- € LI w * c * r rUEeoq ARCU - Ns petie maar tM e NUR ANNALES ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE , Ann. cIOI2CCCXXXIV—-CIOI2CCCXXXY. | g 6 747 | ANNALES ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE , Ann. CIOI9CCCXXXIV—CIOIO9CCCXXXY. HERMANNO JOHANNO ROYAARDS, RECTORE ACADEMIAE MAGNIFICO,; J. L. C. SCHROEDER va4N bpzg KOLK , SENATUS GRAPHIARIO. TRAIECTI a» RHENUM, APUD IOANNEM ALTHEER, ACADEMIAE TYPOGRAPHUM, MDCCCXXXVI. HOC ANN.4LIUM FOLUMINE CONTINENTUR: Nomina Professorum et Lectorum in 4ca- demia Rheno-T'aiectina. $. Y. Quaestiones ad certamen literarium 4. cioI0ccoxxxiv. propositae. $. M. Series lectionum habendarum. $. lI. Series disputationum publice et privatim defensarum. $. IV. Solennia. $. V. HenwANNI lonuagNr RovAAnps, Oratio. " IV Responsiones ad quaestiones propositas: NicornAr VAN Wu, ad quaestionem Theo- logicam. AnRAHAMI DE PriNTO, ad quaestionem Ju- ridicam. GvaArnTERI RonnEgnTI vAN llogevELL, ad quaestionem. Literariam. JonaANNI EvEeRHARDI VAN DER TRAPPEN, ad quaestionem iMatheseos et Philoso- phiae Naturalis. ANNALES ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE. Ánn. CI9I2CCCXXXIV—CIOI2CCCXXXY. ————m $ —scc ah uar 6 GM j. I. Inde a die xxvr. m, Martii À. cioroccexxxiv, . usque ad diem xxvz. m. Martii A. croroccexxxv , in Academia Rheno-Traiectina docuerunt THEOLOGI 4 M. lonocus HrniwcA, E. F, GABRIEL VAN Oonnpm, Aonorifice et ex voto suo dimissus, HrenwANNus BovwAN, HERwANNUs louawmNvus RovAaRps, 4£.t. "cad, Rector , I IURISPRUDENTIA M. HesRMANNUS ÁRNTZENIUS , IaNus Ricuanpus pE BnvEevs, ConwELiUS ÁpRIANUS VAN ENwscuvr, ApniANUS CamTnHARINUS HorriUs, IANus AcxznspYcE, Prof. LExtraord. MEDICIN 4 M. laNvus BrrULAND, propter aetatem sep- tuasenariam, honorifice rude donatus, NiconAus ConwELIUS DE FREMERY, BEnNAnDUs FnANcIsCUS SUuERMAN, IANus lsAAcus WOorLTERBEEK , IAcosvus Lupovicus CoxnApus ScunoEDER vAN DER Korx, Z. t. Senatus «cad. Gra- phiarius. PHILOSOPHIAM THEORETICAM ET LITERAS HUMANIORES PurrniePUus GuinrELMUS VAN lHgvuspE, ÁNTONIUS VAN GOUDOEVER, lAconus ConNELIUS SwxcGnuisEN GROENE- WOUD, Lupovicus GrnAnDus VisscuEen, Prof. Extraordinarius. VII MATHESIN ET PHILOSOPHIAM NATURALEM WNrconAvs ConNELiUS pnE FnEMEnRY, GrznAnpvs Morr, | YloaNNEs FRipERICUS Lunovicvs ScunóDkn, IANus Kors, TuEODORUS GERARDUS VAN LipTH Dp& J&ubE Prrnvs loANwEs lsAAcus pE F CORAM Prof. Extraord. Rrcganpvus vAN Ress, ConNELIiUs ApniANUS DrencsMmA, Prof. E xtraord. LECTORHES SaAwmuEL Nvnorr, Zineguae Graecae, GrnAnpvus DonwSzEgirFEN, Ziterarum Hu- maniorum; | Canonus TuowPsoN, Ziterarum 4nglica- rum, Iusrus Hewnicus Kocu, Linguae Germa- nicae, Ggoneius CaAnonvs VERENET, Literarum Gallicarum. MAGISTER ACADEMICUS LAMBERTUS DE FRANCE, rtis Gladiatoriae, VIII $. II. Ad certamen literarium, singularum disci- plinarum studiosis in Academiis et Athenaeis patriis, propositae sunt hae quaestiones: QUAESTIO THEOLOGICA. Laudetur et a vituperatione defendatur institutum , quo, inm reformatis paíriae nostrae coetibus , doctrina Christiana, du- ce Catechesi Palatiná, exponitur. QUAESTIO JURIDICA. Exponatur et ad examen revocetur lo- cus Codicis Civilis de causa obligationis. QUAESTIO MEDICA. Quid disputaverunt veteres et recentio- res obstetricatores de placenta in utero incarcerata ejusque origine et causis? Quaenam est ejus vera Diagnosis? | Quae tandem optima curandi ratio? TX QUAESTIO LITERARIA. "Flavii Josephi vita. | Quatenus per vitae opportunitates ad conscribendam Historiam atque zntiquitatem Hebraicam idoneus fuit? Quid pronuntiandum de iis, quae Rujus Scriptoris auctoritati obstare dicuntur. QUAESTIO BOTANICO-0ECONOBMICA, Quaeritur: historia Son AN1 rUBEROSI L. Ahujusque plantae descriptio botanica, cul- iurae modus et varius usus oeconomicus. QUAESTIO PHYSICA. Ex is praecipue quae nostro tempore de effectu luminis detecta sunt, dijudi- cetur quaestio, utrum theoria emüissionis an undulationis luminis verosimilior sit habenda ? $. HI. Lectionum in Academia hheno-Traiectina, inde a die vin Septembris À. cioroccexxxiv , usque ad ferias aestivas À. cro1iocccxxxv, a Professoribus et Lectoribus habendarum, haec fuit formula : In FACULTATE THEOLOGICA. Theologiae Naturalis Historiam iradet H. BOUMAN, diebus lunae et martis, hora X. Historiam Ecclesiae Christianae, inpri- mis antiquam ; una cum ZZistoria dogmaturn Christianorum antiqua, tradet H. I. ROY- AARDS, diebus lunae et martis, hora XI, et die mercurii, hora 1I. Ius Ecclesiasticum hodiernum Belgicum , polissimum Zzternuz», Quce compendio suo ( Hedend. Kerkregt bz de Hervormden in Nederland, Utr. bij J. Ar ruggR. 1834.) in- terpretari perget. HI. 1, ROYAARDS, die io- vis, hora lI. Disquisitionibus de Historia Eccl. Chr., probationi academicae praeviis, vacabit. H. I. ROYAARDS, die iovis, nora Il. XI Critices F'eteris ac Novi Foederis initia tradet H. BOUMAN, die mercurii, horà IX. Utriusque Foederis Hermeneuticam ex- ponere perget H. DOUMAN, diebus iovis et veneris, hora X. Selecta 7 eteris Foederis loca, collatà inter- pretatione 4ZZexandriná , illusirabit H. BOU- MAN, diebus 1ovis et veneris, horà IX. Ultimas J. C. Orationes et Paulli Epistolas ad Thessalonicenses interpretabitur H. BOU- MAN, diebus lunae et martis, horà IX. Theologiam dogmaticam docebit I. HE- RINGA, E. F. diebus lunae, martis , iovis et veneris, hora XII. Collocutionibus de Theologia rape vacabit I. HERINGA , E. F. die iovis, horis vespertinis a VII. ad IX, Disquisitionibus, cum provectioribus. insti- tuendis, probationi ecclesiasticae praeviis, va- cabit I. HERINGA , E. F. die mercurii, ho- ra, XII. Ethicam Christianam docebit H. I. ROY- AARDS, diebus lunae, martis et mercurii, hora 1. Repetitorio de Ethica Christiana, cum futuris S. Ministerii Candidatis instituendo, va- cabit H. I. ROYAARDS , die martis, horaIlI. XII Praecepta Zomiletica tradet I. HERIN- GA, E. F. diebus lunae et iovis, hora VIII. Exercitationes oratorias sacras modera- bitur I. HERINGA, E. F. die mercurii, ho- ra X. Officia doctorum «et antistitum in ÉEccle- sia Christiana exponet I. HERINGA , E. F. diebus martis et veneris, hora VIII. Puüerorum doctrinae Christianae initiis erz- diendorum exercitationem instituet I. HERIN- GA, E. F. die veneris, hora XI. Commilitonibus, orationes habentibus sa- cras, praesides aderunt I. HERINGA, E. F. die martis, horà IL. H. BOUMAN, die lu- nae, horà IL. et H. I. ROYAARDS, die ve- neris, horà I. Publicis disputandi exercitationibus prae- erunt alternatim , die mercurii, horal. I. HE- RINGA, E.F., H. BOUMAN et H.I. ROY- AARDS. G. vau OORDT, etsi suo rogatu honori- fice a Rege dimissus est, libentissime tamen sua officia et consilia, quoad eius fieri possit, offert commilitonibus. Orationes sacras ha- bentibus praeses aderit, diebus et horis, et sibi et commilitonibus opportunis. XIII In FACULTATE IURIDICA, docebunt Institutiones H. ARNTZENIUS, diebus martis, mercurii, iovis et veneris, hora IX. Pandectas, WV estenbergio duce, H. ARNTZENIUS, diebus martis, mercurii, io- - vis et veneris, hora X. Ius Belgicum , ad ductum linearum Iur. Civ. Holland. descriptarum a CI. N. Smal- lenburg, I. R. nz BRUEYS, diebus lunae, martis, mercurii, iovis et veneris, hora I. Encyclopaediam iuris 1. R. pg BRUEYS, diebus lunae, hora X, mercurii et veneris, hora XI. . Elementa Oeconomüae politicae Y1.h. pr BRUEYS, diebus lunae, martis et iovis, ho- ra Xl. Ius Naturae C. À. VAN ENSCHUT, die- bus marüis, mercurii et veneris, hora X. Ius Publicum et Gentium Q. A. vAN EN- SCHUT, diebus mercurii et veneris , hora XI, et martis, hora 1X. lus Criminale universum et Belgicum C. A. vay ENSCHUT, diebus mercurii, io- vis et veneris, hora IX. Historiam Iuris Romani privati ad Con- stantinum , secundum sua Lineamenta , (quae XIV prostant apud Academiae Typographum) A. C. HOLTIUS, diebus lunae et veneris, hora I, die saturni, hora X. Iura Mercaturae et Maritima, e Gallo- Franco Codice et cum Iuris Belgici compara- tione, À. C. HOLTIUS, diebus martis, mer- curii et iovis, hora X, Exegeticas lectiones de selectis Iuris Roma- ni locis habebit A, C. HOLTIUS, diebus lu- nae et veneris, hora IX. Historiam gentium recentiorum politi- cam 1. ACKERSDYCK, diebus lunae, mer- curii et veneris, hora I. Rerumpublicarum , inprimis patríae , no- ziiiam Y. ACKERSDYCK, diebus martis, io- vis et saturni, hora XII. Disputandi exercitationibus, alternis heb- domadibus, praeérunt Professores in facultate Iuridica. In FACULTATE MEDICA , docebunt ZAnatomniam Y. L. C. SCHAOEDER vaAN prn KOLK, quater per dierum hebdomadem, horà IV. Physiologiam Y. L. C. SCHROEDER vax prR KOLK, diebus lunae, martis, mercurii et iovis, horà VIII. matutinà. xv "Lnatomiamn Pathologicam , bis per dierum hebdomadem, 1. L. C. SCHROEDER vAx pER KOLK, horà Auditoribus commodà. Dissectionibus Cadaverum | 4 natormicis, opportuno anni iempore instituendis, prae- erit quotidie LL. C. SCHROEDER vAN nen KOLK. Pathologiam exponet. D. F. SUERMAN, ter per dierum hebdomadem, hora IX. JDoctrinam de cognoscendis et curandis hominurzn morbis Y. 1. WOLTERBEEK , qua- ier, hora XII. Therapiam generalem et babarara 7me- dicaminum , exponet I. I. VOLTERBEEK , quater, hora I. Pharmaciam, vwernaculo sermone, N.€. pnEFREMERY, diebus lunae et martis, hora II. Examen aegrotantium et Semeioticam , I.I. WOLTERBEEK , in Nosocomio Acade- mico, hora X. Institutionibus Clinicis morborum inter- norum vacabit I. I. VOLTERBEEK, singu- lis diebus, in Nosocomio Academico. Praxin chirurgicam iradet B. F. SUER- MAN, quater per dierum hebdomadem, ho- ra VIIL Operationes chirurgicas | demonstrabit XVI B.F. SOERMAN, tempore hyemali, qua- ter per dierum hebdomadem, hora V. Institutionibus in arte chirurgica, quo- vis die, vacabit D. F. SUERMAN. Theoriam artis obstetriciae |. I. WOL- TERBEEK, die marüs, iovis et veneris, ho- ra IX. Institutionibus obstetriciis, im primis practicis, in Nosocomio habendis vacabit II. WOLTERBEEK. Medicinam PForensem tradet N. C. ng FREMERY, diebus mercurii et saturni, ho- ra VIII. Disputandi exercitationibus , alternis heb- domadibus, Professores in Facultate Medica praeérunt. I1. BLEULAND, licet propter aetatem ho- norifice rude donatus, commilitonibus , qui ex- plicationem accuratiorem speciminum Anato- micorum et Pathologicorum in Museo prae- sentium desiderabuni, sua officia, quantum valetudo permittet, offert. In FACULTATE PHILOSOPHIAE THEO- RETICAE ger LITERARUM HU- MANIORUM, docebunt Logicam, aique 4£nthropologiam Y. F. L. XVII SCHRÓDER, die lunae atque saturni, ho- ra IX. Doctrinam suis atque nonnulla loca doctrinae Metaphysicae I, F. L. SCHRODER, diebus iovis et veneris, hora II. Literas Latinas A. vau GOUDOEVER, diebus martis, iovis, veneris et saturni, ho- ra XL. interpretando cum Ciceronis libros de oratore, tum Selecta Tibulli et Propertii car- mina. "ntiquitatem Romanam &. vaN GOUD- OEVER, diebus martis, mercurii, iovis et veneris, hora X. Exercitationes — Paedagogicas moderabitur À. vaN GOUDOEVER, die mercurii hora I. et die saturni hora XII. Literas Graecas tradet Pri. G. vay HEUS- DE, interpretando cum Syzposio P/atonis, adiunclis Quaestionibus P/atonicis, tum He- rodoti libro VID. die lunae, horà XI, et diebus martis, iovis et veneris, hora I. Literas Hebraicas Ll. C. SWYGHUISEN GROENEVVOUD, cum interpretanda Graz- maiica, ium eius, ut et Syntaxeos usu in legendis quibusdam V. F. capitibus historicis monstrando, diebus lunae, iovis et veneris, hora II, martis, hora I. Literas, cum 4ramaeas,, ium ;£rabicas, *o* XVIII I. C. SWYGHUISEN GROENEW OUD , die- bus mercurii, hora VIII. et veneris, hora I. "ntiquitatem. Hebraicam 1. C. SWYG- HUISEN GROENEWOUD, diebus lunae, martis, iovis et veneris, hora VIII. Caelerum provectiorum commilitonum de- sideris, diebus iovis, hora l. quoad poterit, satis faciet libentissime, I. C. SVVYGHUISEN GROENEWOUD. Historiam gentium, praesertim orzenta- lium, Pu.G. vau HEUSDE, diebus lunae, martis, jovis et veneris, hora Xll. Historiam humanitatis, e. gentium his- toriá ductam , Pn. G. vau HEUSDE, diebus mercurii, hora XI. et XII. Literas Belgicas et literarum Belgica- rum Historiam L.G. VISSCHEBR , diebus lunae, martis, mercurii et veneris, hora X. Praecepta Styli bene Belg. tradet L.G. VISSCHER , diebus marüs, mercurii ct ve- neris, hora Vlil. Historiam Patriae L.G. NISSCHER , die- bus lunae et martis, hora XI. iovis et saturni, hora X. Poétarum principum Bele. selecta loca L.G. VISSCHER , diebus iovis et veneris, hora 1V. zdintiquiatem Germanicam exponere per- ATIX get L. G. VISSCHER , diebus martis et mer- . curii, hora lV. Disputandi exercitationibus Sermone ver- naculo habendis, praeérit, alternis hebdoma- dibus, die lunae, hora IV. L.G. VISSCHER. Disputandi exercitationibus praeérunt, al- . ternis hebdomadibus, die.,saturni hora I, al- ternatim Pu. G. và HEUSDE et. A. vAN GOUDOEVER. in FACULTATE MATHESEOS rcr PHILOSOPHIAE NATURALIS, docebunt Elementa iMatheseos, lY. F. L. SCHRO- DER, diebus martis, mercurii, iovis et vene- ris, hora IX. Stereometriam , T'rigonometriam Sphae- ricam , àdhibitam ad Jfstronomiam Sphae- . ricam et Geographiam IMathematicam 1. F. L. SCHRÓDER , die veneris atque saturni, hora VIII. Collocutionibus de ratione docendi dísci- plinas Mathematicas vacabit I. F. L. SCHR O- DER, hora postea indicanda. Geometriam describentem A, vaN REES, diebus mercurii et saturni, hora IX, ! Calculum differentialem et integralem *oóc £y XX BR. vau REES, diebus lunae, martis, iovis et veneris, hora X. IMechanicam analyticam Wk. vau REES, diebus lunae, martis , iovis et veneris , hora IX. Physicam experimentalem G. MOLL, die- bus lunae, martis, iovis et veneris, hora I. Z"stronomiae primas notitias G. MOLL, diebus lunae, martis, iovis et veneris, ho- ra IX. vel alia, auditoribus magis commoda. "dstronomiam theoreticam et practicam G, MOLL, iisdem diebus, hora lll. Elementa Hydrotechniae, ad praesentem conditionem Patriae adplicata, si sufficiens numerus auditorum adsit, belgico sermone, exponet G. MOLL, hora deinceps indicanda. Chemiam generalem et applicatam N. C. pnE FREMERY, diebus lunae, martis, mer- curii et iovis, hora XII. Elementa Chemiae Regni organici P.J. I. nE FAEMERY, diebus veneris et saturni, hora XII. Chemiíam artibus adhibitam P. J. L. ng FREMERY, die martis, horà. pomeridianá VI-VIH. Iis, qui instituendis operationibus chemicis operam dare cupiunt, praeérit P. J. I. pg FREMERY, die saturni, hora IX. ad XI. Botaniwam et Physiologiam plantarum XX1 I. KOPS, diebus lunae, martis, mercurii et iovis, hora X. Botanicam Historiam plantarum medici- nalium et oeconomicarum €. A. DERGSMA, diebus lunae et veneris, hora IX. "natomiam plantarum €. A. BERGSMA, diebus et horis auditoribus commodis. Jxcursionibus botanicis singulis hebdo- madibus praeérit C. A. BERGSMA, Historiam naturalem Mammalium, .4- vium , Reptilium et Piscium exponet Tn. G. vAN LIDTH nz JEUDE, diebus lunae et mar- üs, hora Xl. |. Caeterorum autem anima- lium, vertebriís carentium, Aistoriam, du- ce V. Cl. I. van d'er Hoeven, die mercurii , eàdem horà. natomiam | comparatam vadere perget Tn. G. vau LIDTH pe JEUDE, die saturni, hora I. JMineralogiam et Geologiam N. C. p& FREMERY, diebus iovis et veneris, hora XI. Oeconomiam ruralem Y. KOPS, bis per die- rum hebdomadem, diebus auditoribus commo- dis, in Museo regio instrumentorum ruralium. Disputandi exercitationibus , die saturni, ho- rà I, alternatim praeérunt Professores in F'a- cultate Matheseos et Philosophiae Naturalis, singuli in partibus sibi demandatis. XXI de ae G. DORN SEIFFEN, Zit. Human. Lec- ior, diebus lunae et iovis, hora V., Gram- maticam Graecam exponet; iisdem diebus hora Vl, aut alia, auditoribus magis com- moda, de rAythmica ratione , tam in Grae- corum; quam Latinorum poétarum car- minibus , aget. LH. KOCH, Linguae Germanicae gram- maticam et historiam literariam interpretabi- tur, horà auditoribus commodà. Literas Francicas iradet G. C. VERE- NET, diebus lunae et iovis, hora V. Literas 4nglicas tradet C. THOMPSON, diebus lunae et iovis, hora IV. L.»&e FRANCE, 4 cademicus gladiatoríae artis Magister , quoüidie aptum et elegantem gladii usum docebit, Bibliotheca 4 cademica, diebns lunae, marlis, iovis e£ veneris, ab hora I. in I1; diebus mercurii et saturni ab horaI.inIF ; XXIII et feriarum tempore singulis diebus iovis, ab hora I. in II. unicuique patebit. IMu- seum, quoque zoólogicum, tam huius 4ca- demiae, quam privatum. in aedibus Pro- fessoris Historiae Naturalis, cuique roganti patebit. $. IV. Summos honores in singulis Facultatibus, hoc anno Academico, inde a die xxvr Mar- tii À. cror0CCcOxxxiv, ad diem xxv Mar- tii A. cro10cCcoxxxv , hoc ordine consecuti sunt : Anno CIOIOCCCXXXI1V. -Die xv m. Aprilis, logawNEs FnANcIS- cus BAnTHOoLDUS vAN HassEsnT, ZutpAha- niae. Gelrus, privatem defenso Specimine Iu- ridico. inaugurale, ^ sistente Quaestiones ex iure civili Francíco ob doctrinae praestantiam luris Romani et Hodierni Doctor creatus est. Die xvur m. Aprilis, Ggone1vs CAno- nus lArck, A mstelodamensis , publice de- fensa Dissertatione Iuridica de Servo Zberta- te donato, si Europae solum attiget, ob doctrinae praestantiam juris Romani et Ho- dierni Doctor creatus est. XXIV Die xin m. aii, Duco GERorpvs RewN- cERS HonA SrccAMA, Groninganus, pri- valim defenso Specimine Iuridico de acces- sione inprimis ratione rerum immobilium secundum | Codicem Civilem, ob doctrinae praestantiam Iuris Romani et Hodierni Doctor renunciatus est. Die xvi m. Maii, FERDINANDUS Erck, Recklinghusanus, post defensam privatim Dissertationem Medicam de Polypis eorum- que differentia ab aliis pseudoplasmatibus, ob magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Die xx m. Maii, A. L. 4. Tonck vAN RosgENDAAL, Ge/rus, defensa privatim Dis- sertatione Iuridica de remediis securitatis locatori rerum immobilium -excessis, luris Romani et Hodierni Doctor ob magnam doc- lrinae praestantiam renunciatus est. Die xx1 m. Maii, TuEgoponus NicorAus vAN DBorgrzEeLAEn, JJaganus, post de- fensam privatim. Dissertationem Turidicam de rescindenda hereditatis divisione, luris Ro- mani et Hodierni Doctor ob magnam doctri- nae praestantiam renuntiatus est. XXV JDie xxvi m. JBMaii, VWiNcENTIUS MaT- THIAS D'ABLAING VAN GIESSENBURG , 747n- stelodamensis, defensa privatim Dissertatio- ne luridica de zs, quae Codice Civili circa famulos et ancillas singularia sunt sancita , renunciatus est Turis Ihomani et Hodierni Doc- ior ob magnam doctrinae praestantiam. Die xi m. lunii, Hgwnicus DEnNAnDvUS VALKENHOFF, e pago Soestdz& , post de- fensam privatim Dissertationem Chirurgicam, Utrum Compressio, an Ligatura ad 4neu- rismatis externi curam magis expediat, ob magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Die xx m. Iunii, PAvrLvs ÀNTONIUS Gv- LIELMUS DE Mirnzr, Silvaducensis, defensa privatim Dissertatione luridica de Debiti re- zissione, luris Ihomani et Hodierni Doctor ob doctrinae praestantiam renunciatus est. Die xxv m. lunii, LeoPornpvs FnANcis- CUS VAN CoomB , ZAeno-T'raiectinus , publi- ce defensa Dissertatione luridica de Jure pu- blico privatorum pactis non mutando, ob summam doctrinae praestantiam Iuris Romani et Hodierni Doctor creatus est. XXVI Die xxvi m. funii, loBANNES HERMAN- NUs MorkENBOER ,/zistelodamensis , defen- sa publice Dissertatione de rescindenda T'rans- actione, ob summam doctrinae praestantiam Iuris Romani et Hodierni Doctor creatus est. Eodem die, PEgTRvs FnaANciscus FraA- MENG, Aessinensis Hannonicus, privatim defensa Dissertatione Medica, sistens Obser- ' pationes IMedico-Chirurgicas, ob magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor re- nunciatus est. Die xxvii zz. Junii, Ovro WrrHELMUS DouiNicvs DAEws, Josa-T'raiectinus, pu- blice defensa Dissertatione Iuridica de actío- nibus, quae ex dilecto nascuntur , luris Ro- mani et Hodierni Doctor ob magnam doctrinae praestantiam renunciatus est, Die eodem , PETRUs Manius GEsRARDUS vAN Hzzs, Aheno-T'raiectinus , post publi- ce defensam Dissertationem iuridicam de Zuris absoluti usu ex necessitate moderando, lu- ris Romani et Hodierni Doctor ob summam doctrinae praestantiam creatus est. Die eodem, SConwELiUs PEN, e pago Baarn , defensa privatim Dissertatione Medica XXVII de Nervorum regeneratione, ob magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor re- nunciatus est. j Die: viii m;: Octob., ConwELivs VVEn- NARDUS VAN VoonsT VAN DzssT, Zeno- Traiectinus , defenso privatim Specimine Tu- ridico de ObZigatione naturali eiusque ef- fectu ex iure hodierno, ob magnam doctri- nae praestantiam luris Romani et Hodierni Doctor creatus est. Die xxx m. Octob., CAnorus ÀNTONIUS Rouz2Acu, e pago IMolenaarsgraaf , Medi- cinae Doctor, instituto examine Chirurgico ob magnam doctrinae praestantiam Chirurgiae Doctor creatus est, Die xix m. Novemb., AporPnuus Srr- PHANUS REB, Zotterodamensis , defenso publice. Specimine inaugurali de zotu Gy-— ratorio corporis ripidi nulla ei accelatrice sollicitati, ob summam doctrinae praestan- tiam Matheseos Magister et Philosophiae Na- turalis Doctor renunciatus est. Die 1v m. 2Decemb., GuriknLMvs HrN- RICUS YAN DER VooRT, e pago Koudere kerk,. defensa "publice. Dissertatione luridica XXVIII de legale Uxoris in bonis Mariti Hypothe- iica ob summam doctrinae praestantiam Iuris Romani et Hodierni Doctor creatus est. Die xvi m. Decemb. , loANNES GuILIEL- Mus vAN RowvNpE, Campensis, publice defensa Dissertatione Turidica de recepta Ma- ritimi cautione, quae vulgo cognoscomen- tum appellatur , ob summam doctrinae prae- stantiam luris Romani et Hodierni Doctor re- nunciatus est. Die xvn m. Decemb. , Tugoponvs Con- NELIUs SEEGEns, Jarlemensis, privatim defensa Dissertatione Medica de eximio Ni- tratis potassae depurati in A4scitide et /na- sarca usu observationibus probato, ob mag- nam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Eodem die, laus WrrrToP KoNwiNG, Rheno-T'raiectinus, defenso privatim Speci- mine Anatomico-pathologico de vi Nervo- rum in regeneratione ossium , ob magnam doctrinae praestantiam renunciatus est Medi- cinae Doctor. | Die xix :;n. Decemb., 'Tukeoponvs Con- NELIUS SEEGERSs, Jarlemensis, JMedi- XXIX cinae Doctor, instituto examine Chirurgico ob magnam doctrinae praestantiam Chirurgiae Doctor creatus est. Die x1x mz. Decernb. , IDA Nvs WirToP Ko- NING, A Aeno-T'raiectinus, die huius mensis xvin Medicinae Doctor creatus, nunc legiti- mis institutis inquisitionibus ob magnam doc- trinae praestantiam Chirurgiae Doctor creatus est. Die xx m. Decemb., ldem IlANvus Wrr- TOP KowiNc , Jfedicinae et Chirurgiae Doc- tor, instituto legitimo examine ob doctrinae praestantiam Obstetriciae Doctor creatus est. Anno CIOIOCCCXXXV. Die xxii m. Januarii, lonANNEs LrNpE- BooM, e pago Ieino, privatim defensa Dis- sertatione Medica de DyspAapiae speciebus recte distinguendis, propter magnam doctri- nae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Die ix zn. Februarii, HvBEnTvs ConwE- niUs ANTONIUS LEoPonpus Fock, ZAeno- Traieciinus, publice defensa Dissertatione Medica de Quaestione, num pharmaca ante XXX absorptionem, effectus specificos praestare possint, ob summam doctrinae praestantiam Medicinae Doctar creatus est. Die 111 7n. Febr., lonANNEs DE LovumER, A misfurtensis, defensa privatim Dissertatio- neluridica, sistente Observationes ad locum Codicis Civilis de iuribus, quae liberis na- turalibus agnatis competunt in bonis pa- rentum luris Romani et Hodierni ob mag- nam doctrinae praestantiam creatus est. Die v m. Febr., PETnvs lonANNEs Con- NELIUS LUcH TMANS , Zotterodamensis, pri- valim defensa Dissertatione Medica de JPA/e- bitide, ob magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Die x m. Febr., NicornAvs laNvs FnAN- ciscus Venscuoon , Goesa-Zeelandus, pri- vatim defensa Dissertatione Medica de Balbu- tie, propter magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor renunciatus est. Die xiv m. Febr., laANus CunrzsTOPHO- nus FockE, JParamariboa- Surinamensis, privatim defensa Dissertatione Medica, sistente Observationes de z4neurismatibus ortam TThoracicam ajficientibus, ob summam doc- XXXI - trinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. ; Die xvi m. Pebr., TuEgononvs ConwE- LIUS SEEcEns, JZJarlemensis, JMedicinae et Chirurgiae Doctor, legitimo instituto exa- mine ob docirinae praestantiam Obstetriciae Doctor creatus est. Die xix m. Febr., FmEDEÉRiICUS IANUS SrEENGRACHT, /LZaganus, defenso privatim Specimine Iuridico, sistente Observationes de puniendi Iure, ob doctrinae praestantiam summos in Iure Romano et Hodierno honores assecutus est. Die xxviu z. Febr., lonANNES LiNpE- pooM, e pago Ieino, JMedicinae Doctor, instituto legitimo examine ob doctrinae praes- tantiam Obstetriciae Doctor creatus est. Die xvin m. Martii, lonawNEs HeNnI- cus ScnorTEN, ZLeuta-T'raiectinus, publi- ce defensa Dissertatione de Demostheneae eloquentiae charactere , Philosophiae-Theo- reticae Magister et Litterarum Humaniorum Doctor, ob summam doctrinae praestantiam renunciatus est. XXXII Die xxi m. JMMartii, CAnonvus lose- PHUS VAN Cooru, -fmstelodamensis, de- fensa publice Dissertatione Medica zm JDiae- taeticam /"eterum maxime 4A. C. Celsi prae- cepta diaeletica Hippocratis et Galeni pla- citis illustrata, ob summam doctrinae praes- tantiam Medicinae Doctor renunciatus est. E pw Ànno cIOIOCCCXXXY. xxv Februarii. Lecta Curatorum Epistola certior redditur Senatus, decrelo Regio de die rx m. Martis huius anni Virum Cl. loa Mrcnazr FnANs BinwsAvM, lur. Utr. Prof. in Academia, quae Freiburgi in Dreiscavia est, successo- rem esse vocatum in Virum Cl. ConN. Ann. vAN Ewscuvum, propter adversam valetudi- nem rude donatum. xvin Z7Zarti:. Vector cum Senatu communicat Epistolam a Vir. Ampl. Curatoribus acceptam, qua signi- fieant decreto Regio d. xxr m. Febr. Vi- rum Cl. HgnMANNUM ÁRNTZENIUM, lur. XXXIII Utr. Prof, ob aetatem lege definitam rude donatum esse, et Cl. Virum Apn1ANuM Ca- vHAnINUM HorTiUM, Professorem Acade- miae Rheno-Traiectinae adscriptum a Rege ei successorem datum esse. xxi ZJfartü. Refert ad Senatum Rector Vir. Doct. FaE-. DERICUM S1G154UNDUM ÁLEXANDRUM , Med. Doct. et Nosocomii Milit. praefectum , decreto Regio d. v m. Mart. Professoris honorari Academiae Rheno-Traiectinae titulo esse con- decoratum. Porro a Rectore certior factus est Senatus in conventu Curatorum [iectoris , Assessorumque et Actuariilectos esse in an- num subsequentem Assessores quatuor lI. L.C. ScHROEDER VAN DER Kork, Pru. Guir. vAN Hevspze, lop. HrgniNGA , E.F. et Gen. Morr. Actuarii autem munus demandatum esse Hgnw. log. RovAaAnps, Viro Clarissimo, xxvi Marti. Ín Senatum. venerunt Academiae Curatores Viri Amplissimi, quorum Praeses AÁpnRiAWNO CaTHAnINO Horcmrio, Viro Clarissimo, desi- gnato in proximum annum Rectori Magnifico novos hosce honores gratulatus est, postquam LES XXXIV solenne iusiurandum praesliterat. — Idemque Rectori munere suo iamiam abituro BHEn- xAxNo lonagNo RovAAnps, Viro Clarissi- mo, pro fide et cura, qua in provincia sua versalus esset, gratias egit. Gratulationi con- tinuo humaniter respondit novus Academiae Rector. His peractis Curatores universo comitante Senatu in cathedram deduxerunt Hzg&w ANNUM IonaxNgw RovAAnDS, Virum CI., qui habita oratione: de proavorum, nostrorum pietate , in condenda tuendaque Belgii foederati Re- publica conspicua, enarratisque quae Áca- demiae ipso Rectore cum laeta tum tristia accedissent , praemia tradidit iuvenibus, in certamine literario victoribus, NicorLAo vAN Wx, Theol. Cand. in hacce Academia, ABRAHAMO DE PiwTo, lur. Cand. in. Aca- demia Lugduno-Batava, GuArTERu Mos- BERTI YAN HozgvErr, Theol. Cand. in Aca- demia Groningana, et lonAwxo EvznAnRDOo VAN DER TnAPPEN, Med.Cand. in hacce Academia, ut et honorifica testimonia BEN- JAMINO GEonc10 AnAwo PAzsr, lur. Cand. in nostra Ácad. et CunzsTiANO lAcoBo vAN pER Vris, Theol.Stud. in Academia nostra. XXXV Recitatis tandem quaestionibus in proxi- mum annum Ácademicum a singulis ordinibus propositis munere se suo abdicavit datum- que sibi successorem Cl. Apmn. CATH. HorcmivM Academiae Rectorem procla- mavit. NEA. i Nerd MET D» Y vil HERM. JOH. ROYAARDS ORATIO DE PROAVORUM NOSTRORUM PIETATE, IN CONDENDA TUENDAQUE BELGII FOE- DERATI REPUBLICA CONSPICUA. HABITA DIE XXVI. w. MaRrII 4. MDCCCXXXV. CUM ÁCADEMIAE REGUNDAE MUNUS SOLENNI RITU PONERET. a0 SARATAI yu AOTTO07 WwJSOVALOR3 03 noua4 309407301 iqg«xda202 Yi AAUOHESaZOo9 ADIISUT iT 2443d &tTigAH ] AXKXOOOGM .& IUp3À Hx IVEX sm gx 214870. diuauaos x2 ' 3 dawol JTIA Düddo* , Est quaedam homini voluptas, parentuia célebrare laudes. Quodsi nemo, cujus ani- mo integer inest veri justique sensus patris maitrisve non lubens piam recolit memoriam ; haud mirum, gentes adeo in celebrandis proa- vorum virtutibus saepe dulce sibi parasse dolorum levamen, malorum solatium ; quin et in media, qua utebantur, fortuna prospera saepius majorum suorum aetatem oculis pro- posuisse, quo rectius suam , quam vivebant, aetatem compafando cognoscerent. Id vero, ut jure meritoque fiat, virtute praestiterint, necesse est, Vere enim pro- nunciavit Horatius: : » Jos est magna parentium , » Virtus." (1) 4x ou E HERM. JOH. ROYAARDS Quae sane virtus gentium summam nobis indi— cat praestantiam. Quippe excelsius nihil et sanctius in. homine habetur, virtutis et reli- gionis sensu. Hic hominem tollit a terrestribus. adaltiora. Hic, animis inditus, divini quid refert, quod eum ad sublimiora natum indicat, Quod, si de homine valet, valet haud minus de gentibus, quae hominibus constant. Has igitur summas gentium. laudes in majoribus celebrare, est pietatis erga parentes in pos- teris officium. Habetis À. A. legem, quam hodie mihi scripsi. Gentem nostram superiori tempore intueri lubet. Exemplum illa nobis virtutum plurimarum praebuit, quas rite attendant ne- cesse est nostri aevi homines , sive suae aeta- tis conditionem omnium, quae fuerunt tem- porum, habent felicissimam , sive illud in ore continue habetur: » Áetas parentum, pejor avis, tulit » Nos nequiores," — (2) Has autem virtutes, vi Religionis Christianae ORATIO. $ illustratas , spectandas vobis praebere in ani- mum induxi. ^; Cogitanti enim «de argumento; quod dicen- di mihi praeberet: materiam, turbatae hodie- que Ecclesiae conditioni plurima mihi inesse videbantur, 'quae. animum | tenerent Theologi. At vero, memor personae, quai hodie ge« ro, et festi hujus diei, quo in hocce con- «essu:- Virorum. literatissimorum ;et' Juvenum, variis: disciplinis operam dantium.,: verba fa. tere mihi contingit, in superiorum temporum memoriam vos revocare malim. Dicam igi- tur: de Proavorum nostrorum pie- tate, in condenda ;tuendaque Belgii foederati, Republica conspicua. Quod sane argumentum. mihi. videtur : a mostri temporis ratione ;nequaquam alienum; quin et ad. vos omnes illud pertinere ,- optimi Juvenes! ad quos mea hodie. sese .conver- dit Oratio, non temere existimo. Non tamen est, A. À. quod. omnem perlustremus | liisto - riam; oculos convertamus potius ad unum :se- culum sedecimum, quo condebatur Respublica 6 HERM. JOH. ROYAARDS nostra. .Pietatem autem cum dico, a gente excullam , non est, quod hanc illamve-.pe- culiarem ilius formam ob oculos habeam, sed vero pios illos innuo sensus, quos erga Deum hominesque publice profitetur gens, alüsque commendat; verbo: sensus significo, quibus virtutes Christianas, fidem, spem et caritatem, et palam profiteatur, et ipsa colat. Vos. autem À..A. me, in dicendo tenuem, benevole. audiatis:et auribus faveatis, rogo. . 'Spectaculum praebent sublime prorsus gen* ies Europaeae seculo sedecimo, ad novam veluti vitam excitatae. Jam gentes barbarae eaeque nomadicae, ad cultum , humanitatem et moralem conditionem accesserant, ut per seculorum decursum sensim varias explicarent animi ingeniique facultates. ^ Jam apud illas canebant Poétae, maxime Trouvarü, philoso- phabantur. Scholastici, disputabant Rhetores. Disciplinas Juris, Medicinae, Theologiae pro- ^4i0RATIO - 7 movebant conditae ubivis per Europam Acade2 miae et Universitates, Maxime vero studia eliz ciebantur moralia, ut pateret, rudibus hisce gentibus altius quid inesse; quam ceteris, quaé hactenus primas gesserant in orbe partes; vim suam moralem iá dies exserebat Religio Christiana. ' ta religionis sensu imbuebantur gentes. Quae medio aevo Ecclesia fere rége- baritur ; hae jain ipsius religionis amore arde- bant; Hic illic exstiterunt, qui libertate Reli- gionis vindicanda ad majora gentes-Europaeas excitarent. —Surrexerunt ità populi; vinculoz rüm pertaesi, libertatis suae conscii; liberta- temi petunt, non agendi tantum; séd vero sen- tiendi, loquendi, imo cogitandi ^Alünt liber- tatis huncce ardorem | inventa^ Typographia; detecta America, reduces jam in italiam Mu- sae; fovent illum studia gentium moralia, In lucem prodeuntibus Reformatoribus, gentium dücibus et antesignanis, ecce! indolem. suam platie explicare videntur gentes, ad maturi- tatem ingenii animique accedentes ; ut^ "Religio fere vis motrix exstiterit tolius vitae gentium. - Haec in gentibus septentrionalibus altiores: ex- 8 HERM. JOH. ROYAARDS citare vires; haec causa omnem agitare Eu- ropam. In opposito ardore Catholicismi et Protestantismi gentes sacro imbuere animo, ut unanimi consensu pro aris pugnarent et focis. (9) Quid mirum igitur, in tanto animorum fer- vore, per universam ferme Europam, semina discordiae laete succrevisse ubivis! Cerne- bantur hic illic igniculi, qui quidem suscitati in flammam erumperent. Jam lites intestinaa agitatae per Galliam, Angliam, Germaniam, el vehemens animorum irritatio. — Testis sit infelicissima | Maria Graija, et caedes ista Parisina Bartholomei! Exarsit mox bellum ticennale, e variis litibus de religione ena- tum, ubivis Europam incendens, Suecos ae- que ac Dohemos , Germanos, Hispanos, Fran- cos agitans. Diu pugnas agunt: Europaci. Tandem lites compositae. . Ad pacem et con- cordiam redeunt. Libertate gaudent. Pace Guestphalica ut Politices, ita Religionis cau- sa, constituitur. In mediis hisce litibus eodemque hoc ani- ORATIO. 9 morum. fervore Europacorum excreverat .Res- publica ; e parvulis orta initiis. : Quae enim.gens A: primis. inde Frisiorum. et. F'rancorum. tem- poribus libertatis amore viguerat ;.- haec. prae ceteris omnibus hoc libertatis ardore. concita- batur seculo .sedecimo..| Ad summum. florem jam .pervenerarit urbes. nostrae et. Provinciae, mercatura , . divitiis et literarum. cultu splendi- dae, illisque facile süà in: commoda uti potuisset Hispaniae Rex. .At vero juribus eos desti- tuit;:et/mox párva illa familia hominum. acri- ter, idque. publice , sese opponit Hispanorum Domino, in cujus ditionibus sol. non occideret. Jam eos. pelit vi politica ac militari horren- dus Despota ,. qui. nutu integras tremefecit re- giones. llli-vero quieli, juribus suis nitentes, "Tyranno. resistunt... Hic saevire, dominari, trucidare , atrociora continue edicta dare, tor- tores in Belgium mittere. Mli omnia pati pro libertate, . Hic copiis et armis suam, stabili- tam per. Europam et Americam, auctoritatem jn imperii angulo stabilire. llli frustra suarum regionum auctoritatem . Galliae: offerre et An- gliae; neque tamen de causa sua desperare; 40 —— HERM. JOH. ROYAARDS omnia tentare; armis Hispanis resistere ; liber- tatem. petere; vi eam tueri; copias instruere ; proelia agere; sua auctoritate conventus Or- dinum :conyocare ; Guilielmum | Arausiacum ducem - sibi constituere ; urbes secum invicem istrictiori. continuo foedere conjungere; per concordiam in dies magis magisque increscere. Quibus constanter praestilis, tandem Hispa- norum jugum excutiunt , illorumque palam ab- jurant auctoritatem , pro aris pugnare et focis ad mortem usque parati. ^Sic publicum .in gentibus Europaeis locum sibi vindicant ,. ne- gantibus Hispanis , assentientibus ceteris Euro- paeis; tandeii post atrocissimas pugnas poe- másque eo perveniunt , ut liberam condant Belgii foederati Rempublicam, ab Hispanis .tutam;, pace Guestphalica sancitam , Deo auspice sta- bilitam.: Quis, quaeso , est ingenio vel animo tam he- bes, qui non admiretar in Proavis nostris ar "dentissimum illud libertatis studium , quod imis erat infixum medullis , studiorum illam. con- stantiam , fortitudinem gentis heroicam, con- cordiam, qua parvae res ereverunt, ardorem 550 Wo& Tib. 558 Hh »-*tab24 adeo pro patria. omnia. pati.? —..Ne vero àn; hisz ce ;subsistamus.,... Namque. singulis, hisce inerat aliquid. sanctius. et . excelsius ; .. scilicet, g e ntis pietas et religionis: amor. .Haec;evez hebat libertatis amorem ;. haec. virtutenr. heroi- cam puriorem reddidit, ... Haec gentis vires auxit, Neque tamen accessit illa ad Civitatem nostram , tanquam aliena quaedam.xirtus, majoribus an- tea incognita. Pietatem enim a primis inde temporibus: coluerant. proavi , ;-adeo- "ut. gentis Bostrae::nota: characteristica. sit. dicenda ; »exci- tarunt éanret.commendarunt viri, quos tulit Pa- üia: nostra: Europae institutores ,. Hégium pus ta; :Agricolam o VVesselum ;! Erasmium. .adeo;, qui facem:praetülerunt Europaeis. ; Hanc; vero gens;,. ini;qua sparsa -Sexiina- fructus tulerunt uberrimos y; seculo. Sedecimo ; ita omni vila;;süa doméstica ac communi ; scriptis factisque, com mendayit ; 'ut..de illa ne dubitet quispiam. — Verum enimvero: xion: nostrum est. hodie per -latissimum: huncce campum: vobiscum. ex- spatiari.. Ünam; ceteris missis , ' excitandam nobis: proponimus. causam ,: qua: hancce:;pró- priam gentis nostrae pietatem :5eculo:'sedeciiio 12 HERM. JOH. ROYAARDS spectandam praebeamus ;' scilicet: Rempubli- cam nostram — Agite, eo oculos converta- fnus, eque magna, quae habelur, documien- torum copia, hic illic nonnulla excitemus, quae pietatem proavorum in condenda tuen- «aque Republica referant. ÁN D In condenda civitate nostra proavorum petas principium fere constituit, et fundamenturn Reipublicae. | Qua, quaeso, opportunitate enata est Belgii foederati Respublica ? 'Tyranni- dis Hispanicae et libertatis ardore , quem exse- rebat gens nostra. Sit ita. At vero, interius in ipsam originem Reipublicae inquirentibus, facile nobis apparebit e religionis amore , vé- luti principio, ducendam esse Rempublicam nostram, ^ Agebatur in Europa de libertate religionis, eamque in Belgio nostro exstingue- re studebat Hispania. Agebatur de principio «. d. stabiliendo, non politico, sed religioso. Quod sane ne in dubium vocet quispiam, qui alorum habet temporum rationem. | Nisi enim ORA T:!IO. 13 purioris religionis et pietatis studio ducti fuis- sent proavi, haud iis obstetissent Hispani, Nisi pietas illos jussisset pro aris pugnare ct focis, quieti et securi vixissent in solo suo natali; neque opus fuisset Inquisitione; neque Edictis et Decretis severioribus: quam enim per quadraginta fere annos ad sancitum us- que Foedus nobilium Nostrates Hispanis oppo- suerunt vim ; hanc edictis et decretis de re- ligione et inquisitione fere unice opposuerunt. Libertatem religionis petebant; causam ita agebant Europacam, eaque inducli, qui pri- vilegia sua tuerentur, pro religione et animi libertate omnia pati audebant Belgae. | Jam vero, quo magis furor saevit Hispanorum, eo magis ad rogum usque sunt libertatis re- ligiosae tenaces, et valet de iis praeclara illa Grotii sententia: «Religio Christiana, graviris « pressa, feliciter exsurgit, et nihil est ipsa « morte foecundius.^ (4) Historiam inspiciamus , A A. — Pietati super- stitionem opponunt Hispani; sentiendi liberta- tem petunt Nostrates. Despotismum condunt Hispani, Saeviit in dies magis magisque atro- 14 HERM. JOH. ROYAARDS cissima illa Inquisitio ; saeviit Albanus iste, ut arbores et obvia quaeque aedium tigna pati- bulis inservirent. Neque tamen ab imminenti periculo'ita sibi timebant illi; quorum ardor heroicus et fides Christiana hoc sibi proposue- rant: dulce est pro patria mori coelesti. Nam referente eodem Grotio, « post confiscata ho- « minum non minus centum millia, ex quo ten- «tatüm , an posset incendium hoc sanguine « exstingui, tanta multitudo per Belgicam insur- «rexerat, ut publica interdum supplicia, quo- « ties aut insigniores , aut atrociores, cruciatus , « seditione impedirentur."* (5 "Tantus jam A. A. religionis et libertatis religiosae ardor in homi- nibus! Quodsi vero ab eo destitissent , — testes sint a fracto inde foedere Nobilium Belgae me- Tidionales, — facile sub Hispanorum rediissent auctoritatem , neque exstitisset ita Respublica nostra. Át vero quam, religionis amore flag- rantes , sibi petebant cultus libertatem, acqui- rere non poterant , nisi vindicata civili libertate, Jam religionis profitendae ardor originem dedit Reipublicae nostrae , cum proavi, aliena desti- tuti ope, unum haberent suae gentis patro- ORATIO -. 15 num, Deum , cuius voluntate factum , ut , quae pietate ducebatur, gens Rempublicam: conderet celebratissimam , Protestantismo innitentem. Fuit haec sane peculiaris Civitatis riostrae conditio, quam in nullà observamus Civitate recentioris aevi , ne in ipsa Republica Helvetica. Nitebatur illa communi foedére: adversus Au- striacos, quod libertatis :politicae vindicandae causa inierant, Hic veró libertas religionis ci- vili libertati originem dedit.. Haec una civitas in media politica per Europam, seculo sedeci - mo; commutatione, e Reformatione vitam duxit, Haec Protestantismo ,. veluti fundamento , inni- tebatur, , Nec. mirum adeo proavos nostros Reipublicae suae cum fundamentum , tum in- dolem; rite indicasse, nummis suis et monetae inscribentes: hac nitimur; hanc tuemur. Illa. Ze/igionem. indicabant, hac Zibertatem. Quid vero tu, — ita aliquem mihi oblo- quentem. audire mihi videor , — laudas proa- vorum pietatem, quae in artibus unice po- liticis,. aut, si mavis, in ingenio illiberali fuit reposità. Attendas, — ita ille, —: vin- 16 HERM. JOH. ROYAARDS culum illud arctissimum inter Civitatem et Ecclesiam Reformatam, cui uni jura politica competebant , negata ceteris; nonne luce cla- rius illa docent, hancce pietatem, quae in condenda forte viguit Republica , in ea tuenda id temporis abfuisse longissime ? Specie sane haec sese commendare vi- dentur, re vero non item. — Quippe fieri haud potuit aetate illa, qua ubivis fere in Europa invaluerunt religiones publicae , quin ila Respublica, quae una omnium máxime religione nitebatur et Protestantismo , civita- tis relipionem publicam constitueret, E Re- formatione enata, vita eius subsequens pe- pendit a principio Keformationis , sedulo ex- cullo. Hinc est. quod Patres Conscripti communi fere consensu egerint de Ecclesia et Civitate, Quippe Ecclesiam curantes, cu- rabant Reipublicae pacem et tranquillitatem ; quaeque una erat in eorum animis causa li- bertatis cum religiosae, tum civilis, hanc pu- blice profitebantur illi! Nondum enim ea in- valuerat id temporis apud Nostrates vis su- prema Politices, ut cuncta , ipsam adeo Re- ORATIO. 17 ligionem , ei submitterent, dummodo consiliis politicis satisfieret. Contra Civitatem habebant, vi morali suffultam. Quae politica jussit, haec ili ad religionis suae examen, velut ad Ly- dium lapidem, exigebant. Neque pietatem a rebus politicis sejungendam habebant ; neque sive Rempublicam sese tueri posse, sive ip- sam Protestantismi et religionis adeo causam, quam curae habebant cordique, illis: persua- sum erat, nisi eam conciliarent auctoritatem illi Ecclesiae, cuius fundamentis ipsa niteba- tur Respublica. — Haecce jussit animus, in Deum pius, quo doctrinae Christianae inhae- rebant, quique a nimia libertate periculum metuebat religioni et civitati, suasit vero Po- litica. Hllam iia significamus animi pietatem , quae aetate illa religiosa eo duxit Patriae Proceres, ut Deum tamquam Reipublicae statorem supremum revererentur, ut religio- nis libertatem , summo pretio acquisitam , omni, qua valerent, vi tuerentur. Testes nobis sint Orationes, in Comitiis Rei- publicae habitae; testes corum Epistolae et Edicta, in quibus singulis pius ille viget ani- 2 18 HERM. JOH. ROYAARDS mus , sincerus Deique amans , illiusque gloriae evehendae studio ductus, quo cuncta a Deo ; supremo rerum moderátore, repetunt; quo lilius ope cuncta se perficere posse statuunt ; ad Deum popularium animos dirigunt, ut et hi religionis causam a Republica ne.secér- nendam habeant. Sed haec mittamus, ne ar- gumentorum copia sua nos obruat mole. Vi- rum excitemus Reipublicae , moderante Deo, statorem et vindicem, Guilielmum Arau- siacum, Patriae Patrem (6). Quae enim in omni viguit Republica pietas, hanc egregie retulit Guilielmi vita politica. Cuius taciturni principis rite ce- lebrantur vastum ingenium, incomparabi- lis morum constanüa , sagacitas et politica prudentia, adeo ut illius ingenium vires fe- re moderaretur gentis nostrae, huius animum perspicimus interius, ubi principium, e quo plurima tluxerunt, attenderimus. Pietate ducebatur a pueritia inde Guiliel- mus. . Haec constantiam aluit in. malis perferendis; haec vires viro immortali addi- ORATIO. 19 dit in desperata haud semel Pairiae. condi- tione; haec eum jussit Deum agnoscere re- rum omnium humanarum moderatorem. fide- lissimum , adeo ut omnem belli fortunam Deo; acceptam referret; haec fiduciam principis. reposuit in Deo certissimam , nullo pacto mo- vendam. Haec effecit, ut suo satisfaceret Symbolo: saevis tranquillus in undis. "Profecto, qui cuncta haecce ex una poli- lica prudentia, aut ingenii sagacitate et per- spicacitate explicare conatur, — quod injuste. in eum contulerunt Strada et Bentivo- glio — nae! is, se humanam perspexisse na- turam , aut Guilielmi facta , sine partium studio, dijudicare, sibi non persuadeat. Virum attendas loquentem , scribentem , agentem , neque faci- le dubius de hisce haerebis. Quid, quaeso, est, quod incitaverit Guilielmum, qui libertatis causae vitam dicaret? — Audiamus ipsum! Testem eum habemus, in .Zpologia sua referentem , se ab eo inde tempore, quo ex Henrico inter venandum cognoverat reli- gionis libertatem periclitari, cunctosque hae- reticos interfectum ^ iri, sacro! ardore sibi 2* 20 HERM. JOH. ROYAARDS religionis et Protestantismi vindicandam cau- sam sumsisse. Quid mirum, ferre illa non potuisse pium Guilielmi animum, qui, insti- tutrice Maria, Hungriae Regina, Erasmi ami- ca, semina jam puer susceperat, primum a parentibus in animo recondita; (7) — jam vero videas, quali ardore ab illo inde tempore per omnem vitam hocce persequatur propositum ! quam strenue religionis et Feformatae Eccle- siae libertatem tueatur, ut sic quidem lucu- lenter pateat non e dominandi studio peten- dam esse oppositionem, quam Hispanorum tyrannidi instituit; sed vero e nobilioribus animi sensibus, e religionis et libertatis reli- giosae amore! Pro hacce cuncta pati decrevit; suasque illi vires dicavit. Quod sane, ne ipsius laudatores audiamus, nobis patebit, si ipsius adeamus Epistolas, integros animi testes, quae illius pietati monumentum struunt aere perennius. — Attendite, A. À. quae ad Gandavenses scrip- sit (8), et observate quam intimo animi sensu religionis simul et Patriae agat causam ; quan- iopere Turenium Gandavensibus commendet ORATIO. 21 hac una de causa , quod magnopere ille de vera religione et Patria meruerat. Videte, quan- topere id curae habeat cordique, ut. veram religionem Reformatorum et Patriam simul curet, quae utraque in Guilielmi mente arcte erant conjuncta. In quibus sane Epistolis armorum victoriam non adeo militum virtu- ti, sed Illi tribuit, cui ipsam militum. virtu- tem acceptam refert, Deo O. M. — Quodsi interius in Guilielmi animum inquirere velis, supersunt Zpisto/ae, intimae pietatis testes, ad Reformatos Belgicos Londinenses (9) dalae, quibus iis persuadere studet, ut, Christianis ducti principiis , fratribus in Belgio succurrant et omnem Patriae vindicandae cu- ram Dei causam habet, « pro qua lubens," uti ait, « militat unusquisque. Sed quid haec- ce memoro? Jam enim vestrum plurimis suc- currit, quo pacto, amisso Harlemo, animum addiderit Sonoyo,, de Patriae causa desperanti, nisi forte cum Principe quodam foedus ini- isset Arausiacus. « Estne — ita Guilielmus — « propterea Dei manus fracta aliquatenus? « ejusve Ecclesia perdita? anne propterea 22 HERM. JOH. ROYAARDS « Déüm abnegabimus et verbum divinum? « Quod vero de foedere cum Principe quo- « dam quaeris, scias me ante, quam unquam « hanece causam et Christianorum aliorum- « que oppressorum in hisce regionibus tut e- «lam in me susceperim, foedus iniisse « firmissimum cum Principum supremo Prin- « cipe, quo firmiter nitimur^ (xo), jam ; À. À. Guilielmum huncce , Deum ,: so- cium suum, quocum foedus inierat, praedi- cantem , conferamus cum Philippo, pactum ineunte cum Casparo d'Anastro, qui Arausia- .cum. interficiendum curaret, et patebit nobis discrimen, quod pietatem intercedit vere Christianam et impiam supersülionem tyran- nideniquc. Quid est, quod quaecunque peregit et praestitit Guilielmus cum his congrua osten- damus! "Tempus deficiet et hora, A. A.! Unum attendite foedus "Trajectinum oppositum foe- deri alteri Druxellensi, quo principium Ci- vitatis nostrae ct Ecclesiae subvertebatur (1). Ille; vero pio animo persecutiones arcere voluit, ORATIO. 23 quas, iliberalis indolis testes, in Hollandia et Zelandia experiebantur Romano- Catholici. Quodsi vero eum hac de causa vix de reli- gione puriori sollicitum dixerunt Zelotae, nos sane in eo piam Viri immortalis liberalitatem veneramur. Qui enim religionis et sentiendi libertatem per omnem vitam vindicandam si- bi proposuerat, hic, ab omni persecutione religiosa alienus, singulis hominibus fidei ve- niam competere statui. Hoc palam pronun- Gavit coram Ordinibus. Hoc vindicare studuit paceReligionis, quae Matthiae nomine fertur, qua sane principia scripsit verae li- beralitatis et religionis exercendae, qualia nulla tulit id temporis regio Europaea (2). Neque tamen haec ferre poterat illa aetas. Pietatem prudentia moderabatur Arausiacus. Patriae et Reformatae Ecclesiae stabiliendae, quibus perniciosa ila id temporis forent, studio ductus, paululum ab hisce discessit postea, prudenter animadvertens, quid tem- pus postularet et ratio. Hanc sane pietatem ad vitae usque finem 24 HERM. JOH. ROYAARDS coluit religiosissime. Reputetis eum, a manu scelesto vulneratum morüique, uti videbatur , proximum, homicidae veniam , quantum in ip- so erat, largientem ; constituta autem hominis nefarii poena, ad Aldegondium scribentem , ut poenae vis imminueretur. At vero, iterato postea a Balthasare facinore, pietatis, quam coluit, nonne moribundus documentum edidit gravissimum ullimis, quibus vitae finem im- posuit, verbis: zi Deus! miserere animae meae! ri Deus! miserere afflicti populi (8? Quibus editis ad beatiores transiit sedes, ve- rae pietatis scholam ! Expressit ita Patriae pater gentis nostrae pietatem, non fucatam illam , neque super- stiliosam , sed germanam, — Quam vero ipse colut, hanc in eius amicis et sociis non minus advertimus. Dominabatur enim pietas ila aetate inter nostrates. Uti autem in aliis alia esse solet pietatis exercendae ratio, ex uno codemque principio ducta, ita hanc homi- . num varietatem in his ipsis advertimus. No- ———————————" ORATIO. 25 ^vistis eum, quem Guilielmus. a concionibus sibi vocavit, Franciscum illum Iunium, Ecclesiastem , gente pariter et animo nobilem , nec vero minus , qui Principi Ecclesiasticus fuit aulicus, Villersium, sapientia cum politica , tum ecclesiastica, insignem ; ambo pietatis re- liquerunt exempla. — At hosce mittamus. ln Republica eam potissimum spectamus, qua- propter ex tanta exemplorum copia unum etiam- nunc excitare liccat virum, cui in condenda tuendaque Republica prae ceteris plurima de- bent nostrates ; qui Guilielmi erat amicus integerrimus , politica prudentia , agendi ar- dore, indefesso labore, virtute militari non minus conspicuus, quam pietate vere Chris- tiana: Philippus Marnixius, de Sancto A Idegondius (14). Nemo facile nostrum est , quin virum huncce, in rebus politicis exercitatum , noverit. Qui enim a Foedere dictando Nobilium in rebus gerundis politicis initium duxerat (:5), hic magnam sane de se exspectationem excitabat. Nec frustra. Nullae enim agitatae fuerunt ab eo 26 HERM. JOH. ROYAARDS inde tempore causae politicae, quin Marnixius Ais adesset, sive dux, sive socius. ln Comitiis Hollandiae et Zelandiae Principis nomine prae-- sens; in constituenda pace Bredae, pace Gan- .davensi et Unione Trajectina occupatus , idem ille in Comitiis VWormatensibus Patriae susti- nuit causam. Consulatu functus est Antver- piae; virtute militari inclaruit Delphis, Rote- rodami, alibi. Nec minus in graviori Patriae causa quacunque Legatum eum novimus Rei- publicae, Londini atque Parisiis. Quodsi in hisce vitam absolvisset Marnixius , virum suspicerent omnes, cui magnam partem suam debent Rempublicam Delgae. | Nunc vero eo magis eum admiramur, qui in singulis hisce pietate ductus fuit et religionis amore. Haec enim eum incitavit, qui ZteZigion, Ecclesiae , Theologiae adeo, non minus, quam Patriae et Reipublicae vitam dicaret ; quod, age! paucis exponamus. Fuit haecce peculiaris illius aevi ratio, ut .cum. peritia politica et militari arcte saepe conjungerentur Theologiae studia, e Religio- ORATIO. 27 nis amore. ducenda. .. Ita el Marnixium Theo- logum .novimus, cuius nobis supersunt cum scripta. dogmatico - polemica, tum maxime celebratum. illud .. Romanae . Ecclesiae Ai- vearium Q6), splendidus doctrinae et inge- nii testis! Neque tamen ex illorum eum fuisse numero, qui, de Heligione parum solliciti , de Theologia subtiliter philosopharentur , sa- tis..superque ex ipsius scriptis dictisque patet. "Referunt illa ubivis veram animi pie- tatem, quae amore Dei Chrisüque viget. Hinc « religionis libertatem | cariorem? dixit « bonis terrestribus vel vita," quapropter ea sint adeunda loca, quibus illa frui licet, « quippe" — ita ille — «ubi officiis « fungimur, in Deo omnis reponenda est fi- « ducia? (17. — Paulo apertius in 4/po/ogia haec scripsit: « a quo inde tempore Deus « oculos mihi aperuit, ut viam salutis meae « invenirem, quam sincere, candide et in- « dusirie quaesivi, ea non damnans, quae « 3nihi non innotuerant , fidem religiosam sem- « per servavi, neque ab ea me divelli passus « sum , vel invitamentis , vel promissis, 28 HERM. JOH. ROYAARDS « mihi datis, ne illo quidem tempore, quo « per anaum fere? .— carcerem cogitetis, A. A. Trajectinum! — « in Hispanorum ma- « nibus versarer. Hanc mihi gratiam con- « cessit Deus, ut constans et immutabilis « semper in ea profitenda manserim? (18). Vos antestor, À. A. nonne candida haec verba pios spirant animi sensus, quae agendi principia sistunt moralia et religiosa? Quid mirum, virum hunc, in militaribus , politicis et diplomaticis occupatum , religionis amorem ubivis prodidisse, illumque eam ubivis tueri studuisse? Sic quidem patuit in publicis sce- nis; in Comitiis, conventibus politicis, aulis. Neque adeo miramur, nos eundem illum, quem Legatum Beipublicae novimus Londini atque Parisiis, in Synodis item praesentem intueri, Antverpiae ,^ Vesaliae, Dordraci, Hornae, et ita quidem praesentem, ut Mar- nixii sapientia facem saepe praetulerit aliis. Nec mirum adeo, quod virum huncce, Reli- gionis, Dei Chrisüque amore flagrantem , in "Theologicis studiis ita occupatum cernamus, ORATIO. 29 ut diceres, eum vitam viresque Theologiae di- casse. (19) Sane nulli pepercit labori, quo reli- gioni prodesse poterat et Reformatae Ecclesiae. Nonne viri modestia inclaruit simul et ardor in Hymnorum Davidicorum scribenda versione rythmica? Qui enim de Ecclesia Delgica Re- formata, rite stabilienda, una cum Republica, sollicitus erat Marnixius, hic cultum hefor- matorum sacrum rite moderari studuit. Non e versione versionem scripsit, sed vero e 'ser- mone Hebraico vir ille politicus Psalmos ver- tit Davidicos, eosque metro Belgicis Chris- tianis obtulit. Licet vero poémata Marnixii rythmis Dathenianis praeferenda essent, vel sic tamen vis et auctoritas Petri Datheni auc- toritatem ecclesiasticam hisce conciliavit, ne- gavit illis; quod tamen non aegre tulit vir sapiens idem et pius; neque tali ducebatur honoris studio et aemulatione, ut infausto operis successu ab eo se avocari pateretur (2o). Haec vero facile nos ad illum ducunt, ul- timo vitae stadio versantem. Quo enim tem- pore in curanda nova Belgica versione Codi- 30 HERM. JOH. ROYAARDS cis S. in Synodis versarentur. Ecclesiastici , ecce! ad opus illud se accingit Aldegondius, non ut consueta id temporis via procederet, vertendo Germanicas Gallicasve | versiones ; verum, ÜUtenhovii vestigia premens, fontes ipsos adiit , e lingua Hebraica Belgicam Veteris Foederis versionem adornare aggressus. Tan- ilum autem abest, ut a sacris abhorreret Vir pius; ut contra, qui in fungendis muneribus politicis, militaribus, diplomaticis versatus fuerat et versabatur etiamnunc, hic quiete Leidam habitatum proficisceretur , Profes- soris Theologiae, uti videtur, titulum ho- norarium haud dedignatus (?). Jam in me- dio apparatu literario in musei privati umbra decumbit , totus in eo , ut divina vertat oracula. Sed vero in vertendis Geneseos monumentis occupatus, mox e museo vocatur ab Ordi- nibus, ut Parisis legationem Reipublicae obeat. ter inslituit in Galliam ; aulam adit ; legatione fungitur, neque tamen splendore politico detinetur. Reverlitur, causa rite pe- racta, Leidam ; in museum se recipit suum ad scriptores divinos; illam haud dubie ani- ORATIO. 34 mo. quietem parans, quam aulae pompa neu- tiquam. ei, paraverat. Operi iterum sese ac- cingit , divina pandens oracüla.— At frustra ! A.terrestri labore eum avocavit Deus, quem: pie coluerat , ut, e symboli sui vi, requiem. alibi (2)inveniret, quam frustra in caduca hacce rerum terrestrium sede quaesiverat. . Desideratisne plura exempla , A. A. quibus probetur pietatem ,. quam. coluerunt proavi, in ipsa viguisse Bepublica. inque viris, in Re- publica principibus? | Quodsi ultra seculi. se- décimi spatia exspatiari ferret argumentum , quod. periractamus, et. posteriora secula lustrare sineret iemporis angustia, excita- rem .prae caeteris Hugonem illum Gro- tium, qui rite celebratur « stupor unicus « orbis," quem cum Marnixio comparandum censemus, quod uterque suo, quo vixit, tempore , typum retulerit gentis nostrae; ex- citarem Michaélem R uterum, cuius pie- tas haud frustra vetuit, ne in sua nave ab aliquo sanctum Dei profanaretur nomen; 32 HERM. JOH. ROYAARDS ». excitarem Jacobum illum Catsium, Po&- lam gentis nostrae dilectissimum ; cuius poé- maia, ex animo pio ducta, nullus non ves- trum novit. X Viri huius recolatis memo- riam, in stabilienda et tuenda Republica meritissimi! Hunc vero, cujus vita, ab ipso conscripta cujusque de morte cogitationes, summam pietatem erga Deum testantur, in politicis scenis advertas! ubi, legationem in Drittanniam mox aditurus, a munere, quod gesserat, gravissimo non ante decessit, quam in amplissimo Ordinum Hollandiae consessu, flexis genubus, palam Deo gratias egisset pro acceptis beneficüs, Eique Patriae causam di- casset. Sane, si quod, hoc spectaculum prae- buit- in historia nostra, sacrosanctum fere dixerim! Hoc Oratorum neque Poétarum in- diget praeconiis, ut palam profiteatur, qua- len coluerit Kespublica nostra pietatem. Ne enim dubitet quispiam, num, quam in viris, Reipublicae Moderatoribus, spectavimus, pietatem et religionis amorem referant non — ORATIO. 33 ilii tantum, sed vero itidem Provinciarum Ordines, Magistratus; numque ipsa illa stu- dia altiora, moralia et religiosa , universe in— essent genti." Pios ills memoria recolatis dies, solennibus precibus, aut gra- tiarüm actionibus, pie a gente cele- bratos, non quidem definito huius illiusve mensis" die, sed vero in graviori quacunque Patriae :calamitate. ab Ordinibus constitutos. Vixistis ipsi; A. A. tempora , quibus ante quin- quennium fere hocce Rex Augustissimus pu- blice' gentem excitaret, quae certaminis cum Belgis istis instituendi fortunam Deo commen- daret. Novistis , quam gratus fuerit nostrati- bus dies ille; solemnibus precibus dicatus, quo ipso ex improviso nuncius ad nos perve- nit, victoriam nostratibus, Arausiaco duce, prope Lovanium jam parasse Deum. Memo- riam nullus delebit dies solennis illius cultus, quo Regem vidi, una cum populo Deo grati- as agentem, patriaeque causam Deo commen- dantem! — Jam vero eo magis in antiqua vos convertatis tempora ,. A. A. quibus nulla erat Patriae causa gravior, nulla pestis morbusve 3 34 HERM. JOH. ROYAARDS atrox , regiones invadens ;. aérisve tempestas , prorsus adversa, nulla, quin. ad solemnes preces sese converteret populus; tempora di- co, quibus reportata victoria, aliisve in Pa- triam cumulatis Dei beneficiis, ad gratiarum actiones in aedes sacras solenni ritu. convo- caretur gens universa. Reputetis, quam. pie illos coluerint dies nostrates! - Horum - sane dierum tanta vis dicebatur, ut et postea ad- versarii nostri magis etiam timere dicerentur a diebus Hollandorum solennibus, quam qui- dem ab ipsis nostratium armis; id est: magis a Deo, quam ab hominibus. Omnem porro adeamus vitam politicam gentis; — Nonne, quam gens nostra coluit pietatem , hanc expresserunt nostrates numis- matibus, id temporis excusis , suisque num- mis atque monetis? Scilicet, quam. fove- bant sententiam de rebus suis publicis abunde probaruni inscriptionibus, quibus palam Dei et religionis causam profitebantur. Haàs autem pietatem referre nemo facile negaverit, paulo attentior, | Fuit enim hocce iis temporibus ORATIO. 35 proprium , ut plurima loca Codicis Sacri in- cudi plerumque solerent nummis nostris et numismaübus. . Praeterea. vero cum P hilip- pum Divum -pronunciarent , -sive. zzeictis- simum , sie, cui omnis subjecta potestas; — cui non sufficit orbis; — cuiusque. illud erat:-weni, vici; non. tali incisa habebant numismata , nostratibus dicata. In ipsius Vi- glii honorem Viri symbolum nummo inscribe- bant: ita znortalium y vigilia. Porro: vero -constitutà. pàce, Gandavensi suae aetatis indo- eni. plane expresserunt numismate, in cuius *ltero latere Reipublicae navis saevis in undis ad portum salutis prospere tetendit , inscriptis ehiscé: cum pietate concordia. Patriae variis locis. vindicatis in nummo testabantur: | z0n placent | .Domino. militis. ocreae ;. Timenti Dominum «omnia cooperantur. in bonum; ipsique paulo post in nummo excudebant: pro aris ei focis, tum etiam: reZigionem una cum. justitia reducem celebrabant. Quos sane pios animi sensus, aeri incisos, legimus non tantum Ordinum auctoritate, sed vero eosdem peculiares Provinciae et Urbes 3 »* 36 HERM. JOH. ROYAARDS in. suis. numismalibus exprimebant. —Audias Zelandos, ingenti Patriae ditione aquis in- undata, Valacria autem divino beneficio gau- dente, numismati suo inscribentes: benedicite maria et flumina. Domino; videasque quo pacto in medis fluminibus orent incolae: a cunctis hostibus nos redde securos; sic Medioburgenses: AZbertatis restitutae soli Deo honorem tribuebant, et Alcmaria, vic- trix de Hispanis, nummo inscripsit :: Sacra an- chora, Christus. Leidenses, obsidione cinc- ti, precem fundebant: Deus conservet Lei- dam ! — et Oudewaterani: Deus nobiscum! — Frisia, a Sonoyo vindicata, libertatis suae recuperatae principium indicabat: « JDomi- no factum. est illud ; quin urbe hac. nostra et. castello liberatis , profitebantur Trajectini: gratia Dei sumus, quod sumus (33). Quid plura! Nonne quos in sua patria colebant pios animi sensus, probarunt lucu- lenter extrinsecus? Nonne e pio animo du- cenda videtur illa gentis liberalitas, quam exercebant erga Reformatos quoscun- ORATIO. 37 que, eodem illo tempore, quo in stabilienda sua Republica versabantur, uti et insequenti seculo, cum sese religionis purioris agere cau- sam existimarent. Unos cogitetis , A. A.,. — ne longus in his sim — Valdenses, in Val- libus Pedemontanis a. Sabaudiis mala. perfe- rentes (24). Quibus auditis nostrates Legatum suum, virum pietate conspicuum ac pruden- tia, Omerenium, Taurinum mittunt, publicis literis profitenies, se omnium Reformatorum causam agere, Adit ille Principem Pontifi- cium, ut, quam heroica fortitudine a se fu- gaverant, Inquisitionem , ab iis item avertant. Simul vero gentem excitant Magistratus ad so- lennes preces, ut non suae tantum, sed item Valdensium causam Deo commendent, ipsique nostrates misericordiam erga Valdenses exer- ceant. Nec frustra. A Pastoribus admoniti coetus uno eodemque die conferunt ducenta millia florenorum! — |. Ubi reru testimonia adsunt , non opus est verbis! — € —À — 38 HERM. JOH. ROYAARDS Et sic quidem, Á. AÀ., patere nobis vi- detur, pietatem principium , fundamentum et vim fere motricem exstitisse Reipublicae nostrae. Hoc sane majores illi nobis reli- querunt exemplum, ut eorum vestigüis insis- leremus, utque, si germani eorum posteri dicamur, patria nostra pietate et religionis amore sese commendet ingentibus Europaeis. Vobis potissimum spectanda haec praebent et imitanda, optimi Juvenes! in quibus Pa- iriae et futurorum temporum spem, nobis mortuis, repositam habeamus. Vos autem, pulcri et veri studio imbuti, oculos convertatis continue in eos, tamquam exemplaria illus- tria puleri moralis, quod unum 75 xzAb celebravit nuper scholae Socraticae in Patria nostra antesignanus, quodque prae caete- ris excolit religio Christiana! — Nonne haec in vobis semina excitare studuerunt iidem illi in condendis Academiis proavi, iisque ita in- stituendis, ut huic satisfieret consilio (25), Sa- üs superque illud probarunt symbolo, quod, Academiae nostrae, veluti criterio , inscrip- ORATIO. 39 serunt: Sol justitiae illustra nos! quó Deum Jesumque omnis sapientiae humanae fontem: dixerunt. — Quid? quod Senaculum illud nostrum, quod intratis' saepissime ,: sig- Bificarunt inscriptione, illic obvia: .Pzeta- tis et doctrinae Sacrarium ; quod primus huius Scholae et Academiae Theologus, Gis- bertus ille Voetius, ante duo secula, intra hos ipsos parietes prima oratione Theologica dixit: de Pietate curn scientia conjuncta (»6). Quid ! — ne alia addam — quod, instituti in Academiis nostris, Ecclesiastici Academici satis ostendunt, pietatis subsidia instituisse Academiarum moderatores ? Haec ne obliviscamini, Juvenes! his, quibus vivimus, temporibus, quibus studia moralia et religiosa novo prodeunt vigore! — 'Succes- serunt enim ilii majorum aetati alia, religioni minüs proficua, tempora. Regnabant, saecu- lo XVIII, Deismus in Anglia, et Materialis- mus, perniciosissimus ille, in Gallia, adeo ut Philosophia , :quae saltem ita dicebatur, reli- gionis locum occupare voluerit, Ab illa labe intactos fere sese praestiterunt Nostrates, il- 40 HERM. JOH. ROYAARDS lam sedulo colentes philosophiam , quae cum religione in concordiam iret. Hanc ita vos exprimatis proavorum indo- lem; magnam ilam, quam diximus, paren- tum dotem, virtutem; quaeque ab insana illa nostri aevi temeritate demagogica alienam sese praestitit juventus nostra, haec proavorum instar pietatem et sanctissimae religionis amo- rem ita colat, ut et hactenus exempli instar in Europaeis gentibus celebrari mereatur, et laetam praebeat futurorum temporum nmos- tratibus spem! Quam igitur pietatis legem cum nobis scrip- : serint proavi in ipsis Academiis nostris, hancce colamus, À. À.! Ducentesimum hodie ingre- dimur annum Academiae nostrae. ^ Est ita, quod Deo gratias agamus, cuius cura per duo fere secula Academiam nostram tuita fuit; quique mihi, fata narraturo, quae hocce mei Magistratus anno habuit Academia, plurima ORATIO. 44 commemoranda dedit beneficia divina... Tibi haec accepta refero, Deus O. M! Te. stato- rem et vindicem Academiae nostrae. venera- mur! Tibi sit laus! Fuit enim haec nobis laetandi causa, quod optümum ;Regem nobis conservavit. Deus. Valetudinem ille restituit, ad mortem, quod metuebat Patria, afflictam Principis Árau- siaci,juvenum nostrorum in castris ducis fide- lissimi, de quo et ipsi illi gratias agunt Deo. Salvos suspitesque intuemur Curatores, Viros Amplissimos , illorumque Graphiario res- titutam esse gaudemus valetudinem ; qui qui- dem quo sint studio, rerum Academicarum, cum alüs docuerunt documentis, tum ipse expertus sum et mecum Collegae , quo tem- pore ipsos. sollicitos vidimus ea nobiscum mature ordinandi, quorüm procraslinatio fu- iuro Jubilaeo celebrando obesset. In quibus Tuum, Amplissime huius Urbis Consul! in res Academicas ardorem denuo cognovimus, eligendis delegatis e Magistratu urbano ; do- a2 HERM. JOH. ROYAARDS cumento, quot quantaque nobis sint in futu- rum Jubilaeum ab, huius Ürbis Magistratibus et incolis exspectanda. Intactum video vestrum ordinem, Viri Clarissimi, Collegae conjunctissimi! Nullum desidero Collegarum , hocce auno morte nobis ereptum. — Contra vivit, restituta valetudine, Bleulandus noster, de cuius vita fuimus solliciti, suis ille et humanitati redditus. . Sit Viro, Academiae nostrae suaeque disciplinae Nestori, uti et Oordtio nostro dulcis ad- modum senectus! — Vidimus hoc anno Ac- kersdyckium nostrum, peracto itinere, restituta valetudine ad nos redeuntem. Ordinem nostrum adauctum vidimus, collato, Regis benevolentia, Professoris Honorarii. ti- tulo in Virum. Doctisimum, Fredericum Sigismundum Alexander, meritis in curandis militibus conspicuum, cui adeptum honoris titulum gratulamur. Neque "Te hic desideramus, Clar. Arnt- "D——: ORATIO. 43 seni!.quem. Rex Augustissimus propter sep- tuagenariam: aetatem , — quod. nisi Tu ipse et publica testimonia referrent, vix crederet quis- piam; — honorifice rude donavit. Tu per tri- ginta quinque fere annos tuam ornasti cathe-. dram, plurimosque tia schola tulit JCtos egre- gios. . Gratias Tibi agit hac mea voce Acade- mia nostra. Denevole eas accipias! | Hoc unüm a Te petit, ut Tua imago senaculum nostrum ornet. — Sit Tibi otium cum dig- nitate literatum! tuque per plures annos Academiae prosis et Juris disciplinae! lta faxit Deus! Vacantem videmus cathedram Clar. van Enschut, adversa laborantis valetudine, ip- soque petente rude donati. Sunt sane cele- branda Viri, in Jure Consultis celebris, meri- ia, ut et erga Juris disciplinam. — Jam. vero sit- llli otium ad restituendas corporis . ani- anique vires proficuum ! Ei adsit propitius Deus! Vacantem autem cathedram jam obtulit Rex Aug. Viro Clar. Joann. Mich. Franc. Birnbaum, per duodecim annos in Acade- 44 HERM. JOH. ROYAARDS mia Lovaniensi Professori celeberrimo, qui vero , a turbis popularibus Belgarum . alienus, seditione exorta, in patriam se contulit suam , et jam in Academia Freyburgensi feliciter jus docet. — Diu ille prosit Juris Consultorum Ordini! et documento sit nobis Viri illius in Academiam nostram adventus, artes et disci- plinas non huius esse illiusve regionis, sed vero Viros doctos orbis literaii esse cives! Quod sane Tibi significarunt Scoti, Clar. Moll, cum Edimburgenses Te civitate dona- rent, de quo gloriatur Patria nostra. Tu uti Academiam nostram , ita tuam disciplinam per orbem literatum diu ornes! — — Quodsi vero laetandi causam memoramus , vel fallor equidem, vel plurimi vestrum .ocu- los jam infixos habetis in seniorem nos- trum, Heringam, Virum Clar., aetate. se- nescentem, animo ingenioque vigenlem. -—— Felicissimum vixisti diem , conjunctissime Col- lega! quo per quadraginta annos, — eosque turbulentos admodum! — Cathedram. tenuisti ORATIO. 45 Theologicam. Nec tenuisti tantum , sed: vero "Theologorum Ordini et Academiae decori fuisti et ornamento; quo per plures annos tua sa- pientia, Deo auspice, scholae nostrae fata fuit moderata. — Novisti, quantopere de hac tua, id est, de Academiae felicitate gavisi sint Cu- ratores et Professores; quamque festus ille fue- rit;dies: juvenibus academicis, hoc in privata schola tua auditores Tibi candide significarunt ; hoc palam Tibi probavit musicorum concentu integra. haec juvenum ;cohors et splendidis grati animi testimoniis "Theologiae studiosi. Sed quid plura! Vitam tuam trahat in longam senectutem Deus, ut per. plures annos Ca- thedram tuam ornes et Academiam nostram! Tuque nobis conserves amicitiam tuam! Ceterum quidem variorum Professorum oc- cupatus fuit labor in Museis Academicis rite. adornandis et adhibendis. Patriae enim incerta conditio licet in Musea vim habeat minus proficuam , vel sic tamen studiosorum ibseruiunt. usibus. Laboratorium Chemicum, quamvis ) 46 HERM. JOH. ROYAARDS novis instrumentis, qualia artis progressus requirerent, augeri propter subsidiorum te- nuitatem non possit, cum fructu tamen ad- hibetur ad docendam disciplinam , et Chemi- cam, et Pharmaceuticam. Museum Mineralogicum paucis aliquot speciminibus , et mineralogicis , et geognosticis auctum , harum disciplinarum studiosis cum fructu inservire pergit. :5* &lodaa In. Horto Academico mutua instituta fuit plantarum commutatio cum hortis, et pa- irüs, et exteris. Simul vero Museum in- strumentorum rusticorum, in hancce urbem translatum , opportunitatem praebebit instauratis nuper scholis Oeconomiae ruralis majori cum fructu instituendis. Est enim, quod Tibi gratulemur, Clar. Kopsi! quem tandem votorum -compotem reddidit Regis decretum , quo Museum illud instrumentorum rusticorum , 'Te auctore con- ditum, tuae curae jam diu traditum, huc transferretur. Hic jam copiosissime Tu illud instruxisti, et quotidie tua cura patet uni- cuique, Diu Tu illi praesis! ORATIO. 47 In Clinico Chirurgico Academico no- tabilis fuit numerus aegrotorum , qui: frueban- tur artis auxilio, et memorabiles observandi casus opportunitas alumnis | non. semel .con- tigit, ut exinde fructus egregios capere po- tuerint; itemque in Nosocomio Academico opportunitas non defuit, cum Medicinam do- cendi internam et Obstetriciam | artem, .tum morbos observandi graviores, itemque puer- perium et puerperarum. morbos, aliosque aegrotos utriusque sexus , internis morbis la- borantes. . De Bibliotheca habemus, quae com- memoremus lubenter. Quippe Librorum. Ca- talogus, a Dodtio, Viro Eruditissimo , con- fectus, cum Heusdii praefatione nuper in lucem. prodiit. | Est sane quod Tibi de his gratulemur, Tibique Academiae et Juvenum nostrorum nomine gratias agamus , Optime Heusdi!. Tu enim in Praefatione, Catalogo praemissa, latentem hactenus Bibliothecae nostrae historiam scripsisti, accuratam fere 48 HERM. JOH. ROYAARDS dixerim, nisi unum hocce desideraretur, ut, Te ipso referente, quaenam alii praestiterint , aliis scribendum restet, quaenam tua sint erga Bibliothecam et Catalogum merita (27. " Tibi enim debemus eam, qua gaudet hodieque, conditionem. "Tu Bibliothecam harc nostram Academicam ita Juvenum nostrorum in usum instruxisti, ut illa catenus exemplo esse possit alis Bibliothecis publicis. "Jam vero cura, : quam habuisti ; ut Dodtii operà conscribe- retur Catalogus, eo demum valebit, ut con- silio satisfaciat Bibliotheca , ut; quae librorum copia desideretur , haec Bibliothecae usu com- pensetur magnopere. lllud Tu vivas , amicis- sime Heusdi! tempus spero, quo hicce Catalogus non nisi'parvam librorum partem contineat ! LET Ut vero pecuniarum subsidia ad. libros emendos ab aliquot inde- annis vehementer sunt imminula, ilaà exslüiterunt cum alii; Viri docti , tum imprimis S ehró derus, Vir Clar., qui libros Bibliothecae" darent," Ne6 vero 'si- lentio reticendum , 1psos adeo Acadeiiae nos- trae àlumnos, raro sane exemplo! trecento- : ORATIO. 49 rum florenorum summam coégisse, quam Di- bliothecae gratificarentur. ^ Pios ita vestri grati animi-sensus erga Bibliothecam probas- tis," cuius adeundi auxiliumque implorandi copia quotidie vobis paratur. Pergite; quo coepistis modo, generosi Juvenes! ut ita hoc eiiam anno a proavorum pietate vos hac in re non recessisse , luculento pateat exemplo. Pietatem enim erga Praeceptores a vobis coli, non tantum docuit plurimorum Professo- rum et mea item experientia, non tantum dies ile Heringae festus, sed vero illam Academiae nostrae alumnos mon deserere a relicta inde Academia, docuit manifesto Vir ;Consult. Cornelius Dronsberg, Acade- 'miae nostrae quondam alumnus meritissimus, 'ultro pii animi testificandi causa Senatui ob-- lata Collegae' desideratissimi, Adami Si- mons, imagine, lancce pietatem in Viro "Cons. laete celebramus. Nactam jam Simo- nidis nostri imaginem gaudet Senatus, quod, uti spero, palam significabunt Professores, quorum illic hucusque desiderantur imagines. 4 90 HERM. JOH. ROYAARDS Quales erga Urbis. huius incolas foveatis sensus cum publice docuistis spectaculo. pyro- technico, quo superiori aestate honestam vo- bis parastis recreationem; tum probarunt cives Academici, qui nondum milites esse desiere,, quo die, uti vos illi antea , ita vos excepistis cives urbanos. armatos, e castris redeuntes. At vero sunt majora mihi celebranda. In tanto studiosorum numero, qui quingentorum et quinquaginta jam superat, laetandi causam hanc parastis et mihi Rectori, et ceteris Prae- ceptoribus, quod vestrum plurimi morum ho- nestate et literarum studiis sese commendarunt. Hanc vos pietatem colatis, Commilitones! Hoc iramite pergatis, ut studia vestra Academica fructus ferant Patriae uberrimos. Exemplo vobis praeiverunt duo Commilitones , quorum vesligis insistatis, quique, vix ex Academia discedentes, superiori anno. ad Cathedram sunt admoti, ad Groninganam Cornelius Star Numan; ad Daventriensem Petrus Otto Conradus Vorsselman de Heer, quibus Viris Clarssimis honores adeptos ex animo gratulor. ORATIO. 91 Est vero haec rerum humanarum vicissi- tudo, ut ipsi superstites tristissima lugeamus funera : » Ümnes eodem cogimur: omnium » Versatur urna; serius, ocius » Sors exitura; — omnes una manet nox » Et caleanda semel via lethi.'" - Luget nobilissimus Lyndenus, Vir Am- pliss. conjugis dilectissimae mortem, hesterno die ipsi ereptae. Quam colit gens Lynde- niana pietas, haec solatium praebeat afflictis , et conjugi et liberis! ah Sic quidem tuus ad nos pertinet luctus, Doctissime Kochi! hacce tua aetate desi- deratam lugens uxorem , fidelissimam vitae so- ciam , nuper tibi ereptam. Faxit Deus, ne acerbus animi dolor corporisve adversa va- letudo tuas frangat vires, quibus ulterius pro- sis. Bibliothecae nostrae, et juvenibus ita nostris, tuisque item liberis! Luget Academia mortem Viri expertissimi , Petri Koning, Prosectoris dexterrimi in theatro anatomico, qui proborum omnium 4* 32 HERM. JOH. ROYAARDS exislimaltone ct. dignus erat et fruebatur. . In- signia cius in. Anatomen amerita valuerunt. ad: ornandam revera, qua fungebatur, provin- ciam. Dleulando nostro institutore "usus, in Anatome et Chirurgia , iia per plures an- nos et patriae fuit. honori et Academiae emo- lumento, ut simyl modestia , virtutibusque Christianis sese commendaret Ipse suo in- genio ducebatur ad ea imitanda, quibus Itali praestabant, ut cera exprimeret anatomiam corporis. Quid mirum extraneos ipsos ad- vertisse eius Museum speciminum, e cera confectorum, Viri suspicientes ingenium ? — Qualem vero eum Chirurgum ducerent Urbis huius incolae, Regni Nosocomia et pauperum aedes, neminem fere latet, cum saepissime solatium miseris afferret, Nec vero minori ar- dore illum suas coluisse disciplinas, testes sint duae Dissertaliones , quas Institutum Regium typis excudi curavit 69), — Quae si attenda- mus, nemini mirum accidit, varias societates ei sodalitium obtulisse; rite eius memoriam celebrasse Academiae studiosos in Calendario suo; summa ilüm' hac in urbe usum. fuisse "ORATIO. 53 existimatione et doluisse plures mortem Viri, in ipso aetatis vigore a Deo Linc avocati. ""Luget porro Acádemia mortem octo juve- num, quorum plerique lenta tabe sunt ex- lausü: Petri Regenbogen, Antonii Pe- tri van Citters, Arii' Leonardi van Veen, Jani ^ Guilielmi Swellengrebel, Frederici Theodori Mich. van Groves- tins; Adriani Strüben, Ever. Caroli Guil. Henr. van Heeckeren, Henrici van Belkum. Quae quidem Parentibus et amicis et Academiae carissima capita suis commilitonibus in memoriam vocant: » Mors et fugacem persequitur Virum, » Nec parcit imbellis juventae » Poplitibus, timidoque terro. Mementote mori! Jàm ineuhte aetate ;sunt illi nobis erepti, quorum studia Academi- £a spem excitaverant egregiam. '.Sit vero suis solatium illud, Deo benignissimo modcrante . haec ita fieri et plurimos eorum moribundos — ipse expertus sum, —- pielatem significasse, unica reposita spe in Deo Christoque Conserva- 54 HERM. JOH. ROYAARDS lore fidelissimo. In quibus sane recensendis paterni tui animi dolorem lugemus, Amplis- sime Swellengrebel, cui magnae spei fi- lium mors eripuit, Tu vero tuo nos docuisti exemplo aequam servare in rebus arduis men- tem , et qualis quantaque sit Religionis Chris- tianae vis, quae in mediis vitae calamitatibus depressum animum ad coelestia evehat. Jam molliter ossa cubant! Havete, piae defunctorum animae, ipsaeque vos lugeant Musae Academicae! (Concentus Musicorum lugubris.) Horum recordatio juvenum in memoriam revocat Henricum illum van Belkum, qui superiori festo Academico "Victori proximus renunciabatur. Quam fragiles sint vires hu- manae, hoc ita et vos reputetis, Viclores in - certamine literario! ad quos me jam esse de- latum , gestit animus. Sunt mihi vobis prae- ORATIO, 35. mia distribuenda ; quo vero pacto, hoc ipsi audiatis e judiciis variorum Ordinum. JupiciUuM Onniwis TukgoroconuMx. Quatuor oblatae sunt "Theologorum Ordini disputationes. ad propositam superiori anno quaestionem: Zaudetur et a vituperatione defendatur institutum , quo, in reformatis patriae nostrae coetibus, docírina Chris- tiana, duce Catechesi Palatina, exponitur; Adscripta illae habebant haec lemmata. 1. JF hat ever is, is right. Pope. 2. Il&yra doxip&Gere s 7b xaAbv xaTÍXsTE. Paullus. 3. Trahimur omnes laudis studio caet. Cicero. A. TvócscÜüs Tiv &AWüriav , xol 4 &AMjüca &AeuÜepómei Djne. Jesus. Disputationes tres posteriores non nisi vo- luntaüs et industriae laudibus sese commen- dant. Auctores minus de instituto, quo in reformatis patriae coetibus doctrina Christia- 56 HERM. JOH. ROYAARDS na, duce Catechesi Palatina exponitur, quam. de usu ejus symbolico egerunt, et oratione minus bene Latina , argumentum tractarunt. Praeplacuit longe prima Disputatio, cui sym- bolum Popii: 7ZAat ever is, is right. — Quamvis enim in ea non singula probanda videantur, eam tamen dignam judicavit Ordo, quae aureo praemio condecoraretur. Aperta schedula, nomen exiit : Nicolai van Wiyjk, Theol. cand. in hac Acad. Qui instituta probatione, auctor fuit re- nunciatus. - Escendas ita; praestantissime van Wijk, quem discipulum habemus carissimum. — Áu- rum accipe! Laudasti proavorum institutum, quod intimam refert pietatem. — Tu prope- diem Sacro muneri admotus, quam vere ex- pressit Catechesis doctrinam Sacri Codicis ita tueare, ut medis in litibus medium teneas , memor illius sententiae: —Z7z zecessariis uni- tas, in non necessariis libertas , in omni- bus prudentia et caritas. SOJRIATIO.'.* 27 JupicivM Onniwis Jung Coxsur TORUM. - Ordo Jure Consultorum , cum ei duae scrip- üones exhibitae essent, utriusque momentis rite.-perpensis hujusmodi tulit judicium... Neutra : orationis perspicuitate justaque.par- tium dispositione deficit; | neutrà industriae laude. Ceterum ista. cum lemmate: « Quo fata trahant" arguménto ac dispulatione exilior est, quam ut palmam aut reportare, aut aemulae suae dubiam reddere possit. Auctorem tamen, propter dotes praedictas, dignum censemus , qui honoris causa palam nominetur, ejusque rei scriptum testimonium accipiat. Altera: Ciceroniano symbolo. notata: —« Edidi, quae potui, non. ut volui" et copiosior est , et enuclatius claborata. .Auc- ioris quidem de re quaesita arbitrio calcu- lum non.adjicimus; verum justam rationem habentes difficultatis, qua hic juris locus ur- getur, ut et legis inopiae, et dissensus inter- pretum; considerantes porro illius curam at- 58 HERM. JOH. ROYAARDS que diligentiam cum in scriptorum sententiis discuüiendis , tum in legis articulis bene multis interpretandis, tum in quaestionibus exami- nandis, hanc tam laudabilem esse arbitra- mur, ut praemio carere non debeat. Quod judicium cum inter ordinis Professo- res constaret, resignata tabella patuit nomen: Abrahamus de Pinto, Phil. Theor. Litter. Hum. et Juris cand. in Academia Lugduno-Batava. Qui, legitime interrogatus, auctoritatis suae veritatem confirmavit. Alterius opusculi scriptor evocatus appa- ruit : Benjaminus Georgius Adamus Pabst, Juris cand. in Academia Rheno-T rajectina, Accipe nummum hunc aureum, Ornatis- sime de Pinto! Est illud hodie mihi per- jucundum officium victoribus praemia tradere non tantum nostrae Academiae, sed vero si- mul cum Leidensis, tum Groninganae alum- nis. Adstringatur ita vinculum in Patria nos- tra inter cunctas Academias! Aemulatio ad- esto honesta atque decora! Tu vero almac Lppervomor* " D ORATIO. 59 tuae. matris, Leidensis Academiae, . laudes sustine! - 1 | Neque Tibi de&st, Ornatissime Pab Ra in- dustriae documentum , membranaceum qui- dem, at magni tamen habendum; accipe il- lud Virorum Doctorum nomine. Juris locum explicuisti cum ethica arclissime conjunctum, quique mixti est fori. Jam perge sensus justi et aequi et obligationis moralis ita vita tua exprimere, ut Juris disciplinae ad animum regundum summa sit vis! JupniciUM Onniwis MEnpiconvyw. "Ordo Medicorum ad Quaestionem , in cer- tamine literario superiore anno propositam: Quid disputaverunt veteres et recentiores obstetricatores de placenta , in utero incar- cerata, ejusque origine et caussis? Quae- nam est ejus vera Diagnosis? Quae tàn- dem optüna curandi ratio? wnam accepit responsionem Ciceronis verbis inscriptam , Opinionum commenta delet dies, cett. 60 HERM. JOH. ROYAARDS - Hujus commentationis auctor ipsius Quaes- tonis ordinem secutus, prznum ex veterum, ac recenliorum obstetricantium libris amplam adeo scribendi materiam collegit, ut universe magis respexerit scriptorum numerum, quam observationum pondus. — Quamvis nomina Doeverenii, Hariji, Endenii, Lands- kroonii, aliorumque Virorum Clarissimorum, qui inter nostrates egregiis suis observationi- bus hoc argumentum vere illustraverunt, de- siderantur. Deinde in caussis morbi exponendis ita versatus est, ut alias praeterviderit, aliarum agendi rationem ex Pathologicae doctrinae fundamentis non rile illustraverit, neque in ilarum. distributione justum ordinem serva- verit. Tandem. in ulima, et gravissima com- mentationis parte, quae curationem spectat, minora inveniuntur judicii, ac prudentiae auc- ioris specimina, quam ipsius rei momentum postulat, | Íin prima enim curationis parte Dynamica multa quidem proferuntur medi- camenta, de quorum tamen vero pretio in ORATIO. 61 praesenti.caussa constituendo, ex rationalis Therapiae fundamentis, modestum judicium ferre oportuerat. ln a/era parte JMechani- ca, artificiali placentae solutioni et exiraclio- ni nimiae laudes tribuuntur ; cujus operationis aeque emolumenta, ac noxae, absque ullo partium studio, . ex sanis artis. obstetriciae regulis prudentius definiri: debuerant, quam in'hae Commientatione factum est. ) K Quocirca, eísi sua industriae laus auctori non prorsus deneganda sit, tamen propter judicii non salis subacti specimina, ejus com- mentatlionem auro decorari non posse, cen- suit Ordo Medicorum. JupniciUM ÜOnnriwIs LrrreRAnR IE. Ad quaestionem superiori anno propositam: ut s00« Flavii Josephi vita. | Quatenus « per vitae opportunitates ad conscriben- « dam. Historiam atque "ntiquitatem He- « óraicam idoneus fuit? Quid pronuntian- « dum de iis, quae huius Scriptoris auc- « foritati obstare dicuntur?" 62 HERM. JOH. ROYAARDS quinque nobis traditae sunt Commentationes, his sententiis distinctae : Prima: lle) uiv otv rovT&y ÉxacTOc, 0€ ujrQ Óoxei cxomeiTO. Secunda: Da veniam scriptis. Tertia: ^». Mi dpsprsiy ieri Ocy xol mayrx xwroploUy. "Ev (uorü. popa» 2 oUri Quysiv Émopev. Quarta: Ylpérrouci uiv 'yMp (oi m&pl Ti» &Afüeim» bAryópor xol Ov iyÜpky Y xal Y apuv vb ievobc cÜx évrpemojuevor) Gjsorov Ti Tolg "Epl cup[doAalur xAacTk "yp&£upara cuvrIeimwy TQ 0t uudením» Ópoíes Tipcpíay ixeívowe dedíevas , xaTaQpovoUs: Tij &Auüeíac. Quinta: TàQ ieropàv &vaypaQóvri Tb |uby &Auüsósw Evaryxaov. In his quarta et quinta sic caeteris inferio- res visae sunt, ut contendere ad praemium vix posse existimarentur. Magis placuit prima, quippe quae nobis studium et diligentiam auctoris probaret, sed desiderabatur cum perspicuitas, tum in rebus exponendis brevilas ac concinnitas: reperie- bantur adeo, quae aliunde essent descripta, ut huic etiam praemium negandum censeretur. ORATIO. 63 :;: Contenderunt. igitur de eo, secundum nos- iram sententiam, secunda et tertia; quarum haec rerum cognitioni et judicio, illa orationis bonitate atque disserendi elegantià praestare visa est, Quum autem utraque satisfacere propositae Quaestioni censeretur, secunda au- tem scriptionis laude excelleret, huic prae- mium , tertiae secundos. honores tribuimus. Scriptorem secundae ' Commentationis, pro- bavit sese Wolter Robert van Hoévell, S.S. Theol. cand. in Academia Groningana; tertiae Christianus Jacobus van der Vlis, Phil, Theor. et Litt, Hum. cand. , Theol, stud. in Academia Rheno-'Trajectina. Hanc tibi victoriae palmam, nobilissime van Hoévell! Academiae Groninganae ci- vis, nomine Academiae Rheno- Trajectinae palam offero. — Tu exemplo demonstrasti , te in regundis studiis Theologicis a Flavia- nis scriptis incepisse. ^ Quodsi igitur Josephi scripta viam tibi paraverint ad Patristicam eamque sedulo colueris, erit quod non tantum 6^ HERM. JOH. ROYAARDS "Académiae tuae, sed vero Patriae nostrae in excolendis patristicis studiis, a plurimis ne- electis, honori sis et emolumento. Ceterum tu Francisci ilius Junii, quem memoravi, vestigia preme! - "Tu vero jam iterum honorificum tulisti Li- teratorum teslimonium, praestantissime: van der Vlis! qui cavisti, ne nostrae item Aca- demiae suus deésset in hocce certamine honos. Gratulor tibi, carissime discipule! hosce ho- nores Aemulo dubiam admodum tu reddi- disti victoriam. Quodsi ille aurum tibi prae- ripuit, -studiis provectior, cogita continuo: pulcrum est laudari a laudatis viris. JupnicivM OnpriNis MamTHESEOS ET PnuinosoPHIAE NATURALTIS. Ad quaestionem Botanico -oeconomicam 'su- periori anno propositam. « Quaeritur his- « toria Solani tuberos; LL. hujusque. plàn- « tae descriptio: botanica, culturae modus et ORATIO.. 65 « varias usus oeconomicus." Duas accepit commentationes, quae his erant insignitae symbolis : Ll Si qua meo fuerint, ut erunt, wi- tiosa libello , JExcusata, suotempore, lector, habe, O vid. Il. Non cuivis Aomini contingit adire Corinthum. Hor. Prior commentatio, satis diligenter, sed e paucis libris sine judicio, congesta est. Prop- ter plurima vitia, tam in constitutione, quam significatione verborum sensus interdum vix intelligi potest; atque praeterea transcripta est squalide; quae cum ita sint, Ordo eam laude non dignam esse judicavit. Posterior commentatio Facultati magnopere placuit; magna cum industria et judicio, auc- tor plurima, quae de hoc argumento scripta sunt, investigavit, atque responsionem, ita ut propositum erat in quaestione, absolvit. Quare Ordo ipsam praemio decorandam judicavit. Ex schedula aperta, atque ex exa- 5 66 HERM. JOH. ROYAARDS mine, secundum legem, instituto , auclorem patuit esse ornaüssimum juvenem: Johannem Everhardum. van der Trappen, . Med. caud. iu Academia Rheno- l'rajectina. Tu ultimus loco, non honore, accedas, ornatissune van der Trappen: nam au- rum tulisti. — Disquisitionem instituisli, non subtiliter philosopham de coelis et astris, de theoriis sublimioribus, sed vero de solano tu- beroso, nutrimento communi vulgi aeque ac nobilium, — Sit hoc tibi omen, te vitam tuam dicaturum esse praclicis usibus, teque na- turae humanae commodis inserviturum, Honos alit artes! . Maec praemia com- militonibus vestris distributa, nonne vobis, juvenes! labore digna videntur? nonne in candem arenam descendere cupiunt vestrum plurimi? Ecce! novum aperitur certamen, quod strenue ineant Academiarum patria- rum studiosi. — Arrngite aures, Juvenes! ORATIO. 07 QUAESTIO IURIDICA. Nauticum foenus Franciae, proprium , Contrat à la grosse, et Hollandicum , quod Bodemeria apud nostros homines appella- tur, quid differunt? | Commixtio utrius- que, sive confusio, in lege, qua utimur, qualis sit," enucleate demonstretur, QUAESTIO MEDICA. 4ccurate exponantur signa cum patho- logica, tum chemica, quibus. veneficium arsenicale, im foro, certo probari possit, Quae vero ex chemía petuntur signa, ip- sius auctoris experimentis etiam illustrari cupit Facultas. QUAESTIO LITERARIA, " Descriptio, ex ipsis fontibus ducta, con- ditionis politicae, qua, regnante Garo- -Yo V5, septemdecim provinciae Belgicae fuerunt, 5* 08 HERM. JOH. ROYAARDS QUAESTIO CHEMICA. Quaeritur accurata expositio principii Kreozoti, qua ejus parandi ratio, pro- prietates et usus (medico excepto) indicen- tur, et auctoris etiam, si fieri possit, experimentis illustrentur. QUAESTIO MATHEMATICO-PHYSICA. Exponatur theoria mathematico-physica speculorum causticorurm. QUAESTIO THEOLOGICA. Socratis de rebus divinis doctrina, quam Memorabilibus Socraticis consignavit Xenophon, accurate exponatur; illius- que cum praestantia laudetur, tum de- fectus notentur. — m (C Peractis hisce solennibus, unum superest, idque mihi gratissimum , officium , ut Acade- miae Magistratum deponam illumque confe- ram in successorem designatum. QHaTIQ ^ ...s«) Ex auctoritate Regis Augustissimi, Gvi- LiELM1iIl, Virum Clnr. ApniANUM CarHaniNvM lornmciUM in proximum annum Academiae Rheno- Trajectinae ' Itec- torem Magnificum dico, renuncio , proclamo. Tu igitur, Vir Magnifice! vacuam hanc occu- pes sedem , qvam lubens Tibi cedo. Salve, Magnifice Rector! iterumque salve! Te nostrum jam esse gaudet Academia et Juventus haecce academica. Gratulamur ti- bi. cathedram, | quam. post Daventriensem , Groninganam , Lovaniensem, Arntzenio nostro successor datus, tuam jam. occu- pas, quamque ali cathedrae cedere no- lusti. — Tu diu sis decus Academiae nos- trae! sitque Tibi in regunda Academia propitius Deus! Hoc unum addo, dici vix posse, quantum mutua Collegarum -conjunc- tione subleventur regundi curae. "Tuis ita sub. auspiciis ducentesimo aetatis anno laete floreat Academia Rheno-Trajectina ! DIXI. NOTA E. (1) Hor. Od. III. 24. (2) Hor. Od. III. 6. (3) Legantur, quae habet Schiller, dreysigjar. Krieg, initio. Uberius de hisce dispntavi in Diss. over het Christendom in de Middeleewuwen, obvia in: Ar- chief voor Kerkgesch. iuzonderheid van IVederland. T. Il. bl. 65-244. (^) Grotii Annales. I. 10. (5) Grotii Ll. p. 12. | Est haec memorabilis Gro- til sententia, de proavis nostris ita scribentis: » Unde » sacrosanctae pietatis doctrina in majorum nostrorum » mentibus tam alte radices egit, atque etiam propa- » gata est, ut publico consensu recepta, nulla postea » motu labefactata, innumero aucta semper excreverit.'' (6) De Guilielmi pietate consulantur Historici nostri, Bor, VanMeteren, Hooft, Wagenaar; porro (Beaufort,) Leven vau Willem I. — | Siegen- beek, over het godsdienstig karakter van Willem I., quae Diss. occurrit in: Jnemosyue, door H. W. et B.F.Tydeman, 1823. II.Deel, 153-187. — Lu- lofs, Lofrede op Willem I., gedrukt in de JVerken der Holl. Maatschappij van. Kunsten en Wetenschappen. V.63-73. — Broes, Willem de I, in betr. tot de scheuring der 47 vereenigde Vederl. Gewesten $n. de 36de eeuw. ANNOTATA a» ORATIONEM. 71 (7) Cf. Apologia Guilielmi apud Bor, .Yeder. Üorlogen, in Byvoegsel van authent. Stuk&en, D.1L bl.77. — Hooft, JVed. Hist. 17 B. — Grotii An- nales, L.3. p. 71. — Wagenaar, Paderl. Hist. D.VI. bl. 48 volg. et legatur de ea (de Beaufort) Leven vau Willem I. Vol. IH. 416 sqq. qui argumen- tum ejus refert p. 421 sqq. — Parentum in pia insti- tutione pueri et Mariae, Hungriae, laudes celebrat ipse Guilielmus in Apologia, p. 77 ete. Cf. Bor, Byv. v. auth. stukken , D.lI. p. 6. et Leven van Willem I. Vol. III. 719. — Quae dubia moverunt Strada, De- cade I, lib. 2. et Bentivoglio, JVederl. Hist. II. D. 2B.; haec sustulit (de Beaufort) Leven van Wl- lem T. T.IIL. p. 723 sqq. — Pietatem in Guilielmo venerabantur proavi, eum Davidi aequiparantes, Golia- thum oppugnanti; quae grata eis erat comparatio, quapropter eam plurimis in nummis exprimebant, ad- ditis Sacri Cod. effatis, piae fiduciae, in Deo repositae, testibus, maxime annis 1577, 1578. (8) Juris publici fecit hasce literas Vir Cons., de historia Patriae nostrae meritissimus, J. C. de Jonge, Verh. en onuitgegeven stukken betreffeude de Geschied. der lVederlanden, Vol. H. in: Brieveu van en over Willem 1. 51-108. Prae ceteris memorandae Ep. 8 et 9, p.83sqq. — Nulli vero dubitamus, quin ulterius hoc- ce argumentum sunt illustraturae Epistolae, quas ex- spectamus in subsequentibus voluminibus operis: Ar- chives de la Maison de Vassau- Orange; — Recueil publie par Mr. G. Groen van Prinsterer. (9) Vide hasce Epistolas obvias apud Gerdesium án Scerinio Antiq. I. 88-100. 292-297. Guilielmi, Principis Arausionensis , Epistolae ineditae, 1572. — -4 [20] ANNOTATA Epist. ad Eccl. Londin., 1573. — it. Guil. I. Ep. ad Eccl. peregr. Angl. 1572. 1 (10): Ofschoon. het. den. Almagtigen behaagd heeft , » over die stad naar zynen Goddelyken wil te beschiks » ken, en. dezelve wit onze handeu te nemen, zullen » (y Hem en zyn Goddelijk woord daarom verloochenen » en verlaien ? 4s daarom. de sterke hand. Gods eenig- » Zins verkort? en zyne kerk en gemeente te niet ge- » bragt? — — — Gy schrift ons, dat men. U zow » laten seten, of men ook met eenig groot en magtig » Forst in vast verbond staan. |. £y willen wet nala- » ten. U hierop voor antwoord te geven, dat wy, eer » wy o0it deze zaak, en de beschermiug der Christe- » nen en andere verdrukten in deze landen aanvaard » hebben, met.den oppersten Vorst der Vorsten (met » den machtigsten Potentaat aller Potentaten) een. zeer » vast verbond. geinaakt hebben, dat wy geheel verze- » kerd ziju, dat wy en allen, die daarop hun vertrou- » wen vesligen , door Zyn magtige hand, in spijt van » alle zyne en onze vyanden, tew laatste nog zulleu » ontzet worden, zonder dat wy iutusschen eenige an- » dere middelen , elke ous de Heer der Heerscharen » heeft toegeschikt, hebben, of alsnog willen latem voor- » bygaan." Bor, D. I. 447, 448. Haec ita refert Hooftius noster: » Een Kkloek eu » manljk hart plagh, ook 4n spijt der wederspoedt : » ankergrondt aam de hoope te vindem:. d'anatvalli- » ghen en blooden door deu raadt der vreze verrukt te » worden. | .Welk eene onervarenheit zich in't verkee- » ren der wereldsche dingem t'ontzettem ! welk eene » wankelbaarheit om 't misval eener stad, hoewel oover- » bitter eu deerlrjk, te zwichten ? eeven oft. Gods avm a» ORATIO SNwN E M. 13 » mét dien afbrek verkorl waar en de gansche wel- » siandt des lands op de Haarlemmer bodem gescheept. » — —— In vasten verbonde, ja, stond hy, ,en. had » het, voor 't aanveirden vau de bescherming der Chris- '» teme, en verdvukte landtzaatew amet. den oppersten » Vorst der Vorsten aangegaan, die nooit zijn. betrou- » wers te leur stelde; en gewisselijk ten laatste zyne » en hunne vyandeu te schande zoww maken.":/ jNe- derl. Hist. B. 8. bl. 329. (D. III. bl. 55, 55 der uitgave van Siéegenbeek, Simons en Cappelle) — De Philippo et Casparo d'Anastro, vide, Le- ven van Willem I. III. 522 sqq. (11) Cf. Van de Water, Gr. Utrechtsch Plakaatb. : I. bl.55sqq. et maxime: Mr. J. C. de Jonge, de miewwe of nadere. Unie van Brussel, in: Verh. en on- witg. stukk. supr. laad. II. 161-204. —. (12) Ontwerp van Geloofsvrede van den Aartsh. Mat- thias, apud VanMeteren, JVederl. Historién. 8 B: Cf. Wagenaar l.l. V. 7. p. 214, 215. — — Legantut de hacce Guilielmi agendi ratione, quae attulit Brandt, Hist. der Reformatie, Y. 531 , 532, 549, 581. Broes, Willem I. 1.1. p. 73. (13) Cf. Leven van Willem I. D. III. bl. 687 sqq. — Gerdes, Seriniwn, L. I. 64-66. — De Jonge, Brieven van en over Willem. I. Epist. 12et19. in: Verh. en onuitg. stukken , 1.1. IT. 100, 102. — De sensu reli- gioso Guilielmi, morte proximi, cf. Siegenbeek 1.1. 184. (14) De Philippo Marnixio consul. maxime: Te Water, Verbound. der Edelen, D. III. bl. 29-90, — Ab Utrecht Dresselhuis, Fiips van Marniz, 74 ANNOTATA Heer van Mont St. Aldegonde , beschowwd als Godgeleer- de, en in zijne verdiensten omtrent de Nederl. Herv. Kerk ; obvia in Diario: de Vriend des Vaderlands. Vol. VI. Dodt van Flensburg, JBidr. tot dem opboww der IVederl. Geschied. et Letterk. in: de Vriend des Vaderl. D. V. bl. 443 sqq. et legatur de Oratione Wormatiae habita, Scheltema, Gesch. en Letterk. Mengelw. Ult. 174. (15) » Verba dictante Marnizio" ; ita Grotius, A4n- nal. ]. I. p. 19. (16) De Byencorf der H. Roomsche Kerke, door Phil. Marnix, Heer vau St. Aldegonde. 1569. (17) » Om siu goedt of leven miet te verliesen, » mogt men de bekende waerheit Gods niet afstaen, » of immers verswygen. — Geen tydelyke insicht of » van aerdts verlies, mogt het vertrek naer de plaet- » sen, daer vryheit van Religie was, beletten. — Men » moest zij& plicht betrachtende, Gode betrowwen."' Trouwe Vermaening aen. de Christelyke Gemeenten van Braband, Vlaenderen, Henegou en andere omleggende landen, beide, die nog ondev't kruys sitten, ende die buyten slands geweken zin, door Ph. v. Marnix, p.29.37. Cf. Brandt, Gesch. der Reform. I. 761. (18) Apologie, van 1679. Vid. Te Water, Verb. der Edelen, D. IV. bl. 204. — — Ceterum legantur Viri scripta, quibus abunde pateat, quam pio animo Deum coluerit Marnixius. (19) Marnixio mandata erat cura a Synodo Emb- dana Historiam ecclesiasticam conscribendi coetuum nos- frornm reformatorum. Tta enim legitur in Actis Sy- A» ORATIONEM. 1 [51] nodi 1571 ie Embden: Art. 481. » Men zal den Heer » S. Aldegonde bidden, 4n den naam vam dezer Sy- » nodale Vergaderinge, dat hy eene Historie der dingen, » die in sommige jaren herwaards geschied zijn, be- » schryve; en voornameljk van die dingen, die de » oprichtinge der kerken , de vervolginge derselver, de » afwerpinge en wederopregtinge der Beelden, de vol- » standigheyt der Martelaren , die growwelyke oordeelen » Gods tegen de vervolgers, de veranderingen der Po- » litien, etc. betreffen." — Cui si satisfecisset voto Marnixius, plura sane nobis innotuisent, quorum notitia hactenus in explicanda historia ecclesiae Delgi- cae desideratur. Quatenus Ecclesiasticus fuerit aulicus Guilielmi I. conf. Dresselhuis l.l. p. 63. (20) Cf. VanIperen, Ker. historie van het Psalm- gezang. l. 137 et 199. — Ypey en Dermout, Gesch. der IVederl. Herv. Kerk. Y. 549 sqq. (21) Quem Scaligero obtulerat Leydensis Acade- mia Professoris honorarii honorem, (cf. Siegen- beek, Gesch. der Leidsche Moogeschool. YI. T. p. 79.) hunc Marnixio vindicavit N. Hinlópen, list. van de lVederl. overzettiug des DBwybels. p. 25. (22) » Repos ailleurs". — Haec verba symbolum sibi elegit Marnixius. (23) Symbola haecce et inscriptiones nobis suppedi- tavit Van Loon, JVed. Hist. V. 1et2. — Nos autem seculum XVI. attendimus. | UÜberius, potissimum inse- quentia tempora, attigit Doct. VanderChijs, Verh. over het. Karakter der INederl., byzonder gedurende den tachtigjarigen oorlog, blijkbaar in hunne gedenkpennin- 76 ANNOTA TA gen, obvia in: T'yjdschr. voor unt- en Penningkunde, door P. O. v. d. Chijs. Leyd. 1833. I. bl. 21-63. Li (24) C. Meerman, Fergelyking der Gemeenebes- ten door Hugo de G root, witgegeven, en vermeer- derd met Aant. ll. 194 sqq. (25) Quantopere pietate inducerentur proavi in condenda Academia hac nostra abunde docuit Arn. Drakenborch (Orat. panegyr. iw natalem saecula- rem cad. Trajeciinae), ^ qui postquam indicaverat studium reformatae doctrinae tuendae jam antea de- siderium excitasse hic Academiam instituendi, ita pergit: » Deo insuper armis favente, hostes a foe- » derati Belgii finibus longius submoti, ac validis- » simarum Urbium Vesaliae, Sylvae-ducis et Trajecti » ad Mosam expugnatione, termini reipublicae egregie » muniti sunt. ; Quibus divini numinis beneficiis sni » sociorumque majestate firmata et aucta, proceres » urbis Trajecti se animi erga Deum ingrati crimen » effugere non posse existimarunt, nisi ad exem- » plum popularium ipsi quoque partem aerari im- » penderent in dedicationem templi, in quo cum » reliquis artibus liberalibus sacratissimae religionis » nostrae doctrinam juventus addisceret." p.28. (26) G. Voetius, Oratio inaugur. de pietate cum scientia conjungenda, habita 12 kal. Sept. 1634. cum munus auspicaretur Profess. Theol. et Hebr. linguae. — Obvia est Oratio in libro :. Illustris Gymnasii Ultraject. inauguratio wna cum Orationibus inauguralibus. ltr. 1634. Celebravit, condita schola Trajectina, Ni- portius (JCt. Civitati Ultraject. a Secretis, in Ora- tione. in. illustri Gymnasii Ultraj. inaugurationem), E E vr p tus E DA An ORATIO ?N E N. 71 Magistratus urbani pietatem, » quae Athenaeum hoc » non Reipublicae solum, verum etiam Ecclesiae fu- » turum constituit seminarium." (27) Bibliothecae Rheno- Trajectinae Catalogus. Traj. ad Rh. 1835. II. Vol. — Praefixa est Praefatio Ph. G. van Heusde, Bibliothecae Praefecti, quae seorsim prodit in 8?: Praefatio ad. Bibliothecae Academicae , quae Trajecti ad Rhenum est, Catalogum. —— Accedunt cum alia Biblioth. spectantia, tum Senatus Urbani Tra- jectensis decreta. (28) P. Koning, Verh. over eem aammerkeljk beenuitwas aan de onderkaak. — Obv. in: Verh. der 4* klasse van het Koninkl. Nederl. Instituut. D. V. 1820, bl. 189-202, — P.Koning, JVaarn. van eene lang- durige krankzinnigheid enz. waarschijnlijk ten gevolge can wormen. — Obv. in: lViewwe Verh. der 4* klasse van het Koninkl. Nederl. Instituut. I. D. 1827, bl. 282- 293. — Legatur de Viro Erud. Utrechtsche Studenten Almanak. 1835. EnnaATUXM. p. 14 reg. 7. confiscata, lege: carnificata. s ^ / : / / LI " ? i , P i i "id T . " * , Li : " V fist s L] | : y Li " i ^" "1 D 1 CXX & * » s [ M * 2H t ir € NICOLAIviNWIJK, THEOL. CAND. IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA ; COMMENTATIO THEOLOGICA , QUA RESPONDETUR AD QUAESTIONEM AB ORDINE THEOLOGORUM PROPOSITAM ; HUIUS ARGUMENTI: Laudetur e£ a vitüperatione defendatur. inflitutum; quo, in Reformatis patriae nostrae coetibus , doctrina Christiana , | duce. Catechefi. Palatind , exponitur. QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT; D. xxvi MARTII A. MDCCCXXXV. av "i a A. iiA 2. Y. LY 2 z£ - - Mc ito LI 1 1 INTROITUS. Optime de Societate Christiana meriti funt. viri praeclari, qui medio Seculo XVI. in Belgio nostro communem dederunt operam facris publicis purgan- dis, infcitiae et erroribus pellendis , adolefcentium et adultorum animis fide ac pietate imbuendis et hierarchiam Romanam fugientibus facro religionis apostolicae vinculo confociandis. Quem in finem; prouti alia multa ab iis gesta funt feliciter, ita nominatim profuisfe videtur izffituztum , quo doc- irinam Christianam ,. in coetibus, | duce Catechefi Palatiná , exponendam curarunt. Praeiverat Fridericus Ilf, Elector Palatinus ; qui hanc Catechefin, primum a Zacharia Ur- fino, adiuvante, ut videtur, Casparo Ole- viano, Germanice fcribendam curavit, deinde à praecipuis ecclefiarum Palatinarum Infpectoribus et Pastoribus Heidelbergam convocatis probatam et ad communem ufum expetitam , anno 1563. in lu- cem edi iusfit, ut Zuvemzuti mon folum profpicere- tur, fed concionatores etiam et ludimagistri cer. sam haberent ct definitam formam , ad quam it A 2 yetis n COMME NCTAAST. IO ventutem in templis ez fcholis informarent , ne pro fuo arbitrio noya fubinde inflituerent. aut ea. tra- derent, quac yerbo Dei mon [int confentanea. Quapropter ctiam Elector pius omnes, quibus commisía erat Ecclefiarum Palatinarum cura, his admonuit verbis: Jestrum nunc porro erit, cum ob gloriam Dei, tum ob vestram , eorumque , qui et nostrae et vestrae fidei concrediti sunt , salutem, hanc Catechefiun grato animo cxcipere, eam pue- ris, cum in fcholis tum in Ecclefüs proponere, eorumque auribus et animis asfidue ac diligenter inculeare , quo eam yita et factis paulatim expri- mere asfuefcant, (1) . Sic (1) Haec profesfus est Fridericus in Pro/ogo, praemisfo primis Catechismi editionibus, uti et 24?o/ogise Catechismi a Zach. Urfino ícriptae a. 2564. in huius Opp. T/eoj. Hei- delb. 161^. Tom. Il. Conf. Henr. Altingii Historiz de Ecclefíis Palatinis, cap. XLII—NLIV. Joh. Ens, korr his- porisch berigt yan de publicke fchriften etc. cap. 1l. S8. 5—7. if.le Long, kert historisch verhaal van dem eorffen oor. fprong der NNederl. Geref. Kerken onder "t kruys, $8. 86, 9-, Adr. 'sGravezande, twee honderd jarige Gedachtenis yau het Syncde te Wefel. p. 545 55. ]. C. Koecher et E. W. Cramerus, catechetifche Historie der geref. Kerke eic. cap. Vlll. $6. 1—5. E. S. von Alpen, Gefchichte und Litteratur des. Heidelb. Katcech. adiunctae libro: Leirfudem btim Christl. Religions unterricht. G. Benthem Reddin- gius, over den Heidelb. Catech. Vol. lI. p. 15—32. 4A. Ypelj, Gefihied. van de Kristlijke Kerk in de achztiende scuw, Vol. VII. p. 730—725. not. &£oc. IX. 474—48r. Y. van Hamelsveld, 4fgem. ker&c]. Gefehied. veryolgd ;doer A. T IHTEAOTL/OTG^r 16-4. 3 Sic Friderici auctoritate ' haec — Catechefis invecta füit in ^Ecclefiam, quàm Belgae. reformati condiderant Francothaliae , Electore faventé ac tuente, . Proinde quoque, eo ipfo anno 1:565. a Petro Datheno, (íacrorum apud Francothalien- fes antistite, in Delgicum fermonem veríà fuit, et primum Emdae, tecto tamen interpretis nomine, edita, (2) postea vero, anno 1566. rhythmicae Pfal- morum interpretationi, Delgice ab ipfo contextae, adiecta. (3) ! Mox prae ceteris, qui tunc editi erant, libellis catecheticis, hic Heidelbergenfis nostratibus . no- tus fuit et acceptus. — Synodus Vefalienfis, cuius Praefes erat Dathenus , anno 1568. ecclefiis Del: gicis, vernacula lingua utentibus, non mandavit, fed fuafit, ut, in erudiendis catechumenis, hunc Íe- A. Ypeij, Vol. XXV. p. 210, 21i. Ypeij ez Dermour, Gefchied. der JNederl. herv. Kerk, Vol. f. p. 455774357. ]- C. W. Augusti, Proeye eemer. Inleiding in de beide Hoofü- katechismi der Eyangelifche Kerk, p. 111—124. (2) Libellum rarisfimum typorum formulis denuo defcripium dedit If, le Long, lib. l. p. 145—138. Conf. Ypeij ex Der- mout, lib, J. Vol. I. p. 457—459. (3) Dathenus, in Praefaione fcripta die o5 Martii, 1566. haec monet: Op dat oock die Christelicke lefer een volkom- men handtboecxken hebben mochte, hebbe ick. den Christe- licken Catechismum, ende den voornaemften deel der kercken ordeninghe, ende der ghebeden, fío die by ons gebruyckc fijn, tot den Pfalmen laeten drucken, alles tot beteringhe der kercken Christi. 6 COMMENTATIO fequerentar ducem. De Carzechismo enim in liuius Synodi actis habentur haec: AMiniszerüi ac pro- phetiae muneri non abs re conjungimus catechifandi confuetudinem , quam ab. Apostolis eorumque disci- pulis acceptam in omnibus ecclefiis obfervandam esse plane cenfemus. | Catechistmi vero formulam in. ec- clefiis. quidem Gallicanis Genevenfem , in Teutoni- cis vero Heidelbergenfem ,— potisfimum | fequendam ducimus : quam tamen usque ad futuram Synodum liberam relinquimus. (4) Paulo definitiora leguntur in actis Synodi Emda- nae, anno 1571. habitae, art. V. Catechismi for- mam in ecclefiis. Gallicanis Genevesfem , in. Teu- tonicis vero liidelbergenfem fequendam | duxerunt fratres , fic tamen , ut fi quae. ecclefiae ulia Cate- chismi formula verbo Dei confentamnea utantur , necesfitate illius mutandae non adfiringantur. (5) Plus definitum est anno 1578. in Synodo Dordra- cena , quae dicitur /Vazioza/is, Primum enim, art. LIV, (6) flatuta funt haec: Cazechismi formulam in (4) Acta huius Synodi Delgice verfa iam edita funt a Lu- dov. Renesfio a. 1664. a Regnero Ens a. 1764. et in Kerkelyk Placaatbock, Vol. ll] a. 1792. Primus ea Latine edidit L, J. F. Jansfen, in afrehief voor Kerkel. Gefchied. inzondérhoid van Nederland , yerzameld door N. C. Kist es H. J. Royaards, Vol. V. p. 426—460. (5) Synodi Emdanae acta non mifl vernacule edita ex apo- grapho Latino fumere mihi licuit. (6) Wm apographo Latino, quo uti mihi contigit, hic articults numeratur LIII, THEOLOGIC A. 7 in ecclefiis quidem Germanicis eam , quae cum pfal- mis Germanicis Peiri Datheni, in. Gallicis vero ecclefüs eam, quae cum Gallicis pfalmis hactenus excu/a est, obferyandam cenfemus, Liberum. qua- que Germanicis. ecclefiis sanebit, uti breyi exa- mine fidei, ex Catechistmo in compendium contrac- 1o cb cum dictis pfalmis .Datheni excufo, ad etos erudiendos, qui facrae Coenae nomen dant. Deinde vero, art. LXVIII. praecipiuntur conciones ha- bendae diebus dominicis, quibus S. Coena adminis- tratur, hunc in modum. Z4/zte f/aerae Coenae ad- 1hinisirationem concio habebitur , in qua de conver- fione. hominis. fuique probatione, cum de reconcilia- Hone eius cum Deo et proximo fimiliaque argu- menta iraciabuntur.. Ipfo autem die. facrae Coe- nae utile erit de Sacramentis et nominatim de ministerio [aerae Coenae docere, atque. ad eam rem téxium | accommodatum | deligere, nifi. ordi- narius textus apte eo dirigi posfit. | Pomeridiano autem tempore confueta concio yel Caiechismus ha- bebitur. | Nisi quid me fallit, horum collatione articulorum. docemur, Catechismi Palatini ufüm eo tempore iam fuisfe invectum, non tantum ad eru- diendos difcipulos, qui ipfi responderent ad quaes- tiones propofitus, fed etiam, ad communem Chris- tianorum gregem docendum in folennibus conven- tibus pomeridianis , unoquoque die dominico actis, Id ipfum docere nos posfunt folennes preces, qui- bus Catechismi expofitio in conventibus publicis in- 8 COM'MENTSATIO, inchoari et finiri. folebat, Harum enim formulae, a Datheno e Germanico fermone in Delgicum con- verfae et a, 1566. editae, nonnulla complectuntur , quae nequaquam catechumenis, fed omnino horum parentibus ad orandum praefcribi potuerunt. (7) In multis certe Eccle(iis Catechismi ufum a. 1578. iam fuisfe invectum , colligimus ex iis, quae fta- tuit Synodus Provinciarum Hollandiae et Zelandiae , - à. 1574. Haec enim Synodus non tantum Cateche- fin Heidelbergenfem elegit ad docendos catechume- nos, art. lI. fed etiam praedicationem Catechismi laudavit, art. XLIV. et decrevit, in ea ufitato more esfe pergendum post meridiem diei, quo S. Coenra fuerat celebrata. (8) Synodus Medioburgeníis, anno r58r. habita, et Generalis Belgicarum | Ecclefiarum dicta, eandem fere de Catechismi Palatini ufu fententiam profesta est, quam ante triennium pronunciaverat Dordra- cena, Etenim , ad quaestionem particularem XIX. huius argumenti : Quo Catechismo in. Écclefiis uten- dum fit? respondit haec: Zn Belgicis quidem eo, qui cum Pfalnis a Domino Datheno zranslatis: in (2) Legatur Ees Ghebet veor die leere des Catechismi , im- primis Gebedt nae de leere des Catechismi. * Utraque for- mula, quamvis obfoleta, edamnum repeti folet in Liturgia helgica, emende:ae Dfalinrum editioni rhythmicae fubiuncta. (8) Art. LXXX. haec traduntur: Js Pbeflooten , dat men na- demiddag, els het. INachtmael gehoudem is, de predicatie des Catechismi nae gewaente onderhouden fal. ACTES e rA THEOLOGIC SA. 9 in Gallicis yero , qui cutn. Gallicis, Pfaimis: hacie- nus es£ excufus. — Liberum quoque fore. Belaicis , uli breyiore examine fidei, ex Catechismo in com- pendium contracto eb cum dictis Pfakmis a. Domino Datheno zrazsiatis excufo ,. ad. eos erudiendos , qui facrae coenae nomen dant. Quamvis autem Synodus Catechismum, fingulis diebus dominicis, in publicis conventibus pomeridianis , interpretan- dum duceret, arbitrata tamen est, ab eo toties commodius abítineri posfe, quoties ante meridiem facra Coena fuisfet celebrata. — Ad quaestionem enim XXVIIL. 27/7 eo die (quo /amcta Coena ad- minisiratur , quaest, XXV11.) Cazechisius yel cone cio ad gratias agendas habenda fit? respondit: Aoc posterius uliliter feri posfe; alterum tamen liberum esfe. (9) "Tandem Synodus Nationalis Hagana, a. 1586. perfpicue ac definite Euangelii ministros iusfit, fingulis diebus dominicis, in orationibus pomerie dianis , docirinze Christianae fummam, Catechismo in Delgicis ecclefiis iam recepto comprehenfam , breviter interpretari, ita ut haec quotannis abfolvi pos. C9) In hac Synodo quze(itum quoque fuit: of he£ siet goet ware eenige uytleggiuge op dem Carechismum in forme wan korte predicatieu ofie anders voor de aenkomelingem te ma- ken? Ad quam quaestionem LIX. responfum fuit: ja, em is eenigen last daartoc gegeven. Quo eventu, equidem nefcio, Sed conf. Ypeij ec Dermout, lib. 1. p. 302—504. io COMMENTATIO posfit , fecundum partitionem ipfius Catechismi , eum in finem factam, (10) Ordo ecclefiasticus urbis Groningae, ftatutus die 16 Septembris a. 1594. art. 28. iusfit quoque Euangelii interpretes , in pomeridianis conventibus , fingulis diebus dominicis, Catechismum Heidel- bergenfem interpretari. (11) Similem erdinem Guilielmus Ludovicus, Comes Nasíavius , Gubernator et Ordines Deputa- ti,in ufum pagi Groningani ftatuerunt, die 27 Fe- bruarii , a. 1595. (12) . His C16) Ordinis cccleffastici , in hac *ynodo conftituti, articu- lus LXI. huius est orgumenti, De JDienaers fullem alom- me fondaegs ordinaerlijk in de nacmiddaegfche predicasie de foinma der Christelijke leere in den Catechismo , die tegen- weoordig iu de JNederlantfche kercken aengenomen is, verya- tb, kortolijk uytloggen, alfoo dat dezclve jaerlyks mag geéyn- digt worden, volgende de afdeelinge des Catechismi zeifs daer- op gemaekt. (11) Ende willen wy , (Borgemeesteren ende Raedt der Stedt Groninzen) dat men voor defe tydt to ecn ühre nae den midda- ge den Heidelbergensem Catechismum , £o zegen-uhren die Frag- menta Dominicalia Euangeliftarum , &? zo fes uhrem des morgens eenen Euangelistam offe ecm ander Eoeck continue predigc. Maec refert ij, H. Drucherus, Gefchiedenis van de opkomst der Kerkheeryormiug in de Provincie Groningen, Gron, 1821 . P. 445» (12) Cáristlicke und Schzrftimetige Kercken Ordenung, Ghe- publiceerz ter ordonuantic dcs wolgebornen Grayen und Heeren Wilhelm Ludwich, Graven to INNasfoz , Stadtholder etc. uude de Gedeputeerde Staten. der Stadt unde. Omlanden yoorfc, Av o7. De Ieer in der kcrckon fall ep dem Sondagen in THEOLOGIC A. II His fimilibusque decretis , cum politicis, tum ecclefiasticis , obtemperandi non raro, vel volun- tas, vel facultas defuit Euangelii interpretibus. Praetereo Hubertum Duifhuifium, in aede jJacobaea urbis Rheno. Traiectinae pastorem , pure gandae quidem religioni operam dantem, verum nulli fefe legi ecclefiasticae fubmittentem , nec Ca- techismo utentem in docendo. (13) Sed memorandi funt, qui paulo post Ecclefiae in urbe Rheno- Traiectina. praefuerent doctores. Hi; alii quidem Huberti. vestigia legentes, alii vero formulam in plerisque reformatis Delgii Eccle- fiis receptam fequentes, omnes tamen, auctore Comite Leicestren(i , die 26 Aprilis, a. 1586. coón- fenferunt, fingulis diebus dominicis Cateciismum in Belgicis urbis Ecclefiis esfe interpretandum. (14) Sed displicuit ea pactio multis civibus honoratis no- im dem Dorpen voor middach cen. Euangelifrhe text, unde des naemiddaechs de Catkechismus — — gefchiez. Haec quoque re- fert Brucherus, lib. l. p. 485. (13) Conf. P. Bor, lVeder/. Oorlogen, Lib. XXI. fol, 106—110. (VoL. lI. edit. 1680. p. 830—036.) P. C. Hoofts ANVederlandfche. Historien , ad ann. 15836. (edit. 1703. p. 1054 fq.) (14) Pactionis articulus X. hic fuit: .De maziere van Catechi- feren van de Apoflelen ontfangez en in de welgeflelde Kerken fof noch toe ouderhoudem, fal yan alle Predicanten onderhou- den worden: fuülks da; alle Sondagem de Catechismus im de aVederduytfe/ Kerken aengenomem uytgeleyt fal worden van den Predicunt dien het te Leurte fal vallen. Leg. Bor, lib. 1. fol, 111, 122. (Vol. II, p. 938.) 12 COMMENTATIO novoque magiftratui urbano, qui proinde Euange- lii interpretes munere fuo abdicavit, alios eorum in locum fubítituit, hosque die ro. Novembris, a. 1590. iusfit, pro concione tractare, fingulis quie dem diebus dominicis, in ufum imbecillorum, tex- tus e quatuor Euangeliis et epiftolis Apostolorum , antiquo Ecclefiae Romanae inftituto felectos , cae- teris vero diebus ea, quae ipfis viderentur oppor- tuna, e Dei verbo neque aliunde ducta. (15) Ve- rumtamen huic mandato, connivente magiftratu, ita obtemperatum fuit, ut Catechismi interpretatio nunquam prorfus omitteretur. (16) Isque mos ab Or- (15) Sextus, qui et ulümus, legis iftius articulus huius est argumenti: l/em Jullen de Miniflers alhier des Sonnen- daegs, teu dienfle van den fwacken prediken, de Epiflelen en- de Evangelien van den felyen dag , en op andere dagon "t gene fy na gelegentheid des :ijds geraden fullem vinden, al uit den woerde des Heeven en daér Luitcz niet, Leg. Bor, lib. l. fol. 312—118. (Vol. ll. p. $39-—-848. Jo. Uytenbo- gaert, Kerckel,. Hifi. p. o71€»:76. jac. Triglandius, Kerckel. Gefchied. p. 344« 798. L '€16) Teftis est Joannes Gerobulus, eo tempore Euan- gelii in urbe Rheno - Traiectina interpres , in libello: JZaerache tigh Perhael van den flaez der. Gereformeerde Kercke , die den Sone Gods binnen Utrechnt door "t Evangelium vergadert wert. Utr. 1693. p. 534—536. (coll. p. 8.) ubi haec refert: HeLbes wel Je Minifters binnen Vtrecht, uz de veranderinge is de Ge- meynte aldaer over derthien garen voorgevallen, des Sondaechs ten dienfte van de fwacken D'epittelen ende Evaugelien (ge/ijek men de felye uoemt) eenon. tijt lanck gepredickt , om de felye alfo te. gemoet te gacens achteryolgende "t Contract. tusfchez den THEOLOGIC A. 13 Ordinibus regionis Rheno- Traiectinae confirmatus fuit, die. 98 Augusti, a. 1612. edito Ordine Ec- clefiastico, qui iubebat Catechismi tractationem, ubi ufitata erat, retinere, non vero eam inducere iubebat, ubi nondum esfet recepta. (17) Non den Raet ende de fapplicerende Gemeynte , i» de» Jare 1593. epgerecht. Edoch alfoo dat hier-in vanden beginne af groote vryheyt gebruyckt is geweest, — -— Ende wat de Predicatien aengaet , de welcke na den middache- in drie Tempelen gedaet wordens daer-in wert defe ordeninge gebruyckt , dat de Re- den die het beginfel geeft in Chrifto, 4a? is, de Chriftelijcke Catechismus yoor-a] gefladelijck, im eene derfelver 'Tempelen, van den beginne af ten eynde toé , na d' afdeylinge van dien, in fékere Sendagen, gedreyen wert; gelijck defe maniere vas doen oock noyt , na de veranderinge alhier U Vtrecht voorgeyal- Jon, conderlatem is geweest, Conf. Uytenbogaert, lib, l. p. 226.—291. et Triglandius, lib. 1. p. 798—806. (17) In Chriflelijcke Kercken - Ordeninge der Stadt, Steden, ende Lcnden yan N recht. Utr. 1612. cap. JII. art, 6. haec iubent Ordines Provinciae: Ter 2/aet/e daer-men ghewoonlick is den Heydelberchfchen Catechismum Zes Sondaechs na de mid- dach te predicken , fal defelye gewoonte onder-houden werden, alfaoo: Datmen naer "tonder-vragen der Kinderen, den Folcke uyt de H. Schrift (ghelijck in fommighe ghereformeerde Kerc- ken ghefchiet) eenem Text voorlefen fal, handelende van de Materien daer yan men naer ordre des Catechi(mi f/4J comen t£ leeren , waer op-men de Vraghem ende 2intwoorden des Ca- techifmi mer fthrift-matighe verclaringhe alfoo voeghem ende pes/em ful, dat blijcken moghe das het niet en fy een f" Men fehen, maer Godts Woordt dat uytegheleyt wordt, ende dit alles by presife, Art. 7, Op dem Dorpen ten platten. Lande falmen | des Soznen-daechs vottemid-dachs predickem de Son-daechftha Eu- T! COMMENTATIO Non paucis quoque Euangelii interpretibus de- fuisle videtur opportunitas conventus pomeridianos agendi in iisque Catechismum interpretandi, five propter rusticorum focordiam et defidiam , five prop- ter aliaa impedimenta. Huius rei indicia iam repe- riuntur in iis, quae ante Synodum nationalem , a. 1618 et 1619. fuere acta. (18) No- Euangclien ofz Epiftelen, om dem flechtem Huyfluyden die van outs daer toe ghewent zijn te ghemoet te gaen, ende des nae- mid-dechs fal men hun ende hunne Kinderem Ly ordre een- vyoudelijck ende Schriftuyrlijck verclaren d'articulen des Chri- fielijcken gheloosfs, fo die indem .po[lolifehen Symbolo zijn veryatet, de Inflelliughe des H. Doops eude des H. Jvont- maels, de Tiien Gheboden . eenighe Schriftuyrlijcke Texten van t 4mpt der Onderdanen tot haer Overheyden, der Kin- deren teghem haere Ouders, der Huyf-Vadeérs ende der Huyf- Mocders tot haere Kinderen , ende ig) Vader ouf, Cetera mox nota I8. dabimus. (18) In Ordine Ecclefiaftico ,ab Ordinibus Provinciae Rheno- 'fraiectinae edito a. 16r. cap. lil. art. 7. Euangelii interpretes de exhortandis fegnioribus ruíticis morentur his verbis, quae proxime funt fubiuncta laudatis nota 17, Zzrbeydende met gaede yermaninghen dcn traghen Huyf-luyden te beweghen om foo wel nae als yoor noen ter. Predicatie te comen: doch daer-men fiet dat falcx niet em vordert , fal men. des voor-mid-dachs de ver- claringhe van ^t Evangelium wa£ £e corter maecken om tijt te hebben, noch eeuich yan de yoorfz. Articulen of In-[tellinghen, Geboden , Vermaninghen af Beden te verhandcelen, op dat het flechte Volck alfo de rechte grout inde Christelijcke Religie eryglen mach. Quae de neglectis pomeridianis conventibus in Ecclefiis Hollandiae auftralis, ex actis Synodi a. 15989. memo- rant Ypeijet Dermout, loc. Ll. p. 50j. magna,certe parte huiusmodi fegnitiae videntur aturibuenda THEOLOGIC A. 15 Nolim tamen omnem neglectorum conventuum culpam. in Ecclefiae fodales coniicere. ^ Veri enim fimile videtur, inter pastores fuisfe plures ad fusci- piendum Catechismi interpretandi laborem tardos. Maxime vero tergiverfati funt nonnulli, de praeci- puis doctrinae Christianae capitibus fententiam fe- rentes Catechismo adversam. (19) Quorum e nu- mero fuisíe dicuntur Casparus Coolhaes, Hermannus Herberts et Cornelius Wig- gerts: (20) postea alii, Remonftrantium partibus addicti, (91) In Synodo certe Dordracena, a. 1618. e mul- tarum Ecclefiarum querelis conftitit , articulum Syn- .odi Haganae LXI. multis in locis non obfervari, five propter pastorum negligentiam , five propter au- ditorum in quibusdam pagis infrequentiam, five propter combinationes Ecclefiarum faepe impedien- tes, quominus ab uno pastore fingulis diebus do. minicis uno in vico binae habeantur conciones. (22) ]ta- (19) Fuisfe, qui alios catechismos in locum Heidelbergensis fubftituerent, fruftra a Synodo Hollandiae auftralis a. 1587. prop- terea reprehensi ,referunt Y peij ec Dermo ut ,in annot, 439. ad libri laud. p. 505. (20) Refert hoc Guil. Baudartius, Jemoryen , Lib. I. init. er) De Herboldo Thombergio, Theodoro Her- bertset Eduardo Poppio refert Triglan dius, lib. I, pe 770—772. (22) Conf. 4fcta Synodi Dordr. Sesf, XIV. et Io, Halefii Epi- 16 COMMENTATIO Itaque ftatuit haec Synodus, usc articulum. inpri- mis esfe renovandum , omnibusque Pastoribus , non tantumin urbibus fed et in. omnibus pagis, ferio. et fub gravi cenfurae Ecclefiasticae poend. mandan dum esfe, ut, dicbus Dominicis post. meridiem , femper habeant conciones Catecheticas in. quibus Catechefis Palatina in | .Ecclefils nostris recepta eo ordine. explicetur, quo. in dicto articulo praefcrip- tum fuit. Nec. propter auditorum infrequentiam , quae im pagis quibusdam obtendi posfet , negligen- das aut omittendas esfe hasce pomeridianas concio- nes, etiamfi Pastores initio coram paucis auditori- bus. dno vel coram folis tantum familiis fuis eas habere cogerentur , cum minime dubitandum fit y ff Pastores exemplo familiae fuae praeeant , aliosque , praefertim. Religioni Reformatae | addictos , fedulo cohortati fuerint, quim progresfu temporis. multi fatis frequenti numero. ad. conciones illas. tandem fint conyenturi. Ne autem, inquiunt Patres Dor- draceni, populus diebus Dominicis post meridiem , aliis laboribus aut. exercitiis profanis distentus , ab hisce pomeridianis concionibus abflrahatur , rogandi erunt. Magiftratus, ut opera omnia fervilia aut quotidiana, atque inprimis lufus, compotationes , aliasque Sabbathi profanationes , quibus tempus po- meridianum diebus Dominicis , maxime in pagis, ele- Epiffola V. ex. Dordraceno coutilio feripta , edita Latine ab jo. Laur. Moshemio, PJamb, 1/24 P* zc8-—21I. THEOLOGIC A. 17 plerumque tranfigi folet, feyerioribus Edictis pra- hibeant , ut hac quoque ratione ad conciones illas gomeridianas melius adduci posfit , atque. ita inte- grum Sabbathi diem fanctificare discat. | Quoniam autem combinationes feu conjunctiones Ecclefiarum , quae in agris, multis in Provinciis crebrae funt , faepe non permittunt , ut. ab uno Pastore, fingulis diebus Dominicis uto in. pago binae habeantur cone ciones , adlaborandum erit in fingulis clasfibus, ut y Ji ullo modo fieri posit , combinationes illae tollans tur, aique ut: [ingulae Ecclefiae Pastorem fuum habeant, Si autem hoc fieri non posfit , dabunt ope- ram Pastores illi, qui binis simul infervient. Eccle- fis, ut. alternis faltem vicibus , post. ineridiem con- ciones habeant Catecheticas. — Ut. autem Pastores omnés hac in parte officio fuo debite et fedulo fun- gantur , advigilabunt diligenter Ecclefiarum. vifita- tores , ut fi quos forte deprehendant , huic Synodicae con[litutioni morem non gerere, eos ad clasfem defe- rant, quo eorundem negligentia justd cenfurd me- rito corrigatur: uti quoque Ecclefiastica. cenfura digni cenfentur , fi qui Religionem Reformatam pro- - fesfí ,. conciones illas pomeridianas | frequentare , et familias fuas ad eas adducere detrectabunt. Haec postquam Sesfione XIV. erant ftatuta, por- ro Sesüone XV. deliberatum fuit de accuratiore iuniorum atque adultorum catechizatione, collatis- que Theologorum tam exterorum quam provincia- lium fententiis confiliisque , praelecta fuit Ses(ione IU XVII. 18 . C.OMINDEEDNIDATRIIO XVII. decreti Synodici formula , qua triplex: com- mendatur catechizandi ratio, domestica. a -parer- tibus, fcholastica a ludimagistris , et ecclefiastica a Pastoribus , Senioribus et Lectoribus feu aegrorum Vifitatoribus, In quibus cum plura fint praeclare monita, hoc loco: ea tantummodo laudamus, quae conciones spectant catecheticas. De Ludimagistro- rum partibus haec habentur: J'uventutem .fcholas- ticam , disciplinae fuae commisíam , ad. audiendas conciones facras , inprimis autem catecheticas , ad- ducent. De Pastorum officio haec: Pastorum in Ecclefía muneris et prudentiae erit , conciones ca- techeticas eum ad. modum publice inflisuere , ut. et breviores et ad captum mon adultorum modo, fed ipfius quoque Suventutis , quamum fieri poterit, accommodatae fint. Haec ex Zíctis Synodi publica auctoritate in lu» cem emisfis cognoscuntur. Praeterea vero ea me- moratu digna funt, quae Io. Halefius, ad hanc caufam pertinentia, retulit in .£piszo/z VI. edit. Moshem. p. 243. Ge/drorum , inquit, omine qui adfunt cupere fe, fianificabant , ut ministri Sacrorum mon verba modo libelli Catechetici . fnore ubivis fere recepto, pro concione interpretari , ye- rum etiam [imul dictum quoddam facrarum littera- rum , cui praecipue doctrina Catechismi populo expli- canda inniteretur , éxponere. juberentur. Solent ete- nim , ur videtur , plerumque illi , qui elementa religio- tiis fermonibus publicis i Iustrant y Catechismi tantum yer- THEOLOGICA. I9 yétba , non facri codicis effata pro fermonum fun- damento f/umere, | l'erum iamdudum ab eo more de- fuefactos esfe homines, refponfum est , nec eum hoc quidem tempore fatis commode reéyocari posfe. Quo quidem reponfo non contenti Remonftrantes Rhe- no-Traiectini, fcriptolibello , Sesfione XX. conten- derunt, Synodum perperam decreto fanxisfe, haud ese necesfarium , ut dictum quoddam facri | codicis fermonibus, quibus elementa religionis explicantur , fundamenti loco fubflernatur. | Kespondit vero Syn- odi. Praefes, Puazres noluisfe fententiis fuis con- fuetudinem eam tollere iis in locis , ubi ufu recepta fit verum exiflimasfe tantum , non esfe , cur eaobe. £ruderetur aliis , apud quos ea dudum abrogata fit. Haec et alia, ab Halefio narrata, p. 279—274. nonnihil conducunt ad illuftrandam brevem notatio- nem in Ze/is Synodi. Accesfit deinceps nova Catechismo Heidelbergen- fi commendatio ex iis, quae in Synodi Sesfionibus CXLVII. ect CXLVIII. gesta funt. Postquam enim, iubentibus Ordinibus Belgii Generalibus , omnes Catechismi quaestiones relectae, rogatique erant: finguli Theologi, cum exteri tum Delgae, num quid in eo tradi exiftimarent , quod verbo Dei non confistere videretur, unanimi omnium confenfu de- claratum fuit, Zoc£rinam , Catechefi Palatina com- prehenfam , Verbo Dei 15 omnibus. esfe confentiene iem, neque ed quidquam contineri , quod ut minus eidem con[zntaneum mutari aut corrigi debere yide- B2 fé 20 COMMENTATIO retur , ipfamque hanc Catechefin esfe admodum | ac- curatum orthodoxae. doctrinae. Christianae compen- dium , fingulari prudentia non tantum ad tenerae adolescentiae captum , yerum etiam corum qui adul- &iores jam «esfent ,. commodam inflitutionem accom- modatum. — £c proinde eam in Ecclefiüis Belgicis magna cum aedificatione doceri posfe, aique om- nino retineri debere. 'Tandem , dimisfis "Theologis exteris , "Sesfioni- bus CLV. et CLVI. una cum reliquis canonibus regiminis Ecclefiastici, in Synodo Nationali Haga- na a. 1586. conftitutis, praelectus et probatus est articulus LXI. qui proinde in Ordze Ecclefiastico JDordraceno, ne verbulo quidem mutato, receptus est, numero LXVIII. Ab eo inde tempore hoc inftitutum fervarunt Ec- clefiae Delgicae, in iis etiam regionibus, quarum Ordines regiminis ecclefiastici canones Dordracenos haud receperunt. "Testes funt antiquae leges ec- clefiasticae in Frifia (23) et Drenthia, (24) alias ne commemorem, Sed ; (23) Frifiacae Eccle(iae leges antiquae, iterum editae Leovar- diae, a. 1771. Tic. XI. haec praecipiunt Art, JV. De Predi- kanten op de Dorpen, cook zelfs daar Combinatien zijn, (in- dicn het eenigzins mogel;jk is volgens Judicature des Clasfis 4) zullen'op den dag des Heeren tweemaal prediken, en wel ex- presfelijk des agtermiddags de Catechismus; zal, niemand dit mogem yerzuimcnu , iem zij door zwakheid of hooge ouderdom verhindors zijnde, waarep de Clasffs naauwkeurig , en Lijzon- der THEOLOGICA. 91 .Sed fatendum. est, aliquando. non exigua opus fuisfe curae et laboris conftantia, ad vincendam ignaviam hominum huic inftituto nondum asfuefac- torum. (925) In der in Cenfurá Morum Zeeft te lJerten, Art, V. De Dienaars des Woords nalatig zijnde in het. tweemaal prediken en cate- chifeeren , zullem van alle Clasficale en. Sijnodale Sesffem en Digniteiten ziju verflooken ter tijd de nalaatigheid verbeters zij; maar bij continuatie dies, zal de Clasfis zodenise ordre Jiellen op de Negligenten , als zij zal vinden te Lehoorem. Novae vero conditae a. 1804. et editae Franequerae, a. 1806. Afd, X. art. 5. miniítris verbi divini haec iniungunt : zij zz//es des Zondags twee maal prediken , waar zulks gebruikelijk is, en des nademiddags volgens den. Heidelbergfchen Catechismus , | of, met oyerleg en goedkeuring van den Kerken- Raáad, tem - glatten lande, Katechifzren. (24) Lex, dicta Kerkez Ordre der Landfchap Drenthe; Geürresteert en. Geápproleert op de ordinari Landsdag ge- houden binnen J:fem den Y4. Marty Yz750. haec art, 7o. iu. bet: De Predikanten zullem alomme des Zondaazs in de na- middags Predikatien, de fumma der. Chriffelyke Lere, vervat imn den Catechismus, nu by de Nederlandfche Kerken aange- »somen, kortelyk uitleggen en tocpasfen: Derhalven, zo wel des winters, als fomers, twemaal Predikens; füb poena 6, fi. Mede zullem de Clasfem toezien, dat jonge Predikanten in den ingang harer Bedieninge, den Catechismus Prediken: BE, zulleu in het eerfle jaar van de boyen &effelde poene yry zyn. 25) Documenta huius rei cernere mihi videor in Compendiis legum ecclefiasticarum , cuiusmodi funt Ioh. S metii, Syuodale "Ordonnantien ende Refjlutien (van Gelderland), Cap. VII. art, 18—29. Petri Wijnftok, Clasffeaal Hand-boekjen yan iVea- id COMMENTATIO In Synodis Provinciarum Gelriae, 'lraiecti ad Rhenum et Transifalaniae quotannis in memoriam revocabantur ftatuta de praedicatione et catechizatio- ne, fingulis diebus dominicis habenda. (26) Nec JVederyeluwe , cap. VI. art. 8. Christiani de Kruyff, Utrechts Synodaal- Handboekje , p. 38—40. 187, 198. Conf, quae de Drenthinis referunt Y peij et Dermout, lib. 1l. Vol. I. P. 304, 305* (26) Ufus fum apographo Actorum Synodi Rheno - Traiecti- nae, a. 1794. habitae, e quibus haec mihi defcribere licuit: JVopens het tweemaal prediken en catechizerem op ?s Heeren dag in alle de kerken , en het naauwkeurig onderzoek in yifftatio- ne of zulks gefchiedt, en of de predicatien en catechizatien over deu Catechismus zoo ingerigt worden , als best. gefechikt is naar de Lbijzondere gefleldheid der plaatfen, om door , de ganfche Gemeente te kunnen worden bijgewoond, en of het project der middelen tot beyordering van het twcemaal predi- kem en catechizeren in Synodo 1739. vastgefleld, wordt uit- geyoerd; als mede of de aanteekening der. gecollecteerde pen- ningen yoor- et mamiddag onderfcheidenlijk gefchiedts; em, zoo aan Deputati Clasfrum in yifitatione iets mogt voorkomen, dat verbeterd moet worden, dat zij daaryan fchriftelijke opgave aam de nieuw aankomende Deputaten moctem oyerge- yen , om zich dasrnaar in eene wolgende vifitatie te regule- ren: DD. Deputati haddeu dit artikel don. Clasfen. ernfiig aanlLevolen, In alle Clasfen was door HH. Vifitatoren gerap- porteerd , dat bij hem hieromtront geene llagten waren inge- komen. Horum fimilia vidi in Actis annorum 1804—1907. Quae vero fuerint remedia a. 3739. praefcripta, ex Actis huius anni cognovi, in quibus haec fcripta inveni. JDe Gecommitteerde bij de Christelijke Synodus gelast, om na middelem uit t€ ziem, die het jaarlijks commendatum van tweemaal prediken en catechizaren ten. platten. Lande yan mcerder vrucht zouden E) n- THEOLOGI A. 23 Nec defuerunt fümmi magiftratus , auctoritate fva Catechismi interpretationem mandantes. Hoc certe factum est ab Ordinibus Generalibus, in pagis ex- tra feptem foederatas regiones ipforum ditioni fub- iectis, die 1 Aprilis, 1660. (27) a Gubernatore , : Can- konnen doem zijn, waren éenparig onder verbetering van ge- dachten: dat men op het ernfligfle en kragtigfie in vifftatione dezen artikel den Predikantem behoorde t£ recommenderen. en zeo wel.aan hén:als den «Kerkenraden. in confcientie af te vra- gen, of zulks. dadelijk gefchieddes en zieh niet alleen door het inzien van de collecten-boekeu. daarvan te laten yerzokeren, maar ook op het uittreden van den Predikant te vyernemen, op wat uur de catechizatie wordr gehoudes, wie daar als le- dem, en of ook kinderen, vooral van Predikant eu Kerkeu- raden verfchijmen , hoe veel iu getal, boe lang die dure, «n over wat floffe. Dat meu Predikanten en. Kerkeuraden dien- de te waarfchuwen , dat, zoo hun rapport nies opregt en con- form de waarheid gefchiedde, de. Predikant clasficaliter zou- de worden gecenfureerd ende de Ouderlingen en Diaconen ,daar- aan fchuldig, voor inhaàbil zouden "worden verklaard. Dat Depurati zich jaarlijks zullen informeren , weélke Zondag in den. Heidelbergfchem Catechismus het voorleden jaar voor de vifitatie zij gepredikt , en welke den jongstleden dag des Hee- ren, om daaruit te koynem zien , of ook eenige nalatigheid iu- geflopen ende hot yer de Predikant gevordert zij. (27) In lege, dicta Reg/emezt op de Polityeque Reformatie in de Meyerye van ^s Hertogenbosch , ende andere. Quartieren yan gelijcke natuyre , onder de Generaliteyt behoorende (a Nic. Wiltens inferta Vol. T. libri, cui titulus Kerke/yk Plakaat-boek, p. 9—23.) art. XXVIII. haec mandantur: Pre- dikanten die geene Combinatien hebben, fullem op Sondagen 1weemael predicken ende des naermiddaghs ordenieiijck na de Sondacgfche afdeylingen , verblaren den gewooniijcken Heydel- bergh- 24 COMMENTATIO Cancellario et Senatoribus Ducatus Gelriae et Co» mitatus Zutphaniae , die 25 Februarii , a. 1622. (28) et ab Ordinibus regionis Rheno-Traiectinae, die 24 Iulii, a. 1660. (29) Quam- berghfchen Catechismus, ende na de predicatie altijdt de Toehoorderen, ofte immers de aenkomende Seught , daer eeni- ge floffe is, catechiferen , op dat fe in de gronden der zalig- heyt volkomentlijck mogen onderwefen worden. (:8) Referente W. van Loon, in Codice Legum, qui di- citur Groot Gelders Placactboek , Vol II. col. 197. edictum huius est formulae: J7y Stadtholder Cantzler en Raden in name van de Herem Staten des Fur[lendoms Gelre ende Gracf- fthaps Zutphen , ontbieden ende belasten hier mede alle Pre- dicanten off Kercken-dienaren flaende foo ten platten Lande, als in de fchansfem reforterende onder defen Furfiendom en Graaffchap, dat fy voortaen alle Sondaghen des namiddaghs fullen hebben te prediken den Catechismum, ge/ijck die felve oyer-al in defe yereenighde Provinucien by publicque auctori- £eyt geleert wort, ingeyolgh van de refolutie genomen in Syn- odo Provinciali ozJazghs binnen Harderwijck gehouden , bij poene van kercklycken cenfure, off daer die felve quam uyt to blyven, dat als dan by ons tegens de nalatige geproce- deert fal worden met fufpenfie van tractament, waer na een 9der van de voorgemelde Kercken-dienaren fich. praecife fal hebben te richten. (29) Referente Io. van de Water, in Codice legum, dicto Groot Placaathboek der Staten ^s Lands yan Utrecht, Vol, Il. p. 393—385. edicti articulus I, huius est argumenti, Dat de Dicnaren des Goddelyken W'oords in de Stad, Steden, en Lande van Utrecht, als nu flaande , ende die daar noch beroepen fullen worden, in "t predicken , catechiferen , en kerce kelyke vergaderingen niet en fullen yermogen af te wyken, van 't geene gerefolyeert ende gedefinieert is, in de Synode Na- | THEOLOGIC A. 25 Quamvis, Regis augustisfimi beneficio, nova rectionis forma a. 1816. Ecclefiis reformaus fuerit data, nihil tamen detractum est veteri inítituto , Euangeli interpretes iubenti doctrinam Chrisiia- nam in conyentibus facris, duce: Catechefi Dalati- na exponere. Univerfe enim hac de caufa id valet, quod Synodus nostrarum Ecclefiarum , in episto- la, die. 15 Iulii, a. 1824. profesfa est; de per- petua. vi legum pristinarum nova legislatione non abrogatarum. (30) Nominatim vero Canones a Syn- JNationaal] defer Fertenichde Nederlauden, 41nno 1619. ende 1619. tot Dordrecht gehoudens nict alleen in "t geene de Lee- re is rakende, maar ook de Kerkenordre aldaar beraampt , ende by ons goet gevonden en gearrestcert, ende byfouderlik yan het 28. 37. t5. €m 67. dirticulem van defelye Kerken- ordres gelyck ook niet van de Post-4cten Synedaal vau de yoorfz, S$ynode [pecialyk die dem Sabbath, ofte aba zn concerneronde. (30) In hac epistola profitetur Synodus » dat zoodanige voor[chriften , als en yoor de Kerkenraden in het gemeen, en yoor de Predikanten, Ouderlingen en Diakenem in het bijzonder, uit kracht van vroegere olgemeene kerkelijke wet- tem zijn aengenomen, en vastgefleld als regelen vau werk en dienst, offchoon dezelye in hes reglement 0p de kerkvifitatie niet bepaaldelijk worden uitgedrukt , gerekend moeten wor- den derzelyer verbindende kracht te bchouden 3 en zulks oyer- cenkomflig met, en op grond van art. io. yan het Aigemeene Reglement op hef befluur der Hervormde Kerk im het Ko- ningrijk der Nederlanden, hetwelke als eene grondwet der JNVederlandfczhe Heryormde Kerk moet worden befchouwd. 'Tra- dit epistolam G. van der Tuuk, ia Hansdboek yoor Ier- vormde Predikanten cn Kerkenraadsleden , Vart, II. p. 155. in- 26 COMMENTATIO Synodo de JSynedriis ecclefiasticis fcripti die. 13 lulii 1824. a Reese fanciti die 16 Novembris , a. 1825. art. XX. iubent Euangelii interpretes: 277 foeien gozeitelgk — prediken over den | Catechis- f2u5. (31) Porro, in lese priori de wifitendis ecclefiis, die 18 lulii, a. 1816. probante Rege die 3o eiusdem menfis, praeferiptae fuerunt hae for- mulae inquirendi in fidem et dirgentiam antiftitum , art, XVII. num. 2, 3. zemen z5 (de Predikanten) op zon- en feestdagen alle de gewone predikbeur- ten waar? et prediken zij ook gezettelrk over den catechismus? (32) In posteriori vero, fcripta die 11 Iulii, a. 1825. a Rege probata die 8 Octobris eiusdem anni, art. XII. num. r1. lit. D. quaeritur: of 2ij (Predikanten) op zon- en fzest-dagem al de &gewone predikbeurten, ook die over. den Catechis- mus, Waarnenen? (33) ltaque vetus illud inftitue tum fervandum esfe fibi perfuadent, qui nostra aetate praefecti funt rebus Ecclefiae Belgicae gu- ber- lndicavit eam Cl. H. J. Royaards, in Hedendaagsch Kerk- regt bij de Hervormden in Nederland, Wol. lI. p. 24, 25. Conülium huius epistolae intelligitur ex Actis Synodi, a. 1824. p. 23» 24. 45 , 46. 49. (31) Vid. laud. Handbock, Part. FIT. p. c48. et Handell, van de Synode it 1824. p. 35. ubi articulus est XXI, (32) Reglement op de, Kerkviftatic, in laud. Handboek, Part. Ll. p. 154. (33) Gerevideerd Reglement op de Kerkviftatie, in laud. Handb. Part, III. P. 129. et. Handell. yan de Synode in 1823. p: 65. TU go 1o 6 8. T bernandis. Fuere quidem anno i831. duümviri ve- nerabiles in pagó Groningano , W. Holwerda et G. H. van Senden, quibus confultius videre- tur, diebus dominicis alternatim catechismum pro concione interpretari et exercitationes biblicas in- ftituere: verum Synodus, die 19 Iulii illius anni , auditis animadverfionibus triumvirorum ad hanc cau- fam diiudicandam lectorum , Herm. Io. Roya ard- fii,Christ. Leon. van den Brock et Sim. Henr. Ant, Begemanni, iudicavit, e mutato inftituto- plus. damni metuendum. quam. emolumenti fperandum fore. (34) - Duumviri illi Groningani vetus inftitutum mini- me dampabant, nec Catechismum Heidelbergen- fem. contemnebant, fed, cum viderent conventus facros pomeridianos a multis turpiter neglectos , et Catechismum minus honoratum, fperabant , utrique malo medicinam adhibitum iri, intermisfa alternis dierum hebdomadibus huius interpretatione et fubftituta exercitatione biblica. (355) ^ Et iam an- (a4) Leg. Handell. vau de $yuode in 1931. p. 63, G9. 153— ' 159. 161. ? (35) Met leedwezen bemorkende ,dat de nainiedag gadsdieust- eefeningen zcer tragolijk werdem bezocht, vwroegen zij zich af, of onder de redenen van dit zorgwekkond verfchijnfel geene waren, die door het hoog befiuur der kerk konden worden weggonomon? Em zij meenden, daartoe yooral te moc- fen brengen de nu tot voorfchrift gemaakte oude gewoonte , om] in de namiddag godsdienst-oefeningen telkems oyer dem Heidelbergfchen catechismus 7e smoeten predikem, 'Zij achte- det 28 COMMENTATIO antea fuere haud pauci, qui mallent, vel exercita- tionem biblicam inftituere, vel de locis facri co- dicis felectis confuetas habere orationes , quam Cae techismum interpretari. (36) Verum alii Cateche- fin ineptam et vitiofam existimant, ac proinde omnem eius interpretatiohem pro concione inftitu- tam den het voegzaam, vrijleid te verleenen, om de leerredenen oyer den catechismus af te wisfelem met Lbijbeloefeningen , en beide dus om de 14 dagem des namiddags voor de gemeente te kunnen bchandelen. Zij yleijen zich daardoor dem lust tot eun de belongfielling in de namiddaeg godsdienst- ocfeningen te züllen opwekken, de achtiug voor dem Heidelbergfchen ca- techismus £e zullen doen herleven , en vooral bevorderlijk te zullen ziju aan den ecrbied voor den Bijbel. Haec relata funt in Zctis Synodi , a. 1831. p. 154. (56) Testis est Doct. W. L. van Oosterzee, in Voor* lezing over het prediken over den Heidelbergfchen Katechis- »2:, quam H. W. C, A. Visfer, inferi curavit ZVoyis Sym- bolis posterioribus, (UVieuwwe Bijdragem tot Levordering vam de kennis em yerbetering van den eercdienst, het leeraarsambt en kerkelijk befluur, als ook van de Theologifche Wetenfchaps pon, bij de Proteflantfche Christenez2) Vol. I. P* 415—433. ubi Scriptor haec refert, p. 417. O»der de vragen, die federt eenige jaren , Lij alle de veranderingen in dem uiterlijken vorm yan den openbarem cer- en leerdienst, gedaam zijn, was, onder anderen , ook deze: Of het niet goed en wenfthe- lijk zoude wezen, de &chandeling vau den Heidelbergfchen Katechismus , des Zondags namiddags, — af te fchaffen , en dezelye door bijbeloefeningen , cf wel door gewone leerrede- ntn, over eenen yrij gekozen bijbeltekst , te doen vervan- gen? dMeermalen hoorde ik dicm wensch uitem, ijverig yoor- fiaun en yerdedigen. THEOLOGIC A. 29 tam abrogandam esfe rentur. (37) Hanc fenten- tiam aperte profesfus est H. W. Hoving, ICtus, in libro, cui titulus : CAristendom en Her- yorming, vergeleken met den Proteflantfchen Kerk- fiaat, biüjzonder in de Nederlandemn. (38) Ali aegre ferunt omnem legem, qua Euangelii inter- pretibus quaedam praefcribitur norma, ad quam doctrinae Christianae capita in coetu publico ex- ponantur: putantes , cuique concedendam esfe li- centiam , identidem fibi eligendi materiam , de qua pro concione fit dicturus. (39) Aliis Ecclefiae Del- (37) Horum mentionem facit W. H. Suringar, in Poor- *flellen, betreffende den openbaren eeredienst, gedaan aan den: grooten kerkeraad der Nederd. heryormde gemeente te Leeuwarden, quae infertae funt JVoyis $Symbolis prioribus, QNieuwe Bijdragen, ter bevordering van de kenuis en yer- : 1 betering yan dem openbaren eeredienst , het leeraarsambt en kerkelijk beffuur bij de Proteflantfche Christenen) Vol. II, p. 306—342. haec referens, p. 355, 324. Er zijs er velen, die den katechismus op geringen prijs fehatten , en de behan- deling: deszelyen weinig Lbeteekenend en oyertollig keurem, Ja! het ontbreckt niet aan dezulken , die het oegenblik zoudeg zegenen, dat de katechismus, yoor altijd , yerbannen werd. (38) Liber primum editus est non indicato fcriptoris nomine Gron. 18:5. iterum ibid. 1816. auctus prologo et epilogo, in quo auctor nomen fuum profesfus est, p. 346. Quae in Ca- techefin Palatinam fcripfit, ea legantur p. 160. 2CcC—205. Col- lata cum dictis de formulis confenfus, p. 61—6:;. (39) Hos indicare videtur Scriptor libri: Gedachtez oyer het predikampt im de Gereformeerde Kerk, en deszelfs rechte waarneming, (F. Liefstink) his ufus verbis, p. r37. Som- migem hebben gezoegem im het Catechismus prediken :! ande- rex 3o COMMENTATIO Delgicae inftitutum propterea displicet, «quod im- pedire. videtur omnium. Prote(tantium coniunctio- . nem in unam focietatem. (40) Denique inonnulli , aeque a laudando ac vituperando . inflituto abfti- nentes, fatis a fe factum esfe credunt, fi tamdiu legi qualicunque modo obtemperent, quamdiu haec vigeat. (41) In ren hebben er geheel niet mede ops de Catechismus ligt hum dwars in de maag; zij gevoelen zig geknelt door de banden , dic hun daar door in het Lchandelem van de leere van den Godsdienst zijm opgelegt. (40) Horum voces refert (W. Droes) fcriptor libri egre- gii, cui titulus: Ge/chzedkundig onderzoek .oyer de vereeni- ginc der Proteflauten in. de INederlanden, p. 361, 362. Uwe Symbolifche boeken, o Hervormde en Lutherfche Kerk, hoor ik zeggen, zijm de groore hiudernisfen. Zoo lang die muren Jiaan, is het oniogelijk de onderfcheidene Proteflantfche 9wo- ningen tot éém wijden achrtbaren tempel te vereenigen. — Indien dan de vereeniging van allen, iu tijd enm wijle te treffen , u ter harte gaat, zoo moest gij, Lutherfchem en Calvinisten, van uu af, ieder in uwe gemeente, zonder daaroyer mct de andere gezindten te raadplegen, als uit u zelven en om u zelven de hindernis wegraimen, (41) In hanc fententiam fcripüt Vir Ven, (T. Liefstink) li». paulo ante n. 59. laud. p. 142. 143. Praagt men: is het dan eyenwel gevoeglijk , dat do Catechismus — nog. in de ge- reformecrde kerk in zulk eeu aanzien wordt. gehoudens zelfs genomen wordt tot een leidraad, om naar. dezelye de waarhe- den yan het Christendom voor het volk.te yerklaaren? Ik antwoerd: de wet, die de leeraars in ons kerkgenootfchap daár toe yerpligt , is er. IVij hebben die wet niet gemaakt. De oorfprong en in [landhouding van dezelve is niet voor on- ie rekcuing. JVij moeten dezelve gehoorzamen. Het, koomt enr THEOLOGIC A. 31 In.;hac confiliorum et fententiarum discrepantia, quid. univerfe iudicent Theologi academiae Rheno- -Traiectinae ; Viri Clarisfimi , intelligitur, cum aliunde ,. tum etiam e quaestione, hoc anno ab eorum, Ordine plurimum venerando propofita iuve- nibus: Theologiae ftudiofis in regni Belgici acade- miis et athenaeis, pro praemio e certamine lite- rario reportando. | Paulo ante iam commemoravi Viri Cl. Herm. Jo. Royaardfii iudicium de nondum mutando veteri inftituto, in Synodo Ha- gana anno 1831. pronunciatum. Et, praefide Viro Cl. Iod. Heringa, E. F. publice defendit Christianus Krabbe, hoc anno, die 5 Fe- . brua- er dan maar op aun de Catechismus naar de geffeldheid yan onze tijden regt te gebruiken. Non multum discrepat Ven. ]. van der Linden V. S. in Proeve eener yrije behande- ling yan den Heidelb. Catechzsmus , p. 26, 27. haec fcribens: Indien tijden en omflandigheden dit anders medebrenugen , wij zouden, om het heil vam onze Clristelijke broeders en zusters , gaarne eene handleiding bij het grondig onderwijs verlangen , in alles meer berekend naar de behoeftem vam den tijd , en gefchikt voor de beyatting van het algemeen, Wig befchouwen dit intusfchemn , voor als nog, onder die yrome wene fchem te behooren, welke vooreerst wel niet voldaan zullen worden, en Llijven , oyereenkom[lig oud kerkgebruik , ons in- middels, bij het voordragen der Christelijke geloofs- em ze- deleer, van die zelfde handleiding bedienen, welke, gelijk wij firaks zagem, ook hare goede zijde heeft: maar , getrouw san het eeuwig waar Leginfel der Hervorming willen wij noch ons zélven , "oth de gemeente aam diem leiband yer- Jflaven. ^. 32 COMMENTATIO bruarii, huiusmodi fententiam : Zaud culpandum est Ecclefiae nostrae. inflitutum , quo. Christianae doc- £rinae fyflema pro concione tradi folet ad normam Catechismi Palatini. Similiter, praefide. Herm. Bouman, Viro Cl. die i1 Decembris, a. 1833. Ioh. Paulus Driét hanc propugnavit thefin : prudentisfimum est. Ecclefiae nostrae. inffitutum , quo fingulis diebus Domini ,| duce praeftlantisfimá ili Catechefi Heidelbergeníi, doctrinae /acrae lo- cus aliquis ordine exponitur. Quod inflitutum , a majoribus acceptum , ut ad posteros propagetur optamus. Uterque Vir Cl. mentem fuam paulo presfius et enucleatius propofuit,in fcripto vernacu- loa Seniore edito, Berist aangaande zcyen fiellin- gen, betreffende formulieren van cenigheid in de Nederland/che heryormde Kerk , p. 114—124. coll. p. 17. Ex his igitur trium fingulorem Theologo- rum mentem asfequi mihi licuit. Univerfi autem Oxdinis fententiam manifesto declaravit Programma certaminis literarii indicti die 19 Martii, huius anni, hac verborum formula: Laudetur et à vituperatione defendatur inflitutum , quo in Reformatis patriae nostrae coetibus , doctrina Christiana, duce Cateche[fi Palatiná exponitur. Equidem non diffiteor, me aliquando alienum fuisfe a fententia, quam in propo(ita Quaestione profesfi funt Theologiae Profesfores Rheno- Tra- icc- THEOLOGICA. 33 lectini, et prope me cum iis fecisfe, qui vetus inflitutum abrogatum cuperent. Etenim, vel ipfe animadverteram , vel ex aliis intellexeram , difficile et molestum esfe negotium interpretandi pro cor« cione Catechismi; libellum fuis laborare vitiis ; ufüm eius ecclefiae profuisfe feculo fexto et de- cimo, nostris vero temporibus minime esfe adap- tatum. — Veruntamen, quo propius accederem ad cuürriculi academici finem , et quo ardentius mue neris ecclefiastici defiderium me teneret, eo magis vidi, nihil.temere esfe ftatuendum ;. fpectandam esfe utilitatem, etiamnum e veteri inftituto redun- dantem ; ponderanda esfe damna, e neglecto Cate. chismi ufu metuenda; nec nifi cauf4 rectius et penitius cognità esfe iudicandum. ^ Mox me con- tuli ad diligentiorem univerfae Catechefeos le-ctiío- nem; avide excepi, quae a Praeceptoribus aliisque viris doctisfimis dicta audirem fcriptave legerem; argumenta. in utramque partem allata folicite ex« pendi. Tandem opinionem imprudenter acceptam depofui. Ab eo inde die propofita quaeftio mihi - arrifit. Commentationis fcribendae periculum facere decrevi. Opus iuvenile aggresfus fum. In quo fi. quid a me praeftitum fit Virorum Clarisfimo- rüm approbatione dignum, nec prorfus indignum excufatione errorum in fcribendo commisforum , equidem impenfe laetabor: Deo autem , animum vi- resque benignisfime mihi largito , gratias habebo et apam, quas posfim, maximas. | | C In 94 COMMENTATIO In veteri inftitnto j cuius laudandi. defendendique periculum faciam, duo funt praecepta, eaque, ut mihi quidem videtur, feorfim aeftimanda. | Usum eorum generaiim iubet Euangelii interpretes ,. in reformatis patriae nostrae coetibus fingulis , doctri- nam Christianam , communi ordine. flatuto,pro.con- cione exponere. Z//zerum praeícribit /peciatim duc- tum Carzechefeos Palatinae , quem cuncti oratores facri in doctrina. Christiana exponenda fequantur. Neutrum laude fua est privandum: utrumque. à vituperatione defendendum. Sed alia in uno, alia in altero , laudanda funt, Similiter alia in uno, in altero alia, funt vituperata et a vituperatione de- fendenda. Quocirca in duas parzes Commentatio videtur distribuenda: quarum fzior quidem gene- ratim Ípectat inftitutum , quoad Euangelii interpre- tes in fingulis patriae nostrae coetibus reformatis iubet, doctrinam Christianam communi quodam or- dime definito exponere: posterior vero Jfingularem rationem habet Catechismi Palatini, quem eos du- cem fequi oportet. In sraque Parte feparatim videndum erit, quid zerito a nobis Jaudetur , quid immerito ab aliis vztuperetur. Unum mihi fuperest praemonendum de iis, ad quos proprie pertinet inílitutum , cuius in quaes- tione propofita fit mentio. Quando nimirum. Re- formati patriae nostrae coetus. dicuntur, in qui- bus doctrina Christiana , duce Catechefi Pa/aiza, exponitur, indicantur, non quicunque in patria nos- THEOLOGIC A. 3 nostra fedem et domicilium habent, Belgae, Wa- lonici, Angli, Scoti, fed qui in ea ori funt, hactenus distincti. a coetibus ftirpe peregriná pro- fectis,. fermone peregrino facra facientibus. ^ Z//7 quidem :cum ; As. fraterno necesfitudinis vinculo funt iuncti ; reformatae Ecclefiae in regno Delgico pariter: cumr^his adfcripti, atque adeo communi legi. Regiae fubiecti: ^ veruntamen'leges quasdam finguláres , nonnulla etiam 'iura. inftitutaque' domes- tica, e£ olim habuerunt, et Rege largiente" confer- varunt, cum nova rationis ecclefiasticae forma anno 1816. induceretur. (42) Itaque, prouti Ecclefiae Belgicae Catechismum Palatinum , . ia Walonicae. Gezeyenfem a Ilo. Calvino fcriptum, decreto Synodorum Nationalium, annis 1578 et 158 I, receperunt. (43) | In Synodo Dordracena, á. 1618, 1619, hac de caufa nihil ftatutum fuit. (44) Qui (497 Vid. Algemeen Reglement voor het befluur der Her- yormde Kerk im het Koningrijk der Ncderlatden, art. 193. 68—77. in laudato Handboek, Vol. I. p. 7. 23—25. et conf, H. J. Roijaards, Jederl. Kerkregt , Vol. I. $$. 33—35- (43) Vid. harum Synodorum Acta, fupra p. 6-9. laudata, Legi ea merentur, quae Synodus Ecclefiarum Gallicarum five Walonicarum, die 15 Septembris, a 1606. de confenfu utrius- que Catechismi fcripfit Deputatis Synodi Belgicae in Hollans dia Auftrali;, in Epistola edita inter Praeffantium ac eruditos rmm virorum Epiffolas ecclefíasticas et theologicas , Amft, 1704. p. J65. (44) Tantummodo in formula decreü de accuratiore cate- chizatione , euius fupra p. 16, 17. mentionem feci, haee Quo Sesf, $56 | COMMENTATIO THEOLOGICA. Qui nunc in Ecclefiis nostris Walonicis doctrinam Christianam communi quodam ordine exponunt, ducem fequi folent Catechefin Genevenfem , quam fuam dicunt, et de quà non nifi reverenter. loqui pro concione licet. (45) Si quae lex hunc ufum fervare iubet, non nifi ea ipfa dicenda videtur, quam in Ecclefiis Delgicis valere, fupra p. 16— 18. vidimus. Quod fi verum sit, Synodus Hagana cenfenda. erit confulto in Statutis fuis dixisfe fim- pliciter Catechismum , non definite Pa/azinum, vel Heidelberaenfem. (46) Sesf, XVII. leguntur: Ter:i2 (Catechefeos formula) eri; Car- echefis Palatina, ab Ecclefíis nostris (h. e, Belgicis) recepe $8, in quá proyectiores aetate et profectu erudientur, | Ec- clefíae autem Gallo- Belgicae, quae Geneyenfi Catecheff hac- sonus utuntur, ejusdem. ufurs in Scholis atque Ecclefiis fer- vare poterunt. Hinc orta videtur Simonis Goulartii criminatio de Catechismo Genevenfi in Ecclefiis Walonicis pro concione expofito , in Epistola Remonftrantibus Walonicis Am- ftelodami habitantibus fcripta, die 2o Octobris, a. 1620. inferta Epifflolis ecclef. et theol. laud. p. 648—651. e quá] praecipua decerpfit ec e Gallico in Belgicum fermonem vertit G. Brandt, in Historie der Reformatie , Vol. IV. p. 522—395. . (45) Vid. Réglemens du Synode des Églifes Jallonnes des Proyinces Unies des Pays- Bas. Amft. 1768. Chap. XVI. art, s. In nova Legum Svlloge , RZg/emens généraux et particu- Jiers a lufage des Églifes Wallonnes du Royaume des Payss Ba:,la Haye 1818. huiusmodi articulus non est receptus, (46) Couf. Koecheri lib. l, cap. VIT. $. 7. Ypeij et Dermout, lib. l. Vol. I. p. 432, 433. —— 0 d PARS PARS PRIOR LAUDAT ET A VITUPERATIONE DEFENDIT INSTITUTUM, QUO, IN REFORMATIS PA- TRIAE NOSTRAE COETIBUS, DOCTRI- . NA CHRISTIANA COMMUNI ORDI- | NE DEFINITO EXPONITUR. In tota, quam ingredior', disquifitione, fumere mihi licet nonnulla ab iis concesía, quibus cau- fam füsceptam probare cupimus. Illi enim Iefum Christum, Dei Filium, humani generis Conferva- torem, Ecclefiae Dominum profitentur. lidem doc- trinae Christianae falutarem attribuunt vim ad ho- mines erudiendos, emendandos aeternáque felicitate beandos. : Hanc doctrinam nobis traditam esfe credunt fa- cti codicis, maxime novi foederis, libris. In coe- tuum Christianorum conventibus, qui rite et fo- lenniter fingulis Domini diebus habentur, egre- gium agnoscunt adiumentum ad Ecclefiae focios et alumnos huius doctrinae notitià et perfuafione imbuendos; pios animorum fenfus excitandos et alen-. 39 COMMENTATIO THEOLOGICA. alendos; genuinos fodales in fide, fpe et amore confirmandos; et Societatis Christianae felicitatem ac falubritatem provehendam. ^ Agnoscunt Docto- res et Pastores a Christo datos, quibus commissa est cura Euangelii pro concione interpretandi , Christianos docendi, monendi, hortandi, confo- landi, et in fingulis: coetibus zy. eóca£/av procu- randi, confervandi, tuendi. Denique, in cunctis Ecclefiae inflitutis ,, id. maxime quaerunt ,. probant , confervant , quo universae fodalitatis concordiae et tranquillitati, fingulorumque commodo et emolu- mento, opume profpiciatur. Haec ea funt, de quibus perfuafum esfe confido plerisque Proteftan- tibus, nominatim omnibus reformatae Ecclefiae ex animo addictis, ut adeo ab iis probandis tuto ab- ftineam. | Verum, his concesfis, dubitari nihilominus pot- est et dubitatur a non paucis, de bonitate infli- tuti, cuius. ratio a nobis reddenda. est. In du- bium enim vocatur confuetudo, quá primum qui- dem doctrinae Christianae capita, defirizo eoque perpetuo ordine dispofita, identidem pro concione exponuntur, deinde etiam unus idemque ordo, omnibus repurgatae Ecclefiae Delgicae coetibus communis, praefcribitur. Utrumque igitur inftitutum laudare et a vitupe- ratione defendere conabor, unum capite 5z/ori, alterum | posterzori. CA CAPUT PRIUS, QUO LAUDATUR ET DÉFENDITUR DEFINITUS ALI« QUIS ORDO DOCTRINAE CHRISTIANAE PRO CONCIONE EXPONENDAE. Docirinae Christianae notatio. : U: recte iudicare posfimus, de ordine doctrinae Christianae. pro concione exponendae, huius doc- trinae notio est informanda. Itaque, ut ab eo ordia- mur, nobis quidem doeczrizae Christiana est fum- ma eorum , quae primum CArzzstus,' Dei legatus ad homines misfus, 7p/e docui? , deinde Apostolos, fancto actos Spiritu, Zecere iusfit, virique fide digni tradiderunt fcripta in libellis et epistolis ; novi Foederis codice comprehenfis. In his dictis fcriptisque 4//z2 funt, antea we plane ignota mortalibus, ve/ non nifi ex veteri Mofis et Vatum Israéliticorum inftitutione cognita , alia vero, duce et magistra recta hominum ratio- ne, 4o C OMMIENITATIO ne, five omnino, five parte quádam , inventa , ac proinde a Christo legatisque «eius magis fumta, quam expofita. Praecipua huius doctrinae pars tradit gratuitam Dei voluntatem , homines, inícitid, errore pravis- que cupiditatibus laborantes, ac proinde diviná indignatione morteque peccatorum poenà dignos, ex istá miferid eripiendi, dato lefu Christo, ho- mine fancto, e Maria virgine mirifice nato , eodem- que Dei Filio Patri coniunctisfimo , dudum promisfo Doctore, Sospitatore, Domino ac Iudice, eum in finem miferrime a popularibus afllicto, in crucem acto, mortuo, sepulto, in vitam post triduum revocato, in coelestes fedes evecto, Dei nomine coelestia et terrestria gubernante, Societatem Deo facram, ex ludaeis et alienigenis collectam, tuen- te, Spiritüs fancti dona distribuente, fingulos ipfi fidem habentes et obtemperantes erudiente, emen- dante, cum Deo reconciliante , confervante, mor- tali corpore liberante, et ad vitam, casto cor- pore animoque, fancte et beate, fine üinp agen- dam , praeparante. His leviter adumbratis res multae eaeque gravise fimae continentur: quarum aliae frequentius, aliae rarius, in facris Novi Foederis libris memorantur; aliae ftrictim, aliae explicate et copiofe referun- tur; aliae nude formáque dicendi proprii, aliae variis tropis et imaginibus vestitae ornataeque trà- duntur. Sic, quae, de [efu Christo Doctore eoque ?ii- DIR QUI IMEUMERÁTNTMTV-TMT (T d)EPR/OjbDyOXZGIL f£. A. 4i miferrime afflicto, paucis indicavi verbis , ea in qua- tuor Euangelistarum commentariis uberrime enar. rantur: et quae de //Ze Christo habendà et o5z- dieniid ei praeftandá digito attigi, ipfe ille. Con- fervator ac Dominus in orationibus et collocutio- nibus, eiusque discipuli àc legati in epistolis, fre- quenter ac fufe lateque tractarunt. Cum doctriná Christianà, in libris laudatis tra- dità, arctisfimo vinculo coniuncta funt multa Ais- torica , Íive confulto narrata, five, pro dicendi cribendive occafione, leviter tacta et oblique in- dicata. Horum pars magna pertinet ad vitas Apos- tolorum et Euangelistarum; non exigua pars fpectat recentes Christianorum coetus , horum antistites et focios, adverfarios ac defenfores; reliqua pars at- tinet ad privatas res eorum, a quibus, et ad quos vel quorum causfá, datae fuerunt epistolae. Nec negligendae íunt vaticinationes de rebus fu- turis, cum alibi in Novi Foederis libris occurren- tes, tum maxime Apocalyplis Iohanneae imagini- bus involutae. In quibus plura quoque depre- henduntur , nonnihil conferentia ad doctrinam Chris- i; tianam amplificandam , illustrandam ac confirman- dam. | Denique, in iudicio de doctriná Christian re- gundo, animadvertere nos oportet ad rationem peculiarem , quam fecuti ferunt ez ipfe Christus, €t doctores ab eo misfi, in discipliná facrá traden- dà accommodate ad captum ufumque eorum , quo- rum 42 COMMENTATIO rum in gratiam finguli dicerent fcriberentque, .Quae enim audientibus legentibusque fatis esfent nota et intellecta, ea faepe praeteribant: quae vero fcitu credituque necesfaria ignota esfent, vel in dubium vocata, vel negata, vel parum animadverfa, ea diligentius. tractabant, illustrabant, confirmabant , urgebant, inculcabant. In disputando ac refellendo utebantur. potisfimum argumentis, documentis , exemplis, disceptandique formis, maxime idoneis ad contradicentes convincendos et ad perfuaden- dum dubitantibus, Similiter, in monendo, repre» hendendo et hortando , uti et in fuadendo ac dis- fuadendo, eum inftituebant praeceptorum, causae rum, momentorum , adiumentorum et incitamene torum delectum , qui plurimum conducere posfet, ad errores corrigendos , ad. voluntatem flectendam , ad pravas cupiditates refrenandos, ad inflamman- dos animos, ad emendandos denique mores. au- dientium legentiumque. $. 2. Integra. doctrina pro concione est exponenda. . 'Tanta cum fit rerum ad doctrinam Christianam pertinentium copia , laudari profecto merentur Euan- gelii interpretes, qui, in orationibus pro concione habendis , nullam earum praetereunt, nullam non ac- THEOLOGIC A. 43 accurate exponunt. Quae enim divinitus; nobis patefacta funt, eorum pars nulla a doctoribus: est celanda aut negligenda, Peccant igitur, qui, in partibus doctrinae theoreticis tradendis occupati ,: practicas praetermittunt, vel his contenti ab iilis abftinernt. Peccant, qui, Christum doctorem prae- clarum laudantes, eum non fimiliter Confervato- rem praédicant: vel, mortem eius hominum exe piandorum causa toleratam celebrantes, de impe- rio eius, de lege regni coeléstis, de fententia ab eo iudice ferenda , filent. Péccant, qui alia Chris- tianórum officia inculeant, de: aliis praecipiendis vix cogitant. Atque ita innumeris modis officio fuo deesfe posfunt Oratores facri, aliquam docttinae coelestis partem praetereuntes vel non nifi curfim de ea dicentes. Hoc autem malum optime prae- cavebitur definito aliquo ordine, quo integra Chris- ti doctrina pro concione exponatur. Prouti docendi, ita etiam monendi funt Chris- tiani, ne eorum errores admittant, qui lefu Christi doctrinam, five prorfus repudiant, five parte quae. dam privant, five eam maculant ac^ deformant; Errorum' autem , imprimis periculoforum ,' refutae tio optime cum genuinae doctrinae expofitione con: iungitur. Quapropter verendum est, ne huiusmo- di admonitiones megligant Euangelii "interpretes , nifi in fingulis doctrinae Christianae partibus. pro concione' tradendis diligentem ponant operam. Si quis forte putet, hanc negligentiam ab indu« ftrio , 44 COMMENTATIO ftrio, prudente ac (fideli coetus Christiani antiftite , haud esfe metuendam , me quidem non habebit contradicentem. Sed neque ille, opinor, negabit, deesfe fubinde Euangelii interpretibus, ^ maxime iunioribus necdum. exercitatis , eam prudentiam et industriam , omninoque facultatem eam,, quà , aut tempeftive videant quid cum maxime fit agendum, aut alacres fint et parati ad id ipfum continuo praestandum. Quemadmodum igitur, ad caeteras muneris ecclefiastici partes rite moderandas , utiliter certa praefcribitur norma , ita quoque laudandum erit inftitutum , quo adiuventur facrorum anti- ftites , in doctrina Christiana pro concione ita ex- ponenda, ut nulla eius pars praetermittatur. Ordo in doctrina Christiana. exponenda est feryandus. Verum non tantummodo diveríae partes doc- trinae Christianae, nullà exceptá, in coetibus fa- cris funt exponendae, fed etiam ordo in iis tra» dendis est fervandus , quo fingulae fuo disponan- tur loco. Cavendum enim est, ne:in docendo discerpantur, quae naturae vinculo funt coniunc- ta, aut conglutinentur , quae genere: funt diverfa, Confequentia ex antecedentibus funt ducenda; ve- rae-fententiaé rationum et testimoniorum auctori- tate I CXKNENRSSQSS ENSE TD Rt THEOLOGIC A. A5 tate funt probandae , et a contradicentium calum- niis et argutiis defendendae; falfae ac noxiae opie niones refellendae. Denique opera doctori est dan- da,-ut ex variis doctrinae partibus integrum. ex- fiftat ejyrayua five cjcr4uu , non quidem. fcho- lasticum , fed populare, cuius adeo ope homines indocti , non tantum fingula doctrinae Christianae capita mente teneant, fed eorum quoque coag- mentationem et concentum intelligant, Quae res quantum conferat ad cognitionis evidentiam , ' ad per(uafionis: firmitatem et ad memoriae tenacitatem , dici vix potest. Ex his igitur confequi iterum videtur jd, quod volumus, laudandum esfe inftitutum , quo ducan- tur Euangelii interpretes , in doctriná . Christía- nà ordine quodam defimito pro concione expo- nendá. Se. «4. Ufus libelli, quo doctrinae. Christianae civruype tradatur. Utilitas inftituti, quo integra doctrina Christia- na certo exponitur ordine, non parum augetur, ufu libelli, quo huius doctrinze breve traditur cóvrmyux, et formá quidem five catecheticà five didacticá. Qui enim Euangelii interpretem audiunt iusto Ore 46 COMMENTATIO ordine ea uberius enarrantem, quae non nifi pau- cis libelli verbis funt indicata; ea interpretantem , qüae in libelo aliqua ambiguitate et difficultate, invito fcriptore undecunque natá, laborare vie deantur; porro obscuriora illustrantem , cuncta pro- babili argumentatione et librorum sacrorum aucto- ritate confirmantem , hi orationis filum tenent, cu- iüs ope ez dicentem facilius fequuntur, e£ audita celerius recordantur. Hi quoque domi, lecto li- bello, ad orationem facram audiendam et intelligen- dam fefe commode parare, atque ita ex audito fer- mone fructum uberiorem percipere posfunt,. De- nique, hunc libellum faepius legendo , eiusque in- terpretationem identidem . audiendo , multi, in his etiam hebetiores, fructuofam doctrinae Christianae fcientiam fibi comparare, confervare et augere , po» terunt. Ipfis praeterea. Homiletis , maxime iunioribus et nondum fatis exercitatis , — compendiarius huius generis libellus valde prodesfe potest, ad materiam orationum facrarum , de doctriná Christian pro concione habendarum , inveniendam , disponendam , elaborandam , eamque orationem facilius memoriae mandandam ac pronunciandam. Quicunque igitur duplicem hanc utilitatem , e li- bellis huiusmodi redundantem , alteram ad homile- tas, alteram ad auditores , riteaeftimet , novam in- veniet causam laudandi inftituti , fine quà ea utili- tas percipi nequeat. $. 5. THEOLOGICA. 47 $. 5. lia inflituta cum mostro comparata. - Hactenus fimpliciter laudavimus inftitutum , quo integra doctrina Christiana , definito aliquo ordi- ne, pro'cóncione exponitur. - Quae laüdatio ne videatur iniüsta aut immoderata , age , comparemus , eum nostro nonnulla alia inftituta laudabilia , certe non prorfus vituperanda. ^ In multis Proteftantium ecclefiis , fingulis diebus festis et dominicis, pro concione tractari solent pe- ricopae euangelicae et epistolicae, quae a multis inde feculis in Ecclefia Romana fuere receptae. In his non paucae funt prudenter felectae, aliae mi- nus commodae, Nonnullae fingulari cura perquam dignae nihilo minus neglectae funt: aliae non tam fructuofae femel atque iterum praefcriptae. Doctri- nae Christianae partes aliae frequentius , aliae ra- rius, in his pericopis occurrunt, Series argumento- rum continuata plane defideratur. His aliisque de causis factum est, ut plurimi Homiletae e prae- lectis pericopis non raro argumenta dicendi extor- queant a textu prorfus aliena , alii eas omnino repu- dient, alii nove quaefitas in veterum locum fubfti- tuant, "Quicquid vero flatuas de veteris istius in- ftituti bonitate, certe ei praeferendum erit nostrum, quo 48 COMMENTATIO quo integra doctrina Christiana iusto ordine ferie- que continuatà pro concione exponitur, (47) In nonnullis patriae nostrae coetibus, certe in Harlemenfi, Medioburgenfi, Rheno-traiectino et Leovardienfi , pericoparum Euangelicarum tractatio locum cesfit integrorum librorum sacrorum intere pretationi perpetuae, communi confenfu vel legi- timá auctoritate invectae. Alibi finguli Homiletae fponte fuà hanc fecuti funt confuetudinem. Habet fane haec ratio plurimum commendationis ab intel- ligentia facrorum librorum, cui multo magis pro- dest integri libri continuata interpretatio , quatn locorum felectorum explicatio. — Veruntamen multa funt Codicis Sacri loca, quorum tractatio Chris- tianis indoctis et Ecclefiae alumnis minorem affert utilitatem ,. quam percipi ab iis potest e continuá. doctrinae Christianae expofitione, e fe- lectis librorum sacrorum locis ductá, Praeterea utrum- (47) Conf. M. Io. Heinrici Thameri, Schediasma de origine et dignitate pericoparum quae euangelia et epistolae yulge yocantur , atquediebus dominicis ,festis, apostolorumque fanctorum memoriae Sacris , concionibus praeleguntur et expli- cantur. lenae, 1716. W. A. van Hengel, Zzffitutio Oratoris Sacri. Lugd. Bat. 1829 Part. Il. c. I. $.551, Lud w. Hüffell, über das IWefen und den Beruf des euangelisch - christlichen Geistlichen. i1, Aufl. Giesf. 1830. Vol. I. p. 219, 220. Edit. Delg. cum annot, Viri Ven. I, Busch Keifer, Gron, 1855. Vol. I. pag. 575—377. et Klaus llarms,der Prediger. Kiel, 1830. p. 64—79- ar dmm UIS THEOLOGIC A. 49 utrumque inftitutum , in coetibus huic mori asfue- factis eoque aegre carentibus, fimul fervari pote- rit, ita ut in antemeridianis conventibus uni, irn pomeridianis alteri, locus concedatur. Id ipfum mihi videtur dicendum de inftituto ; quod placuit multis iisque praeclaris viris, | con- tinuatá orationum sacrarum serie. tractantibus mate- riam quandam ampliorem , five Af/foricam , five dog- maticam , five moralem , fivé apologéticam , five e . . m ! LI vario genere zxzam. Ne de exteris aut nostratie bus antiquioribus dicam , quorum ingens est nu- merus, e primo (historico) genere funt orationes sacrae, quas ediderunt Paulus Bonnet, dé Davidis vita; (48) Dernardus van Mar- ken, (49) utiet Petrus van der Breggen Paauw ac Martinus Stuart, confociata ope- rà, (5o) de vita lofzphi Patriarchae; Petrus Haack (51) et Ioannes Henricus van der Palm, (32) de Pauli Zpostoli vitas Paus lus (48) Leerredenen oyer hes leven yan. David. 8 Voll. Roterod. et Trai. ad Rhen, 1788—1795. (49) Het leven van Jofeph, in Leerredeénen, 2 Voll. Trai; ad Rhen. 1797. (50) Jofeph, in. Leerrcdenen. 3; Voll. Amft. 1799 , 1799. re- pet. in Leerredeses yan Martinus Stuart, Vol. I. II, ibidc 1828, 1829. G1 Eie: leven yan Paulus den Apostel , in kerkelijke reden- yoeringen, Vol. I. Amít i797. Vol. II. JI!, Ajton. 1800 ) 1801. (32) dehtfle zestal- Leerrcdenen. Lugd. Butt. 1819. Orat. V; D V 5o COMMENTATIO lus GuilielmusDrouwerj,(53) de Sospitatore: noftro in folitudine folicitato;g Tanus van der Roest, (54) de quorundam hominum morte ez exitu in Codice Sacro depictis. .E/ fecundo (dogma- tico) genere laudandae funt orationes Gisberti Bonnet,(55) de imperio lefu Christi et. futura regni Israélitici reflitutione, et Ewaldi Kist, de Dei virtutibus ,(56) etde Sospitatore hodie male habito in mundo. (57) E. tertio (morali), eiusdem K i s- tii, de praecipuo. Ethicae Christianae argumen- to (58)et de confcientid : (59) uti et laudati van der VI. Tweede tiental. 3824. V—X. Derde tieztal,. 1925. I—VI. Vierde tiental. 1826. VI—X. Vijfde tiental. 1897. VII—X. Zeasde tiental. 1929. IX. X. Zchtfle tieutal. 1832. VIII. IX. (53) Zestal Leerredenen over de verzoekingen des Heilands 3n de woestijn. Arnh. 1823. (54) Eenige Bijbelfche tafereclen van leerzame flerfzevallen en uiteinden, voorgefleld in eene proeve vanleerredenen, Harl. 1802. (55) De heerfchappij van Tefus Christus, em de toekomende herflelling van het koningrijk aan Israül, in eenige Leerrede- nen onderzogt enm verklaard, Trai.ad Rhen. 1795. (56) Leerredenen over Gods deugden. a Voll. Amft. ct Arnh, 1797 » 1798. (57) Het owmgunflig onthaal des Heilands in de wereld van Weszelfs aandeenlijke zijde befchouwd ,, met befirijding vam eenige yoorname oorzaken daaryvan in den tegenwoordigen tijd, In eenige Leerredenen, Dord. 1815. (58) De heofdinhoud van de zedenleer. des Christendoms. In wenige Leerredeuen. 2, Voll. Dordr. 1800, (59) Fijf leerredczen oyar het. gewetens« Dordr. 1810. T MS qq. TUS ; THEOLOGIC A. 5t der Roest, de religionis iucunditate. (60) E. quar- £o (apologetico) genere, Iacobi Henrici van den Doorslag, de librorum facrorum. divinita- t6, (61)et Guilielmi Broes, de argumento in- terno pro hifloriae euangelicae veritate , exemplis probato. (62) E. quinto denique genere, (mixto) Theodori Adriani Clarisfe, Ze via fa- lutis in lesu Christo , (63) et laudati Stuartii, de lesu parabolis. (64) Qui enim huiusce modi argumenta tractant viri clarisfimi et. venerabiles , fuo docent exemplo praeítantiam inflituti, quo magni ponderis argumenta, e libris facris fumta, conti- nuà orationum serie pro concione exponantur, Quod si recte ftatuatur de horum librorum parti- bus historicis, dogmaticis et moralibus, multo sa- ne magis credendum erit de integrá' doctrinà Chri- ftianá, gravisfimas eorum partes hiftoricas , dogma- ticas et morales , comprehendente, Singulae vero huius doctrinae partes si tam copiofe et enucleate pro. concione exponerentur, quam factum est in ar- (60) Leerredenem over de genoegens van dem Godsdienst, - Harl. 1805. (01) Leerredenen over de Godlijkheid der | H. Schrift, $ Voll. Dordr. 180r. (62) Leerredenen. 5 Voll. Am(t, 1810. 1912. 1015. (63). De weg der zaligheid im gefus Christus voorgeflcld in eenise Leerredenen, Amft. 1790. (64) ANagelatene Leerredenen., Vol. Ll, II, et pars Vol. IIT, Hagae Com. et Amft, 1227. 1828. Deo 22 COMMENTATIO argumentis modo laudatis, paucorum Honiletarum aut vita aut vires tanto operi fufficerent: paucisfi- mi quoque auditores, ex tam. immeníà rerum per- tractatarum copiá , fibi rerum. ad religionem proxime pertinentium fummam colligere posfent. Praeftat igitur fingulas doctrinae Christianae partes, presfe ftrictimque propofitas apteque coagmentatas, brevi temporis fpatio , in conventibus sacris identidem ex- ponere. Nec tamen propterea quicquam detrahen- dum est de inflituti alterius laudibus; fcilicet cum eo nostrum commode coniungi poterit, in coetibus, qui fingulis diebus dominicis bis conveniunt. Si vero alterutro carendum est inftituto, me quidem iudice coetus nostri tutius fufiore quam ftrictiore doctrinae Christianae expofitione carebunt. Quotquot prudentiae laudem asfequuntur Homi- letae, in argumento orationum sacrarum eligendo, loci temporisque rationem habere folent : eamque habendam esfe docent, qui praecepta homiletica tradunt. (65) Verumtamen Homiletae, qui fin- gu- (6 ) Conf. ex antiquioribus Andreas Hyperius, de for- manüis concionibus facris, fan de interpretatione Scriptura- rum poprlari. Marpurgi, 1562. fol. oo. verfo et fqq. (Librum »?b H. B, Wagnitzio annotationibus auctum ac denuo editunr Halae, 1781. mihi videre non licuit.) E recendoribus van Hengel, V. Cl. . |. $$. 52—51. Abr. des Amorie van der Hoeven, V.Cl. Joannes Chryfostomus, voornameli;k be- fchouwd als een. voorbeeid van ware kanfezl-welfprekendheid., Delph. 1925. pag. 37—41. 100—115. Lucas Egeling, in quae- ftio- me TnEOLOGIOA 53 gulis diebus dominicis bis ad publice dicendum vo. «antur, toties vix invenient argumentum , huic loco praefentique tempori proprie ac praecipue accom- modatum. Quodsi inveniant, poterunt eo uti in conventu antemeridiano. Nulla vero pars doctrinae Christianae ita abhorret a temporis locique condi- tione, ut prorfus inepta aut importuna dici pos- sit. Saepenumero perquam erit opportuna. Sinau- tem aliquando fit minus apta, laudem toties merebi- tur Homileta, quoties tempori cedens huiusce par- tis tractationem in diem Domini fubfequenrem dif- fert. Atque id, in plerisque patriae nostrae coeti- bus receptum est, diebus festis anniverfariis, et quibus sacra coena celebratur , aut novus Euange- lii interpres inauguratur fuumque munus adit. S. 6. ; ^ Infliuti defenfio. Laudavimus inftitutum , quo doctrina Christiana , definito aliquo ordine, pro concione exponitur. Sed parum haec valebit laudatio, nifi etiam respondea- tur ftione amica: Zouden wij Diemaars , Predikers van het Euan- gelie , onze prediking niet nuttiger en. yruchtbaarder voor de Gemecnte kunnen maken? inferta Vol. III. libri aCl. Iodoco. "Heringa,E.F. editi, Kerke/ijke Raadyrager en Raadgeyer ,, Trai. dd Rhen. 1828. P. 23 —a9. 54 COMMENTATIO tur a nobis ad ea, quae, cum aliquà veri fpecie, vel opponuntur a vituperantibus, vel obiici nobis posfe videntur. Itaque respondendi periculum fa- ciendum est. Si qui dicant, nullo Christi aut Apostolorum praecepto hoc commendari infítitutum, in respon- dendo diftinctione opus erit. Scilicet Conferva- tor noster fuos iusfit legatos, Euangelium ommi- bus denunciare hominibus, (Marc. XVI: 15.) pa- lam eloqui, quae ipse iis clam indicaverat , (Matth. X: 27. coll. cap. XII: 10—13.) .et quoscunque fidem habentes monere, ut fervent omnia ab ipso fuis discipulis mandata. (cap. XXViIll: r9.) Singu- larem vero docendi formam atque ordinem non praeferipfit: certe hac de re nihil literis traditum legimus. In Actorum Apostolicorum libro, (cap. XX: 28.) in Petri epistolà priore, (cap. V: 1—239.) et in epistolis Paullinis ad "Timotheum et Titum da- tis, plura occurrunt monita, quibus Apoftoli tem-« poris fui doctores et antiflites hortantur ad fidem ac prudentiam in docendis monendisque Christianis praeftandam. n his principem locum mihi viden- tur ea habere, quae Paullus Tito fcripfit: (epi- ftolae cap. Il: 11—15.) 'EzsQZw4, inquit, 5 xZ- Qi; TOU OcoU 9» comWpioc wüciy AyÜpomoIG , OOsUOUCG, "REG. iux apyoapcvo TH» Act(0eiky xol TÀG xocQul- xàs émiÜupimc, cuQpves xal Ouxmige xci sücs(Qüe Giouuey éy cQ vüy miOyi, wpocepopuevon Tiv |axuaplav $Amióm , xci ÉmiQuveins Ts Oílg TOU QMceyaAos Occü M xat THEOLOGICA. 55 xal XEerüpos sj4w "uco0 XpueToU* jg Üwxcy ixvTbv bmp Suv , Dy AuTpOCYWTOM AA dm mace iyopzs » xoà xalaploy imwrQ Aabw TEpIOUCIOV , CuAoTM) XGAGV fpyüy. "TaUrm MdAti, Gl TUQAXUNE, xo EA&yXE perà mcus imirayiis. Quo monito Paullus nonnul- la doctrinae divinae capita, a Tito fingulari curá tradenda , paulo definitius quam alibi memorat. Sed , neque hoc neque alio loco, doctrinae euangelicae c)rTX4us. quoddam uberius j ab Apostolis artificiose compositum , fuique temporis doctoribus pro: normá praefcriptum , invenimus, 1n eo autem non posfu- mus non Christi, et Apostolorum prudentiam venerari. Aliae enim aliis, hominibus et temporibus adhiben- dae funt formae, trum doctrinae; tum rectionis. Unde tamen nequaquam effici potest, nullà un- quam opus esfe expositione doctrinae Christianae accuratá beneque ordinatà, aut omni laude pri- vandum esfe inftitutum , quo haec doctrina certo aliquo ordine proponitur coetui Christiano. Quod fi verum esfet, repudianda forent, quaecunque in Eccle(ià inftituuntur , convenienter; quidem menti et confilio Christi et Apostolorum , attamen non fuis fingula partibus modisque ab iis definita ac defcripta. Similem fere in modum videtur respondendum ad ea, quae nostrae opponuntur fententiae , petita e Christi et Apostolorum exemplo, quo fane me- lius aut perfectius excogitari nequit. Hi igitur doctores praeftantisfimi et fanctisfimi certá doctri- nae exponendae ratione ac formnlà nunquam ufi funt. 56 COMMENTATIO funt. Unde, qui nostrum vituperant inftitutum , ducunt, hoc, qualecunque fit, . contrarium esfe Christi et Apostolorum exemplo, eáque de causá omnino repudiandum. | Verum , haec qui nobis obiiciunt, vix animadvertere videntur, Christum et Apostolos in docendo aliam iniisfe viam, aliam nobis esfe ineundam ; ipfos quoque Apostolos non omnino fequi potuisfe divini exemplum Magis- tri, in doctrinae euangelicae argumento tradendo, eiusque ordine ac formà eligendis; porro fimile discrimen aliquando cerni Petrum inter. et Paullum , utrumque pium Christi difcipulum et legatum , utrumque doctorem egregium 5 denique Paulli ora- tionem aliam induisfe formam in Synagogà Antio- chenà, CAct. XIII.) aliam in Areopago Athenienfi. (cap. XVH.). Audivi aliquando muneris ecclefiaftici candidatos et iuniores Ecclefiae ministros querentes de diffi- cultate taboris impendendi in orationes facras, cer- to ordine, five de fingulis doctrinae Christianae capitibus, five de aliis argumentis, habendas. Ne- que ego diffiteor, me istius laboris curam ac mo- lestiam nonnihil extimescere, — Sed, qui ufu et experientià aliquamdiu funt exercitati, bono me animo-esfe iubent, et: leve fit, inquiunt, quod bene fertur onus; fabricando fabri fimus; orando ac laborando proficiendum est; nullum non ora- tionum facrarum genus incipientibus negotium fa- cesfit; homiletae libere vagantes faepe, argumento tex- c— A Uam-€——v THEOLOGIC A. 57 textuque quaerendo, multum operáe et temporis perdunt, quod lucrantur, qui certo funt ordine adstricti; nec pauca praesto funt adminicula ; quibus honeste uti posfunt eà ope indigentes. His ego vocibus fustentatus , nihil amplius quaerendum pu- to, quod respondeam morofis hominibus, qui in- ftitutum , ab infigni utilitate commendatum , vitu- perant, pftopter laboris cum eo iuncti difficulta- tem. Est autem hic labor utilis, non tantum Ec- clefiae fociis et alumnis, fed ipfis etiam Euangelii : doctoribus. Hi enim variis iisque diflicilibus impli- citi negotiis, aut aliorum ftudiorum fuavitate capti, nonnünquam parum curaturi esfent cJyrzzypuz doc- trimae Christianae, in quo discendo antea defuda- verant, nifi muneris fuscepti ratio eos impelleret ad hanc disciplinae facrae partem studiofe diligenter- que tractandam. Ali, in' contrariam abeuntes partem, nostrum aspernantur inftitutum , propterea quod pigritiam alere videatur Homiletarum , qui , fuis contenti scrip- tis iuvenilibus, homilias obfoletas quotannis reci- tant, nihilque laboris impendunt, ad orationes po- meridianas inveniendas, emendandas, expoliendas , ornandas: quo fiat, ut multi e plebe, unum eun- demque commentariolum catecheticum , decies et vicefies repetitum , audientes, nihilque novi amplius exfpectantes, conventus facros fugiant, atque adeo omni eorum fructu priventur. Ego vero, neque istorum Homiletarum , fi qui fint tam negligentes er 58 COMMENTA TIO et focordes, patrocinium fuscipio, neque insolen. tiam probo auditorum, qui facra deserunt pubpli- ca, nifi orationum facrarum novitate identidem al- liciantur. |. Sed, virorum venerabilium. exemplo monitisque edoctus, mihi perfuadeo, nullum esfe orationum facrarum genus, in quo pigritia pabue lum non quaerat et inveniat; alacritatem vero et prudentiam Homiletarum , videntium quid tempus postulet et res, faepe ftylum vertere, scripta ve- tera cum novis commutare, fíuasque orationes di- verfis modis accommodare ad docendos et monen- dos alios atque alios audientes. Praeterea tot ct tam graves funt curae, coetuum Christianorum doctoribus et antiftitibus impofitae, ut qui fingu- lis dierum hebdomadibus in unà oratione facrá fcri- bendà elaborent, non abundaturi fint otio, facile honesteque confumendo in reliquis officii partie bus agendis. . Nolo quidem negligere , quod nobis opponitur, exemplum ecclefiarum , a reformatà Belgicà discre- pantium,, in quibus tale inílitutum , quale nos lau- damus, non vigeat, quarum tamen fodales, nec doctrinae Christianae notitià, nec animi pietate morumque castitate, nostrorum coetuum fociis haud cenfendi fint inferiores. Sed a vobis, Viri Clarisfimi! veniam peto, hanc caufam non nifi le- viter attingendi: est enim ea, et periculofa, et odiofa. taque de doctoribus, Romanae addictis ecclefiae, nihil dicam , quippe qui ftudiofius et feve- THEOLOGICA. 59 feverius curare folent , ut, in docendo difcendoque , norma fervetur doctrinae , auctoritate, non tantum librorum facrorum, fed etiam traditionum, ec- clefiae,' conciliorum , Paparumque, plebi tradens dae,' De ceterarum ecclefiarum in patrià nostrá florentium, 'inftitutis, cum . nostro comparatis , pauca fcribere mihi liceat. Qui Augustanam fe- quuntur confesfionem , pericopas euangelicas et apostolicas ,; de quibus paragrapho proxime ante- gresfà dixi, folent memoriá tenere, recitare, de lisque respondere, et multo quidem facilius ac promtius, quam plerique e nostris. Cuius rei caufa in eo est quaerenda, quod illi inde. a pue- ritià his pericopis legendis audiendisque funt as- füefacti , nostri non item. Quod ut lubenter fate- mur, ita nobis nihil temere arrogamus dicendo , focios nostros doctrinae Christianae CUVTOY [A06 » quod a tenerá inde aetate legerunt et audiverunt , facilius mente esse percepturos, memoriaeque tra- dituros , quam fieri foleat a plerisque Lutheri dis- cipulis euangelicis, nifi et hi eandem cum viri 'ximii Catechismo contrahant familiaritatem ., quam nostri cum Heidelbergenfi aut Genevenfi. Si ve- fo T'eleiobaptistarum , et Remonfítrantium exem- plum nobis obiiciatur, equidem non temere dicam, apud hos minorem esfe doctrinae Christianae noti- tiam , quam in nostris invenias coetibus. Sed, quantacunque iila fit notitia, poterit certe incre- menta capere, dummodo doctrinae Christianae ca- pita 6o COMMENTATIO pita pro concione proponantur ordine concinno, eaque ab audientibus avide excipiantur: quod utrum faepe vel aliquando fiat, nec ne, dicere nequeo. At unicuique Christianorum familiae fui funt mo- res, inftituta fua. Nos nostra laudamus et a vi- tuperatione defendimus , aliis non obtrudimus. No- ftra vetustae legis et confuetudinis auctoritatem habent, nostris in coetibus: hac apud alios aucto- ritate destituuntur , neque eam facile funt confe- cutura.. Ceterum , quod fingulos Christianos mo- nuit Paullus Apostolus, (Rom. XIV. 10— 13.) ad diverfos coetus facros accommodare liceat: eb, c/ xplyetg vy dOsAQUv cous 9» xal cU, Ti éE£ovÜsveig TU» &OeAQUy cov 5 mvrteG yap mapaoTNcüueÜm TQ (DuumTi TOU XpicToU. TéypamcTOG! wAp' QÀ éyis, A&yer Küptos » óri iuo) xAjwpei mw ovo, xai mAcx vyAgccm éo- poAoy4cerRi TQ OtQ. "Apm oby éxxoTOG WjAGV Trepl éxuTOU Aóyc) Odcsi TQ Org. Mwxéri 00v GAAXAOUG xplvGjuEV" dAAA TOUTO XplyATE [LAÀAAOC) TO (4M TiÜEvou vpoóoxopum TQ AOEMQOs, 9 oxavomAov. Denique in vituperationem adducitur inftitutum a nobis laudatum , propter fummam doctrinae Chri- ftianae ignorationem , in quà non pacci verfantur Ecclefiae in Delgio reformatae quodammodo ad- Ífcripti. — Si enim , inquiunt vituperatores , quic» quam conferret inftiturum vestrum ad docendos rudiores, non tanta esfet religionis ignorantia, quanta in permultis depreneaditur. Verum huius- modi criminatio parum iufta est. Remedium enim , quais THEOLOGIC A. 6t quamvis omnium, quae inveniri posfint, praeftan- tisfimum fit dicendum , morbos fanare nequit, nifi recte iis adhibeatur. Sed qui tanto ignorantiae morbo laborare pergunt, hi fane, yve/ medicinam falutarem ignorant, ye/ eam respuunt, ye/ male eá utuntur. Scilicet multi nunquam aut raro audiunt homilias , quibus Christi doctrina: ordine continua- to proponitur; alii eas non excipiunt animo;attento verique -ftudiofo; alii iis" opponunt : inveteratas opiniones aut nova vanorum hominum commenta. Praetereo medicos ineptos, quorum culpáà malum non potest non ingravefcere. Sed haec hominum funt vitia, non inftituti: fi vero repudianda esfent remedia, his de caufis falutem non afferentia, nul- la prorfus medicina isti ignorationis malo adhiberi posfet; nullaque foret utilitas inftitutionis , educa- tionis, admonitionis: abrogandi forent conventus sacri, orationes, homiliae pro concione habitae. Quae quam abfurde dicerentur , nemo non intelli- git. Iccirco parum curemus istam vituperationem, Gaudeamus potius, quamplurimos esfe Ecclefiae nostrae focios et alumnos , qui falutarem. inftituti nostri efficacitatem ,. ez experiantur, ez grato erga Deum animo profiteantur: quorum numerus üt in dies increfcat, valde optamus ac precamur. CA- /, CAPUT POSTERIUS, QUO LAUDATUR ET DEFENDITUR UNUS IDEMQUE ORDO DOCTRINAE CHRISTIANAE EXPONENDAE, OM- " NIBUS REPURGATAE ECCLESIAE BEL- GICAE COETIBUS COMMUNIS. $. rz. Inflituti, ratio. Infitutum, quod laudamus, facit non tantum , ut finguli Euangelii interpretes , in patriis Eccle- fiae repurgatae coetibus, doctrinae Christianae ca- pita, definito eoque perpetuo ordine dispofita, identidem pro concione exponant, verum etiam ut in eo negotio euzcti unum eundemque fequan- tur ordinem. Quod quomodo fit accipiendum, ante monebimus, quam ad inftitutum nostrum lau- dandum ac defendendum pergamus. ; In mentem igitur funt revocanda dicta in Com- mentationis introitu, de lege fingulos Euangelii praedicatores iubente, catechefin nominatim indica- tam, iv » COMMENTATIO THEOLOGICA. 63 tam , in qua. doctrinae Christianaé capita fingulari ordine ac. formá traduntur, pro concione interpre- tari. Unde intelligas , illos legi non fatis esfe fac- turos, qui, misfà hac catechefi, aliam quamcun- que, fivefuo marte, fivealienà operá fcriptam , in- terpretentur. Porro lex ecclefiastica eam catechismi interpretationem tam arcte copulat cum Euangelii nuncio, ut praedicationis nomine eam cohones- tet. (66) Quod tamen recte fieri nequit, nifi fu- mas, cateche(in revera exhibere Euangelii summam. Ipfa enim Lex illa iubet Euangelii interpretes do- cere doctrinam — bris /acris congruentem. (67) ! Prae- (66) Conf. canones ecclefiastici, füpra pag. 26. in annott, 315, 32, 33. laudati. (67) Qui-in eo funt, ut muneris facri candidati legitime admittantur, illos oportet hanc. edere fuoque nomine fubfcrip- to confirmare profesfionem et promisfionem: J7ij endergefchre- yen — — vyérklaren bij deze opregtelijk , — — dat wij de leer , welke, overeenkomftig Gods heilig woord, in de aangenomen formulieren van eenigheid der Nederland- fche Hervormde Kerk is vervat, ter goeder trouw aannenmen en hartelijk gelooven , dat wij dezelve naarflig zullea leeren en handhaven. Nid. Reglement op het Examen en de toelating tot het. Leeraarambt. in de Heéryormde Kerk, Regis Delgici auctoritate. confirmatum , die. 30 Dec. r831. art. 39. in Hazd- boek a Gerhardo van der Tuuk edito, Zervolg I. pag. 222. Et qui muneri facro publice inaugurantur, ad consuetae formulae quaestionem fecundam: of gj de Schriften des Oa- denen NNieuwen Testaments voor het eenige woord Gods, en de volkomene. leere der zalizheid houdt , en alle leeringen yer- werpt, die daariegcn. firijden? respondere folent: ja iR, vau ganfcher. harte. 64 COMMENTATIO: Praeterea. Synodus Delgica, anno 1817. eos. ius- fit, quater quotannis, antequam Sacram Coenam. cum coetu fibi commisfo celebrent, profiteri , ve- ram perfectamque falutis doctrinam , nobis divini- tus .patefactam , contineri libris veteris. novique Foederis. (68) Itaque, fi quid in libello cate- chetico deprehendatur pugnans cum coelesti illà doctrinà, his libris traditá, id nequaquam coetui Christiano proponendum est, fed librorüm facro. rum auctoritate emendandum. Ex (68) In epistolá, die 1i: Julii 1817. dará, haec praecepit Synodus: Ter Lbevordering van de eenparigheid, zal im alle Hervormde Gemeenten yan ons Paderland , het. H. Ayondmaal yiermalen in het jaary, en wel om het vierendeels jaars , worden bediend. Vid. Handboek , Vol. JY. p. 58. Folgens het flichtelijke gebruik, dat reeds van ouds in Groningen en Friesland plaats had , — — zal yan nu voortaan , oyeral bij her einde der Foorbereidings predikatie, en vdór het mage- bed, aan de Gemeente gelegenheid worden gegeyen ter pleg- tige vernieuwing cn Levestiging van hare belijdenis, De Leeraars zullen zich , tot dat einde , rigten naar het volgende yoorfchrift. De ledeu der Christelijke Gemeente , welke eer- lang het H. 4yondmaal! wenfchen to yieren, gelieven op te flaan, en in tegemwoordigheid van God, den kenner der har- pen, met mij te antwoorden , op de vier yvolgende vragen: Ik vraag U dan vooreerst, of gij van harte gelooft, dat de waarachtige eu volkomene leer der zaligheid, ons yan Gads wege geopenbaard , vervat is in de boeken des O. en IN. Fer- bonds? Die ditgelooven , zeggen me t mij: ja! ibid. pag. 156, 157. Anno fubfequente, die 13 lulii, permi(it Synodus , hune profesfonis repetendae ritum , non in conventu ad S. Coenam praeparant2e, fed mox ante i;fam Coenam, inftituere, fi haec redo fenatuüi ecclefiastico magis utilis videatur. ibid, p. 162. ! T"H EOL'OGIGCA. 65 Ex his quoque intelligitur, quomodo doctrina Christiana, duce aliquo libello, fit exponenda. Sci- licet , quae exponitur doctrina, non proficiscitur e catechismo humano, non nititur humaná quá- piam auctoritate, non accipitur propterea quod Ecclefia eam ífanciat aut veram ac genuinam iudi- cet; fed unicus eius fons est in libris facris, Christi et Apostolorum nititur auctoritate divin , fefeque non commendat nifi convenientià fuüá cum lis, quae Deus nobis patefecit. Quae igitur in libello catechetico traduntur, probanda funt libro- rum facrorum testimoniis. Si quid ad doctrinae Chri» ftianae capita pertinens praetermisfum in eo fit, id fupplendum est. Viget enim, in Reformatis patriae nostrae coetibus, lex primaria religionis Christianae, quam proavi nostri venerati funt, in Confesfione Belsica , art. VIL. hac ufi verborum formulà: Credimus facram — foripturam Dei vo- Juntatem perfecte complecti, et. quodcunque ab. ho- minibus, ut falutetm confequantur ,' credi necesfe est, in illa fuffcienter edoceri. Nam quum illic omnis divini cultus ratio, quem Deus a. nobis exigit, fufisfime defcripta fit, "nulli hominum , ne ZIpostolis quidem , fas est aliter docere, quam jam- pridem in [aeris Literis edocti fumus; imo vero, etiamfi e coelo zÍngelus foret, ut ait zhpostolus Paulus. | Quum enim vetitum sit, ne quis Dei yerbo quicquam. addat aut detrahat, fatis eo. ipfo demoriflratur , doctrinam illius perfectissimam omni- E bus- 66 COMMENTATIO busque. modis consummatam esse. Sed nec cum di- vinis iisdem fcripturis ,. ulla hominum, quantávis fanctitate. praeditorum fcripta, neque ulla confue- tudo cum diviná veritate , (veritas enim rebus. omni- bus antecellit) neque multitudo, neque. antiquitas , neque temporum perfonarumque Succesfio ,, neque Concilia , Decreta aut Statuta , comparari posfunt. Omnes enim homines mendaces ex fe ipfis funt , ip- fáque vanitate vaniores. Idcirco toto animo reji- cimus quicquid cum certisfimá. hac reguíd non convenit, quemadmodum edocti ab. Z"postolis fu- mus, cum dicunt: probate [piritus an ex Deo fint. ltem: iMi quis venit ad wos et hanc doc- trinam non adfert, me recipite eum in domum yestram. Denique hoc, quod laudamus, inftitutum , non impedit, quominus Homiletae, in enucleandà, probandá vindicandáque doctriná, in verbis dicen- dique formulis et in particularum ferie, fuum fequan- tur ingenium. ta certe illud. acceperunt-et fecuti funt optimi quique Theologi et Catechismi inter- pretes: eamque liberalitatem probarunt Viri vene- rabiles , qui, ad iodicium de libris edendis feren- dum electi, commentarios fuper libello catechetico in lucem emisfos probarunt ac laudarunt. (69) AND (62) Conf. Iodoci Heringae, E. Fl. Zerigt, aangaan- de zeven flellingen , hetreffende Formulieren van eenigheid des geloofs in de. Nederlaudfche Heryormde Kerk , pag. 726—894. - THEOLOGIECA. 67 $. 2. Laudatur hoc inflitutum , propter. utilitatem , quam praebet. Propofità inflituti ratione, periculum faciamus ilius ez laudandi, $. 39—5. ez a vituperatione de- fendendi, $. 6. Laudandum illud dicimus , . propter | utilitatem , quam praebet, primum singulis. coetibus. eorume que fociis et alumnis, $. 3. deinde univerfae Ec- clefiae, $. 4. denique ipfis Homiletis ,. $.. Ne vero in laudando nimii videamur ,. nonnulla erunt praemonenda: pzZzum, de modo utilitatis praebendae; erum, de iis, qui eam percipere pos(int; zerzium , de temporum opportunitate, cu- ius habenda fit ratio. Primum igitur tota inftituti utilitas magnam pare tem pendet e modo, quo illud tenetur. Prouti enim nihil est in rebus humanis praeclarum et falubre , quod non faepe inutile fiat, interdum et noceat, fi perperam adhibeatur, ita etiam e nostro inflituto exigua vel nulla prodibit utilitas, nifi id iustà ratione, hoc est, pie, fincere, prue denter, liberaliter, apte ad audientium | com- modum, teneatur. Quod nifi fiat, plus ex eo detrimenti metuendum , quam emolumenti fperan- dum esfe, mihi: perfuadeo. Itaque, in omni lau- ET da« 68 COMMENTATIO datione, fumimus, homiletas, quoad eius fieri posfit, laudabiliter ac fructuofe verfari, in lauda- bili et fructuofo inftituto fequendo. Deinde etiam , in laudandá inftituti utilitate , omnino fpectandi funt, qui eam percipere ve pos- fint, ve/ velint. Quemadmodum enim univerfe magna est mentium humanarum disfimilitudo ,. ita quoque nominatim non exigua est varietas inge- niorum et animorum in his, qui Societati Christia- nae adfcribuntur adolescentes et adulti, eique prae- ficiuntur doctores et antiftites: nec parum diffe- runt coetus alii ab aliis, difcendi ftudio, erudi- tione , facilitate, industrià, religionis amore, mo- rum castitate. Ne quid dicam de opportunitate conveniendi in aedem facram, nominatim ad con- gregationes pomeridianas , quae aliis abunde da- ta, aliis negata vel parce concesfa, certe difficilis facta est. Quà in re multum etiam valent vitae ratio et mores hominum confueti. Omnis autem haec hominum coetuumque diverfitas facit, ut alii maiorem , alii minorem , alii nullam, ex inflituto nostro posfnt capere utilitatem : fimiliter, ut alii libentes et alacres, alii inviti et fegnes, conve- niant, alii denique conventus facros, in quibus doctrina Christiana, duce libello catechetico, ex- ponitur, fusiant. Quando igitur inftituti nostri utilitatem laudamus , id ita acceptum volumus , ut eam redundaturam dicamus ad omnes, qui hoc fidei, pietatis ,- munerisque ecclefiastici promtius ad. THEOLOGIC A. 69 administrandi adiumento, indigeant, eoque recte uti et posfint et velint. Tandem, in laudandá inftituti falubritate , ratio habenda est temporis magis minusve opportuni. Idonea enim funt tempora, alia ad inftituendum , : alia ad mutandum, alia ad abrogandum. Quid no- bis, qui nunc vivimus , conducat j!quid propterea nostro fit tempore laudandum , quaeritur. Iccirco non disquirimus de tempore, quod diu praeteriit , aut aliquando fit futurum, | His praemisfis, age, ad ipfam utilitatis lauda- tionem pergamus. $. 3. Ule est inflitutum | fingulis | coetibus eorumque fociis. In aestimandà inftituti nostri utilitate 7/zum animadvertamus singulos coetus eorumque focios. Patriae nostrae coetus reformati, alii non nifi uno gaudent Euangelii interprete, alii duobus vel pluribus. | Utrorumque, partim fimilis, partim disfimilis est ratio. Utrisque tamen perquam utile est inftitutum, quo fit, ut finguli Doctores, qui, five fimul in eodem coetu laborent five alii aliis in munere facro fuccedant, unam eandemque doc- trinae facrae exponendae rationem teneant. Qui enim uno duntaxat gaudent Homiletà, hu- 1us 1o COMMENTATIO ius inflitutione , certe fi diuturna fit, ita asfue- fcunt, ut doctrinam Christianam non nifi eo ore dine discant ac teneant, quo illam a Doctore fuo exceperunt. Si post aliquot annos fuccesfor alium in docendo ordinem inftituit, Christique doctrinae aliam formam , vestitum alium , induit, opus aggre- ditur periculofum;: Plerique indocti mox fuspi- cantur, novum';Doctorem res novas in civitate facrá moliri; ^ Quae audiunt antea fibi inaudita, reiiciunt ; fi quid diuturno ufu tritum non amplius audiunt, hac parte mutilatam putant doctrinam coelestem 5 7c érepooobiu; Homiletam infimulant ; probitati eius diffidunt; confilia et monita eius aegre admittunt; ex eius orationibus, precibus, curdque pastorali fructum percipere nolunt; libe- ros fuos in disciplinam eius non tradunt; tandem conventus facros, quos ille moderatur, fugiunt. Qui aequius et benignius de novo Homiletà iudi- cant et faciliores funt, at parum intelligentes, hi, in nová docendi formá mutatoque ordine, vix doctrinam veterem asfequuntur; quae antea didice- rant, obliviscuntur; nove audita difficulter memo- rià retinent, vel nova cum veteribus confundunt; atque adeo destituuntur utilitate doctrinae Christia-« nae, quocunque ordine concinno propofitae. Si qui vero in coetu illo fint intelligentiores , novum ordinem veteri praeferentes, hi factá mutatione contenti erunt, at ex illà non tantum emolumenti poterunt accipere , quantum detrimenti patiuntur j aegre THEOLOGICA. 71 aegre eam ferentes. Praeterea, e diverfo fociorum iudicio de bonitate doctrinae a Doctore novo prae- dicatae, in coetu non nifi uno Homiletà gaudens te, facile orientur discordiae, disfidia, odia, fec- tae, quibus coetus mifere perturbatur turpiterque Ícinditur. Posfunt igitur damna evitari, pacis et concordiae emolumenta percipi, fociorum et alum- norum fcientia ac fides facilius certiusque confer- vari, augeri atque firmari, quando fuccesfor, in coetu facro docendo, eundem ordinem non impro- babilem fequitur, in quo Antecesfor praeivit. " Quod de coetu diximus, in quo uni Homiletae, post multorum laborem annorum , alter fuccedit, id partim maiorem in modum valet de: coetibus , in quibus, paucos post annos, identidem novus creatur Euangelii interpres, cui omnis docendi cura imponitur. Si enim toties novus doctrinae ordo invehitur, quoties novus inducitur Homileta, perexiguus erit humerus. fociorum et. alumnorum , qui- sibi accuratam ítabilemque doctrinae Euange- licae notitiam comparare aut comparatam retinere posnt. Nunc, cum ali Homiletae post alios unum eundemque fequuntur ordinem, auditores uanquile ac confidenter, duce novo magistro, posfünt pergere in vid, quam antea inierunt. Si vero perpetuus ille ordo, quem laudamus, perutilis est in coetibus, quibus non nifi unus 'praeest Euangelii interpres, multo etiam maiorem affert utilitatem coetibus, qui Homiletis gaudent / plus 72 COMMENTATIO pluribus, confociato labore in docendo occupatis. Ubi bini funt vel trini, unà in aede facrá, diver- fis diei dominici horis, homilias habentes, quo- rum unus hodie, alter post dierum hebdomadem, tertius post quatuordecim dies, aliquam doctrinae Christianae partem exponit, quando communem fequuntur ordinem , auditoribus copiam praebent, fingula huius doctrinae capita apte coagmentata , ferie non interruptá , excipiendi. Quodfi vero fuum. finguli fequuntur ordinem, tria coetui facro pro- ponuntur fystemata, quorum partes diverfae, aliis identidem interiectis disiunctae , perquam difficul. ter coniungi posfunt ab auditoribus. X Unde non potest non oriri perturbatio et confufio in addis- cendá tenendáque doctrini Christianà. Mitto fen- tentiarum pugnam, quae facillime existit inter coetuum Antiftites, quorum partibus contrariis mox fefe addicunt fectatores plebeii. Quo autem plures funt, uno in coetu, Docto- res, vicisfim in aliá atque alià aede facrà doctri- nam Christianam praedicantes, eo magis "utilis erit communis et perpetuus ordo, quem cuncti fequan- tur. Quo neglecto, eo etiam maior erit confufio partium male cohaerentium apud auditores, qui plurium Homiletarum —inftitutione frui. malunt , quam uni conftanter adhaerere. Similiter egregie prodest communis hic ordo mul- 'tis coetuum fociis et alumnis, domicilium fuum faepius mutantibus, ac proinde mox huic mox illi coe- TH ELO i/OiG/1)€ A. 73 coetui adícriptis. Hi enim, quoties ex unà foda- litate in alteram migrant , toties non novum inve- niunt doctrinae Christianae tradendae ordinem , quo aegre asfuefcant, fed ubique eundem repe- riunt, quocum inde a pueritiá familiaritatem con- traxerunt. Denique permulti, quorum res familiares parvae funt vel mediocres, difficulter fibi fuisque tantum libellorum catecheticorum numerum aere fuo com- parare poterunt, quanto opus erit, in magná va- rietate et vicisfitudine ordinum et formarum , quas finguli fibi eligant Doctores, in Christi -doctriná pro concione tradendáà. $. 4 Uiile est inflitutum. univerfae Ecclefiae 2 Belgicae. Quod.fingulis coetibus reformatis in patriá nos- trà prodesfe vidimus inftitutum , id fane univerfae Ecclefiae in Belgio repurgatae perutile dicendum est. Etenim cuncti coetus uno Societatis facrae vinculo ita conftringuntur , ut e fingulorum mem- brorum profperitate existat totius veluti corporis falus. Quod igitur, de fingulis Ecclefiae fociis Paullus Apostolus fcripfit Christianis , Corinthi et in Achaià degentibus, factàá cum corpore humano variisque eius membris comparatione, id non mi- nus 74 COMMENTATIO nus apte dicitur, de (fingulis Ecclefiae in Belgio coetibus. reformatis: &/re záexei £v uoc, CUje- vücyel mAvTX TÀ AW" &ire Qobterui fy Ao, cuyxxipei wyTX TÀ pu£Aw. (1 Cor. XII: 26.) Haec univerfe dicta propriam habent vim nostrà in caufá, per fingularem rationem , quà Ecclefiae Belgicae coetus, communi regiae conftitutionis vin- culo, funt confociati. Nimirum reformatae Socie- tati ecclefiasticae accenfentur, quicunque, ye/ edi- tà fidei fuae profesfione, recipiuntur fodales , yel in coetibus nostris facro ritu funt lavati, ve e peregrinis coetibus reformatis in nostros, ido- neis testimoniis probati, transeunt: (70) accen- fentur autem, donec ve/ libere et aperte volunta- tem profiteantur fefe ab hac Ecclefià feparandi , yc] legitime ab eá feparentur. (71) X Coetus, quot- (70) Algemeen Reglement voor het befluur der Heryorm- de Kerk in het Koningrijk der INederlanden, art. 1. (in laud. Handboek, Part. I. p. 4, 5.) Tot het hervormde Kerk- genootfchap behooren allen, die , op belijdenis des geloofs, tot ledematen ziju aangenomens; de znlken die in de heryormde Kerken gedoopt zijn, em die genen , welke, in andere lan- den. als tot het. hervormd Kerkgenootfchap behoorende er- kend, zich hier te lande meder zctten, sits door. behoorlijke bewijzeu. of atteflatión, vam huunen doop of lidmaatfchap buiten "slands, hebbende doen Llijken. (z1) A/gem. Reglem. art. 2. (l. 1.) Deze allem biijven tos het heryormd Kerkgenootfchap behooren , zeo lang zij mier yrijwillig en. duidelijk verklaard hebhem, zich daarvam af 16 fcheiden , of om wettige redenen daaryanm afgefcheiden ziju.« DiHlEAQ LOG Tg A. 75 quotquot in regno funt, unius eiusdemque Socie- tatis funt partes , eidemque gubernationi communi fubditi. (72) | Summa gubernatio delata est ad Synodum ; Synodo proxime fubest collegium. Pro- yinciale; huic Clasficale; infimus in | gubernando locus datus est fingulorum. coetuum /enazui eccle- fiastico. (73) ^ Singulos, in, variis gubernationis ecclefiasticae gradibus collocatos , oportet profpi- cere faluti Ecclefiae , cum Christianae, tum no- minatim reformatae , huius doctrinam | vindicare , operamque dare aagendae religionis notitiae, pro- vehendis moribus Christiahis , confervandis . ordini et concordiae, ac fovendo amori in Regem et pa- triam. (74) Ita (72) 4igem. Reglem. art. 15. (Handboek, p. 7.) zille de heryormde Kerken in het Koningrijk — — behooren tot het- zelfde gehee] en zijn onder hestzelfde gemeeufchappelijk be- Jfiüur geplaatst. (73) Jig. Reglem. art. s. (1. |. p. 5.) Het beffuur der heryormde Kerk. wordt fynodaal, proviuciaual, Klasfikaal em gemeentelijk uitgeoefend, Art. 16. (l1. l. p. 8.) Het hoogfle kerkelijk befluar is opgedragem aan het Synode. Art, s. (bid. p. 5.) De mindere Kerkbeflurem hebben het regt yoor- flellen iu te zenden aan de hoogere , em om in voorkomende geyallen derzclyer yoorlichting te vragen: terwij] zij daar- entegon verpligt zijn aan de aanfchrijvingem te voldoem der heogere collegión. Conf. Reglement op de uitoefening vam kerkelijk opzigt en tucht voor de Nederlandfche Hervorinde Kerk, d, 28 Sept. 1825. (Handb. Part. lll. p. 202—229.) (74) 4gem. Reglem. att. 9. (l. l. p. 6.) De zorg veor de belaugen, zoo van het Christendom in het algemeen , als vam de 76 €COMMENTATIO Ita autem ut prospiciatur propagandae ac vindi- candae doctrinae, quam reformata profitetur Eccle- fia, inftitutis cautum et sancitum est, Praecipua recenseamus. Nemo muneris ecclefiastici candidatus admittitur, nifi a Collegio Provinciali explorata fit iusta, quam habeat, notitia sacrorum librorum ri- te interpretandorum , uti et Theologiae dogmati- cae, maxime fingularum partium, quarum pro- fesfione, veluti charactere fuo, discernitur re- formata Ecclefia Delgica. (75) Neque exploratus admittitur, antequam fincere profiteatur, se disci- pliná suá et moribus, folicite esse prospecturum faluti Ecclefiae, cum univerfe Christianae, tum nominatim reformatae; fe doctrinam , quae, con- venienter fancto Dei verbo, formulis confenfüs , a re- de heryormde Kerk in het bijzonder, de handhaving harer leer, de vermeerdering van godsdienflige kennis, de beyvor- dering van christelijke zeden, de bewaring van orde em een- dragt, en de aankweeking van liefde yoor Koning en Vader- land, moeten [ieeds het hoofddoel ziju van allen, die in on- derfcheidene betrekkingen met het Kerkelijk befivur belast zijn. (75) Reglement op het examen en de toelating tot het Leeraarambt in de Heryormde Kerk, art. 29. (Handboek , Eerfte Vervolg, p. 218, 219.) De onderwerpem vam het exa- men zijn: a. De Bijbelfche Uitlegkunde. — — c. De Leerftellige Godgeleerdheid, Iz het vak der leerffellige Godgeleerdheid , za] yoornamelijk worden onderyraagd over al de kenmer- kende leerftukken »vap het Nederlandsch Heryormde Kerkgenootfchap. THEOLOGICA. 77 reformatà Ecclefià Delgicà receptis , comprehendi- tur, boni fide recipere animoque credere, fe eam ftrenue esfe traditurum et vindicaturum , et prove- hendis religionis notitiae, moribus Christianis, or- dini et concordiae, omni ftudio et curá, operam esfe daturum ; denique , fi quid his promisfis parte quápiam contrarium committat, femet fen- tentiae conciliorum ad id inítitutorum fubmisfu- rum. (76) Quae profesfio ac fponfio a Candidato iteratá pollicitatione est confirmanda, antequam ei liceat munus facrum adire in coetu, ad quem docen- dum (26) Reglement op het examen, cet. art. 38. (l1. l. p. 221, 222.) De geéxamineerde zal — vyerpligt zijn, de navolgende verklaring es belofte af re Jeggen en met zijne onderteckening te Lbekrachtigen : Wij ondergefchreyen — — verklaren bij de- ze opregtelijk, dat wij de belangen, zoo van het Christendom in het algemesn , als van het NNederlandsch Hervormde Kerk- genootfchap in het bijzonder, deor leer en wandel , &orgyul- dig zullen behartigens dat wij de leer , welke, overcenkomflig Gods heilig woord, in de aangenomen formulieren van eenig- heid der Nederlandfche Heryormde Kerk is veryat , ter. goe- der trouw aannemen eu hartelijk goloovem , — dat wij dezel-' ye naarflig zullen leeren en handhaven, — en dat wij op de bevordering van godsdienflige kennis , christeligke zeden, orde en eendragt , ous met alleu ijver zullen toeleggen 5 verbinden- de wij ons, Pij deze ouze handteekening , tot al het voor- fehrevene, em om, zoo wij Lhevondem worden iegem eenig ge- deelte' yan deze verklaring en tbelofte gehandeld te hebhen, deswege ons te zullen onderwerpes aam de uitfpraken der be- yvoegde Kerkelijke vergaderingen. 78 COMMENTATIO dum est vocatus. (77) Euangelii interpretes oportet feniores et iuniores, nondum fidem fuam profesfos, docere, cum historias facras, tum Christianam fidei et morum doctrinam , operamque dare catechume- nis in. societatem recipiendis. (78) In docendo non licet. uti libellis nifi e gremio Ecclefiae reformatae ortis, aut ab eà approbatis. (79) Catechetarum par- (77) Reglement op het examen, cet. art. p. 45. (l.l. p. 224, 225.) De Kandidaat beroepen zijude, zal, om te kunnen toe- gélaten worden tot den dienst der gemeente, waarbij hij Le- foepen i$, — — bif handteekening verklaren , bij zijne yori- ge onderteckende verklaring enm belofte opregtelijk te per- fisteren. : (78) Reglementen op de zamen[lelling en werkzaamheden der Kerkeuraden bij de Heryormde Gemeenten, art. os. (Hand- bock, Eerifte Vervolg, p- 156.) Zij (de Predikanten) moeten catechifutién houden yoor ouden en jongen , die nog geene belij- denis gedaan hebben; zoo oyer de Dijbelfche Gefchiedenisfons als over de Christelijke Geloofs- en. Zedelecer ; ook moeten zij zich beylíjtigen , om de alzoo onderwezenen als ledematen aat te nemeu. Add. Reglem. op hct Godsdienstig Onderwijs in de Nederlandfche Hervormde Kerk,art. 9g. (Handboek,I. Stuk , $- 317.) Daar het godsdienflig onderwijs dén van de. cerfle en voornaamfle plizteu is der herders ez leeraars , ziju dezel- ye gehouden, op de vermeerdering yan hunne gemceenten met kundige em waardige leden , zich met alle zorg toe te leggens en alles aan. te wenden , dat , het zij door hen zelvem , het zij door anderen , onder den tijtel van catechizeermeesters es catechizeermeesteresfen , iet soodige onderwijs, op bekwamen leeftijd, of naar gelang van ieders toefland em ouderdom, avorde medezgedeeld, (79) Reglem. op hat Godsd. onderw. cet. art, 5. (Handb, I. P. TÀAEOQGLOGILCA, 3 partibus fungi non licet nifi a Concilio Clasficali examinatis et approbatis, animoque fincero profi tentibus , fe doctrinam , quae, convenienter fancto Dei verbo, formulis confenfüs reformatae Eccle- fiae Belgicae continetur, animo amplecti, uti et fpondentibus, se illam doctrinam fideliter in docen- do esfe tradituros. (80) Quotannis delegati a Concilio Clasficali, e fingulorum coetuum, huius ditioni fubiectorum, Senatibus, five coram, five per epistolam , fciscitantur, fintne Euangelii inter» pretes innocentes in doctriná et moribus, num diebus dominicis et festis folitas homilias, cate- cheticas quoque, habeant, et fubinde orationibus facris fidei profitendae capita exponant, num ca- techumenos feniores ac iuniores iusto ordine doceant historiam biblicam et fidei morumque doctrinam. (81) In P. 316.) T.£ handleiding bij dit onderwijs, zal men zich al- leen bedienen yan leerboeken uit dem fchoot der Hervormde Kerk oorfpronkelijk, of met hare goedkeuring yoorzicn. (80) Reglem. op het Godsd. onderw. cet. art. 22. (l.l. p. - 320.) JViemand zal eeme acte , tot. het geven yan godsdienfiig. onderwijs, kunnen bekomen, dan die door het Klasficaal-Mode- ramen — — is gocdgekeurd, ez na deze verklaring fe hebben onderteekend.: ,, Wij ondergeteckende — — verklaren in goe- den gemoede ,de leer , welke overeenkom[lig Gods heilig woord , yeryat is, in de formulieren van eenigheid der INederlandfche Hervor mde Kerk, hartelijk te omhelzen, belovende dezelve bij ons onderwijs getrouwelljk te zullen leeren." — (81) Reglement op de Kerkyifitatie , art. 12. (Handbp, IM. Suk, p. 159.) De praefes der vifitatoren zal — — yragen: I. fen 8o Q'OMMENTS TT0 In disciplinà morum exercendà oportet conventus ecclefiasticos praecipue attendere doctrinam et mo- res eorum, qui, muneribus in ecclefià fungentes , rectá vim fingularem in coetus facros habere fo- lent. (82) Ecclefiam gubernantibus animadverten- dum est, inprimis castiganda esfe, cum quaecun- que bonum ordinem in Ecclefiá posfint turbare, tum delicta praefectorum Ecclefiae, in muneris fui perfunctione commisía, ac negligentiam in opere fuo gravi. (83) Quae vero fit illa Ecclefiae doctrina, quam pro- fiteri, tradere et vindicare oporteat Euangelii inter- pre«- 1, ten opzigte der Predikanten : 44. of zij onberispelijk zijn in leer en wandel? B. of zij op zon- en feest-dagen alle de gewone predikbeurten, ook die over den Catechismus, waarne- men,en van tijd tot tijd belijdenis-predikatieén houden? — — D. of zij geregelde catechizatién houden, ter onderwijzing yan ouden em jongen in de bijbelfche gefchiedenis en in de ge- loofs- en zede- leer. (82) Reglement op de uitoefening van kerkelijk opzigt en tucht yoor de INederlandfche Hervormde Kerk , art. 4. (Handb. III. 204.) Kerkelijke vergaderingen — — hebbem vooral te letten .op de ambtsverrigtingen en den wandelder genen, wier leer en gedrag, als yan kerkelijke ambtenaren , op de gemeen- te cenou mcer regtfireekfchen inyloed oefenen. 295) Reglem. op de uitoef. van kerkel, opz. en tucht , art. 7. (4. 1l. p. 205.) De kerkelijke beffuren houden in het oog , — das alles wat de goede orde in de kerk kam verfloren, en yergrijpingemn vam opzieners der gemeente in hunne ambtsbe- diening , nalatigheid in hun gewigrig dienstweérk — — Lij- zonder flraf baar zijn. r] THEOLOGIC A. 8t pretes, aliquá certe ex parte, docent nos quaestio- nes, ad quas, ut uná cum illis respondeant, in: vitantur, quicunque Sacram Coenam celebrare cus piunt. (84) His igitur legibus et inftitutis omnes Ecclefiaé Belgicae coetüs funt confociati. (85) Haec com- munio legitima , nulli fodalitati Christianae nocens ;j nulli adverfans , omnibus benevola ac favens, reipu- blicae. proficua, Ecclefiae nostrae fociis et alumnis maxime conspicua fit, fervando tuendoque veteri illo ac communi ordine doctrinae Christianae, quarmi omnes profitentur, pro concione exponendaé; Haec facillime ab omnibus agnoscitur , in conftanti illá et ubique obviá ratione tradendae liuius doctrinae. |. Si legum morumque communitas magnam habet vim ad confociandos homines in focietate civili , maior ei vis est attribuenda in fodalitate facrá , in quam ingenui coeunt Christiani , ad confequenda bona; non terrestria, fed coelestia , non caduca, fed ae- terna. Si, ad confervandam zóüraZ/xy, in nullis non communitatibus , magnus est formularum usus , quidni hunc laudemus in Cluwisti focietaré ? Ipfa Ecclefia Belgica , in conventibus fuis publicis, uti- : tuf (84) Coipendii cauf4, his qüaEstionibus fatis notis, trans- fcribendis abstineo. Cui tanti est, legat illas in faepe laudatd libro , Handb. 1. 156, 157. (85) Conf. Herm. J o. Roijaards, V. Cl. Jfedendaaéscli Kerkregt bij de Hervormden in Nedetland, Part. 1. pag: 345» 35« F 82 COMMENTATLO tur uná eádemque facrorum. librorum | versione vernaculà, in. cantu. facro unà Pfíalmorum .. lsraé- liticorum:'-. interpretatione -- rhythmicá. ,.... iisdemque hymnis Christianis ; unde multiplex exiftit utilitas et commoditas ; fimilis fere ratio est libelli , quo duce religionis. capita | pro. concione exponuntur. In fingulis istis, quippe humano ftudio ac labore confectis , nonnulla erunt emendanda; verum in- ftituti , quod laudamus, non ea est feveritas , quae emendationis. curas prohibeat. In multis negotiis Synodus. Delgica certas praefcripfit formulas , qua- rum. ufus liberalis a rerum peritis laudatur : (86) quis igitur damnet fimilem ufum libelli ,' praecipua doctrinae. Christianae capita, in Ecclefià nostrá magni. aeftimata , exhibentis? Per duo fecula et di- midiatum haec Ecclefia eo duce asfuefacta est; ip- fa illa Synodus;, quae anno 1817. ritus facros ad- miniftrantibus maiorem largita est libertatem, in ufu formularum liturgicarum ,, quam antea iis data fuerat, nihilo minus anno 1831. similem, quin et minorem licentiam viris venerabilibus denegavit. (87) Quam: Synodi | prudentiam-ac. fidelitatem. non. pos- funt non laudare , qui reputent , quantus hoc tempo- re fit multorum metus mutandi veteris inftituti , quan- ta Tf; érepoDohiuc fuspicio, quot. ex&yazAx praema- tu- (86) Conf. Gerh. van der Tuuk, V. Ven. Haud, I. p« 156,157.187 -196. 900. Vervolg, 1. 221—224. et aliis locis. 87) Conf. quae fupra commemoravimus , pag. 27» THEOLOGICA. 8 turo innovandi ftudio infirmis fint obiecta, quan- tum lacerandae et discindendae Ecclefiae Delgicae exiftat periculum. Haec certe me inducunt, ut veteris inftituti confervationem perutilem habeam, non tantum fingulis coetibus, fed univerfae etiam Ecclefiae Belgicae. ^ Recordor enim faepe praecla- ram illam M. Agrippae, a maioribus nostris ce- lebratam fententiam : cozcordiá parvae res crescunt, discordid maximae dilabuntur. (88) $5. j Utile est inflitututm. Homiletis. Laudatá utilitate , ex inftituto nostro redundane te, cum ad fingulos coetüs eorumque focios et alumnos, ($. 3.) tum ad univeríam Ecclefiam re- formatam, quae in Belgio floret , (S. 4.) fpectan- dum est emolumentum , quod ex eo percipiunt Ho- miletae, fi quidem id non inviti aut inepti fequan- tur, Eo enim, ^e; molestis liberantur curis, e£ ad laborem fruüctuofum impelluntur, e£ auditorum benevolentiam fibi conciliant. Multi Homiletae , maxime iuniores et parum exercitati, non raro molestis laborant curis, quane do occupantur in eligendo argumento et textu ora- tionis facrae. Sunt, id certe famá accepi, qui, non (88) Senecae, Ziff. 94. H5 84 COMMENTATIO non horas , fed dies confumunt, in utroque vel al- terutro quaerendo. Hae curae duplo forent maio- res, fi duarum homiliarum, fingulis diebus domi- nicis habendarum , quaerenda esíent argumenta. Nunc unius materiam fuppeditat libellus , ^ cuius ordinem Homiletas fequi oportet. in doctriná Chri. ftianá exponendá : eaque materia nonnunquam dua- bus fufficit orationibus 5 aliquando etiam iuvat quae- rentem in alterius orationis argumento inveniendo. Alia quoque cura fubinde folicitat pios prudentes- que Oratores facros. Vident hi irrepentes in non- nullorum animos falfas opiniones erroresque peri- culofos, quibus ne plures abripiantur verendum est, Itaque monendi funt imbecilli et incauti, er- rantes in viam funt revocandi. Vetum ea admoni- tio et exhortatio, fi extra ordinem fit et praeter -hominum exfpectationem , facile offendet errantes , fuspicionem commovebit in bonos fimplicesque vé- ritatis amicos , ac perniciofam excitabit curiofitatem. His utrinque perpeníis, dubitat antiftes, quid fibi fit faciendum: angitur animo et cruciatur. Ve- rum huic qualicunque haefitationi et anxietati oc- curritur inftituto, quo doctrinae Christianae capi- ta, in quibus fine periculo aut damno errari ne- quit, certo ordine exponuntur, argumentorum pon- dere confirmantur et ab opinionum commentis de« fenduntur. Quamquam vero hoc inftitutum Homiletarum cu- ras partim minuit, minime tamen neglisentiae aut de- :cc————————— 4 ]— — A 9 THEOLOGIC 4A. 85 defidiae favet. Contra eos excitet ad laborem, e fibi, e£ coetui, cui funt praefecti , fructuofum., Etenim doctrinae Christianae Syntagma bene ordi- natum apteque coagmentatum vernaculo fermone ac populariter pro concione tradendum est. n id omni ftudio ac curá est incumbendum. Hic autem labor maiorem postulat induftriam , prudentiam ac diligentiam , quam putant, qui nesciunt, disciplinae et exercitationis fcholasticae rationem longe esfe diverfam ab inftitutione populari , ad quam aggredi oportet iuvenes, confecto curriculo academico. Valde quidem laudandum est inftitutum. Regium, quo, in patriae nostrae Academiis et Athenaeis, a viris clarisfimis habentur fcholae aliae atque aliae, in quibus traditur critica , hermeneutica et exege- fis veteris novique codicis sacri, Theologia natu- ralis , dogmatica, moralis, hiftoria ecclefiastica , homiletica et cura, quae dicitur, pastoralis: et, qui recte his utuntur lectionibus, egregia fibi com- parant subsidia et inffrumenta, quibus in muneris facri partibus feliciter agendis adiuventur. Sed, quamprimum operis periculum facient, mox fen- tiunt, nováà opus esfe industrià laboreque singula- ri, ad interpretandos libros facros, tradendamque Christi doctrinam , accommodate ad captum ufum- que hominum illiteratorum ac plebeiorum , ne di- cam rudium et incultorum. . Vident, multa in fy- ftemate fcholastico recepta e populari esfe elimi- nanda: alia esfe explicanda, illu(tranda, argumen- aS 86 COMMENTATIO tis confirmanda , quae in lectionibus academicis tuto fumi posfint, utpote fatis nota iuvenibus ho- neste educatis , et in fcholis propaedeuticis ad "Theo- logiam fubtiliorem discendam praeparatis. Vident, quantum fit discrimen fermonem inter Latinum et Delgicum , quantopere distet forma docendi in vie rorum doctorum fícholis ufitata a ratione aptà cone ventibus facris ad id inílitutis, ut non tantum mentes hominum doctrind, sed animi etiam pieta- te excolantur, Intelligunt ,' aliam esfe perfonam Pro- fesforis academici, aliam Doctoris et Pastoris ec. clefiastici , Christi nomine monentis , hortantis , re- prehendentis, confolantis, in precibus ac gratiarum actionibus praeeuntis. Ufu discunt , Homiletae et Catcchetae partes multum habere difficultatis et lae boris, aliasque accedere curas cum munere novo iunctas , graves illas ac molestas. Quae cum ita fint, verendum esfet, ne homiletae, nullà lege ad- ftricti , fubterfugiant vel differant utilem illum la- borem conftruendi fyntagmatis theologici, ad cap- tum ufumque popularem accommodati. Quod quo minus fiat, impedit nostrum inftitutum , impellens Homiletam ad fuscipiendum grave negotium , fimul vero nimià laboris molestid eum liberans. Denique prodest illud inftitutum hactenus Homi- letis lubenter obtemperantibus , ut auditorum bene- volentiam iis conciliet. Scilicet multi coetibus no. ftris funt adfcripti aegerrime ferentes Homiletas ; $octrinae Christianae fyflema, vel nullum, vel a cone THEOLOGICA. 87 confueto diverfum, tradentes: illorum igitur ira et indignatio avertitur ab obtemperantibus, Non de. funt alii, ab omni fyftemate aversi, damnantes et fpernentes Homiletam ultro ei operam dantem. hi tamen laudant virum probum legi obedientem, Doctrinae Christianae capita alii placent homini. bus, alia displicent. Alii haec, alii illa audire malunt. Nostro; autem inftituto fit, ut utrique audiant, quae aveant audire, nec moleste ferant Oratorem , lege iubente. minus placentia. tractan- tem, Facile in offenfionem. incurrunt. Homiletae , qui pravos hominum mores perverfitatemque. inge- nii et animi. perftringunt:. plurimi. vix toleraturi esfent Doctorem , fponte et de industriá. quotannis. pro concione dicentem , de officiis iuftitiae , aequita- tis, humanitatis, pudicitiae, veracitatis ,. de iis , quae coniuges fibi invicem , quae parentes liberis ,. liberi. parentibus. debent , . de iureiurando ; de die. dominico celebrando ,. de fuperftitione: et fimulatio- ne fugiendà , alia ne. commemorem. .. Quandoqui- dem vero lex necesfitatem huius curae et indu(triae Doctori imponit, ' huius generis .admonitiones et hortationes fine offentione accipi solent... Magnum praeterea. erit | pericillum.-, ne exiílanp fuspiciones., offenfa, odia, praefertim in. coeribus - exiguis, ; fi Homileta identidem. e. fuggesto íacro: de; indufiriá increpet iniustos, iniquos ,. iracundos ,; maledicos., avaros, luxuriofos , adülteros, . impudicos. ...-iNunc vero coetuum omnium focii ita ,inflituto nostro sunt 88 COMMENTATIO sunt asfuefacti, ut Homiletam, baec et quae pltüra funt eiusmodi vitia et crimina graviter increpantem ,- non tantum ferant, fed laudent etiam et magni faciant. $. 6. Inflitutum a vituperatione defenditur. Postquam, $$. 2— 5. laudavimus inftitutum , quo unus idemque ordo doctrinae Christianae exponen- dae praefcribitur omnibus repurgatae Ecclefiae Bel- gicae Doctoribus, hoc ipfum quoque a vituperatio- ne est defendendum. Paulo ante, cápitis prioris $. 6. iam respondi- mus ad argumenta eorum, qui omnino omnem le. gem doctrinae Christianae pro concione qualicun- que ordine exponendae vituperant. Quae ibi dis- putavimus, hoc loco repetere nolumus ; poterunt enim ea a lectoribus facile ad praefentem quaeftio- nem accommodari, Respondeamus tantummodo ad .e3, quae propius pertinent ad fingularem caufam, quam hoc capite tuendam fumfimus, nobisque opponuntur, non tantum ab illis contradicentibus, fed ab his etiam , qui, licet fateantur, doctrinam Christianam iusto ordine in 'coetibus Christianis esfe tradendam , negant tamen, unum eundemque ordinem omnibus este praefcribendum. Hi igitur non minus quam illi negant, fieri pos- - THEOLOGICA. 89 posfe, ut omnes, qui docendi munus in coetibus patriae nostrae reformatis fustinent, unum eundem- que doctrinae Christianae tradendae ordinem ac modum probent ceterisque omnibus praeferant 5 ob. ftare enim dicunt multiplicem. illam fententiarum diverfitatem , quam cernimus in hominibus eruditis virisque doctis. Sed, in magná varietate fententia- rum, de-rebus ad doctrinae Christianae fummam haud pertinentibus, locum tomen habere potest amica plurimorum confenfio in rebus magni: ad re- ligionem momenti. Eaque confenfio recuiritur ab omnibus Christo fidem habentibus, quorum est zi; xüpiog , Ev vyEUpz , pa TioTIG y 6v dmTIcUz , dO- cente Paullo Apostolo , Eph. IV: 4, 5. lta , qui facris, a fuperftitione , dominatioue et erroribus Romanae Ecclefiae liberatis, funt addicti, in mul- tis religionis capitibus profitendis concordant. Si- militer uná confentire posfunt docti pariter atque indocti, de nonnullis doctrinae Christianae capi- tibus, de quibus alii, five Lutherani, five Men- nonitae , five Remonfítrantes dicti, disfentiunt. At que ita etiam , inter Doctores et Antiflites, qui fponte muneris ecclefiastici adminiftrationem in Ec- clefià reformatá fuüscipiunt, locum habere potest ta- lis: confenfio , qualis requiritur ad obediendum ve- teri inflituto, Etenim confentientes in iis, quae hac in caufá momentum faciunt, tuto in rebus le- vioribus , falvà pace et concordid, posfunt disfen- tire. Semper in Ecclefià reformatà fuere Docto- re$, go COMMENTATIO res, de nonnullis rebus ad doctrinae Christianae fummam parum aut nihil pertinentibus , fententiam profitentes diverfam ab illà, quae traditur in libel- lo, quem pro concione interpretantur. Haec venia nunquam non iis data fuit : (89) prouti et licet li- bros facros interpretantibus discedere a verfione ver- naculá, communi Ecclefiae nostrae confenfu proba. tà,-et cantum ecclefiasticum publice moderantibus, rhythmicam Pfalmorum verfionem , hymnosque eu- angelicos , legitimà invectos auctoritate, cam ali- quà mutatione praelegere. Qui inftituta civilia le- gitime invecta fequuntur , ideo nondum ea praefe- runt ceteris omnibus, quae, vel alibi habentur, vel in civitatem inferri posfunt; fed receptum ordinem fequi posfunt, quia bonum civem opor- tet legibus obfequi et faluti publicae confulere. Pa- ri ratione Doctores et Antiítites, eà, quam dixi- mus , licentià ufi, posfunt receptum in docendo fe- qui ordinem, nec tamen propterea hunc anteponere omnibus, qui, vel alibi locum habeant, vel in fuam Ecclefiam invehi posfint. Alterum, quod nobis obiicitur, in ore est mul- torum hominum, inftitutum nostrum propterea dam- nanium, quod Euangelii interpretibus adimat li- bertatem docendi, quae velint, certe ea docendi, T quae (89) Huius documenta dedit Cl. Heringa, loco notá (69) laudato. Conf. (F. Lieffrink) Gedachten over het predikambs iu de Gereformeerde Kerk, p. 144—153* YIH ERO LAQuGAQ A. 91 quae fibi videantur maxime falubria et opportuna, Verum , fi haec criminatio esfet iusta , nullus am- plius, aut legibus, aut pactis , idoneus relinquen- dus foret locus: nulla agendi norma, nulla regula fine iniurià praefcribi posfet. Quod quam foret ini- quum et perniciofum ,' nemo non intelligit. Qui Doctorum munus in Ecclefiá nostrà fuscipiunt , id fuà fponte , nullà Ecclefiae lege iusfi, nullà aucto- ritate inducti, recipiunt. |.Sciunt, quá lege et con- ditione admittantur , qui adfpirant ad huius mune- ris honores, commoda, immunitates ac gaudia. Propofitis fefe legibus et conditionibus ultro ad- ftringunt. Qui haec vincula | reformidant , honeste ab ecclefiastico officio abftinere posfunt: munus ag- gresfi, vincula nimis fibi gravia et molesta , fine de- decore posfunt rumpere ; licet enim cuique fuscep- tum onus deponere et ab emolumentis, cum facro munere iunctis, defiftere. | Nostro. igitur inftituto neminis ius laeditur. Contra lege nostrá eccle- fiastica vindicantur iura, tum univerfae Societatis , tum fingulorum coetuum, tum Ecclefiae praefecto- rum , tum denique focioram et alumnorum. (90) Tertio nobis obiiciunt, qui nostrum vituperant inflitutum , eo valde impediri incrementum fcientiae et doctrinae "lheologicae in reformatá patriae no- ftrae (90) Conf, P, H. van Lis, 4e eer en het gezag der For- 1 : Dra. Y : wulieren vag Eenigheid en bijzouder vam den Héidelberg- Jthen | Catechismus verdedigt. Ütr. 1785. pag. 22—66. ^ 9a COMMENTATIO ftrae EcclefiàA. Verum nihil est, quod metuamus , dummodo Doctores pareant confiliis, quae e viro gravi et prudente audire mihi videor. l'ergant per- fcrutari libros facros, ope fanioris Criticae et Her- meneuticae ; pergant modeste et fobrie philofophari ; pergant, ex ipfis Theologiae vere Christianae fon- tibus ea haurire, quae Christianis hominibus funt propinanda. Prudenter et circumfpecte utantur fub- fidis, quae identidem a viris doctis offeruntur. Nove inventa aut vetera nimis neglecta ac denuo prolata diligenter examinent. Verum a falfo, cer- tum ab incerto, utile ab inutili, necesfarium a mi- nus necesfario, probe discernant. In fide fincerá et pietate non fucatá perfeverent. Omnes animi corporisque vires et facultates , in opere fibi di- vinitus mandato, exerceant. A Deo large donante fapientiae donum implorent. Ingeaii humani im- becillitatem et multiplex errandi periculum agnos- cart. Divino freti 2uxilio , nec temere, nec timide , fuo fungantur officio. Domino Iefu Christo et Eccle- fiae, quam fuo fibi fanguine acquifivit, fideliter miniftrent. Alii alios adiuvent, confilio , auxilio , exemplo. Deo pro laborum fructu gratias habeant et agant. In necesfariis unitatem , in minus neces- fariis libertatem , in omnibus prudentiam et charita- tem admittant, His confiliis , quae non raro e Prae- ceptoribus aeftumatisfimis audivi ,' (1. obtemperent nostrates Ecclefiae Doctores et Moderatores , fpero et confido fore, ut progresfus faciant in fcientià et doc- i THEOLOGIC A. 93 doctrinà Theologicá. Quos íi eo usque propagent, ut fine damno et bonà cum fpe vetus inftitutum pu- blice emendari posfit , habebimus, de quo et nos gaudeamus et' gaudeant posteri. "Equidem iuvenis haec fcribens omnino: confentio Viro Cl. Hermanno Douman, aetate provec- -tiori, quo Praefide publice, die 11 Decembris , a. :1833. defenfa est quaeftio , fupra , pag. 592. laudata. Ut autem lubentius confentiam , facit interpretátio , quam vernacule :dedit. Vir^ Cl. (91) huius argu- menti: Deze /lelling fpreekt geenszins vam. hetgeen -raadzaam of nuitig wezen zal yoor die latere -fakotnelinsfchap , welke, zoo als wij, in vertrou- syen op het hooge Godsbefluur , hopen, ons , in eyan- gelifche yerlichting en wijsheid , zal te boven gaan. IVij worden niet geroepen en zijn niet bevoegd , om daarotntrent dets 16. bepalen. Doch ,. deze | flelling -yerdedigende , yerklaren wij, ons geenszins met hen te kunnen yereenigen , Welke de bovengenoemde veror- dening onzer Kerk , hoe eerder zoo lieyer , door het "tegetwoordise geflacht wenfchen | afaefchaft. te zien. IVij houden ons toch overtuiad , dat niet flechts door de- ze affchafing ,in onze Gemeenten , eene nieuwe bron van onzalige verdeeldheden en twistem zoude geo- pend worden, maar dat daardoor ook die Gemeen- ten yerfloken zouden worden van het. nut , dat. zj, onder den Goddelijken zegen, trekken , en. verder v yep. (c1) In Iaudatá Cl. Heringae Relatieze, pag, 122«9:24. 94 | COMMENTATIO THEOLOGICA. verwachten mogen, vam.eene gezette em geregelde behandeling van den ganfchen. fchakel der. leeringen en voorfchriften van het. Evangelie; ook yan zoo- danige voorfchriften , welke. anders veelligt. niet als de floffe voor opzettelijke leerredenen ackozen zouden worden, en dit toch grooteljks verdienen.: En wij achten de boyen gemelde verordening des te nutti- ger, omdat zij te weeg brengt, dat de Leeraars , Gods lFoord fleeds tem grond/lage van hun onder- wijs lesseride , daarbi de leiding volgen van eem Catechismus, welke te regt , bij onze .Neder- land/che geloofsgenooten, hooge achting gentiet. — — — Onzes oordecls behoort een. gebruik ,| waarin onze Kerk één harer bolwerken ziet tegen Ongeloof , Dj- geloof en Geestdrijverij , allerminst te worden afae- fchaft ,-op cen tijdflip , wanneer-zij beurtelings door die allen, zoo hevig als thans , aangeyallen wordt. Quae plura, in laudem Catechismi Heidelbergen- fis; fcripfit Vir Cl., et. quae in eandem fententiam profesfi funt .duumviri Clarisümi Heringa et Roijaards, hoc loco non commemoro: proxime enim pertinent ad Commentationis Partem posterio- rem, ad quam nunc transire mihi liceat. PARS PARS POSTERIOR LAUDAT ET A VITUPERATIONE DEFENDIT INSTITUTUM, QUO, IN REFORMATIS PA- TRIAE NOSTRAE COETIBUS, DOCTRI- NA CHRISTIANA , DUCE CATECHE- SI PALATINA, EXPONITUR. ——— m9 am — — In priore Commentationis Parte generatim lau- davimus et a vituperatione defendimus inftitutum , quo doctrina Christiana communi ordine definito exponitur. n bac posteriore fingularis ratio ha- benda erit Cazechismi Palatini üwe Heidelbergen- fis, quo duce ea doctrina, in reformatis patriae nostrae coetibus, pro concione est explicanda. Itaque, in Capite priori , univerfe fpectabimus hanc Carechesinm, ut quae in eà fint /Jeudanda ex veritate aestimentur, iudiciumque feratur aequum de iis, quae minus laudabilia videantur: in pos- teriori vero capite laudabimus et a vituperatione defendemus inftitutum , quo, Zac Catechefi duce, doctrina Christiana etiamnum , nostris in coetibus , est exponenda. An- 96 .COMMENTATIO Antequam ad alterutrum aggrediar , monendi erunt lectores, de dCatechismi interpretatione , quam, in hac Commentationis Parte, potisfimum fequendam mihi fumfi. Norunt omnes, hunc li- bellum esfe fcriptum primumque editum fermone Germanico, qui in Palatinatu Rhenano eo tempore erat et in hunc usque diem est vernaculus. Mox vero, Friderici III, Electoris Palatini auctori- tate, in Latinum fermonem est convería a Iosua Lagoet Lamberto Ludolpho Pithopoeo, et continuo edita a. 1563. Eà interpretatione ip- fe Urfinus, praecipuus Catechismi auctor, usus est, in lectionibus, quas Heidelbergae habuit, eiusque discipuli, mortuo magistro , ediderunt. (92) Eam (92) Earum prima éditio, quam memorat J oh. Christoph. Koecherus, in Catechetifche Historic der Gereformeerde Kerke, p. 331. hoc titulo est infignita: Doctrinae Christia- nae Compendium, fezu Commentarii Catechetici ex ore D. Zachariae Urfini, veró Téáeologi, (qui Heidelbergae: Catoechefeos explicationem. continuare folebat et iterare) di- yerfo tempore ab ipfius difcipulis excepti. . 4d. feptem exem- plaria diligenter inter fe collata, pluribus in locis emendati n variis quaestionibus, thefibus et argumentis auctiores facti , et nunc priuum in lucem editi. (Neapoli Nemetum) 225442 Euflathium Vignon, 1594. Praefatio fcripta est Genevae, 15 Cal, Aprilis, à viro docto, qui latere voluit fub literis S. G.S. Haec ec quae deinceps fecutae funt editiones. vulgo minoris aeftimari coeptae funt, postquam David Pareus, inde ab anno 1:59!:. explicstiones Urfini catecheticas emendatiores auctioresque Heidelbergae in^lucem emifit, quas et repetiit Quirinus Reuterus, in Zachariae Urfini Operibus Theo- THEOLOGICA. . 9r .Eam, quoque fecuti funt, qui Latine Catechefin Palatinam .interpretabantur; nec tantum exteri, ut Conradus Mylius (935) et Ioh. Rodolphi Rodolphs; (94) fed etiam nostrates ,' ut Hiee remias Bastingius, (95) Ruardus Acro- nius, (96) loannes Cocceius, (97) Mel- chior Leydecker, (98) alii. Quapropter equi- dem , hos. secutus viros, malui, in Disquisitione Latine fcribendà, | Latinam laudare interpretatio- nem,.quam Petri Datheni Belgicam. — Quan- doquidem. vero Belgicae habenda .est ratio, ubi 5B23171IC - fen« Theologicis, ibidem, tribus tomis, a. 1612. in formá maximd editis. — (93) Huius Meletemata catechetica fiye in Catechismum Hei- delbergenfem Homiliae ad populum Neupolitanum | Nemétum habitae, primum editae funt, a. 1619. (94) Rodolphus, Catechefin Palatinam, in ufum audi» torii fui illfiratam, primum edidit Bernae, 1697. (95) Bastingii im Carecheffn religionis Christianae , quat in Ecclefiis et Scholis, tum Belgii, tum Palatinatus tra- ditur, Exegemata fiye Commentarii primum editi funt Dor- draci , a. 1588. (96) Acronii Enarrationes Catecheticae , quibus | Quae- ff iones et Refponfiones | Catechismi | Ecclefiarum | Belgicarum et Palatinatus, explicantur , prodierunt Schiedami , a. 1606. (97) Heidelbergen[is Catechefis religionis Christianae ex S. Seriptura explicata et illustrata, post Patris obitum e dics tatis eius in lucem exire iusfit Joh. Henr, Coccejus, - Lugd. Bat. 1671. repetiit autem in Oper&m Tomo Vil. (939) Ley deckeri, de veritate fidei Reformata ejus- demque fanctisate Libri III. five Commentarius ad Catcehe- , fn Palatinam , edid funt Ultraj. 1691. G 98 COMMENTATIO THEOLOGICA. fententia 'eius difcrepat a Latini», fpero ; ine" fatis esfe facturum | aequis. iudicibus , : adiicierido' toties verba verfacula, quoties ista nobis occurrit difcre- pantia.. Ceterum fecutus fum interpretationis 'La- tinae exemplum , cum Urfini Commentariis edi- tum Neapoli Nemetum ,. a. 1584. Belgicae vero Dathenianum a; 1566. Pfíalmorum verfioni rhyth- micaé adiectum. . Ubi textus Germanicus erat con- fulendus, ufus fum editione fecundá anni 1563. quae mox fecuta est primam , ab Electore propter- ea improbatam, quod deesfet quaeftio et refponfio de difcrimine facrae Coenae et Misfae Papifticae. Titulus eius est.hic : Cezechismus: Oder. Christlicher Vnderricht ,. wie der in Kirchen vnd Schulen der CAhurfürstlichen Pfaltz getrieben wirdt. | Gedruckt in der Churfürstlichen Stad | Heydelberg , | durch Johannem Mayer. 1563. in 8. (99) ' (99) Comparandis interpretationibus Latinae et Belgicae cum textu Germanico operam laudabilem dederunt S. van Emdre, in libello: Kafechismus, of Onderwijzing im de Christelijke leer , die im de NNederlandfche Gereformeerde Kerken en Schoo- ]em galeerd wordt, vergelceken met de oorfpronglijke Hoog- duitfche en Latijnfche uitgayen , etc. cuius altera eaque auctior editio prodilt, Trai. ad Rheu. 1790. et Gerardus Benthem Reddingius, over dem Heidelb. Catechismus, Vol. IIl. Gron. 1905. p. 838—100. CAPUT PRIUS, QUO ."CATECHESIS PALATINA LAUDATUR ET A i31 iv: . VITUPERATIONE ^ DEFENDITUR. ] ————— MMC —— 'Yn indicio de Catechefi Palatinà ferendo; tria univerfe tenenda funt: unum de eius auctoribus , alterum de aetate, tertium de Sum ad Me fcrip- tus fuit libellus; "Auctores eius diei posfunt, partim Fridericus IE. Elector Palatinus , quo iubente fcripta, in lu- cem emisfa et in 'ecclefias fcholasque Palatinas in- vecta est Catechefis ; partim principes eius fcripto- res Urfinus et Olevianus , uterque iuvenis , viginti fex annos natus; (100) partim denique ec- clefiarum Palatinarum infpbclores et Pastores , qui iudicium fuum, de eà interpofuerunt , antequam ede- retur. .Hi igitur operam fuam , quoad per imbe- cillitatem humanam liceret, favente Deo , ftrenue (109) Conf, Hieronymi van Alphen Prologus , Oeco- nomiae Catechefis Palatinae, Trai. ad. Rhen. a. 1729. editae, praemisfus, p. 26—28. - G 2 100 COMM EN"'TPATIO ac pie, huic Catechefi conficiendae dederunt, Nec tamen credibile est, fingulis ita libellum placuisfe, ut nihil ipfis videretur in eo emendari posfe. Certe infunt nonnulla, de quibus paulo aliter fen- fit Olevianus: (roi) plura, minus convenien- tia cum Urfini Carechismo maiore. (102) Hic, quo erat candore, non disfimulavit commune er- randi periculum ,' in quo, et ipfe, et ecclefia, cuius egregius erat doctor, verfabatur, Cuius rei documentum est in Epi/ogo, fubiecto 4fpologiac Catechismi ecclefiarum | et. [cholarum | Electoralis Palatinatus, (103) in quo ad Christianum pacis- que fludiofum Lectorem , cui. ea Apologia nonnullis in partibus. minus necesfaria, aut. iusto rigidior. yi- deri forte posfet , haec fcribit: Obmixe rogamus eos omnes, nobiscum in doctrina qui vel idem vel diyerfutn | fentiunt , harc: ne de nobis | concipiant fufpicionem aut. opinionem , quafi minus prudenter hec finceram Euangelii doctrinam et. tranquillum Ec- (io1) Conf. Catech, Palat. quaest. et resp. 44. cum iis, quae fcripfit Olevianus, de defcenfu Christi ad inferna, in Explicatione Symboli Apostolici, quam in Belgicum fermonem converfam edidit Obbo Copinga, hoc tit, Perk/aringe der apostolifche Gelcofsbelijdenis, Gron. 1739. p. 113—120. (102) Conf. Caífech. Palat. quaest, et resp. c, cum Urfini Catech. siaj, quaest, et resp. 8, 9. Pal. 21. cum Urf. 3*. Pal. 5, 26. cum Urf. 42—51. Pa4/.93 cum Urf. 65, 6t. Pal. 38. cum Urf. 8o. Pa/. 49. cum Urf. 96, 97. Pal. 103. «um Urf. 195—:90. Pal. i04. cum Urf. 191—195. (103) Operum Tom. IT; col, 53. 54. THEOLOGICA. idi Ecclefiae Christi latum pro virili propagandi co- fatu omnes alios, qui forte in doctrina aut cere- foniis à nobis disfentiunt , reiicere aut. defpectui habere fatagamus. | .INon. enim adeo Qiamvria labo- ramus, ut flatim in iis rebus , quas Deus. ipfe yerbo fuo non conflituit , fed Ecclefiae fuae confl- tuendas permifit, id folum quod apud nos fieri con- fueyit , rectum ac bonum esfe judicemus. — — Ut jam taceamus, quód Ecclefiae et coetus particula- res aequéó ac ipfae perfonae , quae fundamentum Christianae doctrinae , | articulos fidei et Decalo- gum , fartum tectum conferyant ac confitentur , etfi quasdam erroneas yerboque Dei non fundatas opi- niones ex humana infirmitate ac ignorantia ei fu- peraedificare velint , aut. nonnullis in vita et cere- mnoniis naeyis laborent, nihilo minus partes ac membra verae et Catholicae Christi Ecclefiae | fint et maneant, ac à mobis pro talibus agnofcanttr et agnojci debeant ,| donec. fundamentum et. princi- palem fidei doctrinam non everiunt. aut. abuegant : Praefertim, cum certum [it,. hac in aerumnofa yita et variis hominum infirmitatibus | Ecclefiam Christianam adeo. bene ordinari ac conflitui. nullam posfe , quae naevorum quorundam ac erratorum expurgatione et emendatione non indigeat; ut et noflris in Ecclefis quotidie experimur. Et licet omnes neryi in Reformationem .intendantur ,. spe iamen concipi nulla potest , hac. in vita omnia eà , quó debebant , reduci pos/e. Maec ille. Qui igitur ; in 102 COMMENTATIO in Catechismo Heidelbergenfi aliquid inveniunt ct ingenue indicant minus laudandum, hi propterea nihil detrahunt de honore, quem debemus eius auctoribus, viris , non minus modestià et cando- re, quam eruditione et industrid , posteritati com- mendatis, Quod(íi vero cogitemus tempus fcripti libelli, et cum nostro tempore conferamus , vix dubitare po- terimus, quin plura ei infint feculo decimo fexto propria et accommodata, at nostro minus conve- nientia, Primum enim fípectandus est progresfus , quem per tria fere fecula in ftudiis fuis fecerunt "Theologi; de quo nuper haec fcripfit Heringa, Vir Cl. (104) Die (zestiende) Eeuw :ogt, in yergelgking der vorige, eene verlichte Eeuw heeten. Het [choone licht van Bijbel - kennis was opsegaan , en de gezegende Kerkhervorming bewerkt, in vers Jcheiden landen van Europa. Maar federt is ook het onderzoek des Dijbels verder voortgezet ; hebben andere IVeienfchappen, door Gods goedheid , . yeel toegebragt , om do Onaerzoekers der Heilige Schrift, en de Beoefenaars der. Godgeleerdheid , vorderingen £e doen. maken , in de zuiyere kennis en regte voor- drag: der Euangelieleer. —.En men mag, zonder ondankbaar aan den lleer der Kerk te zin, niet ontkenneén, dat, tia de reuzenflappen , die de V/oore gan- (104) In libello faepius laud, Berigt aemg. zeven flellingen, p8g. 115, 116. THEOLOGICA. 105 gangers cn. Tyjdgenooten van Urfinus en Ole- vianus gedaan hebben , velen van hunnen en la- teren tjd meer voorwaards zijn gegaan, en hunne Téjdsenooten 'voortgeholpen hebben.: Het zoude in- tusfchen onbillijk zijn, yán de Voorgangers in vroc- ger. tjdperk 1e. vorderen , ^ wat voor. latere. tijden was wezselesd. Deinde etiam ícripti Catechismi tempore contradicendum erat falfis . opinionibus , quae nunc fere ex hominum animis funt evulfae, veluti .de animo et corpore Christi perpetuo una cum. divinà gus naturà ubique praefente, et de - magid. Tum etiam , de controverfiis , quae repur- gatae Ecclefiae erant cum Romaná, asperius et acerbius disceptabatur isto. feculo j quam. nostro. Hac vero aetate, praecipua religionis Christianae capita et fundamenta funt defendenda , contra Atheos , Naturalistas et Deistas , quorum refutandorum nul- la, aut necesfitas, aut opportunitas erat , tempore fcripti Catechismi. Denique eá aetate nondum tan- ta haberi folebat fermonis ítylique cura, quanta hodie apud Germanos et Delgas: unde mirum non est, in libello, qui feculo XVI. Germanice fcrip- tus et in fermonem Delgicum converfus est, non- nulla-occürrere nostras aures offendentia.'" Haec igitur fingula de-aetate Catrechismi. Palatini dicta probe tenenda funt, in iudicio de libello ad. tem- poris rationem et opportunitatem. accommodato. - -"Tandem quoque ratio habenda est ufüs fingula- ris, ad quem compofita et invecta fuit Cateche- - fis, 104 COMMENTATIO fis, iubente Friderico III. Ex iis, quae in In- troitu (105) notavimus, iam intelligitur , Electo» rem profpicere voluisfe , non tantum publicis Pro- teftantium conventibus in Palatinatu, fed etiam fcholis;. Nunc infuper animadvertendum est, Prin- cipem pium primam eamque praecipuam pofuisfe . curam, in emendandá disciplinà fcholasticá. Quod ut credamus, faciunt ea, quae de inftituto fuo ipfe Fridericus profesfus est in Pro/ogo, his verbis: JEzfí ab iis, qui mos proximé antecesfe- runt, — — varia utiliter et pià inflituta funt, ad gloriam Dei illuffrandam , et populum in officio retinendum : tamen ut ipfi in. principio gubernatio- nis nostrae experti fumus, non ea adhibita est. die ligeniia in ills exequendis, et ad utilitatem pu- blicatn accotrnmodandis , quàm par fuerat in re tan- ta adhiberi. | Quocirca minimà mirum est, fi di qui fperati erant fructus , percipi non potuerunt. His rebus permoti fumus, ut non folum quae ab ipfis recià. inflituta. esfent , revocaremus ac reffitue- remus: yerum eiiam, ut quae minus firma esfent , fulciremus , quae yeró corrupta et depravata esfent , ea emendaremus et corrigeremus. lacebant Scho- lae, tenera iuyentus negligebatur , nulla erat. in religione Christiana certa et confentiens inflitutio. Itaque. yel mal. vel ad nullam certam normam, [ed ad cuiusque. arbitrium. $uyentus: erudiebatur , ycd (o3) Vid, fupra. pag. 1, 2 THEOLOGICA TE 9el omninó non informabatur, fed rudis prorfus ei impolita relinquebatur. | Ex. quo, proh dolor, éàm alia infinita mala extiterunt, tum illud in- primis, ut aut yera religione mon infiructi, aut variis erroribus implicati , aut non necesfariis quae- fiionibus onerati , | infeliciter cum fumma infcitia adolefcerent. | Cm has tantas. calamitates: intuere- mur , et id quod res est, cogitaremus , videlicet nec Ecclefiam , nec Rempublicam , atque adeo ne fami- lias quidem conflitui , nec ullum honeflati aut disci- plinae inter cives locum esfe posfe nifi rudis ju- yentus à primis annis , una et confentiente voce ad yeram finceramque religionem infirueretur ,. asfidué- que in ea exercitaretur: rei necesfitas fecit, ut huic malo, qua posfemus ratione, quàm celerrime occurreremus: ne in hac non postrema nostri mu- neris parte, debitum officium meritó à nobis defide- rari posfit. Quapropter Theologis nostris , et. qui- bus in nostra ditione praecipua Ecclefiarum cura est commendata , negotium dedimus ,| ut. Catechefin religionis Christianae ,. ex verbo Dei , Germanice et Latin conferiberent , quà in posterum non ju- yenituti folim rectis profpiciatur ; fed quà concio- natores etiam et ludi-magistri , certam habeant. et definitam farmam , ad quam juventutem in templis et fcholis informent. Quandoquidem igitur Fride- rici Electoris prudentia ante omnia profpicere vo- luit iuventuti fcholasticae , libellus huius ufui de- ftinatus concifá brevitate fcribendus fuit, ut faci- lius 196 COMMENTATIO THEOLOGICA. lius memoriae mandari posfet, anfaque daretur doc- toribus eum dilatandi et explicandi. | Quapropter etiam vix meliori formá fcribi potuit , quam e, quae Catechismis propria esfe folet, in quibus magister quaeftiones , refponfiones difcipulus , recitant. Prae- terea catechumeni hac ipfà formá iuvari poterant ad edendam fidei profesfionem interrogantibus Ecclefiae antiftitibus. Praemisfo hoc triplici monito , videndum erit, partim, quid in Cateche(i Palatinà univerfe fit lau- dandum, partim, quid opponendum fit vitupera- tioni, quam hic fübire folet libellus. Z//u4 huius Capitis. Sectione priore facere conabor, Aoc tentabo posteriore. S E.C.T-.LO. P R.LO.R, CATECHESIN PALATINAM — LAUDANS. Multa fane in Catechefi Palatinà erunt laudanda, five argumentum eius fpectes , five formam. De utroque fingulatim dicendum erit: et de argumen- :o0 quidem in Particulà priore, de formá autem in posteriore. PAR- PARTICULA PRIOR, LAUDANS ARGUMEN TUM CATECHISMI. PALATINI. "nf i Summa doctrinae Chrtsiianac. ln Catechefi religionis | Christianae | requiritur fumma eorum, quae primum ipfe Christus docuit, deinde docere fos iusfit legatos, virique fide digni tradiderunt, in libellis et; epistolis, novi Foederis codice comprehenfis, Conf, dicta. Part. i. c. I. S. 1. Hanc doctrinae Christianae fummam investi- gantibus praelucent, e; Christi monita , cum obvia in oratione montaná ; (Matth. V—VI1L) tum alias edita; (loh. IIl: 5—13. V: 17—29. VIE 35—40. 43—59. X: 1—18. 25—530. Xlll: 31—35. XIV. caet.) e£ dicta eius in precibus, ultimá vitae mor- talis vesperá fufis;5 (Ioh. XVIL.) ez mandata ,. quae Dominus. noster fuis dedit Apostolis ,' de- Euan- gelio per univerfum terrarum orbem denunciando. (Matth, XXVII: 18—20o. Marc, XVE 15, 16. Luc. 108 COM MENTATIO Luc. XXIV: 46—48. Ioh. XX: 21—23. Act. I: 8.) Porro facem nobis praeferunt Apostoli, hanc tra- dentes fummam , veluti Petrus , (Act. II: 14—490. III: 12—26. IV: 10—12. V: 29—32. X: 34—493-) Iohannes, (Euang. I: 1—18. XX: gr. et in Epis- tolà primá.) lacobus (in Epistolà) et Paullus , tum dicendo, (Act. XIII: 16—41. XIV: 14—17. XVl: 31, 32. XVII: 22—31.) tum fcribendo, (maxime in epistolis ad Romanos et Ephefios, quibuscum conferenda funt loca felecta 1 Cor. I: 17—31. XL 23—299. XII. XIII. XV. 2 Cor. V: 11—21. Phil. II. 1—16. IV: 4—9. Col. 1: 9—23. I:: 6—1:i7. Il: :—IV: 6. i Thesf, IV. V.) tum denique aliis normam docendi Euangelii com- mendando. (In epistolis ad Timotheum et Ti- tum.) Quemadmodum vero Christus et Apostoli hanc doctrinae Christianae fummam , ez ipfi tradiderunt , et alios tradere iusferunt , accommodate ad captum ufumque. eorum, qui tum maxime erant docendi, ita Catechismi Palatini auctores haec ipfa Euangelii capita prodiderunt apte ad intelligentiam fructum- que eorum, quorum in gratiam fuum fcripferunt libellum, omisfis aliis, quae minoris funt momenti ad religionem Christianam cognofcendam. Quod ne videatur inconfiderate dictum , partes doctrinae Christianae lustrabimus praecipuas, THEOLOGIC A. 199 $. 2. De Deo uno, muti Procreatore, Conferyatore et Gubernatore. In Theologià Christianà locum tenet principem doctrina de Deo. Prouti vero Christus Iudaeos docens, et Apostoli in epistolis ad Christianos datis, ita etiam Catechismi fcriptores , magis fu- munt, quam docent, esfe Deam eumque unicum. (qu. 25. resp. 94. 95. 117.) Hi etiam illorum exemplum fequuntur in eo , quod nullibi , aut phi- lofopham naturae divinae exhibeant. defcriptionem , aut attributa eius ordine quodam dispofita enume- rent, verum potius, quacunque opportunitate, celebrent Dei virtutes, $7 omnibus eius operibus lucentes, omnipotentiam ,. fapientiam , bonitatem , iuflitiam , mifericordiam et veritatem. (resp. 192.) Nominatim Deum laudant aezermum , (t. 24—26.) ubique. praefentem ,' (r. 27. 48.) qui. comprehendi nequeat, (T. 48.) neque efingi posfit; (1. 97.) porro fcientisfimum , unicum cordium infpectorem , (1. 102.) omnipotentem , (T. 96. 101. 128.) cuius voluntas fola fit f/ancta ; (r. 194.) veracem (r. 40-) et fidis- fimum ; (r. 98.) unicum fontem , ex quo omnia bona emanant ; (r. 195.) benignum patrem coelestem per Christum, (r. 1. 96. 33. 120.) de cuius coelesti mae 1IO € OMMENTATIO maiestate (a) humile quippiam aut terrenum tion fft cogitandum ; (r. 121.) qui iustus est , hominum con- iumaciam et defectionem | mon. impunitam | dimit- iens, (r. 9—12. 14. 16. qo.) fimul vero rmifzri- cordiá sratidque fuà. miferis fuccurrit et fontibus ignofcit. (r. rr. 21. 56. 60. 66. 86.) Docent porro, Deum coelum et terram, cum omnibus, quae in iis funt, ex nihilo creayíisse , eademque aeterno fuo confilio et providentia fus- tentare ac gubertare. (r. 26.) Providentiam autem ita deferibunt, ut fit omnipotens et (b) ubique prac- fens Dei vis , quá coelum ac terram , cum omnibus creaturis tanquam (c) manu füstinet ac gubernat , ut (d) quae terra nafcantur , pluvia item et. ficci- tas , (e) fertilitas ez flerilitas ,cibus ez potus , bona et adyerfa valetudo , divitiae et paupertas , omnia deni- que, tion (f£) temere aut fortuito , fed (g) paterno eius comfilio et voluntate contingant , (r- 27.) omnes- que (a) Resp. tar. Germ. michts irdisch gedemcken. Belg. mier eerdsch en ghedencken. (5) Resp. 27. Germ. gegeuwertige. Belg. tegenwoordighe. (c) Resp. 27. Germ. mit feiner hand, Belg. met fyner handt, (d) Resp. 27. Germ. Jaub und grafi. Belg. Joof ende gras, (e) Resp. o7. Germ. fruchtbare vnd vnfruchtbare jar , esfen und trineken. Belg. yrechtbaere ende onyruchtbaere iaeren, f)»Sjfe ende dranchk. (fF) Resp. 2g. temere aut fortuito, Germ, ohne gefehr. Beig. ^y gheualle. '£) Resp. og. pat. eius conf. et volunt, Germ, von feiner vüterlichen hand. Belg. van fyner Faderlicken handt. THTEOLOGIÍTCA 11II que ertaturae ita (A) fint in eius potestate, ut. fine eius: arbitrio, non modo nihil agere , fed te moveri quidem posfint. (r. 98.) Ceterüm , ne ex iis, quae in libris facris do- 'Cémur de Deo Patre, de unico Dei Filio et de Spiritu eius Sancto, fincerà fide venerandis et profitendis ab iis, qui sacro initiantur ritu, eig T) dd TOU muTDDé, xxl TOU VioD , xcl TOU dylou ryediaros , ne igitur ex iis quicquam ducatur po- lytheismo favens, Catechismi Scriptores hoc reli- gionis Christianae pusrypicy , ita breviter , ufurpa- tis nominibus ,- in Ecclefiá Latiná per multa fecula adhibitis, proponunt, ut wz472 £anium dicant er- fentiam , Pres VeTO distinctas perfonas, quae fimr Unus verus et aeternus Deus. (T. 25. coll. 35 et 53. ) $4.5. De humano genere , primum integro , deinde depravato ac mifero. Christus huiusque Apostoli docuerunt , Deum , qui.res omnes, procreavit, sustentat et gubernat , singularem habere curam generis. humani, quod, l quam- (h) Resp. 28. Germ. in feiner hand find, Aafs fie fich ane feinen willen auch nicht regen moch bewegán | kónnen. Belg. in Jjner handt fim, dat fe tegen finem wille, Jfck mach roe- rén noch bewegen konmem. 112 COMMENTATIO quamvis initio fuerit integrum , tamen veteratoris mendacio ac fraude circumventum , in errorem ,. ma- litiam ac miseriam inciderit, nec nisi misericor- dià divinà emendari et ad sapientiam , sanctitatem felicitatemque. consummatam evehi possit. —Lau- dandi igitur sunt. Catechismi Palatini Scriptores, qui gravem hanc doctrinam non neglexerunt. Quae autem recte de eà tradiderunt, mihi quidem haec videntur. Deus hominem bonum et ad imaginem sui condidit , hoc est , verd iustitid et fanctitate prae- ditum , ut Deum , Creatorem fuum » f'écte. cagnofceret 3 ex animo diligeret , | cum eo beatus in aeternum viveret , idque ad eum laudandum et venerandum. (resp. 6.) Poterat igitur Aomo praeflare, quac Deus. lege fud flagitabat, (r.9.) iubens eum ama- re Dominum fuum toto corde omnibusque. viribus , proximum vero fuum ficuti [e ipfum. (r. 4.) Ve- rum primi parentes, 4damus et. Heva, impulfore diabolo lapfi, fud inobedientid et contumacid , Je et omnem po:teritatem divinis illis donis orbarunt. (r. 7et 9.) Hinc natura nostra ita est (1) deprava- 1a , uL omnes in peccatis concipiamur et na[camur , (r.7.) maturdque propenfi [imus ad odium Dei et proximi, (r. 5.) ut adeo ad bene agendum legem- que omnem perfecte fervandam (&) prorfus non fimus ido- () Resp. 7. Germ, vergifftet. Belg. verdoruen. (X) Quaest. 8. wir gautz und gar vntüchtig feind. helg. wy gantfchelick ombequaem fijn. THEOLOSRIEGA' TE idonei et ad omne vitium proclives, (v. 5 et 8. coll. 60.) Harc (1) hominis contumaciam et defectos nem Deus non impunitam dimittit » mo yero (m) hor- rendis modis irafcitur , tutn ob innata sois pecca- 745 iut 0b ca (7) quae ipfi comtittimus , (o) eaqué iustisfimo iudicio praefentibus et. aeternis Juppliciis punit, (r. 10.) (p) dum in fceleribus per/cyeres 7245. (T. 84.) Iccirco omzes homines in Jdamo (4) perierunt, (qu. 90.) rec posfunt, vel ipfi divinis Jefe liberare poenis , debitum (uum $n fingulos dies GUSentes , (T. 39 , 13.) vel a/ieriug cuiuspiam crez- turae fatisfactione cum Deo reconciliari. (v. 19 , 14.) Unica autem falutis fpes repofita est in Dez thife- ricordia, (r. 11.) Domini nostri Jefu Christi mes rito (r. 18 et 91.) et Spiritus fancti. regeneratios 7£é. (r. 8.) Qui vero hoc Spiritu funt reénovati e£ ad. Deum converfi, in his etizm Janctisfimi , quamvis ferio fecundum otmnia. Dei praecepta yiyeré incipiant, quamdiu tamen in hoc mortali corpore yis (/) Quaest, 10. Abest hominis in Germ, et Belg. (7) Resp. 10. horrendis modis, Germ. /fzhrecklich, Belg. fehreckelick, (2) Resp. 10. ea qu46 ipfi comm. Germ. würckliche. Belg; wercklicke. Co) Resp. 16. Germ, vs4 wi] Jie aufs. gerechtezs. vrtheil zeitlich vnd ewig Fraffen. Belg. ende wil die door eet! rechts uerdich oordeel , tijdelick ende eewichlick flraffen, C2) Resp. 94. fo Jang ffe fich mit Lekeren. Belg. fo lange elfe fich niet bekeeren. (2) Quaest. 2o, find verloren worden, Belg; fn verdoemt worden. H ; ii4 COMMENTA:TIO yivunt, tautum exigua habent initia obedientiae JDei praeceptis praestandae. (r. 314. coll. 86.) Si- bi vero relicti 2deo saturd funt debiles et infirmi, ut ne momento quidem fubfistere posfint , cum (r) hos- zes eorum ézfenfisfimi , Satan, mundus ez ipforum caro, eos continenter oppugnent. (r. rog.) Per omnem igitur vitam iis cum. pravitate et Satana est pugnandum. (r. 56. coll. 32.) Ofera autem eorum , ut fint eism graeflantisfima, i hac vita funt imperfecta peccatisque inquinata. (r. 62.) Qua- propier haec mon posfunt promereri mercedem, aut eorum zuflitia parsve iustitiae esfe coram Deo: oportet enim iustitiam , quae in Dei iudicio confi- flat , esfe abfolutam et omni ex parte legi divinae congruentem. (r.:62.) Itaque. et his ipfis emendatis hominibus nullum est refugium, nisi ad Dei zggo- fcentis et a malo liberantis gratiam. (r. 1296, 197.) Ceterum de modo, quo. Dei hominumque adver- farius generis nostri parentes pellexerit, fuae nos potestati fübiecerit, (r. 1. 54.) ipfosque probos Dei cultores impugnet, nihil definiunt Catechismi fcrip- tores , interdum d4ia£oli opera dicentes , (r. 11e et 123.) quae nos ipfi committimus, praeeunte feilicer et veluti fuadente iubenteque veteratore isto. Nec quicquam de lapfu eorum coniiciunt Heidel- bergenfes ;. Sanctos vero azg6/os laudant, 2 coelo fingulos munus. fuum fideliter et alacriter exfequen- £65, (T. 124.) S. 4. (r) Resp. 197. Germ. afPgefagte ftimd, der Teufvr], Belg. dootvianden, de Duynei. - * T H E'OL'OG'TIG À. 115 M d. De voluntate diviná homines beandi , Euangelió patefactá, Christus ipfe populares fuos docuit, (Marc. Ii I. I4.) legatosque fuos per universum terrarum orbem praedicare iusfit 7 eüzyy£Aimv, i. e. laetum nuncium. (Marc. XVE: 15.) Huius fummam Paul- lus Apostolus indicavit, dicendo 73 sjeyy£w) ToU &pirog TOU O00, (Act. XX: 24.) et 75 eayy£uicv Tis cuorWplag. (Eph. I: 13.) Proinde, in doctrinà Christianáà tradendà, Catechismi Palatini auctores id quoque fedulo egerunt, ut gratiam divinam fa- lutemque laudarent promisfam cunctis huic nuncio fidem habentibus. Quae de voluntate diviná homines fervandi ac beandi /cimus, cognofeimus, ita inquiunt, ez Euangelio , quod Deus primum in paradifo ac deinceps per Patriarchas et. Prophetas propagavit , facrificiis. reliquisque cerimoniis legis. adumbrayit , ad extremum vero per Filium fuum unigenitum ' complevit. (resp. 19.) Hic enim sebis arcanum (G) Patris confilium omnemque voluntatem de res demtione mostri patefecit. (r. 31.) Huius praefcrip- t0, univerfi et fingulis credentibus. annunciatur ; omnia peccáta ipfis divinitus propter Christi meri. ttim G) Germ. Georres. Belg, Godis. i H3» 116 COM MENTATIO tum condonari , quoties promisfionem Euangelii ve- ré fide amplectuntur , contra vero omnibus. infide- libus et hypocritis denunciatur , tantisper ipfis iram Dei et aeterzam condemnationem incumbere, dum in fuis fceleribus perfeverant. (Tr. 84. coll. 82.) Condonantur autem oia peccata et pravitas in- haerens, (v. 56. 126.) merá Dei mifericordid et gratid , fine ullo hominum merizo, (r. 11. 21. 60. quaest, 86.) falvà tamen Dei iustitid , cui plenis- fime fatis est factum a Christo. (r. 1.12. 56, 60. 61.) Quicquid autem, interveniente hoc Mediatore, (conf. $. 5.) nobis contingit, proficifcitur e be- nignà Dei voluntàte. ^ Hic enim, zoster Deus et Pater coelestis , (r. 1. 26. 33. 120.) Christum uni- cum Seryatorem ordinavit y. /ancto. unxit. Spiritu, nobisque edit. (r. 31. coll. 5o et 18.) Hic cre- dentibus donat Christi iustitiam et. fanctitatem , (r. 56. 60.) remis(ionem. peccatorum , (r. 21. 66.) gratiam fuat, (r. 116.) Spiritum fanctum , (1. 53. 116. 127.) omnia prospera et adver(ía ipfis /az/uza- ria futura , (r. 1. 26.) gratuttam | bonorum ope- rum mercedem , (1« 63.) iuflitiam denique ez vitam aeternam. (r. o1. 66.) Haec igitur et ea, quae plura Deus homini- bus de confilio vyoluntateque fuà patefecit (r. 31.) recte in Catechefi Palatinà. dicuntur Euangelium , (r. 19. a1. 22. 65. 66. 67. 83. 84. 103.) uti et yerbum Dei, (r. 25. 95. 96. 98. 101. 103. II7. 123.) quo Deus loquitur , (t. 73.) verbum Christi Cr. THEOLOGIC.A. 17 (r..31. 34.) aliquando fimpliciter verbum, | (qu. 67.) $..5. De lefu Christo, unico Dei Filio, homine mi- rifice nato, fanctd eius vitá , morte cruen- td , fepulturá , reditu in vitam , afcen- fu in coelum , et imperio coclesti. Primi doctrinae Euangelicae interpretes , a. Con- fervatore nostro misfi, Iudaeos et alienigenas fum- mo docuerunt ftudio , quis et qualis fit ille, cuius erant legati. lccirco definite. dicuntur | ejayyesA/ce- cÜmi, 2i0doxel» . xupiccem defum. (Act. VIIE: 935.). Christum , (Act. VII: 5. XVI: 3.) Dei. Filium, (Act. IX: 2o. 2 Cor. I: 19.) eruci fixum , (1 Cor. Lh 23.) mortuum et fepultum, (1 Cor. XV: 3, 4.) e morie in vitam revocatum , (1 Cor. XV: 4. 12.) Dominum , (2 Cor. IV: 5.) iudicem viventium et mortuorum. (Act. X: 42.) Laudem igitur merentur Catechismi Palatini Scrip- torés, qui diligenter, de argumento gravisíimo , quod in huius paragraphi titulo indicavimus , haec tradiderunt. Dei ,' Patris aeterni, unigenitus, (2) naturalis [2 (Q2) Resp. 33. Germ. dér ewig uatürlich Som Gottes, Belg. de cewich naturelic Sone Goedts. 118 COMMENTATIO ei coaeternus. Filius, (resp. 33. col, 19. 26. 40.) omnibus creaturis potentior , ipfeque verus ac aeter nus Deus, (tr. 15. 47. coll. 18.) five divina per- fona, (r. B5.) naturam vere humanam ex carne et fanguine virginis Mariae, operatione Spiritus fancti, asfumfit, ut fimul fit verum femen Da- yidis, fratribus fuis per omnia fimilis , excepto pec- €at0 , (r. 35.) verus homo. (qu. 18. r. 47, 48. coll. 15, 16.) Hic Iefus appellatur , hoc est, Salva- tor, quod (u) mos. falvat ab omnibus peccatis nostris, nec ulla falus. aliunde peti debet ,. nec ali- bi reperiri potest. (r. 29.) Innocens, perfecteque iustus ac fanetus , (r. 36. 6o. coll. 15.) Deo obe- dientiatn pracflitit , nullum admifit peccatum , nulla ei labes inhaefit. (v. 60.) ZMppellatus est C hris- tus, Aoc est, unctus, quia a Patre ordinatus et Spiritu fancto unctus est, (r. 31.) Etenim /um- mus est Propheta et Doctor, (v) qui nobis arca- num confilium et omnem yoluntatem Patris , de re- demtione mestri patefecit , (v. 31.) docetque mos Ie- (su) Resp. 29. Germ. vas felig macht vom vnfern fünden, vnd dàfs bey keinem andern einige feligkeit zu fuchem moch za finden ist. belg. ons falich maect , ende yan onfen fondeu yerlost. Daer Leueuen , dat by niemant anders eeuige fae Iicheit te foecken of te yinden is. (v) Resp. 31. Germ. der vss den heimlichem rhat ynd wil- len. Gottes you vufer erlüfrng volkomlich offenbaret. Belg. die «ns den yerborghenen raec ende wille Godts, vau onfer yerlos- finge volkemelick gheopenhaort heeft. THESOSTFE O G'PC'A. 119 Jegem Dei (r. 4.) et precationem , quae Deo pla- cet. (r. 118. coll. 117.) Toto vitae fuae temporc , quo in terris egit, praecipue vero in cius extre- 1o, inenarrabiles fustinuit pasfiones corpore et. ani- 720. (r. 37. coll. 44.) Znnocens (w) coram iudice politico , Pontio Pilato, damnatus est. (r. 38. coll. 23.) Cruci vero affixus quiddam amplius pasfus est, quam fi alio mortis genere affectus eset, nam mors crucis a Deo erat. maledicta. (qu. et resp. 59.) Interim (x) in animi angustias, cruciatus et ter- rores inenarrabiles ,| cum. antea, tum maxime in eruce pendens , fuit demerfus. (ve 44.) Sic in eruce corpus eius est fractum , et fanguis eius pretiofus est profufus. (r. 75. coll. 1. 69, 70.) Mox je- pultus est, u£ eo testatum faceret, fe vere mortuum | €sfe. - (r- 41.) Tertio die refurrexit a. mortuis, eoque mortem devicit. (T. 45.) Deinceps, aspi- cientibus difcipulis , de terra. in coelum fublatus est, atque etiamnum ibidem est, (1. 46.) Itaque, quamvis /ecundum fuam divinitatem , maicstatem , g'a4- Qw) Quaest. 38. Lat Pilato. Germ. et Belg. Pontio Pilato. Resp. 38. Germ. vzder dem weltlichen Richter. Belg. ender dem weereltlicken Rechter. : (x) Resp. 44. Germ. vsau[sfprechliche augst , fchmertzen ynd fehrecken, die er auch an feiner feelen am Creutz und zuuor erlitten. Belg. onwzfprekelicke benautheit, fmerten, yerfchrikkinghe ende hellifche quael, in welcken hy im füjm gantsch lijden , maer iu fonderheyé aen ?'$ kruys ghefoncken Was. 120 COMMENTATIO gratiam et. Spiritum , nobiscum est. usque ad finem mundi, tamen fecundum naturam humanam , cum aloriofo et (5) faerofancto corpore [uo , iam non est in terra , fed in coelum. ascendit. (v. 47. 5o. 57.) 76. 80.) Isto autem pacto duae naturae in Christo minime diyelluntur ;. siatà , cum divinitas compre- hendi non queat.et omni loco praefens fit, neces- fario confequitur , esíe. eam quidem exira huma- nam naturam, quam asfumfit , fed nihilo minus tamen esfe in eddem ,/ eique. perfonaliter. unitam permanere. (qu. et resp. 48.) Jdeo vero £m coe- lum ascendit Christus, ut. fedeat ad dexteram Dei Patris omnipotentis , feque caput. (z) fuae. Eccle- fiae declaret , per quod Pater omnia gubernat, ibique adoretur. (r. 49. 50. 8o. coll 93.) Znde venturus est, ut judicet vivos et mortuos , omnes hostes contumaces 2n aezernas poenas abiiciat , elec- tos vero amicos ad fe (a) im coelestia gaudia et Jempiternam gloriam. traducat. (v. Q6. 52.) Qua- propter merito dicitur JDozzus (r. 18. 94.) et Rex omnium creaturarum, aeternus, (Tr. 39.) qui a fe redemtos /zo verbo et Spiritu gubernat , (b) par- (3) Resp. 76. Germ, gebenedeyten. Belg. heyligen. (2) Resp. 5o. Germ. feimer Christlichen kirchen. Delg. fj- ner Chri:telijcke Kercke. (4) Resp. 52. Germ. is die himlifche freud und herrligkeit nene. Bcig. im die hemelfche blijfchap ende heerlickheyt me- men fal. (^) Resp. 31. Germ, «zd uus bey der erworbenen eriafung fehiüt- T IEBE-O (B2G3GFIIC (Ux. t91 partamque iis falutem. tuetur ac confervat, r. 31) S. "oe De falute. à. Christo hominibus allatá. Ipfe Christus profesfus est, fe venisfe et mori- turum esfe, ut hominibus miferis, dummodo ipfi fidem habeant, falutem afferret. (Matth. XVIII: 11. XX: 98, Ioh. VI: 38—40. 51. X: 10, 11 , 17. XIE: 47.) ld ipfum praedicare iusfit legatos fuos: (Luc. XXIV: 46—48.) qui proinde hanc falutem omnibus audientibus nunciarunt, credentibusque promiferunt. (Act. IV: 19. V: 91. Xlil: 38, 49. XVE 30, 31. Rom. X: 9. r1 Thesf. I: 10. 1 Tim. I: 15. 1 Ioh. IV: 14.) "Propterea Iefum Christum definite dixerunt zi» cwr$pz: doctrinam füam zb &ÜnyyéAiy et vüy Aóyov Tí cuTHpims , (Eph. I: 19. Act. XIII: 26.) 7Zc xdpmoc, (Act. XIV: 3g.) ^ eíjc XATXAAXylc, (2. Cor. V: 19.) fuis. (Phil, IHE: 16.) Itaque et in eo laudanda est Catechefis Palatina, quod falutem, a Christo hominibus allatam , laudet, vimque celebret. faluberrimam ad :|Christianos re- dundantem , ex iis, quae unicus ille mundi Con- fervator, ez olim egit ac pasfus est, ez in coelum re- ( fehützet und erhelt. Belg. ende ous bi der yerworucne yerlos- finge befihudt ende behoudt, 122 C.O M.JM;E:NI TA; Ti T4O redux perpetuo praestat, cz deinceps est procura- turus. Univerfe Christus dicitur Sg/vator , (qu. 29.) Servator noster uticus , isque perfectus (1. 29 , 30.) et (c) fidislimus : (x. 1.) item Liberator , (qu. 15.) per quem /alus redditur , (r. 20.) qui (d) factus est nobis Sapientia a Deo, luflitia, Sanctificatio et -Redemptio. (r. 18. coll. 24.) Denique AMedia- tor , (qu. 18. resp. 36.) propter quem Deus, Pa- zer eius, est Deus Patérque noster , (r. 96. qu. 86. r. 117. 120.) peccata nobis remittens, (r. 81.) Nominatim Christus liberare nos dicitur, Zur infcitiàd et errore, zu:z» malitià et pravitate, Zum delictorum poeni, zuz: denique omni miferi, quà vita terrestris premitur. Liberat nos infcitià et errore Christus, utpo- te (e) fummus Propheta ac. Doctor. Conf. hac de re memorata, $. 5. e resp. 3, 31 et 118. Liberat nos malitià et pravitate. (f) Salvat nos gb omnibus peccatis nostris. (r. 29.) Per Spiritum fanctum ,. nos renovat ad fui imaginem, (r. 86. coll. (c) Resp. 1. Lat. fidisfmus Dominus et Servator,. Germ. geirewe Heiland. Belg. getrauwe Salichmaeker, (2) Resp. 18. Germ, der yns zur volkomenen erlüfung vnd gerechtigkeit gofcheuckt ist. Delg. die ons tot eem yolkomen yerlosfinge eude gerechticheyt ghefchoncken is. Ce) Resp. 31. Additur in Germ. vsferm, in Belg. onfzz. Cf) Resp. 29. Germ. macht vus fzlig yon vnfern sündem. Belg. ors falich maect, ende vau onfén fonden yerlost. h T H& 0EoOudrlIC:A. 125 coll.:70.) nos (9) expiat (9; 73.).et (5) fanctifi- cat: (r. 70.) lavat nos a fordibus animae, hoc esty ab omnibus peccatis ,. quo ipfius fiamus mem- óra. (r. 69,.70. coll. 75.) ^ Firtute. mortis eius, yetus noster homo una cum co crücé figitur , inter- imitur | ac fepelitur, ne (2) pravae cupiditates et defideria carnis posthac im nobis regnent, fed nos ipfos (k) ei hostiam | gratitudinis offeramus. (r. 43.) Potentia eius in vitam reyerfi , ad novam excitamur yitam. (r. 45.) 4d dexteram Dei evec- tus iz nos coelestia dona effundit. (r. 51.) Nos (4) promtios et paralos reddit, ut ipfi, h. e. ipfius in gratiam , deinceps vivamus , (y. 1.) magis magisque peccatis moriamur , ez (m) fancie. inculpaieque. vi- vamus. (r. 70.). | Li- (g) Resp. 73. Lat. expiari. Germ. hinweg genommen wer- den, Belg. weghghenomen werden. à (5) Resp. 70. Lat. ipfo fanctifícaute membrum Christi fieri. Germ. zu einem glied Christi geheiliget fein. Belg. rot lidt- maeten Christi geheyliget siju. (i) Resp. 43. Germ. die bàüfem lüste des fleifches, Belg. die boofe lusten des ylcefches. j (K) Resp. 43. Germ. jm zur danckfagung auffopffern. Delg. hem tot ceue dancbaerheit offeren. (/) Resp. r. Germ. im forthin zu.lebem von hertzem willig ynd bereid macht. Belg. hem voortaen te leuem van herten villigh ende bereydt maect. (m) Resp. 70. Germ. i» einem Gottfeligen , ynflreflichen Ie- ben wendlen. Belg. im eem Godfaligh, onfirafelick leuem wan- delen, j 124 COMMENTATIO Liberat nos Christus poená delictorum merità , per fanctam fuam vitam ac mortem, quam pro nobis fubiit, ut nos Deo reconciliaret. Hoc gra- visfimum doctrinae Christianae caput, praeeuntibus Iefu et Apostolis, Catechismi Palatini fcriptores variis exponunt dictis, cum propriis, tum tropicis. Christus, inquiunt, pro nobis pasfus toto vitae fuae mortalis zempore, praecipue vero in eius extremo, damnatus, cruci affixus et. mortuus, iram. Dei ad- verfus peccatum univerfi generis humani corpore et animo fustinuit; (r. 37—40. coll. 14, 17.) fe pro nobis Dei iudicio flatuit; (r. 52.) maledictionem nobis incumbentem in. [e recepit; (r. 39. 52.) pro peccato nostro dependit: (v. 16. coll. 18.) ut fud pasfione corpus et animam nostram liberaret. ab asterná . damnatione , (m) angustiis et. cruciatibus inferni ; (Y. 37. 44.) nos a feyero Dei iudicio , (o) quod omnes manebat, eximeret; (v. 38.) et nobis gratiam Dei amisfamque iustitiam et vitam aeter- tam (p) repararet. (r. 37. 45. coll. 17.) Sud in- nocentiá , pasfione et morte , peccata nostra. tegit , (q) ne in confpectutm Dei veniant. (v. 36. coll. 81.) Non (5) Resp. 44. Germ. vos der hellifchem angst ynd pein. Belg. van der hellifche benautheyt ende pijnec. : (o) Resp. 38. Germ. das yvber vns gehen folte. Belg. dat ouer eus gaen foude. (2) Resp. iz. Lat. reparare, Germ. erwerben. Belg. yer- vefruct, (g) Resp. 56. Haec non adduntur in Germ, aut Je/g. THEOLOGIC A. 125 Non auro, nec argento , fed preciofo fuo fanguine , nos (r) a peccatis redemit : (r. 34. coll. 1, 86.) ut adeo Deus omnia peccata mostra, atque etiam (5) prayitatem , quae in nobis etiamnum haeret , prop- ter. Christi. fanguinem. non. imputet ,. fed remittat. (qu. et r. 126.) Christus (7) fummus est Pontifex , qui mos redemit, unico fui corporis (u) Jacrificio propitiatorio, (1r. 91. coll 37. qu. 43« 75.) im eruce pro nobis (v) oblato et peracto : (1. 67. coll. 66. 75.) in quo /aerificio pro nobis profudit fat- guinem fuum, (r. 7o. 75-) qui folus (w) expiar , Javat purgatque mos a fordibus animae, hoc est, ab omnibus peccatis. (v, 69. 71, 72, 73.) Propter unicum. illud Christi facrificium habemus perfectam remisfionem omnium nostrorum peccatorum et yitam aeternam. (r. 80. coll. 66. 76.) Hoc igitur /aeri- ficium. est. unicum. nostrae. falutis. fundamentum , omnisque nostra falus in eo est pofita. (qu. et r. 67.) Znima nostra , Christi corpore pro nobis cru- ci- (r) Resp. 34. Germ. von der f'ünden erlüfet hat. Belg. van alle: onfe fonden verlost hecft. C) Resp. 126. Germ. das bife, fo vns moch immerdar an- henget. Belg. die boosheyt die ons altijt aenhangha. (£) Resp. 31. Germ. eisige hohe Priester. Belg. eemighe heoge Priester. (z) Resp. 37. Germ. Sünopffer. Belg. foenoffer. (vy) Resp. 67. Germ. gefchehen. Belg. die ghefehiedt is. (Qv) Resp. 73. Conf, annot, g. pag. 123. 126 COMMENTATIO cifixo et fanguine pro nobis fufo, ad vitam aeter- nam ab eo (x) palcitur. et nutritur. (t. 75. 79.) Sic igitur CAriuas , Mediator noster , (r, 36. coll. qu. 15. 18.) JDeo (y) mos reconciliat ,. (qu. 19.) (2) iuflitiae et. veritati Dei latisfaciens. pro omhi- bus peccatis nostris. (t. 40. coll. 1.) Haec per- fecta. Christi fatisfactio , 1uflitia et fanctitas. eius, fola nostra est iuflitia coram. Deo; (r. 61.) nobis enim Zmputatur ac donatur, (a) perinde ac fi ne- que ullum ipfi peccatum admifisfemus, | neque ulla nobis /abes inhaereret, imo vero quafi eam obedien- dam, quam pro nobis Christus praestitit , ipfi per- fecte praestitisemus. (r.60. 79. 115.) Propter hanc fatisfactionem Christi Deus nostrorum peccatorum , ate que illius etiam pravitatis , cum qud nobis per omnem yitam pugnandum est, (b) memoriam. omnem. depo- nit, et mos duflitid Christi gratis donat, ne unquam L7 (x) Resp. 75. Lat, pafcere, Germ. /fpeifem vnd trenckem, Belg. fpijzen ende laven. (y) Quaest. 1o. Lat. Deo reconciliari. Germ. widerumb zu gneodem kommen, Belg, wederom ter ghenaeden kommen. (z) Resp. 40. von wegen der gerechtigheit vnd warheit Got» tes, Delg. van weghen der gerechticheit ende waerheit Godes. (2) Resp. 60. Lat. perinde ac — — inhaereret. Germ. alis heite ich nie. keine fünd begaugen noch gehabt. Belg. even als hadde ic noyt fonde ghehadt noch gedaen. (5) Resp. 56. Lat. memoriam omnem deponit, et. Germ, nimmermehr gedercken wil, fonder. Belge nemmermeez en. wil ghnedencken , macr, THEOLOGICA. 197 in iudicium veniamus. (r. 56.) taque, (c) prop- jer unius Christi meritum, remisfio peccatorum , aeterna iuflitia et vita, nobis donatur (d) gratis: ex Dei mifericordid. (r. 21. coll. 84.) Denique Christus liberat nos omni miferid, quá in hac vita mortali premimur. Scilicet, quamvis, fecundum naturam. humanam , in coelo est, ibi ta- men (e) nostr caufd est; (r. 46, 47.) asfidue enim 2ro nobis apud Patrem intercedit , (r. 31.49.) fuumque Spiritum mittit , cuius effcacid , non ter- rena , fed fuperna quaerimus, (r. 49.) et de vita aeterna certi lumus. (r. 1.) Secundum divinitatem fuam, maicflatem , gratiam et. Spiritum, nobiscum est, usque ad mundi finem; (qu. et r. 47.) «b omri potestate diaboli nos liberat , et (f) fibi pro- prios vindicat; (r. 1. 34.) fua potentia nos contra omnes hostes protegit , (2) defendiz, (v. 51.) atque ita conferyat, ut [ine voluntate. Patris. coelestis ne pilus quidem de capite pos[it cadere , imo vero eliam omnia (h) f[aluti nostrae fervire oporteat. (r. (c) Resp. or. Germ. a//ein vmb des verdiensts Christi wil- lez. Belg. alleen om de yerdienst Christi wille. (4) Resp. 21. Germ. vo» Gott, aufs lauter gnaden. Belg. yan Godt , wt louter ghenaeden. (e) kesp. 46. Germ. vss zu gut. Belg. ons te goeqc. Cf) Resp. 34. Germ. ihm zum eigonthumb erkaufft, Belg. ghekocht , ende alfo hem tot cenen eygendom gemaect, (g) Resp. 51. Germ. erhe/z. Belg. bewaert. (Ah) Resp. 1. Lat. f/2/uti meae. Germ. zu ameimer feligkeig, Delg. :o£ myser falicheyt. : 128 COMMENTATIO (r. 1.) Quando morimur, Christus animam. nos- tram , (8) postquam € corpore excesfit , e vestigio ad fe exiollit e£ asfumit : (Y. 49. 57-) carnem ve- ro, fud potentid excitatam et rurfus animae uni- tam , (k) gloriofo fuo corpori conformabit. (v. 57.) 'ITandem, rediturus e coelo ad iudicandum vivos e£ fTRoríuos , ofhnés fuos s0sirosque hostes in aeter- nas (J) poenas abiiciet , nos vero cum omnibus. elec- tis ad [c in coelestia gaudia et (m) fempiternam gloriam iraducet. (qu. et T. 52.) $5 7 De Spiritu fancto. Levatione facrá, iubente Christo, initiandos zi; zb dvo vo0 dyíou sue)pero; (7) oportet credere et profiteri de Spiritu fancto, quae a Doctore illo divino huiusque legatis accepimus. Quocirca et Catechismi Palatini Scriptores haec de Spiritu illo tradiderunt. Spi - G) Resp. sz. Germ. sach diefem leben, Belg. mae defem Jeuen. (k) Resp. 57. Germ. dem heiligen leib Christi. Belg. dez heyligen lijf Christi. (/) Resp. 52. Germ. verdamnu/s werffa. Belg. verdoemenis werfée (m) Resp. 52. Germ. herrligkeit ueme, Belg. heerlickheyt nct. (2) Matth, XXVIII: 19. Cet. resp. zt. THEOLOGICA. 129 Spiritus fanctus , idem qui Spiritus (o) Dei (r. 8. 123. 127.) et (5) Christi, (r. 1. 54. 69. qu. 70. 21. T. 73.) €t (q) verus et coaeternus Deus cum Patre et Filio. (r. 53.) Spiritus fancti operatione Dei Filius humanam naturam asfumfit. (v. 95.) Eo unctus est; Christus. (r. 31.) Ille in Christo habitat. (v. 76.) ANobis etiam nostrisque liberis pro- miitur. (r. 74.) A Patre coelesti implorandus esf. (r. 115. 116.) Datur nobis, (r. 53.) Christo eum de coelo (7) miitente. (vr. 49.) Quapropter ea, quae Spiritus agit, promiscue dicuntur a Deo et Cristo acta per Spiritum. (r. 53. 73. 197. al.) Hic igitur 4ocez so$, loquens in libris facris, (qu. et T. 73. item (s) r. 78.) Per Euangelium eius- que praedicationem , fidem falutarem efficit et (2) GC. €») Resp. 8. Lat. Spiritum Sanctum. Germ, dem Geist Gor- tes, Belg. den Gheest Gods, Resp. 127. Lat. Spiritus tai. Germ. deines heiligen Geistes. Belg. uwes heylighem Gheestes. (2) Rssp. 1. Lat. fuo Spiritu. Germ. durch fzinen heiligen Geist. Belg. door fynen heyligen Gheest. (4) Resp. 53. Germ. g/eich ewiger Gott mir dem Pater. ynd dem Son. Belg. ^t famen met den Fader ende den Some, een eewich God. Conf dicta, de Deo Patre, Filio et Spiritu Sancto, $. 2. pag. rir. '(r) Resp. 49. Lat. mittit. Germ. herab fendet. Belg. fender, (s) Quae in Lat. habentur resp. 78. ez afitata. Spiritui fauc- 10 de his loquenii forma, non habentur in Germ, aut Delg. (r) Resp. 21. Germ. is mir würcker. Belg. im my wercti Resp. 65. Germ. wàürckt in vnfern herizen. Deleg. werckt in oni herte, 130 COMMENTATIO accendit in cordibus nostris. (r. 91. 65. coll. 54.) Christi e£ omnium eius. beneficiorum nos. participes facit , (r. 53. coll. 51.) zos (u) ei inferit (r. 8o.) et cum eo utiit. (r. 76.) In nobis habitat (v. 76.) fuumque opus facit. (r. 103.) Nos (v) vivificat , (r. 76.) regenerat , (r. 8.) renovat (w) ad Christi imaginem, (r. 86.) fanctificat, (r. 70.) expiat , (r. 73. conf. not. g pag. 1293.) /avat et abluit a fordibus animae , (1. 69. qu. 70. 71. r. 73.) prom- pios et paratos reddit , ut Christo vivamus , (1. 1.) nec terrestria fed fuperna quaeramus, (t. 49.) nos gubernat, (r. 76.) firmat in fpirituali certa- mine, (r. 197.) confolatur , (1. 53.) de vitá aeter ná certos facit (r. 1. coll. 49.) ez mobiscum in aeternum manet. (r. 59.) $. 8. De fide, conver[fione , bonis operibus et precibus. Christus et Apostoli liberationem ct falutem, quam Deus per Filium et Spiritum fanctum gra- tui- (uw) Resp. 80. inferi Christo. Germ. in tertià et fubfecutis editionibus, Christo werden eingeleibt. Belg. Christo werden ingelijft. (v) Resp. 76. Lat. vivificemur. Germ. ewig leben. Belg. eewighlick leuen. (w) Resp. 86. Lat. ad imaginem fui. Germ. zu feinem eben- Lild. Belg. tot fijnem euenbilde, 'THEOLOGICA 151 tuito donat, promittunt, non omnibus Euangelii nuncium audientibus , fed fidem ei habentibus et obtemperantibus. Conf. Ioh. IIl: 5. 15, 16. Matth. V: 20. VII: 21—23. Marc. XVI: 16. Luc. XXIV: 47. Act. II: 38. III: 19. X: 43. XVE: 30, 31. Rom, I: 16. I: 13. Gal. V: 19—24. lac. II: 14—26. 1 Ioh. I: 7. V: r—as. coll. Euang. E: 12, 13. Iccirco Scriptores Catechismi Palatini, in doc- triná Christianá tradendá, inprimis quoque docue- runt, quae fit fidei et z/; ueravoíz; indoles,' ne- cesfitas et vis falutaris. Et de fide quidem Christianus haec profitetur. Per Christum [alus hominibus redditur perditis , non omhibus , yerum iis tantum, qui yerá fide ipfi (x) inferuntur , eiusque. beneficia (y) amplectuntur. (r. 20.) Est autem fides , non. tantum (2) notitia , (a) quá firmiter asfentior omnibus, quae Deus nobis in yerbo fuo patefecit , fed etiam (b) certa fiducia , a $piritu fancto, per Euangelium (c) in corde f£0 (x) Resp. 20. Germ, eingeleibet. Belg. isghelijft. (y) Resp. 2o. Germ. a//e — annemen. Belg. alle — aen- nemen. (z) Resp. o1. Germ. eiz gewisfe erkanninufs. Belg. eem feker weten oft konnisfe. (d) Resp. 21. Germ. dardurch ich für war halte. Belg daer door ic yoor wacrachtich houde, (5) Resp. o1. Germ. eiz hertzliches vortrawen. Belg. ees hertelick vertrauwen. (c) Resp. 21. Lat. a Sp. S. im corde meo accenfa, Germ, : lo wel - 152 COMMENTATIO eo accenía, quá (d) in Deo acquiefco , certo fla- tuens, mon folum aliis, fed mihi quoque remisfio- nem peccatorum , aeternam iustitiam et (e) vitam donatam esfe , idque gratis (f) ex Dei mifericor- diá ,(g) propter unius Christi meritum. (t. 21.) (4) Sold hac fide iustus fum coram Deo: (qu. et resp. 60.) 2on , quod dignitate meae fidei Deo placeam , fed quod fola fatisfactio , iuflitia et fanctitas. Christi mea iuflitia fit coram Deo; ego vero eam mon alid rationc quam fide amplecti et. mihi (1) ap- plicare queam. (r. 61. coll. 6o. et qu. 65.) Ex hac verd fide fiunt bona opera. (r. 91.) Fieri enim mon potest, quin , qui per (k) fidem Christo funt (J) infiti, fructus (m) ferant gratitudinis , (r. 64.) ex quibus de fud quisque fide certi fimus. (r. 86.) : Nul- welches der H. G. im mir würcket, Belg, we/c de H. G. iz my werct. (4) Resp. 21. Verba: 444 in Deo acquiefco, certo flatuens non habent Germ. aut Belg. (e) Resp. 21. Germ, /z/igkeir. Belg. faelicheidt. (f) Resp. 21. Germ, vos. Gott, eus lauter gnaden. Belg. van Godt, wt louter ghenaeden. (g) Conf. not. c pag. 127. (h) Resp. 6o. Germ. allein durch waren glauben. Belg, al- leen door een oprecht gelooue. (7) Resp. 61. Germ. zaueignen. Delg. foeeygnen. (&) Resp. 64. Germ. waren glauben. Bclg. eem svaeracktig gelooue, (/) Resp. 64. Germ. eingepflantzt. Belg. is gheplant. (w) Resp. 64. Germ, Lrisgen, Belg. yoortbringhen, v4 c1 P EDAD O^ GUEOQAS 133 n] ANullo igitur modo posfunt fervari, qui (m) in- grati et in peccatis fecure perfiflentes a fua pra- vizate ad Deum mon convertuntur, neque opera &ona faciunt. (qu. et r. 86, 87.) Ea (o) conver- Jio hominis ad. Deut conflat (p) mortificatione ve- . teris et vyivificatione novi hominis. (r. 88. coll. r. 43. 45. 70.) Peterem | hominem mortificare est. (q) yere ct ex animo dolere quod peccatis tuis Deum offenderis, eaque magis ac magis odisfe et fugere. (r. 89.) Pivificatio noyi hominis est (r) vera lae- tia in Deo per Christum , et. ferium ac. promp- tum fludium inflituendi vitam ex. voluntate Dei , omniaque bona opera exercendi. (r. 9o. coll. 113, 114.) (2) Quaest. 87. Germ. fich yen jrem vndanckberen ynbufi- fertigen wandel zu Gott nicht bekeren? Belg. in haerem God- Joofen, ondancbaerem leuen voortyaerende , fick tot Gods niet en bekeeren? H (o) Quaest. 38. Lat, comy. hom.ad D. Germ. die warhzfftige Bufs oder bekerung des menfchen? Belg. die waerachtise be- keeringe des menfchen? (2) Resp. 88. Cerm, eZfferbung des alten vnd aufferflehung des newen tmeufihen. Belg. afflervinghe des oudem ende opflan- dinghe des nieuwen menfches. (4) Resp. 89. Germ. i» die fünde ven hertzen lasfen lcidt fein. Belg. eem herielick leetwefeu , dat wy God door onfe fondem vertoerent hebben. (r) Resp. 9o. Germ. Hertzliche freud im Gott, vnd lust na lieb haben nach den willen Gottes , in allen guten werc- ken zu lcben. Belg. £Hes is een hertelicke vruegd in Godt door Christum , ende lust ende liefle, nae den wille Gods ism allen goeden wercken te leuen. 134 COMMENTA TIO 114.) Opera autem bona tantum ea funt , quae ex yerá fide, fecundum legem Dei (5) fiunt ,. et ad eius folius gloriam referuntur. (r. 91.) Haec fa- cienda funt, uz eximiis (7) beneficiis per Christum affecti in omni yitá nos erga Deum gratos declare- mus, et ipfe per mos celebretur ; ut nos ipfi de fide nostrà certi fimus; ez ut (u) vitae nostrae integritate | alios Christo. lucrifaciamus. (qu. et r. 86.) Itaque oportet nos, znicum et yerum Deum recte agnofcere, ei foli fidere, (v) fummá humi- litate et patientid. nos ei fubicere, ab eo folo omnia bona exfpectare , intimo cordis affectu. eum amare, reyereri , ventrari, adeo ut omnibus po- tus creaturis (w) renunciemus, quam ut. vel tni- nimutm contra eius voluntatem committamus. Cz 94.) Tum zullé alid ratione eum colere, quam quá (5) Resp. gr. Germ. jm zu ehrem gefchehenm. Belg. hem ter eeren ghefchieden. (£) Resp. 86. Lat. tantis beneficiis affecti, Germ. für feine wolthat. Belg. voer ffjne weldaedem. ; : (s) Resp. 86, Germ. mit vnferm Gottfeligen wandel , Ute re nechfiemn euch Christo gewinnen. Belg. door enfen Godifa- lighem wandel onfe nacsten' ooc Christo ghewonnen werden. (Qv) Resp. 94. Lat. fummá hum. et pat. me illi fubiiciam. Germ, i» aller demut ynd gedult von jm allein caet. Belg. in aller. ootmocdichheyt ende lijdfaemheit , my hem alleen ón- derwerpe. Cw) Resp. 94. Lat. remunciem. Germ. vbergebe, Belg. af- gae, ende vaeren laete. THEOLOGIC A. 135 quá fe in fuo verbo coli praccepit. (v. 96.) Sa- crofancto Dei nomine non, nifi (x) fummá cum religione et veneratione , uti; (v. 99.) pio et (y) legitimo iuramento fidem nostram firmare et yeri- tatem flabilire; (r. 101, 102.) uz Deus (z) verd et conflanti confesfione , invocatione , omnibus deni- que yerbis et actionibus nostris celebretur. (t. 99.) Porro () coetus divinos, cum aliis tum. praecipue festis. diebus , fludiofe frequentare , (b) ut verbum Dei diligenter audiamus, (c) faeramentis uta- mur, (d) precibus publicis nostras quoque preces adiungamus , (e) pro facultatibus aliquid conferas qus in pauperes. (r. 103.) Proinde //udiofe vitare et (x) Resp. 99. Germ, mit forcht vnd ehrerbietung. Belg. met vreefc ende eerbiedinghe. (y) Resp. 10v. Germ. eim rechtmesfiger ayd. Belg. eenen rechten. eedt[weeren. (z) Resp. 99. Germ. vos vns recht bekent — werde, Belg. van ons recht bekent — werde. (a) Resp. 103. Germ. 4aft ich fonderlich am feiertag zu der gemeine Gottes yleisfig komme. Belg. dat ick in fonderheydt 0p dem Sabbath , dat is op dem rustdach, tot der Ghemeynte Gods ncerflelick kome. (b) Resp. 103. Germ. das worr Gottes zu lernen. Belg. om Gods Wort te hooren. (c) Resp. 103. Germ. die heiligen Sacrament. Belg. die Sa- eramenten. (d) Resp. 105. Germ. des Herren offentlich anzuruffen. Belg. God: den Heere opentlick aen te roepen. (e) Resp. 103. Germ. usd das Christlich almofs zu geben. Belg. ende den Zermen Christelijcke handtreykinghe te doen. 136 COMMENTATIO et fugere otnem idololatriam , magiam , (f) it cantatiónem ,. fuper[litionem ,. invocationem .creatu- rarum ; (r. 94, 95. 102.) imaginum cultum , (i. 96—98.) periurium et temerarium iuramentum. (r. 99, 100.) Deinde oportet nos animae nostrae /z/uti con- fulere, (t. 94.) nos ipfos non laedere , aut fcientes in aliquod periculum coniicere, (r. 105.) (g) tem- deranter , modeste et. caste vivere , animum et. cor- Qus pure [ancteque (Ah) posfidere, ut fint templa Spiritus fancti , (r. 108 , 109.) fedulo et fideliter operari, (r. 111.) abflinere a foedis cupiditatibus , avaritiá , (1) donorumque divinorum — profuftone et abusu. (r. 109 , 110.) Oportet quoque proximum aeque ac nos ipfos di- ligere, (k) humanitate, (1) lenitate, manfuetudi- ne , patientid et mifericordid , erga eum uti , quod- que ei damno esfe posit, quantum in mobis est, avertere , (r. 107.) famam eius et. exiflimationem , ? quan- (f) Resp. 94. Germ. aberglaubifche fegen. Belg. waerfeg- ghinghe. e (g) Resp. 108. Germ, 'keusch ynd züchtig leben. Belg. kuysch ende tuchtelick leuen. (Ah) Resp. 109. Germ. Zewaren. Delg. bewaerenm. f (1) Resp. 110. Germ, vnzütze verschwendung feiner gaben, Belg. misbruyck ende verquistinge ffjner gacuem, (&) Resp. 107. Germ. freundligkeit. clg. alle yricnde- lickheit, (/) Resp. 107. Germ. friede. Belg. vrede, T!'HEOL'OG'ITC XA. 137 quantum queamus , defendere et augere, in omri- bus negotiis veritatem (m) fectari , et id quod. res est libere ac conflanter profiteri , (v. 119.) (2) eius commoda et utilitates , quantum posfim , adiu- vare et augere, (o) egeflati et calamitati fubyeni- re, uniyeríe ita cum eo agere, ut nobiscum agi cu- geremus , (r. 111.) (p) ita animo affectos esfe , ut ne inimicis quidem benefacere dubitemus. (v. 107.) Proinde abftinere ab izvidié, odio et vindictá, (r. 105, 106.) a furto, (q) malis artibus et aucu- piis , (r. 110.) a calumniis ,' conviciis , mendacíis et iniquo iudicio, (v. 119.) Nominatim coniuges oportet, 7 /aero coniu- gio adulterium et id genus turpitudines odisfe. et deteflari, temperanter casteque. vivere. (r. 108, 109.) Liberos, parentibus honorem et fidem prae- flare, ipforum fidelibus praeceptis et. castigationi- - bus , (Qm) Resp. 112. Lat. feetari — — profiteri. Germ. | /iebe, auffrichtig fage und Lekenne. Belg. lef hebbe, oprechtelick Jpreke ende bekenne. — (7) Resp. 111. Lat. commoda -—- augere. Germ. sutz, wo ich kan und mag , fürdere. Belg. nat, daer ick kan ende mach, yoordere. (o) Resp. 111. Germ. dem dürftigen in feiner noth helffen. Belg. dez nootdruftighen helpen. (P) Resp. 107. Lat. ito — -— dubitemus. Germ. auch yn- fern feinden guts thun. Belg. ooc onfe yyanden goet doene (q) Kesp. 110. Germ. £àfe ffück ynd auschlege. Belg. boofe Kucken ende aenflaegen. 138 COMMENTATIO bus , ed quá par esi , obedientid fefe fubmittere , (r) vitia corum et mores patientid iolerare. (r. 104.) Cives , magiflratui , quem Deus gladio armavit , obe- dire. (r. 10t. 105. 110.) Quoscunque fubditos, omnibus, qui ipfis praefutit ,| debitum honorem y fi- dem et obedientiam praeflare, illud femper cogi- tantes , Deum nos illorum manu velle ducere ac. re- gere. (r. 104.) Coetuum Christianorum focios, operam dare, ut rmiuifherium Euangelii et fcholae conferventur , (r. 1093.) et quae acceperunt , dona in commune commodum et univerforum falutem, prompte et alacriter conferre. (Y. 55.). Hanc Zegem, bonorum operum normam, exacte praedicari vult Deus , primum ut magis magisque ag- nofcamus , quanta fit naturae nostrae ad peccandum propeníio, tantoque avidius remissionem peccatorum et iuflitiam in Christo expetamus, deinde ut hoc perpetuo agamus, et gratiam Spiritus fancti (s) a Patre imploremus , quo im. dies magis ac. tmagis ad imaginem Dei renovemur , (t) donec aliquando 1andem, postquam cx hac vitd decesferimus , pro- pofitam nobis perfectionem laeti afsequamur. (1. 115.) Ita- (r) Resp. 104. Lat. vitia e. et mores, Germ. jren gebrechen, Belg. haere fwackheyt ende ghebreken. (5) Resp. 115. Germ. Got? birten. Belg, Godt biddes. (7) Resp. 115, Germ. ifs wir das ziel der. yolkommenheis sach diefem lebem crrcichen, Belg. zot dat wy tot defe yoar- geffelde volcomenheit nae dcfem leuen gheraeken, TIH' E. Orf:iOgG T d. A. 139 2 Itaque Christianis neces[aria est. precatio, in qud praecipua pars est. gratitudinis , quam Deus a to- bis postulat , [uam gratiam et Spiritum fanctum (u) illis: tantum largiens , qui (v) veris gemitibus con- dinenter haec ab eo petunt, et pro iis ipfi gratias agunt. (r. 116.) Oportet igitur nos, (w) vero cor- dis. affectu ,. (a) ex intimo nostrae. indigentiae ac miferiae fenfu , promisfis yerbi divini , tanquam (y) firmo fundamento , innitentes , a folo vero Deo, Paire coelesti, precari omnia, animae corporique necesfa- ria, quae Christus precatione, quat. nos ipfe do- cuit, complexus est. (r. 117—129.) | $. 9. De Ecclefiá et. disciplind. ecclefiasticd. Qui Dei beneficia grato accipiunt animo , Chri- ftumque Dominum profitentur, hi, ipfo auctore, do- (») Resp. 116. Lat, i///s tantum. Germ. allen denen. Belg. alleen dien. (v) Resp. 116. Lat. yerís. Germ. hertalichem. Belg. herte- licken, Qw) Resp. 117. Germ. voz hertzen. Belg. vam herten. (x) Resp. 117. Germ. were noht ynd elend recht gründlich erkennen. Belg. onfen noot ende allendicheit recht ende gronde- - Hie kennen. C5) Resp. 117. Lat. haic firmo fundamento iunitamur. Germ, dafs wir diefzn festen grund haben. Belg. dat wy defen vasten gront hebbem. 140 COMMENTATIO docentibus Apostolis, cenfendi funt cives regni coelestis , focii ecclefiae divinae, a Deo electi, fancto foedere cum eo vincti , Spiritu fancto , ve- luti membra capiti , Christo Sospitatori coniuncti, Horum liberi ecclefiae funt alumni. Eaque Socie- tas ad Domini legem a legitimis antistitibus est gu- bernanda, Haec colligimus e dictis Iefu et Apostolo- rum , Matth. XVI: 18, 19. XVIII: 15—318. XXIII: 8. 10. Ioh, XVII: 20, 21. XX: e1—23. Act. Il: 38—47. IV: 32. XX: 28. 1 Cor. V. VILE 14. XII. XIV: 4o. 2 Cor. Il: 5—io. Eph. I: 3—rr. 22, 23. IV: i—1i6. ri Tim. IIL. Tit. I: 5—9. 1 Petr. V: 1—4. et horum fimilibus, Dehoc ar- gumento , quae tradiderint Catechismi Palatini Scrip- rores , colligere quoque lubet. Sancta et catholica (qu. 54.) (z) Dei (r. 74.) Christique Ecclefia est coetus, ad vitam aeternam electus , quam Dei lilius, ab. initio mundi ad fi- nem (z) Lat. Ecclefífa, Germ. Kirche. Belg. Kercke. resp. 5o. qu. 54. r. 85 ter. Christliche Kirche, r.82. Gemein. r. 74. femel. Belg. Kercke. resp. 5o. qu. 54. Ghemeynte, resp. 95. bis. ffjne CChristi) Ghemeynte. resp. 85. femel. Christelicke Kercke. r. $1. — Lat. Ecclefa Dei. resp.274. femel Germ. Gorrzes ge- wein. Belg. Godts Ghemeynte: femel Germ, der Christliche Kirche. Belg. de Christelicke Kercke. — Lat. Ecclefia Chris- ti,resp. 5o. qu. 54. Germ. Christ]. K. Belg. Christe]. K, — Lat. coetus, resp. 54. 82. Germ. Gemein. Belg. Gemeynte. — Lat. Coetus Ecclefae. resp. 85. Germ. Christliche Gemein. Belg. Christelicke Ghemeyute, THEOLOGIC A. IA4I nem usque, fibi ex univerfo genere humano, per Spiritum fuum. et verbum , in. verá fide confentien- iem , colligit , tuetur ac fervat. (refp. 54. coll. 82. 85.) Christus huius Ecclefiae est caput, (refp. 49, 5o. qu. 51. refp. 57.) per quod Pater omnia gubernat, (r. 5o.) et cuius viva membra funt et perpetuo manebumt uniyerfi et finguli cre- dentes: (v. 54, 55. coll 39. 49. 51. 85.) quos ille fud potentid contra omnes hostes protegit ac (a) defendit , et in quos coelestia dona effundit : (x. 51.) qui adeo funt /azct (qu. 55.) et e/eczz, (r. 52.) Christi otnniumque eius (b) bonorum communionem habent, acceptaque a Christo dona in commune commodum conferre debent. (r. 55. coll. 76. 80.) Hi proinde appe//antur Christiani, tanquam par- dicipes unctionis Christi, ut nomen eius confitean- iur , feque fistant ipfi vivam gratitudinis hosziam , et in hac vitá, contra peccatum et. Satanam , li- berá (c) et boná con[cientid pugnent, et postea aeternum cum Christo regnum in omnes creaturas teneant. (r. 92. coll. 49.) 44g hanc Dei ecclefiam et foedus infantes Christianorum. aeque | pertinent ac adulti. (r. 74. coll. qu. 68. et r. 82.) Ecclefia, ex (d) praefcripto Christi et. /4postolo- Fut , (a) Resp. 5r. Germ. erhelz, Belg. bewaert. (2) Resp. 55. Germ, fchertzen vnd gaben. Delg. fchattes en- de gauen. (c) Resp. 32. Lat. et bond non occurrunt in Germ. aut Belg, (4) Resp. 82. Germ. ordnung. Belg. ordeninghe. 142 COMMENTATIO rum, (e) utitur (f) clavibus regni coelorum , (x. 82.) hoc est, praedicatione (g) Euangelii et (À) Ecclefiasticá disciplind , quibus (4) coelum creden- tibus aperitur , infidelibus autem clauditur. (v. 83.) Scilicet hoc fieri dicitur praedicatione Euangelii , cum ex mandato Christi credentibus univerfis. et fingulis (k) publice annunciatur , omnia peccata ip- fis divinitus propter. meritum Chrisli (1) condona- ri, quoties promisfionem Euangelii verá fido (m) amplectuntur : contra vero omnibus infidelibus ez (m) Aypocritis (o0) denunciatur , tantifper ipfis iram Dei et deternam. condemnationem. incumbere, (p) dum in (e) Resp. 82. Lat. utens non habent Germ. aut Belg. Cf) Resp. 82. Germ. das ampt der Schlüsfel. Belg. de S/ue- jf6]en. des. Hemelrijcx. (g) Resp. 83. et qu. 84. addunt Germ. AZei/iges et Belg. heyligheg. (4) Resp. 83. et qu. 85. Germ. die Christliche Dufszucht, Belg. den Christelicken Bam. (i) Resp. 85. Germ. das Himmelreich. belg. dat Hemelrijck. (&k) Resp. 84. Germ. verkündigt ynd offentlich bezeuget wird. Belg. yerkondighet ende opentlick betuyght werdt. (J) Resp. $4. Germ, warhafftig yergeben find. Belg. waer- achtighlick uergeuen fijn. (5) Resp. 84. Germ. anzemen. Belg. sennemen. (5n) Resp. 84. Lat. hypoeritis, Germ. Reuchleru. Belg. die heg niet yan herten bekeeren. (») Resp. $4. Germ, omittit. Belg. verkendight ende be- tuyght werdt. (p) Resp. 84. Germ. f» lang fie fich mit bekeren, Delg. fo lange alfe fick mier bekceren, THEOLOGIC A. 143 in fuis fceleribus perfeverant. Secundum quod Éuan- gelii testimonium , Deus , tam in praefenti quam in futurd yitá , (q) iudicaturus est. (1. 84.) Id ipfum fit per disciplinam Ecclefiasticam , cum, ex. man- dato Christi , (r) ii qui nomine quidem funt Chris- Hani, verum doctriná aut vitá fà ostendunt a Christo alienos, postquam. aliquoties fraterne. ad. moniti ab erroribus (5) aut flagitiis. discedere mo- lunt, Ecclefiae indicantur , aut dis qui ab. Ecclefiá ad eam rem funt conflituti, ac, fi(z) ne horum qui- dem admonitioni pareant, ab idsdem interdictio- ne (u) facramentorum ex coetu Ecclefiae, et ab ipfo Deo ex regno Christi excluduntur , ac rur- fum, fi (Y) emendationem profiteantur et re ipf4 declarent ,| tanquam Christi et Ecclefiae membra recipiuntur. (r. 85. coll. 82.) (4) Resp. 34. Germ. vrtheilen wil. Belg. oordeclen wil. (r) Resp. 85. Germ, die jenigen, fo vnder dem Christlichen namens ynchristliche lehr oder wandel füren. Belg. die gene die onder den. Christolicken naeme, onchristelicke leere ofte leues yeerén, (5) Resp. 85. Germ. oder lasterm nit abffehem. Belg. ende fehandelicken leuen niet afflaen willen. (£) Resp. 85. Germ. fe fich am derfzlben vermanung auch mit keren, Belg. fe naer die yermaninge niet em yraegen. (») Resp. 85. Germ. der heiligen Sacramcent. Belg. der fa- cramenten, (v) Resp. 85. Germ. ware bosferuzg. Belg. waerachtighe beteringhe. 8. 1o, 144 COMMENTATIO " $. IO. De Sacramentis. Christus , ut fingulos Ecclefiae focios , beneficio- rum divinorum , Euangelio promisforum , certiores faceret, eosque inter fe invicem et cum ipfo arc- tius coniungeret, duo inftituit ritus facros, bap- tismum et coenam. De Papiismo facro luculenta funt dicta Confervatoris nostri, Matth. XXVIII: 19, 20. Marc. XVl: 15, 16. et Ioh. III: 5. et Apostolorum , Petri, Act. II: 38, 39.:X: 47. 1 Ep. II: 21. et Pauli, Rom. VI: 3, 4. r1 Cor. I: 13—17. XIE: 15. Gal. IIl: 97. Eph. IV: 5. V: 25—27. Col. IE: 11, 12. Tit. III: 4—7. Quibus ea adiungenda funt, quae profesfus est Ananias, Christi ad Paullum legatus, Act. XXIE 16. et plura a Luca tradita , c. II: 38—41. VIII: 12—17. 396—398. IX: 17, 18. X: 44—48. XVE 14, 15. 50—34. XVIIE 8. XIX: 1—7. De Coezá facrà aperte docemur Matth. XXVI: 26—28. Marc. XIV: 229—294. Luc. XXII: 19, 2o. 1 Cor. X: 15—2r. XL 17—34. De utroque igitur Christi inftituto agere oportuit Catechismi Palatini fcriptores, et eo quidem dili- gentius agere, quo plura fuperfítitiofa et a mente Sospitatoris nostri aliena , in Ecclefià Romaná , erant copulata cum doctrinà de Daptismi et Coense ri- tibus THEOLOGIC A. 145 tibus, qui, unà cum alis quinque, iamdudum dici confueverant ;$acramentorutmm nomine. Univerfe igitur de .$acramentis haec docent. Christus, (w) in noyo foedere , non nifi duo Sacra- menia infituit, (x) Baptismum et facram Coe- fam: (qu. et r. 68.) ger quorum fom Spiritus fanctus fidem in cordibus mosiris confirmat. (t. 65, 67.) Sacramenta enim funt facra et in oculos incurrentia (y) figna ac figilla, a. Deo inflituta , ut, (2) per ea, nobis promisfionem Euangclii (a) magis declaret et obfignet , quod (b) /cilicet , non univerfis tantum ,. fed etiam fingulis credentibus , propter. unicum Christi (c) faerificium , in cru- ce peractum ,. gratis donet remisfionem | peccato- fum et yitam aeternam. (r. 66, 67.) His uren- dum nobis est in coetibus facris, (r. 103.) Horum ufus profanis et contumacibus esz interdicendus. Cr. 85.) ! Nominatim de Baptismo facro haec tradunt. CAris- 271 (w) Quaest. 68. Germ. im newen Testament. Belg. im denm nieuwetn verbonde ofte Testamente. , (x) Resp. 68. et qu. 69. dem Heiligen Tauff. Belg. dem heylighen Doop. (9) Resp. 66. Germ. warzeichen, Belg. waerteekenen. (2) Resp. 66, Germ. durch den brauch derfelben. Belg. door ^t gebruycken der feluen. (2) Resp. 66. Germ. desto besfer. Belg. dies re beter. (5) Resp. 66. Lat. fcilicet — — credentibus, Germ. er vni, Belg. Ay ons. (ce) Resp. 66. Germ. epfyz. Belg. Slachtoffer. K .146 COMMENTATIO zus (d) externum aquae. lavgerum | mandavit, ad- dita hac promisfione , (e) mos. mon minvs certo , dp- Jius fanguine ac Spiritu, a fordibus amimaey) hoc est, ab omnibus: peccatis lavari , quam aquá ex- trinfecus. abluzi fumus, quá fordes corporis expur- gari folent. (r. 69—71. et ex his laud. $..6. pag. 123.) Haec. Christi promisfío (f) repetitur , cum. Deus, per Spiritum fanctum in fcripturd, Baptismum nominat lavacrum. regenerationis et ab]u- tionem peccatorum ». (T. 71. coll. qu.,et r. 734) "on folum » UL mos doceat, quemadmodum fordes corporis aquá purgantur, ic. peccata. nostra fan- guine et Spiritu Christi (g) expiari ; verum mul- £o magis, ut nobis hoc. divino (A) f/ymbolo ac pig- nore cortum faciat, nos (i) mom minus were.a peccatis nostris (Kk) interná lotione ablui , quam (4) £x- (4) Resp. 69. Germ. di/* eusferlich wasferbad eingefetzt, elg. dis wtwendich waterbadt ingefett, (e) Resp. 69. Lat. me non. minus certo — — quam. Germ. dafs ich fo gewifs — -— fo gewifs ich. Belg. dat ick fo feker- lic — — alis ic. Cf) Resp. 71. Germ, wirdt auch widerholet. Belg. werdr cock verhaalt. (g) Vid. ann. g pag. 123. (A) Resp. 73. Germ. pfand vnd warzeichen wil verfichern. Belg. Pandt ende waterteeken (waerteeken?) wi/ verfekeren. (/) Resp. 73. Lat. sos minus vere — -— quam. Germ, fo warhaffiig — — als. Detg. fa waerachtichlick — — als. (k) Resp. 73. Germ. geistiich gewasfchen find. Belg. Ghecs- telick gewasfchen fign. (J) Resp. 75. Germ. wit dem Jeiblichen wasfer gewas- [chan THEOLOGIC A. 145 externd et vifibili aquá abluti fumus. (r. 73. coll, 72.) lecirco Christianorum | isfanzes etiam funt baptizandi: nam, cum aeque ac adulti ad foedus et Ecclefiam | Dei. pertineant , cumque eis, (m) per fanguinem | Christi , (n) remisfio peccatorum , €t Spiritus fanctus fidei effector , non minus quam adultis promittatur, per. Baptismum (o) Ecclefiae Dei inferendi funt , et. ab infidelium liberis. discere "endi, itidem ut , in Veteri ( D) foedere, per cir« cumci fionem fiebat , cui , in INoyo (q) foedere , fubs f'itutus est. Baptismus. (t. 74.) De (v) Coend Domini haec docent. Christus omnes fideles de. hoc fracto pane edere et de (5) poculo distributo bibere iusfit, im fui fhemoriam , addita hac. promisfione * primum , corpus fuum (t) . f/0fi fehen werden. Belg. wirwendigh met water gewasfchem ers den. (m) Resp. 74. Germ. is dem biut Christi. Belg. door Chris- tí Bloet. (QD Resp. 74. Germ. die erlifung vom fündem. Belg. dié yerlosfnge yan den fonden. (o) Resp. 74. Adduut Germ. a/s das Bunds zeichen. Belg. als door dat teekep des verbonts. (2) Resp. 74. Germ, Testament. Belg. verbont ofte Testae ment. (4) Resp. 74. Germ. Testament. Belg. Perbondt, ; (r) Quaest. 75. Germ. Zeiligen bendmal. Belg. heylighen INachtmaele. G) Resp. 75. Lat. poculo distributo. Germ. diefem Kelch, Belg. defen Driuckbcker. (&) Resp. 75. Lat. prius zon minus certo — — quam. Germ, K 2 fe 148 COMMENTATIO don tninus certo pro nobis im eruce (u) oblatum ac fractum ,| et. fanguinem | fuzm- nobis ufum. esfe, quam oculis cernimus , nobis pancm Domini frangi , et. poculum | communicari ;. deinde. animam — nos- iram (4) non minus certo ipfius (v) corpore , quod pro nobis crucifixum , et fanguine qui. pro nobis fu- fus est, ad yitam. aeternam. (w) ab ipfo pasci , quam panem et (x) vinum , (y) /ymbola corporis et fanguinis (z) domini , e manu ministri. accep- ta , (a) ore corporis percipimus. (1T. 75—77 et ex his laud. $. 6. p. 126 , 127.) Cáristus autem , panem ap- . pellans fuum corpus , calicem vero fuum fanguinem , feu noyum foedus per. fuum fanguinem , non folum nos docet, quemadmodum, panis et vinum fusten- tant fo gewifs — — f». gewifs, Belg. fo fekerlic — — als. Poste- rius Germ. fv gewif — — als. Belg. foo fekerlick — — als. (2).Resp. 75. Germ. geopffert. Belg. geoffert. (») Resp. 75. Lat. eorpore — — fusus est. Germ. mis fei- nem gecreutzigtem leib yud vergosfnen blut. Belg. met ffjnem gekruysten. Lichaeme , ende vergotenen Bloede. Qv) Resp. 75. Lat. a» ipfo pafci. Germ. erfzlbst — fpeife vnd trencke. Belg. hy felue — fpijst eude lacft. (x) Resp. 75. Germ. 4ez Kelch des Herren. Delg. den Drinchcker des Hecren. (y) Resp. 723. Lat. /ymbola. Germ. welche — als gewisfz warzceichen — gegeben werden. Belg. als fzkere waerteeke- nen (z) Resp. 75. Germ. et helg. Christi. (a) Resp. 725. Lat. ore corporis percipie, Germ. Jeiblich niesfe, Belg. mondelick ghenicte. THEOLOGIC. A. 149; &ant (b) corporis vitam, fic. etiam | crucifixum fuum corpus, «et effufum fuum fanguinem , vere ese animae nostrae cibum ac potum, quo ad yitam aeternam | nutriatur 5; verum. multo. ma- gis, (c) hoc vifibili figno ac pignore, nobis certum facit , nos (2) nom minus vere (e) corporis et fan- guinis fui , per operationem Spiritus fancti, par- ticipes (f) ese, quam facra (8) ista. Symbola , in eius tmemoriam , ore corporis percipimus; ium et- iam, quod (À) eius pasfio et obedientia tam cer- 10 (i) mostra [it (k) quafi ipfimet pro nostris pec- catis poenas dedisfemus et Deo fatisfecisfemus. (qu. et r. 78, 79.) ltaque 4s (/) tanium (m) acceden- dun (P) Resp. 79. Germ. 4a: zei:iche leben. Belg. dir rijdelick Jeuen., ^ (c) Resp. 79. Germ. durch difs fichtbare zeichen vnd pfand. Belg. door defe fichtbaere teekenen ende panden. (4) Resp. 79. Lat. sos minus vere — — quam. Germ. fe warhafftig — — als. Belg. fo waerachtighlic — — «ls. (e) Resp. 79. Addunt Germ. waren ec Belg. waeren. (f) Resp. 79. Germ. et Belg. werden. (g) Resp. 79. Germ. diefe warzeichen. Belg. defe waertee- kenen. - (&) Resp. 79. Addunt Germ. et Belg. 277. (G) Resp. 79. Germ. vz/fer eigen fey. Belg. onfe eyghen fy. (&) Resp. 79. Germ. 2a/s hetten wir. felbst in vnfer eigen perfon alles. gelitten. ynd genug gethan. Belg. als hadden wy felue in onfe eyzhene perfonne ailes gheledeu , ende Gadt yaor enfe fonden ghenoegh ghedaen. (/) Resp. 31. 1n Germ. et Belg. non legitur tazfam. (m) Quaest, 91. Lat, Quibus acc. cst ad m, Domini? Germ, Wei- 150 COMMENTATIO dum est ad. menfam Domini , qui. (8) vere dolent , fe fuis peccatis Deum offendisfe ,' (0) confidunt au- tem , fibi ea, (p) propter Christum , remisfa esfe , et (q) quas reliquas habent. infirmitates , eas , pas- fione et torte (r) illius , obtectas esfe, quique. de- Jiderant magis ac magis (s) in. fide' et. integritate vitae proficere, (t) Hypocritae autem et qui non yere refipiscunt , damnationem fibi edunt. et bibunt. (r. 81.) I/l igitur meguaquam ad hanc coenam funt admittendi, qui confesfione et. vit fe infide- Jes e£ impios (u) esfe declarant : nam eo pacto foedus Dei Weiche follen zu dem Tisch des Herren kommen? Belg. Poor wien is dat àduendtmael des Heeren ingheffeir? (») Resp. 81. Germ. Die jsen felbst vmb jrer f'ünden wil- len mifsfallen. Belg. die hen feluen yan weghen haerer fonden mishaegen. (o) Resp. 8i. Germ. vsd doch vertrawen, Beg. ende noch- tans verirauwen, (2) Resp. 81. propter Christum abest a Germ. Conf, infra ann, f. (4) Resp. 81. Germ. die vbrige fwacheit. Belg. die ouer- blijuende fwachceijdt. €r) Resp. 81. Germ. Christi. Conf. fupra ann, f. (G:) Resp. 81. Germ. jrez glauben zu flercken vnd jr leben zu Lesfern. Dclg. begeeren — haer ghelooue te flercken ende haer leuen te Leteren. s (7) Resp. 81. Germ. Die vnbufsfzrtigen aber vnd heuchler. Belg. JMaer die fick niet met waeren herte tot Godt 2n: be- keeren. («) Quaest. 32. Germ, fich — eeerzeigen als. Belg, fret em — genflellen. als. - THEOLOGICA.- I5I Dei (v) profanatur , et ira Dei in univerfum coe« tum (Ww) concitatur. (qu. et r. 82.) : $. ir. De felicitate et miferid vitae post mortem futurae. Quae Christus eiusque legati docuerunt de vitá hominum post mortem futurà, de fententiiab. eo in. omnes dicendà, de vá ZvwaerZee: vüv vexpüy , et de forte aeterná, proborum beatá, contumacium mifer, Ioh. V: 291—299. Luc. XVlL: /19—a3r. Matth. XXV: 46. Act. X: 42. XVII: 31. Rom. Il: 5—16. VI: 25. 1 Cor. XV. aliisque Novi Foe- deris locis, ea in Catechismo Palatino fummatim hunc in modum traduntur. Cunctis quidem homi- nibüs, commuüni vitio depravatis , zoriendum est - (qu. 42. coll. r. Get 10.) fed mors nostra ,ti quidem lefu Christi proprii fimus, mon est pro peccatis nostris (x). fatisfactio, (ed. (y) peccati. abolitio , et in. yitam aeternam (z) transitus. (r. 42. coll r. L1.) Christus enim, qui caput nostrum est, ros fua (y) Resp. 32. Germ. gefchmecht, Belg. ontheyHghet. '(w) Resp. 82. Germ. gereitzer. Belg. verwect. (x) Resp. 42- Germ. peza/ung. Delg. beraclinghe. (y) Resp. 42. Germ. sur eis abflerbung der fünden. Belg. maer alleon een affleruinge der fonden. (z) Resp. 42. Germ. ei»gang. Delg. ecnez ingauck. 152 COMMENTATIO fua membra, hoc est animam nostram, (4) post- quam e corpore excesferit , e vestigio ad fe (P) ex- £ollet , (c) asfumet , (r. 49. 57.) et, cum omnibus electis , (d) in coelestia gaudia et. fempiternam | glo- riam traducet. (r. 59.) lta (e) tandem propofitam nobis fanctitatis perfzczionem laeti asfequemur. (r. 115.) Tum (f) aeternum cum Christo regnum in omnes creaturas tenebimus: (v. 52.) et (g) plená perfectáque beatitudine potiemur , (h) in quá Deum in aeternum celebremus: quam quidem | beatitudi- nem nec oculus vidit, nec auris audivit, ($) nec ullus (s) Resp. 57. Germ. sach diefem leben. Belg. sae defen leuen. (5) Resp. 4o. Germ. werde hinauf nemen. Belg. fa] nemen. (c) Resp. 57. Lat. asfuzetur. Germ. genommen wird. Belg. fal opgenemen werden. (4) Resp. 52. Germ. i» die himlifche freud vnd herrligkeit seme, Belg. im die hemelfche Llijfchap ende heerlickheyt ue- men fal. (c) Resp. 1:75. Lar. dozec aliquando tandem — prop. n.perf. laeti asfequamur. Germ. ifs wir das zie] der yelkommen- heit — erreichen. Belg. tot dat wy tot defe voorgeflelde voleo- menheit — gheraeken. (f) Resp. 32. Lat. aeternum c. C. r. in o. c. teneam, Germ. iz ewigkeit mit jm über alle Creaturen herfche. Belg. in eewicheydt met hem oter alle Creaturen regiere. (g) Resp. 58. Lat. g/ená p. b. potiar. Germ. volkommene feligkeit befitzen werde. Delg. volcomene falighheit befftten fal. (A) Resp. 59. Lat. is quá D. in aet. celebrem. Haec reliquis fubiiciunr Germ, et Belg. (5) Resp. 58., Germ. vzd in keines menfchen herz nie komen i:t. Bele. zech im gheens men[chem herte gekomen is. THEOLOGIC A. 153 2 ullus homo cogitatione comprehendit, (v. 58.) Mac vero. beatitudine zoz zenzum animá fruemur, 'ye- rum haec quoque caro nostra ,. potenti. Christi exe citata, rurfus animae unietur , et (k) gloriofo cor- pori Christi conformabitur. (resp. 57. coll. 45.) Huius (1) gloriofae resurrectionis nostrae pignus est Christi refurrectio. (t. 45.) Christus nos quoque iSpiritu fuo certos facit de vitd aeternd , (v. 1.) cu- ius mitia in cordibus nostris perfentiscimus. (. 58.) lccirco etiam , £2 omnibus miferiis et perfecutionibus , erecto capite ,. Christum. iudicem vivorum ct mor- duorum ex[pectamus. (qu. et refp. 59.) Se 12a Deleetus rerum fapienter. habitus. Ex iis, quae $$. e—11:. lustravimus , perfpi- cuum est, Catechismi Palatini auctores praecipuas doctrinae Christianae partes tradidisfe. In quibus cum aliae fint theoreticae, aliae practicae; neutrae funt praetermisfae : utraeque indisfolubili vinculo iunctae, | Saepe in alterutram partem peccatum est ab iis, qui doctrinae Christianae elementa. traderent, — Alii enim fatis diligenter expofuerunt credendà , neglec- | tis (&) Resp. 57. Germ. heiligen. Belg. heyligen. () Resp. 45. Germ. /eligen, elg. faligen. 154 COMMENTATIO tis fere officiis praeftandis. Alii, in morum. doc- triná tradendd potisfimum occupati, parum fedu- lo, quid fciendum credendumque fit, tractarunt. Utrumque vitium devitarunt Catechismi Heidel- bergenfis fcriptores. Quapropter etiam laudantur; non tantum ab iis, qui multa honorifice de hoc libello praedicant, (77) fed etiam ab aliis, qui non pauca in eo vituperant. (7) Prae- (5) Doct. (W. Broes) Scriptor Commentationis, oyer de bijwoning yan het Katechismus-prediken in de Nederlandfche Hervormde Kerk, quam exhibet liber menftruus, CAristelijk Maandfchrift yoor den befchaafden fland , uitgegeven door de Ringsvergadering ze emflierdam, Vol. V. pag. 29o. Cl. He- ringa, in libello laud. Berigt, pag. 117, 118. Cl.Bouman, ibid. pag. 124. (z) Ven. J. van der Linden V. S. Proeye eener wrije behandeling van den Heidelb. Catech. Part. I. pag. 22. haec f.ribit: de firekking vam het geloof tot godsvrucht en zede- lijkheid komt hier zoo fchoon uit, dat meermalen bij mij geheel onwillekcurig de wensch ontffond: ,, o! mogten -de » leeraars van het Evangelie zich, in ieder tijdperk, even » Zoo ruiterlijk, onbewimpeld en regt op den man aan; » Over het punt van deugd en goede zeden verklaard hebben, », als de Heidelb. Catech. in de 32íte afdeeling doet." Part. IV. pag. 1, 2. haec effatur: Je ffeller van dit leerboek , diep. doordrongen vam het aanbelang des onderwerps, ruimt. daar- voor (voor de goddelijke wet) eene zeer aanzienlijke plaats in bij het volksonderwijs, — Dank heble hij:voor die oplet- tendheid en zorg! zij fleokt kennelijk af bij die yan latere tijden, waarin het zedekundig onderwifs zoo jammerlijk ver- waarloosd en de veine geest der hervorming onder beuzelachti- ge kerkgefehillon begrayen werd. H. W. Hoving, ICtus, in libro T.H E*O E-O'G^I-C A. 155 Praeterea in eo laudandi funt Heidelbergenfes, quod mon tantum utrique parti doctrinae Christia- nae , hoc est, theoreticae et practicae, proprium dederint locum, fed et alteram cum alterá arctis- fimis 'copulaverint. vinculis. Hoc univerfe ab iis factum est, docendo , obedientiae: Deo praeftandae fontem esíe in animo, fidenter: grateque. Christum eiusque beneficia accipiente, quaeft, et resp. xr, 64, 86, 91, 116. Verum aliquando etiam fimi- lis: cura adhibita est, in fingulis officiis - laudandis. Sic, ut hoc utar exemplo, in officiis era Deum fervandis , loco' proprio resp. 94. cenfentur f/ducia et/pes in eo ponendae, atque amimi [ummisfio et obedientia €i praeftandae. (0) Alibi vero harum mentio virtutum coniungitur cum aliis doctrinae Christianae partibus, cum theoreticis, tum prac- ticis. Etenim, in //Ze ad falutem necesfarià, resp. 9I et 26. laudatur f/ducia , qué in Deo acquiefci- 72u5. libro fupra (pag. 29.) memorato, pag. 202, 205. JZij hebben het aan den Heidelbergfchen Catechismus nog dank te weten, dat de zedekundige voorflellon niet te cenenmale buitem onze kerken zijn uitgefloten geworden , vermits de wet der tien ge- bodem daurin is ingelascht. Inm latere jarom is onk deze uit de leerboeken verbannen, on. het. denkbecld van volflagene ou- magt en zedelijke verdorvonheid heeft zoodanig de oyerhand yerkregen, dat. men alle zedekundige vertoogeu voor overtol- dig, en zelfs wel op don duur als voor den Godsdienst fcha- delijk hiejd. (e) Conf. laudata e resp. 94. p. 154. et annot. y. 156 COMMENTATIO mus, (p) Fructus, e cognitione Dei omnia pro- creantis , fuftentantis et gubernantis, percipien- dus , resp. 28. laudatur hic, w£ in adyer/is patien- tes , in. fecundis grati fimus , in futurum vero opti- mam in Deo fidisfimo Patre fpem repofitam habea- mus , certo [cientes , nihil esfe, quod nos ab eius amore abfirahat, In hominis converftone ad Deum , resp. 9o. postulatur /aetitia in Deo et ferium ac promptum | fludium inflituendi vitam ad. Dei volun- tatem. (q) In precibus Deo placentibus , resp. 117. coll. 120, 121. requiritur, ut promisía bona ab eo petamus et intimo nostrae indigentiae ac miferiae fenfu mos in confpectu. divinae Majeflatis fupplices abiiciamus, non dubitantes, quin JPaer coelestis nos, quamquam indignos, propter Christum fit exauditurus. ln pane nostro quotidiano expetendo , resp. 125. id maxime fpectare iubemur, uz fidu- ciam nostram, ab omnibus creaturis. averfam , col- locemus in Deo, unico fonte, ex quo omnia bona emanant. Precibus nostris addentes voculam 27265 / dicimur , resp. 199. profiteri, precationem nostra certisfime a. Deo esfe exauditam. Huic laudi vicina est, quae Catechismo Palati- no tribuitur propterea, quod, in fingulis doctri- nae capitibus, imprimis vim demonítrat falutarem a^ ovg (p) Conf. laudata e resp. a1. pag. :314 132. unà cum anno- tationibus fubiectis. | (2) Conf. pag. 133. not. r. THEOLOGIC A. 157 ad. emendandos confolandosque credentium animos. Hanc enim laudem a Viris doctis non immerito ei attribui, (7) docet univerfus libelli habitus, Exor- dium Cr) Scriptor libri (F. Liefstink) qui exhibet Cedachten over het predikampr, fupra pag. 29. laud. haec fatetur: er wordt te]kens (in den Catechismus) »ief alleem een Icerfiuk epgegeeyen, maar vooral ook het vermogen , het welk daar in is, om den Christen te vertroosten en. tot Godzaligheid en deugd optewekken, Doct. Gerardus Benthem Reddin- gius, eyer den Heidelb. Catech. Part. III. pag. 38—42. in den Heidelberg[chen Catechismus, inquit, wordt de Christo- lijke Godsdienst overal befchouwd van den kant der ver- troosting of der bemoediging tegen alle gevaaren, onhei- len en de dood , die hij. aanbiedt, — — iles, was ons in het Euangelie geopenbaard is, werdt in denzelven yoorgefleld , — als gowigtig voor ons hart en beflisfend voor onzen wandel. Doct. Broes, loco, modo not, » laudato, pag. 292. fcribit: wij moeten niet vergeten aan te merken, dat de geloofisleer hier doorgaats van den praktikalen kant voorgedragen wordt, £o0 als dezelve , en tot verbetering en tot vortroosting firckt. Triumviri in $ysodo Haegana, a. 1851. quorum iudicium, de orationibus facris fuper Catechismo Palitino non abrogandis , exftat in zfcris illius Synodi, pag. 157. confentiunt dicenti- bus, det de Heidelbergfche catechismus — — zich voor het godidienflig onderwijs in de christelijke geloofi- en z«deleer , voora] deor deszelís praktifchemn geost, als hierin nog nimmer overtroffen , aanbeveelt, Clar. Heringa, libello faepius laud, p» 118. Het (leerboekje) inquit, Zehandelt al de hoofdflukken der ier , uiet flechts als waarheden, die voorwerpen yan on- ze kennis zijn en zekerheid heblen; maar ook als vaarbheden , veor een icder yan groot gewigt , en die de yoorwerpen yan hartelijke belaugfieling em dadelijke beeefening behooren te zijn, tot bavordering van troost en zaligheid. Similiter Clar, DLous 158 COMMENTATIO dium enim. capitur a quaeftione, de unzzcZ hominis. Christiani. con/olatione in vitd et morte, Quà fum- matim monfítratà, resp. 1. mox, quaest. et resp. 2. indicantur zria /citu nobis meces/aria , ut. istd confolatione jgruentes beate vivamus et moriamur: quorum primum est peccati et miferiae nostrae magnitudo , fecundum /iberatio nostra ab omni .pec- cato et miferiá , tertium. gratitudo pro ed libera- tione Deo debita. Singulorum deinde expofitione totus abfolvitur libellus, Hinc ortae funt multae disquifitiones ex hoc genere: Quwig nobis prodest cognitio. Creationis et. Providentiae divinae ? quaest. 98. Quid refurrectio Christi ? 45. Quid gloria eius 2 51. Quem fructum percipis ex fanctá con- ceptione et nativitate Christi? 36. Quem fructum nobis adfert. ascenfio Christi? 49. — Quid capimus comtodi. ex [acrificio et morte Christi? 43. Quam confolationem capis ex articulo de vitd aeternd ? 58. Quid e confolatur reditus Christi ad. iudi- candum. vivos et. mortuos ? 52. Quid | refurrectio carnis? 57. Quid utilitatis ex horum omnium fide ad te redit? 59. WMinc capita fidei Christianae , quaest. et resp. 229—424. ita iz res partes distri- butti- Bouman; p. io55 124. laudat Catechismum, die de Christe- lijke leere , bij voorkeur als eene leer der veriroosting en der heiliging befthouwt en leert befchouwen 5 en welke het naauwe en onaffcheidelijke verband tus[chen de Christelijke geloofs- ea zedeleer, op eene duidelijke enm treffende wijze, ons woor eogen ficlt. THEOLOGIC A. 159 buuntur , (5) ut prima fit de aeterno Patre ez sostrí creatione , altera de Filio ez nostri redemptione , ter- tia^ de Spiritu fancto e£ nostri fanctificatione. Hinc fümmorum eneficiorum a Deo Christoque accepto- rum. uti et officiorum debitorum coniuncta fit men- tio in iis, quae dicuntur. de zsieé con/olatione, resp. I. de. appellatione: Christianorum ,/ $2. de Christo Domino nostro , qu. et resp. 34. de commu- nione fanctorutn , esp. 55. de lis, quibus :acceden- dum est. ad menfam |. Domini , 81 , 82. de clavibus regni coelestis, 84, 85. de legis divinae praedicae tone, iis. et de precibus, 116, 117, 120—129. Hinc quaecunque nobis /ege divind funt impofita ita proponuntur ut praeftanda dicantur gra£j ani- mi:testificandi caufá pro beneficiis a Deo acceptis , qu. et resp. 9. 86. 116. Hinc -zegatur , quaest. et resp. 64. doctrinam, de falute nobis absque mee ' (5) Quaest. et resp. 24. Germ. Dicfe zirtickel werden ab getheilt in drey theil. Der erst ist yon Gott dem Vater , ynd vnjer erfchüpffung. Der ander von. Gott dem Son, vnd vnfer erlifung. Doer dritt von. Gott dem heiligen Geist, vnd vnfer Heiligung. Belg. Defe .rtijckelen werden ghedeelt in. drie deelen. Dat eerfle is yan. Godt den Vader, ende onfe fchep- pinghe. Dat ander yan Godt den Sone em onfe verlosfinghe, Dat derde yan. Godt den heylighen Gheest , ende onfz fulich- matkinghe. Sed, loco postremi falichmaekinghe postea edi- tum est Aeylichmakinge, quomodo legitur in Catechismo, adiecto Ill. Marnixii P/a/mis, Antv. 1580 editis, vel 5ey- lighinghe, quod iam habet Cathechismus , Embdae apud Gzi/, Gailliartam editus a. 1566. 160 COMMENTA TIO merito nostro concesfl, reddere (£4) Aomines fecus ros ac profanos, cum feeri nom posfit , quin ii, qui Christo per fidem infiti funt, fructus proferant gratitudinis. Minc denique, in doctrinà de facris baptismi et coenae ritibus , imprimis fpectatur dec/a- ratio. ez obfisnatio promisfionum divinarum Euan- gelio nobis datarum , resp. 66—70. 74—76. Haec, quae in laudem Catechismi diximus , de coniunctis doctrinae partibus theoreticis et practicis , uti et de fingularum vi ad emendandum et confolan- dum , quanti fint facienda , vidit et profes(a est Syn- odus Hagana, anno 1817. libellos commendando catecheticos non nifi eos, qui hactenus Catechis- mum Heidelbergenfem fequuntur. (4) $. 13. (e£) Quaest. 64. Germ. forglofe vnd verruchte leut. Belg. forgheloofe ende godloofe menfchen. : (w) Decreti fumma huius est argumenti: Het Zflgemeen Christelijk Synode der Hervormde Kerk im het Koningrijk der. Nederlauden , gelet hebbende op de menigte en yerfchei- denheid der Leerboeken in de Nederlandfche Heryvormde Gc- meentem in gobruik, heeft. noodig gcacht , als gefchikze cate- chifeerboeken over de Christelijke leer, eeniglij k de zoa- danige aan te prijzen, welke in navolging van on- zen Heidelbergfchen Catechismus, niet alleem. de Geloofsleer, maar ook de zedenleer van het. Evangelie opzettelijk behandeleny, en de waarheden van de Ge- Joofileer meest van derzelver vertroostende en hei- ligende zijde voordragen. Caetera leguntur in laudato Handbock, edito a Ven. G. vàn der Tuuk, Vol. f. p. 329. Valde quoque ea funt lectu digna, quae Viri fumme veneran- di, € ——À , THEOLOGIC A. 161 $. 1$ Religionis myfleria parce tractata. In doctrinae Christianae partibus gravioribus nort- nullae funt reconditae et abílrufae, five, ut cum Paullo Apostolo loquamur, qvoc4pue To sücs- Belas , quemadmodum in iis, quae ratione magiftrá Philofophi recte credunt ac docent, cum religione coniuncta, plurima funt, quae nondum ingenio humano perfpici posfint. (v). In utroque genere pervestigando , Theologi, cum antiquiores, maxime Scholastici, tum qui post repurgata facra florues runt, faepenumero modum excesferunt. Quorum quidem fedulitas, íi in disputationibus hominum doctorum et philofophorum ferenda, aliquando etiam propter contradicentium ftudia laudabilis fit, certe in vulgari hominum indoctorum et catechu- menorum infílitutione est vituperanda. ccirco lau- dem di.J. Clarisfe, H. H. Donker Curtius et J. A. Stre- fo, decreti illius fuafores , ad Synodum retulerunt, narrata in «ctis Synodi , Hagae Com. 1822. editis, pag. 44—50. coll, 12; (y) Conf. Dan. Gerdes Orario de via, quam mysteria ra- tionis parant ad recipiendum mysteria revelationis , adiecta Compendio Theologiae dogmaticae', Duisb. 1744. Ger. Io. Nahuys, JDisf. de mysteriorum religionis &&tumrimvím; ex naturae mysteriis ad/rucid. Trai. ad Rhen. 1762. Iac. Engelsma Mebius, in Commentatione de mysreriis, ed. in Op. Societ. Hag. pro vindicandé religione idtm editis], a. 1732. pag. 336—342. ^ L ipo COMMENTATIO dem meriti funt Catechismi Palatini auctores eo, quod, in libello populari feribendo , non quidem haec mysteria disfimularent, fed parce ea tracta- rent, feque abítinerent ab argutiis nimiáque dili- gentià, in defcribendo, probando, illustrando ac defendendo. | Cernitur haec prudentia in iis, quae Catechismi fcriptores docent , de Deo aezerzo, resp. o4—-o26. et ubique prae[enie , 97. de aeterno. Dei confilio, 26. de mundi procreatione e nihilo, ibid. de pro- videntid divind res omnes fustinente et. gubernante , 96. de Dei Filio unigetito, 33. de naturá huma- nd ab eo asfumtd ,. 35. de Christi refurrectione , 45. afcenfione in coelum , 49. et reditu ad iudi- cium , 52. de Spiritu fancto, 53. de maturae humanae pravitate e lapfu primorum parentum orlá , 7. de regeneratione, 8. 7o. de refurrectione cartis 57. et vitá actertá, 58. In fingulis enim locis cum inveniant Theologi, de quibus dubitare non liceat, quorum vero rationem modumque haud perfpiciant, ortae funt in fcholis quaestiones et disputationes non paucae, parum vero fructuo- fae, ne quid acerbius dicam, in inftitutione popu- lai. Quibus cum Heidelbergenfium. circumfpectio impedire noluerit difcentium fidem, merito eorum prudentia laudatur ab aequis harum rerum aestima- toribus. (w) $.. 14. (wj Doct. Reddinrgius, lib. l. pag. 45—48. inter alia huc THEOLOGIC 4A. 163 $. 14. Controverfiae varie tractatae. Qui veram tradunt Euangelii doctrinam , a dis- fentientibus negatam et oppugnatam, hos oportet ; eam huc fpectantia, fcribit haec. Z» des Heidelbergfchen Catechis- mus worden die leerflukken , die mem verborgemheden noemt, uitmuniend yoorgedragen, en met voorzichtigheid be: handeld. — De leer der eeuwige Godheid van Vader, Zoon en Geest komt im denzelven eenvouwig woer, met yermij- ding van alle die verwarrende omfchrijvingen en bepaalingen , die men daarvan in de Geloofsbelijdenisfen van' het Concilie yan Niceén, es yan. A4thanafius aantreft: zelfs de voor eenyouwige menfchen onverfiaanbare of gevaarlijke theologi- fche termen va generatie er uitgang worden vermeden. De deere vau. de werking van den H. Geest is in den Catechis- mus allerfchoonst en inneemendst voorgefleld. — — De leere der volfirekte Vooryerordineer ing , die door Calvijz op eene wijze voorgefleld was, welke veele menfchen van dien Hjd ergerde , wordt naauwlijks bijsebragt. Confentit Ven, Broes,lib. l, pag. ?»9o, 291. haec fcribens: vaf) de yerbor- genheden des geloofs wordt er te zijner plaats, maar door- gaans met groote omzigtigheid gefproken. Gefchilflukken yan louter befpiegelenden aard moge men elders ondor het yolk bren- gen, dit gefzhiedt hier niet, Eyen min vindt men hier on- derwerpen, die "smenfchen kortzistig begrip te hoyem gaam, uitgeplozen. Addit in nota; Schroeckh rekent het tot Jof van den katcchismus, dat de leer van Kalvijn nopens de Praedestinatie, ge/yk hij het uitdrukt, er volfirekt niet im vyeorkomt. Christl, Kirchengefch. feit der Reformation, V. Th, S. 196. L.$ 464 . CjOMMENTATIO eam argumentis confirmare, et fententias ei con- trarias refellere, ut difcentibus de veritate doctri- nae probatae fit perfuafisfimum. ^ Laudandi prop- terea funt Catechismi Palatini fcriptores, qui hoc quoque docentium officio funt functi: in eoque magis laudandi, quod controverfiarum delectum habuerint, ad temporum fuorum necesfitatem cau- sarumque controverfarum gravitatem accommoda- tim, ac proinde coetibus Christianis et alum- nis disciplinae Christianae cum maxime profutu- rum. : Ac primum quidem multiplices Christianis , emendata sacra profitentibus, erant controversiae cum Ecclefiae Remanae sociis: aliae maioris ad fidei et pietatis integritatem momenti, aliae mino- ris; aliae quoque in eruditorum umbraculis agi- tatae, ali»e e suggestis facris declamatae, aliae vu!ri sermonibus tritae. Quapropter etiam Cate- chismi fcriptores alias tractarunt de industrid, aperte, copiofe, graviter, fevere; alias veluti transeundo et data occafione, breviter , tecte, obli- que. E priori genere funt haec, | Urméeus werusque Deus est adorandus, ipfi foli est fidendum. | Fu- gienda est omnis (x) fuperflitio, invocatio fancto- rum aut caeterarum creaturarum , et omnis idolo- latria , qué , praeter unum illum et verum Deum, aliud | (x) Misi rue e resp. 941,-95« pag. 135, 136. THEOLOGIC A. 165 aliud quippiam fingas aut habeas , in quo fpem. reponas. resp. 94595, 117. Deus nullá imagitie aut figurá effingi debet potestve; creaturas autem. etfi exprimere licet , vetat tamen Deus carum imagines fingi, aut haberi, quo vel ipfas. vel Deum per ipfas colamus aut honoeremus: itaque im templis. tolerari. non posfunt imagines, (y) quae. pro. libris fint. imperitae multitudini. 96—98. Non licet iu- rare per fanctos aut. alias creaturas; nam. legiti- mum iuramentum est inyocatio Dei, quá petitur , ut ids, tanquam unicus. cordium iufpector , testi- monium det veritati (z) et iurantem. puniat, [i Jciens fallat: porro hic honos nulli creaturae con- yenit. io9. lefus Christus unicus est. Mediator , Liberator , Salvator , fummus Pontifex ,. qui. nos unico [acrificio [ui corporis redemit, ac asfidue pro nobis apud Patrem intercedit , falvans nos ab omnibus peccatis: ut adeo, qui a fanctis aut fe aut aliunde felicitatem. quaerunt , (a) etfi. verbo quidem lefu Servatore gloriantur , reipfa tamen ab- (y) Quaest, 98. Germ. a/s der Leyem bücher. Belg. a/s boc- ken der leeken. (z) Resp. 102. Germ. vr mich (will) firaffem, fo ich falsch. fehwere , welche ehre denn keiner creaturen gebürer. Belg, ende my firaffe, indien ick valfchelick fweere , wvelcke eere gheeno Creature toebehoort. (v) Resp. 3o. Germ. oL fie fich fein gleich rhümen. Belg, affe hen fchoon fijns met deu mondt roemen. Haec maxime in lefuitas dicta videntur. 166€ :;COMMENTATIO abnegent unicum (b) Servatorem. (c) Necesfe est enim, aut lesum mon esf2 perfectum. Seryatorem , aut qui eum dSeryatorem verá fide (d) amplectun- tur, eos omnia in ipfo (e) posfidere , (f) quae ad falutem requiruntur. 13—18. 29, 30. coll. 1. 37. 49. 56. Coram JDeo iusti fumus fold fide in. lefum Chrisium , fine ullo nostro merito, ex merá Dei mifericordiá : nec Deo placemus fidei nostrae digni- tate, fed fola fatisfactio , iustitia. et. fanctitas Christi nostra est iustitia coram Deo, nos vero eam non alié raiione quam fide (g) posfumus am- plecti aut. nobis applicare. 59—61. Bona opera nos- ira non posíunt esfe iustitia vel pars aliqua ius- litiae coram Deo, propterea quod oporteat eam iustitiam , quae in iudicio Dei confistat , (h) per- fecte abfolutam esíe, et omni ex parte divinae Jegi (2) Resp. 3o. Germ. Saligmacher vnd Heiland gefum. Belg Heylandt ende Salichmaker gefum. (c) Resp. 3o. Germ. Dens entweder Sefus nicht eim yal- kommener Heiland feim mufs, oder exc. Belg, J/ant van tween een, ofte efus en. movt geen volkomen Salichmaeker fijn, efte etc. (d) Resp. 3o. Germ. aszzemen, Delg. aennzemen. (e) Resp. 3o. Germ. haben. belg. hebben. (f) Resp. 3o. Germ. 4«éfs zu jrer feligkeit vonnéten ist. Belg. dat tot haere falicheit vam nooden is. (g) Resp. 61. Germ. anzemen ynd mir zueignuem kan. Belg. aennemen eude my toevygnen. kan. (h) Resp. 62. Germ. durchaufs yolkommen fzin. Belg. gantsch volkomen ffjne THEOLOGICA. 167 legi congruentem : nostra yero etiam. praeflantis- Jima quaeque opera in hac vitd fint, imperfecta , atque adeo peccatis inquinata. 62— 64. — Bona ope- ra tantum funt ea, quae. ex verá fide, fecundum legem. Dei fiunt, et (i) ad eius folius gloriam feferutitur , non ea autem , quae (k) a nobis opi- tione recti conficta aut ab hominibus tradita funt. 91. Externus. Baptismus aquae non ipfa est pec. catorum ablutio, fed fignum eius et fymbolum. 72, 73. (Z) Christus omnes fideles de poculo. distributo bibere iuslit in fui memoriam. 75, 77. In Coend Domini panis et vinum non fiunt ipfum corpus et fanguis Christi, fed funt tantummodo /ymbolum et pignus corporis Christi pro nobis fracti et fan- guinis eius pro mobis effuf. 78, 79. (m) Inter Coenam Domini et misfíam papisticam magnum est. discrimen. | Etenim Coeza | .:-Domíni | nobis. 1es- tatur, nos perfectam | remisfionem omnium | nostro- rum peccatorum habere (m) propter. unicum. illud Christi facrificium , | quod. ipfemet femel in. cruce peregit: (o) tum etiam mos per Spiritum fancium ine (7) Resp. 91. Germ. j9 zu ehren. Belg. hem ter eeren. Ck) Resp. 91. Germ. 4ie auff ynfer gutdüncken oder men- . Kchem. fatzung gegründet feind. Belg. die op ons goetduncken efte menfchem infettinghem ghegrondet ffjn. (J) Conf. loca laudata, pag. 146, 147. (m) Conf. loca laudata, pag. 147—149. (») Resp. 8o. Germ. durch das einige opffer Jefu Christi. Belg. door die eenige offer&hande Jefu Christi. (9) Resp. 8o. Lat. zum etiam nos — — a mabis adorari. Haec 1688, COMMENTATIO inferi Christo, (p) qui iam, fecundum naturam fuam humanam , tantum in coelis est ad dexteram Patris, ibique yult a. nobis adorari. In mis/a autem negatur , vivos et mortuos habere remisfio- nem peccatorum (q) propter unicam Christi pase fionem , nifi etiamnum quotidie Christus pro. ip- fis (r) a. Sacrificulis offeratur : (5) tum etiam do- cetur , Christum corporaliter fub fpeciebus panis et vini esfe, ideoque in illis adorandum esfe, dtque iia (£) ipfum Misfae fundamentum nihil aliud est , quam Haec nondum leguntur in fecundá editione Germanicád. Conf.. hac de re dicenda Secrione posteriore. Quae vero in editio- nibus fübfecutis quodammodo differunt ab interpretatione Lati» nd, ea annor. r indicabo. Vid, et ann. 4. C2) Resp. 8o. Germ. ed. Ilf. der jerzund mit feinem wa- ren Leib im Himmel zur Rechten des Faters ist, vnd dafelbst wil angebetiet werden. Belg. die nu naer fijne menfchelicke vrature niet op der Eerden, maer in den Hemel is, ter rechter handt Gods fijns Faders eude daer wil van ons aangebeden ffjn. (4) Resp. 8o. Germ. durch das leidem Christi. Belg. door dat lijden Chriiii. (r) Resp. 8o. Germ, voz den Mefiprieflren geopffert werde. Belg. vau den Mespriefleren gheoffert werdc. (5) Resp. $o. Lat. rum etiam decetur — — adorandum esfe. Quae modo ann. o dicta funt, valent quoque de his, Vid. et anm. £. ) (7) Resp. 3o, Germ. ij; die Mefs im grund ein abgüttifche verleugnung defs einigen opffers vnd leidens efu Christi. Edit. IM. ist die Meft im grund nichts anderst , denn ein. Verleug- nung des einigen opffers vnd leidens gefu Christi , vnd ein vers sieledeyre Mibssiterey. Belg, i5 die Wisfe in den gront anders giet, THEOLOGTC'A. 169 quam abnegatio unici illius facrificii ct pasftonis lefu. Christi , et execranda idololatria. 8o. E posteriori genere funt haec: (Credenda funt omnia, quae nobis in Euangelio promitztmtur , (u) quorum fumma in Symbolo Zfpostolico, feu in ca- pitibus catholicae et. indubitatae omnium | Christia- norum fidei breviter comprehenditur. 2. taque. Symbolorum auctoritas pendet ex Euangelio: ne- que admittendae funt traditiones humanae , conci- .lorum decreta aut placita Pontificum. — Deus fe in fuo verbo patefecit. 953, 95, 96, 92. Deus (vy) fuam ecclefiam vivd praedicatione verbi fui vult erudiri. 98. Christus fideles 4e falute fu& aeterná certos facit Spiritu [ancto. v. 91. 53, 34. ltaque in fide et fanctitate funt perfeveraturi neque un- quam deficient aut peribunt. Vu/um non pecca- tum» poená aeterná dignum est, 1o. neque adeo agnofcitur difcrimen inter venialia et mortalia pec- cata. Z1gima pia, postquam e corpore excesfit, € vestigio ad Christum asfumitur , 57. non migrabit in ignem purgatorium. Christus duo faéramenta iti- niet, dan een verloocheninghe der eenighen offerhande ende lijdens Sefu Christi , ende een vervloecte Mfgoderije. (4) Resp. 22. Germ. we/chs vus die Jrtickel vn[ers algemei- non yngezweiffelten Christlichen Glaubens in einer fumma leh- ren, Belg. dwelc ons die Airtijkelem onfes alghemeyuen ende engetwijfelden Christelicken geloofs in evner fumma leeren. (v) Resp. 98. Lat. fuam Ecclefiam. Germ, feine Christen- heit, Belg. ffjue Christcnen. 170 COMMENTATIO inflituit. 68. coll, 66. non quinque alia, confir. mationem , poenitentiam , ordinem , unctionem exe tremam et matrimonium. llis utendum est in coe- ibus divinis. 103. In baptismo adhibenda est eque non locus dandus chrismati, fputo, fali, reliquis auctoritate humaná invectis. 69. Convivium a Chri- fto inftitutum dicitur Domni coena , non eucharistia. 75. In hac coenà edendum est de fracto pane , abfti- nendum a placentulis , quae non manducentur, 75. Catholica Ecclefia coetus est im verá fide confen- Lens, cui capite vifibili non fit opus. 54. Ad com unionem. Sanclorum non pertinent merita alio- rum alis imputata. 55. Claves regni coelestis da- tae funt, non uni Petro aut Episcopis Romanis, fed Euangelii interpretibus et Ecclefiae antistitibus legitimis. 83—85. Disciplina. ecclefiastica non | nifi ex mandato Christi est adminiftranda, 85. — Decalo- gus (w) in duas dividitur tabulas, quarum | prior quatuor , posterior fex praeceptis conftat. 93. E primo igitur praecepto non fiunt duo: nec decimum in duo dividitur. Conc/uditur precatio verbis: quia zuum est regnum eL potentia et gloria in fecula, | 128. quae ignorat verfio Latina vulgata. Suae (Qw) Quaest, ct resp. 93. Germ. JZje werden diefe Gebot ge- teilt? In. zwo Tafeln, deren dio erfle in vier gebotten lehret , caet. Die ander in fechs gebotten , caex. belg. Hoe werden de- fe thien. geboden ghedeelt? In twee tafelen , daeruan de eerffe leeret , caet. Die ander caet. THEOLOGICA. 171 Suae aetatis Znabapiifis et Mennoni Simo- nis Catechismi Scriptores oppofuerunt haec. (x) Ipfe filius ..Dei , qui est. e£. permanet yerus ac aee ternus Deus , naturam yere humanam ex carne. et Janguine virginis. Mariae operatione Spiritus fanc- d (y) asfumfit, ut. fimul fit verum femen Davidis, fratribus fuis per omnia fimilis, excepto peccato. resp. 35- (2) JNaturae humanae pravitas existit e lapfu ei inobedientid primorum parentum | Adami et. Evae: (a) hinc natura nostra ita. est. deprava- (4, ut omnes in peccatis concipiamur et nascamur, (qu. et resp. 7.) Etiam /anctisfimi quique, quam- diu vivunt , habent tantum exigua initia obedien- 1iac legi Dei praeftandae. r. 114. coll. 60. JNVos;ra etiam (x) Resp. 35. Germ, der ewige Son Gortes. Belg. de ecwige Sone Gods, (9) Resp. 35. Germ. a» fich geuomen hat. Dclg. aenghenos- men heeft. (2) Haec oppofita esfe, non tantum veteribus Eutychianis , fed etiam Mennoni et qui cum eo faciebant, colligitur ex Urfini Exg/icatioze, collatà cum Calvini I»zfüit. Christ. relig. Lib. ll. c. 15. Znfiructione adv. 4nabaptistas , fcriptá a. 1544. infertà Opp. Vol. VIII. pag. 571—373- et epist. eius Martino Micronio fícriptà costra JMenmsonem, in 025. Vol. IX, Part. II. pag. 186—199. iem Micronii 4pologie of yerandtwoordinghe op XX. ver[cheyden Artikelen die Men- no Symons heeft wtghegeuen. Embd. 1558. ' Ca) Resp. 7. Germ. zm Paradeis, dae caet, Belg. is "t Pa- radijs, daer caet. Conf. pag. 112. ann. 7 et Urfini Ex/ica- tio, Opp. Vol, I. col. 67. 2 COMMENTATIO etiam. praeflantisfima quaeque opera in hac witd funt imperfecta atque adeo peccatis inquinata. 62. (5) Infantes Christianorum eriam funt bapti- zatdi. 74. (c). Potest quis pie per nomen Dei iu- rare, eum yel magifiratus (d) id exigit , vel alio-. qui necesfitas (€) hoc pacto fidem firmari et verita- tem. flabiliri postulat: quo et gloria Dei illuftre- tur et aliorum [alutà confulatur. | Nam | eius ge- neris iusiurandum (f) verbo Dei fancitur , ideo- que etiam a /[anctis in veteri et. noyo foedere rec- te est. ufurpatum. Yot, coll. 102. (Cg) (7) Deus, 57€ (7) Conf. Urfinus, in Explications quaest, et resp. 1144. refutans Zf»abaptiflarum et fimilium fanaticorum argumenta pro fuá perfectionc, cum Calvini J»sffit. Christ, relig, Lib. IV. cap. 1. $. 13» (c) Conf. laudata pag. 147. cum annotationibus fübiectis , U r- fini Explicatio resp. 74. et Zfrgumentorum pro Paedobaptis- mo asfertio , in Opp. Vol. II, col. 1684—1702. cum Calvi- ni Inflit. Christ. relig. Lib. 1V. c. XVI. $$. 1—3o. (2) Resp. 1or. Germ. vos jrem vnderthanen — erfordert. Belg. van haeren ondoerdaenem — voordart. (e) Resp. 101. Germ. ?rewe und warheit zu Gottes ehr vnd des nach[iem heil dardurch zu erhalten vnd zu fürdern, Belg. of& trauwe ende waerheyt daer. door. te beuestighen, ende dat, tok Godes eere ende des nae[Ten faligheit. (f) Resp. 101. Germ. is? i5. Gottes wort gegründet, Belg. is in. Godes Woordt gegrondct. 1 j (g) Conf. Urfini Explicatio quaest. 101. Jiceatne Chriflia- nis iurare? cum Calvini Inffit. Christ. relig. Lib. II. cap. VIM. $6. 26$ 27. etInffructione ady. Anabaptistas , art, VII. Opp. Vol. VIIL pag. 368—370. (^) Resp. ros. Germ. die Oberkeit tregt das Schwert, de» THEOLOGICA. 173 ne caedes fierent, Magiflratum gladio armavit. x. los. Magifiratus furta et rapinas punit. 110. Ma- giftratui //7es et obedientia est praeflanda. | 101. lo4. (7) 4fnima pia, postquam e corpore excesfit , e yestigio ad Christum asfumetur , neque adeo dor- miet usque ad futuram conjunctionem cum corpo- re. 57. (k) Haec caro , potentid Christi excitata, rursus animae utietur, non novum corpus crea- bitur, quod anima fit receptura. ibid. (7) Qui feculo XVI. .Liberznorum nomine gloriae bantur , Deum , hominum Procreatorem , Confervato- rem et Gubernatorem, hoc ipfo etiam mali aucto- rem esfe dicebant, ac proinde negabant , aut puni- ri peccata, aut legem in Ecclefià Christianà esfe docendam, Proinde mihi quidem videntur Catechis- mi. Palatini Scriptores his oppofuisfe faniorem doc- tfinam, quá negant , Deum Aomines pravos et per- yerfos condidisfe ; (r. 6.) hominibus iniuriam facere , "id | EA dem todschlag zu weren, Belg. die Ouerheis draegt dat fweert, den doodflag te weeren. (4) Conf. Urfini Explicatio quaest. 104. Catech. maior, qu. et resp. 192. 199. 323. cum Calvini Izfl it. Christ. relig. Lib. IV. cap. XX. et Infiructionc ady. Anabaptistas, art. VI. O2. Vol. VIII. pag. 364—367. (&) Conf. Urfini Ex9/icatio quaest. 57. cum Calvini P/y- ehopannychióá, fcriptá a, 1534. emendatá a. 1536. repetit ip eius O?». Vol. VIII. pag. 335—355. (4) Conf. Urfinus loco modo laud. Ope. col. 223, 224, coll. cum Calvini Jnffit. Christ. relig. Lib. III, cap. XXV, $8. 6—5, 174 COMMENTATIO in lege flagitando , quae praefftare nequeant ; t. 9. et, (m) hominum contumaciam et defectionem di- mittere impunitam : r. 1o. docentque, Deum op- timo confilio (7) velle, legem fuam exacte et se- vere praedicari , quamvis nemo [it in hac yitd y qui egt feryare posfit. 1is. ^ Alia mitto , quae ad hanc caufam referri posfe cuipiam videantur. (o) ZIntitrinitariorum , nominatim Michaélis Serveti et fimilium , faéc. XVI. anteSocinos in publicum prodeuntium , erroribus oppofita funt éà, quae tradunt Catechismi Palatini Auctorés, de Deo Patre, Filio et Spiritu fancto, uti et de Chri- fi (m) Quaest. 1o. Lat. Num Dcus hanc contumaciam et defec- tonem hominis dimittit imputitam? Germ. JVil Gott folchen yngcehorfam yud abfall vuge[irafft lasfen hingehen? Belg. ilt Godt fulcke onghehoorfaemhzyt ende afval onghofiraft laeten? (n) Qu. 115. Lat. Cur igitur yult Deus legem fuam adea exac- t8 ct ftvere praedicari, cum. nemo fit in hac yitá, qui eam fervare posfit? Germ. WWarumb lest vns denn Gott alfo fcharff die zehen Gebot predigen , weil ffe in diefem leben niemand halten kan? Belg. JVacerom laet ons dam God alfo fcherpelivk die thien Gheboden predikeu, fo fe doch miemandr in defen Jeten houden kan? (e) Conf. loca Carechisw? indicata, plenius laudatá pag. 112, 1153 et I389. Urfini ZExp/icatio qu, etresp. i15. et Lo- corum Theol. 1, Quaest. II. 075.:Vol. I. col. 432. d. cum Cal- vinilsflit. Christ. relig. Lib. I. cap. IX. XVII. $8 2—5. £n- fiructione ady. fanaticam et furiofam fectam Libertinorum , qui fe fpirituales yocant , primum editá, a. 1544. repetità. in Opp. Vol. VIHT. pag. 374—403. €t adv. Franciscanum libertinorum .erroris fectatorem , fcriptà a. 17247. ibid. pag. 4057-408. THEOLOGIC A. 175 fli naturá humand ac divind , quaest. et resp. 95, 26, 33. 35 €t 53. (f) Lutheranis, qui feculo XVI. medio florebant , pars. eorum oppofita fuit, quae, ad refellendos ;Pontificiorum de facrá Coená errores, in Catechis- mo Palatino; qu. et resp. 75—79. paulo ante pag. 147—149. laudavimus. Quemadmodum enim hi Transfubflantiationem docent, ita illi acriter Coz/uz- ftattiationem propugnabant , fibi perfuadentes, in Coená facrà fubflantiam corporis et fanguinis Chri- fli in, cum et. fub pane et vino esfz. (qg),Quà cum fen- 0» Conf. loca Carechismi laudata, pag. 11/1, 117, i18 ét . 129. Urfini Explicatio , et Loc. Theol. |l Quaest, IV. de tribus perfonis in uud Deitate , Opp. Vol, I. col. 498—546. Confesfro fidei Theologorum et Miniflrarum Heidelbergenfum , de | uno vero Deo et tribus in eodem perfonis, et de daabus im "nd perJoná Christi naturis, ed. a. 1574. repetita O25. Vol. Il. pag. 384—410. Calvini Isflit. Christ. relig. Lib. I, cap. XIII. $$. 21—29. Lib. II. cap. XIV. $$. 5—8. et Defenffo erthodisas fidei Sacrae Trinitatis adv. prodigiofos errores Michaélis Serveti, primum ed. a. 1554; inferta Opp. Vol. Vili. pAg. 510—567. (4) Conf. Urfini Explicatio quaestionum laudatarum, Thefes dé Sacrá Coená Domini XXV—LX. a. 1559. (055. I. 736—802.) et "Ayraaóxpuic 4d Tilem. Heshufii ez Flacianorum ex- ceptiones , 4. 1561. (Opp. II. 1431—1450.) Znalytica Refpon- fio «d argumenta D. Kemnicii, a. 1564. (ibid. 1449—1456.) Exegefis verae doctrinae de S8. Coená ,eod. a. (ibid. I. 802—909.) Apologia Catechefcos Heidelb, contra Flacianas eriminationes z Resp. II. LV. Vl. IX. eod, a. (ibid. 9—16. 2o0—27. 47—52.) Ref»onfió ad cenfuram. Theologorum quorundam de Catechef£ Pa: 176 COMMENTATIO fenteptid eo tempore copulata erat opinio de cor- pore Chrifli , unà cum diviná eius naturà, ugue prac- Palat. X — XIII. eod. a. (ibid. 69—72.) Refponfa ad fex Quae- feiones de S. Coená. eod. a. (ibid, 75—28.) 4tcta colloquii Mui- brunnen[is inter. Electorales Palatiuos et Wirtembergicos Theo- logos, de ubiquitate [ive omnipraefentiá corporis Christi et de fenfu verborum Christi, hoc est corpus meum , etc. eod. a. (ibid. 85—168.) Scholia im Nic. Selnecceri 7ibellum de Coend Domini , a. 1565. (ibid. 7457-1508.) Refponfio ad loh. Marbachii ez Ioach. Morlini /rripta quaedam |contra Heidelbergenfzs Tüeologos. eod. a. (ibid. 1509—1550.) Re/pon- fio Palatinorum Theologorum, ad Epitomen Colloquii Maul- brupnae in[lituti, per IVirtembergenfes Theologos publicatam. a. 1566. (ibid. 1699350.) Refutatio fophismatum et cavillae tonum repetitarum a Theologis Wirtemburgicis, eod. a. (ibid. 3519 378.) Confesffo fidei Theologorum et Minifirorum Heidel- bergenfium, de S. Coená. 1574. (ibid. 410—438.) JVotatio ad Confesfionem. Eccleffarum Pomeraniae de verá praefentiá cor- poris et fanguinis 1. C. in facramento Coenae, a. 1582. Cibid. 1551—1564.) Defen[io argumentorum aliquot, ab Orthodoxis contra nbiquitatem corporis Christi et realem idiomatum in ipfis naturis communicatinnem allatorum. eodem ann. (ibid. r583—1606.) Confideratio Comrionefactionis Davidis Chytraei de S$., Coená. a. 1593. (ibid. r159—1404.) cum Calvini Ieffit. Christ, relig. Lib. IV. cap. XVII. $$. 16—34. Tract. de Coená Domini. a, 1540. Opp. Vol, VIII. pag, 1—9. Catech. Ecclefiae Genev. a. 1545. qu. et resp. 341—357. Confesfio fidei ,nomine Ecclefiarum Gallicarum fcripta , a. 1562. (ibid, pag. 906—098.) Confenfio mutua in re facramentariá mis niflrorum Tigurinae et Ganeven[is Ecclefae.a. 1554. Cibid. pag. 648—659.) Secunda defenfio piae et orthodoxae fidei de Sacra- mentis, contra loach, Westphali ca/nmnias, a. 1556. (ibid. 6:00 524.) Ultima admonitio «d Westphalum. a. 1557. Cibid. THEOLOGIC A. 177 pracfenti. Huic errori contradictum est ab Hei- delbergenfibus , qu. et resp. 46—-48. quarum ar- gumentum indicavimus , pag. 119, 120. (7) Nec placvit iis Lutheri de Christi descenfu ad infe- ros fententia, cui praetulit Urfinus, resp. 44. Calvini inventum. (s) Quae in Catechismo , qu. et resp. 97 et 98. de imaginibus non toleran- dis in templis Christianorum , monentür, contraria quoque fuerunt facilitati LuzAeranorum : (f) qui- bus etiam displicuit divifio decalogi a shy Palatinis probata. (4) Fus 685—723.) Epifflola Polonis Euangelium profitentibus et Eccles farum Ministris fcripta, 9. Cal. Nov. 1557. (Vol. IX. P. ll, P. n5, 116.) Dilacida explicatio fanae doctrinae de verá pars ticipatiene carnis et fanguinis Christi in S. Coená, ad discu- Hendas Heshufii smebulas. a. 1561. (Vol. VIII. pag. 725—745-) Optima ineundae concordiae ratio, ff extra contentionem quaés ratur veritas. eod. a. (ibid. 745, 744) (7) Conf. praeter alia loca Calvini et Urfini, ann.g mos do indicata, huius Ex3//catio Carech. qu. et resp. 40. 46— 48s 50. 41pologia Catech. Ileideib. Resp. 1. (Opp.1l. 3—9.) et Res - fpon[ío ad Cenfuram de Catech, Palat. I11—VI. (ibid. 6:67.) ilius I»ffit. Christ. relig. Lib. II. cap. XVI, $8. 14, 15. - (5) Conf. Urfini Exzg/icaetio cum Calvini Zzffit. Chris: relig. Lib. Jl. cap. XVI. $$. 8—12. (4) Conf. cum iis, quae psg. r6s. motavimus, Urfini Explicatio, apologia Catech. Heidelb. Resp. VI. (Opp. IH; 384—406.) Responfo ad Cenfuram de Catechefi. Palag, XV, XVI, (ibid. 72, 73.) et Calvini Znffir. Christ. relig. Lib. l4 cap. XI. Q6, 54-9. 12, 13« (w») Conf. cum iis, quac pag. r7o. dieta funt, Urfini Ez: M pla 175 COMMENTTATIO Fuere inter Lutheri fectatores. fec, XVI, dicti "Iniinomiani , putantes , legem Christianis non esfe denunciandam , bona opera ad (alurem esfe noxia et .perniciofa , et quae his funt affinia. His fanctiorem doctrinam oppofuerunt Catechismi Palatini Scrip- tores , quaest. et resp. 3. 86, 87. 91, 92. i14, 115. (v) Haec de controverfiis in Catechefi iractatis die- ta et documentis probata facile inducunt nos, ad fübfcribendum iis, quae in libelli laudem a ' Viris doctis funt fcripta. (w) $. 14. plicatio qu. et respe 95. €t Zipologia Catech. Heidelb. Kesp. VIH. (0jp. M. 29934.) et Calvini Infíit. Christ. relig. Lib. l1. c. VIIT. $8. 12. 5o. (v) Conf. cum iis, quae pag. 132, 135, 1344 I38. laudata funt , Urfini E«g/icat/o qu. et resp. 115. et Calvini Ir[iir. Christ. relig. Lib. I1. cap. VIT, et cap. VIIT. $. sr. (w) Doct. Broes, loc. l|. p. 291. Pan oude ketterijen , als het Ariuanisme, Sabellianisme, Nestorianisme, Eutychianisme, 4pollinarisme, welke zoo dikwijls dot yeryeling of verwarring der toehoorders op den predikfloel gebragt zijn, wordt er in gezwegen. Nopens afwijkingen van de Evangelieleer , welker yormelding het, uit hoofde van de tijdsom[flandigheden , niet mogelijk geweest is ma te laten, veroorlonft zich het opflel maar zelden eene fcherpe uitdruk- ding. Cl. Heringa, loc.]. p. 116, 117. De Katechismus. is vervaardigd em ingeyoerd , tem behoeye van. Heryormde Chris- penen , die zi«h let maast aan. de [leerwijze en kerkelijke in- rigting var Calvijn hielden, Het zoude dus onbillifk zijn, waunzeer de Christenem , welke zulk eene heryvorming niet goedkeurden , of éene betere zochten, in dit boekje hunna ge- y0e- : THEOLZLOGTIC SA. 179 S. I4. Doctrina Sacrorum Librorum auctoritate. confirmata. * Quá auctoritate confirmatam | Ecclefiae reformatae doctrinam tradere voluerint Scriptores Catechismi Palatini, videor mihi non melius indicaturus , quam ipfis Urfini verbis, Hic enim , in Pro/egomenis , Catechismi Explicationi praemisfis : (x) vera , inquit, philofophia , etfi a. doctrind ecclefiae multum dif- fert, iamen mec pugnat cum ed, nec est menda- cium , —/fed est veritas , et quidam quafi radius fa- pientiae JDeb, mentibus hominum in creatione ime presfus. Est enim doctrina de Deo , et de creatu- ris, aliisque rebus bonis et generi. humano utilibus , ex luce naturali , et ex. principiis naturd notis à fapientibus exfiructa. Unde Christianis philofophiac operam dare non modo est licitum , fed etiam uti- le. yoclens , die van de onze afwijken , wilden gevonden hebben, — Het is bijzonder daartoe gerigt; dat de Hervormden en hunnt kinderem em kweekelingen de Euangelie-leer, in een kort be- grip zouden leerem kennen en im hct gcheugeu prentem, yoor- al in tegenfielling van verhezerde gevoclens, die toen in. zwang gingen. — Het zoude dus onbillijk zijm te vorderen, dat er yan dé twistgedingen dier tijden gezwegen ware, en dat er an- dere onderwerpen im behandeld waren , welke eerst. in later tijd, het onderwerp van diepere navorfching cm twistvragen geworden zijn. (v) Operum Vol. I. col 48. Ma 180 COMMENTATIO le. Differunt. autem. philofophia et. doctrima eccle- fiae — principiis. Philofophia tota est naturalis ete naturá mobis ex(firuitur atque confirmatur. — In doctrind ecclefiae etfi. multa etiam funt naturalia , iamen praecipua eius pars, nempe "euangelium , praeter et fupra naturam est, adeo ut nifi filius Dei nobis 2 finu patris eam revelasfet , nulla. neque hominum neque angelorum fapientia eam inyenire potuerit, In Oratione habità, cum profes(fionem Locorum communium in academià Heidelbergenfi áufpicaretur , (y) haec profitetur. Cum doctrina Ec- clefiae maximá ex parte rationi fit incognita , er res , quae credendae ibi proponuntur , fenfibus noni fint expofitae ; neque ex principiis naturá notis , neque à communi fenfu probationes posfunt. fumi , fed ex reve- latione divind , hoc est , verbo Dei , tradito Ecclefiae el Jiteris facris conftanato per prophetas et aposto- Jos , petendae funt. Et quamquam ratiocinando etiam Chriflus et apostolt faepé fuas fententias confirmant , e£ nos multa hoc modo colligere et illustrare pos- Jumus: tamen dogmata principalia cx difertd testi- moniorum divinorum voce fumi, ac totam doctri- nam non ex aliis principiis et. fundamentis , quam ex verbo Dei fcripto , exfirui oportet. Ad hanc normam videmus inftitutionem cate- che- fy) in hac oratione, anno 1562. habitá et Operibus Urfini, Vol. k. col. 414—423. infertáà: formulam, inquit, Catechismi puerilis nos habituros breyi fperamus, Quae in textu exhibi- ta a me funt, leguntur col. 417. THEOLOGIC A. 181 Cheticam ab Heidelbergenfibus directam. Et(i enim faepius, quid verum fit, quid falfum, ratiocinando demonítrant, prouti factum est resp. 9. rr—r7. 30. 47. 48. 62. 64. 74. 82. 98. 102. et alibi, plerumque tamen facrorum librorum avectoritate dicta fua confirmant. Et nonnulla quidem horum librorum loca ab iis recitantur in orationis contex- tu, plurima adj libelli marginem notantur. De utroque genere pauca dicam. In argumentis gravioribus, five enunciandis, five probandis, non raro facrorum librorum loca reci- tantur. Sic, resp. 92. /ex Dei, e » Mof. XX. (1—17-) et resp. 4. fumma eius, e Matth. XXII. (37—40.) additis verbis: ex omnibus viribus tuis, quae Lucas retulit, Euang. X. (927.) Sic, resp. 119. precatio , quam nos Dominus moster lefus Christus docuit, e Math. VI. (9—13.) Sic, resp. 71. infltutio Bapiismi, e Matth. XXVIII. (19.) et Marc. XVI. (16.) et promisffo repetita , cum Seriptura Baptismum | nominat lavacrum | regene- rationis (Tit. Ml: 5.) e£ abluonem peccatorum. (Act. XXII: 16.) Sic, resp. 77. inflitutio Coenac , e. 1 Cor. XI. (23—26.) et promisfio a Paulo repeti- ia cap. X. (16; 17.) Sic, resp. 1o. Dei mina- tio: maledictus omnis , qui non permanet in om- . . tibus, quae. fcripta funt in libro legis, ut ea fa- ciat, e 5 Mof. XXVII. (26.) ut et qu. et resp. 87. fententia in eos fcripta , qui ingrati et in. pecca tit fecure. perfiffentes , a fud pravitate ad. Deum non C0fi- 132 COMMENTATIO conyertuntur ,e 1.Cor. Vl, (10.) nec impudici , mec idololatrae , nec. aduitéri , néc fures,» nec ayari , nec ebriofi , nec conyiciatores , nec raptores , haere- ditatem regni. Dei confequentur. (2 Huc referri quoque posfunt, quae oblique reci- tantur, resp. 18. e 1 Cor. I. (3o.) de lefu Christo dicta, (2) qui factus est nobis Sapientia a Deo, lustitia , Sanctificatio et Redempiio : uti et quae ad caufam praefentem accommodantur, resp. 58. e 1 Cor. ll. (9.) ducta: eec oculus vidit, nec. auris audivit , nec ullus homo cogitatione comprehendit. Sed maior copia locorum adícripta est margini Catechismi, quibus probanda erat veritas doctrinae in textu propofitae. Proinde pius Elector Frideri- cus lll. in Comitiis Augustanis, anno 1566, gra- viter accufatus de novatà doctrináà, de Catechismo non confentiente cum Confesfione Augustaná, et de. Calvinismo in ditionem fuam invecto , inter alia haec fortiter respondit. — Quid per Calvinis- mum intelligatur , cum Calvini. libros nunquam de- gerim , bond conf[cientid testor 1e ignorare. Sed Recesfuí Francofurtenfi et ddugustanae Confesfioni ANaumburgi cum | aliis Principibus , quorum plerí- que pracfentes funt , fubfcripfi : in qud de Religio- ue fententiá conftans per[eycro , non. aliam ob cau- fam , (2) Confulto praeteriisfe videntur Catechismi Scriptores verba » M LA EJ ^ 6UTE [LULAUXOL) OUTS ZpDGEVOXOLT ZU. (a) Conf. pag. 122. ann. Z. THEOLOGIC A. 183 faim , quam quod in Scriptores Veteris et INovi Testa- menti fundatam esfe novi. INec existimo quenquam ese y qui vere demonflrare posfit , me egisfe aut re- cepis/b aliquid , illi. formae doctrinae contrarium. Caiechefin vero meam de verbo ad verbum éx Scrip- turis Divinis , non humanis defumptam. esfe ,. osten- dunt loca in margine annotata, — — Quod. autem | alias coram. Caelared. Majeftlate. Ve- firá , in pleno Electorum confesfu, profesfus. fum ; fi quis fit, cujuscunque aetatis ,. ordinis. aut. coti ditionis , etiam vilisfimae , qui ex. Bibliis Sacris me- liora. docere posfit ,, me illi gratiam. fummam. habi- turum, et veritati Divinae libenter cesfurum » id ego nunc im hoc totius Imperii conventu repeto. iSi quis adfit ex Duminis et. zlmicis meis , qui id in fe fuscipére velit, paratum me esíe eum audire ;. et funt híc Biblia Sacra ad manum. (Gestabat. ea Electoris Filius, Dux Cafimirus, Patri adílans.) Si vestrae Cacfareae. Majeflati luberet , illum án. fe laborem fuscipere , id ego fummi beneficii. loco habes rem , ei debitd gratitudine admitterem, (5). Prouti autem laudatisfimus ille F ridericus ad. defen- dendum Catechismum in Comitis paratus erat, ita (5) Haec refert Henr. Alting, in Historid de. Ecclefiis Palatinis, ediionis, quam mihi videre licuit, pag 96, 97. Alia ab Electore in eandem fententiam fcripta laudat Hieron. van Alphen, in Pro/ogo praemisfo Oeconomiae: Catechefés Palat. S8. 34- 194 COMMENTATIO ita U rfinüus, varis fcriptis in lucem editis de- fendit, non tantum Catechismi contextum , - fed etiam Zeszimonia Sacrae Scripturae ad illius mar- ginem annotata. (c) Ac profecto horum. delectus testimoniorum clarisfimis "Theologis, eá aetate flo» rentibus, mihi dignus videtur. Non nego, in edi- tiones, quae innumerabiles alias aliae fubfecutae funt, illata esfe librorum divinorum loca minus commoda, aur irrepfisfe typorum vitia: fed neu- trius rei culpam in Catechismi Scriptores esfe con- iiciendam , idem profiteor. (7) Nonnulli quoque errores ex eo oriri potuerunt, quod non nifi czpi- ium numeri in editionibus primis esfent notati. Quamquam enim Rob. Stephanus iam. anno 15531. in JVoyuzzm. Testamentum , cum. duplici inter- pretatione Erasmi et. yeteris interpretis vulgati, ver- ficulos, qui dicuntur, invexerat, hi tamen non confestim ufu communi funt recepti. Ipfae editio- nes Stephanicae , minori formá annis 1568 et 1569. editae, aliorum etiam recentiores ne commemorem , eos non exhibent. Quo autem anno isti ver/fcuis in Catechismo Palatino primum fuerint expresfi, mi- (e) Conf, Responfo ad Theologorum quorundam iu viciniá Cenfuram , a. 1564. Germanice fcripta, deinde in Latinam linguam traducta et inferta Operum Urfini Vol. 1l. col. 59—76. (4) Recte Koecherus, lib. l, pag. 290. 4z zommige Uit- gaayen yind men eeuen grooterez yoorraad ,ook eene nauwkeu- tigere ffanwzzirgs , der Schrifinurplaatzemn , die tem bawyze der verhnndelde zaakes bsgebragt worden, dan in anderex. THEOLOGTIC9k. 185 mihi quidem investigare non licuit, Belgica D a- theni interpretatio , a. 1566. edita, eos in mar- gine iam exhibuit. Caeterum univerfam dictionem , in Catechismo Palatino , ad facros, imprimis Novi Foederis libros , esfe compofitam , Parcu/d posteriore , $. 5. monen- dum erit. (c) (e) Quae hac S. fimpliciter indicavimus, ornatius pro concio- ne dixit Petrus Henricus van Lis, in libcllo: de eer es het gezag der Formulieren van Eenigheid em bijzonder van de» Heidelbergfchen Catechismus verdedigt, caec. im rmweec Leerredenen , Utr. 1785. pag. 97. Men behoeft denzelven (Ca- techismus) enke] onpartydig te lezen, men zal ziep, hoe hy in de meeste plaatzen de taal der H. Schrift zelve fpreekt ,en ze jn allem zoo naby komt als mogelyk is, En wat don zin en dc leer des Bybelt betreft, "hoe opregt flelt hy die voor! hoe bied dit werkje de zuivere melk der waarheid aan! Waar yind men hier verdraayingen van de uitfpraken van. Gods woord? waar dubbelzinnige uitvlugten en ontwykingen yan de ziel-van den, Godsdienst? waar enkel mensehlyke en willekeurige om- fehryvingen? waar [choolfche em onfchriftuurlyke bepalingen en bewyzon? waar menfchelijk gezag ? — INeen! de H. Schrift is de grondflag , de waarheid de Vraagbaak! alles is zoo egt Euangelisch! De Dybel zelf leert, en. bepaalt , en bewyst, en i£roost ons , als wy den Catechismus lezen! PÀÁR- PARTICULA POSTERIOR, LAUDANS FORMAM .CATECHISMI PALATINI. | — ) S. I, Forma Catechismi non uno nomine laudanda. Panicuia priore, argumenti delectum in Catechefi Palatinà laudavi. Sed, in iudicio de libello cateche- tico ferendo , habenda etiam est ratio formae, omnisque habitüs er coloris, quibus indutus est. Quandoquidem enim varia esfe folet librorum for- ma, ea maxime erit laudanda , quae prae caeteris apta est, tum rebus quae tractantur, tum eorum ufüi, quorum in gratiam liber fcribitur. Catechis- mus autem , cuius caufa nunc difceptatur , tradit fummam doctrinae Christianae , e librorum facro- rum fonte ductam: fcriptusque est in ufum Palati- norum, qui, feculo decimo fexto medio , religio- ni, fuperftitione et erroribus Ecclefiae Romanae liberatae, addicti, in coetus facros coibant, uti et catechumenorum , qui in fcholis elementa reli- glo- COMMENTATIO THEOLOGICA. 187 gionis difcebant, ^Utrisque ut prodesfet libellus, €urdrunt Catechismi auctores ; lectá tali formá, qualem in eó animadvertunt aequi- iudices; | Ete- mim tota eius disciplina ad. ufum. früctumque dis- centium dirigitur; fingulae. eius. partes ex ordine traduntur; rerum. dicendarum, feries partim, | ad formulas, longinqui temporis ufu tritas et cele- ratas, easque non improbabiles, . componitur 5 univerfa fere dictio ad librorum facrorum exem- plum conformatur; brevitati et perfpicuitati opera datur; quaerendo et refpondendo acuitur ingenium. exercetur memoria; fubtilitates et argutiae. fcho- lasticae eviiantur; gravitas in docendo fervatur; disputatio legitima , plerumque lenis , raro asperior inftituitur. Quae. fi fingulatim ,. hac. posteriore Particulà demonftravero , non multum , opinor, ad iustam Catechismi | Palatini. jaudationem. deerit. 8. a2. Mota. eius disciplina ad ufum fructumque. discentium . dirigitur. in laudando Catechismi 2ergumeni:, Particulá priore, monuimus collatisque exemplis probavi. mus, libellum nostrum , in fingulis doctrinae Chris- tianae capitibus, imprimis demonílare vim eorum falutarem , ad. confolandos emendandosque creden- tium 198 COMMENTATIO tium animos. (/) In huius laudis focietatem du- cenda quoque est forma orationis , quà tota disci- plina ad ufum fructumque difcentium dirigitur. Scilicet, qui inducitur hominis Christiani fidem explorans, non tantum quaerit: guae est uriica con- folatio hominum, vel Christianorum? fed: quae tua est? qu. 1. Non item ; quor funt fcitu necesfaria ? fed: quot funt tibi necesfaria? 2. Si- militer: quid credis, cum dicis, credo caet. 26. 35. 37. Coll. 5. 19. 25. 34. 36. 37. 46. 53. 34. 56. 69. 75. Quid utilitatis inde ad te redit? 59. coll. 36. 52. 57. 58. Et, qui inducitur fidem fuam profitens, confitetur , de fe ipfes saturá pro- penfus f'um ad odium Dei et proximi , resp. 5. mea me confcientia accufat caet. 6o. Laudat mifericor- diam divinam fibi tributam: Deus meorum pec- catorum , atque illius etiam pravitatis , cum qud mihi per omnem witam pugnandum est, memo- riam omnem depofuit , etc. 56. 60. coll. 18. 26. 27. (g) 33- 53. 67. Profitetur fidem fuam: per fi- dem membrum fum FPefu Christi etc. 32. coll. 199. Praedicat lefu Christi beneficium fibi tributum : fidisfimi Domini et Servatoris mei proprius fum etc. I. coll. 18. 34. 39. 40. 57—59- 69. 70. 75. 118. Agno- (f) Conf. dicta peg. 156—160. et Virorum doctorum eà de re iudicia ibi allata. (g) Resp. 27. Lat. cogtisgant, Gcrm. y » s 26 komune, Belg. 655 [06C0WMET, THEOLOGIC A. 189 Agnofcit legem fibi impofitam: Deus a me postu- Jat, ut, quam mihi chara est falus animae (meae, iam fludiofe yitem et fugiam omne peccatum etc. 94. coll. 103. 105. 111. 112, Par fere est ratio enunciatorum numero plurali, ad indicandos . Christianos genuinos. | Multae enim quaestiones hac fiunt formá: quid a nobis postu- lat lex Dei ? 4. coll. 8. estne ulla ratio aut via, qud.Deo reconciliemur? 12. col. 13. 14. quid nobis prodest. refurrectio Christi ? 45. coll. 28. 43..47- 49. 51. 65. 67. 71. quid est, cur bo- ga opera faciamus? 86. coll. 104. 107. 120. In eandem fententiam refpondetur pasfim fic: fgors mostra non est pro peccatis nostris fatisfactio; resp. 42. 43. Christus pro nobis intercedit; 49. nostra etiam praefantisfima opera funt imperfec- ta; 62. postulat Deus , ut proximum;aeque ac nos ipfos diligamus. 107. Conf. 8. 13. 17. 18. 29. 24. 28. 29. 31. 38. 40. 45—47- 49- 51. 63. 65—67. 70. 72. 73. 76. 79. 8o. 86. 91. 93. 96—99. 104. 107—110. I13. 115. 117. I20—128. Interdum con- fulto numerus fingularis cum plurali coniungitur, propter rei indolem , ut resp. at. fide asfentior omnibus, quae Deus nobis patefecit , certo fta- tuens, non folum aliis, fed mihi quoque dona- tam esfa remisfionem peccatorum , etc. item quaest, 36. quem fructum percipis ex [anctd concep- Hone et nativitate Chriszi? ad quam respondetur: quod 4s noster fit Mediator, etc. Ne vero ille fre- 190 COMMENTATTIO | frequentisfiimus primae perfonae ufus cuipiam erran- di dubitandive an(am praebere posfit, facit inter» pofita mentio, mox ZAominis, qu. et resp. 6. 9. 14. qu. 10. 64. naturac humatae , qu. 7. resp. 16. et univerfi generis humani , resp. 37. mox ominis Christiani ,' qu. o2. 116. Ecclefiae Christi , resp. 5o. coeitis Christi, 54. electorum , 52. credentium five fidelium , qu. 77. et resp. 55. 64. 66. Itaque frustra nonnullis haec forma vifa est periculofa. (4) Certe, qui .Catechismum pro concione interpre- tantur, posfunt auditores de hoc qualicunque pe- riculo virando monere. Equidem profecto mihi, cum Viris Doct. Reddingio et Broefio, vi- deor, in hac ipfà formá , laudandi libelli materiam invenisfe. (7) $. 3. (A4) His contradixerunt Franc. Ridderus, Sevenvoudige Oeffeningem oyer de Catechismus. Rott. 1671. 1 D. bladz., 19. Perrus Curtenius, Leerredenen over den IIeidelb.Catech, Leyd. 179o. 1l BD.'bladz.-7. et Barthol. Ouboter, 7er- klàariug van dem. Heidelb. Kotech, T D. bladz, 11. G) Doct. Keddingius,in libro, over des Heidelb. Catech. Vol. HI, p. 37. haec fcribit:.75 dez Heidelb. Catech, wordt elk mensch bij zich zelven, bij zijnen toeltand en belangen volftrekt b?paald. Dir onderfcheidt dezen Catechismus van yeele anderc lerboekecti ap eene zeer gunflige wijze. De waarheden en pliz- ten wordem nies zoodanig wveorgedraagen, dat eem ieder Aet geheele boehjeu leczen kan, zonder aan zich zelven te denken , maar overal viudt. elk zijneu eigenen naam, oyeral wordt de leezer, als het ware, aangefproken , en de andwoorder Jpreckt overal in deu eerflen perfonn, let zij in het enkelvou- wigs THEOLOGICA. 191 $. 39. ' "Singulae eius partes ex ordine traduntur.- De-ordine, quem Catechismi Scriptores, in trac- tandis doctrinae Christianae capitibus, elegerunt, non melius iudicare posfüumus, quam ex ipfius Urfini verbis, qui, in explicatione | 2riemae quaeftionis -et refponfionis : quaeflio ,, inquit, de confolatione deo primo loco est pofita , quia . con- Hine [copum. et; fummam totius catechismi. Scopus 6t, ut habeamus firmam confolationem in yitd et jn morie. Propter hanc enim tota doctrina. coe- Jestis à Deo est revelata , et à nobis potisfimum est difcenda, . Summa: in «o confiflit , quod . fumus. Chriflo per. fidem initi , per eum dilecti et recon- ci- ^ige van zich zelven alleen, het &ij in het meeryouwige met influiting van zijne medemenfchen of medechristenen. |. Die an- ders nimmer aan zich zelven denkt. en zijne eeuwige Lbelangen niet behartigt , wordt door den Catechismus wel genoodzaakt , om daar aan te denken. Als hij al leerende of Ieezende de woorden yan dit Leerbock overncemt, dan. moet hij zich zel- ven wel afyraagen: pasfen die woorden wel in mijnen mond? geloye ik dat wel? befla ik zoo? Lbezitte ik dat? Doct. Broes, lib. l. p. 292. Peorts moeten wij uiet vergeten aam te mer- ken: — dat een elk hier bij zich zelven bepaald wordt, zoo- dat hij het bezwaarlijk nalaten kan, de toepasfng op zijn eigen hart en leven £e maken: em dat de voordragt vaak in dien gemoedelijkem toon gefchiedt, welke bij een Teder, die niet gehee] ongeyoelig is, den diepflen en levendigflen indruk yerwekken moet. 192 COMMENTATIO ciliati Deo , ut ab co curemur et (eryemur in aeternum. lccirco continuo quaerendum erat de lis, quae homini Christiano /czu fint secesfaría , ut illá confolatione fruens beate vivat et moriatur. I. |. Sunt autem tria, r. 9. quorum primum. est in peccati et miferiae magnitudine, 4/Jerum in liberatione a peccato et miferid, zerzium in grati, Deo pro illà liberatione debità. Hinc tres exiftunt libelli partes, 97ri;/, qu. et resp. 3—1t1. altera, 12—85. zeriia, 86—129.. Cuius dispofitionis cau- fam tradit Urfinus, in Oraone, fupra pag. 180. laudatá, (&) ubi, postquam docuerat, totam Catechismi doctrinam, non ex alis principiis et fundamentis , fed e libris divinis esfe ex(truendam , fic pergit: «que haec ipfa est caufa, quare in doctrind Ecclefiae non, ut in artibus conflituendis faciunt artifices , e omnino faciendum | est , poste- riora et minus nota ex prioribus et notioribus me- 1hodo demonflrativd exfiruantur ; fed partes ordine historico recenfeantur , quem ipfe Deus in fuis pa- tefactiomibus , in genere humano creando et ex interitu. revocando fervavit , et quo in facris libris et. in fymbolis articuli fidei recitantur. 1n hac au- tem dispofirione eundem fere animadvertimus or- dinem, quem Paullus Apofítolus, in epiítolà ad Romanos, tenuit, rimum agens de miferià hu- mani generis per peccatum, cap. lI: 18—lll: 2o. dein- (Kk) Operum Vols i. col, 417. THEOLOGICA. 193 - deinde, deliberatione ab ed, cap. III: 21—XI: 56. denique, de grato animo, quo liberatos oportet esfe erga. Deum, cap. XII: 1—XV: 13. In orim4 autem Cateehismi parte, mi/ería homitis fpectatut, in naturae humanae depravatione , quáe cognofcitat e Dei lege. resp. 3. Haec enim amorem iubet, 4. 3 quo nos alieni fumus. 5. Ita autem non à Deo fumus procreati, 6. fed a primàá integritate delapfi, cum primis generis nostri patentibus , dia- boli fraude pellectis. 7—0. Lex vero, iubens fanctitatem , minatur improbis poenas temporales et aeternas, 10. postulante Dei iuftiti4, hec ré« fragante eius mifericordiá. 11. In /ecuzdZ parté, fpectatur Aominis Hüberatio, de quà, pet Dei iu« ftitiam, 'defperandum foret, 19. fi ea, vel a nos bismet ipfis, 13. vel ab aliis naturis esfet petendá, 14. quandoquidem nobis opus ést tali Mediatore , 15. homine vero et fancto, 16. naturaeque divinae focio, 17. qualis nemo est, nifi Dominus noster lefüs Christus, a Deo, 18. olim promisfus , nunc nobis donatus. 19. Huius ope fervantür, non quidem omnes miferi, [fed quicunque verà fide eum eo iuncti beneficia eius amplectuntur, co. Huius fidei indoles defcribitur, 21. et, quibus in, rebus credendis falutariter verfetur , überius enarratur , duce Symbolo, q. d. apostolico. 22——58, Hac igitur fide Liberatori habitá. abfolvimür come merità poená, vitaeque aetcrnae fpe beamur, 59 - Ór. non benefactorüm merito. 63— 64. Hsec fides per N Eua 194 COMMENTATIO Euangelii praedicationem in animis Spiritus fancti efficacitate accenfa, ab eo con(irmatur facramentis , 65—67. non nifi. duobus, 63. baptismo , fcilicet, 69—74. et facrà Coendà, 75—81. ad quam ne ad- mittantur aperte profani, opus est disciplinà ec- clefiasticá , cuius ratio legitima defcribitur. 82—85. In parte tertià, de Aominis gratitudine, bonis ope- ribus probandà, fpectatur eius, tum necesfitas et falubritas, 86, 87. tum vera ratio in converfione hominis ad Deum , 88—91. tum denique norma, lex Dei. 9e—113. Ad quam normam liberati ferio vitam inftituere incipiunt, i14. dolentes in- terim vitia fua, ardenterque precantes a Deo Spi- ritus faneti gratiam , quá magis magisque progre- diantur, 115. Preces enim , quibus vel maxime gra- tus animus declaratur, Christianis funt necesfariae et fructuofae, 116. fi quidem fiant. convenienter Dei voluntati, 117. et formulae a Chrifto prae- fcrip:ize. 118. lta in formulae huius interpretatio- nem definit Catechismus. 119—129. Hic igitur ordo libelli merito dictus est a/uci- dus, ab Henr. Bullingero, feniore, Theologo Tigurino. (/) Ordinis autem perfpicuitas toties it- vatur aptà continuatione rerum et verborum , quo- ties ab uno argumento ad alterum tranfitur. Cer- ni- (jj Bullingeri £udicium, de Catecheff El. Palas, 8. 1563 ediuum , legitur praefixom 412ologiae Catfechismi | Heidelb, sb. Urfino fcriptae, in Vol. lI. Operum laudd. ! THEOLOGIC A. 193 nitur illa imprimis in quaestionibus, a quibus nova pars orditur, Exempla funt in quaest. 19. Quo niam igitur , iusto Dei. iudicio, temporalibus. et aeternis poenis obnoxii fumus, estne. reliqua. ulla ratio aut via , quá. his poenis. liberemur et (m) Deo reconciliemur ? in qu. 65. Quoniam igitur fola fides nos. Christi atque omnium (n) beneficio- rums participes. facit, unde (o) haec fides proficis- citur? etin qu. 86. Cum (p) ab omnibus peces catis et miferiis, fine ullo mostro. merito, (4) folá Dei. mifericordid , liberati fimus, (r) quid est , cur bona opera faciamus ? Nec negligenda funt in: refponfionibus ea, quibus transitus praeparatur ad novum argumentum. Sic a sacramentis tranüfitur ad difciplinam ecclefiasticam , resp. 82. ubi mentio fit.de arcendis a Coená facrá profanis, utendo clavibus. regt. coelestis, — Similiter tranfitus fit a lege diviná ad preces. r. 115. (5) Càe- (m) Quaest. 1^. Germ. widerumb zu gnaden koiinéi? Belg: wederom ter ghenaedem kommen? (5$) Quaest. 65. Germ. /eiser wolthaten. Belg. fijmer: weis dacdet. (0) Quaest. 65. Germ. £Aomt folcher glaube? Belg. komé - fulck. ghelooue? (2) Quaest. $6. Germ. wir dezm aufs unferm elendt. Bele; wr onfer allendicheyt. 1 (q) Quaest. 86. Germ. aufi gneden. Delg. 4leh wb ge: haeden. (r) Quaest. 86. Germ. warumb follen wir zste averck thun Belg. waerom moeten wij dam moch goede wercken doen? (G) Iustum Catechismi ordinem impenfe laudavit Ven. vart N 9/ his, 196 COMM EN'T^A'T IO Caeterum duplex divifio Catechismi , Friderici IIl. auctoritàte invecta est, die t5 Novembris , a. 1563. Una in quinquaginta duo dominicas , ut fingulae, diebus Domini fingulis , pro concione facrá exponi, atque adeo integer libellus. quotannis ab- folvi posfet: quocirca etiam pleraeque editiones harum numeros exhibent notatos, initio quidem in margine, deinceps vero in textu, quomodo hodie fit; /era divifio in novem lectiones facta est, ut in conventibus íacris identidem pars popu- lo praelegeretur. (7) Huius distributionis nota- tionem vidi in Cazechismo , Germanice, unà cum nonnullis Urfini fcriptis apologeticis, edito Nea- poli Nemetum , (Newfladt an. der. Hardt j) 1584. Prima lectio continet domin. I—IV. /zcunda , (u) V—X. tertia , XI—XVII. quarta, XVIII—XXIT. quinta, XXIII—XXVII. /zxta, XXVIII—XXXI, CO für Lis, lib. l. pag. 78—835. 114—120. Seriem doctrinae euange- licae, in Catechismo propofitae, exhibuerunt, alios ne com- memorem, Viri C', Hieron. van Alphen, in Pro/ogo Occomomiae Catech. Palat. 'Trai. ad Rhen. 1729. $. 40. et loann. van den Honert, in Praefatione, praemisfà Cate- chismo ab Urfino explicato, in fermonem BDelgicum «on- verfo , dicto ScLasbeek der Forklaringen oyer den INederlond- fthen Catechismus, tertium edito Gorinch, 1730. Vol. I. pag. 13—-6. (£j Conf. Joh. Ens, disrorisch Bcrigt caet. antea. laud, pag. 554 565. (v5; Hec coniicío, non certo flatuo, neglectá , in hac edi- uone, $-cijonis frcumdae motione. THEOLOGIC A. 197 feptima, XXXII—XXXVIIL. octava , XXXIX— XLIV. song, XLV—LII. His fuübiuncta est de-, cima , continens Sacrorum librorum dicta, de officiis. magistratuum , iudicum , fubditorum, coniugum, parentum , liberorum , dominorum, famulantium , iuvenum, virginum , viduarum , fingulorum denique hominum. S. ARerum iractandarum | feries | partim , ad formulas , jongingui temporis ufu iri- tas ac celebratas , easque. non improbabiles , componttur. .Quae. modo, $. 3. pro ordine, a Catechismi Palatini fcriptoribus. inftituto, diximus , ea fortasfe a nonnulis minus probabuntur, propterea quod feries rerum tractatarum aliquoties turbata fit, per tres formulas, Symbolum, q. d. Apostolorum , Decalogum et Precationem dominicam. | His. enim in libellum invectis, non unum exfítitit incommo- dum, iusto ordini contrarium. | Nopnulla fcili- cet capita alio atque alio loco fuerunt tractanda. Sic, de Deo Patre nostro benignisfimo , agendum. fuit, femel resp. 26. ubi Christianus profitetur : credo in Deum Patrem, iterumque resp. 120. ubi compellat Deum , his ufus verbis: Pater roster, qui e$ in codis! Similiter de remisfione peccato eun 198 COMMENTATIO rum dicendum fuit, primum resp. 56. ubi eam eredere: dicitur Christianus , deinde resp. 126. ubi inducitur precans: rezize mobis debita nostra! EÀ- dem de cauf4, nonnulla variis locis fueruüt dis- iungenda, quae commodius unum in loeum con- ferri potnisfe videantur. Sic doctrina de precibus, resp. 116—118. potuisfet apte coniungi cum prae- ceptis de Deo vezerando et adorando , resp. 94, 95. Et, quae de Zisciplinó ecclefiasticà, resp, 83—85. traduntur, copulanda fuerant cum doctri- ni, de /anctá et catholicá. Christi Ecclefid , resp. 54- Verum, quiequid est huius incommodi , multo maiori compenfatur commodo et utilitate, quam attulit recitatio trium illarum formularum, longin- qui temporis ufu tritarum et celebratarum , me- quaquam etiam improbabilium, — A multis enim inde feculis, hae formulae ab Ecclefià erant re- ceptae,. ut harum ope doceretur populus in con- ventibus facris, atque erudirentur discipuli, (v) iccirco Erasmus, CazeecAismum (Ícribens, edidit a. 1533. dilucidam et piam explanationem Symboli , quod Zpostolorum dicitur , Decalogi praeceptorum , et. Dominicae precationis. (w) |. Et, quemadmodum Ca- .(») Conf. Mich. Iguat. Schmidrii, Historia catccheti- ca, S. 25. adiecta JMethode tradendi prima elementa religio- 5$is. Damb. 1769. p. 392 , 393. Qv) Repetita est in Erasmi Operum omnium emendatio- £X €£ auctiorum editione Lugd, Dat. í7o04. col. 1133—1196. — Qn LLL 1l doo la^ Tm mm ——— THEOLOGICA. 199 Catechismus Concilii Tridentini , multique alii hu- ius generis libelli, a Romanae Ecclefiae doctoribus editi, has tres formulas, ex eorum fententid ex- plicatas, continent, ita etiam a viris praeclaris, qui facris emendandis operam feliciter dederunt , omnis adhibita est cura fcribendis libellis, quibus hae. ipfae formulae exhiberentur, additá interpre- tatione iustá e libris facris ducti. Praeiverunt Lutherus et Calvinus: fecuti funt. plurimi, in his Urfinus, editis duobus Catechismis , et Palatini. (x) Quo facto , inftituta , quae fupererant , lau- (x) Plures laudavit Doct. Reddingius, in libro over de», Hiidelb. Catech. p. 60—64. Memorari quoque merentur l. I»h. a Lasco brevis Disquifitio fidei, ufitata 7; peregrino- rüm, potisffmum Germanorum Ecclefía Londinenfi fec. XVI. medio, inferta Formae ac rationi toti Eccleffastici ministerii in ed Ecclefiáà i»s/fituti, Fraucof. 1555. pag. 167—186. Beigi- ce a Godfrido Wingio, unà cum illius Ecclefiae Liturgiá Pg. 35—44. fubiecta rhythinicae Pfalmorum ver(fioni a [ano Wtenhouio factae, et Londiri editae 1566. ubi illius Dis- quifitionis hic legitur titulus: Kort Ozderfoveck des Ghelooues , euer deu genen die [ich tot der Gemeynte begheuen , ende des Heeren Auendtmae] mit huer houden wilen. Minus accurate '"am denuo edidit Regnerus Ens, fubiectam Iohannis Enfii libro: Korr historisch berigr, fupra laud. p. 244—252. €ell, p. 154, 1553. 157. c41. ll. Gaspari van der Hey- den Corte Forme der belydinghe des Ghelooft, gheflelr ma de erden des Catechismi , yoor die hen totter gemeynten , en- de den h. 4duentmale lefu Christi Legheuen willen , adiecta Catcchismo Palatino, emendatius ab eo edito, Antv, 1580. p. 533—062. Mi. (Hermanni Faukelii) Korr Begr?f der Chris- telic- 209 COMMENTA Tt O laudabilia fervarunt, proficuum eorum ufum. auxes runt, fundamento iacto | luper(truxerunt, doctrinaus multis modis corruptam emendarunt,. veri ftudio- lis facilius perfuaferunt , discentium memoriae fub- venerunt, denique religion s. depravatae calumniam propulfarunt. din 4 His univerfe dictis nonnulla videntur addenda, de fingulis tribus formulis, Primam Catechismi Palatini | interpretes . Latini dixerunt $ymbolum apostolicuta, resp. 22. Quá ta- men appellatione non commendarunt | fententiam , quam teHicke Religie, voor die haer willen begeven to? des Hecren heylig 2iyontmae! , Midd. 1608. probatum , primum ab Ecclefiá Medioburgenti, deinde a Synodo Dordracená, a. i619. Sesf, XVII. et CLXXVIL, ac proinde pasfim infertum libris fymboii- cis Ecclefiae reformatae in Belgio. Huius libelli interpre!a- tionem er applicationem inchoavitGuilielmus Teeliinck, edito libro domestico: Zuysboeck, ofte eenvotdighe verclarin- ghe ende toe - eygheninghe , van de voornaemfle. Fraegh - flucken des INederlandtfchen | Christelijchen Catechismi. Vidd. s617. perfecit filius Maximilianus Teellinck, in iceratá libri editione, ibid. 165c. Conf. de hac Epitome Joann. van den Honert, in Praef. libii: her Kor Degrip der Christelike Re- ligie — - oxmflandig wverklaari. Leid. :j]241. Adrianu; 'sGravezanae, Gefehiedkundig Bericht aangaande Herm, Faukelius, ais mede den oorfpromg van het Kort Bo gripdir Christelyke Religie, caet, infertum libro men- ftruo Zeekzaa] der gelcerde W'aerelt, a, i765. Vol. ll. p. 463—179. £67—20;. et Ypcij ey Dermout, Ge/fch. der Jeder, Herv. Kerk, Vol. ll. p. 276—299. €i «ant, E $0205. TUHEOLOGIC:;A. 2OI quam R u£ inus, Presbyter Ecclefiae Zguil/eienfis ; feculo IV. exeunte et ineunte V. de Symboli origine apostolicà a maioribus acceptam tradidit , (5) alii autem postea non uno modo ornarunt, ut, quam finguli Apostoli partem. ad Symbolum |. contule- rint; "indicarent, (z) Huiusmodi enim narratio usque ad feculum XV. communi ecclefiasticorum confenfu tradita, primum a Laur. Valla, (4) deinde ab Erasmo (2) in dubium vocata; fed in Catechismo Tridentino (c) probata, postea. vero a " : , Vig .Q In E«pofirione im Symbolum | Z4Mpostolorum , edità inter Opuscula yulzo .adfzripta Cypriano, ed. Baluzii, vel porius Marani, Parif, 1726. col. CXCVII. CXCVI:I. (z) Conf. |o. A!b. Fabricii Codex apocr. IN. T. Part. H!!, P. 3397 350- : (a) Conf. Zniido:ii is Pogium, Lib. iV. ed. Dafil. 1540. p. 557—561. ^, cvs (P) Conf, Praef. in Matth. Explanatio Symboli ,(Opp. Vol, V..1126.) Declaratio ad'cenfuras Facultatis. Theol. Parif. Tit. XI. (IX. 868—970.) Responfío ad motationes Eduardi Lei. (IX. 123.) Supputatio errorum in cenfuris Beddae. (IX. 554—552.) 4pologia adv. Monachos quosdam Hispannas. (1X. 10004) Responfío ad Albertum pium.-(YX. 1169—1171.) (c) la Praef. $. 27, 28. Quae primum Christiani homines tenere debent, illa funt, quae fidei duces doctoresque. fancti Apostoli, divino fpiritu afflati, duodecim Symboli articulis distinxerunt. — [Nac cum mandatum a Domino accepisfent , ut pro ipfo legatione fungentes , in univerfum mundum pro- ficifeerentur , atque omni creaturae Evangelium praedica- vent, Christianae fidei formulam componenda: cenfucrunt , wt fcilicet id ipfum omnes fentiront, ac dicerent ,. neque ulla esfent inter cos fchismata, quos ad fidei unitatem. vo- [172 202 COMMENTATIO Viris doctis (7) merito repudiata , Palatinorum Theologorum patrocinium non estnacta, Nam Ger- manica Catechismi editio (e et Delgica (f^) eius verfio ignorant Symboli apostolici nomen, nec | duo- decim numerant articulos : et. ipfi Latini interpre- tes, fcribentes, /umma?m eorum , quae in Euange- lio promittuntur , comprehendi in $y mbolo apo ftolico, addunt: feu in. capitibus catholicae | et indubitatae omnium | Christianorum fidei. | Urfi- nus vero, in explicatione resp. 23. haec fcribit: Sunt qui putant , dictum esfe Symbolum, quia ab apostolis fit collatum. | Sed non potest probari , Ringulos apostolos aliquam partem contulisfe, | Pro- babilior est ratio, Symbolum dici , quod!hi ar- ti- casfent; fed esfent perfecti in eodem fenfu, et in eddem fen- tentiá. (4) Conf, Ger. Ioh. Vosfius, in Disf. de Symbolo apo- Kolice, Y642. reper, in Tracratibus Tàeol. Amft. i70I. p. 563—515. loan. Pearfonus, Petrus Kingius, Herm, Witfius, ali a Io. Clarisfio, Viro eximio ,laudati, in Encyclopaediae Theol, Epitome , $. 9o. quibus adiungi posfunt Sigism. Nagy Borosnyai, Dísputationes quatuor dc pri- má Symboli apoflolici. adornatione , 'Trai, ad Mhen. 1735, 1756. (e) Resp. 22. 4d/les was yus im. Euangelio ver heisfen wird, welchs vns. die Zirtickel vufers algemeinen vngozwoiffelten Christlichen Glaubens it ciner fumma lehren. CF) Resp. oo. 4d] war ons iu den. Euangelio belouet wers, dwelt ous die Mrtijkclen onfzs alghemeyuen ende ongetwijfeldes €hrisiclickcn geloofs in eener fumma leeren, NENMNMMW———-——————-—-————— —————M—— TCH!E OL 076 T-C^ A: 203 ticuli- funt. norma certa , ad quam omnium fides congruér& ez conferri. debet, quictimque volunt. fer- vari. Apostolicum dicitur, quia continet fum- tam doctrinae. Zdpostolicae , quam cogebantur tene- vé et profiteri catechumeni : yel quia ZIpostoli eam fumma discipulis fuis tradiderunt, et ab eorum discipulis ecclefia eam postea accepit. Waque Ur- finus nihil quidem definit, probabiliorem vero fententiam priore loco ponit, fecutus fere, ut. vi- detur, Calvinum, qui, postquam indicaverat , quid. fibi de. tempore fcripti Symboli videretur veri fimile, (s) addit: Quo intellecto , de authore vel anxi? laborare, vel cum aliquo digladiari, nihil auinet: nifi cui forie mon fufficiat certam habere dpiritus [anctó veritatem, ut non fimul intelli- at, aut cuius ore ennnciata, aut cuius ma- Au defcripta fuerit. Caeterum, quanta, emen- datorum facrorum tempore, fuerit necesfitas Sym- boli apostolici rite interpretandi, ex co intelli- gitur, quod finguli Ecclefiae focii et alumni, five adulti, five infantes, facro ritu lavati fuerint, postquam, vel ipfi, vel per fponfores, fidem fuam folenni religione profesfi esfent, respondendo Sa- cerdoti interroganti, fe credere fingulos illius Sym- "boli articulos. (4) Haec igitur , et quae plura a pe- d ri- (g) Inflit. Christ. relig. Lib. II. cap. XVI, $. 18. (4) Conf. Catech, Concilii Trident. Part. I1. de Baptismi Sacramento, Art, LXI. Catechisgus, dbrenunciatio. | Fidei profesfio, 204 COMMENTATI1IO ritioribus dici posünt , me inducunt , ut facile as- fentiar Viro Ven. J. van der Linden V. S. Catechismi Scriptoribus iustam rei bene gestae lau- dem tribuenti. (7) Mo- () Proeve eenuer vrije bchandeling van den Heidelb, Catech, Part. l. pag. 145—137. Men kan van deze artikelen , oyer het geheel genomen, zeggen , dat. zij het algemeen Christelijk ge- loof zeer wel bewaara hebbeng em vergelijkt men dezelye bij audere geloofshelijdenisfen 4, die een pertijdige fektenijver heeft. zamengeflanst , dan verdienen zij, boyen alle andere , eene loffclijke meldiag, niet alleen om. derzelver kortheid en eenvoudigheid , maar ooh om derzcelver fechriftmatigheid, zon- der zich aan (loute bepalingen te wagen, die het werk van ei- gendunkelijkheid hebben. — -— De ffeller van dit leerboek, dic, als Proteflaut, gecncn anderen rcgel van geloof erkennen mogt, dan de H. 8., moet dus , met het aanyoeren van. deze artikelen , niet gedacht worden, het. geopenbaardo Woord van God ter zijüc, cf deze artikelen ncevens herzclye gefleld te hebben. Necu, — uit de antwoorden op de oiffe en ooffe vr. blijkt ons zeer duidelijk, dat hij zich alleem aan het Evange- lie of. het Woord van God werbonden. rekent, als den. cenigen regel van geloof eu zeden , em dat die artikelen flechts worden aangehaald als cene orte hoofdfum. van den voornamen inhoud des Evaengelie's , ten einde , bij wijzz van uittrekfel, een kort overzigt tc geven vam hergene ons als Christenen ts gelooven Kaast. En waarlij k ! tijdens de openbare verfchijning yan dit "Weerboek, beffonden er gacde rcdeuen voor dem hier gevolgden Meg: het gebrek aan kennis im de allerecrfle beginfzlen yan jienfchelijke kundigheden was tocn zoo. groot en algemeen, dat d niis de Christenheid , die fchier miet lezem kondo, door ecn kort uitirekfel yan. de Évangzcelivfche waarheden ,wel cenigzins beheorde tc gcmoct de komen. | De. Difhel was te laug eem ge- ffo T!H EO L:OÍG^I€ A. 205 Moralia decalogi praecepta, olim, iubente Deo, lsraélitis data, Catechismi Scriptoribus. materiam praebuerunt exponendi officia a Christianis. prae- ftanda. In eo autem veneradü funt auctoritatem Christi profitentis, fe venisfe, ut legem , non abro- - garet, verum impleret: (&) et fecuti funt Aposto- los, qui, non tantum in Iudaeis docendis, fed etiam in monendis Christianis alienigenis , moralia legis Mofeae praecepta inculearunt. (7) Nec ta- men Heidelbergenfes crediderunt , oportere Christia- nos his obedire praeceptis, propterea quod Israé- litis a Mofe data fuerunt, Aliam iis fuisfe fentene tiam ,.docent nos Urfini expZcatio responfionis 92. et Locus iheologicus, in academià Hleidelber- genfi traditus , Ze /ege divind. (m) Quibus collatis , I 1 Vl- floten. boek gebleven , en. het verffand van den gemeenen man ' was deor. priefferbedrog te zeer yerwaarloosd ,| dan dat de Christenen van die dagen, aanflonds bij het doorbreken der psg hunne regten, als zoodanigen , hernemen kon- den. Is nu de eenvoudige leer der Christelijke kerk in die artikelen bewaard , hoe welkom moest dan dit aittrekfel voor leergierigen zijn!tn ,wat ons betreft , ook wij kunnen ons van dezelve, zonder fthroom, zeer wel als eene handleiding bedie- nen, om de waarheden van het Christelijk geloof, in eene kor- te , aaneengefchakelde orde te behandzlen. (k) Matth. V: 17. coll. 183—498. Vil: 12. XIX: 17—19. XXII: 37 —40. : (J) Conf, Act. XXIV: 14. XXVh: 22. Rom. III: si. VII: 12. Xll: 8—i1oc. Gal. Vs 13, r4. Eph. Vh fr, 7. Iac, IE 8—i2. (m) Opp. Vol. I. col. 661—723:- 206 COMMENTATIO videmus , hanc eius fuisfe mentem. Lex moralis, cuius fumma est in decalogo , omnibus hominibus. a Deo patefacta, perpetua est, nec potuit omnino abrogari, ficuti abrogatae funt leges caerimoniales et forenfes. Haec lex non quidem vim habet co- gentem et damnantem in Christianos , a Confervato« re lefu liberatos , docente Paullo Apostolo, Rom. VI: 14. VIIE: 1. Gal. III. 11—13. 24, 25. V: 18—253. r Tim. I: 8, 9. fed norma est vitae fanc- tae, quam vivere. eos oportet, qui grato animo Dei beneficia, per Christum in eos collata, am- plectuntur. In decalogo autem praeceptis morali- bus adiuncta funt nonnulla, proprie ad Israélitarum gentem pertinentia,cum in prologo , tum in quar- to praecepto, cuius duae funt partes, una moralis eaque perpetuae legis vim habens, iubens, aliquod tempus certum tribuere cultui Dei publico , altera caerimonialis eaque temporaria, quà dies feptimus huie cultui destinatur et caerimoniae Leviticae man- dantur. Praecepta igitur, quoad funt moralia, ad Christianos pertinent : caetera non item, Pertinent autem illa, non quoad funt a Mofe data Israélitis , fed propterea quod hominibus cunctis a Deo Procreatore funt iniuncta, et a Christo, fummo Doctore, Confervatore ac Domino nostro , ftabilita. Haec igitur Urfini et caeterorum Palatinorum fuit fententia: ex quá orta est liberalis illa decalo- gi interpretatio, quam nemo mon prudentior in Catechismo laudat. Caeterum huius libelli Scrip- TO THEOLOGIC A. 20f tores, cum nullum in Novi Foederis libris inve- nirent certam ac definitam feriem praeceptorum, .a Christo aut Apostolis cius datorum, non po- tuerunt praebere commodiorem fimul ac fanctio- rem , quam decalogus exhibet. Quam ut fervarent , fuadebat praeterea exemplum Paulli , qui, ez in prae- cipiendo, Rom. XIII: o. e? in reprehendendo, 1 Tim. I: 9 , 10. decalogi ordinem est fecutus. (7) Denique precum formulam , neque aptiorem, nec fanctiorem , potuerunt tradere Catechismi auctores, quam quae data fuit a coelesti Doctore Iefü Christo , referentibus Matthaeo , cap. VI. et Lucà, cap. XI. Quamquam enim preces ille maxime erant aptae discipulis e& aetate viventibus, nec Christus ius- fit, aut legatos fuos, aut quoscunque discipulos, conftanter his ipfis verbis Patrem adire coelestem , nihil tamen impedit, quominus in iis normam agno- fcamus bene precandi, Christianis nullo non tem- pore utilem. (0) Quandoquidem autem, fcripti Ca- à te- X (7) Conf. Ven. van Lis, Orario $. laudata, pag. 86—93. et Doct. Broefii dicta in J/5ro menffruo laud. pag. 291 , ^92. (0) Conf. Herm. Witsii Exerc. VI. de Oratione domini- ca, Joan. Drieberge, Zeven Predikaetfien oyer her Gebed des Heeren. Amft. i742. To. Georg. Walchii Erercita- tio, de ufu orationis, dominicae apud veteres Christianos, in Miscellaneis S. Amft, 1744. Pag. 598—280. Herm, Venema, de ware Christelyke. Religie onderzocht enm nagefpoort uit Matth. V—VIT. Vol, Il» p. 223—451. Jean Scipion Ver- nede, Lerrredenen over de Bergpredikatie van 7. C. Vol, 208 C. O;:M MEN. TjJACT T.O techismi tempore , haec formula communi Christiae norum ufu erat recepta, a quamplurimis vero ma- gis fuperftitiofe recitata, quam intellecta aut ad rite precandum ufürpata , laudabilis dicenda est Scriptorum opera , in interpretandis his precibus con- fumta. Uniyerfa fere dictio ad librorum facrorum exemplum conformatur. Catechismi .Palatini argumentum e libris divinis esíe ductum , et fingula illius capita Codicis facri auctoritate esfe ftabilita, antea iam demonftravimus, Partic. I. $$. 1—1:. 14. Verum eo nondum ab- folvitur confenfus IeidelbergenGum cum. Christo , fummo Magistro , primisque eius discipulis , quo- rum fcripta ad nos pervenerunt. — Etenim infuper om- Jj Vol. IIl. Amft. 1733. p. 44—57,. N. Kiesfelbach, Leerre- denem oyor het Gebed dcs Heeren, Amft. 1792. J. van Loo, Leerrcdenen over den Geest en Toon yan het Geboed onzes Heerem, Utr. 1796. J. C. Doederlecin , Op^cidering yan het Gebed des Heeren , Utr. 1793. (E. Tinga), Jers aver het gebruik van het Gebed des Heeren- In Perfirooide gedachten oyer yerfchil- lende onderwerpen , Portic. VII. Fran. 1804. pag. 57 —89. Berm Verwev,de Voortreffclijkheid en het nuttig gebruik van het Gebed dos Heeren, dn. Prijsverhandelingeu van het Gencoot- fcap tot. verded., van den Christ. Gedsdienst, voor het jaar 1810» THEOLOGIC A. 20g omnis fere libelli catechetici dictio ad illorum exem- plum est conformata. Cuius rei cum ubivis fere exftent documenta, lubet, illüstrandi caufd, unam alteramque responfionem in medium proferre , iis- que adiungere librorum facrorum loca, fuis capi- tum et verficulorum numeris notata quorum ad exem- plum fingulae dictiones fünt accommodatae, Resp. 32. profitetur Christianus: per fidem (Gal. II: 20.) membrum fut lefu Christi (1 Cor. XIE ro. 27.) et unctionis eius particeps , (1. loh. II: so. 27.) ut e nomen eius confitear, (Hebr. XIIL: i 5.) meque fitam (Rom. Vl 13.) ipf vivam grati- tudinis. hostiam , (Rom. XII: I.) etin hac vit, (1 Cor. XV: 19.) Jiberd (Rom. VI: 18. 22.) e bond confcientid ,.. (1 "Tim. I 18, 19.) pugnem conira. peccatum (Mebr. XII: 4) eb Satanüm , (lac. IV: 7.) e£ postea. aeternum cum Christo. reg- num in omnes creaturas teneam. (2 Tim. II: 12. Apoc. XX: 6.) Similiter, ad quaestionem 49. quem fructum nobis. adfert ascetifro Christi 2. re- fpondet : primum , quod in coelo apud Patrem pro nobis intercedit. (1 Yoh. Il: 1. Rom. VIII: 34.) Deinde , quod carnem mostram in coelo habemus, (Eph. V: 30) wr eo, tamquam. certo pignore, confirmermur , fore ut Ipfe, qui caput nostrum est, (Col I: 18) es /u4 membra ad ft extollat. (Eph. IH: 6. Ioh. XIV: 9.2) Tertit, quod mobi fuum Spiritum ,. mutui Jisneris loco, (2 Cor. l: 22. V: 5.) miri, (Ioh. XVl: 7.) euius eficacid , O (Rom. 210 COMMENTATIO (Rom, XV: 19.) moh éerrena , fed fuperna quaeri- ms; (Col. lE: 15 2.) n ipfe estiad dexterám Dei fcdeéns, (Mare; XVI: 19. Col; AE: a.) : Hanc dictionis confórmationem, a -Catechismi fcriptoribus ftudiofe inflitutam- ad. facrorum -exem- plum librorum, equidem in magná eórum laude ponendam esfe reor, cum viris me perfpicaciori- bus, Doct. Droesio (2) et Cl. Heringá. (4g) Quorum fententiae. ut fubfcribam , fuadet cogitatio fludii, quo libelli: nostri auctores fuerunt ducti, ducique oportet genuinos Proteftantes , ut nimirum. cuncti Ecclefiae focii et alumni e facris discant libris, quid credendum fit et agendum , proinde ut hos legant, et, quoad eius fieri posfit, probe in- telligant. Propterea, non tantum fumma doctrinae in Codice facro perfcriptae est tradenda, fed ipfae etiam voces et dicendi formulae, quibus horum librorum fcriptores, maxime Iefus. eiusque legati, fuerunt ufi, funt tenendae. Quae res, prouti uni- verfe perquam est utilis, ita imprimis necesfaria est, (2) In libro menftruo laud. p. 29i. haec fcribit: 4» pJaats van fthoolfehe kunsttermen te gebruiken, bedient zich dir boekjz meestal, of van. Dijbelfche uitdrukkingen, of van be- woordingen, die in het gemeene Jeven gangbaar zijn. (2) In libello faepius laàdato, p. 118. haec fcribit: De waarheden worden doorgsans woorgedragen, met Lijbelfche woordem, zcegsmanmieren en fpreukens zóó dat, en Leerling, en Onderwijzer, door dezelve tot den Dijbel geleid worden , en de Onderwijzer verpligt wordt, om dem Bijbel te verflaan en fe verklaren. THEOLOGIC A. 211 est , quando, ve/ pars aliqua doctrinae Christianae recte cognofci ac percipi nequit, nifi bene intel- lectis verbis et loquendi modis, quibus ea enun- ciari folet, ve/ certe vocabulis male intellectis fa- cile in. errores inducantur legentes audientesque. Scio, non pauca, in Christi orationibus et Apo- ftolorum fcriptis, dici per tropos et imagines, par- tim nostris hominibus infolitas, partim quoque €3s, de quarum etiam fententià disputatur, Sed hae propterea non omnino funt vitandae in popu- lari inftitutione aut in libello catechetico. Earum enim interpretandarum cura Doctoribus et Cate- chetis in Ecclefià Christianá est impofita: qui, fuo fi fungantur ofücio, cavent, ne rudiores, pra- ve intellectis librorum facrorum verbis, in errorem ducantur. Haec reputantibus nobis non displice- bunt in. Catechismo Palatino dicta, de Dei i74 et mifericordid , de Dei Filio ad Patris dexteram in coelo fedente , de Christo Ecclefiae capite eiusque membris, de regeneratione per Spiritum fanctum , de Christianis uzczis ac fanguine Spirituque Christi ablutis, de carne Domini nostri edendd fangui- neque eius bibendo, de Sataná pios homines op- pugnante , de mortificatione veteris et vivificatione svi hominis, et quae funt plura horum fimilia. Singula.enim, e facris ducta libris, ni(i diligenter interpretentur Doctores Christiani, periculumn est, ne indocti in turpes raplantur errores. Quod ne fieret, Catechismi nostri fcriptores faepius tropoe O 2 rum , 212 COMMENTA TIO rum , a Christo et Apostolis , in ' doctriná coelesti tradendà, ufuürpatorum , fententiam de industrià: ex- pofuerunt, ut resp. 73. 76. 89, go. Iccirco 'lu- bens, hactenus certe, facio cum Doct, Reddin- gio, (r) dicendi formam Hebraeam, ludaeis, Christi in terrà viventis aetate , ufitatam , in.Ca- techismo: defendente. '(r) In libro faepius laudato, postquam alía de ufu troporum difficulter a. plebe intellectorum | praemiferat, haec pag. 67, 68. addit: Im eenen zeekerem zin em tot een bepaald gebruik is het zelfs goed , dat de Catechismus zoo yeele Hebreeuw- fche es Joodfche fpreekwijzen heeft, welke yan de oude Of- feranden , van. de menfchelijke denkbeelden. omtrent God ,.van de Lcegrippen em zeden der Oosterlingem ontleend of herkomflHig zijn. Imimers wanneer dezelye nist im den Catechismus yoorkwamen , dan zouden de ecnyouwigen dezelye toch im de H. Schriften des IN. T. leezen. Zij zouden daaruit toch leeren , zich dezelve eigen te maaken, en geyaar. loopen, om in de harde ruwwe Oosterfche denkbeelden, die zij daar. door ontfingen , te moeten blijyen bangen, daar het toch veor eenen Leeraar miet mogelijk is, om aanhondend opzettelijk zulke fchriftuurplaatfen ter behandeling uit te kiczen, die uitdruk- kingen bevattem , welke oneigenlijyk zijn, of van ons taaleigen -eenigzins afwijken. Maar mu deze in den Catechismus $e vinden zijn, diem hij gezet moet vorklaren , nu vinds hij telkens .ongezocht. gelegenheid , om zijue Hoosders zoodanige aanmerkingen oyer de taal en den fiij] des Bijbels mede te deelen; em hum zulke ophelderingen van alles, wat in eem Oostersch oor. van de eerfle Eeuw beeter klonk, dan in een JFestersch oor yan dezeu tijd, voor te flellen , die de waare Bijbelkennis onder hun werkclijk moeter: bevorderen, T.H.EOL.O.G.I C .A. 213 $. 6. Brevyitati et. per/picuitati opera datur. . Brevitas, quamvis laudem non habeat in omni librorum genere, laudanda tamen est in libello ca- techetico, fummam doctrinae Christianae tradente, et in ufum hominum indoctorum et tironum fcrip- to. His enim elementa discenda funt , quae, five in concione publicà, five in privatá inflitutione , pro captu auditorum et discipulorum, a Doctori- bus et Catechetis funt explicanda et dilatanda. Ita- que Catechismi Palatini fcriptores laudandi funt, "propter concifam brevitatem , cui feliciter operam dederunt. Neque iis id accidit; de quo queritur Ho- tius: érevis esfe laboro, obfcurus fio. Dictio enim Catechismi commendatur perfpicuitate, quá fit, ut, de verborum fignificatione, membrorum ftructurá, fententiarum coagmentatione, aut argu- mentationis vi, raro admodum fint dubitaturi, qui attente et diligenter legunt , non ut inveniant quod a fcriptoribus dictum cupiant, fed ut eorum men- tem et confilium asfequantur. Huius, cum brevitatis, tum perfpicuitatis, do» . cumenta in Catechismo tam manifesta funt, ut, fj; multa congerere vellem, operam perditurus mi- hi.videar. Unum igitur et alterum conferre fuf- fecerit. Quid, quaefo, brevius et evidentius dici pe- 214 COMMENTATIO poterit eo, quod respondetur ad quaestionem 28. Quid nobis prodest cognitio creationis et. proyiden- tiae divinae ?. Nimirum :. u£ in adyérfis patientes , in fecundis grati fimus, in futurum yeró optimam in Deo fidisfimo Patre fpem repofitam habeamus , certo fcientes , tihil esfe quod mos ab eius atnore abfirahat , quandoquidem omnes creaturae ita futt im eius poteflate , tt fine eius arbitrio, non modo aihil agere, fed ne moveri quidem posfínt.. Quid , quaefo, concifius, dilucidius et ad propofitum accommodatius, enuficiari poterit, defcriptione bo- norum operum, resp. 91i. Tantum ea, quae ex verd fide, fecundum legem: Dei fiunt, et ad eiui folius gloriam referuntur; non ea autem , quae a uobis opinione recti conficta ,. aut ab hominibus tradita. funt. Non equidem nego, nonnulla videri productiora et praeter modum excurrentia, Verum istam uber- tatem peperit necesfitas , genuinam Christi doctri- nam probandi, illustrandi ét defendendi, contra opinionum commenta, religioni noxia et perni- ciofa. Hanc certe necesíitatem Theologis Palati- nis, in caufà zuszificationis, resp. 59—64. et $a- cramentoruti , Y. 63—80. fuisfe impofitam , nemo pon paulo perfpicacior intelligit. Neque ego inficior, esfe loca nonnulla, quae imperitiores difficulter absque interpretis auxilio intelligant. Verum idem ego contendo, propterea culpandos non esfe Catechismi fcriptores. In aliis enim, THEOLOGIC A. 215 enim obfcuritas , non verborum, fed rerum, de quibus agendum erat, facit, ut lectores haereant: quomodo fit resp. 7. 25. 33. 35. 53. 37. In aliis intelligentia impeditur frequentiore eoque laudabili ufu dictionum tropicarum, e libris facris felecta- rum , ut resp. 49. 76. 88. Conf. dicta $. 5. In aliis denique offunduntur tenebrae necesíitate dis- putandi de argumentis abftrufis, prouti resp. 48. 78. 79. istam vero qualemeunque caliginem , quoad ea non necesfario cum rebus ipfis est con- iuncta, non multo labore a discentium animis dis- pellet doctus et fidelis: Catechismi interpres. Iccirco lubens asfentior viris doctis, concifam apertamque brevitatem in Carechefi Palatinà laü- dantibus, (5s) G) Ven. van Lis, in Orarz, S. laud. haec pag. 1ot. de opusculi brevitate fcribit, — Her werkje is van weiuig uitge- Jirektheid, en zoo kort (als) de rijkheid der onderwerpen eenigzins toelaaz. ANergens ds het langdradie , en geem? over- tollige en onnodige dingen worden er in aangetroffen. | Ner- gens verbijstert ons do menigte , oyeral oyertuigt ons de bon- ,digheid van deszclfs woorden. De perfpicuitate haec profite» tur, pag. 106. De aal, die de Catechismus /preekt, de be- fehrijvingen, die hij geeft, de bewyzen die hy voorffelt , alles is, oyer ^t gehecl genomen ten. uiterflen. duidelyk en verffaan- baar voor ieder , die flegts eenige oplettendheid geblruikt, Ad depellendam obfcuritatis criminationem facere ea videntur ,: quae fcripüt Cl. Heringa, libelli laud. p. 117. Het boekje 4s geheel en al opgefleld tot eem onderwijsbockje voor onge- oefenden. Het is dan niet te misprijzen, — dat er bijzondzr- Jieden in voorkomen die llosr den Onderwijzer nader yerklaard €x uitgebreid behooren te worden $& 7. T. COMMENTATIO $. 7- Quaeretido e& respondendo acuitur ingenium , exercetur imnemoria, Qui Catechismos. fcripferunt, alii aliam iis for- mam induerunt. [n nonnuilis velut in Catechise eo Concilii Tridentini , cernitur cohaerens et conti» nuata docioris inftitutio, non interrupta quaeftio- nibus, Nec monentur tantum catechumeni , fed faepe etiam facerdotes et doctores , de partibus fuis bene agendis, Unde crebrae funt eiusmodi formu- lae: docendum esty diligenter explicandum est ; fortandi et monendi funt fideles; pastores osten- dant; curabunt pastores sradere ; proderit fideli- bus , fí a Parochis faepe explicatum fuerit ; Pastores docebunt , quae in Sanctá. Tridentind Synodo de- creta ac perpetuo a. Catholicá Ecclefid tradita funt, Plerique vero libellorum catecheticorum Seriptores praetulecunt. formam collocutionis five disquifitio- nis: quo etiam factum est, ut nonnullae recentio- res Catechismi "Tridentini editiones in quaeftiones ac responfiones dividerentur, auctore Andreà Fabricio, Leodio. (7) Haec forma placuit quoque Luthero, Cal- vino, et Palatinis, habetque multum, quo com- men- (7) Refert hoc Mich. Tgnat, Schinidt, in. Hifforid Ca- techeticá , fupra laud, $. XXXI. T.H EO i0 Gii€:A. 217 'mendetur. Etenim, ut apta imprimis est exerci- tationibus catecheticis , ita etiam idonea ad infli- tutionem homileticam. | Seilicet, quaerendo excita tur attentio et acuitur ingenium : atque discipuli , responfiones memoriae mandantes, exercent utilis- fimam mentis facultetem et doctrinae thefaurum cu- ftodiunt. Qui. vero fcriptores hanc formam, | Catechismis fere propriam, praetulerunt , non tamen unam inierunt viam, in tribuendis partibus guaeremzis et respondentis, Discipulum enim alii inducunt guzc- rentem , ali respondentem. — Prius factum est ab Erasmo, qui, in Cazechésmo (u) colloquentes fingit catechumenum quaerentem et cazzechistam re- fpondentem. (v) Simili formá ufus est Scriptor Ca- (4) Huius Carechismi, iupra pag. 1998. memoraud, initium mox ann. y laudindum, lesitur Operum Erasm. Vol. l. coll. 1:335, 11345 (v) Orditur discipulus collocutionem fic. 94$ dudum mihi gestit animus adfcribi in confortium Ecclefíae Catholicae, quae est domus Dei , extra quam nulli fpgeranda falus acterna, Lta- que precor , ut tua pietas ad hanc rem infantiae meae fit auxi- Jio. WMespondet Catechista. | Sí rite finctus es facro lavacro , eádem operá cooptatus es im Ecclefíae Catholicae familiam. Mox discipulus: verum ea res , inquit, Zufecio me, per fpon- fores gesta est: at posteaquam diyina benignitas concosfit ad hoc aetatis pervenire, quae ut ad impietatem corrumpi posesr, "dta ad pietatem , opinom , est docilis , aequum arbitror , ut et fponforum meorum fidem liberem, ct. ipfe meae faluti eoufu- lam a« meum per tue ipfum quoguo negntinm agam. Proinde te 218 COMMENTATIO Catechismi , Belgice editi , tecto fcriptoris, typogra- phi et loci quo est editus, nomine, (w) Verum, quamvis haec ratio non fit fpernenda , praeftare ta- men ea nobis videtur, quae plerisque placuit, no- ftris etiam Palatinis, responforem inducens, non docentem , fed fidem fuam profitentem. — Coniecit quidem Ioh. d'Outrein, (x) quaerere discipu- lum aut Christianum iuniorem , respondere docto- rem aut provectiorem Christianum : fed huius con- . lec- t0 rogo, ut ita mecum agas, quafi plane rudem inflituas formesque. Qv) Catechismus, det is: die,Kinder-Leere: Uer- gadert wt de heylighe Schrift , ende wt de oude Doctooren der heyliger Kercken : Te weten : Athanafius, Cyrillus, Ba- filius Magnus, Hieroaymus, Theophilactus, Ruf- finus, Origenes, Cyprianus, Chryfostomus, Au- gustinus, Ambrofius, lreneus, Tertullianus, Eufebius etc. M. D. LXVIIL foll. IV et 55. in 4. In hoc Catechismo discipulus hoc modo magistrum adit. —Mijs eer- weerdighe Meester , wilt my doch fegghen wat de hinder leere it, Zaer ick ny alfoo veel af hoore , ende oock lefe. Ende hoe wordt die int Latijm genaemt? My dunckt de kinder leer doet wonder. Cui respondet Magister haec: 24/js fone, $. Pauwels Ephef. 6. vermaent ons ionck ende out aldus: Ghy kinderen caet. JDefe vermaninghe Pauli behooren wy out ende ionck, altijt in onfe ghedachtem ze hebhen. Daerom hoort my met aendachten toe etc. Iterum discipulus fic quaerit: ZMijs /ieue Meester, zegt my nv, welcke dingen zijm eenem yeghelijcken Christen monfche yan noode te weten? (x) Het gouden kleinoot van de leere der waarheid, die naar de Godzaligheid is, vervattet in. den. Heidelb. Catech. Amft. 172j. pag. 5- TUEOLOGIC —X. 219 iecturae caufam , neque ipfe aperuit, neque ego asfequi posfuüm.. Cum plerisque igitur interpreti- bus mihi perfuadeo , refpondentem induci , non qui- dem discipulum . qui , edit fidei profesfione , Ec- clefiae fociis fit adfcribendus , fed genuinum fc- cietatis Christianae fodalem , fidei et pietatis fuac fibi confcium, non dubitantem aut vacillantem , fed firmum «et conítantem , fua peccata miferiamque inde ortam confitentem , Dei Christique beneficia gratuito in fe collata laudantem , bona coelestia ct aeterna confidenter fperantem , atque buius fidei ac Ípei rationes cuique ingenue inquirenti libere red- dentem. Haec ceite fententia mihi optime congrue- re videtur cuim iis, quae dicuntur resp. 1. 5. 91. 26. 27. 32. 36. 52—54. 56—61. 69. ?5. 1929. Fatendum est, non omnibus Christianis eam esfe fidei et fpei zapodopizy* fed oportet omnes ad. eam "adfpirare, posfuntque eam omnes divini adiuti gra- tià, confequi. Hebr. Vl: 11. X: 22. De quo ut perfuadeatur veri amantibus , videntur Palatini Chri- flianum ita respondentem induxisfe. ^ Qui autem interrogans inducitur, perfonam fustinet hominis Christiani, qui , five doctor, five focius Ecclefiae , eandem cum respondente fidem profitetur. | Unde crebro commutatur primae perfonae numerus fingu- laris cum plurali, ut resp. 26 et 98. item 31 et 32. (y) Caeterum nemini facile per(uaferit Sctip- tor (y) Conf, Hicr, van Alphen, Projogi laud; $. 59. Bar- thol, 220 COMMENTATIO tor Disquifitionis modestae , (z) interrogantem in Ca- techismo cenfendum esfe Ecclefiae Romanae fo. cium, initio elementa doctrinae Christianae igno- rantem , pedetentim vero a refpondente erroris convictum , et ad veram fidem perductum. BiLuBs Subtilitates et argutiae fcholasticae eyitantur. Dolent, quibus religio Christiana cordi est , non paucas quaestiones fubtiles et argutas, e "heolo- gorum fcholis, in conventus facros populi Chriftia- ni esfe traductas. 77 /emplicitate , inquit Hilarius Piciavienfis , fídes est; —- &on per difficiles nos Deus ad beatam vitam quaestiones vocat. (g) Et Jo- fephus Hallus, Decanus Wigornienfis: /citu inquit, «ad /alutem ueces[aria quaeque. imbibant omes, ct licet , ct juvat. | Saturate. animas. ve- ffras , quotquot estis. Ecclefiae filii , facris. hisce de- li- thol. Oubot:er, 2Zfaneengcfchakelde verklaring vam den Heidelb. Katzch. Vol. l. p. 11—16. Petrus Curtenius, Leerredenen over den Heidelb, Catech.. Vol. I. p. 4, 5. Red- dingius, lib. Il. Vol. III. p. 38. (z) C. D. W. Zedig osderzoek , wie die Perzonem zyn, de welke in den Heidelb. Catech. als Fragers en. Zdntwoorders wordes ingevoerd, inferto libro: Merg der 44kodemifche en audere Ferhandelingen ,| Vol. X. Amft. 1740. pp. 416—466. 556—595. 677—726. (4) Lib. X..Ze Trinitate, &. 70. THEOLOGICA. 291 licis ; f'ubtiliores fcholarum argutias alio. ablega- turi. (b) Propterea Viri docti laudarunt in eo quo- que Catechismi Palatini fcriptores, quod fubtilita- tes et argutias fcholasticas prudenter :evitarint. (c) Quam -(Q9) In Exhortatione ad Synodum Nation. Dordracenam , dictá die;29 Nov. 16418. infertà. 4ctis Synodi, Sesf, XVII. edit. in 4» P» 45- : (c) Van Lis, Orat. laud. p. 106. Hier vind menm geenc fchooifche wartaal, geen duiflere bepalingen, onderfcheidin- gen, en zegswoorden uit den midden eeuwen, die de Lyzonde- re. flelzels van veele Godgeleerden zoo zeer ontfieren, en tot een doolhof yan verwarring maken. | Hier verfchijnt de naakte waarheid , onopgefmukt , ouyerdonkert. Hier bedekt men haar nimmer met niets betekenende fpreektermen , nooit ontwykt men haar agter ydele uitvlugten en beuzelagtige woorden- ziftery. Jeder kan haar kennen em eerbiedigen. | De edele eenyouwigheid , die altoos haar kenmeork is , mist niet, haar aan t& wyzen, en dem onbevooroordeeldem befchouwer tc doen gevoelen , », dat 7s zy." Ven, van der Linden V. S. lib. 1. Vol. I. p. 22. Over het geheel genomen, zicn wij hier ver- fcheidene onvruchtbare sefchillen over het punt der leer afgc- fneden , die toen. reeds voor- en tegenfpraak vonden 5 doch die naderhand, met te ycel omflag van geleerdheid behandeld , of met te veel fpiisvindigheid uitgeplozen, ongelukkig overvloedi- ge brandfiof aan de kerk geleverd hebben. INooit zou die brand(lof tot vlammend en verterend yuur zijm overgegaan, indien men de Lezadigdheid van den lleidelb. Cat. met vas- ten. ired. geyolgd ware. Doct. Broes, lib. l. p. ego. ?9!. Fan de verlorgenheden des geloofs wordt er te zijner plaats, maar doorgaams tet groote omzigtigheid gefproken. Gefchil- Bukken van-louter befpiegelenden aard moge men elders onder hetf.volk bremgen, dit gefchiedt hier niet, Even min vind: uen 222 COMMENTATIO Quam laudem iis haud immerito esfe tributam, pauca docebunt exempla. In doctrinam de Deo, Spiritu, aeterno , ubique praefente , fcientisfimo , potentisfimo , libere volen- te ac decernente , iustisfimo , benignisfimo , fibi fem- per conítante , omninoque de naturae divinae attri- butis, innumerabiles quaestiones a. Philofophis et Theologis illatae funt, quarum nullam attigerunt Catechismi Palatini fcriptores. Similiter, de pro- creatione. telluris et univerfi mundi , uti et de pro- videntià divini, res cunctas et fingularum actiones , molitiones , cogitationesque, dirigenteac moderante , disceptatum est mirá curiofitate, a quà tamen Hei- delbergenfes proríus funt alieni. Utrumque ex iis in- telligitur , quae Particulà priore, $. 2. pag. 109—11 Ls notavimus. Quantà fedulitate disquifiverint "Theologi de guers4pio Dei Patris , Filii et Spiritus fancti, fciunt eruditi, Quantà verc modestià Catechismi nostri auctores fibi in eo temperaverint, manifestum est cui- men hicr onderwerpen, die "s menfzhen korizigtig begrip te bo- ven gaan, uitgeplozem. In plaats van fthoolfche kunsttermen te gebruiken, bedient. zich dit bockje meestal , of van DBijbel- fche uitdrukkingen , of yan bewaordingen , die in het gemeene leven gangbaar zijn. Clar. Boumán, loc. laud. p. 124. libel- lum Heideloergenfem dicit eez" Cazcchismus, welke fihoolfche beuamingen en onder[cheidingen ,zoo wei eds fpitsvindige twist- vragen veclal wijsf?lijk yormijdt. T' H/£ OL 0;€ LG. A. 225 cuique con(ideranti , quae protulimus Particulae prio- ris.$. 2. 5. 7. pagg. I11. I17—120. 129. 130. Con(ulto. quoque nostros fcriptores fe abftinuisfe deferiptione angelorum et daemonum , iam indicavi- mus p. 1i4. Plura congerere opus mihi videtur fupervacaneum. Unum tamen noi posfum non commemorare lo- cum, qui est de Dei vo/unzate , five, ut plerum- que dici folet, de decreto vel con/ilio. divino , aeter- nam hominum fortem, five beatam , five miferri- miam destinante: praedestinationem , five electionem et reprobationem , in fcholà dicimus. Quantum enim , in Dei arbitrio conciliando cum libertate hominum morali, defendendáque, hinc libertate maiestateque divini, illinc iustitid eius et benignitate , labora- verint Theologi , docet nos Philofophiae et dogma: tum ecclefiasticorum historia? magnoque cum dam- no id experta est Ecclefia in Belgio foederato , feculo imprimis XVII. Huius vero calamitatis anfam neu- tiquam praebuerunt Catechismi Palatini fcriptores ,; qui ne praedestinationis quidem. nomine fuere ufi, nec nifi resp. 52. e/ectorum , et t. 54. coetüs ex univerfo genere humano ad yitam aeternam electi , mentionem fecerunt. Laudandos igitur esfe hos vi- ros, mihi quidem perfuadeo. Si qui vero eá de re dubitent, audiant Jofephi illius Halli, quem paulo ante laudavi, verba in Dordracená Syn- edo pronunciata. Quwanto, inquit, minus expedit , ut plebeium quodque ingenium fumtmias coeli arces fcame 224 COMMENTA TIO ftandat profano pede, ibique facra Dei penetralia audaci o£ulo perlufiret , deque profundisfimis confi- lii divini arcanis , judicium ferat ? ut. quivis à plebe nautarum. bajulorumve, de abditisfimá | Praedesti- nationis ratione. ratiocinari praefumat ? | Regulam Cosficam ' in. Arithmeticá dixit nonnemo . Praedesti- nationem. in Theologid ,/ de quá doctam quandam ignorantiam fateri non puduit illuminatisfimos .Ec- clefiae- Doctores, — Etiam rapta. in coelum. anima clamayiz: à (os. Nos vero breviculd intellectus nostri ulnulá , Decreti divini abysfum metiri aude- bimus, quaeque ipfi dngeli. flupent , nos. conculca- bimus ? Neque tam plebem incufo istic , quam Doc- tores ipfos, qui haec tam. parum tempestive populi , auribus animisque oggesferunt:. imprudenter. fane factum , ita. haec. abflrufisfima mysteria à. fuggestis palam fonuisfe, quafi in iis folis ,, Christianorum rcs unica conflitisfet. Caeterum, quod in Catechismi Scriptoribus lau- dàvimus, Ioannes Deodatus et Theodo- rus Tronchinus, "Theologi Genevenfes, ad : Synodum Dordracenam delegati , Catechetis omnie bus commendatum voluerunt ? caveantur. quaeffiones perplexae ,. [cholasticae , curiofae s folida pietatis doctrina , Theologia con/cientiae e£ practica , animis infÉgatur , cum diligenti ufus ad omnes vitae et aorzs declaratione. (c) $. 9. () la fenentiá coram de Catecheticis exercitiis , dictà in tes) XV. tysodl, dn £[etis eius tradit, p. 36, 37. THEOLOGIC A. TE LEY Gravitas in docendo feryatur. De rebus feriis fermone ferio, de gravibus gra- viter est dicendum : fancta religionis caufa fancte est agenda. Sed ubi ftultitia sapientiam pellit , superftitio locum religionis occupat, fimulatio et ostentatio pietatem virtutemque exturbat, ibi dif- ficile est fatyram non fcribere; ibi ridendo ve- rum dicere, quis vetat, dummodo iocus, iudice Cicerone, (7) fit elegans, urbanus, ingenio- fus, facetus? Hinc feculo XVI. viri aliqui praeclari , indignantes , Ecclefiam multis modis esse contamina- tam et corruptam, perverforum hominum f[tudia et mores per iocum irriferunt et ludibrio ca- ftisarunt, five de industrid, five aliud agentes. Sic facrorum — emendaüoni profuerunt Eras- mus, fcripto Zyxozig. pplaz" Calvinus, ad* monitione de perquirendis. reliquiarum, quas yo- cant , frustulis; Marnixius, alveario Romanae Ecclefiae. lidem, in aliis quoque fcriptis , fubinde iocofe dicta fparferunt. Quos ut vituperare nolim, ita laudandos cenfeo Urfinum et Olevianum, qui bene videntes, quid tempus et res postula« rent in libelio catechetico Palatino, eam adhibue- runt gravitatem et feveritatem , quae, nec quae. rele . (2) Lib. I. 4e Off. c. XXIX. P 226 COMMENTATIO renti, nec refpondenti , iocum aliquem permitteret. Facillime autem nonnihil remittere potuisfent de eà gravitate, quando agendum erat, de «zio Dei hominumque Mediatore, resp. 3o. de benefactis non nifi ad Dei legem inftituendis, 91. de negan- do benorum operum merito, 62—64. de idolo- latrid, magiá, incantatione,. fuperftitione ,. invoca- tne fanctorum, 94. de imaginum ufu in tem- plis, 98. de iureiurando per naturas procreatas, 102. de facro coniugio et vit coelibe, 108. de precibus Deo placentibus, 117. alias iocandi op- portunitates ne. commemorem. — Quid? quod ne ironià quidem ufi fuerint Palatini, ^ quam. tamen aliquando fanctisfimus Iefus et Paullus Apostolus tempestive admifisfe videntur. (e) (s) Conf. Car. Aug. Theoph. Keilii Elementa Ier- wenontices AV. T. 6. gc. et Scriptores ab eo laudati, Quibus- cum comparari posfunt Chr. Friedr. Fritzfche, er die lronien , welche in den Reden gefu vorkommen follen , n Zna- le&ten, für. das Studium der exegetzfchen und fyflematifchen "Theologie 4 herausgegeben yon Cav] Aug. Gottl. Keil, usd Heinr. gG ottl. Tzfchirner, Part L|. Lipf. i842. p. Sá-—iot:. Fricdr. Leberecht Licbe, er Matth. XIX: o9. eder eiu£ vom Evangelisten uud feinen Auslegern überfe- hene Irowie. Mit Forwore tied. Zdinmerkurgen yon K, G.. W. Thceile, in Zsaegetifche Stufen, herausgeg, you, Georg. Bened. Winer, Lipf. 1827. Vol, Fl. p. 59—107. et A. Wh. jo Leitterkundig Megazijm van Werenfchap, Kunst en Smaak, Amm: 3 3c9. Vot, " Tl. is 0681—35£6. THEOLOGICA. 027 $. 1o. Disputatio legitima , plerumque lenis , raro asperior , inflituitur, Gravitatem et feveritatem in docendo , modo $. 9. laudatam, fervarunt etiam Catechismi Palatini fcrip- tores, in disputatione legitimá, quam eos infti- tuere. oportuit. Neque hae virtutes aberrare fo- lent in duritiam aut asperitatem, Contra multa exftant figna lenitatis et: moderationis, in probandá ac defendendà religionis caufá, nec pauca funt documenta. humanitatis et facilitatis ,. in oppugnan- dis pravis opinionibus noxiisque: inftitutis. Ex utroque genere manifesta funt facilitatis et moderationis indicia, in eo; quod multi errores, iique partim. periculofi non nifi breviter, tecte, oblique, datá occafione, in Catechismo funt notati, Cuius rei exempla facile ex iis peti posfunt, quae fupra, pag. 169—178. attulimus. . Scilicet Scrip- tores nostri faepe arbitrati funt ,- fatis fore factum, veritate in lucem prolatàá, iustáque caufá argumen- tis probat. Huie vicinum est humanitatis documentum in .eo elucens, quod nusquam Heidelbergenfes , aut "Christianorum fectam, fuae familiae oppositam, aut quendam etiam adverfarium nominaverint, nec cuiquam haereticae pravitatis notam inusferint, Po unum 528 COM MENTATIO unum [i exceperis locum de misfá papisticá , qu. et resp. 8o. de quo mox dicendum erit. Porro, in caufà fuà tuendà, nihil a nostris fcrip- toribus contumeliofe dictum est in adverfantes , ne in eos quidem, qui reformatos, Calvinum cae- teris viris praeclaris praeferentes,, conviciis infec- tari et quà. posfent crudelitate vexare folebant. Quantá autem lenitate adverfariorum calumnias averterint, luculento docent exemplo, quod inest responfioni 64. oppofitae patronis. Romanae Ec- clefiae , qui nobis, gratuitam peccatorum nostro- rum condonationem profitentibus, ac benefactorum meritum ad confequendam poenarum immunitatem negantibus, obiiciunt, doctrinam nostram favere impietati et fceleri. Ad quam accufationem | po- tuerant iure fuo respondere, fententiam Pontificio- rum, de operum bonorum merito, de fatisfactio- nibus humanis, de operibus fupererogatoriis, de indulgentiis, de precibus pro defunctis e purgato- rio liberandis, omnino favere, aliorum fuperbiae , arrogantiae , avaritiae, aliorum incuriae, focordiae, vitaeque flagitiofae, | Sed nihil horum proferunt. Quaerittr tantummodo: 47 «utem haec: doctrina non reddit homines fecuros et profamos ? (f) Ac respondetur: ANVom: meque enim firi potest, quim ü, Cf) Quaest, (4. Germ. AMacht aber diefs lehr nicht forglofe ynd yerruchte leut? Belg. Maer smaecr defe leere niet fore g^eloofe ende podloofe menfchen? THEOLOGIC.A. 229 ii, qui Christo per fidem infit funt, fructus pro- ferant. aratitudinis. (g) Singulari quoque circumfpectione caverunt Ca- techismi Palatini. auctores, ne animos fratrum, Augustanae confessioni non mutatae addictorum , offenderent aut confociationem Protestantium in Germanià impedirent. Elector enim Fridericus III. fuafore Melanchthone, multum. laborave- rat, ut in Palatinatu cuncti, qui antea dicti. fue- rant Zuangelici, nunc, ali a Luthero, alii a Zuinglio, alii a Calvino dicebantur , concor- diae et amoris vinculo in unam coniungerentur Ec. clefiam. (4) Itaque fratrum Lutheranorum. animos offendere noluit. Quapropter doctrina de facrà Coe- náita fuit propofita, et contra Romanae Ecclefiae placita de zrazsfubflantiatione et misfae facrificio defenfa, ut nulla fieret mentio de confubflantia- dione , de. praefentid. corporis et. fanguinis Christi in, cum ct fub pane et vino; nihil diceretur Con. fesfioni Augustanae a Melanchthone emenda- tae contrarium ; concederentur autem . fratribus quae- (g) Resp. 64. Germ. JVein, Denn es vnmüglich ist, daft die , fo Christo durch wahren: glauben find eingepflantzs , nicht jrucht der dauckbarkeit follen bringen. Belg. INeen fe: Want het is onmoglhclijck, dat, foo wie Christo deor een waerach- tich ghelooue ingheplant is, niet en foude vooribringhen die vruchten der dauckbaarheyt. (4) Conf. Henr. Altingii Historica Narratio de Ecclefis Palatinis, cap, XXXVII—XLIIL. 250 COMMENTATIO quaecunque falvà veritate concedi posfent; fufpicio denique converfi epuli facri in nudam Christi pro nobis mortui commemorationem dimoveretur. (Z) His igitur perpenfis, non posfumus non con- fentire viris doctis , lenitatem et humanitatem Pa- latinorum in disputando univerfe laudantibus. (&) Ve- (7) Conf. Doct, Reddingius, lib. l, Vol. III. p. 22724. 43—4$5* (k) Barthol, Ouboter, lib. l. Praef. p, XLV. Ozze Ge- loofsbelijder fpreekt nergens vam ketters of ketterijeu. Hij verklaart eenyouwig , het. geen hij gelooft, met toepasfing op zich zcelyen, aangaande de Waarheden, van God Pis hem tot zijne zaligheid in zijn W'oord geopenbhaard. | Hij handelt zelfs op die zelfde wijze, in alle zulke flukken , waarin hij zich openlijk van dwaalende geveelens enderfcheidt , en. de zuivere W'aarheid, tegen de dwaaling overflaande im helder licht plaatst. Ven. van der Linden V. S. lib. 1, Part. I. p. 23. Hif ontmoeten, met opzigt tot leerpunten, bij de on- derfcheidene afdeelingen der Heryormde kerk betwist , — — cene rckkelijkheid ,. toegevendheid en gematigdheid , die, ge- dHijk zij het verfland en hart des [lellers yan dit catechetisch onderwijs eere doen , zoo ook den daartegen oyerflaanden geest van yolgende tijdperken , al te yruchtbaar iu nuttclooze haar- Aloyerijen , diep bcfchamen. Doct. brocs, lib. l. p. 29i. iis, quae fupra p. 163. not, w» attulimus, haec addit: ZVopes; afwijkingen van de Evangelieleer , welker vyermelding het, uit hoofde van. de tijdsomflandigheden , niet. mogelijk geweest is na te latem , yeroorlooft zich het opflel maar zclden eene fcherpe ditdrukking. Cl. Heringa, libelli laud. p. 118 , i19. De verfchillesde leerbegrippen van andere Christelijke Ge- nootfchappen worden , siet eene gomatigdheid en yerfchooning , behatpdeld , (velke bEker deaagt var det/echten gecst der lief- dez cn des vredes. THEgOLBEO'G'ICX. 231 Verum haec lenitas et animi mollitia fubito dc- feruisfe videtur fcriptores libelli nostri, quando , refutato Ecclefiae Romanae placito de /raz5/ubftan- díatione , resp. 78, 79. pergunt ad refellendam eius fententiam de z/s/2e , q. d. /acríficio , quaest. 8o. Etenim :;s;/z ista iam ftatim ab interrogante dici per. contemtum videtur paisz/ca : (7), et re- fpondens fic concludit argumentationem : azque ita ipfum Mis/ae fundamentum nihil aliud est , quam abnegatio unici illus [acrificii et paslonis lefu Christi ,/ et execranda | idololatria. Quapropter damnarunt multi, vel totum libellum, (77) vel hanc eius partem. (7) Mihi quidem fi liceat iu- (J) Germ. der Babstliche Mefs. Be!g. de Paepfche Misfe. . (2) Hoc quomodo a Romanae Eccletiae addictis factum fue- rit, narrant Henr. Alting, JVaerr. laud. cap. L—LIlI. Koecherus, Hifl. catechez. laud. cap. VIII. $8. 23. 32 , 33. Heinr. Simon van Alpen, Lerterkundige Gefchied. van den Heidelb. Katech, E ling. Gcrm. converfa, Gorinch. i204. part. ]. p. 75—97- (2) Joh. Lud w, Esvald, Ezwas über Katechismen über- haupt, über Urfinus uud Luthers Katechismeu insbefoudere , Heidelb. 1816. Quocum faciunt Cenfor in Zrchiv für die Theo- logie und ihre neufle Literatur , herausgegeben von : Ernst Gorttl, Bengel, Vol. IIl, Tub. 3818. p. 506. et j. C. W. Au- gusti, Proeeve ecner Gefchiced- en Oordeelkundige Inleiding in de beide Hof - katechismi der Evangelifche Kerk. Uit hec Hoogd. Gron. 1830. D. 138—340. 158. Fokko Licefsting, de leer der Gercformeerde Kerk naar den lcidraad van dz Heidelb. Catcch. verklaard em toegepast. Vol, If. L.eov. 1209. le 232 COMMENTATIO iudicium interponere , in eam inclino partem , quae Theologos Palatinos , ipfumque etiam Electorem Fridericum III. laudat magis, quam vituperat. Huius qualiscunque fententiae ratio e rebus, Ca- techismi in lucem editi tempore gestis, imprimis ducenda mihi videtur. Tota disputatio contra misfae facrificium , in edi- tione libelli nostri omnium ;primá, non exítitit. Cuius rei luculentum est documentum in editione fecundá, quà ufus fum, in referendo textu Ger- manico , fupra p. 98. defcriptá. Ad calcem huius editionis , p. 96. haec leguntur. 2/752 den Chrisi- lichen Lefer. | IFas jm erftlen truck. yberfehen , als fürnemlich folio 55. Ist jetzunder aufs befeleh Chur- fürstlicher Gnaden , | addiert worden, 1563. sto autem folio 55. five, ut fcribere folemus , paginà istá et proxime fubfequente, legitur quaestio et responfio , de difcrimine facrae Coenae et misfae paulo brevior, hac formi: étag. S988 iff für cin enberídyeib jteifd)e bem 2(6enbmaf bes 9t vnb bet S5ab(tlid)en Stef ? 2(nttooit. &^a$ X(6enbma( begeuget one bof tvir volforne vergebung offer vnfer füm- ben pP. 594—396. et Ven. van der Linden, V. S. lib. l. Part, l4. p. 1385, 139. Coll, Part, I. p. 23. T EhEXO1LuO 4 €. A, 25 o3 ; bei baben / burcb bas einige opffet TT T RIT Criftt/ fo er feleft ein maf am a E. 9-cteut; voléracht fot/a —— Ioh. 19. . Die S9Xtef abet feftet baf bie (e&cnbi- sen vnb bie tobten nit burcf bae feiben Gbrifti vetgeburig bct fünben fa&en /e6 de ba / baf Gbriftus ned) teaficb füt fie | von ben SYefptiefiten: genpffevt. woet- usu ide, Cano- MT em c Mif- be 5. Bn ift alfo bie Stc jm grumb cin "o0 fus "eBgottifefe verfeugnung beg. einigen € Hebre. 9. 7. N yos "005 et go. Opfferé vub feibens. Sjefu Gbrifti. c. Ner SY Tandem, eodem anno, in Catechismo tertium edito, productior responsio talis "exftat ] qualis etiamnum laberur. Haec autem additamenta, fe- me] iterumque facta, indicare videntur, partes , primae et fecundae editioni adiectas , non typothe- tarum incuríd aut errore fuisfe praetermisfas ,. fed postea confülto additas , et iubente quidem Elec- tore Palatino. Certe, in utroque Urfini Carc- chismo, nihil de mis/Z legitur, quamquam in za- iori diveriae funt de S. Coená quaestiones, quas in Heidelbergenfi frustra quaeras. (7) Sed Fride- rici Pii mandato fuit obtemperandum. Hoc te. fert Henr. Alting, in Zifloricá Nasnatinte dc Ec- Co) Huius modi funt eo. Quid differt Coena Domini a baptismo? 299. Quid fignificat fumptio Banís cet vini? soc. Quid est manducare corpus Christi et fanguinem cius bibere? 312. Quare duobus fignis uti Chriflus voluit? 315. Quid est hune panem et calicem fumere in rccordationem Chrifii? 254 COMMENTATIO Ecclefiis. Palatinis, quam e monumentis fide dig- nis publicis et. privatis (p) contexuit, cap. XLIV. haec fcribens: Cum in prima editione. Catechismi non haberetur Quaestio. Octuagefima , — flatim altera editione hujus anni 1563. ex fpeciali Elec. toris mandato addita et fuo. loco inferta fuit : abs- que dubio , ut abominanda corruptio Coenae Domini- cae , quae in. Misfa est , detegeretur , et. hoc veluti characterisimo Ecclefiae Reformatae a. Papiflicis dis- cernerentur. Confentit Ioh. Ludov. Fabri- cius, vir, iudice Hieron. van Alphen, (4) f quis alius, rerum Palatinarum, etiam maxime reconditarum , gnarisfimus, asferens , (r) Frideri- cum quam feverisfime | mandasfe , ut alia adornarce- zur cditio , cui illa Misfatici Sacrificii condemnatio infereretur ,| hunc folum in finem, ut fuum cum caeteris Proteflantibus hac in re confenfum te[fla- t&m faceret, (5) Coniicit Doct. Reddingius, (2) ir- (p) Conf. Prooemium, p. 3. et Menfonis Altingii Pi- ta , defcripta per Ubbonem Emmium, p. 171. (4) In. Prologo faepius laud. $. 35. (*) Operum omnium edit. 1698. p. 413- Locum debeo Ifaa- co lc Long, lib.l. p. 111. G) Conf. van Alphen, loco modo 1l. Ioh, Ens, lib. l. cap. ll. 5. 14. Jf, Je Long, loc.1. 86. LXXXVI—LXXXIX. (quocum comparetur Adr. 'sGravezande, Tweehonderdja- rige Gedachtenis vas de Syuode te W'efel , p. sj. Koecheri, lib. l. p. 280—283. Cr) Lib. 1. Vol.-HT. p: 81, 82. P] (T-H E;O'L'O'GT C A. 235 irritatum- fuisfe Eleetorem | anathematibus , nuperri- gie a^ Concilio Tridentino in Reformatos pronun- "ciatis: Augustius, Vir Cl. (z) fibi perfuadet , Fridericum initio quidem pepercisfe Romanis , postea vero fortitudinis fuae documentum edere vo- luisfe. ^ Quicquid vero, five coniicias, five ftatuas , de caufis, quibus inductus fuerit Elector, ad fenten- tiam fuam de misf papali im^ Catechismo aperte pronunciandam , non negabis, huic responfieni inésfe 'acerbiratem] et asperitàtem , quam alibi in 'Catechismo non deprehendimus. ^ Responftoziem: di- '*o: nam, quod in qzaestione nostratibus paulo durius fonat: paepfche smsfe, reverà convenit cum paüsfelijke misz, quae fit auctore Pap Romano. Id ipfum indicat Germanicum babst- liche,five pipstliche 7e. Neque aliud inest Latino 5492/5, pro quo tamen interpretes fubftituerunt minus honestum papiszica , indicans misfam Papae asfeclis ,— Papiszis, receptam. Quae etiam in refponfione dicuntur, de difcrimine Coe- nae a Christo inftitutae et istius misfae, non fim- "pliciter funt culpanda , tanquam a vero aliena. Ta- lis enim reverà est doctrina Romanae Ecclefise, qualis in hac responfione traditur. Scio, bonos viros deceptos esfe fistulà dulce canente, in misfae facrificio , fcilicet , magis commemoradüonem | quam ite» (2) Lib l. p. 122. 236 COMMENTA TIO iterationem facrificii , a Christo oblati , fpectandam es- fe ; fed non ignoro , quid fanciverit Concilium Triden- tinum , cuius Canon III. e /acrif. mis/ae huius est argumenti: 4S7 quis dixerit , Misfae facrificium tan- tum esfe laudis , et gratiarum actionis , aut nudam commeinorationem [acrificii in Cruce peracti , tion autem propitiatorium ,, — anathema fit. (y). Sed offendere maxime folet responfionis conclufio , quá misía dicitur , cum abnegatio unici facríficii et pas- Jfionis lefu Christi, tum etiam execranda idolola- tria, Neutrum vero nude dicitur, aut de confilio et voluntate misfam celebrantium , fed cum aliquo temperamento , et de eo, quod, iis etiam infciis et nolentibus, reverà fit; Sic, qui misfae facrifi- cio quotidie Christianis opus esfe contendunt , eo ipfo negant, wzicum Christi facrilicium nobis fuf- ficere, quamvis ipfi, misfam celebrando, fibi vi» deantur Christi facrificium venerari , omnemque vim falutarem facrificii incruenti repetant ab unico io craento. Similiter, qui hostiam, quam di- cunt, adorant, reverà placentnlam colunt, quae pro pane fubftituitur, quamvis ipfi, transfubftan- tiationis. placito in errorem inducti, putent, fe Christum, fub fpecie panis latentem, . adorare. No- (v) Conf, CI. Heringa, in Kerkelijke Raadvrager en Raadgever , Vol, ll. p. 52—58. Cl. Bouman, ibid. p. co—2s. et Vir doctus in Gedgelzerde DBijdragen , Vol, 1V. Amft, 1030. p. $09—905. THEOLOGIC A. 237 Nolentes. igitur . idololatriam committunt, prouti Isráélitae vitulorum fimulacra colentes fefe idolola- trià. polluebant, quamvis vellent, non deastris, fed Deo fuo lIehovae, cultum praeftare. Hoc enun- ciati fui temperamentum indicavit, (») qui respon- fionem octogefimam fcribens ufus est formulà Ger- manicá: im grund, cui respondet Belgica: 7 den grornd , cuius vero vim interpretes Latini non ex- presferunt.vertendo : ipfum iMisae fundamen- tum shi] aliud est, quam. | Germanica enim: die Mifs ist im grund michts anders , dann," verten- tenda erant: JMisza penitus perfpecta or est, nif, Nec negligendum est, do/olatriam in Catechismo dici fignificatione ampliore: esz enim, resp. 95. idololatria, Joco utius Dei , aut praeter unum illum et verum Deum , qui fe in. verbo fuo patefecit , aliud quippiam fingere aut habere, in quo fpem reponas, Quae quidem fignificatio facro- rum auctoritate librorum commendatur , Matth. Vl: 24. Eph. V: s. Phil. II: 19. Omnis vero idololatria recte dicitur execranda, prouti Deus resp. 108. dicitur omnem turpitudinem execrzrí. In textu Germanico est: vermaledeyt, a Latino maledictus. Delgicum verv/oect , quamquam nunc durius habetur, olim tamen teretes aures, neque hoe (w) Legi ea merentur, quae fcripfit Corn. Brinkman, annot, ad librum: Perlhamndelieg van den Heidelb. Catech. Vol, Ill. p. 18:. 238 COMMENTATIO hoc. loco , nec resp. ro. aut 108. offendit. Caete- rum illud idololatriae crimen iam antea, quam fcripta fuit. Catechefis Heidelbergenfis , Ecclefiae Romanae obiectum fuisfe, docere nos potest Con- cilii Tridentini Canon. VI. de facrofancto E u cha- ristiae Sacramento , qui huius est argumenti : Si quis dixerit, im fancto Eucharistiae Sacramen- to. Christum unigenitum | Dei filium. non. esfe cultu latriae,. etiam. externo , adorandum; | atque. ideó uec. festivd. peculiari celebritate yeneratndum , neque in Procesfionibus — — folemniter circumgestandum , yel non publicó, tt adoretur , populo proponendum. , et ejus adoratores esíe idololatras; anathema fit. Hic enim Canon fcriptus iam est, die r1. Octobris anni I551. (x) ———— 9 G— — —— SECTIO POSTERIOR, CATECHESIN PALATINAM A VITUPERATIONE DEFENDENS. $8. 1. Defenf[ionis ratio et snodus. Postquam Sectione priore ea fpectavimus , quae univerfe in Catechismi Palatini argumento ac formá funt GJ Letheri ec Meianchthonis dicta non minus aspera vid. in Hieron, van Alphen Prelogo land. $. 36, THEOLOGICA. 239 fant Jaudanda , Sectione posteriore videbimus , quid opponendum fit v/zuperationi , quam fuübire folet li- bellus. ..Scilicet,. baec Catechefis, quamprimum in lu- cem fuit edita, valde displicuit, non tantum Roma- nae addictis Ecclefiae , fed etiam nonnullis emenda. ta facra amantibus, quorum placitis erat oppofita. Postquam in Belgium invecta , et, unà cum Confesfíione Belgicá , pro libro Symbolico habita fuit, pauci, cum politici, tum ecclefiastici , eam fpreverunt, Paulo post Theologi, Remonftran- tium nomine celebrati, alii plura, alii pauciora , in Catechismo: reprehenderunt : quorum tamen ftu- diis ,, non tantum Palatini et Belgae, quibus .hic libellus ufu eratreceptus ac cognitus , fed etiam caeteri Synodi Dordracenae focii , cives et exteri , reftiterunt. Ab eo inde tempore nunquam de- fuerunt , qui modum vix tenerent, vel in laudan- do, velin reprehendendo. Et, quo longius re- motum fuit fcripti libelli tempus a praefente aetate , quo maiores facti funt progresfus in fíludiis ad Theologiam pertinentibus, et quo magis mutata fuit Ecclefiae Delgicae facies, eo exftiterunt plures , tum reformatis coetibus adfcripti, tum alii, qui veteres querelas repeterent, vel novas vituperatio-. nes in medium proferrent. (y) i Equi- (y) Conf. Urfini Zpologia Catechismi Eccleftarum et fcha- laram Liectoralis Palatinatus Ieidelhergenfis valgo Adic- t$, 240 COMMERN'T'A'r10 Equidem fi omnes querelas et viteperationes refele lere conarer, opus infinitum et a Commentationis meae propofito nimis alienum esfem aggresfurus, "Tum enim mihi vindicanda foret Christi et Apostolorum doctrina , in Catechismo Palatino propofita, contra omnes eam repudiantes ; porro religio feculo XVI. purgata, contra Graecae et Romanae Ecclefiae placita et inftituta ; denique Ecclefiae in Belgio reforinatae doctrina , contra. Christianorum familias , diverfam repurgandorum facrorum viam ingressas. Vos au- tem, Viri Clarzisfimi, ni fallar, in quaestione pro- pofità , tantummodo postulastis defenfionem , oppo- fitam vituperationibus eorum, qui Ecclefiae. refor- matae adferipii negant , doctrinam Christianam etiam- num, duce Catechefi Palatini, in patriae nostrae coetibus esfe exponendam. His igitur terminis mea disputatio erit continenda, Proin- ti contra cayillatioues mataeologorum , Theologicae Facultatis Academiae IIcidelpergeuffs uomive fcripta et edita Germanico idiomate, a. 15641. Latiue repetita in. Urfini. Opp. Theol. Vol, Il. col. 54. Cenfara TAazologorum- quorundam | »icino- rum de Ca:ccheff Electoral? Palatiná , ibid. col. 553—538. Ur- fini, ad Tàecolegorum quorundam im vicinid , de Catecheff Palatind, et testimoniis facrae Scripturae , ad illius margi- uem annotatis, Ceufuram, Respouffo, Germ. fcripta a. 1564. in Latinam linguam traducta, ibil. Col. 59—76. Hlenr. Altin- gil Aiflerica Vurratio laud. cap. XLV. van Alphen, Prohgi laud. $$. 45, 44. Koecheri lib. l. p. 555—422. van Alpen, Lerterkundtige Gofchied. etc. p. 49—)7. 103—1:3. 126—183. 2 o9-619.,.324. —2334«4 369—310. 416—488. THEOLOGICA; 241 Proinde hac Sectione respondendum erit a4. eo- rum querelas, qui negant, Catechismum esfe .du- cem idoneum, quem fequantur, qui in coetibus nostris doctrinam Christianam exponunt: Capite vero posteriori diiudicanda erit eorum fententia , qui, quicquid etiam de libelli nostri pretio ftatuant , fuadent tamen, ut lex ecclefiastica , de Catechismo eum in finem adhibendo , antiquetur. Prouti vero , modum in Catechismo laudando esfe tenendum, fignificavimus , pag. 99— 106. ita etiam videndum est, ne immoderate verfemur in culpan- dis animadverfionibus, quibus ufi funt boni doc- tique viri in libellum non prorfus vituperatum. Fuere enim , qui nimiis eum ornarent laudibus. (z) Fuere etiam , quorum laudatio videri posfit modum excedere , nifi eam in bonam partem iaterpreteris, Sic, qui Catechismum dixere ?erva Bib/ia , cenfe- ri posfunt indicasfe, in illo breviter ea tradi, quae in libris facris producte funt expofita, de rebus fcitu nobis maxime necesfariis. (4) Fuere deni- que (z) Horum iudicia benigniora retulerunt Liefstingius, in lib. |. Gedachten over het Predikampt caet. p. 138. Broee« fius, loc. l. p. »35. et van Alphen, lib. l. p. 109—1:3. (4) Hanc fuisfe mentem viro docto, cuius fudicíum, prae- fixum Tomo fecundo Operum Theologicorum ab Urfino fcriptorum, quo iure nescio, dicitur iudicium Ecciefae Belgi- €ae , fatis manifestum erit totum eius contextum legentibus, Itaque non est, quod cum Davide Knibbeo, in Prologo, CatechefiLus de lihello nostro faepe vernacule editis praemisfo, Q pai 24a COMMENTATIO que jam feculo XVII. et. XVIII cordati Tlieolo- gi in Belgio, qui modice Catechismum laudarent , eiusque aüctores aliquando lapfos esfe faterentur. (5) Se- » P. 194 14. aut cum loh. van der Kemp, in Prooemio Ho- miliarum de Catech, Heidelb. faepe quoqu? Belzice edirarum , pP. 21,22. negemus, quempiam e nostris tanti Catechismum seftimasfe, Similiter in bonam partem accipi ea posfunr, quae "fcripfi Ven. van Lis, ia Oratione S. faepius laudatd, p. 121, De Caiechismus heeft niet één wezenlyk gebrek, waar door men hezm zou moeien vorwerpeu : het iscen dierbaar pand, dai wy niet zorgvuldig genoeg kunnen bewaren. (5) Plures adduxit Cl. Heringa, in libello faepius laud. p. 26—8:. Ex his imprimis memoratur dignus mihi videtur loh, d'Outrein, qui fuam Carechismi explicationem hoc infignivit ti"ulo: kez gouden kleinoot van de Icere der waarheid, die naar de Godzaligheid is, vervattet in den. Heidelb. Cate- chismus s eoque anfam dedisfe videuur Lieffiingio, in libro: .Gedachten oyer. bet Predikampt, p. 138. fcribendiz des naam van gouden kleinood ach£ «mem voor (den Catechismus) nies te hoog, le igitur, in libeilo primum a. 1:704. edito: de groore rattigheid der Catechizatien, infonderkeid over de Hei- liga Schrift, p. 43. 49. haec fcribit: Den Heidelbergfches Catechismus is ecn fzer. voortreffelijk gefchrift , waar aan wy pecnfins den lof weigeren, dic er aan gegeyen moet em kan worden. Degh evenwel is en blijft Let een menfcohelijk ge- fchrife; daar men geen onfeilbaarheid aam kam teefchrijven; mog op let duifzndfla decl die volmaakiheid en voortreffelijke Weid, die er is te vinden in de fiheiftem dor Pruofetem em "postelen, Indien 'er heden ten dage fvadan?g eene Onderwij- finge moes:e opgefteld werden ; men fouwde wmogelijk , felfs vnt- gens her oordeel vam alls de Hedensdaagfc*c Godgcleerden, fom- mige fukheu we! wat breeder ,en andere wot koiier &eRandelens at is, mem fouw "sw wal wnf by of xf doen; ock miifzhien 4 ise THEOLOGIC A. ! 243 ^Seculo autem , quod vivimus , adinodum pauci erunt. docti probique viri, ita laudantes Catechis- mum Heidelbergenfem , ut nihil in eo emendandum putent, Equidem certe e Scriptoribus , quos vidi huius libelli laudem nostrà aetate praedicantes eius» que ufum commendantes ,. neminem comperi fingu. Jas partes, enunciata fingula, probantem. (c) Hos igitur potisfimum fecutus, ita ad praeci. puas de Catecheíi nostrà querelas respondebo, ut nec nulla nec multa in eà agnofcam vitia, postim- que adeo, hac in caufá, profiteri cum Hora- tio: (2) — ubi plura nitent , — non ego paucis Offendar maculis , quas aut. incuria fudá, "ut. humana. parum cavit. natura. — In defendendo Catechismo, eundem , quoad eius fieri posfit, fequar ordinem , quem Sectione prio- re hier en daar wel eenige andere bewoordingen gebruiken, Maar dat is de Heilige Schriftuum geen[ins onderworpen.: (c) Conf. van Lis, Ora. laud. p. 122, !24. qudcum conf. eius Leerredenen over eenige gewigtige leerfiukken van den Christelijken Godsdienst. l. Drietal. Utr. 1797. Praef. P- VII. Vii. Liefsting, Gedachtem caet. p. 15: — tc. Red- dingius, lib, 1, Vol. III. p. 32, 33- 58—060. BSroes, lib. 1. |p.285-—297. Royaards, van den Broek et Begemann, in. Handelingen van de 4igem, Caristel. Synode der | Herv. ^ Kerkin het Koningr. der Nederl. in 1831, p. Har. Herings, lib. Ll, p. 175, 116, : (d; Epis. ad Pifones, vs, 351e— 535. |a | 944 COMMENTATI1IO re mihi elegi in laudando. | Quapropter . cenfenda erunt, primum , quae in argrmenti delectu. vitupe- raptur , $$. 2—4. deinde, quae in form4Z reprehen- duntur, $. 5. In argumento, a Catechismi Palatini fcriptoribus delecto, queruntur vituperantes , ve/. de negligen- tià, in omittendis rebus gravioribus, ve/ de nimià fedulitate , in afferendis rebus levioribus , ve de er- rore, in rebus tractandis commisfo. De primo quaeremus , $. o. de altero, $. 3. de tertio, S. 4. e ora. Querela , de negligentid , in omittendis rebus gravioribus. In Catechismo nostro nonnulla frustra quaerun- tur, quae magni funt momenti ad fidem pietatemque excitandam et alendam , nostráque aetate in inftitu- tione populari haud funt negligenda: veluti religio- nis Christianae origo et auctoritas divina, Z£io- vizTla et Üsozveueris eorum, qui vitam et doctri- nam Christi tradiderunt , aéevria et &Adryg Codicis facri, et quae his funt afünia, Quae fi in Cate- chismo invenirentur, libelium ornarent eiusque ufum augerent : neque aliena fuisfent a propofito Refor- matorum , qui ftudiofe librorum canonicorum aucto- ritatem tuebantur, iustam Codicis facri lectionem et interpretationem urgebant, traditionum ecclefias- ^ ti- THEOLOGICA. t45 ^ ticarum-fidem extenuabant , conciliorum: decreta Pa- parumque iusfa fpernebant. Quocirca etiam Con- fesfionis Belgicae auctores illis tractandis , art. 5—7. operam dedere laudabilem, Verumtamen.ea in doctri» - nae Christianae compendio non requiruntur , posfüunt- que commode Theologiae populari , vel praemitti , vel * adiungi , quomodo factum est a recentioribus, Prae- tered eorum tractandorum five necesfitas five utilitas non tanta erat feculo XVI. medio, quanta hoc nostro aut proxime antegresfo , postquam Scriptorum facro- rum fides, lefu Christi, Prophetarum et Apostolo. rum legatio divina, omninoque praeftantia religio- nis Christianae, multorum levitate et impietate est impugnata et in contemtionem adducta. In Cate-: chismo autem Homiletis et Catechetis datür oppor- tunitas monendi auditores et discipulos, de fum- má Christi docentis auctoritate, resp, 4. 19. 91. ^ de patefactione divinà, in libris facris nobis con- fervatà, 995. 25. 117. de Prophetis, mentis divi- nae interpretibus ,. 19. de Apostolorum legatione - coelesti et feomveucTia , 46. 53. de veritate religio-. nis Christianae, 1. 22. 65—68. de vitandà Zzicría et fuperftitione, 21. 94—99. 103. (e) Sunt, qui in Catechismo defiderant Theologiae , q. d. naturalis, capita feorfum tractata, Quorum, . ta- (e) Conf. van Lis, de eer. van den. Heidelb. Catech. vere 4d. p, 109—114. Reddingius, lib. 1. Vol, lll. p. 276—286, Brocs, lib. |, p. ^95, à 246 COMMENTA TTIO tamen fententiae equidem non fübfcribo. : Quae. enim in populari inflitutione funt docenda , de: fummo Numine, de Deo non nifi uno, de naturae divis : nae attributis, de mundi procreatione , "de. provi- dentid diviná, de hominum naturá morali et offi-- ciis, de animi immortalitate; de praemiis ' virtuti fperandis , de poenis fceleri :metuendis, et quae plura ex hoc genere ratio fana, five docet, five: coniicit, liaec igitur multo certius et evidentius coniungi et comparari posfunt cum doctrinae Chri- ftianae partibus in Catechismo traditis, quam fe- parati exponi. (f) Fateor, divinae naturae attributa commode po- tuisfe uná tradi in. Catechismo , prouti factum est in-Confesfione Belgicó , art. 1. et in praeftantibus doctrinae: compendiis nunc fieri asfulet. Quae ve- roa nobis homunculis, pro ingenii nostri imbecil- litate distingui figillatimque enumerari folent Dei virtutes, has, plerasque certe, in Catechefi. come mmemorari, fupra, pag. 109, r10. jam indicavi- mus. Vir confultisümus, quem nominavi in Introitu , pag. 29. obiicit Catechismi Scriptoribus negligen- tiam in eo, quod ne verbum quidem fcripferint , de praeclaro Iefu exemplo,. nobis ad imitandum propofito, atque vix et óc iv mupóóg mentionem fe- (f) Conf. van Lis e: Reddingius, locis modo laudae. tia. THEOLOGICA. $47 fecerint doctrinae faluraris ab eo denunciatae. (g) Utrumque non fatis cogitate fit. Christus enim in Cateclismo laudatur fummus Doctor noster , qui nobis Dei voluntatem de redemtione nostr^ patefc- cit, resp. at. coll. 4. 84. 85. 118. et quaest. 71. 77. 120. Quae autem in libello traduntur , e Chri- fti doctrinà funt petita. . Porro. Confervatoris nostri animus fanctus vitaque peccati expers praedicstür, TeSp. :35, 36. et Christiani dicuntur illius membra ac participes Spiritus, quo ille gaudet, ut in hàc vitá contra peccatum et Satanam pugnent. $2; Quodfi vero Catech:smi auctores in eo funt repre- hendendi , quod non nominatim Christi exemplum laudaverint ,. quid :quaefo ,. de 'Tacobo Apostolo dicendum erit, in. epistolà fud, cap. V: 10. Pro- phetarum, nominatim Eliae, 17. non lefu Chri- fti exemplum, laudante? Quid, de Paulli epistolis ad Romanos, Galtas , Thesfalonicenfes, quae abundant quidem monitis, at Christi exemplum haud commemorant ? $2. ^(g) Christendom. en Hervorming. 'Ywesde Uitg. p. 209, o01. In den Heidelbergfthem Catechismus word? , hoe zeer dezelve een kort begrip zal heeten van de Christelijke leer , geen. enke] woord gereps van hes doorlachtig voorleeld yan 9 'e- zns, ont ter navolging voorgcf/cld, das boves aile voorbeeiden leerzaam en opwekkende is. Vau de zaligmakende leer , doos Hem verkondigd, maaht dezelve naauw in het voorbijgaa- wenig gowoge 54? COMMENTATIO Querela , de nimid fedulitate in tractandis rebus levioribus. In concifá brevitate, cui Catechismi auctores ope- ram dedisíe vidimus, Sect. I. Partic. 1I. $. 6. vi- fi tamen funt nonnullis aliquando longiores in trac» tandis rebus minus gravibus , certe eam diligentiam non postulantibus, Huius fedulitatis nimiae fpecies occurrit, una in loco de Sacramentis , altera in doctrinà de precatione. Palatini inftitutionem de facro Bapzismo et Coená Domini nostri, quaest. et resp. 65—829. longius produxerunt, quam plerique folent de utroque in- ftituto in libris catecheticis fcribentes, Cuius rei tres fuisíe caufae videntur. Prima in controver- fiis, de Baptismo et Coenà inter Christianorum familias ortis, et in periculofis erroribus , quibus imbuti erant permulti , cum Romanae Ecclefiae ad- dicti, tum fodalitatibus emendata facra malentibus adfcripti. Hinc enim orta est necesfitas, doctrinam in facris libris de utroque ritu traditam, latius ex- plicandi ac diligentius defendendi. Quà de re me- mini me dicere , Sect. I. Partic. I. $$. 10. et 14. itera est in ratione, quá doctrina , de facris lava- tionis et epuli a Christo inftituti ritibus , tradi olim folebat, ufurpatà Sacramentorum appellatione, Quae qui- THEOLOGIC A. 449- quidetir docendi ratio utilis et" fere. necesfaria erat, in disputationibus cum Ecclefià Romaná,:de $a- erámetitorum five $ymbolorum facrorum indole ;.mu-. mero et efficientid. Terziz caufa in eo est quaeren- da, quod Heidelbergerifes ,. propius Calvino; quam Zuinglio accedentes, in. utroque Christi: inftituto agnoscebant , non tantum Jignificationem ,. (fignum) fed: etiam confirmationem. five. testificatioz. nem (figillum) eorum , quae Euangelio promittun- tur. Quae fane fententia, quamvis multis nostrá aetate displiceat ,. (7) minime tamen est contein- nenda. (7) Qui Catechismi (criptoribus nimiam: obiectan: fe- dü- "3 Conf. ick las. Gedachten over her Predikampr , pP. 145 149. et Leer der Ntgd Kerk naur de leidraad vam 4e. - Heidelb. Catech. Vol. Tl. p. 273—381. van der Lin- den V. S. lib. 1. Part. MI. p. 46 —49. (/) Conf. van Lis, Leerredenen over eenige gevigiige legr- Fukken ven den Christ, Godsd., dienende tor eene procye van eene bijbelfthe behandeling der Catechismusfloffzn. Eerfte Driet al. Utr. 1797. p. 118—126. Vierde Drietal, Zordag X XFI, X XPIL on XXPII. Utr. 1801. S. van Emdre » Opheideringen van cenige flukken in den Heidelb. Katech. Utr. 1203. p. 89—107. et, Vir Ven, Corn. Hooijer, Disputatio, quá respondetur ad quae- ftionem , ab Ordine Theologico Zcademiae Rhemo- "E Mm propofitam : Quibusnam paribus fioi invicem fimiles funt facri lavationis et Coenae ritus a Christo inftituii ? Quis hnius com- parationis est ufus ,' in iudicio de utriusque. ritüs ándole, lezi- timo ufu et fructu falutari?- quae praemium reportavit, edita-- que est in Z»sa/i2us cad. R^eno-Trai. ann. 18257-1225; 25o COMMENTATIO dulitatem in doctrinà de precatione, quaest. et resp. r16—129. non fatis attendunt ad argumen-. ti gravitatem aut multiplicem fructum, ex bene in- tellectá. et in ufum quotidianum converfà hac doc- triná ad precantes. redundantem. (&) Sed nolo nunc repetere, quae iam antea, Sect. I, Partic. II. $. 4. monui, de precum formulà, a Christo. discipulis fuis traditá, in Catechismo explenatá , réSp. 125—129. $. 4. Quere!a , de erroribus in tractando argumento commisfis. Plures funt vituperantium querelae , de erroribus in tractandà doctrinà Christianá commisfis a. Cate- chismi Palatini fcriptoribus, Neque equidem ne- go, Heidelbergenfes fubinde lapfos fuisfe. Verum nondum mihi perfuadeo , hoc iis toties accidisfe , quoties volunt vituperatores, Tn defcribendá generis humani perverfitate , quaest. et resp. 5, 2, 8. nihil docent, nifi quod , five fa- erorum librorum auctoritate credimus , (ive historiae te- (k) Legi ea rserentut, quae, Catechismi defendendi caufá, uberius fcripit vau Lis, in lib, de eer en het gezag vam den Haidalb. Gasach, verdedizt, p. 95—96. T-HEOLOGICAÁ.:; 25i testimonio: accepimus , five ufu quotidiano: cognosci- ius. C) ogtibiieo í Qoo -3n3tutib ^on resp. .9« Deum homini iniuriatn facere. quando . i5, Jege fud flagitet, quae dono y fud ipe. Jius:contumacid facultate praefflandi privatus , praes. féare nequeat. | Et.recte. quidem, ratione Adami habità. Diverfa vero posterorum- est ratio , qui non: füá.culpáà eà. facultate-fünt orbati, ^ draque. ad vindicandam. Dei. iustitiam nobis opus est azgumen- tatione doctà ;ex Euangelio, quo docemur, velie Deum .condonare. delinquentibus , virés largii ime becillis. (27) t: c1o19 fm - Quando. Deum Zorrendis diens árascé.| dicuatg resps.10. coll. 14. 37. 82, er qu. et resp. 1co. non aliter.id. accipiendum est , atque. eiusmodi. dicta. fa- crorum L.brorum. de. Deo Zyfgszezzó£Gs eninciota.: i9 Hin «Quae () Conf. Ewaldi Kistii, Aanmerkingen over da ftelling van den Heidelb, Katech.: wij ziin van nature .?neigd God en onzen naasten re harten. Amft, '296. jan Dak- ker, Bri 46n e Ew. Kist, betreklijk gijue — Aasmerkine gen, Amit. 13796. E. D. L. (Jan Brou wer) DBrif, den Eerw; Ew. Kist ?oegezonden over deszelfs. — danmerkingen, Amit, | 3797. E w. Kist, Pervolg vam 4laum erkingen — tob ui. woord op den brief van den Eerw. Jap Brouwer. Amft. 1797. Jan P)rouwer, Teis rot wederantwoord aan den Rire Ew Ki JUAN Amft. 1797. D. H. van Lis, Leerredenen -— y 9t for tene broeys van eene LDijbelfche hehandelirg. der Katethis- musftoffen. Tweedes Drietal. Zond. 1i, n. en xv. Cu. 1798. Derde Drietd. Zonl. !V. vit. en XI. Utr. 1299. $. van Emádre, Ophelderingen, pe 7—53. Cm) Conf, van Lis, Derde Dric, Zón4. IY, 255) | COMMENTATIO Quae de aeternitate poenarum ,resp. 10, et t1.- dicuntur , non nifi Christi doctrinae Matth. XXV: 46. convenienter credenda funt, neque fatis probari posfunt ratiocinando de peccato, adverfus /um- mom Dei maieftatem commis(o , /;mmis , hoc est, fempiternis fuppliciis luendo. (7) Quae disquiruntur , qu. et resp. 12. de necesfitate fatisfactionis, uti et 14—17. 40. de iis , quae in Me- diatore Dei et hominum requiruntur, probari non posfent , fi ratiocinatione philofophicá efficerentur , quod multis vifum fuit. (o) Verum, eam Urfino mentem non fuisfe, docent, cum loca librorum ía- crorum his quaeftionibus appofita, tum harum ex- plicatio. Quod igitur, de utroque illo argumento , docent nos libri facri, hoc quoque rei indoli et divinae iuíftitiae omnino convenire, neque aliter fieri posfe , ratiocinando demonftratum iverunt Hei- delbergenfes. Caufa, cur Christus fub iudice Pontio Pilato pasfus fit, resp. 38. haec dicitur, w£ innocens co- ram iudice politico damnatus , nos a feyero Dei iu- dicio, quod omnes manebat , eximere, In quo fi di- (5) Conf. denuo van Lis, loco modo laudato. fe) Ita etiam vituz fuit Liefstingio, in Gedachten over hes Prodikumpt, p. 142, 148. et in laudatá Catechismi inter- precritione vernaculá, Vol. [. p. 125—128. R eddingio, lib. |. Vol. IT. p. 8;. 35. coi. 75, 76. Lindenio, lib. 1. Vol, optet hroefio, lib.l. p. z85, $86. THEOLOGICA. 25$ dicas Catechismi fcriptores, ingeniofe magis lufisfe, quam cogitate docuisfe ,. (p) faiendum erit , in re fimili eleganter fancteque aliquando lufisfe Scripto- Tes facros, ut 2 Cor. VIII: 9. et 1 Petr. 1I: 24. Caeterum , quanti fecerit Urfinus hanc respon- fionem, colligere licet e Ca?ecAismo eius maiore , in quo ad quaestionem 8o. eur Praefidis tionen , fub quo pasfus est (Christus) , exprimitur ?. haec re- fpondentur: primo , ut Pracfes Romanus argumen- t0 fit, Christo patiente ,. ficut. praedictum erat , feeptrum regium à ludaeis ablatum iam fuisfe ,. ac proinde. Mesfiam alium non. expectandum . esfe,. See cundàó, tut moneamur , nos. non modàó poenam , fed condemnationem quoque iuflam 4n iudicio divino eva- fisfe , quia Christus innocens à terreno iudice pro tiobis condemnatus est. (3) : Urfinus, resp. 44. cum Calvino , Symboli articulum , quo Christus ad ínferna descendisfe di- citur , interpretatus est de /zenarrabilibus animi an- gustiis , cruciatibus et angoribus , in quos detnerfus fuerit. Olevianum vero aliam profesfum esfe fen- (p) Liefstingii funt dicta, in lib, Gedachten over het | Predikampt , p. 147. wel fpeeling en aardigheid , maar geene bondigheid of wezen. 1n Catechismi expofitione vernaculd , Vol, li. p. 15. eene onfihuldige fpeeling. Conf. van Lis, lib. l. Tweede Drietal, p. 118, 119. - (2) Conferendus est Calvinus, Inftít, M EP Lib, u. c, XVI. $. $- 853 COMMENTATIO fententiam , fupra iam pag. 100. notavi. In quá merito confentientes habet , e veteribus : nostris Theologis nonnullos , e recentioribus plerosque. (7) Quod. autem znferni cruciatus , quaest, 44. pase fus dicitar Christus , nequaquam ita est. accipien- dum, ac fi fanctus noster Confervator. desperave- rit. (s) Saniora enim docuisse Urfinum, intel- ligsimus e Catechismo eius maiori, cuius quaestio- yes et responfiones 84 et 85. fic fefe habent: Quiz ger desenfum eius ad. inftros intelligis ? Dolores shorts et horrorem irae Dei, quo in. defperationem adizuntur ct im aeternum cruciantur. damnati , eum. in anima ct coníciontia fua , citra támen defperationemy, expertum esfo. Sed potuitne unguam Deus Christo iras, vel eum. deferere? Nunquam, Sed favorem et auxilium fuum ad tem- pus itm. accultavit ,' ut. natura. Cár?sti humana in has fg) Vid. guos memo7ot Cl. Heringa, in libello faepius laud. p, 76. Quibus adiungi possunt Adrianus Becol, ia Bundel van Godgceleerde mecst. Katechetifihe Perhandelin" gen,opere posthumo, quod edidit Petr. Meyboom, Amft, 1792. P, 150—123. Liefsting, Reddingius, van der Liuden et Broes, lib. X. p. 2?s. et e Germanis Car, Phi, Held,der Heidelb. Catech, vollfláudig erklárt. Manuh, 18:4. p. 202. 4 : G) Doct, Reddingius, lib. Il. Vol. Hil. p. 69. Zond. XVI. — wordt ook aan letus toegefchreven, het: ondergaam 4er helfche k waale, dear hij voorzeker gecue wroeginges vam ket gewesen ofowasbhoot ürefi kuenen ondcor véndem, THEOLOGICA. 2$5 "as angustias deveniret, quibus urgentur deferti et abiecti à Dco. Quae Urfini dicta fimul indi- cant, quid voluerit, quando resp. 37. profite retur , Christum iram Dei fustinuisfe , col. 17. Credunt nonnulli Viri venerabiles, . Catechismi nostri laudatores ingenui, (7) auctores eius, resp. 58. perperam locum Paullinum , 1 Cor. IL: 9. in- terpretatos esfe , de vitae aeternae beatitudine, quam nec oculus vidit , nec auris audivit , nec ullus homo cogitatione comprehendit, | Fatemur, hane zag- eppxvslay commisfam esfe a nonnullis ' Catechismi interpretibus: (v) videri etiam Urfinum ita in- terpretatum , cum fcriberet in Cazechismi Explicatio- tie haec : videtur inexplicabilis quaestio , (quid fit. vi- 1a aeterna ?) quia dicitur de ea: nec oculus vidit, caet. (Jef. 64. 4. 1 Cor. ». 9.) Mallem vero haec ita accipere , ut. Catechismi fcriptores dicantur duo illa loca accommodasfe ad caufam praefen- tem, non aliter atque ipfe Christus et Apostoli dicta in veteris foederis codice ad fuum adaptarunt propofitum. — Verum hac de caufá, fupra iam, pag. 182. indicatà, iudicent peritiores. Vifi funt Catechismi fcriptores , quaest. et resp. 71. e Christi mandato, Matth, XXVIII: 19. duxis- fe (2) Reddingius, lib. 1. Vol. Ill. p. 69. e: Broes, lib. 1. p. 236, (s) In his cenfendus quoque est Liefstingius, Vol, "! P. 4. 160, igt. 256 COMMENTA TIO - fe promisfionem de lavatione , quae fit eius fangui- ne ac Spiritu. Sed, re penitius perfpectà , mani- festum est, eos hanc promisfionem e locis ibi lau- datis et cum Christi mandato collatis effecisfe. (v) Vitio quoque iis datur, quod, in doctrinà de facrà Coená, qu. et resp. 75—77- 79. Christi dic- üs in fermone, quam Iohannes, Euang. c. VI. retulit, de carze /ud. edendá , fanguineque fuo Li- bendo , interpretati funt de vfu epuli, cuius in illo fermone nulla fiat mentio. | Sed, quamquam Con- fervator noster Capernaümi nihil dixit de facrá Coenà, ita tamen, de corpore fuo edendo et fan- guine fuo bibendo , locutus est , ut nos, ex his ver- borum imaginibus, colligere posfimus , quid figni- ficare voluerit, cum postea discipulis fuis panem et vinum daret , fui corporis et fanguinis fyinbola , eaque edere et bibere iuberet: fect. 51— 55. Recte igitur Urfinus, in Explicatione Catechisini , ipfe profesfus est : caput fextum Iohannis non pertinet ad caeremoniam coenae. Nihilo minus ex hoc capite argumentum duxit, pro interpretatione eorum , quae Christus dixit Coenam facram inftituens , quando- quidem , (ita. inquit) fimilium phrafium fimilis. est fententia ex. interpretatio. (w) Propterea etiam lo- cà, (v) Docuit hoc Reddingius, Vol. Hf. p. 85, 84. (w) Conf. Disquifitio Urfini,de controverfiá verborum Coe- »os.adiecta Explicasioni quaestionis et responfionis LXXPFIii. Argus Vl. ex Fmilibus foripturae locis, fimilem val sandez saciringm confintutibust, verbis non cotiroverfis. THEOLOGIÍG A. 25] ca, ex Euang. Ioh. ad hanc caufam pertinentia , in Catechismi margine ad resp. 76 et 79. notata , tex- tui non inferta funt. (x) In iis, quae Paullus Apostolus, 1 Cor. X: 16, 17. fcribit: «à sor4ploy TÉ; eüAcylug ,. 0 süAOs vyoUpsy. oUn) xowcvia TOU &ijuvroS TOU XpicTOU ÍeT15 Ti) prov , Ov xAG[uEV , CÜx xoivavim TOU GOpux TOS ToU XpicroU eTiw i Üri elg proc , fw cügum ci mA Ael écuev' ob yàp müvreg iw ToO ivbo Lprcu perio (£v , Scriptores Catechismi , resp. 77. vident pros misfionem , de corpore Christi ad edendum et fan- guine eius ad bibendum dando. In quo vehemens ter errasfe dicuntur. (y) Verum ipfum audiamus Urfinum, in Exj/icatione responfionis haec fcri- bentem: Communio est participatio rei communis. Communio corporis et fanguinis Christi est per f dem fieri participem Christi et omnium beneficiorum eius, eodem fpiritu in nobis exfiflente , qui est. in Christo, et eadem in mobis efficiente , quae effecit in Christo. — Panis et vinum funt communio , hoc est , fignum et testimonium communionis nostrae cum Christo. Communio autem. haec in eo confiflit , quod unum corpus multi fumus... Maec fi. Paulli menti fint confentanea, de quo mihi perfuadeo , inest Aposto- li dictis testimonium , de beneficiis , e Christi morte falutari percipiendis ab omnibus, qui fincerá fide m fa- (x) Conf. Reddingius, Vol. III. n. 69. Qr) Conf. Reddingius, lib, et Ioc. .; dad. R 258 COMMENTATIO facram celebrant coenam: lióc vero: "testimonium recte promis/ionis nomine dicitur a nobis , Apostoli auctoritatem in Euangelio denunciando veneranti- bus. mi T EE Hypocritae et^qui non veré réfipiscunt , resp. $1. dicuntur Zémnarionem / ibi eder?" et "bibere ; vetbis ex 1 Cor. XLI: 29. "ductis; ubi Paüllus: 8 detiov, inquit, xal zlve» avxblec, xpium ixwrQ écülei xa) ive, p Dixxplyoy vb cju TOU xuplcu. Quod igitur Apostolus, de Corinthiis turpiter facram coenam profanantibus , fcribit, Palatini ad qüoscunque fi- mulate Christum profesfos accommodant: et, ut mihi quidem videtur, iuftisfime. — At eo prorfus contorquere dicuntur dictum Paullinum , (z) quod xplpa non indefinite dederint, (Germanice e$ ge- richt) Belgice ee? oordee! , led definite (225 ge- richt) het cordecl. Ego vero nihilin eo contor- ti video. Articulus enim indicat damnationem eam, quam Paullus minatus est. Denique Catechismi fcriptores , ut doceant, quaest. et resp. 100. quam graviter peccent, qui iurando aut dira imprecando nomen Dei temerent, provo- ^^t ad legis Mofeae inftitutum , quo divini nomi- contumelia morte mulctanda fuit. Sed in eo i»fi famt, quod non fatis distinguant crimen gra- vius (2) Doct. Reddingius, 11. eam vituperationem his refert verbis: dndw. 8i. 3s de plaats 1 Cor, Xhyog. geheel verdraaid, deor een oordeel ze yeranderss i» het oordeel. THEOLOGIC à. $59 vius a minus gravi, Scilicet , e lege 4 Mof, XXIV: 15, 16. lapidationis poena fumenda erat ab iis , qui 'Deo fuo Iehovae contumeliofe maledicerent. Horuri vero crimen multo erat atrocius , quam eorum , qui nomine divino, in temere iurando aut dira impres 'cando, abutebantur: neque in hos mortis fupplis cium conflitutum legimüs. (a) | ; $. 5. ' Querelae de formd, Quae in Catechismi formá. reprehenduntut ,. nóii- nihil detrahunt de laudibus, . quas ei tribuimus ; Sectionis prioris Particulá.. posteriore... Quod, rec- tene fiat an fecus , videamus. . : Partes aliquae dicuntur non iusto ordine dispofi- tae, (^) Attamen univerfe, probandum laudandum- que (a) Conf. Ioh. Dav. Michaélis, ZMofaizch Recht, Vok V. p. 102—190. Io, Christ, Ffid. Schulzii, Ern. Frid; Car. Rofenmülleri et Ioh. Henr. ván der Palm, V. Cl. Scholia ad h. 1. f ' (9) Broefius, lib. 1l. p. 2856. haec animadvertit: Vier. overal wordt die ffeifelmatige gang gehouden ,' welken populai- fe Jeerboeken zoo wei vercifchen , als andere: maar. tien zier, in tegendeel , nu iets aangeroerd , hetwelk in her yeryolíg eerst oet ontwikkeld worden, zoo al$ Zond. LX, het fuk am» de Voorzienigheid , Ja? £o? Zond. .Y, behoort; dam eers vindi meu jets. herhaald, hetwelk te voren reeds voldoende is afgehlasd- deld, zo» alt Zond, XXIII. yf. €o en 61, de. [ees yon God R2 g-- "a COMMENTATIO que esfe Catechismi ordinem ,. vidimus Sect. I. Partic. H. $. 3. Fateor, nonnunquain ea disiunc- ta esfe, quae coniungi potuerant, aliquando etiam eandem rem iterum ac tertio commemorari. Utrum- que vero rarius fit, nec nifi in rebus magni ad religionem momenti. Caufa vero quaerenda est, vel in distributione fectionum , fingulis diebus do- minicis tractandarum , de quà diximus, pag. 196. vel in ufu trium formularum, quem Sect. I. Partic. IL $. 4. laudavimus, ubi etiam, incommodum, hinc ortum , multo maiori commodo et utilitate compenfatum esfe, vidimus. (c) Ex ufu fymboli, q. d. apostolici, fluxit etiam ratio , fingulatim ea.defcribendi , quae docemur, de lefu Christo Sospitatore , a Deo nobis dato, unico Dei Filio, homine e Marià virgine mirifice nato, dirisfima pasfo, cruci fixo , mortuo ,fepulto , in viram revocato, in coelum evecto, ad Dei dexte- ram fedente et ad iudicandum redituro, quaest. et resp. 29—52. | Quae ratio Lindenio, Viro Ven. (2) minutam fapere videtur diligentiam, gran- di genade ip Christus, dies reed: geheo] ontyouwd is Zond. Filios dde (c) Conf. van Lis, de eer em het gézag van — — den Haoidelh. Catech. verded, p. 835—806. 102—106. (Z) Lib. l..Part; I. p. o5. De cerfle (aanmerking) Petref* hes ellendig verfnipperen van. din, in zijn geheel befehouwd, waarlijk grooten Jezus, maar die, bij de fiukewijze behan- deling. ven ziju per[von em werk in de 1146 tot de 194e afdee- THEOLOGIC 4A. 261 di Iefu perfoná et opere indignam. 'Secus vero vi- fum est Theologis et doctrinae Christianae inter- pretibus bene multis, qui, in fingulis partibus adumbrandis et ad fidem pietatemque Cliristianorum augendam commendandis, lubenter verfari folent. Neque ab eo abhorrere Lindenum, apparet ex iis, quae, in orationis. undecimae ingresfione, pro- fesfus est. (e) Caeterum, quae de vit4 lefu terre. ftri in conventibus facris funt enarranda, fi non fa- tis fufe lateque, duce Catechismo,, exponi pos- fint, commentarii , de vità Iefu a quatuor: Euange- listis fcripti, amplam Homiletis praebebünt de eá disferendi materiam. Conferantur interim , íi tanti res videatur, ea, quae e Catechismo attulimus, pag. 118—120. Nomen Christi anfam dedit Catechismi auc- toribus, perfonam Confervatoris nostri defcribendi tri- Wings inderdaad zeer klein im ouze oogen words; waarbij te- vens eene gaping voor zijn verdienfielijk leven open gelleyen- i1, dat naauwclijks eenige ruimte vult. (e) Lib. 1, Part, ]1. p. ii2. Vaar oms inzieo had 4ie fof korter , maar zaakrijker en yoor yerfiand éu Hart mcer yruchs- baar kunnen behandeld worden; maar het yroom oog:merk dee Fiellers van dit leerboek fcheen mede te. brengen, om de^ diepe wijsheid dcr geloofibelijdenis bij ieder woord ganfchelijk uir d6 putien: en, in zoo yerre daarbi; gezorgd jr. om hooge be- grippen en gevoelens von Jezus i» rec boezemen, willen wiy ens gaerne met das doel yereerigen , door u den perfoon en hes werk des Ferlosfers van alla. kanten ter. befehouwing aum iq hieden, s. | COMMENTATIO tri plici appellatione , gropAetae , facerdotis et regis , ductà e facrs Lbris. Quae docendi forma valde autiqua, feculo proxime exacto, displicere «coepit multis, Ernestio, và zy, (f) confentienti- - bus:. nec tamen repudianda est, dummodo intra . certos fines terminosque contineatur. (7) : In: Ca- techismo autem , hoc quoque loco, cernitur ftu» dium univerfae dictionis ad librorum facrorum exem- plum conformandae, quod Sect. I. Partic. II. $. 5. laudavi, Huius etiam ftudii documentum inest defcriptioni hominis CAristiami, resp, 32. quae a nonnullis no: (/) Conf. Proluiones dc Officio Christi triplici, auctae et repetitae in Opusc. Teo]. Lugd. Dat. 1723. P. 411—458. J«. C. Doederlein, Ixffit, Theol, Christ. $.505. G. T. Zacha- riae, Diblifcher Theol. Vol. ll. p. 559—562. C. G. Bret* fchneider, Handbuch der Degmatik der Evangelisch-luthe- rifchen Kirche, 8. 147. C. F. de Ammon, $umma Theol, Christ, Ed, 1V. $5. 129—131. (g) Conf. S. F, N. Morus, in 4fppend. ad Epit, Theol, Christ. Part, IV. cap. II. Sect, lIL. et. in Commentario, quem edidit C. A. Hempel, Tom. ll. p. 248—260. P. Abresch, fnr. ad Ep. ad Hebr. p. 290—282. I. Heringa, E. z. ever de koningl. waerdigheid yan ]. C. p.» 91—96 (in Opp. Societ. Hag. a..1797.). J- Muntingbe, Par; TÀhcol, Christ, theorete $. 241. ]- A. L. Wegfcheider, Jzffit. Theol, Christ, doge — $. 152. ]. G. ^ ülier, Porlefungen vom Glauben der Christen, Part, ll. p. 5. G.C. Knapp, Zorlefangen über die Christ]. Glaubenslebre, nach dem Lehrbegriff der evang. Kire- T x $. 107, A. Hahn, Lehrbuch des Christ, Glaubens, $. pote THEOLOGICA. NT fimiliter vituperatur , (A) cuius vero defendendaec caufá nolo ea repetere, quae, loco modo laudato , nominatim pag. 209. attuli. Ufum Decalogi , in. exponendis officiis , quae a Christianis funt praeftanda, in reprehenfionem in- currisfe , manifestum est. () Quicunque vero rite perpendit, quae monuimus , de his officiis in Ca- techismo traditis, pag. 133—133. et de ufu legis Mofeae in disciplinà morum Christiana, p. 205—207. Heidelbergenfium rationem non valde vituperaturus est. Neque is magnopere reprehendet Catechismi fcriptores propterea , quod Decalogi prologum; ego fum Ickova , Deus tuus caet. non fint. interpretati , ex eoque incitamentum obedientiae non duxerint. (&) Sci- (h) Modeste reprehendentibus accenfendi funt Liefsting, in Gedachten over het Predikampt, p. 14577147- €t in verna - culá interpretatione Dom. XII. et van der Linden, in Ora- tione S. de eodem argumento. (G) Ven. van der Linden, lib. ls Part. l. p. 25. haec fcribit: de andere aanmerking raakt de voordrags der fehoone Christelijke zedeleer, maar aanleiding van de Mofsifche wei der tien geboden, 4ie zeker voor dat verheven. doel zear kwa- Hjk gekozem i5, en, ook bij de allerbeste behandoling ,. voor Jeeraar en gemeente beide zeer vec] te wenfchen overlaas. Conf. Liefsting, Gedachten over het Predikampts, p« 150. et in explicatione vernac. Dominicae XXXIV. Reddingius, lib. 1. Vol. Ilf, p. 60—62. 69. 84, €t Hoving, lib. l, p. 160» (k) Reprehendentibus asfenütur Doct. Reddingius, p. 84, fcribens: Her is waar, men heeft vergeten , over. die Codlijks Inleiding 1e handelen , men fchijut miqt gemerks rg his e- a64 COMMENTATIO Scilicec lili prologum a primo praecepto non fepa« rarunt , (7) eiusque vim et fignificationem , accom- modate ad religionis Christianae indolem, resp. Q4 et 95. expresferunt. Denique aequus rerum aeftimator non facile repudiabit (77) fententiam Hei- delbergenfium , e decimo Decalogi praecepto , resp. 113. confecutione necesfarià concludentium , p7o- hibsri omnem cupiditatem | et cogitationem adverfus Dei praecepta , quamvis fimul agnoscat, prohiberi bonorum alienorum cupiditatem , mandari animum rebus fuis contentum. (4) Quando, Sect. I. Partic. Hl. $. 6. laudabamus brevitatem, cui operam dederunt Palatini, non ne- ga- hebben, welk een fchoon gebrüik van dezeiye kon gemaake worden, () Ad quaestionem 92. Quae est Lex Dei? fic respondetur: Loquusus es$ Deus omzia yerba haec: Il, Praeceptum. £go fum Dominus, Deus tuus, qui eduai te ex. Egypto, domo fer- vitutis, Von habebis Deos alienos 1n con[pectu meo. Similiter in textu Germ. et interpretatione Belgicá, (m) Eam fere repudiant, cum Christiano Batavo inox ann. z. laudando van Lis,lib, l. p. 99, 100. et Liefsting, in vernac. Catech, interpretatione , Vol. III. p. 313, 314. (») In banc fentenriam praeceptum hoc interpretacus est Chri- itianus Batavus,juzior (Cornelius B rem)fecutus Ca- sechisimum Ecclefiae Scoticae , a. 1645. in. libro, quem Petr. Abresch. praemisfà praefatione edidit, mn.tit. Proeve over de betrekkiue der zedelijke wes tot. het. Genadeverbond en tot den Évangelifthen Godsdienst , mitsgaders over den eigenlijken aim yan het Tíende Gebod , Amlt, 1284, $8. XLII—XCIX, (oTHEOLOG'C A. aáós m Sivimus, videri nonnulla productiori et praetee tÜodum excurrentia, Hoc igitur ilis vitio datur a reprehenforibus , (o) non fatis cogitartibus , ne- cesfariaui fuisfe eam ubertatem, ad probánda , q lustranda et vindicanda, doctrinae Christianae ca- pita, a pcriculofe errantibus negata, obfcurata et inpugnata. (5) Quá in re ut agnoícamus Heidel- bergensium prudentiam ac fidem, faciunt ea, quae Sect. IL. Partic. [. S. 14. de boit verit varie trac- tàtis notavimus, Queruntur etiam paedagogi et difcipuli haud pau- ci, de longitudine, cum univerfi Catechismi, tum quarundam responfionum , quae impediat, quo mi- nus difcenda memoriae tradi queant. (7) Neque ego (v) Venu, van Lis, lib. 1. P. 10», eorum reprehenionem refert , his ufus verbis; fommige ffukken zijn er al tc opzttie- JHjk en uitvoerig im verhandelt, die deor eene kórte op lie]- dering genoeg zouden teegelicht geweest zijn, bij voorbeeid , de ltere der Sacramenten, en van den Eed, — IVa mWord.er, .deor d« uitgebreidheid van die flukken, vooral Yan hes eevffe , in de evenredigheid — yan dit werkje een groote wanzeflalte veroorzaakt, C2) Conferat lector, quae toni oppofuit, - (4) Hanc Doct, Reddingius, lib. lam hoc modo refert: D; Lisfii diligentia huic vitupera- P. 71, 72. quere- Carechismus ijs vee] te uitgebrcid, Kinderen en eenyouwigen kunnen denzélyen niet dam met yeci moeite in het hoofd prenten .» 65. allerbezwaarlijkst onthouden. De andwoorden moesten vec] kortor en eenyoswiger. geweest Zijn. De vatbazrheid der geenen, voor velken hii eefchrezon wierdy, is bif dcuzclyen geheel mit. het rog verloren, det ge- erui 566 COMMENTA TIO ego hanc longitudinem fimpliciter laudo. Ea vero minorem creat molestiam , in doctrinae Christianae expofitione, quae in conventibus publicis fit ab Homiletis, quam in privatá rudiorum inftitutione. Huic, autem molestiae tollendae laudabilem dede- runt operam, ez ipfi Palatini, ez deinceps Synodi Dordracenae Patres, aliique bene multi. (7) Clamant etiam Catechismi vituperatores de obe fcuritate eius, ortá, five ex ufu. verborum obfo- letorum dictorumque tropicorum, five ex artifi- ciofà partium compofitione, five ex argumentandi fubtilitate, five e concertandi difficultate. — Quae vero his querimoniis opponenda funt, ea ante iam occupavimus , Sect. J. Partic, II. $. 6, 8. (5) Denique obiicitur Palatinis iracundia , odium et in- iuriae ulcifcendae ftudium ,' quibus petere dicuntur quoscunque ipfis adverlantes. Quod quam inique fat, coiligi potest ex iis, quae Sect. I. Partic. H. $& 9. de gravitate in docendo a Catechismi fcriptoribus fervat, uti et f. ro. de eorum leni- tate et humanitate in disputando , monuimus. Ac fane perpauca funt, quae bis cum aliquà veri fpe- bruik vem denzslvam Laart hum esne moeite, die ligt eenem jemmerlijken af keer van. allo Godsdienflig ondorzoek tem gee velge heeft. . (*) Dignus est, qui de his laboribus lezetur, Reddingius, Hb. ] pe 7275. (1) Quid vituperatoribus bac in caufá dandum fit, quid negan- dvm, candide .profesü funt van Lis, lib, ], p. 106—108. ct Keddingius, |. l« p« 647—968. 75, 76. fpecie. opponi queant. Uzuz. quaeritur .in. resp. $o..quod diluere ftuduimus, pag. 231—238. 44- &erum in qu. et resp. 90. ubi in eos, qui 4 /atc- tis, a fe aut aliunde, felicitatem aut. falutem quaeruütit , respondens ita invehitur , ut dicat, eos in utücum Servatorem Ilefurn non credere, yerum , etfi. verbo. quidem eo. gloriantur ,/ re ipfa tamen eum .abnegare. Sed, ne repetam, quae de re- fpondentis «mente, pag. 165. ann. 4 conieci, iu Lis horumque fimilibus dictis, fancta animi in- dignantis. concitatio. fpectanda est, quam -maioreni etiam in modum. animadvertimus in Paullo Apo- ftolo, Gal, 1: 6, 7. IE: 11. III: 1—4. IV: r1. 16. V: 7. 1c. ne graviora commemorem dicta, cum huius Apostoli, 1. Cor. XVE 22. Gal. E: 8, 9. V: 12. tum Detri, Act. VIII: ?o—23... Tertium , e quo Catechismi obtrectatores efficiunt, fcriptores eius odium et vindictae ftudium patefecisfe , quaer:- tur in resp. 52. in quà Christianus miferiarum et vexationum toleratarum. confolationem ,- e fperato Christi reditu ad iudicandum percipiendam, his prefitetur verbis: iudicem e coelo ex[pecio , qui omnes [uos et, meos hostes in aeternas poenas ab- iicia?, caet. Sed falluntur, quicunque: in istam fententiam interpretantur dicta bominis Christiani, qui inducitur profitens, Deum odisfe iram , odium eL vindiciac cupiditatem , resp. 106, ac postulare , wL proximum aeque ac tos ipfos Hilibbinus ; ; huma- nitate, manfuetudine , patientid et. miferzcordid er- 268 COMMENTATIO THEOLOGICA. erga eum utamur , inimicis quoque benefaciamus , r. I07. porro, ut utilitates proximi ,| quantum posfimus , adiuvemus et augeamus, cum eoque sta agamus, ut fobiscum agi cuperemus, Y. 111. qui. denique precari dicitur: Parer coelestis, da, ut nos 6t omnes homines tuae voluntati parcamus ! rt. I24. e£ remitte nobis debita nostra , quemadmo- dum et nos omnibus , qui nos ofenderunt , ex. ani- fo ignoscere volumus. r. 126. Qui igitur eo est animo, non potest non perditorum hominum mi- feriam dolere, Dei Christique gratiam ad refipi- fcendum et confequendam poenarum immunitatem pro iis implorare, eoremque faluti operam dare. Si qui vero ad finem usque vitae perfeverent in impietate, nec defistant ab odio hostili in optimum Confervatorem ac Dominum, Christique genuinos cultores, horum iusta poena tandem requiem af- feret vexatis defatigatisque Christianis, qui proin- de, iudicis fupremi fententiam venerantes et cone Rdenter exfpectantes, confolationem in aerumnis , Christi caufà toleratis , percipiunt e certà fpe relaxa- tionis liberationisque promisfae. Hanc concipere fpem Christus fuos iusfit amicos, Luc. XXI: 28. Hanc ipfe Paullus Apostolus fovit et Christia- pis iniecit Philippenfibus, Epist. HI: 17—21. et Thesfalonicetfibus , 2 Epist. I: 3—10. (7). () Cant, Réddingius, lib l. Vol IH. p. 78, 79- et Licsfftingli imterprerario Beljiea Catechismi , Vol IL p. 158-7106. CA* CAPUT POSTERIUS, LAUDANS ET A VITUPERATIONE DEFENDENS INSTI- TUTUM , QUO DOCTRINA CHRISTIANA DUCE CATECHESI PALATINA ETIAMNUM EST EXPONENDA. S. d. Disputationis continuatio. In Commentationis Parte priore , laudavimus et a vituperatione defendimus inftitutum , quo, in. re- formatis patriae nostrae coetibus, doctrina Cliri- ftiana exponitur, communi ordine. definito, duce libello, huius doctrinae ejvray a tradente. Partis posterioris capite priori, iustam tribuimus laudem Catechefi .Palatinae, Superest, ut hoc capite lau- demus ac defendamus huius libelli ufüm , in Refor- matis patriae nostrae coetibus etiamnum confer- vandum , ut eo duce doctrina Christiana pro. con- €ione. exponatur... í id oit Quod cum inftituimus, nolumus ^ in landando quaestionis propofitae lineas transire. "Kcirco non ad tempora , quibus Catechefis Palatina. in Eccle- fiam 270 COMMENTATIO fiam Delgicam est invecta, redimus, «quaerendo, quid potisfinum illis temporibus fuerit aptum et congruens. Neque in regiones exteras aut coetus facros a nostris diverfos nos conferimus , percunc- iando ,. quid in-iis praeftabile fiv habendum. | Nec denique: progredimur ad «tempora: futura; : fcrutan- $0, quid. posteritati. fit: conducturum... (v) Nobis enim (9) Praefentis temporis rationem esfe habendam, non futu- ii, prudenter monuit Doumannus, Vir Cl. loco fupra pag. 93. laudato. Non disfentit Broefius, lib. I. p. 299. haec fferibens: Zee biijkt het ons, dat ook de tijdsomflandigheden en: Hervormdes tot gerrouwe bipwoning der katechismus-pre- diting dringen. loe lang die drang wel duren, cn of die waisfchiem binnen korten tijd nog meer toenemon zal, voegt ent niet te willen onderzoeken. Eyen min laat het. zich be- paltn , welk eene reeks van jaren dit opllel nog de handlei- Jihg biijven zal, waarücar men de leer des Eyangelies yan den tredikfloel verklaart, / Zekerlijk is het niet van menfchelijko formulieren , maar alleem omtrent Gods woord , ons verzekerd , dit het beflaat tot im eeuvigheid. Eandem fere fententiam profesfus est Vir Ven; R. B. qui edi voluit Cegitationes ver- naeuláé, diccas: Bedenkimgen over de meest doelmatige be- handeling der katechisssusffoffen , infertas Symbolis nuncupatis: Nieuwe Dijdragen ter bevordering van de kennis em verbes gering van den sors diemt., het leeraarsambs en kerkelij& be- frnur — bij de Proteflantfche Christenen, verzameld en uit- gégeven door H. W. C. A. Visfer. II. Jaargang, Sneek, 12-74. p. 180. ubi haec leguntur: Het is wel hoogst waar- fehijnlijk, dat dit aloud gebruik in ünze kerk zal blijven fhand houden, en mem het niet ligt geraden zal vinden , het- zelve af ie fihzffom, of in de werordenimgem em gebruikem àieromtrsnt aanwevkelijke veranderingen te makes. Lnmers zu THEOLO''CIC SA. 271 enim habenda est ratio praefentis temporis, et re- formatorum in Belgio coetuum, fermone vernaculo in conventibus facris utentium, — Nimirum verfa- mur in republicà, non conftituendi, fed conftitu- tà. Non eligimus, fed accipimus nobis traditum Catechismum , ante fecula duo et dimidiatum in coetus nostros invectum et confervatum , legibus, partim ecclefiasticis , partim civilibus, et in hunc usque diem communi ufu tritum. Proinde fi quae- ritur , laudandumne fit an vituperandum , quod nostro tempore apud nos fieri folet, non dubita- mus, quin hoc inftitutum laude nostr fit dig. num. 8$; $. Vetus Ecclefiae infütutum non praeter necesfitatem est abrogandum.. Ice Nulla est lex , iudice Cicerone, (v) quae non ipfa fe fepiat diffcultate abrogationis. ^ Quod fi verum est in legibus civilibus ; verisfime dicitur JANET IT ies XA ' " üe zal men daartoe den tijd moeten pisi waarep eene gewenschte. verbeterde kerkflaat en heugelijke vereeniging van alle Eyangelifthe Christenen, in de zaak van zelve veram- deringen zullem :e& weeg brangen, die dam geene tegenfpraak ef zwarigheid meer vindem zullem. ^ Concinit quoque Ven, Lindenius, loco fupra p. 31. anu, 41. laud, (v) Epit. ad Atrium, Lib. 11L. Ep. 23. 272 COMMENTATIO de ecclefiasticis , maxime de iis, quae cum fanc- tisfimo religionis negotio arctioribus coniunctae funt vinculis. Quo autem funt verufliores., co aegrius abrogantur. — His praeter necesfitatem abrogandis , labefactatur legum auctoritas, et reverentia religio» ni debita. s Praeterea ita comparata est indoles plerorumque ho- rninum religioforum . imprimis eorum ,.qui Reformas tae Ecclefiae in Belgio funt addicti , ut veteribus infti- tutis ad religionem pertinenübus adhaerescant. Nec mirum. Vetus enim confuetudo apud omnes natu- rae vim obtinere folet. (Qv) Noftrates autem , ma- gis quam nonnullae gentes vicinae , Galli imprimis 3 moribus vetustis funt addicti. — 77e weet. niet , in- quit Isbr. van Hamelsveld, (x) dat de Ne- derlanders voor nieuwigheden fchroomen ,en zich, uit vreeze voor onrust , of [chroom voor de gevolgen , bij het oude houden? Et Guil. Ant. Ockerfe (y) Ma hoc Beigarum ingenium defcribit: Lanzzaar van aard , en bevreesd voor onrust en. [chokkingen , aar- (w) Conf, Petr. van der Willigen, Vir Ven. in Resp. ad quaest. van welk eene kracht en. invloed is de gewoonte op den mensch en zijne handelingen? edit. a Societate: Tot Nut van t Algemeen, Vol. XVII! Amft. 1822. p. 55—35- fv) De zedelijke toeffland der 'Nederlandfche Natie op hes eirde der achttiende ceuw. Amft, 1791. p. r30- (y) Ocntwerp tot. cone. Aigemeene Chaeacterkurde. Derde Rukéen, bchelzende het natievaal character der Nederlande- gen, Amft. 1797. P- 237- - THEOLOGIC A. 273 aarzelen zij veelal en dralen lang, eer zij iet yan gewicht ondernemen ; met eene. bevende hand , fchoor- voetetide , komen zij tot een. befluit , en: als dat ge- nomen is, tot de uityoering ; hunne zucht ot im den ouden plooi te blijyen , is zoo groot, dat zij lieyer. het oude oplappen en zich gebrekkia behelpen , dan wat nieuws daarflellen. | Tegen groote verande- ringen en gewaagde fprongen zien zij op , als tegen eenen otioyerkomelijken berg. — Praeterea , quod a maioribus acceperunt inftitutum , fuam exiftimant posfesfionem , quá exturbari nolunt. Accedit pie- tas erga parentes et proavos, qui liberis et ne- potibus facra repurgata tradiderunt , farta tectaque confervanda. Z7 zijn, inquit Cl. Heringa,(z) gehecht aan het oude , naarmate zij. de gedachtenis van geliofde Ouders n. ge&erbiedigde | Leerméeffers zegenen. Zij zijn afkeerig yan het nieuwe, naar- mate zij huiverig zn voor ondankbaarheid en on- eerbiedigheid jegens de. getrouwe Leidslieden hunner jeugd. 'Vooral meenen zij hen tiog tia. hunnen dood te beleedigen , wanneer. 2ij erkennen , dat. de zali- gen gedwaald hebben, dat humne inrigiingen ge- órekkig waren, en dat een nieuw gcflacht hun werk verbeteren kan. Hoe meer goede vruchten men de. makomeling[chap van de zorg en arbetdzaamheid der F'oorouders ziet plukken , hoe af k«eráser. men wordt van (2) Kerkelijks Raudvragor en | Ruadgever , Vol, I, p. 262, 263. 8 274 COMMENTATIO van het yerfloren der inrigtingen , door hen geflicht, en van het vyerzaken der gevoelens , door. hen gres koeflerd en ingeplatit. — —. De Godsdienst zelf leert eencen fluifer. te werpen op de gebreken van. eerbied- waardige men[chen , en. yooral , van hen, na. hut» nen uitgang , tiers te yermelden, dan. wat.goed. en lofwaardig is.. Men. fchijtit zich: dus tegen. hen. -te bezondigen , wanneer men. hunne. gevoelens , hande- lingen , gewoonten afkeurt , en dezelye mes. andere verwisfelt. Men denkt aan vrome Voorouders J ais aan yerheerlijkte Hemellingen , wier gelouf en wan- del ons ter navolging zijn voorgefleld , en ier werken hen volzen. — — ij zijn de eer , en de foem yan hun nageflacht : zoude dan het. nakroost; hen en zich zelf onteeren , door omver te werpen , Wat: ztj geflicht hebben ?. Vident etiam noftrates bona, olim magni aeftimata ,fibi erepta importuno novandi ftu- dio: proinde, quae iis intacta manferunt, ea (tu- diofius retinent. Ufu didicerunt, multa nové in- venta et intrufa parum esfe fructuofa: nolunt igi- tur plura ex hoc. genere pericula..facere. . In. pro- verbia abierunt haec: zo* ommis thttatio est emen- datioaCa) limites antiqui non funt fummovendi ; (b) ne ie comilsceto cum novantibus. (c) Quae, fi va- lent (^) Jac. Hinlópen, over Jier geweore zeggen: alle ver- anderingis geene verbetering, in Viri aeftumatisfimi Feryolg der Overdenkingen, Ui. 1799. p. 397 416. (^) Frov. XX!I:: c5. XXHE 10. ALL (c) Prov. XXIV: ar. THEOLOGIC A. 275 lent in rebus civilibus et domesticis, multo. magis in facris et ecclefiasticis. (4) [sivo Prae multis rebus admodum caris ,. Catechismus Heidelbergenfis in honore .est apud pios Ecclefiae nostrae focios. Hi enim , ne de vulgo dicam , .libel- lum illum, quamvis non fuperftitiofà profequantur veneratione , neque auctores eius cum facris adae- quent fcriptoribus, magni tamen faciunt ceteris- que huius generis libris longe praeferunt. Quin et Confesfio Ecclefiarum Belgicarum , qui alter est liber earum fymbolicus , a plerisque minoris aefti- mata, multisque ne nota quidem est. Catechismus, quamquam parentum nostrorum memorià fcholis fe- re publice eiectus , in templis fancte est fervatus. Partes eius certo conftantique ordine, fingulis fere diebus dominicis , pro concione explicantur. ' Argu- menta admonitionum, cohortationum | et confolatio- num ex hoc libello ab Homiletis ducuntur, Exer- citationescte cheticae, in conventibus facris , duce. Catechismo , inftituuntur, Multi ex hoc libello. doc- trinae Christianae elementa didicerunt : plures etiam ex eius tractatione in coetibus facris. fructus faluta- res (d) Ad praefenteu caufam accommodari pluri posfunt fcrip- taa Viro Cl, Heriuga, in Disquifüitione vernaculá: Opmer- king, beoordacling en raad, betreffende de gehechtheid aan oude, en de afkeerigheid yan nieuwa inriziingen en leorwij- ze", in opere laudato: Kerke/ijke Raadvr. en Raadg. Vol. l.. p. 222—390. S25 276 COMMENTATIO. -xes perceperunt. Catechismus , eodem cum libris fa- cris involucro , compingi et circumferri folet. In ilum innumerabiles fcripti funt commentarii libri- que ascetici, in quibus valde dilecti, et perquam laudandi. Qui Catechismum vilipendunt, :cenfen- tur doctrinam , facrorum auctoritate librorum in Ec- clefià Reformatà receptam , aspernari, res novas in "Societate Christian moliri , cum iisque facere , qui , vel olim Ecclefiam Belgicam turbarunt, vel nunc doctrinam , per divinae mentis interpretes patefac- tam, respuunt. Praeterea lex ecclefiastica , de Catechismo pro "concione tractando , non nifi eum in finem lata est ac per duo fecula et quod excurrit ftabilita, ut -doctrina , quam profitetur Reformata in Belgio Ec- clefia , propagetur, confervetur et propugnetur. Prop- terea haec ipfa Ecclefia dicenda foret doctrinam, quà discernitur discérnique femper voluit ab aliis Christianorum familiis," repudiasfe, certe neglexis- fe, abrogato Catechismi ufu. Cuius negligentiae periculum couantam animis Doctorum et Antiftitum incusferit formidinem , anno huius feculi fexto et deci- "To, quo nova rectionis ecclefiasticae forma, Re- già auctoritate, erat introducenda j docet libellus , Regi augustisfimo oblatus, die quarto Martii, a delegatis Clasfis, quae tunc erar, Amftelodamen- fis, (e) in quo hae babentur querelae: — Zer regt, (e) Vid. Meworie van bezwaren, overhansigd door eens Cor- mit. THEOLOGICA. 977 fegt, om het Godsdienítig onderwijs te rege'en en te verbeteren, om het misfchien in te rigten naar de nieuwe verordeningen oimtrent het lager "fchoolwezen, Aez regt, om welligt onze formulie- ren van eenigheid ez onze liturgie ze veranderez , behoort , Sire! naar ons inzien, niet toegekend te worden aan een Synode, van zoo weinige perfonen , welke, zelf: in de allergewigrigfle zaken, aan get- nen lastbrief. van hunne vergaderingen , zouden ge- bonden zijn. — —- Zich te moeten onderwerpen aan hetgeen weinige Mededienaren. zouden | goedvitiden voor te fchrijven te gelooven of niet te gelooyen , 1e leeren of niet te leeren , zou im den grond weinig yerfchillen , yan op nieuw onderworpen te geraken gan zckere foort yan Pausfelijke of Bisfchoppelijke Heerfchappij, zo£ afwerping van weíke onze Vadc- ren zoo veel geleden hebben, — — De éénheid , in onze kerk [land gripende, was de yrucht, zoo yeel mogeljk, ener langdurige vereeniging Yvan begrippen cn geyoelen;. — ou men eene. andere eenheid in geloofs- en leerpunten wi//en daar [lei- Jen, door bevelen van weinigen daarfiellen; wj bidden U , Sire! te overwegen, koe zeer daardaor inbreuk zou gefchieden , niet allen op. de regten van misffe uit Je Clasfis van dmflerdam , aan zijne Mejesteit den Koning, tegen het Z4lgemeen. Reglement voor het beffunr der Hervormde Kerk in hat Koningrijk der JNederlandep. Amb, 3516. p. 1—16. 279 C OW MENTA T':10 van ons geweten, maar ook op die van zoo yele duizendetn , voor het behoud van welker dierbaar eigendom wi de befcherming van Uwe Majefleit in- rüepen. Zoo groot de bekommeringen zijn, welke by ots ontflaun over de gevolgen , die uit de in- veering van het dikwijls gemelde Reglement. zou-. den Kkunnen wooriyloegen; zoo zeer gebiedt ons. ook onze ongeveinsde liefde voor Uwe Majcfteit , dezelve yoor te dragen. ' ÍWij houden ons yerzekerd , dat, zoo niet alle, te minflen verre de meeste leeraren diep bedroefd zullen wezen. —Moede van zoo yele worflelingen en verdrieteljkheden , hadden zij géhoopt, vriy van ontmoedigende zorgen, hunnc ambtsbezigheden senoegelijk te zullen kunnen waar- nemen, en hunne Lidmaten , afgeleid door zoo vele gebeurtenisfen , van. de ware kennis en beoefening des Godsdienstes , zachtelij& te zullen kunnen terug- leiden; en zou dan die hoop hen nu moeten ontval- len? — Zouden wij , na zoo vele beroeringen , in den [choot van burgerlijken vrede en onder eene V'ader- ljke regering terug gebragt , de flormen in de kerk moeten zien opfleken, en zoo velen in den ayond van hun leven, waarin zij meest al niet dam cL- lende gezien hebben , tiog. meer. van nabij dan te yoren, door twetfpalt en alle hare rampzalige ge- volgzen, gekweld moeten worden? — Indien de Leeraars yerpligt worden , sich te onderwerpen aan de verordeningen , welke, ingevolge het Reglement , vervolgens zouden kunnen worden vastgefleld , VOOI THEOLOGIC A. 279 voor vervallen moetende houden alle daarmede niet overeenkomende wetten en inrigtingen; zu//em Z5 welligt , naar mate zij deor de Gemeente. geacht worden, het met meerder of minder genoegen tc doen , befchouwd en behandeld worden als meerder of minder getrouwen en zullen fommigen *wel, voor yri iywillig afvalligen en trouweloozen , worden gehou- den. — Ligtelijk zullen er twee partgjen ontftaan , welke ten , van eenen. anderen kant, Wederom -als gehoorzame of tegenflrevige onderdanen zal aanmer- ken. — 4an deze parijen zullen zich de Gods- dienflige meeningen verbinden en men heeft groote verdeeldheid , zoo geene Jcheuring , te vreezen. Met ul den aandrang onzer zielen, Sire! heffen Wij op- waards ons oog , en fmeeken onzen verhoogden Heer , die zoo lang de Hervormde Kerk Behoed. heeft , dat deze gevaren mogen worden afgewend! maar wj, die bekend zijn met den innerlijken zoeffand van onze Gemeenten , weten , hoe weinig er zelfs' fio0dig is, om [chadeljke vermoedens en wantrouwen ome £rent oogmerken tegen de Hervormde Kerk te doen ontflaan. ]Fij weten, hoe Lekommerend de reest Godsdienfligen zijn, dat men , tredende. buiten. de inrigtingen , die de wijsheid der. Vaderen heeft vast- &eflcid , van fchrede tot [chrede zal voordgaan in dier. veranderen der West gewigtige Iter flakken , .en door. eene ongeregelde zucht, tot. het. nieuye, den enc ini. de-hartader zal aantasten. . De onder- "winding "hecf? in Aet Burgerlijke zoo /merteltj& se- leerd , 280 COMIMENTATLUIO leerd, welke de gevolgen zijn der verandering vati receringsvorim, dat men, zelfi by hes invoeren ven bljkbaar nuttíge veranderingen in het Gods- dienfige, geeme te groote voorzigtigheid kan aan- wenden: want elke nieuwisheid in de zaak, bj weike allen een onfchatbaar belang hebben, boezemt reeds vrees in en wekt [lapende driften op. — Som- misen onzer Deljders zin zoo onverfchillig ten aanzien yan hunne vyerbintenis met eenig Kerkge- nootíchap, dat zíj [lechts een yoorwend[cl noodig hebben , om zich aan onze kerkgemeen/chap te ont- trekken ; en. hoe vele voorwendfelen zouden zij vin- den , die den [chin van wvoldoende redenen. zouden vertoonen! zindere , yervoerd door onedele driften , zullen waarfchijnelijk allerlei twisten en yerdeeld- heden weder. doén opwakkeren ; en hei gevolg van dit alles zal zijn, dat de plaatfíen in onze. Bede: Auizen ledig zullen flaan, en de ware belangen van den God:dienst, op de. Mippen van wantrouwen , liefdelovsheid en bitterheid , fchipbreuk zullen [5- den. Ad has qucrelas, Regis augustisfimi nomine, die duodevicefimo Martii, baec refpondit Vir Illu- ftis Repelaer van Driel: (f) /Je Synode wordt (f? Vid. Epiftola, tof antwoord aan de Clasfis vau 4m[lerdam , gefchreven door zijne Excellentio , den Commisfaris -Generaal voor ket Onderwijs, Kunflen en Wetenfchappen ,proviffoneel belast zct de zaken der Heryormde Kerk , adiecta libello , in ann, e mo- do laudato, p.17—30. et denuo edita a Viro Ven, Gerh, van der THEOLOGICA. egt wordt: thats nict opgéroepen , om leer[lellge gefchii- Jen ic beflis/zn; maar om de Kerk te befluren. Wat de [cer: zelve. betreft, zin de verpligtingen. van deszelfs leden, en die yan alle andere Kerkbefia- ren , begrepen in het. 9e Zfriikel yan het Algemeen Reglétnent , hetwelk met ronde woorden yan hen yor- dert, de handhaying van de Leer der. Hervormde Kerk. "Postquam eodem anno prima Synodus in regno Belgico convenerat, oblatus ei est libellus a non- nullis doctrinae Christianae interpretibus in Hol- landià auftrali, folicitis. de nová regiminis eccle- fiastici form et fcifeitantibus de mutatione doctri- nie inde metuendá. (g) In eo , praeter alia, quac- rebant haec: Asedanmig het algemeen reglement van Kerke'jk Befluur, in wergeljking met de vorige regleienten, waaraan zi deor afaelegde beloften , door. onderteekening en plegiige eeden onlosmukelik yerbonden zin, moet Worden be[chouwd , set name de onderteekening der formulieren van eeuigheid ,. de belofie yan geen accomodstie met. de. Remonflran- ten? of de vorige reglemeuten nu zoudem muocten gerekend worden buiten kracht en werking , en das ge- der Tuuk. in Handbee& voor llervermde Predikautem en Kerkenraadsleden , Part. II. p. 142—:5 (g) Vid. Handelingen van de 4igem. Christel, Synode der Heryormde Kerk im het Koningr. der Noderl, in dem jare 1916 p: I7 , i19. 4146. 285 COMMENTATIO geheel vervallen te zijn; of zij zich zelven, elkan- deren, of cenig kerkeljk of wereldhjk gezag hen van zulke verbindienisfen zouden. kunnen ontf[laan , en zij zich deswege voor den Heer der Gemeente zouden kunnem verantwoorden ? en of , door de fchik- king en regeling van het. godsdienflig onderwjs, de eentmnaal vastgefleide en aangenotnen leer. verande- ring of bepaling zoude kunnemn ondergaan? Hic li- bellus, die 5 Julii, ad examinandum de eoque con- filium dandum , traditus est quatuorviris , Herm. Royaardfio, Corn. Franfen van Eck, Iohanni Iacobo Scholten et I. van Leeu- wen, interim, die rr illius menfis, Synodus regulam et normam deliniens, ad quam examinan- di et ad facrum ministerium admittendi forent Can- didati, (7) hos nominatim interrogatos voluit, de - cunctis placitis Ecclefiam Reformatam Belgicam fi- gnantibus : (7) iusfitque eos profiteri fuum confenfum cum libris nostris fymbolicis , doctrinam exhibenti- bus confentaneam facrislibris, et fancte promittere, fe eam ftrenue esíe docturos ac propugnaturos. () Pau- (^) Vid. Reglement op hct. Examen en de toelating tot het Leeraarsainbt in de Hervoride Kerk, in laudato libro manua- li,a Ven. van der Tuuk edito, Pert. I. p. 243—255. (f) Art. 21. c. In het vak der leerflellige godgeleerdheid , zal yoornamelijk onderyraagd worden oyer alle da kenmerkende Jeerflukkea van het Nederlandfche | Hervormd - Kerkgonoot- fchap. (5 Art, 23. I7 — verklarzn — opregtalijk : — dat wif da leer , T I/E O'L O'G T-C^À. 383 Paulo post, die rs Iulii, fuadentibus quatuorvi- ris modo laudatis, refponderi iusfit Homiletis con. querentibus haec: daz wz geen beter middel weten , om "de bezwaren — weg te nemen, dan door de zoo duidelijke en alles in. zich vervattende woorden yan Züjne Excellenie: —./ de Synode is thans niet opgeroepen , om leerftellige gefchillen te beflisfen , .Miaar om de kerk te befturen. — Wat de leer zeive betreft,' dat de verpligtingen van deszelfs leden, en die van alle andere Kerkbefturen , begrepen zijn in "t gde art, van "r reglement, het welk met ronde woorden van hen vordert de handhaàving van de leer der Hervormde Kerk. ene ver &/a- ring, welker gewigt hun zoo mannelj& en defug, bij do opening dezer H. E. Kerkvergadering , in het openbaar aanbeyolen is, door Zyyne Excelleniie den Heere' Commisfaris Generaal, en door den Pre- fideunt dezer Vergadering , oyereenkom[lig de bedoe- ling des Konings. En dat de .H. E. Synose aen dit' beginfel zoo gehecht is, dat ze de verpl/gting , tot handhaving der leer, die. oyerzenkom[hig | hes woord vani God in de formulieren yan cenigheid der iNe- leer , welke , overeenkomflig Gods Heilig IFoord , in. dc aange- nomene formulieren van-eenigheid der nederlondfuhe Heryorme de Kerk is vervat, ter goeder £rouwe aannemen ea hariclij& gelooyen ; dat wij dezcelye naarflig zulleu, lecran en hanááa- wen, Similis fere pollicitationis, formula prae(cripta est utriui- que fexüs catechistis, in AReglemenz ep her gadsdieufflg ondes" wijs, att 22. (Iiandboek , Y. 22.) j 284 COMMENTA TIO Nederland/che | kerk. vervat. is, bij. handteekening laat bevestigen door zulken, van wie men meent dit te moeten. vorderen. — le'aaruit dus volgt, dat de adresfanten. zich zoo min van die verpligting zul- lea kunnen ont[agen rekenen, dan anderen, die vervolgens het Leeraarambt zullen aanvaarden , en des getrouw zullen moeten en. kunnen zijn aan deze verbindtenisen. lanta fuit huic Synodo cura om- nem dimovendi fuspicionem et metum mutandae doctrinae, in Ecclefià Reformatá receptae, aut abrogandi libri illius fymbolici, in quo ea traditur. Cuius curae identidem documenta data funt in ca- nonibus, ufum Catechismi in conventibus facris mandantibus, quos in Zstroitu, pag. 25—27. memoravimus. Haec, et quae plura addi posfent a peritioribus , equidem cogitans, Virorumque diuturno rerum ec- clefiasticarum ufu exercitatorum prudentiam ac mo- derationem videns, mihi perfuadeo, inftitutum , cuius laudationem et defenfionem Vos, Viri cla- risfimi! postulatis , non esfe hoc tempore abrogan- dum. $. 3. Infitutum nostrum , hoc temporis puncto , ulile est. Qui inftitutum a nobis laudatum cum aliqua teinperantià et moderatione vituperant, dicere fo. ent, THEOLOGIC A. 285 lent, fuisfe id olim fatis commodum et utile, no- ftro vero tempore , multis de caufis ineptum, noxium, ac propterea antiquandum, Nolo nunc re- petere, quae dixi, cum ad laudandam defendendam- que Catechefin Palatinam, huius Partis Cap. I. tum ad commendandum et protegendum inftitutum, quo doctrina Christiana communi ordine definito exponitur, Parte priore. Malo contradicentes ro- gare et obfecrare, wt attendant ad utilitatem , quam, nominatim hoc temporis puncto, Deo fa- venté, afferre potest, ac reapfe, nifi omnia me fallant, affert, Catechismi Palatini explicatio, pro 'concione, fingulis diebus dominicis , repetita, Quandoquidem tempus nostrum est fuspiciofis- fimum, nec defunt in Ecclefià Reformatà, qui e nonnullorum perfidià et ineptiis caufam arripiunt, omnes fine discrimine Euangelii interpretes calum- niandi et érepoDo£/as famam viris etiam optimis inu- rendi,hi, in confervato inflituto nostro, propugna- culum habent, quo utantur contra istos calumnia. rum impetus. ' Si qui vero sinr doctores, fidem, Ecclefiae Re- formatae datam , fallentes , et aegre praecipua doctri- nae Christianae capita pro concione tractantes , hi nos- tro inftituto urgentur, ad praeftandum fuum officium. Et, fi qui iuvenes, ad doctoris munus in Ecclefià nostrá aspirantes, ab huius doctrinà profitendà ac praedicandá abhorrent , hos inftitutum nostrum a pro- posito deterret, magno cum Societatis facrae emo- iu- ^ 286 COM M.;E.N,LTA;'£:I O lumento. — Nec defünt exempla eorum, qui, sli- quaudiu eo munere functi, deinde. de. fidei. Chri- flianae integritate deflectentes , necesfitate Catechis- mi contra animi fententiam interpretandi coacti, de flatione fuá decederent. (7) Ingens est nostro tempore numerus bominum , qui, Ecclefiae Reformatae qualicunque: modo | adfcripti , in communi vità non hebetes, in disciplinis et artibus humanis non rudes, nec conventus facros deferentes , nihilo minus laborant infcitià doctrinae Christianae, parumque curant, aut fundamenta cius, aut placita magni ad fidem falutarem momen- tij, de quibus disfentiunt .diverfae Christianorum fodalitates, interdum etiam Ecclefiae nostrae docto- res, His igitur admodum utilis est doctrinae. coe- lestis expofitio , quae fit duce Catechismo: certe bac inflitutione valde impeditur progresfüs istius infcitiae et. incuriae. (9) Do- (!/» Conf. Pauli van Hemert Zrief, gefchreyen aan de Eerwaardige Clasfis van. Rhenen cn IWijk. Utr. 1784. et iudi- cium de eà epistolà pronunciatum, in Z//gem. Paderl. Letrer- ecfenimgsn, Vol. Vl. Part. 1. p. 582. ui et A. Ypeij, Ge- fehiéd. van de Kristlijke Kerk in de achttiende Ecuw. Vol. ^i. piq57. Non uno modo errat fcriptor eorum, quae de H e- mertro traduntur in 4/gem. Kon:t- em Letter-bode voor het jaafr 1825. Vol. l. p. 130. (5) Conf, Doct. Broefius, lib. |. p. 292—^:94. hanc disputationis fuae partem fic concludens: Zee DijAt her Mluar e» duidelijk, dar dit Godidionffg ouderwijs big al dezulkem , wel- THEOLOGIC A. 287 Dolendum est, hodie multis, cum doctoribus , tum auditoribus , minus quam olim , placere ora- tiones facras, de partibus "Theologiae fystematicae: quo fit, ut hae rarius, quam antea , et habeantur , et audiantur. Iccirco haud parum prodest inftitu- tum nostrum , quo tenentur et incitantur Homile- tae, ad. argumenta tractanda , quae alioquin forent fere. neglecta. (z) ^ Monuerunt hoc Triumviri, qui in Synodo Belgicá, anno 1831:. fuafores fue- runt, ut inftitutum illud. intactum fervaretur ,. (0) his verbis: Deor éene gedeeltelijbke affchaffüing der catechismus leerredenen, zou een gewigtig gedeelte van het godsdienftig volks - onderwijs worden. ver- waarloosd , te weten : dat in de christelijke geloofs- en zedeleer. Indien Aez £och waar is, dat de leerre- denen over leerflellige onderwerpen thans , en min- der worden gekozen door .de Leeraren , en. minder gaarne worden aangehoord ;. indien daardoor. de onkunde in het leerflellige van onze godsdienst wordt beyorderd , en indien wij dit niet in allen decle als de welke het geregeld bijwonen, een krachtig tegengif? tegen den voortgang van het Indifferentisme is. Add. p. 200,28:. (5) Conf. de hoc argumento univerfe dicta, p. 86, 87. Ven. van Oosterzee ,in JVeyarum Symbolarum,a:V i sfero Bel. gice editarum , ac fupra laudatarum , Vol..]. p. 421 , 422. et R.B. ibid, Vol. HI. p... 133—188. | (o) Handelirgen van de Algem. Chrisil, Synode der. Her- . H LI [. !] vormde Kerb in ket. Konivgr. der Ncderl. in. den sare 1551. p. t3; c85 COMMENTA TI'O de gun[lige ziide der godsdienfliae flemming onzer ijdgenooten moeten rekenen; iniien Aet waar is, at de catechisius-leerredenen eene. gepaste aanlei- ding geyen om den ganfchen omvang der christeliike geloofi- en. zedeleer "oor de gemeente te behandclen, ook in die leeringen , die anders woelligt nooit meer ep den kanj/cl bij voorkeur zouden worden gekozen; dat de Heidelberg[che catechismus , ook. zonder des- zelfs gcbreken of de. voortgangen der. uitlegkundige en leerflellige wetenfchappen in onze dagen boyen die der 164e eeuw te ontkenaen , zich voor zoodanig on- derwijs, vnoral door deszelfs praktifchen geest , als Aierin nog nimmer oyerirofen , | aanbeveelt ,. gelijk wi dit alles volmondig meenem te mocten toeflem- men — dan eischt de bohoefte van onzen tijd en yan onze gemcen:en , dat wij althans. geene gelegenheid of verainderem of onvruchtbaar maken, die firek- ken kan , om het onderwijs in de geloofs- en zedeleer £e bevorderen. Neon ! bij. de. kennelijke minder leer- fiellige flrekking van. onze dagen, zi althans.de Synode behoedzaam , hieraan in gecne declo behutp- zaam te zijn, maar zoeke veeleer de gelegenheid i0t dat onderwijs , en. in fland te houden, en te bevestigen , en te verbeteren | Quod de Theologiae theoreticae partibus dixi- mus, id ipfum valet de practicis, Quam plures enim hodie ab orationibus facris alieni funt , qui- bus officia iustitiae , castitatis , modestiae , frugali- tatis, veracitatis et omnino omnium virtutum acce ri- THEOLOGICA. 289 rate , exponuntur, ftrenue inculcantur, animi , mo« rumque pravitas fortiter perftringuntur et damnantur. Attamen huiusmodi admonitionibus et reprehenfioni- bus hodie non minus , quam olim , opus est Christia- nis in conventibus facris, Quapropter grato animo obtemperandum est inftituto, ad hodiernum ufum perquam. accommodato., (2) Caeterum nolo repe- tere, quae ad hanc caufam pertinentia iam fupra notavi, pag. 87, 88. 155-—160. In utroque illo genere doctrinarum , cum theore- ticarum , tum practicarum , quae , duce Catechefi . Palatinà , in conventibus facris funt tractandae , non. paucae funt oppofitae placitis hominum male fano- rum , qui imprimis huius libelli amatores et propu- gnatores haberi cupiunt, eátenus autem a Catechis- | mo prorfus disfentiunt , quátenus inclinant ad ratio- | nem pfeudomyfticam , enthufiasticam et fanaticam, Si enim fanctorum hominum cum Deo coniunctionem ,. quae phantafiae et fenfuum est , non inteiligentiae et voluntatis , quaerunt , eam ignorat Catechismus , eius- que improbandae opportunitatem praebet, resp. 1. 32. 51.55. GI. 84« 116. Si Spiritus fancti efficaci-- tatem iactant, quà hominum animi, fine Euangelii aliorumve adminiculorum ope , colluftrentur et emen-- den- (9) Hane quoque utilitatem laudarurit Triumviri, in lis, quae modo attulimus, Neque eam neglexerunt Droefius, p.282. R. B. in Symbolis faepius laudais, p. 105. et Cl; Bonman- nus, loc. l. p. 123. * 290 COMMENTATIÍO dentur, Catechismi Scriptores fententiam profitentur isti opinioni contrariám , resp. 4. 19. 221 /53./5Y« 65. 98. 105. 117. 125. Si regenerationem et vi- vificationem urgent, quae fiat certo temporis purc« to, fi converfionem. postulant y , quae definito tem- pore ac modo inchoáta: 'et perfecta* fit ; fi inoeftitia. requirunt, a quà abest hilaritàs , deprehenduntur: aberrantes a Catechismi doctrini, resp." 28.. 52. 88—90. 94. 115. Si homines nondum renatos trün- cis et ftipitibus asfimilant, renatisque omnem fanc- te vivendi facultatem abnegant, Catechismo oblo- quuntur, resp. 6—8. 13. 56. 60. 84. 85. 114. 115. 197. Si fidem fine virtute beneque factis quicquam valere, vitaeque fanctae neglectionem' compenfari posfe putant commotionibus, animum vehementer , mox contriftantibus et in orcum de- trudentibus, mox hilarantibus et in coelum. evehen- tibus , errorem periculofisfimum in Catechismo con- futatum , fi velint, vident, resp. 90. 21. 43. 45. 49. 58. 62. Ó64. 8r. 96—9r. 103. 114, I1$5. 122—127. Si homini pio, modesto et de falute fuá folicito , opus esfe dicunt perpetuá haefitatione et dubitatione de fidei fuae veritate, fi periculi ple- nam esfe putant certam filutis acternae fpem et exfpectationem , nequaquam faciunt cum Catechis- mi fcriptoribus, resp. 1. 21. 26—28. 31. 32. 39. 49» 44» 45» 52—58. 66. 04. 86. i15. Il(7. 120. 129. His aliisque opinionum commentis contradi- cendi opperrunitatem fi aliunde quaerant Homile- tac, THEOLOGIC A. 291 [j tae, errantibus molesti et iniqui videntur vitupera- .tores, nec placent auditoribus meliora dudum pro- fesfis. Verum, lege iubente et Catechismo anfam praebente , fine offenfione aut taedio audiuntur , quae e fuggesto facro istis erroribns opponuntur. (4) Quantá curá laborent hodie veteris fuperftitionis et hierarchiae Romanae patroni, ad alliciendos Ree formatae Ecclefiae focios et alumnos, nemo dili- gens reipublicae Christianae fpectator ignorat. T'ue- re tempora , quibus inepti, litigiofi , illiberales et fere inhumani haberentür Homileiae, datà op- portunitate operam dantes refellendis Romanae Ec- clefiae erroribus. Nec defunt etiamnum, aut Eu- angelii interpretes , aut nostrae Ecclefiae ^ focii, quos taedet disputationum istarum , qui propterea aegre tractant, aut tractatas audiunt Catechismi Pa- latini fectiones,' de huiusmodi controverfiis" fcrip- tas. Veruntamen quisque prudentior, videns, quid tempus postulet et res , probat curam fidemque Oratorum facrorum , auditores monentium, in fide confirmantiüm , et contra Pontificiorum nove inven- ta placitai, fuperftitionem et hierarchiam , imprimis contra lefüitarum artes et fallacias probe in(truen- tium. Quod ut opportune neque invitis 'audieritie "bus fieri posfit, plurimum iuvat inftitutum , quo doctrina Christiana, duce Catechismo Palatino , ex- ja- (q) Conf. Doct. Reddingius, lib. |l. Vol. IE. p. 45. 4G. et Broefius, lib, l. j|. 295—266. T 2a 292 COMMENTATIO ponitur et defenditur. Meae qui iuventuti difüidant , audiant quaefo aetate iam provectum Theologum., vere liberalem Guilielmum Broefium (7), haec proüitentem : /Zaarljk! gelijk er wapenen te- gen het Jezuitisme zz/m, die de Proteflanten met elkander gemeen , en cnkele gezindten voor zich in het. bijsonder hebben; zoo helpt in: de. -Hervormde kerk de gezette verklaring yan den katechismus de- zen vijand afweren. Hierdoor toch wordt de Chris- teljke geloofs- en. zedeleer zoo duideljk uiteem ge- zet, dat men flechts. gezond men[chenverftand be- hoeft ie bezitten , om. het. hemelsbreed onderfcheid zujfchen deze leer en de grondflellingen van het Pausdom te: leeren. kennen, | Daarboyen geeft. het Heidelberasch opflel er op. verfcheidene plaatfen. de fchoonfle | aanleiding 10€ , | om de dwalingen zelye , 4an welke laatstgenoemde pari nog altjd vast. houdt , nadrukkelgk te wederleggen : zoodat het im het helderst daglche komt , wat. er yan menschheid en Christendom worden zou , wanneer die, gelyk in de middeleeuw , weér. overal ingang kregen. | Laat het dan nog voor yif en twintig en meer jaren ver- drieteljk geweest. zin, dat det. leerboek selkens op de oude yerbasteringen van. het. Evangelie terug Kkwam; te dezer dagen, waarin mem er met yer» nieuwde krachten op. uit i$, om die verbasteringen overal deor te drijven , heeft het. onderwijs yan. den ka- C7) In libro 1iaenftruo faepe laudato, p. 20s. 296. TjH:.E/O L/O.G T C^ A. 295 katechismus deswege te. grootere. waarde, ja mag voor dringende behoefte gehouden worden , ten einde den Proteflant in het geloof züner vaderen te [ler- ken. Haec Broefius. Eandem fententiam H er m. Bouman, Vir Cl. pacis ftudiofisfimus, profite- tür,(5) his verbis: Eeme meer gewone, maar niet minder behartigingswaardise gelegenheid ,. tot voor- dragt der. Proteflant/che, in tegenflelling der Room- fche kerkleer en. tot ontwikkeling der gronden van onze belijdenis , wordt aan de Hervormde Leeraren aangeboden , bij de behandeling van den. Heidelberg fchen Katechismus. | Mijne Broeders toch zullen het met mij geheel; onraadzaam achten, daarbg de voordrast der leerffellige waarheden , waar zijj pas- fen zoude, voorbg te gaan, en een onderwerp te kiezen , dat yreemd is aan. den. inhoud der afdee- ling, die verklaard en toegepast moest worden. (2). $ 4. (s) In freterrá admonitione vernaculá: 44ag de Proteffan:- fehe Leeraars im ons vaderland 5 ter. gelegenheid van hetgeen. in deze dagen, door de Roomfthe Kerk tegen de Proteffant- fche ondernomen wordt; quae infertd est libro a Boumanni Collegá feniori, Cl. Heringa, editio, cui iiculus: EKer£ke/ijke Raadyrager en. Raadgever , Vol. II. p. 27. in annotatione. (7) Legi merentur, quae Viro Cl. I. C. G. Augzustio, Cate chismum eiusque ufum in refellendis Romanae Ecclefiae errori- ribus reprehendenti, oppofuit cenfor, in Symbe/is Theologicis Delgice fcriptis, Vol. IV. p. 903-7906. Confentit quoque Ven. van Oosterzee, loco fupra p.25. ann, 36. laudato, p. 419, 420. Caeterum de Theologid Polemicá rite tracrandá , 1e« gantur fcripta a Theologo praeclaro lo. Clarisfio, eoque tali, Quà- t04 COMMENTATIO Wo d "dIbrogatio inftituti utilitate fud tiom commendatur. Qui inftitutum nostrum antiquatum cupiunt , eius abrogationem commendant utilitate inde fpe- randá. Credunt enim, certe fperant , fore, ut Homiletae rectius et ad praefentem rei Christianae conditionem accommodatius doctrinam Christianam exponant ; ut fententiam fuam liberius profiteantur, et ut habeant auditores , et plures , et attentiores, Verum ea perfuafio et fpes mihi non fatis firma videtur: et, fiquidem optatis responderet eventus, haec utiliras multo minoris esfet aeftimanda , quam quae ex inflituto confervato redundat. Primum, mihi nondum perfuadeo, fingulos Ho- miletas doctrinam Christianam rectius et ad prae- fentem reipublicae Christianae conditionem accome« modatius expo/ituros esfe, remoto Catechismi ufu. Nec me poenitet eorum, quae de huius rei diffi- cultate fcripfi, p. 83—86. Quotquot vero eà funt facultate, ut posfint, eoque animo, ut velint, his . pàr- qualem ipfe pinxit, in Oratione de Theologo vere liberali, Lugd. Bat. 1815. huius igitur fcripta legantur in Ezcjyclopaediae Theologicae Epitome, &. or, Addantur ea, quae, de rectá et obliquá refutatione in Orationibus facris ufurpandá, monuit W. A. van Hengcel, in Zzffitutioze Oratoris facri. S6. 66—69. THEOLOGICA. 395 partibus rectisfime fungi, non impediuntur cate- chismi ufu. Quae enim in hoc libello defunt, addi ab iis poterunt loco et tempore commodo. Conf. dicta, p. 244—247. Quae videntur hodie füperyacanea, filentio praeteriri queunt. Conf. no- tata, p. 248—250. In quibus aliquid perverfe dic- tum occurrit, id corrigi et emendari oportet, Conf. animadverfa ,. p. 250—259. Haec enim venia danda est daturque Homiletis , prouti monuimus V B. 88—93. .coll. p. 64... Hac utuntur fobrie, qui au- ditorum faluti confulunt. Quo facto , neque ipfi habent, de.quo querantur, neque Christiani hac inftitutione pie utentes. Itaque vere Broef ius Qu) fcribit: JZaar/jgk! de opgenoemde g gebreken van het '(Leerboekje) — — PeAocven heden ten dage niemand yan de opkomst tot deszelfs verklaring af te fchrik- ken: ten zij hj genoodzaakt zij, eenen leeraar te hooren, wien het aan de. noodige bekwaamheid ha- pert» of wien het meer te doen is , om zekere partij te. belieyen , dan om het. Évangelie zuiver. te yer- kondigen. Door zulk eenen moge de katechismus ook daar gevolgd of geprezen worden , waar fom- mige opregte yoorfianders der Hervormáe ker& , ock reeds in vroeger jaren , de [poren yan deszelfs men- fchelijken oorfprong ontdekt hebben ; geen kundig en regt[chapen man zal hem daarin Er jk züjn, maar peo de gebreken . of rondutt aamwijaen , of ftit- Cw) In fcrip:o mcníftrue pasfim laudato, p. 207» 239» 296 COMMENTA TIO ftilzwijgende yerbeteren. £n. in het algemeen zal men zich zelden meer te. beklagen hebben , dat. de leeraar met de verklarins van den katechismus zoo It werk gaat, ais of hij dit menfchelijk opftel in geljken rang met den Bijbel fielde, ^Wij houden dit , wat er ook het onverfiand vati zegge , yoor een bijzonder voorregt van den tegenwoordigen tijd , waarvoor wij de loorzienigheid niet genoeg danken &unnen. (v) Deinde nondum video doctrinae Christianae iriter- pretes liberius fententiam füam coram coetu facro esfe profesfuros, abrogato Catechismi ufu. Qui tantà funt timiditate , ut pudeat eos aperte disfentire a libello catechetico , quomodo audebunt libere ef- fari, quod credant auditoribus fuis displicens ? Sed in toto hoc negotio nec temere nec timide verfan- dum est, videndumque , quid auditoribus maxime fit profuturum, Si quid minus honorifice de Cate- chismi Scriptoribus fit dicendum, id excufatione temperandum , iustà laudatione moderandum erit. Hac- (v) Conf, Cenfor libri de Catech. Heidelb. vernacule fcripti a Ven. IL. van derLinden V. S. faepius laudati, in Bijdra- gen sot de beoefening en Gefchied. der. Godgel, Waetenfchap- pen Vol. XIII. p. 459—462. Ven. Lucas Egeling, in amicá quaeftione huius argumenti: zouden wij Dienaars, Pre- dikers van het. Enangelie, onze prediking miet muttiger en vruchtbaarder voor de Gemeente kunnen maken? in libr. laud, Kerkel. Raadvr. en. Raadg. Vol. HI, p. 8. et Doct. D(on- kev) CCufrius) , in Godgel. Bijdr. Vol, IJ. 0. 450—432» THEOEOdS8 lC. 297 Hactenus reete Docr. Reddingius(w) fuadet baec : Men bewijze, bij het aantoonen van zulke — mis- flagen , aan de vereeuwiade Schrijvers. die veríchoo nende achting , die men aan hun yerfchuldigd. is, behandele hen daaríin zoo, als men zelf , daar men 60k vcor zulke fouten bloot flaat , wenscht behan- deld te worden, em toone geene zwakheid of par- iijdigheid , deor bij zulke gelegenheden aan ande- rtn afkeer yan den Catechismus of kleinachting jegens denze:ven in t& boezemen | (x) — Denique mihi non videtur veri fimile, Homi- letas, Catechismo repudiato, habituros esfe audi- torés, aut plures, eut attentiores in conventi- bus pomeridianis. Ubi enim rariores in his con- ventibus funt auditores , plerumque aliae funt negii- gentiae caufae, (y) mutato orationum. facrarum . ar- gumento non tollendae. | Cernitur eadem hodie ignavia in coetibus Christianorum , qui Catechis- mo non utuntur. Contra vero auguror, fore, ut in plerisque coetibus numerus auditorum infigniter minuatur, fepofito libello tamdiu honorifice habito. Fugient enim quam plurimi, ut equidem opinor, con- (w) Lib. pasüm laudati Vol. III. p. 71. (x) Couf. Lieffringii Gedachten, p. 142—152. (y) De his caufis fedulo et diligenter disquirit Brocfius, lib. l. p. 275—230. Quocum conferantur W. H. Suringar, loeo e novis Symbolis Visferinis Jaud, p. 324, 27s. Van Oosterzec, loco itidem laud. p. 417, 418. et R. B. ibid, Vol, lL p. 156. 298 COMMENTATIO conventus, non tantum pomeridianos , fed pror- fus omnes, e quibus pulfus fugatusque est Cate. chismus, veritatis divinae interpres. — Quotquot vero auditores post prandium fomnum capiunt, in- ter audiendum fermonem, duce Catechismo habi- tum, quidni et fopori fefe dent Homiletam audi- turi de quocunque alio argumento disferentem ? At multi, inquis, intellisentiores fastidiunt anni- verfariam eiusdem argumenti repctitionem : varietate delectantur , novitate alliciuntur, ^ Audio , ac denuo cum folertistmo Broefio (z) fic respondeo: Het i$ zoo, aan dit onderwijs ontbreckt. niet. zel- den de glans der nieuwheid ,| door welke zich de leerrede in de gewone morgen- en ayondbeurten veraangetaamt. Maar hoe ?. blijkt het uit de graag- 1e, waarmede yelen. tot. de behandeling der jaar- lijkfche feest- en lüdensflofen opkomen , niet. dui- delijk genoeg ,. dat het. gemis yan nicuwheid hier minder afdoet , dan menu oppervlakkig denken zou? IFeet menig leeraar dit gemis ook door zijte be- vallige en uitlokkende | voordragt niet; aanmerke- Jk tc wergoeden 9. Befíaat al werder het nmieuwe bij de verklaring wan cem" vrijen tekst, dikwijls nict veel meer in den vorm der leerrede , dan in het onderwerp , waaroyer gofproken wordt ? — — Doch laat ons dic bedenking eens volkomen toege- ven; laat ons erkennen, dat de leeraar oyer elke Zoti- (2) In fcripto menaftruo , loc, 261—254. THE:/!JO'L:':0'€&EGO A; 299 Zpndagsafdecling hotzelfde herhaalt dat. men reads eetis of "meerimalen. uit. deszelfs | mond « vernomen hecft ; cilieye ! is dit daarom nutteloos 2. IE yoor- onderflellen , dat. die Iceraar. een san. is, wien het fiüch aan. kunde , noch. aan. hartelijke ingenomen- heid met. het. Evangelie hapert , 'en.die dus , tioch nietige. dingen te berde brengt ,. noch. uit flordig- held ,'. gelijk men. het. hezt , ^ de oude les 0paesi : maar is er dan aam te twijfelen , of. de gedurigo herhaling van. het: reeds. door. hem yooraedragere komt met de .algemeene behocfte oyereen? Diedt. de openbare katechismus-preek. aan de Auisfelij ke- ka- techizatie niet als het ware do hand , om d jeugd tot het afleggen eener behoorlij ke belijdenis van den godsdienst. te bekwamen? | Heeft. 2ij de weldadisc firckking | niet , om. die talrijke fehare van enkuhi- digit onder onze ledematen. althans eenigermalte tc djeereny hetgeen zij bij hunne aantietning in de ge« meente moesten. geweten. hebben ?. Helpt. zij dezul- Ren, die gehesl de week met aard[zhe bezigheden doorbrengen , niet bowaren , dat zij die hoofdwaar- Aeden van den godsdienst, welke hun tot rigt/noer van hun leyen zijn moeten, niet geheel yergeten ? Aeg meer, de katechisinus-preek houdt. het midden tusfchen de eenyoudige katechizatie , en. het. geleerd onderwijs op de hooge fcholen ; en beyat dus dingen genoeg , die ook door welgeoefetdc belijders yan het Evangelie verdienen gehoord en overdacht te wor- den. En genomen zelfs, dat die hun blootelij k her- 300 COMMENTATIO herinnerde hetgeeti 2ij reeds van overiange wisten ; wie zal ook dan derzelver nut nog beffriiden wil- len? lie weet niet, dat. zelfs de meest geoefenden ten aanzien van al, wat het boyenzinnelijke be- treft | zulke herinneringen volfirektelijk behoeyen? ja, om nog verder te gaan, wie zal het looche- nen duryen, dat zij, die het daarvoor houden, dat er in de kerk fleeds iets mieuws moet te leeren zijn, het yoornaamfle doel der openbare Godsdienst- otfening gewisfelijk uit het oog verliezen ? Sed quantacunque etiam utilitas cogitatione fin- gatur, ex antiquato Catechismi ufu fperanda, mul- to maioris aeftimabitur ab aequis iudicibus utilitas , quam affert, docente ufu diuturno, inftitutum rite ac prudenter confervatum. — Hanc , Part. I. cap. II. $$. 2—5. et modo $. 3. laudavimus. Itaque híc fubfisto , unum tantummodo additurus, de dam- no, ex abrogato ufu libelli nostri metuendo, $. 5 Qualiscunque abrogatio est. periculofa et ti'0xia. Inftitutum, quod hactenus laudavimus et a vi. tuperatione defendimus , non uno modo abrogari potest. Sed quomodocunque id fiat , erit ea abro- gitio, ut equidem opinor, periculofa et noxia. THEOLOGIC A. go1 Poterit lex ecclefiastica , a Rege fancita, ita abrogari, ut fimul Catechismi Palatini ufus in con- ventibus facris interdicatur , periculumque. fiat li- belli aeque ex Ecclefid Reformatá in Belgio eii- ciendi, atque ille e fcholis, primum reipublicae Datavae, deinde regni Belgici, publicá auctoritate inflitutis, expulfus est. Poterit etiam lex ita an- tiquari et obfolescere , ut Homiletis tamen maneat integrum , veterem in tradendà doctrinà Christian ducem fequi vel relinquere. 7; "Poterit Catechefis Palatina, Synodo auctore, probante Rege, variis modis augeri, minui, mu- tari: poterit. etiam in eius locum novus. fubftitui libellus. Poterit denique huiusmodi libellus, (ive vetus ille immutatus, five prorfus novus, obtrudi Homiletis , necesfitate. impofità, hunc ducem in exponendà doctrinà Christianà fequendi : poterit etiam optio iis dari , utro velint uti, Et aliae quidem rationes aliis forent magis peri- culofae ac noxiae. Aliae alia allaturae esfent pe- ricula et damna. ^ Sed, qualicunque tandem modo tentetur veteris Catechismi antiquatio, ingens in- de, nostro tempore, damnum metuendum esfe reor. Etenim in tali Ecclefiae Belgicae conditione, qua- lem defcripfi $$. 2, 5. vix dubito , quin ,, abrcgatá Catechefi Palatini, plerique focii, in his maxime religiofi , vehementer fint quefturi . de iniurid fibi illatà, de corruptá per neologos ecclefià, de mu- tatá $02 COMME'N'TA'TI O tatÀ violatáque religione. Hi -converfionis ^ istius auctores fuaforesque contemnent. et dammabunt; Doctores et Antistites, novo inftituto obtenipe: rantes , vilipendent; conventus facros ab illis mo- deratos déferent; fodalitatibus res novas admittén- tibus valedicent;' fefe liberosque fuos docendós;, monendos, confolandos, aliis tam gravi muneri fustinendo ineptis, committent; et, exemplo" Lu- theranorum Amftelodanienfium allecti ,' fecédent^ ab Ecclefii, in quá nati erant et educati." Quae "fe. cesfio fi minus iis fuccedat, nihilo minus; quin et eo inagis , alentür discordiae, irae, rixáe, odi; inter fratres , dómesticos, confauguineos. ^ Dole- bunt. veritatis. pacisque amantes. Laetabuntur et exfülrabunt religionis Christianae ofores et facris repurgatis adverfantes. Disfidia fient inter ipfos Ecclefiae Reformatae Doctores et Antistites, aliis vetus inftitutum aman- tibus et laudantibus , aliis novum praeferentibus et commendantibus. Neque inter hos novitatis patronos erit concordia, aliis aliam mutandi ratio- nem eligentibus, tentantibus, propugnantibus. Qui aequo animo novam admittunt rationem ; non propterea de eá vehementer funt laetaturi, iut Ecclefiae gratulaturi, ^ Videbunt enim, quan- tulum ea lucrum fecerit, quot ceperit detrimenta, Dolebunt fractam legis ecclefiasticae auctoritatem , fiduciam Societatis Christianae Moderatoribus ne. gatam, pacem et corcordiam profligatam. | Nova- tam T HEOLOGIC A. 303 tam rerum formam identidem , vel fperantes, vel timentes , rationem nüper invectám. parum curabunt aut honorabunt.: : Qui denique identidem res novas in republicá et ecclefià moliuntur, (ve pedetentim, five cele- riter , aedificium , non ita diu exítructum , deture babunt; Nihil intactam; intemeratumque reliri- quent. Tandem et ipfi'à Christo deficient, mul- tosque fecum in perniciem trahent. Quod tamen ne fiat, Deus, pro benignitate et' mifericordiá , Ecclefide Belgicae in reébis' valde dubiis paeneque desperatis , pon femel: demonftratà, interveniente Christo füuumque nobis: om largiente ;' pro- hibeat. (2) rg I t: ——$ Oi B Haec igitur, Viri Clarisfimi! videbantur mihi ex- ponenda, quo refponderem ad quaestionem propo- fitam. Quod potui, bono cum Deo, praestiti. Quomodo praestiterim, penes vos iudicium esto. Vigilias levabat quidem quodammodo praemii repor- tandi fpes: verum et argumenti difficultas et mea- rum virium tenuitas fübinde fpem obfcurabant, Quo- mo- (4) Conferant lectores, quze prudenter monuerint Trium- viri, a Synodo Belgicá, a 183:. delecti, in feris laudatis, vernacule editis, p. 157. Ven. van Lis, in libello faepius laud. p. 121. R, B. in $ymbolis vernacule a Visfero editis, Vol. ll. p. 182—184. et Viri Clarisü&mi Heringa et Bou- man, locis laud, 344. COMMENTATIO THEOLOGICA. modocunque autem eam, aut fallat, aut prober eventus, nec fine fructu nec fine gloriolá operi manum me appofuisfe puto, Plura enim erant investiganda; plura discenda. Nec pauca didici; imprimis ipfam Palatinam Catechesin examinavi, perfcrutatus fum , cum libris facris comparavi. Quo facto, magni eam aestimo. Si autem palmam mihi praeripiant alii, mea faciam Alcinoi illius, apud O vidium,verba: son tam turpe fuit vinci , quam contetidise decorum est, — Ut autem infigne addam , quo haecce dignoscatur commentatio , vere bis utar, ufü mihi tritis,. et iam femel, in peri- culo haud minus gravi, quam hocce est, in quo munc verfor, adhibitis : Ihateyer is, is right. PorE. seio atm t LOCA CATECHISMI PRAECIPUE AD EXAMEN VOCATA. BPED. 5e 24e à . Pag.250 ,251t. E IEPLEPPELHTTAE RM — 09. s . ^ *— — A5I. IO. . . . «0 — 251 , 252. DING Lux sedo ROM, e X cities MON pol. : : .« — 252. 14-17. e - . — 252. 29. . E .« ^ — 92060. $909. . VoRge (0 — 267. "9. s . . e — 209,262. 274 «4 j i . — 255. (MA . . » — 952,253. 40. . . : . — 2359. 44» * : i »«— — 253,254. 49. . . . * — 209. 52. . . . €. — 267 58. « . 0 — $55 ZR . . — 255 753—773 — 256 ,257 729« . . .0— 256 80. . . « — 281—258, *67. 8r. . . . .«/ — 258 100, ;. . : . / — 251—258, —— lI3. . e 0 0— 2Ó6j V DIS. DISQUISITIONIS CONSPECTUS. IxTROorTUs. B. we. 8] «f SQ W.-FOc ous" E VIERTE Pag. d PARS PRIOR LAUDAT ET A VITUPERATIONE DEFENDIT INSTITU ^. TUM, QUO, IN REFORMATIS PATRIAE NOSTRAE CORETIBUS , DOCTRINA CHRISTIANA , COMMUe- NI ORDINE DEFINITO , EXPONITUR, «Pag. 57. E£-A-PU T PRIUS, QUO LAUDATUR LT DEFENDITUR DEFINITUS ALIQUIS OR- DO DOCTRINAE CHRISTIANAE PRO CONCIONE EXPONENDAE. . . . . . »« « . «. . Pag. 59. $. 1. Doctrinae Chrisüiamae notatio. .. . . . . — 39. $. 2. Integra doctrina pro concione est exponenda . — 423, $. 5. Ordo in doctrinà Christianà exponendáà est ser- vandug i eee. r.a e vui. ior ME $. 4. Usus libelli ,quo doctrinae Christianae cóyrzypua tradabure s. Du es. ec, m EU e ORIS e MUT vc . 5. Alia instituta cum nostro comparata. . . , — 47. $. 6. Instituti defensio. . . . e emn jn CN, onis C A- CONSPECTU :S. 503 CAPUT POSTERIUS, QUO LAUDATUK ET DEFENDITUR UNUS IDEJQUE ORDO DOCTRINAE CHRISTIANAE EXPONENDAE O/LNIZUS REPURGATAE ECCLESIAE BELGICAE coETI- BUS COMMUNIS, .. » . « « « « » . Pag. 62. $v1. Instituti ratio. 4. 4... . 4... . — 62, $. 2. Laudatur hoc institutum propter utilitatem , quam prebet, | . . . 2. 4. 4... 4. —65f $. 5. Utile est institutum singulis coetibus eorumque SOClie 4 4 4.4 6 4 6 6 dr n s n Og $* &. Utile estinstitutum universae ecclesiae Belgicae, — 73. $. 5. Utile est institutum Homiletiss . . . , . .— 85. $. 6. Institutum a vituperatione defenditur. ^. . ,-— 88. PARS POSTERIOR LAUDAT ETA YITUPERATIONE DEFENDIT INSILTU- TUM, QUO, IN REFORMATIS PATRIAE NOSTRAE COETIBUS DOCTRINA CHRISTIANA, DUcE CarECHESI PALATINA EXPONITUR. . . Pag. 95, GC: A.P U.T).B.R IU 5S, QUO CATECHESIS PALATINA LAUDATUR ET A YITUPJ:- RATIONE DEFENDITUR. «. . . . . . , Dag. gg... SEcTIO0 PaioR , LAUDANS CATECHESIN DParaA- TINAM. » 5 e» e e e e (ele. 5... fs — 100, PaAnriICULA PRIOR, LAUDANS ARGUMENTUM CATECHISMI PALATINI. . . . . . , Dag, 107. $« 1. Summa doctrinae Christianae, . . . , -— 107. $2. $- C/OINI; S: P4ETCET,U 1 2. De Deo uno , muudi - Procrealore ,' Conserva- Lore e£ Gubernaitore. . Pag. 5. De humano gesere , primum integro , deinde depravato ac misero, 4. De voluntate divinà , homines beandi, Euan- gelio patefactà. — . 9, De Iesu Christo , unico Dei, Filio 5 homine mirifice nato, sanctá eius vitá , morte cruen- tà, sepulturá, reditu in vitam, coelum et imperio coelesti. 6. De salute a Christo hominibus allatá, 7. De Spiritu Sancto, . ascensu in , 8. De fide , conversione bonis, operibus eL pre- cibus. . 9. De Ecclesiiet disciplinà ecclesiasticá. '. . — 10. De Sacramentis . DL 1x. De felicitate et miseriá vitae post morlem fu- 12. Delectus rerum sapienter habitus. turae, . I5. Religionis mysteria parce tractata. . 4. Controversiae varie tractatae, 15. Doctrina Sacrorum firmata. librorum auctoritate con- . * LI PARTICULA POSTERIOR ,LAUDANS FORMAM CATECIUISMI PALATINI. Pag. o 1. Forma catechismi uon uno nemine laudauda, — 2. 'Tota cius disciplina ad usum fructumque dis- 2e 4 5. 6. y cenlium dirigitur. Singulae eius partes ex ordine traduntur. . Rerum tractondarum series partim ad formu- las, longiuqui temporis usu tritas ac celebra- tas , easque non improbabiles ,' componitur. Ll uiversa fere dictio ad exemplum conformalur. librorum Brevitati et perspicuitali opera datur. Sacrorum -— Quaerendo ct respondeudo acuitur iugenium , exercchur memoria, L 109. 11I. 2315; 117. 121. 128. 1350. 139. 144, 121. 193. 161. 163. 179. 186. 186. 187. 191. 197. 208, 213. 216. $. 8 CONSPECTU S. 509 $. 8. Subtlitates et argutiae scholaslicae evitantur, Pag. 220. $. 9. Gravitas in docendo servatur, . . . . . — 225. $- 1o. Disputatio legitima , plerumque lenis, raro asperior, instituta, — . . . . - . « . — 227. SECcT10 PosrEniOR ; CATEGHESIN PALATINAM A ViTUPERATIONE DEFENDENS. . . «. « Pag. 238. $- 1. Defensionisraiio et modus, |. .". . . . -— 358, $. 2. Querela ,^ de negligentia, in ormittendis rcbus. onis cts RECON D RE RT GE Ea. af uei - 244, $. S. Quelera , de nimiá sedulitate in tractandis re- id Ule lovioribdsd i12 121.4 riua do Jisueg — Q& zz5 $. 4. Querela, de erroribus in tractando argumento conMeiee 7... ... . . 989 XE, 7. E9175. $. 5. Querelae-de formá. . . . . .et D, ! 353. CAPUT POSTERIUS, LAUDANS ET A VITUPERATIONE DEFENDENS INSTI- TUTUM,, QUO DOCTRINA CHRISTIANA, DUCE Ca- TECHESI PALATINA, ETLAMAUM EST EXPO- SEENDA. . e m or e E. om as m s. PA» 209. $- 1. Disputationis continuatio. . . . . . . . — 269. $. 2. Vetus Ecclesiae institutum non praeter neces- sifalem est abrogandum. . . . . . .. -— 2. $- 5. Institutum nostrum , hoc temporis puncto uti- CO UR UNPOEI DAP ac E Mp ic ce po e: BRUT $. &. Abrogetio instituti utilitate sná non commen- HEU rar CB PUE ort Clan c AI RET E . — 295. $. 5. Qualiscunque abrogatio est periculosa et noxia, — oo. EMENDA ND A. Pag. 10 lin. 6 fingulis leg. singulis — 12 — 5 p. 34-36 — p. 27, 28 ———-p8 — p. VIII. — 19 — 5 reponso. — responso. — 29 — penult. et alibi Liefstink — Liefsting — 834 — 6 alii — alia —101 — 27 spe — spes —115 — 8 voU — aic. —128 — 14 Zyíov — yíov —179 —. 1 $. 14. — 6. 15. —196 — 3 duo — duas — — — 26 15-6 — 18-16 — 207 — 1 nullum — nullam — 215 — 14 Ho- i — Hora- — 221 — 18 onbevoorooodcelden — onbevooroore deelden. —256 — 7 tis — ta —— — - quam — quem : d ! , ] j e NN Y 1 4 ! - : gs V M j *. Ja ^ ^ » rx t r "i | , [ fled ya E ia d i^ cie ENTRO neis ABRAHAMI »s PINTO, JUR. UTR« CAND. ÍN ACADEMIA LUGDUNO - BATAVYA ; RESPONSIO AD QUAESTIONEM PROPOSITA A NOBILISSIMA FACULTATE JURIDICA , IN ACADEMIA RHENO - TRAJECTINA , ANNo MDCCOCXXXIV , QUA QUAERITUR : » Exponatur , et ad examen revocetur locus Codicis Civilis de causa Obligations " PRAEMIO ORNATA DIE xxvr M. MARTII A. MDCCCXXXV.; Nihil posse evenire, nisi causa antecedente; — / eausa autem ea est , quae id efficit cujus est causa. CICERO, INTRODUCTIO: Argumentum a Nobilissima Facultate Juridica hoc anno ad disputandum in Certamine Literario propositum, quamvis inter obscuriores ac maxime controversos Codicis civilis locos forte referendum sit, hoc in primis habere visum nobis est, quo se commendet, quod scilicet multis nominibus magnam afferre possit utilitatem juveni auctori, qui in illud operam laboremque suum comparat. Nam primum quidem, qui de uno alterove contractuum requisito cognitionem aliquanto ube- riorem cupit, abesse nequit, quin aliquam sal- tem contrahat familiaritatem cum universa con- tractuum et obligationum doctrina; haud secus atque medico, qui sanitatis praecepta tradere stu- det, ante omnia necessaria sit ipsius corporis hu- mani ejusque, tum externae, tum internae , formae ac structurae certe generalis quaedam notitia. — Aa Prae- 4 INT R/OD4UCITLoO. Praeterea ex hac ipsa legis brevitate atque obscu- ritate sponte oritur necessitas ei, qui ad ejus sen- sum penetrare vult, ut ad ipsos fontes, unde hausta sit, descendat. Porro, ut Geri solet in re- bus difficilioribus, sic etiam de causa obligationis Interpretes abierunt in innumeras longeque a se di- versas opiniones, quae, quantum fieri potest, componendae sunt; tandem, quod gravissimum , ac tironi certe omnium difficillimum est: ex iis ea est eligenda atque explicanda, quae veritati maxime congrua videtur. — Haec omnia suam certe quaeque habent utilitatem ; omnia TJurispru- dentiam colere incipientibus uberrimos possunt af- ferre fructus. Hisce igitur ducti rationibus, constituimus , quamvis vereamur, ne onera vires excedant, la. borem suscipere, quidque nobis ipsis proficere possemus , conari. Antequam vero materiam propositam adeamus, pauca habemus praemonenda de modo, quei scri- bendo secuti sumus. 4 Quum nobis quidem dubium non sit , totum Po- thierii opus, quod inscribitur 7ra//4 des Contrats, quodque unice secuti sunt Legislatores Francici, etiam in sectione illa de causa obligationis: | hoc opus, dicimus, niti principiis Juris Romani, ab initio constituimus hujus juris praecepta de argu- mento nostro pro viribus paucis exponere. Attamen babuit hoc consilium multas cautiones , quum DN'TROUDUOST 9G. 5 quum argumentum sit tam late spectans, tamque tractatu difficile, ut aptissimum esset ad totam disputationem separatim conscribendam , ita ut, si in hoc proposito perseverassemus , quam par est, longior facta fuisset haec disputatio; adeoque in eo jam ípimus, ut timeremus , ne gemizo bellum Trojanum ordiri ab ovo diceremur, quum in lucem prodiit doctissima dissertatio inauguralis Ct. G. A. : Yssel de Schepper (1) de eodem argumen- to, qui Juris Romani doctrinam admodum copiose exposuit, brevis autem fuit de jure Francico, cu- jus tantum similitudines et differentias cum Jure Romano attigit. — Aut igitur hujus dissertationis sensus nostris verbis describendus fuisset, dut melius quid proferendum. Alterum opus videba- tur satis inane, alterum, si ipsius dissertationis praestantia pateretur, certe vires nostrae non sine- bant. Quamvis igitur verum sit, quod dicere solent, süperflua non nocere, propter has tamen rationes missum fecimus pristinum illad consilium. Quandoquidem autem causa obligationis jure nos- tro refertur in essentialia conventionum requisita , ultra petita nobis facturi non videbamur, si de. iis (1) De causa in conventionibus, secandum jus Romanum et Francicums Daventriae, 1834 Caeterum ante aliquot annos de eodem argumento jam dissert. inaug. conscripsit Ct. J. A. Sandberg, 1321, i 6 LNTRODUGTLO. iis in genere pauca praemitteremus. | Quapropter fecimus hoc Capite I, cum duobus sequentibus egimus de causa in specie: ita ut Capite II. ge- neralibus quibusdam positis notionibus ; tum quod ad fontes Juris Francici hac in re attinet, tum ad veram caussae definitionem investigandam , tum de- nique ad inquirendum , utrum a Codicis auctoribus revera essentialiter in omni conventione requiratur, et, an recte (1). Tandem Capite III, ipsam. Co- dicis Civilis sectionem, ubi de ea agitur, expli- care conati sumus. Denique de lingua, qua usi sumus, hoc habe. mus monendum, quod veniam rogamus tum ver- borum, tum dictionum, quae aut. minus bene, aut minus elegantur dictae videbuntur. — Nam, ut mittamus , quod a juris studioso non exspectetur Latinitatis elegantia, qualis postulatur ab eo , qui bonarum literarum studio unice se dedidit; nemo dubitat, quin subinde perdiffüicile sit, rebus ho: diernis apta invenire verba in lingua veteri; Eam autem facile nobis concessum iri, non despera- mus, memores ipsius summi Wyttenbachii verborum, qui aliquando dixit: , se non eo us- » que Latinitati studuisse, ut scolasticis verbis repudiandis obscuritatem contraheret "* (2), (1) Fecimus hoc in $. 5. h. cap., ubi inprimis de industria respondere conati sumus alteri quaestionis parti, qua postulatur , ut ad examen rcvocetur C. C. locus de causa obligationis. (2) In Praef. ad praecept, Philos, Logicae. CA- CAPUT PRIMUM. DE ESSENTIALIBUS CONTRACTUUM REQUISITIS, S25 De Essentialibus Requisitis in genere. Giontractus est conventio, qua unus pluresve se obligant erga unum pluresve ad dandum, fa- ciendum aut non faciendum aliquid (1). Ut vero contractus hanc obligationem pariat, plura sunt, quae requiruntur. Horum requisitorum ab Interpretibus variae proponuntur divisiones (2), quas tamen omnes silentio omittimus , quippe quae ad materiam non pertinent. — De solis essentiali- bus requisitis paucis erit agendum. : Es- (1) Vid. Art. 1101. Cod. Civ. (2) Cf. Cons. van Rossen Hoogendyk, in Diss, in- aug. de Essentialibus Contractuum requisttis, Leidae , 1830. Pag. 8. seqq. 8 COMMENTATIO Essentiale requisitum dicitur id, sine quo con- tractus consistere nequit, quo igitur deficiente to- ta conventio nulla est (1). Unusquisque contractus suam habet essentiam, qua cognoscitur, quae facit, ut emtio vel locatio vel alius quicumque contractus sit. Exemplo rem illustrat Pothier, l. l. — Aliud exemplum com- perimus in commodato, cujus essentia vel nota ista characteristica est, ut res commodata a com- modatario post aliquod tempus domino restitua- tur (2). — Quod si igitur res alicui commodetur, remissa reddendi necessitate, desinit esse commo- datum, et aut plane nullus est contractus, aut donatio fit, modo observentur formae, quae in ea requiruntur (5). Sunt autem quaedam requisita essentialia omni- bus contractibus communia. Jure Romano in ea numerantur cozsesmsus (4) utriusque contrahentis, eorumque contrahendi fa- cultas (5) ; certa res vel factum , circa quod versa- tur obligatio (6); /usza denique caussa oblisatio- fii, (1) C£, Pothier, Zraité des obligation1, Tom. L n?. 6. (2) V. A. 1875. HT (3) Add. Merlinus, Repertoire de 9urisprudence , in voce Conyention, $. 2. qui aliud tradit exemplum. (4) V. L. IL. $. 3. ff. de pactis. (3) V. v. g., de pupillis L, 8. ff. de acq. haered. (6) ,, Non solum res instipulatum deduci possunt, sed ctiam factas " $. ult, Instt, de verb. obll, Add. L. lI, pr. ff, eodem. ju R'rTD1t»cA 9 sii, quamvis de hac sint, qui dubitent (1). At- tamen, ut videtur, minus recte, quum Ulpianus, in'lege I. ff. de cond. sine causa, contrarium toti- dem verbis doceat, dicens: ,, quiautem promisit sine , Causa, condicere quantitatem non potest, quam » non dédit, sed ipsam obligationem. Sed, etsi » Ob caussam promisit, causa tamen secuta non » est, dicendum est, condictionem locum habe- s re^ (9). | Eodem fere redeunt, quae cauta fuerant veteri jure Francico. Pothierius (3) vitia, quae con- tractum 7uluz reddere possunt, tradit: errorem, vim, dolum, laesionem; quae, si uno amplecti velis verbo, nihil aliud sunt, nisi defectus liberi consensus, quippe qui singulis his turbatur. Prae- terea addit defectum caussae et vinculi, quo pro- mittens obligatur ad solvendum , quod promisit. CDéfaut de lien dans la personne , qui promet) (4). — De- () Cf. cl. Ernst, in Disput, quae est in Bi//. du Sa- ris. ct du Publ., Tom. I. Liv. 35 qui tamen in nota, ad pag. 258. recte l. 7. $. 4. ff, de pactis, quam nonnulli, in quibus Merl., allesarunt, refert ad causam civilem obli- gandi, (2) Add. cf. Yssel de Schepper, l. l. p« 117. seqq. , qui plures leges ad partes vocavit. (3) L. 1. n9. 16. seqq. (4) Poth., n^. 47 et 48. latius egit de hoc requisito, co- dice recte, ut videtur, omisso, quum vix cogitari possit conventio, sive valida, sive non va'ida, in qua hoc vinculum deficit. 1o COMMENTATIO. Denique vitia, quae inde oriuntur, quod contra- hentes contrahendi facultatem non habeant, aut, quod zu//um wel mon justum sit obligationis ob. jectum (1). Codice denique Napoleontico quatuor sunt con- ditiones , ad validitatem cujuscumque contractus essentiales : I. Consensus. 2. Facultas contrahendi. . Objectum. 4. Justa causa obligationis (2). De singulis jam separatim nonnulla nobis erunt dicenda, et primum quidem de tribus prioribus , de causa sequentibus capitibus acturis, [277] $. 2. I. De Consensu. Sine consensu nullus existere potest contractus. Ulpianus (3), jam docet: ,, nullum esse con- , tractumra, nullam obligationem , quae non habeat . in se conventionem " (4). Consensus igitur ab utra- (1) Add. Merl., 1. 1. $. 6. (2) V.' A. 1108... C. C, (3) V. Lex. I. $. 5. ff. de pactis. (4) Cenventionem hic pro consensum usurpari ex sequentibus manifeste apparet. JURIDICA. II utraque parte, tum stipulantis, tum promittentis adesse debet; nam, quod articulo 1108. tantum requiritur: ,, Je consentement de la partie, qui s'obiise ,? probatione vix indigere putemus. — Etenim , quum conventio sit duorum pluriumve in idem placitum consensus, et, quum convenire videantur, qui ex diversis. animi motibus in unum consentiant (1): intelligi vix potest contractus sine omnium con- trahentium consensu (2). Consensus, quum variis modis soleat turbari, nmnunc est, ut de illis videamus. Tollitur. igitur: errore, vi, dolo, laesione, quibus omnibus hoc commune est, quod non ipso jure contractum nul- lum reddant, sed illud tantum efficiant, ut igi possit ad eum nullum declarandum aut rescinden- dum (3). Haec actio, nisi lex brevius. tempus statuat , instituenda est intra X. annos, qui cur- runt à tempore, quo error, vis, etc. cessavit (4). Caeterum singulis suae regulae praescribuntur. I. Error a Pothierio (5) dicitur: ,, le plus » grand hic vitium redactionis locum 'habere, (1) V. L. I. ff. de pactis. (2) V. Delvincurtius, Cours du Code Civil, T. 5. p.95. Qd. In 8vo, Bruxellis 1827.) Add, Cr. Tonckens, in Diss. inaug. de modis, quibus consensus in contractibus vitiatur, Ultrajecti, 1827. pag. 12. (3) V. Artt. 1109, 1118, 1119. C. C. (4) V. Art. 1304. C. C. (5) L. 1, n9. i7. 12 COMMENTATIO » grand vice des conventions ; " nam, ,, non vi- » dentur, qui errant, consentire " (1). Cave autem hoc ad omnem qualemcumque erro. rem extendas. Secundum art. i110, ut nullum reddat contractum , error versari debet in i5sg sub- stantia rei, quae in obligatione est. — Excluditur igitur omnis error in rei qualitate (2); dum al- tera articuli pars expresse declaret, errorem. in persona contractum non vitiare, nisi ea ipsa prin- cipalis causa fuerit, quae alteram ad contrahen. dum compulit (3). Quaeritur de errore in ;o//vo , uti dicitur a Francicis scriptoribus, sive in ratione, quae ali- quem ad contractum ineundum impulit, puta, si quis false credens, equum suum esse mortuum, propterea alium emit. Toullierius (4) ade mittit et talem errorem ad contractum nullum reddendum, quia in eo falsa causa latet, adeo- que incidit in art. 1131. — Attamen, quo- niam credimus , plurimum interesse inter hunc molivum et causam , potius assentimur Pothie- rio (5), docenti, propter talem errorem contrac- tum nullum declarari non posse, nisi expresse hic G) V. LE. r16. E. de. R- T. 2) Cf. tamen Ct, Tonckens, l. I. pag. 10—20, qui distin- qwit inter qualitatem essentialem et accidentalem. (3) Vide plura talium generum exempla apud eundem, pag. 20—24-. (4) Toull., Je droit civil Frangais, T, 6. n9, 57. (5) L. l. n?. 25. JURIDIC A. 13 hic zzo£ivus contractui, tanquam Conditio, adjec- tus fuerit; quoniam caeteroquin revera constat, contrahentem contractum inire voluisse, neque ex eo, quod dixit, de soziyo illo impellente concludi potest, eum, deficiente eo, non contracturum fuis- se. Praeterea non videmus , quomodo error ille in coiivo trahi possit ad i9sam substantiam objecti , quae lege expressis verbis requiritur. Porro ultro intelligitur, hic semper agi de errore facti, nunquam de errore juris, dum constet, juris quidem ignorantiam cuique nocere (1). o. Cum aliquis vi coactus sit ad contractum ineundum, de hoc contractu non tenetur; nam, quamvis coacta voluntas , voluntas quidem sit, et, qui mavult, velit (2); tamen talis voluntas libera dici nequit, et praeterea, ,, nihil consensui tam ., Contrarium est, quam vis et metus " (3). Olim autem in Francia haec magna differentia erat inter errorem et vim, quod ille contractum nullum reddebat, haec tantum locum faciebat res- cissioni (4) 5 Codice vero omni discrinine subla- to, (1) V. L. 9. pr. ff. de Jur. et fact. ignor. — Add. Malle- villius, Zfzalyse raisonnée de la discussion du Code Civil au Conieil] d'État, ad art. 1110, et Delvinc., l. l., pag. 99. seq. — Vid. etiam art. C. C. 2052, ibique Paillietius, Mantucl de droit. Frangais. 2) Vid. lex 21. $. s. ff. quod metus causa. (3) V.:1. lex 116. de R. J. (4) Cf. Potb., Ll l. n9. er. Add. Delvinc., 1l. l. paz. 102. 14 COMMENTATIO to, uterque aeque est causa nullitatis (1)3; et, quum , secundum priorem legis redactionem , non omnis vis hanc causam pareret, quod admodum vitiosum videbatur (2), jam omnis vis contractum nullum reddit, sed definitur, quid lex v/z intelli- gat (3), scilicet eam tantum; ,, qui est de nature , à faire impression sur une personne raisonna- ,, ble," ratione tamen habita aetatis, sexus ac conditionis personarum , quia iniquum videbatur requirere eandem fortitudinem in viris ac in mulie- ribus , eandem in juvenibus ac in senibus, et sic por- ro (4). — Praeterea vis tantum intelligitur, quae infert metum periculi magni (5) et praesentis: . metum enim praesentem intelligere debemus, , non suspicionem inferendi ejus " (6). — Jus- tam vero metus causam non praebet, si quis sola reverentia parentum ductus, modo absit vis, ali- quid fecerit (7). Non tamen requiritur, ut vis adhibita sit ab alte- (1) V. A. C. C. 1111. (2) Cf. Malle v., art. modo laud. (22) V. A..C*- C. 1112. (4) jus Romanum tantum agnoscebat metum , qui in constan- tissimum hominem cadat, L. 6. ff, quod metus causa. (5) C£. ,, Metum non quemlibet timorem accipiendum, sed » majoris malitatis ,"* (vid. lex 5. ff, quod metus causa). (6) Cf. L. 9. pr. eodem. (7) V. A. C, C. r1z14. De metu reverentiali cf. ct. Tonce kens, l. l. pag. 39. seq., quique ibi cirauur, Toullierii, locus, JURIDIC A. 15 alterutro contrahentium , aut in eum 5 sufficit, eam adesse, quamvis illatam a tertio quodam , tam in ipsum contrahentem, quam in ejus adscendentes vel descendentes vel conjugem (1). Denique admonitione vix indiget, si de vi lo- quamur, semper inteligi vim injustam , non jus. tam (2). 3. De tertia causa, quae vitiat consensum, sive de dolo, admodum brevis est lex nostra, quaprop- ter recte fecisse videtur Delvinc. (3), qui hic multa e Jure Romano supplevit, — Quin imo, quum dolus Codice non definitur, nihil obstare vi- detur, quominus retineatur definitio Labeonis, di- centis eam ,, omnem calliditatem, fallaciam, ma- .. chinationem ad circumveniendum , fallendum , », decipiendum alterum adhibitum * (4). Cum nihil magis incertam ac periculosam redde- ret conditionem pactorum , quae, conservari, civi- tatis maxime interest, quam si facile concederetur eorum rescissio vel nullitas propter dolum, qui saepe praetexitur, ut quis, poenitentia duetus, se liberet ab obligatione sua: non satis caute agere possunt legislatores in eo admiitendo. nde requi- ri- (1r) Vidd. art. C. C. 1111 et 1113. (2) De vi justa vid. ct. Tonckens, l. l. pag. 38. (3) L. l. p. 103. seqq. — Caeterum, quum, quae de eo ca- ventur ad verbum fere descripta sunt e Pothierià,Op. laud. n?. «8. seqq., hic omnino hoc loco consulendus est. (4) V. L. J. $. 2. ff. de dolo malo. 16 COMMENTATIO ritur, ut adversus coztrahentem a contrahente ad- hibeatur (secus ac modo vidimus de Vi), et ut talis sit, ut constet, sine eo alterum partem con- tracturum non fuisse. — Inde etiam dolus num- quam praesumitur, sed probari debet ab eo, qui eum allegat, quamvis haec probatio fieri possit per praesumtiones, quod concedendum erat, quo- niam admodum raro accidit, ut per testes, vel alio modo fieri possit (1). Error antiquitus aeque ac vis locum tantum fa. ciebat rescissioni , non nullitati (2). 4. Quum aequitas requirat, ut in contractibus (nprimis in Commutativis) unusquisque contra- hens accipiat aequipollens ejus, quod dat , et quum in id solum ejus voluntas comparata esse possit, inde sponte sequitur, consensum turbari Zzesione alterutrius contrahentis, Attamen laudandi omnino videntur legislatores nostri, qui non minus caute, quam doli ejus re- gulas (1) Cif. artt. C, C. 1116 et 1353. — De dolo causam dante et incidente , uti et de dolo pezsonali e: reali nihil dicimus, quoniam in hac parte breves esse cogimur: qui plürà de his cupit, adeat Toullierium, l. l, n?, 86—9s; et inprimis Delvinc., l. L, qui hic copiosus est. Add, Mallev., ad art, 1116. (2). (2) Vid. Poth., 1.1., n9. 955 Mérl., l l, in voce con. vention , S. 6 (a) De dolo causam dante et incidente omnino addatur Ct. Tonckens, l. l., pag. 44. seqq JURIDIC A. aà7 gulas praescripserunt (1). Jure veteri Francicó hoc summum .erat principium, majores propter laesionem non restitui, nisi fuerit enormis, qualis habebatur, si dimidium pretii excederet, salvis non- nullis contractibus, propter quos restitutio sem- per denegabatur; minores vero propter laesionem qualemcumque omnesque contractus (2). — Jure hodierno doctrina super minores haüd multum mutata est, nam hodieque minor ad. rescinden- dum contractum qualemcumque agere potest, quo aliquo modo laesus est; et, si emancipatus est, ad eos tantum, quos per se facere nequit (3)5 nisi utroque casu laesio pendeat a casu fortuito non praeviso (4); quoniam restituitur tamquam laesus, non tamquam minor (5). In hereditatis di- visione autem minor cohaeres ultra quartam partem: in emtione venditione minor venditor, ultra septem duodecimas partes laesus, tantum restitüitur (6). Imo sunt et alii casus, quibus restitütio propter laesionem minori recusatur, quos tamen hic enu- merare ab argumento alienum foret, quum ad ni- ) mias (1) Proinde omnia, quae supra de dolo hac in re diximus, et hic valeant, (2) Cf. Poth. 1l. 1. n?, 34. sqq. (3) Cf. a. C. C. 1305. (4) Cf. a. C. C. 1306. C» Vid. lex 9. $. 5. ff. de Jurejurando. (6) Cf. a. C. C. 15314. junctis artt, 687 et 1674. PÍNT. B 18 COMMENTATIO mias digressiones nos duceret (1),., Praeterea. rec- te observare videtur 'f oullierius (2), rescis- sioni contractuum minorum propter laesionem tunc demum locum esse, si per se valeant, id. est; si Observatae sint formae, quae, in iis. requirun- nur; quum caeteroquin eo solo impugnari possint, quod deficiant. hae. formae. vim Majoribus vero restitutio propter. laesionem non conceditur, nisi casibus lege expresse. memora- is, quales sunt soli mox dicti , hereditatis divisio et emtio venditio (3). "T Pls Restitutio igitur in integrum. propter. laesionem proprie introducta. videtur in favorem minorum, quum majores ipsi scire debeant, quid agant, et sibi imputare, si ex imprudentia sua damnum pa- tiantur, Nam laudati articuli exceptiones . potius, quam regulam constituere videntur. Y Denique ex regula ista, qua nullus est con- tractus sine consensu, alia sequitur, regula, nemi- nem scilicet posse suo nomine (4) promittere. aut sti- C1) Continentür artt, C. C. 1202—1311. (2) L. I. T. VII. n?. 579. seqq. — Egregie probare vidctur hanc doctrinam articulus I311., Quo cavetur, minorem non am- plius instituere posse actionem ad zu//itarem, aut ad rescissio- ncm,si major ratum habuerit contractum, qui sive forma sua nulius, sive rescisioni obnoxius fuit. (3) Cf. a. C. C. 1312. junctis artt. 997 et 1674. Add. Ct. Tonckens, l. l. pag. 62—64. (4) Alieno nomine omnino po:est, puia, mandatarium, tuto- re; , etc. JURIDICA. 19 stipulari in alius locum ; nisi priori casu ipse in- demnitatem promiserit, si tertius obligationi satis- facere recuset (1); aut posteriori, quod tertio stipuletur sit conditio stipulationis , quam sibi, aut donationis , quam alii facit (9). Nam, si neutra harum clausularum conventioni addatur, nullum sortiri potest effectum , neque in- ter ipsos contrahentes, quorum haec non fuit voluntas, neque ratione tertii , qui in eum non consentit, . Praeterea constans jüris, regula. est, conventionem legem quidem facere contrahentibus , ratione tertii vero nihil efficere (3). Nam res, in- ter alios acta, aliis neque nocere , neque. prodesse potest (4). - 53 z9Le00p . e»nmO Ca. WisGsinio: tamen est in fiéredibiiy caeterisque .successoribus (ayant cause) , pro quibus semper , nisi con- * (5) » Si quis velit alienum factum promittere , poenam, vel » Quanti ea res est, potest promittere," sic Ulpianus in lege 39. $. 2. ff. de V. O (2) Cf. a. C. C. 1119, 1120, I121. Add. omnino Pufen- dorf, de jure naturae et gentium, lib. lll. cap. 7. 6. to. Grotius, de jure belli ac pacis, lib. 3. cap. 2r. $. 305 et Inleijdingh tot de Hollandiche. Rechtsgeleerdheid , lib. Il. p. I. S$. 828 et seqq. (3) Cff. artt, C. C. 1134 et 1165. (4) Caeterum, qui de hac doctrina plura cupit, omnino adeat Poth., l. l, nf, 54—84. ubi copiose et accurate exposuit ra» tiones, quibus nititur, et plures attulit casus, quibus , quamvis tertius in conventione nominetur , tamen nobismet ipsis stipu- lari aut promittere censemur. D2o 26 COMMENTATIO contrarium expresse declaratum sit, contraxisse censemur (1), quoniam heres sustinet personam defuncti, tA . o» . De Facultate Contrahendi. Regula generalis haec est: omnes possunt contra» here, nisi qui lege prohibentur (2), quales sunt: 1. Minores, 1 2. Interdicti , 3. Mulieres nuptae , 4. Omnes , quos]lex certos contractus inire Né tat (3). 1. Sublato discrimine Juris Romani inter impube- res et adultos sive minores , vetitum generaliter com- plecitur omnes, qui annum XXI nondum impleve- runt (4), remanetque tantummodo differentia quae- dam inter emancipatos et non emancipatos, quorum illi nihil per se agere possunt sed semper indigent auctoritate tutoris , cui aliquando accedat consensus concilii familiae necesse est (5); hi vero alia per- se (1) Cf. a. C. C. 11:2. (2) Gf. art. C, C. 1125. (3) CF. art. C. C. 1124. (4) Cff. artt. C. C. 388 et 428. (5) CF. sect, C. C., cui inscribitur: Ze /'admiwistration da Tureur , (art. 450—468). JURIDIC A. a1 se agunt, in aliis indigent auxilio | curatoris aut consensu concilii familiae (1). Attamen, quamvis minor ne donationem quidem accipere possit sine auctoritate tutoris, aut, si emancipatus est, sine auxilio curatoris (2), hodie verum adhuc est, quod dixit Justinianus (3), , placuit meliorem » conditionem licere eis facere, etiam sine tuto- » ris auctoritate, ". quippe .quum majores, qui cum iis contraxerunt, eorum incapacitatem oppo- nere numquam possunt (4). . Solis minoribus actio ad id datur, et in casibus lege: praevisis, Scilicet, si sine tutoris auctoritate contraxerunt, Gum hoc fiat intra decem annos, qui currere. in- cipiunt a tempore, quo majores facti sunt (5). 2. Contrahere nequeunt illi, quibus. bonorum administratio interdicta est, quique in omnibus minoribus assimulantur (6); unde omnia, quae de his diximus, et hic applicantur. 3$. Mulier nupta contrahere nequit in casibus lege definitis. In plerisque enim indiget consensu mariti vel auctoritate judicis (7); imo donationem ac- (1) Cff, artt. C. C. 481—495. 2) Cf. artt. C. C. 935. Cujus haec tantummodo vis est, quod ipse minor, si donatio damnosa ei esse apparet, ad eam rescindendam agere possit. | (3) Princ. Inst, de auct. tut. (4). C£. art. C. C. 1125. (5) Cf. art. C. C. 1304. C6) Cf. a. C. C. 509. (7) Cf. C. C. lib. IL tit. 5. cap. 6. (artt,-312—226.) Add. Hf, 22 COMMENTATIO accipere nequit, nisi eadem forma. Caeterum, quod ad actionem nullitatis attinet, idem valet, quod modo de minoribus diximus (1). — Olim in Francia secus fuit, et potuit mulier nupta neque se aliis neque alios sibi obligare, quoniam mino- rum contractus nulli sunt in ipsorum minorum favorem , mulierum vero inprimis in favorem ma- riti in ejusque potestatis reverentiam (2); quae doctrina recte abrogata videtur codice, hac tamen restrictione retenta, quod et maritus eam actionem habeat (3). | Decem anni ratione mariti currunt ab inito con- tractu, ratione mulieris ejusque heredum a dissoluto matrimonio (4). 4. Denique sunt, quos lex certos contractus inire prohibet. — Exemplum est in emtione ven- ditione. inter conjuges vetita (5),:et huc referen- das tit, Cod. de Meth. proc. in reb. Civ. , cui inscribitur: Zfutori- sation d€ la femmo mariée , (artt. 861—964.) (y cÉ aic. G. 1155. (2) Cf, Poth., 1. 1, n^, 55. Merl., l. l, par. 4. —— Add. belv., 1l, 1l. Tom. L pag. 391, 396—399. (3) Cf, &. C." C. 225; (4) Cf. Delvinc., l. l. T. VI, pag. 6. Nam, quamvis haec distinctio quidem non inveniatur in art. 1504. ; nulli tamen dubitamus eam admittere, quoniam ratio, cur tempus demum currat a dissoluto matrimonio, tantum est, quod antea ab uxo- re institui nequeat; qua ratione in marito cessante , cessat quo- que effectus. (5) £1 ac GL C/ 1595; jjJURIDIC A. iori das. esse communitates, quibus contractus facere non licet, nisi modo lege praescripto, docemur a Mallevillio (1). ;Plura sunt, quae tamen exponere hujus loci non videtur, quapropter haec exempla sufficiant (2). p . E De. objecto. Quum contractum supra esse vidimus conven- tionem, qua quis se obligat. ad aliquid dandum aut faciendum , nemo temere statuet, talem con- ventionem ullo modo existere posse , nisi res quae. dam adsit cirea quam versatur. Objectum igitur in essentialibus. ejus requisitis. numeratur (53). Definitur autem objectum ,- quod sit res, quam alter contrahens daturum, factürum, aut, non fa. cturum se obligat (4). Rem , hoc loco sumi sensu latissimo atque appli- cari ad quodcumque homini utilitatem , lucrum aut voluptatem quandam affert, tum aliunde apparet, ^ tum C1) L. l. ad art. 11725. (2) Alia affert, Rogran, Code Civil expliqué par ses ma- tifs ez. par des exemples , * art. 1124. (3). Cff,. artt. C. C. 1108 et i126. (4) Vid. a. C. C. 1126, quem Malle v., repetitionem art. iloI,. dicit. — Ceterum ad verbum descripta est haec definitio ex Porh., l1. l. n9. 55. initio. 24 COMMENTATIO tum inprimis ex ipsius definitionis sequentibus ver- bis, Nimirum objectum non tantum situm esse in ipsa re, verum interdum etiam in nuda ejus pos- sessione , uti in deposito; aut in mero usu, uti in locatione conductione ex sequenti articulo do- cemur; dum ipsa definitio ostendat, ez etiam intelligi faczum et facti abstinentiam. —. Unde omnino juris nostri principiis consentanea videtur divisio objecti proposita a Merlino (1), in dationem , factum, et facti abstinentiam, Res autem , quae objectum contractus est, debet esse in commercio , id est, talis, quae emi vendi potest inter privatos homines (2); verum non Tequiritur, ut tempore contractus jam existat, modo in posterum existere possit, nam: , 4e » choses futures. peuyent étre l'objet d'une. obliga- » don " (3). Quae tamen regula hanc patitur exceptionem, quod pactum de successione nons dum aperta, sive ab ipso domino, sive ab alio, quamvis ejus consensu initum , non valeat; qua- les pactiones Justinianus recte dicit; , odio- » S35 (1) L. 1l. $. a. in medio relinquimus quaestionem, quid sta- tuendum sit de iis, quae dicit vir Cl. in reprehensionem quatuor illam contractuum specierum JuriCons. Rom. (2) Vid. artt, C. C. 1128 et 1598. Quaestionem , quaenam res in hominum commercio esse dicantur, quaenam non, co- piose tractavit Toullier, l, l. n9. 157. seqq. (3) Vid. a. C. C. r13o. Haud secus veteri jure Hollandico , de quo Cf. Grotius, Z5/. etc. l. l. €. 41. JURIDICA. 25 » Sas et plenas tristissimi et periculosi eventus , » et .contra bonos mores" (1). — Jure Ro- mano autem valebant tales conventiones, modo ipse, de cujus hereditate pactum est, voluntatem suam eis accommodaverit (2). — Secus vero jure nostro, ut modo vidimus, et, ut nobis quidem videtur, recte, quoniam ille domini consensus nihil aut parum certe detrahit jus- tis atque aequis rationibus, quae hoc vetitum introduxerunt.. In gratiam autem nuptiarum per. missae sunt donationes omnium bonorum , tempo- re mortis relinquendorum , a parentibus et cogna- tis non tantum , verum etiam ab extraneis in fa- vorem conjugum liberorumque ex hoc matrimonio nasciturorum (3). Contra vero non potest esse contractus objec- tum res, quae tempore contractus existere jam desiit (4), quoniam tunc revera nullum objectum fuit. Por- (1) Vid. lex ult. Cod. de Pactis. (2) Ibidem, (3) Vid. a. C. C. 1082. Aliae sunt exceptiones in commu- nione bonorum conventionali inter conjuges, inprimis in spe- cie, art. 1514. (4) Arg. art. 1601, ubi specialiter quidem agitur de em- tione venditione. Verum, quum lex admodum brevis sit in exponenda generali objecti doctrina, recte fecisse videntur "plerique interpretes, qui eam suppleverunt ex iis, quae de emtione venditione specialiter traduntur. 26 COMMENTATIO Porro, quum nemo consentire possit in id , quod non noscit, objectum contractus non esse potest nisi res certa et determinata in specie, quamvis non requiratur, ut praecise constet, quid, quale, quantum sit (1)5 imo, quamvis de rebus fungi- bilibus vix sufficere videatur, si earum species determinata sit, quoniam hae facile ad minimum aut ad nihilum sic deducuntur, tamen hoc sufficit , modo earum quantitas determinari possit, sive ex contrahentium voluntate, sive alio quodam mo- do (2). Olim objectum esse potuit res alius quam debitoris (3); quod tamen Codice. abrogatum est (4). — Multo minus quis potest sibi rem suam stipulari, ,, nam res, quae jam actoris est, non magis ejus fieri potest." (5) Quum autem conventiones in utilitatem partium ineuntur, res, quae stipulanti plane inutilis est, earum objectum esse nequit (6). De- (1) Ut est in lege 74. ff. de V. O. (2) Vid. a. C. C. 1150, et exemplum apud Delvinc., l.l. pag. 1095 add, Toull., l. 1l, u?. 144. (32. Vid. Poth., l. 1. n9, 133. (4) Arg. art. C. C. 1599. (5) Vid. $. 15. Instt. de actionibus. (6) Vid. Toull., l. l, n?, 146. seqq,, aliique. — Add. Cic., Je Off., lib. I. c. 1o. Ubi verissime: ,, nec promissa » igitur servanda sunt ea, quae sint iis, quibus promiseris, »» inutilia, " | 1j 8 KR VDIIC'A, 27 "Dénique ji^ fáctum "est; conventionis objectum , debet esse. possibile ;; nam ::,, impossibilium nulla 'j, obligatio- ést (1), Possibile autem intelligen- :düfi'esse" illud, quod per se fieri potest, quam- -vis'forte -contrahers id facere nequeat: de hoc -oimhes interpretes corisentiunt. — Pro' impossibili etiam habetur quodcumque contra leges aut bo- nos mores est (2). Quum vero ad-factum' nemo praecise cogi possit , obligationes , quarum objectum in faciendo autnon faciendo consistit, aestimantur secundum id, quod interest alterius, alterum obligationi suae non ste- tisse (3). Ceterum animadvertendum est, nonnullos inter- pretes, duce Pothierio, rationem, cur aliquis suo nomine loco alterius neque stipulari, neque promittere possit, quaerere in vitio in objecto, Sic fere disputantes: ,, si quis pro alio suo no- » nmi- (1).Vid. iex 1:85. ff. de R. J. (2) Cf. Poth., I. l. n9. 137. Add. Grotius, qui in ope- re laudato, Is/eijdiugh etc., 1. l. $. 42. haec habet: ,, De yerbindtenissen zijn niet alleen nietig , daardoor belooft werd een onmogelijke zaek: als om te. leveren cen beest, dat. dood is, ofte een za&k, die door t'aangeboren recht angeoorlooft is, maer ook daerbij ijet belooft werd, dat na de burgerwet ende de zedem oncerlijk werd gehouden, als om ijet kwaeds te doen, ofte mijden , ofte ons kwijt te scheldem de straffen van een ongedaen kwaed," — Ceterum in notis ad hunc locum plures citantur loci e Jure Romano. (3) Vid. a. C. C. 1145. 28 COMMENTATIO. , mine promittit, impossibile promittit: si sti- . pulatur rem agit sibi inutilem " (1). Nolimus investigare, utrum sic recte ratiocinen- tur, nos vero potius illud ad locum de consensu retulimus , quoniam revera in tali specie consen- su deficiente, legis ordo nobis servandus videba- tur, CAPUT SECUNDUM. DE CAUSA OBLIGATIONIS. $e Xe De Fontibus, unde haustus sit Codicis Civilis locus, de causa obligationis. Doctrinam. Codicis Civilis super causa obliga- tionis plane superstructam esse iis, quàe de ea tradidit in praestantissimo opere saepius laudato, à P o- (1) Cf. V. G. Delvinc., l. l. pag. 109. seqq. Toull. l, I. n?. 130. seqq. , et 1483. seqq. JURIDIC A. 5 0M Pothierius, non est, quod dubitemus. Hac de Te omnes consentiunt Interpretes , hoc ipsi con- fessi sunt legum nostrarum auctores (1), adeo ut, quae in genere dicit Mallevillius de con- tractibus (29): ,, Le meilleur commentaire de ce » titre se trouye dans le Traité des oblisations de Pothier, dont i] m'est guére , que l'extrait," etc. in specie et causae applicentur. — Unde Cons. Yssel de Schepper merito statuisse videtur , quae ab eo ad hunc locum exponuntur, posse ha- beri-pro justa interpretatione loci Codicis (3). « Quum vero constet, totum hoc Pothierii opus solo fere Jure Romano niti fundamento; ex eodem quoque jure dispositiones juris Francici saepius esse illustrandas atque explicandas , ultro intelligi- tur. Valet hoc inprimis de nostro argumento , quod in Codice brevissime non tantum absolvi- tur; verum, de quo, quae ibi traduntur, ab ob- Sscuritatis vituperio liberari vix possunt. Quamvis igitür, quod in introductione jam monuimus, hanc Juris Romani partem, propter satis probabiles , uti speramus, rationes, de industria tractare omit- tamus, passim tamen ad perennem illum cujus- cumque juris fontem recurrendum erit nobis, haud im- (1) Vid. V. G. Favard, in Expos des Motifi etc. , Tom. 5. pag. 103. n. 160. (2) In opcre laud., in praef. ad Tit. III, lib. III. Cod. Civ, (2) In diss. laud, pag. 57. 3o COMMENTATIO immemoribus. praecepti amp. Digot.Préemeneu: »» JI 7 (Je droit romain) ,, n'aura pas l'autorité » de la. loi Civile, de France ,. il. aura. l'empire, .. que donne la.raison. sur. ous les. peuples, La »» falson est leur. loi. commune. C'est. un. flambeau , 4. dont on sent spontanément | la.. lumiàre.....Elles , seraient bien tal entendues , les. dispositions du »» Code, Civil relatives aux. contrats, si on, les en- » Jisageait autrement que comme des.réàgles, dIe- » fnentaires d'équité, dont toutes. les, ramifications »» 56 trouyent. dans. [es lois Romatnes , c'est. 1à., que »» $0nt les | déyeloppements de la, science, du. juste ,» 0u de P'injuste ; c'est là, que doivent puiser.ceux , » Qui voudront y faire. quelque. progràs ,.. et. en », Sénéral.ious ceux , qui , seront. .chargés de. la » défence ou. de, léxécution des | lois ,.. consignées »» dans le Code Frangais ?" (1). Denique, antequam huicce, paragrapho finem ime ponamus, de Jure Romano: in genere hoc .mo* nendum restat, vocem causgm., eo, innumeris oc- currere significationibus (2). quae , ne. inter. se confundantur, omnino cavendum est. | E maxime notandis duas hic. excitabimus (3). Ali- (Y) Exposé des Motifs etc. , 'Tom. s. pag. 4. n?. 59. (2);Quae vide apud Drisson., de verb. signif. in voce, et apüd Calvinum, in Lexico Sur. (5) Qui plura cupit adeat Cons. Yssel de Schepper, in diss, laud,, cap. 3. , ubi late de hoc argumento agitur, dum cap. 2. ad calcem explicationum singularum Condiciionum de qui- JURIDICA. 31 Aliquando enim, si latissimo usurpetur sensu, cau- 5a obligationis, dicitur legale illud fundamentum, unde oritur obligatio, quo sensu ipsa conventio obligationis causa est, aeque ac delictum ; aut quasi contractus, aut quasi delictum, Eam vero loüge diffefre a causa ista essentiali cujuscumque conventionis requisito , non. est, quod. ulterius pro- betur. - Praeterea differt etiàm a cusa illa éyili oblisandi , ' qua contractus 'à nudis" pactis distin- güutitir (i) , quáeque pro varii contractus 'Specie sita est, aüt iti praestatione rei vel facti, aut in solemnibus verbis, aut in' consensu, aut in lite- ris, (2) dum causam , de quia lic agimus, semper sitam esse in praestatione rei vel facti, hujusve abstinentia vel aliquando in mera liberalitate , , TEX videbimus. | - "Ceterum; quum causa obligationis, Jure Romano áeque minüs ac jure Hodierio, definiatur ab ipso legislatore , tamen in hanc definitionem hic non inquiremus, putantes, eani, quam mox dabimus, Seoadum hoc etiam hic accommodari posse. C3- bi^ quibus tituli sunt in ff. lib, 19. , adjecit significationem qua in singulis occurrit vox causa, (1) Cf. Heineccii Recit. is elem. juris Ciy. secundus ordinem Instt., $. 775 et 779. (2) Cf. Heyn., ibidem, $. 7980. (3) De causa oblizationis secundum jus Rom. egit Cons. Yssel de Schepper, ad finem I, c. 5. , ubi collegit atque explicuit varias ieges quae huc pertinent, 32 COMMENTATIO E. Definitio Causae. , Numquam, quale sit illud , de quo disputabi- , tur, intelligi poterit, nisi, quid sit, fuerit in- », tellectum. prius. Quare hoc primum videamus , .. quid sit hoc ipsum, quod quaerimus. " Cui Ciceronis (1) aureo praecepto satisfacere nume quam difficilius, quam hic esse, si statuamus , non temere facturi videmur , nam , tacente lege, Interpre- tes,. pro lubitu czusge definitionem sibi fingentes , ex hoc opere non omnes aeque felici successu se expediti sunt; quod si probare poterimus , nemo mirabitur, eos in magnos incidisse errores ex- ponentes doctrinam , quam falsis superstruxerunt fundamentis; quorum errorum nullum occurrere frequentius, quam eum, quo causam obligationis cum ceteris requisitis passim confundunt, mox vi- debimus. Conabimur itaque praecipuorum doctrinam ex- ponere, atque, ubi opus erit, qua par est, mo- destia refutare, ut tandem 'eligamus, quae . nobis prae ceteris vera ac legislatorum menti consentanea videatur. Pri- (1) De republ. lib, f cap. 24. — Add, de Orat., lib, I. cap. 48. JURIDIC A. 33 Primum igitur est, ut nonnullorum | tradamus definitiones. — Initium facimus a Toullierio, qui sic ait (1): j, Par /a cause d'une oblizatton , » 0u O'un contrat, Te Code entend le motif, qui ^5» détermine à faire la promesse, qu'il contient , s» Je pourquoi elle a étd faite. " Haud multum secus Delvincurtius (2): » On entend dans notre droit par cause du »» COnirat ce qui determáine es gerties à con- » tracter, ? Eodem adhuc modo Merlinus eam dicit (3): » €€ qui donne lieu à l'obligation méme, le motif, » Qui porte à la contracter." Quaeri hic forte posset, quid laudati scripto- res per istum zzoZyum intellectum velint, Del. vincurtius hoc ulterius non explicuit. Verisi- mile videtur, eum hac in re non dissensisse a Toullierio, quem niliil aliud intellexisse, quam causam eam, quae contrahentes ad contrahendum impulit, dubium non est. Fatemur quidem, hanc sententiam magnam ha- bere veritatis speciem , ac grammaticae vocis sig- nificationi admodum esse congruentem (4); atta- men (1) L. l. n*. 166. (2) L. l. pag. rr9. (3) Questions de Droit, in voce: Cause, S. r. (4) Vid. Dictionnaire de P.académie, in voce: cause, principe, ce qui fait, euw'unc chose est, PINT. C 34 COMMENTATIO men, eum Codicis principiis adaptari non posse, probatu haud difficile. credimus. Quum sileat lex, adeoque ex ea, neque probari, neque improbari directe possit, adeamus Pothie- rium, et videamus, num cum ejus doctrina con- sistere possit. Eum autem totidem verbis decla- rare propter errorem in causa ista impellente sive z0:ivo, contractum non vitiai (1), supra vidi- mus (2). — Adde, quod alio loco (3) : ,, Lors- » Que l'engagement a . . . une cause fausse, l'en- » &agement est. tul." | Secundum Pothierium igitur manifeste falsa est definitio, qua causa et moliyus pro una eademque re habentur. (4) Prae- (1). 1. n92120; (69 Capi? SU Sd n9 ny; GL. Lh: mn?, 43; (4) De quaestione, utrum falsus motivus contractum nullum reddat, an minus, disputarunt Barbeyracius et Pufen- dorfius, — Supra l, l. cap. l., exposuimus speciem, quam ad partes vocavit Pothierius, ad dirimendam hanc litem, in qua Barbeyracii sententiam tuitus est, Operae pretium ait, ,, fait erit, bic eum locum describere: ,, Barbeyrac, trés bien obseryer. l'inconséquence de. cette. raison, car , s'il est vrai, que nous eussions fait dépendre notre. conyention de Ja vérité de la nouvelle, que j'avais cuc, .la motuvelle se trouvant fausse, la conyentjon. scrait absolument nulle, de- feciu conditionis: e£ /e vendeur ne peurrait par conséquent prétendre àucuns dommages ot interéts pour son. incaécution, Barbeyrac décide ensuite fors bien , que cette. erreur dans je motif ne donne aucune aiicinte à la convention, — Em ejt? de méme, que dans Jes legs, 1o fousseté du motif, dont Je JURIDIC A. , 35 Praeterea,.si rem paullo diligentius inspicimus, videbimus T oullierii doctrinam ad absurdas du- cere conpsequentias. — Rationes "nimirum , quae homines ad contrahendum impellunt, innumerae Sstnt, neque omnes ejusmodi, quas alter alteri declarare solet. Aequitas igitur postulat, eum, qui voluntatem suam tali rationi adstringere ac con- tractum suum ab ea pendere velit, eam expresse declarare , ac contractus facere conditionem 5 quod si neglexerit, falso reperto illo zzezivo , alterum , qui rationem illam cognoscere non potuit, compellere à contractu suo discedere minime potest, Hoc vidit ipse Toullierius (1); quo magis mira- mur Je testateur s'est expliqué, m'iuflue pas sur les legs, et ne Pempéche pas d'étre. valable. (Wnst. tit. de legatis $. go. lex 72. $. 6. ff. de cond. et dem.); parcequ'il m'en est pas moins vrai, que le testareur a voulu. le legs, et qu'om ne peut pas conclure de cc qu'il a dit, sur Ie motif, qui le portait à léguer, qu'il ait youlu faire dépeudre son legs de la yé&- riié de ce motif, comme d'une condition , si. cela aest LL justifié d'ailleurs: de méme, ect à bien lus forte raison, doit on. décider , à l'égard des conventions que l'rreur. dans Je motif, qui a porté l'une des parties à contracter , mine fiue pas sur la convention et nc Vempéche pas d'étrc yala- ble, parcequ'il. y à moius lieu de présumer, que les parties | aient voulu faire dépendre leur cunvention de la véritd de ce motif, comme d'une conditions; les conditions devant sinter- Dréter, pro ut sonant, et Jes conditions, qui me peuvent étre opposdes, que par la volonté des deux pariies, deyant sy suppléer bien plus difficilement que dans les legs. (1) L. |. n*. 140. Q9 36 COMMENTATIO mur, eum nihilominus contendisse in smo/iyo isto sitam esse causam obligationis , in quam si ap. plicare velis, quae modo djximus, etsi verissima sint, aperte negligis articulum Codicis Civilis 1131. — Qua re bene perpensa , non videmus , quo- modo ipse vir Cl. abesse possit, ut hanc doctri- nam missam faciat, nisi malit ipsius legis dispo* sitiones negare.: Accedit denique , quod neque articulus 1108. , ne- que articulus 1131. causam requirat, quae ipsi conventioni aut contractui ineundo occasionem praebet, verum uterque postulet causam: obligatio- nis-in conventione, qua de re mox ad finem hu- jus $ latius (1). Hisce igitur ducti rationibus , memoratas defini- tiones rejiciendas putamus , nostraque facimus ver- ba Cl. Zachariae: ,, Se ist irrig (loquitur de ,, fhotiyo) , wenn tnan darunter den Grund ver. »» Steht , welcher den Willen der. Partheyen wirklich , bestimmt hat " (2). Sufficiant haec igitur de Toullierio. Jam paul- lo accuratius etiam videamus de Merlini doctrina, qui eam miro modo explicuit atque probavit. Primum quidem Vir Cl. definitionem suam mox tra- (1) Neque obstat, quod in art. 1:52. mentio fit de causa conventionis, ut sequentis Capitis $. 2. ostendere conabimur, (2) Handbuch des Franzüsischen Civilrcchts , Tom. II. $545. iu nois n9, 5. JURIDIC A. 37 traditam ^ sic explicat, quod causa obligationis, quam alter sibi imponit , sit: ,, Ou ce , que autre » partie lui donne, ou ce qu'elle engage à lui , donner, ou le risque , dont elle se charge" (1). Quum nemo dubitet , quin 19. illud: ,,ce, que 7'au- » ire pariie lui donne," nihil aliud sit, quam objectum (2); 92?. hoc et causam differre, quod ipse Merlinus in opere suo: Aepertoire de Srurisprudence (3), bene vidit; ea, quae dixit, quaeque modo retulimus, aperte falsa sunt. Porro exemplum, quo ad illustranda ea utitur, quamvis per se recte se habeat, minus accurate eum in- terpretatum esse, nemo non videt. — Dedi tibi rem immobilem in solutionem legati 2000. florenorum, "tibi relicti testamento a patre meo, codicillo vero ,- me inscio, ademti. Contractum nullum dicit prop- ter falsam causam: ,, Oz, 5i on veut, parcequ'il » fy « point d'oblisation sans consentement ,. et, s quaux yeux de la loi, se tromper , m'est. pas ». Consentir." Aeque ac si idem esset consensus ac causa; quae differre, patet tum ex ipso Mer- lino, qui in Repertorio suo de utroque separatim egit, tum ex Codice Civili , ubi alia de cozsezsu , alia de causa occurrit sectio. — Videamus autem, - quid de ipso casu proposito sit statuendum, -Ne- que (1) Questions de Droit, |. l. (2) Cf. art. C. C. 1126. C3) IE. 1. T COMMENTATIO . que declarare dubitamus , hic nullum locum habuisse errorem , certe non talem, qualem lex admittit , in ipsa scilicet. rei, quae in obligatione est, sub- stantia (1). Aes scilicet fuit 2000. florenorum , qui revera a patre legati erant; de his etiam putavit; causa vero a parte filii fuit, ut liberare- tur a debito suo, attamen liberatus non est, quippe qui nihil debuit, adeoque falsa reperta causa, nullus est contractus (2). Recte omnino perstrinxit Merlinum Cl. Ernstius propter- ea quod causam aperte confundat cum consensu in eo exemplo, ubi de necessitate causae dixe- rat: ,, Poici d'ailleurs un exemple, qui la rend » r£ sensible ?? (3). In idem vitium passim incidit Toullierius, quod, ut probemus, liceat nobis alterum excitare exemplum, ad quod provocat (4). Cajus Titiae, quam neptem suam atque heredem putavit, hoc nomine (eum avancement d'hoirie) dedit fundum Cornelianum, Verum, suppositione partus detecta, Titia comperitur non esse neptis Caji, sed extra- nea. — Donationem nullam dicit, propter defec- tum E65) GR-arr. "eme Tiro! : (2) Vid. art. C. C. 1131. — ToulL, lI. l. n9. 168., hic etiam consensus defectum adesse docet: codem exemplo usus est Poth., l. l. n?. 47., qui illud eodem modo ac nos ex- plicuit. (3) Cf. Cl. Ernst., l. l, pag. 258, GOES n5. 1$6. JURIDIC A. 39 tum causae, quam sitam, docet: ,, dazs /4. qua- s» Jitd de nidce et d'heritiére." Videamus , an. be- ne, Non credimus, quamvis haec qualitas. causa quidem impellens sive z»ivus fuerit donationis, quem Toullierius causam obligationis dicit. Mox autem videbimus , eam in donatione sitam esse in liberalitate donatoris , quam hic in specie re- vera exercere voluit. Ratio vero, quare nulla sit haec donatio, est defectus consensus, .qui hic secundum articulum IIIo. vitiatur propter erro- rem in persona (1). Pariter errare videtur Toullierius, conten- dens, rationem , cur nullus sit contractus de re, quae tempore initae conventionis jam periit, in defectu causae esse positam. Nam, quamvis verum quidem sit, plerumque , ubi deficit objectum , etiam abesse causam . tamen in tali specie ipsius objecti defectus proxima est nullitatis causa (2). Neque hinc concludendum, nullum esse inter utrumque discrimen, quum in posterum apparebit , saepius de- Siderari causam , ubi adest objectum. Nullo tandem, modo clarius elucet hujus objecti et causae confusionis periculum et perversitas , quam (1) Ct. Yssel de Schepper, 1. 1l. pag. 149., nullitatem hic etiam in defectu causae ponit; ast pace Viri Cr. dicatur, videtur. sic, quamvis aliis verbis, redire ad ea, quae dicit ToullLl, quem recie antea reprehendit. (2) Plura de his Toullierii crroribus habet Cl, Ernst. l. l. pag. 255 et 256. 40 . COMMENTATIO quam ex ipsis falsis consequentiis , ad quas duxit Toullierium, qui, sua doctrina motus, non dubitavit declarare contra expressa legis verba, de- fectum causae emtionem venditionem, eique simi- les contractus non semper reddere nullos (1). Praeterea hic verbo momendum, causam aeque minus confundi debere cum conditione , quod ali- quando fecit Toullierius (2), quodque tamen aperte falsum esse, vel ex ec apparet, quod con- ditio certe non sit essentiale contractus requisitum , quod tamen dicendum foret, si idem atque causa fuisset. — Minus recte igitur donationem propter nuptias, nuptiis non secutis , nullam dicit, ,, 227- » CQU' alors la donation reste sans cause." Causa fuit sola donatoris liberalitas , quae adfuit, condi- tio matrimonium, quod deficit, deficiensque. con- tractum nullum facit (3). Hanc igitur sufficiant de Toullierii et Mer- lini doctrina, quam, veritatis studio ducti, rejiciendam — putavimus. ^ Propter eandem cau- sam accipiendam credimus ea , quae dixit Zachariae (4): ,, Der Verpflchtunssgrund ,» der (1) L.l. n?. 173., quem locum egregrie refutavit Ct. Y s- sel de Schepper, l. l. pag. 142. seqq. (2) L. 1. n?. 17o. (5) De differentia inter causam et conditionem late egit D u- rauton, Trairé des Contrats, etc. n9. S14. seqq. Add. CI. Ernst., l. l. pag. 256. CO L. l. €. 345. JURLTLDUTE'tAM. 41 » der Vertráge ist nun im allgemeinen entweder » eine. Leistung , gegen welche, oder , unter deren »» F'orbehalte ein gewisses Versprechen gegeben wor- »» den ist, oder der freye Entschlusf, dem dndern »» eine Iohlthat. zu erzeigen. ? Teneamus igitur hoc: causa obligationis est ra- tio juridica , quae facit, ut conventio obligatio- nem producat; unde minus recte a multis Fran- cicis scriptoribus dicitur: ,, Ja cause du contrat ," vel ,, de. Ja convention. Causa, quam requirunt Codicis Civilis articuli 1108 et 1131—11533, non est' causa, quae ipsi contractui existentiam tri- buit, verum causa, quae facit, ut ex conventione obligatio oriatur, quam opinionem inprimis con- firmari credimus ex ipsis articuli 1108. verbis, quibus requiritur ad validitatem comventiotis causa licita obZgationis: quam vocem hic non incon- sulto esse additam , suadet articulus 1191, «uo iterum dicitur ob/igationem non conventionem sine causa esse nullam (1); dum ab altera parte, quominus sic accipiatur pro legali isto. fundamen- to, unde obligatio manat, qualis est ipsa conven- tio, (1) Propterea igitur minime admittenda videtur definitio Ct. Sandberg, in Diss. laud., pag. 5. causam dicentis: ,, id quo » contrahens fertur ad promissionem et acceptationem." Inde nimirum .sequitur, eum continuo cogitasse de causa ipsius conventionis, non obligationis, quam producit, Cf. v. c. pag. 7 et 8, pag. 17. seqq. pag. 34. Caeterum est baec ipsa Toullierii definitio, de qua latius supra cgimus. 42 COMMENTATIO tio, impedit hoc, quod ipsius conventionis re- quisitis annumeretur. Porro causa illa obligationis sita est in com- tractibus onerosis commutativis in praestatione ejus , quod alter debet. Sic in emtione venditione causa, quae facit, ut emtor ad pretium solvendum obli- gatus sit, est praestatio rei venditae a venditore facta aut facienda, et sic vicissim. Iu contrac- tibus oncrosis aleatoriis consistit ab utraque parte in periculo, quod altera pars in se suscipit; sic ei, qui domum suam adversus incendium a55secz- fai, causa obligationis cst periculum, quo assecu- rator certo casu tenetur de domo restituenda, et vicissim, — In contractibus denique gratuitis libe- ralitas, quam alter in alterum exercere vult. ei sufficiens causa est obligationis, quam sibi impo- nit. Conveniunt baec omnia cum iis, quae tradidit Pothierius (1). De.solis contractibus. com- mutativis fortasse dubitari posset. Nam in iis cau- sam positam dicit in eo, quod alter dat aut dare se obligat. Attamen, ex omnibus, quae ad ea latius explicanda dixit, credimus tute accipi pos- se, eum de graestatione rei potius, .quam de ipsa ze, cogitasse. — Praeterea eum verbo .dozer hoc loco usum. esse lato sensu, ita, ut sub eo tam factum, quam dationem comprehendat, extra du- (1) L. l.,n2..42. JURIDICA. 45 dubium est, modo conferas exempla, quae pro- posuit ad finem $. 43. et initium. $. 44- Unde recte fortasse Merlinus, ceterique scrip- tores laudati causam obligationis dixissent causam, quae contrahentes ad contrahendum impulit , mo- do (quod manifesto non fecerunt) eam intel- lexissent praestationem ejus, quod alter debet, quippe quae certo nomine semper dici potest molivus, cur alter se obliget, Dene igitur rursus Cl. Zacharia: , e ist richtig, wenn man » unter. dem DOTT, oder dem Moe- » Hif den Rechtsgrund der. bindenden. Kraft. der » Feriráge versteht , welcher yon den Gesetzen als »der Bessmmungsgrund des. Willens. der Par- » theyen betrachtet wird " (1). .' Denique habet doctrina a nobis jam exposita hoc, quo se commendat, quod modo bene cavea- mus, ne ab ea aberremus, nullum amplius super- sit periculum, quod in vulgarem illum incidamus errorem, quo causa cum objecto confunditur, quum revera intersit inter rez ejusque pracsia- tionem, ut sequenti $ latius probaturos esse spe- ramus. (1) L. Ll. in notis n9, 2. 44 COMMENTATIO Nr ds " De causa obligationis, essentiali conventionis requisito. Nullus non fuit Juris Francici interpres, quin in explicanda doctrina de causa obligationis mag- nas expertus sit difficultates, pro maxima certe parte oriundas ex brevitate atque. obscuritate loci Codicis Civilis super hac materia. Imo tandem nonnulli eo usque processerunt, ut contenderent , eam plane conventionis requisitum non esse. Hujus doctrinae princeps fuit Cl. Ernstius in disputatione supra laudata. Nam, quamvis cum Ct. Yssel de Schepper (1) credamus, consilium viri Cl. praecipue quidem fuisse, ut ostenderet , legislatores , eam in essentialia requisita referentes , non bene egisse; tamen, si ejus doc- trinae annuas, fieri nequit, quin simul legis dis- positiones ita corruant, ut contractus propter de- fectum causae nullus declarari nequeat (2). Attamen, quoniam valde periculosum credimus, nisi (r) L. L in nota ad pag. 56. (2) Cf. Ct. Hinlopen, in Commentatione Juridica, quae est in Annalibus Academiae Ultrajectinae , anni 31929—1850, qui Ernstii sententiam secutus, eam etiam sic accepit, ut tria tantum sint essentialia requisita; consensus, capacitas, ob- jectum , pag. 32. ssqq. JURIDICA: A5 nisi summa urgeat necessitas , leges ita interpretari , ut nullum sensum, nullam vim habeant (1), non abs re visum est, in eam quaestionem aliquanto diligentius inquirere, Videbimus igitur, num revera secundum juris nostri principia causa obligationis in. quacumque conventione, velut essentiale requisitum cum tri-- bus ceteris adesse debeat ? Quod si probare po- tuerimus, videbimus, rum lex ita scripta a sana ratione non abhorrere dici possit ? Priori quaestioni primo obtuitu videri posset vix probatione ulteriori indigere, quin ei sit affir- mando respondendum, quum articulis 1108. et 1131. totidem verbis dicatur: ,, uze cause licite » dans Pobligation est une condition essentielle pour » Ja validité d'une convention. — L'obligation sans $» €GUsC, etc. . . . . ne peut ayoir aucun efr." Neque haec negat Cl. Ernstius. Contendit autem , secundum rerum naturam hisce articulis locum esse nunquam posse. Verum, quae dicit, ut hoc probet, nobis potius scriptorum franci- Cco- (a) , Lorsqu'une clause est susceptible de deux sens, on »» doit plutát l'entendre dans celui , avec lequel elle peut ayoir » quelque eff?ét, que dans le sens , ayec lequel elle n'en pourrait * Sic dicitur iu art. Cod. Civ. 1157. — Quae si valeant de privatorum conventionibus, quanto veriora sunt de legibus, quae omnium civium fortunam ac conditio- nem regunt. » produire aucun." 46 COMMENTATIO corum erroneas sententias, quam legis vitium probare videntur. - ?5 » X la cause, ait (1), , dans. les contrats » 4 lire onéreux esp ce que chacune des parties » doit. respectivement. à. l'autre, — elle. se cotfond » QYec lobjet-de la. convention, et , dàs - lors , 4d ne » fert à rien de faire d'une seule et méme chose » deux élémens séparés, et. de. préscrire quatre » conditions , lorsque, dans la réalité ,il men existe » Quc trois ? (o). , Et recte sic forte disputaretur, si verum esset , causam consistere in eo, quod: , cAacune des » parties doit. respectivement à Pautre, ^ — Ne. rum eos, qui rem sic explicuerunt, vehementer errasse, illaque verba apud Pothierium ita esse intelligenda , ut causa nom sit ipsa res, quam alter debet, verum ejus praestatio ," superiori $ Satis a nobis esse probatum speramus. Jam vero, ipsam rem ejusque praestationem in- ter se arctissime essejunctas, non negamus, revera tamen differunt, imo, quamvis, ut supra jam con- (1) L. l. pag. 255. (2) De solis contractibus. commutativis eandem jam antea professus fuit doctrinam Duranton, l.l. Tom. 1. n?, 299 et 311. initio, Nec mirum, cum et hic in illis causam dicat : » de lune des parties ce qU2 l'autre. doit faire pour elle et , » Yice veria." De ceteris autem minime CI. Ernstio as- sentitur. Vid, L, l. n*?, 3oo, seqq. n^. 314. seqa., JURIDIC A. 47 concessimus, sic causa sine objecto cogitari ne- queat (1), interdum tamen evenit, ut, existente objecto, causadeficiat. — Exemplo rem probemus; vendo tibi ignorans ignoranti rem tuam. Venditio nulla est , nam , quod alicujus est, non amplius ejus fieri potest (2). Objectum tamen ab utraque parte adfuit, defuit autem causa obligationis, quae a parte emtoris fuit, ut rem sibi acquireret, quam revera non acquisivit. Plura talia possent afferri exempla. lis tamen abstineri posse credimus, quoniam, si laudatum stet, valeant quoque cetera necesse est, Si vero in facto versetur obligatio, libenter fatemur, alterum cum altero confundi, . quoniam factum non adest , antequam praestitum sit, neque praestari potest, nisi eodem tempore et ipsum oriatur. . Credimus igitur cum Cl. Ernstio (3), legis- latores nostros bene facturos fuisse, si in novas leges inseruissent ad locum de objecto talem arti- culum: , Un fair ne) peut étre la. maiiàre d'un » €0fh- (1) Nam, ut res praestetur adesse dcbet. Ubi igitur objec- tum dcficit, contractus tam propter hoc, quam propier causae defectum , impugnari potest, (2) Vid. $. 14. Jnstt. de actionilus, quam regulam etiam juris nostri esse, ut certe est, € Codicis nuilo alio loco, nisi ex art. IISI., probari potest. in loco de objecto non dicitur, neque necesse fuit. (3) L. 1. pag. 264. 48 COMMENTATIO » contrat, que lorsqu'il est. possible, non contraire $» aux los, aux moeurs, ou à Plordre public, " Verum quandoquidem in lege, qua nunc utimur, nullus inveniatur articulus , qui impedit , quominus talia facta illicita conventionum objecta sint, prop- ter vitium in eo tali facta impugnari non pos- sunt. — Eo autem diligentius servanda sunt ea, quae de causa praecipiuntur, quippe quae sola facultatem- dant diluendi ea, quae neque ethice, neque aequitas, neque ipsa lex stare patitur (t). Magis adhuc conspicua fit differentia in con- tractibus aleatoriis, de quibus, nescimus quare, nihil dixit Cl. Ernstius, — In iis nimirum objectum , ut in caeteris, est, quod contrahens daturum, facturumve. promittit (2), causa vero consistit in periculo, quod alter in se suscipit , ejus rei dandae aut non dandae. Sic ei, qui rem quan- dam alteri dat, ut hic sibi reditum annuum, quoad vivat, solvat, objectum est ipse hic reditus , causa vero periculum quod ejus solvendi alter suscipit. In his saepenumero contingit, quod, quamvis contrahatur de re, quam promittere aut stipulari omnino licet, causam tamen habeat obligationis ilicitam. —- Sic in sponsionibus utrique obliga- tionis objectam est summa pecuniae, quam victus vic- Cr) Vid. artt, C. C.- 1151 et I113$ (2) Vid. art. C. C. i146. ———————————————————————————— RE JURIDIC A. 249 victori soluturus est; de ea per se quin contra- here liceat, nemo sane dubitabit, neque eo magis victus de solutione tenetur, quoniam illi non lice- bat, tale suscipere periculum , neque victori in illud causam obligationis suae ponere. . Hoc periculum a lege babetur causa illicita (1). Idem in ludis obtinet. "Tecum alea ludo; pacisci- mur, eum, cui jacienti minor numerus notarumi in superiori aleae parte existat, alteri scluturum esse I1oo.florenos. — Nullus est contractus prope ter eandem rationem (2). Denique animadverte et hoc, ut de differentia inter. objectum et causam' vere existente palam constet, articulum 1132., quo docetur, valere coa- ventionem, quamvis non expressa causa, ad obs jectum. nullo modo trahi posse, quippe cum fieri nequeat, ut conventio, aut viva voce, aut ine strumento, conficiatur, nisi exprimatur res, de qua contrahitur, Quod attinet ad contractus gratuitos , concedi- mus Viro Cl. (3), liberalitatem , quam quis in alterum exercere vult, separari prorsus non posse a consensu, quem in contractum dat. — Minime vero impedit hoc, quominus tamen hic ipse corn- Sensus sit causa, qua contrahens obligatur ad id, quod (1) Vid. arr, C. C. 1965, (2) Vid. art. laud. (Q) L. |. pag. 253 et 254» PINT. D 5o C O.MMEN XITA/TIO: quod proniisit, — Si igitur in altera hujus $. par- te probare poterimus , rectae rationi omnino esse consentaüpeum, neminem ad qualecumque sine. ali: qua causa se obligare, non amplius erit, quod miremur, causam eam sitam esse interdum in ipsa liberalitate, ubi agitur de iis obligationibus , ad quas exsequendas promittens compelli. nullo alio. modo potuit (1). Atque hoc principium jure nostro om- nino esse acceptum non est, quod multis probe- mus. Sufficiat excitasse articulum Codicis. Civilis 894: 4 La donation entré vifs est. un. actes par » lequel: le donateur se dépouille actuellement , et ;, irrévocablement 4e /a chose donnée en fayeur. du » donaiaire, qui laccepte " (2). "Porro etsi verum fuerit , quod statuit Vir Cl, (3), obligationem sine causa intelligi non. posse (quod Tfninime ita se habere, supra vidimus), vel hoc nihil contra opinionem nostram probaturum fuisse credimus, Etenim minimum aeque difficile cogitari pot- (1) Conferri hic potest Pufendorfius; IL. 1. lib. III. c, s. 8. 2, ubi haec habet: ,, quum enim bona mostra plerumque », non solcamus transferre in alios, nisi boni alicujus acqui- 4; rendi causa, quod bonum in donatione gratuita non ita li- » quido apparet, igitur circa actum. communi hominum me- ., ditationi parum congruentem, nihil temere praesumendum, ». nisi quantum expressa voluntatis signa ostendant, ** ;2) Add, v. c. de Commodsto art. 1888 , aliique loci de cce« teris contraciibus egratuitis. G» T. t. pag. 965. jURIDICA. ! 51 potest contractus, qui nullum habet objectum; neque.eo-minus et hoc essentiale requisitum. di-. citur, — Nec mirum, quum haec ipsa sit horum. requisitorum natura, quod, iis deficientibus , con- tractus nequeat cogitari, — Et quod et de ob., jecto et de causa sectio in Codice inveniatur, non, eo. proprie pertinet, ut articuli 1108. veritas pro-. betur. Hujus autem ratio haec tantum est, ut, lis regulae generales, quae in-quocumque proce-.: dunt contractu, praeciperentur , et sic evitarentur. frequentes. repetitiones , dum €a, quae ratione nonnullorum. contractuum propria habent,. insere». rentur in locos, qui de singulis hisce agunt. Praeterea. Cl. Ernstius inde aliud ad cau- sam obligationis rejiciendam. repetit argumentum quod secundum eum, neque in titulo, de donatío- nibus, neque in diversis titulis , ubi de contracti- bus onerosis agitur, de ea verbum dicatur (1). Respondemus, in pluribus horum quidem titulorum causae xmenüonem non .fieri, hujus autem ret. rationem - inde esse | repetendam, quod in iis,, praeter regulas generales articulo. 1131-1133. Sia-. tutas, de ea peculiariter nihil observandum: Sit, adeoque ne tunc quidem aliquid probaret, si de omnibus titulis hoc. verum esset, quod temen lon- ge abesse credimus, — .Nam de donationibus in. specie hoc negamus, quo titulo, etsi cxpresse hoc non €) L. |. pag. 254 et 255- nili D a Ld COMMENTATIO nón dicatur, tamen occurrere dispositiones, quse doetrina de causa obligationis nituntur iterum are gumento sir articulus 894. Idem quoque valeat de pluribus locis, ubi agitur de contractibus onerosis. Exemplum habemus in articilo 1158, secundum quem res debita, quam- vis nondum praestita, quoniam a tempore initae conventionis stipulantis fit, etiam ab hoc inde "tempore, si pereat, creditori perit, — Ratio in aperto est. Objectum tempore conventionis exsti- tt, et, quamvis postea periit, causa tamen obli- gationis stipulatori perduravit , sita scilicet in trans» latione dominii, Haec enim locum babet solo contrahentium consensu. Si igitur pretium solvit, iMud repetere nequit, aut si nondum solvit , adhuc tenetur. Denique provocat Vir Cl. (1), ad obscuritatem er contradietiones , in quss de ea re inciderunt auctores , quo nihil melius ejus falsitatem probare, zit, — Nobis vero boc nihil amplius probare vi- detur, quam ipsarum legum hae in parte obscu- ritatem, quam nemo, quoad scimus, negat. Opta- bile igitur omnino fuisset, eos, quibus cura no- varum legum in patrià nostr corscribendarum de- mandata fuit, super bac materia dedisse regulas magis accuratas, magisque dilucióas (9). Ve- (1) L. l. pag. 255. seqa. (2 In nmovo scilicet Codice Civil! Nederlandico artt. i131 JURIDICA. 5$ Verum sufüciant haec, Ex iis enim, uti spe- Tàmus, satis superque apparet, causam a. ceteris requisitis revera differre, adeoque secundum s:rip- tam legem haud minus atque consensus, objec- tum, capacitas essentialiter requiri in omni com- tractu, Quodsi alicui dubium quoddam adhuc remaneat, hisce addat expressas articulorum sae. pius laudatorum dispositiones, ipsorumque legis- latorum verba, tum in earum rationibus,- tum in disceptationibus super iis habitis (1); omnium denique scriptorum consensum, e quibus nullus huc usque tale dubium movit. Quaestionem , vero num Pothierii doctrina de causa obligationis Juris Romani principiis , ex qui- bus hausta est, conveniens sit, quam movit Cl, Ernstius, cuique negando respondit (2), in medio relinquimus (3), quippe quae non multum facere videtur ad nostrum propositum , dummodo - constet Pothierium vera docuisse; quod pau- cis »151—1!35. Cod. Nap. verbotenus versa sunt, (widd, Cod, - Ned. 1295—1558.) et ceieroqnin de causa obligationis nínil expresse cavetur. (1) Vid. Cosffrence du Code Ciyil, Tom, s. pag. idi et 2c. (2) L. 1l. pag. 245. seqq. (3) Nos vero opinioni ejus non assentiri, snpra jam i:onul- mus, Vid. Init, $. 1. c. I. Plnra habet Cr. Yssel de Sche p- per, in diss. saepius leud., cujus cap. IIl. fere eo tanimm spectat, ut iradaniur diiferentise inier utzufque jus ds cavsa obiigaiionis, ^54 COMMENTATIO cis jam investigandum est. Ejus enim doctrina, ;cum- plerisque interpretibus pro fundamento atque interpretatione. Codicis Civilis hac in parte assum- ta, fieri nequit, ut alteram probemus, alteram improbemus. Post omnia, quae diximus, opus vix erit, ut -profiteamur, secundum nostram quidem opinionem (quae, utrum vera sit , alii judicent), Pothierii docirinam omnino esse servandam. Paucis. tamen exponamus rationes, quae nos ad hanc sententiam .duxerunt, ut sic et alteri quaestioni initio. hujus &. positae respondeamus. Causam, üt eam explicuimus ) quamvis aliquan- do. cum .óbjecto aut consensu, si de effectu in Contractibus quaeras ,in unum coat, per se tamen gb utroque semper diversam esse, in omnique conventione adesse, vidimus. Plures dispositio- nes de ca optimis niti rationibus, etiam vidimus, et de aliis in posterum idem videbimus. Restat ut videamus, num sanae jurisprudentiae princi- piis conveniat regula ista, obligationem sine causa nullos producere effectus. Profecto quam maxime congruum videtur indoli hominum, qui nihil agere solent, nisi aliqua sal- tem] causa moti, si hoc ipsum ad contrac- tus, quod quotidie celebrant, applicamus, Nam sic multo securiores erunt de eo, quod adver- sarius promisit, ur perveniat ad scopum, quem contractu sibi proposuit , dum unusquisque facile sta- JURIDICA. 55 stabit fidei suae, quam justa causa ductus obli- gavit. Contra vero, si quis sine ulla causa obli- gationem contraxit, multo proclivior: erit qui ei non satisfaciat; dum ab altera parte juris ra- tiones pati non videantur, aliquem invitum com- pelli ad praestandum illud, quod, nulla ratione motus, promisit. —EHoc igitur respectu memorata. regula admodum salutaris. erit cuicumque civitati , quippe quarum omnium interest , pacta privatorum servari, Atque hoc jam spectasse videtur Ulpia- nus, scribens (1): , Quid enim tam congruum » fidei humanae, quam ea, quae inter eos pla- » cuerunt, servari? ^ Praeterea cujuscumque réi humanae haec est na- tura, ut non possit effectus quosdam producere, nisi in se aliquazm habeat causam, unde hi effec- tus oriantur, ita ut recte omnino dixisse videatur Favard de articulo 1193: , Dens 4ou$ des cas » de cette disposition , i] y a pas d'oblisation , ou » 3 faudrait. admettre des effets sans. cause ? (2). lis, quae de contractibus gratuitis diximus , pauca. habemus addenda. Optima nempe ratione videbatur et iis concedenda causa, propter quam con: (1) Vid, Lex. 1i. pr. ff. de pactis. (2) Vid. Exp. des motifs etc., Tom. 5. Pag. 109.5 quorum posteriorum verborum nullus alius videtur sensus, quam quod gonventio non possit producere oMigationem , quae cst ipsius effectus, nisi hnjus causam in se habear; x6 COMMENTATIO contrahens de obligatione sua teneretur: quum ab altera parte, nisi hoc factum fuisset, semper pro- mittens ab obligatione sua recedere posset, ini- quum dicens se ex liberalitate sua conveniri; ab altera tamen parte tales liberalitates iis, in quo- rum favorem promissae erant, mox omni effectu destitutae, haud raro magna damna afferre pos. sent. Propter has igitur, dicimus, rationes erat et contractibus gratuitis causa obligationis concedens da, imprimis ,, cum promittens," ut ait Pufen- dorfius (1), ,, posset inpune non promittere, ,, neque debuit alias rationes ipsius fidei super. » Struere, si perfecte nolebat obligari. — Nam ," ut pergit, ,, in beneficii negatione tamdiu nulla ,, 6st injuria, quamdiu ad illud dandum sola hu- ,, manitatis lege quis adstringitur; non ubi pos- ,, teà per promissum jus alteri ad id quaesitum ,. Fuit." Ad hoc autem consilium, duplici modo perveniri poterat; aut scilicet contractus gratuitos magnis solemnitatibus obstringendo, in iisque obli- gandi causain ponendo, quod ideo minus se com- mendabat, quoniam iis haud raro homines a rebus gerendis absterrentur. — Aut, duce Pothierio ipsa liberalitas sufficiens causa obligationis dicenda erat. Atque banc viam, meliorem existimantes , secuti sunt legislatores nostri, quod, ut exemplo probemus; patet ex articulo Codicis Civilis 958 , quo Q2) L. 4&9. dg 5e JURIDIC A. 57 quo hoc docetur: ,, La donation düren? acceptée »» Sera parfaite par le seul consentement des pars »» fies; ei, qui in liberalitatem semel consensit, mox ab ea recedere, integrum non esse. Neque obstat, qüod secundum articulum 932. donationes interdum fieri debeant instrumento coram nota- ris confecto, Requiritur hoc scilicet, non solem- nitatis ergo, sed tantum, ut liberalitas. eo melius probari possit, de eaque certe constet, ur sic fraudibus obviam eatur. £A PUI TERTTUM. ^ EXPLICATIO, Codicis Civilis Libri III , Tituli HI, Capi- tis II, Sectionis IV, ubi. agitur: de causa obligationis. Expositis in superioribus generalibus , quas nos bis de causa obligationis fingimus notionibus: agemus hoc capite illud, ut sectionem memoratam articulatim , pro viribus explicemus, — Praemissis igitur semper ipsius articuli verbis unicuique suam appeonemus interpretationem , qua. comprehendemus tum 58 COMMENTATIO tum. verborum explicationem , tum quaestionum , quae ad ea forte moventur , illustrationem. Art. 1131. ,, L'obligation sans cause , ou , sur »» Unt fausse cause, ot , sur une cause » Ülicite, ne peut avoir aucun effet." Hunc articulum discriptum esse ex Lege I et V, ff. de condictione sine causa docet Malle. villius. n priori fere occurrit regula obliga-. tionem sine causa non valere (1), in altera autem datur talis obligationis exemplum (2). Quid.sit causa, supra vidimus , et de causa illicita videbimus ad art. 1133. Quum autem hoc articulo mentio fiat obligatio- nis size causa et obligationis sub fal;je causa, inde sponte sese offert quaestio, num igitur inter utramque intersit ? Non credimus, quidquid hac de re dicant. Extra dubium profecto est, falsam causam hoc articulo intelligendam non esse causam s/mu/atarm , sive (r) Vid. supra cap. I. $. 1. (2) Ut hoc obiter moneamus, testis sit hic locus,Mallevil- lium favere opinioni, Jure Romano etiam postulari causam , tamquam requisinum essentiale, adeoque hanc regulam ex eo esse petitam. ,sive eam , quam contrahentes consulto conventio- ni inserunt, ut vera lateat, quum ad sequentem articulum videbimus , talem conventionem omnino "valere, modo alia. vera eaque licita causa snb- *Sit (1), idemque locum Labet, quamvis , partium errore, falsa causa inserta sit, modo iterum vera existat. ^ Accipiendus igitur est locus de causa, quae opinione quidem contrahentium existens re- ;vera; deficit; ita tamen; ut conventio aliam cau- :sam .in se mon habeat (2). Quod si verum est, eodem redit, utrum talem obligationem dicas 'sine causa, an sub.falsa causa. (Exemplo sit ca- .sus supra (3) allegatis de herede rem dante in solutionem legati, testamento relicti . cudicillo 'ademtis causa obligationis fuit heredi, ut a'lega- tario^ liberaretur debito suo, liberatus non est. Falsa igitur fuit haec causa; atqui alia causa obli- gandi non fuit. Igitur obligatio nullam habuit causam. ldem valeat Ge ceteris istiusmodi spe- ciebus. Ab altera parte omnis obligatio sine causa aeque :dici potest, habere falsam causam , cogitatione cer- te contrahentium , qui nisi eam adesse putassent, conventionem non celebrassent. — l1llustre exem- plum 2Q0) Cf Paill., ad h. art. n9, 3.5 et Duranton, 1, !, 9, 310. (2) Sic rem explicat Paill., I. 1. et recte. (3) Cap. 2. S. 2. 6o COMMENTATIO plum nobis praebere videntur nudae promissiones, sive pollicitationes , quas , quippe causa obligandi plane destitutas, nullam habere vim, nemo dubi- tat (1). Promitto tibi, sive ore, sive scripto privato , fundum meum Cornelianum. Ad tale pactum obligari nequeo praestatione aliqua a parte tua, nam contractus est gratuitus: causa obligan- di igitur sita esse debet in liberalitate mea, ne- que haec tamen exsistere dici potest, quoniam jure civili non agnoscitur, neglectis formis , quas ad eam exprimendam requirit, Pactum igitur nul- lam habet causam, adeoque non valet. Attamen contrahentes, errore juris ducti, revera putabant, hic in liberalitate siram esse sufficientem causam. Eorum igitur cogitatione exstitit, ac proinde etiam hic falsa causa cernitur, quoniam haec aliam, eamque veram, non offert, Neque credimus, hanc interpretationem ita ab articuli verbis abhorrere, ut prorsus iis accommo- dari nequeat. Dicitur nempe: ,, L'oblisation sans » Cause , Ou, Sur utt fause cause," etc. Jam vero voculi oz haec est vis, ut saepe, quamvis non semper, conjungat synonymos, ita ut se- ; quens 5 (1) Pariter Jure Rom., quo tamen haec regula plures pati- tur exceptiones, quarum praecipuae sunt vota religiosa, polli- eitationes civitati facte , etc. — Cf. Tir. ff. de pollicit. , ibi- que Voct. Adde eriam Pufendorfium, 1]. l. lib. TW. eap. 6. S. 15. JURIDICA. 61 quens antecedenti plane acquiparetur (1); adeo- que plane assimilatur Latino sve (2). Confrmatur haec praeterea sententia ex Po- thierii verbis, qui sic habet (3): ,, Lorsqu'un , engagement ta aucune cause , ou , ce qui est la , méme chose, /orsque /a cause pour laquelle » 3| a &4 contractd est. une cause fausse," etc. Quorum verborum hanc esse sententiam, ut, non, tantum ratione effectus, eodem redeat, utrum obli- gatio zu//am , an falsam habeat causam, sed, ut revera sibi invicem assimilentur: vel inde apparet, quod unum tantum afferatur exemplum ; nam, si diversam utramque intellexisset, de utraque sane exemplum tradidisset. Praeterea dicit, ad repeten- dum id, quod ex fa/;s causa solutum est, dari actionem , quae dicitur cozdictio sine causa. — Melius igitur forte fecissent auctores, si Pothie- . rii vérba integra servassent (4). ;Quidquid denique hsc de re sit, ratione effectus certe nulla intercedit differentia, et, sive nulla sit causa sive falsa, nullam facit conventionem, Imo nec refert, auctore eodem Mallevillio, utrum ab initio nulla fuerit causa, an fuerit qui- dem " (1) Cf. Dietlon. de l'4cadémie, in voce, (2) Cf..Scheller, Lexieon Latino- Belgicum , in voce. (3) L. 1. n?. 42. (4) Contrarium putat Toull., !, l. n. 170. sed hic inter wramque disiinguit. 62 COM MENTATIO, dem , sed secuta non sit: ita, ut valeat apud mos: etiam: hoc Africani (1). .,, Nihil refert utrum ,,.b initio sine causa quid datum sit, an causa, » propter quam datum sit, secuta non. sit ?* (e). Cum pictore convenio, ut tabulam mihi pingat,. pro qua ei certam pecuniae summam solvam. Ane. tequam absoluta sit tabula, pictor tale in. manum accipit vulnus, quod in posterum a pingendo tum abstinere cogit. — Hic causa obligationis meae, quae ab initio exstitit, evanescit, nullus- que fit contractus. illustre exemplum obligationis. sine causa, nul- lius. declaratae, est in celebri ista causa Char. retti cujusdam, quae a pluribus auctoribus refer- tur (3). Antequam jam ad sequentia transeamus, verbo attingenda est quaestio, utrum debitum naturale sufüciens causa sit obligationis civilis ? — D u- ranton (4) aflrmando ei respondet, recte con. ten-. ! f (1) In lege IV. ff, de cond. sine causa. Add. lex IL. $. ». ibidem. A (2) Cf. Ct. Sand berg, 1. |, p. 56. in fine, qui recte do- cet, hanc doctrinam exemplo confirmari in art. C. C. 1727; nam revera quum causa in locatione conductione ab altera parte sira sit in praestatione rei locatae, pereuute re, cessat causa, quae ab initio adfuit. (3) Cf. v. c. Toull., 1. !. n9. 169; Paill, ad h. art. n9. o5 Durant., l. ]. n?. 181, etc. QD L. Ll. n9. i03. seqq. JURIDICA, 63 tendens, in tali casu neque tituli confirmationem , neque transactionem locum habere. —. Attamen propter aliam rationem ejus opinioni indistincte assentiendum non. credimus. — Nimirum debituih naturale civiliter est" indebitum 5 causa autem obli- gationis consistit in praestatione ejus, quod de- "betur ab altera parte. Igitur non potest esse in praestatione debiti naturalis. — In casu proposito adeo causa quaeri debet in liberalitate debitoris naturalis, — Inde autem. secundum ea, quae sáe- .pius jam. vidimus, . sequitur, debitum naturale tum demum causam posse fieri obligationis ci- vilis, si observatae sunt formae in donationibus ;requisitae, .. Rectius igitur nobis dixisse videtur Toullierius (1): 5, 5 une obligation naturelle 4s. peut! deyenir . la. cause. d'utie. obligation civile, »» C'est. seulctnent lorsque. la. preuve. de: cette obli- a» ation. est. faite d'une maniàre. reque. par. le »» roit. civil. ? 1s | Restat, ut paucis agamus de effectu talis con. .yentionis,. quem nullum producere articulo dici- tur. — Ex obligatione sine causa. igitur; aut sub falsa causa nulla oritur actio, et Cave putes; in contractibus commutativis , in quibus alia causa non reperitur, eam sitam esse praesumi debere in liberalitate; saepius enim videmus, eam nullam praebere causam obligandi, nisi adhibitis: formis Ad CD L. V, 29, 187; 64 COMMENTATIO ad donationem necessariis (1). Imo intantum hoc verum est, ut, quamvis solverit debitor, ex tali obiigatione solutum repetere possit, Soivit nimi- rum indebitum , quod accipiens adversarius , tacite ad restitutionem se obligavit (2). Nec potest illi objici regula ista (5): ., cujus per errorem dadi ,, repetitio est, ejus consulto dati donatio est," Quippe quae jure nostro haud semper procedit. — In promtu autem est ratio bujus differentiae. — Jure Romano enim donatione solo consensu per- fecta, traditione dominium rei donatae ad dona- tarium transferebatur (4). Jure codicis secus es. se saepius vidimus. Praeterea debitori ex tali conventione, etsi nihil solverit neque ad solvendum conveniatur, integrum jus videtur esse ad agendum in id, ut sibi resti- tuatur obligationis titulus, quem alter forte ha- bet (5). Estque hoc ipsum, quod oU/gationem condicere dicebant Jurisconsulti Romani (6). (1) Cf. Delvinc., |. l. par. 18. Add. omnino verba P u- fendorfii, a nobis supra allegata in notis ad, pag. 44» n9». (2) Cff. arit. C. C. 1255 et 1376 seqq. (5) Vid, Lex. 55. ff. de R. J. (4) Vid. $. 2. Inltt, de donat. $. 40. ibidem de rerum divi. tionibus. (5) Cf. Merl., Quest. de droit, 1, 1. S. 1. n9, 14 (6) Vid. Lex. I. pr. ff. de cond sine causa. JURIDIC A. 65 $. 2. Art, 1132, ,, La Convention m'est pas »» moins valable, quoique 4a cause »» fth soit pas exprimée, Antequam ad. veram articuli interpretationem transeamus, paucis attendendum est ad ejus et articuli 1108 et 1131. redactionis discrepantiam. In his nempe agitur de causa obligationis, dum in illo dicatur eausa conyentionis. Primo nimirum obtuitu facile quis inde collige- ret, de alià. causa hic agi, de alia illic. Verumta- men sine dubio. perperam, . quum et articulorum II3I—I133. inter se conjunctio, et sectionis, ac capitis, ubi inveniuntur, inscriptio suadeant ubi* que agi de una eademque causa: de illa scilicet , quae in conventione quacumque essentialiter requi- ritur, Causa conyentionis igitur hoc articulo intel- ligenda est causa im conventione. Negari tamen nequit, verba: ,, quoique Ja cause ,, n'en soit pas exprimée," minus accurate sese habere, quum periculum sit, ne iis ducamur ad causam accipiendam in hoc articulo eam, quae ipsi contractui occasionem praebet. ^ Multo rec. tius igitur scripsissent legislatores: ,, quoijue la es cause n'y soit pas exprimée." | Nos vero eo facilius admittimus talem vitiosam redactio3em , PINT. EK quan- uA 66 COMMENTATIO quandoquidem plura istiusmodi exempla in Codi- ce non deficiant. — Aliud jam vidimus initio hujus disputationis (1) in articulo 1108. — Cae- terum haec et similia facile condonantur brevi tempori, quod ad €odicem conscribendum aucto- ribus concessum ftit. Proinde vero minus recte fecisse videtur. Cl. Ernstius (2), qui ex hujus articuli ^ verbis. oc- casionem arripuit ad totam Codicis doctrinam re- jiciendam , quoniam, secundum eum, ea confun- duntur res admodum diversae : scilicet causa ,'essen- tiale contractus requisitum , secundum eum. errore admissum, secundum nos vero ea, quae facit, ut ex conventione obligatio oriatur; et causa, le- galis obligationis fons, qualis;est ipsa conven- tio (3). Sufüciant haec de verbis. | Transeamus jam ad ipsum sensum articuli, quo deciditur quaes- tio, quae jure veteri Francico fuit e maxime agitatis; aliis statuentibus, causam in obligatione expressam esse debere , poena nullitatis, aliis con- tra. Plerumque tales oriebantur lites occasione chi- (1) Cap. IL. $. 2. Initio. (2) L. Ll. pa£&. 261. seqq. ^5) Idem quoque habet Dabellow,. 4usführlicher theo- retisch, practischer Commentar über den Code Napoleon» $. 1053: ,, Man sicht klar, dasz in diesen Perfügungen des , Code mehrerés zusammen -gezogon dit, was durchaus nichs » zusammengehürt,? "$4 50 K £DII!C A. o 5 67 chirographorum a debitoribus creditoribus conces. sarum, in quibus causa debiti non erat scripta, quarumque usus, inprimis inter mercatores, erat frequens. Merlinus (1), diligenter colligit tum Jurisconsultorum utriusque opinionis locos, tum rerum in utramque partem judicatarum exem- pla. | Fuerunt etiam, qui mediam tenuerunt sententiam ac contenderunt , regulariter requiri causae enuntia- tionem , aliquando tamen remitti posse hanc neces- sitatem , si qualitas reciproca debitoris et credi- toris verisimilem reddat causam obligationis : $5» par » exemple , si un écolier. confesse deyoir au princi- » pal de son collíége , un passant au maftre de » PAótellerie, un thalade à son médecin , un plai- », deur à sot procureur, Jes causes se présument , », comme si elles étaient exprimées , et écrites" (o). Ipse autem Merlinus stabat a parte putantium , necessarium non esse , ut causa expressa sit, quo- rum etiam opinio praevaluisse videtur; - certe a Codicis auctoribus uti optima recepta est, quippe cujus articulo 1192. cavetur, valere conventio- nem, quamvis causa non sit expressa; et recte sane, nam requiritur tantum, ut obligatio justam causam habeat , quae, si in conventione expresse de- cla- (1) Questions de droit, 1. 1. S. 5. (2) Sunt verba auctoris du Louzy, apud Merl, l, 1. E 2 c8 COMMENTATIO clarata non est, nequaquam inde concludi potest , nullam prorsus causam fuisse, sed praesumendum potius, justas rationes contrahentes impulisse ad eam ineundam. Stare igitur debet obligatio , modo de ejus causa alio legitimo modo constet (1). Atque ex hoc ipso sponte sequitur etiam hodie duas superesse quaestiones de conventionibus ejuss- modi, in quibus causa obligationis non exprimi- tur: utrum scilicet creditor causam probare de- beat, an vero debitor, obligationem non habere causam, et quomodo haec probatio facienda sit? 1*. Quis debet probare causam obligationis, quae in conventione expressa non est, adesse vel non adesse ? Dissentiunt Interpretes vehementer. Nobis autem ejusmodi videtur quaestio , de qua in utramque par- tem satis probabiliter disputatur, cujusque igitur decisio difficillima est, adeo, ut eam fere in me- dio relinqueremus, nisi timeremus, ne sic propo. sito minus satisfaceremus. Exponemus igitur bre- viter, quae ab utraque parte afferuntur argumenta , deinde vero, non nisi anxie nostrum in re tam gravi efferemus qualecumque judicium. Acer- (1) Imo aliquando causa, quamvis non expressa, lege prae- sumitur adesse. Sic Chirographus, qua mercator debitum agnos- cit, pro:mittitque solvere, causam babere censetur in mercatura sua sitam. ldem obtinet in aliis casibus art. 658. Cod. Com. enumeratis, ju X EDRDC A. 69 Acerrime inprimis hac de re disputarunt T oul. lierius et Duranton (1). . Toullierius onus probandi , obligationem cau- -sam non habuisse, defert debitori , quandoquidem ex articulo 1132. oritur praesumtio, obligationem qualemcumque justam causam habere, donec con- trarium probatum sit, Qui autem in suum favo- rem habet legis aliquam dispositionem aut prae: sumtionem, omni ulteriori probatione liberatur (e). Dubitamus tamen, an recte sic disputet , quum secundum nostram opinionem ex articulo 11:32. nihil aliud sequatur, nisi quod obligatio non nulla sit propterea , quod causa ejus in conventione ex- pressa non sit, Haec sunt ipsa articuli verba (3). Potius vero cum Durantone credimus ex eo, quod obligatio sine causa nulla sit, sequi, eam, nisi causa expressa sit, aut alio modo probetur, quod per articulum 1132. licet, censeri non adesse. Enimvero, quum a neutra parte praesumtio lega- lis adsit, haec mittimus ac pergimus ad alias ra. . tiones, quae nos ad alteram opinionem amplecten- dam inprimis moverunt, quarum altera nititur le- gis (5) Toullier, ]. l, n?. 175; Duranton, lI. l, n?. 507.. ubi breves tantum sunt. Verum Pailliet, l. l. art. 1152. n9. 5, integros retulit eorum locos , huc spectantes. (2) Vid. art. C C. 1352. (3) Exceptio tanien est in specie memorata, art. 633. Cod. Com. 70 COMMENTATIO gis práecepto , altera ipsius rei naturae necessi- tate. Constans est juris, tam nostri quam Romani, regula, actori incumbere onus probandi (1), qua cum creditor sive actor in specie, de qua agi- mus, nusquam liberetur, ea et hic valere de- bet. Alteram autem rationem, cur creditor causam probare debeat, inde petimus, quod altera opinio ad absurdum ducere nobis videtur. Nimirum , si debitori onus probandi incumbit, probare debet, obligationem causam non habuisse, et sic ad im- possibile cogitur, nam negatio probari nequit, nisi in se habeat affirmationem , ex cujus veritate negatio deducitur (2); unde neque hodie negligi possunt verba Pauli: ,, ei incumbit probatio, » Qui dicit, non, qui negat " (3). | Quod autem modo diximus , negationem tum pos- se probari, si in se affirraationem habeat, illud hic locum non hcbere, in promtu est, nam , quam- vis probaverit forte reus, hanc vel illam obligatio- nis causam non fuisse, hoc non impedit, quomi- nus aliam habere potuerit; dum ab altera parte cre- (1) Vid. Lex. XXL ff, de prob. et praes. $. 4. Instt. de Le- gatis et C. C. art. I315. Add, Voet, ad 1, Tit. ff. n^. 9. (2) Cf. omnino hac de re Voet, I, l. n9. 10. C5) Vid. Lex. lH, ff. hoc Tit. Vid. Lex, XXIII, Cod. ibidem et Lex. X. Cod, de non num, pecun. | c" Ile GM Ag eaae re "s JURIDICA. Zz creditori nihil - facilius Sit, quam. probare causam, Si revera existat. | ;; Accedit denique .huic doctrinae auctoritas juris Romani, cujus quamvis omnis vis legis ei ademta Sit , tamen , ceteris paribus, praecepta servanda , quam negligenda potius, putamus, AudiamusPaulum (1): » Sin autem cautio indebite exposita esse dicatur, » eL indiscrete loquitur, tunc eum, in quem cau- » tio exposita est, compelli, debitum esse , osten- » dere, quod in cautionem deduxit: nisi ipse spe- » cialiter, qui cautionem exposuit, causas expla- » Dàvit, pro quibus eadem conscripsit. Tunc enim » Stare eum oportet suae confessioni: nisi eviden- » tissimis probationibus in scriptis habitis osten- dere paratus sit, sese haec indebite promisisse. Atque hae sunt praecipuae rationes, quae nos procliviores fecerunt ad Dürantonis sententiam , quem etian sequuntur Delvincurtius (2) et Zacharià (3). Cum Toullierio. autem facit Malevil- lius, certe, si reus major sit, nam inter eum et minorem distinguit (4). Attamen dicatur venia viri (1) m lege XXV. $. 4. de prob. et praesumt., ad quam Cf. Dionysius Gothofredus. Ceterum addantur hic omnino verba ampl. Bigot Préameneu, supra allegata, iE I.Cap.2. - (2) L. l. pag. 12c. (3) Ad finem lauda $. (4) L. l. ad art, 1131. A nostra opinione etiam dissentit Ct. Sandberg, 1l. l. pag. o7. seqq., qui cum Toullierio onus probandi debitori defert. ; Denique in:ezndem sententiam judi- 72 COMMENTATIO viri amplissimi , cujus auctoritatis caeteroquin plu- rimum facimus, quippe qui ipse inter Codicis re- dactores fuit; ei hac in re assentiri non possu- Imus: quamvis eadem distinctio admittatur a non- nullis veteribus Francicis scriptoribus (1). Contra vero, quoties in contractu causa ex- pressa sit, debitor, qui contendit, eam veram cau- sam non fuisse, ipse hoc probare debet; pariter, si causam falsam aut illicitam esse, arguit. Om- nibus his casibus, non amplius objici potest, pro- bare debere eum , qui dicit, non, qui negat, quo- niam nunc reus excipiendo actor factus, non amplius negat, sed dicit (2). . Per Quo- judicatum esse, apparet ex Sirey, Ree. gen. des lois et des arréts, Tom. 7. p. 2. p. 89.7. Attamen rebus judicatis non tantam tribuimus auctoritatem, ut ab earum decisionibus de- cedere non liceat, nisi justis munitae sint argumentis, quae hic deficere nobis videntur. Elegans locus hac de re Ct. Meyer est in opere CCll. den Tex et van Hall, Zij- dragen tot de Regisgcleerdheid etc. , T. VIII. pag. 46. seqq. Add. omnino Cl, de Wal, over de inyloed vau IWVetboekem in de taal des lanss, etc, pag. 7— 11. CD Vid. Merl.. Il. modo laud. — Imo in disceptt. Concilii Status eandem sententiam tueri visi sunt Ampl. Tronchet et Portalis, vid. opus laud. Conférence etc., 1l. l. Quamvis autem magni facienda sit legum interpretatio, ab iis data, nos tamen €o perducere nequit, ut propter eam annuamus doctri- nae, quae homines ad impossibilia compellit, quod locum habere, si major debitor probare debet, obligationem caus- sain non habere, ut speramus, setis demonstravimus. (2 Cf. Paill,, ad h. art..n?. 15; Zachariá, l.l, Add. de casu priori res Judicata apud Sirey, l, l. pag. 918. JURIDIC A. "Ms /;g*. Quomodo probari deber causa non expressa ? Est haec quaestio facilior, cui respondeatur. Nam primo quidem, si res, de qua agitur, minor sit 150 francis, nullum dubium, quin per testes probari possit causa (1). — Quid vero, si major sit? an, et tunc probatio per testes admittan- da (9)? — Et sic credimus; haec etenim admit- titur et propter majorem summam, modo initium probationis per scripturam adsit, qualis dicitur, omnis actus scripto conceptus, qui manavit ex eo, adversus quem actio instituitur, quique fac- tum allegatum verisimile reddit (3). Utrumque requisitum habet titulus obligationis, qui a debi. tore manavit, ac verisimile reddit , eum debere id , quod solvere promisit, adeoque obligationem ha- bere causam (4). Praeterea ex eo, quod ad validitatem contractus non requiratur, ut causa enunciata expresse sit, inde sequitur , conventionem one. (1) Vid. art. C. C. 1341. : (2) Nam certa est juris regula, propter majorem, quam 150 francorum , fummam , probationem per testes non admitti. Vid. l. a. 1341., cujus rationes docet Delvinc., 1.1. Tom. I. pag. i2 et 13. et Tom. VI. pag. 86. (3) Vid, art, C. C. 1547. Est autem haec regula generalis; nam .sunt plura alia scripta, quae Codice initium probationis per scripturam declarantur. Vidd. a. 324, 1320, 1355 et 1336. Caet. de iis omnino conferuntur P oth., op. laud. edit, quam curavit Molitor, T. 2. pag. 270—276. et Duranton, l.l. T. 4. n9. 1402—1412. Add. etiam Maleville, ad art. 524. (4) Delvinc., 1. .; Durant. , l. l. n8, soz. in fine, 74 COMMENTATIO omnino valere , quamvis falsa vel illicita causa ex- pressa sit, modo veram eamque licitam habeat; nam sufficit, eam adesse, neque tolli potest falsa causa adjecta. Estque haec communis omnium interpretum opinio (1). Sic valebit donatio, sub specie emtionis facta , modo observatae sint formae in donatione requisitae, Secundum ea autem , quae supra exposuimus, causa conventioni adjecta falsa aut illicita declarata , creditor probare debet , obli- gationem aliam ac licitam causam habuisse, nisi tamen ex ejus confessione compertum sit, causam " adjectam falsam aut ilicitam esse: quo casu si contendat, eam tamen aliam ac licitam causam ha- buisse, credendus est, quoniam confessio ejus adversus ipsum dividi nequit (2). Contra vero ultro intelligitur , conventionem es- se nullam, in qua expressa quidem est causa licita, si appareat, eam revera habuisse causam ilicitam. Conductor aedium, finito tempore con- tractus , cum locatore paciscitur , ut sibi certam pe- cuniae summam det pro restitutione aedium. — Causa est contra leges, illicita, quoniam sita est in (1) Cff. v. g. Merlin., Quest. de Droit, 1. 1. $. 1. n9.3., qui, ter sic judicatum esse, refert; Toull., l. I. n?. 176., qui in no:a alia affert ejusmodi judicia, D uranton, l. 1. n?. 310; Paillet, ad h. art. n?. 15 Zachariá, 1l. l. etc. Add. alia res judicata apud Sirey, l. l. Pars I, pag. 371. (2) Vid. art. C. C. 1356. Add. Paill, I. modo laud. JURIDICA: ?5 in praestatione ejus, quod facere conductor valide jam tenebatur. Conventionem igitur occultant spe- cie simulatà emtionis venditionis. Locator autem ex^ ea conventus probare debet, tum causam hanc in'conventione expressam veram obligationis cau- sam non fuisse, tum eam veram causam fuisse illi- citam, Probatio locatori reo propterea incumbit , quia excipiendo fit actor, et, quia in tali specie praesumtio pro actore militat. Neque in hoc exem- plo difficilis erit, quoniam locator, vel alià scrip- tura, vel ipso locationis instrumento , facile probare poterit, se esse aedium dominum. — Quid vero, si per scripturam fieri nequit probatio? An et hic probatio per testes admittenda? — Non cre- dimus (1): v. c. Cajus Titio certam pecuniae summam promittit, ut Titius Cajo auxilium vel opem in re aliqua honesta praestet; haec au- tem causa tantum simulatur, ut vera lateat, quae in eo sita est, ut Titius a crimine quodam ab- stineat, Eam causam Cajus per testes probare nequit, quoniam hic non est initium probationis per scripturam , nam, quamvis adsit titulus con- ventionis a Titio oriundus, ex eo nequaquam verisimile fit, factum allegatum, scilicet conventio- nem illcitam habere causam, imo contra ex eo omnino probabile est, eam licitam habere causam. Alio igitur modo facienda est probatio, quae, ut - (1) Idem docet Duranton, l. 1l. Tom. 4. n?. 1398. 76 COMMENTATIO ut nobis quidem videtur; tali in specie aliter fieri nequit, nisi per jurisjurandi oblationem. Deficit enim scriptura, neque ulla praesumtio legalis cer- te adest; per testes eam probare non licet; con- fugiendum igitur est ad Jusjurandum deeisorium , quod de quacumque contestationis specie deferri potest (i). $4 3. Art. 1133. » La cause est illicite, quand elle » 6t prohibée par la loi, quand elle est./— - » contraire aux bonnes moeurs ou » € lordre public. " Articulus hic verbotenus fere descriptus est ex Pothierio (2): , Lorsque la cause pour la- » quelle l'éngagement a été contracié, est. une cau- » 56, qui blesse la justice, la bonne foi , ou les » bonnes moeurs, cet engagement est nul, ainsi » que le contrat , qui le renferme. " Hic forte ob oculos habuit verba Imp. Antonini: , pacta, . » quae contra leges, constitutionesque vel contra » bo- (1) Vid. artt. C. C. 1358. seqq. — Ceterum interdum forte etiam locus esse poterit Jurijurando a judice delato; sed hoc a rerum circumstantiis maxime pendet, cum, ut hoc fiat, sdesse debeant duo , quae art. 1567. requiruntur. (2) L5 L-n^..43.- JURIDICA: 77 ,, bonos mores sunt, nullam. vim habere indubi- » tati. juris est "* (1). . Definitur igitur hoc loco, quid articulo 1131. legislator per illicitam causam sibi voluerit. "Ve- rumtamen conscriptus est articulus verbis admo- dui generalibus, ita ut difficillimum saepe sit in praxi statuere, num in alterutrum vetitorum ine cidat causa an minus, — Ut igitur ordinem ali- quem servemus in tractando gravissimo hoc loco, deinceps videbimus , qualis sit habenda. causa aut legi aut bonis moribus aut ordini publico. con- traria. 1?. Causa illicita est, si lege prohibetur, , nam » privatorum conventione juri publico non. dero- T gatur ? (e). Sensus hujus vetiti est, neminem obligationis suae, causam sibi quaerere posse in €0, quod est contra legis expressa jussa aut ve- tita; non vero extenditur ad legis dispositiones , quas unusquisque pro lubitu moderare potest , seu. ad leges, uti dicuntur , facu/tativas. Singula exem- plo illustrare conabimur. Mutuum, quamvis re- gulariter gratuitum sit (3), adeoque causa obliga- tionis mutuum danti sita sit in mera liberalitate , valet, etsi usurae promittantur (4), adeoque in | ea- (1) Vid. Lex. VI. Cod. de Pactis, (2) Vid. Lex. 45. $. r. ff. de R. J. Add.Lex.c7. ibidem, — Vid, etiam Cod. Civ. art. 6. (3) Vid. art. C. C. 1892. seqq. (4) Vid. art. C C. 1905. seqq. 78 COMMENTATIO earum praestatione mutuanti ponatur causa obli- gationis, quoniam liberum est ipsi eligere , utrum gratis velit pecuniam suam alteri mutuam dare, an minus. Contra vero nulla foret conventio, qua quis in perpetuum operas ac labores suos alicui locaret, ^ Causa obligationis nimirum conductori sita esset in perpetua illa praestatione , quam lex prohibet (1), quoniam hi ipsi labores sunt, uti dicitur, /uridice impossibiles..— Lex (2) liberos jubet alimenta praestare parentibus egentibus. Nul- la igitur foret obligatio, quam , ut hoc onere libe- raretur, quis susciperet, una cum ipsa conven- tione, — Nullae etiam forent omnes conventio- nes, quae aliquo modo tenderent ad restituendum jus quoddam feudale (3). Innumera his addi possent exempla; haec autem süfficere credimus, dum plura apud auctores inve» niri possunt, quae describere parum utilitatis ha- bere videtur. Ceterum ultro intelligitur, huc etiam pertinere omnia delicta ac crimina, in quae lege poenae scriptae sunt, de quibus, cum inprimis etiam cae dant in causas adversus bonos mores aut ordinem publicum, mox plura videbimus. 19, Eo- (1) Vid. art, C. C. 1780. (2) Vid. art, C. C. 205. (5) Omnino cf, Toull., qui hanc rem copiose et docte ilustravit, l. n9. 185. seqq. Add. Pailliet., ad h, art. n9. 5 et 4. ÉcERENdu Ga aao uum, eun ra - EE, MAD E Ta C50 Pa, i c mit Modi, uai — 4l EA, nte jURIDIC A. 79 o?, Eorum, quae zoraliter impossibilia sunt, non minus, quam 7urídice impossibilium praestatio ilieitàm eíficit obligationis causam. ^ Neque hic est unicus Codicis locus , ubi, quae bonis moribus adversantur, assimilantur iis, quae ipsi legi sunt €ontraria. Complures scilicet sunt. Nam inde jam jn initio Codicis (1r) sancitum est optimum il- .Jud- principium sine quo civitas bene morata, stare plane nequit, quo privatorum conventioni- bus derogari non potest legibus, quae- ordinem publicum aut bonos mores spectant ; — inde aequi- paratur conditioni lege prohibitae ea, quae est "contra bonos mores (2). — Inde arbitrio conju- gum relinquitur contractu nuptiali quasvis stipu- lari pactiones, modo legibus aut bonis: moribus non adversentur (5). -' Gravis autem quaestio dissolutuque perdifficilis Tobis videtur, quales causae, : sensu jurídico, 'contrà bonos mores sint dicendae , quod ipsa lege nusquam definitur, Profecto facta, si de jure quae- fàs, sécundum severa ethices praecepta esse dime- tienda, nemo temere sustinebit; quoniam saepe- numero contingit, ut, quae secundum haec mi- mus honesta sunt, tamen per legem omnino licita sint. uc Sic, qui pecuniam mutuam sumit , uteam in (D Art. 6. 2) Vid. art. C. C. 1172. (S) Vid. art. C. C. 1387. — Aliud occurrit exemplum in art. 9co. $o COMMENTATIO in libidinosas voluptates , aut in ludum impendat, dum conjux ac liberi ea, quae ad victum quo- tidianum necessaria sunt, vix habent: sane non honestum , ast licitum tamen facit. Praeterea secundum Ethices praecepta vera ho. nestas aut turpitudo non tam ex factis, quam ex norma agendi, et ipsius animi habitu dijudican- tur: dum hunc legislator neque vetare, neque ju* bere potest, sed tantum respicere ad facta exter- na, quae, si per se nihil turpe habent, per legem licere. debent, etsi propter inhonestum mentis motum , qui ad ea incitavit, Ethice improbentur. Haec etiam differentia perspicua est in exemplo modo allato. Attamen non credimus , facta talia honestate ve- tita, justam praebere obligationis causam. Sic ipsa ebrietas. per legem omnino licita est; verum, quum Ethice improbetur, nulla foret conventio , qua quis obligationem susciperet, ut quotidie ebrius esset. Aliud nimirum est, vetare quid, aliud, eidem auctoritatem suam tribuere , quod lex aperte faceret, si talibus conventionibus aliquam concederet vim. , Unde igitur ad. ea, quae lex expresse declarat contra bonos mores esse, quippe quae sunt ad- modum pauca, articulum non putemus restringens dum; quum sic legis dispositionem nimis angustis circumscribas terminis ac pravis moribus campum relinquas nimis latum, : Di. ——— PusdHsrenD LFU, Gu atia: 7 o ofa MAR m Rb cie ee atii a Lat eoi Bos iint. S itin ac aea a o ri JUR FDIIC A. 81 Dicamus autem potius facta, quae constituunt causam obligationis /uridice contra bonos mores , esse ea, quae communi hominum in hac civitate (1) sen- tentia, ità moribus adversantur, ut àut in malum exemplum , aut in publicae civitatis salutis perni- ciem alio modo tendant. ^Quoties igitur in talis facti aüt rei praestatione versetur obligatio, toties nulla est, nullamque reddit conventionem. | ^... Neque hac in re igitur ullam adesse credimus differentiam - inter. jus. Romanum ; et | hodiernum, : Eodem redeunt Ulpiani verba: ,, Generaliter ,, novimus turpes stipulationes nullius esse momen- ,,ti." Sic vero Papinianus: ,, nam, quae facta. laedunt pietatem, existimationem , verecuti. diam. nostram , et (ut generaliter dixerim) con- 5», tra bonos mores sunt, nec facere nos posse, 5; credendum «est ?' (2). ?5 Er Vi- (1) Addimus ig hac civitate , quoniam longe abest, ut in omni civitate eadem habeantur honesta, eadem inhonesta. Contrarium e Romanis scriptoribus egregie ostendit Corn, Ne- pos; in praef, ad vitas excell. virorum: 5, INon eadem scilicet . omnibus esse honesta et turpia, sed omnia majorum insti- »» tutis judicari." Utitur hic Romanorum et Graecorum exeme plo, quid vero, si ipsorum Romanorum cum hodiernorum po- pulorum moribus comparemus? e- Quantopere turpis, mori- busque contraria nobis esset tota ista de servis doctriaa; ut taceamus de jure illo, quo pater propter domesticas rixas li- beros impune necare potuit: quippe de quo, an revera sic sese habuerit, multi dubitant, (2) Vidd. Lex. 26. ff. de V. O. et Lex. is. ff. de Condit. Iastit. PINT« F 82 COMMENTATIO Videamus jam paucis, quaenam praecipue facta huc generaliter ac semper sint referenda. Et pri- mum certe locum occupant ea, quae ipsa lege admissa contra bonos mores dicuntur (1). ; Ac proinde publica admissa adversus pudicitiam , crimen violationis, aliudve quodlibet adversus pudorem, lenocinium , adulterium , bigamia, sunt facta bonis moribus contraria, quorum praestatio, si causa obligationis alicujus sit, haec obligatio nullos producit effectus. ^ Praeterea huc etiam pertinent pleraque delicta privata, sive adversus personas, sive adversus bona committantur, quorum longe major certe pars, non tantum lege; verum etiam moribus improbatur. — Nullae sunt obligationes , quarum causa est unum alterumve eorum. 9*. Quamvis diflicile saepe sit £ozos mores ab ordine publico distinguere, utrumque tamen diver- sum intellexisse Legislatores , non tantum ex nos- tro articulo, verum etiam ex articulo 6. apparet, quo pariter utriusque mentio fit. Ut eundem, quem de bonis moribus sequamur ordinem , initium facimus ab eo, ut investigemus,, quid his. verbis sit intelligendum, — Tacente iterum lege, recurrendum ad ipsos ejus auctores, qui, quamvis rem expressis verbis non definiant, ta- men (1) Quaeque recensentur Cod. poen. artt. 330—340. Mira- mur, nullum e Francicis scriptoribus hoc tanquam regulam, quantum scimus, huc usque tradidisse. JURIDIC A. $5 men in rationibus articuli 6. (1), talia emittunt, ex quibus eorum sententia facile. cognoscitur. Ecce verba Ampl, Portalis: ,, Ce s'est que pour »» tnaintenir lordre public, qu'il d a des gouyer- ,, nements et des lois. » I] est donc impossible, qu'on autorise entre »» Jes. citoyens des conyentions capables d'altérer. ou »» de compromettre l'ordre public. Ex his duo sequuntur: 1?. ordinem publicum spectare imperium ac leges; 2?. ejus notionem esse inprimis, ut impediat, quominus turbetur civita- tis status securus: ita ut nulla sit obligatio, cujus causa haec est, ut aliquis privatus se rebus ge- rendis ,. quae ad summum Imperantem pertinent , immisceat. dem valet de ea, cujus causa est, ut derogetur legibus ad ordinem publicum perti- nentibus, quales, quae sint , mox videbimus, Pri- mum est, ut excitemus adhuc verba oratoris Tri- bunatus Faure: ,, £z effet , tout ce qui concerne » le$ bonnes moeurs, intéresse J'erdre | public, » "ais tout ce qui intéresse l'ordre public, ne con- »» Cerne pas les bonnes moeurs.". Unde concludit , et recte, suflicere potuisse, si in lege tantum scriptum fuisset: ,, ordre public," omissis illis; »» bonnes moeurs." Verborum allegatorum veritas tam perspicua nobis videtur, ut unicuique facile appareat, quapropter eam ulterius non probabi- mus, ?5 (1) Cf. Exposé des Motifi, ad hunc art., Tom. II. "Fo 84 COMMEN TATIO mus: unum tamen liceat afferre. exemplum. Ordo publicus requirit, ut illis, quorum ingenium, propter minorem aetatem, aliamve causam imbe- cilius est, aliquis praeponatur, qui in rebus ad. ministrandis iis adest, ne ipsi eas curantes sua ac familiarum possessiones dilapident, Attamen boni mores minime obstant, quominus et hi, ut omnes alii, suas res gerant, aut ipsi sibi adjutorem eli- gant. Contra vero omnia, quae superioribus at- tulimus, crimina et delicta, ordinem publicum haud minus laedunt ac bonos mores. Modo vidimus, ordinem publicum spectare aut imperium aut leges, priorisque ratione nullam esse qualemcumque obligationem, quae causam habet sitam in eo, ut privati se rebus imperii immis- ceant, Tales autem innumeras unusquisque facile sibi fingit, Huc pertinet, si quis obligationem suscipit efficiendi, ut mutetur imperii forma , aut alicui modo illegitimo magistratum procurandi , ma- gistratui in munere suo exercendo obsistendi, et similia. Quaeritur autem , num huc quoque referenda sit, quasi causam illicitam habens conventio, qua alter se obligat in alterius gratiam. petere, aut a pe- tendo abstinere magistratum , aliumve favorem a summo Imperante (1)? Late egit de hac quaes- tio- () Apponimus eam quaestionem hic, quoniam, si illicita sit talis JURIDICA. .- 8s tione Merlinus (1r), qui in utramque partem judicatum esse docet, — Nobis autem videtur tale factum per se nibil illiciti habere, adeoque in ejus praestatione aut abstinentia tute constitui (2) , obligandi causam, modo hoc tantum agatur, ut, alter alteri in petitione honesto modo adsit, suam- que gratiam aut auctoritatem, qua apud summumt Imperantem ejusve Ministros gaudet , pro eo in- terponat, ita, ut, omnis corruptelae suspicio ab- sit, -jam quod attinet ad leges ordinem. publicuni spectantes: quamvis , lato sensu si verba. haec acci- pere velis, nullae non leges sunt, quin ad eum pertineant , quippe quarum omnium haec praecipue est ratio, hic finis, ut universae civitatis tuean- tur salutem 5; — attamen propter hoc ipsum, quo- fism scilicet civitatis salus sine omnium privato- rum salute consistere nequit, multae dantur leges in merum privatorum commodum; earumque maxi- ima pars non tam absolute aliquid jubent aut ve- tant, "ut civibus «non liceat suis pactionibus ab iis recedere (3). Aliae vero leges sunt, quae tan: «alis causa, ratio alia esse nequit, quam quod ordini publico ad-'ersetur. QD) Quest. de. Droit, V. Y. $. 2 (2) Sic edam Paill., L L ad art. 1151. n^. 6, (s) insigne exemplum habemus in communione bonorum le- gali inter conjuges, cui tunc demum locus est, si ab ipsis s (5 loi no regíé conjugibus pacta nuptialia facta don sunt: l'as [1] aj- 86 COMMENTATIO tantum salutem publicam spectant, aut quae utrum- que consilium in se conjungunt. Prioris speciei exemplum est in legibus super administrationibus ac muneribus publicis. Ad pos- teriorem autem pertinent omnes leges de persona- rum conditione civili, multae dispositiones de situ locorum , aquis ducendis, aedificiis aedificandis , similesque. — Unde nulla fuerit obligatio , ' cujus causa posita esset in abroganda, minuendave pa- tria potestate aut auctoritate maritali, in con- traventione adversus leges de tutelis, de minore aetate, etc. Sic dominus praedii inferioris pacto se liberare nequit ab onere aquam, quae natura- liter e fundo superiore cadit, recipiendi (1). Uti- litas publica enim postulat, ut aqua liberum ha- beat exitum, ne agri aut urbes inundationibus de- vastentur. Sic nemo potest rei suae servitutem imponere, quae ordini publico nocet (2); quor- sum pertinet aedificatio eorum , quae enumerantur articulo C. C. 674., neglecta legitima distantia , quippe quae huc semper pertinet , ut obviam eatur morbis, incendiis, aliisve periculis, quae evita- ri ipsius publicae salutis semper plurimi inte- rest, Suf- » JP'association conjugale, quant aux bicus, qu'à défaut de » €onyerntions speciales ," etc, (1) Vid. arc. C. C. 640. (2) Vid. art C, C. 680. JURIDIC A. 87 . Suífliciant haec tandem de singulis ilis, quae causam obligandi illicitam pariunt. ^ Ea autem, quamvis revera a se invicem diversa sint, sae- pissime tamen confundi non negamus , quod tamen parum refert, quoniam effectu spectato, omnis tolitur differentia, ut ex sequentibus apparet. Jam vero, ut maneamus in consilio saepius jam enunciato, nulli dubitamus, quin, quamvis lege quidem expresse hoc non dicatur, tamen in jus quoque nostrum ex Pothierio (1), sequentem regulam accipiamus: quod conventio scilicet, quae in illud comparatur, ut pacto aliquid promirtatur , ad quod faciendum valide obligatus jam erat pro- missor, illicitam censeatur in se habere obligandi causam , adeoque sit riulla. Luculentum tradit exem- plum Vir Cl. de promisso ab adjudicatario facto, ut sibi tradantur instrumenta fundi adjudicati (2); idemque juris est, si quis obligationem qualem- cumque suscipit, ut sibi reddatur res sua commo- data aut deposita. Addit tamen Pothierius, — tale promis- sum, modo creditor id ultro, neque exigente debitore, fecerit, quum hoc casu causa obligandi in liberalitate posita sit. Veremur tamen, ut et jure Hodierno hoc procedat, nisi promissum fac-. tum sit instrumento authentico, caeteris, quae in (1) L. |. n?. 46. (2) L. 1. n?. 45 et 46. 86 COMMENTATIO in donationibus requiruntur, formis adhibitis (1). Caeterum. regulam istam. Juris Romani: ,, Cujus ,, per errorem dati repetitio est, ejus consulto dati , donatio est," jure nostro tam indistincte non valere, supra, ad articulum. 1131, jam . vidi- mus, Praeterea, quod monet, valere conventionem , qua alicui. quid promittitur, ut faciat id, ad quod jam tenebatur ex, mero honesti sensu, seu ex obliga» tione imperfecta (2) , ultro hoc intelligitur, Per- tinent haec ad Ethicam , ad cujus praecepta ser- vanda legem "neminem cogere posse, vidimus. Jure Romano illicità quoque habebatur causa in conventione, qua quis ab eo,;quod legibus aut bonis moribus contrarium est, abstinere se pro» mittit: ,, si ob maleficium, 2e fizz, promissum » Sit, nulla est obligatio, ex hac conventio- ne" (3g) Hoc, quum aequitate nitatur juris nostri quoque esse, nobis quidem. dubium non videtur, praesertim , quia sponte ex Pothierii regula sequitur, nam ad maleficium omittendum aeque valide obligati sumus ,. atque ad facienda ea (1) Ab hac sententia etiam stat Duranton, l. f; n9, S04. (2) Obligatio ic perfecta est, cujus executio a solo pudore et conscientia pendet, perfecta vcro, ad cujus impletionem vis adhiberi potest. Cf. Titius ad Pufend., de officio Ho- minis et Civis, Lib. L, cap. II. $. 5. ; (3) Vid, Lex. 7. 8. 3. ff. de Pactis. Add; Lek. 4. $. e. ff de condict. ob turp. caus. JURIDIC SA. $9 ea, quae jubet lex aut aequitas. Propter utrum- que igitur pretium accipere. aeque turpe est. Denique restat; ut videamus de effectu conven- tionis, quae causam habet illicitam obligandi. — Jure Romano. distinguebatur, utrum causa illicita sit ab utraque parte , an vero tantum a parte ac- cipientis. Contractus. quidem semper eraàt nullus, ita, ut promittens ad solvendum nunquam posset cogis; posteriori vero casu, quod ob talem causam datum jam erat, repeti poterat, priori autem non poterat, secundum regulam: ,, in delicto pari me- ,, liorem. esse causam possidentis " (1). — ,, Ubi ,, autem et dantis et accipientis turpitudo versae ,,tüur, non posse repeti dicimus. — Quotiens ,, autem solius accipientis turpitudo versatur, re- , peti posse " (2). Hanc autem doctrinam justis atque aequis niti rationibus, docet Pothierius (3), unde, eo auctore (4), et nostri juris facta esse videtur. Causae. a parte accipientis tantum turpis exem- plum affert Pothierius idem, quod modo lau- da- C) Vid. Lex. 5. ff. de condiet. s. c. Eandem distinctionem admittit Grotius: vid. Iz/eijdizgh etc., 1l. 1. $. 45. (2) Vidd. Lex. 5, 4. 5$. 3. ff. de cond. ob turp. c. Add. Lex. 8. ibidem et Lex. modo laud. — In l. l. 4. Ulpia- nus rem multis exemplis illustrat. (3) L. I. n?. 45. (4) L. 1l. n*. 44. Add. Merlin., Quest. de Droit, 1.1. S. 1. n?, o, et Delv. , 1l. l. pag. 121. 9o COMMENTATIO davimus .de adjudicatario pecuniam promittente , ut instrumenta fundi sibi reddantur: ,, Ce es » que de la part du saisi," ait (1), ,, que la Justice est blessée; ladjudicataire m'a de son cóid blessé ni la. Justice, ni les bonnes moeurs, en promcttant cette somme pour avoir des titres , dont: il avait besoin, et qu'on tie youlait pas. lui 55 55 55 5,5 , remettre sans cela. * Et generaliter pro regula assumi potest, idem locum habere in omni obligatione, cujus causa est, ut quis faciat id, ad quod faciendum. aliun- de obligatus jam erat. Idem juris erit in conven- tione, ne quis faciat, quod facere vetat lex aut mores, — Sic Ulpianus (2): ,, Quotiens au- , tem solius accipientis turpitudo versatur, Celsus ,, ait, repeti posse, veluti si tibi dedero, ne , mihi injurias facias." — Et recte sane nam hisce casibus eadem applicari possunt, quae mox ex Pothierio retulimus, — Nocte in via a prae- done afficior, qui mihi mortem minatur. Ut vi- tam mihi relinquat, do illi magnam pecuniae sum- mam, quam mecum fero. — Nullum dubium, quin eam repetere possim , quum nihil turpitudi- nis egerím pecuniam dando ad retinendam vitam, quam aliter. servare non potui. Turpitudo ab utraque parte adest in illis. obli- ga- Q) L. l. n*. 44- (2) In lege 4. $. 3. ff, de Cond. ob t. c. JURIDICA. 91 gationibus , . quarum: causa est, ut aliquid fiat contra leges, bonos nores aut ordinem publi- cum (1), in quibus adeo, etsi promittens ad so- lutionem compelli nequeat , quod semel solutum est, repeti nequit: quoniam pariter turpe habetur talia. facta admittere, aliumve pecunia aut alio quo- cumque modo ad ea excitare. | Inde, ^ quamvis ludi et sponsiones nullam pariant actionem, tamen victus, quod semel solvit repetere nequit (2) , quoniam non minor ejus, quam victoris fuit tur- pitudo (3). Si denique solus dans in turpitudine est ,.; nul- lum dubium, quin repetere nequeat. — Rem apud te deposui, quae mille florenos valet: eam .mihi reddere non vis, verum convenimüs, ut mihi, loco ipsius rei, 300. florenos des. ' Haec obligatio nullum producit effectum. Si tamen solvisti hanc summam, repetere eam nequis, — Aliud exemplum est in his Ulpiani: ,, quod meretrici datur, re- peti non potest, sed nova ratione non ea, quod utriusque turpitudo versatur, sed solius dantis. Illam (1) Vid. exemplüm apud Poth;, 1. ]. n?, 45, de centurione pecuniam militi promittente, ut certamen singolare ineat, cum milite alius legionis. (2) Vid. art. C. C. 1962. (3) Duranton, l, l|. n?. 550. Aliam art. l, causam quae- rit in co, quod frequente ludorum usu nimis crebrae orirentur contestationes, si quod propter eos solutum est, repeti posset. 92 COMM. JURIDIC A. Illam enim turpiter facere, quod sit meretrix , non turpiter accipere , cum sit meretrix ? (1). — Ke EE Sic igitur. pervenimus ad finem operis nostri, quo, num.quid profecerimus, hoc Vos dijudica- bitis, V. V. C, C., in hac Academia Jurispru- dentiae Professores, — Vestris luminibus, vestrae aequitati committimus laborem nostrum. Vos benevole eum accipite, vestrum exspectamus judi- , cium, (r) Sunt verba legis 4. $. 3. (f. de Cond. ob T. C. de qua Pufendorf, de Sure INat.| et Gent, Lib. III. cap. 7. $. 8. — Sunt autem, qui hanc distinctionem rejiciant, in qui- bus Voetius, ad hunc tit, n?. 2. Cf, Ct, Sandberg, 1. J. pag. 444 Seq. »» Edidi, quae potui , non , ut volui, "" CICERO, TA! NÉCOESSU SMCGS GUALTERI ROBBERTI vax HOEVELL -. S. S, THEOL: CAND. IN ACAD. GRON. COMMENTATIO AD QUAESTIONEM A NOBILISSIMA FACULTA TE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITTERARUM HUMA- NIORUM QUAE TRAJECTI AD RHENUM EST IN CERTAMINE LITERARIO , ANNO MDCCCXXXIV PROPOSITAM: » Flavii SYosephi yita. | Quatenus per vitae oppor- » tutiitates ad. conscribendam | Historiam | atque » dniiquitatem Hebraicam idoneus fuit? Quid » pronuntiandum de iis, quae hujus scriptoris » auctoritati obstare dicuntur? QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT., D. xxvi M, MARTII A. MDCCCXXXV. i : - D Li I4 li M * 12 P» a Y b AIBSOCO.HUS - | 1 ! Y MUTO Er T d TET A1783 aloon ; h d veniam. feiPti yo IO A01 ex r1 /)Ovrpnres ic cidit H5 Á LOTTOBIOHHUE rea NEU HARE VAS Y 3 f UN a "tos eov UA, ue mesi OS coqotoip MN "à ' AM nmi lu TES ovo gRuftN 145A CONSPECTUS. PRAEFATIO. QM P. UT $S4FLAVII JOSEPHI VITA. $. 1. Josephi genus 'et educatio. o, Josephi yita usque ad tempus quo Galilaeae dux creatus est. — | 3- Conditio Galilaeae , quo. tempore Josephus eo tüssus est. ae Flavius S'osephus. Galilaeae praefectus. 5. Continuatio. ——— | 6. Continuatio. 7. Josephus Galilaeam defendit contra darip- pam. 8. Josephi res gestae contra. Vespasianum. A2 $8. 9. CONSPECTUS. $. 9. Jotapatae yastatio — — Josephus a. Vespa- siano captus. 1o. Josephi res gestae tempore obsidionis Hie- rosolymorutn. 1I. Sfosephi fata Rotnae usque ad ejus mortem. Do PD ToU QUATENUS FLAVIUS JOSEPHUS PER VITAE OPPORTUNITATES AD CONSCRIBENDAM HISTORIAM ATQUE ANTIQUITA- TEM IDONEUS FUERIT. $. x. Conspectus breyis conditionis litterarum et eruditionis Judaeorum | Palaestinensium temporc Josephi. 2. De Josephi generc et. stirpe ejusque paren- tibus, : 3. De Josephi educatione. 4. De Sosephi in urbem. Romam itinere, 5: De Josepho Galilaeae praefecto. 6. De Josephi praesentia Hierosolytnis obsessis. 7. De Josepho Romae degente, CONSPECTU.;S. 5 C A"P'U T". QUID PRONUNTIANDUM DE IIS QUAE HUJUS SCRIPTORIS AUCTORITATI OBSTARE DICUNTUR. B RU CORdP,8 E QUAENAM HUJUS SCRIPTORIS AUCTORITATI OBSTARE DICUNTUR. $. 1. Recenso scriptorum | nonnullorum qui dc Josephi auctoritate dubitaverunt. 2. Summa eorum quae a scriptoribus laudatis Josephi auctoritati obstare dicuntur. S RE CQ. TiEO).X QUID DE HISCE PRONUNTIANDUM SIT ? $. 1. Num obstat osephi auctoritati quod de antiquitatibus judaicis philosophatus est 8... a. Num Josephus omni modo gentis suae yi- tia excusavit et sustulit ? 3. Quid existimandut sit. de accusatione 9fo- sephum multis in locis vum libris V. T. s0n conyenire ? $- 4. "ME " CONSPECTUS. $. 4. Num Flavius Josephus sibi ipse oblocutus sit? 5. Quid existimandum sit de Josephi nimio Gentilibus placendi studio ? 6. De S'osephi parachronismis et hallucinatio- nibus Geographicis. 7- Quid pronuntiandum sit de accusatione Sfo- sephum in narratione rerum sua aetate gestarum yel effectu yel errore abreptum €55€« PRAE- PRAEFATIO... Semper mihi gratum fuit ac jucundum magnos adspicere viros, qui vel ob summam eruditionem, vel ob res fortiter gestas, vel aliam ob causam nomen adepti sunt. Semper mihi fuit in deliciis inquisitio in modum quo facultatibus, quas a na- tura acceperant, usi sunt, in rationem qua oppor- tunitates vitae adhibuerunt , ad sese excolendum et formandum, in viam quam ingressi sunt ut aliquan- do gradum summum attingerent, verbo in totum hominem omnesque ejus actiones. Hanc ob rem valde mihi arridedat quaestio a facultate Phil, Theor. et Litt. Hum. hocce anno. proposita, et continuo consilium sumsi commen- tationem ad hancce quaestionem scribendi. Omnia quae de Josephi vita in ejus ipsius ope- ribus, vel nonnunquam alibi inveniebam , in Cz- pite primo hujus commentationis adnotavi, nihit | quod ^ 8 P:IS AE E A. T-L0O, quod scio praetermittens, | Ex hisce Capire secundo sumsi quae maxime mihi videbantur idonea ad scriptorem nostrum formandum et instituendum , cum Capite :zertio inquisiverim in modum quo hisce vitae opportunitatibus usus sit, sive in ejus auctoritatem. — alis divisio mihi videbatur esse optima, maximeque convenire cum Quaestione ip- Sa, uti a viris clarissimis est proposita, Ecce igitur, Viri Clarissimi, opus juvenile, in quo equidem scio multa esse mediocra, prava plura, sed quod, etiamsi fuerit satis difficile , cum voluptate ad finem perduxi. At vel sic ta. men felicissimum me praedicabo, si haec qualia- cunque conamina non omni laude vobis indigna videantur, C4A- ELT LB i ds FLAVII JOSEPHI VIT A. QUU TS gosephi genus et educaito. Judaei jan inde a tempore exilii Dabylonici continuo sub aliorum populorum fuerant potesta- te. Maccabaeorum virtus quidem per aliquod tempus eos in libertatem restituerat , ita ut quasi umbra adesset veteris roboris et gloriae; sed ho- rum ultimns Hyrcanus Romanorum armis, totius paene orbis terrarum victricibus resistere non po- tuit et dominos illos agnoscere debuit anno ante Christum LXIIIte, Postea semper magis minusve durum victorum servitudinis jugum tulerunt: ha- buerunt quidem nonnumquam quasi regem , suas- que leges et instituta, sed uti Romani nil mutare solebant in provinciis expugnatis sic etiam in Pa. lae- IO . COMMENTATIO laestina egerunt, et revera igitur Judaei Caesaris erant subditi cujus auctoritatem et vim in dies magis senserunt. Hae calamitates aliaeque causae multum fecerunt ad augendum Judaeorum odium, ceteroquin jam magnum, erga alios populos horum- que mores; et hinc etiam major animi ardor ortus est erga patrui instituta et religionem , sed hinc etiam externam formam et ritus, quos lex mosaica et seriorum temporum additamenta instituerant , et caerimonias diversas, magno cum studio tenue- runt iisque obsecuti sunt, quamvis vera religio interna omnisque institutio moralis fere erant de- perditae, Exspectatio Messiae, qui eos e servi- tudine liberaret, maxime vigebat; cogitatio, non decere populum Dei sub aliorum vivere domina- tionem, et procuratorum Romanorum petulantia , odium et oppressiones, haec omnia effecerunt ut multae et saepe horrendae seditiones ortae sint. .Hisce temporibus calamitatum et miseriarum ple- nis natus est Flavius Josephus, Hierosolymis nem- pe, anno XXXVII: post Christum natum (1). Ortus est genere non ignobili, sed ex sacerdotibus longa serie deducto ; paternum enim ejus genus fuit ex classis primae sacerdotum familia primaria, maternum autem ex regibus, nam e stirpe Asmo- neorum S. Maccabaeorum erat oriundum (2). Pa- ter (1) Cf. Flav. Joseph. in vita, 6. 7. (2) Erant 24 classes sacerdotum a Davide institutae V. Jo- ssphi , LITERARIA. 1l ter ejus fuit Matthias vir multis nominibus lau- dandus et ab aequalibus laudatus , de quo uti et de matre infra latius erit dicendi locus. jam inde a pueritia Josephus magna cum cura educatus est, multisque scientiis, litteris , aliisque rebus excellit; ita quidem ut ipse enarret se, dum puer adhuc esset, annum Circiter XIVtum agens, ex eo quo flagravit litterarum amore, lau- dem ab omnibus reportavisse, ita ut ad eum quo- tidie convenirent pontifices urbisque primores ut quaestionibus de legis sensu eum exercerent. lta enim accipio cum J. A. Fabricio verba Josepli in vita, $. 9. Xuwóvrew deb v&y dpsiépemv xol TV Tí vÓAsuG mporav Ücíp TOU wap &£puoU cep) vw vo- pipev àxpi[éevepoy vi yvyGyo (3)e Hisce profecto suspicamur in Josepho semina ali- quatenus jam exculta illius viri, qui dein ostendit qualis quantusque valeret et quae uberrimos fruce tus tulerunt. Quasnam linguas didicerit et quibus- nam scientiis excelluerit dein videbimus quando in- quirendum erit quatenus Josephus per vitae oppor- tunitates ad conscribendam historiam , atque Antiqui- tatem Hebraicam idoneus fuerit : nunc sufficiat mone- re juvenem anno aetatis XVIto multis animi dotibus. praeditum fluctuasse inter tres sectas, quae tunc tem- sephi Ant. VII. 15. $. 7. et 1 Chron, 24. Vs. 1. sqq. Cf. Ant. XVI. 7. S 1. (1) Cf f. A. Fabricius , Bibl. Graec. 1. IV. c«6, $. I. nota c. " COMMENTATIO temporis inter Judaeos florebant, quaeque maxi- mam habebant vim in omnes cogitandi rationes politicas et religiosas , dubius quamnam earum se- queretur, Decrevit ergo antea eas tentare et ex- periri. Sadducaeorum opinicnes ei placere non potue- runt; horum mores dissoluti et doctrina, quae hominem privabat omni levamine et consolatione in vitae calamitatibus, statim certe effecerunt ut hanc sectam aufugeret. Postea saltem fere num- quam hancce laudavit at vehementer vituperavit et omnium eam pravissimam esse censuit. Dicit, verbi gratia, Sadducaeos fatum (eipapuév4v) tolle- re et omnia hominum arbitrio subjicere adeo ut tum bonorum nobismet ipsi auctores simus tum mala nobis per stultitiam nostram excitemus (r1). Dicit Sadducaeorum doctrinam facere ut animi (óxar) cum corporibus intereant et homines fiant infelicissimi: et talia plura (2). Ad Essaeos ergo se convertit: abiit in deser- tum apud quemdam hujus sectae cultorem. Banum qui ibi vitam degebat; inter varia instituta leges- que diversas hujus sectae etiam ea fuit ut qui in eam recipi vellet per longum temporis intervallum exercendus esset (3). Josephus ut bene eam cog- (1) Cf. Ante XII, s, S. 9. 2) Cf. Bell, Jud, IL. 8. $. r4. Ant. XIII, 1o. $. 6. XVIII. f. $. 4» (3) Ct, Ant, *XVIIH. I 8. 5. Bell. Jud. II. 8. $. 27714 fo LE A an o xs tr ie aec OR m ti - rdc Cem. Canoe E MNT pU A ed ec L2 appe LITERARIA. 13 cognosceret per triennium semet huic exercitationi subjecit,. Dani vivendi genus secutus est, amic. tum sibi ex arborum cortice parans , alimentisque sponte e terra crescentibus vescens crebrisque noc- tu et interdiu balneis frigidis utens. Sed tandem in urbem rediit, ubi postquam et tertiam sectam Pharisaeorum bene scrutatus esset, annos XXI na- tus, secundum hanc vitam suam instituere coepit , existimans eam cum suis opinionibus cogitandique ratione omnium maxime convenire (1). $. 2. [ Sosephi vita usque ad tempus quo Dux Galileae creatus est. H "'Pervenimus ad spatium quinque annorum ; de quo nihil indicare possumus, quia: Josephus ipse illud silentio praeterivit. Sine dubio tum magis magisque in scientiarum linguarumque studium in- cubuit et ad omne quod pulchrum bonumque est se exercuit usque dum anno aetatis XXVI ipsi contigit adire Romam (anno LXIIIio p. C. n.) Felix enim, tunc temporis Judeae procurator ob lévem culpam; sacerdotes quosdam, Josepho fa- miliares et amicos, Romam miserat, causam suam apud Imperatorem Neronem dicturos, Quum au- tem (1) Cf. ad hauc f. , Flav. Jos, in vita, 8.1, 7. 14 COMMENTATIO tem essent hi viri honesti probi, tenerentque , quamvis in malis versantes, religionis praecepta iisque obsequerentur, voluit iis Josephus prodesse iterque suscepit ut amicis inserviret. ^ Profectus ergo navi Romam est, sed haud multum aberat quin tempestas eum procellaeque, magna vi navem quassantes , vita privarent in flore aetatis,. In me- dio enim Sinu Adriatico. navi fluctibus submersa , plerique e sociis mortem invenere, ipse. autem natando vitam servavit: navem enim Cyrenaicam attigit et ab ea receptus est. — Puteolos (1) ita advectus, in amicitiam, ibi pervenit mimorum ac- toris cujusdam Alituri, qui magna in gratia erat^ cum Nerone imperatore, genereque Judaei (2). Ejus ope imperatoris uxori Poppaeae innotuit, eam- que valde sollicitavit, ut sacerdotibus libertatem redderet ; quod beneficium , quum. tandem. a. Pop- paea accepisset, omnibus. rebus ab ea ornatus, in patriam. revertit, « ^ | " Hic vero. omnes res ots ipyshiti c Riccio est l'elicem et Festum | regionem suam oppressis- se (3), sed comparatione instituta hos inter qui- que iis proxime successerunt Albinum et Gessium t - : Flo- (1) Puteoli (olim Dícaearchia) urbs milii: C£, Joseph. Ant. XIX. I... $. r. "TIS (2) Nero valde in honore habuit histriones, mimorum acto- res, etc. Cf. Sueton. in Vita, c. or. sqq. (3) De Felice cf. Jos. Ant. XX. 8. S. s. sqq. Dell. Jud. 1I. 13. 2. sqq. De Festo Jos. Ant. XX. c. 8, $. 10. sqq. LITERA:RI A. 15 Florum, tunc sane ili pro optimis habendi (1). Inprimis autem Florus ob facinora et res cru- delissime gestas famosissimus evasit, dignissimus omnino Nerone isto Caesare, cujus veluti Carni- fex videbatur, missus ut poenas de. condemnatis sumeret, non procurator qui nomine Romanorum, erga victos. ceteroquin lenissimorum, - provinciam administraret (2). Inde ab anno LXIVto p; C. n. immanissimus iste Judeam omnibus modis vexa.- vit, populumque factorum atrocitate ad seditionem excitavit. — ; "Fuerunt autem Caesarienses primi qui | contra virum istum crudelissimum arma sumerent, quod exemplum mox plurimi secuti sunt (3). —. Hie. rosolymis. etiam multi; in primis autem juventus et;vulgus sese contra tyrannum armaverunt. Prie marii vero ex urbe nobilioresque: bellum contra Romanos metuentes pacem servare conati sunt; quod etiam Josephus omnibus modis, monendo et hortando efficere studuit, ut sic seditiosos a proposita averteret, Ante oculos ipsis posuit ; quan- ti qualesque essent Romani illi, totius fere orbis terrarum victores, periti armorum , belli gerendi ar- te. valentes ,. semper. fere fortuna secunda utentes ; . con: : l (1). V. de Albino Jos. Ant XX. 9. Bell, Jud, I. r4, $. r. (2) V. de Gessio Flav. Jos. Ant. XX. c. r1. de Bell, Jud. 1l, 14. 8. 9. sqq. et c. 15. (3) Cf. Ant, XX. I. sqq. 16 COMMENTATIO contra, quid valerent Judaei, quibus cum talibus hostibus esset dimicandum. At frustra Josephus et alii quam plurimi talia eorum mentibus incul- care studuerunt; pervenerant jam ad summum gradum ira,et indignatio ; imo omnes qui non cum ilis faciebant hostes habuerunt Judaeorum, Ro- manorumque amicos, abreptique furore nonnum- quam eos interfecerunt ; quo factum est ut Jose- phus, hoc etiam metuens in interiora templi semet abscondiderit, ut ita sese manibus seditiosorum subtraheret. Paulo post autem cum Menahemus, qui se cae put et signifer seditionis constituerat, et (1) de quo metus jam apud populum erat ne alter foret tyrannus post Flori caedem, in odio apud om- nes esset, tandemque occisus, tunc, inquam, cum aliquantum pax tranquilitasque per urbem restitutae essent, Josephus clam templo egressus est, iterumque cum urbis primariis de civium. sae lute egit (2). Cum autem rumor esset Cestium Gállum , Sy- riae (1) Cf. Bell. Jud. II. r7. $. 8, 9. (2) Apud Graecos et Romanos templa habebantur pro asy- lis, Cf. Nepos, in vit. Paus. 5. Hoc loco idem apud Judaeos obtinuisse videtur, quod tamen secus; iis enim sex urbes erant, quae habebant jus asylorum, V. Jos. Ant. IV. 8. $, 4. Cf. Num. 35. 6. Videtur igitur Josephus aliam ob causam se in templi interiora subtraxisse, quam tamen indagare nostra nom rcfert, | LITERARIA. 17 riae procuratorem advenire cum multis copiis ut tumultum sedaret, urbis principes compescere quo- vis modo seditiosorum animos conati sunt, doe nec advenisset procurator. EHanc ob rem simula- bant seditionem probare, suadebant vero civibus ut se continerent et sensim sensimque agerent. At frustra: namque Cestius cum ad urbem venis- set a. Judaeis victus est quamvis ei strenuiores májorique numero milites sequerentur, quae vic- toria' omnibus Judaeis adeo mira visa est, ut Josephus eam miraculum appellet (1). Cestio ita profligato seditiosi omnes paene eos, qui hucus- que Romanis faverant, in suas partes traxerunt, partim: quia. nunc putabant se tandem de Romanis etiam victoriam reportaturos, partim quia tempoe ribus mutatis ipsi etiam mutabantur; horum nte mero erat etiam Josephus noster, qui a Synedrio missus: est in Galilaeam cum aliis duobus sacer- dotibas lozaro et Juda, ut eam regionem adini- nistraret (2). | [69] Cf. Bell. Jud. II. 19. (2) V. ad hanc $. Jos. Vit. $. 3—6. 18 COMMENTATIO $. *5- Conditio Galilaeae , quo tempore Josephus eo tnittebatur. Galilaea (1), quo Josephus mittebatur anno LXVII p. C. n. proxime hostibus sita erat, et ob hanc aliasque causas in conditione versabatur difficillima. Ex hac igitur provincia Josepho tunc temporis delata egregie patet quantopere ejus pru- dentiae confiderent Judaei, et sane, si cogitemus quale id fuerit quod faciendum ei demandabatur , magna in rebus administrandis ei debuit adesse 'peritia, magnum ingenii acumen, . Galilaea partim erat sub potestate regis Agrip- pae, partim in Romanorum erat ditione, — Quo- niam autem Agrippa prorsus ab imperatore pen- debat, tota Galilaea, non quidem nomine sed re sub hujus erat imperio. Qui ergo contra regem seditionem moliebantur, illud ipsum iidem contra Romanos moliri censendi erant; nam uti Judeae incolae Florum crudelitatis accusare poterant, Ga. lilaeae non ita Agrippam; ita ut quidem illi pro- curatori se possent opponere et tamen videri in fide manere Romanorum, hi vero minime. Atta men (1) Descriptionem Galilaeae Geographicam exhibet Josephus, Bell. Jud. III. s. /|ILITERAR I A. 19 men seditio contra Agrippam, quae igitur et con- tra Romanos institui dicenda est, fere ubicunque flagrabat, quod ex succincta regionis delineatione omnino patebit (1). "(Tres sive quatuor ibi erant urbes primariae, Sepphoris nempe, Tiberias , Gischala et Gamala. — Sepphoris urbis magnae Cisjordanae incolae in mag- na versabantur sollicitudine; fidem enim dederant Cestio: Gallo ,' Syriae praesidi, se in amicitia mansuros cum Romanis, et huic promisso stare quoque volebant; sed hanc ipsam ob causam saepissime turbabantur ab aliis Galilaeis. . Tiberias euam Cisjordana prorsus aliter erat COIl- parata, Ibi enim erant tres factiones. Uzz , quae constabat viris gravibus et honestis, duce quo- dam Julio. Capello, in fide Romanorum et regis Agrippae manere volebat. Zf/zerz , auae constabat ex plebe et iis qui maxime erant ignobiles, bel- lum suscipiendum decernebat; huic Jesus quidam Sapphiae filius praeerat. 7*r£iae antesignanus fuit Justus Pisti filius. Hic vero simulans se pa- cem commendare , orationibus ad populum habitis aliisque modis illos ad bellum instigabat. In pri- mis autem hisce orationibus discordiam Sepphorin inter et Tiberiaden movere conatus est, dicendo: », Agrippam regem privilegia, quibus huc usque Tiberias fruebatur, in Sepphorin transtulisse 5 quas (1) Cf. Jos. Vit. 6. 7. sqq. Bell. Jad. II. 90. B 2 20 COMMENTATIO quare simulans se hanc ob rem urbem suam. velle ulcisci, collecta manu, Gadarenorum et Hippeno- rum vicos, qui siti erant in confiniis urbis. Sep- phoris, incendio delevit. | ! Gischalae Johannes |quidam ,. Levi filius. cives in fide Romanis: data retinere studuerat.... Sed frustra nam populi vicini urbem vi expugnavee rant, soloque adaequaverant, quo facto-Johannes Sociique arma sumserunt: cum autem Josephus ddveniret, in eo. erat ut urbis moenia restaura- rentur. Gamala , urbs "Transjordana, in ora lacus Ta- richaeis obversa, usque ad Josephi adventum in fide Romanorum manserat. Philippus enim. qui- dam Jacimi filius Agrippae regis praefectus, post- quam e multis periculis evaserat, ad vicum quen- dam prope Gamala advenit, cumque ibi febri cor- reptus fuerit, litteras misit Agrippae liberis et üxori Derenicae. Has autem Varus qui tunc reg- num administrabat , rege absente , accepit servum qui eas tulerat occidit et immaniter saeviit. in judaeos: tum etiam urbem Ecbatanam adgressus est, Judaei vero cum Philippo in castellum . Ga- inalae sese contulerunt et Varo, postquam rex ejus crimina comperisset , Modius Aequicolus successit, Tmpediebat autem Philippus Gamala et finitimam regionem , quominus a fide. Romanis data de- '"ciscerent, quo tempore Josephus in Galilaeam ad- veniebat. Ade- LITERARLA. at Aderant praeterea multae cohortes armatorum, quae ubique in Galilaeà erànt dispersae, et ex- cursiones in urbes et vicos faciebant. Habebant suos duces et saepe incolis maximum injecerunt timorem; atque, uti videbimus , Josephus etiam nonnumquam res cum iis habuit (1). Ex hisce omnibus patet Galilaeam. eo . tempore pace et tranquillitate minime gavisam esse, sed incolas a diversorum stetisse partibus, | hos Ro- manis, illos suis ducibus , multos adeo nullis om- nino paruisse. Plurimi tamen eorum Agrippae re- gis aut Romanorum imperio sese subtrahere co» nabantur, et quamvis adhuc fidem eorum servare simularent, revera tamen seditio ubivis mirum in modum incrementa capiebat. Provincia ergo, quae Josepho demandata erat una erat ex difficillimis , modo cogitemus, quid ei agendum esset, — Eo enim res erant perducendae ut qui jam arma ce- pissent, deponerent, ut decepti ita Romani puta- rent eum a suis stare partibus. . Contra etiam urbes erant muniendae , arma paranda, exercitum colligendum, Romanis aut rege Agrippa nil tale suspicantibus. Quamvis ergo hostili animo . contra. Romanos ageret amicos tamen eos servare debebat; singu- lasque illas partes de quibus loeuti sumus , conjun- gere studebat. (1) De hisce latronibus cf. Bell. Jud. It: 14. $. t. Ant. XX. 8. in fine, etc, Se d 22 COMMENTATIO $74 Fiayius Josephus Galilaeae praefectus. r Cum ergo talis esset conditio Galilaeae , talis- que ea provincia, quam Josephus susceperat, a Synedrio Hierosolymitano praefectus constitutus , in regionem fuam abiit anno aetatis SECIERAUS p. C. n. vero LXVIIto, Primum venit Sepphorin, unde, postquam in- colas, in magna versantes sollicitudine, uti supra vidimus , placaverat, et, quantum ejus fieri poe tuit, metu liberaverat, ad vicum quendam pro- fectus est, cui nomen DBetmai , quatuor stadia ab urbe Tiberiade distantem; quo cum pervenisset ad se Senatum Tiberiadis arcessivit, ut cum eo adventus sui causam et finem communicaret eum- que eo perduceret ut domus quaedam, ab Hero- de Tetrarcha exstructa, funditus everteretur, quia multae in ea erant imagines animaliumque figurae , legibus et institutis Judaicis prorsus vetitae. Mul- tis quidem verbis Capellus id aliique e primariis impedire conati sunt, imo vehementer illud im- probaverunt; tandem vero ita iis persuasit Jose- phus ut amplius obsequium ei denegare nollent pedibusque irent in ejus sententiam: quo facto Jesus, Sapphiae filius, (de quo jam diximus $. superiori) quem spes tenebat magnam inde pecu- niae LITERARIA. 25 niae vim posse rapi, aedificium diruit, incendio- que delevit; deinde omnes Graecos, qui in urbe habitabant, interfecit. Quo audito Josephus, qui jam in eo erat ut ad aliam Galilaeae partem proe ficisceretur , T'iberiaden reversus est, omniaque, . quoad posset, e manibus diripientium recuperavit ; Capello: autem decemque aliis viris primariis cus- todiendam urbem tradidit. ^ Rebus ita. compositis ad urbem Gischalam profectus est, Vidimus Gischalam a populis vicinis devastatam fuisse, Johannem deinde quendam urbem istam instauravisse (1). Fuit autem iste Johannes, spe- cie quidem amicus Romanorum, sed re vera ho- mo nowyarum rerum cupidus, principatumque ad- fectabat. Rogavit Josephum, ut sibi potestatem daret exportandi frumentum Caesaris, et pecunia inde accepta utendi ad urbem muris cingendam: re vera autem fhancce pecuniam ad se trahere studebat ut ita suam auctoritatem augeret; quod patet ex iis quae dein fecit. Josephus quum in- teliigeret, quodnam ei animo sederet consilium , recusavit ei tribuere istam potestatem , cum eam pecuniam in usum aut Romanorum aut lHieroso- lymitanorum servare vellet ; sed ejus collegae, a Johanne corrupti, ei pecuniam eam permiserunt , quare Josephus rem urgere nolens, amplius non restitit, — Dein alio dolo usus est Johannes ut * divi« ; (1) Cf. C. I. $. 5. 24 COMMENTATIO divitias sibi cumularet, Incolis nempe Caesareae Philippi deerat oleum. purum, quia illud. antea. a Judaeis emebant, sed jam pro magna pecunia a Syriis accipere debebant; quod cum Johannes iis e Gischala praebere vellet, debuit illud Josephus ei permittere, metuens odium populi, — . Cum autem potestatem a Synedrio accepisset retinendi vel demittendi collegas , eos jam Hierosolymam remisit, quoniam intelligebat eos magis sibi obesse quam prodesse (1). Jam omnes vires intendit ut pararentur arma, urbesque munitionibus firmarentur. Cum autem latrones ubique regionem devastarent et persuasum ipsi esset cogi nequaquam eos posse ad id ut arma deponerent, pacem ab iis redemit, quia nihil ei optabilius videbatur quam ut Galilaea tranquillitate frueretur, incolaeque a partium studiis abstine- rent. llaenc ob rem etiam septuaginta e viris principibus et primariis elegit, qui de omnibus rebus majoris momenti cum eo consilia inirent, ut et septem alios qui in rebus minoris momenti consilia darent; hi autem, arctiori amicitiae vin- culo ipsi conjuncti, mox eum summo amore et benevolentia prosecuti sunt. | Johannes autem , qui illud unice studebat , ut summum imperium principatumque Gamalae acci- pe- (1) Cf. de hisce Tos, Vit. $. 12, 13. Bell. jud. 1l. oir. a Eyes LITERARILA. 25 peret et in regione vicina, crescentem potestatem resque feliciter gestas , Josepho invidebat et se- cum volvebat quo modo ei noceret. Metuens au- tem sibi ab ejus virtute et prudentia , dolo uti optimum ei videbatur. Quare, cum "Tiberiade se- ditionem movere vellet, nec tamen eo sine prae- textu proficisci auderet , ad Josephum litteras mi- Sit, obsecrans, ut sibi concederetur calidis illic uti aquis ad valetudinem curandam; quod ille, nil mali süspicatus, ei non denegavit. — Cum autem "Tiberiade multae essent factiones, et inco- lae novarum rerum studiosi seditionibus semper gauderent, Johannes facile multos sibi conciliavit, et a fide Josepho debita abduxit; inter quos praecipui fuerunt Justus ille, de quo vidimus GU. ejusque -pater Pistus, qui statim Johanni sese ad- junxerunt. At Silus, qui, Josepho absente, ab eo praefectus urbis constitutus erat, haec omnia ipsi nuntiavit; quo audito statim Josephus, cum. CC militibus, Tiberiaden profectus est, praemisso nuntio, qui eum advenire nuntiaret, — Perturbati incolae, cumque iis Johannes, qui tamen mox recessit, ei obviam iverunt. Josephus autem, dimissis omnibus qui eum circumdabant praeter unum Jacobum et decem armatos, populum 'Tibe- riensem allocutus est e sublimiori quodam loco, additis adhortationibus , ne , quod jam fecerant, in post- () cf. $. 3. 26 C O'M"M"EON CY -AAT0. posterum icerum deficerent, neque audirent malos seditionum auctores. Dum adhuc loquebatur aliquis e suis ei suasit ut descenderet et aufugeret, quia miserat Johan- nes milites qui eum occiderent. Jamque appropin- quabant, quando Josephus, juvante Jacobo, ocius e septo desiluit, et ab Herode quodam cive Ti- beriensi sublevatus ab eoque deductus ad lacum, conscensa nave, e manibus hostium evasit (r1). Profectus ita est Taricheas, cujus urbis incolae, hisce auditis , casum Josephi adeo indignati sunt, ut, armis correptis , eum obsecrarent, ut ipsos adversus Tiberienses duceret. [Interea facinus illud . per omnem Galilaeam divulgabatur. Conveniebant ex Galilaea multi undique , ut duce Josepho Ti- beriaden funditus delerent. "Tanta erga eum stu- dia fuerunt Galilaeorum 5 noluit autem ipse bello civili causam praebere, quamobrem eorum ani. mos sedare conatus est, quod et ei prospere suce cessit. Johannes autem, cum insidiae sperato successu caruissent, Gischalam petiit, «et inde epistolas Josepho misit, quibus excusabat quae acciderant , quippe quae praeter suam voluntatem locum ha- buissent, eumque rogavit ut ne crederet seditio- num suspicionibus. Josephus autem "Tarichaeis relictis profectus est ! Sep* (1) Cf, in Vit, $. 16, 17, 18. Dell, Jud, II. 21. $, 6. LITERARIA. 27 Sepphorin, cujus urbis incolae, cum statuissent in fide. Romanis data manere, ejus adventum me- tuebant et hanc ob. rem conati sunt impedire quo- minus eo perveniret. Jesu igitur latronum cuidam principi magnam pecuniae vim pollicebantur si contra Josephum bellum movere vellet. —Hicce, mercede accepta, advenit, cum Josephus jam in urbe esset, et ab aliquo ex militibus Jesu qui ad: eum transfugerat audivisset, quid ille. mo- lirétur. josephus in auxilium sibi adsciscebat mul- tos armatos jubebatque ut aditus urbis omnes be- ne custodirentur, et portarum praefectis in man- datis dedit, ut solum Jesum, cum adveniret et primos ex ejus comitibus intermitterent, caeteros vero excluderent. Haec omnia uti jussa, ita facta sunt; Jesus captus est, sed magna erga eum fuit Josephi benignitas , namque non modo ei vitam servavit sed et libertatem reddidit, postquam hic promiserat se fidem Josepho datam servaturum (1). . Jam vero alia, eaque majora impedimenta eum interpellaverunt.in exsequendo Synedrii Hierosoly- mitani mandato, Hucusque enim discordiae tan- tum intestinae eum, quamvis satis. vehementes, impediverant, jam autem accedebat metus ab armis Romanorum regisque Agrippae. Rex copias mi- sit, quae duce Aequicolo Modio castellum Ga- ia : ma- Q1) Cf, in vit, $. 19—25. Bell. fud. 1I. 21. $. 7. 26 COMMENTATIO mala expugnarent, | Cum autem essent istae co- piae exiguo tantum numero neque suflücerent ad .castellum cingendum, vias quae ad Gamala duce- bant occupavit; interea Aebutius alius dux, noetu venit in vicum Simoniada, ubi tunc Josephus mo* rabatur, quique sexaginta stadia a castello dista- bat, Proelium in hocce vico Aebutium inter et Josephum commissum fuit, in quo hicce tam pru- dentia quam rei militaris peritia inclaruit. Düx autem hostium, centum secum habens equites ducentosque circiter pedites et insuper nonnullos ex incolis civitatis Gabae, cum id sedulo egerit ut Josephum cum suis ad pugnam in planitie con- serendam eliceret, ubi majorem ex equitatu utili- tatem percipere posset, decreverat tamen in vico cum hostibus decernere. Tbi igitur pugna conserta Aebutius quidem ali- quantisper strenue restitit, mox tamen cum intel. lexisset copias equestres hic loci nullius usus esse; re infecta, Gabam se recepit. Josephus vero eum persecutus est, magnamque frumenti copiam coacer- vatam in gratiam reginae Derenices, ex urbe De- sara, quae non procul a Ptolemaide distabat, in Galilaeam transtulit. — Dein iterum Aebutium ad proelium conserendum provocavit, quod cum ille recusavisset , contra Neapolitanum, ducem etiam hostium , qui prope Tiberiaden castra habebat, iti- nere deflexo profectus est, quo fugato, jam deni- que LITERARLA. ' a9 que iterum in eo erat ut Galilaeae rebus. domesti- cis operam navare posset (1). "TIR. 1 - EET i3npsior] mowoxu Comtinsatio. i "OdZ .. í[:1153/I91251 . "I9 ' : -"»Paulo post hnc: victoriam: Josephüs: denuo a novarun rerum fautoribüs iisdemque civibus , .pas- sus est ét quidem primo ab Johanne isto, qui semper eilinvidens , nunc in primis ob res feli- citer: ab Josepho peractas, ob benevolentiam qua eum. subditi prosequebantur, et ob terrorem quem hostibus incutiebat, ei nocere conabatur, Quod jam Tiberiade facere inceperat, quamvis hoc ei haud -prospere süccesserit, id iterum tentavit , netmpe ubique omi modo odium in Josephum sus- citare studuit, Tiberienses , quamvis, uti vidimus , ad. defectionem eos excitasset . Josepho favebant, Sepphoritae, qui Romanos dominos agnoscebant , neutrum in magno pretio habebant (2). Sed Ga- "barenos sibi devinctos habebat Johannes; namque Simonj .qui fuit inter civitatis primarios et Jo- hanni familiaris iis "hoc suaserat. ^ Datet ergo Jo- sephum ubique. suos" habuisse inimicos et hóstes , libog, 18323160 38 quam- "^ €1) C£: iii vit, S. 24. -— De Modio Aequicolo, yos. Vit. $. 11. 36 (2) Cf. $. 5. go COMMENTATIO quamvis non palam id profiterentur, sed clam et quasi nocte tenebrisque obvoluti res suas age- rent. Horum autem caterva insigne incrementum accepit ob rationem quam explicare hic loci ani- mus est. Juvenes nonnulli Dabaritteni uxorem Ptolemaei cujusdam procuratoris regii, iter facientem spo- liaverant praedamque Taricheas , ubi tunc moraba- tur Josephus, ei attulerant, sperantes se ab eo laudem et praemium reportaturos. . Omnia vero Josephus sibi reservavit, nihilque iis. dedit j. caue sam afferens se eam praedam servaturum ut. exin- de Hierosolymorum muri restituerenturj quoniam nefas erat Judaeis spoliare, ne ipsos quidem hose tes. Juvenes autem isti illud aegre tulerunt et ubique in villas et vicos Tiberiadi adjacentes' abie erunt et clamaverunt Josephum prodere Judaeos, regionem autem. velle Romanis tradere, queniam reddiderat hostibus praedam, qua se. velle uti ad muros Hierosolymorum restaurandos causatus erat (1). "an act. Ki T Taricheis , ubi tunc erat Josephus, ejus satel- lites corrumpebantur, ut eum proderent, poctique desererent, seditiosis autem. portas. aperirent, imo Jesus iste, filius Sapphiae , e Tiberiade advenit et populum adhortatus et obtestatus ut proditorem istum Josephum occiderent. Tali modo exacerba- ti (1) Cf. in vit. $. 25, 26. Bell. Jud. IL. 21. $- 3. LITERARIA. $1 tis. populi animis, Jesus cum militibus domum Josephi properavit ut eum interficeret. Illius dor- mientis. domüs a militibus seditiosis circumdaba- tur-ét sine dubio ab iis Josephus oecisus fuisset, ni Simon, cui commissa erat ejus custodia cor- poris, e somno eum excitasset, ita ut effugere posset. ^ Aufugiebat autem veste nigra indutus, -appensoque gladio, alia via ad populum, humique prostratus, lacrymisque effusis precatus est ut itae parcerent; silentio ficto, quia, uti fit, po* pülus:àd misericordiam proclivis esse solet, de- claravit, ,, se velle mori, si mortem meruisset, ante.tamen aures sibi praebendas, in animo sibi füisse muros Taricheis condere ex ista pecunia." Quo audito Taricheenses- eum adhortati sunt ut .esset.bono animo et gratias ei egerunt; nam pru- ;dentia Josephi fecerat ut cogitarent se frustratos esse et Josephum prospicere eorum saluti, quia praedam illis adservaverat, ^ At Jesus cum. Tibe- riensibus aliique iracundi eo. rem. perduxerunt ut 'discordia. orta.sit;. tandem vero, postquam Jose- phus promiserat se muris urbem aucturum esse, «omnes àbierunt. —- Seditionis autem auctores ti- 4mentes;, "ne. poenas ob ea: quaé fecerant luerent, Atetum ad. Josephi domum. venerunt. petiveruntque Jit statim iis. traderetur pecunia ad moenia aedifi- canda, additis minis, ni acciperent, se comum incendio deleturos. Josephus calliditate iterum usus est; aditus enim jussit claudi postulavitque ut ad se m COMMENTATIO se aliquos mitterent qui pecuniam acciperent, Au- dacissimo ex iis qni intromissi erant, tunc manus abscidebatur, colloque ejus appendebatur,. et ita remittebatur ad socios, qui, cum eum vidissent tali modo mutilatum , metu percussi, aufuge- runt (1). Alia seditio paulo post Taricheis locum habuit (9). Confugerant enim ad Josephum duo viri principes e subditis regis Agrippae, equos, arma et pecu. niam afferentes secum. Populus, quia non erant Judaei, eos jam voluerat circumcidi, si in urbe vellent manere. Josephus vero id prohibuerat sig- nificando unumquemque oportere ex intima animi convictione Deum colere, neque cogi posse ali- quem ad id: jam autem extiterunt qui populum incitarent , affirmando , principes. illos viros esse veneficos regionisque proditores. Josephus iterum conatus est populum placare, sed frustra; nam» que. armati nonnulli domum peregrinorum irrupee runt, ita ut sine dubio interfecti essent , nisi Jo- sephus eos clam dimisisset et in naviculo quodam ad confinia Hippenorum trajecisset. Postquam hae seditiones "Taricheis quodammodo erant sedatae, "Tiberienses iterum tumultis exciere incepernnt, et scripserunt regi Agrippae ut mitte- ret copias; in animo enim iis erat ad eum transi- re. (1) Cf, in vit. $. 27-50. Bell. fud. II. 21. $. 5, 4, s. (2) Cf. in'vic $. 23. sr. LITERARIA. 35 re, Josephus tunc forte ibi aderat, et ut saltem esset aliqua causa seditionis, eum adhortati sunt wut etiam muris urbem cingeret, ut antea Tari- cheas, et uti pollicitus erat. Statim autem id ille annuit et post triduum "Taricheas revertit. Com- pectis autem nonnullis equitibus Romanis, iter facientibus , factum est ut "iberienses, putantes esse exercitum regis Agrippae, palam profiteren« tur se decrevisse a Josepho deficere. Imo non- nulli id etiam clamaverunt Taricheis, cum ]Jose- phus milites et satellites domum quemque suani misisset, Sabathi instantis causa. Cum igitur mi- lites ei non essent, dolo denuo usus est, Cum septem enim militibus , qui ei restabant, et non- nullis amicis navicula quot potuit, collegit et sic Tiberiada navigavit. Urbis incolae existimantes advenire magnam classem , metu percussi sunt, et cum nulum.a rege Agrippa accepissent auxi- lium, armis projectis , obviam venerunt Josepho, qui suos jusserat paulo remotius a terra ancho- ras jacere, et oraverunt ut sibi veniam daret. : Hicce autem eorum dementiam perfidiamque incre- pavit, et decem e primariis tanquam obsides 'Ta« richeas misit, quo facto ipse cito eodem reversus est, ibique etiam seditionis auctores in vincula conjecit ; neminem autem ultimo supplicio affecit; Clitum tantum, scelestissimum hominem , rogante populo, jussit ut sibi ipse sinistram praecideret , nisi vellet ambas manus amittere, Ea enim mira HOEV. C erat 24 COMMENTATIO erat Pharisaeorum lenitas ut minime eum, qui ex eadem erat tribu, morte punirent, etiamsi esset in- festissimus ; cujus opinionis fautorem se hoc loco ostendit Josephus. Ceteros captivos humaniter tractavit, imo cum Pisto, ejusque filio Justo (1) convivium iniit; atque inter epulandum eos be- nigne allocutus est, imo dein e carcere remisit , iisque libertatem reddidit (2). Ne igitur miremur Tiberienses , cum audivissent . quonam stratagemate adversus eos usus esset, ad- miratione ducti ejus prudentiam et ingenii acumen omni modo laudavisse. Interea autem Gamala castellum ,' quod hucus- que a Philippo Romanis servatum erat, ab iis descivit. Varo enim mortuo a quo tanta mala passus erat Philippus (3), ad ejus successorem Modium Aequicolum literas misit, quibus contie nebantur quaecunque ei acciderant. ^ Rex, hisce literis per Modium acceptis, certior factus de Philippi incolumitate, eum arcessi jussit, gloriaque eum et honore affecit. Philippo absente seditio Gamalae orta est, Josepho quodam, Medicartiae filio, duce, in gratiam Josephi nostri, quo factum "est ut castellum in suam potestatem perveniret. Gaulonitis regio et nonnullae aliae civitates in Galilaea hisce se adjunxerunt, opera autem et di- ligen- (D Cf. $. 5 (2) Cf. in vit, $. 32—55. Bell, Jud. II. ar, $. 3. sqq. €» C. $. 5. LITERARIA. 35 ligentia Josephi, muris et munimentis firmata sunt loca sequentia. In Galilaea superiore Jamnia, Me- roth, Achabare: in Galilaea inferiore Tarichea, Tiberias, Sepphoris; porro Arbelorum spelunca, Bersobe, Selamis, Jotapat, Cappharecho, Sigo, Japha, et mons Tabor (1). S. 6. Continuatio. Josephus ergo hisce prosperis successibus abnune de ostendit optime se convenire provinciae, quae ipsi demandata erat; uti autem vulgo fit, nulli sunt homines excellentiores , quibus non invide- tur, quod, et Josephus expertus est. Multa jam attulimus quibus hoc probari potest; vario enim modo eum invidia oppressum contemplati sumus; plura hac de re nos docebunt sequentia. Johannes ille, Levi filius, de quo jam saepius diximus, quique interea Gischalis moenia aedifi- cayerat, cum aliis id sedulo studebat ut quocun- que modo Josephum perderet, ejusque imperium sibi conciliaret. Primo ergo misit Simonem fra- trem et Jonathanem, Susennae filium cum non- nulis militibus Hierosolymam ad Simonem, Ga- : ma- (1) Cf. in vit. $. 36, 37. C 2 46 COMMENTATIO malielis: filium , qui eum obsecrarent, ut suaderet civibus: oblatum Josepho imperium in Johannem conferre, Simon ille, vir ceteroquin illustri loco natus et doctus adeo, amicus erat Johannis Jose- phoque infensus; lubenter ergo ei satisfecit. et Annano, Jesuique Gamalae filio aliisque suadebat ut Josephum e Galilaeae praefectura revocarent. Annanus vero aliique contendebant id difficillimum fore ob gratiam qua Josephus apud populum frue- batur, quam ob rem consensum dare recusa- runt. Simon, cum haec res ei male cederet, aliam viam ingressus est. Primo Annanum cum suis multis muneribus magnaque pecuniae vi corrupit ; dein, hisce consensum amplius non denegantibus , ad Galilaeam missi sunt quatuor viri, duo Pharisaei docti Jonathas et Ananias , et duo sacerdotes Jozaras et Simon, qui omni modo Galilaeorum animos a Josepho abalienarent, ipsumque vel occiderent vel Hierosolyma captivum et viventem adeo secum age- rent. Porro scripserunt Johanni ut ad bellum ad- versus Josephum sese accingeret; quin et Sep- phoritis et Gabarenis Tiberiensibusque injunxe- runt, ut Johanni auxilia mitterent (1). —- Pater interea Josephi, qui ex amico haec omnia audie- rat, filio ea per epistolas nuntiavit, eum obse- crans ()) €f, Jos. in vit, $. 38—40« Bell. Jud. II. 21s S. 7. LITERARIA. 3r: «rans ut in domum paternam rediret, se enim de- siderio teneri semel adhuc videndi filii (1). Hisce precibus paternis statim obediendum esse putavit pius filius, aegre ferens civium ingrati animi testificationem; amici autem et milites la- crymantes eum obtestabantur ne «eos desereret; imo undique ex Galilaea advenerunt multi cum uxoribus et liberis precantes ut maneret. Quibus precibus Josephus se flecti ad misericordiam pas- sus est et apud Galilaeos mansit; collectoque ex iis exercitu quinque millium hominum, cum in- super tria millia militum ei essent et octoginta equites, profectus est ad vicem Chabolo in con- finis Ptolemaidis , simulans sibi bellum esse ge- rendum contra Placidum, qui missus erat a Cestio Gallo ut incenderet Galilaeorum vicos (2). . Sine dubio difficillima tunc erat conditio Jose- phi, namque etsi jam multos haberet inimicos in- ter incolas Galilaeae, et Romani cum rege Agrip- pa ejus essent hostes ad internecionem , accedebat ipsius Hierosolymae, patriae ergo suae, odium; missus enim erat Jonathas cum suis cui commis- sum ut quovis modo eum perderet. Hi autem, quos comirabatur manus sexcentorum militum , du- | ce Jesu quodam, et nonnullorum aliorum arma- to- | (1) Cf. de patre Josephi, quae diximus C, I, $. 1. et ea quae dicenda erunt infra C. II. $. 2. (2) Cf, Jos. in vit. $. 41—44. 98 COMMENTATIO torum, ubi advenerant, mon ilico hostili animo aperte eum sunt aggressi, verum insidias ei pa- raverunt, Scribunt enim epistolam perquam ami- cam, qua declarant se venisse ut litem, quain cum Johanne haberet, in hujus detrimentum com- ponerent, et praeterea huncce cogerent ad obe- dientiam: antea tamen cum Josepho deliberandum esse hac de re; quare eum invitant ut ad se' ve- niat cum exiguo comitatu, quia vicus, ubi mora- bantur propter angustum ambitum multos milites excipere non poterat. Litteras hasce ad Josephum perferendas dant equiti cuidam, qui vino sepultus Jonathae et collegarum consilia insidiasque prodit. In talibus angustiis (nempe, si ad legatos cum militibus veniebat , dubium non erat quin ab iis prehenderetur, sin vero sine militibus , eum tan- quam hostem condemnare poterant) inimicis par pari referre optimum ei videbatur. Respondit igi- tur comiter eadem ratione, se laetari eos in Ga- lilaeaam venisse, quia jam sibi liceret in patriam reverti: se statim quidem ad eos venire velle, nisi motus Placidi observaret , et hanc ob causam Chabolo, ubi tunc erat, relinquere non audere, illos invitans ut ad se venirent. Hanc epistolam dedit militi qui legatorum litteras attulerat, ut eam Jonathae perferret; cumque eo misit triginta Galilaeorum spectatissimos, qui legatos reverenter quidem et cum observantia salutarent, praeterea vero nil dicerent, sed omnia diligenter observa- rent, LITERARIA. 39 rent, «Cum itaque primum illud tentamen pros- pere non cessisset iterum legati Josepho scribunt, eum adhortantes ut tertio abhinc die ad se veniret absque militibus in oppidum. Gabaroth; quibus li- teris scriptis traditisque Galilaeis a Josepho mis- Sis, iter legati faciunt per Galilaeam, ur incola. rum animos tentarent, sed ubique eos faventes Josepho invenerunt. Sic, cum Japham, vicum satis. magnum, venirent, obviam iis iverunt viri cum uxoribus et liberis, et cum clamore eos jus- serunt ut discederent neque iis bonum praefectum inviderent. Imo ubique, quo venirent, - eodem animo ferebantur incolae, — ]Josephus interea Joe tapatam profectus est cum duobus millibus. mili- tum, indeque respondit legatis, se quidem velle ad eos venire quocunque demum 1loco essent, minime vero in Gabaroth, aut Gischalam (ibi enim major legatorum et Johannis erat vis) (1). Legati autem qui tunc erant in Gabaroth. apud Johannem in omnia loca et urbes in Galilaea mi- serunt epistolas, quibus omnes incolae non faven- tes Josepho, contra eum tanquam contra hostem excitabantur. ..Ille autem , cum haec comperisset ex Sacchaeo quodam transfugo, ducentos milites misit, qui omnes vias et exitus e Gabaris in Galilaeam custodirent , omnesque qui transire vel- lent comprehensos ad. eum ducerent; . praeterea Sex- (1) Cf. Jos. in vita, $. 44. sqq. 49 COMMENTATIO sexcentos milites misit in viam quae Hierosolye mam ducebat, qui eadem agerent. Quo facto Galilaeos ad arma vocavit eosque jussit ut cras- tino die armatos prope vicum Gabaroth venirent, ubi tunc etiam erat Jonathas cum militibus; et sane pulcrum fuit spectaculum, cum die sequenti multi jam milites adessent, qui, cum ad eos Jo- sephus venisset, magno cum clamore et applausu eum receperunt, appellantes eum omnium bhomi- num beneficentissimum et regionis propugnaculum. Dedit iis consilium ut leniter res suas agerent , quia absque caede tumultum componere in animo habe- bat. — Illi autem qui a Jonatha cum litteris in omnes partes Galilaeae missi erant eodem die a viarum custodibus prehendebantur, epistolaeque Jo- sepho mittebantur (1). Jonathas ejusque collegae, cum audivissent ad- ventare Josephum , cum manu militum et Johanne se receperunt in domum Jesu, quae erat magna turris, arci simillima. Ibi exspectabant Josephum quem putabant venire ad ipsos salutandos; mili- tibus autem jubebatur ut eum solum ingredi sine- rent; sic enim putabant facillime eum posse pre- hendi, Verum spes eos fefellit, namque Jose- phus, qui insidias praeviderat, in diversorium se recepit, simulans se dormitum ire, Nuntio hac de re accepto, Jonathas et collegae milites conati sunt ()) Cf. Jos. in vita, $. 465 47. |j LITERARIA - "m sunt excitare contra Josephum , ducem, at frus- tra: omnia enim quae iis a legatis promitteban- tur fecusabant, imo cum viderent Josephum ad- venire, iterum. eum cum plausu receperunt; poste quam autem Josephus ad legatos verba fecerat, et testes advocaverat omnes Galilaeos qui adsta- bant se bene administravisse provinciam sibi credi- tam , hi omnes testificati sunt idem, eumque iterum beneficentissimum et regionis propugnaculum vo- carunt. Postquam autem Josephus litteras quas interceperant custodes, praelegerat, plenas eas con- viciis, omnes milites Jonathani ejusque collegis vehementer irati sunt, inque eos impetum fecerunt animo eos interficiendi , quod consilium sine dubio perfecissent, nisi furentes eos Josephus cohibuis- set; dein cum multitudinis animi minime mitiga- rentur, unoque impetu omnes in domum ferren- tur, in qua Jonathas ejusque collegae morabantur, ad dolum denuo recurrit; namque in equum insi- liens, jussit milites ipsum sequi ad Saganam vi- cum. Quo facto caedem et pugnam cives inter prohibuit (1). Jam misit Josephus legatos nume- ro centum Hierosolyma qui eo flecterent inco- larum animos ut juberent, eum in Galilaea ma- nere, Jonathanem vero et collegas inde discedere. Postquam operam dederat ut legati isti salvi eo pervenirent , Saganam reliquit, et Japham profec- tus (1) Cf. Jos. in vita $. 48—51. 42 COMMENTATIO tus est: ubi cum esset, Silas, qui Tiberiade erat, ei misit literas, quibus scripsit eo venisse Jona- ihanem cum collegis , et hanc ob rem ejus prae- sentia in hac urbe omnino opus esse. Continuo ergo Josephus 'Tiberiaden profectus est, et a lee gatis comiter salutatus est; simulabant enim se laetari et beatum eum praedicabant, quod tam stre- nue se gessisset in rebus Galilaeae administrandis 5 eum tamen rogaban: ut in alium locum proficisce- retur, quia in crastinum diem Sabbathum incide- bat, et tunc facile seditio, illo praesente, oriri posset. Josephus ergo Taricheas se contulit, ni- hil mali suspicatus, relictis tamen nonnullis , qui ómnia nuntiarent, quae locum haberent. Die se- quenti Tiberiade omnes congregati sunt in Pro- seucham , ubi Jonathas exposuit, opus esse civi- tati meliore duce; Justus vero et Jesus calumnias Josepho injiciebant, ejus abrogationem cupientes , et certe seditio orta esset, nisi tempus id vetuis- set. Die sequenti cum iterum congregati essent ad seditionem contra Josephum :novendam , is, qui omnia audiverat a Sila, subito ibi conspicie- batur. Legati autem cito aliquid excogitarunt , quo eum ab urbe possent removere et causati sunt, Romanos milites visos esse in urbis confiniis , ita ut Josephi esset contra eos cum copiis exire. Egressus est Josephus, sed cum ad locum pere venisset indicatum, ibi ne vestigium quidem hos- tium erat; continuo igitur reversus in urbem, ibi Se- LITERARLEA. 43 senatum populumque magno numero congregatos invenit; Jonathan autem et collegae in eo occu- pati erant ut accusationem contra eum institue- rent; cum autem eum reversum viderent, episto- las fictas protulerunt, quibus Galilaei auxilium rogabant contra Romanos , ita ut Tiberienses cla- marent Josephum oportere statim abire, ut popu- laribus auxilium ferret, Hic autem legatis, qui talibus fallaciis fraudibusque utebantur, par pari retulit, dicendo non sufficere unum ducem, quia exercitus dividendus erat in quinque partes, ita ut quatuor illi legati quisque praeessent parti , ipse vero etiam partem duceret. — Populo haec propositio placuit, sed Ananias, unus ex quatuor legatis , auctor civibus fuit ut sequenti die omnes in templum venirent depositis armis, ut sacrificium Deo offerrent et felicem hujus belli eventum de- precarentur. Quo facto legati Johanni, qui Gi- schalae erat, scribunt ut die sequenti cum copiis veniret, Josephus autem quum crastino die in templum venisset, arma sub vestibus occulta tu- lit, comitabantur autem eum duo ex amicis, viri fortissimi, qui.etiam arma habebant. Jesus ipse portae Proseuchae adstetit, et neminem introire pas- sus est nisi Josephum. Precibus absolutis, Jesus eum allocutus est rogavitque ubi praeda esset quam Josephus ex aedificio regis destructo acceperat (1). Res- Q) Cf. cap. 4. "m COMMENTATIO Respondit Josephus scire illud oportere L. Ca- pellum et socios, quibus eam servandam dederat. Multa adhuc rogavit Jesus, quia terere tempus studebat dum Johannes cum copiis advenisset ; populus autem ipse jam sensim sensimque ad seditionem excitabatur, non contra Josephum, ve- rum contra legatos, quos dicebant eum injustis- sime tractare, — Quam ob causam hi conati sunt multitudinem congregatam amovere; cum autem populus clamaret numquam se Josephum solum apud eos relicturum esse, advenit aliquis Johan- nem adventare nuntians; quare Jonathas, amici persona deposita, Josephum accusavit tyrannidis eumque morte dignum esse affirmavit, cumque illud diceret nonnulli manus jam Josepho inji- ciebant, is autem stricto gladio, a populo adju- tus, effugit (t). Josephus periculo ereptus Taricheas se confert et incolis ibi Tiberiensium enarrat injurias, qui ita irascuntur ut contra Tiberienses proficisci vel- lent, sed Josephus eorum iracundiam sedavit eos- que exspectare jussit, donec legati quos Hiero- solyma miserat, rediissent. Hi paucis diebus post reversi nuntiabant populum vehementer iratum fuis- se Annano et Simoni Gamalielis filio, et horum mandatum revocavisse ; Josephus haecce in vico Arbela Gallilaeis enarravit et literas misit Jonathae ejus- (1) Cf. Jos. in vita $. 52—58. LITERARIA. 45 ejusque collegis, quibus Hierosolymitani eos prae- .cipiebant, quam occissime domum redire. Hi ve- IO, hisce epistolis acceptis, turbati senatores Ti- -beriensium primoresque Gabarenorum consulerunt .de.eo quid agendum esset. Decreverunt duos le- gatos. Hierosolyma mittere, qui ibi Josephum accusarent; interea ipsi servarent quorum hucus- que potiti essent. Tiberias autem et Gischala, -quo Tohannes reversus erat, ab iis communiun- tur, quod.cum ]osephus audivisset, . continuo |vias, quae Hierosolyma ducebant, occupavit; ita. ut Jonathas et Ananias, qui Hierosolyma mis- /Si-erant, cum ad vicum Dabaritta pervenissent, a Josephi militibus capti sint. Biduo posthac Josee ;phus nuntium misit ad, Tiberienses qui eos hor- -taretur ut arma deponerent. | Hi vero minaciter responderunt, putantes legatos quos miserant Jo- nathan et Ananian jam Hierosolyma venisse. Josephus qui nolebat belli civilis esse auctor (quod semper, quamdiu in Galilaea fuerat, ostendit) iterum dolo usus est. Erant adhuc duo ex le- gatis Tiberiade, Simon et Joazar, quos captivos -abducere studebat, quia non sine jure putabat, ;hisce remotis, urbem ad obediendum procliviorém -futuram. Multos ergo milites in. confinia montana -misit, ipse vero ad urbem cum nonnullis appro- »pinquavit, ut Tiberienses adlectaret, qui tamen - non venerunt, sed tantum conviciis eum petive- runt, Misit Josephus nuntium ad legatos, qui eos 46 COMMENTATIO eos ad colloquium extra urbem invitaret; velle enim se cum illis foedus inire et Galilaeae prae- fecturam dividere. Simon advenit, sed Joazar, insidias suspicatus, domi mansit. Josephus Si- monem ,.cum venisset, benigne comiterque salu- tavit, cum eo collocutus est, eumque sensim sen- simque ab urbe abduxit, ita ut milites, qui in locis montanis erant absconditi, eum prehendere possent. Eodem fere tempore Josephus in ur- bem impetum fecit et quamvis incolae sese fortiter defenderent, urbs tamen ab eo capta est: urbi autem pepercit, imo Simonem benigne tractavit, sed quotquot defectionis auctores erant in vincula conjecit et Jotapatam misit, ^ Quatuor legatos, namque Joazarum etiam ceperat, cum quingentis militibus Hierosolyma misit et. Tiberiensibus bo- nai, quibus spoliati erant, restituit (1). S. 7. Josephus Galilaeatn defendit contra darippam. Jam ubique hostes domesticos Josephus device- rat, praeter unum Johannem, qui semper insidias ei struxerat et nunc etiam Gischalae pergebat mu- nitionibus sese firmare. Quamvis Galilaei. volue- rint ut Josephus eum aggrederetur , tandemque de sedi- (1) Cf. Jos. in vita $ 59—61. LITERARIA. 42 seditionum isto auctore poenas sumeret, ille id noluit, quia, uti semper fecerat, sine caede tue multus componere studebat. | Dolo ergo denuo usus est, Edictuin proposuit, quo fidem dextram- que se illis porrigere dicebat, qui Johanni se ad- junxerant, dummodo recipiscerent ; quo factum est ut quatuor hominum millia a Johanne deficerent ad Josephum, ita ut ab eo nihil amplius metuen- dum esset. , n Quamquam sic hostes domestici essent devicti , tamen quiete et laeta pace non diu regio infelix gavisa est, quin incolae semper timebant Roma. nos, et urbes primariae interitum veluti ante ocue los habebant, quamdiu Judaeis essent subjectae ; nam, Romanis advenientibus, certe illae statim ab hisce delerentur. | Semper ergo. adhuc seditio- nes majoris minorisve momenti. contra Josephum flagrabant. Sic Sepphoritae ad Cestium Gallum , Lyriae praesidem, miserunt legatos qui auxilium contra Josephum peterent, ^ Cum autem Cestius non statim veniret, Josephus, hisce auditis , con- tra urbem profectus est, eamque vi expugnavit, milites autem qui summo odio habebant incolas, omnia diripaerunt. Josephus, qui nullo modo id prohibere potuit, rumorem spargit Romanos in al- teram urbis partem advenisse, ita ut milites omnes urbem. quam citissime relicti sint. "Tiberias , quamvis tanta gravia perpessa esset, tantaque bona Josepho deberet, tamen quieta manere no- luit. 48 COM MENTATIO luit. Urbis senatus enim scripsit Agrippae invie tavitque eum ut veniret, urbemque sub imperio suo redigeret ; rex consensum dedit litteris hac de re Tiberiensibus scriptis. Josephi vero mili- tes has litteras interceperunt, quibus lectis, quam maxime irati sunt, et statim contra urbem profi- cisci voluerunt, ut eam, uti antea Sepphorin, delerent, Josephus autem, qui urbi parcere vole- bat, rursus dolo usus est ad milites placandos ; nuntioque qui Agrippae litteras attulerat, liberta- tem reddidit. Ínterea temporis acerrimum hostem amisit, Justum nempe, de quo saepius nobis di- cendum erat, quique 'Tiberiade et vero aliis locis seditiones movit quam plurimas, jam vero metuens ne poenas criminum lueret tandem , ad regem Agrip- pam transiit (1). Copiae autem Cestii Galli, quas Sepphoritae rogaverant, tandem in urbem venerunt. Josephus statim contra eos profectus est, jamque majorem urbis partem ceperat, quando propter locorum ignorantiam retrocedere debuit, et aggressae eum sunt copiae regis in planitie. Advenerunt. etiam aliae regis copiae, duce Sylla, qui prope Julia- dem castra posuerat et omni commentu, quem a Galilaeis accipere poterant, incolas excludit, €Con- tra huncce copias misit Josephus, duce Jeremia; ipse vero etiam cum aliis militibus die sequenti ad- Q) Cf. Jos. in vita $. 66. LTTENR ANDA 49 advenit, et strategemate quodam Syllam jam vice- rat, quum ipse, equi lapsu vulneratus , diseedere e pugna deberet. Inde hostibus animus additus, et certo maximam victoriam reportassent, nisi Jo- sephus jussisset urbem Juliadem ab alia parte ag- gredi, quo facto milites metu percussi , fugati sunt. Explicuimus quomodo Josephus, quamdiu in Galilaea fuit, seditiones multas a Johanne aliisque excitatas sedaverit, impedimenta permulta supera- verit et contra hostes domesticos aliosque feliciter pugnaverit, Et quamvis fere semper harum rerum cura occuparetur molestiaque iis saepissime adfice- retur, brevi tamen tempore res sibi creditas ita administravit ut Galilaea contra hostes externos optime esset firmata. Uti enim supra exposuimus, plurima loca muris firmaverat (1), porro exercitum satis magnum collegerat eumque, secundum morem Romanorum , in partes diviserat variisque locis con- stituezat. Ex numero 200,000 virorum , qui ar. ma ferre possent, partem ad rem militarem de- stinaverat, partem ad agriculturam exercendam res- que domesticas administrandas. Porro amicitia et benevolentia omnium fere incolarum fruebatur, et milites eum tanquam patrem amabant et venera- - bantur.. Quodsi ad haec omnia attendamus, ad- mirari sane nos oportet virum illum, qui tanta impedimenta superaverit, tamque exiguo temporis spa- (1) Conf. $. 5. in fine. HOEV. D 5o COMMENTATIO spatio tantas res easque difficillimas ad finem per- duxerit; ita quidem ut imperator Nero, quum ista comperisset, vehementer perturbatus fuerit, miseritque in Galilaeam Vespasianum, egregium belli ducem, eumque a pueris armis exercita- tum (1). $. 8. Sosephi res gestae. contra. Vespasianum. Vidimüs Sepphoritas a Cestio Gallo auxilium petivisse contra Josephum (2), huncce autem par- tim seras partim paucissimas copias ad eos mi- sisse, ita ut Josephus primo quidem retrocedere debuerit, dein tamen victoriam reportaverit, — Jam autem Sepphoritae a Vespasiano in Palaesti- nam adveniente auxilium petiverunt, affirmantes se velle in fide Romanorum manere. Ille ergo iis misit mille equites et sex millia peditum , duce Placido uibuno, qui cum hisce militibus Sepphorin profec- tus est. Josephus, hoc audito, metu percussus est, praesertim quia ipse hanc urbem muniverat, quae res Romanis maximopere profuit." Sed quam- vis omnibus modis tentaverit eam rursus in suam potestatem redigere, semper haec conamina fue- runt vana et modo Romanorum animos magis ma- € (1) Cf. Jos. Beil. Jud. III. rz. $. r. (2) Cf. $. 7. pag. 47* LITERARI A. 5t magisque exasperaverunt, qui ubique Galilaeam devastabant, ita ut regio omnis repleta esset in- cendiis et sanguine nec ullius calamitatis aut mie sériae expers, et incolae undique fugientes in ur- bes munitas salutem quaererent. Placidus autem Galilaeam ubique incursionibus vastans, tandem Jotapatam profectus est, ubi' vero ab incolis, ex urbe ei obvenientibus, repulsus est (1). At magis Josephum, adhuc in confiniis Sep- phoris versantem , minatus est Vespasianus, qui cum exercitu magno imo terribili in Galilaeam veniebat, ita ut paene omnes milites nostrum de- Ssererent, isque, collectis paucis, qui apud eum remanserant, Tiberiadem confugeret. "iberienses jam metu impleti propter advenientem hostem ma- gis etiam metuerunt, quia Josephus in fuga salu- tem quaesiverat, existimantes eum jam de bono eventu et successu belli desperare; et revera ejus conditio erat difficilis, nam hostis erat in ejus provincia, pars militum fugata jam erat, pars virtute et fortitudine carebat. Decrevit igitur Ma« gistratibus Hierosolymitanis accurate scribere , quem ad modum sese res haberent; eos invitans Ut cito rescriberent an foedus cum Romanis ini- ré iis placeret; num vero bellum gerere statue- rent (2). ! " Quum Q) Cf. Jos. in vita $. 74. Bell, Jud. IIl. 4. (2) Cf. Bell, Jud, III. 7. $. 1, ^. D 2 ? 52 COMMENTATIO Quum autem intellexisset Vespasianum in mente habere Jotapatam expugnare, Josephus statim Ti- beriaden reliquit, et in urbem expugnandam se contulit, ^Vespasianus autem hisce auditis statim eo. misit Placidum et Aebutium duces cum mille equitibus, ut urbem cingerent, ne Josephus pos- set aufugere, existimans quum ita praefectum Ga- lilaeae inclusisset, se totam regionem brevi in suam potestatem redigere posse. Ipse autem cum omnibus suis copiis secutus est, et ad sequentis diei vesperam in quodam colle castra posuit, qui ab urbe septem stadia distabat. ^ Incolae urbis, quamvis primo adspectu hujus exercitus aliquatenus deterriti, animos tamen collegerunt et ad defensio- nem sese praeparaverunt (1). Sequenti jam die Judaei Romanis obviam ive- runt; sed etiam Vespasianus sagittarios ,. aliosque leviter armatos misit ad urbem impugnandam , quae re Josephus ipse cum parte praesidii prosiluit. Pugna terribilis oritur; victoriae desiderium Ro- manos, salutis desperatio Judaeos incitat; illos peritia et fortitudo, hos audacia et furor armat; totum diem pugnant, dum tandem proelium nox dirimeret ; victoria fuit incerta, Romanorum plu- rimi vulnerati , tredecimque interfecti, Judaeorum sexcenti vulnerati , septemdecim interfecti sunt. Die sequenti autem multo acrius pugna TeDOva- ta, €) €f. Bell. Jud. III. 7. $. 5. LITERARIA. 33 ta, quae per quatuor dies sustinebatur; Judaei enim audaciores erant facti, quod jam huc usque praeter spem hostes sustinuerant; Romani vero indignati et quasi furentés, quia existimabant se superari, quoniam mon illico vicerant. Vespasia- mus autem, cum jam diu frustra urbem impug- Dasset, aggerem exstruere statuit, quo murus ur- bis accessu esset facilis, totumque ad congeren- dam materiam misit exercitum; jamque fere ad finem. perductum erat opus, indefessoque labore agger erat confectus, quum Josephus, quo vale- bat ingenii acumine, hostium peracti laboris lae- tiam in dolorem mutaverit; namque convocatis urbis opificibus, urbis murum altius extolli jus- Sit; quod cum illi fieri posse negarent pfopter jaculorum aliorumque telorum, quibus peterentur, multitudinem , tegmen excogitavit, quibus defen- derentur, sub. quo tuto die nocteque operantes murum ad satis magnam altitudinem evexerunt ; ita ut Romani, jam intra urbem sese putantes, animis valde caderent. jam autem Vespasianus statuit urbem obsidione cingere et incolas fame et penuria ad deditionem cogere; itaque omnia eorum molimina observari jussit (1). In urbe autem satis erat frumenti aliarumque rerum abundantia, praeter salem et aquam. Neque enim fontes neque flumina civitati illi tribuerat na- " X1) Cf. Bell, Jud. III. 7. $. 4—1i1. 54. COMMENTATIO natura; .et raro vel numquam in illo tractu per aestatem pluebat. Haec fuit causa magnae inopiae, quae augebatur, quia Josephus aquam, quae ad- huc in urbe aderat, certa mensura civibus dis- tribui curabat, | Qnod etiam Romanos non late- bat, nam ex adverso trans murum videbant eos unum in locum confluentes et aquam dimensam accipientes , eoque pertingentibus tclis, quae e machinis jaciebantur, multos occidebant; ita ut Vespasianus urbis deditionem brevi exspectaret , cum Josephus iterum hanc illius spem frangeret , jubendo quam plurimas vestes in aquam immer- gi, easque de propugnaculis undique suspendi, ita ut Romanis inde concludendum esset inopiam aquae non tantam esse in urbe ac cogitaverant; adeoque iterum ad arma et vim se convertit Vespasianus , quod maxime Judaei desiderabant. Hac occasione Josephus iterum alio strategemate usus est ut sibi aquam et salem aliaque compara- ret, Via nempe quadam ardua et montana prope tereaque ab hostibus negligenter custodita, none nullos misit litteras afferentes ad Judaeos extra urbem, quibus eos jussit ea quae sibi essent ne- cessaria, nuntiis hisce praebere, qui haec in ur- bem afferrent; tnulta autem hoc modo accepit, nam legati illi, dum custodes hostium praeteri- rent, plerumque repebant et velleribus ferorum vestiebantur, ita ut, si quis eos nocte conspicee ret, canes esse viderentur, Non diu autem stra- te- LITERARIA. 55 tegema illud duravit, nam hostes paulo post etiam hanece viam custodia muniverunt (1). Josephus autem cum urbem non diu resistere posse videret, de sua ipsius salute et de fuga cum primoribus civitatis deliberavit, ^ Populus autem; hisce auditis, eum observari curavit , ne eos dese- reret, neque illis omnem spem praecideret, na- vemque in media tempestate sine Gubernatore re- linqueret. Frustra populo probare conatus est Jo» séphus, se in illorum commodum nil amplius. in urbe efficere posse, sed melius iis extra muros prospici posse 5 ;frustrà omnibus rationibus. fugam suam defendere voluit; nam senes, mulieres et pueri flentes ad pedes ipsius accedebant, et cum ejulatu eum obsecrabant ut maneret; ita ut tan- dem coactus esset a proposito desistere, et ci- ves ad fortitudinem denuo et virtutem adhortatus sit (2). - T f Um S. 9. " "Qotapatae vastatio. — Josephus a^ Vespa- "Á siano captus. Jam omnes arma ceperunt et Josepho duce ex urbe egressi, custodes disjecerunt, et usque ad Ro- ' (3) Cf. Bell, Jud, Jud. III. 7. $. 11—14. (2) Cf. Bell, Jud. III, z. $« 15—17. 56 COMMENTATIO Romanorum castra excursiones fecerunt: opera ab iis multo labore perfecta evertebantur; ardebant flammae et mors ubique in militum cohortibus saeviebat. | Romani, qui graviter erant armati, Judaeos persequi non poterant, ita ut hi jam in- tra muros reversi essent, quando hostes quodam- modo animos recipiebant. Repetitae sunt per ali- quot dies hae excursiones, donec Vespasianus nonnullos Arabes et Syros, qui etiam erant sub ejus imperio, leviterque armatos, contra eos mi- sisset, a quibus repulsi Judaei sunt (1). Vespasianus autem jam decrevit arietem contra urbem adhibere; et hacce terribili machina , primo statim ictu murus concussus est, ita ut ii qui intra erant, putarent urbem jam captam esse, et ilis ingens clamor sublatus sit. : Sed Josephus, qui semper apta remedia ad manum habebat , cum eundem locum saepe feriri animadverteret, ita ad vim arietis parumper eludendam processit. Saccos nempe paleis repletos in eum demitti locum prae- cepit in quem intorqueri arietem videret, ut im- petu vano ferretur. Hoc multum morae et diffi- cultatis Romanis attulit, donec etiam hoc impe- dimentum superarunt, quo facto Josephus iguem adhibuit: trifariam enim excursionem incolae feces runt in Romanorum castra, et aggeres, crates, aliasque machinas incenderunt. Eodem (1) Cf. Bell. fud, III..7. $. 17, 18. LITERARIA. 57 Eodem die sub vesperam hostes rursus alium exstruxerunt arietem , et muros minati sunt. Sed Josephus et ]udaei , quamvis per totum diem pugnaverant, iterum hostibus fortiter restiterunt , licet alii super alios catapultarum et ballistarum ictibus caderent, nequaquam tamen a muro depel- lebantur, sed flammis et saxis ferroque adversarios petebant, qui arietem adducebant. Per totam noctem sine remissione pugnabatur et ab utraque parte fortitudine et valore omnes -excellebant. Terribilis erat adspectus, cum se- quenti die lux oriretur, et ingens erat numerus eorum qui occisi aut vulnerati erant. Percussi autem metu sunt incolae cum viderent in quonam versabantur periculo: sed Josephus mulieres, luc- tus et lamentationes edentes, domibus includere jubet et iterum incolas comparat ad fortiter resis- tendum, terum ad dolum recurrit; oleum. nempe ardens perfundi jussit in Romanos, qui urbem capere conabantnr, qua in re tam felici successu gavisus est, ut impetum repellerent Judaei. Jam autem Vespasianus aggeres altius tolli turresque erigi jussit, unde. Judaei a muris prohiberentur. 'ransfuga porro ei narrat quo perductae essent res fotapatanorum , et inde animum resumsit: scalas denuo urbi admovere jubet. Frustra jam Judaei fortiter ei resistunt; Titus et Sabinus, ambo duces Vespasiani , primi muros conscendunt, et mox totus in urbem ingreditur exercitus. Mag- na - 58 COMMENTATIO na fuit civium clades, multi ex Judaeis vitam , multi libertatem amiserunt. Vehementer in omnes incolas sine discrimine saevitum est; tandemque Vespasianus urbem fun- ditus dirui jussit et castella omnia incendit (1). . Romani autem , jubente Vespasiano , omnia pere scrutantes nusquam Josephum invenire poterant. ille enim, urbe jam capta, in puteum quendam profundum saltu descenderat , cujus a latere spe- cus amplum disjunctum erat, quod eorum, qui supra erant, effugit intuitum, Ibi cum quadragin- ta e praecipuis urbis incolis, per aliquod tempus degit; sed tertio die a muliere quadam proditus est (2). Vespasianus , cujus multum intererat Jo- sephum in suam habere potestatem, ei misit duos legatos, jussos dextras (signum pacis) ei offerre, hortarique eum ut escenderet, Sed suspiciones quasdam suscepit, donec Vespasianus tertium quens dam, amicum Josephi, ei misisset. Hicce multis verbis laudabat Romanorum erga victos humani- tatem , eique Vespasiani benivolentiam pulcris adeo coloribus depinxit, ut Josephus diutius resistere non posset. Videtur autem hancce suam agen- di rationem non plane probare potuisse, quam ob rem religionem et vaticinia vetera et somnia quae (1) Cf. Bell. fud. HII, 7. $. 19. sqq. Haecce in primis con- ferantur ut ras. a Romanis crudeliter gestae pateant. (2) Cf. Eell. Tad. III. 8. 6. r. LE TIERAARÀMILÀLAM., 59 quae paulo ante habuerat, adhibuit ut de hac agendi ratione se defenderet, Id saltem nobis videtur effici posse ex iis qnae ipse hac de re narrat et praecipue ex precibus illis ' quas. Deo clam obtulit, dicit nempe: xai ézei04 2 "lovOwiov QUacy óxAdcoi Doxe? cow TQ wTicavri uere (0. 93 vrp06 , X, T. A. (1). Cum autem illi qui cum eo erant in puteo eum ita agentem viderent, aggressi eum sunt et roga- verunt num lucem adspicere adhuc auderet si ser- vus esset; et minati sunt se gladiis interfecturum eum, ne in manus hostium caderet; Josephus metu percussus illis respondit et multis verbis illis probare conatus est quam stultum imo impium fo ret, gratiam tibi oblatam non accipere , sed malle interfici; hoc esse nec legibus Dei nec naturae consentaneum, . Sed frustra, nam omnes contra eum exasperabantur, et alii aliunde cum gladiis occurrentes ignaviam ei exprobabant, in eoque erant omnes ut eum e vestigio interficerent, — Jo- sephus autem cum minando, tum benigne illos alloquendo, alisque modis, per aliquod tempus eorum. furorem cohibuit, donec ei succurrebat alie quid callide et feliciter excogitatum, ^ Proposuit enim iis, quoniam omnes mori decretum erat, ut caedes mutuas facerent, sortes autem in sitellam conjicerentur, et ita alter alterum interficeret uti SOIS (1) Cf. Bell, Jud. HI. 8. $.:5. 6o COMMENTATIO sors id indicaret; is vero qui ultimus esset, s?» mer ipsum occideret. — Quod et locum habuit; cumque ipse Josephus ultimus (sive arte quadam, sive Dei providentia) cum alio relinqueretur, fa- cile huic persuasit ut Romanis ambo sese trade- rent (1). Cum Josephus ad Vespasianum duceretur, om- nes Romani ad eum videndum confluebant , ducem- que admirabantur quem tanto labore vicerant. Ti- tus magnam clementiam benivolentiamque erga eum ostendit ; sed Vespasianus praecepit ut magna cum cautione custodiretur et eum ad Neronem ducere decrevit. Josephus autem valde timens imperato- ris crudelitaterp , iterum suo ingenii acumine usus est. Significavit se cum Vespasiano solo paucis colloqui velle; omnibus praeter Titum et duos amicos remotis, declaravit: se non venire tan- quam hostem Romanorum, sed laetum nuntium Vespasiano, Deum enim se misisse ut nuntiaret Vespasianum fore imperatorem cum Tito filio. Cum talia dixisset statim quidem ei fidem non tribuebat dux Romanus paulatim vero ad ei cre- dendum inducebatur eumque tandem apud se ma- nere jussit, et, quamvis ei neque custodiam ne- que vincula remitteret, vestimentis eum donavit et benevolentiam ei ostendit (2). Pau- (1) Cf. Bell. Jud. llI. 8. $. 4—7- €») Cf. Bell, Jud. III, 8. 6$. 8, 9. m S cadt-d E o^ puo dao m -Er IT -4ERSASR bAG 61 Paulo post Vespasianus Caesaream profectus est, Josephum secum.agens, et quamvis multi ex. Ga- lilaeis hujus mortem peterent, tamen ei vitam servavit, Haec autem omnia locum, habuerunt an- no Josephi aetatis tricesimo , p. C. n. LXVIItc, Hierosolymitani cum audivissent quae Jotapatae acciderant, primo putabant Josephum in communi omnium incolarum clade etiam interfectum esse, magnoque eum dolore lugebant. Cum autem dein .de ejus vita certiores facti essent, eumque cum Romanis esse, mortemque effugisse rescivissent ac supra captivi fortunam ab hostibus honorari, eodem animo, quo eum mortuum lugebant, vivere tem indignati sunt (1). $. ro. Sosephi res gestae tempore obsidionis. Hic- rosolymorum. Caesareae, ubi Josephus a Romanis captus ser- vabatur, per aliquod tempus mansit; semper a Vespasiano in honore habitus est, quia mirabili -3modo sese rerum vicissitudinibus accommodare sciebat, et omnia faciebat quae illi grata erant. Imo illius jussu, uxorem duxit captivam , natione : Jo- (1) Cf, Bell. Jud. 1I. 9. S. 1. 62 COMMENTATIO judaicam (1), quod secundum leges Mosaicas ve- titum verat Sacerdotibus , uti ipse dixit: , pore SoUAx4v pÀàT GixqAAWNTOV Woqnsy CÜTOUS —XEXDAU- xc " (2). Quare etiam dein hancce repudiasse videtur. Cum dein Vespasianus in omnibus rebus seeun- da fortuna gavisus esset, cum omnia ejus vota explerentur et a militibus et populo Romano Cae- sar creatus esset, tum in memoriam revocavit ea quae Josephus ei vaticinatus erat; cumque haec omnia videret impleta, ejus filio "Tito auctore, Josepho libertatem reddidit (3). Hic imperatorem Alexandriam proficiscentem co:nitatus est, ibique aliam duxit uxorem. Illinc cum Tito in Judaeam reversus est et obsidioni Hierosolymorum adfuit. Multis et variis rationibus Tito in urbe oppug- nanda profuit (4). Sic, v. g. antequam impetum in urbem facere inciperet, cum incolas ad deditionem hortari vellet, misit Josephum qui patria lingua Hierosolymitanis verba faceret, fore existimans ut hominem genti- lem potius quam alium audire vellent. Hic ergo curans ut in loco staret unde audiri posset, et ubi sasittae eurn attingere non possent, orationem ad (1) Cf. Tos. in vita $. zs. (2) €f. Lev, XXI. e: Ant." III. 12. $. 2. (5) Cf. Bell. Jud. IV. 10. $. 7. (4) Cf. Jos. in. vita f. 75. ^) Ur S m DARESPIMCA Bons aL rer « RS E M ms E rca LITERARIA. 63 ad eos habuit (1), qua orabat: ,, ut incolae sibi- met et populo parcerent, Romanisque se trade- rent, " - Sed eum ita suadentem multi e muro irridebant, alii conviciis excipiebant, et nonnulli jaculis petebant, Ille tamen in illos hortando pro- gressus est, iisque probare studuit esse Dei vo- luntatem illos Romanos agnoscere dominos; ex gentis historia demonstrabat stultitiam eorum qui Dei voluntati sese opponunt, imo eos lacrymis obsecrabat ut dictis obedirent Romanisque se tra- derent. lta autem populus per ipsius verba com- movebatur ut multi ad Titum transfugerent; se- ditionis tamen auctores a consilio et proposito non destiterunt (2). Paulo post hanc orationem habitam, mortem trium suorum fratrum luxit Josephus. Simon enim, princeps aliquis ex Zelotis, patrem Josephi Mat- thiam ejusque filios metuit, et hanc ob causam omnes ad mortem damnavit. Infelix pater tanquam gratiam precabatur ut primus mortem subire sibi concederetur, quia filios suos necari non posset videre ; sed crudelissimus iste id recusavit et, postquam filios tres , praesente patre, jugulari jus- - sisset, hujus vitae pepercit infelicissimae , sed ta- men eum inclusum cum uxore servavit et per praeconem denuntiavit, ne quis in civitate cum eo (1) Cf. Bell, jud. V. 9. $. 5. €2) Cf. Bell. Jud. Ve 9. $. 4. 10. $. 1. P COMMENTATIO co vel colloqueretur, vel ad eum veniret, metu scilicet proditionis. Ne cuiquam tanta crudelitas mira videatur, nam historia a Josepho nobis tradita de vastatione Hiee rosolpmorum est veluti spectaculum atrocissimo- rum tam ab Judaeis quam a Romanis commisso- rum (1). " Josephus autem, qui norm cessabat obsessos ad deditionem hortari, cum urbis muros circumiret , vulneratus est lapidis ictu, ita ut vertigine cor- reptus caderet. ^ Tunc nonnulli egressi ex urbe eum secum ducere conati sunt, et certo illud ef- fecissent nisi milites nonnulli Romani advenissent , qui Josephum sustulerunt. In urbe autem rumor ejus mortis spargebatur et ad parentes in carcere pervenit; ita ut huncce etiam filium tanquam in- terfectum lugerent, et mater lacrymas fundens clamaret: , hic ergo est fructus meae foecundi- tatis, ut mihi ne sepelire quidem filium liceat , a quo sepeliri speraveram. " Josephus tamen ex vulnere cito convaluit, et non desivit hortari populum ut sibi fidem haberet urbemque trade- ret (2). : Conditio autem in qua Josephus, durante ob- sidione, versabatur, non facilis fuit; ab una parte enim Judaei omnibus modis id egerunt, wt in ; "e (1) Cf. Bell. Jud. V. 13. $. 1. (2) Cf. Dell, Jud. V. 125. $. KI ^LITERARLA. és potestatem suam eum redigerent, eumque suppli- cio adficerent; sed ab alia parte Romani, quo- ties. cladem acciperent, Josepho illud imputave- runt, ac si ex ejus proditione accidisset , quoniam nullàm ei fidem habebant; tum semper imperato- rem appellabant eumque obsecrabant, ut poenas de fosepho caperet. Sed Titus, qui belli vicis- situdines nunc secundas , nunc adversas, non ad- scribebat Josepho, qui sibi jam tanta fidei signa et testimonia praebuerat, militum furorem et viam semper mitigabat eumque in honore habere perge- bat. Josephus etiam ita ei profuit, ut , cuim post praelia horrenda, pugnasque acerrimas tandem urbs caperetur, a Tito potestatem acceperit eli- gendi ex praeda quicquid vellet. — Rogavit tunc nullam divitiarum ,' argenti aurive copiam, sed Codicem librorum sacrorum, qui in urbe inveni- retur, cujus ei usus dein certe magnus fuit (1r). Parentes ejus in urbe capta sine dubio mortem in- venerunt , nulla saltem eorum fit mentio, sed quum adhuc viventem invenisset inter captivos unum ex fratribus, a Tito hujus libertatem peti- vir simulque amicorum quinquaginta: quod non modo lubenter ei permisit Romanus sed et ei con- - cessit potestatem in templum ingrediendi, in quo inclusa erat magna captivarum mulierum et puero- rum multitudo, ibique quotquot inveniret amico: rum et familiarium, hosce omnes liberandi; qui- P bus (1) Conf. in vita $. 75. et infra cap. Il. hujus commentationis $. 6, HOEV, ER 66 COMMENTATIO bus auditis Josephus statim ad templum profectus est et circiter centum et nonaginta captivis liber- tatem reddidit, iisque pristinum fortunarum sta- tum restituit, Paulo post, a Tito missus in vi- cum quendam, cui nomen 'fhecoa (1), ad exse- quendüm mandatum quoddam, reversus multos vis dit crucibus affixos et inter hos tres ex pristinis amicis. Animo doluit et quam citissime ad Titum occurrit, lacrymasque fundens, rem uti erat nar« ravit; statim Titus eos detrahere jussit, et omni : cum diligentia eorum curationi prospicere, ita ut quidem duo, dum curarentur, animum efflarent, tertius vero in vita servatus sit. Ita Josephus quantum potuit infelicibus civibus profuit. $. II. Sosephi faía Romae usque ad ejus 120f 1€. Titus Josepho pro agris quae in confiniis Hie- rosoiymorum habuerat, quaeque paene omnia erant devastata , alia reddidit; multaque ei alia amici- tiae benivolentiaeque signa praebuit. —Postquam res in Judaea turbatas composuerat , Romam pro- fecturus eum navigationis socium assumsit. Cum, post faustum et prosperum iter Romam venissent, Vespasianus etiamnum eum in honore ha- (^y Cf. in vita S. 73. I "LITERARIA. 67 habuit quod patet in primis ex eo quod eum aedificio quodam donavit, quod ipse, antequam Caesar creatus esset, habitaverat. Porro ei civis Romani jura concessit annuumque reditum assig- navit (1). Uti vulgo evenit, Josephus multa perpassus est ab iis qui ejus fortunae et prosperitati inviderent. Sic, v. g. Jonathas, unus ex iis, . qui maxime pro libertate pugnaverunt et, postquam ex Judaea fugisset Cyrenes seditionem moverat (2), adversa " fortuna usus, captivus ad imperatorem missus est. Cum Vespasianus eum interrogasset, declaravit Jo- sephum arma et pecuniam ei suppeditasse et insu- per esse seditionis auctorem. — Cum autem res bene esset inquisita , patebat Jonathan mentitum fuisse, quare capitis damnatus est. Multae fuerunt dein etiam accusationes eorum qui ei invidebant, at semper ex omnibus sospes evasit (3). Huc usque tamen matrimonio non felici junc- . tus fuerat. | Uti supra vidimus (4) Caesareae captivam uxorem duxerat, quam vero dein rursus amiserat. Quum autem Alexandriae esset cum Vespasiano, duxit aliam quam diu habuit, et ex qua tres genuit filios, quorum duo paulo post | diem (2) Cf. Jos. in vita, $. 76. (2) V. Bell. Jud. VII. rr. $. 1 (3) Cf. in vita, S. 76. (4) Cf. S. 10, pag. 61. de ui 68 COMMENTATIO diem obierunt, sed unus, quem Hyrcanum appe - laverat, diutius vixit. — Cum vero etiam haecce uxor, ob ejus mores, parum ei placeret, ab hacce iterum divortium fecit, duxitque paulo post aliam ,. quae quidem in Creta habitabat, sed ge- nere erat Judaea, parentibus nobilissimis nata et omnium in ea regione splendidissimis. Cum «ea vitam diu felicem vixit, et ex ea duos filios pro- genuit, Justum, natu majorem, et Simonem, cognomine Agrippam (1). Hisce diebus tranquillis incepit scribere sua ope- rà, et quidem primo libros de bello Judaico lin gua Hebraica, cujus dein versio Graeca etiam in lucem prodiit (2). EHocce opus Vespasiano ejus- que filio Tito dedicavit et obtulit, qui illud lu- benter acceperunt et in bibliotheca sua posuerunt, imo Titus illud, decreto a se ipso subsignato, jussit vulgari, et rex Agrippa septuaginta epistolis ad Josephum scriptis ei benivolentiam suam testa- tus est (3). Ceterum, uti Eusebius narrat, in ejus honorem hanc ob causam Romae statua est erecta (4). Paulo post scripsit libros viginti An- ti- (1) C£. in vita $. 76. (2). Cf. Jos. Bell. Jud. in prooemio. (3) Josephus in vita haec habet: Que xzpáEzo Tü Éav- TOU vspl , TZ BipAIa 3uocieieolns , mpocéruEsv.. Dilfficilis hicce locus explicatu est, sed eodem. eum sensu accipio ac ]« A. Fabricius, in Bibl. Graec, lib. 4. c. 6. (4) Cf. Eusebius, Hist, Eccl. ]. IL :2. LIUETUUKUACRÓOPON. 69 tiquitatum, quibus narrat historiam Israelitarum ,. inde a creatione mundi usque ad finem belli Ro- manorum contra Judaeos (1i). Cum autem hocce opus scriberet Vespasianus mor- tuus est, ejusque filius Titus ei successit et Jose- phum eodem honore habuit ac pater. Hujus: etiam successor Domitianus benivolentiam suam semper ei ostendit, imo honoribus eum et dignitate auxit; namque accusatores ejus quos etiamnum habebat, supplicio adfecit, imo servum quendam, qui antea ejus pueros instituerat et eum criminis cujusdam false accusaverat, puniri jussit. Maximum autem .documentum amicitiae ei praebuit, cum ei tribu- torum dederit immunitatem , quod attinet ad agros quos Josephus in Judaea habebat; hoc enim ei qui acceperit honorificentissimum censebatur. In primis etiam, Caesaris uxor Domitia valde eum diligit, omnibusque modis ei suam benevolentiam ostendit. à | Hoc fere tempore descripsit suas res gestas in "Galilaea, in quo opere diversas accusationes , quae sibi imputabantur, refutare studet. ^ Porro etiam edidit dues libros contra Apionem, qui ex -fon- (1) Ant. VII. 14. $. 7. legimus divisionem aliquam mansisse &xpi Tío c/pepov hufpzc. Ex hisce videri potest Josephum scripsisse Antiquitatum libros ante Hierosolyma 'diruta , quia postea talis divisio non diu vigebat, Sed rite háecce 'refutata sunt ab Haverkampio, l, l, nota z. 7o COMMENTATIO fontibus gentilium historiam et ingenii descriptio- nem Judaeorum effecerat, qua multa iis false im- putabantur, Nonnulla etiam alia scripsit; cumque philosophiae in primis Graecae et Neoplatonicae, quae tunc temporis vigebat, sese applicare. inci- peret, etiam hac de re scribere in animo ei fuit, cum mors eum impedivit. Quamvis enim certum quo obierit tempus ignoremus, hoc tamen constat eum anno aetatis LVEko tandem finem libris. An- tiquitatum imposuisse, et anno LVII:» nil amplius de eo invenimus, ita ut tunc videatur diem su- premum obiisse (1). Multi semper fuerunt viri docti. qui Josephum valde vituperaverint eumque nequissimum habue- rint hominem ; multi vero etiam qui eum laudibus maximis extulerint nihilque mali, nihil vitupera- tione digni in eo invenire potuerint (2). Multum ab ambabus partibus nostra opinio differt, quam paucis verbis indicabimus. Nemo certe negare poterit Josepho fuisse inge- nium sagacissimum ,. semper enim hoc ostendit. Quando eum Galilaeae praefectum adspicimus ome nia quae facienda erant effecit, quamvis ei impe- dimenta obstarent maxima. Johannis fraudes et fallacias omnis generis, quibus saepe in conditio- nem (1) Cf. vita in fine, (2) Cf. inter alios Beronius, Salianus, Possevinus; itemque Scaliger, Casaubonus, Ittigius, alii, LITERARIA. 71 mem pervenit difficillimam , mirabili modo evita- vit, eique nonnumquam par. pari retulit. Quan- do in periculis versabatur. maximis, quando po- puli seditiosi furor, aut hostium irascentium .co- namina ei minabantur, ingenii acumen eum fere semper servavit, Animi, praesentia ei numquam defuit; sic cum in maximo vitae periculo versare- tur, Jotapata e; g. diruta, cum jam mortem quasi ante oculos haberet, et nil eum videretur posse servare, tunc dolus, quem subito excogitaverat , e periculo eum vindicavit. . Cum captivus esset Vespasiani statim eum ad se adstringere sciebat laudibus eum efferens, gloriamque futuram ei praedicens. Sic ergo in tota ejus vita ubique hue jus ingenii sagacitatis indicia invenimus. Virtus bellica vero non ita in eo laudanda vi- detur. Saepe enim pugnam evitare conatus est, imo, Jotapata obsessa, cives suos militesque re- linquere studuit et fuga salutem quaerere voluit: quamvis fatendum | est illum dein fortiter egisse virtutemque non exiguam ostendisse. ^ Sic etiam non semper fuit fide incorrupta et strategemati- bus doloque abusus est, ita ut animus non aeque ea laude dignus videatur ac mens et ingenium. Silius tamen fuit bonus, parentes diligens pioque amore colens, quod luculenter patet ex omnibus locis, quibus de patre vel matre loquitur. :; Quisque qui hanc vitae Tosephi descriptionem inspicit, statim. profecto sentiet ei fuisse multas — ' vitae 72 COMMENTATIO vitae opportunitates quibus ad conscribendam pa- | triae. suae historiam idoneus fuit; inquiramus haecce paulo accuratius Capite, quod sequitur, altero. ESO E — C.4A4- PU TH QUATENUS FLAVIUS JOSEPHUS PZR VITAE OP-- PORTUNITATES AD CONSCRIBENDAM HIS- * TORIAM ATQUE ANTIQUITATEM He- BRAICAM IDONEUS FUERIT? $. r. Conspectus breyissimus conditionis litterarum ( eruditionisque Judaeorum Palaestinen- sium tempore Josephi. U: hocce caput rite ad finem perducere pos- simus nos antea breviter delineare oportet, quaes nam fuerit Josephi aetate conditio eruditionis et litterarum. populi ad quem hicce pertinebat: cives enim apud quos educatus est et habitavit et egit, magnam profecto habuerunt vim in totum ejus animum, omnemque cogitandi rationem , - tempus. que * LITERARLA. 73 que quo vixit multum etiam valebat ad eum. for- mándum.et instituendum, yj --Tempore quo Israélitae ex Aegypto in Palaesti- nam-occupandam et habitandam ducebantur, . Dei fuit consilium et propositum unam gentem con. Stituendi, quae eum rite coleret, ejusque cultum per omnem terrarum orbem deinde .spargeret, Huic genti ergo sejunctione opus erat ab aliis populis, nam commercio cum hisce orto, indoles peculiaris, quo ipsi opus erat, prorsus interiisset. Himc in primis orta est superbia illa, quae maxi- me etiam. post Maccabaeorum tempora aaugebatur et qua, tam origine, ab. Abrahamo dücta, quam lege divina, sese efferebant. ^ Deinde. vero. quum alios populos agnoscere deberent. dominos, com- mercium cum hisce habentes, sponte quidem et quasi nolentes volentes. horum nonnulla instituta aut mores aut alia negotia accipiebant ; sed. sem- per tamen superbia ista valde etiaim vigebat. Hinc fere nulli iis innotuerunt scriptores aut viri docti extranei, sed solos suos habuerunt et coluerunt, alios: plane spernentes; .hinc cultus, scientiae et artes minores erant, saltem si cum iis. Graecorum -et Romanorum comparentur, quamvis religio , multis nominibus, purior .et magis. laudanca sit quam omnium aliarum gentium. :Quos-autem -ha- buerunt scriptores pauci sunt, etiamsi Josephi tem. pore plures videntur fuisse libri etiam historici , quam nos nunc habemus et qui incendio templi ur. 4 '"COMMENTATIO urbisque perierunt, Nam quamvis ipse Josephus dicit (1): có yàp pupiz3es QeAlovy eic mmp' *»pius &cupQvey xo pawouévav, 3jo 23i vx mpüg coi; eixoct (Qi(QAl , TOU avrüg Expvrm spüvou TXV Gyaypoue Que, và Buxalog Ücim emicTEUMÉVE x. T. A. haec mihi videntur non intelligi debere ac si solummo- do hi libri tunc temporis adessent, nullique plu- res, sed potius eum indicasse hosce libros esse re vera divinos, illos re vera profectos esse a profetis, id est, secundum opinionem Judaeorum x&rÀ Ty ÉmimTVOV CTHv db TOD Oco0 (2). llla etiam opinio est Viri Clar. J. A. Ernesti, in Opusc. Philol. et Crit. p. 381., ubi haec pulcher« rime explicantur (5). Librorum sacrorum codex qui post Exilium DBa- bylonicum in templo adservabatur, quo tempore Antiochus Epiphanes templum spoliabat, interiisse quidem videtur, attamen probabile est Codicem ex aliis qnae suppeterent exemplaribus restitutum esse ita ut Josephi tempore Codex ille adhuc in templo adesset (4). Josephi tempore lingua, qua Hebraei utebantur, non amplius erat illa antiqua, et pura, sed dege- ne. (r) Cf. Jos. in Apion. I. $. 8. (2) Cf. Jos. in Ap. I. $. 7. (3) Cf. loca ab Ernesti laud. nempe in primis Spanhem. Dub, Euang. p. II, p. 585. etc. (4) Cf. J. H. Pareau, Inst, Interp, V. F. p. I. s, I. c. Ill. $. 5 / LobTLER AER, 75 nerata in dialectum. Arameam vel Chaldaicam , quae in vulgi usu invaluit; at Hebraica dialectus emor- tua dici potest (1). Scholae tamen nonnulla, sive Academiae quaedam institutae erant, in qui- bus Hebraica docebantur et ubi jam Christi tem- pore Hillel et Schamai doctores floruerant. Post Hierosolyma diruta hae scholae in primis Tiberia- de floruerunt usque ad annum 230 p. C. n. In ilis accuratius de S. C. et de traditionibus in- quirebatur, juvenesque clarorum doctorum auspi- clis de religionis disciplina instituebantur. Certi in iis erant constituti doctores, quibus solis esset docendi facultas. Hi non ad certam grammaticam exigebant suam lipguam , nec ad cjus indolem be- ne cognoscendam, sed omnes quas potuerunt tra- ditiones servabant, et secundum has de sua lingua agebant. dum adjuvarentur per consuetudinem lin- guae sive dialectus , . qua utebantur in vita com- muni. Cum autem V. F. praelectio in templo et Synagogis non. amplius intelligeretar lingua EHe- braica , hi viri docti sensim sensimque. versiones in dialectum vulgarem fecerunt, quarum quidem multo post collectio est redacta, attamen Josephi tempore Onkelosi interpretationes Pentateuchi , aliae- que jam aderant (2). Cum ( Cf. Ww. Gesenius , Gesch. der Hebr. Sprache, M. 241b5- sehn. 8. 23. ]. H. Pareau, Ant. Hebr. p. co8. (2) Cf. Gesenius, l, l. IL 4f5schs, $. 19. sqq. — J. H. Pareau, 1l. 1l, p. Is s. I. c. IV. 76 COMMENT XTIO Cum ergo Iebraica dialectus tunc temporis emor. tua sit dicenda, et Judaei Aramea uterentur, etiam Graeca lingua, sive potius hujus linguae. aliquae dialectus, hic et illic in Palaestina videtur viguisse. Multa saltem sunt documenta, quae pro hac sen- tentia pugnant. — Sic etiam versiones jam aderant jibrorum V. F. in hancce linguam , v. g. quae di- citur Zfexandrina sive Septuaginta, quam Judaei Graece loquentes extra Palaestinam pro textu He- braico habuerunt (1). At vel sic tamen versio illa Graeca, Josephi tempore, nondum apud Ju- daeos Palaestinenses vigebat; namque haud in ho- nore fuit inter illos; quia superbia illa etiame num aderat, imo post Hierosolyma diruta etiam- num tanta erat ut Hebraei modo pauci aliam quam suam linguam discere vellent, nisi necessitudine coacti (2). Sic Josephus narrat in Ant, XX. rr. $. 2: cap Wi» yàp oàx éxelvoug dmroDiwovrui TOU6 qoOAAGw &yQy Bi&AewroV Éx[uÜdyTAG S Xo yAcQupoTwTI AdÉsuy vüy Adyoy émixopeJovras , DiX Tb xov elyad vopdtely vb ÉmiTMOEUJum TOUT Ox éAsUÜÉpav qudyov TOlS TUXoUCcI) , &AAA xal TEy OixerOy TOig ÜAoUcIV! udyoig 9b coQiay pxprupoUci Toig TÀ VOp[um caDOs émI0TA- péwoig, xol TX» TüV iepXy wpmuuuaTOy OUVAqMV Epp" veUcai Quymqévoig (3)- In- (i) Cf. de versione Alexandrina Jos, Ant. XIL, 2. (2) Cff. de hisce omnibus Hóttinger, in Thes. Philol. p. 334. Buxtorf,Synag. Jud. c. r. Casaubonus, Exercit, ad Annal. Bar. II. n. I9. (3) C£. Ant, XXi 11, 8. 2- LITERARIA 77 Inter Theologos porro Judaicos tempore ]Jose- phi tres in primis sectae aderant, nempe Phari- saeorum , Sadduceorum et Esseorum. Sed de his- ce infra $. sti? plura videbimus. Sufficiant nunc pauca haecce quae diximus , ut aliquatenus nobis notionem informemus conditionis litterarum in Pa- laestina: ex quibus patet tempus, quo vixit Jo- sephus, partim quidem minus aptum videri ad bo- num historicum informandum, partim vero multa habere quibus sese commendet. | Quamvis enim emortua dicenda sit dialectus Hebraea, multa ta- men aderant quae in discenda hac lingua auxilio esse possent, multaque alia subsidia, quibus V. F. intelligeretur; aderant porro adhuc plures libri qui dein perierunt, imo Codex ipse sacrorum libro- rum etiamnum in templo aderat; et impedimen- tum illud omnium maximum verae eruditionis, commercii nempe defectus cum aliis populis, pro magna parte erat sublatum. $. 2. De Josephi generc vel stirpe, ejusque Parentibus. Cum talis esset conditio litterarum et eruditio- . nis Josephi tempore in Palaestina, aptissima die .cenda est familia, ex qua ortus est, ad hominem bene instituendum virumque doctum recte infor- mar- 78 COMMENTATIO mandum: et nisi talis sit nemo profecto boni historici nomine dignus erit, — Uti enim vidimus, Cap. Ll. $. 1. non modo honesto loco matus est, sed nobili adeo genere, unde omnibus privilegiis, omnibusque institutis et subsidiis in patria exstan- tibus frui potuit. Enimvero si familia ejus fuis- set inter ignobiliores, si in paupertate versati es- sent, omnibusque indiguissent, numquam certe Josephus talis fuisset, qualis dein extitit, etiamsi ingenio acutissimo et subtilitate maxima gavisus esset, Quot enim juvenes qui a natura intelligene tiam acceperunt summam, agilemque industriam, nostris etiam diebus, numquam rite excoluntur, et quamvis iis essent vires et animi dotes, quae requiruntur ut pervenire possent homines ad ali- quem cultus et perfectionis gradum, numquam timen eo perveniunt, quoniam versantur in rebus angustis. Quanto magis autem dicendum id est de illis diebus, quibus ceteroquin opportunitates tam paucae fuerunt excolendi ingenii facultates. Sed non modo Josepho fuit genus nobile, ve- rum etiam sacerdotale, quod omnino animadver- iendum , quandoquidem ei quam maxime illud profuit. Apud Judaeos enim non promiscua quae- dam e diversis tribubus, pro hominum arbitrio existens, turba, sed sola tribus Levitica minis- terio sacrorum divinitus erat destinata. ^ Horum . sacerdotum dignitas erat summa, et de iis leges laae sunt diversae ab iis aliarum tribuum. Re- ligio- LITERARIA. 79 ligionis ritus et caerimonia iis erant commendata et bene informati esse debebant, peritissimique legum et institutorum patrum ad munus obeun- dum, Plures ideo iis erant occasiones sese ex- cercendi in litteris, doctrinisque, et in omnibus quae ad eruditionem pertinent (1). — Illud etiam Josephus ipse declaravit, et emolumentum quod exinde accepit optime sensit cum suam fidem in libris de Antiquitatibus Hebraicis asserens dixit: $e esse genere Sacerdotem , cui ergo plura erant subsidia indagandi historiam quam aliis (2). Josepho praeterea erant parentes multis nomini- bus laudandi. Pater Matthias non modo ob ge- neris splendorem sed etiam 3i& v» Oixauociv4y glo- riam nactus est; uti filius narrat in vita, $. 9. — Ex illa voce 3uxauosóv4 profecto eflcere posumus, eum fuisse virum probum et honestum , nam sem- . per Josephus illud usurpat de hominibus maxime laudandis, v. g. ia Ant. L. e. $. 1. de Abele di- cit: 'AfjeAeg piy yàp Ó vedrepog QuxmiocUv4g Émspue- Aero. — Sic etiam Ant. VIIL 4. $. 4. xal ziv OQu&yoimy miroig xaÜxpkw dmi wacxc QuAmrTECÜGI xm xíag éy OuouocUva xci Üp,yoxsig. — Habet autem. verbum illud 3axajy4 tres significationes prima- - rias, quas etiam habet vox Hebraea cum eo cone ves '( Cf. Jos. in Ap. II. a1, 22. — J. H. Pareau, Ant. Hebr, P. 102. Sqq. — In primis Jos, in Ap. & $. 1o. (2) Cf. Bell. Tud. IIl. 8. $. 3. 8o. COMMENTATIO veniens nos nempe aequitatis sive benignitatis , justitiae et pietatis. Invenimus dein etiam exemplum honoris, quo apud populum gaudebat, cum legimus eum fuisse inimicum Simonis viri crudelissimi et nequissimi , et i) volo uZAm TE TQ Du vicTüg xoà Tipos (X). Et, uti vidimus Cap. I. $. r. summas calamita- tes mente solida firmoque animo sustulit, Fuit igitur vir eximius; et mater, de qua etiam non- nulla habet Josephus in Bell. Jud. V. 13. $. 3. eadem laude digna videtur. Parentes autem, qui tantam habent vim in liberos educandos et insti- tuendos, quum ei fuerint probi, concludendum videtur illos omni modo studuisse ut animum filii bene informarent, mentemque rite excolerent. Hoc autem iis qui in Palaestina vivebant maximi fuit .j3omenti, quia Scholae publicae, in quibus pueri cujuscunque conditionis instituerentur , nunquam Hebraeis fuisse reperiuntur (2). Peculiare enim quoddam consilium habuerunt illae Scholae de qui- bus locuti sumus Cap. II. $. r. Num forte quis dubitat an Josepho illud pro- fuerit, probos illum habuisse parentes? Ponamus ei fuisse patrem improbum , matremque pravam, quibus nulla erat cura filiorum , qui quamvis bona possiderent perquam multa, divitiis modo uteren- tur (1) Cf. Bell. Jud. V. 1g. $. 1. (2) Cf. J. H. Pareau, l. l. p. 446. LITERARIA. 81 tur ad sibi vitae commoda dulciaque comparanda, sed qui pueros negligerent, iisque exemplum prae- berent pessimum ; num Josephus tum umquam tam probus tamque generosus evasisset, qualis fuit, etiamsi eximiis animi dotibus instructus, ge- nereque natus esset fortunarum splendore conspi- cuo? Nam pauca modo exstant exempla hominum, qui, in juventute neglecti, postea tamen egregii dignique laude facti sunt. — Josephus ergo opti- mo natus est loco, ita ut recte posset institui et educationem accipere omnibus numeris absolu- tam, quibus omnibus tandem is exstaret, qui, multis animi mentisque dotibus praeditus , aliquan- do patriae historiam, rite pulcreque narratam , posteris, imo toti orbi terrarum relinqueret. 8$. 5» De Josephi educatione. Postquam explicavimus Josephum , temporis quo vixit ratione habita, felici conditione, faustisque ominibus natum esse, inquirendum ulterius vide-- tur quomodo usus sit opportunitatibus quas ha- bebat, vel potius quomodo educatus sit. Quid enim majorem habet vim in omnem hominis in- formationem, quid magis totum ejus animum, mentem adeo et indolem magis adficere debet, HOEV. F quid 82 COMMENTATIO quid m;gis ei nocere vel prodesse potest, quam ipsa ila educatio? namque - Quo semel est imbuta recens, seryabit odorem Testa diu (1). Verissime etiam Socrates, summus philosophus, illud ostendit ubi dicit: uti equi optimae indolis, utilissimi fiunt, quando a teneris exercentur et frenis cohibentur, sin vero minus, nullius usus;- sic etiam homo, quando bene educatur riteque docetur, Optimus, sed si negligitur, perditus fit (2). Josephus qui a natura optimis animi mentisque dotibus erat praeditus , prima aetate a matre edu- catus ést, sicut mos erat in Oriente, et quinque annos natus in patris pervenit tutelam (3). Pa- rentibus illis optimis educatio filii carissimi quam maxime cordi fuit, Ipsi ei Jehovam Optimum Maxi- mum ante oculos posuerunt, eumque docuerunt quomodo huncce omnium rerüm creatarum auc- torem et fautorem rite coleret et vere timeret, Legum Mosaicarum notitia ab iis imbuebatur, multumque in litteris proficiebat , sicuti aliis anteceleret memoria et rerum intelligentia (4). Eum scholas illas, de quibus diximus C. 1L $. 1x. í fre- (1r) Horatii Epist. I. 3. vs. 70. (2) Xenophon. Mem. IV. 1. (3) Cf. J. H. Parezu, Ant. Hebr. p. 445. sq. (4) Cf. cap. I. S$. 1. pag. 11. i LITERARIA. :. 8g frequentasse luculenter patet ex eo quod de semet ipse narrat, quotidie ad illum venire doctores, virosque eruditos , qui eum quaerendo de lege exercerent (1). Ab illis sine dubio dialecti Hee braeae cognitione imbutus est; hancce enim in ilis scholis docuerunt; cumque ob summam di- lisentiam , inteligentiamque nomen satis magnum adeptus esset, quid magis verosimile est quam illum satis peritum fuisse hujus linguae, ita ut postea ipsas V. F. fontes posset inquirere, neque ei opus esset ad versiones confugere. Igitur quod nonnuli dicunt eum in Antiquitatvm libris con- scribendis modo usum esse versione Alexandri- na (2), hoc jam a priori nobis minus probandum videtur; cumque vir eximius J. A. Ernesti, in Opusc. Crit. et Phil. p. 365. sqq. aliique (3), certis argumentis contrarium probaverint , horum sententiae lubenter favemus. Tta autem satis accurata linguae Hebraeae cognie tione praeditus, aliisque scientiis, peritus cetero- quin bonarum litterarum, eligere debuit inter tres sectas quae tunc temporis vigebant. Hoc tamen non fecit inconsulto et sine sera meditatione, ve- rum | (1) Cf. Jos. in vita $. 2. (2) V. G. Spittler, de usu versionis Alexaudrinae apud jo- sephum, Cótt. 1779. — Scharfenberg, de Josephi et versionis Alexandrinae consensu, Lips. 178c. (5) Cf. J. D. Michaelis, Orientalische und Exegetische Bi- bliothekb , t, 5« p» 221, sqq. t. 7. p. 189. sqq. F2 e4 COMMENTATIO rum omnes primo imquisivit, postea autem elegit. Cum Cap. Í. $. 1. diximus eum plane atque jam statim. Sadduceorum opiniones respuisse, hae ideo in eum nullam habuerunt vim, majorem vero Essaeorum, in quorum placita. diu inquisivit. Pri- mo igitur explicandum videtuz quid ex horum doctrina accipere potuerit, quidque re vera acce- perit (1). À pugna , quae exstabat inter partes diversas Theo- logorum et politicorum tunc temporis , nonnulli sese sejunxerunt vitamque egerunt tranquillam , sive inter sese conjuncti, sive ab aliis separati, divi- tias contemnentes et bonorum communione uten- tes. Hi Essaei dicebantur, ^Agriculturam , artes- que diversas exercebant et praesertim in naturam inquirebant ; viresque, quae plantis, lapidibus aliisque rebus insunt explorabant; itaque multa medicamenta excogitabant. In primis autem in hisce rebus se duci credebant immediate auxilio quodam Divino, ita ut "TTheosophia quaedam inter illos. (D De Essaeis V. Jos. Amt. XVIIL. r. $. s. Bell Jud; IL 8. 2—15. — Cf. Philo in libro, quod omnis probus liber. Quamvis Philo in omnibus cum Josepho non consensit, nos- ter tamen majorem hoc loco haber. auctoritatem quam ille, quia meliores ei fuerunt occasioues cognoscendi hancce sec. tam, quam quidem Philoni,. Conf. A. Neander, in 24f/g. Ge- schichte, der. Christl. Rel. und Kirche, listen B. Iste Abth, p. 58. sqq. A. Gfrorer, Philo, usd die Zlexandr. Theosophie ,. 2 th, p. 299. Sqq- ] : LITERARIA. : 85 illos 'viguisse videatur, unde etiam nonnulli eorum jactabant se praeditos esse propheticis quibusdam donis, v. g. futura pernoscendi, etc. Legem Mo- saicam prophetarumque scripta et traditiones sanc- tas habebant, et illas magna cum cura explora- bant; animum immortalem esse credebant, et praemia et poenas post hancee vitam exspectabant ; hinc virtutem colebant, et in calamitatibus vitae, miseriisque maximis, eximiam saepe animi con. stantiam , adeo fortitudinem ostendebant. Omnia Deo relinquenda esse statuebant, nullamque ho- minibus liberam voluntatem adscribebant; et quam- vis majus quid spectavisse videntur, quam caeri- monias illas infinitas, ritusque diversos, et religio- nem quandam internam veramque virtutem quae- Sivisse, haec omnia tamen conjuncta fuerunt cum ila theosophia, cui propositum erat illud inda- gare quod hominum ingenio occultum erat; et hinc omnis eorum doctrina in vana somnia abiit, in vitam asceticam et superstitionem adeo inanem. Josephus per tres annos hasce Essaeorum sen- tentias perscrütatus est; si vero ei placuissent, semperque iis favisset, si theosophiam eam cal- luisset et in vita ascetica, in somniis illis inani- bus vitam degisset, tum-certe numquam exstitisset talis, qualis re vera fuit, ^ Quid quaeso magis historiae nocet, quam philosophia illa falsa, quae in omnibus mira invenit, quae non in rerum cau- .sas et eífectus inquirit, sed omnia decreto certo, vel 86 COMMENTATIO vel quasi fato cuidam coeco adscribit, verbo quam '"Theosophia ea. At non ita Josephus; majora enim emolumenta quam deirimenta ei attulit in- quisitio in Essaeorum opiniones. Nam ei in de- serto degenti optima fuit occasio Mosis propheta- rumque scripta scrutandi, cum Danus ille, de quo ceteroquin nil scimus (cf, Cap. L..$. 1.), sed qui sine dubio fuit vir eruditissimus , quia ex tot aliis a Josepho ejusque parentibus eligebatur, ei in hisce scriptis intelligendis , praeceptor ei fuerit egregius; et quamvis hic et illic in ejus operibus hujus 'Theosophiae vestigia invenimus, fatendum tamen est, haec non magno esse numero, quae- que, eo nolente volente, in ejus animum sese ob- trudisse videntur (1). Ita autem. Sadduceorum , Essaeorumque placitis relictis ad. Pharisaeos sese convertit, Et nulla sa- ne sectarum inter Judaeos vigentium ei magis pro- desse potuit quam haecce, Quamvis enim multi inter eos fuerunt simulatores , djzoxpmoi, uti in N. T. verissime dicuntur, omnes tamen non ita; et ceteroquin ex pravissimis rebus optima certe est eligenda. Non etiam hic loquimur de morali eorum conditione, sed videndum est, quatenus eorum placita et instituta, ad historici mentem ani- mumque informandum, profuerint. Cum (1) Josephus, v. g« credit, vel saltem credere simulat, Essaeos seque etiam futura posse pernoscere, v. g. Bell. Jud. Il. 9. $. 9. sqq. et somniis multum tribuit, Cf. vita, $. 42. LITERARIA. T Cum Essaei omnia Deo sive Fato adscriberent , voluntatemque hominum liberam tollerent , ' Sad- ducaei vero omnem Dei providentiam negarent, Pharisaei non ita, sed, media inter utrosque via procedentes, dicebant a Deo ommia fieri, et ho-: minis voluntatem non privabant a vi, ipsa a se pendente (1). Hi ergo homines non uti machinas sed tanquam libere cogitantes et agentes conteme plabantur et quis neget hot in historicum summam habere vim et efficacitatem ; tunc enim res gestas aliter homo contemplatur; in causas inquirit, cur homines sic vel aliter egerint, cur haec vel illa acciderint ; ad temporum et locorum rationem anis madvertit, et quamvis Divinam naturam agnos- Cit, quae omnes res gestas, hominumque facta , providentia sua moderatur, causas. tamen naturales indagare conatur; easque , ubi adsunt, recte ani- madvertit, verbo pragmatico modo narrat et de- scribit. Pharisaeis etiam propria erat interpretandi ratio quaecam jn verbis quidem serviliter haerens, ita ut. leges Mosaicas quidem omni vigore et lumine Saepe privaret, attamen historico multo minus noxia, quam illa plane opposita ratio, quae non proprium. proximumque verborum sensum 'specta- ret, sed remotum quendam et figuratum; ' sive aille- (1) Cf. de Pharisaeis Jos. Ant. XIII, i0. $. 5..sg. XVIII. 1. $. 5- Bell. Jud, II. 8. $. 14. Euangelistae , passim. -- 88 COMMENTATIO allegoricum, quem ideo in libros sacros transfe- rebant, ut ex iis philosophiae exterae placita eruerent (1). Quisque facile intelligit primam agendi rationem, quamvis non probandam, tamen huicce longe praestare. ^ Per illam enim sensus, quos modo velis, in scripta inducuntur, et ita historiae quasi ex fontibus erutae narrantur, quae numquam in iis fuerunt. Per illam quidem nonnum- quam res gestae perverse proponuntur , at vel sic tamen haud narrantur quae numquam locum ha- buerunt (2). Sic, e. g. Philo, qui allegoricam eam rationem secutus est, omnes res mirabili modo confundit et explicat, ita quidem ut saepe risum tenere vix possimus, Exempla proferri pos- sunt permulta, imo fere ubique in ejus operibus inveniuntur (3). Cum autem Essaei etiam illam haberent interpretandi rationem nonnumquam hu- jusce rei vestigia apud Josephum invenimus (4). Pharisaeis porro, qui maximam habebant auc- toritatem apud plebem (5), multae erant traditio- nes (1) Cf. Pareau, Inst, Interpr. V. T. Prol. $. 2. n?. 6, 7. (2) Exempla iaterpretandi rationis Pharisaeis usitatae extant apud Josephum, v. g. Ant. Ll. 1i. de Caino, Ant, XII. 13. etc. passim. : (3) Exempla prostant in libro, de sominum mutatione , IV. $80. Mong. l. sog. in libro qui; rerum divinarum haeres sit, IV. i94. Mang. I. 513. — In vita Abrahami, V. 246—250. etc, (4) Exempla nonnulla proponit Gfrórer, l1. l, p. $56. Sqq. X5) Cf. Ant, XIII. 10. $. s. LITERARIA, $9 DéS ore tatummodo acceptae scriptoque haud man- datae (1), atque hasce in Scholis docebant, et quamvis mult ex aliis Orientalium placitis cum hisce essent conjuncta et commixta, quae in cone cordiam redigere conabantur cum S. S. libris, magis tamen illud profuisse Josepho quam nocuis. Se videtur. Potuit enim in ea inquirere quaeque bona et vera ei videbantur servavit, aliaque ne» glexit; mentisque judicio utens multa nobis reli: quit, quae sine dubio perissent, nisi haec e Pharisaeorum placitis hausta narravisset. Haecce. autem sufficiant ad intelligendum | quid Josephus a Pharisaeis acceperit, et quo modo haec- Ce Sécta ei profueri. — Cum ergo in nonnullis locis , uti adnotavit de Wette, Pharisaeos magis quam par est laudet, hoc detrimentum si cum emolumentis aliis comparetur, minoris videtur esse momenti (2).. Ex hisce ergo quae diximus hac $. luculenter. patet Josephi educationem | maxime fuisse idoneam ad facultates a natura ipsi tributas rite excolendas et bene instituendas, | ita. ut op. portunitates vitae, quas huc usque habuit, aptise simae ad historiae Scriptorem recte. informandum esse videantur, Q) Cf. Ant. XIII. 10. $. 6. (2) Cf. dé Wette ; Dogm, 9o COMMENTATIO Seit ds De Sosephi in urbem Romam itinere, In tota antiquitate. tam apud Romanos quam apud Graecos, invenimus viros magnos in primis historicos , qui, vel ad mentem excolendam, ani- mumque. informandum, vel ad accuratam rerum, de quibus aliquando scripturi sunt, notitiam sibi comparandam, itinera susceperunt. Sic Herodo- tus, vere cognominatus historiae pater, iter fecit in Graeciam, Aegyptum , ut omnes res accuratius cognosceret. Polybius in. Aegyptum, Galliam, Hispaniam, Africam et Asiam minorem profectus est. Diodorus Siculus per magnam Europae, Asiae et Aegypti partem iter fecit, aliique alia susce- perunt itinera, Et sane remotis ilis temporibus, viris doctis quam maxime opus erat talibus itine- ribus; sic enim iis innotuerunt instituta et mores aliarum gentium , poetae, historici, oratores alii- que, Sic eorum manuscripta sibi comparabant, et in patriam secum ferebant, ut ibi ea scrütari possent. Paucae enim ceteroquin erant occasiones, quibus horum notitiam sibi acquirerent, quia, quamvis commercium satis magnum Romanis es- set Graecisque cum aliis populis, peregrinantium tamen narrationes fabulis multis erant repletae et om- LITERARIA. 91 omnis communicationis via inter viros doctos con- stabat in arte scribendi. Quum autem Judaeis multo minus esset come mercium cum aliis populis, quum nullos fere. cognoscerent scriptores extraneos, alios parvi aes- timantes, aliorumque mores et instituta. spernen- tes, ili sane eorum, qui gentis suae historiam. aliquando aliis narraret, opus fuit cognitione alio- rum scriptorum et institutorum (1). Ponamus,. V. g. aliquem , qui, uti Josephus, omnium pa- triae morum et institutorum esset peritissimus ,. qui totam ejus historiam perscrutatus esset, ejus- . que antiquitates et alias res scitu dignas cognos- ceret, verbo qui unus esset omnium aequalium eruditissimus ; .sed qui semper in patria mansis- set; cui tantummodo ea quae ibi exstarent, es- sent nota, qui vero caetera omnia ignoraret; talis certe numquam patriae historiam extraneis, ita nar- rare potuisset, ut hi eum intelligerent. Quomodo , quaeso, quae Judaeis propria erant explicaret, ita ut ali ea caperent, si nil eorum ei innotuerit, quibuscum ea comparare, si nullos eorum mores cognoverit, per quos propriis sui populi moribus lucem afferre posset; imo cum ipse nesciat, quid alii intelligere possint, quid vero minus; hinc Saepe explicat, quae nulla explicatione indigent , ne- Q) c£. Cap. II. $ r. et in primis J. A. Ernesti, opusc, Philol, et. Crit, p. 408. $qq. 92 COMMENTATIO negligit vero saepissime ea quae nullo modo ab aliis intelligi possunt. Josepho autem contigit Romam adire, Romam, urbem totius orbis terrarum primariam , quam fe- re omnes populi dominum agnoscebant; Romam, ubi tot viri eximii floruerant, multique. etiamnum vigebant, ubi non modo Latinorum sed etiam Graecorum opera legebantur et intelligebantur. — Quamvis enim aurea illa aetas non amplius ibi floreret, quamvis M. Tullii Ciceronis elogentia , et Horatii, Virgiliique carmina dulcissima et tot aliorum amplius ibi non audirentur, magna tamen etiamnum erat amor litterarum veraeque eruditio- nis. At vero non venit modo Romam, 'sed et ibi in gratia fuit cum Poppea, Neronis uxore, quae, quamvis minus virtute candidoque animo excellerer, multis tamen mentis dotibus conspicua erat, multumque ei profuit (1). Sic enim ei adi- tus ad omnes res patuit in urbe Roma memora- biles, quae numero multae ibi aderant: sic Bi» bliothecam magnam ab Augusto, paulo ante, in templo Apollinis collectam , theatrum | pulcherri- mum, ab imperatore in Marcelli memoriam con- ditum , templum splendissimum Pantheon (2), tot- que alia urbis Romae ornamenta contemplatus est, quae (1) C&, Tacitus, Ann. XIV. 6c—64. Suetonivs, in vita Neronis, 55. (2) Cf. Suet. in vita Octav. Aug. 29. Virg. Aen. VI, vs. 673. rci LITERARIA 93 quae omnia apta erant ad pulchri, bonique sen- sum , in juvene augendum et incitendum. Seneca, praestantissimus ille philosophus nec minor poli- ticus et poeta, qui etiamnum in honore erat apud Neronem, ei sine dubio innotuit, aliorumque magnorum virorum consuetudine usus est: Grae- cas litteras addiscere incepit, cumque optimorum hujus populi operum manuscripta sibi comparas. set, occasio ei fuit, deinde in hasce litteras ma. gis incumbendi, ita ut illa exempla optima, pul- cherrimaque imitaretur. Forte erunt qui dicant, non multum Josepho profuisse hocce iter Romam, quia et dein eo ve- nit, diuque ibi mansit; tum autem illum per ni« mis breve temporis spatium ibi adfuissa, quam ut ei aliquo. modo illud prodesse potuisset? Ad hoc. ce refutandum sufficiet monuisse, in juventute ani- mos facilius tangi bonis vel pravis adfectibus , men- tem aptiorem esse ad cognitiones utiles sibi compa- randas, verbo hominem nonnumquam ita manere, qualis in juventute informatus est (1). — Quum igi- tur Josephum juvenem jam delectarent ea quae bona erant etiam extra patriam, cum scriptores extra- neos Graecos Romanosque cognoscere inceperit, cumque hisce studiis fuerit deditus , sensimque animus et mens secundum haecce exempla infor- mabantur, et ipse dein ea veluti sponte secutus est, Ad haecce studia juvenili aetate incepta , sem. (r) Cf. pag. $2. hujus comment. . 94 COMMENTATIO semper dein sese in primis adplicuit; maxime vero eo tempore, quum, post aliquos annos tur- barum et motaum civilium, Romam vitam de- geret tranquillam (r1). Quae autem huc usque explicuimus, satis vi- dentur indicare, Josepho, temporis quo vixit ra- tione habita, fuisse educationem et fata, maxime idonea ad animum mentemque informandum; ita ut facultates ei essent gentis historiam rite scrue tandi, pulereque enarrandi. Quae nunc sequuntur praesertim ostendunt ei etiam fuisse occasionem historiam exitus pratriae indagandi, per quam ape tior evaderet ad Belli Judaici historiam, quae di- citur, explicandam, Postea autem videbimus, ei, facultatibus adeo optimis praedito; praeterea fuis- se subsidia alia, opportunitatemque optimam per- ducendi illud propositum ad exitum. S. 5» De josepho Galilaeae praefecto. Tosephus egregie educatus et optime informatus patriae suae inservire voluit et praefectus in Ga- lilaeam missus est (2). Constat inter omnes eum scriptorem , qui historiam. narrat eorum factorum quibus adfuit, » Quae ipse vidit et quorum pars magna fuit, ma- (1) Cf, infra cap. 1I. $. 7. (2) Cf. cap. 1. $. 4. LITERARIA. 95 majorem habere auctoritatem , quia res explicat sibi nc'issimas. Sic Herodotus, quando bellum Persicum describit, Thucydides, quando de. bello Peloponnesiaco agit, Xenophon, quando Cyri expeditionem enarrat, majorem merentur fidem , quam alii, qui ea quae gesta sunt, sive tempori- bus antiquioribus, vel regionibus magis remotis, alis enarrant. — Josepho igitur, qui multis egit de iis, quae in Galilaea tunc temporis accide- runt, maxime profuit, ibi non modo adfuisse , verum etiam huic regioni praefuisse. Sunt qui dicant Josephi conditionem in Cali- laea difficillimam , quam Cap. IL. $. 4. descripsi- mus, magis ei obfuisse quam profuisse, Munus, aiunt, eum ita praeoccupavit, ut perversas rerum gestarum notiones proponat. Hinc numquam in- dicat quaenam sibi sit vera politica cogitandi ra- tio, namque modo populi libertati, modo Agrip- pae potestati, modo Romanorum dominationi fa- visse videtur. Hujus rei causam in eo quaerunt, quod conditio ipsa Josephi erat tam difficilis, ut modo Romanis, modo populo favere videretur. Quamvis multa horum argumentorum negare noli- mus, et eum suam veram politicam cogitandi ra- tionem indicare non affürmemus; quamvis etiam nostra sit opinio conditionis difficultatem ei ob- fuisse, non quidem in rebus factis enarrandis , sed potius in modo quo eas proponit: censemus tamen ei quam maxime profuisse quod tunc tem- poe 06 COMMENTATIO poris in Galilaea adfuerit. Quis quaeso melius ea quae acciderunt scire potest quam is qui factis iis ipse testis oculatus adfuit? Ponamus Josephum Hierosolymis tunc temporis versatum esse, omnia- que ex aliis audire debuisse, ita profecto minus etiam accuratae fuissent ejus narrationes; et.quam- vis aliam et forsan meliorem habuisset proponendi rationem rerumque intelligentiam , multa tamen numquam scripsisset et multa veritati minus cone venientia indicasset, quae nunc, uti locum habue- runt, adnotavit. 'Tota porro Galilaeae regio ei innotuit, Omnia illa itinera, quae suscepit, ita ut tempus -fere totum peregrinando consumeret, totamque pera. graret provinciam effecerunt ut regionis illius si- tum et conditionem plane cognosceret: et quid historico magis prodest quam recta notio regionis in qua ea quae nmarrat locum habuerunt? Sic enim vim tandem, quam locorum situs in res ibi gestas habuit, rite animadvertit; omnia clarius sibi ob oculos ponere potest ita ut etiam lecto- ribus magis perspicua ea fiant. Hinc pulcrae illae et accuratae Palaestinae sed in primis Galilaeae de- scriptiones, quas tot numero operibus suis intexuit ; hinc memorabilia tanta quae adnotavit, quaeque ceteroquin numquam forte ad nostri temporis no» titiam pervenissent (1). ; In (r) Cf. Jos. Bell. Jud. liL, $. Y. ete, III. 10. 4 LITERARIA. 97 In arte militari etiam sese exercendi egregia ibi fuit ei occasio, quae res maxime ei profuit, mag. namque adeo in ejus narrandi rationem vim exer- cuit. Sic, v. g. certamina multo accuratius ab eo describuntur, quam ceteroquin illud ab aliis feri solet, Hoc autem apud multos 'scriptores *obtinet, qui rebus gestis, quas describunt, ipsi interfüere. In Xenophonte in primis hoc animad- vertendum est," qui de expeditione Cyri minoris in Asiam minorem et de reditu decies mille Grae- corüm agens, quibus ipse dux praefuit, non mo- do omnia accuratissime explicat, sed etiam proe- lia tam vividis coloribus, pulcherrimaque .adeo ratione depingit, ut quasi audiamus armorum stre- pitum , bellicumque clamorem, et videamus hostes sese furentes et sanguine sparsos (1). Sic etiam Josephus, quando pugnas nobis exhibet, accurate omnino illas proponit, ut ubique hominem agnos- camus, rerum, de quibus narrat, peritissimum. Et ubinam melius sese in hacce arte militari exere cere potuit, quam in Galilaea, seque praeparare ut dein Romanorum peritiam in hisce rebus ma- jorem eam quam aliorum populorum, bene ani- madverteret, multaque ab illis disceret ? Summae etin ei, tanquam historico, utilitatis tempus ipsum fuit, quo Galilaeae praefectus erat. Bellum enim eo tempore terribile illud Judaeorum con- X1) Cf. Xenoph. Anab. I. 8, H. s. V. 2. et afibi, HOEV. G 9s COMMENTATIO contra Romanos sensim sensimque parabatur. In- dagare potuit quo modo ignis seditionis jam in- cenderetur , qui dein plane exarsit 5; quo modo. po- pulus in perniciem ruens, parumper etiamnum sese efferens, omnesque vires intendens , tandem animis fractis ceciderit et numquam resurrexerit. Et quid quaeso magis historici interest. quam in gentes inquirere et indagare quo modo ipsae exi- tum sibi praeparent et quo modo causae hujus exitus non alibi, sed in ipsa gente praecipue sint quaerendae; quae res quo modo melius intelligi potest quam ex ipsa Judaeorum historia ? ct quan- do et ubinam melius quam tempore ipso quo in Galilaeam missus est Josephus? . . $. .6. De Josephi praesentia. Hierosolymis. obsessis. Constat inter omnes actionem, quamvis nu- de spectatam non probandam, nonnumquam ta- men optimas habere sequelas. Sequelae actionem istam non quidem mutant, licet tamen hisce lae- tari quoniam: uberrimos inde fructus carpere pos- sumus. ta etiam, quod vidimus Cap. I. $. 9. Josephum non stetisse promissis civibus suis nun- cupatis felicissimas illud habuit sequelas. Si enim illud fecisset, operibus quae nobis reliquit, pul- cherrimis iis, destituti essemus; et nisi dein, quam- LITERARIA. 99 quamvis etiam mala fide, et solummodo ut im- peratori adularetur, Vespasiano imperium praedixis- set et Messiae vaticinium in eum applicavisset, num- quam forte apud eum in honorem pervenisset , nunquam Hierosolymorum obsidioni adfuisset , num- quam Romae tot tantisque honoribus cumulatus esset, verbo numquam forsan opera sua scripsis- set. Nunc vero imperatoris benevolentia fructus est, hujusque filius Titus eum secum duxit , quum proficisceretur ad Hierosolyma expugnanda. Videamus quomodo hoc ei profuerit in historia hujus obsidionis conscribenda. Primo gerieratim animddvertendum est uti antea in Galilaea, ita nunc Hierosolymis praesentiam suam ei profuisse. Quis enim melius describere poterat certamina horrenda, pugnas acerrimas , verbo omnia quae tristissimis illis diebus accide- runt, quam is qui ipse praesens adest? Optime illud Josephus sensit ubi*annuit nonnullos etiam quidem scripsisse de iis quibus neque ipsi inter- . fuere, neque operam dedere ut a rerum gnaris illa acciperent. Sic fuisse qui ediderint libros de Ro- manorum bello contfa Judaeos, cum tamen neque ad'ea loca pervenissent unquam, neque in locis fuerint ubi res erant gestae. ,,, Ego autem," sic pergit, ,, tam de universo bello, quam de sin- gulis rebus gestis, veritati consentanea scripsi, cum ipse negotiis omnibus interfuerim, ^ Etenim dux extiti eorum qui apud nos Galilaei dicuntur, G 2 quam- 100 COMMENTATIO quamdiu resistere potui; comprehensus vero a Ro- manis, captivus tum factus, cumque me Vespa- sianus et Titus captum retinerent, eos semper comitari me coegerunt, primo quidem vinctum, postea vero solutum et ab Alexandria cum Tito missus sum ad oppugnanda Hierosolyma " (1).2 3i Et alibi: , Sunt quos ipsa rerum necessitas coegit, ut ea facta, quibus ipsi interfuerunt, scripto mandarent memoriaeque proderent: multos etiam magnitudo rerum utilissimarum , quae in obscuro latebant, instigavit ut earum explicatio- nem in communem utilitatem proferrent. | Postrema causa ea est quae fecit ut et ego scripserim, Dele lum enim, quod nos Judaei cum Romanis gessi- mus, resque tunc temporis peractas, imo et evene. tum quem res istae nactae sunt quum experientid cognoverim , coactus sum haec omnia in lucem proferre, ut ita eos redarguerem qui scriptis suis veritatem neglexerunt " (2) Generatim ergo illud quod Hierosolymorum ob- sidioni adfuit, summae utilitatis Josepho fuisse dicatur; quae res ut melius intelligatur per partes magis erit explicanda. Priimo Josephus eras na- tione CTudaeus qui a. parte. Romanornm omnia yi- debat et audiebat. Judaeus erat, qui cives suos diligebat, etiamsi eorum hostibus nonnumquam au. C.) Cf. Jos. contra: Ap. L 9, 1o. .€2) Cf. Jos. Ant. I; €. 7. LITERARIPA! IOI auxilia praebuerit, quod luculenter patet ex ope- rum quae nobis supersunt ratione et indole. Quis enim illud negabit quum eum ita disserentem au- diat : » quod si quis nos vituperet ob ea quae contra tyrannos eorumque latrocinia accusando dicimus, quia patriae miseriis ingemiscimus , justo nostro dolori etsiamsi hitoriae legem transgredia- tur, venium concedat, etc.^' et alibi, ,, Quid tandem passa es, o miserrima civitas, a Roma- nis, qui venerunt ut flammis tua ipsius scelera purgarent. . . . Sed quoniam scribendi lex obstat cohibendus est dolor cum nunc lugendi tempus non sit sed res gestas narrandi " (1). Auxilia porro quae hostibus praebuit, modo serviebant ad sa- lutem patriae promovendam ; nam omni ratione judaeos ad pacem hortatus est, quia sibi persua- sum habebat cives contra Romanos nil valere et urbis deditionem unice eos a pernicie servare pos- se. Omnia igitur quae audiebat in inalam partem Judaeorum non explicabat; sed neque Romano- rum; namque non solum suis civibus favere, ma- gis quam par erat, noluit 5 sed etiamsi voluisset , non potuit; nam in potestate et quasi Captivus erat Romanorum , qui, si aliquid veritati non «congruum de illis narravisset , id impune profecto non sivissent. Res igitur gestas contemplatus est neutri parti favens, sed aequus aestimator et jus- Us, (1) Cf. Bell, Jud. V. 1. $« 5. 102 COMMENTATIO tus, quod etiam de se ipse testatus est, dicens: » Nonnullis quidem scriptoribus in animo est Ro- manos supra modum laudibus efferre, | resque Ju- daeorum parvi ducere et pro nihilo habere: verum isti haud secum reputant, qui fieri possit ut pro magnis habeantur, qui pusillos superaverint. " Et paulo post: ,, Neque tamen ego is sum, qui cum iis, qui res Romanorum extollunt, conten. dens, contra, quae a popularibus meis gesta sunt, in majus augere decreverim; sed facta quidem utriusque populi accurate persequar , etc. " (1). Secundo: Josephus fuit vir sapiens et sagas. Hoc satis ex supra dictis patet; sed maximi est- momenti ut ea hic loci repetamus. Magno enim cum judicii acumine quae vidit et audivit, adno- tavit, relictis iis quae minoris erant pretii, aliis vero accurate animadversis, Maxime autem ei pro- fuit, quod diximus $. superiore , eum fuisse antea Judaeorum ducem, namque sic omnia mente, in rebus militaribus versata, adspexit et scrutatus est. Hinc pulcrae accuratissimaeque illae descripe tiones exercitus Romanorum et castrorum aliorum- que, quae omnes luculenter probant eas profectas esse a manu scriptoris rerum de quibus agit peri- . tissimi (2). Hic etiam animadvertenda sunt ea quae (1) Cf, Bell. Jud. prooem. $. 5, 4. (2) Cf. Bell, Jud. II, 5 , 64 $9q. LITERARIA 103 quae dicit, , se postquam singula in exercitu Romaro viderat ea adzotasse " (1). Quae vidit stàtim scripto mandavit, ut dein ex hisce adno- tationibus , tanquam ex fonte, hauriret: et opus suum componeret. Hinc ea quae ceteroquin obli- visceretur in memoria retinuit. Tertio: Josephus Tit fuit amicus eumque sem- per comitatus est, — Quisque profecto intelliget magna ei ex hac re redundasse emolumenta: op- tima enim sic ei fuit occasio recte accurateque omnia audiendi et animadvertendi quae gereban- tur, imo et inspiciendi rerum gestarum exposi- tiones quae ab exercitus duce Romam mittebantur ; potuit et hujus opiniones de pugnis commissis et de toto obsidionis opere audire omnesque actiones - et operationes Romanorum scrutari et dijudicare, Multa praeterea ab Judaeis, in certaminibus captis sive transfugis , audivit, quos Romani. ceteroquin - non intelligebant , quia eorum linguam non callebant. ]lle. vero, uti. ipse testatur, quae a transfugis nuntiabantur solus intellexit (2)... Maximum vero emolumentum quod. Titi amicitia ei attulerit. fuit post urbem jam captam. Tum. enim. ab eo Codi- cem illum librorum sacrorum accepit, qui in tem- plo,servabatur (5). Non opus est ut demonstre- Lol mus (1) Cf. contr. Ap. I. $. 9. (2) Cf. contr. Ap. I. $. 9. (3) Cf. vita in $. 75. 14 | COMMENTATIO mus quomodo et quatenus hocce donum ei pro- fuerit: quisque enim facile intelligit alicujus, cui historiam conscribere animus est, maximi interes- se ut veros habeat et genuinos fontes ex quibus possit haurire: nullumque profecto puriorem ac- quirere potuit quam ipsum illum Codicem, cui ab omnibus summa tribuebatur auctoritas, S." De Josepho Romae degente. Post tot tantosque labores et pericula Josephus tandem venit Romam , ibique diu feliciter vixit ( 1). Quid autem magis ei prodesse potuit? Sic enim otio et pace gavisus est, quibus maxime indige- bat, ut consilium , quod sibi proposuerat, ad finem perduceret. Si enim semper vitam illam la- bozibus periculisque plenam duxisset, si numquam otium ei contigisset , opportunitas profecto plane ei defuisset opera conscribendi , etiamsi facultates et fontes habuisset optimos, Nunc in ea vivebat urbe, quae illi juveni jam ita placuerat, cujus memorabilia tunc jam miratus fuerat, quaeque eum nunc plane informaret. Romae vivebat, in totius orbis terrarum urbe primaria, inter cives humanitatis , veri, boni , pulchrique studio excellen- tes, (1) Cf. Cap. I. f. 1o, ] , LUIUTERASRIAO25 teg tes, quique omnia superbiae illius Judaicae. ves- tigia, quae etiamnum apud eum aderant, delerent , atque veri bonique amorem magis etiam in eo ex- citarent. ^n vita domestica felix , nullis afilixus calamita- tibus, in studia incubuit, omnes vires intendens. Quod autem jam antea Romae facere inceperat ,. illud minime tunc neglexit ; namque scriptores extraneos perscrutatus est, non modo Graecos et Romanos sed etiam multos alios, inter diversas et remotissimas gentes extantes; ut ita sive ad eorum exempla sese informaret sive ex iis tanquam ex fontibus hauriret, sive multa quae ab iis nar- rantur refutaret. ^ Ad majorem Graecae linguae cognitionem sibi comparandam , nonnullos hujus linguae peritos ad se arcessivit, qui eum hancce linguam docerent (1); et quamvis exquíisitam pro- nuntiandi rationem assequi ei non licuit, quia patriae linguae obstabat consuetudo, grammatices elementa tamen rite didicit, ita ut Graecos scrip- tores posset intelligere (2). | Hoc enim probant tot libri, quorum mentionem facit, et de-quibus judicat, sive eos refutando sive cum iis consen- tiendo. Sic, v. g. Homeri carmen epicum ei in- notuit, Hesiodum legit, Herodotum cognovit, de Pythagora, Socrate et Platone mentionem fecit, mul. (1) Cf. contr, Ap. I. $. 9. (2) Cf. Ant. Jud. XX. 11. $. 2. 106 COMMENTATIO multosque alios laudavit. In.primis Nicolai Da- masceni cujusdam scripta scrutatus est et dijudi- cavit (1); paucique adeo fuerunt scriptores Lati- ni, quorum opera non legerit. Et non modo horum nomina ei nota fuerunt, sed et studio magno in illos incubuit, quod patet ex libris con- tra Apionem scriptis, quibus illos dijudicat , mul- taque ex iis affert ad sententiam suam probandam vel ad aliorum opinionem refutandam (2). Imo extant viri docti qui putant F. Josephum libros saltem nonnullos N. F. cognovisse. Sic, v. g. in J. D. Ottii annotationibus in Josephum exstat recensio locorum N. F. cum Flavianis phrasibus vel historiis aliquid commune habentium et ex quibus, non tamen omnibus, probabile fit ali- quam partem librorum N. Testamenti Josephum inspexisse (3). Gaudemus igitur, quod ei contigerit otio frui pla- (1) Cf. Ant. Jud. I. 3. $. 6. — XII. 3. $. 2. — XIII. 8. $. 4. — XIII. 12. $. 6. etc. — Scripsit Nicolaus Damascenus historiam orbis terrarum libris CXL, cujus operis non nisi fragmenta supersunt. ] (2) Nolimus hic multa Josephi loca laudare e quibus patet illum tot scriptores cognovisse, quia ubique id probatur ejus operibus. V. g. 1n Josephi contra Apionem libris duobus, — Ant. Jud. VIII. 5. $. 5. — X. ir. $. 1. porro L, 3. 8$. 9. — VII.:3. S. 2. etc. (3) Cf. J. B. Ottii, adnot. in F. Josephum; quae etiam inveniuntur in Havercampii editione Fl. Josephi, t. 9. p. 308. Sqq. LITERARIA. "V 0 placido, ut ita magis etiam litteris incumbere et animum mentemque informare posset; sed gaude. mus in primis quod Aoae otio fructus sit, ubi opportunitates ei erant scriptores illos varios sibi comparandi vel saltem legendi; ubi consuetudo ei certe fuit cum multis aliis viris doctis ibi degen- tibus. Quid autem magis ei prodesse potuit quam illa imperatorum amicitia, qua usque ad finem vitae fruebatur. Cujusque profecto multum interest ut gaudeat amicitia et favore principum; omnium ta- men maxine Josepho hoc profuit. | Civis enim - dum fuit populi illius despecti et contemti, qui servitudinis. jugum ferebat, libertatemque amiserat , ab omnibus juribus et privilegiis , quibus Cives Romani fruebantur, destitutus erat (1). At vel sic tamen quum imperatorum amicitia frueretur, omnia erant alia, omnia meliora, namque non solum eadem, quae Romanis civibus, ei obtige- runt privilegia, sed plura eaque majora. Confe- rantur modo quae supra diximus (2), de bene- ficiis quibus cumulatus est, ita ut vitam ducere posset felicem , nullis sollicitudinibus , nulla rei - pecuniariae inopia , nullo denique modo perturba- tam : (1) Cff, Cicero, pro Flacco , 28. -— Miuucii Felicis Octavius , €, 10. — "Tacitus, Hist. V. 5. 8. —- Diodorus Siculus , XXXIV. p. 524. — Juvenalis Sat. XIV. 163. (2) Cf. Cap. I. $. 1o. 108 COMMENTATIO tam: attendatur et aditus qui ei patuit ad impera- torum Commentaria, ita ut fere semper de iis loquatur, atque, quoniam ea contulit, fidem sibi postulet. — Sic, v. g. quando Justum. quendam historicum refutat, dicit, postquam aliquid de eo narraverat, ,, haec etiam in Vespasiani imperato- ris Commentariis reperiuntur. " (2y vci; Ojeezzeim" yoU TOU müroxp&ropog UcopwWuxciy) (1). — Et paulo infra dicit Justum non posse rite scire quae nar- rat, , quia nec bello interfuit, nec Caesaris Commentarios (ejve v£ Kaícapog davéyyes ÜmopwA- parx) legerit," additque maximum esse ejus fal- sitatis indicium , quod scripserit alia quam quae Caesar in Commentariis (roi; Kaíozpog Ümopnvuuz- ciy éymyrimy vemob4ozi TÀ4V ypxQu)). | Ex hisce igitur satis apparet Josephum ea quae imperatores adnotari curaverant, legisse, et ad opus suum componendum adhibuisse. Quae igitur in iis, quae ipse adnotaverat, frustra quaerebat, quaeque ex nullis aliis audire poterat, quia omnes praeter im- peratorem ea nesciebant, haecce tali modo etiam ei innotuerunt: ita ut ei essent omnia subsidia, quae exstarent. Quando nunc omnia hocce capite exhibita col- ligimus, fata ejus usque ad tempus, quo dux Galilaeae noster creatus sit, aptissima dicenda sunt, ut eum informarent, ad historiam Judai- cam , (Q) Cf. Jos, in vita $ 6s. LITERARIA. 109 cam, in primis eorum quae ante ejus aetatem ac- ciderunt, enarrandam ; ea autem quae ei accide- runt, donec otio Romae frueretur, idonea omni- no dicantur ut eum aptum redderent ad historiam belli Judaici conscribendam; | quum otium, quo fruebatur in orbis terrarum urbe primaria ei multa subsidia et adjumenta, in primis tempus oppor. tunum praebuerit, ad opera sua ad finem perdu- cenda. Quare non temere de semet ipse testatus est: , neminem alium neque Judaeum, neque ex- traneum hoc argumentum ita accurate Graecis lit- teris describere potuisse " (1). C, 4 P U T. II QUID PRONUNTIANDUM SIT DE IIS QUAE HUJUS SCRIPTORIS AUCTORITATI OBSTARE DICUNTUR? Quando, respicientes ea quae Cap. II. sunt ex--- posita, ad opportunitates attendimus , quibus ad conscribendam historiam atque antiquitatem .-Hebrai- cam idoneus fuerit Josephus, egregia et pulcra suspicamur esse opera a tali viro profecta, aucto- "E | | rita» (1) Cf. Jos. Ant, Jud. XX. 11. $. 2. 110 COMMENTATIO ritatemque ei'in multis non parvam adscribimus, quippe cui opportunitates fuerunt multa bene in- quirendi, multaque recte sciendi. Videamus jam num re vera iia egerit uti eum egisse a priori sus- picari nos oportet, vel potius inquiramus in ejus auctoritatem , et quidem ita ut primo indagemus: quaenam Josephi | auctoritati obstare dicantur? dein: quid de hisce sit promuntiandum? S E-OC)TsqpHsOq de QUAENAM HUJUS SCRIPTORIS AUCTORITATI OBSTAREÉ DICANTUR ? S. I; Recensio. scriptorum tvontiullorum qui dé Josephi. auctoritate dubitayerunt. Patrum Scripta inspicientes pauca modo inveni- mus loca quibus ostendant illi se de Josephi auc- toritate dubitare. Omnes fere laudibus eum extol- lunt; imo usque ad litterarum renatarum tempus nullus fere scriptor eum vituperat (1). Ex iis au. () Non loquimur hic de scriptoribus, Josepho adhuc vi- vente exstantibus, qui eum vituperaverünt, uti, Y. g. Justus ; his» M LITERARIA. III autem. patribus qui omnium maxime. ejus auctori- tati sese opponunt, nonnulli sunt recensendi. Augustinus nonnulla. afferre videtur ad Josephi auctoritatem labefactandam , quando in| Epist. ad Hesychium ,. p. 750. tom. 2. ita. scribit: ó » Nam Josephus, qui Judaicam scripsit histo- ram talia mala illi populo. eo tempore accidisse Scribit, ut vix credibilia videantur. ^ .Sic seculo V Theodoretus Episcopus Cyrensis in Commentatione. in. Danielem ;;,, 0233. 7/4. 'EA- Axwkais . ioTopimig qTÀ zb TOU leocxazou .cipyutvo Cute [Qaiyov:s .o002 yàp. éV éxelymis Éeviy. eüpeiy Kux&diguv vüy T0U AcTUAyoUs UlDy ,: ey Elvau "TOV. ANGrpely » Ou cUrog EQw civ cQ Küpp Tw cTpwrtiu» WaTÀ, Tig Bu (QuA&vos .eromo du evov* pre cayramaciy &milnyo, elyon TüV. TOU . dec5mrzoU. Adyoys ?? .Seculo IX. Photius patriarcha db S rs tanus in Bibliotheca Cod. LXXVI, postquam dixe- rat Josephum pro magna parte cum Moise in mul, tis convenire , addit: ,, fer; xa iva &AAOIUTEQOV Gy paDopeevos » ^" i .Seculo XII. Michael Cocos in Annalium parte Il. p.158. Edit. Par. haec habet: » XM ó p. lecwmóz devi Ó wuloAoyüy or Qalverau. ?* Sed inter scriptores recentiores, plures Josephi detrectatores inveniuntur, quorum quidem nonnulli | ejus historicus, Apion et alii, quia ipse Josephus hosce satis re- futavit. Cf. ?"ibri contr, Ap. in vita $. 6s. etc. 112 COMMENTATIO ejus fidem infringere, planeque dubiam reddere studuerunt, v. g. Jacobus Salianus in Znnalibus F. F. qui ejus hostem acerrimum sese ostendit , ita ut per omnes fere tomos operis sui unaqua- que pagina reprehensiones adversus Josephum in- veniantur. JBaromius in. Znnal. Eccles, qui nul- lam Josephum vituperandi occasionem praetermittit ; aliique. Joh. Harduinus in Oper. Sel. vehementer Jose- pho vertit vitio illud quod non pauca memorat, ut adversa fronte cum Moise ac prophetis et cum scriptoribus Historiae Maccabaeorum in narratione rerum quarundam concurrat. - Dicit, v.g. haec: » Toties Josephus certe tamque prodigiose a sa- cris scriptoribus horum librorum, in hac prae- sertim pontificum serie, de toto tempore ponti- ficatus ac successione dissidet: ut data opera credi possit non alio consilio ipsum scripsisse, quam ut, quantum fidei ab imprudentibus impetraret, tantum scriptoribus sacris detraheret, 4nt.. Possevinus in apparatu sacro, ea quae Josepho objiciuntur, in ejus historiis. expendit. Dicit, etsi non solum Hieronymi, verum etiam "Tertulliani ,' Eusebii ,, Chrysostomi ,' Arnobii , Sui- dae et veterum paene omnium scriptorum una sit de Josephi laudibus sententia famaque, quod ad fidém historicam attinet; haud pauca tamen esse quae subinde veritas, quae filia est temporis, docuit esse. praenoscenda, ne quis in errorem in- cidat " T LITERARIA. 115 cidat ob tot ejus apud patres laudes; quae vero bona sunt probet ac tueatur. Inter ea quae in primis Josepho imputat est quod, licet se nihil adjecturum divinis libris aut praetermissurum di- cat, multa tamen adjecit (quaedam etiam consulto omisisse videtur); quod magna miracula rerum sup- pressit, putans iis infideles parum fidei tributuros; et quod saepe male temporum et rerum veritatem conjunxit. Jacobus Usserius in. Epistola ad. Lud. Capel- lum, p. 42. haec habet: ,, De ipso quoque Jose- pho non est praetereundum eum pollicitum fuisse quod ex sacris Hebraeorum litteris Origines suas transferret neque omitteret neque adderet quic- quam , idque eum pari fide non praestitisse : quum nonnulla quae erant in Canone suppresserit, alia immutaverit, atque ex scriptis Apocryphis non pauca adjecerit, "* Sic Davides Blondellus, Historia rerum memo- rabilium in orbe gestarum , p. 3o. 4 Josephus non videtur versatus fuisse in libris philosophi- cis, sed valde studuisse moribus Graecorum et Romanorum. Valde propendet in partes Ethnico- rum, unde cum.judicio legendus. ^ .«dnt. V'andalen, in libro adversus Historiam Arisieae Cap. X et XI, etc. plura exempla his- toriarum sacrarum non optima [ide a Josepho re- latarum collegit; porro in testimoniis, quae ex Ethnicis scriptoribus produxit, Josephus fidem de- HOEV. H side- 114 COMMENTATIO siderat. Praeterea multorum parachronismorum reum, et in narrationé rerum sua aetate gestarum vel affectu vel errore abreptum , eum arguit, Catelerius in. Chrysost. ad. Danielem, p. 225. Josephum nominat confusum et parum accuratum. H. Pridegux , in. hist. Sud., tom. IL. hic et ilic de Josephi auctoritate dubitat; sic, v. g. fa- bulis adnumerat quod Josephus tradit de ter mille talentis, quae Joh. Hyrcanus, ut et de alia magna vi pecuniae, quam postea Herodes ex sepulcro Davidis aperto ceperit. Ant. XIII. 16. XVI. zr. Cunaeus in republ. Hebr., 1. MI. p. 323. Sq. haec habet: , Josephus auctor omni laude dignus et cui post sacrorum voluminum scriptores prima esse debet fides, etsi gravitate super cunctos Ju- daeos emineat, tamen haud ubique a deliramentis abhorret popularium suorum.?' Ejus rei specimen adducit Cunaeus ex historia Caini, a nobis etiam laudata cap. HI. $. s. Leo Allatius in tot. ad. Eustath. , p. 11. Jose- phum mominat: ,, hominem densissimis errorum tenebris obvolutum, ? ; Boeclerus in | Exercitat. in Fl. Josephum , de- montravit Josephum in historia creationis et lap- sus saepius haesisse, et Moisis verba ob xZavuux "cLbu3zizly oculis incumbens, minus intellecta ac seriores interpretationes deflexisse. Richardus Simonius , tom. MI. JEpést. sel. ep. 8. notat Josephum non dubitasse Judaeorum subinde Aga- LITERARIA. 115 Agadoth, sive fabulosas narrationes, v. g. de Moisis victoria de Aethyopibus reportata, histo* riae suae immiscuisse. Petrus. Baylius, Dictionnaire tom. 1. de Zbime- lecho. lbi vehementer Josephum vituperat Bay- lius, quia aliter res narrat quam Moises, ita qui- dem ut unus saltem eorum sit falsus historicus. » Cela est il supportable ,? inquit, ,, et n'en faut il pas conclure, ou qu'il ne s'est guére soucié de scandaliser sa nation, ou qu'ila cru que le senti- ment particulier qu'il avait sur la fallibilité, et par conséquent sur la noninspiration de Moise, était commun parmi les juifs. P. Brinch, in historiae Josephi examine, erro- res quosdam historicos adnotavit. — g- Ludolfus, in Commentar. ad. Hist. Zethiop. p. 290. dicit Josephum Antiquitatum Judaicarum saepius fabulatorem quam historicum esse. Bochartus, tom. Il. opp. p. 1197. sqq. halluci- nationes in Josepho castigat Geographicas. . Thomas Ittigius in Prol. ad Josephum, quamvis eum valde laudat, dicit tamen eum esse hominem et insuper Judaeum et hinc multis erroribus ob- noxium: sic in illo errores quosdam morales et theologicos adnotat; non laudat quod miraculum divinae potentiae haud parum extenuet: dicit non» numquam veritatis amorem «corrumpi in Josepho nimio Gentilibus placendi studio; et tandem agnos- cit multos in eo adesse errores. H2 4t. 116 COMMENTATIO A. Fabricius in. Biblioth. Graec. , 1. IV. c. 6. dicit: , errores autem , ut non admisit nullos Jose- phus (homo enim fuit) attamen tot tantique illi non sunt, ut velut intestabilis propterea de ponte sit dejiciendus " (1). $8. 2. Summa eorum quae a scriptoribus laudatis Josephi auctoritati obstare dicuntur. Non omnes profecto scriptores recensere potui- mus sed praecipuos, e quibus satis jam apparet plurimos fuisse Josepho obtrectatores, Non om- nia aeque magni sunt momenti, quae ei imputan- tur, multique inter vituperatores eos plane sese ostendunt Josephi inimicos, et nullam eum car- pendi occasionem sive falsam sive veram praeter- mittunt: ita ut cuique facile eornm futilitas ap- pareat, neque nobis opus sit diutius de illis agee re, — At vel sic tamen multa etiam majoris sunt pretii, verissimeque nonnulla dicuntur, uti Sect. II. hujus capitis videbimus. ^ Haecce autem ad certa quaedam capita referenda videntur, nempe: ; I, Fla- (r) Sunt adhuc plures scriptores; nostris eiiam diebus non- nulli exstant; qui tamen fere omues, uti fit, eadem expo- nunt, quas ab aliis jam dicta fuerunt; sufüciat igitur istos laudassc. LITERARIA. 117 I. Flavius Josephus nullam meretur fidem, quia est philosophus et de antiquitatibus philosophatus: est, Suam interpretandi rationem , de qua Cap. IL. $. 3. locuti sumus , in rebus factis narrandis adhibet , et secundum eam omnia narrat. Ad haec- ce probanda viri docti specimen adducunt hujus rei ex historia Caini, in qua Josephüs Agricul- turae studium, tanquam ex lucri ardore profectum , aliasque ob causas damnat (1): . porro quae dicit de arte Daemones virtute radicis annulo inclusae per nares extrahendi, «et ab obsessis. profligandi tanquam singulari sapientissimi regis Salomonis in- vento: et talia plura (2). 1I. Flavius Josephus gentis vitia omni modo ex- cusavit et sustulit. Illorum Judaeorum. inobedien- tiam maximam , quae in sacra Scriptura nbicunque fere apparet, ubi potest diminuére studet. Addu- cuntur etiam exempla ad haecce pertinentia. IH. Multa silentio praetermittit quae in libris V. F. memorantur, multa etiam memorat, de quibus hi libri silent; multa etiam aliter quam in hisce libris narrantur, proponit. Praesertim ad ea referunt quae habet Josephus de Moisis juven- tute, quum auctoritate regis" Aegyptici expeditio- nem adversus Aethiopes suscepisset, et de iis vic- toriam reportasset, etc. (3). - «t d osu IV. Fla- (1) Cf. Ant. Jud. I. 2. (2) c£. Ant. Jud. VII. 2. (3) C£, Ant, Jud. II, 10. V mp 11$ COMMENTATIO IV. Flavius Josephus saepe sibi ipse oblocutus est, ita ut in libro de Antiquitatibus saepe aliter 'marret, quam in historia belli judaici, quod et nonnumquam in eodem libro fit. V. g. in eodem libro narrat Judaeos per 43o annos in Aegypto .commoratos esse, sed alibi dicit tempus commo- rationis Judaeorum in Aegypto fuisse per 4oo an- nos (1i). Porro dicit Hyrcamum per tempus 33 annorum fuisse sacerdotem, alibi vero (2) per 31. Nunc narrat de rooo occisis, nunc vero eadem jn re de 30,000 (3). Hic de 8 stadiis, illic de 200 (4). V. Nimium Gentilibus placendi studium, ut ita apud illos fidem inveniret, apud Josephum non- numquam veritatem corrumpit, Sic, v. g. mira- cula multa in V. F. occurrentia non vere enarrat sed de illis subdubitanter et frigidius loquitur quam sacrae scripturae auctoritas postulat (5). Dicit supremum legislatorem aperte Judaeis inter- dixisse ne Deos ab aliis cultos riderent aut blas. phemarent, etc. (6). | . VI. Mul- €) Cf. Ant. Jud. II. 5, 6. | (2) Cf. Ant. XIIT. 1o. Bell. Jud. I. 2. C3) Cf. Ant, XV. 5. Bell. Jud. I. 19. (4) Cf. Ant. Jud. XVIL, 10, Bell, Jud, I. sz, — Cff. Bell. Jud. IL. 18. in vita $. 11. — Bell. Jud. II. 21, in vita $. 13 Ant, Jud. XIV. 13. Bell. Jud, I. 13. (5) Cf. Ant. II. 7. IX. 11. (6) Cf. Jos. contr. Ap. II. LITERARIA. 119 Vl. Multi Josephum multorum parachronismo- rum. reum arguunt, et in eo vituperant halluci- nationes Geographicas. — Sic, e. g. in spatio temporis ; ab egressu Hebraeorum ex Aegypto ad conditum: templum Salomonis, definiendo, ]Jose- phus erravit; et talia plura (1). VII. Multi , tandem, dicunt, Josephum in nar- ratione rerum sua aetate gestarum vel affectu vel etróte abreptum esse. : "Haec autem Sunt praecipua quae hujus scripto- ris auctoritati obstare dicuntur. . Quatenus vera sint, quatenus falsa, vel aliis verbis, quid de hisce existimandum sit, sectione II. videamus. Sri. €. d oW QUID DE HISCE PRONUNTIANDUM SIT ? So asco sd Y Num auctoritati Josephi obstat quod de Znti- | pu piede philosophatus est ? ] 2o sisse qui historiam aliquam aliis exhie "bet, nisi arridam neque eam gratiam rerum in facto i pó- ' €» Cf, Petrus Bifüek , Exam, Chronol. et Bochartus, tom. I, "P. r197. Sq. 120 COMMENTATIO positarum narrationem velit praebere, suam de rebus gestis cogitandi rationem explicare debet, causae ei sunt inquirendae, cur ita vel aliter haec vel talia acciderint, et tali modo homines de qui- bus loquitur egerint, verbo pragmatica ratione agere debet. Sed hoc ipsum est de rebus gestis philosophari. Quando igitur Josephi accusationem legimus in hujus $. capite laudatam , miramur cur viri docti illud Josepho imputare potuerint, Nul. lus enim historicus aliquatenus laudandus aliter egit. Herodotus, Polybius, Xenophon, Livius et tot alii inter veteres, multique inter recentio- res, eo sensu dici possunt philosophari de iis quae enarrant. Sed alia est quaestio num illud rite egerit Josephus, num bona ei fuerit rectaque res gestas indagandi ratio, num ea quae in Moi- sis, aliorumque scriptorum operibus inveniebat, rite intellexerit et igitur bene narraverit ? Uti Cap. II. $. 2. vidimus Pharisaica erat ejus. interpretandi ratio, et quamvis imbutus erat cogni- tione litterarum , scientiarumque multarum QGrae- corum , Romanorum aliorumque, semper tamen ei mansit Judaica non modo sed etiam Pharisaica cogitandi rato, falsa ea sane et quae ostendit, summam verae religionis apud Judaeos tunc teme poris in quibusdam fuisse corruptam, sed quae melior eo tempore exspectari non poterat, In in- terpretandis igitur rebus parva ejus est auctoritas, quod lubenter concedimus; sed aliud est nom bene $2- "Pr cINEEL pupa RT MEM LITERARIA. ISI interpretari, aliud mala fide agere im narrando. Quando. causam, cur haec vel talia acciderint ,: falsam exhibet, quando non bene ràtionem red- dit, quare sic vel aliter quis egerit, intacta: tamen ejus. manet auctoritas in rebus factis, quas nar- rat, exponendis; uti luculentissime patet ex illo exemplo Caini, quod Sectione I. laudavimus. Nar- rat Josephus omnia, uti Moises ea narrat, sed addit falsam rationem cur Deo gratum erat Abe- lis sacrificium, ingratum autem Caini. Multa hue jus rei exempla proferre' possimus, sed quisque qui Josephi scripta accurate legit, et ad. bancce nostram observationem bene attendit, haecce om- nia facile animadvertet (1). | Quamvis igitur jo- sephus dicendus sit. philosophari de. Zntiquitatibus Hebraicis, ideo tamen intacta manet ejus in nar- randis rebus fides. j 82^ 2. Num Josephus omni modo gentis vitia excusayerit et sustulerit ? "oCuique scriptori, uti cuique homini generatim inest amor patriae semperque iste quidem laudan- dus. Hinc sponte ejüs historiam pulcherrimis coloribus pingit et ab optima parte proponit. Ubi bs (1) Cf, J. A. Eraesti, Opuc, Phil. et Crit, p. 584« sqq. 192 COMMENTATIO potest gentem suam laudibus effert et ita agit ut ad omnia quae honori ei sunt data opera atten- dat. Quisque qui ita scribit dignus. est quod. laudetur. — Sed qui nimius procedit, et contra veritatem loquitur, ita ut narret quae numquam. "locum habuerunt, silentio vero praetermittat quae populo suo dedecori sunt, atque ita de omnibus mentiatur, talis scriptor sine dubio rejiciendus est. Sed videamus jam ad quemnam ordinem Jo- sephus pertineat. Qui Josephi scripta accurate legit statim animad« vertet eum populum suum diligere, Uti jam vi- dimus Cap. II. $. 6. semper gentis suae luget calamitates , et ubi potest ea quae ei honori esse possunt, bene adnotat. Sed hoc non facit ita ut inde historica ejus fides diminuatur. Quando nar- randa sunt minus honorifica, haec non. silentio praetermittit. Probant hoc ea quae dicit de Israé- litarum fatis in deserto degentium. Omnia quae Moises de hisce exhibet etiam ille enarrat. Tanta inobedientiae istius populi specimina, tanta illius ingrati animi testimonia, tot seditiones contra Moisen et Deum describit, ut nil silentio prae. teriisse dici possit (1). Quando de temporum recentiorum historia agit, idem facit, Quid lsraé- litae contra Samuelem ausi sint, quo modo ira incitati ab eo regem petiverint (2), quomodo dein (1) C£, Ant. Jud. III. 13, IV. etc. 2) Cf. Ant. VI. 3. etc. LITERARIA, 123 dein sub regibus superstitionis et idololatriae cri- mina commiserint, donec taüdem , numquam con- tenti iis quae babebant, a Deo puniti, ipsi fue- rint causa sui interitus: haec omnia verissime de- scribit et nihil silentio praetermittit. |Conferantur modo orationes, quas Hierosolymis obsessis, ad populum habuit. Aperte in illis declaravit Judaeos esse causam omnium malorum , quae illis accide- rant. (1). Verbo: quando Josephi opera legimus Judaei nobis proponuntur tanquam popults. ingra- tus, seditiosus et contra Deum sese opponens ; ita ut, si forsan nunnulla praetermisit Josephus quae in V. F. Occurrunt, - et quae Judaeis minus sunt. honorifica , haec non egisse videatur ut po- puli sui vitia excusaret , sed vel per negligentiam factum fuit, vel ipsi non est imputandum, ve- rum temporum vicissitudinibus , quas subire debue- runt ejus opera (2). Non temere igitur concludimus: | S'osephum om- nino fuisse amicum sui populi, ita ut, ubi potest illum quam maxime laudet, sed tali modo , ut fminitne auctoritas siye füdes ejus historica | inde detrimenzum capiat. (Q) Cf. Bell. Jud. VI. 2. €tC. (2) Sunt nonnulla a Josepho praetermissa, v. g. vituli ado- ratio in deserto, etc. ; de qua Cf, supra dicta. $. 3. 124 COMMENTA TIO $. 3 Quid existimandum sit. de accusatione. ose- "phum multis in locis cum libris V. T. non consentire ? Josephus declaravit se omnia e libris sacris de- sumsisse; usus est verbo mefeppuveuxevou. (1). Hinc multi dixerunt nihil fuisse ipsi narrandum , quod in V. F. non legatur. Sed quid tum fuisset ejus opus? quid quaeso aliud quam versio Graeca sacrorum librorum Hebraeorum, quae ab eo non desiderabatur , quandoquidem jam talis versio nempe Alexandrina exstabat. (Uti ergo recte ani- madverüt Ernesti, illud peÜegpuveixevzi; Sive pera- Qpafew , latius est accipiendum. Vidimus jam Cap. lI. $. rz. tempore Josephi plures etiamnum affuisse libros Hebraeis, quam . nos nunc habemus; traditiones etiam multae ex- stabant, aliaque Josepho erant subsidia nunc de- perdita. — Sine dubio ea quae in ejus operibus legimus, quaeque in V. F. frustra quaeruntur, ex hisce fontibus hausta sunt. Hinc narratio illa de Moisis expeditione, de hierophantae praedictio- ne (2), aliaque. — Igitur Josepho imputari nequit quod (1) Cf. Jos. cont. Ap. I. $. io, (2 Cf. Ant. IL. 9. $. 23. LITERARIA. 125 quod plura narravit quam in V. F. leguntur. Alia vero est quaestio quare nonnulla quae in illis in- veniuntur omisit, v. g. adoratum a majoribus vi- tulum in deserto, caedem infantum Bethlemitico- rum, quorum omnium in S. S. mentio fit (1), taliaque, — Quod primum attinet, nempe ejus silentium de vituli adoratione, pugnare videtur contra illud. quod $. superiore probare conati su- mus. Fatendum etiam est Josephum nonnulla tra- didisse aliter quam in V. F. inveniuntur, ita ut cum hisce pugnare videantur; quamvis quisque facile animadvertit haec non tanta esse, uti Day- lius dicit: , Josephe est un homme qui faisant profession ouverte du Judaisme, dont la foi est fondée sur la divinité de l'Ecriture, ose raconter les choses autrement qu'il ne les lit dans la Ge- nese; il change, ilajoute, il supprime les circon- 'stances, en un mot il se met en opposition avec -Moyse de telle sorte, qu'il fait que l'un des deux -soit un faux Historien, Sed generatim ad hancce objectionem ^ animad- vertendum est, quod etiam monuit Vir Clarissi- mus J. A. Ernesti (2), Josephi opera, magis .quam ulla alia quae exstant et ex antiquitate no- * bis servata sunt, interpolata esse, quod cum in editis libris obtinere possit , multo magis profecto illud (1) Cf. Exod, XXXII. 1. sqq. (2) Cf. Opusc. Philol p. 386. 196 COMMENTATIO ilud in scriptis. Quae cum ita sint, quid faci- lius evenire potuit quam ut multa, quae frustra in Josepho quaerimus, multa quae non ita ab eo ac a Scriptoribus S. S. narrata invenimus, per temporum injurias et vicissitudines deperdita aut corrupta sint. 4A tali viro, uti eum Cap. Il. adspeximus, Judaeo et vero Pharisaeo exspectare certe non possumus illum consulto et de indus- tria pervertere ac corrumpere ausum esse res libris divinis traditas. — Ipsum etiam Josephum in hisce bona fide egisse neque sibi culpae alicu- jus conscium fuisse patet ex eo, quod, cum ejus opus de Antiquitatibus Judaicis a nonnullis vitu- peretur, sese non defendit probando Antiquitates suas prorsus cum libris sacris Judaeorum cone venire, sed hosce libros: sacros esse re vera au- thenticos et tam antiquos ac ferebantur; ita ut de convenientia sui operis cum sacra scriptura ne sermo quidem sit, et si constat de auctoritate V. F. constet etiam de auctoritate suae narratio- nis, Et sane etiam inimici, quos multos Jose- phus habuit, si in hac re eum culpare potuissent , illud sine dubio fecissent (1). Quamvis igitur lubenter concedimus Josephum, quia homo fuit, facile errare potuisse, et sine dubio nonnulla saltem falsa et minus accurata exposuisse, hoc tamen non fraude egit; et quam- vis ()) C£ Jos. contra Ap. I. LITERARILA. 127 vis ejus opera in nonnullis cum sacro Codice non conveniant, et igitur in hac parte minoris sint auctoritatis, Josephus tamen ipse dicendus est, fidem historicam incorruptam servare. Ad hancce sententiam magis adhuc probandam, hic loci ani- madvertendum est Josephum ceteroquin , ubi non- nulla narrat, quae etiam in libris N. F. inveniun- tur, cum hisce maxime convenire; quod profecto Tltum facit ad ejus auctoritatem augendam et probandam. Sic, v. g. Josephus agit de fame in Judaea et Hierosolymis , regnante Claudio (1), et in N. F, invenimus etiam famem, quae reg- judam in Galilaea, tempore Quirini, multos ab- "duxisse contra Imperium Romanum (3); idemque ünvenimus in N. F. (4). Concludimus igitur: Josephi opera itm montullis €cum S$.$. non cotsentire, et ideo in Bisce ei non esse credendum , salva tamen ejus. auctoritate aeque magna in aliis. ^7 Cr) Cf. Ant, Jud. XX. ». (2) Cf. Actor. XI. 23. (3) Cf. Bell. Jud, II. 8. (4) Cf. Actor. V. 37. — Cf. porro Bell. Jud. Il. o5. et Aet. XX. s9. Quae apud Josephum inveniuntur de Jesu Chris- *to, nempe Ant. XVIL, 4. hic nihil faciunt, quia viri decti satis probaverunt. hunc locum non esse authenticum. 18 COMMENTATIÓ b. d. Num Flavius Josephus sibi ipse oblocu- tus sib? Post exempla quae antea adduximus, tanquam hujus rei probationes, nemo etiamnum negare potest Josephum in nonnullis inprimis in nume- ris, sibi ipse oblocutum esse, At vel sic tamen videamus num nihil dici possit ad excusandum hoc- ce Josephi vitium. Supra exposuimus nostrum scriptorem primum libros de bello Judaico, deinde vero de Antiqui- tatibus flebraeis edidisse (1). Nonne in hac re aliquid invenimus , unde patet, cur Josephus in libris de bello Judaico alia ratione nonnulla ex- posuerit quam in Antiquitatibus Hebraeis? — Si enim, postquam primum suum opus ediderat, sentit se hoc vel illud non bene tradidisse, si cum antea fuerat talis, nunc alia erat ejus de nonnullis cogitandi ratio, si, cum diutius in res factas inquisivisset , mutatae erant ejus cogitatio- nce; hoc in opere quod dein edidit non ita uti antea fecerat exposuit, sed secundum eam, quae nunc ipsi erat hisce de rebus sentiendi rationem , narravit. Ilud (1) C£. cap. I. $511. LITERARIA. 129 Illud porro considerandum est quod supra mo- nuimus Josephi opera maxime esse interpolata et corrupta. Hinc certe multi librarii sive consulto et de industria, ut nempe ex aliis scriptis , v. g. ex versione Alexandrina, Josephum emendarent, sive inviti numeros ac nomina nutaverunt, et cum hoc in alio ejus operr non fecerint, inde multae oblocutiones ortae. Quidquid igitur hujus rei sit: Josephus, uti sufhc (jus opera exstatt, sibi ipse obloquitur in s0ntulliss.. Ubi haec locum habent ad alia auxilia erit confugiendum et ex aliis scriptoribus eruene dum, quid sit veritatis. 28.55. -^ Quid existimandum sit de. Josephi. nimio Gentilibus placendi studio ? "Tempore quo Judaei quam maxime erant con- temti, quo in primis Graeci Romanique illos aspernabantur, Josephus Israélitarum — historiam , mores et instituta, hisce ipsis Graecis Romanis- que exponere voluit; ita quidem ut fidem mnan- cisceretur apud illos, qui ceteroquin omnia, quae ad Judaeos pertinebant, vel de illis narra- bantur, irridebant. Ut tale igitur consilium per- ficeret, aliquatenus sese Gentilium opiniunibus accommodare debuit; illorum doctrina, litterae et HOEV. I his- 130 COMMENTATIO historia adhibendae erant, ut res gestas quas narrabat explicaret et clàre exponeret; ea autem, quae Judaeis erant propria, cum iis quae apud alios populos -exstabant institutis. erant. compa» randa, ita ut hi illa intelligerent. — Porro Graee corum Romanorumque scribendi ràtionéin et stye lum debuit sequi, ita ut his grata fierent quae narrabat. — Per vitae opportunitates, uti supra monuimus , aptissimus fuit ad hancce provinciam rite perficiendam , et ubique in ejus operibus ostendit se hisce Oopportunitatibus recte. usum fuisse. Jam vero viri docti ei imputant nimium .Gen- tilibus placendi ftudium 5 illum in hac parte ma- gis quam par erat procedisse, ita ut saepe falsa narret et dicat. Nemo certe non concedit non. facile esse ne- gotium in hacce re rectam viam tenere, ita ut Scylla ab una parte et Charybdis ab altera bene evitentur; et nolumus affirmare Josephum in. om- nibus id rite egisse; sed etiam non facimus cum ilis qui perhibent illum saepe per hancce agen- di rationem veritati nimium detrahere. Inter prae- cipua exempla quae ad hocce probandum afferun- tur in primis est quod miracula divinae poten- tiae haud parum extenuet; v. g. cum historiam transitus [sraélitarum per mare Erythraeum de- scribit, ait: se cuilibet liberam sentiendi faculta- tem permittere, num Dei voluntate via per mare Israé- LITERARIA. 131 Jsraélitis patuerit, an haturae vi et proprio motu. Porro. quum historiam Jonae a ceto devorati et post triduum redditi his verbis concludit: DIEERA- oy yàp vip sep) cüroU Oujywoiw , Gg spo) dywye- wpapupuivi» (1). Sed hocne tale quid est ut Josephi auctoritatem diminuat? Concedimus aliquatenus ex hisce eílici posse eum miraculum in omnibus haud agnovisse, sed hoc non est contra veritatem 1o- qui. — Aliud exemplum quod afferunt ad affir- mandum Josephi nimium Gentilibus placendi stu- dium, est quod scribit Josephus supremum legis. latorem aperte. Judaeis interdixisse ne Deos ab aliis. cultos riderent aut blasphemarent. Concedi- mus Deum talem legem non tulisse, quamvis in V. T. locus invenitur qui aliquo modo hoc probare videtur (2) ; sed illud non tale est ut ideo fides historica Josepho tribui nequeat. Ab alia parte etiam proferte possumus exempla historicum nostrum etiam .narravisse et dixisse, quae Romanis Graecisque minus erant honorifica et grata; quot enim documenta praebuit crudelitatis Romanorum Hierosolymis obsessis et captis (3) 5 quid non ausus est in libris contra Apionem ut ostenderet, iion solos Graecos de rebus antiquis esse audiendos ; inter illorum historicos magnam esse dissensionem , ita ut majorem mereantur fidem Ju- (1) Cf. Anüq. IX. c. 10. $. 2- (2) Cf. Exod. XXII. »3. (s) Cf. cap. I. $. 9. Bell. Jud. VI. T. 135 | COMMENTATIO Judaeorum historici, quam Graecorum qui parum veritati studuerunt; et talia plura. Nonne haec omnino probant illum, etiamsi multa fecerit, ut illis gratus fieret , ideo tamen non falsa narravisse , sed quando opus fuit lubenter dixisse quae non placere potuerunt Graecis Romanisque? Omnino igitur probamus quod fecit Josephus, et quod ipse dixit sibi esse propositum: ,, lllud enim, inquit, agimus, ut historiam scribamus, resque propter vetustatem plerisque ignotas pro virili parte persequamur , easque dictionis elegantia illustratas, quantum fieri poterit, ex verbis eorum- que structura, aliisque quae ad hoc faciunt, ut oratio lectoribus videatur suavitatem habere, ut- que ita illi cum voluptate rerum peritiam asse- quantur. Omnium vero maxime scriptoribus curae esse debet summa diligentia et studium veram dicendi, si credi velint ab iis a quibus leguntur, qui adeo plane nesciunt an factum aliquod factum sit nec ne (r1). Josephus ergo jure conatus est Romanis Grae- cisque placere , ut sua opera iis grata fierent; et quamyis nonnumquam in hacce fe ulterius pro- greisus sit, inde tamen ejus auctoritas nil detri- ementi accipit. (1) C£, Ant, Jud, XIV. rz. $. 1. $. 6. 5 LITERNXARIA 133. s ] $. 6. -D&6 S'osephi parachrorismis et. hallucinationibus Geographicis. "Dé hiscé etiam^ nonnulla sunt dicenda, quamvis magis fuisset mirandum, si talia in Josephi opes ribus non invenirentur. Scriptor enim qui agit de rebus tam remotis temporibus actis, de quibus numquam constare potest quando re vera locum; hábuérint: qui. praeterea tam longo temporis ine tervallo a nobis distat et cujus scripta tot. vicis-. situdines tantaque fata subire debuerunt; talis sa«: né multa in Chronologia et Geographia minus hábet accurate adnotata. In primis autem inter- polatores illi , de quibus jam locuti sumus, causa. sunt Josephi parachronismorum, id enim maxime. videntur egisse ut: ejus. Chronologiam. cum. Grae- cà versione Alexandrina in concordiam redigerent , quae iaxime differt a V. F. Hebráico contex- tu: Vir eximius Petrus Brinck examen Chrono- logiàe Josephi exhibet, et in illo satis hoc osten- dit;. cum omnia quae in Flavio minus accurata inveniret, adnotaverit, et tali modo quae ab in- terpolatoribus erant depravata sive ab ipso scrip- tofé'non recte notata vitiis liberaverit (1). Geo- (1) Cf. Ernesti, 1, 1. 134 COMMENTATIO Geographicae etiam hallucinationes , quas anno tavit Docbartus, in Josepho inveniuntur, et quam- 'vis haec non tanti sunt momenti, ut ideo Jose- phus in hac parte nulla dignus. sit fide, illae tamen bene animadvertendae sunt, ne nos in er- rore ducant. Num Josephus an interpolatores hujus rei sint causa dici nequit, etsi pro Josepho multum pugnent ea quae diximus de illo: Cap. IE $. 5. j 1 Quidquid hujus rei sit , verba Petri. Brinck (1), quibus examen suum Chronologiae Josephi his. toriaeque concludit , multum | habent. veritatis ;.: » Moneo," inquit, ,, me illo recensu non id dixis- se, ut ipse Josephus, mendax, fallaxque auctor. crederetur, sed ut constaret, Josephum in prisca: gentis suae historia Graece conscribenda, non solos scriptores sacros sed alios etiam gentis suae historicos, et hos interdum propius quam. illos. secutum esse, et sic factum ut a literis sacris et. veritate rerum saepe aberraverit, non de industria: mendax, sed improvide credulus. . Quamvis au. tem, quod fatendum, suo etiam ipsius vitio aut. saltem majori eloquentiae et splendoris quam ve- ritatis studio, non raro peccet Josephus, non: desinit tamen esse scriptor diligens , . disertus, . elegans et dignus qui sacris tam N. quam V. tes« (2) Hoc opus exstat etiam in Havercampii editione Jose- phi. LITERARIA. 155 .restamenti scriptoribus adjungatur, attente legen- dus. ^ Sr'osepkus igitur nonnullos habet parachronismos e£ hallucinationes gecgraphicas, sed adhibitis ope- ribus Brincki et Bochariii , hoc fere. nihil ejus auctorita ià nocet. S. 7* Quid prontuntiandum sit de accusatione Josephum. in. narraiione rerum .sua aciate, gestarum . yel. affectu. vel errore abreptum esse. - Post ea quae Cap. ll. et inprimis $. 4—6. diximus de Josephi conditione aptissima ,. qua ad conscribendam in primis suae. aetatis historiam valde fuit idoneus; postquam de favore et ami- citia locuti Sumus quibus apud Imperatores sem- per gavisus est; postquam attendimus ad hono. rem quo semper, sed in primis diebus , quibus vixit, ejus scripta sunt habita: post haecce om- nia jam. statim a priori hanc virorum doctorum in Josephum accusationem non magni facimus; et sane quando opera ipsa Flayii inspicimus, et cum aliis comparamus ,. et accurate de illis cagi- tamus, minoris etiam imo nullius pretii ista ac- cusatio nobis esse videtur. Jam 156 COMMENTATIO Jam statim cum edita essent nostri scripta ta- les accusationes , de quibus nunc agimus, in eum tulerunt Justus, qui acerrimus ei semper fuit inimicus, aliique, in primis autem Apion. Con- tra haec ipse sese defendit pro parte in libris contra Apionem, in vita (1), et in Antiquitatum prolegomenis ; cum in prooemio Belli Judaici etiam fidem suam assereret. — Nobis igitur non multa sunt dicenda ad hancce qualemcunque accusationem labefactandam. Josephus in narratione rerum sta aetate gesta- rum non Zzf'ectu esse abreptum in primis patet ex eo, quod jam antea diximus, illum aeque Ro- manos ac Judaeos, ubi locus erat, vituperasse, et minus honorifice de illis locutum esse: eum suae gentis vitia non siluisse, nec ea quae sibi ipsi dedecori erant praeteriisse. Tmo affectum ostendit nullum, neutrique parti erat adstrictus quàmvis enim hic et illic Romanos vituperavit semper tamen in honore fuit apud Imperatores, et quamvis Judaeorum crimina mon sileret, nullibi tamen legimus, ejus cives eum in odio habuisse hanc ób rém. At vel sic tamen nolumus hie affir- Thare fata diversa atque vitae opportunitates etiam in affeetus, qui Josepho erant, nullam habuisse vim; sic, v. g. cum esset Pharisaeus, Pharisaeo- rum. () Ct. Vit. S. 6s. — lu * LITERARIA. *: 197 rumque sectam valde amaret, ubique hancce sum- mis laudibus extulit (1), etsiamsi ea non semper ilis digna sit. Sed quis hoc tam aegre fert in Josepho, qui erat homo, et qui in omnibus hu- manitatem suam deponere non potuit. Neque errore abreptum fuisse Josephum in nar» Tatione rerum sua aetate gestarum satis cuique apparet qui opportunitates omnes animadvertit , . quibus tam idoneus fuit ad bene omnia inquirenda et indaganda; ita ut, si falsa narraverit , hoc non fecerit quia ei defuit occasio omnia bene sciendi, quia sponte sua erravit, sed quia cozii- Jio contra veritatem loquebatur. Si porro confe- ramus ea quae exhibet et quae etiam alii scriptores narraverunt , v. g. Vespasiani fata , quibus Imperator creatus est, Titi res gestas etc. (2), cum narra- tionibus aliorum historicorum, nullum fere discri- men invenimus, sed omnia noster narravit, proue ti et illi hoe fecerunt (3). Sed quamvis etiam plura de hisce dicere pos- simus, haecce jam sufficiant, ut hocce caput fi- nire possimus, quia satis nobis haecce dicta vi- dentur ut appareat, fosephum, quamvis a multis vi- (1) Cf. cap. II. S. 3. (2) Cf. Bell. Jud. IV. 10. etc. (3) Cf. Suet. in vita Vespas. et Titi, deque. Tito, Tacitus, Hist. II. 39, IV. 5r. V. r. V. 10, Ir. deque Vespasiano, List. I. 26. Ill. 4. V. IO. 138 — COMM. LITER. vituperatum , et quamvis etiam. in non paucis vi- tuperatione sit dignum, semper esse et manere scriptorem per vitac opportunitates fataque antea quasi destinatum ad patriae historiam conscriben- dam; quam provinciam etiam felici successu adiit 5 ita ut summa in multis ei adscribenda Sit auctoritas, atquc eo carere prorsus mnequea- mus, Ec AN Uo y. HOEVELL COMMENTATIO LITERARIA: 4. HOEÉV ELL COMMENTATIO j LITERARIA: JOHANNIS EVERHARDI vax bra TRAPPEN, MED. 2m " ^ 4» / AD QUAESTIONEM BOTÁNICO-OECONOMICAM, | A B Ul ORDINE NOB. MATH. zr PHIL, NAT. IN ACADEMIA | RHENO - TRAJECTINA PROPOSITAYWN: x Quaeritur historia Solani tuberosi L. Aujusqué » Plantae descriptio botanica , culturae | modus » €t varius usus oeconomicus." QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT DIE xxvi M. MARTII A. MDCCCXXXV; Non euivis homini contigit adire Corinthum. Hor. Epist; Lib. I. 17. 26. PRAEFATIO. Quotquot nobis attulerit emolumenta Americae detectio, nullum fere majoris utilitatis dici potest; quam introductio So/anmi zuberosi; L. Quod , quam- vis' de tempore minus conveniant scriptores , ex Americae meridionalis. regionibus, | CAi/i et Peru, allatum videtur. Mihi vero non est, ut revelem illius plantae laudes , toties totque eximiis viris me. rito pervulgatas, neque oppuguator iis ingredior , qui contra hvic dono divino numerum malorum adscripserunt ; minime quoque inquiram, an ;$o/z- n0 tuberoso tantum adscribi debeat populationis in- crementum atque morum depravatio , sed opinionem Knigthii accipere malo, qui immensam popula- tionem calamitatem vocavit, ipso hocce fructu le- niendam. Numquam .$o/ana , sed homines ipsos accusamus , quando revera hujus plantae introduc- tione calamitates obortas esse statuunt; audiamus A 2 quae 4 PRAEFATIO. quae profert auctor Anglus: ,, Ze specific causc » of the poverty and. misery of the lower classes » 0f people in Franze and Ireland is, that from » ihe extreme subdivision of property in the one » country , and the facility of obtaining a Cabin » and potatoes in the other , a population is brought » into existence , Which is not demanded, by the quantity of. capital and employement in the coun- n»n 7 (0 Dum autem haecce sint minus hujus loci praete- X reo; atque postquam tantum ea exhibuero, quae Luzac sequentibus verbis profert, non inutile erit, ut, quantum possim , praemittam brevem in- dagationem ,. num | Solanum - tuberosum | veteribus cognitum fuerit, nec ne. Monuit nempe Lu- zac: 4, De Foorzienigheid heeft ons in. het. gebruik » der aardappelen, | sedert./ ruim. een. halve eeuw » een: aangenaam en onkosibaar. yoedsel. doen. vin- » den. Het tut, hetwelk er. het. bestaan van den » gemcenen man uithaalt, komt hier wel het mees- » te in aanmerking , ofschoon hetzelve zijn inyloed » Ultstrekt over. het. algemeen bestaan yan alle in- ,, woonders , et; dus mede yan de fabricanten , Ma- » nufaeturiórs enz. , welke in hunne huishouding » €en minder. kostbaar | yoedsel kunnende gebruiken , » 00k daardeor geholpen worden in "t geen tot. hun » Je- (1) T. R. Malthus, 2f Essai on. the. Principle of popa- larion. Loud. 1917. - Vol. HI. pag. a4*. PRAETARTEG 3 » Jeyensonderhoud benoodigd is. ^ Ik geloof. miei, » dat iemand , welke de nooddruf? van den aréeids- $» man yoornamelijk.in onze binnensteden heeft ga- » geslagen , de. verligting , welke. de. gemeene man » uit het gebruik der aardappelen trek, ontkennen » en te geljjk niet. volmondig toestemmen zal , dat » het er , hier te lande , deerlijk met de smalle ge- » meente zoude uitgezien hebben, was aar dii » vyoedsel niet te stade gekomen." (1) Dubitaverunt quam plurimi, an .$o/anum iubc- rosum L. sit eadem planta ac ZfracAidua Theo- phrasti vel Picmocomus Dioscoridis. Prio- ri sententiae inter alios addictus fuit Clusius, quamvis Joannes Doddaeus à Stapel, T heophrasti commentator moneat: » ra- » chidnam non esse, quia Zírachidua est planta , foliis carens, radix quae succulenta , scamisque » Contecta, albicans, non tamen simplex sed ex » minusculis aliquot constans, non crassa, sed . mediocris. Alii (addit à Stapel) statuunt, rachidnam glandem terrestrem esse, aeque mi- E , nus autem neque est g'ans terrestris, iirabilem » hanc plantam inter ignotas referam , donec ali- » quis ex Graecia aut. Aegypto nobis communica- » verit," (2) Ciu- (1) Elias Luzac; Hollards rijkdom , Leijden 3733. D. IV. pag. 82. Cf. etiam Perhandciing der. Hoilandsche Maat- schappij. D. XVI. pag. 47 et 64. (2) Theophrasti Eresii, de Hist, plantarum Libri de- 6M, 6 PRAEFATIO, Clusius igitur Solanum tuberostum | veteribus non ignotum fuisse, suspicatus est, atque dixit: » Theophrast. Lib. I. Zist. Pjant. Cap. XI. » 4rachidnae meminit, quae cum hac perbelle con- » venire mihi videtur, praesertim radicis histo- » ria" (1) / Apud Plinium invenitur: ,, Zrachidna co- » mosam radicem unam crassam habet, in altum » descendentem 5 alias vero tenuiores, in summa » telluris facie multifariam divisas. Arenosis gau- » det, aut folium aut folio quidquam simile gignit, » &uQixapzoy €st, id est, infra supraque terram » fructum edit." (2) Recentiorum Tournefortius "Apzxo; Viciam multiflaram Casp. Bauh. Pin. 345 statuit (3), et «tz; cum notis a joanne Bodaeo à |Stapel, Amst, 1644 Lib. I. pag. 38. (1) Caroli Clusii, Rariorum plant. Hist. Antv, I16Oor, Lib. IV. Cap. s^. pag. 8o. cf, quoque Caspari Bau- hini, Prodr. Theatri Lotanici, Dasiliae 1671. Libr, V. pag. 9o. Joannis Raji, ist $jaent. Londini 1686. P. I. pag. 675. et Christ, Menzeli, Judex nominum plantarum mul- tinguis, Berolini 1696. in voce; harum tamen rerum mi- nus peritum fuisse huncce auctorem credo. (2) Plinii Secundi, Zist. JVat, Lib. XXI. Cap. 15. €x Editione. Gabriélis Brotier, Londini 1826. Vol. X. 5:19. vel, cf. edito curante Joh. Caesario Juliace- no, Coloniae Agrippinae, 1524. Lib. XXI. Cap. 15. (33 Joseph Pitton Tournefort, Znst. rei herbariae , Parisiis 1700, pag. 397. PRAEFATIO. " et ab hac voce ó gpaxog leguminis ;speciem deno- tante derivata videtur Z/rachidnae , fortasse cb si. militudinem aliquam seminis (1); Doct. vero Sprengel, voce Zgaxog intelligit Pisum azvense ; dpapoy Vero, .Ervum teiraspermum vel F'iciam la- thyroidem | habet, Z/rachidnam autem | Lathyrum amphicarpon suspicatur. (2) Alii porro Solanum tuberosum Dioscoridis Picnocomum dixerunt, uti Cortusius et Dau- hinus: ,Censuit Cortusius motus exemplari .,Dioscoridis manuscripto, cui figura adjunc- » ta fuit, et sane notae florum, et radicum Pic- » "ocomi Dioscoridis huic So/zzo conveniunt, : d : it » floris et seminis non item." (3) Sequenti modo Piezocomum. descriptum inveni- mus: , folia habet similia Erucaze, aspera tamen » crassioraque et acriora, florem Ocímé , Porri se- - , men, radicem nigram, rotundam, lutei coloris ; , exiguo malo aequalem , terram olentem. iWasci- ,tur petrosis locis. » Gravia tumultuosaque facit semen somnia; » I8 (1) Cf. Stephanus, Thesaurus Graecae Linguae , Londi- dini 1819—1821. Vol. II. pag. 2177. (2) Kurt Sprengel, Geschichte der Botanik , Altenburg und Leipzig 1917. Th. I. pag. 80. (3) Casp. Bauhinus, 1l. c. pag. 9o et Pizev Thegtr. bor. Lib. V. Sect. L. pag. 167, €tiam Petr. Andr. Matthioli Opera, Francofurti 1598. Comm. in Dioscoridis Lib, IV. pa8. 757. ; et Mentzelius, l. c, in vocc. 8 PRAEFATIO. » Tadix alvum solvit bilemque exinanit, emplas. » tri modo impositum tumores discutit, etc." (1) Et apnd Plinium: , Erucze foliis crassioribus » €t acrioribus, radice rotunda, lutei coloris, ter- », ram olente, caule quadrangulo,. modico, tenui, » flore Ocimi. Invenitur in locis saxosis, radix » ejus, in aqua multa, alvum, bilem et pituitam » exinanit, semen somnia tumultuosa facit." (9) Desumitur vox uxvoxduog a vuxyov densus, Spissus et xou» coma; ita ut ipsius vocis signifi- catione ,. videamus hic differentiam inveniri inter Zrachidnam et hancce plantam, quam Spren- gel, Leonurum Marubiastrum. vocavit. (3) Vidimus jam: 1?, Solanum tuberosum ab aliis : Zrachidnam , ab alis vero Pucnmocomum dictum fuisse; 2?, ex descriptionibus ipsis, et Spren- gelii monitis Z/racAidnam , et Pucnocomutm esse duas plantas diversas; 39?, quod aeque ex de- scriptione So/ani tuberosi et nonnullorum vete- rum refutatione , ac secundum Sprengelii sententiam neque' Z/rachidnae neque Pucnorcomo comparari possit nostra planta; atque conclu- di- (D Pedacius Dioscorides interprete Marcello Ver- £ilio, Coloniae 15:9. Lib. III. Cap. 169. pag 59o. (2) Plinius Secundus curante Juliaceno, Libr. XXVI. Cap. 9. pag. 2:o. B. — et editone a Gabr. Brotier, Vol. X, pag. 5614. (s.Stephanus, Thesaurür , Vol. VI. pag. 80:9. et $prengel,l. e. pag. 183. PRAEFATIO. 9 dimus So/anum tuberosum veteribus ignotum fuis- fe , saltem dictis nominibus non indicatum ; et quando sola Viri Cl. Sprengelii decisio- ne, me nondum persuasum haberem, tamen mi- hi videtur unam eandemque plantam duabus aliis inter se diversis similem esse non posse (1). Caeteroquin necesse puto, ut animadvertatur ad duas alias plantas, quarum radicibus Indi persae- pe alimento utuntur , quibuscumque scriptores haud raro confunderunt So/anum tuberosum. Harum prima, vel ejus fructus (tubera) Belgice Bazazen vel Pata- en , quod fere sonat uti Pozzzoe, denominatio Solani tuberosi apud Anglos; qui vero illam plantam sive ilius fructus (radices) dicunt pani Potatoc:, Bermudian Potatoes, Paiades. Hispanis vocatur Batatas de. Malga , Camotes, /fjes; in Lusitania Battata; atque ab Gallo - Francis 2727e; linguae Malaica UB castela , etc. Est vero radix Convolvuli Batatas L. , foliis » cordatis hastatis quinque nervibus, caule repen- » te tuberifero , hispido., " Icon exstatin G. E. Rumphii Herb, zmboin; Tab. (r) Nonnulli voluerunt, plantam illam Novae Hispaniae, quaedicitur Xa/;omates sive Tomates, esse Selanum tubero- sum L. sed hujus Tomatis descriptione clarius perspicimus aliam Speciem esse. Vid. Bernandez, rerum medicarum INovae Hispaniae Thesaurus, Romae 1651. Lib. VIIJ. Cap, st. pag. 297. 1o PRAEFATIO. Tab. 130. fig. 1 et 25; et describitur, Parte VI. Lib. IX. Cap. 17. pag. 368. Duae praecipue sunt ejus varietates , radice albi- cante et rosea , quae praestantior habetur; variis modis accommodantur , coquuntur cum carnibus , vel imprimis cum piscibus atque piperis copiam ad- dunt ut sane inconsuetis displiceant tales deliciae ; insuper ex iis praeparant liquorem spirituosum , quem Aoe?by vocant; quauis caeterum difficilius servari possint radices , tamen ex America transporta- tae in Hispaniam, Angliam, Germaniam aliosque locos, hic illicque cultae sunt. (1) Altera planta, quae ab incolis dicitur 275, pertinere videtur ad familiam Dioscorearum , vel ad genus Dioscoreae L. ex classe dioeciarum et ordine hexandriae, atque dixerunt JDioscoream —alatam , » foliis cordatis, caule alato bulbifero" — Vel forsan est eadem ,quam exhibet Rumphius, l.c. Tab. 124. (Dioscorea bulbifera). Hujus plantae radix a multis priori praefertur , tan. C1) Cf. Fortsetzung des allgem. Garten MMagazinus. D. II. pad. 221. — Linnaea, Band VIIE,. Jahrg. 1833. pag. 259. porro Pieter Kolbe, JVaauwkeurige beschrijving van de Kaap de Goede Hoop, Amst. 1727. D. l. pag. 154. Philip Fermin, ZVieuwe algemcene Lbeschrijyiug van de Colonie Suriname, Harlingen 1770. D. I. pag. 67. Pieter Kalm, Reis door Noord Zmcrika , Utrecht 1772. D. l. pag. 8o. PRAEFATIO. Ii tanquam magis nutriens; saepe ad insigne volu- men increscit et quidem sub variis formis, quot phantasia creare valet. (1) (1) Cf. Linnaea, l. c, et Edward Bankroft, Proeve oyer de natuurlijke geschiedenis van Guiana, uit het En- gelsch yertaald , Utrecht 1782. pag. 43. PARS PouRSUPETMW. HISTORI A. In prima quaestionis parte exponenda mihi difficultates dissolvendas fore, iis haud mino- res quas etiam, aliarum rerum expositio histo- rica, secum ferre solet, bene percepi et quamvis argumentis indubiis atque exquisita certitudine in. dicare desiderarem cuinam Soe/ami zuberosi intro- ductionem in Europam debeamus, doleo id mi- hi non contigisse; sicque necessitudine coactus ni- hil aliud possum , nisi opiniones proferre eorum , qui inter se dissentiunt, num Drake an Ra- leigh vel Hawkins nos eximio hocce fructu donaverint, et sic veritati , quam totam amplecti optaveram , proxime accedere conabor. Refert enim Putsche, .So/ara in Europam transportata fuisse a John Hawkins, venali- tio, qui ea A?. 1565. e Santa Fé de Bogota ad Hiberniam attulisset; a Drake vero, Archita- lasso Anglo primum in Europam transplantata di- cit, postquam nempe A^. r578. in excursione sua ad D5Nmy ar rip mca Can Rb eh LE 2 R4 ax Ee ud dumeuh UU Á bh ubt n Qaa ADD e — COMMENTA TIO 13 ad Peruam illa detexerat , a quo e Perua A*. 1585 in Virginiam alíata, et exinde A?. 5586. in An gliam reverso, terrae mandata fuerunt. Narrat porro hortulanum D rakii, cupiditate impulsum baccias, quas eximios illos fructus ab hero suo tam laudatos credebat , ori sumsisse et harum. sa- pore ingrato prorsus deceptum rogasse, num es- sent hae illi fructus, quos tanti fecerat? Drake autem ridendo respondisse : revera esse plantam no- bilissimam atque jussisse ut erueret 5 quo facto hortualanum visu tuberum jam stupefactum , magis adhuc reliquisse postquam $o/ana sub cineribus tosta, ili porrexisset. — Alii, alia ratione nar- rantes, dicunt Drake ea ex America ad. amicum misisse, et literis additis perseverasse , fructus il- lius plantae. propter vim nutrientem et saporis suavitatem , perdignos esse, qui in patria cole- rentur. Amicus tamen putans Drake voce fruc. tus intellexisse. baccas , fere animo agebat plantas dejicere, sed dum maturaverint jam bae baccae, alios quosdam ad coenam invitavit interque alias dapes etiam patinam convelatam mensae imposuit, et super coenam oratiunculam declamavit , qua 0$- tendit laudes illius fructus, quem Drake tain- quam culturae dignissimum ei miserat, bac fi- nita omnes gustare incipiebant, sed una voce exe clamabant, hunc fructum in America bonum esse posse, in Anglia vero non maturescere. Hac opi- nione plantae quasi inutiles dejectae fuissent, nisi ca- 14 G.0MMIENTSJATIO casu forutito dominus convivii vidisset. nonnnulla tubera, quae igne ab hortulano in horto accen- so ,tosta erant , horumque unum pedibus concidis- set et hac ratione gratum ejus odorem percepis* set: jam nempe illi roganti, undenam fuerint haec , hortulanus respondit dependisse ex illa planta Americana, eoque dicto lux effulsit. — Quid de his narratiunculis sentiendum sit, lec- tori relinquo , nisi fictae ambae, prima simpli« ciorque mihi placeret. Pergit Putsche: John Gerard, botanicum Anglum, So/ena accepisse a Drake ipso eaque A?. 1589. ad Clusium misisse, a quo dein transplantata essent in Burgundiam atque Hollan- diam; in f[libernia autem lapsu temporis, eo- rum oblitos fuisse, donec huc secunda vice e Vir- ginia attulerit Waltherus Raleigh. lisdem fere verbis exposuit Nieuwenhuis; et CI. Uil- kens eandem sententiam secutus est, atque ane te aliquod tempus in Ephemeridibus Trajectinis (Utrechtsche Courant), forsan e Germanicis com- pilata invenimus, Drake Solana e Virginia |in Angliam introduxisse A?. 1580. ita ut opinari vi- deantur hi, Drake ea a secunda excursione: in Angliam reversum jam apportasse; desunt attamen rerum testimonia. (1) Alii (1) C£. Putsche, JMonsozraphie der Kartoffeln, pag. 1, ec Bill. Uniy. (agricult.) 1823, pag. 154. BOTANICO- OECONOMICA. 18 - Alit"nominaverunt./ Waltherum: Raleigh; sicmonet Alstrómer: S$o/ana ab: eo re Virginia: *71584. in Hiberniam allata fuisse, dicitque plan- tam Virginiae indigenam esse. (1) -"Willdeno w. suspicatus est Raleigh $o/ana e: Virginia attulisse. et A?. 1623. in Hibernia dis- tribuisse." Thaér autem statuit,. illa | jam A?.- 1565. e Santa Fé de. Bogota. iu Europam venisse. cura John .Hawkins; A?.:.vero 31623 hu- jus. fructus utendi rationem. e Virginia in Hi- berniam translatam esse a Raleigh,. quamvis Solana. in ltalia A?. 1588. jam satis cognita et inde .verosimiliter per. Cermaniam dispersa fue- rint. (9) d | | "^ Dunal opinatus est, So/ana ab Hispanis in Eu- ropam- delata- esse, eorunique culturam et adhibens di: rationem , qualis in. Perua obtinet, circa me- dium. Saec. XVI. a Petro Ciéca communica- tam (1) G. Nienwenhuis, Jvordenbock yan Kaunsten en IWe- tenschappen , Zutph. 1820, et hujus operls 4fanhangsel, Nij- megen 1823, in voce Zardappelen. Alb, Uilkens,. Handb. van Vaderl. Landh., Groningen :1829, $. 309 et 564. Urrechtsche Courant 14 Maart 1834, et der. Korrespondent yon und. für. Deutsch]. 8 Marz. 1834. Schwed. 44bhandi. Band XXXIX. pag. 229. (2) Cf. Willdenow, Grundriss der Krüuterk. pag. 499 '"Thaér, Gruuds,. der. rat, Landwirthsch, B, 1V. pag. 206. $. 222. 16. COMMENTATIO tam dicit; eandem sententiam etiam alii foventes, dicunt Hispanos ea in Italiam, Hiberniam, alios- que Europae locos induxisse, brevi post Peruae possessionem sibi comparatam. (1) Nonnulli porro perhibuerunt, So/anum. tubero- sum A^. 1565 in Hiberniam et sic etiam in An- gliam venisse, scilicet e navi quadam ad oras JVortA- Medis in. Lancasbire afflicta. Eadem refert de Cloet qui addit: hanc plantam A?. 1580 cogni- tam fuisse, et Cardanum jam ejus mentionem fecisse. (2). Noélet Charpentier protulerunt opinio- nem: Josephi Banks, societatis regiae Londi- nensis praesidis, qui censuit Solanum £uberosum in Angliam delatum esse e colonia a Raleigh in America fundata , atque verosimile naves, A*. 1586 e Quiioa vel vicinitate redeuntes, plantam nostram apportasse; et addit Banks, quum Hispani harum regionum primi possessores essent, videtur Sojanum tuberosum jam diu innotuisse antequam ad Clusium perveniret. — Exhibet denique L ou don, So/ana e vicinitate Quitoae in Italiam et exinde ad. Clusium iennae venisse 5 in (1). Cf. M. F. Dunal, Hisr. des Solanum. etc. pag» 25, et Bibl. Univ. (Sciences et arts) 18916, pag. 220. Dict. des Scien- ces edic. Tom. XLIV. pag. 273. (2) Cf. Eucyclopaedia Britz, Vol. XVII, pag. 224. ] ] de Cloet, Haadbock voor Staatsmannen etc. pag. 86. BOTANICO- OECONOMICA. - in Angliam vero e Virginia a colonis quas illuc , *. 1584. miserat Walther Raleigh (r). Parmentier vero Solanum tuberosum , origi- naire de la Virginie vocavit , dixitque illud initio in Hibernia tantum curiositatis causa cultum fuis- se, donec ineunte Saec. XVII eo uti coeperint, quando simul exinde in Angliam , Flandriam , Ger- maniam , Helvetiam , etsic in Galliam pervenerit (2). Referunt etiam SoJanum tuberosum |. A?. 1623. e Perua atque Chili in Europam transiisse (3). Videamus tandem num ex hisce ambagibus verita- ti propius accedere possimus, quod ut fiat prola- : tas sententias accuratius examinare necesse erit. Putsche aliique videlicet monuerunt ,$o/anum tuberosum , A?. 1565. a Hawkins e Sauza F2 de Bogota in Hiberniam delatum fuisse. llle Ha w- kins tamen, ut pater Wilhelmus Haw- kins, navarchus neque venalitius , plura quidem itinera fecit, scilicet A^. 1562. ad insulas quasdam Americae meridionalis et ad Cuianam ; A?. r564. cum quatuor navibus profectus, per Floridam do- mum petiit; A?. 1567. tertia vice iter facturus cum (1) Cf. Noél et Charpentier, JVouy, Dict. des Origi- se*, Paris 1827. Tom. II. pag 458. J. €. Loudon, Zzcyelop. of Plants, pag. 157. " (2) Cf. Parmentier, Réeherces sur L5. végét, moarr. 5 pag. 834 (3) Friend des Faderlands, D. VI. pag 515. TRAP. B 13 COMMENTATIO cum quinque navibus, quarum uni praefuit D ra- ke ingressus est; atque denique adfuit Ha w- kins itineri, quod jussu Elisabethae, An- glorum Reginae , instituit ille Drake. Mi- nime vero invenire potui, Hawkins Sznta Fé adfuisse, neque inter ea, quae de hocce peregri- natore mihi occurrebant, quidquam me docuit , quare huic |So/ani tuberosi introductio adscribi pos- sit; atque ex iis, quae deinceps dicentur, ulterius apparebit Hawkinsio aeque minus computa- ri posse, quam isti navi, quae A*. 1565 e Virgi- nia rediens ad Hiberniae oras naufragium fecis- set ; (1) tali enim expositioni parum fidendum mi- hi videtur, quia praeter itinera Hawkinsii cita- ta , alia hoc tempore facta , quibus planta nostrae Vir- ginia in Hiberniam pervenerit, memorata non inve- ni. Insuper testatur Raleigh , se regionem , antea Wingandacoam dictam , primum adiisse , atque huic Virginiae nomen imposuisse. (9) Sententiam AI- Stróe (;2 C£. Beknopt berigt van eenige der eerste reijsem na Ovst- en JWWest. Indiéu, pag. 6 et 10 te vinden i» de wijdbe- roemde voyagien der ÉEngelsche, te Leijden bij Pieter van der Aa, 1706. D. I. — Idem opus etiam in $*? prodiit, (2).CF Kort eu bondig ontwarp der serste ontdckkers van Virginia, pag. ». vide Poyagien, l. c Ludwig Kufahl, Zie Gesch, der vereinigten Staten von Norá Amer. , Derlin 1832. pag, 31. Ernst Ludwig Brauns, Zimerika und die soderme Filberwanderung, Potsdam 1835, pag. 13^. BOTANICO - OECONIMICA. 19 strómeri, Solanum tuberosum ipsius Virginiae indigenam dicentis, mitto, quia dein indicari co- nabor, nostram plantam huc usque tantum in America meridionali sponte crescentem inveniri; et quia Parmentier, verbis: ,, originaire de » la Virginie ," eandem sententiam fovisse videri potest, hoc loco taceam de illo quem dein aliis meritissimum offendemus. Solana porro A^. 1625 e Chili atque Perua in Europam delata esse, ne attentionem quidem me- retur, ac opinioni Raleigh ea A*. 1623 secun- da vice e Virginia in Hiberniam attulisse , obstat, quod hujus viri ultima itinera Annis 1595—1597 in Guianam facta describantur, et quod ex ejus, viri biologia intelligatur, is post iter Ae. 1617 susceptum quidem , sed frustratum ,. A?. 1618 mortem . obiisse . (1). d- Patet ex hisce de- nuo, hypotheses varias potius accumulare, quam rem sibi incognitam habere fateri velle homi- nes; idem locum habuisse apud eos, qui sta- tuerunt, Drakium Solanum tuberosum, in Euro- pam attulisse, credo ; huic autem Drakio, si ul- li, certo prae memoratis, introductionem adscribi posse existimo, — Franciscus Drake nempe, humili genere natus, ex comitatu Devon, juvenis adhuc, a patre suo naviculae mercatoris cujusdam, . com (1) Cf. Louis Moreri, Je grand dici. Historique , Amst, 1740. in voce Raleigh. 20 COMMENTATIO committebatur, quo mercatore defuncto , Drake hujus navis hereditatem adiit, ^ Dum autem: perce- perit itinera in Americam factura esse, aggres- sus est John Hawkins, et ab illo navis praefectura acquisita, cum eo iter fecit: Ae, 1567, uti supra monuimus. Ab hoc itinere. reversus A*. 1572 ipse duas naves expedivit et cum iis Novam Hispaniam adiit; durante illo itinere , are meridionale videre illudque adire maxime cu- pere, unius ejusdemque momenti opus fuit, at- que A*. 1577 ei contigit, quo- tempore scilicet iter circa orbem terrarum suscepit, Jam post triennium A*. 1580 magna cum praeda in Angliam reversus , a Regia Elisabeth, Eques factus. est, et A^. 1585 iterum ad Americam - navigavit, atque A?. 15856 immensam pecuniae copiam in- Angliam portavit. "Tertium dein iter, quod Drake, nunc Archithalassus fecit, A". 1595 ^ una-cnm John Hawkins instituit , ut Panamae possessionem ac- quirerent ; ab bhacce expeditione A". 1596 naves in Angliam redierunt ; Drake autem , die 28 m. Ja- nuarii ejusdem anni , mortuum 2orze Be/lo sepelie- runt, etian Hawkins, aliquot mensibus. post iter susceptum , obiit. (1). Jam ()) Cf, Drake's Reizen; im de Poyagien ,|. c. Vel apud 4 A. de Thou, Hist. univ. à la Haye 174,0» Tom V. pag. 7753, et Tom. VII. pag. 7^s Hist. geuer. des voyages, à la Have 1765. Tom. XV. pag. 147, stqu». MOreri,J. c.. in voce Dra£e, CPer- BOTANICO - OECONOMICA. 21 'Jam Putsche monet, So/eza Drakio 'inno- tuisse A^. 1578, dum hicce in mari pacifico ver:a- retur, nullibi autem quidquam invenire potui , nisi quod Drake, temporé quo ad insulam Mocham in anchoris fuerit, ab incolis radices quásdam accepis- se. Quamvis nunc prorsus non pateat, quales radices essent, Solana non fuisse certe exhiberi nequit, nam hos fructus cum aliis radicibus, sibi ignotis accipere potuisse, nihil vetat. Exhibet dein idem Putsche, quem alii bene- multi secuti sunt, Drakiu m o/aezum tuberosum e Perua in Virginiam transtulisse, atque exinde in "Angliam et sic porro, uti supra vidimus. |Quod .vero assertiones attinet , So/zgzz a Drakio in Vir- giniam delata esse , neque hujus rei mentionem, factum inveni, neque me persuasum habere pos- -sum, nostran plantam ante Drakii adventum *» in America septentrionali non fuisse, imprimis dum viderim, Anglos ibi pisces , aves, multas fructus, plantas radicesque varias reperisse. (1). Quidquid sit ex allatis non collegi potest, D ra- kium (Perverse tamen illic dictum videtur, D rak. ium in mari sepui- chrum suum invenisse, occurrit nempe Epitaphium sequens: » Quem timuit saevis Neptunus in undis ,, Et rediit toto victor ab Oceano, ,, Foedifragos pellens, pelago prost' avit Iberos .,SUrakius. huic tumulus aequoris unda fuir.'?) (1) Cf. Hist. de la Virginie, par un auteur natif et. habi- tant du. País, ex anglo sermone iransl, Awst. 170f. pag. 1o. 22 COMMENTATIO: kium revera Solanum tuberosum. introduxisse, at- que quamvis hoc illi potius attribuere vellemus , quia A*. 1585, Virginiam advenit et anno sequente exinde in Angliam secumduxit colonos supersti- tes, quos illuc miserat Raleigh, multa tamen obstant. Sic etiam frustra inquisivi, num majo- rem lucem deprehenderem apud Gerardiuu,cui Solana ab ipso Drakio relata nonnulli dicunt , sed testatur tantum e Virginia acquisivisse (1). Ab alia parte vero demum post annum 15986 peregri- natores loquuntur de Pozato-wortelen , uti legi- mus in itineribus , quae v. c. fecerunt Candisch, knivet, Cumberland aliique; num tamen hac voce potius designetur radix Conmvolvuli Battatas , in Anglia, longe ante Solanum tuberosum nota, non decidam. (2) Suspicati sunt alii, SoJanum tuberosum ab Hispanis primum allatum esse. Sic monuit Du- nal, Petrum Ciéca de illo jam circa me- dium Saec, XVI, locutum fuisse ; Clusius illius Ciécae verba sequenti modo exhibet: ,, Locis » nito vicinis praeter Mayzum , habent incolae » duo alia, quibus magna ex parte vitam. susten- » tant , Papas. videlicet. radices tuberibus fere. si- » fni- ()) Gerarde, AHerball or general Histori of Plants, Ed. 2», Lib. ll. Chap. 350. pag. 927. (2) Cf. Clusii Hist. Plant. Lib. IV. Cap. Ll pag. 77 et & erardes nei BOTANICO - OECONIMICA. 2:3 » miles, nullo putamine aut ossiculo tectas , quae » Cottae , tenerarutm castanearum elixarü. habent » puipam : sole siccatae. Chumo vocantur , et. usui » Jeryantur." (1). . Hisce autem nondum intelligi osse mihi videtur, Papas tempore quo scripsit Ciéca in Europa iam fuisse ; deinceps autem huc redibo, Alii, ut ;$o/ana in ltalia prius jam cognita fuisse demonstrent, adducunt: Cardanum eorum men- tionem fecisse ante Dauhinum. Quod coaüce- do, nam apud Cardanum baecce inveni : ,, Jr » Colla autem regione Peru, papas est. tuberis ac- » fus, quo pro pane ututur , gigniturque in terra , » Sccattur yocanturque Ciuno. Factique quidam sunt » divites hac sola merce, quam in Provinciam Potos- » 3i deducebant. | Fert iamen ,. ut. dicunt , radix » hatc. herbam arsemone. similem: | formae casta- » f"46, sed. suavior gustu ,. editurque cocta ,. yel » (ut. dixi) in farind redacta. — Inyenitur etiam o» epud alias gentes ejusdem Chersonesi , velut. apud » incolas Provinciae Quito." (9): Aeque mious attamen bháecce rem extra dubium ponunt, imo valde inclinatus sum ad. conjecturam , Carda- num haecce ex ipsius Ciécae scriptis. compo- posuisse, hic enim fructus stirpem Papaveri si- mi- (1) Clusii, Hist, l. c. pai. 8o. (2) Cf. Hieronymi Cardani, Jedio]ensis, de rerum varietate , Lib. I. pag. 3o. Dasiliae 7581. £4 COMMENTATIO milem vocavit, ille vero herbam Z/rgemonze similem civit, quod eodem redit. — Quamvis itaque haecce sufficere mihi non videntur, ut pateat Solanum tuberosum in Hispania et [Italia jam fuisse tem- pore quo scripserint illi auctores, minime. tamen impossibile contendo illud ex America in Hispa- niam, et ex Hispania vel ab Hispanis ex America etiam in Italiam introductum fuisse, quod statuit Clusius, qui simul addit, hanc plantam in Italia tam vulgarem fuisse, ut ejus tuberibus cum verve- cea carne coctis vescerentur, imo etiam suibus in pabulum cederent; atque mirari subire, hujus stirpis notitiam tam sero ad nos pervenisse. — Exsurgit sane nova difficultas, viribus longe su- perior , praesertim cum viderem, Clusium hujus stirpis notionem accepisse a Philippo de Sivry de Walhain, praefecto urbi 4Z4oz- dum in Hannonid Belgicae, qui de Sivry scribebat se, anno 1587 Z7atratoufli nomine acce- pisse a familiari quodam Legati Pontificis in Del- gio, — Sic patet So/anum tuberosum L. Clusio jam notum fuisse , antequam a Bauhino descrip- tum et icon ad Clusium missa fuerat. Insuper ipse Bauhinus A". 1r59o, nomine Pappas His- panorum ,nostrae plantae iconem suis coloribus de- lineatam a Scholtzio. (r) accepit, illamque , cum CQ) Verosimile idemcum Laurentio Scholtzio de Ro. senaw, DJedíco Wratislaviac, BOTANICO - OECONOMICA. 25 cum 3a nemine descriptam inveniret, in 24y/opi- nace sub .So/ano tuberoso et in Matthiolo sub (Solano tuberoso esculento , figura addita, descrip- sit (1). Vidimus ergo , longe abesse ut Gerarde /$o- lana, ab ipse Drakio accepta, ad Clusium misisset atque haec planta ex sola Anglia per to- tam reliquam Europam dispersa esset; nescio quonam fonte haustum sit, sed ut molestae repe- titiones evitentur; quae hac de re supra jam mo- nui , ad rem absolvendam sufficere mihi videntur. Caeterum quo magis rem perspiciam , eo clarius pates arbitror , — So/ani tuberosi introductionis gloram , Drakio attributam, Angliam tantum spectare, et metuo ne omnes marrationes, quae hunc in finem prodierint, excogitatae pulchreque sint ornatae ab Anglis , ut sibi egregiae hujus plantae primam notitiam et distributionem appropriarent , qualis raptura eo facilius locum habere potuit, quia tempus, quo de Sivry illam accepit, coincidit 'cum reditu Drakii e Virginia, Quemadmodum Bauhinus testatus quidem sit, Solanum tuberosum e Virginia ,in | Angliam at- que exinde in Galliam venisse, non item vero Clusius censet. Quid sit, postquam haecce. conscripseram , gaudio afficiebar, cum viderem meam opinionem illi Loudon accedisse, quippe qui Cr) Cf. Ciusius, l. c. et Casp. Bauh., Prodr. pag. 9o. 26 COMMENTATIO qui testatur , So/anum tuberosum e vicinitate Qui- to in Europam venisse, primo in Hispaniam , ex Hispania in Italiam, et inde ad Clusium Viennae, in Angliam vero ex America septentrio- nali, caet. (1) Haec itaque cum ita sint, hoc lo- lo in mentem revocandus mihi videtur Ciéca; hic enim 13 annorum puer ad Occidentales Indos Panamamque plagam transfretavit , atque plus quam 17 annos in his oris commoratus est; (2) ita ut ex hisce atque ex consideratione materiei , qualem conscripserit ille auctor, absonum vocari nequeat statuere, Ciécam ad So/anmorum introductionem in Hispaniam forsan multum contulisse. Quomodo autem cum exhibitis quadrare possint , quae nostris temporibus IH ok e retulit , dicens , agri- colas Italos , qui ejus monitis A9. 1818 SoZzza colue- runt, cum tuberibus venisse et rogasse, quid huic fructui inconsueti cum iis facerent? imo cultiores homines dixisse: cAe Peorcheria! (3) Certe re- sponsu difficile, nisi attendamus ad discrimen , quod obtinet inter primum So/azi tuberosi in hoc aeque ac (1) Cf. Loudon, Encyclopaedia of plants, pag. 157. (2) Opus hujus Petri Ciaécae de Leon, Lizgua His- paua foras editum est, Hispali A?. 1553. Cf. Nicolai Anto- nii, B;5J. Hispana,Womae 1672. Tom. 1l. pag. 146. — Bo- dem anno i555 Medinae in lucem prodiit Francisci Lopez de Gomara, Sacerdotis Hispalensis; Historia General de jas Indias. Cf. Bibl. Hisp. Tom. I. pag. 554- (3) Cf. Occ. NNeuigk. 1824. no. 24. pag. 192. BOTANICO - OECONIMICA. 27 ac.in aliis locis , adventum et. culturam atque usum variis causis magis minusve retardatum, . Hisce hucusque peractis ad singularum quarun- dam Europae regionum considerationem accedo , ubi vero Solanum tuberosum ocius vel tardius intro- ductum fuerit, iterum tanta est opinionum diversi- tas, ut solummodo quasdam scriptorum sententias referre possim. Quoad Italiam. vidimus 0/272. ibi Clusii,temporibus fuisse; addo). Alsirómer perhibuisse ea A?. 1664 a Fr. Redi ibi allata esse; Dunal vero, ea A*. 1767 in Hetruriam venisse ;sed ante 1730 in Helvetam , ubi jam 1590 a Casp. Dauhino deportata voluit. Alstró- mer. (i) Ex allatis et hisce itaque videre licet; Solanum tuberosum a primis inde temporibus , quibus in hac orbis terrarum parte innotuerat, in Italia jam fuisse; de iis autem quae dixit Hoke supra opinionem meam protuli, vere attamen con- stat Italos etiam nunc alimentum sumere potius e Polenta, Macaroni, castaneis , piscibus, fructubus variisque jusculis (soepez) quam e $o/gnis , ibi: ad magnum volumen quidem , sed minoris virtutis crescentibus , quare magis pecudi porrigantur, quam mensis apponuntur; non ita vero in locis elevatis Helvetiae locum habat, hic enim: So/anum- £uberow sutn (1) Cf, Schwed. 4bhandl. B. XXXIX. pag. 229, et BiH. sniy. (Sciences £t arts) 1916. pag. 292. 28 €OMMENTATIO sum insigni copid colitur et praecipuum inco» larum nutrimentum sistit. (1) Quod Germaniam attinet, monuimus Dauhi- num, plantae iconem a Scholtzio accepisse, et tubera ad Clusium venisse, dum ille 77en- nae versaretur. Scriptores recentiores exhibuerunt Solana demum A?. 1710 fructus culinares cerni coepisse, quibus vero hominum classis superior tantum utebatur, A*. 1760 usus magis quidem dif- fundebatur, semper tamen culturam majorem, ali- quid inauditi , imo perversi incongruique (zusscAwer- fend, ungebuhrend) exclamabant ; neque vulgarior evasit haec cultura, antequam 1771—-1772 cerea- lium mesfe male successáà vel fere deperdita et fame eam propter oborta, docuerant $o/anum tu- berosum nutrimentum exhibere posse, pani ae- quiparandum ; khaecce apud Thaér occurrunt. Dunal autem testatus est, Solanum ttuberosum Ae, 1714 et 1724 per Sueciam et Palatinatum dis- persum jam fuisse. In eo tandem ab hisce discedit Putsche, quod statuerit , Solanum iuberosum in Germania A?. 165o demum innotuisse, quamvis in opusculo quo- dam, A-*. 1602 JVZtenbersiae edito, memoratum inveniretur. Monet porro idem Putsche, $o/a- LI na (1) C£, W. X. Jansen, Reizen door Italien, Leyd. 1795. D. L pag. 229 et William Coxe, Reizen door Switserlaud, Utrecht en Rotterdam, 1792. D. I, ode Stuk, pag. 277. BOTANICO- OECONOMICA. 29 na-imprimis post bellum 3o annorum pervulgata esse, quando scilicet militum quidam princeps Del- gicus (secundum de Cloet, nomine von Milt- kau) de iis locutus erat, ea rogatu nobilis cujus- dam in Dohemia virise arcessivisse, atque hunc in Bavariam misisse. Quidam Hans Rogler ex Rosbach , primo .So/ana in Saxoniam apportaret et agricola ex iSe/b , A». 1647—1648 in Vosesiam (Voigiland). Ab illo inde tempore usque ad an- num 1694, de Solano tuberoso nullam mentionem factam esse Putsche dicit, et opinatus est illud ab Antonio de Seignoret, Ao. 171o in Wurtembergiam transportatum esse, vel A^. 1720 in. Borussiam ab incolis , qui regiones Rhenum flu- vium inter et Ducatum Luxemburgum inhabitant (die Pfülzer). — Tandem addit annonae caritatem A*. 1770, multum contribuisse ad hujus plantae dispersionemi, illudque tempus pro So/ano tubero- $0. Epocham triumphi fuisse, quippe ab hocce momento disparuerint omnia praeoccupata quibus divulgatio hucusque impediebatur. (1) Prorsuseadem invenimusapud Nieuwenhuis, ex (1) Opinatusest Cl. André, Ac. 1452 in vectigalium quodam instituto Regensburgensi, de $6/azis locutum fuisse. Quomo- do tamen dirimam? Solanum tuberosum tunc in Germania fuisset ante ipsius Americae detectionem! Cf. Oec, Neuigk. 1890. B. XX. n*. io, pag. 79. 30 COMMENTATIO ex scriptis Putschii excerpta dicerem, in Ephe- meridibus Germanorum quae vidi, quaeque par- tim ab auctore Ephemeridum "Trajectinorum de- sumta videntur addam; ;$o/agna , dicunt, ante an- num i651 Berolini fuerunt, Fr. Guilielmus I. Rex Borussorum ea adhibuit, ut in Nosocomio la charité sustentaret inopes et aegros, atque ea in Pomeraniam inportare conatus est, sed incolo- larum praejudiciis vim exercere coactus fuit, ver- bique Divini interpretibus imposuit, ut etiam de utilitate So/aziorum verba facerent , sed omnia fru- stra, imo postquam A?. 1744, Fredericus II. satum distribuendum curaverat , Von Schlabren- dorf, comes in Silesia adhuc omni studio quin coactu ad culturam impulit et A?. 1765, Fre- dericus II. etiam jussit, huic culturae milites prospicere debere. (1) Sequatur Gallia. Etiam ex ramis reclinatis ter- raque tectis. Durgundos Solanum tuberosum pro- pagasse , atque apud illos usum interdictum fuisse, quia Lepram inducere putaverint, jam. apud Bau- hinum occurrit. Eadem A?. 1782 repetiit Weis, sed addit Durgandos illam sententiam misisse, post- ^ (2) Cf. Thaér, Rat, Landwirtsch, B. IV. 8. 272. Bibl. uniy, (Sciences et arts) 1816. pag. 292. Putsche, !, c. pag. 3. et Bi4J. uniy. (agric.):1823 pag. 156. Nieuwene huis, Zanhangsel etc. in voce, De Cloet,] c. pag. ?6. Der Korrespondent et Utrechtsche Courant , l, C. BOTANICO - OECONIMICA. T postquam hoc fructu frumenti defectum sarciri pos- se viderant, A?. 1616 Solana raritatis causa men- sae regis apposita refert Putsche idemque narrat de Cloet; quae voro hic obtinet differentia 6o an- norum non minor est, statuit enim hicce anno 1676 locum habuisse , forsan menda typographica ; minus autem typographiae computari potest, $0/2- num tuberosum secundum de Cloet Saec. XVI. ex America in Flandriam deportatum esse ab ipso Clusio. Alii monuerunt A?^. 1777 Voltaire primum fuisse qui Gallorum animum So/azis advertisset , postque illum Parmentier et Cadet deVaux; quum A?. i76: Turgot, Lemovici (Limoges) praefectus, primus huic culturae operam dedisset. Nemo tamen hujus rei magis meritus fuit quam Parmentier, cui etiam PAZilamthrop? cognomen dedere cujusque in honorem ipsum S$ag/onum tubero- sum L. Parmentióre vocare voluere. Hic enim A?*. 1785 conatus est So/anorum praestantiam indicare , at- que ut culturam promoveret, quoddam stratagema' excogitavit: finxit nempe se agri fidem militibus habuisse ut custodirent; quo facto rapiendi cu- piditatem stimulatam fore bene perspexit, nam voti plane compos factus est. — Alio tempore Ludovico XVI. fasciculum, ex .$olani | £ubero- si floribus tantum compositum , obtulit ; . Rex huncce benevole accepit, et sponte sequebatur , aulicos nunc omni studio huic culturae animum in- $2 COMMENTATIO intendisse. Alii autem contendunt, Regem die solemni talem florum fasciculum coram aulicis ves- : suae annexuisse et ab hoc inde tempore ;$o/ano- "um dignitatem stabilem factum fuisse. Hisce de- nique sequentem narrationem addere liceat, | scili- cet: quum die quodam coetum adirent, ut sorte viderent, quisnam munere fungeretur , quod om- nium aestimatione Parmentiero condonandum videbatur, unus e caterva exclamavit: , 2e /z » Jui donnez pas, il me nous ferait manger que » des pommes de terre, c'est lui qui les a inven- » és. (AD) Quidquid porro arbitrati sint, quove modo stu- luerint, So/ani tuberosi introductionem in An- liam, Drakio vel Raleigh adscribere, in uni- yersum statutum vidimus hanc plantam ibi e Vir- ginia apportatam esse. Quosve supra opinari dixi- mus doe/lanum tuberosum |. N9. 1565 in Hiberniam venisse, perhibent illi plantae culturam A9. 1605 in vicinitate Londini magnos progressus jam fecis- se, simulque ab iis exhibitum fuit , in. societatis. regiae conventu anni 1662 , litteras praelectas esse, quae (1) Cf. Casp. Bauh. Prodr. pag. 9o. Schrift. der Ber- lin. gesell. naturf. Freunden , B. MI. pag. 206. Putsche et Bibl. univ, (agric.) 18.5 l. €. De Cloet, l. c. The Gardener!'s Magazine, 19526 Vol, I. p. 80. Der Korresp. l. c Dict. techn. 'Tome XVI. pag. 383 Noél et Charpenrier, l. c. pag. 437, BOTANICO - OECONOMICA. $3 quae adhortationem ad $oanorum culturam conti- nebant, ut scilicet iis annae caritatem praeca- verent, Et in operibus Olivier de Serres, ubi additamentum : Essa sur Z'etat d' Agric. en Éu- fope au sidcle XVI , ab hujus auctore (Gregoire) mentio facta est de libro quodam, cui titulus: For- ster England's happinesf increased by a planta- tiom of Potatoes , London 1664. Sub finem autem Saec. XVIII. SSo/anorum cultura magis magisque vul- garis evasit, sed praecipue post triginta, qui tunc subsecuti sunt, annos increvit, interque praestan- tiores, qui eo tempore huic operam dederunt, fa- mes Anderson nominandus est. (1) Quo cae- terum auxilio hanc culturam in Anglia promovere semper studuerunt, patet ex praemiis benemultis, quibus eos condecorarent , qui huic plantae maximani terram dedicassent. Imo sumtus huic fructui singu- lis annis impensos pro anno 1812, ad 13,840,294 c& Sterl. auctos dicit de Cloet, quin pro anno 1816 ad 15,923,626 c& vel f191,083,512. (2) In Suecia, quamvis summus ille Rashnuliiae Di- (Q) James Anderson in pago Heriordston, Kdihsargi natus , vixit ab A*. 1730 — 1818. inultumque dé agricultura sciip- sit. : (2) Cf. Encyclop. Brit. Vol. XVII. pag. 243. Olivier de Serres Tüéatre d'agric. Tom, I. p. CXLv. aunot, 2*, Lou- don, Encycl. of Plants, pag. 157* Transact. for Enmcou- rag. etc. variis locis. De Cloet.. c. pag. 4 TRAP. [o 34 COMMENTATIO Dioscorides II. labore indefesso diu tentaverat Solanorum culturam inducere; ante 1764 tamen nondum introductum fuisse fertur. Solena vero A*. 1747 ibi cognita fuerunt, etenim hoc tempore Skytse spiritum vini ex iis destillare proposuit, ut frumentum , tunc magno pretio , parcerent. In vicinitate Altingsahs primo culta esse autumant; atque perhibent nonnulli jam A?. 1716 ab AI- strómero, Solanum tuberosum L. in. Sueciam delatum fuisse. In Norvegia autem tam lento passu progressus fecit, ut asseveraret von Buch ea A*. 1762 pa- rum modo ibi innotuisse. (1) Quae Russiam spectant, monuit William Ho- wison, se A?. 1819 incolas o/anis tanquam cibi uti numquam vidisse, sed quidem amylo ex hisce parato , quodin officinis /Moscovize venale proposi- tum fuit, ez lacti admixtum vel succo ribesiorum , Saccharo etc. additis (b/ame e£ rouge manger) ad- hibuüerunt, — Est ibi revera Se/ami zuberosi cul- tura, quamvis , uti statuunt , jam ante 33 annos (ab hoc tempore) nota, parvi tantum momenti, at- que. non obstantibus exhortationibus repetitis , jus- su praesidüsque muitis, «quales debuerit processus non fecit, ulteriore tamen tempore Petri contigit , ut (1) Cf. Encye*. Brit. l. c. Schwed.. a bhand], Band IX. pag. zii, et Band XXXIX pag. 229. T^e Gardener's Magazine , Vol. i54 V. pag. 395. BOTANICO - OECONOMICA. $5 ut etiam in Archangel, bono effectu institueret ; simul hicce observavit, sub hoc climate $9/25a e seminibus acquisita optime provenire. Exhibet Nieuwenhuis So/anum tuberosum à Rowland, Anglo in Moscoviam delatnm esse, atque addit incolas accipere noluisse Solana , dicen- tes diabolum , fructum illum a Deo accepisse, quando questus esset ille , sibi ipsi terram nullum fructum — praebuisse, | Sint haecce exemplo superstitiae , cui vel praeo- pinionibus quoque adscripta invenimus , quae in dictis. Ephemeridibus Trajectinis referuntur scilicet in Ukrania incolarum conditionem valde deploran- dam esse propter obortam hac causa annonae cari- tatem, (1) Denique ut mox So/znorum histotiain . quo ad patriam , eruamus , accedat eorum culturam , se- cundum Raffles per 58 (nunc) ultimos elapsos annos, in omnibus , quos mancipio Europaei te- nent, locis introductam esse. — Attamen Ob cali- diorem atmospheram in ipsa Hispania atque India Orientali parva tantum copia, hic et illie" coluntu£ v. c. in Sina; majori vero in regionibus Americae temperatis. Imo docuerunt peregrinatores , i$0/2- num iuberosum L. in nova Zelandia, abundante COs (1) Cf. Farmer's Magazine, Vol. X. Dag. 449. Oee; JVeuigk. 1822 n?. 93. pag. 737. — Nieuwenhuis; 24lan- hangsel j 1. c, e Utrechtsche Courant 5 ls" C; C 2 36 COMMENTATIO Ó copia coli, atque ab incolis 74ou appellatum , ese se. (1) Secundum ea quae retulimus, Clusium .$9/a« auta tuberosum primum in Hollandiam transporta- visse , nihil huic opinioni obstare mihi videtur , nisi quod ita locum habuisse, verbis nullibi expositum: invenirem , quibus prorsus persuasum me haberem 5 quum tamen recordemur Clusium Ae. 1593 Professorem. vocatum , Lugdunum Batavorum. pro- fectum fuisse; non improbabile est ,. illum- hanc plantam in Horto Academico collocavisse. — Uti- nam pede assequi possem , a tempore, quo Clu- sio innotuit! longe vero abest, tantumque quae inveni refero: statuitur enim So/z77 apud nos- trates imprimis innotuisse, postquam Princeps Guilielmus IV, cum Anna Anglorum regis filia, connubium inierat, A^. 1732—1735, quando a mensa Principis dispergi inciepiebant. — Decretum tamen exstat, quo statuitur: , 22/500 Wi] . . . $00 » i572, dat wij statueren en ordonneren bij. deese , 4, dat voortaan te beginnen van het sayzoen yam » April van het jaar 1732, en 500 vervolgens, » de aardappelen en aardpeeren (Helianthus | tube- s rosus) zullea werden gebragt onder de generaale Im- (i) Cf. Thom. Stamford Raffles, Táe History of Ta- ya, Lond. :817. pag. 135. 1 Loudon, Ezeycl. of Plants, pag. 159, et Poyage de decon- vertes de Pistrolabe, Par, i852. (Pars Boten.) pag. 194. BOTANICO- OECONOMICA. 37 » Ympost , op de bezaaide landen , en dat de. geene » die het regt van Tienden hebben met het aan- » 3Staande jaar 1732 mecde zullen vermogen te hef- » fen de Tienden van aardappelen en aardpee- » ren enz, ij resolutio gedaan , ^s Hage 15 Ju- » fi 1731." Sic patet hanc culturam Ae. :731, jam ;satis praevaluisse , atque quamvis testimonia adducere nequeam, suspicor, non tam longum temporis spatium praeteriisse? antequam nostrates plantam cognoverint, quam A?. 1588 jam in Del- gio praesentem vidimus ; insuper alii testantur .$o- lana A?. 165o in Flandria nota fuisse, hoc tem- pore autem parum adhuc propagari coepisse , quum A?. 1700, nonnullis tantum incolis imnotuissent et demum ad. annum 1740 in forum Brugga- TU, a Verhulst deportata fuissent. llisce quae fere eadem inveniuntur apud van Ael- broeck, additur: j$o/zzz Sec, XVI, a Clusio in Flandriam missa atque primum post annum 1650 à Robert Clarke, carthusiano prope JNovum Portum terrae mandata fuisse. (1) Sed audiamus, quae monet multae antiquità- itis peritissimus indefessusque rerum antiquarum scrutator Scheltema, qui tamen testatur, se frustra operam dedisse, ut etiam ex aliis Patriae j lo- ; a» Cf. ejus, JFerkdadige Landbeuwkoni der VlIasmiugers , *Gend 18023 pag. 176. 33 COMMENTATIO locis. communicare posset, qualia nostram plantam cernentia, e Frisia acceperat. Mihi igitur non contigisse, ut plura scirem , vix est ut moneam, atque illius viri verba inserere licebit, quae huc re- deunt; lll. Vegelin van Claerbergen, qui Solana A?. 1736 vel 1737 in Frisiam detulit , ea vilae suae terris mandavit, iisque donavit van Haren; ab hocce illa accepit David Meese, et a Meesio , Hermannus Knoop, Annae Louisae Principis aurasiacae Nassaviae viduae, hortolanus. Knoopius. .$o/ana mensis. Princi- pis imposuit , die 15 m. Dec. A?. 1742. — Anno vero 1761, prima vice ager pagos' inter Zjuzzzarum et Firdgum cum iis conserebatur, et A?. 1771 pri- mo, Selaemis onusta navis, Zfmsielodamum petiit , ubi A?. 1773 primae censurae submittebantur. Mo- net idem auctor, in opere quodam de Geheim- schrijyer van. Kerk en Staat , A^. 1759. edito , oc- currere So/gnum tuberosuta. L. tunc temporis cir- ca Joenfortium wegete procrevisse. Tandem, quomodo ejus cultura singulis annis progressus fecerit, videre est in Cl, Kops, Ja- derl. Landbouw $. $. 9. — Censuit de Cloet, Solanum tuberosum in Patria nostra agros occupare ad usque terrarum superficiem $S8r,019 hectario- rum et constat A?. 1824 in foris urbium ZfrnAemii , Zalt - Bommeliae , Noyiomagi , Tilae et Zutphaniac , ab inde m. [Julio ad Sept. circiter 31766 hectolitra ven- BOTANICO - OECONOMICA. : 39 PE vendita fuisse, et per annum 1827, JLugduri Batay. 42,357 modios (1). i Cui vero causae adscribenda sit, quare So/emum tuberósum in variis locis tam parum progressus fe- cerit, vel unde derivandi hiatus , quiin nostra bu- jus plantae historica expositione inveniantur , partim ipse in causa erim ; quiforsan fontes omisi , quibus alii felicius usi essent 5 ab altera vero parte respicien- duim est ad discrimen , quod inter primam :$o/ai iube- rosi hoc vel illoloco apparitionem et primum usum , faciendum est, ^ Praesertim tamen culpandae sunt praeopiniones multi generis, quibus ab usu detine- rentur ,cum alii metu $0/27a venenum abscondere , se ab iis abstinuerint , alii, stupiditatem , mentis abolitionem' variosque. morbos iis induci dixerint, quin alii plures absque ut rei rationem | exhibere potuerint, solummodo priscorum consuetudini ni- mis Obhaerentes, longe lateque rejecerint; pro quibus omnibus valeant, quae Parmentier se- quentibus dixit: , quand om est? prévenu comtre un » in- (1) Cf. Tegenw. staat der Veroenigde:Nederl. , | Awst. 1789 D. XVI. pag. 529. — Groot placaatboek , Amst. 1795. D. VI, :pag, 915, vide quoque, pa$. 915» 919 et 1152. — De Cloct. j. c. pag.187, etiam pag. 4. — Jacobus Schelrema, Ga- schieds van dao dagelijksche kost enz. Vid, ejus Gesch. en Lect- "aeri. Mengelwerk, D.) VI. St. 2. p. 270 en pag. 312. Statisticke beschrijv. van Gelderland, Amst. 1826. pag. 207. — Et , Uittreksels uit de berigten van leden yan. de INcdotl, huish, Maatsch, 1913791018 St, 20 pag.72. 4^ COMM. BOT-OECON. » individu , 1] est rare que l'esprit prdoccupd ne lui » trouve, quoi qu'on dise pour. desabuser., plus. de » mauvaises que de bonnes qualités; er si jamais » 0n rcyient. à se sujet , ce. n'est qu'apràs l'avoir » longtemps maltraite," Ex propositis si conjecturis uti licet , sequentia cogam mihique servabo , donec melius didicerem. Arbitror scilicet: Solanum tuberosum ex America in Hispaniam primum delatum esse, et dictum P e- trum Ciécam, prae aliis aurifodinis praecipue occupatis , multum ad eorum cognitiortem et trans- plantationem contulisse. — Ex Hispania in Ita- liam iter fecisse vel forsan ab Hispanis ex Ameri- ca directe in Italiam deportatum fuisse. Hinc in Galliam, Delgiam , Germaniam, et e Germania in Hollandiau; quamvis videatur So/aza etiam ex Ita- lia in Helvetiam et Germaniae partes , orientem ver- sus sitas, venisse, In Angliam autem recta via e Virginia, sed eo- rum adhibendi et cclendi methodum ex Anglia prae- cipue in alias regiones transire potuisse non ne- go. — Denique in Sueciam fortasse cura Lin- naei, qui si minus ipse introduxerit, plura ta- men in itineribus de hocce fructu collecta in pa- triam suam secumduxisse videtur. "Ultimo e Sue-. cia in Norvegiam et quoque in Russiam, ubi ve- ro, vel e Polonia, vel uti statuerunt alii, ex An- glia etiam invectum esse potest. PARS PARS SECUN D 4. DE CUL TU R A. Iuer Solani tuberosi proprietates praecipuas om- nino pertinet facultas, qua fere ubivis terrarum coli potest, vel saltem ejus species (1) sibi om- nis generis solum appropriant. Sic enim in Ame- ticae meridionalis locis elevatis reperiuntur ad altie- tudinem 9260—123o0 pedum, ut superet loece statutam lineam vegetationis hujus plantae ad 4800 ped. supra maris superficem; nobis autem sufficit , ut inde videamus, quaenam sit differentia quando "respicimus ad solum Patriae nostrae, ubi etiam terris humilioribus /$o/2z4 coluntur. Neque mino- ris momenti est facilis culturae methodus; quod nempe minus dependeat a vicissitudinibus atmosphe- Tae, messis rarius fallat, atque proventus saepe in- signis sit; ne loquar de usu multiplici So/zzorum quem postea fusius exponemus. Secundum ordi- nem itaque, quem nobis proposuimus, primum vi- (1) Num revera sint species , deinceps videbimus, 42 COMMENTATIO videamus , quo loco haecce cultura collocari soleat ab agricolis; paucis attamen praemissis rem move- bimus, num pertineat nostra planta ad eas, quae solum depauperant, an minus. l Inter optimos hujus rei scriptores primo aspectu aliquam dissensionem invenimus; Parmentier posuit, terram minime exbauriri, et rogat , quare solum pluribus locis nunc aeque fertile ac antesecu- la (1); inter recentiores monet Thaér, litem nondum diremtam esse, atque opinatur ipse, So- lana tantum ameliorare solum partibus nutritivis abundans, quae partes nutritivae acidis forsan liga- tae fuerunt et nunc dissolvuntur per elaborationem terrae et fermentationem inde productam: hac enim ratione, inquit, etiam intelligitur, quomodo per Solanorum culturam pecuaria vetustiora et diffracta in agros restibiles converti possint ; caeteroquin pertinet So/anum tuberosum ad fructus, qui terram valde infringunt, quique solummodo inter amelio- rantes referri possunt, quo usque terrae elabora- tione et eruncatione malae herbae vel ejus quasi suffocatione , huic scopo inserviant. (2) Quando jam eundem. Thaér alio loco asseverantem audimus , Solanorum cultura terram nulla ratione exhauriri, ea C(r) Vid. R osier, Cours complet d'agriculture , Paris 'Tom. VIII. pag. 515. i (2) Albrecht Thaér, Einleitung zur kenntnisz der En- glish. Landwirthsch., Hannover 1806, Band HII, pag. 567. DOTANICO - OECONOMICA. 43 ea opinione versari possemus, tanquam si sibimet ipso blocutus: fuisset vir;Clar. , nequaquam autem , prius enim indicavit , ea terram non exhaurire, dum scilicet bene stercoratur. (1) ^ Eadem ratione nobis intelligenda videntur verba, priori Doct. T haér as- sertioni e diametro opposita, quae leguntur apud von Schwerz: , quod scilicet ii rem sustinere », non valant, qui ponunt $o/azum tuberosum ter- 5, ram non exhaurire, quippe qui decipiuntur ter- 5, rae depuratione:. et facilitate , quam relinquit , haecce cultura ? — certe tamen egregius scriptor hic'sibi proposuit plantam. per sé spectatam -abs- que ut:memoraret vim stercorationis (9). — Hisce ea ratione intellectis , eandem fovemus sententiam L cui eximios illos de re rustica scriptores addictos credimüs ; quamque nobis persuadere videtur H u n- ter, quándo dicit: ,, terram exhauriri , nisi sterco- , ratione atque apta elaboratione succurratur.? (3) Confirmat quoque Putsche, dum scribit, $5/z- tum tuüberosum terram locupletare, eam scilicet fa- cilem reddens, magis quam ullus fructus alius , at- Cr) Albrecht Thaér, Grundsitze der ration. Land- "wirthsch., Berlin 1812, Band IV, pag. 210, $. 275, et Einlei- £g»g etc. Baud III, pag. 405. "(2 johannNepomuk von Schwerz, Anleitung zum pract. AJckerbau, Stuttgart uzd Tubingen 1825 , Band. eue pag. 6135. (3) ^. Hünter, Georgical Essays, York 1777, Vol. I, pag. 144. 44 COMMENTATIO atque insecuturis fructibus praeparans stercoratio- ne, multiplici elaboratione, exstirpatione plantae rum nocivarum , et valida depuratione, ita ut ager prorsus neglectus , nulla ratione melius transmutari possit, quam hacce cultura, qua sola etiam eri- ceta sterilia, terrae incultae atque prata depasta mirifice in arva fertilia converti possunt; insuffi- ciente attamen stercoratione depauperatur terra , quandoquidem So/anum. tuberosum omme nutrimen- tum non attrahit ex atmosphera (1). Quod at- tamen i$olenum tuberosum , uti aliae plantae foliis latis, solum praeparat, hisce Sprengelii ver- bis explicatur : , JDie bestándige Erzeugung der » Kohlensáure, mit dem Stickstoff im. Humus und » den demselben. beigemischten Erdarten ,/ Kalk , » Jhon und. Mergel macht beschattete Zydckerflachen » fruchibar | weil , die. mit Kohlensaurengas | ge- » sSchwüngerie Luftschichte nicht soo. leicht entwei- » chen kan." (2). Coluntur jam .$o/zna saepe in novalibus (Praa£e« land) quo cessationis fenus non parum augetur; scripserunt. Thaér et von Sch werz: Solana in novalibus cuka fere omnia cessationis emolu- mere (Q2 Car! Wilhelm Ernst Putsche usd Bertuch, Versuch einer. Monographie der Kartoffeln etc. Waimar 1819, pag. 1075 (2) Kurt Sprengel, vor dem Bau nud der Natur der Gewáchre , Halle 1312, pag. 252. ————Ó BOTANICO-OECONOMICA. 4$ menta exhibere, fructus autem hiemales postea t mi- nus bene provenire , quia messis So/amorum fit nimis sero, atque non satis occluditur terra, ut cerealium satio rite institui possit; quod tamen, si facere velimus, praestaret, ut So/gz4 non ster. corarentur, sed stercoratio pro insequente fructu , nunc post messem demum fieri deberet. (1) Joh. Alstrómer Suecicus, exhibitam operan- di methodum valde suadet atque cessationi praefert, quum Solanum tuberosum sit planta, quae maxi- mam nutrimenti partem foliis et caule ex atmosphe- ra attrahit, quae ergo terram humectat et adum- brat , ita ut plantae inutiles suffocenturatque integrae maneant vires agri, cui scopo suum conferunt fos- sio profunda et terrae depuratio ; quibus accedit, quod terra egregie praeparatur Tritico vel Hor- deo, atque sic emolumenta agricolis citius redun- dant. (2) Vir Cl. Kops, ut recentiorum tempo- rum memorer, communicavit casum agricolae cu- jusdam in Frisia, quo indicatur, arva etiam per annos cessationis, insignem So/zzorum proventum praebere posse , vel Solanorum culturam saltem dimi- nuere valere témpus. cessationis , quo alias agri ja- cent (1) Thaér, Grands. etc. pag. 210, $. 275, et. von Schwerz, l c. pag. 611. j (2) Abraham Gotthelf Kastner'ssfbhand. der Kinigl. Schwadischen. Acad, der. Wissenschaften , Hamburg 1753, Band XXXIX, pag. 232—245. 46 COMMENTATIO cent inculti; lucrum solidum determinatae cujus. dam agri partis. (eem orgem) sumtibus abstractis , adaequavit f. 9o, 5o. (1) Ab aliis autem et plerumque colitur $uanum tu- berosum extra cessationem ,. vel eam praecedit , quando in novalibus adhibent Fa$45s, Pisa et Er- va, Tabacum aliasve plantas terram praeparantes , quibus simul emendantur agri et destruitur nociva Sinapis aryensis. (2) Plura denique exstant exem« pla fructuum subsecutionis, quorum haecce inve- niuntur apud Putsche: I. Solana , Triticum , Hordeum cum Trifolio , Trifolium. IL Solana , Hordeum et Trifolium , Trifolium , Avena , Pisa vel Fabae, l1Ii. Quies sive cessatio , So/ana , Triticum , Turneps (Brassica rapa), Hordeum , Triticum cum bona aliqua graminis specie, ut fiat pratum egregium. (93) . Sunt porro alii loci, quibus biennium in eodem agro colitur; rarius obtinet atque nullibi inveni casus Selanum tuberosum tamdiu in eadem terra cultum fuisse, quam in Germaniae regione, quae El- (1) J- Kops, JMagazijs vas Paderl, Landbauw, D. V. pag. 4515 etiam conferri potest F. L. W. van Brakel, Ier: over den Laudbouw, Utrecht 1332. (2) Von Schwerz, I. c; Band TF. psg. 611. (3) Putsche, l. c. pag. 47- me DOTANICO - OECONOMICA. 47 Elsas dicitur; hic enim per 4—46 sibi subsequen- tes annos eodem loco proveniunt, dum tantum sin. gulis duobus annis stercorantur; imo per 6 annos sine. ulla stercoratione , quando postea JZordeum aeque bene provenit; unus ager per oo annorum spatium 19" So/z2a, semel tantum ordeum tu-: lit: nisi vero referret von Sch werz, vix credi- derem, So/ana in Wurtembergia. per 3» annos in eodem agro culta esse; sed addidit Cl. von Schwerz: ,, nullam regulam suis exceptionibus » carere." (1) — In eadem hacce. regione , £o/272 in regulis alternatim coluntur cum ais et. Drassi- 64, quae operandi methodus imprimis quoque in Anglia invalet. (9). . Qualis autem terra So/amo tuberoso convenit? Crescunt $o/asz in quacumque terra, quin etiam in mobilissima arena, dum modo sufficienter ster- coratur 5 in terris vero nimis sterilioribus iisque quae vi stercorationis tantum. huic culturae adaptari pos- sunt, omnis sapor depravatur et partes constituen- tes indole ita mutantur, ut digeri prorsus ne- queant. Magna interim est differentia pro conditio- ne loci et pro variis hujus plantae speciebus , qua- rum enim nonnullae requirunt solum siccum , dam humidis locis fiant tubera aquosa, atque intus ca- va; alia vero Solana in arenosis parva manent et rüre (12 Von Schwerz, l.c. pag. 614. z (2) Scehwed. Mbhand!, Band IX. pag. 218. 48 COMMENTATIO rursus alia quoque in paludibus exsiccatis vel exu- stis bene vigent, ubi quaedam maculosa evadunt ; sic'v. c. Solana pabularia in terra arenosa minora atque simul meliora redduntur, ea vero quae usui domestico coluntur, in terris nimis pinguibus vo- lumine quidem increscunt, qualitate autem dimi- nuuntur. In genere attamen convenit terra argillacea levior, vel ex argilla atque arena mixta. $o/ana porro , quae hic et illic in sabulosis coluntur, satis demonstrant hanc plantam non unice tantum hoc vel illud solum postulare; quae nempe in dunis coluntur (Duin-aardappelem) non raro caeteris omnibus praeferuntur; docet quoque differentia soli, e. g. Zelandiae et Frisiae. | Nonnumquam denique ita procedunt, ut prata vetusta diffran- gant et huic culturae accommodent ; quae metho- dus aeque ac adhibito locorum ubi sylvae stete- runt, a multis valde laudatur. (1) Quando autem res ad extremum usque protrahitur, saepe caret bono eventu; tale quid me docuit casus sequens: Solanis scilicet dicta ratione cultis, 77ordeum hisce insequens satis bene provenit, minime autem 77j- folium quod simul cum Zordeo conserabatur, ap- paruit; tertio anno ager stercoratus fuit atque se- minaverunt Z/Zvezam cum duabus graminis specie- bus (1r) Thaér, Einleitung etc. B. L. pag. 339. — Leopold Trautmann, Versuch einer. Wissonsch, anleitung zum stu- dium der Landwirtien., Wien 1816, B. |. pag. r17. f. 1235. BOTANICO - OECONOMICA. 49 bus ; parce producit z4£vezz , gramina vero pror- sus non apparuerunt, denique ager ita exhaustus fuit, ut non nisi post aliquot annos, ope cinerum lixiviorum pristinum statum recuperaverit. . Etiam in Frisia rem nimis. protraxerunt , ita ut fere evaserit nota o/anorum Frisiacorum laus: hi cum aliis initio decipiebantur proventu insigni, quo magnum lucrum faciendum esse sibi proposuerant, in diem interim. | praestantia Solanorum diminuebatur , . ita ut tandem magnae agricolarum parti quidem persua- deretur, postea tamen multi viderint , talem agendi rationem et terrae et fructibus ipsis perniciosam fuisse. Oportet dein ut terra sit sicca, relaxa humo- que dives, radiis solis exposita et paululum in- clinans versus septentrionem , potius quam ad me- ridiem ,: quali enim inclinatione terra. nimis | exsicca« tur, tubera pluviis denudantur, viridescunt 4. (1) atque insipida fiunt; neque contineat terra par- tes ferreas , quae majori copia vegetationi noe civae deprehenduntur et tubera | nauseosa red- dunt; verbo , sit .solum. uti Columella com- mendat vineis, qualemque culturae So/zni zube- ros indicat Richard Townley: ., JNVec spis- "ED (1) Explicant nonnulli hoc phaenomenon ex actione lucis iri tubera denudata, qua scilicet principium carbonicum extrahitur, Simulque hujusmodi: tuberibus vim subvenenatam adscribunt , qua sulbus abortus induceretur, cf. Bi//. Univ. (agriíc.) 18235 pag. 164. TRAP. D 5o COMMENTATIO » sum sit nimis , nec resolutum , propius tamen re- , soluto; nec exile nec laetissimum, tamen laeto » proximum ; nec campestre (declive) nec praeceps , » sed. potius edito campo (leviter elavata sit terra) 4 nec siccum nec timis: uliginosum." (1) Dictis jam proprietatibus terra magis minusve praedita postulat elaborationem et stercorationem minorem vel majorem, id est, minori majorive fer- tilitati adaequatam 5 hae enim , testante E1snero, inservire videntur ad assimilationem materiae nutri- tivae, qualis scilicet assimilatio aeque in plane tis obtineat ac in corpore animali oportet. (2) Constat materies nutritia pro maxima parte e carbo» nio, et jam diu missa est theoria, quod essent olea et salia stercore retenta , quae plantas nutri. unt; nihilominus hodie adhuc loquuntur de parti» bus salinis vel nitrosis, sed credimus majorem agricolarum partem ignorare, hoc carbonium. de. compositione atque compositione chemica obortum , verum esse plantarum nutrimentum. Quam maxime vero formatur hoc nutrimentum fermentatione at- que putrescentia tam corporum animalium, quam vegetabilium; praesertim huc pertinent animalium stercora , ex hisce igitur plantae magnam nutrimere t (1) Hunter, Georg. Ess. 1, pag. 302. Exponuntur ubi utilia multa, : (2) Cf. Christian Carl André, Oecor, Neuigk. 1831, no, L2. paZ. 137. BOTANICO - OECONOMICA. 5t ti partem hauriunt, atque, quamvis et alii den- tur fontes, hi sufficere non videntur, ut assequa- mur illos, qui statuerunt se omni stercoratione carere posse, vel omnem stercorationem rejicien- dam esse. — Alii autem huic opinioni non prorsus addicti , illam tamen $o/azi. zuberosi culturae applica- verunt; sic, ut exemplum adducam, instituerunt experimentum , quod revera feliciter successit , ve- rumtamen ager prius conserebatur JZedysero Ono- óryche , quae vero planta; dum male procreverat , subarabatur; tale autem experimentum mihi persuae dere non videtur;- quia ipsa subarata planta vices stercoris agebat, insuper experimentum -institueba- tur in terra mediocris fertilitatis; haecce.igitur si computamus cum verbis, quibus. exposuimus .So- lanut : tuberosum | etiam locis. sterilissimis. prove- nire posse, adjuvante scilicet stercoratione ,. non miramur satis bonum proventum hic obtinuisse in terra, quae sterilissimis , quamvis stercoratis, seme per praeferenda erit. (1) Monet rerum peritissi- mus, Thaér, Solana absque stercoratione vel debita huic culturae cura non adhibita, terram relinquere impuram et sterilem. Putsche autem plane assentiri non possumus , quando asseverat nume (1) Duhamel du Monceat et Camper, JVieuwe wijze yan Landbouwetn etc. , Amst. 1765. IV. Stuk , pag. 27 et IMémoi- res et obsery, recucillies par, la société oecon. de Berne, n*. 1763. P. I. pag. 18r. D2 5a (COMMENTATIO numquam satis stercorari posse, nempe videmus Solana vegetstione luxuriante , numero quidem au- geri, magnitudine vero atque virtute diminui, hanc assertionem autem intelligimus tanquam vulgarem dicendi rationem , qua auctor indicare conatur, Solana in locis sterilibus, magnam stercoris co- piam requirere, —Quidauid sit, patet stercoratio- nem. experientia ipsa- optime definiri; in genere at- tamen statuitur, ne manu parca fiat quia proventus a copiosiore vel parciore stercoratione multum de- pendeat. Quaenam vero stercoris species adhibenda ? No- tum est, stercoris vires differre pro animalibus a quibus producitur, et pro alimentis quibus illa utuntur; sic praeferendum est stercus animalium pinguium , melius quoque est eorum, quae ves: cuntur cerealibus, quam animalium, quae grami- na, foenum vel stramen assumserunt. Porro quoad vires sequenti modo sibi insequuntur stercoris ani« malis species : scilicet, ovium , equorum vetustum, equorum recens, vaccarum vetustum, . vaccarum recens. . Stercoris tamen efficacia oppositam fere rationem servare videtur, ita ut illud vaccarum vim suam adhuc exerceat, quando ovium omnem. jam amiserit, atque hanc ob causam hic vulgo utuntur stercore vaccarum stramine mixto, et quidem non nimis fermentante (/z7ge mést) in terris com- pactioribus et argillaceis , quae inde relaxae reddun- tur; caeterum quo magis ipsa $o/ana attingat, eo me- BOTANICO - OECONOMICA. 53 melius; terris autem magis resolutis convenit ster- cus fermentatum (Korte mest) (1). ^ ' Multae denique aliae stercoris species occurrunt: et hic quoque adhiberi possunt, quales v. c. sunt, calx, cineres, placentae rapicii seminis vel linei: seminis confectae 5 variae plantae aquaticae vel aliae , quae etiam hunc in finem coluntur, uti $zraziotes: aloides , Polygonum Fasgopyrum , Trifolium pratense , Speraula arvensis etc. ; in coloniis Veenhuizen et: Ommerschans Erica vulgari atque! Genista. scopa- ria utuntur. His accedunt sordes omnis generis, scruta., limus , marga et ramenta cornea , Anglorum laetamen , (2) quod constat e stercore, stramine , humo et calce viva; hac autem compositione ter- ram duabus messibus prorsus exhaustam esse di-. cit Serrurier; (3) tanninum aliquot annos aéri expositum ali adhibuerunt, (4) atque laudavit Bonnet, rusticus Genevensis, duas novas spe- cies, foeni pulveres (Poussiàre de foin, Fond du grange) et imprimis glumas cerealium (de Ja. balle de Bíé), quarum manipulum : simul cum. So/anis terra imposuit. (5) Ster- (1) Thaér, Grund:átze etc, Wand IV. pag. 210, $. 276. (2) Compost. (3) J. F. Serrurier, Beeren Goudmijn , Amst. 1307, pag. 284. "nec (4) Encyclopaedie ou dict, univers. raisontidé: des connoist. humaines , Yverd. 1774. lom. XXXIV, pag. 474, et Serru- rier, lc. p. 295, (5) Biblioth, Univers. Cagric.), 1825, pag. 67. 54 COMMENTATIO Stercorationis tempus a variis varie indicatur; fit enim ante vel statim post hiemem, durante hie- me sive sationis tempore; alii, postquam plan- tae jam apparuerunt, i0vam aliquam portionem addunt: dum fit ante hiemem , stercus passim sub- aratur, imprimis in terris compactis frigidis , vel tantum expanditur atque sparsum manet usque ad veris initium. Stercoratio post hiemem saepe diffi- cultatibus premitur propter labores, qui tunc in. stant. Optima itaque metliodus videtur, ut fiat | partim ante et post hiemem , quod praesertim convenit terris minus eflicacibus. Stercoratio tem- pore sationis pervulgaris est; et ili qui eam repetunt, postquam plantae jam apparuerunt, contendunt hoc «et .S$o/anis et fructui subsecuturo prodesse, imprimis aestate humida. (1) Attamen multum dependet a varia colendi methodo atque agri conditione ;: de hocce igitur argumento videa- mus , nempe de eiaboratione terrae et de cura ipsis plantis adhibenda. Dixi varias dari methodos, quibus .$o/aeum tt- berosum coli soleat; in universum autem magna hie observatur convenientia; nam an vomere, ex- stirpatore , aliisve instrumentis utantur, omnis res praesertim eo redit, ut agri superficies quam maxi- me aéri exposita sit , terra relaxa reddatur, depure- tur, atque deradicentur plantae inutiles , cui scopo ja in- (2 Von Schwerz, |. c. Band, II. pag, 616. BOTANICO - OECONOMICA. Er inserviunt varii labores, uti aratio, fossio , pas- tinatio, occatio , sarritio , adaggeratio etc. »Quamvis dein a multis pastinationis metho- dus usui vormeris praeferatur, hic tamen vulga- rior est ubi $o/emum tuberosum majori copia co. litur; quippe hac ratione tempus brevius minor- que operariorum numerus requiritur; attamen die versitas soli facile hanc vel aliam poscit, imo sunt loci, ubi prorsu$ praevalet prima methodus. Nihilominus utraque sua habet commoda vel incommoda; lubet, ut breviter unam alteramve exe hibeam et postea generalia quaedam adjungam , ne diutius morer iis , quae cum agricolis speciatim con- Scriberentur, certe ampliori indigerent expositione , tale autem. opus meis viribus longe superius fore fateor. Methodus prima. Postquam ager tempore aue tumnali. profunde aratus atque occatus fuerat, ster- cus hieme exspergitur et vere ineunte. subaratur ad profunditatem ut $e/zgz24 attingere possit; satum imponitur foveis, quae instrumento ZMazqueur (1) cruciatim ducuntur cum sulcis vomeris; satio ipsa ita fit, ut e. g. quinque operarii aequali distantia a se invicem sulcae impositi sequantur , singulisque . pars conserenda indicetur ; prima sulca jam imposita , duo accedunt vomeres, quibus sic agunt, ut so» lummodo tertia quaeque regula conseratur; hunc in (1) Depictum invenimus apud Serrurier, l. c. Pl, Ll. " COMMENTATIO in finem sarritores, ab uno ad alterum latus trans- euntes, eandem semper servant distantiam , atque Solana locis, dicto Marqueur indicatis , imponunt quam proxime ad perpendiculum sulcae, Post oc- to dies, denuo occatur et eruncantur quaedam plantae nocivae , quae jam apparuerunt , haeece malae herbae eruncatio postea JExzirpatoris (1) ope bis' vel ter repetitur , donec excretis plantis impeditur , atque nunc caeteri labores ad tempus messionis de- feruntur. Methodus secunda , a priori in eo differt, quod ducantur lineae vel foveae, sese sub rectangulo decussantes, qua ratione quadratis formatis , :$0/z- 24 punctis sectionis harum linearum imponuntur , Exstirpatore ipso terra obteguntur et porro agunt uti jam vidimus. (2) Methodus tertia sive Fellenbergii. "Terra rite accomodata chordae tenduntur juxta duo agri latera, quae chordae palis terrae infixae, omni ter- tio pede signo quodam denotantur, quo indicatur locus consitionis; ligone formantur foveae, quibus bina .$o/atia integra simul cum stercore imponunes tur, atque clauditur prima fovea, terra secundae. Methodus quarta sive Hermstadtii. Illis con- venire potest, quorum terrae strictius limitatae sunt; sumitur ager in forma quadrati, atque effo- ' di« (1) Icon apud Serrurier, l. c. Pl. I. (2) Thaér, Gronditzc etc. 1. c. pag. 215. $. 2to, BOTANICO - OECONOMICA. 57 ditut ad profunditatem et latitudinem 18 poll. ad. 2 ped.; distantiae interjacentes vel pulvini qui for» mantur terra effossa sunt, a—3 ped. atque conse- runtur Fai; , Pisis vel aliis plantis culinaribus. (1). Methodus quinta. 1n Hibernia, ubi saepius in pulvinis colunt , sequenti modo procedunt ager vomere vel ligone convertitur in pulvinos 3i—5 ped. latitudinis , . cum interstitiis ad. I^ partem latitudinis horum pulvinorum; vel prata hunc in finem juxta chordam abscindunt , atque hu- jusmodi. pulvinum Lazy - Ped vocant 5. (2) stercus hisce pulvinis inspargunt atque stercori ipsi .$9- lana imponuntur, ordine indeterminato quidem, semper vero ad distantiam unius pedis quavis direc- tione , et teguntur terra interstitiorum. Quando plan- tae pervenerunt ad altitudinem 2 pollicum , inter- stitia denuo effodiuntur iterumque plantae hac terra adaggerantur, qualem operationem postea tertia vice repetunt , parietes interstitiorum tunc abscindunt et fossa , ratione pulvinorum nunc ad r—1i ped. profunditatem , omni cura depura- tur caeterumque repetita sarritio non negligitur. (3) Ean- (1) Putsche, l. c, p. 86. (2) Haec denominatio verosimiliter sumitur a Lazy piger,tardus; et Ped , lectus, cubile ; itaque significet forsan : Cubile pigrorum? (3) Von Schwerz; 1l. c. Band ll. paz. 650, et indicantur hujusmodi commoda vel incommoda Bib/ioth. Univ. (agric) 1817, pag. 8r. 58 COMMENTATIO Eandem fere methodum in Gallicia sequuntur , (1) et quoque in patria nostra nonnumquam simili modo agunt, i. e. ager in pulvillos quasi vertitur , quando aestatem pluviosam exspectant, vel fit in terris argillaceis compactioribus, ne nimia hu- miditate i$0/2»i; noxae afferantur; praeparantur scilicet agri, ita ut a nonnullis elaborentur et stercorentur autumno , dum ab aliis demum subse- quente vere stercoratio instituatur ; formantur dein pulvilli atque conseruntur ($0/27a in foveis; occant et repetunt sarritionem , quoties mala herba requi- rit. (2) In Flandria plerumque obtinet cultura in regu- lis, vel si siccioris indolis sunt agri, pectinatim arantur, i. e. in pulvillos, quorum foveis interja- centibus ;Sojgna imponuntur, atque stercore et pulvillis ipsis obteguntur. (3) Quoque in nostris coloniis Veenhuizen et Om- merschans ($oJanum tuberosum plerumque co- litur in regulis, aeque ac in Gelria, (ubi re- gulae 7Zylez vel Tuin dicuntur) Zelandia et Frisia? aliis autem locis speciatim ligone utun- tur, (4) In Frisia tandem, ubi hujus plantae cultura sem- per. (1) Oecon. JNezigk. i825. n9. 5. pag. 53. (2) Von Schwerz, l. c. Band il. pag. 631. (3) L, L, pag. 629. (4) Cl. Putsche, Il, c. 88, et de Friend des Puderiands , D. VI. pag. 278. BOTANICO - OECONOMICA. 59 permagna fuit , agunt sequenti modo , quem fusius exponere tentabo, sed de culturae methodo in aliis patriae regionibus, uti in Zelandia, Gelria et quo- que in ila Hollandiae regione, quae dicitur 4ez Westlánd, non loquar, quia differentia quae hic obtinet non sit talis ut repetitiones ingratas praeca. vere possem, solummodo monebo hujus regionis incolas uti ligone; et sane activitatis et laborum, quos in hanc aequeac in Zmi usitatissimi et DBras- sicae INapi. culturam impendunt , semper laete recor- dabor, atque hanc me saepe grato animo vidisse, jucundamque sensationem inde percepisse, dicere quis vetat? Frisii itaque huic culturae solum satis efficax vel mediocris virtutis praeferunt nimis pinquibus , nec non pratis diffractis, quibus: nonnullos usos fuis- se jam monuimus. Optima ratio videtur, ut au- tumno aretur et stercoretur atque vere bis vel ter repetatur aratio , et quidem ad majorem profundi- tatem 5 terra hac aliave ratione accommodata , .$o- lana conserunt in. sulcis vomeris; vir unus et duo pueri huic scopo sufficiunt; vir nempe. forami- na facit ope instrumenti huic scopo inservientis (aardappel-zetter) et pueri haec implent $0/azis me- diocribus vel majoribus ter quaterve dissectis , post- quam antea in corbibus, stramine conciso, palea vel stercore impletis , modico calori exposita erant ad germinationem promovendam; hisce con- sitis clauduntur foramina per cratem vel instrumen- tum, 6o COMMENTATIO tum , quod dicitur. de Piesche houk , identidem re-- petitur occatio , donec omnes plantae apparue- rint, quando resulcatur et omni cura prospicitur , ut ager talem acquirat inclinationem , qua aqua pluvialis defluere possit; sarritione. vel operatio-. ne, quae audit A4ez éPehakken, saepius repetita . omnes malae herbae eruncantur et depuratur ager; sicque tandem venit tempus messionis et cum hoc-: ce novi labores ingrediuntur. ' Dum autem spatium quoddam intercurrat , . ab omni labore liberum, scilicet quo plantae florent, liceat, ut interrumpatur haec enarratio atque prius moneam, tempus maturitatis quam maxime pende- re a speciebus et aéris constitutione, dein quoque modum, quo auferuntur So/ana differre pro va-- rüs locis; .So/zgna nempe serotina saepe auferun- tur, quamvis caulis et folia adhuc viridescant;. anno senescente, quo gelu nocturnum incidere jam coepit, facile laederentur ipsa o/ana , quan- do exspectare vellemus signa maturitatis , quo per- ünent haecce: folia flaccescunt et cum caule livescunt atque exsiccantur , defoliari incipit planta et delabuntur baccae , tubera cum radi- cibus cohaerere desinunt , atque cocta farinosa sunt. Periinent .$0/a54 ad fructus , quorum mes- sis magnis premitur difficaltatibus, variis mo- dis hic proceditur; alii utuntur vomere, alii li- gone, furca, vel denique instrumento, quod dici- mus BOTANICO - OECONOMICA. 61 mus aardappel - ligter 5^ (1) sunt etiam , ubi in locis arenosis S$o/zna proprio usui coluntur, qui omnem rem manibus absolvunt; sed ubi voinerem adhibent,: etiam secunda vice aratur, ut remáànen- tia.colligantur, ad quem scopum nonnullis etíam sues vel oves inserviunt ; — huc referenda putarem verba Pereboomii, asseverantis, messem in- terdum fieri suibus et canibus, (9) * jamjam .$o/ana wmaturaverunt, ergo revertimur ad campum, ut agricolam Frisiacum messe occu- patum, ulterius: observemus. -"Die sereno vir puerique vel foeminae ad agrum accedunt, ille furcae tridentis ope plantas aufert, hi: vero.So/ana sejungunt atque minora, a majori- bus separata, corbibus injiciunt, quas corbes in saccos deplent et hisce transportantur ad acervum, quo loco servantur; hunc in finem terra ad 1—12 ped. effoditur et marginibus acervi , terra effossa im- (1) Hoc instrumentum , Germanis KartoffeInheber , describi- tur et depictum exstat apud Serrurier, l. c. pag. 532, Pl. lV.fig. 5 et 4. Verosimiliter idem erit, quod alii vocant Zwei- zinkigen-karst vel tantum Kar:;; num vero multum conve- niat cum eo, quod detexit Gerdun affirmare non possum; vid. Ja C. Loudon, The Gardener's Magazine , Lond. 1826, Vol. VIL, pag. 92, Caeterum et Cf, Thaér, Einleitung etc. B. HI. pag. 371. ; (2) Cf. J. A. J. Ludwig, Zerhandeling over den aart, yoortplanting en allerhande gebruik der nuttize aardappelen, uit het. Hoogd. vertaald, deor Corn. Pereboom, pag. 42. 62 COMMENTATIO imponitur; haec fossa ratione habita magnitu- dinis agri ," hujus fere totam adaequat. latitndi- nem 5 So/ana huc coacervantur ad altitudinem 3—4 pedum supra fossae margines ;. primum ipsius plantae herba et stramine obteguntur , quie bus dein terram ad £ ped. addunt, quodsi vero per hiemem servari debeant , huic terrae denuo stramen addunt et hoc rursus terra tegunt; curant autem orien- tem versus magis obtegatur acervus , et haud raro imponitur stratum tertae ad 3—4 ped. ; subsequen- te vere, quando frigus intensum cessaverit ,. strae tum. superius dimovent, tandemque etiam secun- dum, tolluntur soboles et ab hisce So/aza libera servant, donec venumdata naves onerant, quibus expediuntur. 95. 1 Priusquam nunc alia quaedam , conservationem spectantia, adducamus verbo de defoliatione, quae interdum locum habet, ut iis vescatur pecus, Plu. rima certe fuerunt exempla, quae demonstrarent tale quid innocue fieri posse, pauciora attamen non fuerunt , quae dissuaderent et testarentur hanc dee foliationem .$o/anis aeque nocere ac folia ipsa pe- cudi. (1) Quamdiu sane planta adhuc viget et fo- lia vitam suam propriam vivunt functionesque suas exercere nondum desinunt; nociva erit praxis; audiamus solummodo, quae dicit Clar. van Hall, (1) Oecos, Neuigk, 1827, n". 37. pag- 295. BOTANICO - OECONOMICA. 65 Hall: Zisce abjatis (folis), caulis radicisque $» Incrementum cessat , omnis planta languescit et » Saepe moritur?" etenimr, dicit alio locos ,, succi » in foliis magni momenti mutationes subeunt , suc- » €i rudes atque indigesti ibi potissimum mutantur » in fluidum nutritium, quod ex füliorum parens » chymate in coriicem , radicem versus descendit ," denique: ,, succi descendentes partibus Summosis » abundant , quae. nutritioni apprime idoneae. sunt » quaeque in multis plantae organis mutari yiden- y tur in partes amylaceas , y. c. in tuberibus etc., » ut fururae plantae, vel plantae partibus ali- » menium diu antea praeparatum suo tempore mon s» deésset." (1). Haec mihi rem plane decide- re videntur. Quod porro fructibus seminibus- que formandis omnino requirantur flores, lu- ce clarius est, | sed adduxi dum viderim apud nonnullos: invaluisse morem flores decerpendi " quare inquisiverim: num ; prodesset talis decerpen- tio florum , an" minus; statim perspexi me alio- rum auxilio indigere et accedi opus Doct. T haér, imprimis dum apud. alium ^ scriptorem . inveni ta- /,Q) Cf. H. C. van Hall, Elementa Botanices, Gron. 1934 , pag. 49, $. 72. pag. 46, $. 267 et pag. 151$. c47. G. Wttewaal, Uittreksels nit de ZInnalen. des ZAkkerb. Thaér ; Th. VIL. pag. esr: et Oec. ANeuigk. 1822, n9, 53. pag. 421, ubi exponuntur defoliationis noxae solo ipso. 64 COMMENTATIO tali decerptioni semel subsecutam fuisse messem pro & parte ad auctam. Me vero docuit T haér simul cum floribus tubera formari, igitur absur- dum esse deflorare plantas , ut augeretur proven- 'tus. Caeterum quidquid sit, non potui quin ani- madverterem $0224 praecocia, quae saepius nul- los proferunt flores, quam rem deinceps explicare conabor. 1 Suit Quod itaque ad conservationem : omnes processus quibus calor nimius , humiditas et gelu avertuntur., huic scopo inservire possunt; praesertim autem convenit, ut primum ab omni inimmunditie liberen- tur Solana, neque sint contusa vel congelata, nequidem a planta congelata desumta, caute amo- veantur dum alii insuper commendant ut prius exstinguatur vis germinans, quem in finem suf. ficit, ut per 4—5 minutas secundas, in: corbi- bus aqua ebulliente immergantur ; (1) alii! modico fornacis calori primum exsiccata servant in. vasi- bus foeno vel foliis exsuccis 5 cavernis 'autem sub. terraneis saepius conservantur, sed his: praefe- rendi videntur acervi, quia prioribus frigus vel pluviae facilius accedere possunt; interdum tales cavernae ad insignem profunditatem sub terra con- Sstruuntur, imprimis hoc obtinet in Suecia, ubi per fenestram et scalas in eas descendunt, tegun- tur (1) Oecon. INNeuigk. 1929, n?. 21. pag. 168, et Putscli*, Cc pag. 20P BOTANICO- OECONOM(CA. 65 tur tecto , quod perforat tubus cylindricus, quo exhalationes eliminantur : (1) semper enim aditus sit aéri atmospherico, donec impediat gelu, nam Solana statim exhalare incipiunt , condensantur hi vapores et guttatim refluit aqua, quae putre- dinem induceret. Hanc ab causam quoque requi- ritur apertura quaedam in cavernas vel acervos, quae tempore gelu occludi debet, degelationis ve- ro aperiri; neque minus necesse est, ut acervi fossicula circumfodiantur, qua aqua pluvialis nix- ve degelata defluere possint. Alias. denique. con-« servandi methodos , huc minus pertinentes , alio loco referam. (2) Ut dicere incoeperim , jam generalia quaedam see. quantur, quae spectant culturam nostrae plantae ; verbo quoque memorabo de aliis propagationis spe- ciebus et ultimo loco passim videbimus de mor« bis | praecipuis, quibus -So/anum tuberosum. obe. noxium. est. | 19. Aratio repetita pendet a soli conditione at- que constitutione aéris; hi instituunt autumno, et stercorant simul, illi vero post hiemem, vel alii demum mense Aprili vel Majo, quo tempore etiam stercorant et .$o/zns conserunt; quamque ! au- (1) Schwed. Z4bhandl. Band. XXXIX. paz. 212. (2) Cf. Transactions of. the Society for the Encouragement of Arts, Manufactures and commerce, Vol XXII. paz. i34 Ibi exponitur methodus de Lancey praemio condecorat:. TRAP. E 66 COMMENTATIO autem arationein sequatur Occatio oportet, ut plantae nocivae egerminent, quas dein ultima aras; tio aufert; in genere convenit aratio repetita et quidem tempore vernali, semel ad majorem profunditatem , imprimis in locis argillaceis, qui aquas valde imbibunt, vel etiam. quando Z7r;- folium insecuturum est; semper attamen in usu vomeris , dexteritas quaedam requiritur, ne scili cet plantae laedantur vel terra prorsus obtegan- tur. (I) 2*. Quo adstercorationem , ubi simul cum satio- né instituitur, secundum nonnullos convenit in jocis humidioribus .$o/anza stercori imponere, in siccioribus vero subponere. Alii, stercoris dispar- sionem per totum agrum praeferentes , testantur hoc magis prodesse solo. Tn Flandria ad stercorationem etiam calce utuntur, in terris scilicet. compactis et frigidis aliquot die-. bus post consitionem ,calcem agro inspargunt , quam crate inversa apprimunt; hic porro quoque adhi- bent cineres, placentas rapicei et linei seminis in terris minus efficacibus, atque in locis siccis varias plantas aquaticas aliasve, quibus $0272. imponunt vel sübponunt in terris siccioribus, Tandem sunt quidam, qui plantis ipsis apponunt stercus cum urina mixtum, quod in Provincia Ultrajectina non rà- (1) CV. Putsche, l|. c. pag. si. Oecos. Neuigk. 1818. & n?. 4: paz. 25, nrd 1819. n?.:/ 47. paz. 370. Aci AL "REB ideis ues o eie od BOTANICO - OECONOMICA. 67 raro obtinet; interdum etiam huic scopo adhibent stercus humanum. 3^. Consitionis tempus multum variat pro i$0/2- norum speciebus , ocius tamen vel justo serius ne fiat: primo enim casu prae So/anis exsurgit mala herba qua optimae agri vires deperduntur, vel tu- bera adhuc laedi possunt a gelu 5 ulteriore vero casu plantae serius quoque maturescentes . eodem con. gelationis periculo expositae sunt. "Tempus maxi- me idoneum est, quando terra calefieri incoeperit , quare vulgo conserunt m. Aprili et Majo, vel aestate sicca , et praesertim :$0/zna pabularia , quo- . que m. Junio. Differt etiam distantia et profun- ditas pro indole soli et speciebus , praecipue atten- dendum est num tubera late sub terra proserpant , an vero caudicem magis coacervatim circumam- biant. In agris porro humidis ad minorem pro- funditatem ponantur, quamvis in genere non con- veniat positio superficialis , ob frigus vel aves, quae satum effodire possent, propter exsiccationem ter- Tae, ctc. Circumstantiis faventibus m. Martio praecocia jam terra mandari possunt, haud ra. ro attamen falluntur, qui hasce primitias magn pretio divendere nimis conantur. i] Atque hic non incongrue sequi possent variae methodi , quibus messem festinare excogitaverunt , quarum tamen unam tantum inseram; caeterum conferri possunt loci infra citati. In Anglia nem- pe, plurimarum novitiarum majoris minorisve E 2 mo- 68 COMMENTATIO momenti genetrice , .SoJana conserenda in cubiculis per quatuor hebdomades tegminibus teguntur, ita ut ineunte m. Martio pulvinis calidis consita, jam Maji initio usui inservire possint. (1) 49. Quibusdam locis plantae nova terra circum- ponuntur, quando attigerunt altitudinem 6 poll, , atque perficitur hoc opus exstirpatore vel aliis locis etiam ligone; dum pervenerint plantae ad al« titadinem unius pedis , repetitur atque interdum ter-» tia vice instituitur haec operatio, scilicet quando anthesis instat. Convenit talis circumpositio prae- cipue speciebus quarum tubera acervatim caudicem ambiunt et ubi vomere vel supra allato instru- mento (aardappel-lister) effodiuntur: hac ratio- ne enim messis facilior evadit, major pars terrae aéri exponitur et tuberibus augetur spatium, — Ome nino perlegi merentur experimenta , quae instituit Joan (1) Loudon Gardener's Magazine , 1826. Vol. II. pag. 4i. Cf. poiro Thaér, Eizleitang etc. B. I. pag. 931. Fortsetzung des Zligem. Garten - Magazins, 1816. D. VI. pag. 232. : 1175 Oecon, NNeuigk., 1852. n9. 46. pag. 568. De Star, 1824. D. VI. ?e $tuk, pag. 908, et Uistroksels üit do Lberigtem van de leden der iVederl. huish. Maatsche 18153—1815. 165 Stuk, pag. c4. Loudon. Ezcyclopedia of. Plants , pag. 159., et Hunter, Georg. Ess, , Vol, I. paz. 37t. Trausact, of the Soc. for Encour. etc. Vol. XXXII. pag. 62, Quaedam Virgo Anna Clague condecorata fait hac de re, ! | j | BOTANICO . PECHNDMICA, 69 Joan Quarles, qui dum circumpositione utere- tur, $o/zzz coluit in terris arenosis huc usque in- cultis imo in uliginosis , postquam alii per annos frustra tentaverapt. (1) Hujus actionis commoda vel incommoda inter alios fusius exposuit H u n- ter, qui JSo/ani ruberosi radiculas considerans Tanquam ramos sub terra, dicit eas produce- re caules et folia loco tuberum , si terra male ob- tegantur, eas vero steriles evadere, si nimis obte- gantur, ,, TAese bearers inquit, are in fact bran- » Ches Within ground. They so off from the descen- » ing stalk , in the same manner. and distance as » Ihe branches do from the ascending ome. Had » zhey appeared upon the surface, they would have » Drought forth leaves, flowers aud apples ,.. but » being confined, they produce potatoes. ? (2) Simili modo-apud Candollium vidimus tubera e caulibus subterraneis procrescere , ait nempe .: » Ces rameaux radiciformes qui , dans la pomme » de terre portenz les tubercules , "e $05t que des » Üranches inféricures."^ (9) 5". Quale satum optimum habetur? Est revera quaestio , ad quam varii vario modo respondere CO- (QJ. Kops, Magazij? van PFader[. Latdlouw , D. V. pag- 444- : (2) Georg., Ess. Vol. I. pag. I 4Ie (3) Organogr. végét. , Tom. I. pag, 255, ttiam Cf, Dunal, JMMémoire sur les Solanum, pag. ao. "T COMMENTATIO conati sunt, quaeque saepius adhuc proponi po- test antequam diremtae sint lites, Minime interim loquar de iis quae semper requiruntur, scili. cet, ut So/aza sint incorrupta, polleant vi ger- minandi , nondum diffracta sobolum avulsione ; ne- que sint congelata , nequidem sumta ex acervo , cui congelata interfuerint, neque tandem contusa vel putrefacta: hisce enim omnibus male, vel prorsus non proveniunt plantae; aeque silentio praetereo ilos, qui $o/ana immatura conserenda dicunt. (1) Sed alia res est, num majora, mediocri, an vero ininora adhibenda sint, dissectane an potius inte- gra praeferri mereantur, — Alstrómer mediocra integra praetulit dissectis ; (2) laudat Mniszech medioera , (3) recentiorum T haér majora inte- grz, majori distantia consita praefert majoribus dis- sectis eddem distantia dispositis , minori autem diss tantia dissecta plus producere videntur 5 asseverat idem Thaér, in Hibernia praeferri dissecta , sed caute attendi ad foveas (oculos) gemmas conti- nentes, quae nempe magis immersae in media par- te vel ad extremum tuberis superius occurrunt, me- (15 Cf. Loudon, Gardener's Magazine, Vol. lf. pag. 217. (2) Schwez. 4bhandl. Band. XXXIX. pag. 255. (3) Mémoire sur la culture des pommes de terre etc. dans ls Mémoires et observations reeueillies par la societé Oeconm. de Derze, 1764. Tom. I. pag. I8* BOTANICO - OECONOMICA. 71 meliores habentnr, partemque reliquam , foveis ma- gis prominentibus dejiciunt; alio dein loco prae mincribus laudantur mediocra et majora semel dis- secta. (1) — Trautmann monet ea ad longi- tudinem dissecanda esse, ne laedantur germina (2) et animadvertit Putsche integra vel dissecta ad- hibenda esse parvaque non nisi parva producere, majoribus tamen praefert mediocra, et rürsus me- diocribus .dissecta. (3) Experimenta porro insti- tutà a Dellefroid van Hove, hunc inter alia docuerunt : I*. Parvi referre, cujusnam sint magnitudinis. 2?. Autem minora in proventu praevalere vide- ri. (4) — Bergier e contrario testatur se vi- disse majorem proventum e majoribus; (5) von Schwerz adhibuit majora dimidiata vel quadri- partita atque minoribus praefert; addit ea minime dissecanda esse humida atmospliera, atque prae- terea proventum magnitudini sati respondere (6). Recentissimis tandem temporibus experimenta in- sti- (1) Thaér, Zisleitung etc. D. I. pag. 5298, et D. III. pag. 352, atque Grandsárze etc, D, lV. pag. 211 et pag. 227. (2) Trautmann, l. c. Band II. pag. 119. S. 1237. (53) Putsche, 1l. c. pag. 6o, (D J. Kops,; Szaart van den Landbouw iu het Koningr. der Nederl., gedureude 1819, yag. 43- (5) J- Kops, Magazijn van Landbouw , D. 1I. pag. 289, et Serrurier, de Duitenwan, D. 1l. pag. 131. (6) Von Schwerz, 1l. c. Band Il. pag. 621. 72 COMMENTATIO stitaerunt Clar. van Hall, aliique agricultu- rae peritissimi, quorum unum alterumve compara- tionis causa exhibeo; experimenta similia etiam nunc prosequuntur et avide exspectantur, quae ' docebit Doct. Vitringa Coulon. (1) I Experimenta, quae publice communicavit CI. van Hall, quaeque eadem culturae methodo in- situit in eadem terra Satum. Sati pondus Proventus. 36 Majora (Graauw Stamde) 1.68 N.8g 48,98 N. f8 $6 Minora (€ ") 0,418 — 41,47 — oo Majora (Zemer Zeeuwsche) 0,95 —— 21,47 "- 20 Mediocra (——————) — 0,49 —— 05471! —— 20 Minora (e————— ) O37 "m 20,33 — A?, Sequente denuo idem experimentum instituebatur. 56 Majora (Graauw Stamdo) 1,592 ——— 56,48 -— só Minora ( ) 0,48 "e 24,92 — oo Majora (Zomer Zeeuwsche) 0,990 —— 26,71 — 2o Mediocra (—— —) 0,29 — 21,59 — co Minoràa (———) 0,075 —— 18,72 — (2). Jl. Experimenta, instituta a?. 1833 , in colonia Veenhuizen, A. Majora (BJanke Engelsche) 5,67 Mectolitra 288 Hectolitra R. Mediocra ( ——— ) 6,97 —— 554 —— C. Minora (€«————) 73620 —— 887 —- (9). Ul. (1) Zigem. Kunst en. Letterbode , 1934, n9. 24. pag. 969. Vide quoque Urrechtsche Courant van 25 Mei 18534, bl. 2. (2) Vide Leenwarder Courant van 9 April 1833. 2, et Dij- dragen enz. yan van Hall, Vrolik ez Mulder, D. VII. no 4. — Proventus exhibetur abstracto pondere sati, (3) CF. Friend des Faderlands , D. VII, paz. 951, Desumi- tur proventus terrae ad extensionem Hectarii BOTANICO - OECONOMICA. 73 lll. Experimentum e Pelgize parte septentrionali, Satum, Sai pondus. Proventus. 38 Majora CEngelsche) 2,44 N. 8 — 39,55 N. 88 38 Mediocra ( ) 1,205 —— 20,75 -— s8 Minora. ( ) 0,59 — 21,70 38 Mediocra dissecta Hee 0,75 — DLE e weymee 38 Majorum summnitates (—) C,54 ——— 23,99 —— — 88 Majoraum tegum. 2 oculis (—2 0,08 —— 11,06 —— (1). 6^. Denique de proventu in transitu moneo , hunc ita differre pro solo diverso, ejus elaboratio- ne etstercoratione, pro sato ipso, curaque quae jpsis plantis impenditur; ut sane difficilis sit talis determinatio , quum insuper variae relationes . qui- bus alii hac, alii illa mensura usi sunt, exacte ut determinetur non sinant, atque ne mirum cum sae- pius omnis caleulus tantum conclavibus compona- tur 5 in genere autem statuitur proventus , 8 — jo plum, imo interdum 30—40"* cerealium, (2) Operarius quidam ab una planta i86 tubera collexit , quae 19 (& adaequaverunt, (3) atque alius casus refer- tur, ubi una plan:a 73 tubera, ad 92 &$ produxe- rat, (4) , Gau- (1) Provinciaal dagblad MN JNeord Brabaud van 153 Mei : 1834, bl. 3« -(g) Putsche, l. c. pag. 105. €» J- Kops, Seaat yan. Landbouw , 1820, $. 9. pag. 32, cf. porro $$. 9. ejusdem operis pro singulis annis. (4) Fortsetzung des allgem. Garten Magazius, Band l]V. pag. I24 et 196 , et B. V. pag. 115. J. A. Uilkens, JJand- botk van vaderlandsche Landhuishoudk,, Gron. 1919, $. 571, üt- 74 COMMENTATIO Gaudet quoque 4Se/anum tuberosum wi repro- ductiva, ut alia planta nulla illi comparari pos- sit; hinc variis modis praeter vulgarem agendi modum propagari potest; per caules fieri posse, atque factum jam fuisse temporibus , quibus plan- ta innotescere demum incoeperit , videmus ex de- scriptione, quam exhibuit Dauhinus: ,, ex ra- » mis etiam reclinatis?? dicit, , terraque tectis Bur- » gondi propagare solent, quo plura tubera acqui- ,rant." Omnium autem harum propagationum praecipua videtur illa quae fit per semina , caeteras- que plurimas magis singularitatis causa institu- tas vel opinioni praeoccupatae adscribendas puta- mus, harumque jocose mentionem fecit Serru- rier. (1) Propagatio attamen per semina sequenti, v. c. modo locum habere potest: baccae maturae in cri- bris exprimuntur, multa aqua abluuntur, eta pul- pa separantur semina, quae exsiccantur usuique servantur, quando m. Martio in pulvinis calidis rite stercoratis vel in apricariis (2) conserantur, trans- plantantur plantae dum ad altitudinem | quinque pollicum pervenerint, caeterumque solita cura ob- servantur donec ;$o/ane nucis avellanae magnitu- di- atque Szatistieke beschrijying van Gelderland , Arnhem 1926 , pag. caó. (Cr) Serrurier, de Buitenman, D. I, p. 31. (2) Broeibskken, BOTANICO - OECONOMICA. 75 dine effodi possunt, Haec jam depurantur et sub ci- peribus vel alia ratione loco sicco deponuntur, ut m. Aprili denuo terrae mandentur; iisdem cau- telis adhibitis, tandem auferuntur atque ut dein aliorum instar coli possent, tertio anno majori campo inseruntur. (1) Tali methodo nonnumquam utuntur ad novas species detegendas , quas terris et climati loci ma- gis Sese accommodare statuunt; caeteroquin inve- ni, anno 1748 hanc propagationis methodum a Matth. Kylander institutam fuisse, (2) qui tamen primus auctor haberi non potest; dixit nempe Clusius: , ex solis tuberibus exspec- , tanda est generis conservatio et ex semine, quo ,1natae plantae etiam eodem anno flores tulerunt , ,, Sed colore a matre diversos, ut ab aliis intel- , lexi: Joannes Hogelandius, amicus meus » Scribebat stirpes natas e semine, quas eodem , tempore eruebat quo e tuberibus natas, nulla , tubera generasse, stirpibus forte nondum satis , maturis." (3) — Propagationi porro per caules et (1) Oecon. Neuigk., 1825, n». 67, pag. 556, et Putsche, l. c. pag. C7. (2) Sehwed. 4bhandl. B. XIII. pag. 77, et B. XV. pag. 161, cf, quoque Perhandelingen vam dem Oeccon. Tak, Haarl. 1790, D. I. n», 9. Thaér, Grundsztzo etc. B. IV. pag. 210, $.273. Ejusdem Zis/eir. etc, B. I, pag. 353 et Oecon, INeuigk. , 1820. n*. 10. pag. 78. E (3) Carolus Clusius, rariorum plant. Hist, Lib. IV. Cap. 52. pa. 79. 76 COMMENTATIO et turiones praesertim operam dedit D Maunsell ex Limmerick in Hibernia; hic experimenta sua . A?. 1794 dissertatione quadam communicavit so- cietati Dublinensi, quae societas ea quam maxime comprobans, curavit, ut per epistolas divulgaren- tur; neque parum contulit Thomas King, qui per 3o annorum spatium So/eni zuberosi culturae omni studio incubuit. (1) — Hanc tu- rionum 'sationem etiam nostratibus commendatam reperimus ; (2) sationi autem quoque inservire posse tegumenta et oculos, verbo tantum memo- ro ,neque morar in descriptione instrumentorum , quae excogitavernnt Migula quidam ex Silesia et Richard Green, cujus ultimi sub nomine Green's. Potatoe Scoop descriptum depictumque in- venitur in Zrazsact. for EÉncour. etc. (3). Can- dol- (1) Thaér, Ein/eit. etc. B. III. pag. 359. (2) Nederlandsche Staats - Courant yan 31 Dec, 1816, bl. 3, vid. quoque :5 Oct. 1817, bl. 5. Observandum autem hoc lo- cum habuisse tempore quo Se/azi tuberos? messis ubicumque. male successerat. (3) Vol. XXXI. pag. 74, Tab. !I. figs. o. Plura qui de- sideranr, conferre possunt: Oecow. IVeuigk. 1819, m^. 17. pag. 129, und ausserord, Deilage, mo. o1, pag, 164, 1819, n», 32. pag. 253, und Beilage, n». I2. pag. 70 et n*. a7. pag.268, 19827, n*. 56. pag. 4418. — Putsche, l. c. paz, 62 et 94, ubi simul de propagatione per transplantatio- nem, — Schwed. adbhandl. B. XII. pag. 74. -— Farmey'; Magazine, Vol. XXV. pag. 2. Biblioth. Univers. (azriculz), 1819, pag. 139. — «figem. Kunst en. Letterbodc , 1912, D. 1I, Ilo, 42 BOTANICO OECONOMICA. 77 dollius monet propagationem quas fit per gemmas vel oculos , tunc demum facilius ez melius obtinere , quando amyli , a providente Natura circa gemmas de- positi, quantitas quaedam asservetur, (1) Memora- tis attamen hisce nondum contenti fuerunt, qui proposuere inoculationem , hanc autem rem acriter denegarunt alii; (2) quae denique de duplici qua- si messi inveni fabellas fere dixerim. (3) Ultimo itaque loco paucis dicendum erit de mor- bis, quibus Soanum tuberosum obnoxium est, . Inter morbos hujus plantae mihi visum est, ut primo loco adnumerem degenerationem ,. de qua re non minus nunc quam olim multae querelae ex- surgunt. Variis causis hanc degenerationem ad- scribunt, praecipue sato malo. vel saltem minoris . virtutis ; porro negligentiae rerum observandarum tam quod attinet ad solum, quam ad plantas ip- sas, dein conservationi tuberum cum ratione mi- nus congruenti aliisque; nonnulli vero. commixtio- nt n?, 42. pag. 255. — Kops, JMMagazijm van Landbouw, D. MI. pag.463.7 Resolutien van den Oecon. Tak van 1770—1729, pag. 61r et 790. (1) Orzanogr. végét. II. pag. 114. (2) Farmers Magazine , Vol. XIX. pag. 71: et 1:93, Vol, XXL pag. 17. (3) Fortsetzung des allgem. Garten-Magaz., 1816, D. II. pag. r20 et B. IV. pag. 165, atque Zundert und siebenzehn Vorschrifton der grüszten. INutzen ausden Kartoffeln zu ziehen, Nurnberg 1833, psg 137. 28 COMMENTATIO ni pollinis, dum alii tandem statuant ex natura fie- ri debere et perhibeant $e/anum tuberosum post 14—20 annos semper degenerare. (1) . Nobis re- . vera videtur semper attendendum esse, quod sit planta exotica , quam indigenam quasi factam, va- ris culturae adminiculis hominum usui conservare nitantur, cui caeterum aeque ac omnibus plantis stat sua vitae periodus, quae dictis causis, ut dicam. occasionalibus, ocius tardiusve. metam at- tingere. debet, A^. 1781 van Davegem scrip- sit de hacce degeneratione atqué premio condeco- ratus fuit. Adscripsit auctor hoc malum, primo. vermibus e genere co/lopterarum , dein atmospherae conditionibus vel asservationi protractae in caver- nis aliisve locis , ubi , humiditate accedente , gemmae pullularent et fertilitatem suam amitterent tuberas. variis autem experimentis deinceps edoctus .. est, veram causam in ipsis So/gnis , tamquam fructibus plantae exoticae, reperiri atque statuit talem, plan- tam ex ipsius naturae lege degenerare debere, quod aeque apud alias plantas similes observa- tür. — | Inter hujus degenerationis causas occasionales se- quentes annumerat: 1^ satum sine discrimine sume tut. s?. asservationem sati . diuturnlorem , . cura humiditatem arcescendi et germinationem impedien- Lee oon (1) Farmer's: Magazine, Vol XXV. pag..2, e«t llunter, Gzorg. Lrsai, Vol. Ll pag. 505. BOTANICO- OECONOMICA. 79 di neglecta. 3?. stercoris cum sato attactum direc. tum debitis cautelis non abhibitis. 4?. consitionem profundiorem, vel justo minus. 5^. consitionem absque. temporis, quo facienda, consideratione. 6*. culturam hujus plantae nimis repetitam in eo- dem agro. (1) Ad medelas vel auxilia quibus huic malo succur- rendum , ab eodem auctoreinde a pag. 68 haecce refe- runtur: 1? sumatur satum oculis multis praeditum, magnitudinis mediocris et praeferantur tubera inte- gra. Solana glabra et oculis minus obsessa, ali- mentum potius serventur, 2?.. Asserventur locis siccis, tempestive auferantur atque terrae imponan- tur simul ac pullulare incipiant turiones, 3^. Dona fiat stercoris cum terra subactio, quare stercoratio o:vel.3 hebdom. ante consitionem instituenda. 49. Nimis profunde ne.serantur, quo planta ma- terna terrae pondere suffocaretur. 5?. Propter lu- nae influxum in plantas non denegandam , consitio fiat potius luna. decrescente , crescente enim cau- lis. et folia-magis crescunt. 69?. Singulis quinquen- niis semel tantum .$0/252 in eadem terra colan- tur.- -Denique hisce addit, e consitione mense aprili. facta, statim postquam omne gelu cessaverit, sae- pe proventum majorem observatum fuisse quam e con- (1) P. J. van Bavegem, Prijsverhandeling over de »nt* aürding der Mardappeler, eum pag. 46. - 8o COMM EUN TAUTA consitione seriore, (etiam ob causam articulo e. ex hibitam.) (1). Constat caeteroquin etiam plantas quibusdam morbis strictiore sensu obnoxias esse 5 hosque inter secundo loco praecipuus est , qui totius incrementi suffocatione sese prodit, scilicet Delg. de Krul, alis locis designitus nominibus: die Krüusel- Krankheit , das Kráuseln , la. Frisole vel Ja Frisolée, la Pivre, The Curl; de hocce igitur morbo paululum fusius agemus , quam Cl. Dunal qui totam rem absolvit, dicens: ,, je me » sais rien ni sur la nature, ni sur. les ravages » qu'elle peut faire." Primo hunc morbum in Anglia. observatum fuisse inveni, dein autem in Germania ubi impri- mis A?. 1780—1782 et 1790 grassabatur , "sensim tandem aliis locis multis , spem agricolae frustrare incoepit. Est morbus qui junioribus plantis nondum ob- servatur, sed cum evolutione herbae magis magis- que prodit; caulis maculis fuscis obducitur rubi- ginosus evadit , flaccescere incipit et tandem pror- sus exsiccatus apparet, cum textura interna valde irregulari; omne incrementum impeditur , ' fructus- que (tubera) non formantur vcl pauci tantum , coloris fusci, atque ingrati et saponacei saporis. Folia attactu aspera sunt et ambusta quasi videntur. Im- () Cf. van Bavegem, l. c. quoque Nederd Bibll.41782, D. IL. 24 Stuk , pag. 139. BOTANICO - OECONOMICA. 81 Imprimis huic morbo obnoxiae sunt, praedis- positae, fere dicerem , species de Sroelematters et Wintergeele ; aliam vero de lange roode, rarius in- fectam | observaverunt. Causas agnoverunt quidam , insecta quae ova, tuberibus sationi conservatis imponerent, quaeque tuberum parenchymate vivere dixerunt, et quidem cum praeferentia quadam, tuberis maturi, quam ob rem. etiam hi immatura conserenda praeferunt 5 porro tuberum parenchymate consumto , statuunt ; haecce insecta caulem aggredi et ea ad infimam cau- lis partem se saepius reperiisse perhibent. Alii autem adscripserunt aéris siccitati ; frigo- ri, terrae per se vel abundante stercoratione nimiis efficaci, vel denique intempestivae sationi. Nonnulli rursus nimiam sati maturitatem accue sant, vel exhaustionem tuberum , quorum plantae j flores atque semina produxerunt; — Crichthon causam quaesivit in atmospherae influxu , in sa- tum , ali deinceps causam invenire volüerunt ir Succorum nimia spissitudine, qui succi in teneris cellulis vasisque foliorum stagnantes, producerent contractionem istam crispantem , morbi signum cha- racteristicum 5 et ut stabiliant hancce sententiam; addunt, locis aquosis huncce morbum dispa- rere. " Causis cognitis malo facile prospiciendum erit 4 hisque ipsis indicabantur medelae; eo usque inte- fim necesse est, ut, morbo observato, e semini- TRAD. F bus Sa COMMENTATIO bus novum satum acquiratur vel aliunde affera- tur, (1) Tertio, alius morbusest ARubigo, de roest, der. Rost, the. rust, la rouille: obducitur herba ma- culis ferrugineis , quibus impeditur exhalatio et absorbtio atque tabescit planta. ^ Adscripsit vul- gus concentrationi radiorum solis per adhaerentes pluviae guttas; alii vero maculas illas, plantas. parasiticas habuerunt. Floribus nondum ante an- thesin nutantibus, commendant dissectionem her« bae. (2). Quarto, Canerum vel Carcinoma dico morbum, qui a Ludwigio dicitur de érend. Hic nem- pe morbus duplici forma occurrit, extus scilicet visibilis est vel invisibilis, quando autem coctione detegitur. In priore casu detegitur tuberum colore rufo vel nigricante et absentia partis aquosae; alte- TO (1) Cf. impr. von Schwerz, l. c. B. lI. pag. 644. — Thaér, ZEinsleit. etc. B. ]. pag. 351. — Putsche, l. c. pag. 4 et 55, cum Zi4J. Univers. (agric.) 1823, pag. 166. — Encyclop, Britannica, Edimburgh 1822, Vol. I. pag. 32r et 402. Loudon, Gardener!s Magazine, Vol. IIT. pag. 2o, Vol. ]V. pag. 253. atque ejusdem ZE»scyclopaedia of Plants, Vol. I. pag. 159. — Transact. for Encour, etc. Vol. VIIT, pag. 18. Vol, 1X. pag. 52, et Vol, XI. pag. 25. "** Fortsetz. des algem. Gar- ten Magaz., E. Vl. pag. 228. Kops, JMagazijm enz. D. V. pag. 357, et D. VI. pag. 8e. Ejus Sraa? van Landbouw , 1806, pag. 22. (2) Putsche, | c. pag. 34, et Zib/s Univ, (agric.) 1825, peg. 165» : BOTANICO- OECONOMICA. EL ró vero , si coquantur, excidunt- frustula compac- ta coloris flavicantis, ^ Causa denuo siccitati aéris continuae adscribitur vel stercorationi nimiae, et a quibusdam stercori ovium intempestivaeque satio- ni, quando v. c. non fit decrescente luis vel sub signo Cáncrorum- Arietisve, ; "Quinto, Z'erminatio quam etiam stercori ovium hominumque adscribunt, vel effossioni per glires muresve et Sues ,'si forte accedànt. €») Alios mitto et huic parti finem imponam se- quentibus «ex relatione ,. So/arorum culturam spec- tanté , désumtis, quibus noxae et a nimi siccitate et a pluviis copiosioribus , mihi clare ilhistratae vi- debantur: ,, ZZerop volsde zware hette en droogte » €n de hiervan te vreezen geovolgen werden zeer »Juist opsegeyen: dat mnamelijk de droogte den » Seng boyen den grond deed vermageren en in- » krimpen, en het voedsel der. plant tusschen den » bol of aardappel in- den grond als besloten hield , waaryan al yerder te verwachten was , dat. wan- » neer de regen de aarde weder leenig en yrucht- » Paar zou maken, het nog niet yerdroogde gedeelte yan den steng , door dezen regen zou opzwellen en » de voedende sappen hierdoor te veel in den jongen | » 4ardappel zouden ingaan; terwijl de steng. boven » den grond , nu rceds te vecl verdrooand zijnde , niet » i5 staat z0u Wezen, otn genoegzame sappen naar » 6o- » » Q)Ludwig, l.c. pag» 95. F2 84 COMM. BO T-OEC O N. » &oyen te trekken, door zich zelven. te doen circu- » leren, en aizoo genoeg bereid aan den bol of » aardappel ierug ie voeren; dat dezelfde jonge » bo] met te veel en niet bereide | voedende sappen T yoorzien , te vroegtijdig zou werken , de kiem in » leyen geraken en looze uitspruitsels | zou. uitschie-. » ten, die het. voedende yan deze vrucht zouden » doen verloren gaan , welke ,geen. genoegzaam of » Óruikbaar voedsel zou opleveren." (1) Á (5) Kops, JMagazijn, D. V. pag. 91, porro etiam, cf. Statistizke beschrijving yan Gelderland , pag. 205, et de mor- bis plantarum in gencre, Linn. moenr. 41cad., Vol. I. pag. 69. , PARS PARS TERT A. DESCRIPTIO BOTANIC A. P eregrinatores , qui primi nostrae plantae men: tionem fecerunt, eam nomine Papas descripserunt ; difficile autem ex iis descriptionibus illam cognovis- sem nisi Bauhinu s aliique me docuerint dicta vo- ce Papas, revera designiri Solanum zuberosum. Sic apud Acosta, quando loquitur de regione Ame- ricae Meridionalis Callao, invenimus : , maer » Alhoewel, dat het vlack lands is, zoo heeft het, » iet teghenstaende , noch de selve. hooghte , ende » brenght van ghelijcken gheen gheboomte noch hout » Voort, ende remedieren 't ghebreck van ^t broot » "net Wortelen, die se zaegen, Papas genaemt,- » de wel;ke onder.d'aerde wassen , ende is de spajs » der Indianen , die maken van dese wortelen als. sc » droogh ende ghecureert zijn, hetzhene , dat sy » Chunno noemen , welcke het broot ende woedisel » Yan ^t selve. land: is." — Alio loco monet, » dat sy zijn in de ghedaente sheljjck als. aerden » fuf- 86 CONMENTmRNTIUIO » turyen , hebbende boyen op een cleijn hoopken bla- » den," (1) — Dicit idem Acosta haec tubera sole exsiccata atque diffracta inservire praeparationi nutrimenti, quod CA4unzo vocant , quocumque etiam negotiantur; vel ea cocta sive tosta adhiberi. (2). Jaw Huygen van Linschoten, qui ip- se iter fecit narrat: ,, onder ander proyisien, » ie de Peruanen opdoen beneffens het. Maiz , zijn » die wortelen Papas, ront als rapen , die gheso- » den vfte ghebraden wordende, niet anders. sma- » ken als castaengién." (3) Plures addere possem , sed sufficiant haecce, quibus addantur duntaxat quae refert .de Laet: « men heeft hier mog twee sonderlinghe yruchten , » dienstich tot. onderhoudt | yan ^s menschen. leyen, » de eene noemen zij Papas, welck z4jn als aerdt- » Geckers ende naer dat het ghesodem is, soo ist » 500 mals yan binnen als, eem ghesodem casta- nie , (1) Josephus de Acosta, Historie INNaturael cnde Mo- rael van de westersche Indien. uit het Spaamsch door Jan Huyghen van Linschoten, Enchuysen 1598, III. Boeck, 2o Cap. pag. 118, et IV. Boeck, 17 Cap. pag. 1675. C.) De oatdekking van IWest - Indien. ylijtig ondersogt door joseph d'Acosta op sijme reijs-togt im 1592, pag. 62. Vid. JVaauwkeurige versameliug der gedenkw, zee- en landreij- Jen na Oost- en WWlest-Indiém , sedort. 1586—1592, inm her ligt gegeyen bij Pieter van der Aa, te Leijden i707. (3) Itinererio, Poyage of;e fzhipyaert yan jan Huygen van Linschoten naer Oost- ofte'Portugaels Indien enz, te Amst. 1596, paz. 72. ' —9 BOTANICO - OECONOMICA. 87 » file , Wast onder d'aerde ende schiet een loof ust , » min oft meer als wilden heul, (1) die onder » koren wast," (9) Videmus ex hisce parum innotescere plantam de qua nos agimus, sed majorem lucem. attulit Bauhinus uti diximus, primus. hujus plantae descriptor Botanicus; describit nempe eam ita ut facile intelligi possit sermonem esse de .$o/gno £ubc- f0$0 L. ; nimis ampla autem est descriptio, ut hic inseram, insuper satis duxi exhibere eam Mori- sonii, quae Bauhini atque Clusii descriptio- nes simul quasi complectitur. In descriptione attamen, qualis requiritur pio momento incertus .haesi et qualem exempli in- star sumerem quaesivi , sed respiciens ad per- magnam varietatum copiam , quae diversis locis diverso nomine veniunt, ita ut maxima inde oria- tur difficultas, quum etiam seepe uno eodemque nomine intelligatur species diversa, (3) suspicatus sum sufficere, ut sequar eam Linnaei, cui deli- neationem ampliorem adjungam. Quibusvis nem- pe (1) Herbam a Ciéca cum Popayere, cum Zfrgemone a Car- dano comparatam vidimuse (2) Jan de Laet, JVieuye wereldt ofte beschrijvinghe yan West-Indién, Leijden 1625 , X. Boeck, 5 Cap. pag. 307, (3) Voce Specie; jam variis locis usus sum et perinde utar; ne aurem mihi controversiam computetis, qui mox dixe- rim solummodo Zarietates esse, Verum memor illius dicti: valent yerba usu, more aliorum servabo er ego. 88 COMMENTA TIO pe nominibus nuncupentur Se/zna , mihi sige na vel ratio existere non videntur, hanc illam- ve plantam speciem diversam vocandi: haecce enim signa, vulgo petuntur e. g. a colore florum , quo distinguuntur in plantas flore albo , coeruleo, violaceo , roseo, variegato etc.; porro a consisten- tia, sic substantia interna vel pars, ut dicam car- nosa, est porosa vel fungosa et aquosa illis, aliis autem magis solida et farinosa ; haecce boni, illa vero ingrati saporis sunt; alia gustum magis dilec- tant dum sint junióra, alia non nisi vetustiora ; alia aliis facilius vel difficilius coquuntur etc.; nonnulla longe lateque sub terra perreptant; alia coacervatim caudicem ambientia, interdum etiam supra terram sese elevant et denudata jacent. Va- riant quoque quo ad tuberis figuram , quae nunc globosa, nunc cylindracea, oblonga, reniformis vel cordata cernitur; herba , caulis et folia , nunc fere glabra, erecta, nunc magis minusve hirsuta et decumbens; denique alia prius, tardius alia terrae mandantur, et brevius longiusve tempo- ris spatium requirunt ut maturescant; et inde ila distinctio , agricolis praecipua et valde momen- t0sa, in praecocia et serotina. Putsche distinxit, 1?. e caule, 2?. a colore florum, 3?. ab origine, 4». a figura , 5?. a superficie epidermidis , 6?. a tuberis colore, 7?. magnitudi- ne, 8?. consistentia interna , 9e. sapore, 10^. a proventu, et r1^. a directione sub terra, Verbis ti- BOTANICO- OECONOMICA. 89 tamen exponere talem «divisionem Botanico incom- pletam esse, quae magna parte dependet a diver- so statu soli, clyaate et cultura varia3 opus vix erit. (1). : Praecocium 1o species, serotinorum autem. 93 aPutsche describuntur, quas nominatim indi- casse, mihi sufficere videtur: etenim. nondum con- stat, quae species ejus Monographiae congruit cum hac vel illa , in nostra Datria culta. Prima divisio itaque continet sequentes: 1?. Rother Horn Kartoffeln , Corne. de Vache. o9, Laurentii Kartofeln, sive Jacobs Kartof- fein. : 9. Hertz Kartoffeln , Schif's Kartoffeln , Angl. Golden Gallons. 49. Gurken Kartoffeln, weiser Horn Kartoffeln. Zrakatscha. (2). | 5*. Roth (D Carl Wilhelm Ernst Putsche ed Bertuch, Versuch einer Monographie der Kartoffeln, Weimar 1819, pag.1o.. Opus egregium, quaevis species ibi fusius describi- tur, atque icones annexae ad naturam pictae sunt; existit in- super collectio speciminum, cera confectorum : en Cabinet d'a- mateur. : (2) Cavendum, ne confundetur haec planta cum Zrakarscha , planta umbellifera , quam vocaverunt Zirracaciam Xantherizam, Solani tuberosi L. varietatem, voce Zrakatstha quaestuosus desig- nivit, quidam R otlich. cf. Gartez Magazin ,B. Il.pag. 139, Tab. X! et XII, ; porro B;4/. Univ. (agric.) 1829. pag. 74. — Linnaea, PB. IV. Heft. 1. Litter. pag. 14. Bijdragen vam van Hall etc. D, IV. z4* &tuk, pag. 1oS et 206. eb COMMENTATIO 59, Roth blau marmorirte Kartoffeln. 6*. Pfülzer frühe Wc Pommersche Nu- dein. 79. Biscuit Kartoffeln. 8». Hollündischer Kartoffeln , Angl. Chesnut. 9*. Rocks Kartoffeln. 10*. Edle Gelbe, Güter Kartoffeln. (1) Divisio secunda continet: 1*. Lerchen Kartoffeln, — inter optima vasi. o*. Erdbeer Kartoffeln. 3?. Beste speise Kartoffeln. 4*. Der preis von. Holland. 5*. Der preis von IFesterwald. 69. Swiebel Kartoffeln. Pélure d'oignon, Lan- gue de boeuf. — species satis nobilis, 7^. IFeise Kartoffeln. 8*. Lange rothe nieren Kartoffeln ,/ Angl. Kia- nejj Potatoes. — saporis eximii, 9*. Züker Kartoffeln , Hollàndischer Kartoffeln. 107. Kleine Schotlander. i19. Kleine Nutz-Kartoffeln. — parva. nec tamen ingrata. 12». Gelbe Patate, 13^. Die Peruvianische. 14". Die Englische , ^ The Champion. Proventu caeteras superat et praesertim pro pabulo pecudum inservit. 159. Blaue (1) Has inter primum Jocum occupant, n^. 5 et 10. BOTANICO - OECONOMICA. [)! 15?. Blaue Horn- Kartoffeln. | i69. JVilde Kartoffeln. | Schwein -. Kartoffeln ; . Pommes de terre a yache, Pomuies de terre sauyages, Pommes de terre rustiques (1). De Candolle r54 specimina ulteriori examini exposuit, et quaedam misit ad Vaucher, quem sollicitavit, ut similes institueret indagationes 5 Vaucher autem conféssus est, se non-reperiisse discrimen , quale supposuerat et multa tam acute inter se convenisse, ut vix aliquam diversitatem invenire potuerit: dicit idem ex hisce specimini- bus;:- ne quadraginta quidem recte distingui po- tuisse; et Necker, qui rem omnino confirmat , addit tantummodo 30—535 diversa inveniri (2), qui numerus, uti videmus, accedit numero spe- -Cierum ,.quas Putsche enumeravit. "Parmentier tantum II species proposuit, et postquam multos per annos omni studio ad ac- curatissimam rei investigationem incubuerat , assee 'veravit ^se reperiisse signa characteristica , quae neque cultura neque loco, neque habitu, ullam Subierunt mutationem 5 — sunt sequentes: I9. Grosse blanche tachde de rouge. | Pomme de terre de vache, Pomme de terre d' Howard. 299. Rou- (1) Solana aquosa sunt , distillariis autem multum praestant. Cf, Putsche, l. c. pa3g. 13724. ubi reliquae inveniuntur, (2). Bibl. Univ. (4Zgric.) 1820. pas. 275. atque 1823. pag. 39. et 56. j "T COMMENTATIO o9. Rouge longue. 3*. Blanche longue wel Irlandoise. 4^. Fiolette. 5. Rouge souris , Corne. de vache. 69. Blanche ronde, 7. Rouge oblongue. 8?. Pélure d'oignon. 9?. Longue rouge en dehors et en dedans. 10?. Rouge ronde. 119. Pétüe blanche, petite. Chinoise. Ipse autem addit has species descriptas esse a colore, forma tuberum -et proventu (1); sane a signis quibus planta ad speciem determinatam evee hi non potest. Ut dein appareat, quot sint varietates, inter alios consuli potest Uilkens, qui scribit, sexa- ginta et plures notas esse species (2) ; etiam T haér, monens se vidisse, vel saltem sibi innotescere 130 species et ultra, quarum attamen 1o—oo saepe eodem nomine veniunt pro diversitate lo- c (3). Etiam hic observare possumus, insignem revera exis- (1) R osier, Cours cumplet d'ZVgriculture, Paris1801. Tom. VIII. pag. 184. ^ (2) Jac. Albr. Uilkens; Zeschrijving yan de merkwaar- digste voortbrengselon der INatuur , uitgegeyen door de Maat- seh. tot INut yan ^t dlgemeen, Amsterd. 18906, D.1I. pag. 55. (3) Albr. Thaér, Zisfeitung zur kenntuisz der Englisch. Landwirthech., Hannover 1806. Band III. pag. 324. BOTANICO - OECONOMICA. 93 existere difficultatem in discernendis singulis spe- ciebus, et desiderandum foret, ut inquireretur num caterva illa varietatum, quae aeque nostrae Pa- triae regionibus quibusdam existunt, ad majorem simplicitatem et exactitudinem reduci non posset; examinando enim et diligenter conferendo descriptio- nem specierum Putschii,cum iis , quas nostri agri- colae colere solent; certe non infrüctuosum esset opus, et quam maxime hoc loco mihi laudan- da videntur conamina, quae molitur Vitringa Coulon, in erigenda societate quadam, cujus inter labores prima erit requisitio , quaenam varie- tates .Solani £uberosi praesertim terris Frisiae ido- neae coli mereantur (1). Tandem non prorsus inutile duxi, quoque ad- dere nomina quarumdam specierum, quae hic vel ilic in Patria coluntur. Apud Gelros igitur: 1^. Nominantur de Pornrders, nonnullis | in lo- cis etiam Orwijzen , Zmerikaansche dicuntur , sen- sim sensimque vero abstinuerunt ab hisce, quia valde degeneraverat species, insuper magnum . re- quirunt ignem , ut bene coquantur, et vix usui inserviunt, nisi pabulo; hac re potius confugee. runtad meliores : o9. Gibraltarsche vel stoelenmatters. 3?. Londonsche , Engelsche. 49. Zeeuwsche witte met roode kiemen, 5, Zeeuy- (1) 4Migem. Kunst« en. Letteroef. , 1834. N9, 24, pag. 560. 94 COMMENTATIO 5*. Zeeuwsche rode, groote yeee aardappelen, 6^. Ruige Poolsche. 7^. Beuken stompen , zonderbloetjers, 8*. Groote geelen , Zeeuwsche geelen. Aliis locis: 99. Froege Vriesche. 109. Blanke Priesche. II?. Fijne witte Zeeuwsche. 12^. Proes rijpe, Negenweekschee 199. Herfit roode, roode ruwschillen. 14^. Geele ruwbasten. 15*. Groote en kleine rouschalen. 169. Kruipers. 17^. JVitte en roode Muiyes. 189. Zaadzeeuwen. 199. JPilde IHitbloemen. 209. lintergeelen. 21*. Oude Geelen. 29?. Breedbladen. 23?. Brabandsche. 249. Pommersche. 25*.- Kalmukken. 26?. Muiskes. 27?. Roomsche,' 28?. Jutsche. 29. Geldersche Gekken, 30*. Troskes. 31?. Culenbera:che. 32*. Kloosterbuurdsche. 59^. Safe " " ná - 1 2 " ; E « óddita c MEA x RC dedii cu s is" Mi uu T BOTANICO - OECONOMICA. 95 33?. Sapmeerster. 34*. Blaauwbloemen. 95. Reinebergers. 36". Kastanje Jardappel. 379. Rademakers , Bremersche vel Beyersche. :98e. Bjanke Engelsche. 39?. Latckmatsche. 409. Lipsche etc. Aliae multae dantur, sed difficillimum est, quin huc usque determinare non possum; quae harum: specierum forsan eodem nomine designitae sint. Uti jam indicavi, quotquot existant specimina diversa, omnia referenda sunt ad varietates unius verae speciei, etenim: ,, Species tantum tot nume- » ramus , quot diversae formae in principio sunt » creatae. Varietates autem tot, quot differentes » plantae ex ejusdem speciei semine sunt produc- » tae. ".. Magnitudo tamen , locus natalis, tempus florendi, color , odor, sapor, faciesque externa, species: non distinguit (1). Deinde monet Will. deno: , Bey der bestimmung der. Zrten mus » man nicht auf Farbe, Geruch, | Geschmack , ». Grosse oder auf die Zussenseite , ob. die. glatt. » oder. haarig ist, sehn." —— Omnes hae notae conjunctim . demum speciem formare possent; at- que ex ejusdem Willdenovii praeceptis , nec non (1) Conf. Linnaeus, Phi/. Bot. curaS prengelii ed, 4*., Halae ad Salam i;?o9. pag. 172, 176 et 355. 96 COMMENTATIO non ex institutionibus summi Dotanici Upsaliensis , species determinanda est signis a radice, | caule, foliis, fuleris et imprimis ab inflorescentia parti- busve fructificationis petitis (1). Quae vero huc usque dixi, ne intelligas ac si omnem aliam speciem generis ,$o/ani tuberibus escu- lentis excluderem ; duce nempe Dunal, .$o/znum montanum , Papa montana, Papas de Lormas , xe- vera speciem a $o/270 tuberoso diversam habeo; ille auctor eam diagnostice describit et icone illu- strata occurrit in flora Peruviana, ubi additur ra-. dicem eximiam esse ad sues saginandos (2). Secundum Noél et Charpentier A^. 1809. alia species detecta fuit in Nova Grenada, quam De Candolle primus qui ejus mentionem fecit , nuncupavit SoJanum V alenzuelae ab inventore E 10i Valenzuela (5); mihi autem non constat num ad varietates sit referenda, an sit distincta spee cies. — De specie denique, quam invenit C o m- merson A*. 1767, in vicinitate 7Monrevideo ,. quamque Dunala specimine in museo Parisiensi de- (1) C árl. Ludwig Willdenow, Grundriss der Kraü- terkunde , berlin 1816. pag. -51. | (2) M. F. Dunal, Zistoire naturelle , medicale et; Oecon. D des Solanum , Paris, Strasbourg et Montpellier 1815. pag. 22. —— Et Hippolytus Ruiz et Joseph Pavon, Z7ora Peru- vyiana ct Chilensis, 'Tom. II. pag. 52. Tab. CLX, fig. 6. (3) Fr. Noél et Charpentier, ZVouy. Diction, des Oti- gines, Paris 1927. Tom. H. pag. 458. BOTANICO- OECONOMICA. 9? deposito, describit nomine So/emi Commersonii, inter judices lis est. Lam bert eam prorsus ean- dem putat cum specie, quam vidit Baldwin (t) circa rupes AMontevidzo , ad oras fluminis cujusdam prope AMa/donado, et addit Bald win esse plan- tam parvis tantum tuberibus, saporis, amaricantis ingrati et nauseosi; dotes quae etiam conveniunt Solano tuberoso L. loco natali sponte crescenti , et ibi ab Indis Maga dicto (2). Haec porro spe- cies Commersonii aeque ac planta quam vidit Baldwin, ambae a Lambertio Solanum tu- berosum L. salutantür ; cui opinioni eo magis in- sistit, quoniam Caldeleugh duo tubera $oZzni tuberosi quae ipse in Chili effoderat, et exinde secum portaverat, denuo in Horto jSocéiezatis Horticulturae terrae mandavit, illic luxuriose crescebant et nullam differentiam | monstrabant , inter speciem Commersonii et Solanum tuberosum L. cultum , quam quod vita vegetativa intensior esset; i, e. caulis et folia magis vigebant impensis florum , quod saepe obtinet apud plantas luxuriosas ; nullus vero character inveniebatur, quo ad spe- ciem diversae dici potuerunt, Nis (1) Egregius Botanicus in America. (2) Non mirandum videbitur, unde oriatur talis differentia inter $o/anu: hocce et ca, quibus quotidie nos utimur quan- do respiciamus ad alias plantas cultas vel incultas v. c. ad Daucum Carotam , caet. TRAP. G 98 COMMENTATIO Nihilominus Sabine (1) indicare conatus est Solanum | Commersonii revera differre a Solano tu- beroio; et ipse Dunal, minus accurata descrip- tione et icone prava hujus plantae deceptus , eo- dem errore ducebatur ; sed plane refutatus est a3 Jame Edwardo Smith, illius. societatis praeside, nec non a Lambertio ipso. Species, quae dicitur Pazares amirillas Hispa- norum, quamque e Lima transmisit Cowan, amicus Lambertii, nihil aliud est, nisi ;$0/2* num tuberosum L. (o). Antequam nunc ad ipsam descriptionem botanie cam atque delineationem nostrae plantae transeam, breviter perstringam quaestiones , unde scilicet, oriri videantur numerosae varietates , et quo modo explicandum — erit: «quod specierum praecocium multae, nec semina , neque flores proferant. Quamvis varietates Dotanicis minoris sint mo. menti, non item agricolis; quae res per se jam adeo clara apparet, ut sponte extra omne dubium ponatur: nonne enim, ut exemplum adducam, summae dignitatis est Trifolii pratensis varietas sae 4iva , aliaeque plantae multae quas agricolae colunt , at- (1) Graphiarius Societatis (Horticultural Society.) (2 AylImer. Bourke Lambert, a deseription of the ge- nus Pinus, Lond. 18245 ubi Vol. Il. pag. 41, quaedam inve- niuntur de loco natali So/asi tuberos? L. Hic etiam confer- ri meretur: das senes Z[]/g. Garten Ulagazin, Band HI. 119—3I3. ET, "- T didnt BOTANICO -OECONOMICA. 99 atque has inter nonne ipsa cérealia pro parte varies tates dicendae sunt, ne loquar de $o/amo tubero- $e ipso; deinde in vulgus notum est, omnem plantam sibi proprium requirere locum, ut rite procrescat , exspectationique agricolae non fallat ; haec regula igitur etiam plantae nostrae applicane da est et, videtur mihi plantas degenerare debere, vel saltem mutationem subire, magis vel minus faustam , prouti hoc requisitum observatur , nec minus; sic etiam legimus illud effatum : ,, Solum » mutat. plantas;" (1) quod saepissime corfirmas tum videmus. Hisce accedunt divérsa culturae me- thodus, major minorve cura, quam praestant in tu- endis plantis , atmospherae vicissitudines , clyma etc. hae res omnes maximum certe influxum in plantas exercent , dum insuper cultae prae incultis facilius afficiantur. .lNeque hic omittenda est alia ratio , qua variee tatum numerus ita increvit; scilicet, uti diximus permulta , quae existunt, synonima earum distinc- tionem difficilimam faciunt. Constat caeterum mag- nam copiam oriri a propagatione i$o/gnorum per semina. (2). Ad solutionem alterius quaestionis, unde neme pe derivandum sit, quod praecocia rarius floreant ; sententia Knightii adeo mihi: arrisit, ut eam hic inserendam esse putaverim 3 adscribit ille hoc phaes (1) Linnaeus, Phil, Bot., pag. 172; (39 A. Hunter, l. c. pag. 145. G 2 *00 COMMENTATIO phaénomenon defectui nutrimenti ; tuberüm enim formatione praeter naturam accelerati, pars succó- rum nutricium , alias floribus destinata, nunc a4 radices allicitur.. (1) Jam igitur impulsus late- ralis quo tuübereula progignuntur , viget prae impulsui superiora versus, quod semper fit in detrimentum florum et seminum (92); experie mento, quod instituit Knight, haec re$ egregie illustratur: hic suae praeopinioni innitens , statim postquam provenerant, abstulit tubercula et propi- gines omnes; quo facto plantam florere et semina maturescere vidit. (3) Pertinet Solanum tuberosum L. ad ordinem ma- turalem. JLuridarum Linn., vel secundum me- thodum naturalem Jussieuvii, ad vastam illam Solanearum familiam , quae plus quam 300 planta- rum species complectitur, maxima parte indigenae regionum calidiorum , inprimis Americae meridio- nalis; Subdividitur ampla haecce cohors in duas sectiones , quarum una continet plantas fructu cap- su. (1) Philos, Transactions, 1806, P. II. pag. 997, his. verbis loquitur: ,, J atzributed this poculiarity to privatiom of nu- » friment, owing to the tubers being formed preternatural- 3, !y ealey , and thenco drawing off that portion of the true sap s n»n Which in tlie ordinary course of nature is employed om. the 4, formation aud nutrition of blassoms and seeds," (2) Kurt Sprengel, voz den bau und der Natur der Ge- wáchre , Hallc 1812, pag. 379. (Q5) Philos. Transact. | c. BOTANICO- OECONOMICA, Io sulari , ZVicotéana , Hyoscyamus , Verbascum , Datu- ra, hucpertinent 5 altera vero Dacca praeditas , .So- lanum , Zdtropa, Capsicum etc. sunt hujus divisio- nis (1) — In ultima igitur sectione inter alias generis Solani species etiam collocatur iSo/anum zuberosum , cujus caeterum characteres , generici et specifici, se- cundum Linnaeimethodum artificialem inter plan- tas quintae classiset primi ordinis (Pentandria Mo« nogynia) hac ratione definiuntur: SOLANUM (character genericus ,) corolla rotata,aniherissubcoalitis apice poro gemino dehiscente, bacca bi-locula- gi. | n 2 S. TUBEROSUM (character specificus,) ,, 7 2- »üdicé tuberifera, caule herbaceo, »foliorum segmentis inaequalibus, al- $» fernis minutis, pedicellis articula- w tisj corollis quinque-angulatis." Syn. Lycopersicum tuberosum , Mill. Solanum eseulentum , Necker. Solanum tuberosum esculen- fum, Casp. Bauh. Pin. 167 Prod. 89. iigi5q: ! Dec- /.Q) Cf. Achille Richard, Nemy. Elem. de Detanie, Paris 1829 ,. pag. 461. . ' Fr. Th. Bartling, Ordimes natur, plantarum Gótt. 1830, pag. 194* john. Lindley, Zisleit. iz das naturl« systems der Dae- tanik, Weimar 1935, Pa8- 2/5 €t 549» 102 COMMENTATTIO Delineatio. AJADIX saüs longa, valde tenax, ramoso- fibrosa, soboles, tubercula (1) proferentes, ab omni parte emittens , cum caudice intermedia , ejus dem albo -fusci coloris, ratione vix spectabili in unum quasi confluens. " CAULIS herbaceus, fistulosus, ramosus , va- riae altitudinis, erectus vel decumbens , angulo- sus, fere triangularis, angulis obtusis, membra- nis alatus ; interstitiis inaequalibus intumescens , (loca quibus prodeunt rami,) hinc quodammodo . articulatus , magis minusve hirsutus vel glaber. GEMMAE alternativae, petiolares , folia sim- pliciter imbricata, squamae undique imbricatae, foliaceae , excrescentes. FOLIZ4 impari pinnata, petiolis excavatis alis- que membranaceis munitis; fo//ols integerrimis , irreguralibus , alternis , petiolelatis , subovatis , acu- tis, hirsutiusculis , nervo intermedio subtus pro- mi- (1) Ad veram tuberum notionem intelligendam , inserviant, quae monet Candollius, nempe dari plantas quae sparsim quasdam Exostosium species, sive tubercula proferunt, quae- que, amyli quantitate majori minorive repleta, destinata sunt ad gemmarum, quas superficie gignunt, evolutionem. — Sic quoque Richard, dicit: 4, Jes tubercules sont. de véritables » bourgeons souterrains, appartenant à certaines plantes yiva- » €. — Cf. De Candolle, Organogr. végét. Tom, Il. pag. 113,Ct A chilleRichard, JVov. Elem. de Dotanique, Par. 1828 , pag. 35 et 17. BOTANICO - OECONOMICA. 103 minente, in superficie excavato; /o//o/i aliis mul- to minoribus subrotundis , ovatisve alternatim in- terpositis (quasi stipulaceis.) FLORES inferi, in corymbum dispositi, pedun- culis axillaribus , pedicellisque hirsutis , articulatis. CALTX persistens monophyllus quinqne - fidus , erectus, dentibus hirsutis, lanceolatis , marginibus subscariosis. COROLL 4 monopetala , rotata , extus , imprimis ad dentium apices , hirsutiuscula, zu£us brevissi- mus, //móus magnus, quinque-fidus , reflexoplanus, plicatus , calyce dimidio fere major, varii coloris. STAMINA. Filamenta quinque, subulata mi- nima, glabra. (1) fmiherae filamentis majores, oblongae, -conniventes , sSubcoalitae, apice po- ris duobus dehiscentes , coloris pulchre flavi. Pollen , albicans subtilissimus , formae granulosae. - - PISTILLUM. Germen subrotundum , glabrum. $zylus filiformis , pruinosus , staminibus et an- theris multo longior. $7/gma obtusum, capitatum. PERICARPIUM. Zacca subrotunda , glabra , vi- ridis coloris, apice punctato notata, &zccg matu- ra coloris albo- viridis, et saepe striis vel punctis nigricantibus picta , bilocularis , receptaculo utrinque convexo, carnoso Semina plurima midulanua, fusca subovata, ad apicem margine membranaceo cincta. ( 2) Non CO Nonnumquam stamina sex septemve, cum calyce ó- vel 7- fido et corolla 6- sive 7- fida observavi. 7) Longius progreditur Batsch, qui co losissimam mec mie z 3 nus 104 COMMENTATIO Non possum, quin huic delineationi addam at- que expositioni nominum, quibus jSo/snum tube. rosu'? L. aliis populis innotescit, nec non tem- poris florendi atque loci natalis indicationi , praes inittam descriptionem , qualem exhibet Morison, nomine So/zmi esculenti ; quae descriptio , multis sane verbis composita, semper exactitudinis exem- plum erit: » Solanum esctilentum Casp. Bauh. Pinax. — » Papas Peruv., Papas ZAmericanorum ,. Dattata » Firginiana, zirachidna T heophr. forte, Pz- p0 Péruy.:C'elsin ,; Caulem habet 2— 3 cubitorum crassum angues . losum striatum , leviter hirsutum in multos ra» .. mos infirmos in terram procumbentes brachia- , tum, ex quorum alis pedunculi crassi angulosi ,; flores sustinentes prodeunt. Flores autem mono- , petali sunt , uncialis latitudinis , 5- anguli, ex- ,, terius e purpura candicantes , interius pallidiores , , lineis vel radiis quinis subflavis , herbaceis lon- »» gis discurrentibus, ex quorum medio stamina 5» fla- nus accuratam So/ami tuberosi descriptionem, philologice com- posuit. — Idem ubi de tuberibus loquitur, attentione dignum dicit: eandem substantiam, quae animalibus tam nutritiva, fari- nosam nempe; etiam apud vegetabilia saepe eo loco reperi, un- de planta tenella crescere incipit, Vid. ejusd. Botas. unterhalt Jür Naturfr. Jena r795. Th. 1l. pag. 270—280. Caeterum mihi SeZegam zuüberosum, esse plantam perennem (annuam dixerunt nonnulli), jam constat iis quae dixi supra, (vag. 78; idemque videre licet; Flora Peruv. D. Il. p. 58. BOTANICO- OECONOMICA; 103 ;,; flava «quina, in umbonem coeuntia y stylo pro- ,, minente subviridi, aliorum So/atoru:a ritu exeunt. j) Hós fructusrotundi excipiunt , plures simul quasi 5j ex racemo :dependentes , longis pediculis donati , ,, quorum aliqui parvae nucis , alii Avellanae mag- ;jnitudine; immaturi atro- virentes, maturi atro- j,'rubentes, rarius albi et striati; humida et albi- cante; pulpa. flavi , quae et seminibus multis par- 'vis , planis subrotundis conferta est. Folia pro- . mit ex atris purpurascentia, villosa, quae dein- de explicata viridem contrahunt colorem, alata ex quatuor aut quinis conjugationibus , latiuscu- lis et subrotundis composita / quibus impar unum, , reliquis majus , alam claudit. , Radix tuberosa est, aliquando pugni magtitu- dine, aliquando obionga , aliquando minima , inae- qualis, quibusdam vestigiis insignita unde germi- na anno sequente emersura sunt , cute tenüi , fus. ; ca aut atro »rubente tecta, medulla sive carne, firma. et alba. Ad caulis exortum radices plures | fibrosae oblongae albicantes, per terram sparsae , quandoque et profunde descendentes, quibus et aliae tuberosae radices adnascuntur , ita ut plantae hyemem versus erutae, ultra quadraginta (alii quinquaginta notarunt) tubera diversae magnitu- dinis notaverimus , quorum majora in usus edu- les servantur, et minores propagationis causa, "terrae committuntur. Radices etiam variis par- tibus sectae, ex auolibet oculo seu vestigio , 5 re- 106 COMMENTATIO , Tegerminant novaeque plantae exinde pullu- », lant." (3) Priori parte jam vidimus rem saepe non levem esse, ut rite distinguamus , num sub nomine Jz«- iatas (Pataten) significetur Solanum tuberosum L. an Convolvulus Batatas L. et ibi verbo indicavimus differentiam harum plantarum ; hanc ob causam non minorem offendimus difficultatem , statuendo veros Selani tuberosi locos natales ; sedula autem inqui- si- (1) Robert Morison, P/antarum Hist, uniy. Oxonien- 5i5, Oxonii, 1715. Tom. III. pag. 52». — Icon exposita, Sect. 13. Tab. I. n?, 19. minus feliciter successit, ex hacce vix dig- noscitur planta nostra. Descriptio caeterum quam C. Bauhi- nus in sua phytopinace et in operibus Matthioli exhibuit, illà in Prodromo postponenda mihi videtur; plantae ipsius au- rem figurae , uti occurrit apud Matthioli, Opera, Ed. 1598, Pag. 758, in Prodromo, atque apud Tabernaemontanum, Kraüterbuch, Basel 1697, Th. II. pag. 28695 pracferenda es- set figura , quae prostat in Joh. Bauhini, Hisz. Plast. cu- ra Chabraei, Ebroduni, 1651 , Tom. III. Lib. XXXIV. pag. 6224 lnflorescentiae modus, ipsi flores, tuber caulisque ramo- sus magis, hanc picturam meliorem, redderent dummodo om- nes partes magis proportionatae ; atque folia et baccae fuerint, ut apud Casparum. Apud Clusium partium proportio melior, tota figura magis soluta est, Eadem figura occurrit apud Gerarde, Herbal], Ed. 2*. pag. 927, atque cum illa, eadeÁm Clusii, nostrae plantae descriptio annexa invenitur operibus Dodonaei;vide hujus Herbarins ote Cruydboeck , Ed. 1618. Lugd. Bac cf. quoque Caspari Dauhini, Pre- dromus, Lib. V. Cap. I. pag. 89, et Caroli Clusii, Ra- rierum plaut. Hist, Àntverp. 16or. Lib. IV. Cap. LII. pag. 79» Kits a tatem i a in i a n i — ra ee E NE NE ET e m BOTANICO- OECONOMICA. 107 sitione mihi videor jam veritati propius accedisse , quare etiam nomina sequentia prorsus synonima habeo. 'Sic ab Indis vulgo nuncupatur Papa:5 (1) hinc secundum varios scriptores Papas Peruvía- morum, Papas Zmericatorum ; Papas WHispano- rum, Batata Pirgimana , Virginianis opemauck vel openawk; in Mexico Papas Cimarron; dum planta inculta Chilensibus nomine Maglia venit. — Apud Burgundos, testante Clusio . dtrtiscoki In- dici vocantur, Japonensium Syagatra-imo; lingua Malaica Ken;anz; in Polonia Sabkg- Ziemne , in Hispania PozasZes vel Poratas Manchegas. In Suecia et Dania Jord-peeren, in Anglia Po- tdfo, comtnon Potdto , in Italia Tartoffoli , Pomo di ferra, lingua Gallica Pommes de terre , Tartouf- fes , Truffes , Tufelles , Cartouffes , Patates , Topi- mambours; (2) et ipsa planta /More/le tubereusc. : Gar- (1) Saepius Se/amum ruberostim hac voce designitum reperi- tur apud scriptores omnium temporum, unum alterumve locum indicavimus, quibus hic addam. Frez ier, Relation du voya- go aux cótes de Chily et da Perou, I717791714. Par. 1716 , pag. 61. (2) Minus recte, nempe Tuvpisambours potius sunt tubera Helianthi tuberosi L, (-4ardpeer 5) qui aliquot ante annos in Patria adhuc colebatur, cujusque fructus decumani publice elo- cabantur (Tiesdverpachten,) In Germania etiam nunc coluntur, sub nomine Topinambours, Erdápfeil, Jüden - erdzpfel , quum a Judaeis praesertim consumuntur. Vid, Occo. Neuigk., 3831. R?, 15, pag. 120. 109 | COMMENTATIO Germanis, verbositate uberioribus ; Kartoffeln , Kartuffeln , Tartoffeln , vrtoffeln, Erdtoffcin , Erd- birnen, Erdtuffeln , Toffelchen , Grundbirnen , Grum- birnen, Erdapfel, Nudeln, : Knollnudeln, Grü- blinge . et tota planta etiam Grzüb/ngbaum, uti apud Tabernaemontanum vel Zfibarer Nachtschatien Willdenovii; Belgice tandem ZAardappel, locutione minus usitata 7fardbuil, et subinde idiomate Parazers ; planta vero ipsa Knob- belige NNagtschade , apud Houttuyn nuncupa- tur. " Icones prostant optimae apud Putsche, Ker- ner et Blackwell. (1). Floret loco natali mense Julio et Augusto. (2) Postremo denique ut etiam huic dissertationis parti finem imponamus, citabo locos nonnullos ubi Solanum tuberosum L. sponte crescentem ob- servaverunt quidam peregrinatores; hisce enim lo. ci natales ulterius indicantur. Conwallader Colden testatur se Solanum tuberosum invenisse in Americae meridionalis. pro* vincia Noveboracensi (3). — Commerson, uti supra monuimus, in itinere quod circa orbem ter- ra- ()) Putche, l. c. — J. S. Kerner, ZLild. aller Oc- con, pflanzen, Stuttgart 1791, B. VI. Pl. 371, et E. Black- well, collectio stirpium etc. Norimb. 1773, Tom, VI. Tab. 223, Litt, 4 et 7. (2) Ruiz et Pavon, libro citato, Tom. lI. pag. 389. (3) Acta societ, regiae scient. , Upsal, 1743. PAE: 95. BOTANICO - OECONOMICA. 109 rarum fecit cani Bougainville specimina carp- sit prope ZMontevideo, dum Baldwin et na- varchus Do wles rem propriis suis oculis visam certiorem reddiderunt, idemque Baldwin hanc plantam invenit ad utrumque latus fluminis cujus- dam, circa 7MMa/donado. (1) Dombey perhibet eam crescere in cazena Zndium , inque Sylvis Santa Fé de Bogota quo loco etiam reperta fuit a Don Francisco Zea, qui simul. indicat rationem , quare summus H u m- bold, dum illis regionibus versabatur, nostram plantam detegi non potuerat, quia scilicet tempus et occasio veros locos natales adeundi H um- boldtio deérant (2). E literis porro, ab Alexandro Calde- leugh scriptis d, 94 m. Februarii 1822,et ex urbe Rio Janeiro ad Sabine missis , constat $o/anum tuberosum L. magna copia obvenire in vailis mon- tium circa Montem Z/paraiso , dum addit , radices , quas incolae 7Mas//z vocabant, parvas esse , saporis amaricantis et nullius usus. (3) -'Dickson, rediens e Dono Aere animad- ver- (1) J- Sabine, Zber das Vaterland der wilden Kartoffeln , in das INeues Z4Ilg. Garten- Magazin , D. 1I, pag. io7 , et A. B, Lambert, 1l. c. (2) Dictiom, des Science, medicales efc, , Par, 1800, Tom. XLIV. pag. oz1, et Lambert, l. c. (3) Neues lig. Garten - Magazin, B. VM. pag. 109. 1IO COMMENTATIO vertit hancce plantam in vicinitate urbis saepius et insigni quantitate se vidisse, — Cowan uti et Pavon eam invenerunt prope Liza atque in oris ad aliquam distantiam a £z: in Chili LLam- bert ipse invenit; horum nempe primus (Co- wan) detexit plantam, quam Hispani dixerunt Papas amirillas, Solani tuberosi nihil nisi varieta- tem; monet insuper Pavon illam etiam inveni- ri in collibus Céasnchay ad Jequan et Pasa- mayo. (1) — Ad radices montis Orizabze , in Mexi- co detecta est a Schiede; hic tantum fuit plan- ta humilis, floribus paucis coeruleis et tuberi- bus magnitudine nucis CoryZ Zfyellange , pluribus floribus albis; majoresque plantas vidit ad lacum . Huetulaca (Laguna de Huetulaca), ibique Papas Cimarron dicebantur. (2) Et hisce accedant , quae communicata reperimus apud Ulloa, qui scripsit Papas magna copia e Canta , parte Catenae ddndium in Lima advehi, ubi magni pretii habentur. As- severat idem .;$o/ana crescere in Provintiae Cal- lao regionibus Lampa , Asangaro , Ásilo et Canan- gas, quibus in locis ob frigidam atmospheram, nul- (1) Ruiz et Pavon, l. c. pag. 938. (2) Linnaea, Band IV. jahr 1829, Dag. 227, et Bijdra- gon tet de Natuurk. wetcusch., door van Hall, Vro- lik en Mulder, D. IV. St, 2. pag. 159. Solanum tubero- sum. L. rursus in Chili repertum fuisse, legimus ibidem, D. IH. St. ^. pag. 68. BOTANICO - OECONOMICA. III nulla fere alia planta, exceptis graminibus qui- busdam, provenit. (1) ! (1) Don George Juan en Don Ant. de Ulloa, His- for. Reisbeschr. yan. geheel Zuid- 4merica , Goes 1772, D. IL. pag. 104, 120. — Ultimo loco, nempe Canangas, locis are- nosis sub terra inveniuntur moles argenteae, ab incolis etiam Papas dictae, cf, pag. 154. PARS PURUS COE og Tow 50] VARIUS USUS —— nas 9 ame —— Hanc ultimam partem proponere mihi visum est ita ut, quantum potuerim omnia huc spectantia commemorarem; cum nempe valde desiderarem in. telligere quotnam finibus Solanum tuberosum adhi- beri possit, numquam inutile fore existimavi refer- re plura, quae mihi ignota fuerunt, aliis vero digna sunt, quae ad mentem revocentur, Attamen quum non omnia sint ejusdem utilitatis , quin pluri- bus facile carere possemus, quumque multa etiam hujus loci non putaverim, haec verbo indicasse sufficiet , alia autem paululum fusius tractanda erunt. Sperans itaque fore ut pro viribus meis pollici- tis satisfaciam , hac ratione procedam, ut primo loco videamus de viribus nocivis, quas So/azo zuberoso tribuerunt, 9?. de analysi chemica et 3". de usu Soelanoerum in genere, ut hisce pas- Ó sim vincere conemur nostrae plantae vituperatores 5 4^. de« BOTANICO- OECONOMICAÁ. ti 4*. denique loco speciatim de adhibitione So/zsi £uberosi , praeter usum vulgarem , et 5?. de So/ano tuberoso animalibus nutrimento. Fuerunt scilicet docti aliique et adhuc sunt qui Solanum tuberosuth minimi pretii habent , et in prima hujus dissertationis parte jam vidimus quo modo, vel re male intellecta vel práejudiciis impediretur hujus plantae progressus: quam plures enim plantam ve- nenatam crediderunt, quia pertinet ad Soe/aznmearum familiam atque suspicaverunt illius usu numerum malorum oriri; quo retulerunt Exanthemata varia, Scrofulas , Leucophlegmasiam , Vermes , Fluorem al- bum, Spasmos , Hernias, Febrem pituitosam , 'Ta« bem aliave plura, quae omnia a multitudine praeoccu- pata, certioribus certiora venditabantur, atque ta. lem de erroribus convincere vel huic veritatem persuas dere, hic labor hoc opus semper fuit. Dixit qui- dem Linnaeus: ,, Luridae sunt plantae suspec- 5, tae" et dlioloco, ,, plantae quae genere conve- ,, niunt etiam virtute conveniunt , quae ordine na- » türali continentur etiam virtute propius aceé- ,; dunt, quaeque classe naturali congruunt etiani | s» viribus quodammodo congruunt;" minime vero vir. summus statuit. nullas dari exceptiones ; nul- lam obtineri differentiam , etiam quoad vires plans tarum , pro climate diverso , indole soli vel ipsa cul- fura etc., neque ignota illi uti omnibus, vis illa consuetudinis ,. qua opio, tabaco aliisque innocue utuntur homines: insuper quotidie: observare pos- TRAP. pc Stis 114 COMMENTATIO: sunius plantas ejusdem familiae naturalis non tatum sed etiam unius ejusdemque generis , viribus diversis: saudere posse, imo unam eandemque speciem aliis viribus pollere pro diversitate loci; sic dictum in- venimus: ,, Papas quae hodie per universam coli-. tur Europam et victui inservit. qua. radicem , quae ingrate nec olet nec sapit, est vera So/a- "i species, unde facile judicatur illam suspecti ,, quid abscondere, etsi parva satis quantitate ; ,. haec autem parva quantitas ex frequentiori usu ., noxium producit effectum, unde qui ea in Ame- ,, rica fruuntur ad quotidianam .escam | Cachectici ,, €t Scabiosi evadunt." (1) Et quamvis asseverat Gmelin: ,, $ojaza. om- nia venenata sunt veneno narcotico, ob copio- », S3$, quas habent summe acres, salinas partes; , neque Solanum. tuberosum . L. exceptionem facit .. et baccae suspectae haberi debent." (2) 'Mihi tamen videtur, metum existere non debere , quo abstineremus a cibo plurimis grato. atque salubri ; qui vero adhuc haesitant, dicentes aquam vegeta- tionis i$o/agnis contentam , venenatae esse indolis, ae. ^ (9) Fred. Hasselquist,' de vitibus plantarum , vide Lin- aei, zimoen. 4cad, Lugd. Dat. 1749. Vol. I. paz. 406. (2) S. G. Gmelin, de proprietatibus plantarum €x charac- tere botanico. Nov. Comm. Acad. Petropol., Tom. XII, Pag. 540. — Cf. etiam Matth. van Geuns, Staatk. Handboek 'van det ingezctenen gezondheid en Ieven , uit- het. Latijm ver- taald door H. B. Bake, Amst, 1801. pag. 252. BOTANICO - OECONOMICA, 115 aeque ac tubera immatura, tegumenta et baccas; tales innixe rogo, ut circumspecte sese absti- neant ab immaturis, a tegumentis; a baccisque, et ut sinant, hoc nos credere, coctione prorsus dissipari hanc vim aquae vegetationis , eorum ta- men argumenta silentio transeo. (1). Solana revera salubria esse docent illi, qui fere unice hisce vescuntur, uti dein videbimus 5 porro maximi momenti est observatio, nos hunc cibum numquam fastidire aeque minus ac panem. Caete- roquin vero negari nequit, morbos «oriri: non pos- se ex ingluvie vel apud ventriculo debiles, et vitam sedentariam .degentes ; hoc autem So/ena commune habent cum aliis cibis. (2) "Chemica:. analysi sequentes partes inveniuntur Amylum, pars fibrosa sive parenchyma , quaedam Albiuminis quantitas , Mucus , aqua. vegetationis , principii Tannini parva copia in. tegumentis. -—NVauquelin qui 47 varietates ;chemicae inda- gationi submisit , invenit, 2 hujus numeri partem constare, quoad pondus ex $ aquae vegetationis : $—4 Amyli; jJ;—4; Parenchymatis , quod paren- | | | ehy- |; (3) Cf. Oecon. Neuigk. 827, no. 29. pag. 230. Pu tsche, lec. pag. 45. Bibl wnivers. (agric.) 1823, pag.. 164, et page 170. — Bibl. univ. (Scienc. et arts) , 1816. pag. 292. (2). Fuerunt quoque , qui Solanum tuberosum L. cibum salu- brem vocaverint, quia a vermibus afficitur; quomodo autem expliéanda sit, non bene intelligo , vide .E»cycJopedie Qecono- migue , Yverdun 1771, Tom. XII. pag. 467. Ha 116 COMMENTATIO clyma ipsum ex $—j Amyli. Ipsa autem aqua vegetationis cohtinebat 44545 Albuminis colorati; ;iàg Citratis calcis et circiter 4355 Asparagini; in- super majori minorive quantitate resinam amaram , aromaticam crystallisabilem 5 phosph. Poe, Phosph. calcis, Citratem 2o, et acidum citricum liberum , et materiae animalis peculiaris quandam portionem, Pearson, Lampadius, Vauquelin alii- que Solaninum quidem detexerunt, sed tantum ad minimam quantitatem , praesertim in germinibus ; vel uti Despretz et alii in caule, foliis et baccis; (1) omnes tamen hae partes coctione mue tationes ineunt ut. innocuum praestent alimentum. Atque haec nostro scopo sufficere opinor, sed ab argumento desistere non possum, quin. proferam quaedam de acido pectico. — Vauquelin nem- pe primus suspicatus fuit, fructuum succis acido- dulcibus. inesse substantiam quandam, cui horum succorum in massam gelatinosam abeundi proprie- tas adscribi debuerit. A?. 1894. Braconnot hanc- .() C£ Vauquelin, a»salyr de differentes varietés de pommes de terre, vide Sournal de Physique eic. , Moát, 1817, pag. 121. — ). J. Berzelius, Traisé de. Chimie , Par. 1832, (Tom. Vl, pag. 2t1. — Despretz, £lemens de Chimie Par. 1830, Tom. lí. pag. 453, Et quoad principium | So/anínum ejusque vires Cf. Nic. van Enspeyck Kle ynhoff,speci- men medico- inaug. de principiis vegetabilibus alcaloideis, pag. 10, quod etiam insertum invenimus in collectione diss, Acad. Luzd. Batav. 26 Nov. 1825. — 6 Febr. 1826. BOTANICO - OECONOMICA. 117 hanc materiam acquisivit e radicibus Georgiae variíabi- lis, et Helianthi tuberosi , postea etiam e rapis , dau- cis , plantarum caule et foliis , arborum cortice , po- mis , malis aliisque , imo nullam plantam vel radicem " carnosam invenit, quae aliquam partem , principio quodam nunc colorato, nunc incolori combinatam , non contineret, — Hunc in finem e. g. radices ra. dula in pulpam conversae coquuntur in aqua des- tillata, cui, quia acidum pecticum in plantis vulgo occurrit forma Pectatis calcis , pauxillum acidi hydro -chlorici additur, abluuntur et cum larga solutione Potassae vel Sodae iterum calo« ri exponuntur, donec liquor spissus, mucila- ginosus, subalcalinus prodeat , dum acidum hydro- chloricum separaverit acidum pecticum forma gelati- nosafere absque colore , sapore acidulo , aqua frigida vix, ebulliente vero magis solubile. Alcohole , solutionibus metallicis, aqua Calcis et Darytae, acidis , sulphate et hydro - chlorate $o , nitrate Po etc. coagulatur et mutatur in gelatinam diaphanam, in- colorem , glaciei similem. Cum Potassa format sal aqua valde solubile; quando Alcohol solutioni ad- ditur, denuo formatur gelatina diaphana insipida ; cum Ammonia vix combinationem init , quae cae- terum 'exsiccationie, sub forma gummi exhibet sal neutrum , odoris saporisque fere expers. Denominavit B raconnot hoc acidum voce peczi- ci a qijkris , congulum atque opinatus est , nihil esse nisi Cambium , quod forma guttarum gelatinosa- rum. 118 COMMENTATIO rum prodit, ubi in plantis novae evolutiones obo- riuntur, De usu quem praestare potest hoc acidum Pisto- ribus, qui inde varias substantias gelatinosas colo- ratas vel absque colore, variique saporis conficere valent, uti ge/ée à ja vanille, à ja fleur d'oran- 8c. à la Muscade etc. non loquar, Sed indica- vit Draconnot inde praeparari posse solutio nes gummosas , quibus uti possumus aeque ac aliis gummi speciebus, gelatina, colla etc,, quae ad medicamenta relaxantia referuntur vel nutrimen- to veniunt; quam ob rem quoque plures Me- dici non sine fructu jam administraverunt debili- bus post morbos graviores perpessos, et obser- vaverunt aegros hoc nutrimentum facile ferre, quando similia uti Sago , .$a/ep etc. nondum digere- re possunt. Alia denique hujus acidi utilitas in eo consistit , quod solutiones Pectatis Po, $0, sive Amm. sint antidota contra salia metallica , exceptis vero deuto- hydro-chlorate Hydrarg, nitrate Argenti et su- pertartrate Stibii; involvunt nempe venenum at- que neutralisant non tantum, sed simul tanquam potus emolliens , mucilaginosus, inflammationem diminuit , si a veneno assumto orta jam fue- rit. (1). Quam- () Cf. Henzi Braconnot, Recherches sur uw nouvel acids, répandu dans tots les végétaux , vide 4dnnales de Chi- mie BOTANICO- OECONOMICA, 119 Quamvis igitur $o/emum tuberosum | nonnullos habuerit adversarios, ^ nihilominus tamen. sensim sensimque, uti vidimus, tales fecerat progressus , etiam in patria nostra, ut Cl. van Geuns, me- tuens ne res in aliud extremum converteretur , Scil., quod Solanorum culturà nimis negligerent illam Cerealium , desideraret ,'ut huic rei prospi- cerent illi, qui reipublicae principatum tenebant, stimulos nempe admovendo culturae Cerealium ; atque .So/zzis potius aliquod tributum imponen- do. — Est revera .$e/ani zuberosi cultura et usus apud nostrates insignis, attamen culturae et consumtioni in aliis locis comparari non potest: sic enim in Germania mane jam ahenum igni im- ponitur, ibique per totum diem manet familiari usui; imo vix exspectant tempus maturationis , quo .So/ana effodiant. In Gallicia unicum fere nütrimentum exhibent ;$0/2z2 , quae lardo condita gratissima fercula incolis praebent, imprimis quan- do accedit liquor spirituosus, quem JZotka nun- cupant; neque minor est copia, quam variis ani- malibus porrigunt, ne dicam de quantitate haud minore, quae praeparationi inservit spiritus, quem nomine aquayit etiam in alios locos transferunt. In aie et de Physique, Tom. XXVIII. pag. 175, et Tom XXX pag. 96. — Vauquelin, Mémoire sur acide pectique, ibidem Tom. XLI. pag. 46. — JDict. technol., Tom. XV. pag 414. — ] Lb. Lassaigne, abrégé élémentaire de. Chimie, Par. 1829, Part. 1I. pag. 959, et Desprerz ,l.c. pag. 23g. 120 COMMENTATIO Insuper consideratione non indigna est consum- tio Se/znorum qualis obtinet in Hibernia; ibi nulla fere invenitur casa, quin infantes sani at- que hilares exsultantes et .So/azo tosto contenti conspiciantur uti malo pirove apud nos; huic quoque cibo maxima parte adscribunt hominum frequentiam et sanitatem , quae praesertim in Co- mitatu Waterford observantur. Qualis porro sit Solanorum consumtio apud Hibernos, imprimis per agricolas istamque populi partem , quae cae sas incolit ubi tantum ahena ad .S$o/ana coquen- da, mensa et duae tresve sellae valde caducae, utensilia cernuntur; patere. potest e relatione itineris per Hiberniam facti. Dicit enim hu- : jus auctor 5 Solana et lac ebutyratum ,. qui- bus in Anglia sues vulgo vescuntur, híc uni. cum fere hominum nutrimentum sistere et fami- liam , uxorem cum marito et quatuor infantibus, quotidie 35 €& hujus alimenti digerere posse. Alio loco addit; incolas illaum regionum gloriose contemnere jjo/zn2, aliis locis culta, acsi essent haec minus bona, imo mala. — Anglo cui- dam: ,, unde tot infantes sani, pulchrique ** quaerenti responderunt: ,, sunt $0/2n2 quae hoc » praestant. " (1). Quid plura , nonne in Scotia tanti ha» (1) Cf. Jolin.Carr, Reize door Ierland, vert. door W. Coede, Leeuwarden 1816. D. l1, p. 40, 665 D. Il. p. 164 et 224. BOTANICO - OECONOMICA. I21 habentur, quia ante Cerealium messes, ibi vic- tum vulgarem exhibent, quo famis cruciatus sae- pe abigunt; imo perhibent omnem Manufacturam variaque opificia in Lancashire et Cheshire, so- lummodo .$e/ani tuberosi cultura inniti. — Atta- men. dicat forsan quisquam: experientia magis arte valet! quoniam nempe observarunt, v. c. operarios, qui .$o0/z2a tantum assumserint, ocius denuo esurire, et quoad vires minus aptos esse ad varios labores; verum sit: experientiam: enim - argumentando refutare saepe inutile est opus, sed rem propius perpendentes adscribimus ei, quod homines. magnis laboribus occupati etiam indigeant alimento, quod sub minore volumine majorem nutrimenti copiam praebet, quam .$o/2za , quibus si unice vescantur eorum ventriculus quidem one- ratur, corpus vero minus nutritur; nam quamvis determinatu difficilis sit inter vires nutritivas cibo- rum comparatio , statuunt tamen i$o/anorum requiri quintuplum Cerealium, vel alimenti inde confecti , ut eosdem effectus praestent; nullomodo autem hisce infringi posse stabilem So/atzoruz virtutem credimus. Possemus jam quoque referre quales species ad usum hominum optimae recensentur, etiam quoad saporem, minime vero de gustibus dispu- tandum audivi; in generé caeterum praeferenda sunt Solana e plantis, quae gaudent herba tenuiore potius, tuberibus mediocribus farinosis cumque tegumento magis minusve aspero. At- 192 COMMENTATIO Attamen huc usque tantum locuti sumus de immen- sa quantitate, quae usui quotidiano inservit , neque vidimus de copia longe majori , quam aliis praeser- tim locis, alio scopo colunt; atque primo aspectu incredibile fere apparere potest, quando legimus Solani tuberosi 31Y varios adhibitionis ^ modos existere (1); sed mox de hisce fusius vel passim agetur; nunc autem liceat, ut verba Thaéri mea faciam atque cum illo exclamem: ,, Gegen »» Solche Erfahrungen in QGroszen müssen doch »» Wohl alle theoretische ," hinter dem Schreibtische ». Gusgebrütete Chimáren über die physiche , morae » lische und politische, Schádlichkeit der. Kartof- » feln wegfallen. "* Inter multas itaque alias So/az? £uberosí L. ad- hibitiones, primum locum occupat usus ad pani- ficationem. A primis enim temporibus, de quibus legimus peregrinatores Papas apud Americae inco- Jas vidisse, simul testantur radicibus formari panis speciem, quam CAuzro vocaverunt, idemque per. hibent alii scriptores , atque apud primum plantae nostrae descriptorem haec invenimus : ,, Indi , radicibus panis loco utuntur, quem Cáunno ,, Vocant, radicem evulsam solique expositam sic- ,, Cant, siccatam in partes diffringunt, e quibus .,, edulium ,. Cáuzzo nuncupatum, admodum diu , du- (1) Cf. Gardener's Magazine, Vol, l, pag. 438. BOTANICO - OECONOMICA. 123 ,, durans conficiunt " (1). — In Hibernia eodem fere tempore, quo primum tuberibus uti coepe- runt, etiam panis speciem ex iis praeparaverunt 5 circiter medium autem seculum praecedens, mo- nente Putsche in Germania farinae frumenti immiscebantur, cui scopo initio tantum adhibue- runt Solana cocta, dein decorticata et in massam redacta; mox tamen prius dissecaverunt atque coc- ta in pultem farinumque redigerunt, quae cum reliqua farina commiscebatur; quomodo etiam in Helvetia, praesertim ZLLeusanmae et Genevae adbi- bentur in aedificiis ubi detinentur captivi atque in Nosocomiis (2), et sic tandem etiam apud nos tentaverunt in coloniis beneficentiae , ubi hodie ita procedunt, ut hectolitrum secalis misceatur cum duobus .So/anorum ; qua quantitate acquiruntur 150 (6 panis; et temporibus quibus .$6/2z2 abune dant, vel pretio nimio stat secale, sumunt tria hectolitra So/znoerum cum uno secalis, unde panis fiunt 175 (6, ita ut quodvis hectolitrum So/azorum exhibeat 25 (6 panis atque secalis quodque 1oo £6 magis. minusve pro circumstantiis. Interim vero cum incremento usus simul machinae et instru- menia prodierunt, quibus varia opera minimo tem- poris spatio atque parvis sumtibus perficere stu- . duerunt. Cuinam autem usui $o/ana inserviant , x opor- (1) Caspar Bauhinus, Prodr,, Lib. V. pag. 9o. £2) Cf, Bibl. Univ, (agric.) , 1818. pag. 158. sqq. €to13. 124 COMMENTATIO oportet ut prius rite abluantur; hunc in finem adhibent v. c. dolium , quale adhibuit Ternaux, hoc axi sua circumvolvens aqua et Solanis im- pletur, dum aqua renovatur donec pura effluat; cum hoc dolio fere convenit cylindrus , quo veru instar utuntur , qualemque exhibuit Putsche (r1). Parisiis usi sunt apparatu doliorum, in quibus tanta quantitas quotidie abluitur, ut vespere de novo impleta ad diem sequentem parata maneant, et sic porro (2). Caeteri labores differunt pro methodo quam se- quuntur; quadruplicem praecipue inveni, quarum prima eo redit ut .S$o/aza cocta atque contrita massae panis frumentarii addentur, 93, ut Solana cruda in farinam convertantur, vel 3?. ut primum coquantur et denique 4:4, ut amylum extrabatur, quod tam panificationi / quam alii scopo diverso inservire potest, — Peracta igitur lotione plurimis locis So/ana coquuntur, dein decorticantur,, cone - teruntur, atque sic massae panis addita, ad ulte- riorem elaborationem panificii relinquimus. — Haec me- (1) Describitur dolium cum methodo quam secutus est Ter- naux ad farinam praeparandam, Dict. fechnol., 'Tom. XVI. pag. 402., vide quoque Putsche, l, c. pag. 117. (2) Cf. Dubief, l, c. p. 13. — Alii apparatus, uti quoque qui dicitur Lester's, Potatoe - Washer, descripti pic- tique. inveniuntur in Transsact, for Encourag. etc. Vol. XXI. pag. 199. Tab. IL litt. D. — Vol. XXII. pag, 88, et Vol. XXVII, pag. 54. Tab. I. fig. 1. BOTANICO-OECONOMICA. 1s5 methodus a nonnullis , reliquis longe praefertur , quia panem hac ratione confectum, levitate atque majore corruptioni resistentia meliorem existimant 5 qui au» tem methodum secundam sequuntur , $0/274 jam mes- sis tempore depurant , in fornacibus vel clibanis exsic- cant et sicloco sicco usui servant 5 alii vero prius in discos dissecant, vel quoque molunt , qua encheiresi etiam facilius transportari possunt , corruptioni diu- tius resistunt et doliis compacta quoque in itineribus majoribus facile conservantur (1). Plerumque ta- men mox post lotionem decorticantur et. radun- tur, vel in frustula dissecta contusione in pultem convertuntur; haec puls multa aqua abluitur, linteis exprimitur, dein siccatur et molae ope in farinam redigitur. Multa rursus huic operi inser- viunt. instrumenta coadjuvantia, uti radulae quo v. C, pertinet machina, quam adhibuit Baumé, vel ea, qua Parisiis usi sunt St. Etienne et DBurette: hac enim unius horae spatio 3000 $$ conteruntur, cui scopo unus tantum vir requiritur, vel possunt uno die 200-300 sacci in pultem redigi, — Alius apparatus est, qui dicitur Realsehe auflsungs- appgrat; quo scilicet puls CD Cf. Transact. for Éncourag., Vol. XXXIII. pag. 196, In libro qui prodit titulo: JVeder/. Magazijs, legimus Solana per totam hiemem, bona atque incorrupta asservata fuisse in caverna, quae antea carbonibus receptaculum fuerat; idque den- so strato carbonum pulveris, pavimentum hujus cevernae obtc- genti adscribunt, Vide Lib. cit. 1834. pag; 214. 126 COMMENTNATIO puls abluitur et partes extractivae, quibus farina humiditatem attrahit et nigrescit, amoventurs dein praela varia huc pertinent etc. (1). Porro sunt, qui $o/2n4 prius coquunt et quie dem ut fiat vaporum ope praeferunt, quo facto mie nus deperditur sapor gratus et cum ignis. parcimo- nia major copia una vice paratur. Exstat hunc in finem machina Schwarzii, huic: omit» titur radula, sponte secernuntur tegumenta et quantitas 20 medimnorum una vice coquitur. Tandem sunt alii qui adhibent amylum ; de mo- do autem , quo e Solanis. acquiritur, fuse agitur apud L. F. Dubief (2), quem aucto- rem indicasse mihi sufficere videtur. X9: see (1) Machinae , quibus. So7454 dissecantur, conteruntur , qui« busque puls abluitur; exponuntur apud: P.utsche, 1, c. Tab. X. et Tab. XI. fig. 4. apparatus Realii, Tab. XI. fig. 1—3. et Tab. XII. Zranusact. for Encourag., Vol. XXXl, pag. 46. TID; Ah «HP; T. 2.9" WDi Whateley's - machine , ad fari- nam acquirendam. — Occ. Neuigk. 1818. N9. ». pag. 9. et 1825, N?. 2r. pag. 166. — Schwed, adbhandl., Band XXVL. pag. 298. et. .Band XXXVl. pag. 328. — Machine. de, Bau- mé, vide Mévoires de P4cad. Royale | des sciences , a pa* ris 1786. pag. 689. Tab. XIV., vel J. G: Geiszler, Be- schréibung der noteste und yorzugl. Instrum. etc. Zittau und Leipzig.1798. Th. IX. pag. i14. Tab. V. fig. g., et Ma- chine de Burette, Jier. techuol. le | C, pag. 405., et Dubief,.. c. Ta». L fig, 1. — Joh. Joseph. Prechtl,, Technol. Encyclopádie , Stuttgart 1851. pag. 26. (2). L'art. d'extraire la. fécule des pommes. de terre, Paris 1829. pas. 3. BOTANICO - OECONOMICA. 127 "Amylum hoc bene praeparatum et a partibus heterogeneis liberum, sistit pulverem album vel subcoeruleum , crystallinum , absque sapore et inodorem , sub digitis crepitantem , aqua frigida , alcohole et aethere insolubilem , cum aqua fervida autem massam constituit' quae additione alcoholis coagulatur atque ebullitione cum acidis dilutis in Saccharum mutatur, vel in acidum malicum et oxalicum ; si fiat ebullitio in acido nitrico, ^ Cae- terum quoque odio colorem coeruleum induit ; gravitatem - specificam habet. 1,53 et secundum Berzelium, constat ex Hydrog. 6,67, Carb. 44595, et Oxyg. 49,07. (1). Ipsam porro panificationem . aeque minds hujus loci non attingam , solummodo addere volui etiam ex ipsis So/z5is praeparasse fermentum , quod apud panificationem requiritur, atque. .$0/as2 : potissi- mum fatinae Seca/is vel Hordei immisceri, inter- dum. tamen quoque ex ^So/anis. solis confecisse vel haec cum. $ tantum parte. farinae frumenta- riae combinavisse; monuitque caeterum Pictet; qui plura de hoc argumento conscripsit , par- tes aequales e farina frumenti, ^ Amylo et So/a- z"is coctis. exhibuisse "panem optimum (9)5 restat ergo , 2 QD) Cf..F. V. Raspail, JVeuv. systéme de Chimie organi - ques, Paris 1833. pag. 1e Q2) Bibl. univ. (Mgtic.) 1816. pag. 265. , vide quoque ibidem pag. 197. atque. JVieuwe Vaderl, Lotteroef. 1769. D. II. St. 2. pag. 117. 138 COMMENTATIO ergo, ut enumeremus proprietates , vel, ut perhi- bent multi, talis panis praerogativas ,' quo scilicet referuntur vilitas pretii, salubritas, major albedo , succulentia et sapor gratus, crustae durities minor, major corruptioni resistentia, et quod diutius re- cens maneat (1). Retulit Parmentier duos panes, quorum unus seinper aéri libero exposi« tus erat, durante itinere ad Hispaniam incorrup- tos mansisse et adhuc post decem menses usui aptos fuisse. Praecipue ob duritiem. et core ruptioni resistentiam , egregie hic panis auxilium afferre potest in annonae caritate, e Cerealium messibus deperditis, "atque simul tali panifica- tione praecaveri potest, ne .So/aza catervatim re- jiciantur, putredinique exponantur, uti saepius. fecerunt , minus quia e messe abundante , superflua dici possent So/zn« ila, sed revera quia ob cau- sas, quas nescio, minus studeant frui omni uti- litate, qua So/smum tuberosuta. sese distinguit ; nam-ad. solam panificationem.. haec -adstricta no- lo, quum et aliae existànt utilitates uti. videbie nus. | tof d Attamen ut semper fit, ctiam hujus panifica- tionis deprecatores fuerunt multi; alii.autém. pror- sus - (r) Num farina vulgaris quantitatem. Amyli So/amorum con- tineat, secundum Raspail detegi potest aspectu crystallino , jrassertim vero, oculo armato, ex talis amyli forma diversa, quae ovalis, gibbosa, triangulzris; vide 1,'c. pag. 43. et pag. 67. : dan iba — PHÓ BOTANICO - OECONOMICA. 199 sus inutilem | rejecerunt; - sed horum argumenta saepe ipsa refutatione indigna sunt, sic, v. c. a fervide properante prolata mihi videntur, quae leguntur in Ephemeridibus Anglicis (Times 98 Octob. 1829.), ubi postquam indicasse credide- rant, So/zza panificationi numquam esse adhiben- da, omne pondus dictis suis imposuisse sibi visus est, dicens: , thus we chay soon seo the Ai- »» Uherto: steady , industrious, joyous English people » Changed into a nation of miserable turbulent |, » drunkards." — Eodem modo. misereor illius , qui de bac panificatione dixit: .,, Z0 ' zíij ooit: 4» Semeen worde, is zij oogenschijnlijk. eene. mise. » daad van gekwetste menschheid ; de aardappel. »» &elaten zoo als zij is, was een toeyerlaat , ?t welk: » de Natuur aun de bohoefligheid beschikt had ; » deae wrede misvorming gaat "t haar diem doen »» verliezen. Quid. vero moror iis, dum persuasum me habeam talem panificationem apud nostrates numquam 1lo- cum habuisse, nisi prius rem ab omni parte cir- cumegissent periti; atque rogantibus , cui bo- num? respondeo verbis meritissimi Parmentier: » Consommez les toujours en. nature, quand il:y » à abondance de grains 5. associez les à. leur fari- » "€ dans les années tnediocres , et. s'il ne vous res- » te. absolument , d'autres .gessources. pour. subsister » que. ces. racines en quantité y. consacrez. en » une partie à la panification , pour ayoir dans TRAP. I $» tous 130 COMMENTATIO , tous les. temps l'aliment. sous. 1a forme habituel- $ Possunt caeterum etiam :$o/zgna congelata, prae. terquam quod degelatione in aqua frigida. adhuc usui vulgari inservire valeant , in farinam conver. sa huic scopo adhiberi, quin fuere qui de industria gelu exposuerint, quo farina sua sponte secerni- tur; vel possunt saltem inservire textoribus ad fila praeparanda, porro restiariis , bibliopegis , charto« .paeis, velamentorum glutinatoribus etc. (1) Hoc loco tandem quoque dicendum est, panem biscoctum e farina Zririci et Solanorum , ex plu- rimorum observatione praeferendum videri eo, qui ex farina frümenti sola perficitur, talemque praecipue in itineribus maritimis utilem. esse, etiam ob vires antiscorbuticas , quibus pollere videtur; neque ignoramus nautas subinde .$o0/272 cruda ori assumere, quando scorbuto vexantur, et hanc ob causam quin et propter duritiem majorem hujus pa- mis biscocti ab illo, qui praefuit Africae insulis Isle de. Frate et. de. Bourbon; Parmentiero jam propositum fuit, ut conficeret. (9) Alter usus non minoris momenti spectat. ex- tractionem liquoris spiritus vini similis. Prius- quam vero. ad potus transeamus, verbo adhuc de aliis (1) CF. quoque Priend des Vaderlands, D. IV. pag. 908. (2) Parmentier, Recherches sur les végétaux nourrist, pgs 145. e— Oecon, Neuigk. 1925, n9. 14. Pag. 105. Rees Belt MO v orien. M « Y E 1 1 BOTANICO - OECONOMICA. 131 alis quibusdam , rem cibariam magis spectantibus, loquar. Primo itaque loco tanquam panis socii huc veniant Butyrum et Caseus: hunc in. finem nempe .$o/ana in pultem conversa reliquo lacti in- miscentur ut more solito fiat butyrum; eodem modo si casei vulgaris massae commisceantur atque condimenta quaedam addantur, uti flores. Sambuci , semina Coriandri , Anisi aliave, caseus formatur qui laudatur tanquam corruptioni minus obnoxius et quod vermibus non afficiatur 5 nonnullis autem ipsa haec res facere posset, ut minus appete- rent, (1). A?. 1754 jam mulier quaedam in Suecia ex iSolanis sibi. .$250 speciem. paravit, alii multi dein similem confecerunt, imo machinarum ope: sic enim. matrona quaedam, Chauveau de la Mietiére Parisis huic scopo fabricam erexisse invenitur, . Existimatur haecce $zgo alimentum valde nutriens et sanum, quod etiam Oryzae vel Milii instar praeparari potest.- (2) Alii amylum adhibuerunt tanquam succedaneum pulveris Sa/ep, Zírrow- root, Topiaka similiaque. Ternaux, ex Sz. Ouen, operariis suis porrexit Solana gelatinae ex ossibus juncta, quale nutri- merne- (1) Cf. Oecon. INeuigk. 1827, n?. 49. pag 392, et opus Die Kartoffel - frucht , Rudolstadt 1830, pag. 103. (2) Sehwed. Abhandl. Band XVI. pag. 77. — Geiszler, l, c. pag. 108, Tab. V. —— jJ. A. Voigt, Magazin für dennuer- ten Zuscand der JNaturk. etc, Weimar 1804, Band. VII. St, 4. P. 543- I2 132 COMMENTATIO mentum 7er - Ouen vocatum Parisiis in plerisque aromatopoliis prostat. Differt tamen pulvis qui e Solanis acquiritur a genuino pulvere Zfrrowe root e Maranta arundinacea L.5 gaudet enim prior forma minus crystallina, majori gravitate et attactu mi- nus aspero; insuper quando ex. gr.grana 1o hujus amyli solanacei cum unc. 1 aquae ebullientis com- misceantur, oritur massa gelatinosa; pulveris au- tem Zfrrow-root eadem quantitas cum tali aquae portione liquorem mucilaginosum tantum sistit. Hanc Sgo confectionem respiciens, Raspail di- cit, se opinari $zgo quae venalis prostat, plerum- que originem ducere ex amylo tali; Sa/ep autem ex hoc praeparatum minoris virtutis existimat, quia Salep e tuberibus OrcAidium , contineat mucilaginem et aroma quoddam , quae principia in amylo puro in omnibus plantis ejusdem naturae , non inveniun- tur. (1) Quod tamen attinet multa ista, quae usum cu. li- (1) Cf. Raspail,l. c. pag. 44, 49 et 68. Acquiritur Topiaka e planta Americae australis indigena, e classe , etordine Monoe- ciarum Monadelphiarum , scilicet e 9a£ropha Manihot L. euh radice tuberosa Americani panem conficiunt; etiam inter cibos quibus Indi praecipue utuntur, locunt suum occupat ita dicta Cassaya , Cassaye, vel Belg. Cassavi-brood; hunc in finem arbuscula illa in plantariis colitur. Cf. Ph. Firmin, JVieu- we algemeene Leschrigying yan de Colonie vam Suriwamen ,D. I. pag. 59, et Edward Bankroft, Proeve over de Natuur], gerehied, yan. Guiana, pag. 3o. ; - BOTANICO - OECONOMICA. 133 linarem magis spectant, intacta mitto, dum. iníta unus alterve locus citatur, ubi plura hac de re ine veniri possunt. (1) De syrupo e So/ami; monemus, postquam haec praeparatio progressus quosdam jam fecerat, plu- res novas detectiones sibi subsecutas esse, uti saccharificationem , destillationem liquorum spiri- tuosorum, cerevisiaeque . confectionem, A?. autem i811, Kirchoff, chemicus Pezropolis acidi sul- phurici actione in amylum, sibi saccharum compa- rare incoepit, Caeterum etiam apud nostrates hic et ilic reperiuntur fabricae, ubi e So/anis syrupum praeparant, v. c. Aorerodami, $chiedami et in vicinitate Z/rmhemii (2) porro JZameli,. Culem- burgi et P'ianae. | Sunt hujus syrupi duae species, fusca vel brun- nea scilicet et alba , imprimis libarii hisce utun- tur; alii perhibent egregie inservire posse ad vi- num (1r) Dictionn, technol., 1. c. pag. 409. — Dict, des. Scienc. MMédic., Tom. 44. pag. 273. — Parmentier, l. c. pag. 163. — Dill. univ. (asric.) 1823, pag. 187. —- De usu culi- nari conferri possunt item Dict. techn. , 1. c. pag. 404. — Lud-. wig,l c.pag. 70. — Benjamin Rumford, Zssays poli- tical, economical and philosoph., Lond. 1800, Vol. I. pag. 283, et opus supra citatum: Hundert und siebenzehn vorschr., pag. i195 vel die Kartoffel-frucht, pag. 24—93, ubl 43 varia ac- commodationis praecepta leguntur. (2) Hic etiam factitii pulveris 4£rrow- root magnam copiam praeparant. 134 COMMENTATIO num qualitatis minoris ameliorandum , imo ad vini speciem conficiendam , dulcem , efficacem et fortem , cujus revera humilior origo sapore numquam dete- gi posset, Ejusmodi vini Dubief, A?. 1897 exemplum publicae expositioni obtulit, quod no- bilioribus vini speciebus non cedebat. (r) — Ce- revisiam quam alii praepararunt fusci vel albidi coloris et saporis dulcis vel subamaricantis , fere aequalem dixerunt illi speciei Anglorum , 7f/z quam vocant; dicunt quoque hanc Cerevisiam non muta- ri nec acescere,, porro laudatur ejus salubritas, vis nutriens, effervescentia atque vilitas pretii. (2) Tertio loco etiam acetum inde praeparatur purissimum for- teque, coloris albidi vel subflavi, odoris et saporis grati , aceto vini fere simile. (3) Spiritus denique, qui destillatione acquiritur , ad liquorum spirituosorum omne genus inservire potest, et sic sponte ducimur ad considerationem spiritus vini. — R aj u s jam (4) retulit, incolas Virginiae sibi e tuberibus .So/ani Zu- (Q) Dubief, lc. pag. t15. cf. etiam Oecom. Neuigk., 1819, Jinzeizer, n". o. pag. s. 1824, n9. 66. pag. 528. — Dict. technol. l, c pag. 399 et 410. — De apparatu ad Saccha- rificationem Dubief, l. c. pag. 144, Tab. III. fig. 1r, vide quoque ibidem, pág. 9. Putsche, l1. c. pag. ISI, uti et "Tab. XIII. fig. 1, de Zf?paratu Hermbstüádtii. C2) Dubief, l. c. pag. 109. — Oecen Neuigk. , 1824 , n9. 53, pag. 417. (3) Putsche, l. c. pag. 148. (4) Bist. plant. Tom. I. pag. 675. BOTANICO* OECONOMICA. 135 £uberosi liquorem quemdam praeparavisse quem, monente quoque Dunal, Jobi et Setici nomina- verunt, Pertinent igitur hujus inventionis rudimen- ta ad tempora diu jam elapsa; sensim sensimque ve- ro praeparationis methodus increvit ad perfectionem qualem nostris temporibus conspicimus. Praecipue tamen obtinet in locis ubi i$o/ani zuberosi culturam majoris momenti faciunt, imo statuunt cum exten- sione illius culturae prorsus requiri spiritus vini con- fectionem , qua demum optimi fructus redundant. (1) Est revera insignis consumtio ;So/anoruz huic scopo in Germania, Francia etc, , praesertim vero in Borussiae parte orientali , quae dicitur Zer Li- zhauischer Kreitz , et. in regione Je département de la Mouselle. Varietates, quae usui quotidiano minus inser- iunt propter partes aquosas nimias, vel illae, quae pabulo animalium coluntur, hic optime ad- hibentur, et quidem eo melius, quo citius post 'eorum perceptionem vel saltem antequam germina pullulare inceperant ,- operationi submittantur, .$9- lana quae acrimonia quadam scatent, sub. cineri- bus ea deliberari posse exhibet Putsches caete- rum eaedem sunt operationes praeparantes, quas vidimus ad panificationem requiri; nonnulli autem -praeferunt Solana , quae per vices congelationi at- que H '€X1) Putsche, l. c. pag. 144» 156 COMMENTATIO que degelationi exposita fuere. —— | Cocta jam per radulam vel in molis conteruntur ope dua- rum scutularum sive uti in Francia cylindro- rum ope, quibus unius horae spatio rooo (b conteri possunt; vel utitur apparatu, a Sie- mens invento (1); bac illave ratione praepa- ratae massae nunc quaedam frumenti portio addi- tur atque a quibusdam mepertam est additione Avenae maximam quantitatem acquiri ; censuit por- ro Parmentier quantitatem valde augeri ad- ditione pultis e radicibus eae vulgaris, vel Daue ci Carotae dum alii ob saporem gratum immiscuere baccas Juniperi. — Caeterum spiritus hic a multis aeque purus gratusque habetur ac spiritus vini vulgaris, quamvis alii ei saporem alienum adscrip- serint , quem derivant "ab oleo quodam albo , pellucente, odoris fortis, saporis acris et nervis innimici, quo vomitum ortum viderunt, imo experimenta cum hoc instituerunt , eo effectu ut cuniculi qui assumserant, mox moleste respirare inceperint, vel suffocati interierint alii, solo illius olei odore; interim destillatione facile amoveri potest. (2) Supra jam monuimus, e .$o/anis colam praepa- rà» (1) Cf. J. J. Prechtl, Techn. Encyklopedie , pag. 2o. Put- sche, l. c. Tab. XIII. fig. 5 et 4. (2) Oe:ou. INVeuigk. 1925 , n9. 95. pag. 760. cf. porro Schwed. 4bhandl, Band XXXVIII, pag. 264. Z£nnales de Chimie , 'Tom. LVl. pag. 207. Bibl. univ. (agric.) 1818 , pag. 101, 1923, PAE- 1889. BOTANICO - OECONOMICA. 137 rari posse ad usum glutinatorum , | bibliopego- rum etc. 5 possunt praeterea hanc adhibere qui inso- lant lintea, quia candescentia perbellique aspec- tus. facit, Clouét eam acquisivit maceratione Solanorum , quae dein pistilli ope contusa in pul- tem convertebantur; pultem per aliquod. tempus putrefactioni spontaneae exposuit , rursus contrivit atque in placentas redegit, quas exsiccatas in pul- verem subegit, — Smedes Groningae A?. 1810 in mola sua olearia collam talem confecit optimae qualitatis; sumtus attamen nimii impediebant ut continuaret, (1) Raspail, hujus collae prae- stantiam affirmans , dicit: |,, Z]amidon de froment » "& qQrésenie pas. tous les, avantages de l'ami- » donde pommes de terre, car celui - ci: contient » toujours une portion des substances acres, rési- » neuses et glutineuses qui existent. avec. lui dans » a graine." (2). | Facili modo quoque acqui- ritur pulvis, quo capillos venerabiles comere olent; | ut autem generatim huic scopo adhie -be- 188. Mihi relatum est nuperrime in Provincia Croninga aedifi- cium erectum esse, ubi $oa/za moluntur, ut mittantur ad spi- ritus Juniperi destillatores. (a) Cf. Dubief, 1. c. pag. 128. — Parmentier, l. c. pag. 575. — ]. A. Uilkens, Technol. Handboek , 1813, ode Stuk , pag. 199. — Transact.for Éncour., Vol. XXXI. pag. 119. (2) L. c pag; 68, vide quoque JMémoires et, obsery. re- cueillies par 1a Société oécone de Berne, 1764, Tom. II. pag, I3. *Fabrica ad collam e $So/anis praeperandam, per quadrguinta: annos. Ubbergae , prope IVeomagum | jam exstitit, 135 COMMENTATIO beri posset, obstare videntur nimia ponderositas et adhaerentia minor. Candelarum confectores quidam uni cerae parti duas amyli sive hujus ad X partem junxerunt , hasque cande- las diutius et melius absque vaporibus lucentes dixerunt. — Alii pultem e ,So/zzis contusis axun- giae addiderunt ad formandam saponis speciem, qualem tamen ubique adhibere non. possunt, quia calore hac puls ab axungia denuo separatur; alii vero saponis instar usi sunt aqua vegetationis , quae optima e tuberibus albi coloris exprimitur. Fou- que hac aqua incoquit fila, quae colore griseo indui vidit; Moris autem monuit aquam crudam adhibendam esse, atque primus fuit, qui applica- vit lotioni linteorum bombyciorum , gossypio- rum etc., panni hunc in finem spongia hac aqua madefacta infricantur et dein aqua pnra abluuntur et siccantur. (1). — Cum aqua vegetationis quoque stercoris instar irrigare possunt prata et segetes, atque perhibent, praecipue hortulanis momenti , insecta plantis nociva hinc non tantum deleri , sed etiam in posterum plantas ab iis praecaveri, (2) Pulpa vel parenchyma , quod post amyli prae- parationem remanet, inservire potest lotioni vela- mi- (D Dubief, l. c. pag. ós. Transact, for Encour. Vol. XXHIE. pag. 217. 2) 4nnales Bolgiques des Scienc. dris et littor. Tom, IV» pag. 64. —- Dubief, l.c. pag. 93 BOTANICO- OECONOMICA. 139 minum , tapetornm similiumque 5 nonnumquam adhibuerunt ad fabricandas chartas contectus ru- dioris ; pyxides tabaci etc. , vel ad partes aequa- les cum scrobe ligni, igniaria exinde confece- runt, Vulgo tamen haec pulpa cum caeteris residuis pecori pabulum porrigitur. Quod ve- fo chartarum confectionem attinet , monemus , Schüfferum, qui e variis substantiis char- tam scriptoriam fecit etiam e $e/anorum tegu- mentis, suspicatum fuisse e tuberibus chartam confici posse, aeque pellucidam ac chartam bi- bulam Japonensium. Baretae, opifici chartario in Francia, qui simili ratione chartam scripto- riam e .$olanis praeparare conatus fuit, bene suc- cessit. "— — Accedant nunc alii adhuc usus tam ipsorum tu- berum, quam aliarum totius plantae partium 5 ho- .rum autem brevis enumeratio sufficiat. Qui ferrum stanno obducant aeque ac illi , qui cochlearia fabri- cantur etiam uti possunt pulte e .So/zmis coctis cum aqua calida atque fermento confecta. Solana cocta contrita atque. cum creta. aquae immixta tectorium exhibent, quo simul ventorum pluviarumque vel etiam murorum efllorescentiae nitrosae influxus nocivus imminuitur, In Scotia So/anae rite abluta adhibentur ad de- compositionem .hydro-sulphatum , qui occurunt - in solutionibus e quibus subcarbonatem $0 ex- trahunt; alii j$o/z74 dissecta ahenis immittunt, ut im- 3» COMMENTATIO impediant crustarum formationem e salibus calca» reis, quae nunc liquore viscido obvolvuntur, quo minus adhaerere possint. (1? Eadem ratione quoti- die iis utuntur, ut ahena machinarum pneumatica- rum contra incrustationes et perforationes inde fa- cile secuturas tueantur. Aeque ac textoribus, pannorum gossypinorum pictoribus inservire potest gummi species , quam e i$o- lanis praeparaverunt ; meliorem autem dicunt , quam e baccis acquisiverunt alii. — De .$0/anis caeterum tostis, potui Caffeae immiscendis, neque de eo- rum cataplasmatis instar adhibitione dicam, — K els Gotiingae, ex tegumentis tuberum rubri coloris sibi paravit colorem roseum , satis immutabilem et idoneum ad pannos laneos etc. tingendos; atque pul- chre flavum e floribus contusis et expressis che- , micus quidem Zafniensis acquisivit. (2). | Etiam herba $o/ani tuberosí sua praestat; sunt scilicet. qui insistant, ut post messem simul cum. effossis radicibus Tritici repentis in pratis con- Sper- (1) Cf. Dict. technol. l. c. pag. 400. — G. Nieuwen- huis, JVoordenbock van kunsten en wetensch. , Zutphen 1820, in. voce aardappelene, (2) Cf 4igem. Kunst en Lettorbode , 1790, n9. 130. pag. co1 Joh. Jos. Prechtl, Zahrbücher des polytechn. Insti- tutes in Wien, Band II. pag. 416, vide quoque Oecon, AVeuigk. 1818, Beilage , n?. 18. pag. 133, de varietate quadam sive. forsan de specie diversa So/asi tüberosi, L. quam Indi tantum tingendi scopo colere solent. BOTANICO - OECONOMICA. I4I spergatur; alii autem Potassam exinde produxe- runt, cujus quantitatem insignem inter alios detexit quidam Pharmacopola Z/mbiani. — Cl. Uilkens e roo (& herbae exsiccatae acquisivit , 11,5 (& cinerum et ex his 9 semunias Potassae; imprimis vero experimenta hunc in finem instituit , Mollerat, quibus apparuit maximam quantitatem acquiri ex herba proxime ante anthesin abscissa, obstant tamen incommoda , impensas scilicet quanti- tate Potassae minime remunerari, atque herba ab- scissa tuberum proventum diminui. (1). -— Quo- que fuerunt, qui folia a caulibus separata, atque exsiccata tabaco admiscerent, quod tabacum leve gratique saporis dixere. . * De herba tamquam pabulo deinceps dicetur sed summitates plantarum juniorum coctas oleris instar yel cum carne salina accommodatas , amatoribus relinquo, aeque, ac baccas aceto aromatibusque conditas , vel et spiritum , quem e. g. JVarmurco et Parisiis ex iis praeparaverunt. (2). Atque sic vidimus seminibus exceptis nullam totius plantae partem non huic illive scopo adhi- bi- (1) Cf. Uilkens, Techsol. Handboek, l. C. pag. 172, Oecon. Neuigk. 1818, auszerord. Beilage , n9. 16. pag. 120, 1826, n8. 59. pag. 472, et J. B. Mollerat, Observations sur la végétation de la pomme de terro etc. dans les Annales de Chimie et de Physique, Tom. XXVIII pag. 165. (2) Oecon. Neuigk. 1819. Beilage m?. 19. pag. 119, Bill. uniy. (agric.) 1817, paz. gto. 142 COMMENTATIGS bitam fuisse; — Ludwig autem multa pollici- tus est, de oleo ex his seminibus acquirendo, et hanc inventionem suam vocavit ; attamen non video Lud wigium experimenta instituisse, qui- bus hujus olei vires comprobari possent. (1). Ultimo tandem loco videamus de So/eno tubero- 50. L. animalibus nutrimento. — Quamvis Solana primis jam temporibus ad sues saginandos adhibue- rint, vaccis bobusque autem recentioribus demum temporibus porrexerunt 5 scilicet, quando hanc plan- tam colere incoeperunt, atque ejus fructus proprio usui vendiderunt, magnum pretium non. sinebat , ut pecudi exhiberent, fuit nempe tunc temporis longe major ipsius pecuniae aestimatio , atque ace cessit opinio So/gnum tuberosum agros exhaurire nullumque stercus largiri. — Adscribimus haec argumenta et minori cognitioni , qua Agricultura longius abfuit ab illo statu perfectionis ad. quem nostris temporibus magis magisque elevari coepit, et dictae ipsius pecuniae aestimationi: majori, qua factum fuit, ut rem quandam non attingerent , nisi luce clarius perspexerint exinde magna emolu- menta exspectari posse, Sed tempore ipsi mu- tantur homines, sensim quippe ex abundante copia partem quandam pecudi separare incipiebant , . et sic haec methodus pedetentim increvit. — —. Prae- sertim vero in Anglia progressus fecit, ubi hac in (1) Lud wig, l. c. pag. 89. ) BOTANICO - O£CONOMICA. 143 in re, quam verosimiliter a Delgis didicerant, bre- vi tempore alios superaverunt , atque aliquot ante annos Moreau de Jone schema attulit, quo vidimus , quanti fecerunt culturam plantarum pa- bularium ,; quas inter So/znum tuberosum. mage num locum occupat: huic enim in Anglia dimidia pars et ultra terrarum superficiei dicatur. In Scotia plantae pabulares cum reliquis terris partem aequa- lem tenent , atque in Gallia 2 tantum efficiunt, (1) — Quod. tamen Se/azz potius spectat, novimus in Germania, Flandria, atque etiam in patria: nostra hic et illic So/zzés quae: pabulo coluntur , eandem curam impendi ac aliis. Pecori autem porriguntur sive tantum nutriendi sive saginationis scopo 5 praecedat vero, necesse est, brevis expositio stabulationis perpetuae , qua demum maxima emolumenta. e plantis pabularibus nascuntur. Intelligitur scilicet; sub. voce stabula- tionis perpetuae , methodus qua pecus etiam per aestatem stabulis retinetur, vel sub dio certo loco. includitur. . Dividitur porro haec stabula- tio, in. perpetuam. proprie dictam. ev in partia- [em , si pecus per intervalla sive. in pratis , sive in stabulis alitur. -— . Multi. disseruerunt de. hac stabulatione perpetua, neque minora. im- pedimenta invenerunt ejus auctores in patria nos- tra , (1) cf. Oecon, ANeuigk. 1829. n9, 8». pag. 649. 144 COMMENTATIO tra, quam Schubart von Kleefeld, inter Germaniae praecipuos. Locus tamen neque tem- pus sinunt, ut omnia ila pro et com;ra admovea- mus, liceat igitur, ut summatim inserantur ea :mo- do, quae monuit van der Chys, de stabula- tione perpetua, respectu patriae nostrae scriptor meritissimus, vel quae apud alios nonnullos inve- nimus , atque huc redeunt : : I?. Aurea est methodus ubi fimus non nisi sum- tibus magnis comparari potest; nam magna fimi copia inde acquiritur. o?, Ex agro minore major ali potest pecoris nu- merus quia plantae metuntur tempore florendi, nullaque planta, ne minima tunc perit, — Haec autem magis respiciunt ad Trfo/lium etc. 3^. Pecus vicissitudinibus aéris non vel minus expositum, optima fruitur sanitate , atque docuit experientia, nulla incommoda oriri ex inclusione vel aliis causis, quas stabulationi perpetuae none nulli adscripserunt. 49. Stabulatio: perpetua etiam lucritiva est, quo- ad rem pecuniariam, et varii labores debito or- dine melius sibi subsequuntur. | Fiat autem distinctio pro diversitate locorum , sic enim stabulatio perpetua certis quibusdam ree gionibus utilissima habetur, in aliis vero non ne- cessaria est: nam praecipue convenit, ubi prata prorsus deficiunt, vel ubi minus bona sunt et ubi BOTANICO - OECONOMICA. 145 ubi fimo indigent. (1) Sic v. c. provincia ilia, Flandria nempe, per totam Europam propter agri- culturam celebrata , magna pro parte felicitatem -suam debet stabulationi perpetuae , et 7/aesiz (Act dend yan aes) hac tantum fertilissima facta est; quid vero, quando immensa ista ericeta , quid si provinciam Drentiam cum illis regionibus com- paremus ; sed redeamus ad nostrum proposi- tum, dum de stabulationis consideratione decidi- mus, hisce Hogendorpii: , Jk wi] geenzins » de hoop opgeven, dat het vooroordeel met. den » jd zal wijken, em ook geen voet zal krijgen , » "aar het nog nict bestaat, De vorderingen yan den landbouw in het algemeen zijn al te blijk- baar, om den moed te laten zakken; zulke rui- me ontginningen , zulke algemeene. stalyoedering s zoo yele oorden , waar het braken afgeschaft. is, » (b. v. het land yan Hees) overtuigen mij, dat s» de menschelijke geest meer dan ooit. werkzaam i5, ,€n dat er een sireven maar een". beteren staat » » » » » aanwezig is." (2) Op- (D Petrus Otto van der Chys, responsio ad quaest. . etc. invenienda in Ann., Lugd. Batav. 1825—1826. — Wiar- dus Hora Siccama, over de Stalyoedering 5 Friend des Faderlands, D. l. pag. 218 et pag. 646. — De S:ar , 1824, D. VI. St. I, pag. 21. — 1825. D. Vil. Stuk r, pag. 47 et 120. — Serrürier, Zeeren Goudmijn, pag. 425. — Oecon. AVeuigk. 1928, n?. 99. pag. 627, et opus 'fsupra citatum: Van Brakell, Jezs over den. Landbouw. (1) G. K. van Hogendorp, Zijdragen iot de huishou- TRAP. É ding 146 COMMENTATIO Optimae, quae pecori porriguntur So/gsi £übe- r0:i, warletates , sunt quae gaudent herba aspe- riore, tuberibus laevibus, cum pulpa vel carne ex albo flavescente, magis minusve aquosa. Put- sche hunc in finem consuasit: die Lerchen Kartoffeln, 'lab. VW. fig. xr. die peruvianische , Tab. VÍ, fig. 23. die Englische , "Tab. VII. fig. 26. die Howard's, Tab. IX. fig. 31. et die JVii- de, "Tab. XI. fig. 33. — Apud nos praesertim. ve- niant: de ARoomsche, quae verosimiliter e Germa- nia allata, ad magnum volumen increscunt imo ad 5 (6, de Ponders sive Onwiüjzen, | Zeeuwsche roode , Engeliche , Pommersche , Lipsche et Lanck- tnansche , aliae. (1) Vim nutrientem aestimaverunt ita ut Solanorum ioo t& aequivaleant 5o (6 foeni; quando autem per tempus longius v. c. 2— 3 menses asservata jam fuerint, tantum 33i (6 foeni; quae germinare in- cipiunt, minus adhuc nutriunt. Alii experimen- tis institutis statuerunt 100 $6 .So/anorum crudo- rum — 66 ($ foeni ; 1co (8 coctarum aequare 37 t$ foe- ding van staat in het Koningrijk der Nederlandet , "s Hage 1819, D, III. pas. 98. (1) C£. Uittzeksels uit do berigten van de Ledem der Ne- derl. huish. Maatsch. VL 815 —19815 13de Stuk, pag. 17 et 30, 25:26 Stub, psg. 70. — De Star, 1922, D. IV. St. 2. pag. 946. — Ferhandeliug van den Occon. Tak te Haarlem , D. 1. n*. 3. BOTANICO - OECONOMICA. 147 foeni. Quid sit, auctori assentimur dicenti: ,, Ze » degré de qualité nutritive des. pommes. de. terre » Comme fourage ne peut étre fivé d'ume maniàre » €Xacte , parceque. la difference. des. terres et. des » Saisons en apporte une tràs grande dans les qua- » Jités. des substances. alimentaires , et chaque racé » D'atitnaux disóre, extrait et assimile d'une ma- » "iére diferente; leur age , gestation , lactescen- » €€ €b travail, los varietés des pommes de terre » Zemperatures de l'année , augmentent , la difficul- y xeded Quum itaque .So/arg animalibus exhibeantur , ut diximus , sive ad saginationem sive tantum ad nu- tritionem , quaedam obtinebit ádministrandi diffe- rentia, — Primum tamen semper observetur requi- ti j$o/ana ab omni immunditia libera , neque cone gelata vel alia ratione infecta. Ad saginationem dein praeferre solent cocta, vel saltem 'semicoc- ta, quamvis alii sustineant sufücere So/amis con- tusis aquam ebullientem immiscere, aliique rursus necessarium putaverint, So/amis coctis, aquam et fermenti portionem addere, et sic porro; numquam tamen porrigantur , quamdiu calent, quo facto mor- temsubitaneam subsecutam fuisse , plures testantur. Fuerunt autem, qui largiori usu So/azorum facul- tatem. ruminandi deperditum iri dixerint , quippe perhibent, interstitia inter fibras musculares ventri- cu- (1) Bibl. Univ. Cagric,) Tom. IV. pag. 159. K 2 348 | COMMENTATIO culi nimis impleri; (1) an vero hoc incommo: dum, quod fieri posse non nego, tali mecha- nica ratioae explicandum sit, dubitarem.: | Quid- quid sit, regiones, in quibus haec saginandi me- thodus invaluit, perabunde docent So/ana sive per se, sive cum foeno vel in farinam redacta atque farinae pisorum , Hordei, Avenae, similibusque juncta, innocue non tantum huic scopo inservire posse, sed etiam ipsarum regionum prosperitatem increvisse, — .S$o/ana cruda porro in discos con- scissa vel contusa plerique pabulum pergratum at- que sanum autumant , quo increscit copia lactis et butyri, dummodo foenum bonumque stramentum addatur. ..So/ana cum radicibus Zee vulgaris, vel Betae ciclae , pecori porrecta saepe vidi, vel et Solana cum foeno et aliquot mianipulis salis culi- naris; numquam vero audivi hac ratione incom- moda oborta fuisse, quae a quibusdam So/anorum exhibitioni adscribentur , uti flatulentiam , diar- rhaeam , extenuationem , abortum , etc. hos quoque egregie refutatos invenimus. (2) Nimium autem, hic ut semper, nocet, estque modus in rebus, quem, quoad haec, optime sciunt (1) Vid. Schriften der. Berlin, Geselsch. naturfors. freunde, Band. ILI. pag. 464. (2) Bibl. uniyers (agric.) Tom. VI. pag. 139. Solano cocta atque contrita, a Cl. Numan nutrimentum egregium laudantur in pecoris morbo : de Szot -- kwade Snot sive Snot- Kuch. Vid. Handb. der genees« en yerlosk, van. het yee , Gron. 1819, paz 334. BOTANICO- OECONOMICA. 149 sciunt ipsi agricolae; caeterum denuo hic mag- na opinionum diversitas occurrit, num , ut vi- dimus $0/az2 cruda integra sive dissecta, an pul- pa expressa, num vero .$o/ana cocta etiam hie praeferri debeant. Eandem discrepantiam observa- mus in patria nostra, praesertim in Frisia, ubi alii So/zna variis machinis praeparant atque more Anglorum in ahenis pneumaticis coquunt, alii au- tem haec omnia irrita vocarunt, prorsus non ne- cessaria, statuentes scilicet pecus longe melius vesci Solanis crudis, eaque ratione pecuniam parci, — Ut vero discrimina tollantur, requiri perspicuita- tem atque persuadendi facultatem , mihimet ipso exoptandam , apud alios vero inveniendam , sentio. Alis locis S$o/aza misturae addantur, quam no- mine de Sep pecori exhibent; methodus sane ma- gis vulgaris, quam eorum, qui So/zzz cum Hale cibus recentibus mixta exhibuerunt, In Austria denique et Germaniae regionibus nonnullis, herba Selani tuberosi pecori dissecatur et ei porrigitur , sive recens, sive exsiccata , vel et. sale condita du- rante hieme , quomodo nonnumquam etiam cum Spergula aryensi, Trifolio etc. procedunt 5 ipsas tandem baccas addito sale bonum pabulum laudave- runt alii. (1). ? s So- (1) Cf. Schriftem der. Berlin. Geselsch., 1. c. pag. 453, Oecon. Neuigk. 1819, n?. 27, pag. 187. — 1328, n9. 56. pàg. 4415 Uistreksels enz. l. c. 16de Stuk ; pag. 23. — Cf. por- ro Oecos. NNcuigk. 1918, n9. c7. pag. 213, 19819, n9, so. m pag. 130 COMMENTATIO (Solana etiam ovibus porrecta sunt, atque qui praesertim. in Anglia, in Germaniae parte septen- trionali, Polonia etc. hodie hoc nutrimentum iis animalibus praebent, perque annos jam secuti sunt hanc methodum, fere una voce affirmant, oves illud initio quidem non valde appetere , sed semel consuetas avide assumere. til Quamquam vero alii putent Solamorum usu, et imprimis So/azi; rubris debilitatem oriri ,' pluri- mi tamen testantur , ea ovibus exhibere pabulum sanum, quo laetae atque vegetae vitam degunt, copia lactis increscit et pulli pulcherrimi gignun. tur, insuper sevum et carnes augeri lanamque mol- litie et aliis signis optimae notae excellere. .Utun- tur denuo sive i$o/anis coctis sive crudis cum foe- no vel in pultem redactis et farinae pisorum , Ave- nae etc., junctis, vel tandem sub forma pultis cum furfuris et salis culinaris quadam portione, Quidam quoque aquam e ;$o/anis expressam , cum straminibus conscissis potulenti instar porrexerunt, atque in Ducatu Posen fuerunt, qui oves ad her- bam depascendam in agros mitterent. (1) Eodem modo caeterum caprae et hoedi So/anis ves- pag. 237, et n?, 53. paf. 423, 1821, n?. o2, pag. 173, 1827, n9. 48. pag. 389. — Transect, for Encour. Vol. VIII. pag. 48, Vol. X. pag. 98. Vol. XVI. pag. 199, Vol. XXI. pag. 190. Ch. Picret, Jem. sur emploi des pommes de terre à la uourriturc des bestiaux. Bibl. Uniy. (agric). 1920, pag. 57. (1) Occon. IVeuigk. 1833, n?. 91e pag. 725. Cf. etiam Oe- ton. INeuigk. 19820, n9. 6. pag. 48, et n9. 16 pag. 122. 18243 n?. 45. BOTANICO - OECONOMICA, 151 vesci possunt. — Ad sués saginandos perdiu ad- hibità sunt, sic Clusius jam monuit [talos, Solanum tuberosum suibus pabulum praebere, Om- nibus. vero notum credo distinctionem existere , qua dividimus $o/azz in ea quae hominum usui inserviunt, et quae V'arkens - aardappelen nuncu- pamus , pervulgaris saltem est haec notio aeque ac illius potulenti, :Spoeling sive draf quod suibus exhibetur , cuique So/zna minora , Aet &/eingoed, tem- pore messis jam separata saepe immiscentur; at- que rüre quotidie videre est, quo modo tegumen- ta pro suibus colligantur; praestare autem vide- tur, nt coquantur, atque cum aqua contrita, fur- furi, Hordeo, pisis fabisve commista exhibeantur , repetitis vicibus potius quam copia majori. — " Laudaverunt nonnulli adhibitionem baccarum cum sali culinari. (1) Minus frequenter autem So/zna equis porrigun- tur, quae methodus primum in Anglia institueba- tur, ubi, quamvis dixerint alit, equos huic pabülo insuescere non posse, suasque vires amittere , brevi tempore tales progressus fecit, ut etiam in Germania, praecipue in Ducatu Mecklenburg in- secuti sint aeque ac in Gallia, ubi quidam de Lor- n?. 43. pag. 344. — 1826, n?. I4, pag. 1098. 183r, pag. 697. Kops, lMegazijm D. ll. pag. 303. Transact. for Encour. Vol. VIII. pag. 48. Vol. XI. pag. 88 et 98. (1) Idem Cl, Nu man asseverat $0/252 cocta et contrita prodes- se suibus Diarrhaea vel Dyssenteria laborantibus, Vid. 1l. c. p. 567. 152 COMMENTATIO Lormais primus auctor habetur. — Adhibent alii $0722 cocta, alii cruda. postquam initio per aliquod tempus cocta cum aliqua Avenae parte porrexerant. — Vulgo tamen coctis utuntur, quie bus foenum vel stramentum conscissum addunt, sive quoque Avenam majori minorive quantitate, quando equi laboribus inservize debent. Nutrivit hac ratione fabricator quidam Anglus 8o equos, similique modo Cur wan in Angliae Septentriona- lis regione Cumberland 6o equos, unice So/anis cum stramento; atque testatur idem Curwan .equos hoc pabulo nutritos in 42 horarum spatio iter fecisse 35 milliarium absque ullo incommo- do. Asseverarunt quoque Angli pabulum tale equis esse remedium morbi jSuffragii. Perhibent alii equos nullo pabulo alio melius refici post ve- nationis defatigationem , ipsaque venatione mi- nus delassari, si antea So/anis wescantur. Om- nes denique qui methodum secuti sunt, jlau- dant vires, alacritatem , obesitatem pilorumque densitatem et nitorem, quibus excelluerunt equi; similes bonos effectus etiam vidit agricola ille in Zelandia qui per tres hiemes equis suis .$o/ana cum Avena porrexit. (1) Tan- (QD F. J. Rómer und P, Utter.. Botaz, Magazing Zu- rich 1727, Bard I. Stuk 2. pag. 155. — R osier, Cours com- flet d'agricult, , Tom, VIIL. pag. 211. — Trausacz, for. En cour. BOTANICO - OECONOMICA. 153 Tandem, qui canes amant more Anglorum , So/a- nis uti possunt ; — Gallinarii curatores gallinis prae- beant ut majorem ovorum numerum acquirant, vel adhibeant ad pavonum indicorum nutritionem. — An- serarii anseribus porrigant , quae ipsa i$o/zzg cru. da valde appetunt; anates autem cocta praeferunt, fereque insatiabiles ingurgitant. Ut coiumbae ci- tius ovis incubent, columbarii iis exhibeant .$o- lana cocta cum seminibus anisi ; imo aves cano- rae ipsique pisces imprimis Lucii, Cyprini atque Tincae optime So/amis coctis vesci possunt Hisce itaque finem imponimus opusculo quod pro materiae ubertate, elaboratione longe meliori pertractari posse, lubenter fateor; attamen quum cuivis adire Corinthum non contingat, accipite quaeso, quale sit, non quale esse posset. £eur. Vol, IIL pag. 30. Vol. XXIII. pag. 45. Bibl. wniv. Cagric.) 1823. pag. 183. — Oecon. Neuigk. 1822, n9. 59. pag. 422. — Kops, Magazijn , D. 1l. pag» 303* TANTUM. "ND E X. PRAEFATIO. "d pag. 3 Pp ARS PRIM 4. HISTORIA. 12 PARS SECUNDA. .- DE CULTURA, : 41 POo4RAS ATE, AW. DESCRIPTIO BOTANICA. | " BN PARS QUART A. VARIUS USUS. I12