_ 


& 


5 din 


P. 7 HA A XM A N, aL 
+ IS 
APOTHEKER TE ROTTERD 


Met “Portrdt; Faosimile- en n Arbeoldingen. 


& 


> 


LEIDEN, A 
WE 


LS 
er ‚5 EC VAN DORSURGH 8 


Ki de 


antony van Leeuwenhoek, de ontdekker der 
infusorien, 1675-1875, ' 


Leiden, 1875, 


ANTONY VAN LEEUWENHOEK. 


DE ONTDEKKER DER INFUSORLEN 


DOOR Í aan, ES PD VA 


P. J. HAAXMAN, Cp Gy, 


AD 
bla 87 


APOTHEKER TE ROTTERDAM, 


MET PORTRET, FACSIMILE EN AFBEELDINGEN. 


ee 


LEIDEN, 
S. C. VAN DOESBURGH. 
1875. 


FOORBERTGETE 


Op den 24sten September van het jaar 1874, bij gelegenheid der 
Aïste Vergadering van Duitsche natuuronderzoekers en artsen te Gratz 
ving Dr. Ferdinand Cohn, Hoogleeraar aan de Universiteit te Breslau 
zijn redevoering „Over de onzichtbare vijanden in de lucht” aan met 
de volgende woorden : 

„Wanneer in het volgend jaar de Vereeniging van Duitsche na- 
tuuronderzoekers weder in Gratz bijeenkomt, zal het juist tweehonderd 
jaren geleden zijn, dat het door vergrootglazen gescherpt oog van 
Antony van Leeuwenhoek voor het eerst de aanschouwing van een 
wereld vergund werd, die niet alleen de aarde en het water, maar 
het geheele luchtruim met een onzichtbaar leven vervult.” 

Toen het nu uit eene correspondentie van Prof. Cohn met een mijner 
vrienden, over den juisten datum waarop Leeuwenhoek deze groote 
ontdekking gedarn had, gebleken was, dat de herinnering aan de 
ontdekking der infusoriën van onzen beroemden landgenoot in een 
wetenschappelijken kring in Duitschland feestelijk zou herdacht worden, 
vond een der leden van de „Nederlandsche Dierkundige vereeniging” 
zich daardoor opgewekt, in de Vergadering van den 21sten Juni 1874 
te Middelburg gehouden, op dit voornemen de aandacht te vestigen 
en werd naar aanleiding daarvan door hem de vraag gedaan, of 
Nederland daarbij mocht stilzitten en of ook bij ons deze Nederlandsche 


Iv VOORBERICHT. ve 


ontdekking niet gevierd behoorde te worden. Dit denkbeeld, al dadelijk 
toegejuicht, gaf aanleiding, dat in de volgende najaarsvergadering te 
Amsterdam gehouden, een voorstel met betrekking tot deze feestviering 
werd aangenomen en niet lang daarna eene uitnoodiging van wege 
het bestuur der Dierkundige Vereeniging, aan de verschillende geleerde 
Genootschappen in Nederland werd gericht, om tot verwezenlijking 
van dit plan mede te werken. 

Deze uitnoodiging werd met sympathie ontvangen, en later afge- 
vaardigden tot eene Vergadering te Amsterdam bijeengeroepen, alwaar 
dit plan tot eene feestelijke herdenking dezer groote ontdekking op 
den Ssten September 1875 vastgesteld en eene commissie tot regeling 
dezer feestviering benoemd werd. 

Het was met het oog op dezen aanstaanden herinneringsdag aan 
de belangrijke ontdekking van Leeuwenhoek gewijd, dat het vroeger 
reeds bij mij gerezen voornemen, om een nieuwe uitgave van mijne 
„Levensbeschrijving van Antony van Leeuwenhoek”, die in het jaar 
1871 in het Nederlandsch Tijdschrift voor geneeskunde was opge- 
nomen, te bewerken en uittegeven, tot uitvoering kwam. 

Het portret van Leeuwenhoek is gecopieerd naar het schoone en 
geloof ik eenige, in olieverf geschilderde, toebehoorende aan den WelEd. 
ZGel. Heer Dr. C. H. W. van Kaathoven te Leiden, die daartoe, met 
zijne bekende welwillendheid zijn toestemming gegeven heeft. 

De gedenkpenning, afgebeeld in het bekende werk van Mr. 
Gerard van Loon „de Nederlandsche Historiepenningen,” is met de 
meeste getrouwheid daarnaar vervaardigd. Beide deze af beeldinigen 
zullen voorzeker den vereerders van Leeuwenhoek niet onwelkom zijn. 

Nog enkele aanteekeningen, die ik aangaande Leeuwenhoek, sedert 
de eerste uitgave, in de gelegenheid was te verzamelen, zijn hier 
ingevoegd, waaronder vooral belangrijk zijn, de weinig bekende, mij 
eerst onlangs onder de aandacht gekomen bijzonderheden, omtrent 
Johan Ham van Arnhem, in de brieven van Leeuwenhoek vermeld 
als de ontdekker der spermatozoïden, in het jaar 1862 medegedeeld 
door Prof. H. 1. Halbertsma, in de „Verslagen en mededeelingen 
der Koninklijke Akademie van wetenschappen, Afdeeling Natuur- 
kunde.” 

Ten slotte acht ik het niet onnoodig melding te maken van een 
verschil dat er bestaat omtrent de maand van het jaar 1675, waarin 


Ed VOORBERICHT, iV/ 


Leeuwenhoek de infusoriën in regen- en andere wateren heeft waar- 
genomen en welk verschil Prof. Cohn aanleiding gaf, na mijne le- 
vensbeschrijving van Leeuwenhoek gelezen te hebben, nadere ophel- 
dering daaromtrent te vragen. 

In Duitschland namelijk heeft men, op gezag van Prof. C. G. 
Ehrenberg te Berlijn, deze datum in April gesteld, en in navolging 
van dezen geleerde hebben alle schrijvers, die over dit onderwerp ge- 
handeld hebben, deze tijdsbepaling van de ontdekking der infusoriën 
door Leeuwenhoek overgenomen. 

Genoemde geleerde had namelijk in zijn brochure „die Infusions- 
thierchen als vollendete Organismen”, 1838 p. 528 geschreven, dat 
Leeuwenhoek de „Entdeekung der Belebung des Wassers durch mi- 
kroskopische Aufgussthierchen” in April 1675 gemaakt had, terwijl 
die in 1677 door de Royal Society te Londen is medegedeeld ge- 
worden. 

Toen ik nu onlangs de eer had, op verzoek van Prof. Ehrenberg, 
een exemplaar van mijne brochure over Leeuwenhoek aan hem toe 
te zenden en hij mij later een afdruk toegezonden had van het 
„ Sitzungs-Bericht der Gesellschaft naturforschende Freunde zu Berlin, 
März 1875,” las ik daarin op pag. 53 het volgende: 

„Herr Ehrenberg erinnerte daran, dass Leeuwenhoek seine fol- 
genreiche Entdeekung der Belebung des Wassers durch mikroskopische 
Aufgussthierchen im April 1675 gemacht und 1677 der Londoner 
Society of Sciences mitgetheilt habe, und das diese von ihm selbst 
später noch vielfach erweiterte Entdeekung in diesem Jahre ihre 200 
jährige Weihe erhalte, so dass die Aprilsitzung dieser Gesellschaft 
geeignet sei, dies speciell auszusprechen…”’ 

Ik was toen dadelijk er op bedacht de aandacht van Prof. Ehren- 
berg te vestigen op eene dwaling waarin hij verkeerde, namelijk, dat 
de maand van het jaar 1675 waarin Leeuwenhoek de diertjes in 
regenwater enz. waarnam, niet de door hem genoemde, maar „ half 
September” was; en dat deze naar mijne meening juistere tijdsbepaling 
volgde uit de bewoordingen, vervat in een eigenhandigen brief 
van Leeuwenhoek aan Constantijn Huygens d.d. 7 November 1676, 
berustende in de verzameling manuscripten der Leidsche Hoogeschool, 
van welken brief benevens van alle door Leeuwenhoek aan andere 
geleerden geschreven en in die verzameling voorkomende, ik door de 


VI VOORBERICHT. 


zorg van Dr. du Rieu, conservator der manuscripten aan genoemde 
Akademie, afschriften mocht bekomen. Daar nu deze brief niet ge- 
vonden wordt, noeh in de Latijnsche, noch in de Hollandsche ver- 
zameling van de brieven van Leeuwenhoek in 5 deelen in 40, welke 
met den 2Ssten brief aanvangt, en wel van 1679, en deze brief aan 
Constantijn Huygens van 7 November 1676 gedateerd is, zoo kon 
Prof. Ehrenberg daarvan geen kennis dragen en beruste zijne opvat- 
ting, als zou deze ontdekking in April 1675 zijn gedaan, op eene 
onnauwkeurigheid of onduidelijkheid in den text van de Philos. 
Transactions Vol. X p. 821, waaruit Ehrenberg genoemden datum 
van April zou kunnen ontleend hebben. 

Eenigen tijd daarna ontving ik een schrijven van Prof. Ehren- 
berg, in antwoord op mijn brief, waarin hij mij berichtte, dat hij 
door mijne mededeeling in eene voor hem nog niet te verklaren 
tegenstrijdigheid met het geprojecteerde Jubilé van Leeuwenhoek ge- 
raakt was; dat hij op zijn hoogen leeftijd en om de moeilijkheid 
aan de nasporing der oorspronkelijke bronnen verbonden bezwaarlijk 
dit verschil kon oplossen, waarom hij mij verzocht dit onderzoek 
voor hem te willen bewerkstelligen. 

Ik heb aan dit verlangen van den grijzen geleerde volgaarne 
voldaan en hem medegedeeld, dat de door hem genoemden datum 
van April 1675 op eene, voor hem echter begrijpelijke, dwaling 
beruste, doordien hij, niet bekend zijnde met den brief aan Huygens, 
het verband niet kon opmerken, dat er bestond, tusschen dezen brief 
en de mededeeling in de Phil. Transactions van 25 Maart 1677, 
waaruit Prof. Ehrenberg zijn datum ontleend had. 

Deze brief van Leeuwenhoek aan de Royal Society, gedateerd 9 
Oetober 1676 begint aldus: 

„In the year 1675 I discover’d living creatures in Rain water 
enz. en daarop volgen dan, als vervolg op den inhoud van dezen brief 
van 1676, eenige observaties, gedaan den 26, 30 on 31 Mei en 
9 Juni, doch het jaartal staat er niet bij vermeld. Wanneer men 
nu de oorspronkelijke brief van Leeuwenhoek aan C. Huygens van 
1 Nov. 1676 daarmede in verband brengt, dan wordt het duidelijk 
dat, òf in de Phil. Transact. het jaartal 1676 verzuimd is te druk- 
ken achter de datums van Mei en van 9 Juni, òf dat Leeuwenhoek 


die verzuimd heeft te schrijven, want de inhoud van dezen brief aan 


VOORBERICHT, VII 


Huygens van 9 Juni, komt geheel overeen met dien in de Phil. Trans- 
act.van 9 Juni, behalve dat bij den laatsten geen jaartal 
vermeld wordt. 

Genoemde brief aan Huygens begint aldus: 

„Omtrent half September 1675 ontdekte ik in regenwater, 
dat eenige weinige dagen in den zon gestaan had, kleine diertjes” 
enz. en hij vervolgt, na de beschrijving der verschillende door hem 
waargenomen soorten aldus: 

„Den 9 Juni 1676 heb ik in een poreeleinen schotel het water 
zoo zuiver gevangen als mij doenlijk was en in een schoon rein glas 
gedaan. .…. en na verloop van 24 uren daarin levende schepselen ge- 
zien”, terwijl in de Phil. Fransact Vol X p. 823 staat: June 
Yth”” (zonder Jaartal) „having received, early in the morning, some 
Rain water in a dish as beforen and poured it in to a very clean 
wine glass, and exponed it in to the air” enz; en iets verder leest 
men in den brief aan Huygens „Op mijn plaats in de open lucht 
staat een put die omtrent 15 voet diep is”... „dit water is des 
zomers zoo koud, dat men er de hand niet lang in kan houden”... 
„In dit water heb ik een groote menigte zeer kleine dierkens ont- 
dekt” enz. En in de Phil. Transactions p. 826 leest men: „In the 


open Court of mij House I have a well, which is about 15 foot 


deept This water is in Summertime so cold, that you cannot 
possibly endure your hand in it”... Not thinking at all to 


meet with any living creatures in it, looking upon it in Se ptem- 
ber of the last year „(dus 1675),” I discover’d in it a great 
number of living animals” enz. 

Nu is het duidelijk, dat, als Leeuwenhoek aan Huygens schrijft, 
dat hij „half September 1675” die diertjes ontdekte en hij het ver- 
volg van dit onderzoek op den 9 Juni 1676 mededeelt, de datum 
van die ontdekking onmogelijk April 1675 kan geweest zijn, maar 
dat in Leeuwenhoek’s brief in de Phil. Transactions, bij de vermel- 
ding van zijne Observaties in Mei en vervolgens, het jaartal 1676 
verzuimd is te plaatsen. Hierdoor, schreef ik aan Prof. Ehrenberg, 
is het duidelijk, dat de verwarting, door dit verzuim in de Phil. 
Transact. ontstaan is en zijne opvatting, als zoude de vermelde da- 
tums van Mei, Juni enz. op het jaar 1675 en niet op 1676 waarin 
de brief van Leeuwenhoek geschreven is, slaan, verklaarbaar is, 


VII VOORBERICHT, 


Ik meende deze wederlegging van een schrijver van zoo groote 
autoriteit als Prof, Ehrenberg, eenigszins uitvoerig te moeten behan- 
delen, ten einde eene dwaling voor goed uittemaken, waarin opvol- 
gende schrijvers, op het voetspoor van dezen geleerde, geraakt waren; 
deze uitweiding hier ter plaatse moge daarom verschooning vinden. 

Overigens hoop ik dat, nu mijne Levensbeschrijving van Leeuwen- 
hoek in anderen en beteren vorm, in een wijderen kring zal worden 
verspreid, op een gunstig onthaal en een welwillend oordeel. 


RorreERDAM, Augustus 1875. 
P. J. HAAXMAN. 


Hoewel in onderscheidene geschriften van vroeger en later 
tijd, waarin de belangrijke ontdekkingen van onzen beroemden 
landgenoot Antony van Leeuwenhoek besproken worden, een 
kort levensbericht van hem gevonden wordt, toch mist men daarin 
bijzonderheden die men alleen door een opzettelijk onderzoek van 
den belangrijken en rijken inhoud zijner brieven, die slechts door 
enkele schrijvers voor bijzondere doeleinden zijn onderzocht ge- 
worden, kan te weten komen. Men vindt er veel in opgetee- 
kend, dat een helder licht verspreidt over zijn karakter en per- 
soonlijkheid, waardoor alleen een juister beeld van dien natuur- 
onderzoeker kan geschetst worden. 

Tot het aanvaarden van die taak had ik reeds lang het voor- 
nemen opgevat, daar ik in het bezit ben van aanteekeningen 
door mij tot dit doel verzameld, waarvan de bijzonderheden tot 
nog toe niet bekend waren en voornamelijk bestonden in authen- 
tieke afschriften van eigenhandige brieven, grootendeels berustende 
in de verzameling van manuscripten in de bibliotheek der Leid- 
sche Hoogeschool. Vooral echter is de lust tot het bewerken en tot 
een geheel brengen dier aanteekeningen bij mij levendig geworden 
en tot uitvoering gekomen, na de lezing van het goed geschreven op- 
stel van de hand van Émile Blanchard }), „ Les premières observa- 
tions au microscope.”’ Uit de brieven van Leeuwenhoek zelven, ge- 
durende zijn langen en roemvollen loopbaan aan de beroemdste 


1) „Revue des deux mondes”’ 15 Juillet, 1868 pag. 379. 


2 


geleerden en aanzienlijke mannen van zijn tijd, zoowel in zijn 
vaderland, als in het buitenland geschreven, poogde ik de stof 
te putten, om meer opzettelijk zijn karakter als mensch en zijne 
verdiensten in verschillende deelen der natuurwetenschap, voor- 
namelijk als nauwkeurig waarnemer met het microscoop,te doen 
uitkomen en daarbij in een zoo veel mogelijk volledig en uit- 
gewerkt geheel, alles bijeentebrengen, wat bij verschillende schrij- 
vers dikwijls zeer oppervlakkig en niet zelden onnauwkeurig om- 
trent Leeuwenhoek is opgeteekend. 

En verdient iemand de moeite eener meer nauwgezette studie, 
dan is het zeker de man, die als nederig burger van Delft, 
hoewel door zijne stad- en landgenooten in zijn leven niet naar 
verdiensten gewaardeerd, door de grootste geleerden der be- 
schaafde wereld van zijn tijd, met eer en roem en bovenal met 
groote achting werd vermeld. Vorsten en hooggeplaatsten re- 
kenden het zich tot eene eere hem te zien en zijne waarnemin- 
gen met het microscoop te bewonderen; zijn roem was zoo 
ver doorgedrongen, dat zelfs uit Engeland, Frankrijk, Duitschland, 
Italië, België en Spanje vorsten, en geleerden zijne nederige wo- 
ning opzochten, om persoonlijk den man te leeren kennen, die 
de geheimen der natuur door zijn, in dien tijd, onnavolgbare 
microscopen voor het oog had blootgelegd, en beschouwingen 
en theoriën daarop gebouwd, over de gewichtigste vraagstukken 
der physiologie van menschen, dieren en planten, ter overweging 
had gegeven. De geleerdste natuuronderzoekers en philosophen 
van dien en lateren tijd vonden daarin stof voor de diepzinnig- 
ste bespiegelingen en de gewichtigste nasporingen, en op den 
grond door hem gelegd, werden later stelsels gebouwd die nog 
als waar en deugdelijk zijn aangenomen. Door zijne talrijke mi- 
eroscopische onderzoekingen, heeft hij den weg gebaand tot de 
kennis van het samenstel der meest verschillende deelen van het 
dierlijk lichaam en van de planten. Leeuwenhoek wees alzoo 
reeds vóór twee eeuwen den weg aan, die nog in onze dagen 
betreden wordt en waarop nog zoo vele belangrijke nasporingen 
en ontdekkingen gedaan worden. 

Leeuwenhoek, hoewel hij eene voor den tijd waarin hij leefde 
zorgvuldige opvoeding genoten had, behoorde niet tot den, wat 


3 


men noemt, geleerden stand. Hij was niet bestemd geworden 
om door eene Academische opleiding eenmaal een rang on- 
der de geleerden in te nemen, daar hij de kennis der Latijn- 
sche taal miste, die nog tegenwoordig van zeer groot belang 
gerekend voor eene degelijke wetenschappelijke ontwikkeling, 
zeker in het midden der XVIlde tot het begin der XVIIIde 
eeuw, een eerste vereischte was om in eenigen tak van weten- 
schap ervaren te worden en welke taal niet uitsluitend het 
eigendom der geleerden van dien tijd was, maar in het alge- 
meen tot eene beschaafde opvoeding behoorde. En wat meer is, 
Leeuwenhoek was zelfs onbekend met de levende vreemde talen, 
zoodat hij genoodzaakt was zijne brieven, die voor het grootste 
gedeelte aan de „Royal Society” te Londen gericht waren, door 
anderen eerst in het Latijn te laten vertalen, waarna zij daaruit 
in het Engelsch werden overgezet; zoo als wij straks gelegenheid 
zullen vinden meer bepaald aan te wijzen. 

Niettegenstaande deze ongunstige verhouding, waardoor hij zoo 
zeer achter stond bij zijne geleerde tijdgenooten, zien wij in hem, 
gaven ontwikkelen, die de bewondering van half Europa opwek- 
ten, door hem onderzoekingen ten uitvoer brengen, die krachtig 
bijgedragen hebben om den roem van ons vaderland op weten- 
schappelijk gebied te handhaven, en die belangrijke diensten be- 
wezen hebben aan de natuurkundige wetenschappen. Nog wordt 
van Leeuwenhoek gesproken, als van den „vader der micro- 
graphie” en zijn naam genoemd tegelijk met mannen als Fallo- 
pius, Eustachius, Harvey, Colonna, Boerhaave, Swammerdam, de 
Graaf, Ruisch, en andere beroemde geleerden der 46de, 17de 
en 18de eeuw. 

Deze buitengewone man nu, begaafd met eene groote scherp- 
zinnigheid, helder oog, gezond verstand, taai geduld en eenvou- 
dig godvruchtig gemoed, deed zich, zoo als uit zijne brieven 
blijkt, als een achtingswaardig Hollandsch burger kennen. Hij 
was in zijn gedrag en schrijfstijl de meer eenvoudige zeden van 
zijn tijd tot eer en werd om zijne beproefde kunde zeer dikwijls 
door vele, geringe, zoowel als aanzienlijke stadgenooten, geraad- 
pleegd. 

Leeuwenhoek, als door instinct geleid tot het bespieden der 


4 


natuur in hare geheimste schuilhoeken en in hare schijnbaar 
geringste voortbrengselen, werd door alles wat hem omringde 
aangetrokken; alles wekt zijne aandacht, niets is die onwaardig; 
hij onderwerpt het aan het geduldigst en nauwkeurigst onder- 
zoek, en het is daaraan toe te schrijven dat de geringste klei- 
nigheid vaak aanleiding gaf tot de belangrijkste werkzaamheden. 
Van daar ook de onregelmatige wijze, waarop hij nu deze dan 
gene onderzoeking ondernam en zijne nasporingen elkander 
als opeenstapelden. Hij liet zich in dit onderzoek door anderen 
den weg niet wijzen, maar werkte onaf hankelijk, rustig voort, 
hervatte hetzelfde onderwerp een- en andermaal op verschillende 
tijden met vernieuwde vlijt, en leerde daardoor de zaken onpar- 
tijdiger inzien en vroeger opgevatte meeningen en dwalingen 
herstellen. Wat den geleerdsten en grootsten denkers ontsnapte, ge- 
lukte hem dikwijls tot hunne groote verbazing, zoodat wij van hem 
lezen!) „dat de grootste lichten van ons land zich zeer over 
zijne ontdekkingen verwonderden en de geleerde Hudde, Bur- 
gemeester van Amsterdam een groot Mathematicus en Physi- 
cus van dien tijd, zeide: „dat hetgeen hen allen, Wis- en Na- 
tuurkundigen, ontsnapt was, voor een ongeleerden, zooals Leeuwen- 
hoek, bewaard scheen.” 

Wanneer wij nu nagaan dat onze Leeuwenhoek, gedurende 
bijna eene halve eeuw onafgebroken, bewerktuigde en onbewerk- 
tuigde stoffen, vaste en vloeibare zelfstandigheden, dieren en 
planten en zelfs de laagst georganiseerde wezens met zijne voor 
dien tijd voortreffelijke en toch zoo eenvoudige microscopen onder- 
zocht, en wij hem de meest onverwachte ontdekkingen zien doen, 
die het verrassendst licht verspreidden over de belangrijkste ver- 
schijnselen van het leven, dan kunnen wij onze bewondering 
voor zulk een talent niet weêrhouden. Al is het dat hij door 
zijne gelukkige en schitterende ontdekkingen en door den lof, 
die hem van alle kanten door de aanzienlyksten en geleerdsten 
werd gebracht, wel eens in zijne ijdelheid werd gestreeld en 


IN. G. van Kampen, „Beknopte geschiedenis der Letteren en Weten- 


schappen in de Nederlanden, 2de deel, blz. 58. 


9) 


eene eenmaal opgevatte meening niet gemakkelijk varen liet, ja 
zelfs soms met hardnekkigheid tegen de krachtigste argumenten 
bleef staande houden, al moet erkend worden dat hij soms, door 
zijne verbeelding en de begeerte om gedurig nieuwe ontdekkingen te 
doen, medegesleept, dingen meende waar te nemen, die reeds in 
zijn leven op deugdelijke gronden in twijfel werden getrokken 
en die ook in lateren tijd als onjuist en onwaar zijn aangewe- 
zen; dit alles kan gerust worden afgetrokken van de som zijner 
talrijke ontdekkingen en er blijft nog genoeg over om hem met 
eerbied aan te staren. 

En heeft nu deze merkwaardige man, van wien het nageslacht 
met zooveel eerbied spreekt, die de achting genoot van de groot- 
ste geleerden en beroemdste denkers van zijn tijd, die van vor- 
sten en hooge staatspersonen talrijke bewijzen van onderschei- 
ding en vriendschap genoot, ook van zijne landgenooten, vooral 
van het Bestuur van ons land, de bewijzen ontvangen, dat het 
ware verdiensten op prijs stelde? Wij aarzelen niet, uit hetgeen 
wij daaromtrent vinden aangeteekend, zulks ontkennend te be- 
antwoorden, daar het bekend is, dat hij als stil burger van 
Delft geleefd heeft en gestorven is en tot op hoogen leeftijd in 
eene ondergeschikte ambtelijke, zij het dan ook in eene voor 
dien tijd niet onvoordeelige, maar toch nederige maatschappelijke 
betrekking werkzaam was. 

Dat hij zelf gevoelde, dat men zijne diensten niet beloond 
had, zoo als hij billijkerwijze had mogen verwachten, kan blijken 
uit de bewoordingen in een brief aan G. C. Leibnitz gericht, 
toen hij reeds 84 jaren oud en dus aan den avond van zijn leven 
genaderd was. 

„Het is,” zegt hij, „eenige jaren geleden, dat eenige Heeren 
van de Hooge Regeeringe van ons lant, eenige van mijne ont- 
dekkinge quamen sien. Een van die Heeren seide tot de andere 
Heeren, in mijn presentie: „sal men soo veel arbeyt onbeloont 
laaten?”” waarop de andere antwoordde: „dit seggen wij alle, 
en waarom doen wij het niet?” 1) 


1) 20ste Sendbrief van 13 Maart 1716, blz. 189. 


Maar het wordt tijd dat wij, eer verder in de bijzonderhe- 
den van zijn lang en roemvol leven te treden, onze aandacht op 
den persoon van Leeuwenhoek vestigen en hem eenigszins nader 
leeren kennen. 

Antony van Leeuwenhoek *) werd te Delft geboren den 24sten 
October 1652. Hij was de zoon van Philippus Antonius van 
Leeuwenhoek en Margaretha Jacobsdr. Bel van den Bergh ®) uit 


1) De naam van Leeuwenhoek wordt verschillend geschreven. Uit een acht- 
tal eigenhandig door hem geschreven brieven aan Constantijn en Christiaan 
Huygens, en aan N. Oldenburg, Secretaris der „Royal Society” te Londen, van 
de jaren 1674, 1676, 1677 en 1679, berustende in de Bibliotheek der Leidsche 
Hoogeschool, waarvan ik door de zorg van Dr, du Rieu, „conservator der 
manuscripten’ bij genoemde Bibliotheek, nauwkeurige afschriften bekomen 
heb, alsmede uit een eigenhandigen brief van Leeuwenhoek aan den Heer 
L. van Velthuysen, van het jaar 1679, in het bezit van wijlen den Wel-Ed. 
Geb. Heer Van Dam van Noordeloos te Rotterdam, van welke ik zelf een 
afschrift mocht nemen, teekent hij zich Antoni (lange d) Leeuwenhoe(c)k, 
terwijl een andere brief van hem, in het jaar 1701 aan „Burgemeesteren 
en Regeerders der stad Delft” geschreven, betrekking hebbende op zeker ver- 
schil in de steenkolenmaten te Delft en te Rotterdam, welke brief berust in 
het Archief van Delft, en waarvan mij door den Heer Mr. Soutendam, Secretaris 
en oud-Archivaris van Delft, welwillend afschrift verleend werd, de ondertee- 
kening draagt van Antoni, (lange é) van Leeuwenhoek (zonder c), terwijl in zijne 
gedrukte brieven de c vóór de Z aan het einde van zijn naam nu eens gebezigd, 
dan weggelaten is. Ook moet nog opgemerkt worden, dat hij steeds een 
lange { bezigde bij het „schrijven” van zijn voornaam Antoni, waardoor deze 
dan ook in zijn gedrukte brieven met een # wordt gespeld. Overigens was 
het schrijven van de c vóór de k, in vroegeren tijd, algemeen en komt in 
„iek, melck, diek, volmaeckt enz.” steeds voor in zijne brieven, terwijl men 
in het schrijven van den naam in oude tijden geenszins de juistheid en ge- 
lijkheid van spelling, of het gebruiken of weglaten van het voorzetsel „van’, 
in acht nam, zoo als in onzen tijd, waar dit verzuim in rechten de belangrijkste 
gevolgen kan hebben. Voegt men nu hierbij dat Leeuwenhoek’s dochter, 
die na zijn dood een gedenknaald ter zijner eere in de Oude Kerk te Delft 
liet oprichten, daarop en op de zerk, die zijn graf dekte, zijn naam aldus 
liet stellen: „Antony van Leeuwenhoek,” dan acht ik mij hierdoor. genoeg- 
zaam verantwoord zijn naam ook aldus te schrijven. 

2?) Margaretha Bel van den Bergh was de dochter van Jacob Sebasti- 


| 


welk huwelijk, behalve Antony, nog drie dochters gesproten zijn, 
namelijk Margaretha, Geertruida en Catharina Y). 

Zijne ouders waren van zeer deftige, aanzienlijke en bemid- 
delde afkomst. Wij vinden vermeld, dat hij van moeders zijde 
was vermaagschapt aan de aanzienlijke Delftsche geslachten van 
Hogenhoek, Bleiswijk, Swalmius en Mathenesse ®) terwijl hij zelf 
zegt®), dat zijn groot- en overgrootvaders brouwers te Delft 
waren en ook zijne grootmoeder eene dochter was van een 
brouwer, welk bedrijf in de XIVde en XVde eeuw aldaar in 
groot aanzien was f). 

Leeuwenhoek had reeds in zijn vroege jeugd zijn vader door 
den dood verloren. Hij werd door zijne moeder te War- 


aanzn. Bel van den Bergh, van een oud en aanzienlijk Delftsch geslacht. 
Deze laatste was in 4608 lid der 40en van de Stedelijke Regeering, en in 
1610 en 1612 Schepen van Delft, terwijl reeds in 1579 bij Boitet gewag ge- 
maakt wordt van zijn vader Bastiaan Corneliszn., als lid der 40en, Kerk- 
meester, en andere waardigheden bekleedende. 

1) In een oud familie-register in mijn bezit vindt men aangeteekend, dat 
zijn oudste zuster Margaretha, uit haar huwelijk met Jan du Molyn, vijf 
kinderen geboren werden, namelijk Philippus, Maria, Margaretha, Geertruida 
en ‘Antony, waarvan Maria huwde met Cornelis Haaxman, terwijl Philippus 
en Geertruida ongehuwd overleden, Margaretha met Arnoldus van den Heu- 
vel en Antony met .... Poelgeest huwde, welke laatste zich aan de ge- 
neeskunde wijdde, Van dezen Antony Molyn (of du Molyn), die zich tot 
voortzetting zijner studiën naar Parijs begaf, maakt Leeuwenhoek gewag in 
zijn brief aan Christiaan Huygens, d.d. 15 Mei 1679, aanwezig in de Biblio- 
theek der Leidsche Hoogeschool en waarvan eene kopie in mijn bezit is. 

2) Boitet, „Beschrijving der stad Delft, 1729, in fol, blz. 765.” Isaac van 
Haastert, „Antony van Leeuwenhoek vereerend herdacht, 1823, pag. 10” D, 
Hoogstraten, „ Algemeen Woordenboek voor Kunsten en Wetenschappen 
4729, blz. 138.” 

3) 22ste Sendbrief, blz. 206. 

*) Dat de brouwers veelal onder de aanzienlijke en rijke burgers gerekend 
werden, kan blijken uit hetgeen bij Boitet, bl, 646, gemeld wordt. 

„Yder weet ook, dat de brouwers in dese stad altijt boven andere koop- 
luiden verheven wierden; „mannen die doorgaans op het kussen der stad 
zaten.” En dat dit bedrijf goede winsten afwierp blijkt uit het volgend slot 
van een gedicht van Jacob van der Does: 

„ Wat dunkt u leser? heeft dat volck niet wel gebrout? 
Dat ’t hare kassen sien voor mout gepropt met gout ? 


8 


mond ter school besteld, alwaar hij zijn eerste onderwijs ont- 
ving; en daar hij bestemd scheen om in den ambtelijken ad- 
ministratieven stand te worden opgeleid en een oom van hem, 
die Secretaris en Procureur te Benthuizen was, in die betrek- 
king op te volgen, zoo werd hij vervolgens, na voltooid elemen- 
tair onderwijs, daarheen gebracht, ten einde zich verder voor zijn 
aanstaande betrekking bekwaam te maken en voor te bereiden. 

Dat hij, zoowel te Warmond, als te Benthuizen, goede gron- 
den zal gelegd hebben voor zijne intellectueele ontwikkeling en 
bij voorzeker gunstigen aanleg, zich den tijd aldaar doorge- 
bracht goed ten nutte zal gemaakt hebben in het verwerven 
van die kundigheden, die onder zijn bereik kwamen, is van een 
man met zulk een werkzamen, onderzoekenden geest als wij 
Leeuwenhoek later zullen leeren kennen, zeker te verwachten. 
Dat hij zich hier en later, vooral in de wiskundige weten- 
schappen geoefend heeft, blijkt uit vele brieven van hem in 
lateren tijd geschreven, waaruit zijn grondige kennis in die 
richting onmiskenbaar aan den dag komt. Zoo bij voorbeeld, 
waar hij het aantal „ vis-veseltjes” (draadjes, fila) uit de Kabel- 
jauw, die vervat zijn in de „circumferentie van een visstriemtje”’ 
(fibrilla) wil uitrekenen, maakt hij gebruik van de leer van Ar- 
chimedes, om den inhoud van den cirkel door de kennis van 
den omtrek te berekenen }); alsmede, waar hij door uitrekening 
tracht te bepalen, dat er tienmaal zoo veel levende dieren uit 
een hom van een Kabeljauw voortkomen, dan er menschen op 
aarde wonen, stelt hij, om dit laatste getal te berekenen, „de 
lengte van den grooten cirkel van den aardbol op 5400 mijlen 
gerekend zijnde, 22—7— 5400 —= 1718 mijlen voor de as van 
den aardbol” en berekent volgens den regel van Metius „om de 
superfitie van een cloot-bult te berekenen, 7 geeft 22, wat geeft 
het quadraat getal van de asse,” enz. enz. ©). Nog blijkt zijne 
wiskundige kennis onder anderen uit een postscriptum ach- 


1) 35ste Brief, blz. 24, 

2) 28ste Brief, blz. 14. De in dezen brief uitvoerig uitgewerkte berekening 
is ook van zijn eigen hand aanwezig in de verzameling manuscripten van 
Leeuwenhoek in de Leidsche Bibliotheek (Cat. VIJL Huygens n®. 30). 


9 


ter een brief Y), waar hij zegt: „De hoogte van onze nieuwe 
kerkstooren is voor veel jaren door mij, ende wijlen den Land- 


meter Spoors, yder met syn quadrant afgezien, en bevonden hoog 


te svn 299 voeten” %). 


Ik haal deze voorbeelden, die met nog vele anderen zou- 
den kunnen vermeerderd worden slechts aan, om te doen uit- 
komen, dat Leeuwenhoek, hij moge dan al niet tot den geleer- 
den stand behoord en vooral geen geleerde opvoeding genoten 
hebben, toch niet zoo onontwikkeld was als doorgaans vele 
schrijvers vermelden. 

Nadat onze jeugdige Leeuwenhoek eenigen tijd te Benthuizen 
had doorgebracht en zijn mindere geschiktheid of lust voor de 
werkzaamheden, aan de betrekkingen bij zijn oom verbonden, zal 
gebleken zijn, besloot zijn moeder hem een meer practische 
loopbaan te openen en bracht hem in 1648, op den leeftijd van 
16 jaren, te Amsterdam in aanraking met een voornaam laken- 
handelaar, op wiens kantoor hij werd aangenomen en waar hij 
al spoedig de functie van boekhouder en kassier vervulde %). 


1) 4de Sendbrief, blz. 43. Brief aan den Heer Jan Meermans, Burgemeester 
van Delft. 

2) Zie ook den 67sten Brief (2de vervolg) van 1 April 1689, blz. 335, 
waarin hij berekent, hoe snel het bloed in het lichaam moet loopen, eer 
het tot de uiterste deelen van de voeten en van daar weder naar het hart 
komt, en door welke kracht; waarbij hij onder anderen zegt: „Dese myne 
demonstratiën syn seer licht te verstaan, voor diegeene, die de begintselen 
van de waterwicht van Mr. Simon van Stevin, sal doorlesen hebben.” 

Dit blijkt ook nog uit zijn 11de Brief (zevende vervolg) van 9 Mei, 1698, 
blz, 46, waar hij, onder anderen, sprekende over het oog van den scharre- 
bijter, in eene noot zegt: „Ik spreek hier tegen degeenen, die een weynig 
in de Gesigt-kunde geoefent syn’ en verder: „Wij weten dus, wanneer wij 
eenig ligchaam voor een vergrootglas stellen, het nog verder, nog digter 
bij het vergrootglas moet staan, als het brantpunt van het vergrootglas is, 
en wat verder of te nader bij is, vertoonen de lighamen niet scharp, maar 
verwart,’ enz. 

3) Boitet, t. a. p., blz. 795 verhaalt, „dat hij, niet meer dan 416 jaren oud 
zijnde, als boekhouder en kassier aldaar ageerde; en alhoewel hij door de 
bezigheid van deze tweevoudige bediening werk genoeg had om dezelve in 
orde waar te nemen, wist zijne buitengewone naarstigheid gedurig noch 


10 


Hoe lang hij in deze betrekking te Amsterdam gebleven is, 
kan uit de berichten van dien tijd niet opgemaakt worden. 
Boitet, die hier onze eenige leidsman is, spreekt van „eenige 
jaren”, waarna hij weder naar Delft terug keerde; en daar 
hij, altijd volgens denzelfden schrijver, kort daarna in het hu- 
welijk trad en dit huwelijk, blijkens mijn familie-register, in het 
jaar 1654 plaats had, zoo kan daaruit met genoegzame zeker- 
heid worden opgemaakt, dat dit niet langer dan 5 à 6 jaren 
kan geweest zijn. In die jaren nu moet bij Leeuwenhoek lang- 
zamerhand de lust tot natuuronderzoek zijn voorbereid en ont- 
wikkeld geworden; en hoewel hij de plichten, aan zijne maat- 
schappelijke betrekking verbonden, zeker niet zal veronachtzaamd 
hebben, zoo kan men aannemen, dat de beschaving van zijn 
geest en het onderzoeken van hetgeen hem omringde en zijn 
aandacht wekte, kem zijn vrijen tijd nuttig heeft doen door- 
brengen. 

De waarschijnlijkheid dat hij, tijdens zijn verblijf te Amsterdam 
in aanraking gekomen is met kundige mannen en geleerden 
van naam, die bij hem den lust voor de natuurstudie zullen heb- 
ben opgewekt en aangewakkerd, alsmede, dat hij daar het eerst 
kennis zal gemaakt hebben met een instrument, dathij later door 
eigen inspanning en volharding tot zulk een volmaking bracht, 
mag men wel veilig als gegrond aannemen, hoewel de bewee- 
ring van sommige schrijvers, dat hij aldaar met beroemde na- 
tuurkundigen vriendschap had weten aan te knoopen *) raar mijn 
oordeel niet dan eene veronderstelling mag heeten. 

Ik waag het ten slotte nog ééne meening te uiten, die ik ver- 
meen niet zoo geheel zonder grond te zijn, ter verklaring van 
den bij hem opgewekten lust tot het onderzoeken en bestudee- 
ren van insecten en andere voorwerpen door het microscoop. 
Zij is deze: Johannes Swammerdam, over wien ik later meer- 
dere bijzonderheden zal mededeelen, was een tijdgenoot en (blij- 


zooveel tijd tot de lakenwerkerij uit te koopen, dat hij binnen den tijd van 
zes weken als meester zijn proef deed, om zich in der tijd tot deze koop- 
handel, waartoe hij zich echter nooit heeft afgezondert, te zetten.” 

1) Nieuwenhuis ’s „woordenboek van kunsten en wetenschappen enz. 
41859 deel V Letter L). 


11 


kens de noot op bl. 26) een bijzondere kennis van Leeuwenhoek, 
daar hĳj in 1637 te Amsterdam geboren werd en dus slechts 
weinige jaren jonger was dan hij; de vader nu van Swam- 
merdam was Apotheker te Amsterdam en bezat een uitge- 
breide en toen reeds algemeen beroemde en bekende groote 
verzameling van voorwerpen uit de natuurlijke historie, en an- 
dere curiositeiten die hij had bijeengebracht. Johannes Swam- 
merdam had, van der jeugd af‚ een groote voorliefde voor de 
natuurlijke geschiedenis aan den dag gelegd en bijzonder voor die 
der insecten, welken lust hij ruimschoots bevredigen kon door 
het dagelijksch beschouwen van de voorwerpen in het kabinet 
zijns vaders, dat hij, volgens zijn levensbeschrijver Boerhaave, in 
orde hield en rangschikte. Wat is nu natuurlijker, dan dat 
Leeuwenhoek, tijdens zijn verblijf te Amsterdam, bij dien Apo- 
theker toegang zal gehad hebben, aldaar de lust voor natuur- 
studie in het beschouwen der insecten enz. zal hebben voelen 
opgewekt en kennis gemaakt hebben met een instrument, waar- 
mede hij later zooveel ten uitvoer - bracht. Deze onderstelling 
dunkt mij is alleszins aannemelijk en geenszins ongegrond. 

Intusschen stond hem aanvankelijk en ook later, zeker het ge- 
brekkige zijner letterkundige ontwikkeling in den weg om die- 
per door te dringen in hetgeen vooral door buitenlandsche ge- 
leerden onderzocht en geschreven was; maar, door eigen oefe- 
ning en studie, trachtte hij zich zelven eigen te maken, wat hem 
in zijne ontwikkeling in den weg stond. 

Die lust tot onderzoek en oefening bleef hem altijd bij, 
en vooral toen hij in de kracht van zijn leven was, schijnt 
hij eene opmerkelijke volharding in dit opzicht aan den dag 
gelegd te hebben. Boitet zegt van hem!) „dat hij zich, kort 
na zijn huwelijk, zonder onderwijs van iemant, in de navi- 
gatie, sterrekunde, wiskunde, filosofie en natuurkunde, en wel 
met zoo veel vrucht oefende, dat men hem wel bij de voor- 
naamste meesters in die kunst gelijk mag stellen, en met een 
woord gezegt er geen kunstenaar was die hem in de laatste 


I) T. a. p. blz. 365. 


12 
wetenschap overtrof,” en hij voegt er, hoogelijk ingenomen met 
zijn held, bij: „Zooveel vermogt die onbezweke naarstigheid 
dezes grooten mans, dewelke in deze evengenoemde kunsten zijn 
eigen meester was. Dus wort het aloude gezeg bewaarheit, „dat 
de Goden alles voor zweet en arbeyt veil hebben.” 

Ik stem ten volle in met hetgeen Émile Blanchard, in zijn 
artikel in de „Revue des deux mondes” (pag. 407) zegt, waar hij van 
de groote gaven van Leeuwenhoek bij weinige wetenschappe- 
lijke ontwikkeling gewaagt: „Alors l'àme est pénétrée d'un re- 
gret; on voudrait voir Leeuwenhoek pourvu des connaissances 
générales qui permettraient à cet esprit ingénieux de s'élever à 
quelques hautes eonceptions. Avee une forte instruction, Leeuwen- 
hoek en effet aurait sans doute mérité d'être compté au nombre 
des génies dont ’s honore Phumanité.” 

Bij al de bovengenoemde kundigheden, die Leeuwenhoek zich 
door eigen studie had verworven, schijnt hij zich ook nog in de 
Scheikunde geoefend en zich daarmede bezig gehouden te heb- 
ben. Ook hieromtrent bericht ons Boitet, „dat hij zich zoo ver 
in de Scheikunst geoefend had, dat hij uit ruw erts goud en 
zilver wist te scheiden, waarvan er bij zijn in leven zijnde doch- 
ter verscheydene gedenkstukken voorhanden waren.” 

Dat hij nimmer Latijn geleerd had en zelfs onbekend was met 
vreemde levende talen. blijkt uit onderscheidene gezegden van 
hem in zijne brieven, waarin hij betuigt, dat zijne manuscripten 
voor hem in het Latijn werden overgezet, om daarna naar Engeland 
aan de Koninklijke Sociëteit te worden toegezonden *). Dit wordt 
ook bevestigd door Thomas Molyneux, een Engelsch Natuurkun- 
dige. Deze geleerde bezocht dikwijls ons land en kwam herhaal- 
delijk in Leiden. In het jaar 1685, toen de onderzoekingen en 
ontdekkingen van Leeuwenhoek reeds eenige jaren in Engeland 
bekend waren gemaakt en vooral zijne ontdekkingen over de, 
later zoogenoemde, infusoria in regen- en andere wateren, de 
verbazing van de geleerde leden der Royal Society hadden opge- 


1) Vergelijk daaromtrent (Sde vervolg) de 85ste Brief, blz. 13; de 10de 
Sendbrief, blz. 99 en Zhilos. Transact. Vol. XXXV, pag. 433. 


13 


wekt, waarbij niet minder zijne vroegere waarnemingen over 
de bloedbolletjes en den bloedsomloop, alsmede die om- 
trent de zoogenoemde zaaddiertjes (spermatozoïden), ieders be- 
langstelling hadden gaande gemaakt, was men natuurlijk zeer 
verlangend iets naders omtrent den persoon van dien grooten 
ontdekker van de „geheimen der natuur” te vernemen, die men 
tot nog toe slechts uit zijne brieven kende. Toen nu Molyneux in 
het voorjaar van 1685 zich naar Holland begaf, werd hem door Sir 
Francois Aston, Secretaris der Royal Society opgedragen ook 
Delft te bezoeken, aldaar kennis met Leeuwenhoek te maken, 
en tevens van hem te weten te komen, op welke wijze hij zijn 
microscopen maakte, waarmede hij uitkomsten verkreeg, die men 
in Engeland met moeite, en dan nog onvolledig, kon bekomen 
met de beste microscopen, die men daar kon vervaardigen. 
Molyneux voldeed aan deze opdracht. In de vergadering van dit 
geleerd Genootschap werd daarop een brief van Molineux ontvan- 
gen, gedateerd uit Leiden d.d. 13 Februari 168!/; N. S. (nieuwe 
stijl). Deze was van den volgenden inhoud: 

„Ik heb tot nu toe het antwoord op uwe laatste uitgesteld, 
omdat ik u nog geen bericht kon geven van Mijnheer Leeuwen- 
hoek, doch ik bezocht hem voorleden week uit uw naam. Hij 
vertoonde mij vele zaken door zijne microscopen, welke onnoo- 
dig is hier te vermelden, daar hij zelf u de beschrijving daarvan 
uitvoerig heeft medegedeeld. Wat zijn microscopen zelf aangaat, 
zoo waren allen, die hij mij liet zien, ten getale van minstens 
een dozijn, van ééne soort, bestaande elk uit een klein glas ge- 
slepen („Ik vermeld dit, omdat men algemeen gelooft, dat de 
glazen voor zijn microscopen met de lamp geblazen zijn ; die gee- 
nen, die ik zag, kan ik verzekeren dat niet geblazen zijn"), 
geplaatst tusschen twee dunne platte koperen plaatjes, omtrent 
één duim breed en anderhalven duim lang. In deze twee ope- 
ningen, één voor en één achter het glas, welke grooter of klei- 
ner waren, naarmate het glas meerder of minder convex was, 
of dat het vergrootte. Vlak over deze opening was aan de eene 
zijde nu eens eene naald aangebracht, dan weder een dun plat 
plaatje van glas of doorschijnende stof, waarop hij, al naar het 
noodig was, of op de punt, het voorwerp dat hij wilde bezien, 


14 


vastmaakte, daarop het naar het licht keerde en nu door mid- 
del van twee kleine schroefjes het voorwerp juist in den focus 
van zijn glas richtte, waarna hij dan zijn waarnemingen bewerk- 
stelligde. Zoodanige waren de microscopen die ik zag en deze 
vertoont hij aan de nieuwsgierigen die hem komen bezoeken; 
maar behalve deze, vertelde hij mij, had hij nog eene andere 
soort, door welke geen levende ziel, behalve hij zelf zag; deze 
soort bewaart hij geheel voor zijn eigen waarnemingen en hij 
verzekerde mij, dat zij diegene, die hij mij had laten zien, verre 
overtroffen; doch hij wilde mij niet toestaan ze te zien, dus al 
wat ik kan doen is eenvoudig te gelooven, want ik heb er geen 
ondervinding van”. 

„Wat nu de microscopen aangaat, waardoor het mij vergund 
werd te zien” }), vervolgt Molyneux, „zoo vergrootten deze niet 
veel meer dan verscheidene glazen, die ik, zoowel in Engeland 
als in Ierland gezien heb, doch in ééne bijzonderheid moet ik 
zeggen, overtreffen zij ze allen, namelijk in hunne buitengewone 
helderheid en dat zij alle voorwerpen zoo uitstekend helder ver- 
toonen. Want ik herinner er aan, dat wij in eene vrij donkere 
kamer waren, met slechts één raam voorzien, waar de zon toen 
ook niet op scheen, en toch vertoonden de voorwerpen zich 


1) Dat Leeuwenhoek inderdaad microscopen voor zijn eigen gebruik er op 
nahield die sterker vergrootten, dan die hij aan anderen liet zien, blijkt uit 
hetgeen hij zelf betuigt, in een brief aan Henry Oldenburg, Secretaris der 
„ Royal Society” (n°. 96, blz. 170). „Te meer doen ik zeyde, dat nog in dat- 
zelfde water, twee à drie soorten van veel kleynder dierkens waren, „die 
voor syn oogen verborgen waren, en die ik door andere glasen en methoden, 
die ik alleen voor myn zelve houde, kome te sien;” terwijl ook de 
Hoogleeraar Harting mededeelt, dat op het physisch kabinet te Utrecht een 
microscoop aanwezig is van Leeuwenhoek, waarvan hij betuigt, dat de lens 
zeer goed is en bewijst, dat hij het in de kunst van zeer kleine lenzen te 
slijpen, inderdaad reeds op eene groote hoogte gebracht had. Deze lens, na- 
melijk, was biconvex en vergrootte 270 maal, en alzoo „merkelijk meerder 
dan de sterkste lens van de microscopen, door Leeuwenhoek aan de „ Royal 


’ … 


= hd naal - vir 5 " 1 
Society” vermaakt, en waarvan de grootste vergrooting door Baker wordt 
opgegeven als te zijn 160 maal. (P. Harting, „Het microscoop, deszelfs ge- 


bruik, geschiedenis en tegenwoordigen toestand,” enz, 3de deel, 1850, blz. 44. 


15 


schooner en duidelijker dan diegeenen, die ik vroeger door mi- 
eroscopen gezien heb, hoewel er de zon geheel op scheen, of 
dat zij meer dan gewoon licht ontvingen, door weêrkaatsende 
spiegels of op andere wijze. Zoodat ik vermeen. dat het hoofd- 
zakelijk, zoo niel geheel alleen aan deze bijzonderheid is toe te 
schrijven dat zijne glazen alle andere overtreffen, die over het 
algemeen, hoe meer zij vergrooten, het voorwerp des te duister- 
der vertoonen, en zijn eenig geheim bestaat, geloof ik, daarin, 
dat hij de glazen helderder slijpt en ze beter polijst dan ande- 
ren kunnen doen.” En nu vervolgt Molyneux. „Ik vond in hem 
een beschaafd, vriendelijk man en zonder twijfel met groote be- 
kwaamheden voorzien, maar tegen mijne verwachting geheel en 
al ongeletterd, daar hij, noch het Latijn, noch Fransch of En- 
gelsch, of eenige andere der nieuwe talen, behalve zijn moeder- 
taal machtig is, hetgeen een groote hinderpaal is om zich met 
hem, voornamelijk over zijne waarnemingen te onderhouden, 
want daar hij volstrekt onbekend is met de denkbeelden van 
anderen, moet hij geheel op zijn eigen oordeel afgaan en heeft 
hij dan ook zulk een vertrouwen op zijn eigen opgevatte mee- 
ning, dat hij, zooals ik opmerkte, nu en dan tot ongerijmdheden 
of in bizarre verklaringen vervalt, ja soms zoodanig, dat zij in 
het geheel niet met de waarheid overeentebrengen zijn. Gij ziet, 
Mijnheer, hoe vrij ik mijn gedachten over hem uit, zooals gij mij 
dit verzocht hebt” U). 


Nadat alzoo Leeuwenhoek gedurende vijf à zes jaren te Am- 
sterdam gewoond had waar de drukten en beslommeringen aan 
een handelszaak verbonden, aan zijn meer en meer ontwik- 
kelenden lust tot natuuronderzoekingen en eigen studie hinder- 
lijk zullen geweest zijn, besloot hij in het jaar 1653 of 1654 
naar Delft terug te keeren ®). 


1) Birch, „the History of the Royal Society of London,” 1757, Vol. IV, 
pag. 365. 

2) Het huis, waarin Leeuwenhoek gewoond heeft, is nog aanwezig en te 
vinden op den hoek der „Botersteeg en het Oude Delft,” wijk 4, n°: 455, 
doch het is aan de vóórzijde kennelijk gemoderniseerd, terwijl het aan den 
kant der Botersteeg en van achteren nog het aanzien van oudheid behou- 


16 


Hij trad kort daarna, namelijk den 26sten Juli 1654, in het 
huwelijk met mejufvrouw Barbara de Mey dochter van Elias de 
Mey en Maria Viruly. Zij was geboren den 13den December 
1629 en was alzoo 25 jaren oud toen zij met Leeuwenhoek 
huwde. Uit dit huwelijk werden hem vijf kinderen geboren, en wel 
drie zonen en twee dochters, waarvan hij er slechts één over hield, 
daar de overige hem door den dood ontnomen werden. Deze 
overgeblevene was zijne dochter Maria, die ongehuwd bleef 
en haar vader tot in zijn hoogen ouderdom en op zijn sterf bed 
verzorgde. 

Deze dochter, Maria, werd geboren den 22sten September 
1656 en overleed den 25sten April 1745, zoodat zij haar vader 
23 jaren overleefde en den hoogen ouderdom van 88 jaren be- 
reikte U. 

Na eene vereeniging van 12 jaren overleed zijne echtgenoote, 
en wel den 11lden Juli 1666 °), waarna bij een tweede huwelijk 
aanging met mejufvrouw Cornelia Swalmius®), die hem één kind 
schonk, dat echter vroeg gestorven is. 

Leeuwenhoek schijnt in onbekrompen omstandigheden verkeerd 
te hebben, want eerst in het jaar 1660 werd hem eene Stads- 
betrekking opgedragen, die hem een vast inkomen verzekerde. 
Gedurende de zes eerste jaren van zijn huwelijk leefde hij ge- 
heel voor zijne studie en moet hij dus de middelen bezeten heb- 
ben, niet alleen om in de behoefte van zijn gezin naar behoo- 
ren te voorzien, maar ook om zich de noodige instrumenten voor 
zijne onderzoekingen te kunnen aanschaffen; en daar de Stads- 
betrekking die hij gedurende 39 jaren bekleedde, zooals wij 


den heeft. Aan de zijde der Botersteeg (Oud-Delft) vindt men nog als eene 
bijzonderheid aan het ijzeren hek, dat het vóórgedeelte afsluit, een astrola- 
bium aangebracht. 

1) Familie-register. 

2) Ibidem en Boitet, t. a. p., blz. 765. 

3) De familie Swalmius behoorde tot een aanzienlijk en deftig geslacht. 
Bij Boitet, t. a. p., blz. 440, komt in de naamlijst van Predikanten, die se- 
dert de reformatie in Delft gestaan hebben, in het jaar 1617 Henricus Swal- 
mius voor, terwijl in de 40ste Sendbrief, blz. 390, een brief voorkomt aan 
zijn neef Mr. Adriaan Swalmius, Advocaat voor den Hove van Holland. 


17 


straks zullen zien niet buitengewoon voordeelig was, kon hij 
daardoor niet tot den welgestelden stand geraakt zijn. Dat hij \ 
tot den deftigen vermogenden stand moet behoord hebben is 
voorts afteleiden uit de aanzienlijke collectie microscopen, gedeel- 
telijk van zilver en enkele zelfs van goud, allen bewaard in 
afzonderlijke daartoe vervaardigde Japansch verlakte cabinetjes, 
die hij naliet en waarvan er zeven op den Catalogus van de 
verkooping, die na zijn dood gehouden werd, voorkomen. Even- 
zoo kan men dit opmaken uit hetgeen Boitet vermeldt, dat er 
„verscheidene gedenkstukken van zijn hand, bij zijn dochter voor- 


”, 


handen waren, vervaardigd uit goud en zilver;” en vervolgens 


uit de van hem bestaande portretten, die hem voorstellen in de 
kleeding en houding van den aanzienlijken stand van dien tijd *); 
eindelijk uit den inhoud van een brief aan Robert Hooke van 4 


1) Er bestaat van Leeuwenhoek een fraai „in olieverw geschilderd” por- 
tret, in het bezit van Dr. van Kaathoven, te Leiden. Deze schilderij stelt 
hem voor in de deftige kleedij van den aanzienlijken stand van dien tijd. 
Dr. van Kaathoven heeft mij de zeer gewaardeerde toestemming verleend, 
van deze schilderij eene afbeelding te laten maken, waardoor de waarde 
dezer uitgave belangrijk verhoogt wordt. Van deze schilderij zijn mij de vol- 
gende bijzonderheden door den geachten bezitter medegedeeld: Aan de 
rechter zijde links van den toeschouwer) ziet men vóór hem op eene tafel 
het ontrolde diploma met het aanhangend zegel in rood zegellak (in doos) 
van het lidmaatschap der Koninklijke Sociëteit te Londen, en vóór zich 
heeft hij een blad papier waarop onduidelijke figuren zijn getrokken, ter- 
wijl hij in de rechter hand een passer houdt. Vóór den donkeren achter- 
grond is een hemelglobe aangebracht en men bespeurt op dien achtergrond 
een landschap, waarin men zonder andere voorwerpen, alléén de kronke- 
lingen eener rivier ziet, waarmede waarschijnlijk die der Theems zijn 
voorgesteld. De naam van den schilder wordt echter niet op de schilderij 
aangetroffen. Dit geschilderd portret nu komt in gelaatstrekken, houding 
en kleeding, geheel en al overeen met een ander portret van Leeuwenhoek 
in zwarte kunst in fol. (eveneens in het bezit van Dr. van Kaathoven), doch 
hetgeen in het „geschilderd’ portret links van den aanschouwer is, ziet 
men in de prent ter rechter zijde; de donkere achtergrond achter de he- 
melglobe, stelt op de prent duidelijker een gordijn voor. In de plaats van 
een passer in de hand staat er op de prent een microscoop van de eerste 
uitvinding van Leeuwenhoek op de tafel, in plaats van het diploma enz., een 


eikenblad met galnoten en het vergrootglas, terwijl hij ook, evenals op de 
P | 


18 


November 1681 Y), waaruit blijkt dat hij er zelfs een paard op 
na hield, waarvan hij schrijft, dat hij na een sterke rit er mede 
gedaan te hebben, de urine, die zeer dik was en aschkleurig, on- 
derzocht. Ook bezat hij een buiten-tuin, zoo als blijkt uit den 


schilderij, vóór zich een blad papier heeft, waarop dezelfde, maar nog 
onduidelijker figuren dan op de schilderij zijn getrokken. Verder ziet men 
op de prent op den donkeren achtergrond niet het landschap met de kron- 
kelingen der rivier. Onder dit portret in „zwarte kunst” leest men: J. Ver- 
kolje pinx., fec. et exc. 1685. 

Nu is de vraag of dit „geschilderd” portret het „echte” door Verkolje ge- 
schilderde is, dat later, hetzij door hem zelven, hetzij door een andere 
hand in sommige attributen enz is veranderd? of dat er een ander „ge- 
schilderd” portret van Leeuwenhoek bestaat waaronder, even als onder dat 
van zw. kunst den naam van Verkolje gelezen wordt? 

(Johannes Verkolje, geb. te Amsterdam 1650, was sedert 1572 te Delft 
woonachtig en wordt onder de vermaarde schilders gerekend. Hij overleed 
te Delft in 1698.) (Zie over zijn leven en schilderijen onder anderen 
Houbraken, III, blz. 282), doch noch bij dezen schrijver, noch in andere 
levensbeschrijvingen van Nederlandsche schilders, vond Dr. van Kaatho- 
ven onder de werken van J. Verkolje van een ander dan van de prent 
in zwarte kunst gewag gemaakt. 

Behalve deze beide beschreven portretten van Leeuwenhoek zijn er nog 
een zestal andere drukken in het bezit van denzelfden verzamelaar, die 
onderling eenigermate verschillen, als: 

„Antonius a Leeuwenhoek, J. Verkolje pinx.. A. de Blois fec.” 40, 

„Idem, J. Verkolje pinx, A. de Blois fec.”, 40. 

„Antoni van Leeuwenhoek, geboren te Delft, A°. 1652. 

„J. Verkoltje pinx., Zw. k.” fol. 

„Antonius a Leeuwenhoek, J. C. Phillips inv. et fec.,” 1747, 80. 

„Idem (Antoni). Idem fecit.” 1740, fol. 

„Antonius Leeuwenhoekius,” J. Gourée sculpt. med. 

Eindelijk bezit Dr. van Kaathoven nog een op Delftsch aardewerk ver- 
vaardigd portret van Leeuwenhoek, dat van boven met een oor voorzien 
is, bestemd om opgehangen te worden, waarop weder andere attributen 
dan op de schilderij zijn aangebracht; uit dit portret is Leeuwenhoek 
bijna niet te herkennen. 

Ik zelf bezit drie borden van fijn echt Delftsch aardewerk of porcelein, 
op één waarvan het portret van Leeuwenhoek, dat volkomen in gelaats- 
trekken en kleeding met het boven beschrevene overeenkomt; links van 

1) S4ste Brief bl. 11. 


19 


61ste brief, blz. 247. Uit een en ander is de vermelding, dat hij 
een vermogend man was, genoegzaam gemotiveerd. 

Intusschen werd hij door het Bestuur van Delft met eene 
betrekking begiftigd, die hem een voor dien tijd niet onaanzien- 
lijk inkomen verschafte, terwijl de diensten, daaraan verbonden, 
gering waren, zeodat hij genoegzamen vrijen tijd overhield om 
zich aan zijn gelief koosde studiën en onderzoekingen te kunnen 
wijden. Deze post bestond in de betrekking van „Kamerbewaar- 
der der Kamer van Heeren Schepenen van Delft”, eene bediening, 
volgens van Haastert, in vroegere dagen waardig genoeg aan 
den deftigen burgerstand. Deze betrekking werd hem den 26sten 
Maart 1660, dus toen hij 28 jaren oud was, gegeven. Hij vervulde 
deze betrekking gedurende 39 jaren, namelijk tot aan het jaar 


den aanschouwer ziet men den toren der Oude Kerk te Delft, rechts eene 
draperie en onderaan „Antoni van Leeuwenhoek, Lit van de Koninglijke 
Societeyt in Londen, geboren tot Delft 1632”, op een goud veld in zwarte 
letters gebakken, het geheel met een zware, met kleuren en goud ver- 
sierden rand omgeven. 

Het tweede bord stelt voor de „grafnaald,” zooals die zich in de oude 
Kerk te Delft bevindt, met de buste van Leeuwenhoek en daaronder 
„P. M: Antoni a Leeuwen. Reg. Anglo. Societ.” omgeven door een zware 
gouden rand met gekleurde slingers. Op dezen rand leest men in zwarte 
letters: „Grafnaald van den heer Antoni van Leeuwenhoek in de Oude 
Kerk te Delft, geboren den 24sten October 1652, overleden den 26sten 
Augustus 1725.” 

Op het derde bord is het „ familie-wapen” van Leeuwenhoek gebakken, 
voorstellende een leeuw op een goud veld in schoone kleuren, en boven 
dien ben ik nog in het bezit van een theeschoteltje, van zeer fijn dun 
Delftsch porcelein, eveneens met het „familie-wapen” in goud en kleuren, 
maar in plaats van de kroon, een helm met vederen gedekt door een 
kroon, Onderaan leest men op een gouden band in zwarte letter „Maria 
Leeuwenhoek”. De borden zijn op de tentoonstelling van Nederlandsche 
oudheden, in het jaar 1863 te Delft gehouden, geweest, terwijl zij even- 
eens, bij gelegenheid der feestelijke herdenking van de ontdekking der mi- 
croscopische wezens door van Leeuwenhoek, op den Ssten September 1875 
te Delft tevieren, op eene tentoonstelling van het geen van Leeuwenhoek's 
microscopen en andere bijzonderheden op hem betrekkelijk is kunnen bij- 
eengebracht worden, zullen voorkomen. 


20 


1699, doch behield het salaris daaraan verbonden tot aan zijn 
dood. 

Tengevolge mijner nasporingen omtrent den aard dezer be- 
trekking en andere bijzonderheden daaromtrent in het werk 
gesteld, zijn mij door den oud Archivaris en Secretaris van Delft 
Mr. J. Soutendam, uit het Archief een paar afschriften verschaft, 
die ik niet onbelangrijk acht hier mede te deelen. Een dezer 
extracten luidt aldus: 

3de Memoriaal van H.H. Burgemeesteren van Delft, fol. 
365. 

„Den 26sten Maart 1660 is Antony Leeuwenhoek, in plaats 
van Jan Strick, tot Camerbewaarder gestelt, op gelijke gagie, 
baten ende emolumenten” Zijne Commissie luidt als volgt: (fol. 
364 en 365 ibid. „Mijnen Heeren Burgemeesteren ende Regeer- 
ders der stad Delft hebben gestelt ende committeeren bij desen, 
Antony Leeuwenhoek tot het waarnemen van de Camer, daer 
de H.H. Schout, Schepens ende die van de wet deser Stadt ver- 
gaderen, om de voorz. Camer te openen ende te sluyten, soo op 
ordinaris als extraordinaris vergaderingen van de voorn. Heeren, 
op soodanige wijsen, als des vereyscht ende nodig sal wesen; 
item deselve Heeren te betonen alle respect, eere ende reveren- 
tie ende naerstelyek te agtervolgen ende getrouwelijck te effec- 
tueren alle diensten, die hem sullen werden belast, ende secreet 
te houden ’t gunt hij in de Carner soude mogen hooren; de 
voorz. Camer pertinentelyck te reynigen ende schoon te houden, 
t vuyr, soo wanneer den tijd sulex sal vereyschen, op syn be- 
quamen tijd aan te leggen ende de koolen, die ongeconsumeert 
soude moge wesen, tot syn profyt wel te bewaren, dat geen on- 
geluk daar van ofte van het Ligt van de kaarsen en geschiedde 
ende sal voorts alles doen dat een goet ende getrouw Camerbe- 
waarder schuldig is te doen ende behoort. Voor welcken dienst 
de voorz. Antony Leeuwenhoek sal genieten soodanigen gagie, 
bate ende emolumenten als voorn. Jan Strick saliger syn voor- 
zaat in dienste heeft genoten, ende sal desselfs dienst ingaan 
metten 24 January 1660 ende syn gagie betaalt werden op soo- 
danige termynen, als die aan den voorz. Strick betaalt syn ge- 
weest. Actum bĳ al de Burgmeesteren collegialiter vergadert 


21 


den 26sten Maart 1660 ende geteekent bij den Pensionaris 
J. Camerlimng.” 

Het salaris aan dezen post verbonden wordt opgegeven in 
de „ Thesauriers-rekening” van Delft van 1661 fol. 118 en 114: 
„Antony Leeuwenhoek, Camerbewaarder van de Raatcamer twee 
hondert ’t sestich gl. over één jaar wedde, verschenen den 2ásten 
January 1661, dus: jc Ixgl.” „Den selven voor het schoonmae- 
ken van de Schepenen- Vroetschap- ende Schutterskamer; Ítem 
voor de behoeften die hij daer toe van nooden heeft, de somma 
van lij gl.” Alzoo te samen een tractement van f 314. De 
„Stads-secretaris,” zoo schrijft mij Mr. Soutendam, ontving te 
dien tijde, behalve het „tabbertlaken of stedekleeding” en den 
„vrijdom van Stads-accijns f 800 ’s jaars. Het baantje was ook 
(altijd volgens Mr. Soutendam), niets minder eervol, dan dat van 
Kamerheer aan ’t Hof, „ mutatis mutandis;” natuurlijk zal Leeuwen- 
hoek het vuile werk wel door een bode of bediende hebben laten 
waarnemen. 

Er is verder in het Archief niets gevonden, waaruit kan blij- 
ken of Leeuwenhoek om deze betrekking gevraagd heeft. Waar- 
schijnlijk zal een zijner vrienden, in de Regeering zittende, hem 
die wel bezorgd hebben. In die dagen was alles „correspon- 
dentie” van ’t hoogste ambt tot het minste toe. 

Behalve deze betrekking van Camerbewaarder, schijnt hem 
nog een andere te zijn opgedragen blijkens een afschrift uit het 
„15de Memoriaal van Burgemeesteren van Delft” fol. 118 en 119” 
als volgt: 

„ Mortificatie van het generaal-wijkmeesterschap, d.d. 23 De- 
cember 17141, nadat Antony Leeuwenhoek, die dese betrekking 
tegen een tractement van f 50 ’sjaars bekleedde. sal sijn over- 
leden,” Het blijkt echter niet, wanneer hij deze sinecure gekre- 
gen heeft. 

Verder vindt men in hetzelfde: „ Memoriaal”, fol. 206 en 207.” 
„Resolutie ter verbetering van Stads-finantie, d.d. 30 December 
1718”: „Dat na overlijden van Antony Leeuwenhoek en Arnold 
Ramp, de kamerbewaarder van Schepenen-kamer voortaan niet 
meer sal toegelegt worden als f 300”. Hieruit blijkt dus, dat 
Leeuwenhoek nog tractement ontving, ofschoon hij reeds een op- 


22 


volger of hulp had. De „Thesauriers-rekening” van 1699 geeft 
hiervan opheldering; daaruit blijkt, dat Leeuwenhoek, als Camer- 
bewaarder der Raat-camer enz, over een jaarwedde, verschenen 
October 1699, ontving...” üije el. „Den selven, of nu Arnold 
Ramp, voor ’t schoonmaken van Schepens-camer enz... Lütij gl.” 

Hij behield dus ’t tractement van „CGamerbewaarder” en van „ge- 
neraal-wijkmeester” (twee sinecures) tot aan zijn dood en betaalde 
f 54 aan Arnold Ramp. Het is echter niet kunnen blijken, wan- 
neer dit salaris tot f 400 verhoogd werd. 

Van het jaar 1654 af, vermoedelijk het jaar dat hij zich voor 
goed in Delft met der woon vestigde, tot hel jaar 1675 toe, het 
jaar waarin het eerst microscopische waarnemingen van Leeuwen- 
hoek door bemiddeling van Dr. Reinier de Graaf, aan de „Royal 
Society” te Londen werden medegedeeld, en zijn naam alzoo in het 
buitenland en spoedig daarna overal algemeen bekend is gewor- 
den, vinden wij niets omtrent hem aangeteekend. Er was dus 
een tijdvak van 19 jaren, dat men een tijdvak van voorberei- 
ding kan noemen, waarin hij zich voldoende kon oefenen, zoo- 
wel in het aanleeren als verder volmaken van de kunst om de 
lenzen, die hij voor zijne microscopen gebruikte en die wij zul- 
len zien dat hij zelf vervaardigde, zoodanig te slijpen en te po- 
lijsten, dat zij de bewondering van kenners en geleerden, op- 
wekten. Men trachte op allerlei wijzen achter zijn geheim te ko- 
men, hetgeen hij echter zorgvuldig voor zich zelven hield. Hij 
zal zich overigens gedurende dien tijd vlijtig hebben geoefend in 
het beschouwen van de voorwerpen, die zijne aandacht wekten. 

Leeuwenhoek moet daarvoor een allergelukkigsten aanleg heb- 
ben bezeten en bovenal een scherp, helder gezicht, dat hem, 
niettegenstaande de dagelijksche langdurige en onafgebroken in- 
spanning, tot aan zijn hoogen ouderdom toe, bewaard bleef. 
Dit getuigt ook Uffenbach h, toen hij hem in 1710, dus toen 
hij 78 jaren oud was. bezocht. „Wir muszten uns wundren, 
dasz er fast gar nicht zittert, und noch ein gar unvergleich- 


1) Zacharias Conrad von Uffenbach, „Merkwürdige Reisen durch Nie- 


der-Saehsen, Holland und Engeland.” Ulm, 1754, 5 Th. S. 549. 
ne 


23 


lich Gesicht hat, da er auch die Augen durch sein obser- 
viren gar sehr angreiffe.” Zelfs noch kort voor zijn dood, die 
den onvermoeiden grijsaard op O1jarigen leeftijd eindelijk van 
zijne geliefde bezigheden afriep, was hem nog het volkomen gebruik 
daarvan bewaard gebleven. En dat zijn oogen in het beschou- 
wen en waardeeren der voorwerpen scherper zagen dan die 
van anderen, kan men opmaken uit eene periode van hem, 
uit een brief aan den Burgemeester van Delft Jan Meerman }), 
van den 28sten Februari 1713, dus toen hij den ouderdom van 
81 jaren bereikt had. 

„Alle dese figuren syn door een en hetselve vergrootglas ge- 
teykent, die de Teykenaar soo groot heeft geteykent als hy die 
quam te sien: dog wanneer ik die na myn oog soude uytbeel- 
den, soude ik die veel grooter uytbeelden…” 

Leeuwenhoek zal ook wel een geruimen tijd noodig gehad 
hebben eer hij in de bewerking zijner instrumenten, waartoe 
hij al de benoodigdheden zelf maakte, die vaardigheid verkregen 
had, dat zij ten gebruike geschikt waren. Hij getuigt zelf daar- 
van, in een brief aan de „Royal Society” van 12 Januari 1689 2). 
„Iek hebbe hier vooren geseit, hoe ik myn Instrumenten hebbe 
toegestelt, die eenige veel netter en bequamer souden maken. 
Dog men moet weten, dat ik in geen konsten ben onderwesen, 
daartoe men hamer of vijl gebruikt, als alleen, dat ik heb ge- 
sien, hoe men het staal hard, en tempert, en een dril maakt, 
waarmede men een gat in yser, koper, of silver drilt. Hoe en 
waarmede een silver-smit syn silver aaneen soldeert. 

Dit gesien hebbende, heb ik myn selven soo verre geoefent, 
dat ik sedert veel jaren myn gereetschap hebbe gemaakt, het- 
welke ik in verscheide saken hebbe van node gehad. En dus is 
het, dat hetgeene dat ik tot myn gebruik van node hebbe, al- 
leen maar uyt den rouwe by my gemaakt werd.” 

Later schijnt hij zich echter zoo zeer in deze metaalbewer- 
king geoefend te hebben, dat hij met meer tevredenheid over 


1) 23ste Sendbrief, blz. 51. 
2) 2de vervolg, G6ste brief, blz. 523. 


24 


zijn werk spreken kon. In een anderen brief (9 Juni 1699) U) zegt 
hij: „Terwijl ik besig ben om desen te schrijven, heb ik wel 
8 à 10 vergroot-glasen voor my leggen, die door my met 
silver gemonteert syn, en alhoewel ik gans geen onderrigtinge 
en hebbe gehad, om in eenig metaal met hamer of vijl te ar- 
beyden, soo monteer ik egter myn glasen; en myn werktuygen 
syn soo toegestelt, dat werkbasen in ’t Gout seggen, my niet te 
sullen nawerken.” 

Hieruit en uit vele andere bijzonderheden blijkt, dat hij overal 
opmerkte of er iets voor hem te leeren viel en dan maar han- 
den aan het werk sloeg totdat hij eindelijk zijn doel bereikte. 
Vooral maakte hij al zijn beschikbaren tijd zich ten nutte voor 
de volmaking van een instrument, waarmede hij later zulke 
groote ontdekkingen gedaan heeft. De sliĳping en polijsting zijner 
glazen zal hem wel het meest inspanning en tijd gekost hebben en 
wij zouden zoo gaarne weten wie hem daartoe den weg gewezen 
heeft. Hoogstwaarschijnlijk heeft hij het slijpen zelf aanvankelijk bij 
een glasslijper afgezien, zooals zoovele andere zaken, en dat 
daarvoor, tijdens hij nog in Amsterdam woonde, waar het slijpen 
van diamanten toen reeds tot een hoogen trap van volkomenheid 
gebracht was, wel gelegenheid zal hebben bestaan, mag men vei- 
lig aannemen. 

Behalve het slijpen van glas had hij zich ook zelf geoefend 
in het glasblazen, en het bewerken van metalen; zoo beschrijft 
hij, in een brief aan Mr. Antonius Heinsius van 18 Aug. 1695 °) 
hoe hij een glazen bol geblazen heeft om voor zekere proef tot 
het onderzoek van buskruid te dienen, „UEd. Gestr. Heere 
zoude wel meenen dat ik in de kunst van glasblasen, bij de 
kaars of lamp geoefend was. Ik hebhe geen andere kennisse van 
glasblasen gehad, als dat, wanneer op onse jaarmart een glas- 
blaser in de stad was gekomen, die sijn glas-blazen bij de lamp, 
om gelt liet zien, en als doen op desselfs handeling agting ne- 
mende, heb ik het bij de hand gevat, en dus kan ik alleen 


1) Zevende vervolg, 116de Brief, blz. 97. 
2) 5de Vervolg, 93ste Brief, blz. 127. 


25 


maar blasen, hetgeene ick tot mijne verrigtinge van noode hebbe.” 
Ook blijkt uit het gesprek met Uffenbach dat hij in het glasbla- 
zen groote ervaring gekregen had. Uffenbach zegt daarvan in 
zijn verhaal van zijn bezoek bij Leeuwenhoek I). 

„Was die geblasenen Gläser anbelangt, versiecherte Herr 
Leuwenhoek, dasz er durch zehen-jähriges speculiren es dahin 
gebracht, dasz er eine taugliche Art blasen gelernt, welche aber 
nicht rund wâáren. Mein Bruder wolte solches nicht glauben, 
sondern hielte es für Holländisch gejokt, indem es unmöglich 
ist, in Blasen etwas anders als ein Kugel oder Endung zu for- 
miren.”’ Men ziet het, wat anderen onmogelijk voorkwam, kon 
Leeuwenhoek bereiken door zijn onvermoeide werkzaamheid, 
hij liet zich door geen moeielijkheden af brengen van zijn een- 
maal opgevatte voornemens, waar het hem te doen was om iets 
te leeren; nimmer verloor hij den moed, al moest hij aanvan- 
kelijk met groote bezwaren kampen, maar hij hield zoo lang vol 
totdat hij, zoo als hij gedurig eigenaardig uitdrukt „zich zelven 
kon bevredigen.” 

Eindelijk was dan de tijd van ernstige voorbereiding volbracht 
en gevoelde hij zich sterk genoeg om hetgeen hiĳj onderzocht en 
gevonden had ook onder de oogen van anderen te brengen. 
Goed toegerust treedt hij nu onverwacht te voorschijn en doet 
zich weldra kennen als getrouw waarnemer der natuur. Doch 
hij plaatste zich zelf niet met eigenwaan op den voorgrond, maar 
werd daartoe aangespoord door een geleerde van naam, Dr. Rei- 
nier de Graaf, die zeker al eenigen tijd met hem in wetenschap- 
pelijke aanraking zal zijn geweest en de gelegenheid zal gehad 
hebben om zijn ervaring in het waarnemen door het microscoop op- 
temerken ®). Deze keurde zijn onderzoekingen wel waardig om on- 


1) „Merkwürdige Reisen”. etc. t. a. p. 

2) Reinier de Graaf te Schoonhoven geboren in het jaar 1641 vestigde 
zich na voleindigde studiën in zijn geboorteplaats en werd van daar naar 
Delft beroepen, alwaar hij zich als geneesheer vestigde. Hij schreef be- 
halve zijn werk over het „Succus pancreaticus,” over de voortplanting van 
den mensch en over de vrouwelijke geslachtsdeelen, waarover zijn groo- 
ten strijd met Swammerdam ontstond, waarvan gezegd werd dat hij zoo 
gevoelig was, wegens de scherpe en onheusche critiek van Swammerdam, 


26 


der de oogen te komen van deskundigen. Bij gelegenheid dat 
de Graaf zijn twist met Swammerdam over wetenschappelijke 
geschilpunten aan het oordeel en de beslissing van de „Royal 
Society” onderwierp, schreef bij den 27sten Mei 1673 tevens aan 
Mr. Oldenburg, Secretaris van dit collegie, over Leeuwenhoek 
en sloot een brief van hem in, gedateerd 28 April 1673, welken 
brief de Graaf gezorgd had in het Latijn te vertalen, ten einde 
deze door de Engelsche geleerden zou kunnen verstaan worden. 
De Graaf vestigt in dit schrijven de aandacht der Koninklijke 
Sociëteit op „zekeren Mr. Leeuwenhoek, die onlangs microsco- 
pen gemaakt heeft, uitmuntende boven de tot hiertoe vervaar- 
digde door Eustachio Divini en anderen”, er bijvoegende: „dat 
hij een voorbeeld van hun uitstekendheid gegeven heeft door 
onderscheidene onderzoekingen daarmede te bewerkstelligen en 
dat hij gaarne bereid zou zijn moeielijke zaken tot onderzoek 
van de leden te ontvangen, indien belangstellenden slechts lust 
hebben ze hem toe te zenden.” 
De waarnemingen van Leeuwenhoek, waarvan hij in zijn brief 
gewag maakte, werden in de „Philosophical Transactions,” Vol. 
VIII, pag. 6037, opgenomen, onder den titel „A specimen of some 
observations made by a Microscope contrived by Mr. Leeuwen- 
hoek, Concerning” „Mould upon the skin, flesh ete.; the Sting of 
a Bee, etc, lately commaunicated bij Dr. Regnerus de Graaf.” 
Deze waarnemingen van den Hollandsehen natuuronderzoeker 
werden door de leden der Koninklijke Sociëteit met groote be- 


dat hij tengevolge daarvan van verdriet stierf. Ook Leeuwenhoek maakt 
gewag van dezen vinnigen twist en de gevolgen er van. In een brief aan 
George Garden te Aberdeen van 19 Maart 1694 (2de vervolg Slste Brief 
bl. 670): zegt hij „Wat nu Swammerdam en Reinier de Graat hare stellingen 
belangt: Ick hebbe die Heeren speciaal gekend en zij hebben verscheyde 
malen in myn huys geweest, en met vermaak beschout mijne ontdekkin- 
gen en twijfel ook niet, zoo die Heeren nu nog leefden, of zy souden 
schaamroot werden over hare ingebeelde verdigsels, daar zy tegen mal- 
kanderen als yder willende de eer hebben van de nieuwe ontdekking van 
voorttelinge, door het eyer-nest, door de hevige ontmoetinge, die zy met 
malkanderen met woorden voerden, de laatste niet alleen siek wierde, 
maar ook de dood daarop volgde, zoo mij doen ter tijd berigt wierd.” 


27 


langstelling ontvangen en men sprak de hoop uit, dat hij ze wel- 
dra door meer anderen zou doen àchtervolgen. Deze waardee- 
ring en uitnoodiging was inderdaad eene krachtige aanmoediging 
voor een tot nog toe vergeten, maar onderzoeklievenden waar- 
nemer, wiens nasporingen alleen nog maar de nieuwsgierigheid 
zijner vrienden en bekenden, nauwlijks in staat om er den wij- 
den omvang van te begrijpen en te waardeeren, hadden opge- 
wekt. Van nu af waren het de geleerden en wel van de be- 
roemde Engelsche Sociëteit, die zieh met den arbeid van den 
eenvoudigen Delvenaar zouden bezig houden! Bemoedigende ge- 
dachte die zijn ijver aanspoorde en hem zijne pogingen deed ver- 
dubbelen om de verwachtingen, die men van hem koesterde, 
niet te beschamen. 

Voor dat wij echter meer in bijzonderheden de onderzoekin- 
gen van Leeuwenhoek nagaan en zijne verdiensten in het licht 
stellen, willen wij kortelijk een blik slaan op de hoogte der ken- 
nis, waarop men ten tijde van Leeuwenhoek, met betrekking 
tot de vervaardiging van microscopen, stond. Daarna zullen wij 
de microscopen van Leeuwenhoek bespreken en zien wáárin deze 
uitmuntten boven anderen van dien tijd, waarbij wij genoegzaam 
gelegenheid zullen vinden om enkele bijzonderheden, hem zelven 
betreffende, te vermelden. Eindelijk kunnen wij onze aandacht 
onverdeeld wijden aan de belangrijkheid zijner ontdekkingen, 
welke, schoon vele er van groote tegenspraak moesten onder- 
vinden en hem zelfs aan bespotting en beschimping blootstel- 
den, echter door anderen hoog gewaardeerd en verdedigd wer- 
den, en waarvan sommigen zelfs nog in dezen tijd, als onom- 
stootelijke waarheden worden erkend. 

Het is door den Hoogleeraar P. Harting in zijn: „Bijdrage tot 
de geschiedenis der mikroskopen in ons Vaderland” (Utrecht 1846) 
en zijn: „Het Mikroskoop, deszelfs gebruik, geschiedenis en tegen- 
woordigen toestand” (3 deelen 1850) b) op onwederlegbare gronden 


1) Van dit werk is in 1866 eene Hoogduitsche uitgave in het licht ver- 
schenen onder den titel: „P. Harting, Das Mikroskop. Theorie, Gebrauch, 
Geschichte und gegenwärtiger Zustand der selben. Deutsche Originalaus- 
gabe, von Verfasser revidirt und Vervollständigt. Herausgegeben van Dr. 
Fr. Wilh. Theile. In drei Bänden. 


28 


aangetoond, dat de eer der gewichtige ontdekking van het mi- 
eroscoop in de 17de eeuw aan Nederland toekomt. De Italianen 
roemen in dit opzicht nog wel hun Fontana en Galilaeus, van 
wien de eerste zich de eer der uitvinding toeëigende, daar hij 
in het jaar 1646 schreef, dat hij reeds in 1618 het microscoop 
had uitgevonden; doch de gronden die zij voor hun beweren, 
aanvoeren, zijn onhoudbaar; want daar de Italianen de uitvin- 
ding van het microscoop in 1612 aan Galilaeus toeschrijven, zoo 
is het bewezen, dat de eer dezer uitvinding aan Hans en Zacha- 
rias Janssen van Middelburg toekomt en dat die zelfs reeds lang 
vóór 1610 plaats had, hoewel het moeielijk te bepalen schijnt 
hoe lang vóór dien tijd }) 

Het blijkt echter, dat reeds in zeer oude tijden het vergroo- 
tend vermogen van bolle, doorschijnende lichamen, alsmede de 
kunst om glas en berg-kristal te slijpen, bekend is geweest en 
men met het einde der XVde eeuw reeds daarin eenige vordering 
had gemaakt, doch er verliepen meer dan twee eeuwen eer het een- 
voudig microscoop uitgevonden werd, welke uitvinding ten on- 
rechte aan Drebbel in het jaar 1621 wordt toegeschreven. Het 
waarschijnlijkst, volgens Harting, is, dat de uitvinding der brillen, 
die alleen daarin bestond, dat men begonnen was de lenzen te 


1) De hoogleeraar Harting zegt onder anderen in zijn bovenvermeld 
„het Mikroskoop” p. 26, dat de getuigenis van het recht van Hans en 
Zacharias Janssen op de uitvinding van het microscoop te vinden is in het 
boekje van Petrus Borellus: „De vero telescopii inventore, cum brevi 
omnium conspiculiorum historia .... accessit etiam centuria observationum 
microscopicarum. Hagae comitum 1633,” waarin een brief voorkomt aan 
den schrijver gericht door Willem Boreel, Middelburger van geboorte en 
toenmaals gezant bij het Hof van Frankrijk. Uit dezen brief blijkt, dat 
Boreel den in de buurt van het huis zijns vaders wonenden brillenslijper 
Hans en diens zoon Zacharias zeer goed gekend heeft, en dikwijls in hnn 
winkel is geweest, en dat door hen, „lang vóór” 1610 microscopen zijn ge- 
maakt, waarvan zij er een aan Prins Maurits gegeven hebben, en nader- 
hand een ander aan den Aartshertog Albert van Oostenrijk, die dit werk- 
tuig aan Drebbel schonk, bij wien Boreel het zelf gezien-heeft. Vandaar 
waarom sommigen Drebbel voor den uitvinder hielden, ofschoon het zeer 
waarschijulijk is, dat deze eenmaal in het bezit van het microscoop van 
Hans en Zacharias Janssen zijnde, dit zal hebben nagemaakt. 


29 


slijpen met een verderen brandpunts-afstand dan vroeger, tus- 
schen 1285 en 1290 geschied is. Verder zegt Harting }), dat 
het brillenslijpen, na 1363, allengs tot een handwerk was 
geworden, dat men op het laatst der XVlIde eeuw twee bril- 
lenslijpers te Middelburg (de genoemde Janssens) vond, en 
ten tijde van Leeuwenhoek drie te Leiden, zooals hij zelf in 
een brief aan G. C. Leibnitz, d.d. 28 September 1715°) zegt: 
„daar sijn drie Glaseslijpers geweest te Leyden, bij dewelke de 
studenten het glaseslijpen gingen leeren” enz. Uit een en ander 
blijkt, dat het zeker is, dat het samengesteld microscoop te Mid- 
delburg reeds eenige jaren vóór 1610 is uitgevonden. 

De Hoogleeraar Harting maakt de opmerking®), dat het be- 
vreemdend is, dat de wtvinding van een werktuig, hetwelk voor 
den onderzoekenden blik eene geheel nieuwe wereld ontsluit, 
aanvankelijk zoo weinig de aandacht getrokken heeft, dat het be- 
staan ervan jaren lang ter nauwernood buiten de muren der woon- 
plaats van den uitvinder is bekend geweest, daar men, noch in 
1611 in de „ Dioptrica” van Keppler, noch in het werk van Syrtu- 
rus, dat over verrekijkers en het slijpen van glazen handelt en 
in 1618 verscheen, iets vindt opgeteekend, waaruit hunne be- 
kendheid met het microscoop blijkt. Eerst in 1625 maakte een 
Italiaan Franciscus Stellubi eenige microscopische waarnemingen 
bekend over de verschillende deelen der honigbij. 

De eigenlijke geschiedenis van het enkelvoudig microscoop vangt 
eerst aan op het tijdstip, toen men begon lenzen te vervaardigen, 
welke een genoegzaam korten brandpunts-afstand bezaten, om 
eene eenigszins aanmerkelijke vergrooting daar te stellen, dat, vol- 
gens Harting *, hoogstwaarschijnlijk eerst geschied is na en ten 
gevolge der uitvinding van het samengesteld microscoop. 

Een der eersten, die het enkelvoudig microscoop zoodanig 
inrichtte, dat het geschikt was voor wetenschappelijke nasporin- 
gen, was onze Leeuwenhoek. 

Wij zagen boven, dat Dr. Reinier de Graaf in den brief, 


1) „Het mikroskoop,” enz., Deel 111 blz. 21. 
2) 18de Sendbrief, blz. 169. 

3) „Het mikroskoop,” enz, Deel 111, blz. 84. 
*) „Het mikroskoop,” t. a. p., blz. 57. 


30 


dien hiĳ bĳ de toezending der eerste waarnemingen van 
Leeuwenhoek aan de „Royal Society” te Londen schreef, als 
eene bijzonderheid mededeelde „dat deze Leeuwenhoek onlangs 
microscopen gemaakt had, uitmuntende boven die tot hier- 
toe vervaardigd worden door Eustachio Divini” Deze microsco- 
pen van Eustachio de Divinis nu waren in dien tijd zeer be- 
roemd en worden beschreven in de „Philosophical Transactions” 
n°. 42, pag. 842. Divini had, behalve de objectieflens, twee plano- 
convexe oogglazen zoodanig geplaatst, dat zij elkander in het 
midden hunner bolle oppervlakte raakten. Deze oogglazen waren 
ongeveer zoo breed als de handpalm eens mans, en de buis, 
waarin zij besloten waren, was zoo dik als een mans dij. Een 
vrij onhandig instrument alzoo, dat niet gemakkelijk in het ge- 
bruik moet zijn geweest en veel overeenkomst met een kleine 
mortier moet hebben gehad. Het was omstreeks 4161/, duim 
lang; de verschillende vergrootingen werden verkregen door uit- 
trekking tot verschillende lengte. De geringste vergrooting was 
van 41, de sterkste van 143maal in middellijn. 

Het voornaamste, waardoor de microscopen van Leeuwenhoek 
uitmuntten boven die van anderen van zijn tijd, bestond in de 
kennis van het slijpen en polijsten zijner lenzen en in het stel- 
len (monteeren) daarvan. 

Men maakte destijds ook veel gebruik van gesmolten gla- 
zen bolletjes, omdat men niet best terecht kon met het slij- 
pen der lenzen, en niemand ten tijde van Leeuwenhoek hem 
hierin op zijde schijnt gestreefd te hebben. 

De eerste, die deze glazen bolletjes vervaardigde, was Robert 
Hooke !), die in 1663 de vervaardiging ervan beproefde en ze 
later verbeterde. Hij maakte van deze bolletjes onder anderen 
gewag in een verslag, door hem uitgebracht in de vergadering 


1) Robert Hooke, een beroemd Engelsch Philosooph en Geneeskundige, 
was geboren op het eiland Wight, in het jaar 1655 en overleed in 1702. 
Hij studeerde te Oxfort in de medicijnen, werd in 1664 Hoogleeraar in 
de Wiskunde aan het „Gresham-College” te Londen. Hij muntte ook uit 
als werktuigkundige en was ten tijde van Leeuwenhoek een der Secreta- 
rissen der „Royal Society.” 


31 


van 14 Maart 1678 van de „Royal Society” 5), ten gevolge van 
het te vergeefsch opsporen van de kleine diertjes in peperwa- 
ter door Leeuwenhoek waargenomen, hetwelk hem nu bij het 
gebruik maken van zijn verbeterde inrichting van zijn microscoop 
gelukte. 

Hij bezigde daartoe een enkelvoudig microscoop, gemaakt uit 
een klein glasbolletje, waardoor het voorwerp buitengewoon ver- 
groot kon worden, welk bolletje hij, met de lamp, van een gla- 
zen draad smolt. In 1668 vervaardigde Hartstoeker ®) op derge- 
lijke wijze glasbolletjes, die vrij goed waren en hun vergrootend 
vermogen moet zeer aanzienlijk geweest zijn. 


Y) Birch, t. a. p., pag. 393. 

2) Nicolaas Hartsoeker was een beroemd Nederlandsch Natuurkundige 
en werd in 1656 te Gouda geboren. Zijn vader was Remonstrantsch pre- 
dikant te Rotterdam. Hij was bestemd voor den geestelijken stand, 
doch wijdde zich, tegen den zin zijns vaders aan de Wis- en Natuurkun- 
dige Wetenschappen, zoodat hij, ten einde zijn vader niet zou ontdek- 
ken, dat hij des nachts studeerde, de dekens van zijn bed voor de ven- 
sters van zijn slaapvertrek spande. Hij betaalde zijn onderwijzer die hem 
ook optische glazen leerde slijpen, van zijn zakgeld. Het toeval bracht 
hem tot eene belangrijke ontdekking. Opgemerkt hebbende, dat het einde 
van een glazen draad, in de vlam eener kaars gehouden, eene bolvormige 
gedaante kreeg, en dit verschijnsel toepassende op de proeven, die hij 
Leeuwenhoek had zien doen, vervaardigde hij daarmede microscopen, die 
hij beweerde die van Leeu enhoek te evenaren. Deze was geen vriend 
van hem, omdat hij voorgaf de ontdekking der zaaddiertjes reeds vóór 
hem gedaan te hebben. Hoe Leeuwenhoek over hem dacht, blijkt uit een 
brief d.d. 9 December 1698 (113de Brief, blz. 69) aan Harm. van Zoelen, 
Oud-Burgemeester van Rotterdam. „Wat voor een persoon desen Hart- 
soeker is, weet ik niet, omdat er meer zijn, die den naam van Hartsoeker 
voeren, en ten mynen huyse zijn geweest, en onde: anderen veel jaren ge- 
leden, een out bedaagt man, die. men tot my seyde, dat een prediker van 
de Remonstrantsche gemeente te Rotterdam was, by sig hebbende een 
soon, die een jong student was, en welke toen van syn vader veelmaal 
wierde aangemaant, om naeuwkeurig toe te sien, want ik saaken vertoonde, 
soo als den Prediker seyde, die noyt in de Werelt waren kundig ge- 
weest”... „Dat de Heer Hartstsoeker de woorden voert, dat hy na syne 
kennisse, de eerste van allen is, die het saad der dieren met de vergroot- 


glasen heeft beginnen te ondersoeken, komt my vreemt voor” enz. (Hier- 
over later). 


32 


In 1677 maakte Butterfelld *) deze bolletjes door tot fijn poe- 
der gestoten glas, dat hij aan de punt eener naald in de vlam 
van een spirituslamp hield, tot een bolletje samen te smelten. 
Ook Jan van Mussenbroek vervaardigde dergelijke glasbolletjes, 
naar de methode van Hooke en schijnt daarin zeer te hebben 
uitgemunt. Het verst van allen bracht het daarin Pater Della 
Torre van Napels ®). Deze bracht het bolletje, dat hij op de wijze 
van Hooke aan een glasdraad gesmolten had, in eene komvor- 
mige holte, gemaakt in een stukje tripoli, waarin vervolgens het 
bolletje op nieuw gesmolten werd door de vlam der glasblazers- 
lamp. De glasbolletjes van Della Torre vergrootten ongemeen 
sterk. De „Royal Society” te Londen ontving er in 1763 eenige van, 
waarvan het grootste een diameter had van 1/35 duim en 64Omaal 
in middellijn vergrootte; de doorsnede van het kleinste was 1/44 
duim en zijn vergrootend vermogen 2560maal. Zulke sterk ver- 
grooteude bolletjes zijn echter, volgens Prof. Harting, wegens 
hun zeer korten brandpunts-afstand, als microscoop weinig bruik- 
baar. Volgens Harting geven de bolletjes van 300—900maal 
vergrooting het zuiverste beeld. zoodat zij zelfs in dit opzicht ge- 
slepen lenzen van gelijke vergrooting dikwijls werkelijk overtreffen. 

Ook Leeuwenhoek schijnt zich aanvankelijk van zulke holle- 
tjes bediend, maar die later verworpen en er zelfs eene groote 
verachting voor aan den dag gelegd te hebben, zooals blijkt uit 
hetgeen Uffenbach daaromtrent verhaalt, bij gelegenheid van zijn 


bezoek ten zijnen huize %). 


Hartsoeker hield zich van 1674—1677 te Leiden op, begaf zich daarna 
naar Parijs en hield zich daar bezig met het vervaardigen van teleskopen. 
In 1679 keerde hij naar Holland terug, doch ging weder naar Parijs, waar 
hij tot het jaar 1696 bleef. Hij vestigde zich daarna te Amsterdam, zich 
bezig houdende met astronomische waarnemingen, en ontving weldra eene 
uitnoodiging van Czaar Peter den Eerste, om hem als Hoogleeraar in de 
mathesis naar Petersburg te volgen, welk aanbod hij echter afsloeg. Later 
nam hij dergelijk beroep naar Dusseldorp aan, keerde later naar Holland 
terug en overleed te Utrecht in 1725. 

1) „Philos. Transactions,” 1677, pag. 226. 

2) „Harting's Mikroskoop,” t. a. p. Sde Deel, blz. 53. 

$) Uftenbachs Reisen enz. t. a. p. 


„Als wir Herr Leuwenhoek ferner fragten, ob er denn alle 
seine Gläser schlieffe und keine bliese? verneinte er solches, und 
bezeigte eine grosse Verachtung gegen diese geblasene Gläser” 
„Er wiese uns, wie dunn seine Microscopia gegen anderen wä- 
ren, und wie nahe de laminae zwisschen welche das Glas ist, 
beysammen waren, so dasz kein sphärisch Glas dazwischen seyn 
könnte, sondern alle seine Gläser wären auf beyden Seiten con- 
vex geschliffen.” Daarenboven gebruikte Leeuwenhoek ook mi- 
eroscopen met dubbele glazen. „Er hatte auch einige Mierosco- 
pia mit doppelten Gläsern die, ob sie gleich doppelt, und ein wen- 
dig nach ihrer behörigen Distanz vermuthlich durch eine laminam 
separirt waren, demnoch nicht viel dicker als die einfachen wa- 
ren.” Deze vergrootten, volgens Leeuwenhoek, een „weinig meer” 
dan zijn enkelvoudige mieroscopen. 

Wij zijn alzoo genaderd tot het microscoop waarvan Leeuwen- 
hoek zich bediende voor zijne onderzoekingen, en het is door 
alles wat wij daaromtrent hebben kunnen opsporen uitgemaakt, 
dat hij de glazen daartoe gebezigd zelf sleep en polijste en dat 
deze niet uit gesmolten glasbolletjes bestonden maar uit een tot 
eene biconvexe lens geslepen lielder glas. 

Hij besteedde veel zorg aan het kiezen van het geschiktste soort 
van glas, en gebruikte ook gerold bergkristal. De zuiverheid en 
helderheid er van moet buitengemeen groot geweest zijn, het- 
geen blijkt, zoowel uit de getuigenis zijner tijdgenooten, als uit 
vele der daarmede gedane waarnemingen van hemzelven. 

De lens in Leeuwenhoek’s microscopen was gevat tusschen 
twee koperen of zilveren, soms ook wel gouden plaatjes, waarin 
zich één, soms twee en ook wel eens drie openingen bevon- 
den. Bij van Haastert?) is zulk een microscoop met ééne ope- 
ning op het titelblad afgebeeld, zoo als ook in fig. 1 is geteekend. 
Deze afbeelding komt geheel overeen met een dergelijk instru- 
mentje van Leeuwenhoek afkomstig en door hem vervaardigd, 
waarmede ik in mijn jeugd dikwijls kleine insecten, vlerkjes 
en andere voorwerpen heb bezichtigd. Er werd, helaas, toen 


1) „Antoni van Leeuwenhoek, Vereerend herdacht” door Isaac van Haas- 
tert enz, 1823. 


34 


door mij niet meer waarde aan gehecht dan aan gewoon speel- 
goed, zoodat het in het ongereede is geraakt en verloren ging. 
Het komt in alle opzichten overeen met de 26 microscopen, die 
Leeuwenhoek aan de „Royal Society” heeft nagelaten. Baker *) 
had deze microscopen gedurende drie maanden ter onderzoe- 
king onder zijne berusting en beschrijft ze zeer uitvoerig. 
Deze beschrijving nu is zoowel toepasselijk op de hier bijge- 
voegde fig. 1 als op fig. 2, daar de laatste alleen daarin verschilt 
dat er twee lenzen in zijn en het microscoop alzoo ingericht 
was om twee verschillende vergrootingen te geven. Fig. 1 stelt 
het microscoop voor met ééne, fig. 2 A en B met twee openingen 


en aan beide zijden gezien. 
Fig. 4. 


Ook op het physisch kabinet te Utrecht komt een dergelijk 
mieroscoop voor als bij van Haastert is afgebeeld. Onlangs ben 


1) Henry Baker schreef een werk over „Het Nuttig gebruik van het 
Mikroskoop” en later een ander: „Het Mikroskoop gemakkelijk gemaakt ;” 
beiden door Houttuyn vertaald in 1755 en 1770. Hij verhaalt in het eerst- 
genoemde werk. blz. 453, dat deze 26 microscopen vervat waren in een 


35 


ik bekend geworden met een microscoop van Leeuwenhoek op 
het physisch kabinet der Leidsche Academie, een paar jaren ge- 
leden ten geschenke gegeven door een officier van gezondheid, 
met een paar andere kleinigheden, onder anderen een rood ma- 
rokijnen étui, waarop de naam Leeuwenhoek duidelijk te lezen 
is. Ook op het Anatomisch kabinet te Leiden is een microscoop 
van Leeuwenhoek af komstig. 

Omtrent deze microscopen en den waarschijnlijken gever kan 
ik mededeelen, dat ik in het jaar 1872 van den officier van ge- 
zondheid Íste klasse Hallegraeff, sedert overleden, een schrijven 
heb ontvangen, mij meldende, dat hij in het bezit was van: 

10. Een microscoop van L. overeenkomende met fig. 1, p. 34 
dezer brochure; 

20. Een microscooptoestel tot onderzoeking van den bloedsom- 
loop (fig. 3, pag. 36); 

30. Een loupe van Leeuwenhoek; 

40, Een rood marokijn lederen étui met vijf in koper gevatte 
lenzen en eene lens nog niet in koper gevat, dus in het geheel zes. 

Een en ander was uil Rusland weder naar Nederland terug 
gebracht door den Hoogleeraar de Gorter, door wiens betrekkin- 
gen het aan den vader van den briefschrijver en later aan hem 
was present gedaan. Als eene bijzonderheid meldde hij mij nog 
dat op het étui met eigenaardige krulletters geschreven staat 
„Anth. van Leeuwenhoek”. Tevens berichtte mij ZEd., dat hij 
van plan was een en ander aan de Leidsche Hoogeschool ten 


klein kistje, hetwelk Leeuwenhoek bij zijn overlijden aan de „Royal Society” 
had nagelaten en dat door Martin Folker aan de Sociëteit werd aange- 
boden. Men vindt daarvan de mededeeling in „ Philos. Transact.” n°. 380. 

Omtrent deze microscopen heb ik dezer dagen, door een mijner betrek- 
kingen te Londen woonachtig, onderzoek laten doen bij den tegenwoordi- 
gen secretaris der Royal Society Dr. Walter White, die bekend bleek te 
zijn met de relatiën van dit college met Leeuwenhoek gedurende de jaren 
1673—1718. Het was hem bekend dat Leeuwenhoek verschillende voor- 
werpen aan dat college had ten geschenke gegeven, doch er was daarvan 
niets meer aanwezig. Er wordt nu nog onderzocht of er soms microscopen 
van Leeuwenhoek bij het Kings College te vinden zijn, waarvan ik spoe- 
dig bericht verwacht, zoodat ik wellicht vóór het afdrukken dezer uitgave 
daar nog mededeeling van doen kan, 


36 


geschenke aan te bieden; derhalve zijn de op de Academie be- 
rustende voorwerpen kennelijk de bovenbeschrevene. 

Ook is mij bekend geworden, dat er op het stedelijk museum 
te Gouda een microscoop aanwezig is. 

De beschrijving volgens Baker is de volgende. De voorzijde is fig. 
2 B. Het platte gedeelte A is samengesteld uit twee koperen of zilve- 
ren plaatjes, aan elkander vastgemaakt met kleine klinknageltjes, 
b6665b. Tusschen deze plaatjes is eene zeer kleine biconvexe lens, 
in een holligheid geplaatst, recht tusschen twee gaatjes, tegen- 
over elkander in de plaatjes ge- 
drild bij c. Aan de eene zijde 


Fig. 2 B. 


van de plaatjes is een koperen 


of zilveren strookje d met een 
schroef e gehecht, welk schroefje 
door beiden gaat. Een ander ge- 
deelte van dit strookje winkel- 
haaks omgebogen schiet onder 
de plaatjes door en komt aan 
de andere zijde uit. Door dit 
omgebogen einde loopt, recht 
opwaarts, eene lange fijndradige 
schroef, welke in- en uitge- 


schroefd wordende, de plaat, 
waarop het voorwerp gehecht 
wordt, hooger of lager brengt. 


Hierop staat een grof ruw ge- 
maakt pennetje 4, waaraan het 
voorwerp moet worden vastgehecht en dat door een handvatsel 
k wordt omgedraaid. Men kan de vertoonplaat met het pennetje 
er op, verder van de vergrootende lens doen afwijken, of nader 
daarbij laten komen door middel eener kleine schroef 4, die 
horisontaal door de plaat 4 loopende en tegen de achterzijde van 
het werktuig dragende, als het noodig is deze plaat verder af- 
dringt. Het eind van de lange schroef g komt door de vertoon- 
plaat heen bij wm, alwaar zij rond draait, maar niet als een 
schroef werkt, dewijl haar draad zoo hoog niet reikt. Leeuwen- 
hoek maakte zijne voorwerpen aan de punt van het pennetje 


37 


met de eene of andere klevende stof vast en bewaarde zulk 
een stel zorgvuldig, zoodat hij voor ieder voorwerp weder een 
ander microscoop noodig had en er ten slotte eemge honderden 
bij elkander had, zoo als hij zelf zegt in een brief aan Hans 
Sloane, Secretaris der „Royal Society” d.d. 24 December 1700 Y). 
„Iek hebbe hondert en hondert geslepene vergrootglasen, daar 
van de meeste zoo scherp sien, selfs by duystere dagen, en dat 
by geen ander als dag ligt enz.” Wanneer het voorwerp alleen 
kon gesien worden als het uitgespreid was, deed hij een weinig 
op een plaatje van zeer dun glas, dat hij op dezelfde wijze met 
de klevende stof op de punt vasthechtte ?). Voor sommige waar- 
nemingen met vloeistoffen, zoo als onder anderen, om den bloeds- 
omloop te bezichtigen, wijzigde hij dien toestel. Hij beschrijft die 
inrichting zeer uitvoerig in een brief aan de „Royal Society” 

Fig. 3. van 12 Januari 1689 5) (Fig. 3). Zij 
bestond uit eene aan beide uiteinden 
rechthoekig omgebogen koperen of 
zilveren plaat, a, in welker omgebo- 
gen gedeelten & en ce de ronde ope- 
ningen e en d waren aangebracht, 
bestemd ter opneming eener glazen 
buis, die dan door de veeren » en d 
werd vastgeklemd. In zulk een gla- 
zen buis bracht hij dan water en een 
klein vischje of aaltje met de vinnen 
of den staart zoodanig er buiten ge- 
plaatst, dat men den bloedsomloop er 


in kon waarnemen. De lens, die 
even als bij alle microscopen van 
Leeuwenhoek, tusschen 2 plaatjes be- 


sloten was, werd dan vóór de buis 


gesteld door middel van de rechtop- 
staande plaat g, die door de beide schroeven 4 4 op een gedeelte 


1) 7de Vervolg, 135ste brief, blz. 305. 
2) „Philosophical Transactions” Vol XXXij, pag. 450. 
3) 2de Vervolg, 66ste Brief blz. 308. 


38 


van c bevestigd was, en waaraan de lensplaat door de schroef f 
werd vastgemaakt }). Leeuwenhoek heeft verscheidene van deze 
toestellen vervaardigd, want op den Catalogus zijner microscopen, 
die na zijn dood verkocht zijn, worden niet minder dan 8 zil- 
veren en 4 koperen vermeld. 

Deze Catalogus, in het bezit van Prof. Harting, voert den vol- 
genden titel: 

„Catalogus van het vermaarde Cabinet van vergrootglasen, met 
zeer veel moeyte en kosten in veele jaren geïnventeert, gemaakt 
en nagelaten door wijlen den Heer Antony van Leeuwenhoek. 
In zijn Ed. leven Lid van de Koninklijke societeit der Weten- 
schappen te Londen, welke verkogt zullen worden op Maandag 
den 29 Mey 1747 binnen de stad Delft, op St. Lucas Gildeka- 
mer, des voormiddags van 10 tot 12 uren, en des namiddags 
van half drie tot 5 uren. Te Delft gedrukt bij Reinier Boitet, 
Stadsdrukker 41747.” Hij is op zwaar schrijfpapier gedrukt, met 
Hollandschen en Latijnschen tekst. Voorin bevindt zich eene 
fraaie op koper gegraveerde zinnebeeldige plaat, voorstellende 
een kabinet met laden waarin microscopen en een paar kinderen 
deze beschouwende; een hunner heeft een dito microscoop als 
in fig. 2 is afgebeeld in de hand, maar dit is met „drie” ope- 
ningen voorzien. Eene andere plaat stelt het portret van Leeuwen- 
hoek voor. De Catalogus, 43 bladz. groot, is geheel doorschoten 
met wit papier, waarop de namen van al de koopers en de prij- 
zen die voor de microscopen besteed zijn, nauwkeurig staan aan- 
geteekend; het getal nommers is 196, terwijl bijna ieder nom- 
mer twee microscoopstellen aangeeft, de laatste 15 nommers 
bestaan ieder uit een aantal van 12 koperen plaatjes met ver- 
grootglazen. Daarenboven zijn er nog op vermeld zeven Japansch 
verlakte Cabinetjes, benevens een verlakte vierkante doos en 
een doos, waarin eenige glazenbuizen met olie, plantgewassen, 
drogerijen enz. 

Het gezamenlijk aantal der microscoopstellen, met inbegrip 
der bovengenoemde plaatjes met vergrootglazen, de meesten met 


1) Deze beschrijving is gevolgd naar „Harting's mikroskoop,” Deel III 
blz. 380. 


39 


een voorwerp voorzien waarvan de namen in den Catalogus ver- 
meld zijn, bedraagt niet minder dan 527. Hiervan zijn er 3 van 
goud, 147 van zilver, waarvan 1 met drie, 6 met twee, 140 met 
één en ook zonder objecten. Voorts 5 met zilver gemonteerde 
koperen stellen en koperen met drie objecten en 375 koperen 
met 1 object en zonder. 

Als eene bijzonderheid staat bij n°. 126 een koperen stel vermeld, 
dat „het vergrootglas geslepen is van een sandje en het object is 
een sandje.” Bij drie der microscopen staat opzettelijk dat het 
vergrootglas is geslepen van Amersfoortsche diamant. Van de 
gouden wogen er twee 10 Engels 17 azen, de derde 10 Engels 
14 azen. Een der eerste van deze gouden werd verkocht voor 23 
gulden 45 stuivers, terwijl de beide anderen opgehouden wer- 
den. De overige microscopen golden: de koperen van 15 stuivers 
tot 3 gulden het paar; de zilveren 2 tot 7 gulden, 1 koperen 
stel, waarvan het object was „ongeboren oesters” (!) in een gla- 
zen buisje 8 gulden. Een enkel der zilveren gold 10 gulden. 

De geheele verkooping bracht de voor dien tijd zeer aanzien- 
lijke som van 787 gulden en 8 stuivers op. 

Al deze microscopen schijnen in ons land gebleven te zijn; 
ten minste onder de namen der koopers in den Catalogus heb 
ik geen buitenlandsche gevonden. De naam Dirk Haaxman komt 
op de lijst der koopers herhaalde malen voor en het is daarom 
te verwonderen dat er niet meer van deze microscoopjes in 
mijne famile, waarvan echter weinig leden der andere takken 
mij bekend zijn, gevonden werden. 

Daar nu al de lenzen van deze groote verzameling door 
Leeuwenhoek „met eigen hand” geslepen zijn en de metalen stellen 
eveneens door hem zelven vervaardigd werden, waarbij nog ge- 
voegd moet worden de verzameling van 26 microscopen, aan 
de „Royal Society” vermaakt, en nog een groot aantal, die hij 
bij zijn leven ten geschenke zal gegeven hebben, zoo staat men 
verbaasd, dat Leeuwenhoek, bij den tijd aan zulk een arbeid be- 
steed, nog genoegzame gelegenheid kon overhouden tot het ne- 
men zijner proeven, als men weet hoe verbazend tijdroovend 
het praepareeren alleen der voorwerpen is om ze geschikt voor 
de observatie te maken, terwijl bovendien vele proeven door 


40 


hem talrijke malen werden herhaald, eer hij een bevredigend 
resultaat verkreeg.) Hij betuigt zelf?) dienaangaande van een 
door hem ingesteld onderzoek: „Aan dese geseyde waarnemin- 
gen hebbe ik meer tyd besteed als vele zullen gelooven: dog ik 
heb ze met genoegen gedaan, en geen agt gegeven op die geenen 
die mij zeggen, waarom zoo veel moeyte gedaan, en wat nut 
doet het; dog ik schrijf niet voor sulke en alleen voor de wys- 
geerige.” 

Leeuwenhoek was er steeds op bedacht zijne glazen meer en 
meer te volmaken. „Wat mijne vergrootglasen aangaan,” zegt hij 
in een brief aan de „Roval Society,” d.d. 9 Juni 1699 9) „daarvan 
wil ik mij niet beroemen; ik maak deselve soo goet, als in mijn 
vermogen is, en moet seggen, dat wij sedert veel jaren deselve 
niet alleen beter en beter hebben gesleepen, maar ook deselve 
van tijd tot tijd beter gemonteert hebben, waaraan ook veel is 
gelegen, en ik hebbe wel behaamt die vergrootglazen maken, en 
haar daarover beroemen, die selfs geen bequaamheit hadden 
om te oordeelen, of een glas scharp ontdekt; en gelijk yder een 
niet bequaam is om van een vergrootglas wel te oordeelen, veel 
min kan men bequaam syn, om ontdekkingen voort te brengen, 
en dus doende, moet ymant die nieuwe ontdekkingen tragt in 
t liet te brengen, niet van één gesigt oordeelen, maar men 
moet deselve veel malen sien: want my komt te meer malen 
voor, dat luyden, siende door een vergroot-glas seggen, nu sie 
ik dat, en dan weder dat, en wanneer men haar onderrigt, sien 
sy dat ze in haar meyninge bedrogen syn, en dat meer is, soo 
kan self die geene die gewoon is door vergroot-glasen te zien, 


bl 


in syn meyninge verleyt werden.” Men ziet het, Leeuwenhoek 


nam niet alles dadelijk voor waar en zeker aan, wat hij op het 
eerste gezicht waarnam en logenstrafte daardoor zijne benijders 


1) Uffenbach geeft over Leeuwenhoek’s werkzaamheid zijn verwondering 
te kennen (,Merkw. Reisen” t. a. p.) in deze bewoordingen: „Es ist zich 
übrigens nicht genug zu verwundern, über Hern Leeuwenhoek's grossen 
Fleisz und Arbeitsamkeit, so woll in Observationen zu machen, als auch 
Gläser zu schliffen, und die Machienen zu denen Microscopiis zu machen.” 

2) 2de Sendbrief, blz. 22. 

3) 7de Vervolg, 116de Brief, blz. 96. 


AA 


en bedillers, die hem verweten, dat hij zich veelal maar ver- 
beeldde te sien, wat niet in werkelijkheid bestond. 

De groote lof die overal, vooral in Engeland, van Leeuwen- 
hoek’s ontdekkingen uitging, had ten gevolge dat velen trachtten 
zich door eigen aanschouwing van de waarheid te overtuigen, te 
meer daar zijne waarnemingen in vele opzichten geheel nieuw 
waren en onderwerpen betroffen, van het hoogste gewicht 
voor de physiologische wetenschap van die dagen; want nau- 
welijks waren er drie jaren verloopen sedert het begin zijner 
betrekking met de „Royal Society,’ of reeds had hij het 
meerendeel der weefsels en vloeistoffen van het organismus 
in meerdere of mindere mate onderzocht. Aangespoord door de 
gelukkige ontdekkingen die hij deed en geprikkeld door de be- 
langstelling, die men aan zijne waarnemingen schonk, wijdde hij 
dan ook zich met zijn geheele ziel aan zijne gelief koosde naspo- 
ringen. 

Doch weldra werd hem eene buitengewone verrassing bereid. 
Eene geheel nieuwe wereld van wezens in het water levende 
en die tot nu toe voor iedereen verborgen waren gebleven, ont- 
dekte zich aan zijn navorschend oog. In een enkelen droppel 
water ontdekte hij vol verbazing eene ontelbare menigte van de 
kleinste wezens van den meest verschillenden vorm, die zich 
met eene ongeloofelijke snelheid en levendigdeid heen en weder 
bewogen. Men was tot nog toe gewoon een kaas- of andere myt 
al voor het kleinste diertje der schepping te houden, maar met 
de diertjes vergeleken, die Leeuwenhoek in water ontdekte, was 
zulk eene myt als een reus te beschouwen. Een nieuw veld van 
beschouwing ontwikkelde zich door deze ontdekking aan den 
denkenden geest. Overal in de natuur is het leven verbreid en 
dat in zulk eene verkwistende mate als men dit nimmer zou 
hebben kunnen vermoeden. Zulks werd door Leeuwenhoek in 
een brief aan de „Royal Society,” d.d. 9 October 1676 duide- 
lijk uiteengezet, welke mededeeling ten gevolge had, dat de 
„Royal Society” zich gedurende onderscheidene zittingen van het 
jaar 1677 met den belangrijken inhoud dezer missive bezig hield. 

Men besloot aan hem te schrijven en hem uit te noodigen 
om zijne methode van onderzoek mede te deelen, ten einde de 


42 


resultaten zijner nasporingen te kunnen nagaan en waardeeren, 
terwijl in den boezem der vergadering zelve de meest geani- 
meerde besprekingen over dit ongeloofelijk feit werden gehouden. 
Wij lezen U), „dat ten gevolge van de ontvangen mededeelingen 
van Leeuwenhoek omtrent de ontdekking van met het bloote 
oog onzichtbare, uiterst kleine diertjes in regen-, sneeuw-, wel- 
en andere wateren, alsmede in water, waarin peper, gember en 
andere kruiderijen gedurende eenigen tijd hadden geweekt, dat 
in de vergaderingen van 5 April 1677 Dr. Nehemiah Grew werd 
opgedragen te beproeven, wat hij in dezelfde wateren kon ont- 
dekken, terwijl in de vergadering van 15 October aan Robert 
Hooke dit zelfde verzoek gericht en deze tevens uitgenoodigd 
werd een microscoop te maken, dat zoo veel mogelijk, zoo niet 
geheel, gelijk was in kracht met dat van Leeuwenhoek, omdat 
men te vergeefs had getracht met de hun ten dienste staande 
instrumenten deze diertjes te zien. 

In de vergadering van 1 November 1677 °) bracht men ver- 
slag uit omtrent een menigte dunne glazen buisjes van verschil- 
lende grootte, eenige tienmaal dikker dan een hoofdhaar van 
een mensch, en andere veel dunner, welke men gemaakt had, 
om eene bewering van Hooke te constateeren, ter bestrijding 
van de waarneming van Leeuwenhoek, dat men de kleine diertjes in 
een waterig vocht, in zulke buisjes beschouwd zijnde, door elkander 
zou zien wriemelen. Hooke deelde mede, dat deze alzoo gevulde 
buisjes zelven als het ware vergrootglazen werden, waardoor de 
omvang van zoodanige lichaampjes in het vocht schijnbaar zeer 
vermenigvuldigd zich zou moeten vertoonen, vooral aan de zijde 
van de buisjes die het verst van het oogglas verwijderd waren. 
Maar niettegenstaande dit hulpmiddel, waardoor de sterkte van 
het microscoop nog vermeerderd werd, verklaarde men „ niets” 
van dergelijke diertjes te kunnen waarnemen. 

Er werd daarom bevolen, dat tegen de volgende vergadering 
peperwater zou worden gereed gemaakt en er ook voor een 


1) Birch t. a. P., Vol. III, pag. 338 en 346. 
®) Birch t. a. p., pag. 946. 


43 


beter microscoop moest gezorgd worden, opdat de waarheid of 
onwaarheid van „Leeuwenhoek’s bewering” duidelijk mocht blijken. 

Vóór dat deze discussiën in de vergadering plaats hadden, 
schijnt men reeds aan Leeuwenhoek den twijfel der vergadering 
over de juistheid zijner waarneming te hebben kenbaar gemaakt, 
ten gevolge waarvan hij het noodig geacht had getuigenis- 
sen van geloofwaardige personen over te leggen, die zijne ont- 
dekkingen konden bevestigen, want zoo voegde men er bij: 
„opdat de verzekeringen van Leeuwenhoek zoo mogelijk proef- 
ondervindelijk zouden kunnen onderzocht worden, daar hij zoo 
vele getuigenissen had geleverd van hen die ooggetuigen van 
deze waarneming geweest waren.” Daarop werden de namen 
dezer getuigen in de vergadering gelezen, waaronder er wa- 
ren van twee predikanten, één notaris en acht andere ge- 
loofwaardige personen, tot staving van de waarheid van zijne 
vroegere verzekeringen omtrent het ongeloofelijke aantal kleine 
diertjes dat hij in zulk peperwater zich had zien bewegen en 
waarvan enkelen het getal op tienduizend, anderen op der- 
tigduizend en nog anderen op vijfenveertig duizend in een en- 
kelen droppel, ter groote van een gierstkorrel schatteden. In de 
vergadering van & November 1677!) werd daarop het verslag 
door Hooke uitgebracht, omtrent het onderzoek van peperwater, 
dat aan hem was opgedragen. Hij vertoonde daarop eene ver- 
beterde inrichting van zijn microscoop, waarin de buisjes doel- 
matiger konden bevestigd worden en waarmede ook eene betere 
verlichting kon worden aangebracht... „ Maar,” zoo betuigt 
Hooke, „hoewel hij het peperwater zeer sterk had gemaakt door 
weeking van heele zwarte peper, gedurende 2 of 3 dagen lang 
met regenwater, zoo kon er, niettegenstaande zijn microscoop 
nu veel beter was ingericht dan in de vorige vergadering, „toch 
De vice- 


’ 


niets van Leeuwenhoek’s diertjes bespeurd worden.’ 
president Mr. Henshaw, die toch zijn geloof aan de waarnemin- 
gen van Leeuwenhoek niet wilde opgeven, dewijl hij een te goed 
vertrouwen had in de deugdelijkheid zijner observatiën, maakte 
de opmerking, dat het wellicht nu in den winter geen geschikte 


1) Birch t. a. p., blz. 549. 


Ah 


tijd voor de voortteling van dergelijke diertjes zou zijn, en hij 
voegde er bij, dat hij een lid der vergadering gesproken had, die den 
vorigen zomer met het microscoop van Leeuwenhoek zelven, deze 
diertjes in Holland gezien had, doch ze nu, veertien dagen geleden, 
niet kon vinden in peperwater dat hier (in Londen) gemaakt was.” 

Niettegenstaande deze gegronde opmerking beweerde Dr. Wist- 
ler, dat deze „denkbeeldige schepsels” inderdaad niets anders 
waren dan „kleine in het water drijvende peperdeeltjes” en geen 
diertjes. Doch deze bewering werd krachtig tegengesproken door 
Dr. Mapletoft. Hij repliceerde, dat Leeuwenhoek stellig verzekerd 
had dat hij die diertjes, zoowel levend, als dood had aangetoond, en 
in den laatsten toestand, zoodra hij azijn bij het peperaftreksel ge- 
voegd had. Hooke was echter niet gemakkelijk tot overtuiging te 
brengen; hij onderzocht nu andermaal het peperwater met zijn 
microscoop en verklaarde dat hij de opmerking van Dr. Wistler 
als gegrond moest erkennen, want dat hij er thans eene groote 
hoeveelheid fijn peperstof in op- en nederdalende beweging in 
gezien had. Ten slotte werd het uitzicht geopend, dat hij in de 
volgende vergadering een microscoop zou ter tafel brengen, dat 
nog veel meer vergrooten zou en dat alsdan de quaestie uitge- 
maakt zou worden. | 

Het beslissende oogenblik was aangebroken, De vergadering 
van den 15den November 1677 werd geopend, en wat rappor- 
teerde nu dezelfde Hooke? „Dat hij nieuw peperwater bereid 
had met zuiver regenwater en eene kleine hoeveelheid gewone 
zwarte peperkorrels en dit mengsel gedurende negen à tien 
dagen met elkander in aanraking gelaten had, en „dat hij gedu- 
rende de geheele week lang, een groot aantal buitengewoon 
kleine diertjes heen en weder had zien zwemmen,” welke hem, 
door zijn glas gezien, toeschenen de grootte van eene myt te be- 
zitten, welk glas volgens zijne berekening honderdduizendmalen 
in omtrek vergrootte (waarschijnlijk een glasbolletje) en dat mits- 
dien kon worden opgemaakt dat deze diertjes honderdduizendmaal 
kleiner waren dan eene myt. Hun vorm zegt Hooke kwam overeen 
met een zeer klein helder blaasje, ovaal of eivormig van gedaante.” 

Men kan zich lichtelijk de verrassing der vergadering voorstel- 
len, toen de leden ieder om strijd zich rondom het microscoop 


A5) 


van Hooke verdrongen om zich van het ongeloofelijke feit te 
overtuigen, Al de aanwezige leden, zegt de verslaggever dezer 
belangrijke vergadering, overtuigden zich nu van de waarheid van 
Leeuwenhoek’s ontdekking. Zij bevestigden allen, dat zij nu de 
diertjes zagen en ze op allerlei wijzen door het water heen en 
weder zagen bewegen; men verklaarde ze voor wezenlijke diertjes 
en erkende dat er geenerlei optische misleiding kon plaats hebben. 

Schittender kon de reputatie van den Delftschen burger wel 
niet gevestigd worden, dan in de erkenning van de waarheid 
van hetgeen hij had waargenomen, nu zelfs de meest ongeloovige 
zich moest gewonnen geven. De leden der vergadering waren dan 
ook dadelijk bereid om hun vorig mistrouwen en ongeloof openlijk 
te erkennen. Wij lezen namelijk in de notulen dezer vergadering: 
„dat er besloten werd nota te nemen van deze thans zoo goed 
geconstateerde feiten, en tevens dat er aanteekening zou gehou- 
den worden van de namen van hen die deze diertjes met hun 
eigen oogen hadden gezien. Zulks waren: Mr. Henshaw, Sir 
Christopher Wren, Sir John Hoskyns, Sir Jonas Mone, Dr. Ma- 
pletoft, Mr. Hill, Dr. Croune, Dr. Nehemiah Grew, Mr. Aubrey 
en nog verschillende anderen, zoodat er niet langer aan Mr. 
Leeuwenhoek’s ontdekking te twijfelen viel.” 

Omtrent de ontdekking van den eigenaardigen vorm, de soor- 
ten en bijzondere eigenschappen die Leeuwenhoek aan deze kleine 
diertjes kon waarnemen, heeft hij zich zeer uitvoerig uitgelaten 
in een schrijven aan Constantyn Huygens d.d. 7 November 
16761). Hij zegt daarin, „dat hij omstreeks half September van 
het jaar 1675 in regenwater, dat eenige weinige dagen in een 
ton gestaan had, kleine diertjes, in zijn oog meer dan tiendui- 
zendmaal kleiner dan het diertje dat Dr. Swammerdam heeft af- 
gebeeld en met den naam van watervloo of waterluis bestempelde,” 
gevonden heeft. De „eerste soort,” die hij in dit water ontdekte, 
bestond uit 5, 6, 7 à 8 zeer heldere „globulen”; zij staken som- 
tijds twee hoorntjes uit het voorste gedeelte van hun lichaam 


1) De eigenhandige brief van Leeuwenhoek aan Constantyn Huygens, 
waaraan ik deze bijzonderheden ontleend heb, en waarvan een afschrift in 
mijn bezit is, bevindt zich in de Bibliotheek der Leidsche Hoogeschool. 


46 


en dezen waren in voortdurende beweging. Hun lichaam was 
rondachtig en aan het achterlijf een weinig spits, waar zij een 
staart hadden, die driemaal langer dan het lichaam was. Eene 
„tweede soort” beschrijft hij als een eirond lichaam, van boven 
gezien uit 8, 10 à 12 globulen bestaande, zij waren zeer helder 
en konden hun lichaam in een volkomen ronde gedaante ver- 
anderen; iedere globule, zegt hij, verbeelde zich als verheven 
met een puntje uit te steken en voorzien met verscheidene on- 
geloofelijk dunne pootjes, die zich snel bewogen; deze soort was 
een weinig grooter dan de eerste. Eene „derde soort” was een- 
maal zoo lang als breed en naar schatting wel achtmaal kleiner 
dan de eerste soort, hij „imagineerde zich”, dat hij daaraan 
»„vinnetjes of pootjes” kon waarnemen; zij bewogen zich zeer 
snel, zoowel in het rond als in een rechte lijn. De „vierde 
soort,” die hij waarnam, was zoo klein dat hij er geen figuur 
aan kon bekennen; deze waren in zijn oog meer dan duizend 
maal kleiner dan het oog van een luis; zij gingen in snelheid 
van beweging de bovenvermelde diertjes nog te boven. Verder 
zegt Leeuwenhoek, dat hij, behalve deze vier soorten nog ver- 
scheidene andere soorten van diertjes waarnam, waarvan eenigen 
zeer groot waren, zoo als een „kleine myter”, anderen wederom 
waren „zeer monstereus.” Hij beschrijft deze niet nader, maar 
zegt er alleen van, dat zij doorgaans uit zulke zachte deelen be- 
stonden, dat, wanneer het water, waarin zij lagen, was opge- 
droogd of weggeloopen, zij uiteen barstten. 

Leeuwenhoek zegt in dienzelfden brief, dat op de open plaats 
achter zijn huis zich een put bevindt, welke omtrent 15 voeten 
diep is, en waarvan het water in het midden van den zo- 
mer zoo koud was, dat men er de hand niet lang in kon hou- 
den. Ook in dit water ontdekte hij eene groote menigte zeer 
kleine diertjes en wel, wat de grootte betreft, overeenkomende 
met de vierde der beschrevene soorten, maar nadat dit water 
eenige dagen gestaan had, ontdekte hij er vele andere diertjes 
in van verschillenden vorm en grootte. Ook in zeewater nam 
hij dergelijke diertjes waar. Verder beschrijft hij de ontwikkeling 
van diertjes door peper in sneeuwwater te laten weeken, waar- 
van ik de bijzonderheden reeds vermeld heb. 


41 


Men kan zich gemakkelijk voorstellen welk eene uitwerking 
deze belangrijke ontdekking van het bestaan eener geheele we- 
reld van schepselen, die tot nog toe geheel en al onbekend 
"waren gebleven, moest teweegbrengen in een tijd, waarin talrijke 
ontdekkingen in onderscheidene gedeelten der natuurwetenschap 
pen, zulk eene groote en levendige belangstelling niet slechts 
onder de geleerden, maar zelfs bij alle menschen van beschaving 
en verstand hadden opgewekt. 

„Im onzen tijd,” zoo zegt E. Blanchard, in zijn genoemd arti- 
kel in de „Revue des deux mondes” deze ontdekking van 
Leeuwenhoek besprekende, „is het bestaan van myriaden dier- 
tjes van de laagste organisatie in bijna alle wateren aan niernand 
onbekend, en men stelt ze op openbare soirées door het hydro- 
oxygeen-microscoop ten toon, maar nog steeds, hoe bekend zij 
zijn, nog steeds schijnen deze diertjes de denkers tot de ernstig- 
ste overpeinzingen uit te noodigen en hen tot de erkenning te 
brengen, dat nergens de natuur zoo groot is dan in het onein- 
dig kleine.” 

En van welk eene beteekenis de ontdekking van Leeuwen- 
hoek omtrent kleine organismen in het water en in de lucht, 
vooral in onzen tijd gerekend wordt, kan men afleiden uit het 
verband dat men in de geneeskunde heeft gemeend te vinden, 
tusschen het ontstaan en de verspreiding van besmettelijke ziek- 
ten en het optreden van bacteriën en aanverwandte organismen; 
een vraagstuk van het hoogtste gewicht, voor de volledige op- 
lossing waarvan echter de tijd nog niet gekomen schijnt. Vooral 
verdient daarbij de belangrijke studie de aandacht, die Dr. Fer- 
dinand Cohn, hoogleeraar te Breslau, in 1872 over bacteriën heeft 
nedergelegd in zijn „Untersuchungen über Bacterien” !) en zijne 
beschouwing over de betrekking waarin deze kleine wezens gebracht 
worden tot de belangrijkste probleemen der algemeene natuurwe- 
tenschap, zoodat zij, zoo als Cohn zich uitdrukt, „door eene onzicht- 
bare, maar tegelijk onwêerstaanbare macht, de gewichtigste gebeur- 
tenissen der levende en levenlooze natunr beheerschen en zelfs in 
het bestaan der menschen tegelijk geheimzinnig en diep ingrijpen.” 


1) „Beiträge zur Biologie der Pflanzen” 2e Heft S. 127. 


48 


Het kan wel niet anders of de gelukkige ontdekking van 
Leeuwenhoek moest de geleerden van dien tijd er op bedacht 
doen zijn hunne microscopen te verbeteren en zoo mogelijk aan die 
van Leeuwenhoek te doen evenaren. Hooke was daarin onver- 
moeid en vertoonde in de vergadering van 6 December 1677 !) 
een verbeterd samengesteld microscoop, waarmede hij de kleine 
diertjes in het peperwater veel meer vergroot en duidelijker nog 
dan vroeger liet zien. Dit had hij vervaardigd door het ob- 
jectiefglas van een veel kleineren bol te maken. Verder vertoonde 
hij een nieuw soort van enkelvoudig microscoop, waarmede hij 
dezelfde diertjes vertoonde, die in eene kleine haarbuis heen en 
weler zwommen. 

Allen die daardoor zagen, verklaarden het voorkomen dezer 
kleine schepsels nu veel helderder en duidelijker dan op de andere 
wijze met het samengesteld microscoop, hoewel dit een van de 
beste soorten was. | 

Geen wonder dat men zeer verlangend was de microscopen 
van Leeuwenhoek zelven te zien en de wijze te kennen, die 
door hem gevolgd was om zijn glazen zoodanig te slijpen, dat 
hij er die belangrijke waarnemingen mede kon doen. 

In de vergadering van den 23sten November 1681 %) sprak 
Mr. Henshaw ten gevolge van nieuwe observaties, die Leeuwen- 
hoek aan de Sociëteit had toegezonden, als zijn gevoelen uit, dat 
de glazen, waarmede Leeuwenhoek „deze vreemde ontdekkingen 
maakte, zeer buitengewoon moesten zijn en op eene andere 
wijze gemaakt, dan gewoonlijk bekend en gebruikelijk was.” 
Hooke maakte de opmerking dat het geen andere waren dan 
die hij zelf vermeld had in de voorrede van zijn „ Micographia,” 
namelijk zeer kleine doorschijnende gesmolten glasbolletjes in 
hun geheel of door slijpen tot een lens gevormd of op eene an- 
dere wijs gemaakt. 

Ook merkte hij aan, „dat de ontdekkingen van Leeuwenhoek 
zeer geholpen zouden worden door de wijze waarop hij het licht 
op zijne voorwerpen liet vallen en dat hij zeker voor zijne bui- 


1 Birch t. a. p blz, 358. 
®) Birch t a. p., Deel IV pag. 104. 


49 


tengewone onderzoekingen een geschikte kamer moest bezitten.” 
Dit laatste wordt echter weêrsproken door hetgeen Dr. Moly- 
neux er van getuigt, die sprekende van zijn bezoek aan Leeu- 
wenhoek zegt, „dat hij, tijdens het beschouwen van de micros- 
copen zich in eene vrij donkere kamer bevond met slechts één 
raam voorzien, waar zelfs de zon toen niet op scheen, en dat 
zich toch de voorwerpen schooner en duidelijker vertoonden, 
dan die hij in Engeland of elders gezien had, ofschoon daar de 
zon op scheen, of door weêrkaatsende spiegels meer dan ge- 
woon licht ontvingen.” 

Ten gevolge dezer discussiën werd door Mr. Henshaw voor- 
gesteld aan Leeuwenhoek te verzoeken. „dat hij zijn uitvinding 
mocht willen bekend maken, indien het iets nieuws was.” Aan 
dit verzoek werd dan ook door Leeuwenhoek welwillend vol- 
daan. In de vergadering van 1 April 16851) werd een hrief 
van Dr. Molyneux voorgelezen van den Î4den Maart, waarin hij 
mededeelde, dat de glazen, die Leeuwenhoek hem liet zien, 
de voorwerpen niet meer vergrootten dan verscheidene glazen 
die hij zelf vroeger zag en daardoor alzoo niets meer kon ont- 
dekt worden dan hetgeen gemakkelijk met behulp van andere 
microscopen kon gezien worden, zoodat alzoo een verslag van 
deze microscopen te geven geenszins voldoende zou zijn. Doch, 
voegt hij er bij: „Het zijn alleen zijn eigene glazen, die deze 
meer dan gewone ontdekkingen doen” Daarbij vermeldt hij ge- 
hoord te hebben, „dat hij nooit die glazen van betere soort ver- 
kocht.” 

Niet alleen verkocht Leeuwenhoek niet die glazen van „ betere 
soort,” zooals Molyneux zegt, maar geen zijner microscopen was 
voor geld te verkrijgen. Uffenbach had daartoe een aanzoek bij 
hem gedaan, doch zonder gevolg. 2) 


1) Birch t. a. p., blz. 386. 

2) „Zuletz” zegt hij „wiese uns Herr Leeuwenhoek sein cabinet, in wel- 
chen er wohl ein Duzent lackirter kästgen, und in diesen wohl anderthalf 
hundert ob vermeldeter kleinen Futerälgen hatte, in deren jedem zwey klei- 
nen sorte lagen. Als wir uns über diesen Vorrath wunderten, und fragten, 
ob er denn keine verkauffte, indem wir gerne etliche haben möchten, 


sagte er; nein, bey meinen Leben nicht. Er war auch sehr geheim mit 
4 


50 


Ook uit een brief van Huygens schijnt te blijken, dat Leeuwen- 
hoek de kunst, die hij met inspanning van al zijn krachten tot 
zulk eene hoogte had gebracht, niet gaarne aan anderen mede- 
deelde, Huygens verhaalt namelijk, dat toen de Landgraaf van 
Hessen Cassel hem bezocht en zijn microscopen verlangde te 
zien, hij een kast toonde, waarin deze bewaard waren, doch ze 
zeer zorgvuldig in de handen hield en, na de nieuwsgierigheid 
van zijn bezoeker te hebben bevredigd, voorzichtig de kast we- 
der sloot, vreezende naar het schijnt dat zij hem door anderen 
mochten afhandig gemaakt worden, waardoor men dan in de 
gelegenheid zou zijn achter zijn geheim te komen }). 

Dit geheim nu van de wijze waarop Leeuwenhoek zijne lenzen 
sleep en ze die buitengemeene helderheid gaf, liet hij zich door 
niemand ontlokken en ontweek steeds zorgvuldig daarvan iemand 
verklaring te geven, of wel beantwoordde de aanzoeken daartoe 
met stilzwijgen. Ook had men hem meermalen aangespoord die 
kunst aan anderen te leeren en er bij voorbeeld aan jongelie- 
den onderricht in te geven. Leibnitz schijnt hem in dien geest 
daarover geschreven te hebben, waarop Leeuwenhoek her in 
de volgende bewoordingen antwoordde ®): „Om jonge luyden 
tot het slypen van glasen aan te voeren, ende als een school op 
te regten; daar uyt kan ik niet sien dat veel soude voortkomen; 
want door myne ontdekkingen en slypen van glasen, syn veele 
studenten tot Leyden aangemoedigt, ende daar syn drie Glasen- 
slypers geweest, bij dewelke de studenten het glasenslypen gin- 


seiner Arbeit, wie er sie machte.” En iets later zegt Uffenbach. „Wir hatte 
gerne gefragt, warum er so viele Microscopia machte und doch keine ver- 
kauffen wolte, wir fürchteten aber, wie möchten eine Holländischen, oder 
kein Antworth bekommen.” Uffenbach, waarschijnlijk uit spijt over dit wei- 
gerend antwoord, laat zich daarover echter in onheusche gevolgtrekkingen 
uit, zeggende: „Vermuttlich steckt vornemlich der Neid dahinter, dasz er 
bey seinen Lebzeiten niemand seine Art von Microscopiis zu Handen kom- 
men lassen will.” 

1) Dr. Halbertsma, „Dissertatio historico-medica inauguralis de Antonii 
Leeuwenhoekii meritis, in quasdam partes anatomiae microscopiae, 1843, 
pag. 12. 

%) 18de Sendbrief, blz. 169, 


51 


gen leeren. Maar wat iser uyt voort-cekomen? niets, soo veel 
my bekent is; omdat meest alle de studenten daar op uyt ko- 
men, om door de wetenschappen gelt te bekomen, of wel door 
de geleertheyd geagt te syn; ende dat steekt in het glas te sly- 
pen, ende in het ontdekken van de saaken, die voor onse oogen 
verborgen syn, niet. En het staat ook by mij vast, dat van duy- 
zent menschen geen een bequaam is, om sig over te geven tot 
soodanige studie, omdat er veel tijds toe vereyst wert, veel gelt 
gespilt wert, ende men gedurig met syne gedagten moet besig 
wesen, sal men wat uytvoeren. Ende daarenboven syn de meeste 
menschen niet weetgierig; ja eenigen, daar men het niet van 
behoorde te wagten „seggen, wat is ’er aangelegen of wy het 
weten 2” 

Men ziet dat ook in den tijd van Leeuwenhoek de beoefe- 
ning der wetenschap om de wetenschap zelve, tot de zeldzaam- 
heden scheen te behooren en dat ook toen reeds de practische 
geest bij de studeerenden was doorgedrongen, die men thans 
zoo gaarne uitsluitend aan onze eeuw wil toeschrijven. 

Nog zegt hij in een anderen brief aan denzelfden geleerde, 
van 13 Maart 4716: &) „Ik hebbe gans geen genegenheyt ge- 
hadt om ymant te onderwysen, want als ik het aan een gaf, 
soude ik aan meer moeten doen, omdat verscheyde souden mee- 
nen dat ik het aan haar uyt maagschap en andere om haar ge- 
sachlykheyt verschuldigt was; ende dus sou ik my tot een slaaf- 
achtigheyt overgeven daar ik een vry man soek te blijven: en 
tragt ook geen loon daarvoor te trekken.” En elders zegt hy: 
„om wel te slagen moet men veel tyd aan de studie wyden, 
veel geldt besteden en geheel syn siel toewyden aan de over- 
peinsinge, hetgeen sekerlyk niet van dien aart is, om een groot 
aantal jonge lieden aan te trekken.” 

Behalve aan het slijpen zijner glazen, hechtte Leeuwenhoek 
bijzonder veel aan de monteering er van. In zijn oordeel over 
een beweeren van zekeren Dalepatius aan den schrijver van een 
boekje genaamd; „Nouvelles de la République”, als zou deze 
een vergrootglas hebben uitgevonden „soo goet dat ’er geen be- 


1) 20ste Sendbrief, blz. 189. 


52 


ter kan gemaakt werden, dewijl het een sigtbaar stip, naeuw- 
lyks in groote te boven gaat” enz. repliceert Leeuwenhoek }): 
„ Wat syn vergroot-glas belangt, van soo een ongemeene kleyn- 
heit, en soo goet als er kan gemaakt werden, dat sullen wy 
daar by laten. Maar om soodanige glaasjes wel te monteeren 
daar vereyst meer oordeel toe, als om deselvige te maken.” 

Naar het oordeel van Leeuwenhoek is het juist niet de bij- 
zondere kleinheid der lenzen, die de deugdzaamheid aan de mi- 
croscopen verzekert, want hij zegt daarvan iets verder in den- 
zelfden brief: „Wat mij belangt, al hoewel ze by my al omtrent 
40 jaren geleden van een ongemeene kleynigheit zijn gemaakt 
geweest, soo zyn ze by my weynig in gebruyk, en ze dienen na 
myn oordeel niet, om eerste ontdekkinge te doen, en daar toe 
syn bequaam die geene, die uyt een grooter diameter syn ge- 
slepen.” 

Leeuwenhoek maakte ook van een hulpmiddel gebruik om 
de verlichting zijner voorwerpen met opvallend licht te verster- 
ken. Dit bestond in het aanwenden van een metalen hol spie- 
geltje, in welks midden hij zijn lens plaatste. Dit spiegeltje is 
verklaard in een brief van 12 Januari 1689 aan de „Royal So- 
ciety”. 2). 

Men vindt dit spiegeltje dat Leeuwenhoek in den genoemden 
brief „een kommetje” noemt en dat hij aan het microscoop had 
vastgesoldeerd, zeer nauwkeurig afgebeeld in de bij dien brief ge- 
voegde plaat, alsmede in Harting's „mikroskoop”, deel 3, pl. 1, fig. 
8; dergelijke spiegeltjes zijn geheel op dezelfde wijze later, in 1738, 
door Lieberkuhn aan zijn microscopen toegevoegd, aan wien men 
ten onrechte hunne uitvinding toeschrijft. 

Het blijkt, zoowel uit het kistje met de 26 microscopen, aan 
de „Royal Society” nagelaten, als uit andere gegevens en ver- 
klaringen van Leeuwenhoek zelven in zijne brieven, dat hij mi- 
eroscopen vervaardigde met verschillend vergrootend vermogen. 

Baker !) geeft voor de vergrootingen der bovenvermelde 26 


1) 2de Vervolg, 66ste Brief, blz. 312. 
2) 7de Vervolg, 146de Brief, blz. 100 


53 


microscopen, voor een duidelijkheidsafstand van 8 Engelsche dui- 
men de volgende: 
één van 40 malige middellijn-vergrooting 


EERS oer » ” 
twee: „97: » n 
Oren 001 1, ” n 
twee „ils 12, 1 n » 
acht „ 80 „ n Dj) 
drie. „100 „ » 
ee » ” 
één „133, ” ” 
één. 4169 5, ” » 


En dat Leeuwenhoek ook microscopen vervaardigde die een 
veel sterker vermogen bezaten, dan het meest vergrootende van 
de Londensche verzameling, blijkt uit het boven reeds vermelde 
exemplaar van hem, berustende op het physisch kabinet te Utrecht. 
Dit is in zilver gemonteerd en vergroot 270 maal, hetwelk dus 
een aanmerkelijk verschil is; terwijl de lens, volgens verklaring 
van den Hoogleeraar Harting, biconvex geslepen is. 

Zonder mij te verdiepen in eene uitvoerige beschrijving op 
hoedanige wijze de bepaling van de sterkte der microscopen in 
vroegeren en lateren lijd geschiedde, wil ik echter de wijze van 
bepaling hier vermelden, waarop deze gewoonlijk geschiedt en 
met behulp waarvan Prof. Harting het microscoop van Leeuwen- 
hoek heeft onderzocht?) Dit onderzoek, geschiedt door mid- 
del van het zoogenaamde Nobert’sche proefplaatje, Dit plaatje is 
beschreven in „Poggendorff's Annalen 1846”, n0. 2 S. 175. 
Nobert kwam op het denkbeeld om glazen plaatjes te vervaar- 
digen met een aantal van 40 tot 30 groepen van lijnen; deze 
lijnen zijn in de eerste groep het verst, in de laatste groep het 
minst ver van elkander verwijderd. Men kan alzoo de verschil- 
lende groepen achter elkander in het midden vrij in het veld 
brengen en onderzoeken, welke groep door het microscoop nog 


1) „Employement for the Microscope. Londen, 1753. (Hollandsche verta- 
ling) Nuttig gebruik van het Mikroskoop. Amsterdam, 1756, blz. 456.” 
2) Het Mikroskoop, enz. t. a p. dl. 3, blz. 44, 


54 


in afzonderlijke lijnen kan ontleed worden. Bij het onderzoek nu 
van de lens van Leeuwenhoek bleek het Prof. Harting, dat, bij eene 
gunstige verlichting, door deze lens, de 3de groep zeer gemakke- 
lijk en de 4de (+4; mill.) nog met moeite kon worden opgelost. 

Eene niet minder belangrijke zaak bij de beschouwing van 
Leeuwenhoek’s microscopen is de wijze te leeren kennen, waarop 
hij de grootte van de voorwerpen bepaalde, die door hem werden 
waargenomen. 

Hij koos daartoe nu eens een korrel grof zand, dan weder 
een gierst- of mosterdzaadje; of hij vergeleek ze bij de dikte 
van een hoofd- of van een baardhaar, ja zelfs van een haar uit 
zijn paruik! Later weder gebruikt hij als punt van vergelijking 
de grootte der bloedbolletjes, die hem een zijner eerste en ze- 
ker een zijner belangrijkste ontdekkingen herinnerde. 

In den aanvang was zijn punt van vergelijking een baard- 
haar. In een brief aan Robert Hooke d.d. 12 November 1680 *) 
zegt hij daaromtrent het volgende: 

„Ik heb dan een verdeelde copere linie, en neem naeukeu- 
rig agt, door een goet microscope, hoeveel delen, dat een van 
de dikste hairen van myn baard, op een verdeelde linie beslaat; 
als by exempel, een zoodanig hair syn diameter is so lang, door 
een microscope te zien, als 50 delen, en als dan trek ik met de 
punct van een naald op de kopere lineaal sodanigen streep, die 
in myn bloote oog, my so te voren komt, als ik door myn mi- 
eroscope, „de dunste” ader in de vlieg komen te sien, en ik 
oordeel, dat als 9 sodanige dunne strepen, als ik met de punct 
van een naalde getrokken heb, nevens den anderen lage, een 
vijftigste part van de diameter van een hair souden uitmaken. 
Komen dan 450 diameters van de dunste aderen, die ik in een 
vlieg seer destinct sie, uyt te maken een diameter van een hair 
van myn baard, so is dan een hair van myn baard 200,000 
maal dikker, dan de dunste bloedvaten van een vlieg.” 

Een paar jaren later bezigt hij, eveneens in een schrijven aan 
Hooke d.d. 3 Maart 1682 ?) „een klein sandje, waar hij calcu- 


1) 33ste Brief, blz. 17, 
2) 35ste Brief, blz. 17. 


55 


leerde, dat de vleesstriemtjes (== „fibrillae’””) van een os door hem 
geoordeeld werden zoo dun te zijn” dat 50 van deselvige nevens 
den andere leggende de lengte uitmaken van ’/2g van een duym, 
zoodat dan 1000 vleesstriemtjens in de lengte van een duym, dat 
is dan 1,000000 vleesstriemtjens met haar membranen omwon- 
den in een quadraet duym komen”, en een paar regels verder: 
„Op een ander tijd sag ik in een ossetonge, drie kleyne musculen 
vlees, yder met haar menbraan omwonden, nevens den anderen 
leggen, dat wanneer als ik deselvige overdwars hadde doorge- 
sneden, soo veel plaets niet en besloegen, als een kleyn sandje, 
(„waarvan 100 sanden nevens den anderen leggende, de lengte 
van een duim maer uitmaken), zoude die konnen bedekt houden.” 

Later bepaalt hij, in een brief aan Frangois Aston, d.d. 25 
Juli 1684 1) deze grootte wat nauwkeuriger, zoodat men nu 
een eenigszins beteren maatstaf voor zijn berekening erlangt. Hij 
zegt, „als ik sedert weinige dagen doende was met een oog van 
een manspersoon, zag ik in het zwartachtig vlies of menbrane 
uytnemende dunne striemtjens of vaatgens, en om derzelver 
dunte my die voor oogen te stellen, nam ik een grof sant, wiens 
axe dat seer na 1/39 van een duym was, dit sant, door een mi- 
eroscope siende, oordeelde ik dat deszelfs axe ten minsten 330 
deelen, op seekere verdeelde lineaal uytmaekten, en dat, wan- 
neer 8 van de verhaalde dunne vaatgens nevens den anderen 
lagen, geen 1/339 van de axe van een sant in lengte souden 
uitmaken.” 

Leeuwenlioek bezigde echter altijd deze bepaling als eene ver- 
gelijking om slechts eene aanschouwelijke voorstelling te geven 
van de kleinheid der voorwerpen, door hem met het microscoop 
waargenomen. In veel later tijd schijnt hij de onzekerheid van 
de vergelijking met zandkorrels, wegens hun groot verschil in 
grootte, te hebben ingezien, en bedient hij zich nu van een’ 
„geerst-greiĳntje of een mostersaetje’’, zooals bijv. uit een brief 
aan Hermanus Boerhaave, d.d. 26 Augustus 1717 ®) blijkt. „Ik 
hebbe voor desen geseyt, dat ik soodanige kleyne dierkens in 


1) 4Aste Sendbrief, blz. 37. 
2) 4Aste Sendbrief, blz. 404. 


56 


't water sag swemmen, dat ze met haar duysent millioenen in 
groote geen grof sant souden uytmaken. Maar alsoo der tussen 
de grove sanden een groot onderscheyt in groote is, zoo wil ik 
liever seggen, de groote van een -geerst-greyntje of mostert- 
saetje, ende seggen dat, by aldien duysent millioenen van die 
kleyne diertjes nevens den anderen lagen, deselve de lengte niet 
souden bereyken van een geerst-greyntje of mostert-saetje”. Nog 
eene curieuse vergelijking in de maatbepaling vindt men in een 
brief aan Constantyn Huygens, d.d. 21 Mei 1679 1). Zij betreft 
de grootte der zeer kleine (vooronderstelde) vaatjes in een diertje 
in het peperwater. Daartoe bepaalde hij eerst hoeveel haar-breed- 
ten de lengte van een duim uitmaken. 

Dit beschrijft hij aldus: „Hebbende dan een koperen lineaal, 
daer op de duymen verdeelt waren in dry deelen en yder we- 
der in 10 deelen, is summa een duym in 80 verdeelt. Op dese 
verdelinge heb ick geleyt het haer van myn paruyck, en dat 
door een microscope geobserveerd en geoordeelt, dat 20 hair- 
breeten !/3g van een duyin uytmaken, comt dan 600 hair-bree- 
ten in de lenghte van een duym”’. 

De Hoogleeraar Harting deze maatbepalingen van Leeuwen- 
hoek besprekende, zegt daarvan, %) dat als men bedenkt hoe 
uiterst gebrekkig de handelwijze van Leeuwenhoek was, men 
niet nalaten kan zich te verwonderen over de mate van nauw- 
keurigheid, die sommige zijner bepalingen werkelijk bezitten, iets 
dat men alleen verklaren kan, door de juistheid van een oog, 
dat door een jaren lange oefening eene zekerheid in het 
bepalen van maten verkregen had, welke een minder goed 
waarnemer geheel moet missen. Zoo bepaalt hij bijv. ®) de door- 
meter van een bloedlichaampje gemiddeld op dien van 1/,00 van 
een zandkorrel, dat is, (deze 1/5, duim in diameter hebbende) 
Ifsoo duim; en werkelijk komt deze bepaling zeer na over- 
een met de gemiddelde grootte der bloedlichaampjes, zooals deze 


1) Manuscript in de Bibliotheek der Leidsche Hoogeschool, waarvan af- 
schrift in mijn bezit is. 

*) „Het Mikroskoop t. a. p. Sde deel, blz. 404.” 

9) Brief aan de „Royal Society van 25 Juli 1684, N°. 42, blz. 32.” 


57 


tegenwoordig met onze nauwkeurige hulpmiddelen gevo 


EN 
wordt. if Ds 
id …. …. hd p Of / 
Deze wijze van maatbepaling bij vergelijking met andere voor 4 he 


werpen van bekende grootte, was echter niet alleen aan Leeuwen- 
hoek eigen, maar werd door beroemde geleerden van dien tijd 
eveneens gebruikt. Robert Hooke onder anderen zegt in een 
brief aan Leeuwenhoek d.d. 18 April 17781) „dat de musculen 
van kreeften, krabben en garnalen bestonden uit eene ontelbare 
menigte zeer kleine draadjes, bijna honderd malen kleiner dan 
een haar van zijn hoofd. 

Een tijdgenoot van Leeuwenhoek, Dr. James Jurin, bezigde 
de volgende maatbepaling. Hij wond een zeer fijn zilverdraad 
zoo vele malen om een speld of eenig ander dun lichaam, dat 
er geen tusschenruimten meer tusschen de draden gelaten wer- 
den, waarvan hij zich met een vergrootglas overtuigde. Hij mat 
nu met een passertje nauwkeurig een zeker getal dezer om- 
windingen en door de gevonden maat door het aantal omwin- 
dingen te deelen, verkreeg hij de dikte van het gebruikte zil- 
verdraad. Nu knipte hij de draad in kleine stukjes en strooide 
er eenige van op het voorwerp dat hij onderzocht, als het on- 
doorschijnend en er onder als het doorschijnend was en ver- 
geleek dan met het oog de deelen van het voorwerp met de 
dikte van zulk een stukje draad. Jurin zond eenige stukjes van 
zulk een draad aan Leeuwenhoek ®) die‘ daarover, naar het schijnt 
zeer tevreden was, dewijl deze wijze van maatbepaling door hem 
bevestigd werd (in de Philosophical Transactions n°. 377), of- 
schoon hij toch aan zijn eigen methode de voorkeur is blijven 
geven. 

In het praepareeren van de voorwerpen moet Leeuwenhoek 
eene bijzondere vaardigheid gehad hebben, waarbij hem zijn 
vaste hand, scherp gezicht en groot geduld uitnemend te stade 
kwamen. 


1) Zie 36ste Brief, blz. 33. 

2) Robert Smith, volkomen samenstel der optica of gesichtkunde 1753 
pag. 338 (uit het Engelsch „ Dissertations upon Physico-Mathematical Sub- 
jects 1732” p. 45). 


58 


Daarvan zijn talrijke voorbeelden voorhanden in zijne brieven, 
waarin hij omstandig zijne wijze van behandeling beschrijft. Zoo 
zegt hij in een brief aan de „Royal Society *), waarin hij uitvoerig 
de angel eener mug beschrijft en zegt dat die uit vier bijzon- 
dere angels bestaat, die in geschikte orde in elkander leggen: 
„Soo ymant genegen waar in het observeeren van de angels 
van de mugge my na te volgen, soo wil ik den soodanigen re- 
commenderen dat hij langmoedig is. Want de gesamenlijke vier 
werktuigen of angels, die in geschikte orde leggen, uyt de koker 
te halen, ende de koker te openen, dat heb ik veelmaal achter 
den anderen teweeggebracht. maar dese werktuigen uyt den an- 
deren te halen, ende die soodanig voor het vergrootglas te stel- 
len, dat men die instinct aan anderen kan laten sien, daartoe 
vereyst geen kleyne moeite. Ik heb meer dan honderd muggen 
daarom gedoot, ende mijne observatiën op verscheyden dagen 
moeten hervatten enz.” 

In een anderen brief ?), waarin hij uitvoerig de gedaante en 
structuur van de luis, de voortteeling dezer parasiten enz. uit 
een zet, beschrijft hij onder anderen, hoe bij den mannelijken 
parasiet, geen eieren zooals hij vroeger gemeend had voorkwa- 
men, maar testikels en dat er van deze vier in getal waren. 
„Deze testikels,” zegt hij, „leggen yder twee soo digt by den 
anderen, ende wel voornamentlijk met derselver twee einden, 
soodanig als of yder afdragent vat te samen vereenigde, en het 
veeltijds soo quam te vertoonen, als of deselve maar een af- 
dragend zaatvat hadde, yder van dese testiculen oordeele ik om- 
trent een vierdedeel van de groote van een volmaakte luiseney 
te sullen uitmaken.” En iets verder: „Wijders haalde ik veel- 
maal uit de mannekens luizen, derselver mannelyke leden, als 
ook bragt ik veelmaal de angels tot myn groot genoege uit 
het agterlyf van de luis, en ook nam ik die wel uit de luis, 
doch niet sonder het ontstukken breken van de dunne hoorn- 
achtige deelen. die al diep in hun lijf vast waren. enz.” Verder 


1) 2de Vervolg, 64ste Brief, blz. 243. 
2) 6de Vervolg, 98ste Brief, blz. 198, 


59 


maakte hij een calculatie van de dikte van den angel der luis en 
zegt dat deze wel 700maal dunner was dan een haar van zijn hand. 
Deze vaardigheid van hand en scherpheil van gezicht komt 
vooral ook uit in de onderzoeking van de oogen van den Rom- 
bout, als ook van die van byen, muggen en andere insecten. 
Deze namelijk hebben twee halve manen, waarin een ongemeen 
getal kleine halve bolletjes zijn, die met de uiterste regelma- 
tigheid en netheid in elkander overkruisende lijnen geplaatst zijn 
en naar traliewerk gelijken. Deze zijn een verzameling van facetten 
(Leeuwenhoek noemt ze gezichten, oogen), die zoo volmaakt glad 
en gepolijst zijn, dat ze als zoo vele spiegels, de beelden van 
alle uitwendige voorwerpen terugkaatsen. Robert Hooke telde 
14,000 halve oogen of facetten in de twee oogen van een hom- 
mel; Leeuwenhoek calculeerde 6236 in de twee oogen van de 
kapel van den zijdeworm, 7362 in die van den schalbyter, 8000 
in die van de gewone vlieg, terwijl hij er in de beide oogen 
van den Rombout 25,088 berekende. Hij bemerkte ook in het 
middenpunt van iedere facet een klein doorschijnend vlakje, dat 
helderder was dan het overige, dat hij voor den oogappel hield, 
waar de lichtstralen doorgelaten worden tot op het netvlies. 
Leeuwenhoek sneed zulk een oog van den Rombout (ook puis- 
tebyter genoemd) af, reinigde het met een penseel met water 
van al de aanhangende vaten en onderzocht het door zijn mi- 
eroscoop. Hij plaatste het een weinig verder van de lens, zoodat 
hij den rechten brandpuntsafstand tusschen dit voorwerp en de 
lens van zijn microscoop liet, en toen door beiden, als door een 
verrekijker, naar den toren van de nieuwe kerk, welke 299 voe- 
ten hoog en 750 voeten ver van zijn woning verwijderd was, 
ziende, kon hij duidelijk door ieder facet den geheelen toren 
omgekeerd zien, hoewel niet grooter dan de punt van eene fijne 
naald, en toen zijn gezicht naar een huis aan de overzijde rich- 
tende, zag hij door een menigte van de kleine halve bolletjes 
niet alleen den gevel van het huis, maar insgelijks de deuren 
en vensters en was in staat te onderscheiden, of de vensters 
open of gesloten waren. Van Haastert }), die van zoodanig on- 


i) T., a. p. blz. 48. 


60 


derzoek ook gewag maakt, voegt er nog bij, „dat dit verrassend 
gezicht Leeuwenhoek zoo opgetogen maakte, dat hij zijne buren 
tot zich deed roepen om hun dat zonderling gezicht eveneens te 
doen opmerken.” 

En niet minder komt deze vaardigheid uit in zijne ontleding 
van de gezichtszenuwen van een honigbij *). Hij nam het hoorn- 
vlies uit het hoofd en beschouwde de stof waarmede dit gevuld was. 
Terwijl hij vroeger meende te hebben waargenomen dat het uit 
een draadachtig wezen bestond vond hij nu, bij nauwkeurige be- 
schouwing, dat al die deeltjes ten naasten bij van dezelfde lengte 
waren, aan het eene einde iets dikker dan aan het andere en 
daarbij aan het dikkere einde rondachtig, en kwam tot de ont- 
dekking, dat ieder dezer deeltjes een gezichtszenuw was en dat 
het dikkere of ronde einde geplaatst was in de kleine holte van 
ieder oog, dat in het hoornvlies is, „ kortom” zegt hij, „soo veel 
gesichten in ’t hoornvlies syn, soo veel gesicht-senuwen…”’ Hij 
geeft in genoemden brief eene nauwkeurige afbeelding van een 
bundel van zoodanige gezichts-zenuwen en eindigt met de betui- 
ging: „Dese verhaalde verwonderenswaardige zaken en volmaakt- 
heid in het oog van een vlieg ontdekt hebbende, moeten wy al 
weder seggen: Hoe weynig is ’t dat wy weten! en heeft dit 
plaats in soo een groote vlieg, soo heeft het alle die volmaakt- 
heit in al de vliegjens die der zijn.” 

Ik kan mij niet onthouden ook nog het slot van denzelfden 
brief aan te halen, waarin zijn fijnheid van praepareeren zoo 
duidelijk uitkomt en bezig daartoe liefst weder zijn eigen woor- 
den: „Ik hebbe een kleyne mugge gevangen, die geen angel 
had om te steken. Dese mugge snede ik het hoofd af, om uit 
de oogen, ofte gesigten, de gesigt-senuwen te halen, maar ik 
konde die rijn selven niet klaar genoeg voor de oogen stellen, 
schoon ik het tot drie à viermalen toe hervatte, in welk onder- 
soek my veel malen de hersenen uyt het hooft van de mugge, 
omset met een groote menigte van vaaten, die ik vast stelde 
bloedvaten te syn, te voorschijn quamen, en gelukte het mij dat 
ik de hersenen met derselver bloed-vaaten omvangen, vry onge- 


1) 4de Vervolg, 83ste Brief, blz. 723 en 7de Vervolg, 111de Brief, blz. 48. 


61 


schonden uit het hooft van de mugge haalde, die ik voor he 
vergrootglas gestelt hebbende den teykenaar over gaf, om af te 
teykenen, te meer, omdat my van een voornaam Heer geseyt 
was, dat seker persoon, als men van myne ontdekkingen quam 
te spreken, veel maal quam te seggen, dat het onmogelijk was 
te doen, hetgeene ik quam te seggen, omdat, seyde denselven, 
myne instrumenten, die ik daartoe moet gebruyken, hoe kleyn 
ik die mogte komen te maken, niet bequaam konden syn, om 
die ontledingen te doen, die ik kome te verhalen ; maer ik kreune 
my aan geen quaatsprekers, het is ligt een van die geenen, die 
wel wenste mede sulks te kunnen uitwerken.” 

Het is opmerkelijk dat hij dat scherpe oog, zoo onontbeerlijk 
in het doen van zulke uiterst fijne onderzoekingen, tot een zeer 
hoogen ouderdom behield, zoo als blijkt uit een brief aan zijn 
neef Abraham van Bleiswijk van 2 Maart 1717 }), toen hij dus 
reeds 85 jaren oud was. 

Hij beschrijft daarin met minutieuse nauwkeurigheid, dat hij 
de fijne zenuwen uit het ruggemerg van eene koe gesneden had 
en bevond dat deze bestonden uit uiterst dunne vaatjes, waarvan 
honderden te samen eene zenuw daarstelden en men zelfs in eeni- 
gen openingen van eene onbegrijpelijke kleinheid vond. Hij maakte 
van deze zenuw eene doorsnede ter dikte nauwelijks van een 
baardhaar, ten einde die door zijn microscoop te beschouwen. 

Bij die gelegenheid werd hem toegevoegd, dat hij zich om zijn 
hooge jaren toch niet mocht onthouden om zijne onderzoekin- 
gen voort te zetten, waarvan hij de moeielijkheid zelf inzag 
en deed opmerken zeggende: „ende immers is het seer swaar 
te ontdekken alle die verdeelingen en men kan bezwaarlijk be- 
kennen, dat soo een dun senutje in soo vele spranken kan ver- 
deelt worden,” maar dat hij daarom toch niet mocht stil staan, 
want „dat de vrugten, die in den herfst rijp werden, langst 
konden duren.” 

Leeuwenhoek was voor niets zoo gevoelig, als dat men zijn waar- 
heidsliefde in twijfel trok of verdacht maakte en beweerde dat hij 
zich door zijn verbeelding liet misleiden om anderen maar wat wijs 


1) S2ste Sendbrief, blz. 317, 


62 


te maken, ’t geen hij zelf beter wist niet zoo te zijn. Wanneer 
hij de zaken, die hij mededeelt, niet „met zekerheid” gezien 
had, waarschuwt hij er zelf voor „dat het bij hem nog niet tot 
klaarheid gekomen is.” Ook wijst hij er herhaaldelijk op, wat 
hij werkelijk „gezien”, en wat hij zich „geïmagineerd” heeft. 
In een brief aan de „Royal Society }) zegt hij: „En nade- 
maal my veel maal te vooren komt, dat veele myn schryvens 
niet konnen aannemen, en stoutelyk derven seggen, dat zy my 
niet en gelooven, daar ik nogtans een groot hater van de loo- 


’ 


gen, en een groot liefhebber van de waarheid ben enz.” en el- 
ders 2).... „Dog ik ben sulks getroost, ik tragt niet dan waar- 
heden te ontdekken, en soo ik bevinde, dat ik hier of daar in 
kome te missen, ik sal gaarne belydenis van mijne dwalinge 
doen”, en in zijn brief aan Leibnitz ®) zegt hij onder anderen: 
„Ik sie wel dat ik veele geleerde Heeren in myne ware ont- 
dekkinge en ook in myne stellinge niet sal brengen: ik wil dan 
liever my selven troosten dan twisten; als ik maar het gelak 
mag hebben, gelijk ik besit, dat ook veele groote mannen myne 
ontdekkinge aannemen.” 

Een der eerste maar zeker belangrijkste ontdekkingen, die 
Leeuwenhoek gedaan heeft, had betrekking op de physische sa- 
menstelling van het bloed, en werd door hem reeds op den 
15den Augustus 1673 bewerkstelligd *). Tot op zijn tijd toe ge- 
loofde men dat het bloed eene gelijkmatig roode vloeistof was; 
doch hij erkende, dat deze vloeistof bijna kleurloos was, maar dat 
daarin kleine lichaampjes gesuspendeerd waren, welke eene roode 
kleur hadden en deze kleur aan de geheele vloeistof mededeelden. 
Ofschoon Swammerdam reeds in 1658 in het bloed eener kikvorsch 
een onnoemliĳjk aantal „eivormige deeltjes” had waargenomen, 


nn 


1) 47ste Brief, blz. 48. 

3) 7de Vervolg, 113de Brief, blz. 374. 

3) 30ste Sendbrief, bladz 304. 

4) „Philosophical Transactions, Vol. IX, pag. 23. More microsc. observ. 
made bij Mr. L. Upon the globuls of the Blood” etc. Deze brief werd eerst, 
na in het Engelsch vertaald te zijn, in de Vergadering van 27 April 1674 
voorgelezen, en werd dit onderwerp nader vervolgd in een brief, d.d. 4 
September 1674, 


63 


zoo werd aan deze observatie echter geen publiciteit gegeven, 
en daar de geschriften van Swammerdam eerst in het begin der 
XVlIlde eeuw in het licht verschenen, zoo konden deze geen 
invloed hebben uitgeoefend op de ontdekking van Leeuwenhoek, 
tenzij hij zulks van Swammerdam zelf of van anderen mocht 
vernomen hebben. 

Ook Malpighi had reeds twaalf jaren vóór Leeuwenhoek, bij 
het beschouwen van het bloed eener egel onder het microscoop, 
roode lichaampjes onderscheiden, doch hij had deze voor vetbol- 
letjes gehouden en er zich verder niet mede bezig gehouden. 
De verdienste van Leeuwenhoek in dit opzicht blijft dus in zijn 
geheel. Zoo is het ook bekend, dat Athanasius Kirscher in 1650 
over lichaampjes geschreven heeft, die hij in het bloed van 
koortslijders als „kleine wurmpjes” zeide gezien te hebben. Leeu- 
wenhoek echter onderzocht nauwkeurig het bloed van den mensch 
en later ook van verschillende dieren, zoo als van den os, het 
schaap, het konijn, de vleermuis, vogels, visschen enz. Bij de 
zoogdieren vond hij den vorm dezer lichaampjes steeds rondach- 
tig, op kleine lenzen gelijkende en noemde ze daarom „globu- 
len”; later zag hij bij de vogels, kikvorschen en eenige soorten 
van visschen enz., dat deze lichaampjes afgeplat en eivormig van 
gedaante waren }) en noemde deze, in onderscheiding der eer- 
sten, „particulen”. Latere onderzoekingen hebben echter geleerd, 
dat de eersten niet bolrond zijn, maar platgedrukt, op kleine 
schijfjes gelijkende, waarom zij thans „bloedschijfjes” genoemd 
worden. 

Beide deze soorten vond hij drijvende in een helder vocht (se- 
rum) °). Zijn oordeel over den betrekkelijken diameter van deze 
bloedlichaampjes was vrij juist. Zij waren volgens hem zeer klein 
bij de zoogdieren, grooter bij de vogels, nog grooter bij den kik- 
vorsch en de visschen. De grootte dezer bloedlichaampjes bij den 
mensch, den os, het schaap en het konijn stelde hij zoo, dat 
honderd dezer „globulen” naast elkander liggende nauwlijks de 


1) Aste Vervolg, 65ste Brief, blz. 2094, 
2) 7de Vervolg, 128ste Brief, blz. 232. 


64 


ruimte van een zandkorrel beslaan }), de zandkorrel berekend 
== 1/sg van een duim ?) in diameter, alzoo !/3009 duim, welke 
maatbepaling zeer nabij komt met de grootte der bloed- 
lichaampjes, zoo als deze later door de juistere maatbepalin- 
gen, door micrometers, zijn waargenomen (l/,9; millimeter). Deze 
diameter wordt door Rudolf en Hodgein eveneens als 1/3009 duim 
opgegeven; Wagner stelde ze 1/4000, Paget tusschen */3500 en 
1fsooo ®)- Bij de visschen is deze diameter van 1/isoo—?/4000 be- 
vonden en bij de kikvorschen == 1/,200-—?/1920 duim £). 

Niet minder groot is de verdienste van Leeuwenhoek in de 
waarnemingen omtrent den omloop des bloeds. De ontdekking 
van dezen omloop komt evenwel niet aan Leeuwenhoek maar 
aan Harvey toe. Leeuwenhoek echter bestudeerde den bloeds- 
omloop met zeldzame nauwkeurigheid en volharding. Hij bezigde 
daartoe bij voorkeur den staart van jonge kikvorschen en het 
zwemvlies dat de vingers bij deze dieren vereenigt ®); deze lever- 
den hem uitmuntende voorwerpen voor zijne waarnemingen, z00- 
wel omdat zij uiterst doorschijnend zijn, als dewijl de bloed- 
lichaampjes bij deze dieren, zoo als wij zagen, grooter zijn dan 
bij de zoogdieren. Gaarne nam hj hiertoe ook vleermuizen en 
bespiedde hare dunne vliesachtige vleugels, doorsneden met tal- 
rijke vaten 6) Ook bezigde hij dikwijls het oor van jonge konij- 
nen, waarvan de huid nog zeer doorschijnend is en onderscheidde 
daarin den doorgang van het bloed uit de slagaderen in de ade- 
ren 7). Jonge alen en andere visschen, die hij daartoe in glazen 
buizen met den staart er buiten, voor zijn microscoop plaatste, 
deden hem dit verschijnsel eveneens bewonderen ®). Hij trachtte 
zelfs de snelheid te berekenen, waarmede de omloop des bloeds, 


Y) 42ste Brief, blz. 32. - 

2) Ibidem, blz. 37. 

3) Halbertsma, t. a. p. pag. 32. 

*) Ibidem, t a. p. pag. 39. 

5) 2de Vervolg, 65ste Brief, blz. 284. 

6) 3de Vervolg, 67ste Brief, blz. 341 

7) 3de Vervolg, 68ste Brief, blz. 353. 

S) 2de Vervolg, G6ste Brief, blz. 289, 300, 306. 


65 


bij voorbeeld in den staart eener aal, plaats had en berekende, 
dat, zoo in deze visch het hart {{ duimen van den staart ver- 
wijderd is, het bloed in een uur Í3malen van het hart tot den 
staart teruggevoerd wordt; de afstand van den kop tot het hart 
slechts 41/5 duim zijnde, zou zulks tusschen deze deelen in. 
denzelfden tijd 96maal plaats hebben). Zijne berekening om- 
trent de snelheid van den omloop van het bloed bij den mensch 
was, dat in één uur tijds de bloedsomloop 45malen plaats heeft. 
Volgens Sebastian ®%) schijnt die binnen 1—3 minuten plaats 
te grijpen, terwijl Leeuwenhoek de grootste snelheid van het 
hart tot aan de uiterste deelen van de voeten en van daar we- 
der terug tot het hart, bepaalde op 2%/zmaal, tot aan de 
vingers en terug naar het hart 44/j,maal, in buik en borst 
12maal en in het hoofd 8maal in het uur®). 

Omtrent den doortocht van het bloed door de slagaderen in 
de aderen ontstond reeds in den tijd van Harvey grooten strijd. 
De tegenstanders van dezen grooten physioloog wierpen hem 
tegen, dat wanneer het bloed direct uit de slagaderen in de 
aderen overging, het de deelen, waardoor het heen vloeide niet 
zou kunnen voeden. Het vraagstuk was nog onbeslist, toen 
Leeuwenhoek in 1686 aan de „Royal Society” een brief schreef, 
waarin hĳ, in strijd met de opinie van Harvey, meende te 
hebben ontdekt, dat de doortocht van het bloed niet onmid- 
dellijk uit de slagaderen in de aderen plaats had f). Later echter, 
in 1698, toonde hij, na zorgvuldig microscopisch onderzoek, dui- 
delijk den samenhang van de slagaderen met de aderen aan en 
wilde zelfs geen haarvaten tusschen de beide genoemde vaten 
afzonderlijk onderscheiden, omdat het, zooals hij zeide, onmogc- 
lijk was te bepalen, noch waar de slagaderen eindigen, noch 
waar de aderen beginnen °). In dit tijdvak stelde men ook de 
chemische theorie op den voorgrond en wilde men de fermenta- 


1) 2de Vervolg. 67ste Brief, blz. 333. 
2) Van der Boon, t. a. p., blz. 29. 

3) 2de Vervolg, 67ste Brief, blz. 332. 
$) 2de Vervolg, 65ste Brief, blz. 382. 
5) 2de Vervolg, 67ste Brief, blz. 334. 


66 


tie van het bloed als zeker vaststellen, dewijl men bloedlichaam- 
pjes voor luchtbellen aanzag. 

Deze hypothese werd krachtig door Leeuwenhoek bestreden 
en door vele microscopische waarnemingen overtuigend weder- 
legd, welke proeven voldingend aantoonden, dat er volstrekt geen 
luchtbellen in de bloedvaten aanwezig waren, hetgeen zeker plaats 
zou hebben als het bloed gistte U). 

Het is, omtrent deze waarnemingen aangaande de bloedlichaam- 
pjes wel der vermelding waardig, dat zij den grondslag legden 
voor de theorie van onzen beroemden landgenoot Boerhaave over 
de inflammatie en andere ziekten %, terwijl het overigens op- 
merkelijk is dat een man als Leeuwenhoek, bij gemis aan funda- 
menteele wetenschappelijke kundigheden, door eenvoudige be- 
schouwing van den poot van een kikvorsch, het oor van een ko- 
nijn, den staart van een visch enz., een vraagstuk als de bloeds- 
omloop, dat zoo lang in onzekerheid verkeerd had, voor ieder 
belangstellende zoo aanschouwelijk maakte. Ook zijne observaties 
omtrent de structuur der capillaire vaten zijn door latere onder- 
zoekers als nauwkeurig erkend 5). 

Behalve bovengenoemde belangrijke onderzoekingen, verdienen 
zijne waarnemingen omtrent de „beenderen” en de „ tanden”, 
die eveneens tot de eerste observaties van Leeuwenhoek behoo- 
ren, die onder de oogen der Engelsche geleerden gebracht wa- 
ren, vermeld te worden. 

Hij deelde zijne waarnemingen in 1674 aan de Royal Society 
mede en vond, dat zij uit bolletjes bestonden t); maar reeds 
in 1678 kwam hiĳj van dit gevoelen terug, daar hij opge- 
merkt had dat deze bolletjes de uiteinden of topjes waren van 
buisjes of pijpjes, waaruit de beenderen bestaan. Hij erkende 
zijne dwaling in een brief aan de „Roval Society °), zette toen 


1) 3de Vervolg, 68ste Brief, blz. 355, en „Biographie Universelle etc. Pa- 
ris 1819.” T. XXIV, pag. 363 

2) „Biograplne Universelle, t. a. p.” 

3) A. van der Boon, t. a. p., blz. 29. 

4) „Philosophical Transactions.” Vol. IX, p. 125; Halbertsma, Diss, t. a. 
Cap bAbDt, 

5) „Philosophical Transactions.” Vol, XII, p. 1002; 49ste Brief, blz. 31. 
Halbertsma, Diss. t. a p. blz. 51 


67 


dit onderzoek onvermoeid voort en vond, dat de vaste deelen 
der beenderen uit vierderlei pijpjes bestonden, van verschillende 
wijdte en kringsgewijs geplaatst. 

De Heer van der Boon 1, deze waarnemingen besprekende, 
merkt daarbij op, dat, wanneer men deze beschrijving ver- 
gelijkt met de kennis, die men tegenwoordig van het weef- 
sel der beenderen bezit, men dan te recht zich verwonderen 
moet over de geringe waarde, die men tot nu toe gehecht 
heeft aan het onderzoek omtrent het weefsel der beenderen door 
onzen Leeuwenhoek. Nog meer, vervolgt hij, moeten wij zulks 
betuigen bij de overweging van de kennis die hij had van het 
maaksel der „tanden”, hetwelk zoo volkomen door hem is be- 
schreven, dat daardoor de eer, die in onze dagen aan Purkinje 
ten deel viel, namelijk van de eerste geweest te zijn, die het 
ware weefsel der tanden leerde kennen, grootendeels vervalt. %) 
In een brief aan de „Royal Society, d.d. 4 April 1687 9) zegt 
Leeuwenhoek gevonden te hebben, dat de tanden bestaan uit 
saamgevoegde, zeer dunne pijpjes, die alle in het binnenste van 
den tand aanvangen en aan den omtrek eindigen #). 

Dat Leeuwenhoek ten gevolge zijner nieuwe ontdekkingen en 
beschouwingen velerlei tegenspraak moest ondervinden, die hem 
de vele gelukkige oogenblikken, door hem genoten bij de waar- 
neming van de wonderen der schepping en het ontdekken eener 
nieuwe wereld van wezens. zeer vergalden, daarvan kan men 
wel verzekerd zijn; die tegenspraak ondervonden inimers zoo 
velen, die als hoog geleerd erkend en beroemd waren en iets 
nieuws hadden waargenomen, dat aan anderen ontsnapt was en 
waarvan de gevolgtrekkingen, geliefkoosde meeningen en theo- 
riën omverstootten. En zou dan Leeuwenhoek, de ongeletterde, 
zou een Kamerbewaarder van Schepenskamer, die zijne waarne- 


1) Van der Boon etc, t. a. p. 

*) Van der Boon, t. a. p., blz, 81. 

5) 53ste Brief, blz. 1, 

*) Men leze verder wat van der Boon daaromtrent mededeelt, ten betooge, 
dat Leeuwenhoek anderhalve eeuw vroeger reeds bekend maakte, wat Pur- 
kinje en anderen daaromtrent als nieuw vermelden, t. a. p., blz. &4, 


% 


68 


mingen zoo eenvoudig, zoo ongekunsteld en ontdaan van allen 
uiterlijken glans van geleerde termen, aan de wereld ter over- 
weging gaf en die zulke lang betwiste, hoogstbelangrijke vraag- 
stukken golden, zulke tegenspraak zijn ontgaan ? Dat was niet te 
verwachten en zij werd hem ook geenszins onthouden. In vele 
brieven beklaagt hij zich over die tegenspraak en het gelukte hem 
vaak die te beschamen, en als al zijne aangevoerde bewijzen en 
verklaringen toch bleken niet in staat te zijn om vooroordeelen te 
overwinnen, troostte hij zich met zijn vaste overtuiging daar 
tegenover te stellen en zeide: „Maar ik en stoor my sulks niet, ik 
weet dat ik de waarheyt hebbe” P), en hij haalt de schouders op over 
de onkunde en het vooroordeel dat hy te bestrijden had, waar hy, 
onder anderen, over den gewaanden honigdauw sprekende, waaraan 
men het bederf in de tarwe toeschreef, zegt: „Ik houd my verseekert, 
dat het vallen van den gewaanden honigdauw alleen maar ver- 
digt-selen syn, die ligtelyk van een out wyfs spinnerokken syn 
voortgesproten, wy willen het haar niet qualyk afnemen, dat ze 
aan de oude dwalinge tot nog toe syn blyven hangen en wen- 
schen haar toe dat ze hare misslagen mogen leeren kennen, ende 
de waarheid omhelsen” %). 

Die tegenspraak werd vooral uitgelokt door zijne ontdekkin- 
gen van de kleine diertjes in regen- en andere wateren en in 
waterige aftreksels, zoo als ik die boven beschreven heb en aan 
welke diertjes, om de wijze, waarop zij verkregen werden, 
eene eeuw later de oneigenlijke naam van „afgietseldiertjes, in- 
fusoria”’, gegeven werd. 

En geen wonder! De ontdekking toeh van wezens, wier ont- 
sachelijk geringe grootte zoo lang aan het menschelijk oog ont- 
trokken was gebleven, waardoor een nieuw veld van wereld- 
beschouwing geopend werd en de waarneming van de omstan- 
digheden, waaronder deze kleine levende schepselen te voorschijn 
traden; de voorstelling die hĳ er van leverde dat deze, op 
de eenvoudigste wijze georganiseerde wezens „niet van zelf ont- 
stonden, maar ieder in hun verschillende soort werden voortge- 


Y) 41ste Sendbrief, blz. 405. 
2) 7de Vervolg, 109de Brief, blz. 27. 


69 


bracht uit germen of kiemen, die in de lucht aanwezig waren”, 
druischte zoo zeer in tegen de algemeen aangenomen begrippen, 
dat het niet te verwonderen is dat Leeuwenhoek de hevigste te- 
genspraak te verduren had. En wanneer wij ons herinneren, 
dat nog in onzen tijd groote strijd gevoerd wordt over het al of 
niet van zelf ontstaan van levende organismen, dat nog de „ge- 
neratio spontanea’”’, niettegenstaande de meest overtuigende proe- 
ven en redeneeringen het onhoudbare van die stelling hebben 
bewezen, nog hare verdedigers vindt onder mannen van naam 
in de geleerde wereld, dan verwondert ons de tegenspraak, die 
Leeuwenhoek ondervond in geenen deele, en stijgt onze bewon- 
dering in geen geringe mate over het verlichte oordeel van den 
moedigen en zelfstandigen denker, die zijn tijd ver vooruit was 
en zich door geen blind geloof of gezag liet leiden of beheer- 
schen, maar datgeene trachtte te doorgronden, waarin door an- 
deren berust werd en die ook moed genoeg had om voor zijne 
overtuiging uit te komen, al moest hij daardoor gesmaad en ver- 
guisd worden. 

Ook beklaagt hij zich zoo weinig medewerking en hulp bij 
zijne eigen stadgenooten te ondervinden. In een brief aan den 
heer L. van Velthuyzen d.d. 11 Mei 1679, in het bezit nu 
van wijlen den Heer van Dam van Noordeloos te Rotterdam en 
waarvan ik copie mocht nemen, schrijft hij „Iek heb soo nu en 
dan wel te kennen gegeven, dat ick het bloet van ongesonde 
menschen etc. ete, genegen was om te sien, maer ick heb noyt 
‘teen of ‘t ander bekomen en daarom is mijn voornemen geen 
versoeck na dees tijd meer te doen.” En aan zeker Ciciliaansch 
edelman die hem kwam bezoeken, beklaagde hij zich eveneens, 
dat hij binnen Delft geen hulp kon bekomen, waarop deze hem 
antwoordde „Iek verwonder my niet, want de Hollanders syn 
niet genegen als om gelt te winnen.” — 

Leeuwenhoek’s grootste strijd met de geleerden van alle lan- 
den ontstond ten gevolge zijner waarnemingen omtrent de zoo- 
genaamde zaaddiertjes en zijne beschouwingen over de voorttee- 
ling, die zoo geheel indruischten tegen de toen algemeen aange- 
nomen zienswijze over dit onderwerp. 

Kort nadat hij de bovenvermelde ontdekking der infusoria ge- 


70 


daan had, werd er eene andere door hem openbaar gemaakt, 
die van niet minder belang te achten is en de hoofden en pen- 
nen der geleerden van dien tijd geruimen tijd heeft bezig ge- 
houden, eene ontdekking, ten gevolge waarvan de mannen der 
wetenschap zich als het ware in twee gelederen schaarden over 
de gevolgtrekkingen, die Leeuwenhoek er uit afteidde en zijne 
theorie over de voortteeling, die hij er op grondvestte. De voor- 
en tegenstanders bestreden elkander dikwijls met de scherpe 
wapenen der bespotting en verguizing, totdat men, door de ont- 
wikkeling der wetenschap beter voorgelicht, eene voorstelling 
aannam, die beter met de resultaten der ontleedkunde overeen- 
kwam. Deze nieuwe ontdekking nu, welke wij zullen zien, dat 
volgens mededeeling van Leeuwenhoek zelf, niet aan hem, maar 
aan zekeren Har moet worden toegeschreven, betrof de waar- 
neming van levende wezens in het voortteelingsvocht der dieren. 

Omtrent den eigenlijken ontdekker dezer „animalcula sperma- 
tica,” ook „spermatozoïden” genoemd, bestond nog veel verschil 
van gevoelen. 

De ware toedracht van zaken nu wordt door Leeuwenhoek 
aan den Heer Harmen van Zoelen, Oud-Burgemeester van Rot- 
terdam, in een brief d.d. 17 December 1698!) zeer uitvoerig 
verhaald. Toen namelijk later Hartsoeker zich de eer der ont- 
dekking wederrechtelijk toeëigende, rekende Leeuwenhoek zich 
verplicht dezen brief, in uittreksel medetedeelen. Hij zegt daarin 
ov. a, dat hij in November van het jaar 1677 aan de Koninklijke 
Sociëteit te Londen geschreven had, een brief van den Heer 
Craanen Hoogleeraar te Leiden ontvangen te hebben, met ver- 
zoek om zijn neef, den Heer Ham, student in de medicijnen 
eenige zijner waarnemingen te laten zien, die hem dan ook in 
Augustus 1677 een bezoek bracht. Toen deze hem nu voor de 
tweede maal bezocht, bracht hij een glazen fleschje mede, waarin 
hij „eenig ontloopen zaad van een man medebragt, die bij een 
ongesont vrouwspersoon hadde geweest.” Deze Heer Ham had dit 
vocht door het microscoop bezien en daarin „levende schepsels” 
zich zien bewegen en meende dat deze uit bederf waren voort- 


1) 7de Vervolg, 113de Brief, blz. 65. 


11 


gekomen. Hij had er staarten aan opgemerkt en bovendien had 
hij gezien, dat zij niet meer dan 24 uren in het leven bleven; 
tevens verhaalde hij, dat, toen hij de patiënt terpentijn had in- 
gegeven, de diertjes daarvan stierven. Leeuwenhoek onderzocht 
nu op zijn beurt het vocht, door een weinig er van in een 
haarbuisje te brengen, bezag het in het bijzijn van Ham en 
vond zijne ontdekking alleszins bewaarheid. Onmiddellijk daarop 
werd dit onderwerp een punt van nauwgezet onderzoek voor 
hem. Hij onderzocht herhaalde malen nu ook gezond sperma, 
vooral ook van verschillende dieren en vond de waarneming 
bij allen bewaarheid. Somtijds vond hij „meer dan duizend 
levende schepsels in de quantiteyt materie van een grof sand.” 
Zij waren kleiner dan de bolletjes van het bloed, de vorm er 
van was rondachtig, van onder spits toeloopende en met een 
langen dunnen staart voorzien, die circa 5 à Ómaal zoo lang 
was en omtrent 25maal dunner dan het lichaam. Zij bewogen 
zich door eene slangsgewijze beweging van den staart. 

Tot bevestiging van de waarheid, dat zijne medegedeelde ont- 
dekking reeds vóór het jaartal (1678), waarin Hartsoeker be- 
weerde dezelfde waarneming te hebben gedaan, was geschied, 
voegt hij er nog aan toe: dat die in zijn schrijven gedateerd, Nov. 
1677, was opgenomen in de „Philosophical Transactions” n°. 142 
zijnde van December 1677 en Januari en Februari 1678. 

Daar er omtrent den persoon van Ham, zijn waren naam en 
nationaliteit, zeer verkeerde lezingen bestaan, acht ik het niet 
ongepast te dezer plaatse melding te maken van bijzonderheden, 
die mij eerst onlangs zijn bekend geworden uit eene mededeeling 
in 1862 gedaan door Prof. H. IL. Halbertsma!) waaruit blijkt, 
dat niet Lodewijk Ham of Hamme, door sommigen voor een Duit- 
scher, een jong geneesheer uit Dantzig gehouden, maar Johan Ham 
van Arnhem de ontdekker der spermatozoïden is. De belangrijk- 


1) Deze bijzonderheden komen niet voor in de eerste uitgave mijner bio- 
graphie van Leeuwenhoek; zij zijn ontleend aan de „Verslagen en mededeelin- 
gen der Koninklijke Akademie van wetenschappen, Afdeeling Natuurkunde, 
deel 13, 3e stuk,” alwaar deze mededeeling van Prof. Halbertsma, op blz, 
342 voorkomt. 


72 d kN, nn 


heid dezer Nederlandsche ontdekking moge mij ter verschooning 
strekken voor de uitweiding over zijn persoon. 

Tot de meening dat Ham een Duitscher zou geweest zijn 
heeft, volgens Prof. Halbertsma, Haller *) aanleiding gegeven, als 
hij zegt: „Imventorem esse credo, Ludovieum Hamme (auctorem 
libri de herniis et de erocodilo) juvenem germanum’”. 

Kurt Sprengel?) neemt echter, in later tijd, deze meening van 
Haller reeds als eene uitgemaakte zaak aan, waar hij zegt: „Es 
war in August des Jahrs 1677, als ein junger Arzt aus Dant- 
zig, Ludwig von Hammen, die damals in Leiden studirte, den 
berühmter Anton von Leeuwenhoek zu Delft besuchte, und die- 
sen zuerst auf die Körperchen im männlichen Saamen aufmirck- 
sam machte, auch sie ihm wirklich zeigte.” 

Deze Ludwig von Hammen nu schijnt zich inderdaad in Leiden 
te hebben opgehouden, zoo als blijkt uit eene plaats in zijne 
„ Dissertatio de Herniüis”, Ed. tertia L. B. 1681, opgedragen aan 
Prof. Drelincourt. p. 61, waarin hij gewag maakt van eene 
waarneming, die hij in „Leydensium Nosocomio” heeft gemaakt 
en ook op pag. 76 van eene andere observatie spreekt, waarge- 
nomen „ni fallor, Lugduni ad Rhenam”’ 

Op het gezag nu van Haller en Kurt Sprengel hebben vele der 
nieuwere schrijvers dezen Ludwig von Hammen uit Dantzig voor 
den ontdekker der spermatozoïden gehouden, zoo als onder ande- 
ren in de „ Allgemeine Encyclopedie” van Ersch en Gruber?) en 
Kölliker £) en Eeckhard ®). 


1) A. Haller, „Elem. Physiologiae, Lugd. Bat. 1765. Tom. VIT, p. 523” 

2) oh einer pragmat. Geschichte der Arzneykunde Halle 1801. Th. 
IVAS: 2937 

3) In deze Encyclopaedie wordt eene korte levensbeschrijving van Ludwig 
von Hammen gevonden, waaruit blijkt dat hij in het jaar 1652, waarschijn- 
lijk te Dantzig, geboren werd, zich aan de geneeskunde gewijd en te 
Montpellier gestudeerd heeft, alwaar hij tot Doctor gepromoveerd werd. 
Hij vestigde zich te Dantzig, werd te gelijkertijd lijfarts van Johan Sobieski, 
koning van Polen, maar stierf zeer jong n. m. den 15 Maart 1680. Er zijn 
van hem geen geschriften beke:id als zijn doctorale dissertatiën „Curriculum 
medicum Mouspeliense 1674, 49 en „de herníis diss.” en „de crocodilo et vesi- 
cae mendaci calculo epistolae. Gedani 1677, 4® Lugd. Bat. 1682, 12°.” Verder 
staat er te lezen, dat het tamelijk zeker schijnt, dat hij, tegen Hartsoeker's 
beweeringen, de ontdekker der zaaddiertjes is, welke ontdekking hij in Augus- 
tus 1677 mededeelde aan „dem Professor” (!) Ant. v. Leeuwenhoek te Delft. 

4) „Mikroskopische Anatomie II. 2. S. 398.” 

5) „Lehrbuch der Anatomie des menschen. Giessen 1862. S. 228,” 


73 


Ook Ehrenberg, Henle en Frey schijnen, volgens Prof. Hal- 
bertsma deze meening aan te kleven, ofschoon zij over Ham niets 
meer weten te zeggen dan dat hij een Leidsch student was. 
Prof. Halbertsma nu toont in bovengenoemde mededeeling het 
ongegronde van deze meening aan en gelooft het bewijs te kun- 
nen leveren, dat deze Ham de voornaam Johan voerde en dat hij 
een Arnhemmer, dus een Hollander van geboorte was. 

Uit eene korte levensschets namelijk van dezen Johan Ham, 
in het werk van Muys !) citeert Halbertsma de latijnsche 
zinsnede, aldaar voorkomende op p. 288, waarin de ontdekking 
van Ham der spermatozoïden, in 1677 door hem aan Leeuwen- 
hoek medegedeeld, wordt vermeld en waaruit verder blijkt, dat 
hij doctor in de medicijnen was, de practijk heeft uitgeoefend te 
Arnhem, dat hij secretaris van Legatie is geweest bij den keur- 
vorst van Brandenburg en later aan het hoofd van hetzelfde ge- 
zantschap heeft gestaan; dat hij, teruggekeerd in het vaderland, 
Burgemeester is geworden van Arnhem en eindelijk Gelderland 
bij de Staten-Generaal heeft vertegenwoordigd. Het blijkt hieruit 
dat Haller, daar hij dezen schrijver Muys aanhaalt, bekend was 
met den levensloop van Johan Ham, hoewel hij desniettemin 
gelooft dat hij een Duitscher was. 

Prof. Halbertsma heeft allen twijfel die nog mocht hebben 
blijven bestaan over de juistheid van hetgeen Muys ons aangaande 
Ham mededeelt, opgeheven, door de nasporingen, welke de heer 
Bakhuyzen van den Brink in ’s Rijks Archief en de Heer Nyhoff 
in het provinciaal Archief van Gelderland, op zijn verzoek hebben 
in het werk gesteld. Uit dit onderzoek blijkt, dat Ham niet Lud- 
wig maar Johan en niet von Hammen, maar kortweg Ham heette. 

Onder dien naam komt hij voor in zijn briefwisseling met 
hunne Hoog-Mogenden, te vinden in ’s Rijks Archief en ook in 
de rekeningen der stad Arnhem. En ten overvloede vindt men 
dat in den „Catalogus inscriptionum”, voorkomende in het Ar- 
chief van den Senaat der Hoogeschool te Leiden, zijne in- 
schrijving als student op de volgende wijze staat: „1671 


1) „De carnis musculosae fibrarumque carnearum structuram L. B. 1741,” 


14 


Sept. 16. Johannes Ham, Philosophiae studiosus ann. 20, by An- 
neken Schepsel in de Nieuwstraat”. Het behoeft geen verwonde- 
ring te baren, dat Ham als student in de philosophie werd in- 
geschreven en later bij Leeuwenhoek voorkomt als student in 
de medicijnen, daar de beoefening van verschillende vakken 
van wetenschap niet zoo gescheiden was als thans. De Hoogleeraar 
Theodor Craanen, wiens neef onze Ham was, was bijvoorbeeld 
ook Doctor in de philosophie en medicijnen en doceerde zelfs 
deze beide vakken. Daar nu verder geen bijzonderheden meer 
omtrent den levensloop van Ham kunnen medegedeeld wor- 
den en hij ook, volgens gedane nasporingen, noch te Leiden, 
noch te Harderwijk gepromoveerd is, zoo behoort het niet tot 
de onmogelijkheden, dat hij, na zijne studiën te Leiden te 
hebben volbracht, den graad van Doctor in het buitenland, 
bij voorbeeld aan eene Duitsche Hoogeschool verkregen heeft, 
eene handeling die niet zonder voorbeeld is. Ham is vermoe- 
delijk in 4650 of 4651 geboren, blijkens zijn inschrijving in 
September 4671 te Leiden als student, toen hij den leeftijd 
van 20 jaren bereikt had. Met minder juistheid nog is zijn 
sterfjaar op te geven, hoewel met zekerheid is vast te stellen, 
dat hij in 1723 nog leefde, daar Ham toen, blijkens de stads re- 
keningen van Arnhem, voor de derde maal als Burgemeester 
van Arnhem uit de steden van het kwartier van Veluwe gecom- 
mitteerd werd ter vergadering van Hunne Hoog-Mogenden. 

Na deze uitwijding over Johan Ham, keeren wij tot de zaak 
zelve terug. 

Op uitnoodiging der „Royal Society” zette Leeuwenhoek nu 
zijne waarnemingen over de spermatozoïden met ijver voort, verze- 
kerde zich van de aanwezigheid dezer lichaampjes bij den hond, 
de kat, het konijn, den haan, en vele andere dieren en vond 
dat ze allen overeenkwamen met die, welke hij reeds beschre- 
ven had. Ook in den walvisch was hij in de gelegenheid die 
te observeeren en vond daarbij dat zij in dit groote dier 
geen grootere afmetingen bezaten, dan die hij bij de kleine die- 
ren waarnam. Bij den kikvorsch en in de hom van verschil 
lende visschen, die hij met hetzelfde doel onderzocht, vond hij 
ze in een verbazend groot aantal. 


75 


De observatie van Leeuwenhoek was in alle opzichten juist, 
maar, zoo als later bleek, vergistte hij zich in de natuur der 
waargenomen lichaampjes, daar deze geen diertjes zijn, maar 
veeleer als celachtige weefseldeeltjes moeten beschouwd worden. 

Deze waarneming van de spermatozoïden bij de mannelijke 
dieren deed hem eene theorie der voortteeling bedenken, name- 
lijk, dat van deze diertjes de grootste zich in de baarmoeder 
voedden, daar tot wasdom geraakten en de vrucht of het foetus 
vormden. Deze theorie, hoewel zij tegen de toen algemeen aan- 
genomen zienswijze indruischte, werd door velen aangenomen, 
zoo als onder anderen door Huygens, Boerhaave, Hartsoeker, 
maar door niet weinigen betwijfeld en ontkend, waaronder Har- 
veus, de Graaf, Kerkringius, Nuck, Swammerdam en anderen. 

Intusschen was Leeuwenhoek met hart en ziel en uit volle 
overtuiging zijne theorie der voortteeling toegedaan en verdedigde 
zijne stellingen met kracht tegen al wie zich met hem daarover in 
het strijdperk durfde wagen, zoo als blijkt uit hetgeen hij daarover 
schreef, toen Dr. Martin Lister zijne stellingen omtrent de voorttee- 
ling uit een diertje van het mannelijk zaad in de „Philosophical 
Transactions” had bestreden }). „Ik moet” zegt hij °%), „tot UE. 
Hoog Edele Heeren seggen dat de gemelde tegenwerpingen mijn 
gevoelen niet een stip om soo te spreeken, doen veranderen.” 

Francois Aston schreef hem in Februari van het jaar 1683 
over zijne theorie, „dat deze zeer ingenieus was, maar dat zij 
veel tegenspraak in de wereld zou ondervinden.” Leeuwenhoek 
antwoordde daarop, dat hij dit ook wel gedacht had: „Want de 
werelt is met een voor-oordeel omtrent het eyernest ingenomen 
maar,” voegt hij er bij „ik heb al veel geleerde Heeren in ons 
land gevonden, die myne stellingen approberen.” 5) Aan Leib- 
nitz schreef hij £. „Seker seer verstandig Heer in onze stad, 
seyde tot my, Leeuwenhoek, gij hebt de waarheyt, maar bij u 


Y) „Philosophic. Transactions, n°. 247, fol. 337.” 
2) 7de Vervolg, 117de Brief, blz. 102. 

8) 38ste Brief, blz. 4. 

4) 18de Sendbrief, pag, 168. 


76 


leven sal zy geen ingang vinden. Ende dus komt het my niet 
vreemt voor, dat ik in myn leven wert tegengesproken.” In zijne 
missive van 30 Maart 1683 aan dezen geleerde schrijft hij }): 
„Ik weet wel, dat myne stellinge omtrent de voorttelinge by 
eenige gants verworpen werden, gelyk dan ook seker Autheur 
onlangs uitgegeven heeft een boekje, waarin den selven op telt 
seventig Autheuren, die geschreven hebben dat alle de vruchten 
soo van menschen als beesten uit een ey voortkomen” .…… 
„Maar laat nu onsen Autheur dit voegen by zyn 70 Autheuren, 
ja, laat hem (soo hy wil en kan) met andere tot seventig maal 
seventig voor den dag komen, die alle het ovarium ofte eyer- 
nest vast stellen, en seggen dat het mannelyk saat niet in de 
baarmoeder werd gestort, ik segge dat sy altemaal gedwaalt 
hebben, en dat zy nog alle dwalen, die seggen, dat menschen 
en dieren uit eyeren voortkomen ende dat geen mannelyk saad 
in de baarmoeder komt, ja dat dit al van de onnoselste stellin- 
gen syn, die onder de geneesmeesters in swang gaan.” Men ziet 
het, Leeuwenhoek dorst zijn tegenstanders te woord staan en 
liet zich niet gemakkelijk uit het veld slaan. Telkens als het pas 
gaf spreekt hij met groote minachting van de „gewaande eyer- 


2 


nesten”, van „dat tuig, dat men eyeren noemt.” Vooral was 


hij scherp tegen Bontekoe ®, die zijne observalies omtrent de 
zaaddiertjes en de generatie in een belachelijk daglicht had trach- 
ten te stellen. In een brief aan de „Royal Society” van 30 
Maart 1685 3) laat hij zich over deze handelwijze van Bontekoe 
aldus uit: 

„My is laatst ter hand gekomen een boekje, genaamt „ Col” 
leetanea medico-physica”’, alwaar, Cent. 5 pag. 8, onder ander ge- 
seid werd: „Maar het allerverwonderenste is, dat ons den ge- 
leerden Heer Cornelis Bontekoe verhaald uit den curieusen 


Leeuwenhoek, dat ’s menschen sperma vol soude zyn van kleine 


1) 45ste Brief, blz. 45. 

2) Cornelis Bontekoe was geboren te Alkmaar in het jaar 1647, stu- 
deerde en promoveerde te Leiden, en werd beroepen als Hoogleeraar te 
Frankfort a/Oder. Hij overleed in 1685. 

3) 45ste Brief, blz. 74 


71 


kinderkens, en soo voorts en andere dingen na yders aard.” 
Waarna hy laat volgen: „’t Is waar dat de Heer Bontekoe my 
veel maal met geselschap is wesen besoeken, maar ik heb nooit 
tegen hem, ofte tegen iemand ter wereld, die redenen gebruikt, 
dat ’s menschen sperma vol is van kleine kinderkens, maar wel 
geseid, dat het vol is van levendige dierkens of wormkens die 
lange staarten hebben”... „Ik moet dan klaagsgewijze zeggen, 
hoe dat men myne redenen niet alleen verdraait, of die qualijk 
voort seid, maar zelfs die op het papier met den druk komt ge- 
meen te maken.” 

Als een staaltje van de wijze waarop de waarnemingen van 
Leeuwenhoek zoowel van het ontdekken der diertjes in het wa- 
ter, als in het sperma werden gecritiseerd diene het volgende 
curieus versje, dat ik in een oud geschrift ) vond. Daarin wordt 
op ironische wijze de bewering van Leeuwenhoek van het vin- 
den van levende diertjes in verschillende vochten enz. en dat 
hij wormen meende te zien, waar anderen niet het minst daar- 
van konden bespeuren gehekeld, de schrijver is overtuigd dat 
men over zijne waarnemingen hetzelfde oordeel kan vellen dat 
Dr. Becker in zijn „Närre Weisheit und weise Narheit”, 1682, 
n°. 38 heeft aangevoerd: 


„Die welt still steht, 

Und nicht umgeht, 

Wie recht die Gelehrten meynen; 

Ein jeder ist Seines Wurms vergewyzt, 
Copernicus des Seines, 

Und also Herr Lewenhoeck des Seinen’, 


Onder de scherpste tegenstanders van Leeuwenhoek, niet al- 
alleen bij zijn leven, maar zelfs na zijn dood, moet men zijn 
land- en tijdgenoot Hartsoeker rekenen. Deze geleerde, wiens 


1) „Anleitung zur historie der medicinischen Gelährheit von Gottlieb 
Stolle”. Jena, 1731, 4°,, 3de Th. S. 535. 

Deze en vele andere bronnen werden mij met groote welwillendheid ver- 
strekt door den Hoogleeraar Dr. Groshans, wiens rijke verzameling boe- 
ken ten allen tijde mij ten dienste stond. 


78 


scherpe critiek zelfs mannen als Bernard, Leibnitz, Newton en 
anderen niet spaarde, had zich de moeite gegeven, om na den 
dood van Leeuwenhoek zijne brieven te onderzoeken. Hartsoeker 
heeft dit onderzoek geplaatst achter zijn „Ccurs de Physique, 
accompagné d'un extrait critique des lettres de Mr. Leeuwen- 
hoek,” welk werk in 1730 bij Jan Swart te ’s Hage, na den 
dood van Hartsoeker, is in het licht gegeven. 

Dit critisch onderzoek draagt het karakter van persoonlijken 
wrok en geringschatting, waarvan de proeven schier op iedere 
bladzijde te vinden zijn. 

Een paar voorbeelden van de wijze, waarop Hartsoeker ge- 
woon was in zijn „Extrait critique” de waarnemingen van 
Leeuwenhoek te critiseeren, zullen voldoende zijn, om zijn scher- 
pen toon te leeren kennen. 

Van de brieven in het algemeen sprekende, zegt hij daarvan, 
dat zij geschreven zijn „dans un stile bas et rampant” hoewel 
hij niet nalaten kon te erkennen, dat zij „contiennent parmi 
quantité d'observations inutiles et chimeriques, quelques unes de 
très bonnes et qui servent à lavancement des sciences.” 

Hij spreekt verder met minachting van zijn persoon, en niet 
zonder jaloezie, wegens de onderscheiding die-hij van anderen 
ondervond: „Je n'ai jamais été surpris qu'un homme comme 
notre auteur, dont le genie étoit assurément au dessous du mé- 
dioere, ait parlé comme il a fait des globules du sang, du lait 
etc; mais mon étonnement a été bien grand de voir que de 
célèbres médecins et professeurs en philosophie et en médecine, 
Font cité avec élòge sur sa belle découverte des pretendues 
boules, et ont adopté sont galimatias.” 

Dat ook Leeuwenhoek zelf niet vriendschappelijk gezind was 
ten opzichte van Hartsoeker kan blijken uit de volgende pas- 
sage uit het genoemde „Extrait critique”. „J'ai été trois fois 
chez lui. J'y fus la prémière fois avec un bourguemestre de 
Rotterdam et avec mon père vers la fin de année 1672, ou 
au commencement de l'année 1673, dont il s'est fort bien sou- 
venu comme on le verra dans la suite. J'y fus la deuxiéme 
fois seul, vers la fin de l'année 1679 à mon retour de Paris. 
Cette visite, que je lui rendis, moité dans la ruë et moitié a 


19 


Ventrée de sa maison, m’attira son disgrace et m'en fit un en- 
nemis capital, à cause que je lui fis sur ses ridicules anatomies, 
quelques objections aux quelles il ne pouvoit me répondre. Com- 
ment faites-vous, lui disois je, pour disséquer, par exemple, une 
puece, et qui plus est, une mite, pour tirer les testicules de leur 
corps, pour ouvrir ces testicules et en ôÔter la semenece, enfin 
pour voir que cette semence est remplie de petits animaux en 
forme de petites anguilles fort longues et fort minces; de quels 
verres vous servez vous pour faire cette anatomie? Si le verre 
est petit, vous n'avez pas assés de lumière, parce que vous le 
cachez à vous même; sil est grand il ne grossit pas assés. Mais 
de quels couteaux vous servez vous? Gelui qui auroit le tran- 
chant le plus fin et le plus aigu écraseroit le vaisseau plutôt 
que de Touvrir .…… . et la dessus s'ennuiant sans doute de mes 
objections, il me congédia assez brusquement, disant qu'il avoit 
d'autres affaires.” 

Zijn derde en laatste bezoek bracht hij aan Leeuwenhoek in 
1697 of 1698. Hartsoeker was toen in gezelschap van den Dur- 
gemeester van Delft, wien hij verzocht had zijn naam niet te 
noemen. 

Leeuwenhoek had tot ontvangst zijner gasten alles in gereed- 
heid gebracht, ten einde hen eenige praeparaten te laten zien. 
De burgemeester niet aan dit verzoek van Hartsoeker denkende, 
stelde hem aan Leeuwenhoek voor, waarop Leeuwenhoek, zoo 
zegt H., in zijn Extrait critique: „me regardant avec un air dé- 
daigneux, et d'un oeil d'indignation et de mépris, serra d'abord 
toute la boutique, sans vouloir nous faire voir la moindre chose, 
et peu s'en fallut qu'il ne nous mit par les bras hors de sa 
maison.” 

Aan het slot van de ertiek zijner brieven gekomen, zegt Hart- 
soeker, in de beoordeeling van zijn laatsten brief, vol van scherpte 
en persoonlijke antipathie: „Tout ce qu'il y dit a été dit et re- 
dit mille fois, de sorte que ce ne sont qu’autant de parôles per- 
duës; et pour ce qui est des figures qu'il a fait graver de ses 
observations, elles ne signifient rien du tout, et ne representent 
que des traits confus”. 

Blijkt nu uit al het aangevoerde, dat bermen wegens 


80 


zijne ontdekkingen en vooral zijne „ speculatiën” over de voorttee- 
ling, veel tegenspraak ondervond en dikwijls aan hevige aanval- 
len blootstond, aan den anderen kant had hij ook warme voor- 
slanders onder de beroemdste en geleerdste mannen van zijn 
tijd. Hiervan blijkt ons vooral uit eene correspondentie met 
Leibnitz, d.d. 28 September 1715 1). Deze had hem namelijk ge- 
schreven, dat de geleerde Vallisnieri te Padua zijne stellingen 
ontkende en dat hij (Leibnitz) weldra een werk dacht uit te ge- 
ven over dit onderwerp, waarin hij hem recht zou laten weder- 
varen. Leeuwenhoek antwoorde: „Wij hebben in ons lant een 
spreekwoort, dat ééne bonte kraaij geen koude winter maakt, 
is de Heer Vallisnieri tegen myne stellinge, daar syn der wel 
duyzent voor my.” 

Van deze uitspraak van Leibnitz ten gunste van de stellingen 
van Leeuwenhoek, alsmede van zijn groote verdiensten, blijkt 
ons nog nader uit eene verwijzing naar het boven bedoelde ge- 
schrift, de „Theodicae” van Leibnitz, waarin hij werkelijk deze 
theorie van Leeuwenhoek verdedigt 

In een door Prof. G. G. Ehrenberg in 1845 gehouden rede- 
voering in de vergadering van de Pruisische Akademie van We- 
tenschappen, ter herdenking van den geboortedag van Leibnitz °), 
wordt namelijk door genoemden geleerde met de hoogste ach- 
ting over Leeuwenhoek gesproken, als van iemand, op wiens 
oordeel als nauwkeurig, scherp waarnemer, Leibnitz zeer hoogen 
prijs stelde. 

Na eene korte vermelding van de tusschen Leeuwenhoek en 
Leibnitz gevoerde correspondentie in de jaren 1715 en 1716 
(toen de laatste 60 en Leeuwenhoek reeds 84 jaren oud was), 
voornamelijk bevattende de gevoelens van den laatsten, in ant- 
woord op door Leibnitz aan zijn oordeel onderworpen vragen, 


1) Sendbrieven n®. 20, blz. 166. 

2) „Rede zur Feier des Leibnitz'schen Jahrestages über Leibnitz'ens Me- 
thode Verhältniss zur Natur-Forschung und Briefwechsel mit Leeuwenhoek, 
in der ôffentlichen Sitzung der Königlich-Preuss. Akademie der Wissenschaf- 
ten am 3 Juli 1845 gehalten von Christian Gottfried Ehrenberg. 

Deze redevoering is te vinden in de Bibliotheek der Leidsche Hoogeschool, 


81 


omtrent de physiologische beteekenis der spermatozoiden, zegt 


\, N C kf 
. . . Er . Aer AGS kW ; 
Ehrenberg, dat Leibnitz getuigde: „dat hij de meeningen van EW ADS 
. Merak. . SS OW ONAzr 
Leeuwenhoek over dit vraagstuk voor zeer waarschijnlijk hield Ee 


en die ook in zijn Theodicae *) had uitgesproken.” 

Ehrenberg zelf noemt in genoemde redevoering Leeuwenhoek’s 
ontdekkingen der infusoriën in het water en der spermatozoiden 
in het mannelijk sperma, „twee der schitterendste en onvergan- 
kelijkste ontwikkelingsmomenten der menschelijke kennis.” Eh- 
renberg zegt aldaar verder van Leeuwenhoek, dat hij niet, zoo 
als Haller in zijne beroemde physiologie aangeeft, een voormalig 
brillenslijper te Delft was geweest, „maar een onafhankelijk, 
zonder strenge school gevormden, maar door Boerhaave en Huy- 
gens, zijn hoogstverdienstelijke landslieden, persoonlijk geachten, 
met vele beroemde mannen van zijn tijd en ook met Leibnitz 
in schriftelijke verbintenis staanden man, de onafhankelijke zoon 
van een welvarende brouwersfamilie te Delft, wiens wetenschap- 
pelijke trouw, vlijt en geniale ontdekkingen alle erkentenis en 
eer verdienen.” 

Leeuwenhoek werd door Leibnitz nog in zijn, na zijn dood 
uitgekomen „Protogeae”, in het bijzonder met de volgende woor- 
den, welke als antwoord en dankbetuiging moesten strekken 
voor den laatsten aan hem gezonden brief, herdacht: 

„Et velim mieroscopia ad inquisitionem adhiberi, quibus tan- 
tum praestitit sagax Leeuwenhoek Philosophi Delphensis dili- 
gentia, ut saepe indigner humanae ignaviae, quae aperire oculos 
et in paratam scientiae possessionem ingredi non dignatur. Nam 
si saperemus jam passim ille imitatores haberet 2). 

Omtrent het gunstig oordeel van Boerhaave over de stellingen 
van Leeuwenhoek, zegt hij in een zijner brieven: „de Heer 
Boerhaave in syn oratie, verwerpt onder andere de stellinge 


1I) De „Theodicae” van Leibnitz verscheen in 1710. 

2) Ook zou ik wenschen, dat bij het onderzoek de microscopen werden 
aangewend, waarmede de schrandere en ijverige Leeuwenhoek zoo veel 
heeft gepraesteerd, dat ik mij dikwijls verontwaardig over der menschen 
traagheid, die de oogen niet willen openen en zich niet verwaardigen te 
geraken in het voor de hand liggend bezit van wetenschap. Want indien 
wij wijs waren zoude hij reeds overal navolgers hebben. 


82 


van verscheyde Heeren omtrent de voortteelinge, en seyt dat de 
myne in Italiën, Duytslant, Engelant, ende Vrankryk, werden 
aangenomen.” 

Leeuwenhoek achtte het vooral noodig de bedenkingen, die 
bij de leden der „Royal Society” tegen het groot aantal diertjes 
door hem in het sperma waargenomen, gerezen waren, te we- 
derleggen. Hij deed dit in een brief aan Nehemiah Grew, d.d. 
25 April 1699 TU) en zegt daarin het volgende: „en alhoewel 
in myn selven versekert dat dese myne verhaalde observatiën 
by weynige menschen sullen aangenomen worden, nademaal 
het onmogelyk is, sulken grooten getal van levende schepsels in 
soo een quantiteit materie te bevatten, soo wil ik alle de gee- 
nen die het selvige verwerpen, het haar ten goede afnemen, te 
meer, omdat wanneer ik van het groot getal van levende schep- 
sels in ’t water schreef, by de Koninglyke Societeyt selfs niet 
konde aangenomen werden. Maar daar ik myne calculatie en 
eenigsints myn methode van doen beschreef, soo heeft UEd. 
confrater de Heer Robert Hooke het getal noch vergroot ende 
my geschreven, dat zyn Koninglyke Majesteit sulks gehoort heb- 
bende, begeerig was om hetselvige te sien, ende dat hy hem be- 
liefde, en de dierkens siende, met verwondering deselve aan- 
schouwde, ende met groot respect van myn naam sprak. Want 
soo waaragtig, als ik van de dierkens in het water heb geschre- 
ven, soo waaragtig schrijf ik van de dierkens in ’t mannelijk 
zaad van menschen, beesten, vogelen ende visschen, en het sal 
my genoeg zyn, soo ik maar credit by UEd. en de geleerde 
Heeren Philosophen vinde, waaraan ik ook niet en twijffele.” 

Leeuwenhoek was echter, bij al zijn vasthouden aan hetgeen 
hij voor waarheid hield, volstrekt niet onvatbaar voor overtui- 
ging, zoo als sommige schrijvers wel eens hebben gezegd. Dit 
kan, onder meer andere betuigingen van hem in zijne brieven, 
blijken uit zijne volgende verklaring in een brief aan George 
Garden ®) „myn voornemen is niet hartnekkig by myn stellinge 


1) 28ste Brief, blz. 13. 
*) 4de Vervolg, Siste Brief, blz. 671, 


83 


te blijven, maar zoo ras, als men my waarschynlyke redenen te 
gernoet voert, daar van ik een bevattinge kan krygen, dat ik de 
myne sal verlaten, en tot een ander overgaan, te meer, omdat 
doorgaans myne tragtingen tot geen ander eynde strekken, als 
omme waarheyt, soo veel in myn vermogen is, voor de oogen 
te stellen, die te omhelsen, ende myn kleyn talent, dat ik ont- 
fangen heb, te besteden, om de werelt, van haar Out-Heydens 
bygeloof af te trekken, ende tot de waarheyt over te gaan, ende 


bl 


die aan te kleven.” En elders!) „Ik weet wel, dat in myne 
stellinge die ik kome te maken, niet alle over een komen, maar 
tegen den anderen strijdende saaken daar onder gevonden werden, 
soo sal ik al weder seggen, dat myn doen is, niet langer myn 
gevoelen staande te houden, tot der tyd en wyle ik beter on- 
derrigt werde of dat myne aanmerkingen my tot andere gedag- 
ten doen over gaan en ik sal my noyt schame van dit myn 


) 


doen af te wyken.” Dat is de taal van een eerlijk, eenvoudig, 
oprecht gemoed, en onwillekeurig worden wij met eerbied ver- 
vuld voor den man, die pal stond tegen onwaardige verguizing 
en bespotting, maar vatbaar was voor overtuiging. Hoe meer men 
de brieven van Leeuwenhoek doorleest, hoe meer men versterkt 
wordt in deze gunstige opinie omtrent hem, die wel niet vrij 
was van gebreken, gedeeltelijk ook toe te schrijven aan zijne 
beperkte ontwikkeling, maar die overigens edel van hart en een- 
voudig van zin was en daarvan talrijke bewijzen gaf. — 

Bij het doorlezen zijner brieven treft ons zijn onbevangen- 
heid van oordeel, zijn oorspronkelijkheid in het verklaren en 
beoordeelen van feiten door hem waargenomen, en zijn helder 
inzicht in vele zaken, waardoor hij bleek een zelfstandig denker 
te zijn, die weinig behebt was met de vooroordeelen van 
zijn tijd, deze, waar hij kon, bestreed en zich alzoo in de 
eeuw waarin hij leefde, als een man van vooruitgang deed 
kennen. 

Vooral werd de lichtgeloovigheid der groote menigte scherp 
door hem bestreden; dit bleek a. o. als hij in de gelegen- 


1) 3de Vervolg, 74ste Brief, blz. 507, 


84 


heid was te waarschuwen tegen vreemde geneesheeren ‘en 
het gelooven in hunne hoogdravende aankondigingen van zoo- 
genaamde onfeilbare middelen tegen allerlei kwalen. Hij doet 
dit met ernst en overtuiging en wij zien daarin het bewijs. dat 
Leeuwenhoek reeds twee eeuwen geleden wijzer was dan zoo ve- 
len van onzen tijd. „Het is te beklagen” zegt hy 5) „dat veele men- 
schen in ons lant soo ligt-geloovig zyn, want laat maar een vreemde 
geneesheer in ons lant komen, die sig selven beroemt van groote 
cure gedaan te hebben, gelyk ze gemeenlyk doen, en haar roe- 
men met veel leugens weten op te pronken. Dit pochen en 
snorken vint veeltyds niet alleen ingang by den gemeenen man, 
maar het gaat ook over tot luyden, waarvan men een beter oor- 
deel verwagte; en als men deze vreemde opsnuyvers omtrent 
saken, die ze behoorde te weten, komt aan te spreken, bevind 
men haar slegte knegten te zijn. Eenigen tijd geleden en is in 
ons land gekomen, een grooten, botten opgever en leugenaar, 
zynde een Hoogduytser, die sig beroemde, door syn poeder 
„Sympatie”, alle gebreken die men hem kwam te noemen, te 
sullen genesen. Dezen pofhans die bragt men uyt een nabyge- 
legen stad, met een karos aan myn huis, opdat ik soo een won- 
derlyke geneeser soude aanschouwen; dese syne geneesinge be- 
stond alleen door syn poeder Sympatie te gebruyken op de 
urine van de yder. Nadat ik de opsnorkinge van geneesinge 
in ’t breede soo lang hadde aangehoort, dat het my verveelde, 
versogt ik de vryheid te mogen hebben, om myne gedagten soo 
als ze by my lagen, te uytten, dat my wierd toegestaan, waarop 
ik, sonder veel omwegen, op het eerste seyde, dat wy Hollan- 
ders sulks niet en sullen gelooven, enz. en op het tweede dat 
ik het aste een onmogelijkheid, en dat alle, die sulke taal voe- 
ren, door my voor desen was geseyt, en nog staande gehouden 
wierd, dat het maar bedriegers syn; in ‘t kort, hy verhaalde 
soo vele geneesinge en door sulke wegen, die geen de minste 
schyn van waarheden konnen hebben, en die by alle verstan- 
dige verworpelyk syn. Ja soodanig, dat ik my schaamde over 
syn onnoselheid, en gelyk ik voorseyd hadde, dat ze alle sullen 


1) 7de Vervolg, 120ste Brief, blz. 138, 


J 


bedrogen werden, die met hem aanslaan, gelyk gevolg sulks ge- 
leerd heeft, want hy is met schande vertrokken”... „Is ’t niet 
miserabel”, zegt hy iets verder, „dat onse natie haar aan sulke 
menschen overgeven, daar ze ten genoege konnen gedient wer- 
den van oude ervaren geneesmeesters, onze inboorlingen en die 
door de bank meer begaaftheden bezitten, als de vreemde die 
we behaamt hebben”... „Ons leert de ondervindinge hoe oner- 
varender in konsten en wetenschappen, voornamentlijk in de 
genees- en heelkunde, hoe grooter roemers.” Ten slotte betuigt 
hy het zyn roeping te achten tegen al dergelyke dwaling te 
stryden en te waarschuwen: „dese opmerkinge komende van 
iemant die de waarheden omhelst en de werelt, soo veel als in 
syn gering vermogen is, van de dwalinge ende het vooroordeel, 
die niet als te veel nog in swang gaan, af te leyden.” 

Het blijkt dat Leeuwenhoek’s helder oordeel en zijn kennis 
van vele zaken door zijne stadgenooten en ook elders langza- 
merhand algemeen bekend was geworden en men hem over al- 
lerlei aangelegenheden kwam raadplegen. Zoo werd hij niet zel- 
den door geneesheeren geraadpleegd over verschillende verrich- 
tingen in het menschelijk lichaarn en trachtte hij meermalen 
hunne in zijn oog verkeerde denkbeelden, door bewijzen te we- 
derleggen, waarbij hij zich niet altijd van zekere bijtende scherpte 
onthouden kon, want hij was een man, die zonder aanzien des 
persoons zijn gevoelen rond weg uitsprak en wien, zoo als men 
zegt, het hart op de tong lag. Niet zelden geraakte hij dan ook 
met hen aan het discuteeren en veroordeelde met scherpte hunne 
verkeerde zienswijzen. Men oordeele over de volgende staaltjes }). 
„Weynige dagen geleden, kome ik by eene vrouwe, die eenige 
kleyne uytsypelinge van vogtigheden, beneden aan het been 
hadde”... „Om nu het verhaalde ongemak te genezen, hadde 
seker geneesheer alle syne bedenkelyke middelen in ’t werk ge- 
stelt dog alles te vergeefs en tusschen beyde verscheyde pur- 
geerende medicamenten ingegeven, onder anderen had ze een 
dag à twee daar te vooren een kleyn poeyertje ingenomen, waar- 
van ze wel agt afgangen hadde gehad. De geneesmeester sulks 


1) 7de Vervolg, 120ste Brief, blz. 130, 


86 


geseyt werdende, bekende dat het te veel ware, en dat drie af- 
gange genoeg hadde geweest”’.... „De lydster is van geen 
starkte en daar by mager en gelijk wel 25 andere geneesmees- 
ters, haar souden aanraden het matelyk theedrinken, soo ver- 
bied sulks haar genees-meester. Dese mishandeling van stark 
purgeren en hoorende dat haar ligchaam met roode puysten 
was uytgeslagen geweest, dede my uytbarsten met een hevigheid 
te seggen, soo een swak ligchaam soo een poeyer in te geven, 
sulken werkinge te veroorsaken is eer een moortmiddel, dan 
een geneesmiddel. Naderhand versta ik, dat het poevertje, dat 
de afgange hadde veroorsaakt, omtrent een aas zwaarte heeft 
gewogen, dat geen tienduysenste gedeelte van een pont is. Als 
nu soo een kleyne quantiteit stoffe, sulke beweginge in maag 
en darmen kan te weeg brengen, mogen wy niet met regt soo- 
danige stoffe een „Moortpoeder” noemen”? 

Nog verhaalt hij 1) dat zeker Doctor in de medicynen hem 
een papiertje vertoonde, waarin eenige kleine deeltjes waren, 
door zekere jufvrouw in haar urine geloosd, met verzoek die te 
examineeren. Hij beschouwde deze voorwerpen door zijn mieros- 
coop en bemerkte al dadelijk, dat het zaadjes uit de aalbes wa- 
ren. De geneesheer, die hij dit mededeelde, wist daar geen ver- 
klaring van te geven, en scheen niet ongenegen om de zaak 
voor mogelijk te achten, doch Leeuwenhoek bewees duidelijk, 
dat zulke zaadjes onmogelijk door de maag en ingewanden in de 
blaas konden geraken, maar was van gevoelen, dat eerder 
een der dienstboden die zaden in den waterpot zou geworpen 
hebben,” om door sulk doen, haar juffrouw te meerder kon be- 
klaagt werden.” „Wij vinden menschen,” vervolgt hy, „die de 
naam wel willen dragen van doorgaans siekelyk te syn, omdat 
men haar beklagen en medelyden souden hebben.” 

Van wege de „Royal Society” werd hem het onderzoek van 
haren opgedragen, die zeker geneesheer uit Pleymouth, Yonge 
genaamd, aan dat collegie had toegezonden, met mededeeling 
dat deze haren, volgens zeggen, door eene vrouw in hare urien 
geloosd waren. Hij voldeed aan die opdracht en ontdekte dat 


1) 3de Vervolg, 72ste Brief, blz. 449. 


87 


het niets anders was dan schapenwol, zoodat hier bedrog in het 
spel was” ). 

Leeuwenhoek verhaalt in dienzelfden brief nog een ander ge- 
val, waarin hij verzocht werd een steen te onderzoeken, die 
door zekere vrouw zou geloost zijn en waarvan hij het bedrog 
onmiddellijk aantoonde. „Een seker vrouwspersoon,”’ zoo) verhaalt 
hij, „maakte de onnosele menschen wys,! dat zy verscheyde 
steenen, door ordinaire waterloosinge, met smert quyt wierde. 
Dit geloofde ook in die tijd seker geneesmeester, en ook eenige 
kerkelyke personen, soo dat vele medelyden met haar hadde, en 
groote opschuddinge in de stad maakte. Seker geneesheer (dien 
hij echter niet noemt waarschijnlijk om de lichtgeloovige te spa- 
ren) gaf my soodanigen steen in de hand, om die te examineren. 
Maar ik gaf hem aanstonts over, nadat ik alvooren met myn 
sleutel op deselvige hadden geslagen, en daardoor met het bloote 
oog gesien, dat het een stuk van een gebakke vloersteen was. 
En sulks wierd ook by eenige Hooge-leeraars, die deselvige ten 
proeve hadden gestelt, bevestigt, en sedert dat deze valsheyt 
ontdekt was, heb ik niet gehoort, dat sy meer veynsde steenen 
quyt te worden.” 

Overigens was zijn oordeel over geneeskundigen en het ge- 
bruiken van geneesmiddelen alles behalve gunstig. Hij was te 
zeer gewoon geraakt om de verrichtingen in het dierlijk lichaam 
nategaan en zal daar zeker veel over gelezen hebben, zoodat 
hij zich over de werking der geneesmiddelen een eigen oordeel 
en verklaring gevormd had, en vooral over de verandering, die 
het bloed door vermenging met zekere zouten onder het micros- 
coop ondervond. Hij meende dan ook, dat het op gelijke wijze 
inwendig een dergelijken invloed zou ondervinden; vandaar dat 
hij vele ongesteldheden toeschreef aan den te dikken toestand 
van het bloed, zoodat het te traag door de nauwe capillaire 
buisjes vloeide. Hij meende dat veel drinken deze dikke 
bloedmassa weder zou verdunnen en paste deze theorie dan 
ook getrouwelijk op zijn eigen lichaam toe; zoo was zijn ge- 


1) „Philosophical Transactions. Vol. XXVI, pag. 416.” 


88 


woonte Ì) als hij des avonds wat overvloedig gesoupeerd had, 
den anderen morgen meer dan gewoonlijk koffie te gebruiken 
en wel zoo heet en schielijk mogelijk, ten einde zweeten te be- 
vorderen, „en soo door sulk doen” zeet hij, „mijn hghaam niet 
kan herstelt worden, een gantschen Apoteecq, beeld ik my in, 
sal soo veel tot herstelling van myn lighaam niet konnen uyt- 
leveren, en dit is ook het eenigste middel, die ik sedert veel 
jaren hebbe in ’t werk gestelt, als ik een koorts gewaar werd, 
alleen met dat onderscheyd, dat ik my ook door thé-drinken 
soo doe sweeten…”’ Na eene lange redeneering over de gevolgen 
van het te dik zijn van het bloed, de vertraging der circulatie 
en het ontstaan hierdoor van allerlei ongesteldheden, besluit hij 
met de volgende, gansch niet malsche tirade, waarbij ook de 
Apotheker zijn deel krijgt: .... „Dit soo synde, is het te bekla- 
gen, dat de geneeskunde geoeffent werd van soo veele, by de 
welke geen goet oordeel is, want wat Apoteeker, wat Chirurgyn 
isser, die sig niet onderwint in geringe voorvallen, purgeerende 
saaken in te geven, en dit is by veele het eenigste dat sy ver- 
rigten konnen, waardoor ze veele haar eynde komen te verhaas- 
ten, want de meeste hebben gants geen kennis van het maak- 
sel van ons lighaam, veel min dat ze de bequaamheid hebben, 
om de sieke wel te ondervragen, en dan te overwegen waaruyt 
de ongemakken syn voortkomende. Het werd by eenige geoor- 
deelt datter geneesmeesters gevonden worden, die maar om wel- 
staans wille en als niet te vergeefs by de sieken te komen, het 
eene ofte het andere ordonneeren, en ten anderen, omdat ze 
de medicamenten sowlen leveren, of ook wel om de Apoteeker 
gelt in de beurs te jagen”... Zelf had hij dan ook wemig 
vertrouwen in de geneesheeren en was er niet toe te brengen, 
bij voorkomende ongesteldheid, geneesmiddelen te gebruiken. 
„ Wat my belangt,” zegt hy, „wij sullen wel wagt houden, dat 
soodanige moort-poeders ®) uyt ons lighaam blyven, en ook wel 
wagten voor alle geneesmeesters, die diergelyke lighaam schade 


1) 7de Vervolg, 420ste Brief blz. 133. 
2) Dit doelt op hetgeen hij omtrent zoodanige purgeermiddelen op blz 
86 gezegd heeft, 


aat 


89 


5 
toebrengende, sulke saaken in ’t werk stellen. Want soodanigen 


medicament berooft het lighaam van de dunne stoffe, die de me- 
nigvuldige vaatgens, leggende in de holligheden van de darmen, 
uyt de chyl soude overgenomen, ons bloet en andere sappen 
verdunt, en voedsel toegebracht hebben. Ook blykt klaar, dat 
meest alle de geene die heden door purgeren verscheyde afgan- 
gen hebben gehad, des anderen daags hardlyvig sullen syn, 
welke hardlyvigheid alleen veroorsaakt werd, beeld ik my in, 
omdat het lighaam des daags te vooren, door het ontydig weg- 
stooten van de chyl, gebrek aan genoegsamen vogt geleden heeft, 
nu alle de vogt uyt hetgeene men genuttigt heeft, soodanig uit 
het lighaam heeft overgenomen, dat de excrementen hard syn.” 

Ook had hij dikwijls langdurige gesprekken met geneeskundi- 
gen over de voeding en de verteering der spijzen, over de cir- 
culatie van het bloed door het ligchaam en over de bestrijding 
van de toen heerschende meening, dat het bloed, door de lucht 
die in de longen door het inademen komt, in een gistenden toe- 
stand geraakt. Hierover laat hij zich aldus uit®): „Ik heb sedert 
eenige jaren tegen verscheyde doctoren tragten staande te hou- 
den, dat ’er geen fermentatie in het bloed is, en onder anderen 
ook op wat manier ik my imagineerde, dat het bloed door het 
lighaam wierd voortgestooten, hoe hert en pols in een koortsige 
stark slaande, egter de circulatie van het bloet (meest) langsa- 
mer is; hoe onse vlees draatjens, schoon er geen bloedvaatjens 
door loopen, egter van het arteriaal bloed gevoed werden; hoe 
de spys in de maag en darmen verbryselt werd. Onder de doc- 
toren was er een die my meenigmaal quam besoeken; dese 
verhaalde in presentie van andere Heeren, dat hy een groot ge- 
vallen had gehad in myne stellinge; dat hy laatst van my ver- 
trekkende met nog een doctor, die in ’t geselschap was, den 
gantschen nagt, over myne redenen, die ik gewisselt had, hadde 
gephilosopheert; dat hy daarover soude schryven, maar my de 
eer soude geven, alsoo hy met een ander zyn gedagten niet 
wilde pronken.” 

Leeuwenhoek had echter ook zonderlinge denkbeelden over 


1) 38ste Brief, blz. 21. 


90 


sommige zaken; zoo schreef hij de oorzaak, waarom bij voor- 
beeld azijn en andere zuren een zuren smaak bezaten, daaraan 
toe, dat de aan beide zijden scherp toeloopende kristalletjes, die 
hij onder het microscoop waarnam, als hij azijn op een glaasje 
van zelf liet verdampen en die hij „ het zout van den edik” (azijn) 
noemde, met deze scherpe of nijpende deelen op den tong prik- 
ken en het gevoel veroorzaken, dat wij zuur noemen! Eveneens 
schrijft hij het gevoel van hitte of branden van de peper op de 
tong toe, aan de scherpe naaldvormige kristallen, die hij door 
aftrekken van peper in water onder het microscoop bekwam en 
die hij de „soutdeelen der peper’ noemde; deze deelen nu zou- 
den dan met hun scherpe deelen zoodanig op de tong of in 
den mond steken, of kwetsen, dat men daardoor de bekende 
heete of brandende smaak ondervond. Zoo ook schreef hij de 
vergiftige werking der kwikzouten daaraan toe, dat de puntige 
scherpe uiteinden der microscopische kristalletjes, de darmwan- 
den en bloedvaten verwondden en daardoor dikwijls de dood 
veroorzaakt werd! 

De zoete smaak werd volgens Leeuwenhoek veroorzaakt, door- 
dat de deelen van de suiker, hoewel uit scherpe punten of 
hoeken bestaande, in het vocht van den mond de scherpte verlie- 
zen en eene zoo zachte buigzame gedaante aannemen, dat, wat 
zij op de tong ontmoeten, daarvoor buigen moet waardoor deze 
zoo aangenaam daar zijn, dat zij ons den smaak van zoet doen 
gevoelen !). — 

Vragen van allerlei aard werden dikwijls aan zijn oordeel on- 
derworpen en men ging zelfs zoo ver, dat men aan hem de 
kennis over verborgen zaken toeschreef, oordeelende dat de ont- 
dekkingen, die hij bekend maakte, tot de onmogelijkheden be- 
hoorden en alleen met behulp van geheime kunsten kon- 
den bewerkt worden. „Ik weet wel,” zoo zegt hij in een brief 
aan zijn neef Dr. Abraham van Bleyswyk?), dat dit mijn schrij- 
ven bij eenigen niet zal aangenomen werden, als oordeelende 
dat de geseyde ontdekkingen onmogelijk zijn te weeg te bren- 


1) No. 43, blz. 66. 
2) 32ste Sendbrief, blz. 317, 


91 


gen; maar ik trek mij zoodanig tegenspreken niet aan. Men seyt 
tegenwoordig by de onverstandige nog van my, dat ik een tove- 
naar ben; ende dat ik de menschen vertoon dat ‘er niet en is, 
dog het is haar te vergeven, zy weten niet beter.” 

Allerlei onderzoekingen werden hem opgedragen, door aan- 
zienlijke stadgenooten, geleerden, corporatiën en handelaars. leder 
stelde prijs op zijn ervaring en doorzicht en hij was er de man 
niet naar om een onderzoek, dat hem was opgedragen, niet met 
ernst te ondernemen, of te rusten, voor dat hij een bevredigend 
resultaat van de hem voorgestelde onderzoekingen kon geven. 
De Royal Society noodigde hem onder anderen in 1680 uit om 
zijne proeven, over de werking van sommige scheikundige prae- 
paraten, waarover hij reeds vroeger zijne bevinding had medege- 
deeld, voort te zetten. Zij voegde er bij „dat zijne speculatiën 
over dit onderwerp ten hoogste waardig waren om verder te 
worden vervolgd ter ontdekking der verborgen werking der ge- 
neesmiddelen in het menschelijk lichaam.” Zij bevalen hem dit 
onderzoek aan met hartelijke toewensching van een goed succes !). 

Leeuwenhoek bleef niet in gebreke aan die vereerende op- 
dracht te voldoen. Dit onderzoek bepaalde zich bij de waarneming 
met het microscoop van de verandering die de bloedlichaampjes 
ondervonden, als zij met sommige stoffen, vooral sal volatile ole- 
osum werden vermengd. Hij zag dan hij dit laatste dat het bloed 
dadelijk eene veel lichter roode kleur verkreeg, terwijl hij waar- 
nam dat de bloedlichaampjes binnen een kwart minuut verdwe- 
nen waren. Deze kleursverandering en oplossende werking moet 
aan de ammonia worden toegeschreven, waaruit dit praeparaat 
hoofdzakelijk bestaat, zijnde een mengsel van ammonia liquida, 
met barnsteen-, muscaatnoot-, anijs-, en kaneel-olie. 

Paulus Hermanus, Hoogleeraar in de Kruidkunde te Leiden, 
stelde zijn groot cabinet van zaden voor hem open, daar hij 
Leeuwenhoek’s belangrijke waarnemingen omtrent de structuur 
van het hout en andere merkwaardige onderzoekingen betrek- 
kelijk de planten-physiologie waardeerde en persoonlijk met hem he- 
kend was. Hij noodigde Leeuwenhoek uit de zaden, die hem be- 


1) 49ste Brief, blz, 30. 


92 


haagden, ter onderzoeking er uit te nemen. Onder meer andere 
viel zijn aandacht op het „Carpok-zaad”, hetwelk hij beschrijft }) 
als de zaaddragende vrucht van Panjala sive Arbor lanigera Bon- 
tii, in den „Hortus Malab.” T. III pag. 59. Wij maken hier al- 
zoo kennis met dezelfde stof, welke wij als kapok kennen ?). 

In het jaar 1685 werd door Constantijn Huygens zijn oordeel 
gevraagd over de mogelijkheid, dat boomen, omgekeerd in de 
aarde geplant, wortelen, en de takken en bladeren in den grond 
tot wortelen zouden kunnen groeien 5). De bewoordingen van 
dien brief van den beroemden Huygens zijn zoo vleiend voor 
Leeuwenhoek en getuigen zoo zeer van de hooge achting, die 
Huygens voor hem koesterde, dat ik mij niet kan onthouden 
deze hier in te voegen. 


Hage den 17 December 1685. 
Monsieur Lieeuwenhoek, 


„Ik en werde nooyt moede UE, onvermoeyde neerstigheyt te 
pryzen, in ’t ondersoek van geheymenissen die weynig van onse 
voor-ouderen in gedachten syn gekomen, en veele van onse na- 
komelingen tot een licht en spoor sullen strekken, om dieper 
en dieper waarheden op te delven. UE. is daartoe tegenwoor- 
dig op een fraay pad, daar van niet ligt en behoort te schey- 
den; soo groot is ’t gevolg van aller dingen eerste begintselen, 
soo UE. meer en meer staat gewaar te werden. 

Ik weet niet of gy ooyt kennisse hebt gehadt van het planten 
van boomen averegtsom, soo dat de wortelen in de lucht tot 
takken uyteroeyen. Verstaat Lindenboomen. Tot nog toe en hebben 
tt myn hovenieren niet te wege konnen brengen. Maar myn 
autheur is al te aansienlyk om my daer aan te laten twyfelen. 


1) 51ste Brief, blz. 67, terwijl de bijgevoegde afbeeldingen der met den 
kapokvezel en zaden gevulde vrucht, volkomen juist zijn, zijnde een exem- 
plaar van deze vrucht aanwezig in het pharmacognostisch kabinet van het 
Rotterd. Depart. der Ned. Maatsch. t. b. der Pharmacie. 

2) De plant waarvan de kapok afkomstig is, heet „Eriophorus Javana” 
Rumph., „Bombax pentandrum” L. „Ceiba pentandra” Gärtner, „ Eriodendron 
anfractuosum” Dec. 

3) 2de Vervolg, 64ste Brief, blz. 245, 


03 


Dat was voor eenige jaren den Heer CGhurfust van Brandenburg 
hier synde met syn tweede Churfurstinne, die my beyde in vol- 
len ernst confirmeerden, menigte van experimenten van sulke 
wortel-boomen onder haar gebied te hebben, uytstekende in 
groote wijdte, boven het gewoonlyk gewas. Myn zoon van Zeel- 
hem }) sedert met syn Hoogheyt in die landen geweest, ver- 
klaart er sig mede getuyge af. 

UE. discoursen van ’t gewas van de boomen en kruyden heb- 
ben my dit weder in gedenken gebragt. UE. kan der op spe- 
culeren en bedenken hoe het overeen kan gebragt werden, met 
hetgeene UE. ondervind in de maximen van de nature u soo 
verre bekent. Ik blijve 

Uw altoos dienstwillige vriend en dienaar, 
C. Huygens, V. Z. 


Leeuwenhoek oordeelde dat dit zeer wel kon, als de klapvlie- 
zen (schuinloopende streepen) in de groote vaten zoo ver konden 
gebracht worden, dat zij door het opgestooten vocht averechtsom 
gedrukt werden, en dat hij dit reeds twintig jaar geleden bij een 
wijngaard had opgemerkt, waarvan hij eene jonge plant in het 
midden dwars doorsneed en den een onderst boven naast den 
anderen in den grond plantte, en nadat deze wijngaart twee à 
drie jaren gestaan had, kon hij geen onderscheid aan beiden 
zien en droegen beiden goede vruchten. Ook liet hij nu in zijn 
tuin twee jonge lindeboomen planten, de een op de gewone wijs 
en de andere met de wortels naar boven. welke laatste, hoewel 
aanvankelijk trager in het groeien, zich toch later goed ontwik- 
kelde en wortelde. 

In 1690 onderzocht hij de zoo schadelijke insecten, die hunne 
eieren in het koren leggen en zoo doen ontstaan wat men ge- 
woonlijk de klander noemt. 

Het wormpje door de korenkopers en bakkers „ wolf” ge- 
noemd, beschrijft hij uitvoerig, gaat zijn metamorphose na, totdat 
het als een vliegend motje uit het omwindsel van de pop te 
voorschijn komt. Hij had opgeinerkt dat eenige dezer motjes, die 


1) Christiaau Huygens, Heer van Zeelhem, enz. 


94 


hij in een glazen buis had gesloten waarin hij de damp van 
brandende zwavel had laten komen, daardoor stierven. Aanstonds 
was zijn practische geest gereed dit verschijnsel in het groot toe 
te passen op het verdrijven van deze plaag van de graanzol- 
ders. Uit de grootte van het buisje dat hij gebezigd had en de 
hoeveelheid zwavel door hem gebruikt, maakte hij eene bereke- 
ning hoeveel zwavel er noodig zou zijn, om een korenzolder te 
zuiveren en vond dat daartoe een pond zwavel voldoende was, 
als men dit in twee à drie potten op den zolder geplaatst liet ver- 
branden, waarbij dan alle openingen goed gesloten moesten wor- 
den; deze zwaveling moest men doen zoodra de motten bespeurd 
worden en vóór dat zij in de gelegenheid waren eieren te 
leggen, en deze bewerking eenige dagen achter elkander vol- 
houden }). 

Deze zelfde zuiveringsmethode paste hij ook toe, naar aanlei- 
ding van een verzoek van Bewindhebbers der Oost-Indische 
Compagnie, om maatregelen te beramen tegen den worm in de 
muscaatnoot. Hij was van oordeel, dat, wanneer de zolders, waar 
de nooten bewaard werden, alle maanden goed werden gezwa- 
veld, de levende insecten. die uit de wormen kwamen, zou- 
den gedood en dus het verder doorknagen der nooten zou 
voorkomen worden. Ook achtte hij het zwavelen van het ruim 
der schepen, waarin men de nooten inlaadde, zeer dienstig, 
ter verjaging van dit en ander ongedierte ?®). 

In 1696 werd hem door Nicolaas Witson, President Burge- 
meester van Amsterdam, uit naam van Bewindhebbers der 
Oost-Indische Compagnie, het onderzoek opgedragen van een 
mineraal uit Tartarije afkomstig. Dit bleek hem bij verhitting in 
een glazen buis veel lood te bevatten. Later onderzocht hij nog 
een ander uit Sumatra en vond daarin goud en zilver, benevens 
zwavel, dat hij in een gesmolten toestand verzamelde ®). 

Hij onderzocht ook het katoenzaad en merkte onder anderen 
op dat het veel olie bevatte, en dat men, door die af te 


1) 3de Vervolg, 71ste Brief, blz. 397, 405. 
2) 5de Vervolg, 88ste Brief, blz. 42, 6de Vervolg, 99ste Brief, 
3) 6de Vervolg, 100ste Brief blz, 251—255. 


95 


zonderen, er een groote hoeveelheid van in den handel zou kun- 
nen brengen, ten einde voor velerlei doeleinden gebruikt te wor- 
den 5. Tarwe, rogge, gerst, boekweit en een menigte andere 
zaden werden door hem ontleedkundig onderzocht en tevens de 
zetmeelbolletjes er uit afgezonderd, die hij nauwkeurig beschrijft 
en afbeeldt; dit deed hij ook van rijst, boonen, erwten, enz. en 
beschreef de verandering, die zij ondergaan, wanneer zij, na met 
water verwarmd te zijn, door het microscoop beschouwd worden ®). 
Verder ontdekt hij dat het onderscheid tusschen witte en zwarte 
peper alleen daarin gelegen is, dat de laatste het onrijpe zaad 
is, nog bekleed met zijn buitenste omkleedsel terwijl de inwen- 
dige rijpe witte korrel de witte peper is, die dan ook krachtiger 
is dan de onrijpe zwarte peper ®). 

Belangrijk is ook zijn onderzoek naar het ontstaan en den 
aard der zoogenaamde galnoten. waarvan hij den waren aard 
goed waarnam en het insect beschreef, waaraan zij hun ont- 
staan te danken hebben ®. Wij hebben boven gezien dat hij op 
een zijner portretten, in het bezit van Dr. van Kaathoven, met 
een met galnoten voorzienen eiken tak is afgebeeld, hetwelk op 
dit onderzoek doelt. Zulk een met galnoten voorzienen eiken 
tak vindt men ook in den geciteerden 50sten Brief afgebeeld op 
blz. 44, met doorgesneden galnoten, en het insect dat wij ken- 
nen als galwesp, (Cynips Gallae tinctoriae). 

Nog vond hij dat het branden of steken der brandnetels ver- 
oorzaakt wordt door een vocht, dat zich bij de aanraking der 
fijne haartjes waarmede de stengels en bladen bezet zijn, daar- 
uit ontlast en in de huid dringt®). Ook het steken der mieren 
en het brandend gevoel en de opzwelling daardoor waargeno- 
men, schrijft hij toe aan een scherp vocht, dat deze insecten bij 
het steken uit hun angels ontlasten €). 


1) 49ste Brief, blz. 26. 

2) 55ste Brief, blz. 28—52. 2ste Sendbrief, blz. 235—253. 
3) 3de Vervolg, blz. 395. 

4) 50ste Brief, blz. 45. 

5) 59ste Brief, blz. 130. 

6) 58ste Brief, blz. 405. 


96 


Evenzoo bestudeerde hij het vlies, dat het wit der eieren onder de 
schaal bedekt en vond dat dit uit onderscheidene zeer dunne 
vliezen bestond, waarvan hij er acht waarnain }). 

De vorm der gistcellen ontsnapte evenmin aan zijne nasporin- 
gen; hij onderzocht biergist en vond dat die uit zeer vele kleine 


ronde „elobulen’” bestond, waarvan er dikwijls 2, 3 en 4 sa- 


„no 

men gevoegd waren; het is niet te verwonderen dat hij omtrent 
het ontstaan en den waren aard der gist geen juiste voorstelling 
had, daar men eerst in veel lateren tijd daaromtrent tot klaar- 
heid is gekomen. Hij beschrijft ze als door de hitte van het wa- 
ter „ontdane deeltjes van de tarwe, gerst, enz. die, als het bier 
koud geworden was, weder stremden en alzoo de zeer kleine 
deeltjes of globulen in het bier vormden”. 

Aan Leeuwenhoek komt ook de eer toe het eerst zoetwa- 
ter-polypen (2) te hebben waargenomen, doch de hier volgende 
beschrijving toont, dat het door hem waargenomen dier geen 
zoetwater-polyp kan geweest zijn, maar waarschijnlijk Va- 
ginicola crystallina. Hij deelde deze waarneming mede aan de 
Royal Society in zijn missive van 4 November 1704), terwijl 
hij in een anderen brief, eveneens aan dit collegie, d.d. 28 Juni 
1713 3) het maaksel van dit diertje, dat in een kokertje, onder 
aan eendekroos vastgehecht, geplaatst was, beschrijft. Hij deelde 
mede dat dit kokertje aan het uiterste einde iets dikker was dan 
een hoofdhaar en bestond uit kleine ronde bolletjes. Hij zag 
dat als het diertje zijn lichaam uit het kokertje bracht en de 
raderen en tandsgewijze deeltjes in het rond bewoog, er dan 
zulk een rond deeltje uit eene doorschijnende plaats te voorschijn 
kwam, welk deeltje, in grootte toenemende, zeer snel om zijn 
as draaide en onveranderlijk zijn plaats bleef behouden, tot zoo 
lang het diertje zijn lichaam voor een gedeelte in het kokertje 
plaatste en dit alzoo met een rond bolletje vergroot werd. Door 


1) 40ste Sendbrief, biz. 591. 

2) „A letter concerning green weeds growing ín water and some ani- 
malenla fonnd about them. Philosophical Transactions, vol. 23. 

3) 7de Sendbrief, blz. 64. 


97 


de groote beweging, die het diertje met zijn raderwerk in het 
water teweegbracht, werden vele kleine deeltjes naar hetzelve 
heengevoerd, die het met groote gulzigheid tot. zijn voedsel be- 
zigde. Hij beschrijft verder nog eene andere soort, die met een 
„langen staart” }) aan de worteltjes van het eendekroos waren vast- 
gehecht, en die, door het uiterste van hun lichaam snel rond te 
draaien, het water in groote beweging brachten. Deze konden 
hun „staart” snel in- en uittrekken, waardoor het water van 
plaats veranderde, en zij gelegenheid hadden hun voedsel tot 
zich te trekken. Hij zag er nog andere, die veel grooter waren, 
met een kort en dik lichaam, die eveneens met een „staartje” 
aan het kroos vast zaten; deze konden zich verplaatsen en 
maakten met het voorste gedeelte van hun lichamen eene rond- 
draaiende beweging. 

Bij de vermelding van de hoogst belangrijke ontdekkingen en 
waarnemingen van Leeuwenhoek, die onze aandacht hebben be- 
zig gehouden, zou ik zijne verdiensten te kort doen, indien ik 
niet te dezer plaatse opzettelijk stilstond bij zijne ontdekkingen 
op het gebied der planten-anatomie, waarvan de Hoogleeraar 
H. C. van Hall getuigt ®), „dat deze inzonderheid, wanneer wij 
den tijd nagaan, waarin Leeuwenhoek leefde, van veel gewicht 
zijn en talrijke microscopische ontdekkingen bevatten, welke ve- 
len gewoon zijn als uit lateren tijd afkomstig aan te merken.” 

Zijn eerste belangrijke onderzoeking op het gebied der plan- 
tenkunde, die wij van hem beschreven vinden, is vervat in een 
brief aan Robert Hooke, d.d. 12 Januari 16805) en betreft de 
inwendige vorming van het hout. Hij beschrijft daarin de groote 
opgaande vaten van het eikenhout en toont aan dat deze ieder 
voorjaar het eerst in het hout gevormd worden ®), waardoor de 
afscheiding der verschillende jaarkringen duidelijk wordt. Hij 


1) Vangarmen. 

2) „Verhandeling over Antoni van Leeuwenhoek en zijne verdiensten voor 
de plantkunde; in het Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis, uitgege- 
ven door Prof. J. van der Hoeven en W. H. de Vriese, 1834, Aste deel. 


3) Oste Brief, blz. 17. S 


4) 29ste Brief blz. 19. 


GICA/ 
TNS 
CNE 
ra her 
« \o 
‘20 
li 
(SP 


98 


wees aan, hoe deze vaten van binnen gevuld zijn met blaasjes, 
die uit zeer dunne vliesjes bestaan en beeldde deze ook af. 

Deze groote opgaande vaten zijn de Holz-zellen van Schultz Y). 
Leeuwenhoek spreekt ook nog van kleiner opgaande vaten en 
wijst duidelijk aan, dat de vliesjes, waaruit deze bestaan, ge- 
stippeld zijn met deeltjes, die hem „als globulen” voorkwamen ?®). 
Daar nu Leeuwenhoek (volgens van Hall) reeds in 1680 het 
aanzijn der stippen aanwees, wordt hij te recht gehouden voor 
den ontdekker der, door de nieuwere plantkundigen aldus ge- 
noemde gestippelde vaten (vasa spiralia punctata). De derde 
soort van opgaande vaten, die Leeuwenhoek waarnam, beschrijft 
hij als „zeer klein en in groote menigte aanwezig, bestaande 
mede uit zeer dunne vliesjes”5). Dit zijn volgens van Hall de 
verlengde cellen van Kieser of de vasa fibrosa van Link. Ver- 
der wees Leeuwenhoek de schuins loopende streepen op de ge- 
stippelde vaten aan en beeldt deze zeer duidelijk af £). 

Van de mergstralen (radii medullares) onderscheidt Leeuwen- 
hoek de groote mergstralen van de kleinere, die tusschen de 
opgaande vaten (verlengde cellen of vasa fibrosa) zijn samenge- 
drongen ®). De afbeelding, die hij van deze mergstralen tusschen 
de verlengde cellen in het olmenhout geeft, is zeer fraai en 
duidelijk. 

Leeuwenhoek heeft veel bijgedragen tot de kennis der eenvou- 
dige spiraalvaten en ontdekte deze het eerst in den wortel van 
den muscaatnootboom. Hij leverde daarvan reeds in 1695 eene 
zeer duidelijke afbeelding en beschrijft ®) zulk een spiraalvat, dat 
ten deele uit zoodanige kringsgewijze deelen is samengesteld, 
even als of, zegt hij „wy ons inbeelden te hebben eene seer 
dikke spelt ende dat wy om soodanige spelt digt omwonden had- 
den een seer dun koperdraatje, en dat wy, na de omwindinge, 
de spelt uyt het koperdraat hadden getrokken, als wanneer het 


1) Van Hall, t. a. p., blz. 6. 

®) 29ste Brief, blz. 26. 

3) Oste Brief, blz. 19. 

4) 2Yste Brief, blz. 26. 

5) 29ste Brief, blz. 12. 

6) 5de Vervolg, 88ste Brief, blz. 50, 


99 


dunne koperdraat de omwindinge voor het meerendeel hadde 
behouden.” De bladen der boomen, zegt hij *) bestaan uit deze 
eenvoudige spiraalvaten, als ook de zaadstrengen van den aman- 
del, hazelnoot enz. 

Leeuwenhoek moet ook gehouden worden voor den ontdekker 
van de niet ontrolbare spiraalvaten (Treppengange), die hij in 
1692 in het lindenhout beschreef ®). 

Als bovenal merkwaardig wijst Prof. van Hall op de na- 
sporingen die. Leeuwenhoek nog na zijn 80ste levensjaar in het 
werk gesteld heeft omtrent de inwendige samenstelling van het 
hout van den kokosboom. Hij beschrijft namelijk in een brief 
aan Boerhaave, d.d. 28 Sept. 1716 5), de van die onzer gewone 
boomen geheel verschillende vorming van dit hout en wijst aan *) 
hoe deze soort van palmboom geen eigenlijk gezegde schors be- 
zit; geen horizontale vaten of mergstralen ®); hoe de bundels 
spiraalvaten in dit hout niet in een jaarkring vereenigd, maar 
verspreid staan ®). Eindelijk geeft Leeuwenhoek eene beschrijving 
van de „witachtige stoffe, die van binnen tegen de harde schors 
van de noot aanligt en mede uit spiraalvaten schijnt samenge- 
voegt te syn; de daarbij door hem gevoegde af beelding geeft, 
volgens van Hall, een zeer klaar denkbeeld der zoogenaamde vasa 
vermiformia. 

Zijne verdere waarnemingen over de poreuse cellen 7); de 
eigene bewegende bolletjes in het eigen sap (succus proprius) ®); 
de verklaring van de eerste wording der cellen ®); de vorming 
van nieuwe cellen uit de oudere 1); de beschrijving der samen- 


1) 5de Vervolg, 88ste Brief, blz. 52. 

2) 7áste Brief, blz. 482. 

3) 28ste Sendbrief, blz. 264. 

*) 28ste Sendbrief, blz. 264. 

5) 28ste Sendbrief, blz. 266 

6) 28ste Sendbrief, blz. 269. 

1) 2de Vervolg, 74ste brief van 12 Augustus 1692, blz. 484 en 496, 497. 
5) 2Oste Brief van 12 Januari 1680. 

9) 46ste Brief van 30 Maart 1685, blz. 75. 

io) 3de Vervolg, 74ste Brief van 12 Augustus 1692, 


100 


gestelde cellen in de mattebies }) — dit alles doet hem kennen 
als een nauwkeurig waarnemer, en bevat veel dat door de 
nieuwere natuuronderzoekers op gelijke wijze geleerd wordt ?). 

Minder gelukkig, zegt Prof. van Hall, is Leeuwenhoek geweest 
ten aanzien van de vorming der vrucht en van het zaad. Hij 
verviel namelijk door zijne vergelijking van de voortteeling der 
dieren met die der planten wel eens in verkeerde begrippen. 
Leeuwenhoek’s beschrijving en afbeelding echter van de wijze, 
waarop de zaadlappen (cotyledones) in het zaad van de boek- 
weit zijn omgeplooid en opgevouwen in het midden van het 
meel (albumen) ®), waaruit dit zaad hoofdzakelijk bestaat, noemt 
van Hall „opmerkenswaardig”. Leeuwenhoek vestigt de aandacht 
op het nut van deze meelachtige stof tot voeding der kiemende 
plant en leert ons, hoe die stof niet aanwezig is in vele andere 
zaden, waarin dan de geheele holte van het zaad door de kiem 
zelve wordt aangevuld. 

Verder heeft Leeuwenhoek het een en ander opgeteekend 
over de ontkieming der planten en heeft het eerst de kieming 
van het fijne pluizige zaad der wilgen, in 96 uren tijds, beschre- 
ven en afgebeeld £) enz. enz. 

Uit deze opgaven ziet men, dat Leeuwenhoek niet minder dan 
in het dierenrijk, ook in het plantenrijk hoogst belangrijke ont- 
dekkingen en onderzoekingen heeft bewerkstelligd, die recht ge- 
ven hem ook in dezen tak der natuurwetenschap onder de beste 
onderzoekers te tellen. 

De getuigenis die G. R. Treviranus ®) van Leeuwenhoek geeft: 
„dat hij, niettegenstaande de mindere volkomenheid zijner werk- 
tuigen, toch vele zaken beter dan latere waarnemers met veel 
sterker vergrootende microscopen, gezien heeft,” is wel verdient, 
en Kieser zegt) van de vier voornaamste grondleggers van de 
ontleding der planten het volgende: 


1) 3de Vervolg, 74ste Brief van 12 Augustus 1692, blz. 488. 

2) Van Hall t. a. p., blz. 418. 

3) 55ste Brief van 13 Juni 1687, blz. 37. 

4) 46ste Brief van 13 Juli 41685, blz. 27. 

5) „Vermischte Schriften”, I. S. 145. Van Hall t. a. p., blz. 24. 
6) „Elemente der Phytotomie”. Jena, 1815, 1. S. 36,” 


101 


„Hooke geeft slechfs enkele, doch bruikbare microscopische 
afbeeldingen, Grew is het bevalligste, Malpighi het uitvoerigste, 
maar Leeuwenhoek het getrouwste. Malpighi en Grew hebben 
zich dikwijls door vooraf opgevatte meeningen laten wegslepen, 
doeh hunne werken zijn systematisch. Leeuwenhoek geeft slechts 
alleen staande, doch rijke en tot nu toe vaak miskende bijdra- 
gen tot de hoogere planten-anatomie.” En het mag dan ook eene 
welverdiende hulde genoemd worden aan den onvermoeiden na- 
tuuronderzoeker, dat de beroemde Engelsche plantkundige A. Brown 
een nieuw planten-geslacht uit Nieuw-Holland ter zijner eere 
naar zijn naam, Leeuwenhoekia, genoemd heeft” „In memoriam,’ 
zegt hij, „Antonii van Leeuwenhoek, micrographi celeberrimi, 
in cujus operibus plures et perpulchrae observationes de planta- 
rum structura exstant” !). 

Het is niet doenlijk al den arbeid door Leeuwenhoek behalve 
het reeds opgenoemde verricht, in al de bijzonderheden te ver- 
melden; wij zouden anders nog stil moeten staan bij de ontdek- 
king der „aalachtige diertjes” in den azijn, de bacteriën in het 
vuil en slijm der tanden, de kristalvorm die hij van een groot aan- 
tal verschillende zouten beschreef, de pissteenen en mineralen 
die hij analyseerde, de koraalgewassen die hij onderzocht; mm een 
woord, schier geen voorwerp was er dat zijn aandacht ont- 
snapte en waaraan hij niet zijne krachten beproefde, ten einde 
zijn weetlust te voldoen en den waren aard, de eigenschappen en 
samenstelling er van te leeren kennen. 

Die lust tot werken bleef hem onafgebroken gedurende zijn 
geheele leven bij, en verflauwde niet bij het klimrnen zij- 
ner Jaren en „zelfs nog 36 uren vóór zijn dood, toen hij bijna 
91 jaren oud was, en zijn leden al begonnen te verkleumen 
(zoo verhaalt ons Boitet, „Beschrijving van Delft, pag. 768”), 
gloeide het vuur van yver noch soodanig, dat hy met zyn byna 
versteve en stamelende lippen zyn gedachten noch op het pa- 
pier liet stellen, over eene soort van zant, ’t geen hem door ze- 
ker aanzienlyk Heer en Bewinthebber der Oost-Indische Com- 


b) R. Brown, „Prodromus Florae Novae Hollandiae, pag. 573. Van Hall 


dk 


Gan ps blz20: 


102 


pagnie behandigt wiert, om te zien of ‘er ook eenig gout onder 
verborgen was” }). 


Zeer veel van de belangrijkste voorwerpen, welke Leeuwen- 
hoek gedurende zijn lang leven onderzocht, bewaarde hij, teder 
met het daarbij behoorend microscoop-stelletje, ten einde die 
van tijd tot tijd aan eene nadere beschouwing te kunnen on- 
derwerpen, of ze aan zijne vrienden of belangstellenden, die 
hem van heinde en ver kwamen bezoeken, te vertoonen. Vol- 
gens den Hoogleeraar Harting ?) was Leeuwenhoek de eerste, 
die gezegd kan worden eene verzameling van microscopisch 
anatomische praeparaten te hebben aangelegd. En dat hij in de 
vervaardiging daarvan bijzonder uitmuntte, blijkt zoowel uit de 
door hem zelven gegeven beschrijvingen als uit de getuigenis 
zijner tijdgenooten, die in de gelegenheid waren zijne praepa- 
raten te zien. Folkes, een tijdgenoot en president der „Royal 
Society” te Londen, deelt daaromtrent het volgende mede ®): 

„Bovendien moeten wij niet vergeten, dat hij door eene bij- 
zondere bekwaamheid uitmuntte in het praepareeren zijner voor- 
werpen, ten einde die op de geschikste wijze door het micros- 
coop te beschouwen en ik ben overtuigd, dat iedereen dit met 
mij eens zal zijn, die eenige van deze voorwerpen zelf zal willen 
onderzoeken, zoo als die nog goed geconserveerd door zijne len- 
zen te zien zijn. Wat mij aangaat, zoo heb ik zoo veel moeielijk- 
heid ondervonden in deze toebereiding der voorwerpen, dat er 
bij voorbeeld een zeer groot verschil bestond in het voorkomen 
van een en hetzelfde voorwerp, en dat, zoo als het door Mr. 


1) De dichter Hendrik Schim, die aan hem op zijn 90sten verjaardag 
eenge dichtregelen wijdde, en hem daarin tot rust van zijn arbeid aan- 
maande, vervolgde echter, niet onkundig zijnde dat de wakkere grijze te 
naarstig was om stil te zijn, in deze woorden: 

„Neen schryf, en doet ons al uw zeldzaamheden erven, 
Al zoudt gy-met de pen in uwe vingers sterven. 
Als Plato ondersoek, zoo lang uw levensglas 
Noch loopt,” enz. — 
2) „Het Mikroskoop, t. a. p. 3de dl. blz. 464, 465". 
3) „Philosophical Transactions Th. XXXII, pag. 446". 


103 


Leeuwenhoek gepraepareerd was, toen het door mij zelf werd 
onderzocht. Ik heb nu deze opmerking gemaakt, opdat men zich 
wel wachten zou voorbarig een der observaties van dezen Heer 
te veroordeelen, wanneer het niet gelukt die door zijn eigen 
glazen te verifieeren. Wij voor ons zijn in dit opzicht in veel on- 
gunstiger voorwaarden geplaatst, doordien Leeuwenhoek veel 
meer ondervinding heeft dan wij, en hij zelf heeft ons gewaar- 
schuwd, dat zelfs zij, die het meest geoefend zijn in het gebruik 
van zijne lenzen, zich nog kunnen bedriegen, indien zij hun 
oordeel gronden op hetgeen zich aan hun oog voordoet, voordat 
zij zich door herhaalde proefnemingen er van verzekerd hebben. 
Maar wij hebben zulk een groot aantal zijner verrassendste ont- 
dekkingen gezien, die door de meest oordeelkundige waarne- 
mers zijn bevestigd geworden, dat wij zeker geen de minste re- 
den hebben zijn getrouwheid te wantrouwen in al de andere 
waarnemingen, die niet zoo herhaaldelijk en met zulk een groote 
zorg zijn onderzocht geworden als deze.” 

Dat Leeuwenhoek zijne praeparaten een aantal jaren in goed 
geconserveerden staat wist te bewaren, kan ook blijken uit zijn 
eigen bewoordingen in een brief, d.d. 17 November 4716, aan 
Leibnitz geschreven !). „Ik hebbe sedert eenige weynige weeken 
aan twee Heeren Professoren van grooten naam de doode (zaad) 
diertjes, soo als ik deselve wel twaalf jaren geleden op een 
seer dun glaasje hadde geplaatst, laten sien, waaraan men seer 
bescheydelyk het lighaam en de staart konde bekennen.” 

Men kan aannemen, dat de praeparaten die door Leeuwen- 
hoek bewaard werden geen andere bewerking ondergaan heb- 
ben, dan dat zij gedroogd werden; eene handelwijze, zoo als de 
Hoogleeraar Harting zeet, die tot voor korten tijd schier de 
eenige was, die men tot dit oogmerk bezigde. 

De verzameling microscopische praeparaten, die Leeuwenhoek 
heeft nagelaten en die met de daarbij behoorende microscoop- 
stellen voorkomen in den Catalogus der verkooping, die daar- 
van na zijn dood te Delft gehouden werd (zie bl. 38), bestond 
uit de volgende voorwerpen: 


r) 30ste Sendbrief, blz. 295- 


104 


DIERLIJKE VOORWERPEN. 


Spiervezelen van een walvisch. EN 
ä „___„ kabeljauw. 
3 „ het hart van een eendvogel. 


Dwarse doorsnede der spieren van eene visch. 
Huidschubben van een mensch. 
Kristal-lens van een os. 
Bloedbolletjes van een mensch. 
Lever van een varken. 
Dwarse doorsnede der blaas. 
Blaas van een os. 
Papillae der tong van een os. 
Haar van een schaap. 

” ” 1” bever. 

nere eland: 

” bh ” beer. 

„uit de neus. 
Schub van een baars. 

” „ ” tong. 
Spinwerktuig van eene spinnekop. 
Draden 
Angel gE 
Tanden 
Oogen ” ” ” 
Spinwerktuig van een zijdeworm. 
Hersenen van eene vlieg. 
Gezichtszenuwen van eene vlieg. 
Uiteinde der pooten. 
Angel en koker van eene vloo. 


Pooten EEn À 
Oogen van een rombout. 

5 sm bpenkever: 
Andelfes Ae dais: 
Huid enten 
Legangel ” ” ” 


Bloedkoraal. 


105 


Doorsnede van een oesterschelp. 
Ongeboren oesters in een buisje. 
_ PLANTAARDIGE VOORWERPEN. 
Dwarse en overlangsche doorsnede van ijpenhout. 


N » = 5 „__greenenhout. 
» N n s „ ebbenhout. 

» » » fi „ _lindenhout. 

» » » 4 „ eikenhout. 

” ” ” ” ” kaneel. 

„ „ ” ” n kurk. 

” ” ” ” Pr bies. 


Doorsnede van uitgedolven hout. 
Kiem uit het zaad der rogge. 
Vaatbundels uit de muscaatnoot. Es 
MINERALE VOORWERPEN. £S zit ALs 
Stukjes wit marmer. Ns DE WAL N, 
„ _ bergkristal. 
»„ _ diamant. 
„ _ bladgoud. 
Stukjes stofgoud. 
„ __ zilvererts. 
Salpeter-kristallen enz. 


Het volgende moge tot bewijs strekken dat Leeuwenhoek niet en- 
kel door zijne microscopische waarnemingen uitmuntte, maar ook op 
ander gebied met goed gevolg de natuurwetenschappen beoefende: 

Hij verhaalt in een brief aan den Heer Nicolaas Witsen, Bur- 
gemeester van Amsterdam, d.d. 10 Juli 1696, hoe hij eenige ja- 
ren geleden met den Heer Christiaan Huygens over de dagelijk- 
sche omwenteling der aarde sprekende, hem een door hem uit- 
gevonden toestel, voor eene aanschouwelijke verklaring van deze 
beweging liet zien, welke geleerde daarin zoo veel genoegen 
had, dat hij Leeuwenhoek verzocht ook voor hem zulk een toe- 
stel te maken. Het bestond in eene flesch of glazen bol met kor- 
ten wijden hals, welke hij met water vulde en er eenige stukjes 
fijngeslagen rood lak in deed; daarna hing hij er-een looden ko- 
gel in, waarin een klein gaatje geboord was, waardoor een 


106 


touwtje was gestoken waaraan de kogel hing. Hij sloot. vervol 
gens de glazen bol met eene kurk, welke eveneens met eene 
opening voorzien was waardoor het touwtje ging. Hij liet nu 
de kogel door middel van dit in de kurk gestoken touw zoo 
ver in den bol zakken, dat deze maar even van den bodem 
van het glas verwijderd was, waarna hij den bol omgaf met 
een netsgewijs gevlochten touw of lint, welks einden zoo lang 
waren, dat deze een voet boven den hals van den glazen bol 
uitkwamen; deze einden nam hij te samen en draaide ze, terwijl de 
bol op een kussen op de tafel stond, vele malen met de vingers, 
even als een koord, om. 

Nu lichte hij den geheelen aldus ingerichten toestel aan deze 
ineengedraaide uiteinden even van het kussen op, waardoor dus 
de bol in eene snelle ronddraaiende beweging geraakte. De lo- 
den kogel nu in de glazen bol stelde den aardbol voor, het wa- 
ter in den bol de waterachtige lucht waarin wij leven, en de 
stukjes lak de wolken. Wanneer nu de bol in de beschreven 
ronddraaiende beweging was, bleef de kogel alleen, ofschoon 
langzaam ronddraaiende, als stil hangen, terwijl de lakdeeltjes, 
die, toen de bol nog in rust was, zich om den kogel gelegerd 
hadden, in het omdraaien zich tegen de wanden van den bol 
plaatsten en zich dus zoo ver van den kogel verwijderden, 
als de holte van den bol zulks toeliet. Plaatste hij nu het toe- 
stel weder op het kussen, zoo zag hij, dat de lakdeeltjes verward 
op den kogel nedervielen. Nu gaf hij aan dit experiment de vol- 
gende verklaring: dat, gelijk door de beweging van het glas de 
lakdeeltjes van den kogel werden weggestooten, hij zich voor- 
stelde, dat de wolken door de dagelijksche omwenteling of draaing 
van den aardbol in de lucht werden opgehouden, en dat, even 
als met het stil houden van het glas al de lakdeeltjes zich ron- 
dom den kogel plaatsen en deze bedekken, hij zich voorstelde 
dat het toe zou gaan, wanneer de aardbol stil stond en het 
heelal om de aarde werd bewogen, namelijk; dat al de wolken 
en ook de waterdeelen en andere zware stoffen, waarin wij le- 
ven, niet in de lucht zouden kunnen blijven zweven, maar ne- 
derstorten op den aardbol. Verder toonde hij aan, door de kurk 


met het touwtje, waaraan de kogel in den bol hing, uit den 


107 


bals op te trekken, doch zoo, dat hij het touwje met den kogel 
zoo laag liet zakken, dat deze nabij den bodem van den glazen 
bol aan kwam leggen, en hij dan dezen kogel door zachtjes aan 
het touw, waaraan hij hing te draaien, in eene rondgaande be- 
weging bracht, dat de lakdeeltjes van den kogel werden af- 
gestooten, waaruit hij de beweging van de aarde om haren as 
aanschouwelijk voorstelde en waardoor eveneens de vochtige 
dampen werden weggestooten. 

Deze aanschouwelijke voorstelling van de ronddraaiende be- 
weging der aarde schijnt aan Huygens stof tot nadenken te 
hebben gegeven, hij beschrijft eene verbeterde inrichting van 
den glazen bol, door die te vervangen door een cilindrisch 
vat, en wel in een brief aan Leeuwenhoek, van 6 Maart 1690, 
waarvan zich het manuscript in de bibliotheek der Leidsche 
Hoogeschool bevindt. 


Het was geen wonder dat landgenoot en vreemdeling begeerte 
gevoelden een man persoonlijk -te leeren kennen van wien 200 
grooten naam uitging, wiens waarnemingen algemeen eene bui- 
tengewone belangstelling hadden opgewekt en wiens ontdekkin- 
gen op de gewichtigste vraagstukken der physiologie van men- 
schen, dieren en planten betrekking hadden. 

Het ontbrak dan ook niet aan een tal van personen, die hem 
gingen opzoeken; velen voorzeker werden alleen gedreven door 
de begeerte om hunne nieuwsgierigheid te bevredigen en het 
wonderbare, waarvan het gerucht tot hen gekomen was, met 
eigen oogen te aanschouwen, maar ook niet weinigen, die door 
edeler drijfveeren werden aangespoord en vooral zijne microscopen 
wenschten te zien waarmede hij zulke ontdekkingen deed, ten 
einde zoo mogelijk het geheim zijner bewerking van hem te lee- 
ren. Voorts kwamen zij om hunne bewondering over zijne waar- 
nemingen te betuigen, wetenschappelijke quaesties, die hij ter 
sprake gebracht had, te overwegen en hulde te brengen aan 
zijn onvermoeide vlijt en volhardenden ijver. Herhaalde malen 
kwamen hem dan ook leden der beroemde Royal Society be- 
zoeken en brachten hem de groeten over van de grootste En- 
gelsche geleerden, zoo als Robert Hooke, Francois Aston, Chris- 


108 


topher Wren, Hans Sloane, Nehemiah Grew, Richard Waller, 
Thomas Gale enz. enz, die hem dikwijls, als bewijs hunner be- 
langstelling, afdrukken der „Philosophical Transactions” toezon- 
den, waarin zijne ontdekkingen waren opgenomen en andere 
wetenschappelijke onderwerpen, die daarmede in verband ston- 
den, werden behandeld. 

Beroemde landgenooten, zoo als Constantyn en Christiaan Huy- 
gens, Reinier de Graaf, Swammerdam, Heinsius, Boerhaave. 
Ruysch, enz. bezochten hem herhaaldelijk en bespraken met 
hem de onderwerpen, die hunne belangstelling hadden opgewekt. 
Genees- en Heelmeesters kwamen niet zelden zijn gevoelen 
vragen over onderwerpen van geneeskundigen aard, terwijl zijn 
briefwisseling met de meesten hunner, alsmede met Leibnitz, 
Cink, Narrez, Rega, Gerard van Loon, Poot, Rabus en anderen, 
de stof leverden voor de belangrijke verzameling, die onder den 
naam van „de brieven van Leeuwenhoek” niet minder dan een 
190tal bedragen, behalve nog een aanzienlijk aantal aan bijzon- 
dere personen, die niet in zijne verzameling gevonden worden 
en het meer dan honderdtal, waarvan ik boven melding maakte 
als na zijn dood ter verkoop aangeboden, en waarvan er zeker hier 
en daar in bijzondere verzamelingen nog zullen te vinden zijn. 

Onder de geleerde vreemdelingen, die niet verzuimden bij 
het bezoeken van ons land ook een uitstap naar Delft te doen, 
ten einde den beroemden Leeuwenhoek te zien en het een en 
ander merkwaardigs van hem te beschouwen, behoort ook een 
geleerde Duitscher Zacharias Conrad von Uffenbach. Deze ver- 
haalt, in zijn in 1754 in het licht gegeven „Merkwürdige Rei- 
sen durch Nieder-Sachsen, Holland und Engelland Ser Th”, 
dat hij met zijn broeder op den Aden December 1710 een be- 
zoek bracht „bij den beroemden „ Observatore microscopico Leeu- 
wenhoek”, doch dat hij daartoe eene bijzondere aanbeveeling 
noodig had ), daar Leeuwenhoek, die toen reeds 78 à 79 jaren 
oud was, den toegang tot hem niet meer zoo gereedelijk toe- 
stond, dewijl hij gedurig door allerhande nieuwsgierige bezoe- 


1) Deze aanbeveling werd hen door Cornelis van Arckel, Predikant te 
Delft, later te Rotterdam, met wien Leeuwenhoek bevriend was, verstrekt. 


109 


kers bleek lastig gevallen te zijn; zoo als blijkt uit het verzoek 
dat zoowel Leeuwenhoek, als zijne dochter Maria, aan de reizi- 
gers bij hun vertrek op het hart drukten, om aan niemand te 
zeggen dat zij bij haar vader waren toegelaten geworden. „Als 
wir gehen wolten” verhaalt Uffenbach „bate sowohl der wun- 
derliche Mann, als auch seine Tochter instäntlich, dasz wir doch 
niemand sagen solten, dasz wir bey ihne gewesen und etwas 
gesehe; denn es seye alt, und des vieles Ueberlaufens, sonder- 
lich von Leuten, die keine rechte Liefhaber seyen, ganz mühe.” 
Uftenbach en zijn broeder werden bij dit bezoek door de doch- 
ter van Leeuwenhoek vriendelijk ontvangen en vooraf in eene 
zijkamer gelaten, waar zij hun verhaalde „dat haar vader se- 
dert eenige jaren veel nieuwe zaken met zijne microscopen ont- 
dekt had, doch dat hij bij zijn leven niets meer van zijne waar- 
nemingen wilde uitgeven, dewijl men hem in geschriften sma- 
delijk bejegend om zijne meeningen over sommige onderwer- 
pen bespot had en hem beschuldigde dat hij meer door zijne 
verbeelding dan door zijne glazen had gezien.” 
„gar höflich” 
ontvangen. Het eerste dat hij hun zeer duidelijk en schoon liet 
zien, was de omloop van het bloed in den staart van eene 
kleine bot. Verder vertoonde Leeuwenhoek in eene mossel de 


De geleerde reizigers werden door Leeuwenhoek 


ontwikkeling der jongen, ook sneed hij een darm der mossel 
open en toonde door zijn microscoop eene groote hoeveel- 
heid zand aan, dat de mossels met het slijm, waarin zij leven 
tot zich nemen. Hij meende daarbij dat dit zand diende tol vor- 
ming der schalen voor de jongen, even als de hoenders behoefte 
hebben aan zand en kalk voor de vorming der eierschaal. 

Voorts toonde Leeuwenhoek in een haarbuisje meer dan der- 
tig uiterst kleine jonge oesters in spiritus vini bewaard, welke 
zeer duidelijk te onderkennen waren. 

Op kun vraag, hoe hij deze kleine oesters in zulke haarbuisjes 
had gekregen, antwoordde hij, dat hij den darm eener oester 
opensneed en met een pennemes een weinig van de daarin 
vervatte materie nam, hetwelk hij dan op den nagel van zijn 
duim afstreek, waarop hij vervolgens een droppel brandewijn 
goot en het haarbuisje in dit mengsel stak, waardoor het vocht 


110 


dan van zelf door het capillair vermogen werd opgezogen, en 


‚daarmede ook de jonge oesters in het buisje kwamen. 


Behalve nog andere merkwaardige zaken vertoonde Leeuwen- 
hoek een zandkorreltje, dat even als het schoonste kristal met 
facetten voorzien was, 

Verder vertoonde hij nog de schub van eene visch en liet 
hen de verschillende laminae zien, waaruit zij bestond die allen 
over elkander lagen. 

Ook wilde Leeuwenhoek hen toonen, dat de mensch, zoo als hij 
meende, ook schubben zou bezitten en schraapte met een pen- 
nemes langs zijn arm, van welk afschraapsel hij een weinig op 
een glaasje bracht. Nog vertoonde hij het oog eener vlieg, be- 
staande uit talrijke zeszijdige halve bolletjes, „welchen Herr 
Leeuwenhoek vor lauter Augen hielte, und also die vliegen zu 
mehr als Argus machte.” Ook liet hij de vleugel eener vlieg 
met hare talrijke vertakkingen van zenuwen en aderen zien; 
alsmede de angel eener mug. Deze vertoonde zich door zijn mi- 
eroscoop wel twee duimen lang te zijn; en eindelijk liet hij 
hem zijn cabinet zien, waarin hij, zegt Uffenbach, wel een drie- 
honderdtal van de genoemde microscopen, met voorwerpen voor- 
zien, bewaarde. 

Betreffende het gesprek dat de gebroeders vervolgens met Leeu- 
wenhoek hielden over de wijze waarop hij zijne glazen sleep, en of 
hij er geene uit gesmolten glasbolletjes vervaardigde, en over 
andere bijzonderheden, de vervaardiging zijner microscopen be- 
treffende, heb ik reeds het noodige op blz. 25 vermeld. 

De gebroeders Uffenbach maakten het echter met al hun vra- 


gen en uithooren onzen Leeuwenhoek vrij lastig, daar zij zeer 


goed bemerkten, dat hij op zijn hoede was, om zich niet meer 
dan hij dienstig oordeelde over enkele bijzonderheden uit te la- 
ten. „Doch loekten wir ihm” zoo verhaalt Uffenbach met ze- 
kere genoegdoening over zijn listig uithooren, „durch allerhande 
Frage eines und des andere aus.” 

Onze reizigers verlieten hem zeer voldaan en verheugd, dat 
zij zoo veel merkwaardigs bij dezen „ wunderlichen Alten,” ge- 
zien hadden. 

Onder de vorstelijke personen, die van den beroemden micro- 


111 


graaph gehoord hadden en hem in Delft opzochten, vinden wij 
het bezoek aangeteekend van Anton Ulrich, Hertog van Bruns- 
wijk; Karel IL en George I, koningen van Engeland; de Land- 
graaf van Hessen Cassel; Augustus koning van Polen; Frederik 
I, koning van Pruissen; de Keurvorst van den Palts en zijn 
zoon en broeder; Prins Lichtensteyn, die hem namens Karel 
III, koning van Spanje kwam uitnoodigen om met zijne micros- 
copen in den Haag te komen, ten einde hem die te laten zien; 
Anna Maria, koningin van Engeland, en eindelijk Czaar Peter I 
van Rusland. 

Omtrent het bezoek van deze twee laatstgenoemde vorstelijke 
personen vond ik de volgende bijzonderheden: 

Toen in het jaar 1691 of 1692 de koningin van Engeland 
ons land bezocht, begaf zij zich ook naar Delft om den beroem- 
den Leeuwenhoek te zien en zijne microscopische merkwaardig- 
heden te beschouwen, doch vond hem niet in de stad. Geen 
wonder dat Leeuwenhoek, toen hij bij zijne terugkomst vernam, 
welk een hooge personage hem bezocht had en welk eene groote 
onderscheiding hem daardoor beschoren was geweest, zich over 
die teleurstelling zeer beklaagde. Hij wenschte echter zijne er- 
kentelijkheid voor dit bezoek op eene wijze te betoonen, die 
hem toedacht de Hooggeplaatste bezoekster het meest welgeval- 
lig te zijn en droeg in eene sierlijke voorrede een gedeelte, na- 
melijk, het derde vervolg zijner brieven, die hij voor de pers 
had gereed gemaakt, aan haar op. 

Gelukkiger was hij echter eenige jaren later bij gelegenheid 
van een bezoek hier te lande van Czaar Peter I, in 1697—1698. 

Mr. Gerard van Loon!) beschrijft dit bezoek aan Leeuwen- 
hoek op de volgende wijze: 

„Zijn (Czaar Peter I) vertrek uit ’s Gravenhage geschiedde 
met een binnenjagt over Delft, alwaar hij de deftige wapenhui- 
zen der Staten van Holland met zeer veel oplettendheid bezig- 
tigde en het jacht voor het kruithuis der Algemeene Staten, 
nabij Delft, deed stil houden, en door twee Heeren zijns ge- 


1) Gerard van Loon, „Beschrijving der Nederlandsche Historiepenningen.”’ 
Bd IL, blz. 223. 7 


112 


volgs den vermaarden Antoni van Leeuwenhoek deed verzoeken 
van zich in een der volgende vrachtschepen met zijn weerga- 
looze vergrootglazen bij hem te vervoegen, dewijl hij zelf bij 
het doorvaren aan zijn huis wel zou gekomen zijn, bijaldien hij 
dit om den toevloed der menigte te ontvlieden met verdagt niet 
had achtergelaten. Hij vervoegde zich derwaarts en had de eer 
van onder andere zeldzame ontdekkingen den wonderlijken om- 
loop des bloeds in een aale-staart, door middel zijner zonder- 
linge vergrootglazen tot zoo groot genoegen des Vorsts te doen 
beschouwen, dat zoo in deze als in andere bespiegelingen bij de 
twee uren werd gesleten en de Czaar vóór zijn vertrek den ge- 
melden Leeuwenhoek, wegens te laten zien van zoo overkleyne 
voorwerpen bij handtasting ook van zijne zonderlinge dankbaar- 
heid verzekerde.” 

Het is inderdaad niet te verwonderen, dat bij het ondervin- 
den van zoo veel onderscheiding en belangstelling in zijn per- 
soon en werkzaamheden, het hart van den eenvoudigen Kamer- 
bewaarder van H.H. Schepenen van Delft zich wel eens een 
weinig zal verheven hebben, of dat eenig gevoel van trots hem 
bezielde. De uitingen van bewondering van hetgeen men bij 
hem zag, vervulden dan ook zijn hart met groote vreugde. 

„Ik heb” zoo schreef hij aan den Secretaris der „Royal So- 
cietv”, toen hij, na de bekendmaking van zijne ontdekking der 
bloedlichaampjes en zijne waarnemingen van den bloedsomloop 
daarover een zeer vleienden brief ontvangen had. „Ik heb met 
een levendig genoegen gezien, dat mijne microscopische waar- 
nemingen niet onaangenaam zijn geweest aan u, noch aan uwe 
vrienden de philosophen en dit heeft mij krachtig aangespoord 
om mijne nasporingen voort te zetten;” of waar hij, van wege 
de „Royal Society” een brief ontving!) waarin de Secretaris 
Richard Waller hem schrijft: „Wij hebben de uwe van enz... 
ontvangen en in eene vergadering van de R. S. vertoont, al- 
waar ze gelesen wierden tot genoegen van alle de tegenwoor- 
dige leden; en daar werd bevolen, dat men U.E. bedanken 
soude over U.E. vriendelijke communicatiën, U.E. alle voorspoet 


1) 3de Vervolg, 71ste Brief, slot, blz. 436, 


113 


die U.E. selfs begeeren kunt toewenschende en u ook aanmoe- 
digende om voort te varen en nieuwe ontdekkingen van dees 
selve natuere te maken, nademaal niemant beter versien is met 
gereetschap. of beter gebruyk daarvan in microscopische obser- 
vatien heeft gemaakt, als U.E. zelfs.” 

Behalve de belangstelling, die Leeuwenhoek door de ver- 
eerende bezoeken die hij ontving, mocht ondervinden, werden 
zijne verdiensten op vele andere wijzen erkend en werd hij 
door vele aanzienlijken met groote hartelijkheid en onder- 
scheiding bejegend. Zoo bleek de hartelijke wijze, waarop hij 
in het huisgezin van een der aanzienlijkste landgenooten steeds 
ontvangen werd, uit de opdracht van het vijfde vervolg zijner 
brieven aan den Heer Frederik Adriaan, Baron van Reede, 
Heer van Renswoude enz. enz. 

Verschillende dichters, waaronder ook Arnold Hoogvliet en 
de beroemde Poot, voelden zich geïnspireerd om de brieven, 
die door den toen reeds Sbjarigen grijsaard geschreven waren 
en onder den naam van „Sendbrieven” het 5de deel van de 
brieven van Leeuwenhoek uitmaken, in te leiden. 

In den aanhef schildert de dichter Hoogvliet, hoe de bloemen, 
het gras en de klaver, die in de Mei-maand hun geuren ver- 
spreiden, in het najaar en in den winter verdwenen zijn, en al- 
les gestorven is; wijst op een wonder, namelijk een hof, die al- 
tijd bloeit en waarin bloemen en vruchten te garen zijn, die de 
groote Leeuwenhoek in den winter van zijn leven geplant heeft 
en zelfs deed rijpen: En nu vervolgt hij: 


„Zagt, myn Zangnimf, wil bedaaren! 
't Is geen winter in ‘t vernuft, 
Dat, na vijf en tachtig Jaaren, 
Altydt arbeydt onversuft. 
Hoe zou ’t winter weezen konnen, 
In het brein des grooten mans, 
Dat, door zoo veel glaaze zonnen, 
Staag met warmte, licht en glans, 
Wordt gekoestert en beschenen?” enz. 


Hij beschrijft dan verder in vloeiende regelen de verschillende 
3 


114 


waarnemingen en ontdekkingen door hem in dier en plant met 
zijn microscoop gedaan, waardoor in het schijnbaar kleinste en 
nietigste schepsel de grootste wonderen worden ontdekt. Dit op- 
merkende, zegt hij, zal men: 


Aanstonts, vol verbaastheit zeggen, 
Dit's gedaan door de eige handt, 

Die den bliksem maakte en donder, 
Die de hemelkringen sloot 

Want het onbegrijplijk wonder 
Is zoowel in ‘t kleyne als ’t groot. 


Ontbrak het Leeuwenhoek niet aan bewijzen, dat men zijne 
verdiensten waardeerde en op prijs stelde, zoo schijnt men die 
echter, wat ons land betreft, niet door bijzondere erkenning te 
hebben beloond; zoo men daaronder ten minste niet rekenen 
wil, de douceurs, die het bestuur van Delft, wegens het ten ge- 
schenke ontvangen van eenige zijner gedrukte brieven aan de 
„Roval Society” hem gegeven heeft. Men vindt namelijk in het 
„Ode lopende memoriaal” van H.H. Burgemeester van Delft, de 
volgende aanteekening: 

„Den 4 April 1693, per cassa, aan Antony van Leeuwenhoek 
de somma van 36 gld, over de „presentatie” zijner brieven, 
zijnde: „Brieven, geschreven aan de Koninkl. Societeyt te 
Londen.” 

Voor het 5de en 6de vervolg dier Brieven, ontving de groote 
natuurvorscher, respectwelijk 30 en 24 gld. Dergelijke vereerin- 
gen of douceurs (zoo schreef mij Mr. Soutendam) waren toen zeer 
gebruikelijk. O. a. ontving ’smans lijdgenoot Dr. Abrahamus 
Berkel, Rector der Latijnsche scholen,” voor de „dedicatie” van: 
„Enchiridion Epicteti,’’ hetwelk hij met zijn noten heeft doen 
drukken en uitgeven, de som van 693 gld. 

Dat zoodanige erkenning:echter, ten minsten later, al ware 
die geschied, in zijn smaak zou gevallen zijn, mag men uit en- 
kele uitdrukkingen in zijn correspondentie betwijfelen. Leibnitz 
schijnt dit punt in eene briefwisseling met Leeuwenhoek te 
hebben aangeroerd; althans zegt hij, in een antwoord aan Leib- 


115 


nitz d.d. 13 Maart 1716). „Die geene die in onzen landen, 
om haar kennisse en wetenschappen, vergelding krygen, dat 
syn Heeren Professoren, Predicanten, en de Meesters in de La- 
tynze schoolen, die soo veel Latyn konnen, dat ze de jonge luy- 
den in die taal konnen onderwijsen. De groote hemelbeschou- 
wer, wylen Christiaan Huygens, heeft mij verhaalt, dat sekere 
persoon in eene andere provinsie twee duysent guldens heeft 
bekomen, over syn dienst in ’t maken van tafels. Waar over 
de selve misnoegt was, seggende, men behoorde hem beter uyt 
het lant te bannen, als dat gelt te geven; want hy heeft eerlyke 
luyden beledigt. In ’t kort” zegt L. ten slotte „ik weyger giften 
om niet verpligt te syn.” 

Intusschen was men toch in het buitenland er op bedacht 
den iĳverigen natuuronderzoeker geschenken aan te bieden, als 
blijken van de waardeering zijner werkzaamhieden. 

Zoo vereerde hem de Landgraaf van Hessen-Cassel, op 
zijn reis door Holland, waarbij hij Leeuwenhoek in Delft be- 
zocht en vele belangrijke zaken uit zijne verzameling bezichtigd 
had, uit erkentelijkheid, twee gedenkpenningen met diens beel- 
tenis voorzien. 

Toen Leeuwenhoek den Landgraaf daarover zijn dankbaarheid 
in een brief betuigde, antwoordde deze hem, zoo als Leeuwen- 
hoek dit in hetzelfde schrijven aan Leibnitz vermeldt ®). „Uwe 
gift is grooter als de mijne.” 

Eene groote onderscheiding viel hem den 24sten Mei 1716 te 
beurt, van wege de Hoogeschool te Leuven. Hij was al sedert 
geruimen tijd met Antoni Cink, Narrez en Rega, Hoogleeraren in 
de Natuur- en Geneeskunde aldaar in correspondentie. Deze brief- 
wisseling geschiedde veelal door tusschenkomst van Mr. Gerard 
van Loon, den bekenden schrijver der Nederlandsche Historie- 
penningen, en werd in de jaren 1718—1715 gevoerd. 

Deze Hoogleeraren, leden van het GCollegie van „’t Wilde 
Swijn” te Leuven, voelden zich gedrongen aan Leeuwenhoek 
een schitterend blijk hunner achting en warme belangstelling 


1) 20ste Sendbrief, blz. 189. 
2) 20ste Sendbrief, blz. 189. 


116 


aan te bieden. Op hun last namelijk werd een zilveren ge- 
denkpenning vervaardigd, die op de voorzijde het borstbeeld 
van Leeuwenhoek vertoonde, met het omschrift: 


brl 
IA 


Ï 
Kn ian 


aaa 


„Antonius Leeuwenhoek Regiae Societatis angliae membrum.” 
Op de andere zijde ziet men in het verschiet de stad Delft, 
en op den voorgrond een bijen-korf, met eenige daarom rond- 


117 


vliegende bijen, benevens eene bloeiende plant, terwijl de spreuk 
uit Virgilius er op voorkomt (Georgia IV. v. 6.) 
In tenui labor, at tenuis non gloria *). 

Gerard van Loon werd persoonlijk belast hem dit eereblijk, 
met een begeleidend, vereerend schrijven, op plechtige wijze te 
overhandigen. Leeuwenhoek betuigde in een brief aan genoemde 
Professoren zijn grooten dank, ook voor het Latijnsch lofdicht, 
dat bij wijze van opdracht er aan was toegevoegd. Van dit ge- 
dicht zegt hij, dat het was: „Vol van vloeijende aardigheden”. 

Als een bewijs hoe gevoelig Leeuwenhoek was wegens de 
groote eer hem aangedaan, diene hetgeen hij laat volgen: „En 
als ik gedenk aan de loftuytingen, die in UEd. brief, ende in 
het lofdigt, werden gemelt, soo werde ik niet alleen schaamroot, 
maar myn oogen tranen meermalen; te meer omdat myn ar- 
beyt, dien ik veel jaren agter een gedaan hebbe, niet is geweest 
om den lof dien ik nu geniet, daardoor te behalen, maar meest 
uyt een drift van weetgierigheyt, die in my meer woont, gelijk 
ik merk, dan in veel andere menschen.” (Het blijkt uit een brief 
aan Leeuwenhoek, d.d. 22 Juni 4716, dat dit gedicht was ver- 
vaardigd door J. G. Kerkherdere „synen Keyserlyke en Koning- 
lyke Majesteits-Historicus.”) In dezen brief geeft hij nogmaals 
lucht aan zijn dankbaar gevoel, in bewoordingen, die als eene 
bijdrage te meer mogen gelden van de waardeering van Leeu- 
wenhoek’s karakter. Hij drukt zich aldus uit: „.…..ende dat 
ingesien hebbende, stond ik verbaast, met ontsteltenisse van 
myn ligchaam, over de menigvuldige uitdruksels van hooge ag- 
tinge, die UE. Hooggeleerde ende wydvermaarde Heere, in uw 
noyt volpresen vers komt te doen. Ik ken immers my selven 
tot soo verre, dat ik op het honderste deel niet waardig ben de 
uytdrukselen, die gy over myn geringen arbeyt komt te doen: 
want die komt alleen voort uyt een neyginge, die ik hebbe om 
de beginselen van de geschapene saaken te ondersoeken, tot 
soo verre als het my mogelyk was.” 


1) Van Loon voegt er deze vertaling bij: 
„Zijn arbeid valt op kleine zaken, maar is van geen kleine glorie”. Bd, 


UI, pag. 223. CAZ 


fs se « 
Il LIBRARY | 5 


118 


De dichter Poot maakte op dezen gedenkpenning het volgende 
bijschrift: 


De Rotte duik’ daer de oven, 
Erasmus in metael verkeert, 
Wij loven ‘t kunstig Loven (Leuven) 
Dat d’ eer van Delf met zilver eert. 
‘t Zent Leeuwenhoek naar ‘t leven, 
Aan Leeuwenhoek, door munt herteelt, 
Wat kon men grooter geven? 
Dees helt verdient een zinnebeelt. 
Doch wort de magt niet kranker, 
Zoo glinstert hy van gout op ‘t lest; 
Maar 't zilver is vry blanker, 
En dat gelykt zyn inborst best. 
Dus pryst de School ’s mans grysheit, 
De wysheit kroont de wijsheit ! 


De grootste eer nogtans, waarop Leeuwenhoek zelf den hoog- 
sten prijs stelde en waarop hij met verschoonbare verheffing 
dikwijls roemde, was zijne benoeming tot „Lid der Royal So- 
ciety te Londen.” Deze onderscheiding viel hem te beurt toen hij 
nog in de kracht van zijn leven was, namelijk op 46jarigen 
leeftijd. Ik spreek er het laatst van omdat ik de bijzonderheden, die 
deze benoeming voorafgingen en vergezelden, eenigszins uitvoe- 
riger wilde mededeelen; daarbij heb ik gebruik gemaakt van de 
aanteekeningen, die men bij Birch, „the History of the Royal 
Society of London,” 1757, vol. IV vindt, omtrent het verhandelde 
in de vergaderingen van dit geleerd genootschap, welke aan- 
teekeningen men als het Notulenboek der Sociëteit kan aan- 
merken. 

Nadat Leeuwenhoek, sedert zijn eerste aanraking met dit ge- 
leerd genootschap in 1678, in eene immer levendiger correspon- 
dentie was getreden en hij zijne onderzoekingen, over onder- 
scheiden onderwerpen, voornamelijk die van de bloedlichaam- 
pjes en de circulatie van het bloed had bestudeerd, waarvan de 
resultaten zoo belangrijk waren voor de physiologie en hij kort 
daarna de niet minder belangrijke ontdekking deed van de in- 
fusoria, welke ontdekkingen wij boven gezien hebben, dat 


119 


zoo zeer de verbazing en bewondering van de leden der „Royal 
Society” hadden opgewekt, had zijne benoeming tot Lid van dit 
Collegie in de vergadering van 29 Januari 1680 plaatst). Birch 
teekende van dit besluit der vergadering het volgende aan: „Dr. 
Heusch, Mr. Firmin Mr. Houghton worden gekozen; „evenzoo 
ook Mr. Leeuwenhoek, op voorstel van Dr. Croune.” 

In dezelfde vergadering werd aan Dr. Gale, Secretaris van 
het Collegie, opgedragen, om een diploma voor hem gereed te 
maken. Aan genoemden geleerde werd in de vergadering van 
12 Februari®). gevraagd of het diploma reeds gereed was en 
bevolen dat het zegel der Sociëteit er aan gehecht zou worden. 
Men schijnt Leeuwenhoek echter nog eene extra onderscheiding 
waardig gekeurd te hebben, zoo als ik dit bij geen der benoe- 
mingen in dit Collegie bij Birch vermeld gevonden heb, namelijk: 
„er werd bevolen dat er tevens een zilveren doos voor roest 
gemaakt worden, waarin dit diploma zou worden besloten, en 
op welke doos de „wapens der Sociëteit” zouden worden ge- 
graveerd %). 

In de vergadering van den 23sten Februari werd de vervaar- 
diging daarvan aan zekeren Mr. Hunt opgedragen. Het di- 
ploma werd vervolgens, toen alles gereed was, met een bege- 
leidend schrijven, namens de Sociëteit, door den Engelschen 


1) Er is eene tegenstrijdigheid in de genoemde aanteekening bij Birch, 
dat de benoeming van Leeuwenhoek tot Lid der Royal Society in 1680 
zou zijn geschied, terwijl Leeuwenhoek zelf in den 46sten Sendbrief op- 
geeft dat hij in 1679 werd benoemd. Dit jaartal 1679 is op zijn graf- 
zerk in de Oude kerk te Delft uitgehouwen en wordt ook genoemd in mijn 
vroeger vermeld familieregister. Deze tegenstrijdigheid kan, dunkt mij, 
worden opgelost, door de vermelding, dat men in dien tijd gewoon was, 
het jaartal, van den aanvang des jaars, tot ongeveer in het midden van 
Maart, zoodamg te schrijven, dat het vorig jaartal er bij vermeld werd, 
zoodat men dan schreef 167%/5, enz. Ook de dateering geschiedde volgens 
oude en nieuwe stijl, welke circa 10 dagen met elkander schijnt te hebben 
verschild. 

2) Birch t. a. p.‚ pag. 14. 

3) Birch, t. a. p., pag. 13. 


120 


gezant bij de Hollandsche regeering aan Leeuwenhoek over- 
handigd *). 

_ Zoo was dan het ideaal van den grooten natuuronderzoeker 
verwezenlijkt en zijn vurigste wensch vervuld. Voortaan zal 
hij medegerekend worden onder de illustre leden van het hoog- 
ste wetenschappelijk collegie van Europa, dat, hoewel reeds in 
1645 opgericht, ten tijde van Leeuwenhoek nog slechts kort ge- 
leden op vaste grondslagen was gevestigd en de beroemste ge- 
leerden der beschaafde wereld van dien tijd in zijn gelederen 
telde ®). 


1) Halbertsma's Dissertatie, t. a. p. blz. 18. 

2) De stichting der Royal Society dagteekent van de onrustigste dagen 
waarin Engeland verkeerd heeft, namelijk van het jaar 1645, hetzelfde jaar van 
den slag van Naseby, die de macht van Karel I vernietigde. Eemge geleerde 
mannen, afgemat door de eindelooze politieke twisten en vervolgingen, kwamen 
overeen, om op zekeren dag in iedere week zich te vereenigen, ten einde 
zich over wetenschappelijke onderwerpen te onderhouden en op deze wijze, 
de twisten te vergeten, die hun vaderland te gronde dreigden te richten. 

De eerste bijeenkomsten hadden plaats te Londen. Toen de onlusten 
iedereen, die maar eenigszins de partij des konings schenen toegedaan te 
zijn, noodzaakten Londen te verlaten, verplaatsten zij hun zetel naar Oxford. 

Gedurende het protectoraat van Cromwell bleven de leden verspreid en 
liet het collegie niets van zich hooren, tot op de verheffing van Karel II, toen 
zij in 1659 weder naar Londen terugkeerden en hunne vergaderingen, 
even als vroeger, in het Gresham-College hervatteden. 

Men ondervond opnieuw tegenspoed, doordien het gewoon lokaal waar- 
in zij vergaderden, tot eene kazerne werd ingericht. In 1660 werd 
hun collegie door patent-brieven voor goed geconstitueerd, ondervond de 
Sociëteit spoedig eene groote uitbreiding en werd van zeer groot gewicht 
in de wetenschappelijke wereld. Dien voorspoed was het voor een groot 
deel verschuldigd aan den ijver van zijn Secretaris Heinrich Oldenburg, een 
Duitscher. - 

De »Philosophical Fransactions” werden het eerst in 1665 uitgegeven 
en werden, bijna zonder eenige afbreking tot op onzen tijd toe geregeld 
voortgezet, 

Het belang dat dit Collegie stelde in de onderzoekingen van Leeuwen- 
hoek heeft zeker veel bijgedrâgen tot prikkel en aansporing voor hem’ 
om zijne waarnemingen en ontdekkingen ret onverflauwden ijver voort- 
tezetten. 


121 


Dat hij niet naliet, zoo spoedig doenlijk zijne dankbaarheid 
voor de ontvangen onderscheiding kenbaar te maken, zal 
wel geen verwondering baren. Reeds in de vergadering van 
den 13den Maart 1680 rapporteerde Robert Hooke, dat hij 
drie brieven van Leeuwenhoek ontvangen had, waarvan de eerste 
betuigingen bevatte van zijn warmen dank aan den President 
en de leden der Sociëteit, voor de eer hem aangedaan. De 
tweede brief behelsde het bericht van ontvangst van het di- 
ploma en vernieuwde betuigingen van zijn dank, en tevens 
de verzekering van zijn voortdurenden ijver om de Sociëteit te 
dienen, zoo veel hij kon en dat hij dit zou blijven doen, zoo 
lang hij leefde; terwijl de derde weder eenige waarnemingen 
van hem behelsde. 

En Leeuwenhoek ;heeft woord gehouden. Niet alleen, dat hij, 
zoo als ik boven aanstipte, tot op S5jarigen leeftijd in geregelde 
briefwisseling met de Sociëteit verkeerde, toen hij (20 November 
1717) zoo het scheen voor goed afscheid er van nam, maar het 
blijkt ook uit hetgeen ik in de „Philosophical Transactions” van 
na den bovengenoemden datum, tot op het jaar 1723, zijn sterf- 
jaar, gevonden heb, dat zijn werkzame geest zich geen rust 
gunde, vooral daar zijn verstand en oog ook nog in dat tijdsver- 
loop helder bleef, hoewel zijne handen „swak werden, ende een 
weynig bevinge ondervonden” zoo als hij zich in dien brief 
uitdrukte.” 

In het 31ste en 32ste deel namelijk der „ Transactions” wor- 
den nog een achttal brieven gevonden van de jaren 1720 tot 
1723 (waaruit blĳkt, dat hij dus eedurende een halve eeuw 
met de „Royal Society” briefwisseling gevoerd heeft), terwijl hij 
nog op zijn sterfbed aan zijn vriend Johannes Hoogvliet ) op- 
droeg, twee brieven, die hij in den laatsten tijd geschreven 
had, in het Latijn te vertalen en in zijn naam aan de So- 
cieteit toe te zenden. 


(George Cuvier. „Histoire des sciences naturelles’ 1841. Fmile Blanchard 
„Les observations au microscope’”’ in de Revue des deux mondes 1868 
p. 389") 

1) Johannes Hoogvliet was Heelmeester te Delft. 


122 


De treffende bijzonderheden van deze laatste opdracht mag 
ik niel achterhouden; ze zijn ons bewaard gebleven in het 32ste 
deel der „Philosophical Transactions”, pag. 495, waarin bericht 
wordt „dat een brief ontvangen is van Johannes Hoogvliet, d.d. 
1 September 1728, aan den Secretaris der „Royal Society” Ja- 
cobus Jurin, overleggende twee brieven, die op verzoek van den 
stervenden Leeuwenhoek werden toegezonden.” Deze missive 
van Hoogvliet was van den volgenden inhoud en in ’t Latijn 
geschreven: 

„Onze eerwaardige grijsaard Leeuwenhoek liet mij, toen hij 
reeds met den dood kampte, maar desniettemin nog aan zijn 
geliefde studie dacht, tot zich roepen en vroeg, mij met reeds 
half gebroken oogen aanstarende en in afgebroken woorden, of 
ik deze beide brieven in het Latijn wilde overzetten en aan u, 
zeer geleerde Heer toezenden. Daar ik het verzoek van zulk 
een man, zoo als ik dat reeds sedert eenige jaren gewoon was, 
niet kon weigeren, zoo zend ik u, zeer geleerde Heer, het laatst 
geschenk van mijnen stervenden vriend, hopende dat deze zijne 
laatste werkzaamheden u aangenaam zullen zijn.” 

De inhoud dezer twee brieven was: 

10, Over de gelobulen in het bloed en in den moer van 

den wijn. 

20, Over de voortteeling der dieren en over de klopping van 

het middenrif. 

Uit den inhoud dezer twee brieven ziet men, dat de twee be- 
langrijkste onderwerpen, die zoo zeer bijgedragen hadden om 
zijn naam onsterfelijk te maken en waaraan hij scher zijn ge- 
heele leven gewijd had, hem zelfs op zijn sterf bed voor den geest 
zweefden en tot op het laatst zijns levens het gewichtig onder- 
werp zijner onderzoekingen uitmaakten. 

Men meene echter niet dat zijn eenigste gedachten op de stof- 
felijke dingen der aarde gevestigd waren, zoodat hij zelfs met 
den dood voor oogen zijn geest daarmede uitsluitend zou hebben 
bezig gehouden. Neen, wij kunnen uit onderscheidene plaatsen 
in zijne brieven zien, dat een inmig godvruchtige geest in hem 
woonde en hij in alles wat hij verwonderlijks zag en opmerkte 
Gods grootheid en almacht roemde. Hoor onder anderen wat 


123 


hij zegt in een brief aan Nicolaas Witsen }), „Want wy en 
konnen den Heere en maker van het geheel-Al, niet meer ver- 
heerlyken, als dat wy in alle zaken, hoe klein die ook in onse 
bloote oogen mogen zijn, als ze maar leven en wasdom hebben 
ontfangen, zyn Al-wysheit en volmaaktheit, met de uiterste ver- 
wondering sien uitsteken.” 

Of zijn ontboezeming in een brief aan Frederik Adriaan ?) over 
het ontstaan van de oneindig kleine diertjes. „O diepte der Wys- 
heyt, hoe ondoorgrondelijk zyn uwe werken, zullender nu nog 
menschen gevonden werden, die seggen datter geen God is?” 

Ik zou deze voorbeelden nog met een aantal anderen kunnen 
vermeerderen, doch het aangevoerde zal, vertrouw ik, voldoende 
zijn om zijn vromen geest te kenschetsen. 

Nadat de eerbiedwaardige grijsaard deze zijne laatste beschik- 
kingen gemaakt had, kon hij gerust het hoofd nederleggen, om- 
ringd door zijne geliefde dochter, betrekkingen en trouwe vrien- 
den, en met recht kan van hem gezegd worden, dat hij gewerkt 
had, zoo lang het voor hem dag was. 

Leeuwenhoek overleed den 26sten Augustus 1723 en had al- 
zoo den ouderdom van bijna 91 jaren bereikt, waarvan hij er 
met zekerheid meer dan 60 onafgebroken aan zijne geliefkoosde 
natuurstudiën had gewijd. 

Hij werd in de St. Hippolitus- of Oude Kerk te Delft begra- 
ven, alwaar een gedenkteeken nog in goed onderhouden toestand 
gevonden wordt, dat zijne dochter Maria, 17 jaren na het over- 
lijden van haren vader, ter zijner nagedachtenis en eere heeft 
doen oprichten. Dit gedenkteeken bestaat uit een spits toeloo- 
pende naald van hardsteen, door eene vaas gedekt, al waar in het 
bovengedeelte de buste van Leeuwenhoek in wit marmer is 
aangebracht, en waaronder men de volgende inscriptie leest: 


„Piae et aet. (ernae) Memor. (iae) Antonii a Leeuwen- 
hoek, reg. (iae) angl. (icae) Societ. (atis) membr. (o), qui 
naturae penetralia et physices arcana wmicroscopiis ab ipso 


1) 6de Vervolg, 99ste Brief, blz. 231. 
*) 5de Vervolg, 89ste Brief, blz. 62, 


124 


inventis et mirabili arte fabricatis assiduo studio et perscru- 
tatione delegendo et idiomate belgico describendo de toto 
terrarum orbe optime meruit.” 


Nat. Delphi XXIV Oct. An. MVICXXXIL 
Ibique denat. XXVI Aug. An. MVUEX XII. 


Onder den breed uitloopenden voet der grafnaald, welke op 
vier bollen rust, in het midden waarvan een wit marmeren 
doodshoofd op kruiselings gelegde doodsbeenderen, leest men de 
volgende inscriptie : 


„Patri charissimo hoe monumentum filia Maria” 
A. Leeuwenhoek Moerens P. (osuit). 


Het geheele monument is omgeven door een sierlijk bewerkt 
ijzeren hek, terwijl vóór dit hek zich het familiegraf bevindt, 
gedekt door eene zware zerk, waarop het volgende opschrift is 
uitgehouwen: 


„Hier rust Antony van Leeuwenhoek, oudste lid van de Ko- 
ninklyke Sosyteyt in Londe, gebooren binnen de Stadt Delft op 
den 24sten October 1632 en overleden op den 2Osten Augustus 
1723, out synde 90 jaren 10 maanden en 2 dagen. 


ä 
„Heeft elk, o wandelaar, alom 
Ontzagh voor hoogen ouderdom 

En wonderbare gaven, 
Zoo zet eerbiedigh hier uw stap: 
Hier legt de grijse wetenschap 
In Leeuwenhoek begraven” Y). 


En eindelijk is, geheel aan het onderste gedeelte der zerk nog 


uitgehouwen: 
„en Maria van Leeuwenhoek desselfs dogter, geboren te 


Delft den 22sten September 1656 en overleden den 25sten 
April 1745. 
Verder- is op de zerk uitmuntend uitgehouwen een schoon 


1) Dit grafschrift werd door den dichter Poot gemaakt. 


125 


bewerkte vliegende arend, met den kop hemelwaarts gericht, ter- 
wijl hij met de klauwen een schild vastklemt, waarop zijn fa- 
miliewapen }) zal gegrift geweest zijn, doch dat er in den Fran- 
schen tijd is uitgehouwen, zoo als dit met al de wapenschilden 
in ons land, op oude monumenten, waar deze vroeger beston- 
den, het geval is geweest. Het is een schild van goud, beladen 
met een klimmenden leeuw van azuur, getongd en geklauwd 
van keel. Het schild gedekt door een schuim staanden helm, 
waarop als helmteeken een vogelvlucht van goud en azuur, ge- 
dekt met helmdekken van goud en azuur. Onderaan ligt eene 
sphynx; dezelfde figuur, die ook voorkomt op de allegorische 
titelplaat voor het eerste deel van de brieven van Leeuwenhoek, 
en waarvan de beteekenis is, volgens de uitlegging van deze 
titelplaat door den dichter T. van der Wilt: 
„Scherpzinnigheid, waarmede 
t Verborge wert ontdekt, en ’t duistere verklaart”... 

De dichter Poot maakte nog een ander gedicht „ter eeuwige 
gedachtenisse” van zijn vriend Leeuwenhoek, waarvan de laatste 
regelen dus luiden: 


„O0 Leeuwenhoek, zoo blank van hart als hair, 
Ter quader uur door ‘t straffe lot bemagtigt, 
Ziet uit uw graf, zie eens na hondert jaer, 
Hoe door de faem uw glori wort bekrachtigt. 
Wy zullen, als de lente weligh bloeit, 
En ’t kille sneeu komt op ’t gebergt ontdoien, 
Uw stil vertrek, uw rustplaets onvermoeit, 
Met geurigh loof en versch gebloemt bestroien, 


Terwyl zult ge u vermaken in den rei 
Der zaligen, daer andre starren lichten. 
Vergeef my nu, dat ik weemoedigh schei > 
’k Zal in myn ziel voor u een eerzuil stichten. — Ì 
En gy, die hier uws Vaders lyk betreurt, 
Marye, eilaas! hoe schynt het heil verd weenen ! 
Bewys uw rou: 't valt schaers een kint te beurt, 
Zoo groot een’ Helt en Vader te beweenen.” 


1 


1) Van dit familiewapen maakte ik reeds melding op blz. 19, Noot. 


126 


Zoo als uit al het bovenvermelde blijkt, zijn de bijzonderheden 
omtrent de waarnemingen van Leeuwenhoek alle ontleend aan 
brieven door hem aan de „Royal Society” te Londen en aan 
particulieren geschreven en bestaan dus ook zijne geschriften 
uit eene verzameling dezer brieven, die allen op verschillende 
tijden, aanvankelijk ieder afzonderlijk of enkelen te samen, 
schijnen gedrukt en uitgegeven te zijn, blijkens de pagineering, 
die in het eerste deel niet doorloopend is, maar voor iederen 
brief afzonderlijk, en ook door de verschillende titels, waaronder 
zij bij onderscheidene boekverkoopers te Delft en te Leiden zijn 
gedrukt en uitgegeven. 

Er bestaan van deze zelfde brieven twee uitgaven, namelijk 
de Hollandsche en de Latijnsche; beiden in vijf 40 deelen, waar- 
van het vijfde deel de zoogenaamde „Sendbrieven” bevat. 

De Hollandsche verzameling, die in mijn bezit is, dateert van 
1685—1718. Daarin zijn de brieven van Leeuwenhoek opgeno- 
men, deels onder den titel van „Ontleedingen en Ontdekkingen” 
enz., deels onder dien van „Ondervindingen en Beschouwingen’ 
enz., deels onder dien van „Vervolg der brieven”, waarvan er 
zeven zijn. 

Deel 1 vangt aan met den 28sten brief en loopt tot nê. 52, 
bevattende de brieven van de jaren 1679 tot 1686, terwijl 
daarin ook het Eerste Vervolg van n@. 53 tot 60, loopende van 
April 1687 tot November van dat zelfde jaar gevonden worden. 

Deel Il bevat het Tweede tot Vierde Vervolg van n®. 61 tot 
n°. 83, loopende van 1688 tot 1694. 

Deel III bevat het Vijfde en Zesde Vervolg van n°. 8% tot nl. 
107, loopende van 1694 tot 1696. 

Deel IV bevat het Zevende Vervolg van n°. 108 tot n°. 146, 
loopende van 1697 tot 1702. 

Deel V eindelijk bevat de „Sendbrieven’”’ vervat in 46 brie- 
ven, loopende van 1712 tot 1716. Na aftrek dus van de 28 niet 
uitgegevene zijn er in deze} verzameling in het geheel 165 brie- 
ven opgenomen. 

De reden waarom deze brieven eerst met den 28sten aanvan- 
gen schijnt niet met zekerheid bekend te zijn. De drukker van 
de brieven, die in het eerste deel voorkomen, zegt aan het be- 


427 


gin van het „ Register” op den 28sten tot den 52sten brief: 
„De voorgaande 27 brieven by den Auteur geschreven, en heeft 
hij tot noch toe niet konnen resolveren, die met den druk ge- 
meen te maken; dus hier de 28ste Brief de eerste is die ge- 
drukt is.” 

Van Haastert }) oppert het vermoeden, als of hij den inhoud 
dezer 26 brieven uit kieschheid niet geschikt voor de publiciteit 
zou gekeurd hebben, doelende op een postscriptum onder een brief 
van Leeuwenhoek, handelende over de zaaddiertjes, waar hij zegt: 

„Ik heb nog eenige afzonderlijke waarnemingen over de vrou- 
wen en de bevrugting enz, doch ik houde die terug om geen 
aanstoot te geven. En in een anderen brief aan Petrus Rabus ®), 
„Myne stellingen omtrent de versamelinge, bevrugtwerdinge 
en voorttelinge van onze vrouwen enz, hebbe ik sedert dat 
ze UE. onlangs tot mijnent gelezen had, nog aan een zeer 
geleerd en voornaam Heer laten zien en daarby gezeid, dat 
UE. my hadde aangeboden om het in ’t Latyn over te zet- 
ten, en in die taal wereltkundig te maken. Doch die Heer 
is, nevens my, van gevoelen, dat wy zulks best mogten 
laten; eensdeels enz… en ten anderen, uit vreze dat de werelt, 
die dog boos en bot genoeg is, de Natuerkennis tot haar ver- 
derf mogt gebruiken en meer en meer in ongebondenheid uit- 
spatten.” 

Ik kan mij echter met deze opgegeven reden niet vereeni- 
gen, dewijl ik in de brieven, die ik van Leeuwenhoek in 
de „Philosophical Transactions aan de „Royal Society” van 
vóór 1679 geschreven, gevonden heb, die een zestiental be- 
dragen, er slechts eene gevonden heb die over de spermatozoï- 
den handelt. 

Het is zeker te verwonderen, dat juist de brieven van 1673, 
waarin hij zijn eerste brief aan bovengenoemd Gollegie schreef, 
tot 1679, waarin de 28ste of eerste brief der Verzameling is ge- 
schreven, in deze verzameling gemist worden. Deze toch vertegen- 
woordigen een tijdvak, waarin zijne waarnemingen, zoo zeer de 


De Tan p: ‚blz. 26; 
2) Derde deel, S5ste Brief, blz. 19. 


128 


bewondering en verbazing van de leden der „Royal Society” op- 
wekten, dat daardoor niet alleen de aandacht op hem geves- 
tigd werd, maar hem de hooge onderscheiding werd waardig 
gekeurd als Lid van dat beroemd genootschap te worden aange- 
nomen en dat onder omstandigheden zoo vereerend voor hem 
als wellicht zelden aan een ander zijn te beurt gevallen. Zijne 
in het IXde, Xde en XIde deel der „Philosophical Transactions” 
opgenomene brieven hebben betrekking op zijne microscopische 
onderzoekingen van „bloed, melk, beenderen, de hersens, het 
haar, het kristallynvocht, de gezichtszenuw, de textuur van het 
hout, de kleine diertjes in regen-, wel-, zee-, en sneeuwater, 
alsmede in water, waarin men peper had laten trekken; de 
structuur der tanden, beenderen, ivoor.” 

Ik vermoed eer dat Leeuwenhoek geen afschriften van deze eerste 
brieven zal gehouden hebben, zoo als hij dit van de anderen deed 
en mij uit enkele perioden in sommige zijner brieven gebleken 
is, en hij daarom buiten de gelegenheid was, toen men bij hem 
op de uitgave zijner brieven begon aan te dringen, daaraan, wat 
deze 27 eerste betreft, gevolg te geven. Dat Leeuwenhoek aan- 
vankelijk tot die uitgave niet uit eigen beweging, maar op aan- 
drang van anderen is overgegaan, blijkt uit een brief van zijn 
eersten uitgever Daniel van Gaesbeek te Leiden van 1 Januari 
1684, bij wijze van opdracht voor het eerste deel geplaatst, 
waarin hij dus aanvangt: „Als alle de werelt seer verwondert 
sprak, van de uitvindinge tot beschouwinge der onsienelyke 
verborgenheidswaarheden, door UE. opgelost; ende dat veele 
boeken in andere landen en taalen daar af gewaagden, brande 
myn lust, om meede een oog-getuige daar in te zijn; soo heeft 
my den geleerden Medicyn-meester de Heer Cornelis van ’s Gra- 
vesande, Raad en Scheepen der stad Delft, bij UK. geleid: waar 
ik door UE. konstige en niet min loflyke uitvindinge, die ver- 
wonderlyke verborgentheden Gods, door UE. beleefde goeddadig- 
heid komende te beschouwen, soo bevond ik, dat de vreemde 
boeken die daar af door de wereld sweeven, in den zin, aftee- 
kening en waardigheid niet weinig verschilden, en ook dat onse 
eige ingeboorne landsaten in haar taal niet kosten genieten die 
wetenschappen, die reeds eenige naburige volkeren in haar eygen 


129 


taal en sprake waren bekend geworden. Derhalve niet rustende, 
ofte ik had bekoomen yets van ’t gene UE, selfs de weerelt 
meede gedeelt had, so wierden my ter hand besteld (door een 
Heer, die ik en de wereld daar voor moet danken) deese UE. 
nevensgaande brieven, by UE. „meede Broeders van dat Hoog- 
loflijke Collegie des Koninklijke Sociëteits in Engeland”. Deese 
(waarin soo bysondere wonderheden waren aan te schouwen) 
dagten my te waardig, om niet aan alle onse Landsgenooten in 
haar eigen taal (door hulp van den voornoemden Heer, en myn 
druk-pers, mitsgaders de konstige hand des plaat-snyders, Abra- 
ham de Blois te Delft) sigtbaar voor te stellen, als zijnde een 
grondsteen, waar op alle wijsgeerige en doordringende verstan- 
_den voort bouwen en haare wetenschappen verder verklaren. 
Soo leg ik deese myne daad en sorge wederom voor UE. neder; 
in hoope, dat dit myn stout bestaan by UE. over ’t hoofd ge- 
sien, ende ten besten geduid sal werden; dat ook UK. deese 
uwe eerstelingen (die dan een Engels, dan een Frans, en dan 
wederom een Oud-Rooms hulsel syn opgeset en daardoor veel 
van haar eygen wesen en luyster hebben verloren, en nu eerst 
het ligt in haar eygen vaderland komen te aanschouwen) niet 
en sult afwijsen; maar als UE. eygene vrugten en maaksels 
uwes verstands erkennen en aannemen; ende daardoor nog 
meer en meer bewogen werden, omme niet alleen UE. verdere 
ondervindingen, „maar ook die gene, die UE. (zoo ik onderrigt 
ben) omtrent thien jaren herwaards aan het Hoogloffelijk Col- 
legie in Engeland heb opgedist, tot voldoeninge van onse inge- 
setene wijsgeerders meede te deelen, en dien kostelijken schat 
onse ingeboorne niet langer te onthouden, waartoe ik hoope 
God de Heere UE. ondersoekingen meerder en altoos sal zee- 
genen”. 

Deze laatste periode doelt blijkbaar op de eerste 27 brieven, 
die Leeuwenhoek aan de „Royal Society” geschreven had. 

Nog op eene andere gaping in de bekendmaking zijner brie- 
ven in de Hollandsche en Latijnsche verzameling wil ik wijzen. 

De laatste brief namelijk van het „Zevende vervolg” (Deel 1V) 
eindigt met den 146sten brief, gedateerd 10 April 1702, terwijl 


de eerste der 46 „Sendbrieven” de dagteekening draagt van 8 
9 


130 

November 1712. Er is dus weder een tijdvak van 10 jaren, waarin 
geen brieven van Leeuwenhoek in onze taal of in het Latijn af- 
zonderlijk zijn gedrukt. Mogelijk zijn het deze brieven, waarop 
gedoeld wordt aan het slot van den Catalogus der verkooping 
der microscopen in de volgende noot: ‚N.B. In den boedel van 
wijle Jufvrouw Maria van Leeuwenhoek zijn gevonden eenige na- 
gelaten manuscripten of brieven van haar vader, den Heer Antoni 
van Leeuwenhoek, dewelke door Z.E. in deszelfs leven geschre- 
ven en in eene nette en goede orde geschikt zijn, om als een 
vervolg ap zijne voorgaande uitgegeven brieven gedrukt te kun- 
nen worden; alle de Platen daartoe behoorende, zijn daarbij en 
reeds in ’t koper gegraveert, zoo als de Latijnsche vertaling van 
voorzeide brieven. Iemand genegen zijnde dit werk te laten 
drukken, kan zich addresseren aan de Executeurs van de voorz. 
boedel.” Wat er van die brieven geworden is ben ik niet te we- 
ten kunnen komen. 

Eene andere verklaring, die mij, in verband met het boven 
vermelde, niet onwaarschijnlijk voorkomt, vond ik in hetgeen 
zijne dochter aan von Uffenbach, tijdens zijn bezoek aan Leeu- 
wenhoek mededeelde. „Sie erzählte uns,” zegt hij, „dass ihr Va- 
ter seit einigen Jahren viel neues durch seine Microscopia entdekt 
hätte, er wolte aber in seinen leben nichts mehr von seinen 
Observationer: herausgeben, weil ihne einiger Schimpf, vermuth- 
lich in Schriften, wiederfahren, da man sich über seine sonder- 
liehe Meinungen in seinen Schriften hin und wieder spottisch 
“aufgehalten, und ihm schuld gegeben, er habe mehr durch seine 
Einbildung gesehen, als durch seine Gläser.” 4) Dit bezoek nu 
had juist plaats in 1710, en de door zijne dochter bedoelde 
„nieuwe waarnemingen” kunnen dus zeer goed slaan op die, 
welke hij sedert 1702 ondernomen en aan de Royal Society had 
medegedeeld. Ik heb deze brieven in de „Philosophical Trans- 
actions’ van de jaren 17021712, deel XXIIL—XXVIL, gevon- 
den, de volgende waarnemingen worden er in vermeld: Over 
het groen kroos in het water groeiende, en eenige diertjes daarin 
gevonden; de zaden van verschillende Oost-Indische planten; 


1) Uffenbach's Reisen enz. t a. p. 


131 


den kinabast; het beslag der tong bij koortsen; de bloedvaten; 
de circulatie van het bloed bij de visschen ; candysuiker; de zaad- 
vaten, spiervezels en bloed van den walvisch; de huid van den 
olifant ; de voortteeling der mossels ; de milt; roodkoraal ; samen- 
stelling van diamanten” 

Eindelijk heb ik nog, na de laatste der „Sendbrieven” d.d. 
20 Nov. 1717, waar hij, om zijne hooge jaren, afscheid neemt 
van de Royal Society, in het XXXIste en XXXIIste deel der 
„ Transactions” een achttal brieven gevonden, van de jaren 1720 
tot 1723, hetzelfde jaar, waarin hij gestorven is, handelende: 
„Over beenderen; het middenrif; de spiervezels der visschen; de 
vaten in sommige soorten van hout, en over spiervezels in ver- 
schillende dieren; de membranen die de vaatbundels omsluiten, 
waarin een spier verdeeld is; de spiraalvaten van de bladeren; 


’ 


het wollige bekleedsel der persikken en kweeappels;” waarbij 
eindelijk nog gevoegd moeten worden de beide brieven, die 
Leeuwenhoek op zijn sterfbed aan zijn vriend Johannes Hoogvlied 
verzocht in het Latijn over te zetten en aan de Royal Society 
toe te zenden, welke brieven ik reeds uitvoeriger besproken heb. 

De Latijnsche verzameling bestaat eveneens uit vijf deelen in 
40. onder de volgende titels: 

Deel 1 onder dien van: „Anatomia et contemplatio nonnullo- 
rum naturae invisibilium secretorum, comprehensorum Epistolis 
quibusdam seriptis” etc. Lugd. Bat. 1685. 

Deel [I: „Epistolae ad Societatem Regiam Londinensium et 
alios viros illustros datur.” Lugd. Bat. 1689. 

Deel III; „Anatomia, hoe de interioribus rerum, cum anima- 
tarum, tum inanimatarum, ope et beneficio exquisitissimorum mi- 
eroscopiorum detectis.”” Lugd. Bat. 1689. 

Deel IV: „Arcana naturae ope microscopiorum detecta. Delphi 
1695—1697. 

Deel V: „Epistolae physiologicae super compluribus naturae 
arcanis, hactenus nunquam editae,” Delphi 1709. 

Later heeft men ze nog gezamenlijk uitgegeven onder den 
titel: „Opera omnia seu Arcana naturae ope exactissimorum mi- 
eroscopiorum detecta;” doch men heeft er een nieuw titelblad 
voor geplaatst met de jaartallen 1715—1722. 


132 


A. J. van der Aa }) vermeldt eveneens de bovengenoemde 
Hollandsche en Latijnsche uitgaven in vijf deelen, waarin de brie- 
ven van Leeuwenhoek zijn vervat, en bevestigt, door de vermel- 
ding der afzonderlijke titels, waaronder zij zijn uitgekomen, dat 
enkele dezer brieven bij een-, twee-, drie- en meertallen te sa- 
men afzonderlijk zijn uitgegeven en, zoo als ik boven opmerkte, 
betrekking hebben op de 52 eerste brieven, altijd daarvan afge- 
trokken de 27 eerste niet gedrukte, terwijl hij zoowel van de 
Hollandsche als de Latijnsche uitgave de geheele; uitvoerige titels 
mededeelt. Men vindt verder nog bij van der Aa zijne correspon- 
dentie met Petrus Rabus, de uitgever van de „Boekzaal van 
Europa,” welk tijdschrift tot op onzen tijd onder den naam van 
„Boekzaal der geleerde wereld” is bekend gebleven. 

In de Hollandsche en Latijnsche verzamelingen zijner brieven 
vindt men er echter slechts één aan genoemden schrijver, die 
een bijzonder vriend van Leeuwenhoek moet geweest zijn. 

Deze correspondentie heeft Rabus in zijn „Boekzaal” bekend 
gemaakt; ze is de volgende: 

l. „Korte inhoud van een brief, geschreven uit Kolmar, be- 
helzende een overzeldzame ziekte van eene vrouw, die rijpen 
(rupsen) uit haar regter oor loosde”, en brief van Leeuwenhoek 
aan den schrijver van de Boekzaal over de vorenstaande historie. 

2. „Uittreksel uit een brief van den grooten onderzoeker der 
Natuurgeheimen den Heere Antoni van Leeuwenhoek, geschre- 
ven aan den schrijver van de Boekzaal, waarin gehandeld wordt 
van de vis, Roeh genaamd, deszelfs eijeren, bloedvaten enz.” 
Delft den 21 Mei 1695, (In de P. R. Boekzaal van Europa, Mei 
en Junij 1695, blz. 322). 

3. „Brief van den grooten natuur-beschouwer den Heere An- 
toni van Leeuwenhoek, geschreven aan P. Rabus, zoo als ze van 
woorde tot woorde luid (een vervolg van ’s Mans ontdekkingen, 
wegens het hoornvlies en d’ oogen van een Rombout (Korebout 
of Puistebijter); ontleding van ’t gemelde vlies. Beschouwing door 
’t zelve. Uit hoevele schubachtige opeenleggende deelen het be- 
staat. Volmaaktheid van ’t oog. Reden waarom het vliegend dier 


1) „Biographisch Woordenboek der Nederlanden. (Letter L.)” 


133 


met zoo veel duizende gezigten voorzien is; Krabbe-, kreeften- 
en garnaals-oogen. Eijernesten der vorensgezeide Rombouten, 
Groot getal eijeren. Oorzaken waarom uit die eijeren niet meer 
voortgekomene dieren gezien worden. Besluit van de voortteelinge” 
in P. Rabus. Boekzaal, Nov. en Dec. 1694. blz. 514. 

4. „Brief van den Heere Antoni van Leeuwenhoek aan den 
schrijver van de Boekzaal (P. Rabus) gezonden, als een vervolg van 
zijn gevoelen over de historie van de vrouw van Kolmar, in de 
naast voorgaande twee maanden verhandeld en onderzogt. Bij 
Rabus, Boekzaal van Europa,’ Julij en Aug, 1695, blz. 92; Sept. 
en Oct. blz. 258. 

4. „Brief van Antoni van Leeuwenhoek aan P. Rabus, 
waarin gehandeld word van den zoogenaamden Honigdauw. Wat 
de boeren en het algemeene volk daardoor verstaan. Waarne- 
ming van zeker glimpend vocht op lindebladen. Zoutdeelen in 
dezelve. Deze vocht in ‘t oog als een olyachtige stoffe voorko- 
mende, valt geenszins uit de lucht. Ze wordt uit de bladeren 
uitgestooten. Beschouwing van meer boomen en hare bladen, 
bijzonderlijk den Wijngaert. Bevestiging van het voorgestelde 
Nog iets van de wigchelroede”; in P, Rabus, Boekzaal van Europa, 
Julij en Aug. 1696, blz. 144.” 

6. „Uittreksel uit zekeren brief van den Heere Antoni van 
Leeuwenhoek, den vijfden van Grasmaand 1697 aan de Konink- 
lijke Maatschappij te Londen geschreven, wegens den zeilsteen 
en het ijzer”, in Rabus, Boekzaal van Europa, Mei en Junij 1697, 
blz. 459. 

7. „P. Rabus, Brief aan den grooten uitvinder der Natuur- 
geheimen, den Heer Ant. van Leeuwenhoek”; in Boekzaal van 
Europa, 1693, blz. 159.” 

8. „Uittreksel uit een brief van den Heere Antoni van Leeu- 
wenhoek, geschreven aan den schrijver der Boekzaal. Over de 
vloo-teelt” ; in Boekzaal van Europa, 1638, blz. 554. 


9. „Brief van den schrijver des Boekzaals aan Antoni ede 


Leeuwenhoek afgevaardigt, over een zonderlinge historiegvan goud, 
zilver of andere bergstoffen, met een tweesprankelig takje van 


een boom te ontdekken’; in Boekzaal van Europa, Mei en Junij —, C\ \ C 
1696, blz. 495 en Antwoord van Ant. van Leeuwenhoek, blz. 5 {9 


5 


134 


Van deze brieven zijn NO.1, 2, 4, 7 en 9 niet in de verza- 
meling zijner brieven te vinden, terwijl over den inhoud van 
NO. 3 gehandeld wordt in het Illde deel, 5de vervolg, 85ste 
brief, blz. 5; van NO. 5 in het IIlde deel, 6de vervolg, 104de 
brief, blz. 293 en [Vde deel, 7de vervolg 109de brief, van NO. 
6, in het IVde deel, 7de vervolg, 108ste brief, blz. 3; van NO. 
8 infhet [Ide deel, 4de vervolg, 76ste brief, blz. 561. 

Men vindt nog bij van der Aa vermeld, dat de brieven van 
Leeuwenhoek in de „Giornale Litterati-te Modena” zijn op- 
genomen. 

Ook zijn de Microscopische beschouwingen, vervat in de „Phi- 
los. Transact. NO. 3, pag. 51; NO. 94, pay. 6037; NO. 97, pag. 
6116; NO. 4102, 106, 108, 117, 136, 143, door Leske in het 
Hoogduitsch overgezet en uitgegeven, 2 deelen in één band. 

Verder: „De generatione Hominis, liber Petri Gereke, Med. 
Dr. Chymiae, Theoriae, et Materiei Med. Profess. P. O. in Aca- 
demia Julia Serenissimi Ducis Brunsvic. et Luneb. à consiliis 
Aulae et Archiatri ac Regiae Societatis Scientiarum Berol. Membri. 
Helmst. 1744. 

Een uittreksel van Leeuwenhoek’s brieven verscheen achter 
„Cours de Physique, accompagné de plusieurs Pièces concernant 
la Physique, qui ont déja paru et d'un Extrait critique des Lettres 
de Mr. Leeuwenhoek, par feu Mr. Hartsoeker, A la Haye, 1730 
£0, ’twelk aanwezig is op de Academische Bibliotheek te Leiden. 

Eene uitvoerige lijst van de brieven van Leeuwenhoek kan 
men ook vinden bij L. Theod. Gronovius, Bibliotheca Regni ani- 
mali atque lapidi. L. B. 1760, pag. 159. 

Verder vermeldt Dr. Herman August Hagen in zijn „ Biblio- 
theca entomologica,” Leipzig 1862, een 45tal brieven, allen van 
entomologischen inhoud. 

Prof. Louis Agassiz heeft de brieven van Zoölogischen inhoud 
van Leeuwenhoek opgenomen in zijn „Bibliotheca zoölogiae et 
geologiae,” London 1852. 

J. Victor Carus en Wilhelm Engelmann hebben dit gedaan 
in hun „Bibliotheca Zoölogica,” Leipzig 1861, voor een aanzien- 
lijk aantal zijner brieven, die zij onder de desbetreffende rubrie- 
ken hebben vermeld. 


135 


Eindelijk volgt hier de korte inhoud van de acht manuscripten 
van Leeuwenhoek, die ik geraadpleegd heb, waarvan er twee 
berusten in de Bibliotheek der Leidsche Hoogeschool, Cat. XVIII, 
Huygens, N°. 26 en 30, en de overigen -in de verzameling wa- 
ren van Mr. L. CG. Luzac, doch na diens overlijden verkocht zijn U), 
als: L. vijf aan Constantijn Huygens; IL twee aan Christiaan Huy- 
gens; IIL een aan N. Oldenburg, Secretaris der Royal Society 
te Londen, terwijl er zich nog één eigenhandig geschreven brief 
van Christiaan Huygens aan Leeuwenhoek bij bevindt, waarbij 
gevoegd is een door Leeuwenhoek geschreven en uitgewerkte 
berekening, ten betooge, lat er meer dan tienmaal zoo veel le- 
vende dieren uit de hom van een cabeljau voortkomen als er 
menschen op de aarde leven. Dezelfde berekening wordt gevon- 
den in een „ postscriptum’”’ onder een brief van Leeuwenhoek aan 
Nehemias Grew, Secretaris der Royal Society te Londen (28ste 
brief, blz. 14). 

Al deze brieven zijn geteekend Anton: Leeuwenhoeck, de voor- 
naam met een lange i zonder „ van” en met „ck.” 

De inhoud dezer manuscripten is de volgende: 

L 40. dd. 5 April 1674: Over de globulen in melk, het haar, 
de nagels; de vorming van melk in de vrouwen-borsten uit 
bloed. 

20, d.d. 24 April 1674: Over de bloedbolletjes; de beenderen ; 
waaraan de witte kleur aan fijngestoten gekleurde stoffen is toe 
te schrijven; de bolletjes in de kut van cabeljauw. 

30, d.d. 7 November 1676: Over de diertjes in gekruide wa- 
teren, en in regen- en andere wateren, waarin hij zes verschil- 
lende diertjes beschrijft; de aaltjes in azijn; Leeuwenhoek be- 
dankt in deze brief aan het slot, voor het aanbod van zijn zoon, 
Christiaan Huygens, om zijne observatiën in de Fransche taal 
over te zetten en ze in die taal wereldkundig te maken. 

40, d.d. 26 December 1678: Opmerkingen over de door Chris- 
tia n Huygens waargenomen en afgebeelde diertjes in verschil- 


1 Dit werd mij eerst onlangs door Dr. du Rieu medegedeeld terwijl dit 
laatste blad ter perse was. 


136 


Ld 


lende wateren; over het zoogenaamde stof op de vleugels der 
kapellen en afbeelding dezer schoone schubjes. 

50. d.d. 21 Mei 1679: Speculatien over de kleine vatjes en 
zenuwen in de kleine diertjes in het water enz.; calculatie om- 
trent de erootte dezer diertjes. 

II. 40. d.d,-15 Februarij 1677: Dankzegging voor de vertaling 
in het Fransch zijner observatiën. 

2 d.d. 15 Mei 1679: Medegegeven aan zijn zusters zoon An- 
toni Molyn of du Molyn. (Zie mijn familieregister). Over de bewe- 
ging der kleine diertjes met een lange staart. Aanbeveling aan 
Chr. Huygens om. vòór hij zijn „ Dioptrica” uitgeeft, het boekje 
van Rober! Hooke, „bectures and collections” te lezen. 

HL d.d. 1 Junij 1674. Dankzegging voor ontvangen nommers 
der „Philosophical Transactions” en voor de aanmoediging van 
Boyle, om voort te gaan in het onderzoeken van de „bloei- 
jende couleur”, die het bloed uit de aderen ondergaat, als het 
aan lacht is blootgesteld; observatie over het nederzakken der 
bloedbolletjes naar den bodem; over de wijze hoe hij bloed en 
melk in dunne glazen pijpjes observeert, en beschrijving en af- 
beelding dezer fijne haarbuisjes; over de drukking die de licha- 
men door de lucht ondervinden. (hij zond er eenige der boven 
beschreven haarbuisjes om het bloed mm waar te nemen bij); over 
de structuur van beenderen en tanden; over de lever; de herse- 
nen en het ruggemerg eener koe; het vleesch en de dunne 
striempjes daarin; speeksel; de menschelijke opperhuid. 

IV. d.d. 6 Maart 1690. Minute van een brief van Christiaan 
Huygens aan Leeuwenhoek. Over eene verbeterde wijze om de 
glazen bol in te richten, ten einde de ronddraaiende beweging 
der aarde aan te toonen (zie bl. 66 en zesde vervolg 101ste 
brief, blz. 263). 

Verder handelt een eigenhandig geschreven brief van Leeu- 
wenhoek aan den Heer L. van Velthuysen, in het bezit geweest van 
wijlen den Heer van Dam van Noordeloos te Rotterdam, van 11 
Mei 1679: Over de figuur van een plant in zaaden te zien; de 
spiraalvaten in de zaden, het hout en andere deelen der planten ; 
de schimmel op oud leder en hoe het gevormd wordt; over 


„ 


_de witte vloed. 


137 


Later is mij nog door Dr du Rieu bericht, dat door hem in 
een bundel nog niet op den catalogus gebrachte brieven, gevon- 
den zijn vier brieven van Leeuwenhoek: 

10. Een afschrift van een eigenhandigen brief van Leeuwen- 
hoek, waarvan het oorspronkelijke berust bij den Heer Mazel, Oud- 
Secretaris-Generaal van Buitenlandsche Zaken te ’s Hage „Over 
de zoogenaamde zaaddiertjes; de aaltjes in den azijn, waarom- 
trent Leeuwenhoek vermeldt, dat er 8 â 10 in een glazen pijp 
te zien waren, welk getal, na verloop van 3 maal 24 uren, 
tot meer dan 80 was vermenigvuldigd, en dat hij zich niet kan be- 
grijpen hoe deze zonder voortteeling kunnen ontstaan. Dit bracht hij 
over op de vermenigvuldiging van de diertjes in het regenwater, 
waarbij het hem eveneens onbeerijpelijk is, hoe zij voortteelen. 
Hij verdiept zich verder in dezen brief over de vraag, waar het 
zaad van daan komt, waaruit de diertjes voortkomen, die in het 
sperma van menschen en dieren gevonden wordt. 

20, De eigenhandige brief in Halbertsma’s dissertatie, pag. 70 
vermeld als NO. VIII der „Philos. Transact.” 

30. De eigenhandige briet, eveneens in genoemde dissertatie 
op pag. 69 vermeld, en in het Engelsch vertaald te vinden in 
de „Philos. Transact.” Vol. XXIV, pag. 1614. 

Aan het hoofd van dezen brief teekent Prof. Halbertsma aan. 
dat deze geschreven is in een tijd, dat Leeuwenhoek boos was 
en in het Hollandsch althans niets uitgaf. Deze brief handelt 
over de eochenilje en bevat eene wederlegging van de bewering, 
dat deze stof geen diertjes zouden zijn. Hij haalt daarbij aan de 
verklaring van een ooggetuige, namelijk een oud Spanjaard van 
Jamaica, en beschrijft de wijze hoe deze op de bladeren en tak- 
jes van zeker gewas „prikle-pear of Indische vijg, met dikke 
ronde bladeren en scherpe stekels voorzien, voortplanten, en 
hoe zij eindelijk door den rook van brandende stoffen gedood 
en verzameld worden op onder de planten uitgespreide kleeden 
enz. Deze bijzonderheden zegt Leeuwenhoek ontleend te hebben 
uit de „Philos. Transact.” van de maanden Maart, April, Mei en 
Juni 1691, waarvan hij zich eene vertaling had doen maken. 

40, Twee eigenhandige brieven aan den dichter van verzen op 
zijn afbeeldsel gemaakt, namelijk H. K. Poot, terwijl het tweede 


158 


gedicht te vinden is vóór de „Sendbrieven” van Leeuwenhoek. 
Deze brieven zijn van 10 Mei 1716. Hij handelt daarin: „over 
de diertjes in het water, en voegt er eene uitvoerige berekening 
bij van hunne grootte, terwijl de tweede handelt :” over de maag- 
depalm, waarvan men beweerde, dat de bloem, die het droeg, 
geen zaad zou voortbrengen, welke bewering hij door zijne on- 
derzoekingen logenstrafte. 

Deze aan Poot geschreven brieven waren bezegeld met een 
cachet, waarin het vrij goed bewaarde portret van Leeuwenhoek 
gegraveerd was, zooals blijkt uit de goede gelijkenis met het ge- 
graveerde portret, uitgegeven bij zijn „Ontledingen en ontdek- 
kingen.” Leiden 1686. 

Eindelijk werd mij nog niet lang geleden door Dr. du Rieu me- 
degedeeld, dat door hem in den „ Navorscher” van 1864, blz. 551, 
een afschrift is gevonden van een brief van Leeuwenhoek, d.d. 
9 Febr. 1701, aan Frederik Adriaan van Rhede en handelende 
over verfstoffen en turfgraving. 

Ook van al deze brieven zijn mij, door de welwillende zorg 
van Dr. du Rieu, nauwkeurige afschriften toegezonden. 


De bronnen die ik bij de samenstelliug dezer levensbeschrij- 
ving heb geraadpleegd, zijn, behalve de boven genoemde manus- 
eripten, enz. de volgende: 

D. Hoogstraten, Algemeen woordenboek voor kunsten en we- 
tenschappen, 1729. 


H. Baker, Nuttig gebruik van het Mikroskoop enz. uit het 
Engelsch door M. Houttuyn 1755. 


H. Baker, Het mikroskoop gemakkelijk gemaakt enz, uit het 
Engelsch door M. Houttuyn 1778. : mi 


G. Stoll, Anleitung zur Historie der medicinischen Gelahrheit. 


1731. Et A . ' 
” 


Z. G. von Uffenbach, Merkwürdige Reisen durch Nieder Sach- 
sen, Holland, und Engelland, 1754. 


139 
À. v. Haller, Bibliotheca anatomica Tom. LL. 1774. 


G. van Loon, Beschrijving der Nederl. historiepenningen. Bd. 
UI. 1723. 


Collot d'Eseury, Holland's Roem in kunsten en wetenschap- 
pen. Deel 7. 1844, Ne 


G. Nieuwenhuis, Woordenboek van kunsten en wetenschap- 
pen. Deel 5. 1859. 


Isaac van Haastert, Antoni van Leeuwenhoek vereerend her- 
dacht enz. 1823. 


Tijdschrift voor natuurlijke geschiedenis- en physiologie, uit- 
gegeven door Prof. 1. van der Hoeven, en W. H. de Vriese 1834. 
le deel, bevattende: Eene verhandeling van H. C. van Hall over 
Antony van Leeuwenhoek en zijne verdiensten voor de plantkunde. 


4, 


N. G. van Kampen, Beknopte geschiedenis der letteren en 
wetenschappen 2e deel. 


H. Halbertsma 1. fil, Dissertatio historico-medica _inauguralis 
de Antonii En meritis in quasdam partes anatomiae 
microscopiae 1843. Inhoud: De vita Leeuwenhoekii; de sanguine; 
de vasis et circulatione; de ossibus; de dentibus. 


F. Le Sueur Fleck, Dissertatie onder denzêlfden titel 1843. 
Inhoud: De musculis; de lente crystallina. - 


N. H. van Charante, Dissertatie onder denzelfden titel 1843. 
Inhoud: De nervis; de epidermide; de pilis; de materie ad den- 
tes haerente. 

3 

A. van der Boon Cs, Geschiedenis der ontdekkingen in de ont- 
leedkunde van den en Gi in de Noordelijke AE lan- 
den, 1851. bn 


« 


& £: 
G. Cuvier, Histoire des sciences naturelles. Tom. 2. 1844. 


: Nl 


ar …e 


Ld 


: 5 Ë 
Pt ” ; 5 Ee 
A "is Kal ë , 440 6 % 
% De Kl” dh 
é gel. nig Het mikroskoo ‚ deszelfs gebruik, geschiedenis en E 
p gebruk, Gee - 
eee toestand. 3e deel 1850. Bu > a 
«As Le EN ge 
Lie „Émile Blanchard, Les premières observations au Hach lá 
rf Ef in Revue es dein mondes 15 Juill. 1868. 
EN 5 Vr hs de sl | Ko ki ike 
Sf ann EP Re 
oitet, Beschrij ng er stad Delft 
Ka aM Vh ci Me A « 
eit Ee - Birch, ch, the le of the age of den 1757. — 
E B : BE as A & : - 
B Biograph Uiers etc. Paak la de. an E 
et, ” ne 
k hd Ì 
eo Telen en EB Koninklijke onder van 
Eel Le Wetenscha en, ‚Afdeëling Natuurkunde, deel e stuk. 1862, 
Em PP n 
ES: p waa rin eene valhandeling voorkomt va Prof. Halbertsma 
4 “ 0 er Johan Ham vk vnhe 3 iv, hed NN 


VAN L. VAN. 
Ci E 


LEIDEN : BOEKDRUKKERIJ