partis Chronici Peruani cap. c x 1 1 1 1) fileo,quoniam ipfe non vidi. Illud tamen (pergit)aifirmare poifum, confpexiffe me illos duorum arreorum fragmcnrorum,& duorum aut trium lapidum nigrorum adminiculo,vafa, fonriculos>candelabraramafFabreconfecifre,vcnoftriaurifabricumomnibus fuisinftrumentis ornatiora confi- cere vix polfenc. Ad metallaporro liquanda , duntaxat fornacula vtuntur ex luto conftru&a,in qua carbones pofi- tiincendunturaviriscircumfornaculamdifpoficis,quiloco follium,arundinibuscauis flacu ignem excicanc,vt materiavrceisimpofitaliquefcat,quam deindeeximentes,fabrorumpra:fe£tistradunt.

Guaynacapam tradunt in thefauris fuis habuifle aureas ftatuas Gigancum magnicudine,fed incus inanes, ex au- ro pra?terea & argento conflatas formas quadrupedum,auium,arborum & herbarum in fuo regno nafcentium,fi- militeromnis generis pifcium , velquosmaretegnum fuumalluens velflumina perillud labentia alerent. Ad- duntinfuper,Ingashortumquendampofl"cdifl*eininfulaquadamcircaPunam,inquamnauigabantacurisfoluti, vt gcnio indulgerent, cuius herbx, flores, arbores ex auro & vrgento conflata: eflen t. Hoc certum eft, aurifabros iftos,ftatuas,idola,vafa,clcnodia,breuiterquaccunqueabipfisrequirerencur,elaborafle,adfuacempIaexornanda.

G 4 In

■

A D C A 1°. II.

i8

IninfulaFerruquaevnaexCanariiseft^nullameflreaquam

potui idoncam, prater eam quae ex vnica arbore deftillat.

Dmirandvm quoddatri Natura? areaftum in Fcrri infula* e Cariariis, quas Fortunatas non- nulli appcllant,vna obferuatum eft,cuius omnes qui de ealnfulafcripferunt recentiores,men- tionem faciunt. Nempe iftic arborem efle,qua: aquam potui idoneam fubminiftrct non modo totius illius infulse incolis , fed ipforum etiam pecoribus & armentis neccflariam , quan- doquidem alioqui careant & flumirtibus j & lacubus , & fontibus & puteis , vnde aquam potuiaptamhaurirepoflint. Eftautemeaarborjrcferentibusquibufdam,mediocrisakitudi- nis,folio iuglandis, paullo tamen maiotc, cin&a muro ad fontis normam ftruclo, vt aq uam ex illa flollantem excipiat. Singulis ertim diebus, binis horis ante lucem tegitur arbor denfa quadam nebula, donec exortusfol fuocalore nebulamdifcutiat&diflbluatitotoautcm illotempore quo nebula arborcm inumbrat& obtegit,exfudatilla,atqueextrunco,ramis,&foliismultamaquampr2bet,inlacunamillamcircumarboremfa- ctam guttatim ftillantem,qu£ valde ab exccllentia,pra:ftantia & bonitatc cornmendatur.

OccupataporroabHifpanisprimumeainfula,valdcadmirabantur,fcnequcflumina,nequefontcs,rtequepu- teosinuenire:interrogatiautemincol2,vndcaquampeterent,refportdebant,fepluUialeminquxdam vafacolli- gcre ad vfumneceffariam, priustamenadmirandaillaarboreharundinibusj &aIiamateriaconte£ta,vtfacilius Hifpanoseiicercnt,nonreperientes aquamdulcem intotainfula. Sedfrausdete&afuitamuIiere,cumquaHi~ fpanusquidamconfuetudinemhabuit.Isremvterat,ftatimTribunofuoaperit:illcridcre&fabulamcenfere:ni- hilominus,arboremdetegereiubens,nonfabulam,fedrem veramefleexperitur.SedPrimatesincole;,intelligen- tes arauliere proditum aqua? arcanum,clam illam tollendam curarunt. Ouiedus etiam rem certam efle fcribit, ta- metfi arborem vidifle negat, cum ccr in eam infulam appulerit,iter in A mericarn inftituens.

Quidam pluuialiam Plinij efle cenfent, in qua fcribit Lib. vi. Naturalis Hift. cap. xxxn. noft effe aquam nifi eximbribus:Nonnullivero,ipfiusOmbrion,inquaarboresfimilesFerul2;,exquibusaqua£Cxprimantur,exnigris amara,ex candidioribus potui iucunda.

\

'Sf&iM'

fytio

•i

HMi

W4fi

I